Ana Sayfa
Alt Sayfa
MÜSLÜMAN NASIL OLUR
LİNKLER
İletişim
ANA BABA HAKKI
ANA BABA HAKKI-BALLI
ESB EVLAT HAKKI
FAYDALI SİTELER
KÜTÜPHANE
KUTSAL EMANETLER
NEDEN MÜSLÜMAN OLDULAR
DİİNİMİZİSLAM.COM RADYO
ESHABIN HEPSİ MÜÇDEHİDDİR
VAHDETİ VUCUD VE ARABİ
vahdeti vucud
MÜZİK AFETİ
MÜZİKSİZ İLAHİLER
DUALARLA AÇILAN MECLİS
HAK DİN İSLAM
FETRET EHLİ
TEMKİN VAKTİ
TÜRK-İSLAM ÜLKÜSÜ
S.AHMET ARVASİ
DİNDE ŞAHSİ GÖRÜŞ OLMAZ
SESLİ DİNLE
HAKİKAT KİTAPEVİ KİTAPLARI
TAM İLMİHAL
MEKTUBAT
FAİDELİ BİLGİLER
HAK SÖZÜN VESİKALARI
İSLAM AHLAKI
HERKESE LAZIM OLAN İMAN
ESHABI KİRAM*
KIYAMET AHİRET
KIYMETSİZ YAZILAR
CEVAP VEREMEDİ
İNG.CASUS İTİRAF
NAMAZ KİTABI
ŞEVAHİDİ NÜBÜVVE
MENAKIBI ÇİHARI GÜZİN
EVLİYALAR ANS.TEK
PADİŞAH ANNELERİ
ÖRENBAY
KAR HADDİ
C AHMET AKIŞIK
===SOHBETLER===
SOHBETİN ÖNEMİ
M.A.D SOHBET 2001
M.A.D SOHBET 2002
M.A.D SOHBET 2003
M.A.D SOHBET 2004
M.A.D SOHBET 2005
M.A.D.SOHBET 2006
M.A.D.SOHBET 2007
M.A.D.SOHBET 2008
M.A.D.SOHBET 2009
M.A.D.SOHBET 2010
M.A.D.SOHBET 2011
M.A.D.SOHBET 2012
M.A.D.SOHBET 2013
M.A.D.SOHBET 2014
SOHBET 2015
ünlü sohbet 2004-06
ünlü sohbet 2007-09
ünlü sohbet 2010-11
ünlü sohbet 2012-13
ünlü sohbet 2014-15
ÜNLÜ SOHBET 2015
ÜNLÜ SOHBET 2016
ÜNLÜ SOHBET 2017*
ÜNLÜ SOHBET 2018
ÜNLÜ SOHBET 2019
ÜNLÜ SOHBET 2020
ÜNLÜ SOHBET 2021
ÜNLÜ SOHBET 2022
ÜNLÜ SOHBET 2023
ÜNLÜ SOHBET 2024
O ÜNLÜ ÖZEL
6..--
6--
55
20**
2005
2006
2008
2009
2011
305
HİKMET EHLİ ZATLAR
YOLUMUZU AYDINLATANLAR VİDEO
YOLUMUZU AYDINLATANLAR 2001
YOLUMUZU AYDINLATANLAR 2002*
YOLUMUZU AYDINLATANLAR 2003*
YOLUMUZU AYDINLATANLAR 2004
YOLUMUZU AYDINLATANLAR 2005
YOLUMUZU AYDINLATANLAR 2006
YOLUMUZU AYDINLATANLAR 2007
YOLUMUZU AYDINLATANLAR 2008
YOLUMUZU AYDINLATANLAR 2009
YOLUMUZU AYDINLATANLAR 2010
YOLUMUZU AYDINLATANLAR 11
YOLUMUZU AYDINLATANLAR 2012
YOLUMUZU AYDINLATANLAR 2013
YOLUMUZU AYDINLATANLAR 2014
YOLUMUZ AYDIN 2015
YOLUMUZ AYDIN 2016
YOLUMUZU AYDINLATANLAR 17
YOLUMUZ AYDINL 2018
YOLUMUZ AYDIN 2019
YOLUMUZU AYDINLATANLAR 2020
YOLUMUZU AYDIN 2021
YOLUMUZU AYDIN 2022
YOLUMUZU AYDIN 2023
YOLUMUZ AYDIN 2024
video-sş barkçın
9.
VEHBİ TÜLEK GENEL
VEHBİ TÜLEK 2005
VEHBİ TÜLEK 2006
VEHBİ TÜLEK 2007
VEHBİ TÜLEK 2008
VEHBİ TÜLEK 2009
VEHBİ TÜLEK 2010
VEHBİ TÜLEK 2011
VEHBİ TÜLEK 2012
VEHBİ TÜLEK 2013
VEHBİ TÜLEK 2014
VEHBİ TÜLEK 2015
VEHBİ TÜLEK 2016
VEHBİ TÜLEK 2017
VEHBİ TÜLEK 2018
VEHBİ TÜLEK 2019
VEHBİ TÜLEK 2020
VEHBİ TÜLEK 2021
VEHBİ TÜLEK 2022
VEHBİ TÜLEK 2023
VEHBİ TÜLEK 2024
VT-OSMANLI
ET
M.ORUÇ 1994
M.ORUÇ 1995
M.ORUÇ 1996
M.ORUÇ 1997
M.ORUÇ 1998
M ORUÇ GB-1999
M ORUÇ GB 2000
M ORUÇ GB 2001
M ORUÇ GB 2002
M ORUÇ GB 2003
M ORUÇ GB 2004-05
G.BAHÇESİ 2006-07
G.BAHÇESİ 2008-10
M ORUÇ H SÖZLER
M ORUÇ HİKMETLER
M ORUÇ İMAN-EVLİLİK
M ORUÇ-İ AHLAKI
M ORUÇ-MEKTUBAT
D.DİYALOĞ M ORUÇ
N-
SALİM KÖKLÜ g
SALİM KÖKLÜ 1
SALİM KÖKLÜ 23
ÖZ
M.SAİD ARVAS 1
M.SAİD.ARVAS 2
.M.SAİD ARVAS 3
336
R AYVALLI GENEL
R.AYVALLI 11-12.
R AYVALLI 13-15
R.AYVALLI 15-16
R AYVALLI 17-18
R AYVALLI 19-20
R AYVALLI 21-24.
AA*
C AHMET AKIŞIK G
C AHMET AKIŞIK*
1**
HY-ESHABI KİRAM
HY-İMAN
HY-BESMELESİZ GENÇLİK
HY-EHLİSÜNNETYOLU
HY İNG.İSLAM DÜŞM
HY GENEL
HY-OSMANLI
HASAN YAVAŞ 15-16
HASAN YAVAŞ 17-21
HASAN YAVAŞ 22-24
306
AHMET DEMİRB 11-13
AHMET DEMİRB 14-15
AHMET DMİRBŞ 16-17
A DEMİRBAŞ 18-19
A DEMİRBAŞ 20-21
A DEMİRBAŞ 22-24
M-
5 A
H 1.ASIR ALİMLERİ-
H 2 ASIR ALİMLER *
H 3.ASIR ALİMLER*
H 4 ASIR ALİMLER-
H 5 ASIR ALİMLER**
H 6 ASIR ALİMLER
H 7 ASIR ALİMLER
H 8. ASIR ALİMLER
H 9. ASIR ALİMLERİ
H 10.ASIR ALİMLER
H 11.ASIR ALİMLERİ
H 12.ASIR ALİMLER
H 13 ASIR ALİMLERİ
ALİMLER ÖZEL 1
EVLİYALAR 1
EVLİYALAR 2
EVLİYALAR 3
H 5
===1.BÖLÜM===
EMRİ MAĞRUF
E-MAĞRUF-SÜNNETULLAH
FİTNE
CİHAD
CİHAD*F
CİHAD-R.MUHTAR
CİHAD-ENFALDE
CİHAD YKS
CİHAD-FECR
CİHAD-FİRASET
22-*
İSLAMİYET NEDİR
İSLAM NAKİL DİNİDİR
DİNİMİZİ DOĞRU BİLMEK
DİİNİMİZİN ÖZELLİKLERİ
AKLIN DİNDEKİ YERİ
AKLIN DİNDEKİ YERİ 2
AKIL-FECRNET
FELSEFE NEDİR
İLK İNSAN VAHŞİ DEĞİLDİ
HZ.İBRAHİMİN BABASI
HZ ADEM İLK PEYGAMBER
HIRSTIYANLIK 1
HIRISTIYANLIK 2
YAHUDİLİK
SEBATAYİZM
KEŞF
VEHBİ İLİM-İLHAM-
EHLİ KİTAP
EHLİ SÜNNET ...
EHLİ SÜNNET İ.HAKKI
*GIPTA EDİLENLER
222*
==2.BÖLÜM===
İLMİN ÖNEMİ 1
İLMİN ÖNEMİ 2
İLİM-R.AYVALLI
İLİM-İLİMSAATİ
İLİM-İHVANLAR
ALİMİN ÖNEMİ
ALİMİN KÖTÜSÜ
İSLAM İLERLEMEYİ EMREDER
DİNİMİZ VE FEN
İSLAM VE BİLİM
OSMANLIDA BİLİM
MÜSLÜM. GERİ KALIŞI
MATBAA GEÇ GELMEDİ
MÜSLÜMAN İLİM ÖNCÜLERİ
HER KİTAP OKUNMAZ
İSLAM MEDENİYETİ
VAKIF KÜLTÜRÜ
B.OSM.TARİHİ
B.OSM TARİHİ 2
ANSİKLÖPEDİLER
EVLİYALAR ANSİKLÖPEDİSİ
REHBER ANSİKLÖPEDİSİ
İSLAM TARİİHİ ANSİKLÖPEDİSİ
OSMANLI TARİHİ ANS.
33
===3.BÖLÜM===
İMAN NEDİR 1
iman nedir 2
HİDAYET
İTİKAT-M ORUÇ
İTİKAT CÜBBELİ
İMAN-FİRASETNET
TEVHİD-KELAM-FİRASET
KOCAKARI İMANI
MİRAC-AKLIN BİTTİĞİ YER
KELİMEİ TEVHİD
TEVHİD-HAZNEVİ
ESMA ÜL HÜSNA
-ALLAHA İMAN
ALLAHIN SIFATLARI
ALLAHI TANI-İLİM SAATİ
ALLAHIN YARATMASI
ALLAHA GÜVEN VE ISPAT
ALLAH SEVGİSİ
ALLAH SEVGİSİ-ŞİİR
ALLAH KORKUSU
ALLAH VE ADALET
ALLAHA ULAŞMAYI DİLEMEK
ALLAH GAYBI BİLİR BİLDİİRİR
A*.
HUBBU FİLLAH
-MELEKLERE İMAN
ŞEYTAN
KİTAPLARA İMAN
AHİRETE İMAN
AHİRETE İMAN*
AHİRET-İLMEDAVET
AHİRET-FİRASETNET
KABİR AZABI -ÖLÜM
KABİR ZİYARETİ
KABİR-İSLAMKALESİ
CENNET ŞU AN VAR
CENNET-CEHENNEM
CENNET-CEHENNEM 2
CENNET-FİRASET
CENNET-İLİMSAATİ
CENNET-FECR
CEHENNEM-FECR
CENNET-CEH-BİRİZBİZ
A.
KIYAMET ALAMETLERİ
KIYAMET ALAMETLERİ 2
K.ALEMETLERİ-ERRAHMAN
KIYAMET GÜNÜ
KIYAMET-FİRASET
KIYAMET-DERVİŞAN
KIYAMET ALAMETLERİ*
A...
HZ.İSA GELECEK 1A
HZ İSA GELECEK 1B
HZ İSA GELECEK 2
HZ İSA GELECEK 3
HZ MEHDİ GELECEK
HZ MEHDİ GELECEK 2
HZ.MEHDİ-TEBYANNET
MEHDİLİK KONUSU
MEHDİ TASLAKLARINA
DECCAL GELECEK
KAZA KADERE İMAN
KAZAYA RIZA
KADER-YÜMİT
KADER SAPIKLARI
KÜFR HALLERİ
ŞİRK VE KÜFR SÖZLER
ŞİRK-KÜFR SÖZLER 2
ŞEHİD OLMAK
GÜNAHKARIN DURUMU*
KELAM TARİHİ
CİNLER
RUH
MÜÇDEHİD OLMA ŞARTI
İTİKAT-NESEFİ
AKAİD-TAHAVİ
İTİKAT-SADAKAT
AKAİD-ENFALDE
AKAİD-HAKŞAİRİ.C
AKİDE-HALİS ECE
AKAİD-İSMAİLAĞA
AKAİD İHVAN
AKAİD-İHVAN-1*
AKAİD-İHVAN 2
AKAİD-BİRİZ BİZ
AKAİD-İLME DAVET
AKAİD-SÜNNETULLAH
AKAİD-guraba*
AKAİD-A KALKAN
AkAİD-İSLAMHAYAT
AKAİD-FİRASET
AKAİD-İNCE.M
NEZİH İTİKAT-İNCE M
İTİKAT-ES KALESİ
AKAİD-HAZNEVİ
TAFTAZANİ KELAM
AKAİD.İLİMİRFAN-
AMENTÜ-MEDİNE
ALLAHIN GÖRÜLMESİ
site-iman
4444
===4.BÖLÜM===
PEYGAMBERLERE İMAN
PEYGAMBERLERİN HAYATI
PEYGAMBERİMİZ
PEYGAMBRİMİZ 2
KAİNATIN EFENDİSİ 1
KAİNATIN EFENDİSİ 2
KAİNATIN EFENDİSİ 3
KAİNATIN EFENDİSİ 4
SEVGİLİ PEYGAMBERİM
PEYGAMBER HASLETLERİ
peygamberim 2
peygamberim 3
PEYG.TARİHİ-BALLI
RESULULLAHIN ÇOK EVLENMESİ
PEYGAMBERİN MUCİZELERİ
PEYGAMBERİMİZ HZ. MEHDİYİ ANLATIYOR
PEYGAMBERİMİİZİN HAYATI 1
PEYG.HAYATI SESLİ
peygamberimiz SES 2
PEYGAMBERİMİZE İFTİRA
hz.muhammed ont 1
hz.muhammad ont 2
rahmet peygamberi o.n.t
nebiler o.n.t.2
nebiler o.n.t.
HADİSİ ŞERİFLER
İSLAMIN DOĞUŞU
MEVLİD
M.MUSTAFA.C
KAİNATIN EFENDİSİ demek
HİCRET
KUTLU DOĞUM ALDATMACASI
NEBİİHAYAT-İHVANLAR
NEBİHAYAT-İİMREHBERİ
ZÜLKARNEYN ALEYH.
SİYERİ NEBİ-SADAKAT
NEBİ HAYAT-HALVETİ
NEBİMİZ-TAHAVİ
NEBİ-R AYVALLI
K.E.salih SURUÇ 1
K.E.salih SURUÇ 2
peygamber ahlakı -hakşairi
peygamberimiz-m.paksu
siyer
SİYER-MEDİNE
NEBİ-YÜMİT
HZ.AYŞE ANNEMİZİN YAŞI
PEYG TARİHİ- İLİMSAATİ*
ŞİİRLER
PEYGAMBERLER TARİHİ
555
===5.BÖLÜM===
KURAN OKU ÖĞREN
KURAN MUCİZESİ
kuran mucizeleri 2*
kuran mucizeleri-hakşaiiri
kuran mucizeleri 3
K.MUCİZE-DAMLALAR
KURAN -İLMEDAVET
ATEİST DİYORKİ 1
ATEİST diyorki 2
ATEİZM ELEŞTİRİSİ
ATEİSTLERE
SURELERİN FAZİLETİ
TA KENDİSİ - AYETİ
YALNIZ KURAN DİYENLER
K. RESULULLAH AÇIKLADI
MEAL-TEFSİR OKUMAK
KURANIN ÖZELLİKLERİ
kuranın özellikleri 2
KURAN bilgileri
KURAN BİLİM-ballı
KURANI HERKES ANLAYABİLİRMİ?
İLK MEAL BASIMI
MEAL OKUMAK-T
MEAL OKUMAK -G
M.Ş.EYGİ-MEAL
KURAN KİME İNDİ
KURAN VE TERCÜME
KURANDA MECAZLAR
kuranda tarih
KURAN-SORULAR
MEALCİLERE REDDİYE 1
MEAL SAVUNMALARI
KURAN İSLAMI SAFSATASI
KURAN -şenocak*
K.FAZİLETİ-SEVDEDE
K.BİLİM-SEVDEDE
K.BİLİM-DAMLALAR
K.BİLİM-İLME DAVET
KURAN-ENFALDE
YASİNİ ŞERİF
HAŞR-KURAN
YÜMİT-KURAN
MODERNİZM
İSL.DÜŞÜNCESİ DEMEK
KURAN-MEDİNEVEB
TEFSİR USULÜ
KURANA ABDETSİZ DOKUNULMAZ
***---
===6.BÖLÜM===
EHLİ SÜNNET İTİKADI 1
EHLİ SÜNNET 2
EHLİ SÜNNET İTİKADI 3
EHLİ SÜNNET-MEDİNEVEB
E-SÜNNET-SÜNNETULLAH
E.SÜNNET-FİRASET
E-SÜNNET-SEVDEDE
SÜNNET NEDİR
SÜNNETDE DELİLDİR
sünnetde delildir 2
sünnetde delildir 3
SÜNNET DELİLDİR-İSL.KALESİ
SÜNNET-sadabat
EHLİ SÜNNET-ihvan
7---
777*
==7.BÖLÜM==
BİDAT NEDİR
BİDAT-GURABA
KUT DOĞUM BİDATİ
DİNDE REFORM 1
DİNDE REFORM M.O 2
DİYANET RFORM 3
DİYANET REFORM 2
REFORMCULARA ALDANMA
TASAVVUF SİFİL
DİYALOĞ TUZAĞI
D.DİYALOĞ 1
D.DİYALOĞ 2
EYGİ-DİYALOĞ
DOĞRUYU BULMAK
DİN ADAMI BÖLÜCÜ OLMAZ
HOPARLÖR BİDATI
ATASÖZLERİNİ DOĞRU ANLA
19 CULUK
DİNİ TABİRLERİ BOZMAK
DİYALOĞ-ihvanlar-
M FELSEFE
S---
888
===8.BÖLÜM===-
EHLİ BEYT
ESHAB
ESHABI KİRAM
ESHABI KİRAM *
ESHABIN HAYATLARI
ESHAB-İHVANLAR
ESHAB-BİRİZ BİZ
HZ.EBUBEKİİR-FEDEK
HZ.MUAVİYE
HZ ALİ İNCE SÖZLERİ
MÜSLÜMANLARIN İKİ GÖZBEBEĞİ
EBU HUREYRE R.A.
İSLAMDA İLK FİTNE
HANIM SAHABİLER
NEVRUZ YALANI
HARİCİLER
HARİCİ-HAZNEVİ
ÖMER BİN ABDÜLAZİZ
GADİRİ HUM OLAYI
EBU ZER HZ.
999-
===9*.BÖLÜM===
VEHHABİYE REDDİYE ALİM
YOBAZ VE GENÇLİK
VEHHABİYE REDDİYE
VEHHABİLİK
VEHHABİLER HIRISTIYAN GİBİ İNANIYOR
VEHHABİLİĞE EHLİ SÜNNETİN CEVABI
VEHHABİLİĞİN BAŞLANGICI
VEHH- CEVAP-SADAKAT
VEHHABİ-İHVANLAR
vehhabi red-ihvan
VEHHABİ-İSL.KALESİ
TEVESSÜL-İSL-KALESİ
İBNİ SEBECİLİK
SELEFİLİK
GÜNAH İŞLEYEN KAFİR OLMAZ
RUH ÖLMEZ ÖLÜ İŞİTİR
ŞEFAAT VARDIR 1
şefat vardır 2
şefaat var 3
RESULULLAHI ÖĞMEK
KABİR ZİYERETİ
TÜRBE CAİZ
İNG.CASUSUNUN İTİRAFI
KANDİLLER UYDURMA DEĞİLDİR
MUCİZE KERAMET
MUCİZE KERAMET 2
mucize keramet 3
SEBEBPLERE YAPIŞMAK EMİRDİR
İNTİHAR ETMEK
HACILARA VERİLEN KİTAPLAR
TEVESSÜL-VESİLE
VESİLE-NAKŞNET
VESİLE-A.KALKAN
TEVESSÜL-İHVANLAR
KANDİL-İLİM SAATİ
RE ENKARNASYON YOK
BOZUK DİNLER
RECM VARDIR
DİNDE ZORLAMA YOK
MEZHEBE UYAN KAFİR DEĞİL
SAPITANLAR TR GG
ŞİRK NEDİR
BÖLÜCÜYE ALDANMA
EVLİYADAN YARDIM
KABİR-ÖLÜ-İSL.KALESİ
ŞEFAAT-İSL.KALESİ
İSTİĞASE-İSL.KALEİ
ŞİAYA CEVAP
ŞİAYA CEVAP-TAHAVİ
ŞİA-HAZNEVİ
ÖLÜLER İŞİTİR
ALİ ŞERİATİ
abduh
GASPIRALI İSMAİL
istiğase-darusselam
460
459
==10.BÖLÜM==
==REDDİYELER==
REDDİYELER
mezhepsizlere cevap
REDDİYELER-ihvan
SAPIKLARA REDDİYE
SABATAYCILIK
İBNİ TEYMİYYE-İHVAN
ŞİA-İHVANLAR
S.N.1
ZAMANİ
SN REDDİYE
SN3
İSLAMA SUKASTLER
MEZHEPSİLİK DİNSİZLİKTİR
SULTANA İSYAN
MEZHEPSİZLERİ TANI
İKBAL-ABDUH
İBNİ TÜFEYL
S.ULUDAĞ
N. YILDIZ
İBNİ TEYMİYYE
KANDEHLEVİ-KARDAVİ
İBNİ KAYYIM
SEYİD KUTUP
F.GÜLEN
BAYRAKLI-S.ATEŞ
HAMİDULAH
MEVDUDİ- CARULAH
SAPIKLIKLAR-İHVANLAR
MUSTAFA ÖZTÜRK
H.KARAMAN
***İKİ AKİF
M.İSYANOĞLU
SAPIKLAR-İHVANLAR.
A.HULİSİ ve sapıklar
REŞİT RIZA
SAPIKLAR-İNCE.M
BAYINDIR-ŞERİATİ
sapıtanlar
M.ESED
YAŞAR NURi
İSMAİL GASPIRALI
hadis inkarına cevap
tarihselcilere cevap
mealcilere cevap
İSLAM ANS.EFGANI
İ TEYMİYYE-ESK
VEHHABİYE RED-ESK
DİYALOĞ-ESK
M OKUYAN
290
999
DOST KAZANMA KİTABI
===11*.BÖLÜM===
TASAVVUF NEDİR
TASAVVUF NEDİR 2
TASAVVUFUN ÇIKIŞI
T-İLİMİRFAN
TASAVVUF-KONDERN
TASAVVUF-MEDİNE
TASAVVUF-HAZNEVİ
TASAVVUF DÜNYASI*
TASAVVUF-İNFO
TASAVVUF TAHAVİ
TASAVVUF SADABAT
TASAVUFLAMELİF-PDF
TASAVVUF-F.ATLASI
TASAVVUF-GİKEV
tasavvufi AHLAK
SOHBET-HİKAYELER
TASAVVUF-NAKŞ
TASAVVUF-DERVİŞAN*
TASAVVUF TERİMLERİ
TASAVVUF-SÜNNETULLAH
TASAVVUF BAHÇESİ
TASAVVUF-HALVETİ-
TASAVVUF-İHVANLAR
TASAVVUF-ihvan*
TASAVVUF REYHANGÜL
TASAVVUF-CANDAMLA
TASAVVUF-ŞENOCAK
TASAVVUF-HACETN.COM
TASAVVUF-SADAKAT
TASAVVUF-İSLAMHAYAT*
TASAVVUF-HALİSECE
TASAVVUF-İLİMSAATİ
TASAVVUF İHVAN
TASAVVUF-İNCE.M.
TASAVVUF-İNCE.M 2
TASAVVUF-İNCE.M.3
TASAVVUF* FİRASET
TASAVVUF-İSL.KALESİ
TASAVVUF-halveti
TASAVVUF BAHÇESİ
TASAVVUF.İHSAN
KALPLERİN KEŞFİ
TABAKATI KUBRA HŞ
yusuf hakiki-tasavvuf risalesi
YUNUS TASAVVUF
VESVESE-İ DAVET
KİBİR
TASAVVUF sorular mc
TASAVVUF BAHÇ-NFK
tasavvuf risalesi*
osmanlıda tasavvuf
somuncu baba
NAZARİYAT
121212-
1313-
==12*.BÖLÜM====
TARİKAT
TARİKATLAR VE OSMANLI
TARİKAT MELHEMLU
RABITA
RABITA-NAKŞ
RABITA-İHVANLAR
TEVEKKÜL
İNSANI KAMİL 1
İNSANI KAMİL 2
İNSANLIK ŞEREFİ
ZENGİNLİK-FAKİRLİK
FAZİLET MEDENİYETİ*
ŞEYTAN HİLELERİ 1
ŞEYTAN HİLELERİ 2
ŞEYTAN-ÖSELMİŞ
SIKINTILARIN SEBEBİ
NEFS
NEFS-REYHANG
REŞEHAT
İHLAS -NİMET
SABIR*
MESNEVİ
TAKVA*
SEVGİYE DAİR
TÖVBE*
TÖVBE-SÜNNETULLAH
TÖVBE fecir
AF-FECR
AF-İSRAF
TEFEKKÜR
GIYBET
EDEP HAYA
DÜNYA NEDİR*
ŞÜKÜR
HASET
KÖTÜ HUYLAR
GÜZEL AHLAK
AHLAK-ENFALDE
*İSLAM AHLAKI
AHLAK BİLGİLERİ
AHLAK BİLGİLERİ 2
AHLAK-İLİMREHBERİ
DİNİN RUHA ETKİSİ
kimyayı saadet-site
VESVESE
TASAVVUF-ES KALESİ
EVLİYAYI TANIMAK
ALİM VE EVLİYALAR
17-
131313-
==13* BÖLÜM==
ZİKİR
ZİKİR-NAKŞ
ZİKİR- İHVANLAR
GÜLDEN BÜLBÜLE
GÜLDEN BÜLBÜLE 2
GÜLDEN BÜLBÜLE 3
GÜLDEN BÜLBÜLE 4
TEVECCUH SOHBETİ
R.AYVALLI 2013-14
AŞK MAHFİYET
DEDE PAŞA -REYHANİ
ÖLÜM-KABİR AZABI
ÖLÜM-KABİR-BİRİZBİZ
ÖLÜM İHVANLAR
EFGANİ-ALBANİ
RUH-BİRİZBİZ
MARİFETNAME
GÜNAH-FECR
KISSADAN HİSSE
Ö.NASUHİ BİLMEZ
RİSALE-İNCE.M
TEFEKKÜR-İSLAMİHSAN
MÜSLÜMAN-ÖSELMİŞ
NEFS-İLİMİRFAN
İKTİSAT
KISSA-HİSSSE
SU
15-
141414
====14*.BÖLÜM===
İSLAM ALİMLERİ
İMAMI AZAM COM
SİLSİLEİ ALİYE
İMAMI AZAM İKİ YILI
İMAMI AZAM-İ.ŞENOCAK
İMAMI AZAMIN BÜYÜKLÜĞÜ
İMAMI AZAM-FIKIH
İMAMI AZAM HADİS
İMAMI AZAM PDF
İMAMI AZAM PDF 2
İMAMI MATURUDİ
İMAMI EŞARİ
MATURUDİ-EŞARİ
MEZHEP İMAMLARI
HADİS ALİMLERİ
HASAN HARAKANİ
BÜYÜK ALİMLER
H.HİLMİ IŞIK
ABDULKADİRİ GEYLANİ
EBU YUSUF
İBNİ MACE
BİYOĞRAFİLER
MEVLANA HZ
MEVLANA-SEMAZEN
FAHREDDİNİ RAZİ
S.ABDULHAKİM ARVASİ
MUSTAFA SABRİ HOCA
İSKİLİPLİ ATIF HOCA
ZAHİD EL KEVSERİ
DİĞER ALİMLERİMİZ
ŞAHI.B.NAKŞİBENDİ HZ
PİRİ REŞAHATI-ADAB
MİNAHI HALİDİYE
İMAMI RABBANİ HZ.
M.HALİDİ BAĞDADİ
HARİSİ MUHASİBİ
EMİR SULTAN-ŞİİR
İBNİKEMAL-BAKILANİ
M.İBNİ ARABİ
EBUSUUD-HADİMİ
AK ŞEMSEDDİN HZ
ÇANKIRI EVLİYALARI
ISLAH DE*
1515-
151515-
===15*.BÖLÜM=====
UYDURMA HADİS OLURMU
HADİS TARİHİ
HADİS ANS
HADİS USULÜ
1041 HADİS
RAMÜZ -99-70
HADİS-PDF
HADİS ARAMA
HADİS KİTAPLARI
İTTİFAK HADİSLERİ
kaynak hadisler ih
7 İMAM İTİFAK HADİSLER
uydurma sanılan hadisler
HADİS-ENFALDE
HADİS-İSLAMHAYAT
LULU MERCAN-İSLAMHAYAT
HADİS-HAKSANCAĞI
HADİS-DAMLALAR
HADİS-BALLICOM
RİYAZUS SALİHİN
S-HADİSLER-İHVANLAR
SAHHİ BUHARİ
İHYAİULUM
İMAMI GAZALİ
797
1616-
SI
===16*:BÖLÜM===
TÜRKLER VE MEZHEBİ
MEZHEPLER TARİHİ
MEZHEP. M.ORUÇ
MEZHEP DİĞER 1
MEZHEP DİĞER 2
MEZHEP-İLME DAVET
MEZHEP GENEL
MEZHEP 1
MEZHEP 2-DELİL
MEZHEP 3 LÜZUM
MEZHEP 4 MEZHEP
MEZHEP 5 NAKİL
MEZHEP 6
MEZHEP 7 TAKLİD
MEZHEP 8
MEZHEP 9 KİTAP
MEZHEP 10-TARİHSEL
MEZHEP 11 SİZLER
MEZHEP 12
MEZHEP 13
MEZHEP TAKLİDİ
MEZHEP MUHALİF
MEZHEP-DAMLALAR
MEZHEP-İLMEDAVET
MEZHEP-SEVDEDE
MEZHEP-İSL.KALESİ
1717-
80-
171717-
===17*.BÖLÜM===
BESMELE
VATAN SEVGİSİ İMANDAN
FIKIHIN ÖNEMİ
FIKIH USULÜ
FIKIH USULÜ 2
FIKIH USUL TARİHİ
EDİLEİ ŞERRİYE
İÇDİHAD
MÜÇDEHİD
müçdehid 1
İCMA-KIYAS
içdihad-KIRKINCI
SAKAL BİR TUTAMDIR
GAYRİMÜSLÜME BENZEMEK
NİYET-ARKADAŞ
EFALİ MÜKELLEFİN
FIKIH-ENFALDE
FIKIH-yusuf semmak
FIKIH-BALLI CIM
FIKIH-FİRASET
FIKIH-GURABA*
FIKIH-İHVANLAR
FIKIH USULÜ-
FIKIH-İLİMİRFAN
FIKIH-H.ECE
EMANET VE EHLİYET
EMANET VE EHLİYET *
MİRİ-MÜLK ARAZİ
MECELLE
SELAM VERMEK
fıkıh soruları
FERAİZ-İSKAT PROĞRAMI
RECM
CİN HAKKINDA
islammerkezi.com...
181818
19
1818--
===18 BÖLÜM===
KUTUBU SİTTE*
KUTUBU SİTTE İHAYAT
KUTUBU SİTTE BALLI
FETAVAİ HİNDİYYE
EBUSUUD FETVA
DURER
RUHUS-SALAT
MUCİZE-KERAMET
HAK-UKUBAT
MAKALELER-TAHAVİ
MAKALE DERYASI
310
1919**
191919**
===19 BÖLÜM===
İBADETLERİMİZ
SÜNNET YERİNE KAZA
SÜNNET YERİNE KAZA 2
ABDEST
ABDESTİN EDEPLERİ-K SİTTE-HŞ
ESB-ABDEST
ESB ADAK
ESB HOPARLÖR
ABDEST-İHVANLAR
ABDEST-BİRİZBİZ
ABDEST-SÜNNETULLAH
HAYZ-NİFAS
GÜSL-DİŞ DOLGUSU
DOLGUYA MUHALİFLER
İSTİKBALİ KIBLE
NAMAZIN ÖNEMİ
NAMAZIN KILINMASI
YOLCULUKDA NAMAZ
CUMA CEMAAT-ZUHR
SABAH NAMAZINA KALK
NAFİLE NAMAZLAR
TERAVİH-İTİKAF
NAMAZ-TAHAVİ
HASTALIKDA NAMAZ
HOPARLÖRLE NAMAZ
NAMAZDA VAKİT NİYET
NAMAZDA TADİLİ ERKAN
NAMAZ-İLİMSAATİ
NAMAZ-İHVANLAR*
NAMAZ-H.ECE
NAMAZ-ENFALDE
NAMAZ-FİRASTE
TEHARET
TEHARET-TAHAVİ
TAHARET-İHYA
TAHARET-ENFAL
TEHARET-FİRASET
SANDALYEDE NAMAZ
<
2020-
202020-
****20.BÖLÜM***
KAĞIT PARA İLE ZEKAT
ZEKAT
ZAKAT-TAHAVİ
ZEKAT-H.ECE
ZEKAT-İHVANLAR
ZEKAT-ENFALDE
ZEKAT-FİRASET
SB ZEKAT
O
ORUÇ
ORUÇ-TAHAVİ
ORUÇ-SÜNNETULLAH
ORUÇ-İHVANLAR
ORUÇ-GURABABL
ORUÇ-H.ECE
ORUÇ-FİRASET
ORUÇ-ERRAHMAN
ORUÇ-ENFALDE
RAMAZAN-FİRASET
K-
KURBAN
KURBAN-FİRASET
KURBAN-TAHAVİ
KURBAN-CANDAMLALARI
KURBAN-İHVANLAR
KURBAN-H.ECE*
ADAK
HAC-UMRE
ALIŞVERİŞ BİLGİLERİ
ALIMSATIM-HAZNEVİ
SİGARA HARAMMI
HAC-FİRASET
SARF
FAİZ-SİGORTA
FERAİZ-MİRAS
NELER YENİR
NELER KULLANILIR
TAKKE SARIK ÇARŞAF
NAZAR VARDIR
FAL-BÜYÜ
HARAC ZARURET
RESİM YAPMAK
LİAN KİTABI
212121-
21
2121
==21.BÖLÜM==
===DUA===
DUA ŞARTLARI
DUADA EL -KOMUT
365 GÜN DUA
DUA-İNCİMERCAN
DUA-İHVANLAR
DUA-REYHANG
DUA-İLİMSAATİ
DUA --SADAKAT
DUA-FECR
DUA-FİRASET
DUA-HAZNEVİ
DUA-İSLAMVEİHSAN
BAYRAM VE RAMAZAN
69
2222---
2222222
===22 BÖLÜM==
==AİLE BÖLÜMÜ==
EVLİLİK REHBERİ
KİMLERLE EVLENİLİR
EVLLİK VE AİLE NİKAH
NİKAH-İHVANLAR
TESETTÜR FARZDIR
EVLİLİK-SEVDEDE
HUZUR KAYN AİLE
AİLE-BALLICOM
KADIN-BİRİZBİZ
KADIN-SADABAT
AHVALÜ NİSA-İNCE.M
BABANIN KIZINA MEKTUBU
AİLE-FİRASET
KADIN AİLE-FİRASET
AİLE GENEL-FİRASET
YÜKSEK İSLAM AHLAKI
KADIN HAK VE HAYZ-FİRASET
AİLE-R AYVALLI
aile saadeti-ballı
AİLE-medine veb
kadının değeri
KADIN ŞAHİTLİK-MİRAS
s maraşlı genel
maraşlı hb genel
SEMA MARAŞLI DT
SEMA MARASLI 7
FATMA BARBAROS GENEL
EVLİLİK-İS HAYAT
LEKE TEMİZİĞİ
S MARAŞLI -F ATLASI
FU
nis*
202020
==23.BÖLÜM==
ÇOCUK EĞİTİMİ
ÇOCUK-FİRASET
ÇOCUK VE DİN-EVLATLIK
ÇOCUK-SADAKAT
ÇOCUK-BALLICOM
COCUK GELİŞİM
İZDİVAÇ VE MAHREMİYET
GÖRGÜ KURALLARI
İDERECİLİK BİLGİLERİ
TESETTÜR-TAHAVİ
80--
14-2
8--
===24-BÖLÜM====
EDEBİYAT KÖŞESİ
K.S.ÖREN
EDEBYAT-ENFALDE
SALİH BABA DİVANI
EDEBİYAT-H.ECE
NİYAZİ MISRİ
TÜRKÇENİN ÖNEMİ
TAM İLMİHAL ŞİİRLERİ
NECİP FAZIL ŞİİRLERİ
HÜDAİ DİVANI
DARÜL HARPTE BANKA
YT DİZİ
YT HATIRALAR
YK MTT
YK MTT 2
gö*
M***

****TARİH VE ÖNEMİ****
TARİH TANI
BATILILAŞMA İHANETİ
BİR DEVRİMİN ANATOMİSİ
TARİH OSMAN İHVAN
TARİHİ HAKİKATLER *
TARİHİ HAKİKATLER 1
TARİHİ HAKİKATLER 2
TÜRKLERİN İSLAMI KABULÜ
M*-
İS--
İSMAİL YAĞCİ*
İSMAİL YAĞCI 2001-02
İSMAİL YAĞCI 2003-04
İSMAİL YAĞCI 2005-06
İSMAİL YAĞCI 2007-09
İSMAİL YAĞCI 2010-12
601Ü
M 3
METİN ÖZER 1
METİN ÖZER 2
METİN ÖZER 3
İBRAHİM PAZAN 23
N*
M--*
A ŞİMŞİRGİL GENEL TÜM
AHMET ŞİMŞİRGİL
ŞİMŞİRGİL ESERLERİ
ŞİMŞİRGİL-İLMİ--PDF
ŞİMŞİRGİL-TARİH
PAZAR DİVANI-AŞ
CUMA DİVANI-AŞ
CUMA DİVANI 2017-18
CUMA DİVANI 2019
CUMA DİVANI 2020
CUMA DİVANI 2021-A
CUMA DİVANI 2021 B
CUMA DİVANI 2022*
CUMA DİVANI 2023
CUMA DİVANI 2024
ASR İHANETİ-ŞİMŞİRG
HZ MUHAMMED- A SİMŞİRGİL

Ş*
ZEY
==F.BOL===
F BOL PAZAR Y
FUAT BOL-CHP 1
FBOL M CHP 19-18
AKINCI CHP
CHP Yİ KONUŞ
FUAT BOL CHP 2023*
FUAT BOL-TARİH
F BOL M 19-18
F BOL 2022
F BOL 2022-2
F BOL 2022 D
FUAT BOL 2023*
fuat bol 2023 ekim
F 1
FU--
NE--
814
İH
ABDULHAMİD HAN
ABDULHAMİD DÜŞMANLIĞI
A.HAMİD-LOZAN-MUSUL
ABDULHAMİD OSM CNK
ABDULHAMİD HAN *
İSLAM TARİHİ-AŞ
İSLAM TARİH-MEDENİYET
TARİH-GENEL
TARİH SİTESİ.ORG*
TARİH VE MEDENİYET
TARİH- NUR DERGİSİ
İSLAM TARİHİ-ENFALDE
İSLAM TARİHİ- FİKİR ATLASI
TARİH-B-İSLAMCOM
TARİH İSLAM ANAHTARI
TARİH-TAHAVİ
MİMAR SİNAN
A.HAMİD NEDEN SESSİZ KALDI
TARİH -FİRASETNET
TARİH-HALİS ECE
TARİH-EMPOZE.HÜRREM
TARİH-BALLICOM
TÜRK DÜNYASI DERGİSİ
TARİH-SANALÜLKE
TARİH-İHVANLAR
TARİH-SADAKAT
TARİH-NAKŞ
TARİH-DAMLALAR
TARİHEYOLCULUK.ORG
TARİH YAZILARI
TARİH YAZILARI 2
TARİH YAZILARI 3
GEZİ NOTLARI
BİLİM TARİHİ
AB
===OSMANLI===
BİYOĞRAFİ NET
**RAMAZAN AK TARİH
R.AYVALLI-OSMANLI
OSMANLI NASIL YIKILDI
OSMANLI PADİŞAHLARI*
OSMANLIYI TANIMAK
OSMANLICANIN ÖNEMİ*
OSMANLI MEDRESELERİ
OSMANLIYA İFTİRA
OSMANLI 1*
OSMANLICA
OSMANLI 2**
OSMANLI KÜLÜBÜ*
OSMANLI-YÜMİT
OSMANLILAR.GEN.TR
BÜYÜK OSMANLI TARİHİ
OSMANLI HİKAYELERİ
OSMANLI HANEDANI
OSMANLI-ENFALDE
OSMANLI-HAKSANCAĞI
HZ OSMANIN ŞEHİD EDİLMESİ
OSMANLIDA İMAMLIK
OSMANLI İLİM-ENFAL
OSMANLI MEDENİYETİ-ENFAL
OSMANLICA SÖZLÜK
OSMANLI-enfal
SAKLI OSMANLI
İ.ANS BATILILAŞMA
BATININ İSLAMA BAKIŞI 1
ENDÜLÜSÜN FETHİ
SELÇUKLU TARİH
TARİH ENSTİTÜSÜ DER
TİMUR HAN
ARAP İHANETİ YALANI*
İSTANBUL VE FETİH
94 YILLIK TARTIŞMA
ARAPCA-İHVAN
DURSUN GÜRLEK GENEL
çanakkale-taha uğurlu
FAHREDDİN PAŞA
BATININ OYUNLARI
ALİ KEMAL TORUNU
GÜN TARİHİ
TÜRKTARİHİM.C

Hİ-
HİLMİ DEMİR GENEL
HİLMİ DEMİR 1
HİLMİ DEMİR 21-18
HALİL ÖNÜR
Y.BÜLENT BAKİLER
o.k
KEMAL KAYRA 21-23
KEMAL KAYRA 24
E.
E B EKİNCİ ŞAHS
EB EKİNCİ GEN
EB EKİNCİ GENEL YENİ
E.B.EKİNCİ 2008-
E.B.EKİNCİ 2009
E.B.EKİNCİ 2010
E.B.EKİNCİ 2011
E.B.EKİNCİ 2012
E.B.EKİNCİ 2013
E.B.EKİNCİ 2014
E.B.EKİNCİ 2015
E.B.EKİNCİ 2016
E.B.EKİNCİ 2017
E.B.EKİNCİ 2018
E.B.EKİNCİ 2019
E.B.EKİNCİ 2021
E.B.EKİNCİ 2022
E.B.EKİNCİ 2023
E B EKİNCİ 2024
KU--
TG-M.FATİH ORUÇ
M.N. ÖZFATURA GENEL TÜM
MN.ÖZFATURA-CHP
M.N.ÖZFATURA 2001
MNÖFATURA-OSMANLI
MNÖFATURA-TÜRKLER
MNÖ.FATURA-DİYALOĞ
MNÖ FATURA-TEFEKKÜR
MN ÖFATURA-SU
MN ÖFATURA-MADEN
MN.ÖFATURA-ERMENİ
M.M.ÖZF-2016
MN ÖZFATURA -GENÇLER
İ.ÖZFATURA 2014
İRFAN ÖZFATURA 2
İRFAN ÖZFATURA 3
İRFAN ÖZFATURA GENEL
S--
299
AKINCI 1
AKINCI 2
ÖMER N YILMAZ 1
İBRAHİM YAVUZ
ALTINBAŞ A
UFUK COSKUN 1
UFUK COŞKUN 2
KENAN ALPAY
sabri gültekin
misafir yazar
Y*
M YÜKSEL-GENEL
M.YÜKSEL 2013
M.YÜKSEL 2014
M.YÜKSEL 2015-
M.YÜKSEL 2016
KÜ-
KEMAL SUNAL FİLMLERİ ZARARLARI
TG-*KAZIM K.YÜCEL
TG-HASAN ULU
TG-HAKKI ASLAN
NASIL BATTI RILDI
NİMETULLAH
VAHDET YAZAR
AH**
Y-
FE
YUSUF KAPLAN-TIME
Y KAPLAN 2007-8
Y KAPLAN 2009-10
Y KAPLAN 2011-12
Y KAPLAN 2013-14
Y KAPLAN 15-16
Y KAPLAN 2017
YUSUF KAPLAN 2018
YUSUF KAPLAN 2019
YUSUF KAPLAN 2020
YUSUF KAPLAN 2021
YUSUF KAPLAN 2022
YUSUF KAPLAN 2023
YUSUF KAPLAN 2024
Y**
Y.BAHADIROĞLU 2012
YAVUZ BAHADIR 2013
YAVUZ BAHADIR 2014
YAVUZ BAHADIR 2015
YAVUZ BAHADIR-2016 A
YAVUZ BAHADIR-2017 A
YAVUZ BAHADIROĞLU 2017 A
Y.B.TIME TÜRK VE 2016 B
CE
22*
BELGELERGERÇEK TARİH GENEL
B.GERÇEKTARİH.C-1
B.GERÇEKTARİH.C 2
B.GERÇEKTARİH.C 3
BGERÇEKTARİH C 4
B.GERÇEKTARİH.C 5
B GERÇELTARİH C.6
B GERÇEKTARİH C.7
BG KONUŞUYOR
B G TARİH 1
B G TARİH 2
B G TARİH-DİYANET
BG T-HAFIZ
BGT VAHDETİN
BGT ŞALCI B
BGT CHP EKO
BGT KADIN
İNG DERVİŞ
ALİ ŞÜKRÜ CİNAYETİ
607
604
M.Ş.EYGİ 2005
M.Ş--EYGİ 16
M.Ş.EYGİ 19
M.Ş.EYGİ YD GENEL
4-2
M ***
M.ARMAĞAN 1997
M ARMAĞAN 2010
M ARMAĞAN 2011
M.ARMAĞAN 2012
M ARMAĞAN 2013
M.ARMAĞAN 2014
M.ARMAĞAN 2015
M ARMA 15-16 KİŞİ
M.ARMAĞAN Y-16
M.ARMAĞAN YŞ-17
M ARMA 2016 DT
M ARMA 2017-18 K
M ARMA 2021 MÜZEK
M ARMAĞAN-2022 AK
M ARMAĞAN 23- AKİT
M ARMAĞ İTTİFAK
EC
M *A
RAHİM ER GENEL
RAHİM ER 2014
RAHİM ER 2015
RAHİM ER 2016
RAHİM ER 2017
RAHİM ER 2018
RAHİM ER 2019
RAHİM ER 2020
RAHİM ER 21-22
RAHİM ER 2023
RAHİM ER 2024
RAHİ
324
EA
E.AFYONCU 2010
E. AFYONCU 2016
E AFYONCU 2017
E23 GENEL
NERDE KALDIK E A
HİSAR 23
HİSAR 22-20
HİSAR 20-19
293
FU-
TURGAY GÜLER SESLİ
FUAT UĞUR
KADİR MISIROĞLU
NUREDDİN TAŞKESEN
KÜBRA DEĞİRMEN
MEHMET CAN
MEHMET KUMAŞ
MESİH-Ş SİMAVİ
A.DOĞAN İLBAY
B ACUN
MUSTAFA UZUN*
AF ARI-ALİ ERYIL
Ö SAPSAĞLAM*
ALTAN ÇETİN*
F SARRAFOĞLU
R AKBAY
ISLAHDE-PDF
322
333
MEKTEBİDERVİŞ
MD-KUDÜS
MD-ZALİMLER 1
MD-ZALİMLER 2
MD-A GEYLANİ
MD-FUTUHULGAYB
MD ŞEFAAT HAKTIR
MD İMAMLARIMIZ
MD H İMAMLARI
MD REDDİYE
MD AŞEREİ MÜBEŞER
MD NEFS VE ŞEYTAN
MD TAS VE TAR
MD MÜRŞİD
MD A SİLSİLE
MD İZ BIRAKANLAR
MD İZ BIRAKANLAR 2
MD İZ BIRAKANLAR 3
MD İZ BIRAKALAR 4
MD KÜTÜBÜ SİTTE 1
MD KÜTÜBÜ SİTTE 2
MD KÜTÜBÜ SİTTE 3
MD KÜTÜBÜ SİTTE 4
MD KÜTÜBÜ SİTTE 5
MD KÜTÜBÜ SİTTE 6
MD KÜTÜBÜ SİTTE 7
MD KÜTÜBÜ SİTTE 8
MD KÜTÜBÜ SİTTE 9
MD KÜTÜBÜ SİTTE 10
MD KÜTÜBÜ SİTTE 11
MD KÜTÜBÜ SİTTE 12
MD KÜTÜBÜ SİTTE 13
MD KÜTÜBÜ SİTTE 14
MD KÜTÜBÜ SİTTE 15
MD KÜTÜBÜ SİTTE 16
MD KÜTÜBÜ SİTTE 17
MD KÜTÜBÜ SİTTE 18
317
292
252
329
ANAYASA
KÜLLİYAT-COŞAN
İNTERNET HUKUKU
arapçanın önemi
SSK KANUN
MEB KANUN
MEMURLAR KANUNU
DARULHARP
SADAKAT.NET
SAHİHİ BUHARİ NAMAZ
SAHİHİ BUHARİ
İ.ŞENOCAK-GENEL*
NECATİ AKSU NET
SABRİTANDAOĞAN
İSLAM KÜLTÜR.COM
YAZAROKU ESK
KIRKINCI.COM
ERRAHMAN DE
-ENFAL kavram
enfal 1
kavramlar
ARAPÇA ÖĞREN
YEZİDİLİK
BİLGELİK ÖYKÜLERİ
LÜGAT-BALLI
320
297
298
296
SAĞLIK ÖĞÜTLERİ
SAĞLIK 1
SAĞLIK 2
SAĞLIK 3 KAZA
SAĞLIK 4
BASARI SIRLARI
BESLENME
BİTKİ TEDAVİ-FİRASET
CEMAL ABİ İLE DEMİR GİBİ
ŞİFALI BİTKİLER
prostata çözüm
BİYOLOJİ SÖZLÜĞÜ
erdal yeşilada-SAĞLIK
294
316
304
DİYANET-İHVANLAR
MENKİBELER-İHVAN
MUHARREF D.-İHVANLAR
TESBİTLER-İHVAN
MENKİBE-İHVANLAR
KAVRAM-İHVANLAR
TV DEŞİFRE-İHVANLAR
GÜNDEM-İHVANLAR
MENKİBELER-NAKŞ
NASİHATLER-yusuf semmak
GENEL-NASİHAT.ORG
NASİHATLER 2 Y semmak
zikr nakş
nefs nakş
rabıta nakş
İBRAHİM KİRAS GENEL
İBRAHİM KİRAZ-
HAYDAR ORUÇ DİR-POS
İSMAİL YAŞA DİR POS
AHMET TAŞGETİREN
287
286
288
291
CEMİL KOÇAK 2011
CEMİL KOÇAK 2012
CEMİL KOÇAK 2013
CEMİL KOÇAK 2014
CEMİL KOÇAK 2015
CEMİL KOÇAK 2016
285
284
M.ŞÜKRÜ HANİ 2010
M ŞÜKRÜ HANİ 2011
M ŞÜKRÜ HANİ 2012
M ŞÜKRÜ HANİ 2013
M ŞÜKRÜ HANİ 2014
M ŞÜKRÜ HANİ 2015
M ŞÜKRÜ HANİ 2016
M ŞÜKRÜ HANİ 17-18
282
AYŞE HÜR TARAF 2008
AYŞE HÜR TARAF 2009
AYŞE HÜR TARAF 2010
AYŞE HÜR TARAF 2011
AYŞE HÜR TARAF 2012
AYŞE HÜR RAD 2013
AYŞE HÜR RAD 2014
AYŞE HÜR RAD 2015
AYŞE HÜR RAD 2016
281
=İHYAORG.KİTAPLIK=
4 İNCİL FARKLI
HADİS TARİHİ
ATEİZM ELEŞTİRİSİ*
280
277
TAMER KORKMAZ GENEL
İBRAHİM KARAGÜL GEN
YÜCEL KOÇ GENEL
İSMAİL KAPAN GEN
K**
NUH ALBAYRAK GEN
NUH ALBAY TÜRKİYE 9-14
NUH ALBAY ST 15-16
NUH ALBAY ST 17-18
NUH ALBAY ST 19-20
NUH ALBAY ST 21-22
NUH ALBAYRAK 2023
KA***
241
246
METİN HÜLAGU-G
M HÜLAGU 22-23
M HÜLAGU 21
M HÜLAGU 19-20
M HÜLAGÜ 18
mn
263
243
234
238
MURAT ÇETİN GENEL
MURAT ÇETİN DP
260
ÜZEYİR İLBAK DP
YUNUS EMRE ALTIN
ENES BAYRAK
HAZAR TÜRK
SESLİ MAKALE
TÜRK YÜZYILI RG
FİLİSTİNLİLER TOPRAK SATTIMI
İSMAİL ÖZ *
HAKAN ERDEM 2016
238-
240
F-BAKA-A İMR-NİSA
MAİD-ENAM-ARAF-ENFAL
TEVB-YNS-HUD-RAD-İB
HİC-NAHL-İSRA-KEHF-MRYM
TAHA-ENB-HAC-MÜMİNUN-NUR
FURK-ŞUARA-NEML-KAS-ANK
RUM-LKM-SEC-AHKF-MHMD
FTH-HUC-KHF-TUR-NECM-KMR
RHMN-VAKIA-HDD-MCDL-HŞR
MHTN-SAF-CUMA-MNFK-TEĞA-TLK
THRM-MÜLK-KLM-HKA-MARC-NUH
CİN-MÜZ-MÜD-KYM-İNS-MRS-NB
NZAT-ABS-TKVR-
232*
232
231
230
229
228
227
226
225
224
223
222
221
220
219
218
217
216
215
214
213
212
211
210
209
208
207
206
205
204
203
24-
2
5
4
3
7
1
202
ü7
13-
10
8
17--
14-
16--
6
ME
21-
12-
İRAN -GÜLDAĞI
VAHD VUCUD MUD
DOĞ-GÜN İS TARH 1-7
SELÇUK ŞİA
KADIZADELİLER
nesefi t
mesnevi anevi
ahmet kavas
pdf moğol-zengi
yazıcı-mesut
Z KEVSERİ
KAL-ÇAKIRGİL 24
PDF HADİS
pdf açık öğr-hadis
PDF İRAN
PDF MESNEVİ
pdf moğol istila
PDF DİNİ TERİM SÖZL
PDF Ö NESEFİ TEFSİR
PDF KİTAP 1
TASAVVUF E S
PDF EMİR SULTAN
PDF SUFİ-SİYASET
PDF İSLAM HUKUKU
PDF KONEVİ-FATİHA
PDF İBNİ ARABİ
PDF N TOPÇU
PDF HZ AYŞE
PDF ABD.İBN MESUD
PDF KURTUBİ
PDF SUFFE ASHABI
PDF HZ ÖMER S
PDF SUYUTİ-MEHDİ
PDF İLİMLER
PDF FAHREDDİN RAZİ
PDF HZ OSMAN
PDF HARİCİLİK
PDF VEHHABİ
PDF ESİ
PDF CENNET CEH
PDF ZAHİD KEVSERİ
PDF ŞABANI VELİ
PDF MİRAS HUKUKU
PDF MATURUDİ
PDF İBNİ HALDUN
PDF MSP
PDF İHV MÜSLİM
PDF HANEFİ M
PDF SELEFİ
PDF ABDULHAMİDİ SANİ
PDF M HALİDİ BAĞDADİ
PDF İ VE TERAKKİ
PDF E.B.EKİNCİ
PDF NECİP FAZIL
PDF AVRASYA ETÜD
PDF İMAM MATURUDİ
PDF KADIZADEL,LER
PDF EMRİ MAĞRUF
PDF CİHAD
PDF KAVRAMLAR 2
PDF KAVRAMLAR
PDF HZ FATIMA
pdf PEYGAMBERİMİZ
PDF AHMET YESEVİ
pdf istiklal m.
pdf anadoluluculuk
PDF-YSSELİM ROMANI
PDF HACI BAYRAM VELİ
PDF MEVLANA
PDF AHİLİK
PDF GAZALİ
pdf gazali 2
pdf batıniler
PDF NİYAZİ MISRİ
pdf bedreddin ayni
pdf pezdevi
pdf ibni hümam
pdf yunus emre
pdf 31 mart vakası
PDF KAYI 10
PDF ABDULHAMİD HAN
PDF BUHARİHANLIK
OSMANLI KÜLTÜRÜ PDF
pdf osmanlı kültürü
PDF OSM.EDENİETİ
pdf osmanlıda adalet
pdf milliyetçilik 1
pdf osm milliyetçilik 2
islamcılık zyt brn bl2
pdf islamcılık 1
-İSLAMCILIK ARŞİVİ
osmanlıda batıcılık pdf
PDF OSM BATICILIK
ÖZAK İRŞAD 1-2
ÖZAK İRŞAD 3
ÖZAK Z KULUP
PDF COŞAN 1-2
PDF TÜRKÇÜLÜK
OSMANLIDA TASAVVUF 1
PDF TASAVVUF 1
H K YILMAZ
PDF A SELÇUKLU
PDF SELÇUKLU
PD.YABANCI OKULLAR
PDF EMRE AYDI
A İSKENDERİ
CÜNEYDİ BAĞDAD PDF
EBU HANİFE ÖZEL SAYISI
EBU HANİFE PDF 1
İ H A DERGİ
PDF KATILIM
PDF MODERN
==DERGİLER==
YASİN OKUMAK
YORUM -dergileri
DÜZCE HABER
MİSAK DERGİSİ
elmalı tefsir enfal 1-9
elmalı tefsir enf 10-28
elmalı tefsir enf 30-38
elmalı tefsir enf 39-58
elmalı tefsir enf 59-86
elmalı tefsir enf 87-114
İMAN-is hayat
mesnevi-i hayat
ehli sünnet- i hayat
kıssa-is hayat
g isla.-is hayat
A-
ruhus salat-ince
nezih itikat-ince
evlilik-ince
hayzı nisa-ince
tas-zikr-rabt-ince
hakayık-ince
risale-ince
risale-ince 2(seytan-nefs)
nimeti islam-ince
sohbetler-ince 1
sohbetler-ince 2
hikayeler-ince
riyazüs salihin-sadakat
fıkıh-sadakat
fetevai hindiyye-sadakat
b islam ilmihali-sadakat
bir bilene soralım-sad
vehhabilere cev.-sadakat
fıkıh ans-sadakat
nurul izah-sadakat
kutubu sitte-sadakat
sahihi buhari-sadakat
evliyalar ans.-sadakat
R---
TEBLİĞ YÖNTEMLERİ
İBRAHİM KİRAZ
M.BARDAKÇI 1
ALPER TAN
TÜRKİYE -A.AKGÜL
ULUS İLİŞKİL M ORTAK
AHMET VAROL-DIŞ POL
DIŞ İŞL 2
DIŞ İŞL 3
DIŞ İŞL 4
DIŞ IŞL 5
dış 5 yeni
B.PAKMAN WORDPTRES.COM
SN-TEKHAFIZ
f-İTİRAFLAR
AGET 1-4
İİİ..GÖLGESİ
IŞIK-UFUK
SUKUT ÇIĞLIĞI
BAHARI SOLUK
Z.ALTIN DİLİ
ÖRNEK HRK.
BUH.AN.İNS
YİT.CEN.DOĞ
BABANIN BABASI
ozan arifin refe şiiri
KİTAP-SÜNNET-KADER
ABDULHAMİD HAN

ABDÜLHAMİD HAN Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı. İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar: Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi. Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur. Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur. Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı. Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız. Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar. Rabbim Başbakanımızı korusunu2026
Ismail Çetin MEHMED 'ÂKİF BEY HAKKINDA, KİMSENİN İ'TİRÂZ EDEMEYECEĞİ FİKRLERİNİ VE HAYÂTINDAN BA'ZÎ BÖLÜMLERİNİ BİLMEYENLER İÇÜN KISACA YAZMAKDA FÂİDE VARDIR...
1-MASON PARTİSİ OLDUĞU ARTIK SU YÜZÜNE ÇIKAN VE 'ÜSMÂNLI'YI YIKAN İTTİHÂD-TERAKKÎ PARTİSİ ÜYESİDİR VE BUPARTİNİN,İSTİHBÂRAT TEŞKÎLÂTI,TEŞKÎLÂT-İ MAHSÛSA'NIN TETİKÇİLERİNDENDİR,BU VAZÎFE İLE BERLİN'E VE NECEF'E GÖNDERİLMİŞDİR.
2-ÜSTÂDI REFORMİST ÎRÂN AJANI RÂFİZÎ MASON CEMÂLEDDÎN EFGÂNÎ VE MASON M.ABDÜH'DÜR...
3-İSLÂMIN HALÎFESİ,BÜYÜK HÂKÂN SÜLTÂN 'ABDÜLHAMÎD'E(1) ÇOK EDEBSİZCE HAKÂRETLER ETMEKDE,HATTÂ KÂFİR DEMEKDEDİR (MÜ'MİNE KÂFİR DİYENİN KENDİSİ KÂFİR OLUR)
4-KERBELÂCIDIR,SAPIK MEVLEVÎLERDENDİR,ŞEYHİ,YENİKAPI MEVLEVÎHÂNESİ ŞEYHLERİNDEN YEHÛDÎ MÜHEMMED ES'ÂD EFENDİDİR.KORKMA (!) DİYE BAŞLAYAN Şİ'İRİNİ ANKARA MEVLEVÎ TÂCÜDDÎN TEKKESİNDE YAZMIŞDIR.MİLLÎ MARŞ İÇÜN,DEVRİN GÜÇLÜ ŞÂ'İRLERİ ESERLER YAZMIŞSA DA,AYNI PARTİDEN OLDUKLARINDAN,İTTİHÂDÇI,HAMDÜLLÂH SUBHÎ TANRIÖVER'İN ĞAYRETLERİ İLE 'ÂKİF'İN Şİ'İRİ TERCÎH EDİLMİŞDİR.
5-ÂİLESİ MÜTEDEYYİN DEĞİLDİR,SOSYETİKDİR,KIZININ OĞLU KOMÜNİST PARTİSİ BAŞKANIDIR,İKİ OĞLU AHLÂKEN DÜŞÜK BİR KAREKTER SÂHİBİDİR.DÂMÂDI MASON 'ÜMER RIZÂ DOĞRULDUR.
6- 'ÂKİF MÜZİSYENDİR,ŞARKI VE NEYLE UĞRAŞMIŞDIR,NEY ÜFLEMİŞDİR.HATTÂ ŞERÎF MÜHYİDDÎN TARGANIN UD'UNDAN ÇIKAN SESİN İLÂHÎ SES OLDUĞUNU İDDİ'Â EDECEK KADAR,MÛSİKÎYE TAPARCASINA MERAKLIDIR...
7-'ÂKİF'IN RESSÂMLAR TARAFINDAN YAPILAN RESMLERİ NÛRLU GÖSTERİLMİŞDİR, FOTOĞRAFLARINDA İSE NÛRLU HÂLİNİ GÖREMEZSİNİZ,ÇÜNKİ NEMÂZINI TAM MA'NÂSIYLA KILANLARDAN,ALNINDA SECDE ESERİ OLANLARDAN DEĞİLDİR.(2)
8-'ÂKİF,NAKLİ KABÛL ETMEZ,KUR'ÂNDAN İLHÂM ALARAK,MÜCTEHİD HAVÂSIYLA HARAKET EDER,DÖRT MEZHEBE KARŞIDIR
9-'ÂKİF,MÜSLİMÂNLARIN SIKINTISINI ELE ALARAK,ALLÂH'A,NİYE YARDIM ETMİYORSUN DİYE HESÂB SORAR,KÂFİRLERE VERİYORSUN DA MÜSLİMÂNLARA NİÇÜN VERMİYORSUN DİYE İSYÂN EDER.
9-HER NE KADAR IRKÇI GÖRÜNMÜYORSA DA,HUYUNDA EKALLİYYET MİLLİYETÇİLİĞİNİ,ARNAVUD SEVGİSİNİN AĞIR BASDIĞINI SEZMEK ZOR DEĞİLDİR.
11-BÜTÜN 'ÂKİF SEVERLERİ ŞOK EDECEK KAT'Î BİR HABERİ DE YAZMADAN EDEMEYECEĞİM...'ÂKİF'İN ÖLDÜĞÜ GÜNÜN GAZETELERİNE BAKANLAR,ONUN MEYHÂNEDE ÖLDÜĞÜNÜ GÖRECEKLERDİR.BEYOĞLU'NDAKİ ÇİÇEK PASAJI MEYHÂNESİNDE...VAZÎYETDE ÖLÜ OLARAK BULUNMUŞDUR...
12-TÂRÎHÇİ ES'SEYYİD İBNÜ'L-EMÎN MAHMÛD KEMÂL İNAL'DEN NAKLEN ÇOK ACÂİB BİR HÂL SÂHİBİ OLDUĞU DA RİVÂYETLERDENDİR.BU ZÂTIN BABASI,RÛMELİ BEYLERBEYİ EMÎN PAŞANIN YAKACIK'DAKİ YAZLIĞINDA,YAPDIĞI AHLÂK DIŞI HAREKETİNDEN DOLAYI AZARLANMIŞ VE KOĞULMUŞDUR.
13-'ÂKİF,KADER İNANCINDA,CEBRİYYE MEZHEBİNDENDİR,YA'NÎ EHL-İ DÂLLEDENDİR.
14-MEHMED 'ÂKİF'İN MADDÎ DESTEKÇİSİ HİDİV MASON ABBÂS H.PAŞADIR,ZÂTEN BEYOĞLU'NDA ONLARIN EVİNDE İKÂMET ETMİŞ,ONLARDAN MADDÎ DESTEK GÖRMÜŞDÜR. 
15-'ÂKİF HAYVÂN TABÎBİDİR,DÎNÎ TAHSÎL GÖRMEMİŞ,SEVENLERİ TARAFINDAN DÎN 'ÂLİMİ GİBİ GÖSTERİLMEK İSTENMİŞDİR, DÎNEN FÂHİŞ ÇOK BÜYÜK HATÂLARA DÜŞMESİ DE BU HUSÛSDAKİ BİLGİSİZLİĞİNİN DELÎLİDİR.
16-'ÂSIM KİTÂBINI İTHÂF ETDİĞİ,'ÜSMÂNLI ORTA TEDRÎSÂT UMÛM MÜDÜRÜ KARDEŞİM DEDİĞİ FÜÂD ŞEMSÎ İNAN'DAN ÖĞRENDİĞİM,ŞİFÂHÎ ÇOK BİLGİLER VARDIR.BUNLAR ZEMİN MÜSÂİD OLDUĞUNDA AKTARILACAKDIR.ŞİMDİLİK BU KADAR... ELLÂHÜ TE'ÂLÂ FIRSAT VERİRSE,ÇOK DAHÂ FAZLASI İNŞÂELLÂH YAZILACAKDIR...
(1) RAHMETÜLLÂHİ 'ALEYH
(2) FETH SÛRESİ,29

Mehmet Akif kimdir?

Sual: Mehmet Akif Ersoy’un, Müslümanların halifesi olan Sultan ikinci Abdülhamid’e, (Korkak, baykuş, hayvan, merkep, zalim, mel’un, kızıl kâfir… ) gibi çirkin sözler söylediği ve mason Abduh gibi reform istediği doğru mudur?
CEVAP
Maalesef doğrudur. En kötüsü de, bu duruma tevbe de etmemiştir.

1966 baskılı SAFAHAT isimli kitabında diyor ki:

Ortalık şöyle fena böyle müzebzep işler,
Ah o Yıldızdaki baykuş ölüvermezse eğer” (s. 402)
“Çoktan beridir vardı benim bir derdim,
Gideyim zalimi ikaz edeyim isterdim.
Kafes ardında hanımlar gibi saklıydı Hamid,
Al-i Osmandan bu korkaklık edilmezdi ümid.” (s. 415)
“Ah efendim o ne hayvan o nasıl merkepti.” (s. 421)
“Ah efendim o herif yok mu kızıl kâfirdi.” (s 422)
“Mısırın en muhteşem üstadı Muhammed Abduh.”
“Çıkarıp gönderelim hâsılı şeyhim yer yer,
Oradan âlem-i İslama Cemaleddinler.”

Mezhepsizler
 isimli kitapta, Akif için deniyor ki:
Baytar idi. Şiirleri çok heyecanlıdır. İstiklâl marşını yazmışsa da,Safahat’ta, Allah’a dil uzatmakta, Müslümanların halifesi ikinci Abdülhamid hanın şanını zedeleyen çok çirkin iftiralar atmakta, sicilli mason Abduh’u övmekte, onun gibi dinde reform istemekte ve bir çalgıcıyı, çalgısının seslerini ilahi sese benzetmektedir. Ahmed Davudoğlu hoca, Din tahripçileri kitabında Âkif’in de diğer reformcular gibi, ilhamı doğrudan doğruya Kur’andan aldığını bildirmektedir.

İstibdat isimli şiirinde Halife-i müslimine diyor ki:

Düşürdün milletin en kahraman evladını ye’se,
Ne mel’unsun ki rahmetler okuttun ruh-i İblis’e.

Bir İslam halifesine mel’un diyene ne demeli?

Şeytana rahmet okutmak tabiri de çok çirkindir.
İslam halifesi için yazdıkları çoktur. Akif, bu çirkin hakaretleri için tevbe etmemiştir.

Abdülhamid han hazretleri tahttan indirildikten sonra da yine düşmanlığı bitmemiş, İSTİBDAT şiirini yazmıştır. Şiirinin başı şöyledir:

Yıkıldın gittin amma ey mülevves devr-i istibdad,
Bıraktın milletin kalbine çıkmaz bir mülevves yad.

Mülevves = Kirli, pis demektir. Mülevves yad = Kirli hatıra demektir.

Hâlbuki Rıza Tevfik Bölükbaşı, Süleyman Nazif gibiler tevbe etmişler ve tevbelerini de dile getirmişlerdi.

Mesela Rıza Tevfik Sultan Abdülhamid han için diyor ki:

Târihler adını andığı zaman,
Sana hak verecek hey Koca Sultan,
Bizdik utanmadan iftira atan,
Asrın en siyâsî pâdişâhına.

Süleyman Nazif de diyor ki:

Pâdişâhım gelmemişken yâda biz,
İşte geldik senden istimdâda biz,
Öldürürler başlasak feryâda biz,
Hasret olduk eski istibdâda biz.

Maalesef Akif’in tevbesini bildiren bir satırı yoktur.
Akif sadece Müslümanların halifesine dil uzatmakla kalmıyor, o halifenin yaratıcısına yani Allahü teâlâya da saldırıyor:

Ey bunca zamandır bizi tedib eden Allah,
Ey âlemi islamı ezen, inleten Allah!

diye başlayan şiirinde (Yeter artık çektirdiğin cezalar) diyor.

Allah’a böyle nasihat verilir mi hiç? Allah bize zulüm mü ediyor hâşâ? Herkese layık olduğunu veriyor. Bunun için, Nahl suresinin 33. âyet-i kerimesinde bildirildiği gibi, ilim ehli buyuruyor ki: 

Hâşâ zulmetmez kuluna Huda’sı,
Herkesin çektiği kendi cezası.

Yine bir şiirinde diyor ki:

Nur istiyoruz, sen bize yangın gönderiyorsun,
Yandık diyoruz boğmaya kan gönderiyorsun,
Mademki ey adl-i ilâhi, yakacaktın,
Yaksaydın ya melunları, tuttun bizi yaktın,
Yetmez mi musap olduğumuz bunca devahi?

Ağzım kurusun yok musun adl-i ilâhi?

Devahi’ye musap olmak = büyük belalara uğramak demektir.

Akif özetle demek istiyor ki:

Ya Rabbi, gâvurları yakman gerekirken Müslümanları yaktın. Bu nasıl ilahi adalet?

Allah’a böyle söyleyenin elbette ağzı da kurur dili de.
Bu şiirinin sonunda da Allah’a diyor ki:

Böyle bir şehidin mükâfatı ancak zaferdir,
Vermezsen ilahi dökülen hunu hederdir.

Hun, kan demektir. Allah’a öğüt veriyor, bak zafer vermezsen şehidlerin kanı heder olacak, boşa gidecek diyor. Zafer olmasa bile şehidin kanı heder olur mu hiç? Sonra hâşâ Allah bilmiyor mu bunları?

Vehhabiler, Allah Arş’a istiva etti ayetinden, hâşâ Arş Allah’ın mekânıdır diyorlar. Akif de, Allah’a öğüt veriyor, Eğer bu zulümleri durdurmazsan, Arşın yanar, yani evin başına yıkılır diyor. Süleyman Nazif’e başlıklı şiirinde diyor ki:

Yakmaz mı bu tufan bu duman gitgide Arş’ı,
Hissiz mi kalır lücce-i rahmet buna karşı?

Lücce = deniz demektir. Rahmet denizin niye hissiz kalıyor diyor. Hâşâ Allah’ın hissi mi olur? Allah’ı da insanlar gibi sanıyor. Allah Arş’ı çok övüyor, Arş asla Akif'in sözü ile yanmaz.

Firavun ile yüz yüze isimli şiirinin son satırında, vehhabiler gibi, evliyadan, yatırlardan yardım istemeye karşı çıkarak diyor ki:

Bu hakkı ne taştan ne de leşten istemeli?

Vehhabiler Eshab-ı kiramın kabirlerindeki taşları söküp kabirlerini dümdüz ettikleri gibi, bu da yatırdaki zata leş diyor.
Bir de şehitleri överken yine türbelere çatarak diyor ki:

Hakkın bu veli kulları taş türbeye girmez.

Yine bir şiirinde diyor ki:

Bu Kur’an inmemiştir, ne fal bakmak için,
Ne de kabirde okumak için.

Kabirde Kur’an okunmaz mı? Tam Vehhabi zihniyeti. Kabirde okumayı fala bakmakla eş tutuyor.

Akif’in mason Efgani ve mason Abduh’u öven şiirleri, onlar gibi inkılap (reform) istemesi, onun da onlar gibi bir reformcu olduğunu gösteren en bariz delillerdendir.

ASIM isimli çok uzun bir şiirinin son kısmında diyor ki:

Mısır’ın en muhteşem üstadı Muhammed Abduh,
Konuşurken neye dairse Cemaleddinle,
Der ki Tilmizine Afganlı,
Muhammed dinle,
İnkılab istiyorum hem çabucak,
Öne bizler düşüp İslam’ı da kaldırmazsak,
Nazariye ile bir şeyler olur zannetme,
O berahini de artık yetişir dinletme.

İnkılab istiyorum ben de, fakat Abduh gibi.

Berahin, burhan = hüccet, delil kelimesinin çoğuludur. Teselsülün butlanı demek, her şey bir sebebe bağlıdır yani her şeyi bir yaratan vardır, yaratanın da yaratanı vardır şeklindeki silsile bâtıldır. Bunları reddeden delilleri bana söyleme diyor. Yani inkılap (reform) isteyen bu reformcu, dine aykırı konuşuyor.

İslam’ı kaldırmak tabiri de hoş değildir. Yere düşmüş olan Müslümanlardır. İslam yücedir, yerde değildir. Yerdeki Müslümanlar da, İslam’a yapışıp yükselebilirler.

Süleymaniye kürsüsünden isimli uzun şiirinde Japonları anlatırken diyor ki:

Misyonerler, gece gündüz yeri devretmedeler,
Ulema, vahy-i ilahiyi mi bilmem bekler?

Herkes bilir ki vahy-i ilahi ancak peygamberlere gelir. Ulema, o kadar cahil mi de kendilerini peygamber zannetsin? Ulemaya böyle çirkin iftira atması, Abduhçu olmasından ileri gelmektedir.

Şiirleri buna benzer hatalarla doludur.
Resmi için diyor ki:

Dış yüzüm ağardıkça ağarmakta fakat,
Sormayın iç yüzümün rengini: Yüzler karası.
Beni kendimden utandırdı şimdi hakikat,
Bana hiç benzemeyen suretimin manzarası.

O kadar yanlış söz arasında bir de doğru söz söylemiş. Doğru sözüne ne denir? 

Sevenlerinin dili ile Akif

Mezhepsizler
 kitabından alınan aşağıdaki ifadelerin tamamı mezhepsiz Süleyman C.Oğluna aittir. Bu kişi, Meyal dergisinde diyor ki:
Mehmet Akif hazretlerini sevişimin birçok sebepleri vardır. En başta Akif, Şeyh Abduh’u, Şeyh Afganî'yi çok severdi. Onlar gibi bir inkılap yapmayı arzulardı.

Akif de, Abduh gibi teselsülün butlanına da muhalifti.
“O berahini de yetişir artık dinletme” derdi.

Her ne kadar Ahmed Davudoğlu Hoca ve diğer mukallitler bu ifadeyi küfür saymışlarsa da Selefiyye yolundakiler daima takdir etmişlerdir. Akif âlem-i İslam’a Cemaleddinler salarak bir Âsım nesli meydana getirmek istiyordu. Bunu Meyal dergisinin başaracağını sanıyorum. Sonra Akif'in cesaretini hiç kimse inkâr edemez. Ne diyor büyük şair:

Nur istiyoruz, sen bize yangın gönderiyorsun,
Yandık diyoruz boğmaya kan gönderiyorsun,
Mademki ey adl-i ilâhi, yakacaktın,
Yaksaydın ya melunları, tuttun bizi yaktın,
Yetmez mi musap olduğumuz bunca devahi?

Ağzım kurusun yok musun adl-i ilâhi?

Şimdiye kadar böyle cesur şair çıkmamıştır. Kâfirleri yakacağın yerde bizleri yaktın, bu adalete uygun mudur, yok musun adl-i ilâhi? gibi sözlerle Akif çok büyümüştür.

Bu büyük sözlere mukallitler karşı çıkarak diyorlar ki:
“Cenâb-ı Hakk’ın hikmetinden sual olmaz. Nur isteyene yangın gönderiyorsa demek ki hak etmişler ki yangın gönderiyor. Kâfirleri, melunları yakmayıp da Abdulhamid Han'ın düşmanlarını yakmışsa bunun da bir hikmeti vardır. Yok musun adl-i ilâhi diye Cenâb-ı Hakka dil uzatmak Akif'ten başka kimseye nasip olmamıştır. Her şey adl-i ilâhinin içinde cereyan etmektedir. Bazı gözler bunu görmüyorsa adl-i ilâhiye hücum etmek mi gerekir? Var olan adl-i ilâhiye yok musun denir mi?”

İşte mukallitler Akif gibi büyük bir zatı böyle tenkit ettiler. HeleDavudoğlu bu hususta kitap bile yazdı. Abduh’u ve onun yolunda olan Akif'i seven herkes Davudoğlu’na düşman olmalıdır. Akif, müctehidler müctehididir. Akif için fukahanın sözü ve kıyası mühim değildir. İcma da mühim değildir. Hattâ hadîs bile. Akif için tek kaynak vardı: Kur'an. Akif'in ilham aldığı tek yer Kur'ândı. Onun için Akif, mukallitleri kızdıran şu mısraları söylüyordu:

Doğrudan doğruya Kur'andan alıp ilhamı,
Asrın idrakine söyletmeliyiz İslam’ı.

Zaman sana uymazsa sen zamana uy demiş atalar.
Akif gibi İslam’ı asrın anlayışına uydurmak lâzımdır.

Akif her ne kadar İslâm âlimlerinden nakli esas almamışsa da tek ilham aldığı yer Kur'an olduğunu bildirmişse de onun da bu yolda üstatları vardı. Bunu şöyle anlatıyordu:

İnkılâp istiyorum ben de, fakat Abduh gibi...”

(Not: Buraya kadar olan ifadelerin tamamı reformcu Süleyman C. Oğlu’na aittir.)

Zırva tevil götürmez
Sual: Bektaşi’ye, (Niye namaz kılmıyorsun) demişler. (Kur’anda Allah, “Namaz kılmayın” buyuruyor. Ben de onun için kılmıyorum) demiş. Hemen âyetin devamında “Sarhoş iken” diye yazıyor. Onu gizliyor. Siz de, Akif’in şiirinin sadece bir kısmını cımbızla alıyorsunuz, anlam değişiyor. Mesela, (Bu Kur'an fala bakmak ve kabirde okumak için inmemiştir) demişse de, bu mısraların başına bir sadece eklenirse anlam düzelir. (Bu Kur'an sadece fala bakmak ve kabirde okumak için inmemiştir) olur ve eleştirecek yeri kalmaz.
CEVAP
Biz cımbızla değil, kopyalayarak alıyoruz. Sadece kelimesini biz niye ekleyeceğiz ki? Ekleme çıkarmalar manayı değiştirir. Sizin dediğiniz gibi sadece kelimesini eklersek, (Sadece fala bakmak için inmemiştir) olur ki bu da, (Kur'an fala bakmak için de inmiştir)demek olur. Görüldüğü gibi tevil edilirse daha kötü oluyor. Onun için atalarımız, (Zırva tevil götürmez) demişlerdir. O kadar yanlışın hangi biri tevil edilir ki? Ulu Hakan’a melun, kızıl kâfir demesini mi tevil edeceğiz? Yoksa (Abduh gibi reform) istiyorum sözünü mü? Hâşâ Allah’tan hesap soran (Ya Rabbi, gâvurları yakman gerekirken Müslümanları yaktın. Bu nasıl ilahi adalet?) sözü mü tevil edilecek?


 *Ahmed Dâvudoğlu, “Dîni Tâmir Dâvâsında Din Tahribcileri” kitabında diğer reformcular gibi,ilhâmını doğrudan doğruya Kur’ân-ı kerîmden almak istediğini bildirmektedir.Sultan İknci Abdülhamîd Hanın memleket için yaptıklarını anlamayıp onun şanına yakışmayacak iftiralarda bulunması; sicilli mason Mısır Müftüsü Muhammed Abduh’u övmesi; bir çalgıcının seslerini nidâ-yı ilâhîye benzetmesi beğenilmiyen belli başlı hususlarıdır.

***bir şiirindeki(Bedr'in arslanları ancak, bu kadar şanlı idi.)kıyaslaması yanlıştır.Bir hadis-i şerif meali:
(Eshabım, cin ve insanların hepsinden üstündür.) [Bezzar]İmam-ı Rabbani hazretleri buyuruyor ki:Eshab-ı kiramın zamanı, her bakımdan, daha yüksektir. Bunun üzerinde konuşmak bile lüzumsuzdur.(1/209)


***1966 baskılı SAFAHAT isimli kitabında diyor ki:

“Ortalık şöyle fena böyle müzebzep işler,
Ah o Yıldızdaki baykuş ölüvermezse eğer” (s. 402)
“Çoktan beridir vardı benim bir derdim,
Gideyim zalimi ikaz edeyim isterdim.
Kafes ardında hanımlar gibi saklıydı Hamid,
Al-i Osmandan bu korkaklık edilmezdi ümid.” (s. 415)
“Ah efendim o ne hayvan o nasıl merkepti.” (s. 421)
“Ah efendim o herif yok mu kızıl kâfirdi.” (s 422)
“Mısırın en muhteşem üstadı Muhammed Abduh.”
“Çıkarıp gönderelim hâsılı şeyhim yer yer,
Oradan âlem-i İslama Cemaleddinler.”

Mezhepsizler isimli kitapta, Akif için deniyor ki:
Baytar idi. Şiirleri çok heyecanlıdır. İstiklâl marşını yazmışsa da, Safahat’ta, Allah’a dil uzatmakta, Müslümanların halifesi ikinci Abdülhamid hanın şanını zedeleyen çok çirkin iftiralar atmakta, sicilli mason Abduh’u övmekte, onun gibi dinde reform istemekte ve bir çalgıcıyı, çalgısının seslerini ilahi sese benzetmektedir. Ahmed Davudoğlu hoca, Din tahripçileri kitabında Âkif’in de diğer reformcular gibi, ilhamı doğrudan doğruya Kur’andan aldığını bildirmektedir.

İstibdat isimli şiirinde Halife-i müslimine diyor ki:

Düşürdün milletin en kahraman evladını ye’se,
Ne mel’unsun ki rahmetler okuttun ruh-i İblis’e.

Bir İslam halifesine mel’un diyene ne demeli?

Şeytana rahmet okutmak tabiri de çok çirkindir.
İslam halifesi için yazdıkları çoktur. Akif, bu çirkin hakaretleri için tevbe etmemiştir.

Abdülhamid han hazretleri tahttan indirildikten sonra da yine düşmanlığı bitmemiş, İSTİBDAT şiirini yazmıştır. Şiirinin başı şöyledir:

Yıkıldın gittin amma ey mülevves devr-i istibdad,
Bıraktın milletin kalbine çıkmaz bir mülevves yad.

Mülevves = Kirli, pis demektir. Mülevves yad = Kirli hatıra demektir.

Hâlbuki Rıza Tevfik Bölükbaşı, Süleyman Nazif gibiler tevbe etmişler ve tevbelerini de dile getirmişlerdi.

Mesela Rıza Tevfik Sultan Abdülhamid han için diyor ki:

Târihler adını andığı zaman,
Sana hak verecek hey Koca Sultan,
Bizdik utanmadan iftira atan,
Asrın en siyâsî pâdişâhına.

Süleyman Nazif de diyor ki:

Pâdişâhım gelmemişken yâda biz,
İşte geldik senden istimdâda biz,
Öldürürler başlasak feryâda biz,
Hasret olduk eski istibdâda biz.

Maalesef Akif’in tevbesini bildiren bir satırı yoktur.
***Akif sadece Müslümanların halifesine dil uzatmakla kalmıyor, o halifenin yaratıcısına yani Allahü teâlâya da saldırıyor:

Ey bunca zamandır bizi tedib eden Allah,
Ey âlemi islamı ezen, inleten Allah!

diye başlayan şiirinde (Yeter artık çektirdiğin cezalar) diyor.

Allah’a böyle nasihat verilir mi hiç? Allah bize zulüm mü ediyor hâşâ? Herkese layık olduğunu veriyor. Bunun için, Nahl suresinin 33. âyet-i kerimesinde bildirildiği gibi, ilim ehli buyuruyor ki:

Hâşâ zulmetmez kuluna Huda’sı,
Herkesin çektiği kendi cezası.

***Yine bir şiirinde diyor ki:

Nur istiyoruz, sen bize yangın gönderiyorsun,
Yandık diyoruz boğmaya kan gönderiyorsun,
Mademki ey adl-i ilâhi, yakacaktın,
Yaksaydın ya melunları, tuttun bizi yaktın,
Yetmez mi musap olduğumuz bunca devahi?
Ağzım kurusun yok musun adl-i ilâhi?

Devahi’ye musap olmak = büyük belalara uğramak demektir.

Akif özetle demek istiyor ki:

Ya Rabbi, gâvurları yakman gerekirken Müslümanları yaktın. Bu nasıl ilahi adalet?

Allah’a böyle söyleyenin elbette ağzı da kurur dili de.
Bu şiirinin sonunda da Allah’a diyor ki:

Böyle bir şehidin mükâfatı ancak zaferdir,
Vermezsen ilahi dökülen hunu hederdir.

Hun, kan demektir. Allah’a öğüt veriyor, bak zafer vermezsen şehidlerin kanı heder olacak, boşa gidecek diyor. Zafer olmasa bile şehidin kanı heder olur mu hiç? Sonra hâşâ Allah bilmiyor mu bunları?

Vehhabiler, Allah Arş’a istiva etti ayetinden, hâşâ Arş Allah’ın mekânıdır diyorlar. Akif de, Allah’a öğüt veriyor, Eğer bu zulümleri durdurmazsan, Arşın yanar, yani evin başına yıkılır diyor. Süleyman Nazif’e başlıklı şiirinde diyor ki:

Yakmaz mı bu tufan bu duman gitgide Arş’ı,
Hissiz mi kalır lücce-i rahmet buna karşı?

Lücce = deniz demektir. Rahmet denizin niye hissiz kalıyor diyor. Hâşâ Allah’ın hissi mi olur? Allah’ı da insanlar gibi sanıyor. Allah Arş’ı çok övüyor, Arş asla Akif'in sözü ile yanmaz.

Firavun ile yüz yüze isimli şiirinin son satırında, vehhabiler gibi, evliyadan, yatırlardan yardım istemeye karşı çıkarak diyor ki:

Bu hakkı ne taştan ne de leşten istemeli?

Vehhabiler Eshab-ı kiramın kabirlerindeki taşları söküp kabirlerini dümdüz ettikleri gibi, bu da yatırdaki zata leş diyor.
Bir de şehitleri överken yine türbelere çatarak diyor ki:

Hakkın bu veli kulları taş türbeye girmez.

***Yine bir şiirinde diyor ki:

Bu Kur’an inmemiştir, ne fal bakmak için,
Ne de kabirde okumak için.

Kabirde Kur’an okunmaz mı? Tam Vehhabi zihniyeti. Kabirde okumayı fala bakmakla eş tutuyor.

***Akif’in mason Efgani ve mason Abduh’u öven şiirleri, onlar gibi inkılap (reform) istemesi, onun da onlar gibi bir reformcu olduğunu gösteren en bariz delillerdendir.

ASIM isimli çok uzun bir şiirinin son kısmında diyor ki:

Mısır’ın en muhteşem üstadı Muhammed Abduh,
Konuşurken neye dairse Cemaleddinle,
Der ki Tilmizine Afganlı,
Muhammed dinle,
İnkılab istiyorum hem çabucak,
Öne bizler düşüp İslam’ı da kaldırmazsak,
Nazariye ile bir şeyler olur zannetme,
O berahini de artık yetişir dinletme.
İnkılab istiyorum ben de, fakat Abduh gibi.

Berahin, burhan = hüccet, delil kelimesinin çoğuludur. Teselsülün butlanı demek, her şey bir sebebe bağlıdır yani her şeyi bir yaratan vardır, yaratanın da yaratanı vardır şeklindeki silsile bâtıldır. Bunları reddeden delilleri bana söyleme diyor. Yani inkılap (reform) isteyen bu reformcu, dine aykırı konuşuyor.

İslam’ı kaldırmak tabiri de hoş değildir. Yere düşmüş olan Müslümanlardır. İslam yücedir, yerde değildir. Yerdeki Müslümanlar da, İslam’a yapışıp yükselebilirler.

Süleymaniye kürsüsünden isimli uzun şiirinde Japonları anlatırken diyor ki:

Misyonerler, gece gündüz yeri devretmedeler,
Ulema, vahy-i ilahiyi mi bilmem bekler?

Herkes bilir ki vahy-i ilahi ancak peygamberlere gelir. Ulema, o kadar cahil mi de kendilerini peygamber zannetsin? Ulemaya böyle çirkin iftira atması, Abduhçu olmasından ileri gelmektedir.

Şiirleri buna benzer hatalarla doludur.
Resmi için diyor ki:

Dış yüzüm ağardıkça ağarmakta fakat,
Sormayın iç yüzümün rengini: Yüzler karası.
Beni kendimden utandırdı şimdi hakikat,
Bana hiç benzemeyen suretimin manzarası.

O kadar yanlış söz arasında bir de doğru söz söylemiş. Doğru sözüne ne denir?

Sevenlerinin dili ile Akif

Mezhepsizler kitabından alınan aşağıdaki ifadelerin tamamı mezhepsiz Süleyman C.Oğluna aittir. Bu kişi, Meyal dergisinde diyor ki:
Mehmet Akif hazretlerini sevişimin birçok sebepleri vardır. En başta Akif, Şeyh Abduh’u, Şeyh Afganî'yi çok severdi. Onlar gibi bir inkılap yapmayı arzulardı.

Akif de, Abduh gibi teselsülün butlanına da muhalifti.
“O berahini de yetişir artık dinletme” derdi.

Her ne kadar Ahmed Davudoğlu Hoca ve diğer mukallitler bu ifadeyi küfür saymışlarsa da Selefiyye yolundakiler daima takdir etmişlerdir. Akif âlem-i İslam’a Cemaleddinler salarak bir Âsım nesli meydana getirmek istiyordu. Bunu Meyal dergisinin başaracağını sanıyorum. Sonra Akif'in cesaretini hiç kimse inkâr edemez. Ne diyor büyük şair:

Nur istiyoruz, sen bize yangın gönderiyorsun,
Yandık diyoruz boğmaya kan gönderiyorsun,
Mademki ey adl-i ilâhi, yakacaktın,
Yaksaydın ya melunları, tuttun bizi yaktın,
Yetmez mi musap olduğumuz bunca devahi?
Ağzım kurusun yok musun adl-i ilâhi?

Şimdiye kadar böyle cesur şair çıkmamıştır. Kâfirleri yakacağın yerde bizleri yaktın, bu adalete uygun mudur, yok musun adl-i ilâhi? gibi sözlerle Akif çok büyümüştür.

Bu büyük sözlere mukallitler karşı çıkarak diyorlar ki:
“Cenâb-ı Hakk’ın hikmetinden sual olmaz. Nur isteyene yangın gönderiyorsa demek ki hak etmişler ki yangın gönderiyor. Kâfirleri, melunları yakmayıp da Abdulhamid Han'ın düşmanlarını yakmışsa bunun da bir hikmeti vardır. Yok musun adl-i ilâhi diye Cenâb-ı Hakka dil uzatmak Akif'ten başka kimseye nasip olmamıştır. Her şey adl-i ilâhinin içinde cereyan etmektedir. Bazı gözler bunu görmüyorsa adl-i ilâhiye hücum etmek mi gerekir? Var olan adl-i ilâhiye yok musun denir mi?”

İşte mukallitler Akif gibi büyük bir zatı böyle tenkit ettiler. Hele Davudoğlu bu hususta kitap bile yazdı. Abduh’u ve onun yolunda olan Akif'i seven herkes Davudoğlu’na düşman olmalıdır. Akif, müctehidler müctehididir. Akif için fukahanın sözü ve kıyası mühim değildir. İcma da mühim değildir. Hattâ hadîs bile. Akif için tek kaynak vardı: Kur'an. Akif'in ilham aldığı tek yer Kur'ândı. Onun için Akif, mukallitleri kızdıran şu mısraları söylüyordu:

Doğrudan doğruya Kur'andan alıp ilhamı,
Asrın idrakine söyletmeliyiz İslam’ı.

Zaman sana uymazsa sen zamana uy demiş atalar.
Akif gibi İslam’ı asrın anlayışına uydurmak lâzımdır.

Akif her ne kadar İslâm âlimlerinden nakli esas almamışsa da tek ilham aldığı yer Kur'an olduğunu bildirmişse de onun da bu yolda üstatları vardı. Bunu şöyle anlatıyordu:

İnkılâp istiyorum ben de, fakat Abduh gibi...”

(Not: Buraya kadar olan ifadelerin tamamı reformcu Süleyman C. Oğlu’na aittir.)

Âkif’in karakteri

Ahmet Kabaklı
 
Facebook
 
Mehmet Âkif, şiirlerinin de ilerisinde bir karakter anıtıdır. Öyle halis yaratılış ve fazilet adamıdır ki, bunu şiir ve yazıları kadar 63 yıllık ömrünün nice davranışları içinde bilhassa görmekteyiz. Son yüz yıllık tarihimizde özü sözüne “eylem”i, “söylev”ine uyar kimseler fazla olmadığı için, Âkif’in bu örnek kişiliği üstünde durulmalıdır. Öz prensiplerini hareketleriyle zedelemeyen, hattâ onları yaşayış haline koyabilen sayılı insanlarımızdandır. Hareket: Bu Mehmet Âkif’te dinin yarısı gibi bir şeydir. Yorulmadan, bezmeden belki 45 yıl gezmiş, çırpınmış, didinmiş. Mektebi birincilikle bitirmiş. Baytar olarak Rumeli, Anadolu ve Arabistan’da “sâri hayvan hastalıkları üzerine” yıllarca dolaşmış. Savaş patlayınca, devletin ve milletin güvendiği bu seçkin adam, hizmete koşan er gibi “Teşkilât-ı Mahsus┠emrine girmiş, Almanya’ya Müslüman esirleri uyartmak amacıyla gitmiş. Sonra uzun bir çöl yolculuğu yapmış; Lavrens’in saçtığı İngiliz altınları ile ayartılmış olan bazı şeyhleri, Türk devletine bağlamaya çalışmıştır; Safahât’ta daima koşan, seyreden, üzülen, acıyan, sevinen, kızan, isyan eden, konuşan, tartışan... Velhasıl bir saniye durmayan, bir tek kahramanla karşılaşılmaktadır: O da Âkif’in kendisidir. Durmak ve oturmak: Nicelerinin ideali olan bu hayât tarzı Âkif için ölümdü. Nitekim, Mısır’da işsizlikten, hareketsizlikten sıkıldıkça ölümü adamakıllı istemeye başlamıştı. Kuşçubaşı Eşref Bey’e yazdığı bir mektupta: “Gaye uğrunda çalışmak, didinmek ve ölmek... Ah ne güzel meşgale, o ne hoş eğlence, o ne mesut hatîme imiş...” diyerek şu fıkrayı anlatmaktadır: “Hikâye meşhurdur ya: Karıncaya: -Nereye gidiyorsun? demişler. -Hicaz’a...demiş. -Hiç bu bacaklarla Mekke’yi bulabilir misin? diye eğlenmişler. O da: -Hiç olmazsa yolunda olsun ölürüm ya! cevabını vermiş.” Âkif, bir amaç ve fazilet yolunun dönüşsüz yolcusudur: “Bu yol ki Hak yoludur, dönme bilmeyiz yürürüz” der ve Safahât’ın muhtevası gibi, onun çocuklar kadar; temiz, lekesiz hayâtının safhaları da bu dönmezliğin mitalogyasıdır. Safahât’ta Hüsam Efendi Hoca adlı kısa bir hikâyesi vardır: Sultan Abdülmecid, ünlü mesnevihân, Hüsam Hoca’nın adını duyar ve onu saraya aldırtmak ister. Üst üste İradeler yollar ama, Hoca, istemez. Hattâ saray civarına yaklaşmaktan bile çekinir. Bir gün nasılsa, Beşiktaş taraflarında bir işi çıkar. Bendeler, Sultana haber verirler, “Çağırtalım mı?” derler. “Evet” der Abdülmecid. Gider adamcağızı tutarlar: “Efendimiz, bizi gönderdi çok selâm ediyor. Görüşmek istiyorum, kendi istemez mi diyor?” Hüsam Efendi durur, yüzlerine hayretle bakar ve dinleyin der: Ben elli beş senedir teptiğim yegâne yolun Henüz sonundan uzakken tükendi gitti ömür, Tutup da bir geri döndüm mü yandığım gündür...

30.12.1999




Bedrin aslanları ancak bu kadar şanlı idi" mısrası ile uzun süredir tenkitlere maruz kalan M. Akif'in, Safahatında yer alan bir çok ifade de aynı tenkite maruz bırakacak tarzda. İstiklal Marşımızın şairine bir ülke vatandaşı olarak hürmet ve saygı ayrı olabilir ancak bazı hakikatleri de göz ardı ederek, milli şairi aynı zamanda milli bir Müslüman olarak görmekte doğru olmasa gerek..

Toplumları dizayn etmenin en geçerli yolu, o toplumun içinde yetişmiş popüler isimleri elde ederek onları eleştirilemez ulvi kişilikler kılmak, ve nesilleri onların düşünceleri etrafında toparlayıp-saflara ayırarak- kontrol edebilmektir. Bu mekanizma, eğitim sistemlerinin içine ustalıkla yerleştirilmiş özendirme politikalarıyla sağlanır. Eğitim sistemleri bu tür model kişiliklerle doludur. Tarih boyunca en geçerli hükmetme yolu bu olmuştur. Mehmet Akif’le ilgili eleştirilerimi dillendirmeye başladığım zaman çevremden aldığım tepkiler, nihai noktada bizim gibi sıradan yaşantısı olan insanların Akif gibi ulvi bir kişiliği eleştiremeyeceği noktasına bağlanıyordu. Bu yaklaşım Akif’in bir şair olmanın ötesinde bir kanaat önderi ve model kişilik olarak algılanmasından kaynaklanıyordu.

Mehmet Akif’in kişiliği bizim alanımız değildir. İyi ya da kötü, ölmüş bir insanın işi artık Rabbiyledir. Bu ölen kişi üzerinden bir kısım toplum mühendisliği faaliyetleri yürütülüyor ise eserleri ve düşünceleriyle entelektüel yaşantımızda, fikir dünyamızda tesir sahibi ise, biz bu tesiri konuşmak, eleştirmek ve yorumlamak zorundayız.

Daha da önemlisi söz konusu kişi sadece sanatıyla anılmıyorsa, bugün bütün eğitim kurumlarında resmi asılı olan iki kişiden biriyse,(4) hayatımızın içindedir, her gün çocuklarımızın karşısındadır. 2011 yılının ülkemizde Mehmet Akif yılı olarak ilan edildiğini ve çok yoğun bir şekilde anılıp değişik açılardan işlendiğini hatırlatmakta fayda var. M. Akif’in sanatını ve kişiliğini aşan bir durumla karşı karşıya olduğumuzu anlamak hiçte zor değil. O, artık gençlere sadece “Milli Şair” olarak tanıtılmıyor, aynı zamanda “Milli Müslüman” modeli olarak sunuluyor.

Konu inancımız bağlamında ele alındığı zaman “Kişi sevdiği ile beraberdir” ölçüsü mucibince imanımızı kullanarak kalplerimize yerleştirilmek istenen kişilere karşı gereken özeni ve hassasiyeti göstermek vazifemiz olmaktadır.

Bütün bu gerekçeler benim gibi sıradan insanlara Akif’i değişik açılardan inceleme, sorgulama, yorumlama ve eleştirme hakkını vermektedir.

M Akif’in başyapıtı şüphesiz İstiklal Marşı’dır. Güftesi ile bestesi arasında ciddi uyumsuzluklar bulunması nedeniyle okunurken güfte anlamını yitirmekte daha çok bir karambol havasında terennüm edilmektedir. Her çalındığı ve söylendiği zaman ayakta ve saygı duruşunda dinlemek zorunda olduğumuz bu marş hakkında olumlu/olumsuz birçok eleştiri yapılmıştır. İçinde bir tek Türk kelimesinin geçmemesinden tutunda, ırkçı duygularda yazılmış olmasına kadar çok geniş bir yelpazeye sahiptir bu eleştiriler. 28 Şubat paşalarından Doğu Silahçıoğlu birçok meslektaşının taşıdığı duyguları dile getirip. Aşırı dinci bir söylem taşıdığı için bir ömür boyu selam durduğu İstiklal Marşı’nı hiçbir zaman içine sindiremediğini yazdı Cumhuriyet Gazetesinde ki köşesinde.

“O ezanlar ki şahadetleri dinin temeli 
Ebedi yurdumun üstünde benim, inlemeli.”

Ezan, şahadet, din… ilk bakışta mısralarda Paşa haklı dedirtecek bir görüntü var. Peki ya mana; inlemek sözcüğü acı ile feryat etmek, ızdırapla ses çıkartmak anlamlarına geliyor. “İnim inim inlemek” deyimi meşhurdur. Peki ezanlar neden ebediyen inlemeli? Gür bir sada ile coşmak varken. Dini terminoloji açısından ezanları inletmek-dindar için-ciddi bir edep ihlali olarak değerlendirilebilir.(5)

Akif’in yaşamı gibi sanatı ve fikri de gelgitlerle, çelişki ve paradokslarla dolu. Safahat okumalarında dikkatimi çeken bir husus Arnavut babadan olma Milli Şairin, biyografilerinde bu hususun anne tarafından Türklüğebağlanarak geçiştirildiğidir. Mehmet Akif’in resmi ideoloji doğrultusunda millileştirilmesinin ilk emarelerini bu biyografilerde gördüm. Bu durum Akif’in bir kabahati olmamakla birlikte Safahat yoluyla toplum mühendisliği yapma gayretleri hakkında ipuçları vermektedir.

Akif’le ilgili yaptığım incelemelerde mirasına, oğullarından çok damadı Ömer Rıza Doğrul’un sahip çıktığını gördüm. Bunun birinci sebebi Ömer Rıza’nın gerçekten Akif’in en özel talebesi olması İkinci sebebi evlatlarının Akif’in dünyasıyla pek alakadar olmamalarıdır.

Büyük oğul Mehmet Emin (Safahat-i bu oğluna ithaf etmiştir.) Uyuşturucu müptelası ve alkolik olarak feci bir yaşam sürmüş ve cesedi Beşiktaş’ta bir çöp konteynırı içinde bulunmuştur. Küçük oğul Tahir Ersoy ise kendi halinde bir yaşam sürmüş Ömrünün son demlerinde Üsküdar belediyesinin sahip çıkmasıyla hayata tutunabilmiştir.

Akif oluşturduğu ideal genç tipi Asım’la yüceltilirken bunun pratik hayattaki karşılığı olan çocuklarının halleri hep göz ardı edilmiştir. Oysa muarızı Tevfik Fikret’in ideal genci Haluk, öz oğluyla özdeşleştirilir ve akıbeti nedeniyle Fikret kınanır. Evet, Tevfik Fikret’in Haluk’u papaz olmuştur. Akif’in Asım’ı ise –ki oğlu Mehmet Emin olması gerekir.- üzüntü verici ama bir ayyaş olarak ömrünü nihayetlendirmiştir. İki şair içinde acı gerçek şu ki; ideallerini evlatları üzerinde gerçekleştirmeye çalışmışlar ve ikisinin sonu da hüsran olmuştur.

Akif’in oğlunun feci hali insanlık adına üzüntü verici. Ama Milli Müslüman modeli olarak tasarlanan bir kişilik için gözden kaçırılan bir husus hissi uyandırıyor bende.

“Babam bana Safahat’ı bırakacağına biraz para bıraksaydı keşke”(6) 


dediği biliniyor ki. Bu onlarca baskı yapan Safahat’ın kaymağını başkalarının yemesine bir sitem olarak da algılanabilir.

Akif’le ilgili hatıralarda dikkat çekici bir başka husus arkadaşlarının ekseri içki müptelalığı ile şöhret yapmış kişiler olması. Bunlardan biri Neyzen Tevfik’dir. Neyzen’in içkisiz sofraya oturduğu vaki değildir. Bir gün Akif’i misafir eder yer içerler. Yemekten sonra Akif ellerini yıkar ama havlu yerine kendi mendili ile kurulanmak ister. Neyzen havlu ile kurulanması için ısrar edince “–yapamam ellerim kirlenir” der. Damadı Ömer Rıza’nın anlattığı bu hatıra Akif’in zekâsına yorulsun diye anlatılmış ama derin bir çelişki taşıyor. Neyzen; havlusu kullanılmayacak kadar şerli/kirli (bazı yorumlarda havluyu kirinden ötürü kullanmadığı belirtilir.)biriyse ve Akif bu denli hassasiyet sahibi ise onun yemeğini nasıl yer onunla nasıl dostluk eder.

Damadı ve talebesi Ömer Rıza Doğrul’da meşhur içicilerdendir.(7) Hatta rakı içerek tefsir yazmak gibi bir küstahlığın sahibidir.(8)


Arkadaşları, evladı, damadı içici olunca insan kuşkuya kapılıyor. Üstüne üstlük Akif’in siroz’dan öldüğü de ortada. Ben merakımı zail etmek için erişebildiğim kaynaklarda aradım 24 yaşından sonra ağzına bir damla içki koymadığı bilgisine ulaştım.

Milli Şairin bir yönü de musiki şinaslığı. Mısır’da olsun Türkiye’de olsun musiki cemiyetlerinin müdavimidir. Ağır bestelerin çoğunu ezbere bildiği ve nısfiye denilen ney küçüğü aleti çaldığı biyografilerinde geçiyor.

Şiirlerinin bestelenmeye uygun olmasını çok önemser bu hususta hassasiyet gösterir, üzerinden yıllar geçse bile kulağını tırmalamış her kafiye bozukluğunu giderirmiş. Hayattayken Safahat 3 defa Osmanlıca harflerle basılmış. (ayrı ayrı kitaplar halinde bazı kısımlar 4-5 kere basılmıştır.) Bu baskılarda sürekli düzeltmeler ve değiştirmeler yapmıştır.

Bu bilgi çok önemlidir zira Akif’in eserini bırakmadığını onu sürekli tetkik edip hata olarak gördüklerini düzeltme gayreti güttüğünü gösterir. Ama asıl düzeltmesi gereken, bütün imanlı kalpleri inciten bazı sözlerine aynı özeni göstermemiş olması çok şaşırtıcıdır. Bunların başında meşhur şiirlerinden Çanakkale Destanı’nda geçen

“Bedrin aslanları ancak, bu kadar şanlı idi.” Mısralarıdır.

Akif, Çanakkale Savaşı esnasında Almanya ve Arabistan’da bulunmuş cepheyi görmemiştir. Buna rağmen cephedeymişçesine heyecanla yazdığı bu şiir, Ankara’da mecliste Türk’ün en büyük destanı, Türk olmayan biri tarafından yazılmıştır denilerek takdim edilmiştir. Bir zaman sonra üyesi olacağı meclisin maalesef imparatorluk halklarına karşı bakışı budur.

“Bedrin Aslanları” yeryüzünün gelmiş geçmiş en büyük mücahitleridir. Hiçbir ordunun o ordudan hiçbir komutanın o şanlı komutandan üstün olma ihtimali yoktur. Onların kahramanlığı ve komutanlarının büyüklüğü mümin kalpler için şüphe götürmeyecek derecede kesin ve nettir. Fatih Sultan Mehmet Han’ın peygamber duasına mazhar olmuş ordusu bile onların yanında hiç mesabesindeyken ve İslam tarihi boyunca nice savaşlar şanlı mücadeleler verilmişken Çanakkale’ye böyle cüretkâr bir yakıştırma nasıl yapılabilir?

Yeni bir ulus inşa etme gayretinde olan ittihatçı kalemler bu ve benzeri birçok sözler söyleyip İslami kaideleri tepetaklak etmeye çalışmışlardır ama onların hiçbirinin dindarlık gayesi olmadığı gibi inançsızlıklarını aleni olarak dillendirmişlerdir. Onların bu sebeple mümin kalplere sirayet etmesi mümkün değildir. Ama Milli Müslüman Akif’in bu sözleri imanlı kalpleri çok derinden sarsmış travma tesiri yapmıştır.

Akif bu mısraları ile “Bedrin Aslanlarını” aşağılamış ve ömrü hayatı boyunca bunu değiştirme, düzeltme gayreti gütmemiştir. Şu kedi aslan kadar cesur denirse. Aslanın üstünlüğü tescil edilip kedi yüceltilir. Ama şu aslan kedi kadar cesur denilirse bu aslana hakaret ve onu aşağılamak olur. Kedi de yüceltilmediği gibi komik bir duruma düşürülmüş olur.

Akif’in kafiyelerine gösterdiği hassasiyeti esirgediği bir diğer husus Cennetmekân Sultan Abdülhamid Han’a yaptığı yakıştırmalardır. En son 1966 baskılı Safahat’ta bulunan ve sonraki baskılarda yer verilmeyen şu mısralar doğrusu; bırakın dindarlığıyla ile nam salmış Müslümanların halifesine söylenmeği sıradan bir Müslüman’a söylenemeyecek sözlerdir.

“Herifin sofrada şampanyası hala ayran, bari yirminci asırdan sıkıl artık hayvan”(9)

Evet, şairler normal insanlar gibi değildir, duyguları hissedişleri farklıdır, fakat imanının yerine kinini ikame eden bir kişi sadece bir şair olur, onun dindarlığından bahsedilemez. Çünkü kini dinini bastırmış en temel ve basit inanç ölçülerini çiğnetmiştir. Bir Müslüman’a şampanya içmiyor, ayran içiyor diye ancak bir gayrimüslim söylerse mantık zemininde bu sözün bir anlamı olur. Bir Müslüman bir başka müslümanı şampanya içmiyor ayran içiyor diye kınayamaz.

Mehmet Akif’in Sultan Abdülhamid Han’a yaptığı hakaret ve iftiraların büyük kısmı yeni baskılı Safahat’larda da bulunmaktadır. Bunlar eleştiri hakkaniyet ve İslam ölçülerini aşmış sınırsız ve buutsuz, iflah olmaz bir kinin eserleridir. Oysa dindarlık numunesi olacak bir şahıstan, Müslümanlığın en ağır darbeler aldığı bir zamanda daha akıllı olması, esas bozguncuları görmesi beklenirdi.

Görmedi, görmediği gibi onlarla işbirliği içinde bulundu. Mısırlı Mason Abduh’u muhteşem üstad ve onun talebesi tescilli İngiliz ajanı Cemalettin Afgani’yi kendine ve yolundakilere rehber gösterdi.

“Mısır’ın en muhteşem üstadı Muhammed Abduh “(10)


“Çıkarıp gönderelim hasılı şeyhim yer, yer; oradan Alemi İslam’a Cemaleddin’ler.”(11)

O Abduh ki (damadı Ömer Rıza Doğrul gibi) masondur. Dinde reform teraneleriyle İslam alemini fitneye boğmuş ve bölük pörçük olarak İngilizlerin kucağına atmıştır.

Model kişilerin bu gibi yanılgıları ortaya çıkıp gözden düştükleri zaman hemen bir pişmanlık mekanizması devreye sokulur. Şartlar değişmiş ve hakikatler ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla bu model kişilikleri de dönüştürmek, revize etmek gerektir. Fakat bu tövbeyi mirasından geçinenlerin değil kendisinin yapıp/yapmaması önemlidir. Kendisinden böyle bir pişmanlık vaki olmadığı ortada iken, oluşturulmuş pişmanlık hikâyeleri toplum mühendislerinin değişen şartlara göre model kişilikleri dönüştürme gayretinden başka bir şey değildir.
Cennetmekân Sultan Abdülhamid Han’a buğzedip düşmanlığından fena söyleyen ve daha sonra hakikati görüp nedamet getiren bu pişmanlığını destansı ifadelerle dile getirenler az değildir. Doktor Rıza Nur, Süleyman Nazif, Rıza Tevfik Bölükbaşı bunların en çok bilinenleridir.

Rıza Tevfik’in “Sultan Abdülhamid Han’ın Ruhundan İstimdat” şiiri bütün ittihatçılar adına itiraf, kendi namına bir tövbe metnidir.

“Şevketlim Sultan Hamid Han
Feryadım varır mı barigahına
Ölüm uykusundan bir lahza uyan
Şu nankör milletin bak günahına.”

Milli şairin bilinen meşhur bir pişmanlığı vardır. Fes ve dualarla girilen meclisten kadeh ve fötr şapka çıkınca Akif soluğu Mısır’da almış, bir nevi yeni düzene küskünlük duymuştur. Mısır’dan son dönüşünde bu küskünlüğünden pişmanlık duyduğunu “Ne varsa bizim millette varmış.” Diyerek dile getirmiş ve yeni düzenin banisine(12)“Allah ömrüm kaldıysa benden alsın ona versin”(13) diyerek biatini bildirmiş birkaç ay sonrada sirozdan ölmüştür. 

İlerleyen yıllarda İttihad Terakki’nin projeleri bir dizi inkılâplar olarak uygulamaya konulurken Akif’e Kuran-ı Kerim meali yazma görevi verilir. Hükümet neden özellikle Akif’in yazmasını istemiştir? Şimdilik meçhul. Ama onun da ortaya çıkacağına inanıyorum. 

Akif bu teklifi kabul etmemiş ortaya konan büyük paraya rağmen bu işe temkinli yaklaşmıştır. Belki yeni düzene karşı duyduğu küskünlüğü naza çekerek ifade etmeye çalışmış olabilir. Akif ikna olur, paranın bir kısmını alıp Mısır’a giderek yazmaya başlar. Aynı proje kapsamında Elmalı’lı Hamdi’de tefsir yazmaya başlar. Akif Mısır’da tanıştığı biricik talebesi (daha sonra damadı olacaktır) Ömer Rıza Doğrul’a da tefsir yazması konusunda rehberlik eder.

Bu meal biter ama yayınlanmaz. Akif, yeni düzenin ibadetleri Türkçeleştirme çalışmalarından ürkmüş olacak ki meal’i Mısır’da dostu Yozgatlı Müderris İhsan Efendi’ye bırakarak dönmezsem bunu yakın der. Hikmeti Huda dönemez. İhsan Efendi’de meali yakamaz. Akif’in damadı Ömer Rıza, meali İhsan Efendi’den almak için çok uğraşır, ama alamaz. Bu meali İhsan Efendi’den almak için devlet katından hatırlı kimseler araya girer, İhsan Efendi yakıldı diyerek mevzuyu kapatır.

İhsan Efendi ölüm döşeğindeyken oğlu Ekmeleddin’i çağırır yakmasını vasiyet ederek meali ona teslim eder. O Ekmeleddin; şimdiki İslam Konferansı Teşkilatı başkanı Ekmeleddin İhsanoğlu’dur.

Ekmeleddin İhsanoğlu, Abdülhamid Han devri şeyhülislamlarından Mustafa Sabri Efendi’nin oğlu Prof İbrahim Sabri ve üç kişi daha Mısır’da bir evde buluşarak metal bir leğen içinde mealin mührünü sökerek sayfaları tek tek yakarlar. Yakma işlemi bitince Prof İbrahim Sabri Bey’in okuduğu dörtlük dünya durdukça mealden din öğrenmeğe kalkanların suratına şamar gibi inecektir.

“ O bir eserdi ki, yangın denilse layıktı.
Eğer kalaydı yakar kül ederdi imanı
O bir ateşti ki, sönmezdi etmeden ihrak
Yakıldı, sönmesi kurtardı Nass-ı Kuran’ı”(14)

Hulasa M Akif milli şair olmaktan çıkartılıp Milli Müslüman modeli yapılmaya çalışılırken, onun dindarlığı resmi söylemin dışında incelenmeye ve araştırılmaya muhtaçtır. Bu hususta bazı çalışmalar vardır. 

Ahmed Davudoğlu Hoca’nın Dini tamir davasında, din tahripçileri kitabında Akif önemli bir yer tutar. Adem Çevik’in Abdülhamid’de yanılanlar(15) kitabı da önemli bir araştırmadır. Rahmetli Necip Fazıl’ın ise Akif’i milli bir bozguncu olarak değerlendirdiği bilinmektedir.

Mehmet Akif’in dindarlığı/dindar modelliği mevzu yapıldığı zaman mümin tavrıyla asla bağdaşmayacak Allah’a isyan şiirlerini de görmezden gelmek mümkün değildir. Bu şiirlerde ki isyan vurgusu o kadar kuvvetlidir ki okuyucuyu ürpertip, titretir.

“Madem ki ey Adl-i İlahi yakacaktın, yaksaydın a melunları….Tuttun bizi yaktın.”(16)

“Nur istiyoruz… Sen bize yangın veriyorsun. Yandık! diyoruz boğmaya kan gönderiyorsun.”(17)

“Ey bunca zamandır bizi te’dibeden Allah; Ey Alemi İslam’ı ezen inleten Allah.”(18)

“Allah’a dayanmak mı? Asırlarca dayandık, 
Düştükse bu hüsrana onun narına yandık, 
Yetmez mi çocuklukta ki efsaneye hürmet, 
Hala mı reşit olmadı, hala mı bu ümmet? 
Maziyi ateşe vermeli baştan başa yansın 
Ben kanmıyorum, git de sen aptalları kandır.”(19) 

Sorun, Akif’in dindarlığından ziyade, dindarlara model olarak sunulmasındadır. Akif imanının/imansızlığının, günahının/sevabının hesabını rabbine verecektir. Fakat Müslümanlıkla bağdaşmayacak, binlerle yıllık İslam tefekkürünü kökten sarsıcı Şiirleri/tavırları Müslüman gençlerin imanını ifsad etmektedir. 999 satır “Allah var” yazıp bir satır (haşa) “Allah yok” yazarsan; O bir satır 999 satırı nehy eder. O bir satır daha çok iz bırakıp daha kalıcı olur. Akif’in dindarlığının özeti budur. Yazdığı doğru ve güzel olanların hükmü bahsi geçen satırlarla nehy edilmiştir. 




Dipnotlar:


(2-3)1966 baskılı Safahat sayfa 421-422
(4)İstiklal Marşı metinlerinin arkasında Akif’in fotoğrafı vardır..M Kemal’in resmi ile yan yana bütün eğitim kurumlarında bulunması yasal zorunluluktur.
(5)İnlemek sözcüğünün Safahatta coşkulu ses anlamında kullanıldığını gösteren örnekler olduğu gibi, esas anlamında kullanıldığı örneklerde çoktur. Dini litaratürde böyle bir kullanıma başkaca rastlanılmamıştır.
(6)05 Şubat 2005, Cumartesi Zaman Gazetesi Hekimoğlu İsmail imzalı makale
(7)Ömer Rıza Doğrul Kimdir Akşam Gazetesi 11 Eylül 2011Gürkan Hacır imzalı makale. 
(8)Ömer Rıza Doğrul’un Tefsiri, Tanrı Buyruğu adıyla yayınlanmıştır
(9)1966 baskılı Safahat sayfa 422
(10)1966 baskı Safahat sayfa 440
(11)1966 baskı Safahat sayfa 440
(12)M Kemal Atatürk
(13)Muhittin Nalbantoğlu’nun Yeniçağ’da 27-28 aralık 2003 tarihlerinde yayınlanan yazı dizisinden
(14)Dil ve Edebiyat dergisi sayı 37 makale Mehmet Karagözoğlu
(15)Adem Çevik kitabında düşmanlıkları belgelemiş, pişmanlığı ise gönlünden geçtiği gibi yorumlamıştır.
(16)1966 Baskılı Safahat Sayfa 214
(17)1966 Baskılı Safahat Sayfa 213
(18)1966 Baskılı Safahat Sayfa 301
(19)1966 Baskılı Safahat Sayfa 490 

*Akif’in şiirlerinin tamamı İnkılap ve Aka Yayınları 1966 baskılı Safahat’tan alınmıştır.

Mazhar Candan
incemeseleler.com


*******************************************


Allah'a kafa tutan bir şair: Mehmet Akif Ersoy
 

Allah'a kafa tutan bir şair: Mehmet Akif Ersoy

Sual: Mehmet Akif Ersoy’un, Müslümanların halifesi olan Sultan ikinci Abdülhamid’e, (Korkak, baykuş, hayvan, merkep, zalim, mel’un, kızıl kâfir… ) gibi çirkin sözler söylediği ve mason Abduh gibi reform istediği doğru mudur?


CEVAP
Maalesef doğrudur. En kötüsü de, bu duruma tevbe de etmemiştir.

1966 baskılı SAFAHAT isimli kitabında diyor ki:



“ 
Ortalık şöyle fena böyle müzebzep işler,

Ah o Yıldızdaki baykuş ölüvermezse eğer” (s. 402)
“Çoktan beridir vardı benim bir derdim,
Gideyim zalimi ikaz edeyim isterdim.
Kafes ardında hanımlar gibi saklıydı Hamid,
Al-i Osmandan bu korkaklık edilmezdi ümid.” (s. 415)
“Ah efendim o ne hayvan o nasıl merkepti.” (s. 421)
“Ah efendim o herif yok mu kızıl kâfirdi.” (s 422)
“Mısırın en muhteşem üstadı Muhammed Abduh.”
“Çıkarıp gönderelim hâsılı şeyhim yer yer,
Oradan âlem-i İslama Cemaleddinler.”
Mezhepsizler isimli kitapta, Akif için deniyor ki:
Baytar idi. Şiirleri çok heyecanlıdır. İstiklâl marşını yazmışsa da,Safahat’ta, Allah’a dil uzatmakta, Müslümanların halifesi ikinci Abdülhamid hanın şanını zedeleyen çok çirkin iftiralar atmakta, sicilli mason Abduh’u övmekte, onun gibi dinde reform istemekte ve bir çalgıcıyı, çalgısının seslerini ilahi sese benzetmektedir. Ahmed Davudoğlu hoca, Din tahripçileri kitabında Âkif’in de diğer reformcular gibi, ilhamı doğrudan doğruya Kur’andan aldığını bildirmektedir.

İstibdat isimli şiirinde Halife-i müslimine diyor ki:

Düşürdün milletin en kahraman evladını ye’se,

Ne mel’unsun ki rahmetler okuttun ruh-i İblis’e.

Bir İslam halifesine mel’un diyene ne demeli?

Şeytana rahmet okutmak tabiri de çok çirkindir.
İslam halifesi için yazdıkları çoktur. Akif, bu çirkin hakaretleri için tevbe etmemiştir.

Abdülhamid han hazretleri tahttan indirildikten sonra da yine düşmanlığı bitmemiş, İSTİBDAT şiirini yazmıştır. Şiirinin başı şöyledir:

Yıkıldın gittin amma ey mülevves devr-i istibdad,

Bıraktın milletin kalbine çıkmaz bir mülevves yad.

Mülevves = Kirli, pis demektir. Mülevves yad = Kirli hatıra demektir.

Hâlbuki Rıza Tevfik Bölükbaşı, Süleyman Nazif gibiler tevbe etmişler ve tevbelerini de dile getirmişlerdi.

Mesela Rıza Tevfik Sultan Abdülhamid han için diyor ki:

Târihler adını andığı zaman,
Sana hak verecek hey Koca Sultan,
Bizdik utanmadan iftira atan,

Asrın en siyâsî pâdişâhına.

Süleyman Nazif de diyor ki:

Pâdişâhım gelmemişken yâda biz,
İşte geldik senden istimdâda biz,
Öldürürler başlasak feryâda biz,

Hasret olduk eski istibdâda biz.

Maalesef Akif’in tevbesini bildiren bir satırı yoktur.
Akif sadece Müslümanların halifesine dil uzatmakla kalmıyor, o halifenin yaratıcısına yani Allahü teâlâya da saldırıyor:

Ey bunca zamandır bizi tedib eden Allah,
Ey âlemi islamı ezen, inleten Allah!

diye başlayan şiirinde (Yeter artık çektirdiğin cezalar) diyor.

Allah’a böyle nasihat verilir mi hiç? Allah bize zulüm mü ediyor hâşâ? Herkese layık olduğunu veriyor. Bunun için, Nahl suresinin 33. âyet-i kerimesinde bildirildiği gibi, ilim ehli buyuruyor ki:


Hâşâ zulmetmez kuluna Huda’sı,
Herkesin çektiği kendi cezası.

Yine bir şiirinde diyor ki:

Nur istiyoruz, sen bize yangın gönderiyorsun,

Yandık diyoruz boğmaya kan gönderiyorsun,

Mademki ey adl-i ilâhi, yakacaktın,
Yaksaydın ya melunları, tuttun bizi yaktın,
Yetmez mi musap olduğumuz bunca devahi?

Ağzım kurusun yok musun adl-i ilâhi?

Devahi’ye musap olmak = büyük belalara uğramak demektir.

Akif özetle demek istiyor ki:

Ya Rabbi, gâvurları yakman gerekirken Müslümanları yaktın. Bu nasıl ilahi adalet? 

Allah’a böyle söyleyenin elbette ağzı da kurur dili de.
Bu şiirinin sonunda da Allah’a diyor ki:

Böyle bir şehidin mükâfatı ancak zaferdir,
Vermezsen ilahi dökülen hunu hederdir.

Hun, kan demektir. Allah’a öğüt veriyor, bak zafer vermezsen şehidlerin kanı heder olacak, boşa gidecek diyor. Zafer olmasa bile şehidin kanı heder olur mu hiç? Sonra hâşâ Allah bilmiyor mu bunları?

Vehhabiler, Allah Arş’a istiva etti ayetinden, hâşâ Arş Allah’ın mekânıdır diyorlar. Akif de, Allah’a öğüt veriyor, Eğer bu zulümleri durdurmazsan, Arşın yanar, yani evin başına yıkılır diyor. Süleyman Nazif’e başlıklı şiirinde diyor ki:

Yakmaz mı bu tufan bu duman gitgide Arş’ı,
Hissiz mi kalır lücce-i rahmet buna karşı?

Lücce = deniz demektir. Rahmet denizin niye hissiz kalıyor diyor. Hâşâ Allah’ın hissi mi olur? Allah’ı da insanlar gibi sanıyor. Allah Arş’ı çok övüyor, Arş asla Akif'in sözü ile yanmaz.

Firavun ile yüz yüze isimli şiirinin son satırında, vehhabiler gibi, evliyadan, yatırlardan yardım istemeye karşı çıkarak diyor ki:


Bu hakkı ne taştan ne de leşten istemeli?

Vehhabiler Eshab-ı kiramın kabirlerindeki taşları söküp kabirlerini dümdüz ettikleri gibi, bu da yatırdaki zata leş diyor.
Bir de şehitleri överken yine türbelere çatarak diyor ki:


Hakkın bu veli kulları taş türbeye girmez.

Yine bir şiirinde diyor ki:


Bu Kur’an inmemiştir, ne fal bakmak için,
Ne de kabirde okumak için.Kabirde Kur’an okunmaz mı? Tam Vehhabi zihniyeti. Kabirde okumayı fala bakmakla eş tutuyor.

Akif’in mason Efgani ve mason Abduh’u öven şiirleri, onlar gibi inkılap (reform) istemesi, onun da onlar gibi bir reformcu olduğunu gösteren en bariz delillerdendir.

ASIM isimli çok uzun bir şiirinin son kısmında diyor ki:

Mısır’ın en muhteşem üstadı Muhammed Abduh,
Konuşurken neye dairse Cemaleddinle,
Der ki Tilmizine Afganlı,
Muhammed dinle,
İnkılab istiyorum hem çabucak,

Öne bizler düşüp İslam’ı da kaldırmazsak,

Nazariye ile bir şeyler olur zannetme,
O berahini de artık yetişir dinletme.
İnkılab istiyorum ben de, fakat Abduh gibi.

Berahin, burhan = hüccet, delil kelimesinin çoğuludur. Teselsülün butlanı demek, her şey bir sebebe bağlıdır yani her şeyi bir yaratan vardır, yaratanın da yaratanı vardır şeklindeki silsile bâtıldır. Bunları reddeden delilleri bana söyleme diyor. Yani inkılap (reform) isteyen bu reformcu, dine aykırı konuşuyor.

İslam’ı kaldırmak tabiri de hoş değildir. Yere düşmüş olan Müslümanlardır. İslam yücedir, yerde değildir. Yerdeki Müslümanlar da, İslam’a yapışıp yükselebilirler.

Süleymaniye kürsüsünden isimli uzun şiirinde Japonları anlatırken diyor ki:

Misyonerler, gece gündüz yeri devretmedeler,

Ulema, vahy-i ilahiyi mi bilmem bekler?

Herkes bilir ki vahy-i ilahi ancak peygamberlere gelir. Ulema, o kadar cahil mi de kendilerini peygamber zannetsin? Ulemaya böyle çirkin iftira atması, Abduhçu olmasından ileri gelmektedir.

Şiirleri buna benzer hatalarla doludur.
Resmi için diyor ki:

Dış yüzüm ağardıkça ağarmakta fakat,
Sormayın iç yüzümün rengini: Yüzler karası.
Beni kendimden utandırdı şimdi hakikat,
Bana hiç benzemeyen suretimin manzarası.

O kadar yanlış söz arasında bir de doğru söz söylemiş. Doğru sözüne ne denir?

Sevenlerinin dili ile Akif 

Mezhepsizler kitabından alınan aşağıdaki ifadelerin tamamı mezhepsiz Süleyman C.Oğluna aittir. Bu kişi, Meyal dergisinde diyor ki:
Mehmet Akif hazretlerini sevişimin birçok sebepleri vardır. En başta Akif, Şeyh Abduh’u, Şeyh Afganî'yi çok severdi. Onlar gibi bir inkılap yapmayı arzulardı.

Akif de, Abduh gibi teselsülün butlanına da muhalifti.
“O berahini de yetişir artık dinletme” derdi.

Her ne kadar Ahmed Davudoğlu Hoca ve diğer mukallitler bu ifadeyi küfür saymışlarsa da Selefiyye yolundakiler daima takdir etmişlerdir. Akif âlem-i İslam’a Cemaleddinler salarak bir Âsım nesli meydana getirmek istiyordu. Bunu Meyal dergisinin başaracağını sanıyorum. Sonra Akif'in cesaretini hiç kimse inkâr edemez. Ne diyor büyük şair:

Nur istiyoruz, sen bize yangın gönderiyorsun,

Yandık diyoruz boğmaya kan gönderiyorsun,

Mademki ey adl-i ilâhi, yakacaktın,
Yaksaydın ya melunları, tuttun bizi yaktın,
Yetmez mi musap olduğumuz bunca devahi?

Ağzım kurusun yok musun adl-i ilâhi?

Şimdiye kadar böyle cesur şair çıkmamıştır. Kâfirleri yakacağın yerde bizleri yaktın, bu adalete uygun mudur, yok musun adl-i ilâhi? gibi sözlerle Akif çok büyümüştür.

Bu büyük sözlere mukallitler karşı çıkarak diyorlar ki:
“Cenâb-ı Hakk’ın hikmetinden sual olmaz. Nur isteyene yangın gönderiyorsa demek ki hak etmişler ki yangın gönderiyor. Kâfirleri, melunları yakmayıp da Abdulhamid Han'ın düşmanlarını yakmışsa bunun da bir hikmeti vardır. Yok musun adl-i ilâhi diye Cenâb-ı Hakka dil uzatmak Akif'ten başka kimseye nasip olmamıştır. Her şey adl-i ilâhinin içinde cereyan etmektedir. Bazı gözler bunu görmüyorsa adl-i ilâhiye hücum etmek mi gerekir? Var olan adl-i ilâhiye yok musun denir mi?”

İşte mukallitler Akif gibi büyük bir zatı böyle tenkit ettiler. HeleDavudoğlu bu hususta kitap bile yazdı. Abduh’u ve onun yolunda olan Akif'i seven herkes Davudoğlu’na düşman olmalıdır. Akif, müctehidler müctehididir. Akif için fukahanın sözü ve kıyası mühim değildir. İcma da mühim değildir. Hattâ hadîs bile. Akif için tek kaynak vardı: Kur'an. Akif'in ilham aldığı tek yer Kur'ândı. Onun için Akif, mukallitleri kızdıran şu mısraları söylüyordu:


Doğrudan doğruya Kur'andan alıp ilhamı,
Asrın idrakine söyletmeliyiz İslam’ı.

Zaman sana uymazsa sen zamana uy demiş atalar.
Akif gibi İslam’ı asrın anlayışına uydurmak lâzımdır.

Akif her ne kadar İslâm âlimlerinden nakli esas almamışsa da tek ilham aldığı yer Kur'an olduğunu bildirmişse de onun da bu yolda üstatları vardı. Bunu şöyle anlatıyordu:

İnkılâp istiyorum ben de, fakat Abduh gibi...”

(Not: Buraya kadar olan ifadelerin tamamı reformcu Süleyman C. Oğlu’na aittir.)

Zırva tevil götürmez
Sual: Bektaşi’ye, (Niye namaz kılmıyorsun) demişler. (Kur’anda Allah, “Namaz kılmayın” buyuruyor. Ben de onun için kılmıyorum) demiş. Hemen âyetin devamında “Sarhoş iken” diye yazıyor. Onu gizliyor. Siz de, Akif’in şiirinin sadece bir kısmını cımbızla alıyorsunuz, anlam değişiyor. Mesela, (Bu Kur'an fala bakmak ve kabirde okumak için inmemiştir) demişse de, bu mısraların başına bir sadece eklenirse anlam düzelir. (Bu Kur'an sadece fala bakmak ve kabirde okumak için inmemiştir) olur ve eleştirecek yeri kalmaz.


CEVAP
Biz cımbızla değil, kopyalayarak alıyoruz. Sadece kelimesini biz niye ekleyeceğiz ki? Ekleme çıkarmalar manayı değiştirir. Sizin dediğiniz gibi sadece kelimesini eklersek, (Sadece fala bakmak için inmemiştir) olur ki bu da, (Kur'an fala bakmak için de inmiştir)demek olur. Görüldüğü gibi tevil edilirse daha kötü oluyor. Onun için atalarımız, (Zırva tevil götürmez) demişlerdir. O kadar yanlışın hangi biri tevil edilir ki? Ulu Hakan’a melun, kızıl kâfir demesini mi tevil edeceğiz? Yoksa (Abduh gibi reform) istiyorum sözünü mü? Hâşâ Allah’tan hesap soran (Ya Rabbi, gâvurları yakman gerekirken Müslümanları yaktın. Bu nasıl ilahi adalet?) sözü mü tevil edilecek?http://www.dinimizislam.com/detay.asp?Aid=7172


*******************************
 

****************************


Mehmet Akif Yazdığı Kur'an Mealini Atatürk'e Neden Vermedi? Neden Yaktırdı?
 
Mehmet Akif Yazdığı Kur'an Mealini Atatürk'e Neden Vermedi? Neden Yaktırdı?
Mehmet Akif Yazdığı Kur'an Mealini Atatürk'e Neden Vermedi? Neden Yaktırdı?

Dücane Cündioğlu

"Onu aşkın kitaba imza atmış olan Dücane Cündioğlu, yakın tarih özellikle Kur'an çevirileri tarihi hakkında yayımladığı eserlerle tanınıyor. "Kuran Dil ve Siyaset", "Türkçe Kur'an ve Cumhuriyet İdeolojisi", "Bir Siyasi Proje Olarak Türkçe İbadet" bunlardan bir kaçı. 
Muhterem Cündioğlu'nu "Yeni Şafak" daki şümullü köşe yazılarından da tanıyoruz. Kendisinin yakında, M. Akif'in "Kur'an Meâli"ni tüm yönleriyle ele alan belgesel nitelikteki çalışması kitap olarak yayımlanmak üzere.
 
Geçtiğimiz ay Türkiye'nin gündemine oturan ve kafaları bir hayli meşgul eden "M. Akif in Meali" ve bu çalışma etrafındaki gelişmeler yine ne yazık ki muallakta kaldı. Son derece spekülatif yaklaşımların malzemesi olan yakın tarihimizin bu çok önemli safhasını yine atladık. Tarihin günümüzü etkileyen gücünü iyi tahlil etme gayretindeki "Tarih ve Düşünce" bu mesele etrafındaki tabansız tartışmalara son verecek tarihçi yaklaşımını ortaya koymalıydı.
 
Bu çerçevede, yukarıda kısa biyografisini verdiğimiz değerli Cundioğlu ile meselenin hemen her boyutuna temas etmeye çalıştık. Umarız aydınlatıcı olur...
 
******
 
Türkiye'nin gündemi çok yoğun... Bu yoğunluğun içi ne kadar dolu, o biraz şüpheli... Böylesi bir hengâmede ülke bir de yaklaşık bir ay boyunca merhum Mehmed Akif in "Arapçılığı", "Mealini Atatürk'e vermemesi", "Bedir-Çanakkale mukayeseleri" ve benzeri konularla uğraşmak zorunda bırakıldı. İsterseniz önce hâdisenin aktüel tarafından başlayalım. Sizce neler oluyor Türkiye'de?
 
 
- Evet, Türkiye'nin gündemi gerçekten de çok yoğun... Uluslararası siyaset iyice kızışmış durumda... Büyük devletlerin Avrasya'daki egemenlik çatışmaları şiddetini artırmaya başladı. Öyle ki bu yüzyıl boyunca egemenlik mücadelesinin merkezi Orta Doğu iken, önümüzdeki yüzyılda dökülecek kanlann, bir "jeopolitik merkez" halini alan Avrasya uğruna akacağı kesin gibi... Jeopolitik ve jeostratejik mevkii itibariyle Türkiye de bu mücadeleden ciddi bir biçimde etkilenen ülkelerin başında geliyor ve bu da ülke içi siyaseti fevkalâde etkiliyor. Nitekim 28 Şubat sürecinin, bu gelişmelerin biraz da kaçınılmaz bir sonucu olduğunu söyleyebiliriz. Dolayısıyla ülke içinde siyasî merkez'in yönlendirmeleriyle zuhur eden din-devlet, din-siyaset ilişkileri bağlamındaki tartışmalara alışmak, hatta alışmaktan da öte hazırlıklı olmak zorundayız.Türkçe Ezan, Türkçe İbadet, Türk Müslümanlığı, Gerçek İslâm, Birarada Yaşama projeleri, Kur'an çevirileri, Akif in ve İstiklal marşının konumu ve son olarak 230 ayet meselesi... Bütün bunlara alışmalı ve olup bitenleri doğru yorumlamalıyız...
 
Niçin bu türlü konular? Çünkü dünya, dolayısıyla Türkiye 1930'lara, 1940'lara, yani II. Dünya Savaşı öncesi şartlara geri dönmüş durumda... NATO (Amerika) stratejistleri soğuksavaş sonrasında -ideolojik ayrımların son bulduğu bahanesiyle- İslâm'ı güvenlik konsepti ilan ettiler; Yeni Şark Meselesi tanımlamasıyla Avrupa ile Türkiye (İslâm dünyası) arasına o derin jeopolitik hattı bir kez daha döşediler. Böylelikle AB (Almanya) ile NATO (Amerika) arasındaki kıyasıya mücadele, bu derin hat nedeniyle ilkinin aleyhine olmak üzere yeniden canlandırıldı. Huntington, Fukuyoma, Fuller, Lesser, Brzezinskigibi stratejistlerin Batı-İslâm ayrımı üzerine yazdıklarının hülâsası budur ve ister istemez bu çatışmanın ortasında kalan Türkiye de bekasını sağlamak amacıyla kendisini 1930'lar döneminde uygulanan içpolitika manevralarına başvurmak zorunda hissetmektedir.
 
- Peki, bu işin başka bir yolu yok mu? Daha farklı yöntemler kullanılamaz mı?
 
- Ne yapalım ki devletlerin siyasî alışkanlıkları kolay kolay değişmiyor ve tabiatıyla bu da o devletlere mensup milletlerin Özgürlüklerinin, bağımsızlık adına askıya alınması neticesine yol açıyor. Cumhuriyet'in kuruluşundan itibaren birçok kimseye anlamsız (!) gibi gelen vaveylanın nedenini doğru bir biçimde tesbit etmek istiyorsak, dış konjonktürü gözardı etmemeli, din-devlet ilişkileri bağlamındaki sun'î tartışmaların, bu konjonktürün baskısıyla ortaya çıktığını ve siyasî merkez'in kendisini ancak böylesi yöntemlerle netice alınabileceğine inandırdığını akıldan çıkarmamalıyız.
 
Mehmet Akif dostları ile bir arada; soldan: Cenap Şahabettin, Ahbülhak Hamid, Süleyman Nazif, Sami Paşoğlu Sezai


Tamamı yanlış !
 
-  Bu konjonktürden bağımsız olarak Akif in Kur'an'ı Türkçe'ye tercüme teşebbüsü etrafındaki tartışmalara gelecek olursak, niçin bu konu seçildi ve niçin şimdi?
 
-  Bu konuda şimdiden tahmin yürütmek ve "nedeni şudur" demek zor. Ancak tartışmanın başlatıldığı yer, tartışmayı başlatan kimsenin konumu ve kimliği çok önemli... Türkiye'nin içinden geçtiği sürecin bütünü dikkate alındığı takdirde, genel olarak işaret ettiğimiz sorunlarla bu tartışma arasında bir ilgi kurulabilir. Sözgelimi Türkçe ezan, Türkçe ibadet, Türk müslümanbğı tartışmalarını hatırlayınız... O tartışmaları kimler ve ne zaman başlatmıştı? İşte bu tartışma da aynı sürecin bir parçası olarak zuhur etmiş görünüyor.
 
- Fakat tartışmaların başlamasına neden olan konuşmanın, sadece konuşmayı yapan kişiyi bağlayacağı, bunun "münferiden" ve dahası "irticalen" yapılmış bir yorum olduğu söyleniyor.
 
-  Bu doğru değil; zira konuşma metni, konuşmanın yapıldığı gün (27 Eylül 1999 Pazartesi) GATA tarafından basılmıştı bile. Ben metnin içinde yer aldığı kitapçığı okudum ve Yeni Şafak gazetesindeki köşemde de metni tanıtıcı iki yazı yazdım (15-19 Ekim 1999). Nitekim müessif bir cinayete kurban giden Ahmet Taner Kışlalı da -ölümünden önce yazdığı söylenilen ve 22 Ekim 1999 tarihli Hürriyet gazetesinde yayımlanan son yazısında- bu kitapçığı okuduğunu açıkça ifade etmektedir.
 
-  Peki iddialarda haklılık payı var mıdır? Yani yorumlar farklı ya da hatalı olsa dahî, Mehmed Akif le ilgili verilen bilgiler ilmen ve tarihen doğru olarak kabul edilebilir mi?
 
- Hayır! Verilen bilgiler hiçbir ilmî değeri olmayan kitaplardan alınmıştır ve ciddi hatalarla ma'lûldür. Konuşmacının Akif hakkında söylediklerinin arkasında, İlhan Arsel'in iki kitabı bulunmaktadır ve iddialarının bir kısmı değil, tamamı yanlıştır. Sözgelimi, Mustafa Kemal Atatürk'ün Mehmed Âkiften Kuranı Türkçe'ye çevirmesi dileğinde bulunduğu iddiası (s. 70) hilaf-ı hakikattir. Atatürk, Kur'an'ın Türkçe'ye çevrilmesini istiyor ve teşvik ediyordu: bu doğru. Ancak Akif in çeviri işini üstlenmesi hâdisesini bugün hemen hemen bütün ayrıntılarıyla biliyoruz ve bu tür bir kişisel teşebbüs vârid değildir.
 
Dahası, Akif in 1923 yılında Mısır'a gidip 1926 yılına kadar orada kaldığı, hastalanınca döndüğü, akıl danışmak amacıyla al-Azhar'a gittiği, okulun yetkilisi Arap milliyetçisi Rıza Raşit'le görüştüğü, bu zâtın 1922 yılında yayımlanmış Tercumat el Kur'an adlı bir kilabı bulunduğu, Ebu Hanefi'ye atıfla 12 ayete istinaden Akif i Kur'an'ı çevirmemesi için ikna ettiği, Âkifin de ondan etkilenerek Kur'an'ı çeviremeyeceğini Atatürk'e resmen bildirdiği, vs. (s. 70-71) iddia edilmektedir ki bu birkaç cümlede dahî yapılan hataları sayabilmek maharet ister: Bir kere "Al-Azhar* değil el-Ezher, "Rıza Raşit" değil Reşid Rıza,"Ebu Hanefi" değil Ebu Hanife. "Tercümat el-Kur'an" değil Tercümetu'l-Kur'an... Bu risalenin basım tarihi "1922" değil 1926'dır. Reşid Rıza da "el-Ezher'in yetkilisi" değildir. Üstelik Akif'in kendisine bu konuda danışması ma'kul olmadığı gibi, görüştüğü iddiası dahî mevsuk değildir. Âklf 1923'te Mısır'a gidip 1926ya kadar orada kalmamıştır. Aksine 1923 ve 1924  yıllarının kış aylarını Mısır'da, yaz aylarını İstanbul'da geçirmiş, 1925  yazında İstanbul'a gelmiş, yine Ekim 1925'de dönmemek üzere gitmiş ve 1936 yılına kadar orada kalmıştır. 
 
Sözü geçen risalenin -ki Tcfsir-i Menar'da yer alan bir bölümün ayrı basımıdır- 1926'da yayımlandığı kesin olduğuna göre, Reşid Rıza'ya akıl danışması da, bu nedenle tercüme yapmaktan vazgeçmesi de, onun tarafından tercümenin küfür olduğuna inandırılması da hiçbir surette mümkün değildir. Bu sözleri ancak Âkif i tanımayan ve tarihten bî-haber olan kimseler söyleyebilir; zira Akif, Diyanet İşleri Riyasetini temsilen Ahmed Hamdi Akseki'nin teklifini -Elmalılı ile Babanzâde'nin ısrarları nedeniyle- 1925'de kabul etmiş, tercümesine 1926'da Mısırda başlamış, 1928'de tercümeyi bitirmiş, 1929'da temize çekmiş, 1930'a kadar üzerinde daha fazla çalışması gerektiğine inandığından ötürü tercümeyi teslim etmekten vazgeçmiş, 1931de Diyanet İşleri Riyaseti'yle arasındaki mukaveleyi feshetme kararı almış, 1932'de ise vekili aracılığıyla bu mukaveleyi feshetmiştir. Akif, tercümesini ölene kadar saklamış ve zaman zaman üzerinde çalışmıştır, sadece 1936'da ülkeye döneceği sırada yanında getirmeyi uygun bulmamıştır. Öyle ki kendisine, öldükten sonra mealini yakmasını vasiyet ettiği Yozgatlı ihsan Efendi dahî, vefat tarihi olan 1961'e kadar tercümeyi saklamış, hatta bir nüsha da kendisi için istinsah etmiştir.
 
 
Mehmet Akif, damadı Ömer Rıza Doğrul'dan olma torunları ile
 
 
 
Akif'in de Reşid Rıza'dan etkilenerek Kur'an'ı çeviremeyeceğini Atatürk'e resmen bildirdiği iddiası da diğerleri gibi boş bir iddiadır. Çünkü, evvelâ, İstanbul'a geldiğinde Âkİf tercümesini çoktan bitirmiş bulunuyordu; ikincisi, Âkİf le Atatürk bu arada doğrudan hiç görüşmemişler, sadece Atatürk adına bazı aracılar -tercümenin bidayetinden itibaren- Akiften tercümeyi istemişler,   büyük paralar teklif etmişler ve kendisinin Ölümünden sonra da bu tercümeyi elde edebilmek için çok uğraşmışlardır. Sadettin Kaynak hâtıralarında, 1932'de Akif in tercümesini çalmak çarelerine başvurulduğunu dahî itiraf etmekten kaçınmamıştır.
 
Söylediklerimizi özetlemek gerekirse, konuşmacının seslendirdiği ve gelişigüzel bir iki kitaptan hareketle yinelediği iddiaların hiçbirinin tarihi ve ilmî bir kıymeti bulunmamaktadır. Peki bu konuşmanın herhangibir faydası olmamış mıdır? "Olmamıştır" diyemeyiz, çünkü bu konuşma nedeniyle Akif in kitapları yok satmıştır; ikincisi yıllardır yinelenen hataları düzeltmek imkânı ortaya çıkmıştır. Üçüncüsü milletin millî şâirine bağlılığı ve sevgisi daha da artmıştır. Sanırım, merhum Akif in vefat yıldönümü olan 27 Aralık'ta bu hakikati hep birlikte göreceğiz.
 
 
 
Tipik gazeteci numaralan
 
- Tarihin günümüzü etkileyen gücünü doğru tahlil etmek ve bu tür tartışmalarda hâdisenin tarihî arkaplanını sağlıklı bir şekilde ortaya koymak gerekiyor. Bu da tarihçilerin İşi. Galiba yaşadığımız son olayda bu tam olarak yapılamadı.
 
- Haklısınız. Konuşmanın yapıldığı 27 Eylül 1999 tarihinden itibaren geçen yaklaşık bir ay süresince, bu konuşma etrafında yazılı basında çıkan irili-ufaklı hemen hemen bütün haberleri, beyanâtları, köşeyazılarını izlemeye, derlemeye çalıştım ve hatta böylelikle elimde küçük bir arşiv malzemesi de oluşuverdi. Bu konuda yazılan 100'e yakın makalenin -birkaç istisnasıyla- tamamı, siyasî edebiyatımıza katkı sağlamaktan başka bir hususiyeti hâiz değil. Ülke içi siyasetin bilinen gerginlikleri -beklenildiği ve hesaplandığı gibi- iyice gerildi; konuşmacının üslûbu (meselâ bellemek sözcüğünü kullanmış olması) köşe yazarlarının ve mevcut muhalif çevrelerin kolaylıkla tepkisini çekiverdi. Bunların hepsi olağan... Ancak olağan olmayan, olağan görülemeyecek olan bir hususa dikkat çekmek isterim: o da tartışmanın mevzuu hakkında kamuoyunun bilgilendirilmek cihetine gidilmemesidir. Bu tartışmaya kaynaklık eden ve bidayetinden bu yana münakaşa edilegelmekte olan "Akif in tercüme teşebbüsü" üzerinde durulmaya nedense ihtiyaç duyulmadı; yayımlanan bir iki sansasyonel makale de tipik gazeteci numaralarının ürünü olmaktan öteye geçemedi.
 
Gelişmelerin asıl teessüf edilecek yanı, sadece saldıranların değil, savunanların da tarafı oldukları tarih yorumundan habersiz olarak atıştıklarının ortaya çıkmasıdır. Gönül isterdi ki bu çirkin suçlamalar sonrasında Akif in söylediklerinin ve yaptıklarının daha iyi anlaşılmasına katkıda bulunacak tedkikler ortaya çıksın, meselâ genç nesiller arasında Safahat'a dâir zayıflamakta olduğunu müşahade ettiğimiz ilgiyi kuvvetlendirecek yayımlar yapılsın... Akif'in Kur'an tercümesine niçin ve hangi şartlarda başladığı, daha sonra neden teslim etmekten vazgeçtiği, en nihayet vefatından sonra niçin yakılmasını vasiyet ettiği, vasiyetinin yerine getirilip gelirilmediği, getirildiyse ne zaman ve nasıl yerine getirildiği gibi suâllere açıklık getirmek amacıyla işin ehli zevatın beyanlarına başvurulsun, hâtıralar yayımlansın... Ne yazık ki bunların hiçbiri doğru-dürüst yapılmadı ve yapılanlar da o vaveyla içerisinde görülmedi.

Kur'an'ın Türkçe okunması umumileşti/genelleşti
 
 
 

 
"O alemleri nizamlayan..."
 
- Bu mülakatın bir amacı da meselenin siyasi tartışmalar arasında kaybolan yönlerine dikkatleri çekmek ve böylelikle sözünü ettiğiniz endişeler gereği, merhum Akif in Kur'an'ı Türkçe'ye çevirme teşebbüsünün serencâmı konusunda okurlarımızı aydınlatmak... Nedir bu işin aslı? Akif bu tercümeye  niçin başlamak gereği duydu, ya da bir diğer deyişle niçin bu iş için "Âkif ismi seçildi?
 
- Akif in Kur'an tercümesine ilgisi çok önceleri başlar. Kendisi ilk çevirisini 8 Mart 1912 tarihindeSebilürreşad'ın ilk sayısında yayımlamıştır. Bilindiği gibi bu tarihte Sırat-ı Müstakim dergisi Sebilürreşad adını almış ve derginin Tefsir-i Şerif bölümünü yazmak görevini -istemeyerek de olsa- merhum Akif üstlenmişti. Akif 1912-1913 yıllannda burada birçok mensur ve manzum tefsir yazısı kaleme almış ve tefsirini yazdığı ayet-i kerimelerin Türkçe tercümelerini de yayımlamıştır. Birer "manzum tefsir" örneği kabul edilen şiirlerinin başında bulunan ayet tercümeleri, 1913'ten itibaren Safahattada yer almaya başlamıştır.
 
Âkİf' in birkaç dostuyla birlikle yine bu yıllarda gerçekleştiği tahmininde bulunabileceğimiz bir tercüme teşebbüsü daha vardır. Mehmed Akif, Babanzâde Ahmet Naîm, Kuşadalı Rıza Efendi, İzmirli İsmail Hakkı ve Kâmil Miras'tan müteşekkil bu grup kendi aralarında işbölümü yaparlar: Akif' le Ahmed Naim tercümeyi yapacaklar, İzmirli İsmail Hakkı da tefsir kısmını yazacaktır. Sadece Fatiha Sûresi'nin tercümesi yapılır ve üzerinde iki kez müzakerede bulunduktan sonra ortaya bir metin çıkarmayı başarırlar. Lâkin bu anda bu teşebbüsten pek bir hayır çıkmayacağı da anlaşılır. 
 
 
- Bu tercüme örneği günümüze ulaşmış mıdır? 
 
 
- Evet, merhum Kâmil Miras (öl. 1957) bu akîm kalan teşebbüsün değerli bir hâtırası olmak hasebiyle bu numuneyi muhafaza etmiş ve yayımlamıştır. Hem hâtıralarını yâd etmek bakımından, hem de dikkat çekici bir Üslûbunun bulunması itibariyle bu tercümeyi aktarmak isterim:
 
Hamd Allah'ın, O, âlemleri nizamlayan. Çok esirgeyen, koruyan. Ceza gününün sahibi. Allahım yalnız sana ibadet ederiz ve yalnız senden yardım dileriz. Allahım bizi doğru yola hidayet eyle. O kendilerine İhsan ettiğin mü'minlerin yoluna. Hışmolunanların değil, sapkınların da değil.
 
Görüldüğü gibi ilginç bir dili vardır ve hayli emek sarfedildiği anlaşılmakladır. Bilhassa rabb'ul-âlemîn ifadesinin "âlemleri nizamlayan" şeklinde çevrilmesi, "gazaba uğrayanlar" denilmek yerine"hışmolunanlar" denilmesi, keza"dâilin" kelimesine -yıllar sonra Elmalılı Hamdii Yazır'ın mealinde rastlayacağımız-  "sapkınlar" anlamının verilmesi... bütürı bunlar bu çevirinin başlıca hususiyetleri arasında zikredilebilir.
 
 
 
 
Münferit ve resmi denemeler 
 
 
-  Bu teşebbüslerle tartışma konusu olan "meal" arasında ne tür bir alâka var?
 
-   Sebilürreşad'da veya Safahat'ta yer alan örnekler, esas İtibariyle bir çeviri teşebbüsünün ürünleri değildir ve herbiri -daha Önce de söylediğim gibi- bir tefsir yazısının girişinde yer almaktadır. Keza Akif in 1908'de, 1913'de, 1920 ve 1921'de verdiği bütün vaazların metinleri yayımlanmıştır ki toplam 9 metindir; bunların içinde de Âkif in Kur'an tercümelerinden numuneler vardır. Bütün bu kaynaklarda yer alan tercümelerin sayısı, 38 sûreye ait 130 ayet çevirisiden ibaret olup toplam metin sayısı 96'dır. Mükerrerleri de saydığımızda elimizdeki ayet sayısı 162'ye ulaşmaktadır. Elimizdeki tercümelerin ait olduğu sûreler ise şunlardır: Fatiha, Bakara, Âlu İmran, Nisa, Mâide, Enam, A'raf, Enfal, Tevbe, Yusuf, Ra'd, Hicr, Nahl, İsrâ, Tâhâ, Hacc, Şuârâ, Neml, Ankebut, Rum, Fâtır, Saffat, Zümer, Mü'min, Fussilet, Fetih, Hucurât, Mücadele, Haşr, Safî, Naziât, Abese, Mutaffîfîn, Gâşiye, Duhâ, İnşirah, Asr, Kevser.
 
Bu izahattan da anlaşılacağı üzere, 1908-1921 yıllan arasında yayımlanan bu münferid tercüme numûneleriyle Akif in 1926-1932 yılları arasında Mısır'da tüm mesâisini verdiği resmî tercüme teşebbüsü arasında Mehmed Akif isminden gayrı bir alâka bulunmamakladır. Tartışmalara konu olan Kur'an meali, Diyanet İşleri Riyaseti'yle yaptığı mukavele sonucunda başlayıp bitirdiği tercümedir. "Resmî tercüme teşebbüsü" demek suretiyle her iki dönemi de birbirinden ayırmaya çalışmamın en önemli nedeni de budur zaten.
 
Mehmet Akif'in de mezun olduğu halkalı baytar mektebinin açılış merasiminden bir hatıra
 
- Akif in "münferid tercümeleri" hakkında biraz bilgi verebilir misiniz? Tercümeye konu olan ayet-i kerimeler gelişigüzel seçilmiş olamayacağına göre, Akif in tercihlerinde etkin olan nedenler nedir?
 
Daha önce işaret ettiğim Fatiha sûresi tercümesini nazar-ı itibara almazsak, Akif in bir bütün olarak tercüme ettiği sûre sayısı 4'tür. Diğerleri hemen hemen aynı temaları İhtiva eden Kur'an pasajlarıdır. Bunlar, Âkifin yaşadığı, acısını çektiği dönemlere, devletin zayıfladığı, imparatorluğun parçalandığı yıllara ışık tutan; dayanmayı, direnmeyi, mücadeleci olmayı öğütleyen; ümide sevkeden; birliğe beraberliğe çağıran; ayrılığı ve çekişmeyi kötüleyen pasajlardır. Nitekim Balkan Harbi ile Millî Mücadele yılları esnasında verilen vaazlarda bu husus çok daha belirgindir. Âkif, bu ayetlerin seçiminde nazarî değil, amelî bir hedef gözetmiş ve öncelikle halkın moral ve maneviyatını yükseltmeyi amaçlamıştır.Bu nedenle ayetleri Türkçe'ye çevirirken mümkün mertebe anlaşılır olmaya çalışmıştır.
 
 
Dinin millileştirilmesi düşünülüyordu 
 
-  Akif in 1926-1932 yılları arasında hazırladığını söylediğiniz Kur'an Meâli'ni ortaya çıkaran konjonktüre gelirsek Cumhuriyet yönetimi niçin böyle bir çeviriye İhtiyaç duydu? 
-  Gerek Türkçe Kur'an ve Cumhuriyet İdeolojisi (İstanbul, 1998), gerekse Bir Siyasî Proje Olarak Türkçe İbadet (İstanbul, 1999) adlı eserlerimde, imparatorluktan millî devlete geçiş sürecinde din-devlet ilişkilerinin seyrine dâir yeterli bilgi verildiğinden, burada tafsilâta girmeye lüzum görmüyorum. Ancak şu kadarını söyleyebilirim ki: "Dinin Millileştirilmesi Projesi", II. Meşriitiyet'ten itibaren tahakkuku arzulanan bir projeydi ve Cumhuriyet'in kurucu kadrolan, II. Meşrûtiyet döneminin ideallerinden vazgeçmeyi hiç düşünmemişlerdi. Cumhuriyet'in ilânından birkaç ay sonra (İlk Ramazan'da) iki Kur'an tercümesinin yayımlanması, kısa bir süre sonra bunlara askerî ateşelik yapmış olan Albay Cemit Said (Dikel) tarafından bir üçüncüsünün eklenmesi, bu nedenle bir tesadüf olarak kabul edilemez.
Ne var ki o günlerde siyasî merkez'in (Ankara'nın) karşısında hâlâ güçlü bir muhalefetin (İstanbul'un) bulunuyor olması, üstelik bu muhalif çevrelerin basın sahasındaki hâkimiyetlerinin henüz kırılmamış bulunması, her üç çevirinin de ciddi bir eleştiri bombardımanı altında kalmasma yol açmış, hatta Diyanet İşleri Reisi Rıfat Börekçi, birer beyanname yayımlayarak halkı bu çevirilere iltifat etmemeleri hususunda uyarmıştı. Çevirilerin güvenilir olmaması, büyük sıkıntı oluşturmuş, sıkıntılar sadece belli mahfillerde dile getirilmekle kalmamış, basında da ilmî bir çevirinin lüzumuna dâir yazılar çıkmaya başlamıştı.
 
İşte tam da bu  sıralarda, 21 Şubat 1 9 2 5 ' d e  T.B.M.M.'inde Diyanet İşleri Riyaseti'nin bütçe müzakereleri yapılırken, 61. İctima'ın ikinci celsesinde Eskişehir Meb'ûsu Abdullah Azmi Efendi Diyanet teşkilatının devletin diğer kurumlarıyla hem-ahenk çalışması gerektiğinden bahisle sözü Kur'an tercümelerine getirir ve Meclis Riyaseti'ne, altında 50 küsur arkadaşının imzası bulunan bir takrir sunar. Takrir, Başvekil de dahil olmak üzere Meclis'in hüsn-i kabulüyle karşılanır ve Kur'an-ı Kerîmin tercüme ve tefsiri ile ehâdİs-i şerîfenin (Sahih-i Buharî'nin) tercüme ve şerhi için bütçeye 20.000 liralık bir tahsisat konulur.
 
Akif tam bu iş içindi 
 
-  Mehmed Akif in adı telaffuz edilmiş veya bu vazifenin onun tarafından İfası için bir şart koşulmuş mudur? 
-  Hayır! Mehmed Âkİf, bu tartışmalar olurken Abbas Halim Paşa'nın davetlisi olarak Mısır'da bulunuyordu. Kendisi 1923 ve 1924 kışını Mısır'da geçirmiş ve 1925 yazında, yani Önergenin kabulünden birkaç ay sonra İstanbul'a gelmiştir. Nitekim Akif İstanbul'a gelince, Diyanet İşleri Riyaseti adına Müşavere Heyeti a'zâsı Ahmed Hamdi Akseki hemen harekete geçer ve bazı istişarelerden sonra Akif'e tercüme vazifesinin yüklenmesi için defalarca ricada bulunur. Fakat Akif her defasında, Aksekîll'ye red cevabı verir.
 
- Akif'in adı, nasıl gündeme gelmiştir?
 
Kâmil Miras gibi hâdiselerin içinde olan bazı zevat, Akif'i Diyanet İşleri Riyaseti'ne kendilerinin önerdiğini ifade etmişse de bu iş için en uygun ismin Akif olduğu konusunda zaten herkes müttefikti. Çünkü Kur'an'ı tercüme edebilmek için çok iyi derecede Arapça ve Türkçe bilmek gerekiyordu ve Âkif'in her İki dile de vukûfiyet-i tammesi -hiç abartmadan söyleyelim- dillere destandı. Âkif bu iki dilin yanısıra, Fransızca'yı da, Farsça'yı da gayet biliyordu. Ayrıca o dönemde, ulemadan bir hoca efendi yerine modern eğitim almış; hem dini, hem de ulûm ve fünûnu bilen bir kişiliğin daha tercihe şâyân olacağında kimsenin kuşkusu yoktu. Âkif ise Baytar mektebinde okumuştu ve entellekıüel kapasitesi devrin beklentilerine uygundu.
 
- Atatürk özel olarak Akif ten böyle bir ricada bulunmuş mudur?
 
Bu hususta elimizde en küçük bir bilgi ve belge bulunmamaktır. Ancak devrin şartlanm bilen, tarafları iyi tanıyan kimseler böyle bîrşeyin mümkün olamayacağını da takdir ederler sanırım. Unutmamak icab eder ki: Takrir-i Sükûn Kanunu, Kur'an'ın Türkçe'ye tercümesi hakkında Meclis kararı çıktıktan kısa bir süre sonra ve Âkif henüz Mısır'da iken (4 Mart 1341/1925 tarihinde) ilan edilmiştir. Kapatılan gazete ve mecmualar arasında Sebilürreşad da vardır ve Akif in yakın arkadaşı Eşref Edib de "İsyana teşvik"suçundan önce Ankara, sonra Diyarbakır İstiklâl mahkemesinin huzuruna çıkarılanlar içerisindedir. Binaenaleyh bu vasatta Atatürk'ün Akif' ten ricada bulunması düşünülemez. Belki söylenebilecek tek şey, bu ismin seçilişine şahsî bir itirazının bulunmadığıdır. 
"Sen yoksan ben de yokum"
 
-  Akif in Ahmed Hamdi Aksekili'ye defalarca red cevabı verdiğini söylemiştiniz. Peki sonunda tercüme teklifini nasıl ve niçin kabul etti? 
-  Aksekili merhum bu işten yılmadı ve araya birçok kişiyi koydu. Eşreb Edib de bunlar arasındadır. Buna rağmen kendisini ikna etmek mümkün olmadı. Ancak Hacı Baba diye hitab ettiği en yakın dostu Babanzâde Ahmed Naîm devreye girince, bir de Elmalılı'nın Fatih'teki evinde yapılan toplantıda Elmalılı Hamdi Yazır, "Sen yoksan ben de yokum" deyince, Akif bu ısrarlar karşısında daha fazla dayanamadı. Bu son toplantıda Elmalılı tarafından yapılacak işin tercüme değil de meal olacağının ifade edilmesi ise, Akif'in ikna edilmesinde rol oynayan bir diğer sebeptir.
 
-  Akif, niçin bu meal İşine İstanbul'da, kendi memleketinde değil de Mısır'da başlamıştır? Şapka giymemek için Mısır'a gittiği İddiaları doğru mudur?
 
-  Bu tür yorumların Atatürk'ün sofrasında dile getirildiği biliniyor. Fakat hatırlamak gerekir ki Akif,  Ekim 1925' de Mısır'a gitmiş; şapka giymeyi mecbur tutan yasa ise 25 Kasım 1925 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Kendisinin Mısır'a son gidişini, acaba mu'tad seyahatlarından biri olarak addedebilir miyiz? Öyle olsaydı geri dönmesi icab ederdi. Dönmediğine göre, bu, mu'tad bir gidiş olarak kabul edilemez. Buna karşın, Akif gibi bir şahsiyetin sırf şapka yüzünden Mısır'a gittiğini söylemek de -en azından- hafiflik olur. Nitekim bu yüzden daha farklı nedenler de öne sürülmüştür. Meselâ Akif in yakın çevresinden (Neyzen Tevfik'in kardeşi) Şefik Kolaylı, hâtıralarında, siyasî merkez'in kendisini izletmesinin zoruna gittiğini, "Ben vatan haini miyim ki peşime polis takıyorlar" dediğini ve bu durumun Akif'in izzet-i nefsine ağır geldiği için memleketini terkettiğini söylemektedir.
 
Hasan Basri Çantay, Çanakkale zaferinin yıldönümünde devrin ünlü şâirlerinden birinin, "Maalesef Çanakkale Şehitleri için güzel, şehitlerimizin şanına lâyık bîr Türk şâiri tarafından şiir yazılamadı. Çanakkale destanını yazan maalesef Türk değildir. Çaresiz Türk olmayan bir adamın şiirini okuyacağız" yavesini savurduktan sonra şiirini istemeye istemeye okuduğunu işiten Akif in bundan pek çok müteessir olduğunu, o kadar ki dayanamayıp ağladığını anlatmaktadır. Bu sıralarda bir yazarın, CHP'nin resmî yayın organında bir başmakale yazıp Akif e, "Hadi git artık, sen kumda oyna!" demesi ve Akif in de bunu okuması bardağı taşıran son damla olur ve şâirimiz artık Türkiye'de dalıa fazla kalamaz.
 
Akif in dönmemek üzere Mısır'a gidişinde bu nedenlerin hepsi rol oynamış olabilir; zira 1925'in ve onu izleyen yılların Milli Mücadele'de aktif rol oynayan dinî endişe sahipleri için tahammülü zor dönemler olduğunu kabul etmek gerekir. Bu, kelimenin tam anlamıyla bir "gönüllü sürgün"dür. Fakat hâl böyle olmasına rağmen. Akif yine de üzerine aldığı vazifeyi kamilen yerine getirmeye çalışmış, Mısır'da bulunuşunu vazifeden kaçmak için bir bahane olarak kullanmamıştır.
 
 
 
Meali içine sinmemişti
 
- Madem Öyle, Akif in tercümesini teslim etmekten vazgeçmesinin sebebi nedir?
 
-  Akif'in', tercümesini 1928'de bitirdiği kesindir. Buna rağmen o yıllarda Ankara'nın tüm taleplerine red cevabı verdiği de... Bunun görünen iki nedeni vardı: Birincisi, tercümesinin kendisini tatmin edecek şekle gelmemiş olması; ikincisi, Ankara'nın meâl'i tefsir'den ayrı olarak basmak konusundaki niyetinin ortaya çıkması...
Akif haklı olarak kendisine verilen garantileri ciddiye almamıştır. Peki tercümeden vaz mı geçmiştir? Hayır! 1929 yılını tercümesini temize geçmekle geçirmiş, hatta sonra ikinci kez üzerinde düzeltmeler yapmaya başlamıştır. Ancak yine de yaptığı meâl'in içine sinmediğini kesin olarak ve kendi ifadelerinden biliyoruz. Bu yüzden ilk yaptığı tercümeleri İstanbul'a Diyanet İşleri Riyaseti'ne gönderdiği halde, sonra bundan vazgeçmiş, tamamen bitmedikçe göndermeyeceğini bildirmiştir. Aksekili merhum, yine araya birçok kimseler sokmuş, hatta onlara Mısır'a gönderilmek üzere mektup bile yazdırmıştır. İlginç olan, Âkif'in bu en yakın dostlarının (meselâ Kâmil Miras ile Kuşadalı Rıza Efendinin) mektuplarına cevap bile  vermemişolmasıdır.
 
Bu arada mukavelenin henüz feshedilmediğini ve Akif in meal üzerinde çalışmaya devam ettiğini belirtmek gerekir. Ancak bir süre sonra Diyanet İşleri Riyaseti, Akif le arasındaki mukaveleyi feshetmek zorunda kalmıştır; zira bu büyük işin tamamlanması gerekiyordu ve Elmalılı tefsir kısmının yazımını aksatmadan sürdürüyordu. 1931'de Âkifin fesih kararını verdiği ve aldığı avansı iade etmek suretiyle mukaveleyi 1932'de feshedip, meâl'i yazma işini Elmalılı Hamdi Efendiye devrettiği hiçbir tereddüde mahal kalmayacak şekilde bilinmektedir. Elmalılı'nın, tefsirin yazımında Furkan Sûresi'ne kadar gelmiş olduğu ise yine kendi ifadeleriyle sabittir. Nitekim eser bu tarihten üç yıl sonra (1935'de) basılmaya başlamıştır.
 
Artık üzerindeki ağır yükten kurtulan ve aldığı avansı da iade edip mukaveleyi fesheden Akif, rahatlamış ve tercümeyle meşgul olmaktan vazgeçerek -âdeta şiir yazamadan geçirdiği 6 yılın acısını çıkarmak istercesine- bütün mesâisini Safahat'ın VII. Kitabı olan Gölgeler'in tab'u neşrine hasretmiştir. Bilindiği gibi 1933'de bu eser Mısır'da yayımlanmış ve zaten Akif de bir daha hastalıklardan fırsat bulup çalışmalarına pek vakit ayıramamıştır.
 
 

Sadettin Kaynak'ın frakla ilk Türkçe hutbe denemesi
 
 
- Tercümenin Akif i tatmin etmemesinin yanısıra siyasî nedenler de bu kararında rol oynamış olamaz mı?
 
-  Hiç kuşkusuz... 1928'de Anayasa'dan "Devletin dini, din-i İslâm'dır" maddesinin kaldırıldığını ve aynı yılın Haziran ayında Dini Islahat Beyannamesinin Türkiye'nin gündemine oturduğunu hatırlayınız.
 
Mustafa Kemal Atatürk'ün, 30 Kasım 1929'da Vossischc Zcitung muhabirine verdiği şu demeç, bu safhada ne tür değişiklerin olduğunu göstermesi bakımından çok önemlidir: "Ahîren Kuran'ın tercüme edilmesini emrettim. Bu da ilk defa Türkçe'ye tercüme ediliyor. Muhammed'in hayatına ait bir kitabın [Sahih-İ Buharî'nin] tercüme edilmesi için de emir verdim. Halk, tekerrür etmekte bulunan birşey mevcut olduğunu ve din ricalinin derdi ancak kendi karınlarını doyurup, başka bir İşleri olmadığını bilsinler." (Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri (1918-1937), in/124-125, T.T.K., Ankara, 1989, 4. bas.)
 
Bu beyanat yabancı bir gazeteciye verilmişti ve belki de o dönemde kimsenin bundan haberi olmamıştı. Ancak o dönemde siyasî merkez'in politikalarında önemli değişiklikler yaşandığı ve hepsinden önemlisi Akif in 1931 yılında kesin olarak mukavelesini feshetme kararı aldığı bilinmekledir. Binaenaleyh, 1926 Ramazanında Mehmed Cemaleddin Efendi tarafından Göztepe Camii'nde Türkçe namaz kıldırılmasını veya 1932 Ramazanında camilerde Türkçe Kur'an'lar okunup, tekbir'in ve ezan'ın türkçeleştirilmesini, Akif in 1931'deki kararına etki eden hâdiseler olarak değerlendirmek pek isabetli görünmüyor. Bu hâdiseler, olsa olsa Akif in 1936 yılında tercümesini Mısır'dan getirmemesi ve öldüğü takdirde yakılmasını vasiyet etmesi olgusunu açıklamakla kullanılabilir.
 
Ölürsem yakın!
 
 
-  Akif, tercümesini sadece siyasî nedenlerle mi Türkiye'ye getirmedi?
 
-  Hiç kuşkusuz ilk neden buydu. Burada, -hâtıralarda dile getirildiği üzere- tercümenin kendisini tatmin edecek derecede olgunlaşmış olmaması ihtimali akla gelebilirse de şahsen bu ihtimali zayıf buluyorum. Yozgatlı İhsan Efendi'ye vasiyeti -yaygın versiyonuyla- şöyledir: "Ben sağ olur da gelirsem, noksanlarını ikmâl eder, ondan sonra basarız. Şayet ölür de gelemezsem bu eseri yakarsın!"
 
Vasiyetinin ilk şıkkı, sözünü ettiğimiz ihtimali destekleyen bir muhtevayı İş'ar ediyorsa da Akif in hastalığının ziyadesiyle ilerlemiş olması, bu ihtimali ciddi bir biçimde zayıflatmaktadır. Nitekim kendisi, istanbul'a geldikten kısa bir süre sonra zaten rahmet-i Rahman'a kavuşmuştur. Akif gibi bir zâtın, vefatının yaklaştığını hissetmemesi düşünülemez. Hal böyleyken, niçin böyle bir ifade kullanmış olduğunu sorabilirsiniz. Bu müşkilâtı, dostlarının, hâtıralarını yazarken mevcut siyasî şartlan dikkate almış olmalarıyla ve Akif i keskin bir siyasî tavrın sahibi olarak göstermemeye çalışmalarıyla izah edebiliriz. Nitekim Akif hakkındaki en önemli monografinin yazarı olan yakın mesaî arkadaşı Eşref Edib Fergan bu vasiyetin ikinei şıkkını, 1938'de, "Şayet ölür de gelemezsem bu eser sende kalsın!" şeklinde; 1949'da ise, "Şayet ölür de gelemezsem yakarsın" şeklinde aktarmaktadır. 
Ne keşif (!) 
- Peki bu tercümenin âkibeti ne oldu? Ma'lûmâliniz, tartışmaların şiddetlendiği bu son olayda, Hulki Cevizoğlu adlı bir gazeteci, yakıldığı söylenen bu tercümeye ait 32 sûrenin bulunduğunu iddia etmiş ve 1 Ekim 1999 tarihli Akşam gazetesi de bu keşfiyâtı okurlarına, "Tarihi Aydınlatacak Belge" diye manşetten duyurmuştu.
 
-  Günümüzde bu tür keşfiyâtı üreten başlıca iki neden vardır: Birincisi cehalet; ikincisi rayting ihtiyacı. Sözünüzü ettiğiniz keşfiyât hâdisesinde her iki neden de müştereken rol oynamıştır. Tarihi Aydınlatacak Belge diye onca vaveyla ile sunulan kitap, keşfiyât sahiplerini bile aydınlatamamıştır ki tarihi aydınlatsın! Tarih aslında aydınlık... Yeter ki tarihin koridorlarında dolaşmayı göze alalım, gerekli sabn ve cehdi gösterelim. O zaman -tarih bir yana- belki kendimizi aydınlatmak imkânı bulabiliriz. Kendisini aydınlatamayanların ya da böyle bir ihtiyacı duymayanların hem tarihi, hem de insanları karanlığa gömmeleri ise kaçınılmaz bir sonuç...
 
Ben sayın Cevizoğlu'nun keşfiyâtının kıymetini 5-8 Ekim 1999 tarihli Yeni Şafak'taki köşemde tartışmış olduğumdan, burada bu konuda ayrıca birşey söylemeye gerek görmüyorum. Üstelik söyleşimiz boyunca yeterli  bilgileri de vermiş olmuş olduğumu sanıyorum.
 
 
Mehmet Akif'in cenazesi eller üstünde
 
 
-   O halde şöyle sorayım: Akif in Mısır'da bıraktığı tercümenin âkîbeti ne oldu? Bu tercümeyi bugün bulmak imkânı var mıdır?
 
Âkifin İstanbul'a, tercümesini Mısır'da müderrislik yapan Yozgatlı İhsan Efendi ye bırakıp geldiğine daha önce işaret etmiştik. Türkiye'ye döndüğünde, Atatürk, Hakkı Tarık Us aracılığıyla Akif' ten mealini teslim etmesini rica eder, fakat bir netice alınamaz. Bunun üzerine Hakkı Tarık, Akif' in yanında büyümüş olan vefat eden arkadaşının kızı Süheylâ Hanımla, eşi Hayrettin Karan'ı kendisini ikna etmek üzere Âkif'e gönderir; onlarda yeterince dil döktükten sonra, Mustafa Kemal Atatürk'ün tercümeyi teslim etmesi karşılığında 10.000 liralık bir ödemede bulunacağını söylerler; fakat yine bir netice alınamaz.
 
Akif 27 Aralık 1936'da rahmet-i Rahman'a kavuşunca, bu sefer aracılar Mısır'ın yolunu tutarlar. Eşref Edib Mısır'a gidip sabahlara kadar dil döktüğü halde İhsan Efendi'yi ikna etmeyi başaramaz. Damadı Ömer Rıza Doğrul, bu sefer mirasçılar adına gider, onu yasal yollara başvurmakla tehdit eder, fakat o da bir netice alamaz. Bu arada Kazım Taşkent'in "Ne kadar para İstiyorsa ver, çeviriyi al diyerek" gönderdiği kişi de eli boş dönmüştür. Keza, Türkiye'nin Mısır sefiri, İhsan Efendi'yi defalarca sıkıştırır, ama nafile, bu sıkıştırmaların da hiçbir yararı olmaz. II. Dünya Savaşı sıralarında Hasan Ali Yücel de Mısırda İhsan Efendi'yle görüşür, tercümeyi ister, lâkin netice yine değişmez.
 
Kısacası, bu teşebbüslerin hiçbiri muvaffakiyetle neticelenmez. Zaman zaman matbuatta tercümenin yakılmış olduğu istikametinde yazılar ve hâtıralar boy gösterip -bu konudaki en kesin (!) delil, Âkif in vasiyetidir-bu kanaat efkâr-ı umûmiyede yerleşmeye başlarsa da tercümenin bir yerlerde saklanmış olabileceği ihtimalini ciddiye alanlar hiç de eksik olmaz.
 
Bir türlü kıyamadı, ama...
 
- Haklı olan kesim hangisiydi?
 
-  Azınlıkta kalanlar haklıydılar; zira İhsan Efendi, vefat tarihi olan 1961'e kadar tercümeyi yakmaya bir türlü kıyamamış, hatta tercümeyi kendisi için nefis bir rik'a hattıyla istinsah da etmiştir. Ne var ki vefatından birkaç gün önce oğlu Ekmeled-din'i ki şimdi IRCICA'nın direktörü olan zattır, yanına çağırıp masasının çekmecesindeki defterleri yakması vasiyetinde bulunmuş, oğlu da babasının ölümünden sonra, Şeyhülislâm Mustafa Sabri Efendinin mahdumu Prof. İbrahim Sabri Beyden yardım istemiş, o yıllarda el-Ezher'de talebelik yapan İsmail Hakkı Sengiller, Ali İhsan Okur ve Osman Saracın yardımlarıyla-1961'de Türkiye'de yeniden zuhur eden Türkçe ibadet tartışmalarının da etkisiyle- hem defterleri, hem de ihsan Efendi'nin şahsî nüshasını hep birlikte yakmışlardır.
 
- Bu bilgiler sadece rivayet mi?
-1961 yılından önceki tahminleri bir kenara bırakırsak, tercüme'nin yakılmış olduğu gerçeği, ilk kez Mahir İz merhumun 1974'de yayımlanan Yuların İzi adlı hatıratında yazılı olarak ifade edilmiş, 1992ye gelindiğinde ise, tercüme'yi yakan beş kişiden biri olan ismail Hakkı Şengüler hocaefendi tarafından hâdise, bu konudaki spekülasyonları sona erdirmek amacıyla, bütün tafsilatıyla yazılı olarak aktanlmıştır. Binaenaleyh artık bu belgelerden sonra Akif'in tercümesi'ne ilişkin aksi istikametteki iddiaların hepsini birer lâf u güzaftan ibaret addeylemek mecburiyeti vardır.
 
Dört yılda onîkî mısra !
 
- Ne dersiniz, merhum Akif bu tercüme İşine girdiği İçin pişman olmuş mudur?
 
-  Bundan hiç kuşkunuz olmasın. Mektuplarında en sık şikayet ettiği husus, şiirden uzaklaşmış olması ve bir vizr u vebalin altında kalmak korkusuydu. Bir mektubunda şöyle der: "Yahya Kemâl gibi kıt'acı oldum; dört yılda tam oniki mısra" Bir başka mektubunda yazdıkları çok daha dehşet vericidir:"Gönlüm harap, zihnim perişan, elim işe varmıyor..."
Sanırım, bu konuda arkadaşlanndan Hasan Basri Çantay'ın şu itirafı yeterince açıklayıcı olmalıdır:"Kur'an tercemesi hakkında hepimizin hele Ahmed Hamdi Akseki'nin gösterdiğimiz anûdâne ısrar, eyvah ki Akif in hem geceli gündüzlü birçok senelerini, hayatını eritti, hem memleketimizi o mev'ud şiirlerden mahrum etti. Bari Kur'an tercemesi meydana atılabildi mi? Ne gezer Üstad, "Beni tatmin etmeyen bir terceme başkasını nasıl tatmin eder?"diyordu."  Evet, şimdi elimizde ne Kur'an tercümesi var, ne de o va'dolunan şiirler!
 
- Son olarak size şahsî bir suâl sormama izin veriniz lütfen. Uzun yıllar Kur'an tercumeleriyle uğraşıyorsunuz ve Kur'an Çevirilerinin Siyasî Tarihi adlı bir eser hazırlamakta olduğunuzu da daha önce yazmıştınız. Acaba şimdi bu eserin yazımının hangi safhada olduğunu Öğrenebilir miyiz?
 
Takdir edersiniz ki bu tür eserler kolay hazırlanmıyor; eksikler de bir türlü bitmek bilmiyor. Üstelik her geçen gün yeni bilgilerle, yeni belgelerle karşılaşıyoruz. Bu nedenle yeterince tekemmül etmeden bu eseri neşretmek niyetinde değilim. Ancak bir yandan, Kur'an mütercimleriyle  ilgili müstakil olarak hazırladığım çalışmaları yayımlıyorum. Cumhuriyet döneminde yayımlanan ilk Kur'an çevirisinin mütercimi olan Seyyid Süleyman Tevfİk el-Hüseynî (öl. 1939) hakkında geçen sene bibliyografik bir makale neşretmişıim. Kezâ Ahmed Cevdet Paşa'nın (Öl. 1895) Kur'an tercümesinin yazmalarını da ihtiva eden bir çalışmam yayımlanmayı bekliyor. Bu arada Akif' in Kur'an tercümesinin serencâmını anlatan bir tedkikin sonuna gelmiş durumdayım; nasib olursa, Akif in bu seneki vefat yıldönümü münasebetiyle neşredeceğim.
 
- Merakla bekliyoruz. Verdiğiniz bütün bilgiler için size teşekkür ederiz.
 
 
Tarih ve Düşünce Dergisi
Kasım / 1999 
******************      
 

Mehmet Akif Ersoy'un Kur'an-ı Kerim'i Tercüme Etmek Hususunda En Çok Korktuğu şey Neydi?
 
Kur'an-ı Kerim'in Türkçe meâli ile İRŞAD değil İFSAD (Fesat-bozgunculuk) yapılacaktı... Ben, bir ara, Akif Bey'in çekingenliğini yersiz buldum. Bu hâli onun taassubuna hamleder gibi oldum. Yanımızda bermutad Basri Bey de vardı. O serinkanlı Akif Bey canlandı ve içini şu yolda boşalttı: "Oğlum, sen bu işi basit mi sanıyorsun? Tercümesi istenen eser roman değil, beşeriyetin (insanlığın) içtimaî(sosyal) mihverini değiştiren Kur'an'dır. Herhangibir ifade ve ibarenin bile her tabirinde, hatta her kelime ve harfinde -dilbilgisi bakımından- tasrih ve teşmil, ta'rif ve tenkir gibi incelikler vardır. Meselâ Kelâmullah'a gelince, ondaki eslâftan hikâyeleri ve ahlâka ibret tavsiyeleri, emir ve nehiyleri, temsil ve tenzihleri, tebşir ve tenzirleri, vaad ve vaidleri, tergib ve terhibleri başka bir dil ile söylemek mümkün mü?"
 
 
Akif bey bu zemindeki sözüne devamla asıl korktuğu akibeti de açıkladı: "Dahası var: Tefsîrsiz ve izahsız tercümeyi eline geçirenlerden bazı mızrak kafalı cüretkârlar türeyecek; "Kur'an'ın mânâsını -Arapça bilmediğimiz için- anlayamıyorduk amma işte tercümesi meydanda. Bizim de akıl ve idrakimiz, bizim de yeter derece kiyaset ve siyasete vukûfiyetimiz var" diyerek pis pabuçlarıyla mindere, minbere çıkacaklar ve oradan vaaz edecekler, hutbeler (nutuklar) İradına yeltenecekler, İslâm'daki hakikî mânâ ve maksadı kavramadan irşad yerine ifsada kalkışacaklar. Öyle küstahların önüne ne ile ve nasıl geçilir?"
(Ruhi Naci Sağdıç, 1958)
 
*****
(Mehmet Akif, planlanan oyunların farkına varınca Mısır'dan İstanbul'a çıktığı son seyahatinde "Dönmezsem Tercümeleri yakarsınız!" diye vasiyet etmiştir)
 
 
Hepsini yakıp kül ettik
 
Defterler hemen yakılacaktı! Karar kesindi. Ancak Mısır evlerinde ne soba var, ne de ocak... Böyle bir evrak sokakta da yakılamazdı. Aklımıza benim ev geldi. Evim Abbasiye semtinde, Şâri'ul-Ceyş'te 12 numaralı köşkün müştemilâtıydı. Bahçe içinde, küçük, müstakil bir ev. Geniş balkonunda yakma işini rahatlıkla yapabilecektik. Defterleri tomar halinde tekrar bağladık, merhum Mehmed İhsan Efendi'nin göz nuru döküp el yazısıyla naklettiği o ciltli kalın nüshayı da tomarlarla birlikte alarak beş kişi bir taksiye binip Abbasiyye'ye gittik. Evde bizden başka kimse yoktu. Balkona çıkardığımız büyük alimünyum çamaşır leğeninin içinde defterleri birer birer parçalayarak yaktık. Sanki görev, eksiksiz yerine getiriliyor mu diye birbirimizi kontrol eder gibiydik. O ciltli ikinci nüsha da dahil, elde en küçük bir parça kağıt kalmamacasına hepsini yakıp kül ettik. (İsmail Hakkı Şengüler, 1992)
 
 
Tüyleri ürperdi
 
Akif'in Arapça'ya vukufu, Türkçe'deki kudreti müsellem olduğu cihetle onun tercümesi ortaya konursa, müslüman halkın melhuz itirazları önlenmiş olurdu. Şimdi Yankılar muharririnin dediği gibi diyeceklerdi:"İşte en büyük lisan üstadınız, İslâm şâiriniz, din hocanız Akif değil mi? Onun tercümesine de birşey diyemezsiniz ya! Arapçası gibi Türkçesi de mu'ciz. Bundan sonra heryerde, camilerde ve namazlarda Kur'an diye yalnız bu eser okunacak! Hangi imam Arapça Kur'an ile namaz kıldınrsa, üç aydan üç seneye kadar hapis cezasına mahkûm olacak!" Koca Akif bunu sezdi; beyne'l-İslâm ne azîm bir fitneye alet edileceğini anladı. Tüyleri ürperdi ve bunun için tercümesini yaktırdı. Suikasda kurban olmaktan kendini kurtardı. (Eşref Edib, 1949)

 ********

( Mehmet Akif'in Kur'an Tercümesini yaktırmasının bir sebebi de, Kur'an'ın başka hiçbir lisana tercüme edilemeyecek derecede i'câzkâr (aciz bırakan) bir edebi üstünlüğe sahip  Allah kelamı olduğunu idrak etmiş olmasıdır)
 

 
Tercümemden utanıyordum
 

 
Akif son derece teessür ifade eden bir edâ ile son mektubumuza cevap veremediğinden itizar ederek Kur'an tercümesiyle iştigalini ve neticesini şöyle anlattı:
 
 
"Cevap yazamadığıma müteessirim, fakat mazurum. Çünkü Kur'an'ı tercüme edemedim.Hayır, tercüme ettim; hem bir değil, iki kere tercüme ettim. İlk tercümeyi yaptım, hiç beğenmedim. Naîm merhumun hadîs tercümelerinde yaptığı gibi kavis içinde muavin kelimeler kullanarak eksikliğini tamamlamak istedim, bu da olmadı. Bu da Kur'an-ı Kerîm'in aslındaki belagatını bozuyordu. Bazı kelimelerin ve umûmî surette edatların mukabillerinin bulunmaması, edebî birer vecize olan bazı cümlelerde olan o kısa ayetlerde müteaddid edatın içtima etmesi, tercümeyi imkânsız bir hâle koyuyordu.Kur'an'ın tam tercümesindeki imkânsızlık ne benim kusurumdu, ne de dilimizin. Ben tercüme ile meşgul olurken Farsça ve Fransızca tercümeleri de gördüm. Benim Türkçe tercümem onlardan yüksekti. Fakat bu nisbî yükseklik benim edebî zevkimi tatmin etmiyordu. Kur'an'ın nazmındaki i'cazkâr(aciz bırakan) belagata baktıkça hayranlığım artıyordu. Tercümemden utanıyordum. Birisi Allah'ın Kelâmı idi, öbürü Akif kulunun tercümesi. Bu vaziyette ben bu tercümeyi İslâm ümmetinin ve Türk milletinin eline nasıl sunabilirdim? Bu cihetle onu Mısır'dan getirmedim. Demir kasa gibi sağlam ve emin bir dostuma bırakıp geldim. Ben sağ kalırsam kısa notlar yazarak noksanları telafiye çalışacağım. Ölürsem ne yapılacağını o dostum bilir."
(Kâmil Miras, 1949)
 


işte zihniyet  işte akifin gerçek yüüzü...........



Dil ve Din........................

Sayın Cengiz ÖZAKINCI’ nın kaleme aldığı “Dil ve Din” başlıklı kitabın alt başlığı 

“Kur’an’ı Doğru Anlamak”…

Kitabın Arka Kapağı’ nda şunlar yazılı:



Kur’an’da geçen ‘kanaat’ i, ‘tevekkül’ ü, ‘sabır’ ı, hepsini yanlış anladık.


‘Sabır’ nedir ?


Bize göre ‘sabır’, ne olursa olsun ‘katlanmak’ demektir. Niye katlanmak ? Her şeye… Daha doğrusu katlanamayacak şeylere… Meselâ aşağılanmaya, hakaret görmeye, döğülmeye, söğülmeye; özetle insanlık onurumuzu lekeleyecek kötülüklerin hepsine.

Aman yarabbi !... Kur’an ne söylüyor, biz ne anlıyoruz !..


‘Sabır’ katlanmak değil, göğüs germektir.


Neye göğüs germek ?

Sonunda katlanılmayacak acılara katlanmak ızdırabına mahkûm olmamak için, önceden her türlü zorbalıklara, her türlü sıkıntılara, mertçesine, insancasına göğüs germek.


Hele Kur’an’daki ‘tevekkül’ hiç bizim anladığımız mahiyette mi? ‘Tevekkül’, Kur’an’ın gösterdiği, Hadis’in gösterdiği ‘tevekkül’, tüm yolları denedikten sonra olan tevekküldür. Biz cehaletimiz yüzünden dini bu hale getirdik. Din de bizi bu hale getirdi. İslâm dini bir miskinlik dini oldu.”


Mehmet Akif, bu sözleriyle Kur’an’ın temel kavramlarının yanlış yorumlanarak topluma yanlış belletilmesinin yıkıcı sonuçlarını çok doğru bir biçimde saptamıştır.


Müslüman toplumlar “dinsel aydınlanma” olmaksızın geri kalmışlık zincirini kıramayacaktır.


Dinsel Aydınlanma; insanları bir anda sevgisiz, yıkıcı, acımasız, yabanıl sürülere dönüştürebilen, usdışı, bilimdışı, gerçek dışı, karanlık, boş inançların tutsaklığından kurtarıp; gerçeğin ışığında yürüyen, özgür, bağımsız, eleştirel düşünceli, barışçıl, iyicil, sevecen, çalışkan bireylere dönüştürme çabasıdır.


Çağlar boyu yığınların beynine kazınan yanlış kavramlar öyle inatçı, öyle direngendir ki, bunların kısa süreli çabalarla toplumsal bellekten kazınması olanaksızdır.
 

Başka ulusların dinsel aydınlanma deneyimlerinden dersler çıkararak, aydınlanmayı uzun soluklu bir devrim ve çilelerle dolu bir süreç olarak kavramamız gerekiyor.


Toplumsal aydınlanmanın geçilmesi zorunlu en önemli evrelerinden biriyse, dinsel düşünce üretiminin ulusallaştırılması ve ulusal dilin olabildiğince özleştirilip sağlığına kavuşturularak yaşamın her alanında egemen kılınmasıdır.

 
Bu kitabında, dil ve din ilişkilerini Müslüman Aydınlanmasının odağına yerleştiren  Cengiz ÖZAKINCI, dilin düşünce üretimiyle, dinsel ve toplumsal aydınlanmayla bağlarını gözler önüne sererek, dilimizin bin yıldan bu yana dinsel kaygılarla bozulmuş olmasının, anlama yetimiz ve düşüncel üretimimiz üzerinde nasıl onarılması güç yıkımlara yol açtığını örneklerle gösteriyor ve çözümler öneriyor.

***

Kitap, iki bölüm halinde…


İlk bölümün başlığı: “Türk Dilinin Bozulması ve Din”,

 

İkinci bölümün başlığı: “Türk Yazısının Bozulması ve Din”.


Kitap hakkında bilgi vermek için sadece bir iki küçük alıntı yapacağım:

“…Kur’an’ da yer alıp da sonradan “kutsaldır” gerekçesiyle Türk diline sokulan pek çok Arapça sözcük, Türkçeye girdikten sonra Kur’an’ daki anlamını yitirmiş, süreç içerisinde başka anlamlar yüklenmiştir.”

“…Kur’an’ da geçen ‘cahil’ sözcüğü, bugün bizim dilimizde yaşayan ‘cahil’ sözcüğüyle anlamdaş değildir. Kur’an’ da geçen ‘cahil’ sözcüğü, ‘okuma yazma bilmeyen kişi ’ anlamına gelmez; bir kişilik yapısını nitelemek üzere kullanılır; ağır başlılığın karşıt anlamlısıdır; ‘hoppalık, anarşi’ gibi bir anlamı vardır. Oysa, bugün bizim dilimizde ‘cahil’ sözcüğü genellikle ‘okuma yazma bilmeyen’ anlamında kullanılmaktadır. Demek ki, Kur’an’ da geçen ‘cahil’ sözcüğü, 1400 yıl sonra bugün bizim dilimizde artık anlamı kaymış, başkalaşmış olarak yaşamaktadır. Öyleyse, bir çevirmen, Kur’an’ da karşısına çıkan ‘cahil’ sözcüğünü, bugün Türklerin kullandığı ‘cahil’ sözcüğüyle çevirirse ‘cahillik’ etmiş olur.”

 

Cengiz Özakıncı'nın "Dil ve Din" adlı kitabının sonunda bir de “SONUÇ” başlıklı, bir nevi kitabın özeti gibi olan bölüm var.


Burada belirtilen bazı maddeleri kitap hakkında örnek olması ve bir fikir vermesi için aşağıya alıyorum.


* Bin yıldır Türk diline yığılan, Arapça, Farsça sözcükler, gerçek bir gereksinmenin kaçınılmaz sonucu olarak dilimize girmiş olmayıp, uydurma dinsel gerekçelerle kişileri, toplumu kandırarak sokulmuşlardır.


* Dilimize sokulan her bir Arapça, Farsça sözcük, dilimizde bulunan, kullanıla gelen yerli bir sözcüğü kullanımdan düşürmüş, böylece onun unutulmasına yol açmıştır.


* Dilimize sokulan Arapça, Farsça sözcükler; dilimizde önceleri bulunan sağlıklı kök türev ilişkilerini yaralamış; dolayısıyla yeni durumların gerektirdiği yeni sözcükleri kendi öz sözlüğümüzden türetmemizi güçleştirmiştir.


* Bu da öz dilimizi işleyip geliştirmemizi önlemiş, bizlerin sözcük türetme yetimizi körelterek, düşünce üretme ya da yabancılara üretilmiş düşünceleri kendimiz için yeniden üretme olanağımızı kösteklemiştir.


* Bu durum Kur'an'ı bile yeterince anlayamayıp, onu usumuzla kavrayamama, yüreğimizde duyumsayamama sonucunu doğurmuş.

* Türkçe'nin Arap yazısıyla yazılması da bir gereksinmenin kaçılmaz sonucu olarak değil, bütünüyle yanlış koşullanmanın sonucu olarak benimsenmiştir. Bu, Tanrı buyruğu olmadığı gibi, bilimsel bir gereksinim de değildi.


* Topluca Latin yazısını benimsemek, yeryüzündeki bütün Türk toplumların duygu, düşünce, eylem birliğini gerçekleştirmeye yetmez.


* Topluca Arap yazısını benimsemek, yeryüzündeki tüm Müslümanların duygu, düşünce, eylem birliğini gerçekleştirmeye yetmez.


* Uluslar arasında duygu, düşünce, eylem birliği; o ulusların dilleri, dinleri, yazıları başka başka olsa da gerçekleşebilir. Örneğin Birinci Dünya Savaşı' nda Osmanlı- Alman birliği; iki toplumun din, dili yazı ayrılıklarına karşın gerçekleşmiştir. Suudi- Amerikan işbirliği, bu iki ulusun din, dil, yazı ayrılığına karşın gerçekleşmiştir.

 

* "Yeryüzündeki bütün Türkler topluca şu ya da bu yazıyı benimserlerse birbirileriyle uyum içinde yaşarlar" düşüncesi yanlıştır. Orhan yazıtlarında taşa kazınmış gerçekler, Türklerin kimi durumlarda birbirlerini yediklerini; aralarında din, dil, yazı birliğine karşın birbirleriyle savaştıklarını belgeliyor.

 

* Bir toplumun kullanacağı yazıyı seçmesinde belirleyici olabilecek biricik etken, seçilecek yazının konuşulan dildeki bütün sesleri yeterince gösterip göstermeyeceğidir. Eğer şu ya da bu yazı, konuşulan dildeki bütün sesleri yetkin bir seçiklikte gösterebiliyor ise, o benimsenmeli; göstermiyor ise, o yadsınmalıdır.

 

* Yeryüzündeki hiçbir dil aşağılanamaz ya da ötekilerden çok yüceltilemez. Her dil işlenmeye, gelişmeye, yetkinleşmeye açıktır. Doğası gereği aşağı olan dil ya da yazı yoktur. Geliştirilmesi unutulmuş, bırakılmış dil ya da yazı vardır. Ölmüş denilen ibrani dili, ibrani yazısı; İsrail'in kurulmasıyla yeniden dirilmiş, gündelik konuşma ve düşünce üretme aracı oluvermiştir.

 

* Arap yazısı, Arap dili için uygundur, yeterlidir. Ancak Arap yazısı Arap dili için uygun biricik yazı da değildir. Araplar dilerlerse kendi dillerini İbrani, Süryani yazılarıyla da yazabilirler. Çünkü bu yazıda da Arapça sözcükleri yetkinlikle göstermektedir. Tersi de olabilir. Süryanilerle İbraniler, dilerlerse Arap yazısını kullanabilirler, bundan dolayı bir dil-yazı uyumsuzluğu doğmayacaktır.

 

* Gelgelelim Türkler, Arap, İbrani, Süryani yazılarını kullanarak Türkçe yazamazlar. Çünkü bu yazılar, Türklerin konuşmalarındaki bütün sesleri yetkin bir seçiklikle gösteremezler. Bu yazıların doğası, Türk dilinin doğasına uymuyor.

* Yazı türü, abece seçimi, dinsel bir ayırım konusu değil, yalnızca dilsel bir gereksinim konusudur.

* Arap yazısının Türk dilindeki lehçe(ağız) ayrılıklarını yansıtmayan birleştirici bir yazı olduğu savı doğru değildir. Sözcüklerin söyleniş başkalıklarını göstermeyecek yazı, ancak "çizge (resim) yazı"dır. Arap yazısı değil fakat Çin yazısı bu nitelikte sayılabilir. Bugün Çin' de konuşulan Çin lehçeleri arasındaki başkalıklar, iki Çin' li arasındaki çevirmen gerektirecek ölçüde büyüktür; ayrı lehçeleri konuşan iki Çinli, birbirleriyle ancak bir çevirmen aracılığıyla anlaşırlar. Gelgelelim Çin yazısı bir "çizge (resim) yazı" olduğundan, lehçesi ayrı iki Çinli konuşarak birbirleriyle anlaşamasalae dahi, yazıştıklarında anlaşabilmektedirler. Çünkü yazdıkları, ses göstergesi olmayıp, çizge (resim) dir. Arap yazısı, bir "çizge (resim) yazı" olmayıp ses göstergelerinden oluşan bir sesçil yazı olduğu için, başka lehçelerin tek yazılışa indirgenmesi gibi bir sonuca yol açmıyor.


* Din görevlisi Türkler Arap yazısıyla Türkçe yazmayı savunacaklarına, Türkçelerini koruyup, ana dillerine ek olarak Arap dili öğrenebilirlerse, yurtlarına uluslarına daha yararlı bir iş yapmış olurlar.


* Ana belgeleri, buyrukları Arap dilinde Arap yazısıyla yazılı olan Müslümanlığı yetkin düzeyde kavrayabilmek için, Arapça öğretileri en yetkin bir düzeyde Türkçeye çevirmek gerekmektedir.


* Dilimize geçen Arapça sözcüklerin, bugün bizim dilimizde yüklenmiş oldukları anlam başkadır.Dolayısıyla, Kur'an' ın ya da öteki Arapça yazılı dinsel belgelerin Türkçeye çevirisinde, o Arapça belgelerde karşımıza çıkan bizim bugün dahi kullandığımız sözcükler, kesinlikle yapılan çevirilerde kullanılmamalıdır. Kur'an' da geçen, örneğin "hamd" sözcüğünü, "Bu nasıl" olsa bizim dilimizde bugün de yaşıyor," diyerek olduğu gibi çeviriye yazarsanız, yaptığınız çeviri, çeviri değil, deviri olur. Kur'an çevirmiş değil, çam devirmiş olursunuz. Cumhuriyet döneminde yapılan bütün Kur'an çevirileri, bu bakımdan birer "çam devirileri"dir.


* Kur'an çevirmek, anlambilim (semioloji), kalıtbilim (arkeoloji), dilbilim, kökenbilim (etimoloji), Samioloji (Sami dilleri bilimi), Arapça, İbranice, Ortadoğu dinleri, Kuzeydoğu Afrika, eski Mısır, Güneydoğu Anadolu, Bizans konularında uygarlık bilgileri, insan bilim(Antropoloji) vb. gibi pek çok bilim dalının uzmanlarının uyum içinde, bilgi alış verişi içinde çalışacakları bir ortamı gereksinir: Bugüne dek yapılan çevirme, anlamlandırma çalışmaları, bu çalışmayı yapanların derme çatma bireysel eğilimleriyle, saydığımız bilimsel alanlardaki tarihsel bulguların çoğundan yoksun olarak yapılmıştır. Kişilerin iyi dilekleri, iyi istençleri yetkin bir çeviri yapmak için tek başına yeterli değildir.


* En önce, şimdiye dek yapılmış çevirilerin dilbilimsel eleştirileri yapılmalıdır. Çeviri eleştirisi, Kur'an eleştirisi değildir. Tersine, Kur'an' ın daha doğru anlaşılması için gereklidir.


* Yapılacak çeviri eleştirilerinin ve eleştiri eleştirilerinin oluşturacağı bilgi birikimi, Kur'an' ın daha doğru anlaşılması için gelecekteki olası çevirilere ışık tutacaktır.


* "Çevirilerde yanlışlar var" deyip de bu yanlışların neler olduğunu tek tek göstermeyen kişi, Tanrı katında sorumludur. Bir şeyin yanlış olduğunu bilen kişi, o şeyin doğrusunu da biliyor demektir. Kişi gördüğü yanlışı, ya eliyle ya diliyle düzeltir. Bildiği doğruyu ortaya koyar.


* Kur'an çevirilerini yanlışlardan arındırma çabası, öncelikle Türk dilcilerinin (dincilerin değil!) en başta gelen görevleridir. Çünkü, çeviri dilsel bir olaydır. Dinsel uzmanlıktan öte, dilsel uzmanlık gerektirir.

* Türk dili arındıkça, Türkler Müslümanlığı daha aydınlık bir bakışa kavrayacak, dini yanlış anlamaktan doğan kimi düşüncel, toplumsal, bireysel geriliklerimiz, böylece onarılacaktır.

 
* Kur'an öğretisinde Tanrı, bizleri yanılgılarımızda uyaran, bizlere doğru yolu gösteren, yanlışlardan arınmayı tüm benliğiyle özleyen kullarını arındıran, ışığına yöneltendir. Tanrı, Müslümanlığı "atasından kendine kalmış bir gelenek olarak yalnızca biçimsel törenlere indirgemiş olan" tüm kullarını aydırmayı ve onlara sözlerinin özünü kavratmayı dilerse; buna kim engel olabilir? Tanrı dilediğini yapandır...

 

***

Sayın Cengiz ÖZAKINCI’nın dili gayet hafif ve sade…

 
Yazısında kafalarda oluşan sorulara cevap verirken, insanı düşünmeye sevk ediyor.
 

Okuduğum bazı yerleri tekrar tekrar okuyorum.

Kısacası, her satırda son derece yararlı bilgiler bulunan bu kitabı bulun ve mutlaka okuyun derim.

 

( Ahmet AKYOL, 15 Ocak 2013)


 
 

Mehmet Âkif’ten Göz Yaşartıcı Bir Tablo-1

 
Dursun Gürlek

İstiklal Marşı şairimiz Mehmet Âkif Ersoy hakkında kaleme alınan eserlerin başında hiç şüphe yok ki merhum Eşref Edip Bey’in iki ciltlik hacimli kitabı geliyor. Bazı indi hükümlerini ve yanlış değerlendirmelerini bir yana bırakırsak, Mithat Cemal Kuntay da bu sahada büyük bir boşluğu dolduruyor. Özellikle canlı ve akıcı üslubu renkli bir Âkif portresinin ortaya çıkmasını sağlıyor. Günümüzde ise, M. Ertuğrul Düzdağ Bey’in eserleri, büyük şairimizi bütün cepheleriyle gözler önüne seriyor. Söylemeye gerek yok ki, bunların dışında daha birçok yazarın eserleri, değişik açılardan Mehmet Âkif’i ve Safahat’ını bizlere tanıtıyor.

İtiraf edeyim ki, bendeniz en çok Eşref Edib’in kitabından faydalandım. Ve bu nefis eseri defalarca hatmettim. Merhumu hayatının son yıllarında tanıma bahtiyarlığına erdim ve aziz dostu hakkında kaleme aldığı bu kitabını da bana bizzat kendisi hediye etti. “Mehmet Âkif, Hayatı, Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları” adıyla ilk defa 1930’lu yılların sonunda, Âsâr-ı İlmiye Kütüphanesi Neşriyatı arasında neşredilen bu muazzam biyografi daha sonraki yıllarda bu konuyla ilgili olarak yazılan eserlerin en önemli kaynaklarından birini teşkil etti. Müellif iki ciltlik bu çalışmasını, tam bir bilgi hazinesine çevirmek için azami gayret gösterdi.

Eser yayınlandığı ilk yıllarda büyük bir yankı uyandırdı. Devrin önemli kalem erbabı, kitabı ve yazarını öve öve bitiremediler. Mehmet Âkif gibi, Türk milletinin gönlünde taht kuran bir fazilet abidesini yakından tanıttığı için Eşref Edib’i, en samimi duygularıyla tebrik ettiler. Mesela son devrin büyük alimlerinden ve hadis mütercimlerinden Prof. Kâmil Miras; bu konuyla ilgili bir yazı kaleme alarak duygularını dile getirdi. Türk Edebiyatı’nın güçlü kalemi Peyami Safa, dört başı mamur bu eseri, Mehmet Âkif hakkında yapılan dedikoduları çöp tenekesine attıran kitap diye nitelendirdi. Mahir İz hocamız, edebiyat tarihimize böyle bir hazine kazandırdığı için Eşref Edip Bey’i can-u gönülden tebrik etti. Meşhur Yeşilaycılardan eski İstanbul valisi ve belediye başkanı Ord. Prof. Fahreddin Kerim Gökay keza uzunca bir takriz yazarak bu eserin sahasında kaleme alınan ilk derli toplu bir kitap olduğunu belirtme lüzumunu duydu. Eski Diyanet İşleri başkanlarından ve büyük İslam alimlerinden Ömer Nasuhi Bilmen, konuyla ilgili en ayrıntılı tanıtma yazısını kaleme aldı. Ferid Kam, Ercüment Ekrem Talu gibi daha birçok yazarımız bu kitap ve müellifi hakkında güzel sözler söylediler, sitayişkâr cümlelerle duygularını dile getirdiler.

İnsan sevdiklerinin yanına eli boş gitmek istemiyor, küçük de olsa bir hediye götürmeyi arzu ediyor. Bilindiği üzere, güzellikler paylaştıkça daha da güzelleşiyor. Bendeniz de okuduğum kitaplarda, sayfalarını karıştırdığım eserlerde gördüğüm ilginç anekdotları, latif latifeleri, dostlarımla, okuyucularımla paylaşmak istiyorum. İtiraf edeyim ki, bundan da ayrı bir zevk alıyorum. Aşağıda nakledeceğim hatırayı yukarıda bahsini ettiğim kitaptan alıp siz sevgili okuyucularıma takdim ediyorum.

 “Necid Seyahatinde Âkif” başlığıyla anlatılan ve büyük şairimizin fedakarlığını canlı bir tablo gibi gözler önüne seren manzara şöyle:

Arabistan seyahatinde Mehmet Âkif’le beraber bulunan bir arkadaşı anlatıyor:

“Çoktan beri memleket havadisleri alamadığımız için bunalmıştık. ‘Elmuazzam’daki tren şefi, Mısırlı Mahmut, İngilizlerin Çanakkale’den kaçtıklarını, hem de bütün iaşe ve çadırlarını almaya bile vakit bulamadan çekip gittiklerini müjdelediği zaman Âkif sevincinden çıldıracak dereceye gelmişti. Adeta inanamıyordu.

Sahih mi?.. Allah aşkına, doğru söyleyin! Muhakkak mı?..

Resmi tebligat var efendim!..

Ya Rabbi! Sana binlerce, milyarlarca defa şükürler olsun. Yaşasın arslan ordumuz!..

Baktım o kahraman Akif’in gözlerinden yaşlar dökülüyordu. Sanki dünyalar onun olmuştu. Binbir tehlike karşısında en küçük bir teessür belirtisi göstermeyen koca Âkif, şimdi masum bir çocuk gibi ağlıyordu. O, üzüntüsünü belli etmezdi. Elemini de, sevincini de içine gömerdi. Ancak bu hadise karşısında kendisini tutamadı, göz yaşları dökmeye başladı. Onun bu hali hepimizi etkiledi. Biz de kendisine iştirak ettik. Âkif hem ağlıyor, hem Allah’a şükrediyordu. O üzüntü içinde ellerini kaldırdı:

Allah’ım! Şu Çanakkale’de dövüşen kahramanları yazmadan canımı alma! Sonra gözüm arkada kalır, dedi. Derken bize döndü:

Haydi arkadaşlar! Ne duruyorsunuz, kurbanları kesseniz ya, diye bağırdı.

Heyhat! O çölde koyun ne gezerdi. Kurbanı bir yana bırakın, kuraklıktan urban bile bulunmuyordu. ‘El muazzam’, Hicaz demiryolunun tam ortasında yer alan bir çöl istasyonuydu. İstasyondan başka hiçbir bina yoktu. Ne insan, ne hayvan, ne yeşillik, ne umran!..

İstasyon memuru artık bize bildiği havadisleri anlatıyordu. Memurun iki karısı vardı. Talihsiz kadınlardan birinin haftalardan beri dişi ağrıyordu, diğeri de gebeydi. Akşama, sabaha doğuracaktı. Birisi, bir posta müdürünün kızı, diğeri de Malatyalı bir subayın kerimesiydi.

Memurun bize verdiği böyle güzel bir havadise karşılık biz de onun ailesine bir iyilik yapalım dedik. Yanımızda diş ilacı vardı. İlacı dişine konar konmaz ağrısı kesildi. Kadıncağızın gözü açıldı. Teşekkür etmeye başladı. Fakat ailenin durumu perişandı, odanın her tarafından sefalet fışkırıyordu. Odada oturacak bir ot minderden başka bir şey yoktu; ne iskemle, ne masa!.. Hatta bir çuval bile yok; ne altta, ne üstte!..

 

Dışarıya çıkınca gördüğüm manzarayı Âkif’e anlattım. Tabii ki çok üzüldü. Biraz sonra baktım. Âkif yirmi sekiz yaşındaki bu zavallı kocayı sigaya çekmiş, ona durmadan söylenip duruyordu:

-Oğlum! Sağlığın yerinde değil, gücün kuvvetin yok. Kesen ise kafan gibi bomboş. Neyine gerek senin iki değil, hatta bir evlenmek? Yazık değil mi bu elin yavrularına? Yiyecek yok, giyecek yok. Yahu, buna bir çare düşünmek de mi yok? 

-Ne düşüneceğim efendim, ben de şaşırdım. Yarın, öbür gün büyüğü doğuracak. Ben ne yapacağımı bilemiyorum. Sizde eski çamaşırlar varsa bari lütfen veriniz de doğacak çocuğu saralım…

Âkif’in yüzünü derin bir üzüntü kaplamıştı. Adamcağızdan ayrıldık. Çadırımıza geldik. Âkif bana: 

-Arkadaş, bu kadıncağıza yardım şart. Ortada bir hayat tehlikesi var, dedi. 

-Ne yapalım? 

-Gördüğünüz gibi, bunlar büyük bir felaketle karşı karşıya bulunuyorlar. Bir diş ilacı bile bulunmayan bir yerde yarın doğuracak kadının da, doğacak çocuğun da hayatları tehlikede. Ben şimdi trene atlayayım. Şam’a gideyim. Bunlar için ne gerekiyorsa alıp getireyim.

-Aman Âkif, Şam buradan iki gün, iki gecelik mesafede… O da kader yardım eder de – kömür yerine kullanılan – odun yeterse. Şam’a, oradan da tekrar buraya, en aşağı, beş gün, beş gece bir yolculukta bulunman gerekir. Halbuki aylardan beri çöllerde deve sırtında çalkalana çalkalana geldik. Başlarımızdaki uğultu daha geçmedi. Nereye gideceksin? Bu kadar yorgunluktan sonra, henüz bir gece bile dinlenmeden, bu uzun yolculuğa nasıl çıkarsın? 

-Yorgunluk mesele değil. Ortada bir felaket var. Bu vaziyet karşısında benim ciğerlerim parçalandı. Trenle Şam’a gitmek bir şey mi? Tıpış tıpış gider, tıpış tıpış gelirim. Sen benim yorgunluğumu hiç düşünme!

-Mademki bu zahmete katlanıyorsun, seni bu teşebbüsten alıkoymak istemem. Zaten on beş gün vaktimiz var. Başkumandana buraya geldiğimizi bildirdik. Yeni bir emir vermiş olsa bile, hareketimiz için mutlaka on beş yirmi gün lazım. Sen gidip gelebilirsin. Fakat bir kundak takımı ile biraz ilaç için bir haftalık yol zahmete değer mi? Evet, yardım gerekli, fakat mazeret de önemli. Telgraf çekelim, getirtelim.

-Hayır, hayır. Rica ederim, benim önüme geçme!.. Kadıncağızın hali beni çok üzdü. Zahmete girerek, meşakkate katlanarak bu sefalete çare bulmak benim için daha zevklidir. 

-Öyle ise, Allah selamet versin!..

Ertesi gün Âkif, bedevi elbisesini, silahlarını çadırın direğine astı. Aylardan beri heybede, limon kabuğu şeklini almış olan fesini başına geçirdi. Örümceklenmiş buruşuk elbisesini bir sünger ıslaklığıyla ütülemiş oldu. Ayakkabılarını yağ ve ocak isinden icad edilen bir boya ile boyamış oldu. Yalnız maşlahını bırakmadı. Onu da katlayarak şöyle bir sırtına attı. Anlaşılan bu maşlah ona yatak, yorgan vazifesi görecekti. Besmeleyi çekti, yola düzüldü.

Hareketinin beşinci günüydü. Tam bir Şam tüccarı gibi, yüklerle ‘Elmuazzam’a dönüp geldi. Beş gün, beş gece yük vagonunda gidip gelmiş. Şehla gibi mahmur gözleri uykusuzluktan, yorgunluktan daha fazla mahmurlaşmıştı. Fakat insani bir görevi yerine getirdiğinden dolayı çok memnundu. Yüzünden neşe ve şetaret akıyordu. Getirdiği şeylere şöyle bir baktım, neler almamıştı ki!.. Diplomalı bir ebeye, bir avuç altın verilip de gönderilseydi bu eşyaları böyle düzgün ve yerinde alıp getiremezdi. 

İşin tuhafı, bu eşyalar gelince kadınlar arasında kavga çıktı. Küçüğü: ‘Yarın ben de doğuracak olursam bu şeyleri bana kim getirecek? Ne geldiyse yarısı senin, yarısı benim.’ diye kadına diretmez mi?

Haber gönderdik. Sana da para verelim dedik.

-Hayır, olmaz. Siz gittikten sonra kocam paraları elimden alır, dedi. 

Uğraştık, uzlaştırmaya çalıştık. Fakat bir türlü başarılı olamadık. Nihayet gelen eşyaları ikisinin arasında paylaştırmaktan başka çare bulamadık. 

-Beş on gün sonra emir de gelmişti. Tabii, kadının doğurmasını beklemeden hareket ettik. Yolda Âkif benimle latife ediyordu:

-Ben görevimi yaptım, nöbetimi savdım. Sıra sendeydi. Ebeliği de sen yapacaktın.

-Yahu, ben bir kedi bile doğururken değil yardım, bakmaya da cesaret edemem. Bununla beraber senin bu eşyayı tedarik konusundaki liyakatini gördükten sonra, bu ebeliği de yapacağına kanaat getirdim. Zaten doktorluğun da var.

-Birader, ben baytarım. Ama şimdi bir keçiyi bile doğurtabileceğimi zannetmiyorum.

Güle güle yollarda vakit geçirdik. 

Ah, mübarek Âkif! Şehinşahlara boyun eğmeyen Âkif! Sefalet içindeki bir kadına yardım etmek için 60 derecelik bir sıcaklıkta, kızgın çöllerde aylarca dolaştım. Sonra bir gece bile dinlenmeden, beş gün beş gece eşya vagonlarında yattın!..”

İşte efendim, Âkif’imiz böyle fedakâr, böyle yardım sever, böyle candan bir insandı.

İstiklal Marşı’nın kabul edilişinin 95.yılında kendisini bir kere daha rahmetle, minnetle anıyoruz.

Ruhu şad olsun.


.

Mehmed Akif ve Çanakkale’de ezan sesleri

  •  
  •  
  •  
 
 
  • 17 Şubat 2014 Pazartesi

Mehmed Akif’in, “Allah’ım bana, bu aciz kuluna bu destanı yazma imkanı bahşet...Bu ulvi vazifeyi bana nasib et; sonra canımı al!” diye gözyaşları içinde yakarışlarıyla kaleme aldığıÇanakkale Destanı’nda:

Çehreler başka, lisanlar deriler rengarenk;

Sade bir hadise var ortada; Vahşetler denk.

Kimi Hindu, kimi yamyam, kimi bilmem ne bela...

dediği o Hinduların içinde pek çok kandırılmış din kardeşimiz de vardı. Çanakkale savaşının  o kan ve gözyaşıyla yoğrulmuş günlerinin birinde , Tayyar Paşa, ordunun içinde sesi güzel ne kadar asker varsa onlara sabah namazında hep birden ezan okumaları emretti.

Emri alan yüzlerce asker, şafak kızıllığında, dabvudi sedalarıyla ezanı Çanakkale’nin kanla karışık buz gibi sularına değin dinletir. Çok geçmeden düşman mevzilerinden taşa sarılı bir kağıt gelir. Tayyar Paşaya götürülür kağıt : Paşa açar Farsça yazılmış kağıdı okur:

“Bizler Hindistan’lı Müslüman askerleriz. İngilizler bize, Almanlara karşı Osmanlı’nın yanında savaşacağımızı söylediler. Biraz önce sizin mevzilerinizden ezan sesi duyduk. Siz kimsiniz?!”

Tayyar Paşa ve yanındakilerin kanı donar. Tarih kandırılmışlığın böylesine, kalleşliğin bu boyutuna pek az tanık olmuştur.Hemen yanıt verilir:

“Burası Osmanlı payitahtının kapısı....Bizler de asakir-i Osmaniyiz...”

Osmanlı’ya karşı Çanakkale’de çarpışan Hintli askerlerin kaybı seksen beş bin kadardır ve bu sayı , büyün cephelerdeki Hintli kaybının yüzde yetmişini oluşturur...

GFelin şimdi, de Çanakkale’den İstiklal Savaşına geçelim. Le Monde muhabiri 1922’de Türkiye’ye gelir. Anadolu aç, perişen, sefildir. Analar dul, çocuklarsa öksüzdür. Muhabir Eskişehir istasyonunda dolaşırken boş çuvalların dibini delip başlarını, yanlarını delip kollarını çıkarmış, ayakları çıplak üç çocukla karşılaşır. Yaşları yedi sekizdir çocukların. Yanlarına yaklaşır; sorar:

“Oğlum baban nerede?

“Babam Çanakkale’de öldü.

“Niye öldü?

“İslam için

“Nereden biliyorun?

“İmamımız söyledi

Muhabir öbür çocuğa döner. Onun da babası Yemen’e şehit düşmüştür, “vatan için!” Üçüncü çocuğun babası da Yemen de yatmaktadır.

“Peki size kim bakıyor?

“Burada bir ebe anamız var, o bakar...

Derken yaşlı bir kadın istasyonun bitişiğindeki kulübesinden çıkar çocuklara seslenir: “Gazanfer! Muzaffer! Mücahid! Çorba yaptım gelin!”

Le Monde muhabiri Paris’e döner ve gazetesine yazar:

“Elde yok, avuçta yok, çuval içindeler. Aç ve sefiller. Ama adları Gazanfer, Muzaffer ve Mücahid! Bu millet yenilmez, yenilemez!!”

Doğrudur! Kaltabanlığın, ahlaksızlığın, kahpeliğin boyutu ne olursa olsun bu milleti yenmek mümkün değildir...

İstiklal Marşı nasıl kabul edildi?

  •  
  •  
  •  
 
 

 

  • 19 Aralık 2013 Perşembe

İstiklal Marşı’nın kabulü Millet Meclisinde kimi incir çekirdeğini doldurmayacak tartışmalardan tutun da büyük şair Mehmed Akif’e hakarete kadar varan bir dizi itiş-kakış sonuna kabul edildi.

Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi Bey 1921 yılında kürsüye gelerek birçok marşın” ellerine geldiğini bildirdi: Bunları bir encümen kurarak yüce meclise arz ettik. Marş sizlerce kabul edildikten sonra şiir sizlere arz edilecek ve görüşlerinize başvurulacaktır....”

Hemen bir hafta sonraki meclis toplantısında Eğitim Bakanı yine söz aldı: 

“Anadolu mücadelesi uzun bir süredir devam ediyor. Sizlere seçtiğimiz şiirler üzerinde görüşlerimizi arz ettik. Karar sizindir...”

Bunun üzerine Kütahya Mebusu Besim Atalay Bey söz alarak bir Cezayir marşımız olduğunu söyleyerek konuşmaya başlamış, bu marşı yere göğe sığdırmadıktan sonra, halk arasında yaşadığına, halkın marşı nasıl da benimsediğine değinmiştir: “Bu şiir bir yarışma sonucu yazılmamıştır. Bu, ağlayan bir ruhun, eline silahını alarak düşmana saldıran, vatanına (savunmaya) koşan bir ruhun hissiyatını dile getirir. Fransız Milli Marşı ‘Marseilles’ bir Fransız gencin ruhundan yükselen bir isyanın bestelenmesi değil midir? Ismarlama güfte olur muymuş milli marş için hiç?!

“Ayrıca bu milletin ısmarlama şiirlere verecek parası da yoktur!”

Bunu üzerine Hamdullah Suphi Bey hemen kürsüye fırlar ve şiirleri yazan şairlerin bir tek kuruş bile kabul etmeyeceklerini beyan etiklerini söyler. “Görelim o beyanları” gibi laflar havada uçuşunca Hamdulah Suphi “Efendiler, benim sözüm senettir. Hem siz ne cüretle Akif gibi bir kişinin bu milletten para isteyeceğini, düşünebilirsiniz” diye haykırır kürsüden. Milletvekilleri arasında üç beş kişi gülünce Eğitim Bakanı konuşmasını sürdürür:

“Mehmet Akif Bey ki, bu şairler arasında para konusunun ağza alınmasına bile şiddetle teki göstermiştir; bazı kişilerin yanlış anlayacağı kaygısıyla da şiirini geri çekmek istemiştir. Ben kendileriyle görüştüm, rica ettim, bunun üzerine şiirlerini yazıp gönderdiler... Sizden istirhamım bir an önce bestelenecek şiir üzerinde karar vermenizdir...”

Bu konuşmasından sonra Hamdullah Suphi Bey iç cebinden dörde katlanmış iki sayfa çıkarır ve duygulu bir sesle okumaya başlar:

“Korkma sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak...”

Şiiri bitirdiğinde salonda ağlamayan kalmamış ve herkes ayakta, sonuna kadar hazırolda dinlemiştir.

Mehmet Akif’in kabul edilen bu şiiri üzerinde daha sonra tartışmalar çıkmıştır. Kimileri “Türkiye’nin peşinde koşması gereken devrimci ve milliyetçi ruhu yansıtmadığını” öne sürerken Samet Ağaoğlu, örneğin, Şubat 1967’de “Türk Yurdu” dergisinde, şiirde “Medeniyet dediğin tek dişi kalmış bir canavar” dizesinin bulunmasının yanlış olduğunu belirtmişti. Kimileri de İstiklal Marşımızın özellikle batılıları “rencide edeceği” kaygısını taşıyor, hatta bunu mecliste bile dile getiriyorlardı. Bunlar o günlerde batıyla istiklal, inanç ve yaşam hakkımız için kıyasıya bir savaş içinde olduğumuzu herhalde unutmuşlardı.

Sonuçta büyük Şair Mehmet Akif’in muhteşem şiiri İstiklal Marşımızın güftesi oldu. Sizi bilemem ama bendeniz ne zaman bu marşı dinlesem tüylerim diken diken olur, gözlerim dolar...



X

Mehmed Akif'in Kur'an Anlayışı

Prof. Dr. Suat Yıldırım

Akif ’in dünyasının merkezi Kur’ân’dır. Bunu, kendisi açıkça belirtmiştir. Ona göre yapılacak iş; 

Doğrudan doğruya Kur’ân’dan alıp ilhamı A
srın idrâkine söyletmeliyiz İslâm’ı 

şeklinde özetlenebilir. Niçin? Çünkü, Kur’ân-ı Kerîmin prensiplerini uygulayarak, mükemmel ve örnek bir millet olunacağını bu millet tarihinde tecrübe etmiştir. 

O, Kur’ân’ı iyi anlayarak, toplumun realitesini onun ışığında inceledi; hastalıklarını teşhis edip tedavi çarelerini aradı. Fen bilimleri öğrenimi yapmış olması, zekâsı, müşahede kabiliyeti, kendisine realist gözlem ve tahlil yapma imkânı sağlarken, Kur’ân onun şaşmaz mihengi, daha doğrusu rehberi oluyordu. Onun içindir ki Akif realist olmakla birlikte eseri fotoğraftan ibaret değildir. Acı vâkıaya niçin ve nasıl düşüldüğünü, kurtuluş çarelerini sebepleriyle birlikte gösteren bir eser ortaya koymuştur. 

Merhumu sadece bir nazım ustası, hamasî bir destan şairi bilmek, onu hiç tanımamak demektir. O, Türk milletini yükselten değerleri ve gerileten sebepleri iyice teşhis eden ve geçici olmayan çareleri gösteren bir mütefekkirdir. Akif, milletimizin ruhunun doktoru idi. Bu millet onu, hastalarının başı ucunda, mezarlıkta, meyhanede, mahalle kahvesinde, meydanlarda, cami kürsülerinde, savaş cephelerinde, meclis kürsülerinde, hâsılı bütün ıstıraplarının yanında buldu. Merhumun şahsiyetini inceleyenler onun, şairlikten başka fikir kahramanı, ruh doktoru, sosyolog ve ahlâk âbidesi bir mürşid olduğunu kabul etmek zorunda kalırlar. 

Düşünen şiirin edebiyatımızda en bariz örneğini veren Akif, edebiyatın birbirine aykırı iki tatbikatını, Kur’ân-ı Kerimin bir ayetini tefsir ederek anlatır. Şuarâ sûresine adını veren bu ayetin mealini şöyle verir: “Şâirlerin arkasından ancak sapıklar gider. Görmüyor musun ki onlar her vadide dolaşıyorlar. Hem yapmadıkları şeyi söylüyorlar. Yalnız iman ederek yararlı işler yapanlarla Allah’ı sık sık hatırlayanlar; bir de zulüm gördükten sonra intikam alanlar için söz yoktur. Zulmedenler ise nasıl bir akıbete uğradıklarını anlayacaklardır” (Şuarâ sûresi, 225-227).

Ayetin tefsirini yazarken de şu açıklamaya yer verir: “Gerçekten, her vadiye dalıp çıkan, yalancılıktan başka san’at sermayesi olmayan, mevzuu tükendikçe ötekinin berikinin namusuna hücum eden, herkesin özel hayatını açmak için dilini maymuncuk gibi kullanan, bir mazmun, bir kafiye uğrunda bin hakikati, bin hikmeti kurban ediveren, bir nükte hatırı için, hatıra gelmeyecek rezilliğe kucak açan bu serserilerin etrafında daima bir sürü kopuk dolaşır ki, bunlar o herzevekillerin kustukları hezeyanları nimet kabul eder de gezdikleri yerlere saçıp dururlar! İşte gerek bu mahiyetteki şairler, gerek onların yardakçıları, mensub oldukları millet için birer musibettirler. 

Din namına, ahlak namına, Allah korkusu namına kalbinde hiç bir his taşımayan; zulme, haksızlığa karşı ruhunun derinliklerinden bütün ruhu ile coşmayan şairler, hangi toplumda bol ise, Allah o toplumun belasını verecek değil, vermiş demektir! 

Öyle ya, bir milletin ruhu edebiyatında, şiirlerinde görülür. İçtimaî ruhu yüksek olan bir milletin sinesinde bu gibi sefiller türese de üreyemez. Saniyen; millet fertlerinin içtimaî seviyesini yükseltmek, bununla beraber, sağlam fikirleri beliğ bir beyanın sihriyle kalblerde his haline getirmek ancak şairlerin vazifesidir. Bu vazifenin ihmali, milletin çöküşüdür. 

Ayetteki intisar (Ve’ntasarû) “intikam almak” manasınadır ki burada hem hususî, hem umumîdir. Yani şair hücuma, tecavüze uğrayan kendi masum şahsiyetinin intikamını alacağı gibi, zulüm gören millet evlâdını da dil kılıcı ile müdafaa edecektir”1 

Görüldüğü üzere Akif bu ayet-i kerimeye dayanarak, geniş anlamda basını da içine alan edebiyata; toplumun gözü, kulağı ve konuşan lisanı olma, sağlam fikirleri belîğ, etkili bir beyanın büyüsüyle kalplerde heyecan uyandıran his haline getirme, böylece milletin içtimaî seviyesini yükseltme misyonunu tanımakta, aksi halde milletin çökeceğini söylemektedir. 

İslâm Dîni, Şiirin Temizini Makbul, Murdarını Merdut Görür. 

Mütefekkirimiz, temel tarihî çerçeve olarak, “şimdiki zamanı” alır. Tarih, bütün yıkıcı birikintileri ile gelip şimdiki zamana toplanmıştır. O halde, gordiyom, şimdiki zamandır. Bu kördüğüm bir kılıçla ikiye biçilmedikçe Türk İslâm milleti için bir gelecekten bahsedilemez.2

O, toplumun şimdiki zamanını, çok defa tablolar halinde verir. Doğu ülkelerinin sefaleti, bir mahalle kahvesinin genel seviyeyi ifşa eden çıplak hali, kadınların durumu, genel içtimaî tembellik, bezginlik, yılgınlık ve bunun, yanlış olarak kadere atfı... bütün yaşama ve düşünce dejeneresansı ile toplum masaya yatırılır. 

Fakat Akif bu realizmi, idealinin yedeğinde bulundurur ve vasıta olarak kullanır. İdeali, keskin bir ışık halinde bu realitenin üstünde durur. Şehri, insanı, sokağı, kahvesi, bütün sefaletiyle bir toplumun, şark ülkelerinin acı manzaraları ve bunu bir tarafından delip öbür tarafına geçen ve bir projektör aydınlığında gösteren bir gün ışığı, yani İslâm. Âkif ’in şiirini, belli bir dönemde, belli bir topluluğun tarihî, sosyolojik realitesiyle, o toplumun temel değerlerinin bütünü olan İslâm karşısındaki durumu, işte bu iki unsur kurar: İslâm ve realite. İşte bu iki kelime Akif ’in bütün şiirini özetler.3 

İmdi Akif ’in: 
Hani Kur’ân’daki ruhun şu heyulada izi? 
Nasıl İslâm ile birleştiririz kendimizi! 

diyerek yakındığı, Kur’ân ruhundan uzaklaşmış, aslî lisanıyla onu anlama imkânından da mahrum olan cemiyetimiz, Kur’ân’ın hidayetinden nasıl faydalanabilir? O, Eşref Edip Bey’in teşebbüsüyle kurulan ve önemli âlim ve yazarların gayreti ile çıkarılan Sebilü’r-reşad dergisi ile bu gayeye hizmete yönelmiştir. 

Sebilü’r-reşad dergisinin başyazarı Mehmed Akif idi. Derginin yayın kurulu 1912’de yaptığı bir toplantıda başlıca bölümlerin kimler tarafından yazılacağını ihtisasa göre belirledi. Tefsir kısmı hakkında üyelerden Halim Sabit, M. Akif ’in yapmasını teklif etti. O, “Bu benim işim değil. Bu ağır yükü bana yüklemeyiniz. Onun kavaid ve usulü var ki benim o konularda uzmanlığım yok” diye özür beyan etti. Halim Sabit: “Daha iyi ya! Biz de öyle istiyoruz. Kavaid ve bilgi naklinden ziyade, doğrudan doğruya Kur’ân’dan anladığınızı, duyduğunuzu yazınız. Ayetlerin size ilhamları, bizce en mükemmel tefsirdir.” Sonuçta ittifak karşısında kabul etmeye mecbur kaldı. Bu samimi özrü onun tevazuundan ileri geliyordu. Liyakati elbette vardı. Celaleyn tefsirini yanından hiç eksik etmediğini, Kelam-ı kadim gibi okuduğunu, şimdiye kadar on sekiz defa hatmedip şimdi on dokuzuncu hatme devam etmekte olduğunu kendisi ifade etmiştir. “Tefsir-i Şerif ” başlığını taşıyan ve her birinde o günün hadiseleriyle ilgili bir veya birkaç ayetin ele alınıp açıklandığı bu yazılar 1912-1919 yılları arasında çıkmış olup hepsi elli altı makaledir. 

Sebîlü’r-reşâd 24 Şubat 1327 (1912) tarihli ilk sayısında, derginin her nüshasının baş kısmında Kur’ân-ı Kerim tefsirine yer vereceğini belirterek, tefsiri şu usûlle yapacağını bildiriyor: Sebîlü’r-reşâd İslâmî bir dergi olduğundan, İslâmî ilimlerin esas rüknü olan tefsîr-i şerife, ilmî kısmın birinci babı tahsis edilmiştir. Kütüphanelerimizde Arapça, Türkçe, Farsça hatta daha başka lisanlarda yazılmış güzel tefsirler çokça bulunduğundan bunları olduğu gibi nakletmekte fazla bir faide görmüyoruz. Arzu eden, onları istediği yerde okuyabilir. Bundan ötürü, derginin hususî mesleği bakımından, yayınlanacak olan tefsir eserlerinde, imkân nisbetinde şu hususiyetlerden birine riayet etmek istiyoruz: 

1- İlim ve tekniğe, tarihe, içtimaî hayatımıza ve maişetimize temas eden bazı ayetler söz konusu edilerek, dirayet ve rivayet yönünden mütalaa edilecek ve sair lisanlarca bu yolda yazılan tefsir eserlerinin önemli görülen ve belirttiğimiz noktalara uyan yerleri tercüme olunacaktır. 

İ’râb ve binadan, dilbilgisi tahlillerinden bahsetmek için mecmuamızın hacmi müsait bulunmadığından, yazılacak makalelerde, mümkün mertebe, ulûm-i arabiyyenin nazariyatından sarf-ı nazar ile amelî (pratik) neticeler üzerinde i’mâl-i fıkr edilecektir. 

Hangi ilmî vasıta ile olursa olsun, önce, ayetten anlaşılan yüce meal yazılarak, ibare ve işaretinin, delâlet ve iktizasının belîğ irşadlarına dayanarak, zaman ve zeminin icabatına göre, genel İslâmî durumlar hakkında fikir ve mütalaalar yürütülecektir. 

2- Tefsir metotları ve bu sahada yazılan eserler, Tefsir ilminin kısımları, Tefsir tarihi, müfessirlerin hayatları ve Tefsir usûlleri hakkında inceleme yapılacaktır. 

3- Zamanımızda, tefsir öğreniminin hayli gerilediği malumdur. Âdeta Kur’ân-ı Kerimi bilmek, anlamak ehemmiyetsiz, faydasız bir iş gibi telâkki olunmaya başlamıştır. Ortada, Kur’ân-ı Kerim artık anlaşılmış, -hâşâ- daha bilinecek bir yeri kalmamış gibi bir batıl zan türemiştir. Bir mantık kitabı ile senelerce uğraşıldığı halde, medrese talebelerinin Celaleyn malumatı kadar olsun, tefsirden nasipsiz oluşu, şüphesiz pek büyük bir kusurdur. Bu sebeplerden ötürü mecmuamız, Tefsir ilminin ihya edilmesine çalışacak, mekteb ve medreselerimizde okutulmasına teşvikten geri durmayacaktır.”4 

Bu açıklamada önem verilen ve dergide uygulanan noktaları göz önüne alacak olursak, tefsirde arzulanan hususların şunlar olduğunu görürüz: İlim ve tekniğe, tarihe, toplum hayatına temas eden ayetler üzerinde özellikle durulacak, daha ziyade pratik neticeler hedef alınacak, ayetlerin belîğ ve etkili irşadlarına dayanarak zaman ve zeminin gereğine göre, genel İslâmî meseleler hakkında değerlendirmeler yapılacak, iyileştirme çareleri aranacaktır. Bu ana hedef doğrultusunda, Kur’ân kültürünü topluma mal etmek ve tefsir ilmini ihya etmek için, mektep ve medreselerde tefsir ilminin okutulması teşvik edilecektir. 

Şimdi alıştığımız bu tefsir tarzı, o zaman için ciddî bir yenilik oluyordu. “İçtimaî tefsir” diye adlandırılan bu tefsir metodu, böylece memleketimize de giriyordu. Bu tefsir tarzı, üç beş sene önce Mısır’da ortaya çıkan Tefsîru’l-Menâr’da tatbik edilmişti. Mehmed Akif ’in, bu tefsir çığırını açan Muhammed Abduh’dan istifade ettiği aşikârdır. Kendisi de İslâm’ı ve Müslümanları değerlendirme ve İslâm ümmetini, Kur’ân’dan hareket ederek ıslah etme hususunda, M. Abduh ile büyük ölçüde hemfikirdi. Fakat genel temayüldeki bu ittifak, tafsilata girilmesi halinde farklılaşabilir. Nitekim M. Abduh’un açtığı bu tefsir çığırı, neş’et ettiği yer olan Mısır’da bile değişik süreçler takib etmiş, aynı Üstaddan yola çıkan farklı müellifler, geniş bir fikir yelpazesi teşkil etmişlerdir. Mesela, Bir tarafta tavizsiz Sünni anlayış temsilcilerinden Hasan el-Benna, bir tarafta Kur’ân hakkındaki bazı telakkileri büyük tepkiler alan Emin el-Huli ve Muhammed Halefullah ve öteki uçta Batılılaşma akımının aşırı temsilcilerinden Taha Hüseyin, başka birçokları arasında zikr edilebilir. Akif de onun müsbet fikirlerinden yararlanmış, hatalarını savunmamıştır. 

Akif felaketler devrinin çocuğu idi. Üç kıt’aya yayılmış, Akdeniz’i bir Türk gölü haline getirmiş ve dünyada; kuvvetiyle, ilmiyle, adaleti ve insanlığı ile denge unsuru olmuş büyük bir devletin hayatının sonbaharında dünyaya gelmişti. Bu medeniyetin unsurları olan marifet, fazilet, emr-i maruf nehy-i münker (iyiliği yayma, kötülükten sakındırma), mes’ûliyet, haya, diğergâmlık, fedakârlık, iffet, azim... gibi meziyetler ve onların peşinden yurt köşeleri, birer birer, kış habercisi rüzgârlara tutulmuş kuru hazan yaprakları misali uçuşuyor, kayboluyordu. Zengin bir asilin beş parasız kalıp görgüsüz dünkü hizmetçilerine muhtaç olması veya âlimin, cahillerin oyuncağı olmasındaki trajedi yaşanıyordu. Hatta bundan da fazla bir musibet vardı: Düşmanlarımız, bizi bu zillet içinde yaşatmayı bile çok görüyorlar, hayat hakkı da tanımak istemiyorlardı. Kendisini bu millete mensup bilen herkes, bu acıyı kalbinde hissediyordu. Etkilenmeyenler, M. Akif ’in, “Hay sıkılmaz! Ağlamazsan, bari gülmekten utan!” dediği, sadece pek cüz’î bir istisna teşkil eden bazı soysuzlar idi. 

Milletin bu hale gelmesi, Kur’ân’ın hayat veren ruhundan ve buyruklarından uzaklaşmasından ileri gelmişti. Kur’ân’ın toplumu ıslah eden prensiplerini tatbik etmeyen Müslüman, onu mezarlık kitabı, tefeül, muska veya mûsikî vasıtası haline getirmiştir. Kendisinin batması neyse, Kur’ân’ı da elinden bırakmadığı için batarken onu da beraber batırıyordu. Hâlbuki Kur’ân, mezarlıkta en çok okunan Yâsîn sûresinde, misyonunun “diri olan, yaşayan her bir insanı uyarmak, irşad etmek” olduğunu bildiriyordu. Ama cemaat bunu anlamıyor, hissetmiyordu. Daha doğrusu unutmuştu. Çünkü milletimizin bunu bildiği devirler olmuştu. Ashab-ı kiramı harekete geçirerek onlara, dünyanın gelmiş geçmiş en büyük fütuhatını yaptıran, çeyrek asır kadar bir zamanda doğuda Hindistan’a, batıda İspanya’ya, kuzeyde Azerbaycan’a kadar götüren, Kur’ân değil miydi? Eski düşmanlarını, uğrunda canlarını seve seve verdirecek kadar kendisine bağlayan, Kur’ân ahlâk, adalet ve fazileti değil miydi? Muarızlarına bile kendisini kabul ettiren İslâm medeniyetinin Güneşi Kur’ân olmamış mıydı? (Mesela E. Renan şöyle der: “Bir medeniyetin değeri, yaratıcılığında, ilim ve sanat hayatına kattığı zenginliklerde, gerçekleştirdiği refah ve içtimaî adalette ise, İslâmlığı, bilhassa ilk beş asrında ve yer yer 18. asra kadar, dünya tarihinin en parlak devirleri arasında görmek icabeder”)5 

Evet, elbette bunları gerçekleştiren, Kur’ân’dı. Cemiyet, gidişatıyla bunu unutmuş olsa bile, Akif ’in de içinde bulunduğu az sayıdaki Müslüman biliyordu. O, Mushaf-ı şerifi hatim indirmek için değil, mânasını anlamak, imanlı, amel-i salihli, hak ve hakikati bilen ve onu uygulamak için sebat gösteren “Müslüman” olmak için okuyordu, inceliyordu. 

Kur’ân-ı Kerim’e olan sevgisi ileri derecede olduğundan ve özellikle onunla irtibatı pek kuvvetli olduğundan, nadiren rastlanacak bir durum olarak, onun Kur’ân’ı hıfz etme işine Üniversite öğrencisi olduğu sırada başladığını görüyoruz. Yetiştiği devrin en yüksek seviyede fen bilimlerinin öğretildiği kurumlardan biri olup şimdiki Veteriner Fakültesine tekabül eden “Yüksek Baytarlık Mektebi”nde okurken, Fransızca ders kitapları, laboratuar uygulamaları arasında, yirmi yaşlarında, her gün birkaç sayfa ezberleyerek hıfza teşebbüs ettiğini görüyoruz. Vefatından birkaç ay önce hasta yatağında bu konuyu bir dostu kendisine şöylece sormuştu: “Sizin kuvvetli bir “hafız” olduğunuz pek bilinmez. Kur’ân-ı Kerim’i Baytar Mektebi’ni bitirdikten sonra ezberlediğiniz söyleniyor. Hafızlık umumiyetle küçük yaşlarda elde edilebilir. O yaşta sizin için zor olmamış mıydı?” Mehmed Akif şöyle cevap vermişti: “Yüksek tahsili bitirdikten sonra hafız oldum. Fakat ondan evvel Kur’ân’ı okuya okuya gayet pişkin bir hale getirdiğim için zaten hıfz ile aramızda bir mesafe yoktu. Az bir müddet içinde Kur’ân’ı ezberleyiverdim”6 . O, öğrenciliği sırasında ezberlemekle yetinmiyor, Kur’ân’ın, müslümanın fikir ve duygu hayatında alması gereken yüksek mevkiyi “Kur’ân’a Hitap” tarzındaki şiirleri ile dile getiriyordu. Üniversiteyi birincilikle bitirdikten sonra Adana’da resmi göreve tayin edilmiş, orada hafızlığını tamamlamış, daha sonra İstanbul Kirazlı Mescid’de mukabele okuyarak da hıfzını cemaatle paylaşmıştır 

Peygamberinin (a.s) bildirmesiyle M. Akif şunu öğrenmişti: Kur’ân, Allah’ın, insan üzerindeki bir hüccetidir, direktifidir ki ona uyanı kurtarır, mutlu eder, aykırı yol tutanı ise özürsüz hale getirir. M. Akif, yine O’nun hadis-i şerifine tabi olarak Kur’ân’ı, “Rabbinin mahlûkuna gönderdiği bir mektup” bildi. Onu tebliğ eden Hz. Peygamberden, Cibrîl’den, hatta bu kelamın ezeli sahibi olan Allah Teala’dan işitiyor gibi dinledi. Hz. Peygamberden sonra, sanki yeryüzünde yalnız kendisine gönderilmiş gibi okudu. Böylece Kur’ân’ın bin üç yüz seneden fazla bir zaman boyunca dünyayı niçin ihtizaza getirdiğinin sebebini daha iyi anladı. Kur’ân âlimlerinin izah ettikleri i’caz nevilerinden “Kur’ân’ın her asırda taze kalması” meselesinin sırrına erdi. Anladı ki -Peygamber Efendimizin mübarek beyanları ile- “Kelamullah ile kelam-ı beşer arasındaki fark, Halık ile mahlûk arasındaki fark gibidir”. Allah Teala’nın her şeyi ihata eden ilminden geldiğinden ötürü Kur’ân, bütün devirlerin mürşididir. Ezelden geldiği için ebede gidecektir. Allah nasıl ölmeyen Diri (Hayy) ise, hayat veren Muhyî ise kelamı da, O’nun ebedî hayatının tecellilerine mazhar olarak, ruhlara hayat üfleyecektir. 

Kur’ân-ı Kerimi bu halet içinde okuma, Akif ’in dünyasını altüst etti. Sonra da her köşesini yerli yerine yerleştirdi. Kükremek gereken yerde onu bir volkan haline getirdi. Zaten sayısız felaketlerle ciğeri yanan Üstad küfre, zulme, haksızlığa, duygusuzluğa, hayasızlığa, gayri meşru kazanmaya, şahsiyetsizliğe karşı yanardağ gibi püskürdü, âteşin lâvlarıyla ruhlardaki kirleri yakıp kül etti. Kadirşinaslık gerektiğinde, haklı övgü ve takdirleriyle, din ve millet için fedakârlıkta bulunanları, mümkün olan en mükemmel şekilde yüceltti: Kâbe-yi muazzamayı onun başına mezar taşı, yedi kandilli Süreyyayı ona kandil, gök kubbeyi ona örtü ve Çanakkale şehitlerini Bedr’in arslanlarına refik yapıp aziz Peygamberin âğuşuna teslim etti. Her tarafından şehid fışkıracak yurdu bir cennet, bu milletin imanını üstün teknolojiye karşı koyan bir serhad yaptı. İtmi’nan ve sükûn makamında Gece, Secde tarzında şiirler terennüm etti. Rabbine hitab ederek: 

Bütün kandillerin tehlîle dalmışlar... Şaşırdım ben: 
Nasıl ma’bed ki sun’un, sermedi bir secde gök kubben! 
Nasıl dursun, benim bîçare gölgem, Sen’den ayrılmış! 
Güneşlerden değil ya Rab, Sen’in sinenden ayrılmış! 
Henüz yâdımdadır bezminde medhûş olduğum demler; 
dedi, mâsivâdan çıkıp ilahi vuslata erdi. 


Tevazu gereken yerde tevazu kahramanı oldu. Örnek hayatını “Üç buçuk nazma gömülmüş koca bir ömr-i heder!” yaptı. Eserleri hakkında: 

“Şi’r için gözyaşı derler; onu bilmem, yalnız, 
Aczimin giryesidir bence bütün âsârım! 
Ağlarım, ağlatamam; hissederim, söyleyemem 
Dili yok kalbimin, ondan ne kadar bizarım!
7 

Kur’ân, Akif ’i uyandırdı. O da: “Ey örtülerine bürünen! Ayağa kalk ve etrafını Kur’ân’la uyar!”8 hitabından hissesini aldı. Yol kavşağında durup, kollarını makas gibi açarak gür sadasıyla kalabalıkları durdurmaya çalıştı. “Bu millet için Kur’ân yolundan başka yol yoktur!” diye haykırıp gerekçelerini güzelce ifade etti: 

Doğrudan doğruya Kur’ân’dan alıp ilhamı 
Asrın idrâkine söyletmeliyiz İslâm’ı
 

Bununla beraber Mehmed Akif ’in değerlendirmesine göre toplumumuz bir müddetten beri Kur’ân’ı gereği gibi ele almıyordu. Kur’ân’a büyük saygı duyan Türk milleti ile onun arasına adeta sisler ve bulutlar girmişti. Halkımızın ekserisi Kur’ân dili olan Arapça’yı bilmiyordu. Kur’ân’ı açıklamak için yazılan tefsir kitapları genel olarak Arap dilinde idi ve geniş kitlenin istifadesinden ziyade, yüksek bir ilmi seviyeye ve seçkin bir ilim ehline hitab ediyordu. Bu tefsirlerin çoğu eski dönemde yazılmış olmak itibarıyla toplumun şimdiki ihtiyaçlarına cevap vermede sınırlı kalıyordu. Toplumun Kur’ân kaynağından beslenmesini sağlayacak kanallarda tıkanıklık baş göstermişti. Dolayısıyla eğitimsizlik, gaflet, “nasıl olsa biz Kur’ân’ı okuyor ve biliyoruz” şeklindeki kanıksama, bu rehberden layıkıyla faydalanmaya mani oluyordu. Onun için, gür bir sesle milletimize hitap ederek Kur’ân anlayışımızı gözden geçirmeye davet etmiştir: 

İnmemiştir hele Kur’ân, şunu hakkıyla bilin: 
Ne mezarlıkta okunmak, ne de fal bakmak için! 


Kur’ân tercümesi hazırlama talebini kabul etmesi de, toplumumuzun Kur’ân-ı Kerim’in hidayetiyle içli dışlı olma ihtiyacına cevap vermek için olmuştur. Milletimizin Türkçe olarak hazırlanacak yeni bir Kur’ân tefsirine ihtiyacı 1925 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisinde görüşülmüş bunun giderilmesi kararlaştırılmış ve Diyanet İşleri Başkanlığı’na bu görev verilmişti. Başkan Rifat (Börekçi) ile yardımcısı Ahmed Hamdi Akseki’nin ricalarıyla Tefsir, Elmalılı Muhammed Hamdi (Yazır)’ın uhdesine verilmişti. Mehmed Akif de ısrar ve ricalardan sonra, bu tefsir içinde yer alması ve “Meal” tarzında olması şartıyla tercümeyi kabul etmiş, Diyanet İşleri Başkanlığı ile sözleşme imzaladıktan az sonra Mısır’a gitmişti. Bu meal ile ilgili çok şey söylenip yazılmıştır. Fakat sonuç itibarıyla anlaşıldığına göre Mehmed Akif beş yıl süren çalışma ile Meal-i Şerif ’i dikkatle hazırlamış, tamamlamıştır. 17 Aralık 1929’da yazdığı mektupta: “Tercüme bitti ama tebyizi (temize çekilmesi) bitmedi. Bakalım o mu benden evvel bitecek, yoksa ben mi ondan evvel biteceğim?” ifadesinde bu durum açıkça görülmektedir. Fakat Eşref Edip (Fergan)’a yazdığı 5 Ocak 1931 tarihli mektupta tercümeyi bitirdiğini fakat göndermekten vazgeçtiğini, Diyanet İşleri Başkanlığı ile yaptığı sözleşmeyi de fesh etmek istediğini, bu konuda onun yardımcı olmasını şu ifadesiyle istemiştir: “Kur’ân tercümesinin Hamdi Efendi Hoca’ya devri için, nasıl bir kâğıda yazmak lazımsa, yazın da suretini bana gönderin imza edeyim. Nereden tasdik ettirilecek ise, ettireyim diye evvelce yazmıştım. Sen hiç aldırmadın. Sen şimdi yine ondan bahs ediyorsun. Bu işi ihmal etme. Sonra çok müşkil vaziyette kalırız”.9 Bunun üzerine meal, Hamdi Efendi tarafından yazılmıştır. Mehmed Akif, Mealini göndermemesinin sebebini belirtmiyor. Fakat bunun kuvvetle muhtemel görülen sebebinin, o sıralarda camilerde Kur’ân tercümesiyle namaz kıldırma teşebbüsleri olup hazırladığı mükemmel mealin bu yanlış uygulamaya alet edilebileceği olduğu kanaati yaygındır. 

Eşref Edip 1932’de Mısır’a M. Akif ’i ziyarete gittiğinde bu Mealin tamamını okumuş olarak şunları yazmıştır: “O ne sadelik, ne ahenk! Ayetler arasındaki irtibatı muhafaza hususunda öyle büyük kudret göstermiş ki, bütün bir sureyi okursunuz da hiçbir ayetin başında veya sonunda ufak bir irtibatsızlık göremezsiniz. Müfessirler ayetler arasında irtibat ve münasebeti anlatmak için sahifeler dolusu izahatta bulunurlar. Üstad ise bu irtibatı, fiilen o suretle yapmış ki, bir ayetin bitip diğer ayetin başladığının farkında bile olmazsınız. Bir şiir gibi senelerce üzerinde işlenmiş, hiçbir tarafında, hiçbir noktasında bir pürüz kalmamış. Su gibi akıyor. (…) O vakit tamamıyla kanaatim kesinleşti ki “Yeryüzünde Akif ’ten başka o selaset ve kuvvette Kur’ân’ı Türkçeye tercüme edebilecek hiç kimse yoktur” diyen Süleyman Nazif tamamıyla haklıdır”10 

* Marmara Üniv. İlahiyat Fak. Öğr. Üyesi syildirim@yeniumit.com.tr 

____________

DİPNOTLAR 
1. Sebilü’r-reşad Mecmuası, 14 Haziran 1328 (1912), sayı:17 (199), s.313-314. 
2. Sezai Karakoç, Mehmed Akif, İstanbul, 1968, s. 40. 
3. Sezai Karakoç, Aynı eser. 
4. Sebilü’r-reşad Mecmuası, 24 Şubat 1327 (1912), sayı:1(183),s.5. 
5. Ernest Renan, İslamlık ve İlim konferansı, trc. Ziya İsvan, Mektuplar ve Konferanslar içinde, Ankara, 1946, s. 183-205. 
6. M. Ertuğrul Düzdağ, Mehmed Akif Hakkında Aratırmalar-2, İstanbul, 2000, s. 80. 
7. Safahat, s. 3. 
8. Müddessir suresi, 74/1-2. 
9. M. Ertuğrul Düzdağ, Aynı eser, s. 64-65. 
10. M. Ertuğrul Düzdağ, Aynı eser, s. 90.


XXXXXXXX

Mehmed Akif'in Kur'an Anlayışı 

Prof. Dr. Suat Yıldırım 

 
Akif ’in dünyasının merkezi Kur’ân’dır. Bunu, kendisi açıkça belirtmiştir. Ona göre yapılacak iş; 

Doğrudan doğruya Kur’ân’dan alıp ilhamı A
srın idrâkine söyletmeliyiz İslâm’ı 

şeklinde özetlenebilir. Niçin? Çünkü, Kur’ân-ı Kerîmin prensiplerini uygulayarak, mükemmel ve örnek bir millet olunacağını bu millet tarihinde tecrübe etmiştir. 

O, Kur’ân’ı iyi anlayarak, toplumun realitesini onun ışığında inceledi; hastalıklarını teşhis edip tedavi çarelerini aradı. Fen bilimleri öğrenimi yapmış olması, zekâsı, müşahede kabiliyeti, kendisine realist gözlem ve tahlil yapma imkânı sağlarken, Kur’ân onun şaşmaz mihengi, daha doğrusu rehberi oluyordu. Onun içindir ki Akif realist olmakla birlikte eseri fotoğraftan ibaret değildir. Acı vâkıaya niçin ve nasıl düşüldüğünü, kurtuluş çarelerini sebepleriyle birlikte gösteren bir eser ortaya koymuştur. 

Merhumu sadece bir nazım ustası, hamasî bir destan şairi bilmek, onu hiç tanımamak demektir. O, Türk milletini yükselten değerleri ve gerileten sebepleri iyice teşhis eden ve geçici olmayan çareleri gösteren bir mütefekkirdir. Akif, milletimizin ruhunun doktoru idi. Bu millet onu, hastalarının başı ucunda, mezarlıkta, meyhanede, mahalle kahvesinde, meydanlarda, cami kürsülerinde, savaş cephelerinde, meclis kürsülerinde, hâsılı bütün ıstıraplarının yanında buldu. Merhumun şahsiyetini inceleyenler onun, şairlikten başka fikir kahramanı, ruh doktoru, sosyolog ve ahlâk âbidesi bir mürşid olduğunu kabul etmek zorunda kalırlar. 

Düşünen şiirin edebiyatımızda en bariz örneğini veren Akif, edebiyatın birbirine aykırı iki tatbikatını, Kur’ân-ı Kerimin bir ayetini tefsir ederek anlatır. Şuarâ sûresine adını veren bu ayetin mealini şöyle verir: “Şâirlerin arkasından ancak sapıklar gider. Görmüyor musun ki onlar her vadide dolaşıyorlar. Hem yapmadıkları şeyi söylüyorlar. Yalnız iman ederek yararlı işler yapanlarla Allah’ı sık sık hatırlayanlar; bir de zulüm gördükten sonra intikam alanlar için söz yoktur. Zulmedenler ise nasıl bir akıbete uğradıklarını anlayacaklardır” (Şuarâ sûresi, 225-227).

Ayetin tefsirini yazarken de şu açıklamaya yer verir: “Gerçekten, her vadiye dalıp çıkan, yalancılıktan başka san’at sermayesi olmayan, mevzuu tükendikçe ötekinin berikinin namusuna hücum eden, herkesin özel hayatını açmak için dilini maymuncuk gibi kullanan, bir mazmun, bir kafiye uğrunda bin hakikati, bin hikmeti kurban ediveren, bir nükte hatırı için, hatıra gelmeyecek rezilliğe kucak açan bu serserilerin etrafında daima bir sürü kopuk dolaşır ki, bunlar o herzevekillerin kustukları hezeyanları nimet kabul eder de gezdikleri yerlere saçıp dururlar! İşte gerek bu mahiyetteki şairler, gerek onların yardakçıları, mensub oldukları millet için birer musibettirler. 

Din namına, ahlak namına, Allah korkusu namına kalbinde hiç bir his taşımayan; zulme, haksızlığa karşı ruhunun derinliklerinden bütün ruhu ile coşmayan şairler, hangi toplumda bol ise, Allah o toplumun belasını verecek değil, vermiş demektir! 

Öyle ya, bir milletin ruhu edebiyatında, şiirlerinde görülür. İçtimaî ruhu yüksek olan bir milletin sinesinde bu gibi sefiller türese de üreyemez. Saniyen; millet fertlerinin içtimaî seviyesini yükseltmek, bununla beraber, sağlam fikirleri beliğ bir beyanın sihriyle kalblerde his haline getirmek ancak şairlerin vazifesidir. Bu vazifenin ihmali, milletin çöküşüdür. 

Ayetteki intisar (Ve’ntasarû) “intikam almak” manasınadır ki burada hem hususî, hem umumîdir. Yani şair hücuma, tecavüze uğrayan kendi masum şahsiyetinin intikamını alacağı gibi, zulüm gören millet evlâdını da dil kılıcı ile müdafaa edecektir”1 

Görüldüğü üzere Akif bu ayet-i kerimeye dayanarak, geniş anlamda basını da içine alan edebiyata; toplumun gözü, kulağı ve konuşan lisanı olma, sağlam fikirleri belîğ, etkili bir beyanın büyüsüyle kalplerde heyecan uyandıran his haline getirme, böylece milletin içtimaî seviyesini yükseltme misyonunu tanımakta, aksi halde milletin çökeceğini söylemektedir. 

İslâm Dîni, Şiirin Temizini Makbul, Murdarını Merdut Görür. 

Mütefekkirimiz, temel tarihî çerçeve olarak, “şimdiki zamanı” alır. Tarih, bütün yıkıcı birikintileri ile gelip şimdiki zamana toplanmıştır. O halde, gordiyom, şimdiki zamandır. Bu kördüğüm bir kılıçla ikiye biçilmedikçe Türk İslâm milleti için bir gelecekten bahsedilemez.2

O, toplumun şimdiki zamanını, çok defa tablolar halinde verir. Doğu ülkelerinin sefaleti, bir mahalle kahvesinin genel seviyeyi ifşa eden çıplak hali, kadınların durumu, genel içtimaî tembellik, bezginlik, yılgınlık ve bunun, yanlış olarak kadere atfı... bütün yaşama ve düşünce dejeneresansı ile toplum masaya yatırılır. 

Fakat Akif bu realizmi, idealinin yedeğinde bulundurur ve vasıta olarak kullanır. İdeali, keskin bir ışık halinde bu realitenin üstünde durur. Şehri, insanı, sokağı, kahvesi, bütün sefaletiyle bir toplumun, şark ülkelerinin acı manzaraları ve bunu bir tarafından delip öbür tarafına geçen ve bir projektör aydınlığında gösteren bir gün ışığı, yani İslâm. Âkif ’in şiirini, belli bir dönemde, belli bir topluluğun tarihî, sosyolojik realitesiyle, o toplumun temel değerlerinin bütünü olan İslâm karşısındaki durumu, işte bu iki unsur kurar: İslâm ve realite. İşte bu iki kelime Akif ’in bütün şiirini özetler.3 

İmdi Akif ’in: 
Hani Kur’ân’daki ruhun şu heyulada izi? 
Nasıl İslâm ile birleştiririz kendimizi! 

diyerek yakındığı, Kur’ân ruhundan uzaklaşmış, aslî lisanıyla onu anlama imkânından da mahrum olan cemiyetimiz, Kur’ân’ın hidayetinden nasıl faydalanabilir? O, Eşref Edip Bey’in teşebbüsüyle kurulan ve önemli âlim ve yazarların gayreti ile çıkarılan Sebilü’r-reşad dergisi ile bu gayeye hizmete yönelmiştir. 

Sebilü’r-reşad dergisinin başyazarı Mehmed Akif idi. Derginin yayın kurulu 1912’de yaptığı bir toplantıda başlıca bölümlerin kimler tarafından yazılacağını ihtisasa göre belirledi. Tefsir kısmı hakkında üyelerden Halim Sabit, M. Akif ’in yapmasını teklif etti. O, “Bu benim işim değil. Bu ağır yükü bana yüklemeyiniz. Onun kavaid ve usulü var ki benim o konularda uzmanlığım yok” diye özür beyan etti. Halim Sabit: “Daha iyi ya! Biz de öyle istiyoruz. Kavaid ve bilgi naklinden ziyade, doğrudan doğruya Kur’ân’dan anladığınızı, duyduğunuzu yazınız. Ayetlerin size ilhamları, bizce en mükemmel tefsirdir.” Sonuçta ittifak karşısında kabul etmeye mecbur kaldı. Bu samimi özrü onun tevazuundan ileri geliyordu. Liyakati elbette vardı. Celaleyn tefsirini yanından hiç eksik etmediğini, Kelam-ı kadim gibi okuduğunu, şimdiye kadar on sekiz defa hatmedip şimdi on dokuzuncu hatme devam etmekte olduğunu kendisi ifade etmiştir. “Tefsir-i Şerif ” başlığını taşıyan ve her birinde o günün hadiseleriyle ilgili bir veya birkaç ayetin ele alınıp açıklandığı bu yazılar 1912-1919 yılları arasında çıkmış olup hepsi elli altı makaledir. 

Sebîlü’r-reşâd 24 Şubat 1327 (1912) tarihli ilk sayısında, derginin her nüshasının baş kısmında Kur’ân-ı Kerim tefsirine yer vereceğini belirterek, tefsiri şu usûlle yapacağını bildiriyor: Sebîlü’r-reşâd İslâmî bir dergi olduğundan, İslâmî ilimlerin esas rüknü olan tefsîr-i şerife, ilmî kısmın birinci babı tahsis edilmiştir. Kütüphanelerimizde Arapça, Türkçe, Farsça hatta daha başka lisanlarda yazılmış güzel tefsirler çokça bulunduğundan bunları olduğu gibi nakletmekte fazla bir faide görmüyoruz. Arzu eden, onları istediği yerde okuyabilir. Bundan ötürü, derginin hususî mesleği bakımından, yayınlanacak olan tefsir eserlerinde, imkân nisbetinde şu hususiyetlerden birine riayet etmek istiyoruz: 

1- İlim ve tekniğe, tarihe, içtimaî hayatımıza ve maişetimize temas eden bazı ayetler söz konusu edilerek, dirayet ve rivayet yönünden mütalaa edilecek ve sair lisanlarca bu yolda yazılan tefsir eserlerinin önemli görülen ve belirttiğimiz noktalara uyan yerleri tercüme olunacaktır. 

İ’râb ve binadan, dilbilgisi tahlillerinden bahsetmek için mecmuamızın hacmi müsait bulunmadığından, yazılacak makalelerde, mümkün mertebe, ulûm-i arabiyyenin nazariyatından sarf-ı nazar ile amelî (pratik) neticeler üzerinde i’mâl-i fıkr edilecektir. 

Hangi ilmî vasıta ile olursa olsun, önce, ayetten anlaşılan yüce meal yazılarak, ibare ve işaretinin, delâlet ve iktizasının belîğ irşadlarına dayanarak, zaman ve zeminin icabatına göre, genel İslâmî durumlar hakkında fikir ve mütalaalar yürütülecektir. 

2- Tefsir metotları ve bu sahada yazılan eserler, Tefsir ilminin kısımları, Tefsir tarihi, müfessirlerin hayatları ve Tefsir usûlleri hakkında inceleme yapılacaktır. 

3- Zamanımızda, tefsir öğreniminin hayli gerilediği malumdur. Âdeta Kur’ân-ı Kerimi bilmek, anlamak ehemmiyetsiz, faydasız bir iş gibi telâkki olunmaya başlamıştır. Ortada, Kur’ân-ı Kerim artık anlaşılmış, -hâşâ- daha bilinecek bir yeri kalmamış gibi bir batıl zan türemiştir. Bir mantık kitabı ile senelerce uğraşıldığı halde, medrese talebelerinin Celaleyn malumatı kadar olsun, tefsirden nasipsiz oluşu, şüphesiz pek büyük bir kusurdur. Bu sebeplerden ötürü mecmuamız, Tefsir ilminin ihya edilmesine çalışacak, mekteb ve medreselerimizde okutulmasına teşvikten geri durmayacaktır.”4 

Bu açıklamada önem verilen ve dergide uygulanan noktaları göz önüne alacak olursak, tefsirde arzulanan hususların şunlar olduğunu görürüz: İlim ve tekniğe, tarihe, toplum hayatına temas eden ayetler üzerinde özellikle durulacak, daha ziyade pratik neticeler hedef alınacak, ayetlerin belîğ ve etkili irşadlarına dayanarak zaman ve zeminin gereğine göre, genel İslâmî meseleler hakkında değerlendirmeler yapılacak, iyileştirme çareleri aranacaktır. Bu ana hedef doğrultusunda, Kur’ân kültürünü topluma mal etmek ve tefsir ilmini ihya etmek için, mektep ve medreselerde tefsir ilminin okutulması teşvik edilecektir. 

Şimdi alıştığımız bu tefsir tarzı, o zaman için ciddî bir yenilik oluyordu. “İçtimaî tefsir” diye adlandırılan bu tefsir metodu, böylece memleketimize de giriyordu. Bu tefsir tarzı, üç beş sene önce Mısır’da ortaya çıkan Tefsîru’l-Menâr’da tatbik edilmişti. Mehmed Akif ’in, bu tefsir çığırını açan Muhammed Abduh’dan istifade ettiği aşikârdır. Kendisi de İslâm’ı ve Müslümanları değerlendirme ve İslâm ümmetini, Kur’ân’dan hareket ederek ıslah etme hususunda, M. Abduh ile büyük ölçüde hemfikirdi. Fakat genel temayüldeki bu ittifak, tafsilata girilmesi halinde farklılaşabilir. Nitekim M. Abduh’un açtığı bu tefsir çığırı, neş’et ettiği yer olan Mısır’da bile değişik süreçler takib etmiş, aynı Üstaddan yola çıkan farklı müellifler, geniş bir fikir yelpazesi teşkil etmişlerdir. Mesela, Bir tarafta tavizsiz Sünni anlayış temsilcilerinden Hasan el-Benna, bir tarafta Kur’ân hakkındaki bazı telakkileri büyük tepkiler alan Emin el-Huli ve Muhammed Halefullah ve öteki uçta Batılılaşma akımının aşırı temsilcilerinden Taha Hüseyin, başka birçokları arasında zikr edilebilir. Akif de onun müsbet fikirlerinden yararlanmış, hatalarını savunmamıştır. 

Akif felaketler devrinin çocuğu idi. Üç kıt’aya yayılmış, Akdeniz’i bir Türk gölü haline getirmiş ve dünyada; kuvvetiyle, ilmiyle, adaleti ve insanlığı ile denge unsuru olmuş büyük bir devletin hayatının sonbaharında dünyaya gelmişti. Bu medeniyetin unsurları olan marifet, fazilet, emr-i maruf nehy-i münker (iyiliği yayma, kötülükten sakındırma), mes’ûliyet, haya, diğergâmlık, fedakârlık, iffet, azim... gibi meziyetler ve onların peşinden yurt köşeleri, birer birer, kış habercisi rüzgârlara tutulmuş kuru hazan yaprakları misali uçuşuyor, kayboluyordu. Zengin bir asilin beş parasız kalıp görgüsüz dünkü hizmetçilerine muhtaç olması veya âlimin, cahillerin oyuncağı olmasındaki trajedi yaşanıyordu. Hatta bundan da fazla bir musibet vardı: Düşmanlarımız, bizi bu zillet içinde yaşatmayı bile çok görüyorlar, hayat hakkı da tanımak istemiyorlardı. Kendisini bu millete mensup bilen herkes, bu acıyı kalbinde hissediyordu. Etkilenmeyenler, M. Akif ’in, “Hay sıkılmaz! Ağlamazsan, bari gülmekten utan!” dediği, sadece pek cüz’î bir istisna teşkil eden bazı soysuzlar idi. 

Milletin bu hale gelmesi, Kur’ân’ın hayat veren ruhundan ve buyruklarından uzaklaşmasından ileri gelmişti. Kur’ân’ın toplumu ıslah eden prensiplerini tatbik etmeyen Müslüman, onu mezarlık kitabı, tefeül, muska veya mûsikî vasıtası haline getirmiştir. Kendisinin batması neyse, Kur’ân’ı da elinden bırakmadığı için batarken onu da beraber batırıyordu. Hâlbuki Kur’ân, mezarlıkta en çok okunan Yâsîn sûresinde, misyonunun “diri olan, yaşayan her bir insanı uyarmak, irşad etmek” olduğunu bildiriyordu. Ama cemaat bunu anlamıyor, hissetmiyordu. Daha doğrusu unutmuştu. Çünkü milletimizin bunu bildiği devirler olmuştu. Ashab-ı kiramı harekete geçirerek onlara, dünyanın gelmiş geçmiş en büyük fütuhatını yaptıran, çeyrek asır kadar bir zamanda doğuda Hindistan’a, batıda İspanya’ya, kuzeyde Azerbaycan’a kadar götüren, Kur’ân değil miydi? Eski düşmanlarını, uğrunda canlarını seve seve verdirecek kadar kendisine bağlayan, Kur’ân ahlâk, adalet ve fazileti değil miydi? Muarızlarına bile kendisini kabul ettiren İslâm medeniyetinin Güneşi Kur’ân olmamış mıydı? (Mesela E. Renan şöyle der: “Bir medeniyetin değeri, yaratıcılığında, ilim ve sanat hayatına kattığı zenginliklerde, gerçekleştirdiği refah ve içtimaî adalette ise, İslâmlığı, bilhassa ilk beş asrında ve yer yer 18. asra kadar, dünya tarihinin en parlak devirleri arasında görmek icabeder”)5 

Evet, elbette bunları gerçekleştiren, Kur’ân’dı. Cemiyet, gidişatıyla bunu unutmuş olsa bile, Akif ’in de içinde bulunduğu az sayıdaki Müslüman biliyordu. O, Mushaf-ı şerifi hatim indirmek için değil, mânasını anlamak, imanlı, amel-i salihli, hak ve hakikati bilen ve onu uygulamak için sebat gösteren “Müslüman” olmak için okuyordu, inceliyordu. 

Kur’ân-ı Kerim’e olan sevgisi ileri derecede olduğundan ve özellikle onunla irtibatı pek kuvvetli olduğundan, nadiren rastlanacak bir durum olarak, onun Kur’ân’ı hıfz etme işine Üniversite öğrencisi olduğu sırada başladığını görüyoruz. Yetiştiği devrin en yüksek seviyede fen bilimlerinin öğretildiği kurumlardan biri olup şimdiki Veteriner Fakültesine tekabül eden “Yüksek Baytarlık Mektebi”nde okurken, Fransızca ders kitapları, laboratuar uygulamaları arasında, yirmi yaşlarında, her gün birkaç sayfa ezberleyerek hıfza teşebbüs ettiğini görüyoruz. Vefatından birkaç ay önce hasta yatağında bu konuyu bir dostu kendisine şöylece sormuştu: “Sizin kuvvetli bir “hafız” olduğunuz pek bilinmez. Kur’ân-ı Kerim’i Baytar Mektebi’ni bitirdikten sonra ezberlediğiniz söyleniyor. Hafızlık umumiyetle küçük yaşlarda elde edilebilir. O yaşta sizin için zor olmamış mıydı?” Mehmed Akif şöyle cevap vermişti: “Yüksek tahsili bitirdikten sonra hafız oldum. Fakat ondan evvel Kur’ân’ı okuya okuya gayet pişkin bir hale getirdiğim için zaten hıfz ile aramızda bir mesafe yoktu. Az bir müddet içinde Kur’ân’ı ezberleyiverdim”6 . O, öğrenciliği sırasında ezberlemekle yetinmiyor, Kur’ân’ın, müslümanın fikir ve duygu hayatında alması gereken yüksek mevkiyi “Kur’ân’a Hitap” tarzındaki şiirleri ile dile getiriyordu. Üniversiteyi birincilikle bitirdikten sonra Adana’da resmi göreve tayin edilmiş, orada hafızlığını tamamlamış, daha sonra İstanbul Kirazlı Mescid’de mukabele okuyarak da hıfzını cemaatle paylaşmıştır 

Peygamberinin (a.s) bildirmesiyle M. Akif şunu öğrenmişti: Kur’ân, Allah’ın, insan üzerindeki bir hüccetidir, direktifidir ki ona uyanı kurtarır, mutlu eder, aykırı yol tutanı ise özürsüz hale getirir. M. Akif, yine O’nun hadis-i şerifine tabi olarak Kur’ân’ı, “Rabbinin mahlûkuna gönderdiği bir mektup” bildi. Onu tebliğ eden Hz. Peygamberden, Cibrîl’den, hatta bu kelamın ezeli sahibi olan Allah Teala’dan işitiyor gibi dinledi. Hz. Peygamberden sonra, sanki yeryüzünde yalnız kendisine gönderilmiş gibi okudu. Böylece Kur’ân’ın bin üç yüz seneden fazla bir zaman boyunca dünyayı niçin ihtizaza getirdiğinin sebebini daha iyi anladı. Kur’ân âlimlerinin izah ettikleri i’caz nevilerinden “Kur’ân’ın her asırda taze kalması” meselesinin sırrına erdi. Anladı ki -Peygamber Efendimizin mübarek beyanları ile- “Kelamullah ile kelam-ı beşer arasındaki fark, Halık ile mahlûk arasındaki fark gibidir”. Allah Teala’nın her şeyi ihata eden ilminden geldiğinden ötürü Kur’ân, bütün devirlerin mürşididir. Ezelden geldiği için ebede gidecektir. Allah nasıl ölmeyen Diri (Hayy) ise, hayat veren Muhyî ise kelamı da, O’nun ebedî hayatının tecellilerine mazhar olarak, ruhlara hayat üfleyecektir. 

Kur’ân-ı Kerimi bu halet içinde okuma, Akif ’in dünyasını altüst etti. Sonra da her köşesini yerli yerine yerleştirdi. Kükremek gereken yerde onu bir volkan haline getirdi. Zaten sayısız felaketlerle ciğeri yanan Üstad küfre, zulme, haksızlığa, duygusuzluğa, hayasızlığa, gayri meşru kazanmaya, şahsiyetsizliğe karşı yanardağ gibi püskürdü, âteşin lâvlarıyla ruhlardaki kirleri yakıp kül etti. Kadirşinaslık gerektiğinde, haklı övgü ve takdirleriyle, din ve millet için fedakârlıkta bulunanları, mümkün olan en mükemmel şekilde yüceltti: Kâbe-yi muazzamayı onun başına mezar taşı, yedi kandilli Süreyyayı ona kandil, gök kubbeyi ona örtü ve Çanakkale şehitlerini Bedr’in arslanlarına refik yapıp aziz Peygamberin âğuşuna teslim etti. Her tarafından şehid fışkıracak yurdu bir cennet, bu milletin imanını üstün teknolojiye karşı koyan bir serhad yaptı. İtmi’nan ve sükûn makamında Gece, Secde tarzında şiirler terennüm etti. Rabbine hitab ederek: 

Bütün kandillerin tehlîle dalmışlar... Şaşırdım ben: 
Nasıl ma’bed ki sun’un, sermedi bir secde gök kubben! 
Nasıl dursun, benim bîçare gölgem, Sen’den ayrılmış! 
Güneşlerden değil ya Rab, Sen’in sinenden ayrılmış! 
Henüz yâdımdadır bezminde medhûş olduğum demler; 
dedi, mâsivâdan çıkıp ilahi vuslata erdi. 


Tevazu gereken yerde tevazu kahramanı oldu. Örnek hayatını “Üç buçuk nazma gömülmüş koca bir ömr-i heder!” yaptı. Eserleri hakkında: 

“Şi’r için gözyaşı derler; onu bilmem, yalnız, 
Aczimin giryesidir bence bütün âsârım! 
Ağlarım, ağlatamam; hissederim, söyleyemem 
Dili yok kalbimin, ondan ne kadar bizarım!7 

Kur’ân, Akif ’i uyandırdı. O da: “Ey örtülerine bürünen! Ayağa kalk ve etrafını Kur’ân’la uyar!”8hitabından hissesini aldı. Yol kavşağında durup, kollarını makas gibi açarak gür sadasıyla kalabalıkları durdurmaya çalıştı. “Bu millet için Kur’ân yolundan başka yol yoktur!” diye haykırıp gerekçelerini güzelce ifade etti: 

Doğrudan doğruya Kur’ân’dan alıp ilhamı 
Asrın idrâkine söyletmeliyiz İslâm’ı
 

Bununla beraber Mehmed Akif ’in değerlendirmesine göre toplumumuz bir müddetten beri Kur’ân’ı gereği gibi ele almıyordu. Kur’ân’a büyük saygı duyan Türk milleti ile onun arasına adeta sisler ve bulutlar girmişti. Halkımızın ekserisi Kur’ân dili olan Arapça’yı bilmiyordu. Kur’ân’ı açıklamak için yazılan tefsir kitapları genel olarak Arap dilinde idi ve geniş kitlenin istifadesinden ziyade, yüksek bir ilmi seviyeye ve seçkin bir ilim ehline hitab ediyordu. Bu tefsirlerin çoğu eski dönemde yazılmış olmak itibarıyla toplumun şimdiki ihtiyaçlarına cevap vermede sınırlı kalıyordu. Toplumun Kur’ân kaynağından beslenmesini sağlayacak kanallarda tıkanıklık baş göstermişti. Dolayısıyla eğitimsizlik, gaflet, “nasıl olsa biz Kur’ân’ı okuyor ve biliyoruz” şeklindeki kanıksama, bu rehberden layıkıyla faydalanmaya mani oluyordu. Onun için, gür bir sesle milletimize hitap ederek Kur’ân anlayışımızı gözden geçirmeye davet etmiştir: 

İnmemiştir hele Kur’ân, şunu hakkıyla bilin: 
Ne mezarlıkta okunmak, ne de fal bakmak için! 


Kur’ân tercümesi hazırlama talebini kabul etmesi de, toplumumuzun Kur’ân-ı Kerim’in hidayetiyle içli dışlı olma ihtiyacına cevap vermek için olmuştur. Milletimizin Türkçe olarak hazırlanacak yeni bir Kur’ân tefsirine ihtiyacı 1925 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisinde görüşülmüş bunun giderilmesi kararlaştırılmış ve Diyanet İşleri Başkanlığı’na bu görev verilmişti. Başkan Rifat (Börekçi) ile yardımcısı Ahmed Hamdi Akseki’nin ricalarıyla Tefsir, Elmalılı Muhammed Hamdi (Yazır)’ın uhdesine verilmişti. Mehmed Akif de ısrar ve ricalardan sonra, bu tefsir içinde yer alması ve “Meal” tarzında olması şartıyla tercümeyi kabul etmiş, Diyanet İşleri Başkanlığı ile sözleşme imzaladıktan az sonra Mısır’a gitmişti. Bu meal ile ilgili çok şey söylenip yazılmıştır. Fakat sonuç itibarıyla anlaşıldığına göre Mehmed Akif beş yıl süren çalışma ile Meal-i Şerif ’i dikkatle hazırlamış, tamamlamıştır. 17 Aralık 1929’da yazdığı mektupta: “Tercüme bitti ama tebyizi (temize çekilmesi) bitmedi. Bakalım o mu benden evvel bitecek, yoksa ben mi ondan evvel biteceğim?” ifadesinde bu durum açıkça görülmektedir. Fakat Eşref Edip (Fergan)’a yazdığı 5 Ocak 1931 tarihli mektupta tercümeyi bitirdiğini fakat göndermekten vazgeçtiğini, Diyanet İşleri Başkanlığı ile yaptığı sözleşmeyi de fesh etmek istediğini, bu konuda onun yardımcı olmasını şu ifadesiyle istemiştir: “Kur’ân tercümesinin Hamdi Efendi Hoca’ya devri için, nasıl bir kâğıda yazmak lazımsa, yazın da suretini bana gönderin imza edeyim. Nereden tasdik ettirilecek ise, ettireyim diye evvelce yazmıştım. Sen hiç aldırmadın. Sen şimdi yine ondan bahs ediyorsun. Bu işi ihmal etme. Sonra çok müşkil vaziyette kalırız”.9 Bunun üzerine meal, Hamdi Efendi tarafından yazılmıştır. Mehmed Akif, Mealini göndermemesinin sebebini belirtmiyor. Fakat bunun kuvvetle muhtemel görülen sebebinin, o sıralarda camilerde Kur’ân tercümesiyle namaz kıldırma teşebbüsleri olup hazırladığı mükemmel mealin bu yanlış uygulamaya alet edilebileceği olduğu kanaati yaygındır. 

Eşref Edip 1932’de Mısır’a M. Akif ’i ziyarete gittiğinde bu Mealin tamamını okumuş olarak şunları yazmıştır: “O ne sadelik, ne ahenk! Ayetler arasındaki irtibatı muhafaza hususunda öyle büyük kudret göstermiş ki, bütün bir sureyi okursunuz da hiçbir ayetin başında veya sonunda ufak bir irtibatsızlık göremezsiniz. Müfessirler ayetler arasında irtibat ve münasebeti anlatmak için sahifeler dolusu izahatta bulunurlar. Üstad ise bu irtibatı, fiilen o suretle yapmış ki, bir ayetin bitip diğer ayetin başladığının farkında bile olmazsınız. Bir şiir gibi senelerce üzerinde işlenmiş, hiçbir tarafında, hiçbir noktasında bir pürüz kalmamış. Su gibi akıyor. (…) O vakit tamamıyla kanaatim kesinleşti ki “Yeryüzünde Akif ’ten başka o selaset ve kuvvette Kur’ân’ı Türkçeye tercüme edebilecek hiç kimse yoktur” diyen Süleyman Nazif tamamıyla haklıdır”10 

* Marmara Üniv. İlahiyat Fak. Öğr. Üyesi syildirim@yeniumit.com.tr 

____________

DİPNOTLAR 
1. Sebilü’r-reşad Mecmuası, 14 Haziran 1328 (1912), sayı:17 (199), s.313-314. 
2. Sezai Karakoç, Mehmed Akif, İstanbul, 1968, s. 40. 
3. Sezai Karakoç, Aynı eser. 
4. Sebilü’r-reşad Mecmuası, 24 Şubat 1327 (1912), sayı:1(183),s.5. 
5. Ernest Renan, İslamlık ve İlim konferansı, trc. Ziya İsvan, Mektuplar ve Konferanslar içinde, Ankara, 1946, s. 183-205. 
6. M. Ertuğrul Düzdağ, Mehmed Akif Hakkında Aratırmalar-2, İstanbul, 2000, s. 80. 
7. Safahat, s. 3. 
8. Müddessir suresi, 74/1-2. 
9. M. Ertuğrul Düzdağ, Aynı eser, s. 64-65. 
10. M. Ertuğrul Düzdağ, Aynı eser, s. 90.



MEHMED AKİF’İN KUR'ÂN’A BAKIŞI (2) 
Prof. Dr. Suat Yıldırım 

Üstad Akif, yapılacak ilk işin cehaletten kurtulup ilim sahibi olmak gerektiğine inanır. Kur'ân-ı Kerim’in bu konudaki "Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?" (Zümer, 39/9) mealindeki ayetini, bir manzumesinin başlığı yapar. Ayet-i kerime bütün zamanlarla olduğu gibi kendi devri ile de yeni nazil olmuşçasına iletişim içindedir. Kur'ân, Akif ’in hayatına girmiş, onunla içice olmuştur; devamlı surette ona hitab etmekte, cevaplar istemektedir. O da mesele üzerinde etraflıca düşünüp cevap vermekte, maksadını tefsir ederek, anlayışı ve duyuşu kıt olanların bile anlayacağı şekle getirerek yazmaktadır. Ayetin, bilenin bilmeyenden farklı olduğunu bildirmesinden, bilmeyenin hayvana benzetildiği sonucunu çıkarıyor, öyle yorumluyor. Çünkü insanla hayvan arasındaki başlıca fark, ilimdir. Öyle ise bilmeyenlerin, bu hayvanlıktan kurtulması icab eder. Aksi halde bilenler kendilerine hükmedecek, onları çalıştıracak, yüke koşacaktır. Bu cehalet, İslâm güneşinin de ışığını geçirmesine mani olan koyu bulutlar yığmıştır. Cahiller ille de felakete gideceklerse, hiç değilse Allah’tan utanıp dinlemedikleri İslâm’ı da beraberlerinde batırmamalıdırlar. Fakat, heyhat! Bu anlayış da yine ilim sayesinde olabilir. Cahil onun da farkında değildir.

"Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?" 
Olmaz ya! Tabiî... Biri insan, biri hayvan!1

diye başlayan bölümde, cehaletten kurtulmanın şart olduğunu haykırır. Üstad burada "Allah’ı layıkıyla tazim edip O’na saygı duyanlar, âlimlerdir” (Fâtır, 35/27) mealindeki ayet kabilinden bazı naslara telmih etmektedir. 

Mehmed Akif ’in tefsiri konusunda şu önemli gerçekleri unutmamak gerekir: Bir nebze işaret ettiğimiz üzere, onun tefsiri, serbest bir tefsirdir. Gayesi, bir çok tefsir kitabında bulduğumuz lafız tahlilleri değildir. Zira bunların yeri başkadır. Önemsemediğinden değil, ancak makam münasip olmadığından ve zaten o ihtiyaç başka eserlerle giderildiğinden bunlara yer vermez. Onun esas gayesi, Kur'ân’ın hidayetini, etkin bir tarzda millete mal etmektir. Bundan ötürü ayetin gah maksadını, gah semeresini ve neticesini gösterir. Bazen zıddını bildirir, yani bu durumun olmaması halinde ortaya çıkacak vaziyeti bildirir. Bazen misalini, benzer bir durumunu bildirmek suretiyle ayeti açıklar. Aşikârdır ki bütün bu yollar, tefsir nevilerine dahildir. Bunları, şiirin füsünkâr, büyüleyici tesiriyle, balmumu gibi şekil verdiği aruz ve kafiye âhengiyle müşahhas olarak sergiler. Tabloya bir de hareket unsuru katmakla muhatabın aklına ve kalbine, hayaline ve hissine hitab ederek onu tam bir etki altına alır. İfadesinde kullandığı unsurlar, verilen misaller, realiteden alındığından, okuyucuya da ayetin, sanki şimdi nazil olduğunu hissettirir. 

Mehmed Akif, Kur'ân’ın, bir başka şiirine başlık yaptığı "Siz iyiliği emreder, kötülüğü meneder, Allah’a inanır olduğunuzdan, insanların hayrı için meydana çıkarılmış en hayırlı bir milletsiniz" (Al-i İmran, 3/110) mealindeki ayetini tekrar tekrar okur. Kur'ân’ın, Müslümanlardan, hangi vasıflarla bezenmelerini istediğini öğrenir. Saadeti, bu vasıflara bağladığını düşünür. Sonra prensibin güzelliğini bildirmekle yetinmeyip, kabil-i tatbik olduğunu anlatmak için Asr-ı saadetten, İslâm tarihinin ilk neslinden başlayarak bu evsafta olan Müslümanların, tarih içinde yaşayışlarıyla, defalarca bu gerçeği ispatlayan tabloları göz önünde canlandırır. Müteakiben düşüş ve çöküş sebeplerini inceler. Sebebinin, Kur'ân’ın istediği o meziyetleri terkedip, aksine tehlikeyi haber verip sakındırdığı halde yasakladığı işleri yapmamızda olduğunu anlar. Müslümanlar, Kur'ân’dan aldıkları feyizle, tarihleri dehşete düşürecek pek sür'atli bir gelişme göstermişlerdi. Dinimiz, ahlâkımız, ilmimiz, kuvvetle birlikte olan adaletimiz, ihsanımız vardı. Bunun sebebi Allah’ın, Müslümanları, insanların faydası için, onlara numune yapmak iradesidir. Bu örnek olmayı sağlayan, emr-i maruf nehy-i münker (iyiliği yayma, kötülüğü önleme) prensibidir. Bunun da kaynaklandığı menba, Allah’a gerçek surette imanlarıdır. 

Son devirde Müslümanlar, cemiyeti sarsan, yıkan, çürüten fesat unsurları kol gezerken, "Her koyun kendi bacağından asılır" diye nemelazımcılığa düştüklerinden gerilediler. İyilerimiz, artık görüp de aldırmayanlar oldu. Sözüm ona "hoşgörü" sahibi olan tipler övüldü. Yanlış bir müsamaha zihniyeti yayıldı. Yanlış, çünkü müsamaha, yapıcı bir sonuca götürürse övülmeye layıktır; halbuki bu durumda sonuç toplumun zararıdır. Çünkü bu müsamaha hakikatsizdir, sahtedir. Böyle oluşunun delili de şudur ki: Kendisinin şahsına ait en ufak bir menfaati zedelenirse, mesela maaşı verilmez veya geciktirilirse ortalığı velveleye verir. Ama milletin menfaati heder olurken, cemiyetin günden güne batışı karşısında "hoşgörülü" olur. Bu, müsamaha değil, umursamazlıktır. Toplumun çöküşünü, sahte bir dindar tavrı ile: "Ne yapalım, Allah böyle takdir etmiş!" diyerek geçiştirirken, kendisinin tüyüne zarar gelmesi halinde arslan kesilir. Bu, milleti düşünmek değil, tevekkül değil, sahtekârlıktır, edepsizliktir. 

Manzumede bu fikirlere yer veren Akif, böylece ayeti tefsir etmektedir. 

Bir zamanlar biz de millet, hem nasıl milletmişiz: 
Gelmişiz dünyaya milliyyet nedir öğretmişiz!2

diye başlayan bölümde bu fikirleri vurgular. 

Toplumda kötülüklerin yayılması, ekseriya birtakım yarı doğrularla kamufle edilmek suretiyle olur. Mesela hayâsızlık, yıkıcı fikirler neşredenler "hür basının" lüzumundan dem vururlar. "Her şey serbest olsun, halkımız iyiyi kötüden ayırdeder. Zaten iyi ve kötü konusunda herkes için geçerli objektif kıstaslar tesbit etmek mümkün değildir. Hepsinin serbest olması, basına tahdit getirilmesinden daha yararlıdır. Sonra, zararlı bile olsa, onu da tanıtmalı ki millet ders alsın, ondan kaçınsın vs." derler. Halbuki hürriyet adına, milleti ayakta tutan rükünleri yıkmak doğru mudur? Milletin iffet ve hayâ duygusunu köreltmekle basın özgürlüğü, gerçek tenkid, emr-i maruf, neyh-i münker arasında ne münasebet vardır; Allah’ın gönderdiği ve milletin tamamına yakın bir ekseriyetinin kabul ettiği ve bin yıllık tarihi boyunca kimliğini kendisinden aldığı, uğrunda yüz binlerce şehid verdiği İslâm’ı tanıtmak bazılarına göre "din propagandası, vicdanlara baskı, dîni siyasete alet etmek, irtica, taassup" oluyor. Ama Müslüman milletin vergileriyle yapılan okullarda dinlerini öğretmemek, öğretmek isteyen hususi okullara da müsaade etmemek, din hürriyetini ortadan kaldırmak olmuyor. Şahıslara hakaret zulüm sayılıyor da, milletin mukaddes bildiği dinî esaslarla alay etmek, fikir özgürlüğünün himayesinde kabul ediliyor. 

İşte böylece, toplumda insanları bir fikre, bir tutuma, bir teşebbüse çağıran herkes hamiyyet ehli görünür. Millet, hürriyet, müsamaha, demokrasi, çağdaşlık gibi masum bir siper arkasına saklanır. Halbuki tarihte ve devrimizde vaki olan bir çok tecrübe ile anlaşılmıştır ki zararlı zihniyetler, insanları, dış yüzlerindeki yaldızlarla aldatmışlardır. Yıkıcı olan hiç bir kimse: "Ben müfsidim, bozmak istiyorum" demez. Öyle ise millete düşen, dikkatli, basiretli, uyanık ve bilgili olmaktır. Piyasada dolaşan altınları mihenge vurmaktır. Veya yol gösteren âlimlere kulak vermektir. Sadece iddialara, yaldızlara, sloganlara kanmamaktır. Zira desîseleriyle, planlarıyla, kızarmaz yüzleriyle sûret-i haktan görünen çok kundakçılar, kuzu postuna bürünen çok kurtlar vardır. 

Böylece, gayesiz bir düşünce ile ecnebileri körü körüne taklid ederek mevcut olan birçok değerimizi yıkmışız. Yıkmadık bir aile, bir de din kaldı. Şimdiye kadarki yıkılışlarımız, azim ve ciddiyetle tamir edilebilir. Ama Allah korusun, ailenin iffet ve hayâsı giderilirse, millet dinden uzaklaştırılırsa, artık varlığımız devam edemez. Bozguncu, kendi namusundan cömertlik ederse, ne hali varsa görsün, fakat milleti o yöne götüremez. Zira aile fıtrîdir, tabiata karşı çıkılamaz. Dinsiz milletin yaşaması mümkün değildir. Batıl dinlere mensup cemiyetlerde bile dinsizler, yok hükmünde çok küçük bir istisna teşkil ederler. İlim ve teknikte ilerlemek, dinsizlik için bahane yapılamaz. Zira Batının maddeten ilerlemiş milletleri dinlerine fazlasıyla bağlıdırlar. Aziz milletimiz, siz onların bilimsellik iddialarına aldanmayın, biz onların bilimlerini pek iyi biliriz: O da kendi Şark medeniyetimize bakmamak, Batıyı da bilmemektir. Üstad Akif, naklettiğimiz bu değerlendirmelerini, bir ayetin tefsiri mahiyetinde, müfsid münafıklardan başka kimsenin rahatsız olmayacağı, oldukça heyecanlı ve millet adına öfkeli bir üslupla dile getirir. Manzumenin başlığı olan ayetin meali şöyledir: "Onlara: ‘Yeryüzünde fesat çıkarmayın!’ denildiği zaman, ‘Biz ıslahtan başka bir şey yapmıyoruz!’ derler. Gözünü aç, iyi bil ki: ‘Onlar yok mu, işte asıl müfsitler onlardır!’ lakin farkında değiller." (Bakara, 2/11-12). 

Bir yığın kundakçıdan yangın görenler milleti, 
Şimdi inmiş zanneder mutlak şu müthiş ayeti!3

Ûstad Mehmed Akif ’in Kur'ân anlayışını bu mahdut çerçeveye sığdırmak pek zor. O, bu tefsirlerini Sırât-ı müstakim, Sebîlü'r-reşâd haftalık dergilerinin "Tefsir" sahifelerinde, cami kürsülerinde, gerek Meşrutiyetten sonra İstanbul’da, gerek 1920'den itibaren İstiklal mücadelesi için göçtüğü Anadolu’da ve Safahât'ının birçok manzumesinde ifade etmiştir. Tesbit ve tahlil ettiğimiz notlarımız pek çoktur. Fakat daha fazla uzatmamak için, oldukça orijinal bulduğumuz son bir tefsir örneği ile yazımıza son vermek istiyoruz. 

Balkan faciasından sonra Mehmed Akif, Safahât'ın 3. kitabı olan "Hakkın Sesleri" bölümünün ilk manzumesini 27 Aralık 1913'te yazmıştı. Bu manzume Âl-i İmran sûresinden mülhem olup Akif tarafından verilmiş olan meali şöyledir: "(Yâ Muhammed!) de ki: Ey mülkün sahibi olan Allah’ım! Sen mülkü dilediğine verirsin, Sen mülkü dilediğinin elinden alırsın. Sen dilediğini aziz kılarsın, Sen dilediğini zelil edersin. Hayır yalnız Senin elindedir. Sen, hiç şüphe yok ki her şeye kadirsin" (Al-i İmran, 3/26). O, bu şiiri ile, ayetin tefsiri mahiyetinde olan vaazında, bu ayet ile, ona zıt gibi görünen: "Hakikaten, insan için, kendi çalışmasıyla kazandığından başkası yoktur" (Necm, 53/39) ayetinin bildirdiği gerçeği bağdaştırmaya çalışmaktadır. 

Bu faciadan sonra Üstad yerinde duramaz olmuş, milleti uyarmak için faaliyete girmiş ve bu arada cami kürsülerinde vaaza da teşebbüs etmişti. Bunlardan Fatih camiindeki vaaz, en müessir ve en kapsamlısı olduğundan onun üzerinde duracağız4. Bu vaaz esnasında yaptığı tefsir, şu özellikleri sebebiyle, herhangi bir tefsirden daha geniş boyutlar kazanmıştı: 

1- Şiir ve vaaz, büyük bir acının içinden dile gelmişti. Binaenaleyh duyarak, bütün samimiyetiyle, yapmacıktan uzak olarak kaleme alındığından pek belîğ ve etkili olmuştur.


2- Manzume bizzat Mehmed Akif tarafından okunduğundan, müellif, kendi iç dünyasını, vurguları, jestleri, mimikleri ile başka herhangi birinden daha çok ifade edebilmiştir. 

3- Cemaat, bu hitabeyi bir cuma namazını müteakip camideki ruhanî hava içinde dinlemişti. Muhataplar müştak idiler. İhtiyacını hisseden iştiyaklı bir topluluğa hitab etmek, hatibi coşturup feyzini artırır. 

4- Müfessir hatîb ile muhataplar arasında tam bir iletişim hâsıl olmuştu. İnsibağ sırrı ile cemaatin birbirinden aldığı feyz, onları rûhanîleştirmişti. 

5- Vaazın birinci kısmı manzum idi. Şiir ve nazmın füsünkâr tesirini haiz idi. Akif, manzumeyi:

Cihan kanun-i sa'yin bak nasıl bir hisle münkadı 
Ne yaptın? ‘Leyse li'l-insani illâ mâ seâ’ vardı? 

diye tamamladıktan sonra huzû içinde titredi. Hafif, titrek bir sesle: "Eveet... ‘Ve en leyse li'l-insâni illâ mâ seâ’ vardı!" hakikatini tekrar ettikten sonra şu şekilde vaaza başladı: 

"İnsan için ne bu dünyada, ne öteki dünyada kendi çalışmalarının veriminden, kendi kazancından başka bir şey yok. İnsan ne ekerse onu biçiyor. Ekmeden biçmek olmuyor. (...)" 

"Demek, o deminki feryatların hepsi beyhude imiş! Öyle ya kime duyuracaksın? ‘Yer pek, gök yüksek!’ Aczin figanına karşı bütün kâinat hissiz, bütün mevcudat duygusuz! Ya sen ne istiyordun? Baksana, hem aczinden dem vuruyorsun, hem koca kâinatı keyfine râm etmek ümidine düşüyorsun!" (...) 

Zerrelerden seyyarelere kadar bütün kâinat iştedir (...) "Biz tutmuş da mahlûkattan bahsediyoruz. Halık yok mu, Halık? İşte O da, keyfiyetini, suretini tasavvur edemeyeceğimiz bir faaliyetle kâinatı idare edip duruyor! Allahu zülcelal her an bu kâinata hayat veriyor, her an bir şan, bir hadise vücuda getiriyor.5"

Öyle ise sana emeksizce yaşamak, çalışmaksızın nail-i meram olmak hakkını, böyle bir ümidi kim veriyor? Müslümanlık galiba? Belki. Öyle ya, Müslümanlar Allah’ın sevgili kullarıdır! İyi amma işte görüyorsun ki, bu âlemde, bu âlem-i fıtratta, bu âlem-i tabiatta hiç sükûn yok. Müslümanlık ise fıtrat dinidir, belki fıtratın kendisidir. Allah: “O halde, gerçek Müslüman olarak özünü, dosdoğru dine, Allah’ın fıtratına yönelt! İşte dosdoğru din budur, fakat insanların çoğu bunu bilmezler” (Rum, 30/30) Lakin çoğu gafildirler de o pak dinin içine, birtakım fıtrata aykırı hükümler karıştırıyorlar" buyuruyor. 

İslâm 25 senede dünyaları tutan bir hızla yayıldı ise, bundan ötürü yayıldı. Şimdi bile onca imkânlarına rağmen Hıristiyanlıktan çok yayılıyorsa bu, fıtrat dini olmasındandır. 

İslâm irfan, şehamet dini iken zamanımız Müslümanlarını, tersine cehalet, meskenet kapladı. "Biz Müslümanlar, ben öyle görüyorum, Allah ile pek laubaliyiz! Zannediyoruz ki Cenab-ı Hak, oturduğumuz yerden isteyivermekle hatırımız için ilahi kanunlarını değiştirir... Zavallı bizler! Beyhude yere feryad edip duruyoruz!"

-Pek âla. Bu dualar nedir? Hani biraz evvel "salâten tuncîna" okuduk. Bunların aslı yok mu? Te'siri yok mu? 

-Hay hay, var! Fakat düşünmeliyiz: Dua nedir? Allah’a rücûdur (dönüştür), Yani evamir-i ilahiyyeye (Allah’ın emirlerine), Cenab-ı Hakk’ın gerek Kur'ân’ıyla gerek Peygamberinin lisanıyla, sünnetiyle tebliğ ettiği evamir-i ilahiyyeye inkiyad etmemek (uymamak) yüzünden mutazarrır olan insanlar tekrar Allah’a rücu ederse Allah’ın gösterdiği yolu tutarsa dua makbul olur". Başka türlü, kabulüne imkân yok. "Allah’ın nizamını değiştirmek mümkün değildir." (Ahzab, 33/23) 

Eskiden, Müslümanlar ilimde ilerlediler. Hıristiyanlar, Avrupa’dan kalkıp Bağdat’a, Endülüs medreselerine tahsil yapmaya geliyorlardı. Sonra gittikçe geriledik. Şimdi elbirliği ile cehaleti gidermezsek, kesinlikle mahvoluruz. Hz. Mevlana'nın şöyle bir hikâyesi var: Fakirin birinin harap bir evi vardı. Her sabah işine giderken: "Ey eski yurdum, sakın bana haber vermeden yıkılıp çoluk çocuğumu mahvetmeyesin!" derdi. Bir gün gelir bakar ki ev yıkılmış, üç çocuğunu da ezmiş. Yıkık yurdun kalıntıları üzerine çıkıp baykuş gibi ötmeye başladı: ‘Bu vefasızlık reva mı? Sana o kadar da yalvardım vs’. Harap ev cevap verdi: ‘Beni azarlama! Sana binlerce defa bu akıbeti haber verdim. Fakat ne vakit ağzımı açtımsa, bir avuç çamur tıkadın. Duvarlarımdaki çatlaklar hep birer lisan idi!’ Cemiyetimiz bu yamalarla ayakta duramazdı. Yıkıldı. Şükür ki tamamen yıkılmadı. Ama tedbir alınmazsa, kalanı da gider. 

Çalışalım, tamam! Fakat nasıl? Bu, önemli bir meseledir. Bundan yüz sene önce, aynı felaket, bir milletin başına daha gelmişti. Sonra, ileri gelenleri toplanıp görüşürken siyasîler, âlimler, komutanlar... her biri bir fikir ileri sürdü: Kimisi ordumuzu ıslah edelim, kimisi düvel-i muazzamadan (süper güçlerden) birinin himayesine girelim, ittifaka girelim, kimisi deniz ticaretini ilerletelim vs. dedi. Sıra kendisine gelince ihtiyar bir adam ise dedi ki: ‘Mahalle mektepleri yapalım!’. Oradakiler gülüp eğlenince, maksadını şöyle izah etti: "Mensupları arasında temel bilgiler yaygınlaşmadan ne ordu, ne ticaret, ne servet doğru dürüst olamaz. Çünkü başa gelen felaketler, bizim eğitimimizin onlarınkine mağlub olmasından ileri gelmişti". Onlar da kabul edip, işe girişince bugünkü Almanya doğdu. 

Kanaati, tevekkülü, sabrı hep yanlış anlayıp tatbik ettik. İşte bunlar gibi İslâmî esasları, yeni neslimizin olsun, anlaması için ilim lazımdır. İşte Akif, eserlerinin çoğunda olduğu gibi bu vaazında da bunları bildirir. 

Netice olarak, Mehmed Akif merhum, cemiyetimizi Kur'ân ışığında değerlendirmiştir. Kur'ân’dan hareket ederek toplumu iyileştirme yollarını aramıştır. Kur'ân-ı Kerimin hidayetini, ona uygun düşünceyi millete mal etmek istemiştir. Bu maksad için, özellikle içtimaî hayatla ilgili ayetlere ve onların tefsirlerine ağırlık vermiş, şiirlerinde, mensur yazılarında, vaazlarında bunu anlatmaya çalışmıştır. Merhum, Kur'ân’ı âdeta yeni nazil oluyormuşçasına okumaya cehdetmiş, Kur'ân’ın esas muhatabı sanki kendisi ve muasır toplumu olduğunu düşünmüş, böylece -Kur'ân’ın muhataplarından beklediği üzere- ondan büyük bir feyz almıştır. Her türlü tasavvurun üstünde bir dinamizmi haiz Kur'ân’ın, dinamik anlaşılışının güzel örneğini vermiştir. Sun'îlikten uzak, felaketlerin, hadiselerin içinden duyarak yazdığı ve şiirin büyüleyici etkisinden istifade ettiği ve bilhassa, ebedî olan Kur'ân’a mâkes olduğu için, eseri de ebedîliğe namzet olmuştur. 

Çok hızlı değişimlerin yaşandığı bir dönemde, vefatının üzerinden 70 sene geçmesine rağmen Mehmed Akif ’in fikirleri üzerinde durmamın ciddi bir gerekçesi olup o da şudur: Mehmed Akif, ezelden gelip ebede uzanan Allah’ın kelamına, evrensel olan Kur'ân’a tercüman oluyor ve insanlıktaki ortak akla hitab ediyordu. Onun çok yönlerinden sadece şuraya alacağımız vasıflarının yeni nesillerimize mal edilebilmesi, milletçe idealimiz olmaya fazlasıyla değer: 

1. Doğru söylemek, yalandan uzak durmak. Onun prensibi ‘Sözün odun gibi olsun, tek doğru olsun!’ Çok yakın arkadaşlarından Şefik Kolaylı anlatıyor: “Bütün hayatı süresince bir kere olsun yalan söylediğini görmemişimdir. Bir gün birisi ile görüşürken o zat: ‘Doğru mu?’ dedi. Buna o kadar kızdı ki: ‘Bir daha bana bu kelimeyi tekrar etmeyiniz!’ diye müthiş bir şekilde azarladı. 6

2. Sözünde durması. Onu tanıyan herkes bu konuda ne kadar titiz olduğunu belirtir. Yakın arkadaşlarından Fatin Gökmen anlatıyor: “Ben Vaniköyü’nde oturuyordum. Kendisi de Beylerbeyi’nde. Bir gün öğle yemeğini bende yemeyi kararlaştırmıştık. Öğleden bir saat evvel bana gelecekti. O gün öyle yağmurlu, boralı bir hava oldu ki her taraf sel kesildi. Merhum yürümeyi severdi. Havanın bu haliyle karadan gelemeyeceğini tabii gördüm. Miaddan biraz evvelki vapurdan çıkmadı, diğer vapur bir buçuk saat sonra gelecekti. Yakın komşulardan birine gittim. Vapur gelmeden geleceğimi de hizmetçiye söyledim. Yağmur devam ediyordu. Vaktinde evime döndüm, bir de ne işiteyim, bu arada sırılsıklam bir halde gelmiş, beni evde bulamayınca hizmetçi ne kadar ısrar ettiyse de durmamış, ‘Selam söyle’ demiş, o yağmurda dönmüş gitmiş! Ertesi gün kendini gördüm. Vaziyeti anlatarak özür dilemek istedim. Dinlemedi, ‘Bir söz ya ölüm veya ona yakın bir felaketle yerine getirilmezse mazur görülebilir!’ dedi. Benimle tam altı ay dargın kaldı. (Hasan Basri Çantay, Akifname, s.246’dan naklen M. Ertuğrul Düzdağ, a.g.e., s.223). 

3. Üstün gayret ve hamiyet. Akif nemelazımcı olmayıp iyi olan her şeyin yapılması, kötülüklerin ise ortadan kaldırılması için çalışıp durmuştur. O şöyle diyor: “İyilerin tembelliği, kötülerin faaliyetidir. İngilizlerin dünyaya hâkim olmalarının sebebi, fenalar fenalık yapınca, iyiler derhal önüne geçerler, bir kenara çekilip yan gelmezler. Ah biz Şarklılara vazife hissini ihsas edecek bir aşı keşf olunsa! Nereye gittim ise insanlarında vazife duygusunu göremedim. Bu şuurun uyandığı gün, Şark yakasını kurtarmış demektir.”7

4. Menfaatçi olmayıp fedakâr olmak. Merhum Mehmed Akif, Ankara’nın soğuk kışında palto alacak parası olmadığından kışı üşüyerek geçiriyordu. Bu sırada İstiklal Marşı’nın Büyük Millet Meclisi’nde kabulünden ötürü kendisine 500 liralık ödül verilmişti. Bu para ile kendisine belki bin palto alabilirdi. Fakat bu ödülü kabul etmedi. Meclis muhasebe memurunun mevzuat icabı almasından başka çare olmadığını söylemesi üzerine mecburen alıp Ankara’ da “Dâru’l-Mesai” adlı hayır derneğine teberru etmiştir. Bu dernek, fakir kadın ve çocuklara örgü örme gibi bazı el sanatları öğreterek geçim temin etme imkânları kazandıran bir dernek idi. 8

Yakın dostu şair Midhat Cemal Kuntay onun hakkında: O bir ahlak kahramanıydı. İlk tanıdığım zaman ona inanmadım. “Bir insan bu kadar temiz olamazdı. Fena aktör, melek rolünü oynamaktan bir gün yorulacaktı. Gayri tabii bir faziletten yorulan yüzünü bir gün görecektim. Fakat otuz beş sene bu gün gelmedi”9

Hülasa Mehmed Akif aydınların taşımaları gereken sorumluluğun mükemmel bir örneğidir. Vefatından bu yana geçen yetmiş sene içinde de aydın edebiyatı çok yapıldı. Fakat onun gibi şahsiyetlere ihtiyaç aynen devam ediyor. Zira aydınların sessiz kalmaları zorbalara cesaret veriyor. Onların maddi güçlere boyun eğmeleri, menfaatlerini tercih etmeleri, zulmü devam ettiriyor. Bu da fikir hürriyetini yayma yerine fikrin esaretini sürdürmeye yol açıyor. Onun içindir ki Mehmed Akif gibi gür sesli, ihlâslı ve söylediği doğruları yaşayan ahlak kahramanlarını yeni nesillere tanıtıp sevdirmek, böylece onların örnek alınmasını sağlamak gerekmektedir.

* Marmara Üniv. İlahiyat Fak. Öğrt. Üyesi syildirim@yeniumit.com.tr 




DİPNOTLAR 

1. Mehmed Akif, Safahat, 3. kitap, Hakkın Sesleri, s. 217-218. 
2. Mehmed Akif, Safahat, 3. kitap, Hakkın Sesleri, s. 221-222. Bu şiir 16 Mayıs 1329 (1913)’te yayınlanmıştır. 
3. Safahat, 3. kitap, Hakkın Sesleri, s. 225-226. M. Akif’in bu şiiri 9 Mayıs 1331 (1913)’te yayınlanmıştır. 
4. Bu vaazı Sebilü’r-reşad Mecmuası, 31 Kanun-i sani, 1328 (1913), sayı: 49 (231), s. 389-393’te yayınlanmıştır. 
5. Burada Rahman suresinin 29. ayetini tefsir etmekte olup ayetin meali: “O, her an yeni tecellilerle iş başındadır.”
6. Eşref Edip Fergan, Mehmed Akif, s. 260’dan naklen, M. Ertuğrul Düzdağ, Mehmed Akif Hakkında Araştırmalar -1, İstanbul 1989, s. 232 
7. M. Ertuğrul Düzdağ, Mehmed Akif Hakkında Araştırmalar-1, İstanbul 1989, s.169 
8. İstiklal Marşı için verilen ödülün tafsilatı için bkz. a.g.e., s. 115-20 
9. Midhat Cemal Kuntay, Mehmet Akif, İstiklal Şairi, İstanbul 1944 s. 5’ten naklen M. Ertuğrul Düzdağ, a.g.e., s. 211.
Bugün 65 ziyaretçi (162 klik) kişi burdaydı! 
M. Akif ve Abdülhamid Han'ın diğer bazı muarızları
Muhterem Hocam;
Cevabınız için teşekkür ederim. Mehmet Akif'in, Safahat'ındaki Cenab-ı Allah'a isyan sözleri içeren şiirlerini 'Naz makamında' söylediğini söylüyorlar; bunu böyle kabul edebilir miyiz, yoksa gençliğinde İttihatcilar'ın safinda olduğu dönemde söylediği sözlerden mi kabul etmeliyiz? Bildiğim kadarıyla o dönemde İttihatçı safinda olan birçok şair-yazar sonradan nedamet duyup (Rıza Tevfik Bölükbaşı gibi) Abdulhamit Han hazretlerine özrünü bildiren şiirler yazdilar.. Acaba Mehmet Akif Ersoy'un da sonradan nedamet duyup sözlerini tekzip ettiği vaki mi?
Selam ve dua ile
Kemal
*******

Öncelikle Abdülhamid Han Cennet mekân hazretlerinden bahsedelim... Onu tanımaya, onu anlamaya çalışalım ki, meseleyi doğru vaz’etmiş olalım… Tarihçiler, şairler, yazar ve edebiyaçılar, devlet adamı hüviyetindeki önemli bazı şahıslar onun için neler söylemiş… Onları görelim.

***

Tarihçi-yazarlarımızdan Yılmaz Öztuna 23 Mayıs 2006 tarihli makalesinde şunları yazmış: “31 Mart 1909 ayaklanması, BIS (British Intelligence Servis) tarafından tertiplenmiş, imparatorluk politikasında henüz çok toy olan İttihatçılara icra ettirilmiş, iğrenç bir eylemdir. Hedef, Sultan Abdülhamîd’i tahttan indirmekti. Maksat hâsıl oldu.”

***

Lozan’da II. Murahhas aza olan meşhur Dr. Rıza Nur da Sultan Abdülhamid’e karşı çıkanlardan… Hatta hatıralarında Sultan Abdülhamid Han aleyhine yer yer ağır ifadeler kullanır. Buna rağmen Cumhuriyet dönemini anlatırken şunları yazmaktan da kendini alamamış: “Hürriyet imha edildi. Yeni bir zulüm ve istibdad dönemi başladı. Bu zulüm ve istibdad Abdülhamid’inkinden de İttihatçılarınkinden de dehşetli oldu. Zavallı Hamid kaç kişiyi asmıştı? Hiç… Hele hiç hırsızlık etmedi, hiç fuhuş yapmadı, hiç israfta bulunmadı. Bilakis memlekette bunların önüne geçmeye çalışmıştı. Bu devre bakınca insan Abdülhamid aleyhine kıyam ettiğine utanıyor.” [Bkz. Dr. Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, Altındağ Yayınevi, İstanbul, 1967, 4, 1503]

“İttihatçıların halini görünce Abdülhamid aleyhine çalıştığıma utanmış, ne büyük günah işlemişim demiştim. Bunu görünce Abdülhamid’e de İttihatçılara da rahmet okuyor, aleyhlerine çalışmakla ettiğim günahların affını Allah’dan diliyorum.” [Bkz. Dr. Rıza Nur, a.g.e., 4, 1513]

***

Rıza Tevfik de Sultan Abdülhamid Han’ın muarızlarından, ona şiddetle karşı çıkanlardan… Bizzat kendi ifadesiyle, “31 Mart” komplosunu tertipleyenlerden biri... Seneler sonra Sultan Abdülhamid’den özür dileyen bir şiir yazmış… Necip Fazıl Kısakürek bu şiiri 1947′de Büyük Doğu’da yayınladığı için bir süre hapis yatmış... Şiirin asıl sahibi Rıza Tevfik’in hastane yatağında şunları söylediği naklediliyor: “Ben bu şiiri Türk milletine hakaret kasdıyla değil, tamamıyla aksi olarak, Türk milletini ölüme götüren bir zümreyi teşhir ve Abdülhamid Han’a edilen iftiraları tespit gayesiyle yazdım. 31 Mart Vakası’nı tertiplediği isnadı altında tahtından alaşağı edilen büyük hükümdar, bu isnadla, sade iftiraların değil, tertiplerin de en hainine hedef tutulmuştur. 31 Mart’ı tertipleyen İttihatçılar ve bu işe memur edilenler arasında bizzat ben varım. 31 Mart’ı kışkırtma ve körükleme işini Selim Sırrı ile Rıza Tevfik idare etti. Hasta yatağımdan söylediğim bu sözlere tarih kulak kabartsın.” [Bkz. Ahmet Kabaklı, Temellerin Duruşması, Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, 15. Baskı, 1992, s. 140]

Evet, Sultan İkinci Abdülhamid Han’ın aleyhinde faaliyet gösteren güruhun elebaşılarından biri olan feylesof Rıza Tevfik, devlet elden gidince o korkunç pişmanlığını dile getiren, söz konusu “Sultan Abdülhamid Han’ın Ruhâniyetinden İstimdat” adlı mersiyesinde şöyle feryad ediyordu (Önemine binaen aşağıya aynen aktarıyorum):

Nerdesin şevketlim, Sultan Hamid Han?
Feryâdım varır mı bârigâhına?
Ölüm uykusundan bir lâhza uyan,
Şu nankör milletin bak günahına.

Târihler ismini andığı zaman,
Sana hak verecek, ey koca Sultan;
Bizdik utanmadan iftira atan,
Asrın en siyâsî Padişâhına.

“Pâdişah hem zâlim, hem deli” dedik,
İhtilâle kıyam etmeli dedik;
Şeytan ne dediyse, biz “belî” dedik;
Çalıştık fitnenin intibahına.

Dîvâne sen değil, meğer bizmişiz,
Bir çürük ipliğe hülyâ dizmişiz.
Sade deli değil, edepsizmişiz.
Tükürdük atalar kıblegâhına.

Sonra cinsi bozuk, ahlâkı fena,
Bir sürü türedi, girdi meydana.
Nerden çıktı bunca veled-i zinâ?
Yuh olsun bunların ham ervâhına!

Bunlar halkı didik didik ettiler,
Katliâma kadar sürüp gittiler.
Saçak öpmeyenler secde ettiler.
Tükürün onların pis külâhına.

Haddi yok, açlıkla derde girenin,
Sehpâ-yı kazâya boyun verenin.
Lânetle anılan cebâbirenin
Bu, rahmet okuttu en küstahına.

Çok kişiye şimdi vatan mezardır,
Herkesin belâdan nasîbi vardır,
Selâmetle eren pek bahtiyardır,
Harab büldânın şen sabahına.

Milliyet dâvâsı fıska büründü,
Ridâ-yı diyanet yerde süründü,
Türk’ün ruhu zorla âsi göründü,
Hem Peygamberine, hem Allâh’ına.

Lâkin sen sultânım gavs-ı ekbersin
Âhiretten bile himmet eylersin,
Çok çekti şu millet murada ersin
Şefâat kıl şâhım mededhâhına.

***

Vaktiyle İttihat ve Terakki Fırkası’nın içinde Abdülhamid Han’a düşmanlık eden Süleyman Nazif de pişmanlığını aşağıdaki şiiriyle dile getirmiş:

Padişahım gelmemişken yâda biz,
İşte geldik senden istimdâda biz,
Öldürürler başlasak feryâda biz,
Hasret olduk eski istibdâda biz.

Dem-bedem coşmakta fakr u ihtiyaç,
Her ocak sönmüş ve susmuş, millet aç.
Memleket mâtemde, öksüz taht u tâç,
Hasret olduk eski istibdâda biz.

***

Sultan İkinci Abdülhamid Han 1905 yılının Temmuz ayında Ermeni komitacıların kendisine teptiplediği bir suikast girişiminden, 1 dakika 42 saniyelik bir gecikmeyle kurtulmuştu… Şair Tevfik Fikret ise bunun üzerine Ermeni komitacılara olan sitemini ve Padişah’a olan kinini şu şiiri ile kusmuştu:

“Ey şanlı avcı, dâmını bî-hûde kurmadın!
Attın… Fakat yazık ki, yazıklar ki vurmadın!
Dursaydı bir dakikacağız devr-i bî-sükûn
Yahut o durmasaydı, o iklîl-i ser-nigûn
Kanlarla bir cinâyete pek benzeyen bu iş
Bir hayr olurdu, misli asırlarca geçmemiş
Lâkin tesadüf… Ah o kavîler münâdimi,
Âcizlerin, zavallıların hasm-ı dâimi,
Birden yetişti mahva bu tedbîr-i hâriki;
Söndürdü bir nefeste bu ümmîd-i bâriki.
Nakşetti bir tehekküm için baht-ı bî-şuûr
Târih-i zulme bir yeni dibâce-i gurûr
Kurtuldu; hakkıdır, alacak, şimdi intikam;
Lâkin unutmasın şunu târih-i sifle-kâm:
Bir kavmi çiğnemekle bugün eğlenen denî
Bir lâhza-i teahhura medyûn bu keyfini!”

Daha sonraları Tevfik Fikret, pişmanlığını İttihat ve Terakki düşmanlığı ile gösteriyor ve bu duygularını o çok meşhur olan “Hân-ı Yağma” isimli şiiri ile anlatmaya çalışıyordu:

Bu sofracık, efendiler – ki iltikaama muntazır
Huzurunuzda titriyor – şu milletin hayatıdır
Şu milletin ki mustarip, şu milletin ki muhtazır
Fakat sakın çekinmeyin, yiyin, yutun hapır hapır…

Yiyin efendiler yiyin, bu han-ı iştiha sizin
Doyunca, tıksırınca, çatlayıncaya kadar yiyin

Efendiler pek açsınız, bu çehrenizde bellidir
Yiyin, yemezseniz bugün, yarın kalır mı kim bilir
Şu nadi-i niam, bakın kudumunuzla müftehir
Bu hakkıdır gazanızın, evet, o hak da elde bir…

Yiyin efendiler yiyin, bu han-ı zi-safa sizin
Doyunca, tıksırınca, çatlayıncaya kadar yiyin

Bütün bu nazlı beylerin ne varsa ortalıkta say
Haseb, neseb, şeref, oyun, düğün, konak, saray
Bütün sizin, efendiler, konak, saray, gelin, alay
Bütün sizin, bütün sizin, hazır hazır, kolay kolay…

Yiyin efendiler yiyin, bu han-ı iştiha sizin
Doyunca, tıksırınca, çatlayıncaya kadar yiyin

Büyüklüğün biraz ağır da olsa hazmı yok zarar
Gurur-ı ihtişamı var, sürur-ı intikaamı var
Bu sofra iltifatınızdan işte ab ü tab umar
Sizin bu baş, beyin, ciğer, bütün şu kanlı lokmalar…

Yiyin efendiler yiyin, bu han-ı can-feza sizin
Doyunca, tıksırınca, çatlayıncaya kadar yiyin

Verir zavallı memleket, verir ne varsa, malini
Vücudunu, hayatını, ümidini, hayalini
Bütün ferağ-ı halini, olanca şevk-i balini
Hemen yutun düşünmeyin haramını, helalini…

Yiyin efendiler yiyin, bu han-ı iştiha sizin
Doyunca, tıksırınca, çatlayıncaya kadar yiyin

Bu harmanın gelir sonu, kapıştırın giderayak
Yarın bakarsınız söner bugün çıtırdayan ocak
Bugünkü mideler kavi, bugünkü çorbalar sıcak
Atıştırın, tıkıştırın, kapış kapış, çanak çanak…

Yiyin efendiler yiyin, bu han-ı pür-neva sizin
Doyunca, tıksırınca, çatlayıncaya kadar yiyin

*****

Gelelim şimdi de asıl sorunuz olan Millî Şarimiz'in durumuna…

II. Abdülhamid Han’a karşı çok ağır laflar edenlerden birisi de, hiç kuşkusuz, İstiklâl Marşımızın şairi Mehmet Akif Ersoy'dur. Safahat’ında, ağza-kaleme alınamayacak hakaretler vardır… Bırakınız Halîfe-i Müslimîn’e, sıradan bir Müslümana bile edilemeyecek sözler, ithamlar mevcuttur. Hal böyle olunca, atalarımızın dediği gibi “Mızrak çuvala sığmıyor”… Örtülüp kapatılması, te’vil edilmesi de mümkün olmuyor maalesef! İşte birkaç örnek:

*Ah efendim o herif yok mu kızıl kâfirdi! (s. 422)

* İstibdat isimli şiirinde:
“Düşürdün milletin en kahraman evladını ye’se
Ne mel’unsun ki rahmetler okuttun ruh-i İblis’e”

"Ortalık şöyle fena böyle müzebzep işler
Ah o Yıldız’daki baykuş ölüvermezse eğer" (s. 402)

"Çoktan beridir vardı benim bir derdim
Gideyim zalimi ikaz edeyim isterdim
Kafes ardında hanımlar gibi saklıydı Hamid
Âl-i Osman’dan bu korkaklık edilmezdi ümid" (s. 415)

Üzülerek ifade edelim ki; Safahat incelenirse bunlara ilaveten; “korkak, baykuş, merkep, hayvan, zâlim, mel’ûn” gibi ağır hakaretlerle karşılaşmak mümkündür.

Görüldüğü üzere, Mehmet Akif bey başta olmak üzere, ne bu sözlerin sahipleri Nâz ve Niyâz makamında birer velidir, ne de söyledikleri o kategoriye girer. Olsa olsa gençliğin, delişmenliğin, tecrübesizliğin, âdap ve erkândan yoksunluğun bir tezahürü… Ve de o karanlık-puslu dönemin, iç ve dış tuzakların gafilce ağına düşmek, oyununa gelmek olarak değerlendirebiliriz.

Allah’a isyanı çağrıştıran sözleri de malumunuz… Nitekim bunlardan birinde şöyle diyor:

Mazlûmu nedir ezmede, ezdirmede ma’nâ? 
Zâlimleri adlin, hani, öldürmedi hâlâ!

***

Ayrıca Muhammed Abduh hayranlığı gene bilinen bir gerçek…

Tabii ki hataları olcak; peygamberlerin (aleyhimüsselâm) dışında masum olan insan yoktur elbette... Bizim, onun hatalarını işaret etmemiz, kötüleme-karalama değildir tabii ki. İyi yönlerine de bakar, o noktada örnek alabiliriz... Önemli olan; doğruyu eğriden-yanlıştan ayıklayabilmek, iyi ile kötüyü birbirine karıştırmamak olmalı değil mi?

Lakin şu da bir gerçek ki; Mehmet Akif, Abduh gibi Mason birilerini övüyor… Gerçi övmesinin sebebi, Abduh’un reformist bir din adamı olmasıdır. O bakımdan farz edelim; hadi Abduh’un Mason olduğunu anlamadı, fark edemedi… Peki dinde reform istemesine, maruz kalınan sıkıntılar karşısında Allah Teala’ya isyan etmesine ne demeli?! İslâm’da reform olmayacağını / olamayacağını sıradan bir Müslüman dahi bilir / bilebilir. Çünkü reform, aslını kaybetmiş, bozulmuş olan bir şey hakkında düşünülür, mümkündür. Dolayısiyle bu durumda aslını muhafaza etmiş, sırat-ı müstakim olarak kıyamete kadar devam edecek olan İslâm dininde yapılmak istenen reform değil, deform olmaz mı?

Mehmet Akif iyi bir veteriner-âlim-şair-edib olabilir; öyledir de… Ama görülen o ki; imanî şuur noktasında hayli sıkıntıları olan, o günün ağır sayılabilecek şartlarında heyecanına-coşkusuna, endişe ve zaaflarına yenik düşen bir fert olarak karşımıza çıkıyor… Gerçekten şuurlu bir mü’min olsaydı, Abduh gibi bir kişinin Masonluğunu göremez, idrak edemez miydi? Diyelim ki hadi onu anlayşamadı, peki “dinde reform”un ne demek olduğunun da mı şuurunda değildi?

Hasılı; pek çok insan gibi onun da takdire medar olacak yönleri olduğu kadar, tenkide muhatap olabilecek tarafları da mevcut elbette… Rabbim taksiratını affetsin. Rahmetiyle muamele buyursun. 

***

Evet, Mehmet Akif’in II. Abdülhamid Hân’ı baykuş’a benzettiği, ağır hakaretlerde bulunduğu… Yaşanan sıkıntılar karşısında isyan ettiği… Masonlara muhabbeti ve onların dinde reform tuzaklarına kandığı-aldandığı doğrudur. Bunları inkâr etmek kimsenin harcı olamaz.

Fakat şunu söyleyebiliriz; o devirde, âdeta koyun iziyle keçi izinin birbirine karıştığı o meş’um dönemde, herkesin ya da çoğunluğun düştüğü hataya Mehmet Akif bey de düşmüştür… Bununla birlikte Safahat’ın son bölümlerinden aşağıya aktaracağımız beyitler, onun da pişmanlar sınıfına girdiğini veya en azından ima yollu da olsa bu hislerini anlatmaya çalıştığını göstermektedir:

Giden semerciyi, derler, bulur muyuz şimdi?
Ya böyle kalfa değil, basbayağı muallimdi.

Nasıl da kadrini vaktiyle bilemedik, tuhaf iş;
Semer değilmiş o rahmetlininki devletmiş!

Ayrıca Mehmet Akif bey’in Mısır’dayken, saygı duyduğu yakın dostlarından Yozgatlı Mehmet Efendi’ye söylediği şu sözler, hastalandığı yıllarda II. Abdülhamid Han hakkındaki görüşünü değiştirmiş olduğuna bir delil olarak kabul edilebilir: “Ölmez de iyileşebilirsem, hatıralarını yazmak istiyorum. Hatıralarımda Sultan II. Abdülhamid’e karşı i’tizâr (özür dileme) ve itiraflarım olacak.” [Nakleden: Şemsettin Şeker]

Mehmet Akif'in Abdülhamid Hân'a muarızlığı hakkında ayrıca bkz.

https://www.youtube.com/watch?v=4vgrf6C6bBA

http://www.ekrembugraekinci.com/makale.asp?id=539
 XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX




XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX







XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX







BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI KELÂM BİLİM DALI 20. YÜZYILIN ÜRETTİĞİ İTİKÂDİ-KELÂMİ PROBLEMLERE MEHMET AKİF ERSOY’UN BAKIŞI YÜKSEK LİSANS TEZİ BETÜL MERAL BURSA-2020 T. C. BURSA ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI KELÂM BİLİM DALI 20. YÜZYILIN ÜRETTİĞİ İTİKÂDİ-KELÂMİ PROBLEMLERE MEHMET AKİF ERSOY’UN BAKIŞI YÜKSEK LİSANS TEZİ Betül MERAL Danışman: Prof. Dr. Tevfik YÜCEDOĞRU BURSA-2020 v ÖZET Yazarın Adı ve Soyadı : Betül MERAL Üniversite : Bursa Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : Temel İslâm Bilimleri Bilim Dalı : Kelâm Tezin Niteliği : Yüksek Lisans Sayfa Sayısı : xi+ 74 Mezuniyet Tarihi : Tez Danışmanı : Prof. Dr. Tevfik YÜCEDOĞRU 20. YÜZYIL’IN ÜRETTİĞİ İTİKÂDİ-KELÂMİ PROBLEMLERE MEHMET AKİF ERSOY’UN BAKIŞI 20. yüzyıl dünya genelinde siyasi, iktisadi, sosyal, kültürel ve dini alanlarda değişimlerin ve yeni fikri hareketlerin olduğu bir dönemdir. Mehmet Akif Ersoy, bu dönemde yaşayan Doğu-Batı medeniyetlerinin durumunu gözlemleyip karşılaştırmalı olarak tahlil eden bir düşünürdür. Osmanlı Devleti’nin en çalkantılı döneminde yaşanan toplumsal sorunlar ile aydın-halk arasındaki itikâdi ve kelâmi alanda oluşan fikir ayrılıklarına Akif’in Safahat adlı eseri, yayınladığı çeşitli makale ve tefsir çalışmaları incelenerek ulaşılmıştır. Bu bağlamda öncelikle Akif’in fikirlerinin oluşmasına zemin hazırlayan sosyal ortam ele alınmıştır. İtikâdi- kelâmi problemler ise Mehmet Akif’in uluhiyyet- nübüvvet- semiyyat düşünceleri altında işlenmiştir. Çalışmamızın son kısmında dönemin diğer tartışılan konularından olan dinde teceddüd, eğitim, kadın ve aile hayatına değinilirken halkın kültür, gelenek ve inançları da göz önünde bulundurulmuş, Akif’in şiirlerindeki hikayelere başvurulmuştur. 20. yüzyılın ürettiği itikadi-kelami problemlere dönemin sosyo-kültürel yapısı etkili olmuş ve Akif, toplumu bu yönde arzu edilen İslamî hayata yönlendirmeye çalışmıştır. Bu çalışma, Mehmet Akif’in eserlerinin yalnızca edebi nitelikli olmadığını aynı zamanda toplumsal ve dini alanlarda da incelenmeye değer olduğunu ve kendisine yapılan eleştirilerin sebeplerini belirleme bakımından önemli olduğu düşünülmektedir. ANAHTAR KELİMELER: Mehmet Akif Ersoy, Safahat, İslamcılık, Batılılaşma, Din, Kader, Tevekkül vi ABSTRACT Name and Surname : Betül MERAL University : Bursa Uludağ University Institution : Social Sciense Institutıon Field : Basic Islamic Scienses Branch : Theology Degree Awarded : Master Page Number : xi+74 Degree Date : Supervisor Prof. Dr. Tevfik TÜCEDOĞRU MEHMET AKİF ERSOY’S PERSPECTIVES ON THE THEOLOGICAL PROBLEMS OF THE 20TH CENTURY The 20th century is a period of changes and new intellectual movements in the political, economic, social, cultural and religious fields around the world. Mehmet Akif Ersoy was a thinker who observes and analyzes the situation of EastWest civilizations in this period. The social problems experienced during the most turbulent period of the Ottoman Empire with the differences of opinion between the intellectuals and the people in the theological field were reached by examining Akif’s Safahat and various articles and commentaries. In this context, firstly, the social environment that prepared the ground for the formation of Akif's ideas was discussed. Theological problems were discussed under Mehmet Akif's ideas of uluhiyyet-nubuvvet-semiyyat. In the last part of the study, the culture, traditions and beliefs of the people were also taken into consideration while referring to the other debated issues of the period, inovation in religion, education, women and family life, and the stories in Akif's poems were used. The socio-cultural structure of the period was effective on the theological problems produced in the 20th century and Akif tried to lead the society to the desired Islamic life in this direction. In the study, it is thought that Mehmet Akif’s works are not only literary but also worthy to examine in social and religious fields and are important in determining the reasons for his criticism. KEYWORDS: Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Islamism, Westernization, Religion, Predestination, Reliance (Tawakkul) vii ÖNSÖZ 20. yüzyıl düşünürlerinden olan Mehmet Akif Ersoy’un itikâdi ve kelâmi düşünceleri Safahat adlı eseri başta olmak üzere eserleri incelenerek çalışmamıza konu olmuştur. Çalışmanın giriş bölümde araştırmanın konusu ve amacı belirtilip konunun mahiyeti ele alınmıştır. Takip edilen metot ve yöntemler, yararlanılan kaynaklar belirtilmiştir. Birinci bölümde Mehmet Akif’in okul ve meslek hayatına değinilmiş, yaşadığı sosyal ortamın tahlili yapılmıştır. Akif, Osmanlı Devleti’nin son ve zor zamanlarına şahitlik ettiği ve bazı olaylara kayıtsız kalamadığı için eserlerinde siyasi düşüncelerine de ulaşmak mümkündür. Ancak bu tür konular araştırmanın amacını aştığı için çalışmaya dâhil edilmemiştir. Sadece devleti dağılmadan kurtarma niyetiyle oluşturulan fikri akımlar hakkında kısaca bilgi verilmiş, Akif’in İslam birliğinin sağlanması hakkındaki fikirlerine yer verilmiştir. Mehmet Akif, İslam birliğini tekrardan canlandırma adına toplumsal sorunlara değinmiş ve bunların nedenlerini tespit edip yapılması gerekenleri şiirlerinde, vaaz ve hutbelerinde ifade etmiştir. Bu çalışmada Akif’in eleştirdiği sosyal sorunlara Sebilü’r-Reşad da yayınlamış olduğu eserlerinden örnekler vererek değinilmiştir. Çalışmanın ikinci bölümünde itikâdî konulara giriş yapılmış Akif’in eserlerinin satır aralarında işlemiş olduğu iman bahislerine yer verilmiştir. İman ve amel arasındaki bağlantıya sıkça değinen Akif’in şiirlerinden örnekler vererek konu açıklanmaya çalışılmıştır. 20. yy’ın sosyo-kültürel şartlarında yaşayan Akif’in kelâmî konular hakkında düşünceleri, ulûhiyyet, nübüvvet ve semiyyât olmak üzere üç ana başlık altında ele alınmıştır. Ulûhiyyet konuları Akif’in eserlerinde en sık bahsettiği konulardır. Şiirlerinin konusu Allah iman olan, Allah’ın çeşitli isim ve sıfatlardan bahsedilen yerler ile kader, tevekkül ve insan iradesinin ele alındığı kısımlar incelenip Akif’in ilahiyat bahisleri hakkındaki fikirlerine ulaşılmaya çalışılmıştır. Akif’in bu gibi dini konuları eserlerine işleyişi incelenirken onun kelam alimi olmadığı, dönemin en iyi sosyal gözlemcilerinden bir şair olduğu göz ardı edilmemiştir. Nübüvvet ve semiyyat başlıklarında ise bahsi geçen inanç esaslarının, Akif tarafından ele alınışı ve eserlerine konu edinmesi örnekler vererek açıklanmaya çalışılmıştır. Burada dikkat çeken husus viii ise Akif, toplumsal sorunlara ve halkın yanlış olduğunu düşündüğü İslami düşüncelerine değinirken İslam birliğini sağlamak ve Müslüman toplumların yeniden yükselişe geçirmek için bu inanç esaslarından bahsetmiştir. Çalışmanın son bölümünde ise Akif’in eserlerinde sıkça ele aldığı diğer birkaç düşüncesine değinilmiştir. Dini yenileme çalışmaları bağlamında kendisinin düşünceleri ve İslam’ın ilerlemeye engel olduğunu Batı’nın taklit edilmesi gerektiğini söyleyen aydınlara eleştirileri Safahat’tan ifadeleriyle ele alınmıştır. Eğitim sahasında çeşitli önerileri olan Akif, özellikle Asım şiirinde bu düşüncelerini dile getirmiş medresemektep ikilisine değinmiş ve ıslahat çalışmaları hakkında fikirlerini beyan etmiştir. Kadın ve aile hayatı hakkındaki düşüncelerine de tercüme çalışmaları ve canlı betimlemelerin bulunduğu şiirleri incelenerek ulaşılmıştır. Çalışmamız boyunca desteklerini esirgemeyen danışman hocam Prof. Dr. Tevfik YÜCEDOĞRU’ya teşekkürlerimi sunarım. Kaynak ve fikir yardımında bulunan Doç. Dr. U. Murat KILAVUZ ve yardımlarıyla destek olan Prof. Dr. O. Şener KOLOĞLU’na teşekkürlerimi belirtmek isterim. Tüm eğitim hayatım boyunca benden maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen aileme teşekkürü bir borç bilirim. ix İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI................................................................................................................. İİ YÜKSEK LİSANS İNTİHAL YAZILIM RAPORU......................................................... İİİ YEMİN METNİ............................................................................................................................ İV ÖZET................................................................................................................................................. V ABSTRACT.................................................................................................................................... Vİ ÖNSÖZ............................................................................................................................................ Vİİ İÇİNDEKİLER ............................................................................................................................. İX KISALTMALAR.......................................................................................................................... Xİ GİRİŞ..................................................................................................................................................1 BİRİNCİ BÖLÜM 20.YY’IN SİYASAL- SOSYAL-KÜLTÜREL ORTAMI VE MEHMET AKİF ERSOY’UN YAKLAŞIMI I. MEHMET AKİF ERSOY VE 20. YY’IN GENEL DURUMU .............................4 II. 20. YÜZYIL SOSYAL ORTAMINA MEHMET AKİF’İN ELEŞTİRİSİ.........9 İKİNCİ BÖLÜM MEHMET AKİF ERSOY’UN ULUHİYYET - NÜBÜVVET – SEMİYYÂT DÜŞÜNCELERİ I. MEHMET AKİF’İN İTİKADİ KONULARA YAKLAŞIMI...................................17 A. İmanın Mahiyeti..................................................................................................17 B. İman- Amel Münasebeti......................................................................................19 C. Taklidi- Tahkiki İman .........................................................................................20 II. MEHMET AKİF ERSOY’UN ULUHİYYET KONUSUNA DAİR DÜŞÜNCELERİ.........................................................................................................21 A. Allah’a İman .......................................................................................................21 1. Allah’ın varlığı..............................................................................................21 2. Allah’ın isim ve sıfatları ...............................................................................25 a. Mehmet Akif Ersoy’un eserlerinde kullandığı ilahî isimler .....................25 b. Mehmet Akif Ersoy’un eserlerinde kullandığı ilahî sıfatlar......................27 (1) Selbî sıfatlar...........................................................................................27 (2) Subûti sıfatlar ........................................................................................28 x B. Kaza Ve Kadere İman ........................................................................................29 1. Mehmet Akif’in kader anlayışı.....................................................................31 2. Mehmet Akif’in tevekkül anlayışı ................................................................38 III. MEHMET AKİF ERSOY’UN NÜBÜVVET KONUSUNA DAİR DÜŞÜNCELERİ .........................................................................................................43 A. Peygamberlere İman ...........................................................................................43 B. Kitaplara İman.....................................................................................................45 IV. MEHMET AKİF’İN SEMİYYÂT KONUSUNA DAİR DÜŞÜNCELERİ ........48 A.Meleklere İman ....................................................................................................48 B.Ahirete İman.........................................................................................................49 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MEHMET AKİF ERSOY’UN DÖNEMİN TARTIŞMALI KONULARINA DAİR DÜŞÜNCELERİ I. DÎNÎ YENİLENME .................................................................................................54 II. EĞİTİM...................................................................................................................58 III. KADIN VE AİLE HAYATI ..................................................................................62 SONUÇ............................................................................................................................................68 KAYNAKÇA.................................................................................................................................71 xi KISALTMALAR Bibliyografik Bilgi Kısaltma Adı geçen eser a.g.e. Baskı b. Bakınız Bkz. Cilt C. Çeviren Çev. Diyanet İşleri Başkanlığı DİB Editör Ed. Hazreti Hz. Sayfa s. Sayı S. Tercüme eden Trc. Yüzyıl Yy Türkiye Diyanet Vakfı TDV Diyanet İslam Ansiklopedisi DİA Sallallahu aleyhi vesellem s.a.s. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi U.Ü.İ.F.D. Marmara Üniversitesi M.Ü. 1 GİRİŞ Mehmet Akif Ersoy 20. yüzyılın Türk-İslam toplumuna kazandırdığı bir düşünürdür. Yaşadığı dönemin sosyal hayatını oldukça iyi gözlemleyen Mehmet Akif, eserlerinde gerek konuları gerek kişileri aracılığıyla dini vurgularda bulunarak itikâdîkelâmî problemlere de değinmiştir. Allah-insan-evren arasındaki bağı İslam’ın asıl kaynakları olan Kur’an-ı Kerim ve hadislerden örneklerle eserlerine akılcı bir fikir adamı edasıyla işlemiştir. Bu dini düşüncelerinin oluşmasında 20. yüzyılda yaşanılan olayların Türk ve Dünya tarihine etkileri kapsamında değerlendirmek gerekir. Eserlerinde bir imparatorluğun yıkılışındaki siyasi ve toplumsal sancıları, ekonomik bunalımları, ahlaki yozlaşmaları, Doğu- Batı medeniyetlerinin durumunu, yapılan çetin savaşları ve tüm bunların sosyolojik ve psikolojik tahlillerine ulaşmak mümkündür. İtikâdî ve kelâmî düşüncelerini de bu sosyal hayattan sahnelerde veya cami kürsüsünde vermiş olduğu vaazlarda dile getirmiştir. Bundan dolayı Mehmet Akif’in problemler karşısında düşüncelerine geçmeden önce 20. yüzyıl hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Siyasi, ekonomik, askeri, sosyal ve kültürel alanlarda zorluk ve değişimlerin yaşandığı dönemde dini hayatın da incelenmesi önem arz eder. Özellikle itikâdî alandaki bazı yanlış fikirlere karşı Akif’in tutumu incelenmeye değerdir. Her dönemde tartışma konusu olan kader inancı başta olmak üzere Akif inanç esaslarını eserlerinin satır aralarında işlemiştir. Konumuzun mahiyeti 20. yüzyıl’da özellikle aydın- halk arasındaki bağın kopukluğunun sebep olduğu yanlış inanışlara kapılan toplumu incelemek ve dini hayattaki bozulmaları ele alarak Akif’in çözümlerini tespit etmektir. Araştırma esnasında sıkça başvuran kaynaklar Mehmet Akif’in şiirlerinden örnekler verdiğimiz Dergâh Yayınları tarafından hazırlanmış olan Safahat adlı eserinden; metinlerin açıklamasında ve tercüme çalışmalarında İsmail Hakkı Şengüler tarafından hazırlanmış olan Mehmed Âkif Külliyatı eserinden yararlanılmıştır. Ayrıca tefsir çalışmaları ve çeşitli makalelerinde ise Sebilü’r-Reşad adlı dergiye başvuru yapılmıştır. Tezin başlığında belirtilen 20. Yüzyıl’ın ürettiği itikâdî-kelâmî problemler Mehmet Akif’in görüşleri doğrultusunda ulûhiyyet-nübüvvet-semiyyât başlıkları altında ele alınmıştır. Zira Akif, dönemin kelam alimlerinden biri olmaması sebebiyle yeni ilmi kelam döneminde tartışılan problemlere birkaç husus haricinde değinmemiştir. Akif’in 2 bahsettiği kelâmî konulara yaklaşımımız kendisi ve yaşanılan sosyal, kültürel, dini hayattaki bozulmalar kapsamında değerlendirilmiştir. Değişen sosyal durumlara göre Akif’in de zaman zaman fikirlerinde değişmeler olması konunun incelenmesini zorlaştırmıştır. Netice itibariyle Akif kelam alanı dahilindeki birkaç konuda edebî ve sosyal yönden güçlü mesajlar içeren düşüncelerini kelam alanında ilmî çalışma amacı gütmeden eserlerine işlemiştir. Mehmet Akif Ersoy hakkında daha önce yapılan tez çalışmaları incelenip tahlil edildiğinde düşüncelerinin birçok yönden ele alındığını görmekteyiz. Akif’in eşsiz eseri Safahat, dil ve edebiyat açısından sanatsal değerlendirmelere konu olmuştur. Yine eserinde ele aldığı konulardan ahlâk ve eğitim alanında, toplumsal ve sosyolojik açılardan çalışmalar yapılmıştır. Milli mücadele yıllarında göstermiş olduğu gayret sebebiyle Akif’in düşünceleri siyasî bağlamda araştırmalarda yer edinmiştir. Din hakkında fikirleri ve dini yaşam önerileri incelenmiş, Yaratıcı, kader ve tevekkül gibi konular çalışmalarda ön planda tutulmuştur. Bu çalışmada ise Mehmet Akif’in fikirleri Safahat, çeşitli makale ve tefsir çalışmaları, hutbe ve vaazları incelenerek özellikle itikâdî alanın her noktasında incelenmeye çalışılmıştır. Kelam ilminin üç ana başlığı ulûhiyyet, nübüvvet ve semiyyât başlıkları altında Akif’in düşünceleri ve bu düşüncelere zemin hazırlayan durumlar belirtilmiştir. BİRİNCİ BÖLÜM 20.YY’IN SİYASAL- SOSYAL-KÜLTÜREL ORTAMI VE MEHMET AKİF ERSOY’UN YAKLAŞIMI 4 I. MEHMET AKİF ERSOY VE 20. YY’IN GENEL DURUMU Mehmet Akif Ersoy, 1873 yılının aralık ayında Fatih semtinde doğmuştur. Babası Arnavut Mehmed Tahir Efendi, annesi aslen Buharalı olan Emine Şerife Hanım’dır. İlk öğrenimine Emir Buhari mahalle mektebinde başlayıp ik i yıl öğrenim gördükten sonra ibtidaî mektebine yazılmıştır. Bu yıllarda eserinde aynı zamanda hocası olarak tanıttığı babasından Arapça dersleri almaya başlamıştır. 1885 yılında Fatih rüşdiyesinden mezun olan Akif, mülkiye mektebinin idadî kısmına yazılmıştır. 1888 yılında babasının vefatı üzerine daha kısa sürede meslek sahibi olabilmek için Mülkiye Baytar Mektebine yazılmış ve hayatındaki sıkıntılara rağmen okulu birincilikle bitirmiştir. Öğrencilik yıllarında güreş başta olmak üzere sporla ilgilenmiş ve aynı zamanda şiire olan ilgisi de artmıştır. Mezuniyetinin ardından Ziraat Nezareti Umür-ı Baytariyye ve Islah-ı Hayvânât Umûm Müfettiş Muavinliği’yle memuriyet hayatına başlamıştır. Mesleği gereği Anadolu ve Rumeli bölgeleri ile ordunun ihtiyaçlarının belirlenmesi görevi için de Şam’a seyahatler yapmıştır. Her yöre halkını yakından tanıma fırsatı bulmuş, onların hayatlarından kesitleri, dert ve sıkıntılarını realist bir dille şiirlerine konu edinmiştir.1 Sadece İslam topraklarına değil Avrupa’ya da Teşkilat-ı Mahsûsa’nın din görevlisi olarak seyahat etmiştir.2 Bu sayede sıkça yer verdiği doğu-batı medeniyetlerinin dinî, siyasî, ilmî ve kültürel bakımından karşılaştırmasını yapmıştır. Mehmet Akif, yazılarında ve söylemlerinde gelecek nesillere sadece 20. yy’da yaşanan olumlu-olumsuz vakıalar hakkında bilgiler vermekle kalmayıp Müslüman genç neslin istikbal hayalini diri tutması yönünde öğütlerde bulunması kendisini ve eserlerini unutulmaz kılan sebeplerden sayılmıştır. Osmanlı döneminin ilk yıllarından itibaren destansı tarih bilgilerine sahip olan Akif, milli mücadele zamanlarında halkın arasında bulunmuş ve mecliste aksiyon ve eylem adamı kimliğiyle ön plana çıkmıştır. Cami kürsüsünde hatip, vaiz, dergilerde ise şair ve ilim adamı kimliğiyle faaliyetlerini sürdürmüştür. 1 M. Ertuğrul Düzdağ- M. Orhan Okay “Mehmed Âkif Ersoy”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2003, C. XXVIII, s. 432-439. Ayrıca bkz. Hasan Basri Çantay, Âkifnâme (Mehmed Âkif), Ahmed Sait Matbaası, İstanbul, 1966, s. 13-21. 2 İsmail Hakkı Şengüler, Açıklamalı ve Lügatçeli Mehmed Âkif Külliyatı, C. X, Mert Yayıncılık, İstanbul, s. 97. 5 20. yy’ı sadece Osmanlı tarihi açısından değil dünya tarihinin yeniden yazılması bağlamında küresel bir bakışla değerlendirmek gerekir. Dünya haritasının yeniden şekillendiği, toprak bütünlüklerinin kaybedildiği, milliyetçilik düşüncesiyle yeni fikir ve akımların oluştuğu, sömürge anlayışıyla devletlerin siyasi, ekonomik, askeri sistemlerindeki değişikliklerin yaşandığı bir devirdir. Bu devirde dünya tarihini etkileyecek birçok savaş gerçekleşmiş, imparatorluklar yıkılıp yeni devletler kurulmuş, zorlu ve önemli diplomatik kararlar alınmıştır. Yüzyıllar boyunca daim olmuş farklı milletten, dinden, kültürden insanları bünyesinde yaşatan imparatorlukların yaşadığı sıkıntıları kendisine dert edinen Mehmet Akif, Osmanlı devleti içinde oluşan çatlakların sebeplerinin önemli bir kısmına dış güçlerin sebep olduğunu ancak bunun üstesinden gelecek kudretin, iman gücünün halen milletimizde mevcut olduğunu düşünmüştür. Osmanlı tarihi boyunca en zorlu siyasi kararların alındığı dönemde ülkenin refahı için aynı dönemde çözüm yolları arayan Ziya Gökalp, Namık Kemal, Said Halim Paşa gibi birçok aydın kendi siyasi düşüncelerini ifade etmiştir.3 Devletin istikbali için Osmanlıcılık, Türkçülük, Turancılık, İslamcılık, Batıcılık gibi birçok akım öne sürülmüştür. Yusuf Akçura “Üç Tarz-ı Siyaset adlı makalesinde şöyle ifadelendirmiştir: “Birincisi, Osmanlı Hükümetine tâbi muhtelif milletleri temsil ederek ve birleştirerek bir Osmanlı milleti vücuda getirmek. İkincisi, hilafet hakkının Osmanlı devleti hükümdarlarından olmasından faydalanarak, bütün İslamları söz konusu hükümetin idaresinde siyaseten birleştirmek. Üçüncüsü, ırka dayanan siyasi bir Türk milleti teşkil etmek.” 4 Mehmet Akif Ersoy bu üç akımdan İslamcılık akımına yakın durmuş, başyazarlığını yaptığı Sırat-ı Müstakim dergisinde fikirlerini okuyucuyla paylaşmıştır. Devleti bulunduğu durumdan kurtarmak için izlenecek yöntemin, İslam’ı doğru anlama ve nihayetinde İslamî bir yaşam sergileme olarak görmüştür. Çağdaşı olduğu Muhammed Abduh, Cemalettin Afgani’nin de benimsediği İslamcılık anlayışıyla görüşleri paralellik arz etmesinden dolayı düşüncelerinin kaynağı olarak bu isimler gösterilmiştir. Oysaki Akif’in fikirlerinin oluşmasında etki eden faktörleri incelemeye başlanırsa çocukluk ve gençlik yıllarında ailede almış olduğu eğitim önde gelir. Ayrıca 3 Ayrıntılı bilgi için bkz. Kemal H. Karpat, Türk Demokrasi Tarihi Sosyal, Kültürel, Ekonomik Temeller, 4. b., Timaş Yayınları, İstanbul, 2013, s. 106-116. 4 Yusuf Akçura, Üç Tarz-ı Siyaset, Kilit Yayınları, Ankara, 2012, s. 8. 6 eserlerinden de anlaşılacağı üzere dönemin siyasi durumu, toplumsal sorunlar, kültür, halkın dini ve ilmi yaşantısından gözlemleri düşüncelerinin asıl kaynaklarıdır. Ayrıca hitap ettikleri toplumların farklılıkları göz önünde bulundurulursa Akif’in düşüncelerinin kaynağının İkbal, Abduh ve Afgani değil yaşadığı toplum, toplumun sorunları ve bu sorunların üstesinden gelebilecek İslami ruhu canlandıracak nesil olduğu anlaşılır.5 “Akif, görüşlerini İslamcılık şemsiyesi altında ifade etse de dönemin Osmanlıcılık, Batıcılık, Milliyetçilik gibi düşünce akımları belli alanlarda çakıştığı ve ayrıştığı için Akif’in duruşunu diğer düşünce akımları açısından da değerlendirmek gerekir.” 6 Örneğin Batıcıların aile hayatında yapmak istedikleri inkılabı ve kadının sosyal hayattaki konumu karşısında Akif’in düşüncesi muhafazakârlık akımından çok da uzaklaşamamıştır. Ancak buna karşılık kadına sözlü ve fiziki şiddet ile üzerine evlenme durumlarına dönemin muhafazârlık düşüncesi karşıtı olarak Asım şiirinde kahramanını konuşturmuştur.7 Mehmet Akif, Müslüman Türk nesli bilinçlendirmek, harekete geçirmek adına Türkçülük akımını desteklemiş ancak siyasi bir hüviyet kazanması üzerine bunun karşısında durmuştur. Aynı şekilde neşrettiği dergilerde yayınlanmasına müsaade edilen “Türk-İslam âlemi”, “ümmet-i Türkiye”, “Türk birliği” gibi kavramlar ileriki zamanlarda siyasi bir nitelik kazanan “Türkçülük”, “Milliyetçilik” hareketlerine kapı araladığı için bu tür söylemlere karşı çıkılmıştır. 8 Şayet milliyetçilik düşüncesi kavmiyetçilik fikriyle eş tutulursa Akif bu düşünceden uzaktır. O, kavmiyetçilik fikrini ırkçılıkla bağdaştırdığını toplumu ayrılığa düşüreceğinden İslam’ın ruhuna aykırı olduğunu9 ve böyle bir düşünceye sahip olmadığını şu dizelerde dile getirmiştir: “Hani milliyyetin İslam idi. – Kavmiyet ne! Sarılıp sımsıkı dursaydın a milliyyetine Arnavutluk ne demek, var mı şeriatta yeri 5 Sezai Karakoç, Mehmed Âkif, 21. b., Diriliş Yayınları, İstanbul, 2017, s. 23. 6 Ed.Yasin Aktay, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce- İslamcılık, C. VI, 2. b., İletişim Yayınları, İstanbul, 2005, s. 75. 7 a.g.e., 78-79. 8 Ertuğrul Düzdağ, Mehmet Âkif Ersoy, 2. b.,T.C Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1998, s.71. 9 Hayreddin Karaman, İslami Hareketler Öncüleri 4, İz Yayıncılık, İstanbul, 2014, s. 361. 7 Küfr olur başka değil, kavmini sürmek ileri Arap‟ın Türk‟e, Laz‟ın Çerkez‟e yahut Kürd‟e Acem‟in Çinli‟ye, rüçhanı mı varmış nerde?”10 Yayınladığı dergide kavmiyetçilik fikriyle ilgili birçok makalesini de görmekteyiz. Bunlardan birinde düşüncelerini şöyle kaleme almıştır: “Kavmiyet cereyanı en medenî, en müterakki cem’iyetleri birbirine düşürür. Bizim gibi anasır-ı mürekkebesi bilâistisna cahil bulunan bir cemaati ise tarumar eder. Geliniz, bu cereyanı körüklemeyiniz…” 11 Akif, Al-i İmran Suresinin 103. ayetini12 tefsir ederken; Evs ve Hazrec kabilelerinin aralarındaki uzun yıllar süren anlaşmazlık ve muharebelerin İslam’la son bulması örneğini verir. Osmanlı Devleti içinde yaşayan farklı ırka mensup kişileri, yabancı unsurları aynı milliyet altında birleştiren bir tek bağın Müslümanlık olduğunu dile getirmiştir. Cahiliye dönemindeki asabiyet düşüncesi ile kendi dönemindeki kavmiyet anlayışı İslam’la bağdaşmayan ve İslam’ın yasakladığı bir hâl olup bu fikriyattan uzaklaşılmazsa devletin parçalanmasının kaçınılmaz olduğunu ifade etmiştir.13 Akif’in milliyetçi ve dinci kimliklerinin bütünleştiği idealindeki nesli, Asım şiirinin “Çanakkale Şehitlerine” kısmında işlemiştir. Nurettin Topçu bu bölüm ve Akif’in milliyetçiliği ile ilgili düşüncelerini şöyle dile getirmiştir: “Dinî irade ile millî irade hiçbir kitapta ve hiçbir dimağda görülmemiş şekilde bu eserde birleştirilmiştir. O zamana kadar milliyetçi denince dine karşı veya yabancı olan kişi, dinci ve Müslüman deyince de, milliyetçiliği tanımayan insan akla gelirdi. Milliyetçi, ırkçı yani kemikçi idi. Dinci ise, hurafeci ve vatansız varlıktı. Ruhlarımızı 10 Mehmet Âkif Ersoy, Safahat, 1. b., Dergâh Yayınları, İstanbul, 2014, s. 366. 11 Mehmet Akif Ersoy, “Köy Hocası”, Sebilü’r-Reşad, C. XV, Aded. 382 (K. Evvel 1334), s. 332. 12 “Hepiniz birden Allah’ın ipine sımsıkı yapışın; bölünüp parçalanmayın. Allah’ın size olan nimetini hatırlayın. Hani siz birbirinize düşman idiniz de Allah gönüllerinizi birleştirdi ve O’nun nimeti sayesinde kardeş oldunuz…” 13 Mehmet Akif Ersoy, “Tefsir-i Şerif”, Sebilü’r-Reşad, C. IX, Aded. 212 (Eylül 1328), s.64. 8 aynı zamanda bir hezeyan teşkil eden bu safsatadan kurtaran Mehmet Âkif’tir. Türkün müslümanlıktan, milliyetçiliğimizin İslâm’dan ayrılmayacağını bize öğreten o oldu.” 14 Nurettin Topçu, Akif’in milliyetçiliğinin şu iki unsurun karşılaşmasından doğduğunu dile getirir: Geçmiş tarih- ecdat duygusu ve ahlaki yapı.15 Akif’in eleştirilerini yoğunlaştırdığı dönemin diğer siyasi akımı Batıcılıktır. 20.yy’dan önce başlamış olan Batılılaşma hareketleri, Batı kültürünün taklit edilmesi düzeyinde olup devlete herhangi bir fayda sağlamamıştır. Buna rağmen aşırı Batıcılar söylemlerine devam etmişlerdir ve Avrupa medeniyeti haricinde bir medeniyeti kabul etmek istemediklerini dile getirmişlerdir.16 Akif bu siyasi yaklaşımlara çeşitli eleştiriler de bulunmuştur ama en büyük eleştirisi Batılı düşünceye sahip aydınlara karşı olmuştur. Batının ilim ve teknolojisiyle birlikte kültürünün benimsenmesi, kendi kültürümüzden uzaklaşılması, geri kalmışlığın sebebi din ve dini yaşam görülüp bunların medeniyet çatısı altında olmaması gerektiği düşüncesine tepki göstermiştir. Eğitim için modern okulların inşa edilmesi, askeri birlikler için kışlaların yapımı, fabrikaların açılımıyla ekonomiye desteğin sağlanması, ilim ve bilim sahalarının artırılması yönünde sağlanan yeniliklerin daimi için topluma birlik ruhuna veren “din” kaynağının göz ardı edilmemesi gerektiği yönünde şunları dile getirmiştir: “Sonunda gördü ki: Ümmette müşterek vicdan Tahassüsâtını almakta aynı menba’dan; Kurursa bir gün o menba’ ne his kalır, ne hayât; Bekaa-yı dîn ile kaaim hayât-ı cem’iyyât; Mukaddesâtını tesbîte uğraşıp durdu… Mücerredât-ı kesîfeyle bir cihan kurdu.”17 14 Nurettin Topçu, Mehmet Âkif, 11. b., Dergâh Yayınları, İstanbul, 2018, s. 46. 15 Topçu, a.g.e. s. 43. 16 Bernard Lewis, Modern Türkiye’nin Doğuşu, 7. b., Arkadaş Yayınevi, Ankara, 2014, s. 316-319. Ayrıca bu konuyla ilgili bkz. Nurettin Topçu, Kültür ve Medeniyet, 13. b., Dergâh Yayınları, İstanbul, 2018, s.60. 17 Şengüler, a.g.e., C. III, s. 132-133. 9 II. 20. YÜZYIL SOSYAL ORTAMINA MEHMET AKİF’İN ELEŞTİRİSİ Mehmet Akif Ersoy şair ve fikir adamı kimliğiyle içinde bulunduğu toplumun sorumluluklarını üstlenmiş ve acılarını en derinden hissetmiş yazılarına da aksettirmiştir. Eserlerinde “Destanla mesneviyi, eylemle şiiri, dava bilinciyle insan bilincini, modern edebiyat imkânlarıyla geleneksel birikimi, vaaz ile şiiri, şiir ile meydanı, meydan ile camiyi buluşturuyor.” 18 Akif’in eserleri incelendiğinde yazılarının sadece edebi yönünün ön planda tutulmaması gerektiği anlaşılır. Memuriyeti nedeniyle yaptığı seyahatler ve görev yerleri dikkate alındığında Anadolu ve Rumeli’nin birçok şehrinde Suriye, Arabistan bölgelerinde19 , Teşkilat-ı Mahsusa’nın görevlendirmesiyle Berlin’de bulunmuştur.20 Dolayısıyla Doğu-Batı medeniyetlerini gözlemleyip yakından tanıma fırsatı bulmuş bu dönem ve toplum hakkında düşüncelerini eserlerine almıştır. 21 Mehmet Akif, işlediği içtimai ve iktisadi konular, psikolojik ve sosyolojik tahliller şiirlerinde ve düz yazılarında göze çarpan en önemli etkenlerdir. Yüzyıllar boyunca süren İslam dünyası ve Osmanlı’nın parlak dönemlerinin sonuna yaklaşıldığı siyasi ve sosyal yönden bunalımlı süreçlerin yaşandığı bir dönemde, dini hayat ve arzu edilen İslam coğrafyası da sıkça dile getirilmiştir. Âkif halk nezdinde rahatsız olduğu durumları eserlerinin çeşitli bölümlerinde işlemiştir. Sosyo-ekonomik açıdan eleştirileri şu noktalarda birleşir: Tembellik, miskinlik, cehalet, ümitsizlik, sabırsızlık, ahlakî yozlaşma, evlilik ve boşanma, Müslümanların tefrikaya düşmesi, kavmiyetçilik anlayışı, fakirlik ve sefalet… İslam’ın çalışmaya ve azme verdiği öneme rağmen tembellik ve miskinlik, atalarının kendilerine emanet verdiği medeniyeti layığıyla koruyamama ve Batı medeniyetinin gerisinde kalma durumunu Maide Suresinin 105. ayetini tefsir ederken şu şekilde dile getirmiştir: “Biz sair milletlerden o kadar geri kalmış idik ki aralarındaki 18 Ali Haydar Haksal, Âkif Duruşlu Âsım, 1. b., İnsan Yayınları, İstanbul, 2006, s. 12. 19 Çantay, Âkifnâme, s. 21. 20 Cemal Kutay, Necid Çöllerinde Mehmet Akif, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 2000, s.10-11. 21 Ayrıca bkz. Alim Gür, “Doğu-Batı Dünyası Karşısında Mehmet Âkif”, Konya Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 4 (1997) s. 29-46. 10 mesafeyi tayy edebilmek için her ferd uhdesindeki vazifeden başka bir de fedakarlık hissiyle mütehassis olacak idi. Heyhat, bizler o vazifeyi bile külliyyen ihmal ettik.” 22 Akif çalışmaya verdiği önemin en güzel örneğini Fatih Kürsüsünde şiirinde dile getirmiştir. Alemdeki her bir varlığın çalışma halinde olduğunu örnek göstererek insanın da çalışması gerektiği çıkarımında bulunmuştur. 23 Ayrıca eserinin birden çok yerinde çalışma eylemine dikkat çekmek için şunları kaleme almıştır: “Bekâyı hak tanıyan sa’yi bir vazife bilir; Çalış çalış ki bekâ sa’y olursa hakkedilir.” 24 Akif, tembellik yapmayarak azimle çalışan milletten Allah’ın da yardımını esirgemeyeceğini şöyle dile getirir: “Çalışmak!.. Başka yol yok, hem nasıl? Canlarla, başlarla. Alınlar terlesin, derhal iner mev’ud olan rahmet, Nasıl hâsir kalır “Tevfiki hakkettim.” diyen millet?” 25 Eleştirilerine Şeriat’ın çalışmayı telkin etmesine rağmen çalışmadan oturup din adına hurafe uyduranları da katar.26 Akif cehalet karşıtı olduğunu ve cehalet sonucu dine hurafeler girdiğini Fatih Kürsüsü’nde şöyle seslenmiştir: ““Çalış” dedikçe şeriat, çalışmadın, durdun, Onun hesabına birçok hurâfe uydurdun! … Bakın ne hâle getirmiş ki cehlimiz dîni: Hurâfeler bürümüş en temiz menâbi’ini.”27 22 Şengüler, a.g.e., C. IX, s. 152. 23 “Kamer çalışmadadır, gökle yer çalışmadadır; Güneş çalışmada, seyyâreler çalışmadadır. Didinmeden geri durmaz nücûm-i gîsû-dâr; Bütün alın teridir durmayıp yağan envâr!” (Safahat, s. 430) 24 Ersoy, a.g.e., s. 430. 25 a.g.e., s. 800. 26 a.g.e., s. 452. 27 a.g.e., s. 466. 11 Zümer Suresinin 9. ayetinde “Hiç bilenlerle bilmeyenler bir olur mu?” ifadesinin manzum tefsirinde cehaleti yüz karası olarak niteleyip milletçe bu durumdan kurtulmak için gayret gösterilmesi gerektiğini ifade etmiştir. Cehaletle mücadele için sadece okul açmanın yeterli olmadığını eğitim kurumlarının ve öğretmenlerin nasıl olması gerektiğini çeşitli yazılarında dile getirmiştir.28 19. yy’dan beri süregelen savaşlar ve alınan bazı olumsuz sonuçlar Osmanlı Devletini yormuştur. Bunun neticesinde halkın düştüğü ümitsizlik halini de Mehmet Akif yazılarında eleştirmiştir. Bunu İnşirah suresinin tefsir çalışmasında “usr” ve “yusr” kavramlarını açıklayarak ifade etmiştir. Kolaylığın ve zorluğun, güçlüğün peşinden geleceğini ancak bu musibetlerden kurtulmak için ye’s’e düşmemek gerektiğini ifade etmiştir. Azim ile çalışılırsa her türlü felaketlerin sonunun muvaffakiyetle neticeleneceğini ayrıca ye’s’e kapılmanın Müslümanın ruhuna aykırı olduğunu dile getirmiştir. Bu konu da düşüncelerine devam ederken birkaç ayet de zikretmiştir; “…Allah’ın rahmetinden ümidinizi kesmeyin…” 29 , “Çünkü kafirler topluluğundan başkası Allah’ın rahmetinden ümidini kesmez.” 30 Yine bu konuyu Mehmet Akif, Kastamonu halkına vermiş olduğu bir vaazda ümitsizliğe düşenleri ruhlarına hastalık çökmüş, mücadele için istek ve arzusu tükenmiş, harekete geçme imkânı kalmamış kimseler olarak betimlemiştir. Cenâb-ı Hakk’ın Allah yolunda çalışan kimseler için va’d etmiş olduğu yardım, kurtuluş ve başarıyı inkâr etme durumuna düştüklerini ve Allah’ın va’dine inanmama halinin de Müslümanlıkla bağdaşmadığını belirtmiştir.31 Ümit ve azim konusunda Peygamberin yaşadığı çetin zorluklar ve sahabenin çektiği sıkıntılar ve karşısında gösterilen fedakârlıklar tüm ümmete örnek teşkil etmelidir düşüncesine sahiptir.32 İçinde iman bulunan bir kalpte ye’s’in bulunmaması gerektiğini ancak Allah’ı inkâr edenlerin ümitsiz ve emelsiz yaşamasının mümkün olduğunu şu dizelerinde dile getirmiştir: “Ey, Hakk’a taparken şaşıran, kalb-i muvâhhid! 28 Ersoy, a.g.e., s. 482. 29 Ez-Zümer,39/53. 30 El-Yusuf,12/87. 31 Mehmet Akif Ersoy, “Ye’se Düşenler Müslüman Değildir” Sebilü’r-Reşad, C. XVIII, Aded. 467 (Şubat 1337), s. 293. 32 Mehmet Akif Ersoy, “Tefsir-i Şerif”, Sebilü’r- Reşad, C. VIII, Aded. 187 (Mart 1328) s. 73-75. 12 Bir sine emelsiz yaşar ancak, o da: Mülhid. Birleşmesi kâbil mi ya tevhîd ile ye’sin? Hâşâ! Bunun imkânı yok, elbette bilirsin. Öyleyse neden boynunu bükmüş, duruyorsun? Hiç merhametin yok mudur evlâdına olsun”33 Mehmet Akif, “Yeis yok!” şiirine “Dedi ki: “Rabbinin rahmetinden, sapıklardan başka kim ümit keser?” 34 ayetiyle başlamıştır. Şiirini bitirirken ümitsizlik halinin daha beşikteyken öğretildiği, çocuklara ve gençlere “Devlet batacak” nidalarında bulunulduğundan yakınmıştır ve şiirinin sonunda çıkar yolu da kendisi göstermiştir. “Allah’a dayan, sa’ye sarıl ve hikmete râm ol Yol varsa budur, bilmiyorum başka çıkar yol”35 Bu şiirinde ümitsizliğin sebebi olarak imandaki zaaf ve zayıflığı vurgularken Hicr Suresinin 9. ayetini tefsir ederken de şu sözlerini teyit etmiştir. “Zaten cihan-ı İslâmı şu ağlanacak hale getiren sebeb ukalâ-yı Müslimînin ye’sinden başka bir şey değildir ki düşünülürse bu da imandaki za’fı, daha doğrusu hiçliği gösterir.” 36 Mehmet Akif ümitsizlik konusunu birçok yerde işlemiş, farklı yönlerine ve sebeplerine değinmiştir. Taha Suresi 43- 44. ayetlerini tefsir ederken milleti tefrikaya düşüren sebeplerden biri olarak gördüğü azimsizlik konusuyla bağlantılı olarak yeterince gayret gösterilip çalışılmadığı için bizim milletimizin haksız bir ye’se kapıldığını ifade etmiştir.37 Tembelce yatan kişileri azimle harekete geçirecek ifadelerde bulunmuştur: “Âlemde ziyâ kalmasa, halk etmelisin, halk! Ey elleri böğründe yatan, şaşkın adam, kalk!” 38 33 Ersoy, a.g.e., s. 812. 34 El-Hicr,15/56. 35 Ersoy, a.g.e., s. 812. 36 Şengüler, a.g.e., C. IX, s. 166. 37 Mehmet Akif Ersoy, “Tefsir-i Şerif”, Sebilü’r- Reşad, C. VIII, Aded. 191 (Nisan 1328), s. 153. 38 Ersoy, Safahat, s. 368. Ayrıca bkz. M. Ertuğrul Düzdağ, Safahat Tetkikleri, Med Yayınları, İstanbul, 1979, s. 148-49. 13 Mehmet Akif, eserlerinde ümitsizlik ve tembellik durumunu konu edindiği kadar sabrı da işlemiştir. Al-i İmran Suresinin 200. ayetini tefsir çalışmasında sabrın ne olduğunu bilmediğimizi ve sadece “katlanmak” olarak algıladığımızı düşünmüştür. Katlanılan durumların ise insanlığımıza leke getirecek her türlü kötü olay, hakaret ve hor görülme olarak ifadelendirmiştir. Hâlbuki Kur’an-ı Kerim’in tabiriyle sabır göğüs germektir. “Kaderde varmış, katlanmak zorundayız” gibi düşünceler kişileri tembelliğe itmekten başka bir şey yapmayacağını dile getirmiştir. Rıza-ı ilahi yolunda, din, vatan, millet için fedakârlıkta bulunmak sabrın kendisidir, düşüncesindedir.39 Fatih Camisi’nde vermiş olduğu bir vaazında da sabrı yanlış anladığımızı bir kez daha vurgulayıp tefsirini de yaptığı “Ey iman edenler! Sabredin, sabır yarışında düşmanlarınızı geçin. (Cihat için) hazırlıklı ve uyanık olun ve Allah’a karşı gelmekten sakının ki kurtuluşa eresiniz.” 40 ayetini delil olarak göstermiştir. Dönemin durum ve şartlarını gözlemleyip tahlil eden Akif, toplumun ahlaki yapısına da değinmiştir. Aile hayatında yaşanan olumsuz olaylar ve sonucunda boşanmaların gerçekleşmesini, aile içindeki kadın ve erkek profillerini şiirlerinde analiz etmiştir. Toplumu oluşturan bireyler ve toplumun en küçük yapı taşı kabul edilen ailedeki ahlaki bozukluğun milleti de çöküntüye uğratacağı kaçınılmazdır. Özellikle “Meyhane, Köse İmam, Âsım” şiirlerinde sosyal olayların tahlilleri yapılmıştır. Akif, “Meyhane” adlı şiirine mekânın tasviri ve karşılıklı diyaloglarla başlarken bu tür kimselerin ahlaki yapısını da ortaya sermiştir. Sonrasında aile trajedisini canlandırmış, meyhane müptelası olan ahlaksız kimselerin çocuklarının ve eşlerinin durumlarının sefil halde olduğu gerçeğini kahramanlarına söyletmiştir. Meyhanede vakit geçiren adamın ev halkının bu ahlaksız yaşamdan etkilendiğini, toplumdan dışlandıklarını ve nihayetinde yıkılan yuvaları ileriki dizelerinde kaleme almıştır.41 Köse İmam ve Âsım şiirlerinde ise aile içi şiddet ve çok evlilik konularına değinilmiş, şeriati kendilerince yorumlayıp uygulamak isteyen kişiler yerilmiştir. Akif ahlak konusundaki fikirlerinin özeti şu dizelerindedir: “Ne irfandır veren ahlaka yükseklik, ne vicdandır; Fazilet hissi insanlarda Allah korkusundandır. 39 Mehmet Akif Ersoy, “Tefsir-i Şerif”, Sebilü’r- Reşad, C. IX, Aded. 223 (K. Evvel 1328), s. 261-263. 40 Al-i İmran,3/200. 41 Ersoy, a.g.e., s. 76-85. 14 Yüreklerden çekilmiş farz edilsin havf-ı yezdan’ın Ne irfanın kalır tesiri kat’iyyen ne vicdanın.”42 İnsan Allah Teâla’nın vermiş olduğu aklı kötüye kullanıp ahlaksız bir hayatı seçerse Akif’in tabiriyle o toplumun hayatı hayvanların yaşam seviyesinden de aşağılara inmiş sayılır. Ona göre vicdan da Allah korkusuyla beslendiği ölçüde vardır. Allah korkusunun yitirilmesiyle oluşan ahlakın çöküşünde millet, milliyet ve istiklalinde kurtulamayacağını belirtmiştir. Cesaretini kaybedip ilerleme, yükselme duyguları kalmayan toplumlar esaret altında kalmaya göz yumacaklarını çünkü artık egemenlik duygusunu hissedemeyeceklerini ifade etmiştir.43 Ahlaki yozlaşma ve tembelliğin sebep olduğu bir diğer problem sefaleti de “Hasta, Âsım, Küfe, Köse İmam, Seyfi Baba, Meyhane” adlı şiirlerinde işlemiştir. “Seyfi Baba” şiirinde yoksulluğu şöyle tasvir etmiştir: “O zaman nîm açılıp perde-i zulmet, nâgâh, Gördü bir sahne-i üryân-ı sefâlet ki nigâh, Şâir olsam yine tasvîri olur bence muhâl: O perişanlığı derpiş edemez çünkü hayâl!” 44 Akif’in eleştirilerinin birçoğu yaşadığı dönemdeki sosyal problemlerden olan müslümanların birlik içinde olamamaları ve tefrikaya düşmeleri olmuştur. Geçmişten itibaren birlik-beraberlik içinde yaşamayı sürdüren bir toplum olarak son zamanlarda Batı’nın siyasi çıkarları uğruna İslam birliğinden ödün verenlere şöyle hitap etmiştir: ““Vahdet” mi şiârıydı? Görün şimdi gelin de: Her parçası bir mel’abe eyyâmın elinde! Târihinde mev’ûd-i ezelken “ebediyyet”, Ey, tefrika zehriyle şaşırmış giden,ümmet! “Nisyân”a çıkan yolda mı kaldın güm-râh? 42 Ersoy, a.g.e., s. 528. 43 a.g.e., s. 528-531. 44 a.g.e., s. 136. 15 Lâ-havle ve lâ-kuvvete illâ billâh!”45 Akif aynı konuya Enfal Suresinin 46. ayetiyle başladığı “Hâlâ mı Boğuşmak” adlı manzum çalışmasında da değinmiştir. Bir millet içinde sen-ben kavgasının olmaması dış güçlerin oyunlarına aldanılmaması gerektiğini vurgulamıştır. Devamında ise birçok şiirinde olduğu gibi doğu-batı medeniyetlerini kıyaslamıştır. Onların farklı ırk, din, ahlaka sahip olmalarına rağmen birlik içinde istikballeri için çalıştıklarını ancak Doğu’da ise menfaat yarışına girildiğini dile getirmiştir.46 “Sen! Ben! Desin efrâd, aradan vahdeti kaldır; Milletler için işte kıyâmet o zamandır. Mâzilere in, mahşer-i edvârı bütün gez: Kânûn-i İlâhî, göreceksin ki, değişmez:” 47 Sonuç olarak Akif eserlerinde İslam dünyasının özlenen durumuna dönmek için sosyal hayatta düşülen yanlışlıkların bertaraf edilmesi gerektiğini sıklıkla yinelemiştir. Ayrıca Müslümanda bulunmaması gereken özellikleri sıralayarak halka dinî-kültürel boyutta bir yaşantı tavsiye etmiştir. 45 Ersoy, a.g.e., s. 850. 46 Şengüler, a.g.e., C. IV., s. 49. 47 Ersoy, a.g.e., s. 804. İKİNCİ BÖLÜM MEHMET AKİF ERSOY’UN ULUHİYYET - NÜBÜVVET – SEMİYYÂT DÜŞÜNCELERİ 17 I. MEHMET AKİF’İN İTİKÂDÎ KONULARA YAKLAŞIMI A. İMANIN MAHİYETİ İmanın tanımı Ehl-i Sünnet kelamcılarına göre Hz. Peygamber’i (s.a.v.) Allah Teâla’dan getirdiği kesin olarak bilinen hükümler hususunda tasdik etmek, O’nun haber verdiği şeyleri tereddüt etmeden kabul etmek ve bunların doğru ve gerçek olduğuna gönülden inanmaktır.48 Mehmet Akif, Allah’a iman başta olmak üzere iman esaslarının temel kaynağını Kur’an-ı Kerim’den ve sahih sünnetten almıştır. Birçok şiirine ayet ve hadisle başlamış düşüncelerinin kaynağı olarak göstermiştir. Halkı irşat programları için yapmış olduğu hutbe ve vaazlarda, tefsir çalışmalarında Allah’ın zatının bilinemezliği, isim ve sıfatları, yaratıcılığı, adaleti ve insanın fiillerinin kaynağı, kader ve tevekkül kavramları, ahiret, peygamberlik vb. konuları işlemiştir. Özellikle ulûhiyyet konularına değinmiştir. Şiirlerinde hitap için Yaratıcıyı seçmiş O’na sesleniş ve yakarış da bulunmuştur. “Ömürler geçti, sen yoksun, gel ey bir tânecik Ma’bud, Gel ey bir tânecik gâib, gel ey bir tânecik mevcûd!”49 Akif’in İslam’ı tanıma ve tanıtma maksadıyla yazmış olduğu birçok çalışma olmasına rağmen iman bahislerini kelam literatüründeki gibi işlememiş, sosyal olgular çerçevesinde yaşamdan kesitler vererek kişilerin gerek iman gerek ibadet hayatları hakkında fikirlerini beyan etmiştir. İman tanımlamasını ve bu konu etrafındaki düşüncelerini şiirlerindeki dizelere ve tefsir çalışmalarına işlemiştir. “Îmandır o cevher ki İlahî ne büyüktür… Îmansız olan paslı yürek sînede yüktür!”50 Bir başka şiirinde ise; “Bu üryan şu’le dersen, sinemin pâyansız îmânı.”51 48 Bekir Topaloğlu, Yusuf Şevki Yavuz, İlyas Çelebi, İslam’da İman Esasları, 2. b., DİB Yayınları, Ankara, 2015, s. 59. 49 Ersoy, a.g.e., s. 854. 50 a.g.e., s. 48. 51 a.g.e., s. 856. 18 Dizelerinden de anlaşılacağı üzere imanı kalbe atfeden Akif’in düşüncesi, Ehl-i Sünnet’in imanın kalbin tasdiki olduğu inancıyla örtüşmektedir.52 İki ayrı şiirinde de değindiği kalbi paslı kılan ve kalbi parlatan şeyin o kalpteki iman durumu olduğuna ve imanın yerinin kalp olduğuna dikkat çekmiştir. İmam-ı A’zam’ın el-Fıkhu’l Ebsat risalesinde belirttiği; “Eğer “İmanın yeri neresidir?” diye sorulursa onun kaynağının ve yerinin kalp olduğu, fer’inin de cesette bulunduğu söylenir.” 53 kısmı da Akif’in düşüncesiyle örtüşmektedir. Akif, “Tevhîd yâhud Feryâd” adlı şiirinde imanın tanımını yaptıktan sonra mü’min ve mülhid kimselerin özelliklerinden bahsetmiştir. Allah’a inanan kimse dünyada sıkıntı ve belalar olsa dahi sonsuz mutluluğa ulaşacağını bildiğini inançsız kimsenin ise tesadüf eseri var olduğunu şöyle dile getirmiştir: “Mü’min –ki bilir gördüğü yekrûze cihânın Fevkınde ne âlemleri var subh-i bekânınBin cân ile elbet çekecek etse de bilfarz, Her devri hayâtın ona binlerce belâ arz. Ferdâdaki ezvâkı o ettikçe te'emmül, Eyler bugün âlâma nasıl olsa tahammül... Bir mülhidi lâkin kim eder tesliye heyhât? Sığmaz bunun âfâkına ferdâ-yı mükâfât! Baştan başa "boşluk"şu semâlar, şu zeminler, Bir gûş-i kerem var mı akan yaşları dinler? lcâ-yı tesâdüfle şu "boş! " âleme düşmüş; Etrâfına binlerce şedâid gelip üşmüş. Her lâhza boğuşmakla geçip devr-i hayâtı. 52 Ayrıca bkz. Nûreddin es-Sâbûnî, Mâtürîdiyye Akaidi, çev. Prof. Dr. Bekir Topaloğlu, M. Ü. İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 2015, s. 170-171. 53 Trc. Mustafa Öz, İmâm-ı A’zam’ın Beş Eseri, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 2015, s. 51. 19 Bir şey olacak gâye-i hüsrânı: Memâtı! Varlıktan onun inliyerek ölme nasîbi! Bunlar beşerin işte en âvâre garîbi!” 54 Şiirinin son kısmında sadece mü’minlere merhamet dilemekle yetinmeyen Akif, mülhidler için daha çok merhamet istemiştir. İlhâd ve tevhidin kaynaklarının bir olduğunu belirtmiş insanlar arasındaki fikir ayrılıklarının kaynağını sorgulamıştır. Ancak tüm bunların Allah katında bir sır olduğunu itiraf etmiş ve bu sırların nasıl gizli kaldığını hayretle dile getirmiştir. B. İMAN- AMEL MÜNASEBETİ Mehmet Akif, inancı olsa dahi fiiliyata dökmeyen, ibadetle desteklemeyen imana sahip olan kişileri de eleştirmiştir. İman-amel birlikteliğinin hassasiyetine sahip toplumlar inşa edilmesi gerektiğini ve bu sayede Şark’ın zafere ulaşacağını düşünmüştür. İbadete ve salih amele birçok eserinde vurgu yapmıştır. Asr Suresi tefsirinde salih amel kavramı içine ruhu ve kalbi arındıracak hareketler, mazlumlara yardım etme, adaletle davranma, merhamet, iffet, emanet gibi halleri içine almıştır. Salih ameli olmayan kişilere insan bile demenin doğru olmadığını da eklemiştir. 55 Kastamonu’da yapmış olduğu bir vaazında ibadet konusuna vurgu yapmış dinin bir bütün olduğunu sadece bir kısmına sarılmakla tam Müslüman olamayacağımızı dile getirmiştir. Dinin sadece vicdandan ibaret kalmasını söyleyip bir takım yaptırımları olmasaydı düşüncesinde olanları eleştirmiş, insanca bir hayat için ibadetlere sarılan hakiki Müslüman olmaktan başka çarenin olmadığını ifade etmiştir. 56 Akif, şairlik vasfının vermiş olduğu coşkunluk hissini yazılarından anlamak mümkündür. Milli mücadele yıllarında aksiyoner özelliğinin ön planda bulunması ve halkı birlik beraberliğe çağırma gayretiyle yazmış olduğu şiirlerinde iman ve imanın gerektirdiklerinden bahsetmiştir. Kişinin vicdanı ve imanı varsa Kur’an-ı Kerim’de bulunan kahramanlığı, birlik beraberlik isteğini görmesi gerektiğini ifade etmiştir. İman 54 Ersoy, a.g.e., s. 48-49. 55 Şengüler, a.g.e., C. IX, s. 97. 56 Şengüler, a.g.e., C. IX, s. 328-329. 20 her bir bireyden çalışmayı, ilim ve tekniği öğrenmeyi, güzel ahlakı istediğini ekleyip asr-ı saadet yıllarını örnek almamız gerektiğini vurgulamıştır.57 İman-amel birlikteliği ile ilgili düşüncelerini aktarırken Müslümanların tefrikaya düştüklerini eleştirip Fatih Cami kürsüsündeki vaazının bir kısmından da iletmiştir. İman olmazsa cennete girilemeyeceğini lakin Müslümanların birbirlerini sevmeden de mü’min olamayacaklarını ifade eden hadisi58 aktarmış, sadece sözde kalan Müslüman kardeş sevgisinin yeterli olmadığını da eklemiştir. “Vücuduna hükm olunmak için hariçte âsârı tecelliyatı görülmek lâzım. Yalnız hissiyat-ı kalbiye kâfi olsaydı, Cenab-ı Hak bu namazları, bu oruçları, bu ibadetleri emr etmezdi. Kalben beni tanıyın bu kadar kâfi derdi. Halbuki böyle değil. Allah bile ahval-i kalbiyemizi, ahval-i vicdaniyemizi haricî eşkâl ile görmek istiyor.” 59 Akif’in yukarıda zikredilen hadisi iman ve amel konusunda delil olarak göstermesi ve bu düşüncesi göz önünde bulundurulduğunda selef âlimlerinin fikirlerini benimsemiş olduğunu görmekteyiz. Bu yorumlamasıyla ameli imanın tamamlayıcısı olarak görmüş ancak amelde eksikliği bulunan veya günahkâr kişileri kâfir olarak nitelememiştir. C. TAKLİDİ-TAHKİKİ İMAN Akif’in eserlerinde iman başlığı altında incelenmesi gereken bir diğer konu taklidi imanı eleştirmiş olmasıdır. Süleymaniye kürsüsünde yapmış olduğu bir vaazda düşüncelerini şu şekilde dile getirir: “Çünki erbab-ı aklın imanıyla senin, benim imanım bir mi ya? Sen, ben babamızdan gördük; yani hazır dine konduk. Ukalâ ise böyle değil; kafalarında her gün binlerce kıyamet kopuyor. Şüpheler zavallıların bünyân-ı imanına muttasıl hücûm ediyor… Hasılı bîçârenin ömrü mücahede ile geçiyor, hepsini yıkıp yani herif alnının teriyle Müslüman oluyor. Tabiîdir ki ferdâ-yı kıyâmette onun, Allah indindeki, Peygamberimiz indindeki mevkii senden, benden çok yüksek olacak. Hiç benim imanım ile Gazâlî’nin imanı bir olur mu? Elbette olmaz. Ben hazıra konmuşum. O hazret ise, ömrünü mücahede ile geçirmiş.” 60 Akif bu cümlelerinde taklidi imana 57 Şengüler, a.g.e., C. III, s. 59-61. 58 Müslim, “İman”, 93. Bkz. Ahmed Davudoğlu, Sahih-i Müslim Tercemesi ve Şerhi, Sönmez Yayınları, İstanbul, s. 297. 59 Mehmet Akif Ersoy, “ Hutbe ve Mevâiz İkinci Mev’zia”, Sebilü’r- Reşad, C. IX, Aded 231 (K. Nisani 1328) s. 394. 60 Şengüler, a.g.e., C .IX, s. 229. 21 sahip olan kişinin imanının kabul olmadığı düşüncesinde değildir ve Ehl-i Sünnet ulemasının çoğunluğuyla hemfikirdir. İmam Maturidi, Ebu Hanife, İmam Şafii, Ahmed b. Hanbel gibi alimlerin imanını şüphelerden arındırmayan, bu konuda tefekkürde bulunmayan kişilerin taklidi imandan fayda göremeyecekleri lakin mukallidin imanının da sahih olduğu düşüncesindelerdir.61 Bu ifadeler Akif’in söylemleri ile aynıdır. Tahkiki imana sahip olmak arzu edilen bir durum olmakla birlikte Akif’in şiirlerinden de anlaşılacağı üzere halkın imanı taklidî olarak başlamış ve bu şekilde kalıp hakiki imana ulaşamayanlara eleştiride bulunmuştur. Sonuç olarak Akif eserlerinde kelam literatüründe incelediğimiz başlıca konulara değinmiş lakin bunları kelam âlimi sıfatıyla ele almamıştır. Kendi alanında ustaca kurguladığı hikayelerde, dize aralarında ve cami kürsülerinde iman, ibadet, yaratıcı, Allah-insan ilişkisi gibi konularda değinmiştir. İmanın kalpte bulunması gereken bir cevher olduğunu ancak amelinde beraberinde bulunmasıyla Allah’a olan bağlılığın kuvvetinin artacağını ve gerçek manada bir Müslüman olunacağını vurgulamıştır. II. MEHMET AKİF ERSOY’UN ULUHİYYET KONUSUNA DAİR DÜŞÜNCESİ Akif’in eserlerinde en sık işlediği iki iman esası Allah’a ve kaza-kadere iman bahisleri, kelam ilminde de en çok üzerinde düşünülmesi gereken ve açıklanmaya muhtaç konular olarak belirlenmiştir. İmanın ilk esası olan Allah inancı bağlamında günümüze kadar çeşitli fikirler beyan edilmiş ve diğer iman esaslarıyla ilişkileri incelenmiştir. Allah’ın varlığının ve tekliğinin nakil ve akıl yoluyla delilleri, Allah’a inanmanın gerekliliği, Allah’ın isimleri ve sıfatları, insan fiilleri, irade ve hürriyet, insan iradesinin fiildeki rolü, tevekkül, sünnetullah en çok işlenen ve üzerinde tartışılan konular olup Akif’in de eserlerinde de göz önünde bulunan konular olmuştur. A. ALLAH’A İMAN 1. Allah’ın Varlığı Mehmet Akif’in sözlü ve yazılı eserlerinin pek çoğunun biricik öznesi, ana teması Allah Teâla’dır. 61 İlyas Çelebi, İslam’ın İnanç Esasları, İsam Yayınları, İstanbul, 2010, s. 19. Ayrıntılı bilgi için bkz. Tevfik Yücedoğru, “Mukallidin İmanı”, Bursa, U.Ü.İ.F.D., C. XIV, S. 1, 2005. s. 35-37. 22 “İlâhî! Serserî bir damlanım, yetmez mi hüsrânım? Bırak, taşsın da coştursun şu vahdet-zârı îmânım.” 62 Allah’a inanmanın gerekliliği üzerinde durmuş, bir yaratıcının olmaması ihtimalini şöyle dile getirmiştir: “Yâ Râb sana yoksun demeye var mıdır imkân” 63 Eserlerinin çeşitli yerlerinde Allah’ın varlığını ispata çalışmıştır. Akif’in yaşadığı dönem yeni ilmi kelam çalışmalarını yapıldığı bir döneme denk gelmiştir. 18. yy’dan sonra dünyada yaşanan siyasi, sosyal, sanatsal, ilmi değişimler İslam coğrafyasında da etkilerini göstermiştir. Allah’ın varlığının sorgulandığı, inkâr edildiği felsefi akımlar İslam topraklarında da yayılmış ve kelam ilmi bu yeni akımlar karşısında kullandığı delilleri değiştirip yeni metotlar kullanmıştır. 64 Akif; materyalizm, rasyonalizm, pozitivizm gibi yeni akımları eserlerine konu edinmemiştir. Ancak kelam âlimlerinin bu yeni akımlara karşı Allah’ı varlığının kabulü, ispât-ı vâcip için kullandıkları delilleri şiirlerinde insan hizmetine verilmiş olan alemin küçük, büyük nimetlerini betimleyerek yer vermiştir. Özellikle ibdâ’, illet-i ğâiyye ve nizam delillerini eserlerine işlemiştir. Bunun en bariz örneği, Safahatın dördüncü kitabı olan Fâtih Kürsüsü’nde, “Vâiz Kürsüde” şiirinde kaleme almıştır. “Tutun da “zerre”lerinden, çıkın “sehâbiyye” Denen yığın yığın eşbâh-i âsumânîye; Hülâsa, âlem-i imkânı devredin; o zaman Şühûda bağlı bir îmanla hükmeder vicdan: Ki hilkatin ne kadar şekli varsa: Ulvîsi, Kesifi, müdriki, uzvîsi, gayr-ı uzvîsi. Kemâl-i şevk ile mahkûmu aynı kânunun…”65 62 Ersoy, a.g.e., s. 862. 63 Şengüler, a.g.e., C. IV, s. 252. 64 Bekir Topaloğlu, Kelam İlmine Giriş, Damla Yayınevi, Ankara, 2014, s. 41. Ayrıca bkz. Süleyman Uludağ, İslam Düşüncesinin Yapısı Selef, Kelâm, Tasavvuf, Felsefe, Dergah Yayınları, İstanbul, 2015, s. 104. 65 Ersoy, a.g.e., s. 426. 23 Âlemdeki en küçük parçalardan gök cisimlerine kadar olan varlıkların her biri bir kanuna boyun eğmekte olduğunu, hareket, iş ve gücün o kanunun tecellileri olduğunu insan görürse iman etmiş olacağını şiirinin bütününde işlemiştir. Ayrıca varlık ve yokluk kavramlarına değinmiş ve çalışma eylemiyle ilişkilendirmiştir. Varlığın kendiliğinden oluşmadığını, oluşması için bir çabanın, uğraşın sarf edilmesi gerektiğini ifade etmiştir. İşte bu bahsedilen oluşum, Allah Teâla’nın kudret denizinin, ezeli iradenin, çalışmanın sonucu ve var olan her şeyde o ilahi çalışmanın tesiri görüldüğünü dile getirmiştir. Harici olarak bir başka güç olduğu tasavvur edilirse ve bu gücün madde olduğu iddia edilirse, o madde de ezelde yüce iradenin yarattığı bir varlık olarak karşımıza çıkar.66 Mehmet Akif, şiirinin devamında Müslümanların yeterince çalışıp gayret göstermediklerini eleştirmek için ay, güneş, yer, gök, yıldızlar ve gezegenlerin dahi çalıştığını bir an olsun boş kalmadıklarını örnek göstermiştir. Akif, âlemdeki canlılık, çalışkanlık hallerini toplumun ilerleme ve kalkınmasına örnek teşkil edecek şekilde sa’y, terakki, çalışma, azim, gayret kelimelerini kullanmıştır. Isı, sıcaklık, ışık ve mevsimlerin meydana gelmesi, su buharı ve yağmurun oluşması, gök gürültüsü ve yıldırımın oluşması gibi birçok doğa olayını çalışma eylemiyle örneklendirmiştir. Ancak onların bu düzen ve hareket halinde oluşların kendiliğinden meydana gelmediğini ilahi bir iradenin sürekli yaratma halinde olduğunu öncesinde belirtmiştir.67 Bu bağlamda Fatih Cami’ndeki bir vaazında bu düşüncelerini teyit etmiştir; “Allahu Zü’lcelâl her an bu kâinata hayat veriyor; her an bir şe’n, bir hadise vücuda getiriyor. Hallâk-ı Azîmü’şân kısa lâkin bizim tahayyül edemeyeceğimiz kadar kısa bir an için faaliyeti bıraksa bütün mevcudat alt üst olur.” 68 Allah’ın her an yaratmakta olduğunu ve O’na hiçbir şekilde yorgunluğun gelmediğini, “Göklerde ve yerde bulunanların hepsi O’ndan ister. O her an yaratma halindedir.” 69 ayetini kendine delil kabul eder nitelikte düşüncelerini ifade etmiştir. “Ne dinlenir ne de âtıl kalır, velev bir an, 66 Şengüler, a.g.e., C. II, s. 255-257. 67 Şengüler, a.g.e., C. II, s. 279-281. 68Mehmet Akif Ersoy, “ Hutbe ve Mevâiz İkinci Mev’zia”, Sebilü’r- Reşad, C. 9, Aded 231 (K. Nisani 1328) s. 391. 69 Er-Rahman, 29. 24 Şu’ûn-i hilkati teksif edip yaratmaktan.” 70 İnsanın idrak etmekte dahi zorlandığı âlemlerin başıboş olmadıkları ve bir yerden yönetilmiş olduğunu düşünen Akif şu dizeyi kaleme almıştır: “Bu bî-nihâye avâlim idâresiz yürümez… Fakat idare için hangi noktadır merkez? Nedir ki mevki’i, eb’âda sığmayan bu yığın İçinde, şimdi bizim kendi kâinatımızın? Harîm-i hikmet-i eşyâya hiç sokulmamalı: O bir cihân-ı muammâ ki büsbütün kapalı!”71 Âlemlerin bir kanunla idare edildiğini, kanun koyucunun Allah olduğunu ancak bu kanunun mahiyet ve niteliğini insan aklının idrakinin ötesinde olduğunu düşünmüştür. “Bilir misin, ne kadar hîç imişsin ey idrâk!”72 Akif, kanun kavramını Nasrullah Cami kürsüsünde “… Sen Allah’ın kanununda hiçbir değişlik bulamazsın. Sen Allah’ın kanununda hiçbir sapma da bulamazsın.” 73 ve “Allah’ın, kendisine farz kıldığı şeyleri yerine getirmesi konusunda peygambere bir darlık yoktur. Daha önce gelip geçen peygamberler hakkında da Allah’ın kanunu böyledir. Allah’ın emri, kesinleşmiş bir hükümdür.” 74 ayetlerini zikrederek buradaki “sünnet” kelimesinin manasının Allah Teala’nın “ezelî ve ebedî kanunu” olduğunu dile getirmiştir. Bitkilerde, hayvanlarda, büyük, küçük gök cisimlerinde, denizlerde, gökyüzü ve yeryüzünde bilip bilmediğimiz her şeyde Allah’ın kanunları vardır. Bu kanunların insanların oluşturduğu kanunlar gibi olmadığını hiçbir hükmünün değişmeyeceğini vaaz etmiştir. Akif, bu konuyu da milletlerin bekasına, ilerlemesine bağlamış, refaha ulaşmak isteyen toplumların Allah’ın kanunlarına sarılmaları 70 Ersoy, a.g.e., s. 428. 71 a.g.e., s. 434. 72 a.g.e., s. 436. 73 El- Fatır,35/43. 74 El-Ahzab,33/38. 25 gerektiğini, İslam ruhunu devlete, millete yaşatarak meydana gelen tefrikaları bertaraf edilebileceğini bu vaazında da dile getirmiştir.75 Eserlerinin pek çok yerinde Allah Teâla’nın yarattıklarını dahi insan aklının hayretle karşıladığını ve yaratılıştaki sırlara vakıf olmanın mümkün olmadığını ifade etmiştir. Akif insan aklının acizliğini yalnızca Allah’ın yaratma eyleminin nasıl olduğu üzerinde değil Allah’ın zatının bilinemezliği yönünde de dile getirmiştir. “Ey nûr-i ulûhiyyetinin zılli avâlim, Zıllin bile esrâr-ı zuhurun gibi muzlim!”76 “Dîbâce-i evsâfını almaz bütün eb’âd. A’dâd edemez silsile-i feyzini ta’dâd.”77 2. Allah’ın İsim ve Sıfatları Allah Teâla’nın zatı insan aklı tarafından ve duyu organları tarafında idrak edilemez ve bilenemezdir. Ancak insanın yaratıcıyı tanıması öncelikle Allah’ın kutsal kitapta kendisi için kullandığı, Hz. Peygamber (s.a.v.)’in hadislerinde belirtmiş olduğu isim ve sıfatları ile mümkündür. Kişinin Allah’ı doğru tanıması, Allah inancının yanlış ve eksik olmaması, Allah’tan tenzih edilmesi gereken sıfatları ve Allah için vacip olan sıfatları bilmesi ile olur. Allah-insan-evren ilişkisi bağlamında çeşitli isimler ve sıfatlar mevcuttur. Allah’ın zatıyla ilgili, evrenin tam ve mükemmel yaratılışı, dünya hayatının başlangıç ve sonu, insan yaşamı, fiilleri ile ilgili isimlerinin ve sıfatlarının tam sayısı bilinmemektedir.78 a. Mehmet Akif Ersoy’un Eserlerinde Kullandığı İlahî İsimler Akif’in Allah’ın isim ve sıfatları hakkındaki düşüncelerine ve eserlerine işleyişine gelince Allah Teâla’nın kendisini yüce kitabında bildirdiği kadarıyla isim ve sıfatlarıyla biliyor oluşumuzu Akif şiirlerinde ve vaazlarında bizlere göstermiştir. Yaratıcının 75 Mehmet Akif Ersoy, “Hutbe ve Mevâiz Nasrullah Kürsüsünden”, Sebilü’r-Reşad, C. XVIII, Aded. 464 (T. Sani 1336), s. 250-255. 76 Ersoy, a.g.e., s. 42. 77 a.g.e., s. 44. 78 Konu ile ilgili bkz. Metin Yurdagür, Allah’ın Sıfatları, Esmâü’l-Hüsna, Gümüş Basımevi, İstanbul, 1984, s. 43-46. 26 rubûbiyet ve ulûhiyyet yönlerini ön plana çıkaran isim ve sıfatlarla seslenişlerini Tevhîd yâhud Feryâd ve Safahatta yer almayan şiirlerinden olan Terkîb-i Bend’i başta olmak üzere her yazı ve söyleminde gözler önüne sermiştir. Râb, İlâhî, Hudâ, Mevla, Allah, Hak, Cenab-ı Hak, Hâlık, Yezdan, Mâbud gibi isimleri şiirlerinde sık sık kullanmıştır.79 Akif’in eserlerinin pek çoğunda Allah’ın yaratıcı özelliğine vurgu yapan Hâlık-ı Mübdi’, Sâni, Fatır-ı Mutlak, Hâllak gibi isimleri kullanmıştır. “Ey pâdişeh-i arş-ı güzîn-i samediyyet. İbdâ’-ı bedî’in-ki cihanlarla bedâyi’ Meydâna getirmiş- bize ey Hâlik-ı Mübdi’” … “Bir an, diyerek eylemişim bilmeyerek, bak! Takyîd zamanla seni ey Fâtır-ı Mutlak!” 80 Bu isimlendirme de Arapça kökenli olmayan dolayısıyla Kur’an-ı Kerim’de geçmeyen Yezdân, Hudâ gibi kelimelerini de kullanmıştır. Bu gibi isimlerin Kitap ve Sünnet’in tenzih anlayışıyla örtüştüğü sürece kullanılmasında sakınca görülmemiştir. İlahi isimlerin tevkifiliği ve kıyasiliği konusu klasik dönem kelam tarihinden itibaren tartışılan bir konudur. Mutezile ve Ehl-i Sünnet mezhepleri arasında fikir ayrılığına yol açmıştır. Mutezile mezhebi farklı dillerden veya aynı dilden eş anlama gelebilecek kelimelerin Allah için kullanılmasına caiz demiş ve isimlendirmede aklîliği savunmuştur. Ehl-i Sünnet ise, isimlerin tevfikî olduğunu, Kur’an-ı Kerim ve sünnette geçtiği kadarıyla kullanılmasını önermişlerdir. Ancak zamanla Ehl-i Sünnet kelamcıları da kelam terminolojisinde bulunan vacip, kadim gibi kelimeleri İslam’ın tenzih anlayışına aykırı gelmediği için Allah isminin yerine kullanmışlardır.81 79 Ersoy, a.g.e., s. 48, 32, 88, 206, 190. 80 a.g.e., s .44. 81 Bkz. Bekir Topaloğlu, “Esmâ-i Hüsnâ”, DİA, C. XI, İstanbul, 1995, s. 404- 418. 27 Akif de Farsça Hudâ kelimesini ve köken itibariyle Türkçe olan Yezdân kelimesini Allah’a hitaben kullanmıştır. Ehl-i Sünnet âlimlerinin öncüsü Ebu Hanîfe de başka bir dilden olan Huda kelimesinin kullanılmasını caiz görmüştür.82 b. Mehmet Akif Ersoy’un Eserlerinde Kullandığı İlahî Sıfatlar Allah’a tam ve doğru bir şekilde iman etmek O’nun varlığına, birliğine inanmakla birlikte zatına nispet edilen nitelendirmeleri bilmek ve noksan sıfatlardan da tenzih etmekle olur. Allah’ın sıfatları bağlamında kelam tarihinde birçok tartışma olmuştur. Zat-sıfat ilişkisi, sıfatların ezeliliği, sıfatların sayısı, sıfatların farklı türden taksimleri mezhepler arasında görüş ayrılıklarına sebep olmuştur. Allah’ın isimlerinin sayısı kesin olarak bilinmediği gibi sıfatlarının kaynağı olan isimlerinin de sayısı kesin olarak belirlenmemiştir.83 Akif, Çaviş’in “Tevhid” konulu yazısından yaptığı çeviri de Allah’ın sıfatlarını şöyle sıralamıştır: “Allah birdir, şeriki yoktur. Hâlık’tır, bâridir, musavvirdir. Öyle bir Allah’tır ki O’ndan başka ilah yoktur. Bâkidir, her an bütün hilkat üzerinde hâkim ve kaaimdir. Ne uyuklar, ne de uyur… Mahlûkâtın işlediklerini, işleyeceklerini bilir…Gözler O’na yetişemez, O gözleri görür, latîftir, habîrdir.” 84 Mehmet Akif, sıfatların tartışmalı konularına girmemiş, yüce yaratıcıdan bahsettiği yerlerde çeşitli sıfatlarına yer vermiştir. Allah’ın zatının nitelenmesinin mümkün olmadığı, sıfatlarının sonsuz olduğunu sayılarla sınırlandırılamayacağını ifade etmiştir.85 (1) Selbî sıfatlar Akif Allah’ın selbî sıfatları bağlamında; 82 Öz, a.g.e., s. 57. 83 Mevlüt Özler, “İlâhî İsim ve Sıfatları Tesbitte Yöntem”, Ekev Akademi Dergisi, C. I, S.1 (Kasım 1997), s. 68. 84 Şengüler, a.g.e., C. VIII, s. 153. Ayrıca bkz. Abdülaziz Çaviş, Anglikan Kilisesine Cevap, çev. Mehmet Akif Ersoy, DİB Yayınları, Ankara, 1974, s. 84. 85 Ersoy, a.g.e., s.44:“Dîbâce-i evsâfını almaz bütün eb’ad, A’dad edemez silsile-i feyzini ta’dâd.” 28 “Birsin, ezelîsin, ebedîsin, samedîsin” 86 “Fermânına mahkûm ezeliyyet, ebediyyet; Ey pâdişeh-i arş-ı güzîn-i samediyyet. İbdâ’-ı bediin-ki cihanlarla bedâyi’” 87 Dizelerinde Allah-u Teâla’nın vahdaniyet, kıdem, bekâ, kıyam bi’nefsihi sıfatlarına ve Malikü’l-Mülk oluşuna işaret etmiştir. Ayrıca Cenab-ı Hak’ın zaman ve mekândan münezzeh olduğunu bildiği halde “an” kelimesini satır arasında kullandığı için de bağışlama dilemiştir: “Bir anda bu pâyansız olan cevvi eder tayy. Bir an, diyerek eylemişim bilmeyerek, bak! Takyîd zamanla seni ey Fâtır-ı Mutlak! Bâkîyi beşer her ne kadar etse de tenzîh. Fâniyyeti îcâbı, eder kendine teşbih!” 88 (2) Subûti sıfatlar Akif, eserlerinde çoğunlukla Allah’ın yaratma eylemi üzerinde durduğu için taksim edilmiş subuti sıfatlardan en çok “tekvin” sıfatını konu edinmiştir. Cenab-ı Hak için Fâtır, Mübdî’, Hâlik, Hallâk gibi türetilmiş kelimeler kullanmıştır. 89 “Meydâna getirmiş- bize ey Hâlik-ı Mübdi’” 90 Allah’ın ezeli iradeye ve kudret sıfatına sahip oluşunu şöyle dile getirmiştir: “Belîğ sa’yidir ummân-ı kudretin, ezelî; Hurûş-i feyz-i ezel her kuteyresinde celî. … 86 Şengüler, a.g.e., C. IV, s. 252. 87 Ersoy, a.g.e., s. 44. 88 a.g.e., s. 44. 89 Mustafa Akçay, “Mehmet Akif Ersoy’un Temel İnanç Esaslarına Bakışı”, 1. Uluslararası Mehmet Akif Sempozyumu Bildiriler Kitabı, ed. Gökay Yıldız, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Burdur, 2008, s. 566. 90 Ersoy, a.g.e., s. 44. 29 İrâde hep ezelî sa’yidir, onun; Kimin? O kudret-i mahzın, o sırr-ı meknûnun! Ne dinlenir ne de atıl kalır velev bir an, Şu’ûn-i hilkati teksif edip yaratmaktan.” 91 Ayrıca Akif, cemâl, celâl ve azamet sıfatlarını kullanılıp Allah’tan Müslüman toplumlar için merhamet, bağışlama dilemiş, zalim toplumları kahretmesini, kendi toplumumuzun sefaletten kurtarıp kafir toplumların sefalete düşmesini dilemiştir. Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın kendisini merhametli ve bağışlayıcı olduğunu bildirdiğini Rahmet sıfatını kullandığını tesbit edip kendisi de bu sıfatı şiirlerinde sıklıkla kullanmıştır. B. KAZA VE KADERE İMAN Kader ve kaza kelimeleri Ehl-i Sünnet âlimlerinin çoğuna göre şöyle tanımlanmıştır: “Sözlükte "gücü yetmek; planlamak, ölçü ile yapmak, bir şeyin şeklini ve niteliğini belirlemek, kıymetini bilmek; rızkını daraltmak" gibi manalara gelen kader, "Allah'ın bütün nesne ve olayları ezeli ilmiyle bilip belirlemesi" diye tarif edilir. "Hükmetmek; muhkem ve sağlam yapmak; emretmek yerine getirmek" anlamlarındaki kaza ise “Allah'ın nesne ve olaylara ilişkin ezeli planını gerçekleştirmesi" şeklinde tanımlanır.” 92 Bu tanımlamada kader kavramının Allah’ın ilim ve irade sıfatıyla, kaza ise Allah’ın yaratması, takdir buyurması manasına gelen tekvin sıfatıyla ilişkilendirilmiştir. Bu durumun Kur’an-ı Kerim’deki ayetler ışığında belirlenmiştir. “Gerçekten Biz, her şeyi bir ölçü ile yarattık.” 93 “De ki, “Bizim başımıza ancak, Allah’ın bizim için yazdığı şeyler gelir.” 94 91 Ersoy, a.g.e., s. 428. 92 Yusuf Şevki Yavuz, “Kader”, DİA, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul, 2001, C. XXIV, s. 58-63. 93 El- Kamer,54/49. 94 Et-Tevbe,9/51. 30 Kadere iman konusu imanın esaslarının zikredildiği ayetlerde açıkça belirtilmemiştir ancak yukarıda ifade edilen ayetler gibi birçok ayette her şeyi yaratmasının Allah’a ait olduğuna ve bir kadere bağlı kalındığına işaret edilmiştir. İslam tarihinde kader ve kazayı reddeden, kavramlara farklı manalar vererek açıklayan, insan fiillerinin yaratılması konusunda yaratma eylemini insana atfeden, insandaki hürriyet ve özgürlük duygusu ve Cenab-ı Hak’taki adalet kavramının kader anlayışı ile bağdaşmadığını söyleyen kişi ve gruplar olmuştur. Kader, cebr, ihtiyar, kesb, cüz’i irade, külli irade, ezeli irade, hürriyet, insan fiilleri gibi kavramların farklı mezheplerce tanımlamaları yapılmıştır. Birçok akidesi birbirine yakın olan Mâturidi ve Eş’âri mezhebinde dahi kader konusunda farklı düşünceler ve tanımlar oluşturulmuştur. Kader konusunda mutedil yol izlemeyen ve uç fikirlere sahip olan üzerinde konuşulması gereken iki mezhep vardır: Cebriyye ve Kaderiyye. Cebriyye mezhebi, insanın fiillerinin oluşmasında insanın hiçbir rolünün olmadığını düşünmüştür. İnsandaki hür irade ve seçme potansiyelini reddedip, insanın Allah Teâla tarafından belirlenen eylemleri yapmak zorunda kaldığı düşüncesine sahip olmuşlardır. Ehl-i Sünnet âlimlerinin eleştirileri ise kişi fiilleri işlemek zorunda kalsaydı ahiret hayatında ceza ve mükâfat kazanmaması gerekir yönünde olmuştur. Zira Allah kişinin işlediği günah ve sevaba göre ahirette muamelede bulunacaktır. Bu fiillerin de Allah’ın cebriyle gerçekleşmesi ilahi adalet olgusuyla bağdaştırılamaz düşüncesindedirler.95 Kaderiyye ve Mutezile mezhebi ise Cebrî düşüncenin tam tersi bir tutum sergilemiştir. Kula kendi fiillerini yaratma yetkisi vermiştir. Allah’ın emir ve yasaklarına muhatap olan kişi, özgür ve hür iradesiyle seçimde bulunup fiillini yaratır düşüncesine sahip olmuşlardır. Kulun fiilini Allah’ın yaratmasında kişinin mükâfat ve ceza alması sebebiyle Allah’ın adaletiyle bağdaşmayacağını düşünmüşlerdir. Kaderî düşünceye sahip olan kişilere eleştiri ise yaratma eylemini insana atfeden anlayışlarından dolayı gelmiştir.96 95 Ayrıntılı bilgi için bkz. İrfan Abdülhamit, İslâm’da İ’tikadî Mezhepler ve Akaid Esasları, çev. Mustafa Saim Yeprem, TDV Yayınları, Ankara, 2014, s. 277-278. 96 Ayrıntılı bilgi için bkz. Abdülhamid, a.g.e., s. 280-284. 31 Ehl-i Sünnet mezheplerinin ortak görüşüne gelirsek; insan davranışlarının, fiillerinin ıztırarî ve ihtiyarî olmak üzere iki türlü yönü vardır. Zorunlu olarak gerçekleşen insan fiillerinden nefes alıp verişimiz, iç organlarımızın çalışması gibi durumlardan insan sorumlu kabul edilmemiştir. Bu konuda mezhep imamları hemfikirdirler. Ancak fiilin gerçekleşmesi noktasında insan iradesinde olan ve tercih edilerek seçilen davranışlardan sorumlu tutulmuştur. 97 İrade sıfatı, birden çok olay veya durumlar karşısında tercihte bulunmak, karar verip seçmek anlamına gelir. Ehl-i Sünnet’e göre Allah’ın iradesi ezelidir. İnsanın iradesi ise zaman ve mekâna bağlı olan sınırlı ve sonludur. Meydana gelen varlıklar Allah’ın irade sıfatının bir tecellisidir. İnsanın kendi fiilini seçmesi Allah’ın kendisine koyduğu sınırlar dâhilinde olur. Ancak kul bu fiilini seçerken kendini zorlama altında hissetmeyip hürdür.98 Allah Teâla’nın insana vermiş olduğu irade sıfatının sınırları o kadar geniştir ki Firavun “Ben, sizin en yüce Rabbinizim!” 99 diyebilmiştir. İşte Allah insana vermiş olduğu bu iradeden dolayı insanı sorumlu tutmuştur. İradesinin sınırlarını genişletmiş ona bu dünyada bir imtihan ortamı hazırlamıştır. İnsan iradesinin kullanım biçimi, niyeti ve amacı onun sorumluluğunun kaynağı olmuş ve ebedi hayatın belirlenmesinde bu dünyadaki tercihlerinin sonucu kılmıştır.100 1. Mehmet Akif’in Kader Anlayışı Mehmet Akif’in eserlerinde ulûhiyyet bahislerine ağırlıklı olarak yer vermiştir. Yayınlamış olduğu yazılarında yanlış inanışlara sahip olduğunu düşündüğü bir kesim halkı aydınlatma amacıyla Allah ve kader inancı gibi konulara sıklıkla değinmiştir. Bazen de yaşadığı dönemdeki Müslümanların çektiği sıkıntı ve zulümlerin sebebini sorgularken Yaratıcıya yakarışta bulunmuş, kader ve Allah’ın fiilleri üzerinde düşüncelerini kaleme almıştır. Bu sebeplerden kader konusunu tevekkül, çalışma, terakki, azim, gayret gibi konularla birlikle işlemiştir. Toplumsal sorunlara getirdiği çözümler olan çalışma, azim ve sebat gösterme, ümitvâr olma önerilerini verirken halkın yanlış kader ve tevekkül anlayışındaki noktaları belirlemiş doğruluğunu 97 Süleyman Toprak, “İnsanın Fiilleri Konusunda Maturidi ve Eşa’ari Arasındaki İhtilaf”, Selçuk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, S. 3 (1990), s. 179. 98 Şerafettin Gölcük, İslâm Akaidi, Esra Yayınları, Konya,1989, s. 199-205. 99 En- Nâziât,79/24. 100 Düzgün, a.g.e., s .414. 32 savunduğu görüşleri sıralamıştır. Kader konusu hakkındaki düşüncelerini özellikle Safahat’ın Fatih Kürsüsü’nde adlı kısmında dile getirmiştir. “Kader ferâiz-i îmâna dâhil… Âmennâ… Fakat yoktur onda senin sapmış olduğun ma’nâ Kader: Şeriâiti mevcûd olup da meydanda, Zuhûra gelmesidir mümkinâtın a’yânda. Niçin nasıl geliyormuş… O büsbütün meçhul; Biz ihtiyarımızın suretindeniz mes’ûl. Kader nedir, sana düşmez o sırrı istiknâh; Senin vazifen itâ’at ne emrederse İlâh. O, sokmak istediğin şekle girmesiyle kader; O, bütün evâmiri şer’in olur bir anda heder! Neden ya; Hazret-i Hakk’ın Resûl-i Muhterem’i Bu bahsi men ediyor mü’minîne, boş yere mi? ” 101 Akif, bu dizelerinde kadere iman etmenin, imanın şartlarından biri olduğunu vurgulamış ancak halk nezdinde kabul edilen bir manasının olmadığını dile getirmiştir. Kaderin mahiyeti, nasıl meydana geldiği noktasında bilinmezliğin olduğunu ve insanların da bu durumu araştırmasının gerekmediğini ifade etmiştir. Kulun üzerine düşen görev Allah’ın emir ve yasaklarının bilip sorumluluğunu yerine getirmesi olduğunu düşünmüştür. Ayrıca şiirinde kaderi “Mümkinâtın zuhûrudur â’yân’da” olarak tanımlarken kelam ve felsefe ilim dallarında kullanılan terimlerle ifadelendirmesi göze çarpar. “Mümkinât”, var olma ihtimalinin var olmama ihtimaline eşit olması ve zatının gereği olmayan102 anlamında tanımlanması Akif’in tabiatta zorunlu bir yasanın olmadığı düşüncesine sahip olduğunu gösterir. Bu noktada felsefedeki determinizm anlayışını reddettiği anlaşılır. 101 Ersoy, a.g.e., s. 456. 102 Bekir Topaloğlu-İlyas Çelebi, Kelâm Terimleri Sözlüğü, İsam Yayınları, İstanbul, 2010, s. 234. 33 Akif’in bu yaklaşımının sebebi toplumun sosyal ve siyasi olayları neticesinde halkın takındığı tavır, edinilen yanlış düşünceler olmuştur. Eserlerinde çoğunlukla Müslümanların Batı medeniyetinin zulmünde kalmasını eleştiren ve bu durumdan kurtulamayanların tembelliklerinden yana şikayette bulunan şair, Müslüman toplumun azim ve gayretle mücadele ve mücâhedede bulunmasını istemiştir. Kader konusunu şiirlerine hep bu bağlamda ele almıştır. Olaylar karşısında sessiz kalan, “Bakalım Cenab-ı Hak ne yapacak?” diye bekleyenlere, Akif’in Allah da “Kulum ne yaptı?” diye sorar gibi ifadelerde bulunması kader konusu ve insan fiillerinin meydana gelmesi aşamasında kulun da bir rolü olduğunu kabul ettiğini destekler yöndedir. ““Kadermiş!” Öyle mi? Hâşâ, bu söz değil doğru: Belânı istedin, Allah da verdi… Doğrusu bu. Taleb nasılsa, tabî’î, netîce öyle çıkar, Meşiyyetin sana zulmetmek ihtimâli mi var?”103 Bu dizelerinde, kader olgusunun arkasına sığınan, çalışmayı bırakan, gayret göstermeden tüm işini Allah’a havale eden kişilerin doğru yolda olmadığını vurgulamış, kişinin talebi doğrultusunda fiili yaratıldığını aksi halde Allah’ın kullara zulmetmek anlamına geldiğini bunun da mümkün olmadığını ifade etmiştir. Kur’an-ı Kerim’de Allah Teâla’nın zulmetmeyeceğine yönelik birçok ayet bulunmaktadır. “Şüphesiz Allah, insanlara hiçbir şekilde zulmetmez; fakat insanlar kendilerine zulmederler.” 104 İnsanda mevcut olan iradenin peşine Allah’ın iradesini zikretmiş, Ehl-i Sünnet Mezhebinin genel görüşünü teyit eder tarzda kader konusuna açıklık getirmiştir. Aynı zamanda oturduğu yerden Allah’a istekte bulunmanın saygısızlık olduğunu “Hudâ’yı kendine kul yaptı, kendi oldu Hudâ” ifadesiyle göstermiştir. Şiirinin devamında Hz. Peygamber (s.a.v.)’in arkadaşlarının kader anlayışlarının örneklendiği bir kıssayı kaleme almıştır. Hz. Ömer ve Ebu Ubeyde arasında geçen diyalog; bölgedeki veba salgını sebebiyle savaş ordusunun yönünün değiştirilmesi kararı üzerinedir. Daha sonra Hz. Ömer’in kader kavramını açıklanmasıyla son bulmuştur. Ebu Ubeyde’nin “Allah’ın kaderinden mi kaçıyorsun?” sorusuna Hz. Ömer’in “Allah’ın bir kaderinden kaçarken, 103 Ersoy, a.g.e., s. 452. 104 El-Yunus,10/44. Ayrıca bkz. Al-i İmran,3/182; el-Kehf,18/49; en-Nahl,16/33. 34 bir başka kaderine doğru yol almaktayız.” cevabı kelam ilminde külli irade ve cüz’i irade kavramlarının oluşmasına sebep durumlardan olmuştur. Mehmet Akif, kader inancında insan iradesinin önemini belirten yazılarını tefsir çalışmalarında da işlemiştir. Al-i İmran Suresinin 26. ayetini manzum bir şekilde tefsirini şöyle noktalandırmıştır: “Sus ey dîvâne ! Durmaz kâinâtın seyr-i mu’tâdı. Ne sandın? Fıtratın ahkâmı hiç dinler mi feryâdı? Bugün, sen kendi kendinden ümîd et ancak imdâdı; Evet, sen kendi ikdâmınla kaldır git de bîdâdı. Cihan kânûn-i sa’yin, bak, nasıl bir hisle münkâdı! Ne yaptın? “Leyse li’l-insâni illâ mâ-se’â” vardı!..”105 Şiirine evrenin Allah’ın kanununun emrine tabii olduğunu belirterek başlamıştır. Müslüman toplumların uzun zamandır karanlık günler geçirdiğini, Allah’ın cemal sıfatıyla görünmediğini, mazlumların ilahi adaletinin tecellilerini beklediğini dile getiren serzenişlerde bulunmuştur. Milletler arası süregelen savaşlarda kazanılıp kaybedilen toprakların olayların dışa yansıyan yönü olduğunu “Alan sensin, veren sensin, senin hükmündedir dünyâ.” ifadeleriyle insan iradesini göz ardı etse de sonrasında bu olanlarda bir hikmetin olduğunu belirtip düşüncelerini susturmuştur. Bu günü kurtarma ve geleceği şekillendirme kişinin çabalarıyla olacağını ifade edip Necm Suresi’ndeki ayeti kerime-i; “İnsan için ancak çalıştığı vardır.” 106 delil olarak sunmuştur. Akif tembellik, sabırsızlık, ümitsizlik gibi durumları halkın kader inancıyla temellendirdiği noktalarda da eleştiriler getirmiştir. “Kader böyle imiş” diyerek sıkıntılara göğüs germeden, fedakarlıkta bulunmadan, gayret etmeden kadere sığınmanın doğru olmadığını düşünmüştür. Küçük bir çocuğun ölen babasından kalan küfeyle hayatta kalma mücadelesinin tasvir edildiği Küfe şiirinde kader kavramını mahallede yaşanan sosyal olaydan bir 105 Ersoy a.g.e., s. 348. 106 En-Necm,53/39. 35 kesitin sonucu olarak kullanmıştır. Bu kez de kaderi insanı çepeçevre saran şartlar olarak tanımlamıştır.107 Mehmet Akif’in kader ile ilgili düşüncelerine yaptığı tercüme çalışmalarından da ulaşmak mümkündür. Örneğin Muhammed Abduh’tan yapmış olduğu bir tercümede Batılıların kader konusu hakkındaki düşüncelerinin Cebriyye mezhebiyle örtüştüğünü ifade edip bu durumun tembelliğe yol açacağını şöyle dile getirmiştir: “Halbuki bu kavim kendisinin kavilde, fiilde, harekette, sükûnda hiçbir ihtiyârı olmadığına, bütün bunların bir kuvve-i cebriyye tarafından vuku’a geldiğine, elhasıl bütün harekâtının kasrî (gayr-i ihtiyârî) olduğuna iyice kanaat ederse şüphe yoktur ki bütün kuvâsı âtıl kalır, kendisine mevhibe-i fıtrat olan bütün havâss ve meşairin faidesi olmaz, kalplerde sa’y ve amele doğru bir hiss-i saik kalmaz.” 108 Abdülaziz Çaviş’ten yapmış olduğu bir çeviri de ise cebrî düşüncenin Allah’ın adaletine ters olması sebebiyle karşı olduğunu ifade etmiştir: “… Din-i İslâm Allah tarafından sevk ve zorlamaya razı değil. Çünkü mecbur kaldığı bir durumda yaptığı işlerden dolayı bir insanı sorumlu tutmak, hikmet sahibi Yaratıcının yüksek adaletine hiçbir zaman sığmaz.” 109 Buraya kadar ki kısımda Akif’in insan fiilleri ve kadere bakışının insan iradesini ön plana çıkaran yönünü görmekteyiz. İnsanın fiillerinin oluşumunda insana da rol veren düşünceye sahip olduğunu örnek olarak verdiğimiz yazılarında da anlamaktayız. Eserlerinin pek çoğunda bu düşüncelerini yinelemiştir. Yaşadığı dönemin siyasi, askeri, fikri yönden zor aşamalardan geçiyor oluşu Akif ve birçok düşünürün görüşlerinde dönemsel farklılıklar meydana getirmiştir. Akif’in ulûhiyyet konuları hakkındaki düşüncelerini kaleme aldığı Tevhîd yâhud Feryâd adlı şiirinde fikirlerini cebri düşünceye kapı aralayan tarzda kaleme almıştır. “Bir sahne midir yoksa bu âlem nazarında? Bir sahne ki milyarla oyun var üzerinde! 107 Hulusi Aslan, Mehmet Akif’in Kader ve Tevekkül Anlayışı, Malatya: Hikmet Yurdu Düşünce-Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, C. VII, S. 13 (2014), s. 17. 108 Muhammet Abduh, “Kaza ve Kader”, çev. Mehmet Akif Ersoy, Sırat-ı Müstakim, C. II, Aded. 35, (Temmuz 1324) s. 135. 109 Çaviş, a.g.e., s. 72. 36 Bir sahne ki her perdesi tertîb-i meşiyyet; Eşhâsı da bâzîçe-i âvâre-i kudret! Cânîleri, katilleri meydâna süren sen; Cânîdeki, katildeki cür'et yine senden! Sensin yaratan, başka değil zulmeti, nûru; Sensin veren ilhâm ile takvâyı, fücûru! Zâlimde teaddîye olan meyl nedendir? Mazlûm niçin olmada ondan müteneffir? Âkil nereden gördü bu ciddî harekâtı? Câhil neden öğrenmedi âdâb-ı hayâtı? Bir fâilin icbârı bütün gördüğüm âsâr! Cebrî değilim... Olsam İlâhî ne suçum var?”110 Âlemi ilahi bir emirle düzenlenmiş oyun sahnesi olarak gören yaratılan canlıları da Allah’ın kudretinin elindeki oyuncaklar olarak betimleyen Akif, Allah’ın izni olmadan kötülüklerin ve iyiliklerin meydana gelmesinin mümkün olmadığını düşünmüştür. Bir katilin suç işlemek için kendisinde var olan cesaretin kaynağı da takva sahibi kulun kalbine bu yönde ilham veren kaynağın da Allah olduğunu dile getirmiştir. “Bir failin icbarı” tanımlanmasından da fiillerin meydana gelmesinde zorlayıcı bir emrin etkili olduğu fikrini ifade etmiştir. Bu ifadelerinin cebri düşünceyle örtüştüğünün farkında olan Akif, sonrasında cebri zihniyete sahip olmadığını ancak saymış olduğu sebepleri dayanak göstererek cebri olmasında ne suçu olduğunu sorgulamıştır. 19. yy’da meselelere bu şekilde yaklaşımlar olmuştur ve bu Akif’le başlayan bir süreç değildir. Doğu-Batı arasında bulunan Tanzimatçılardan olan Ziya Paşa, Abdülhak Hâmid gibi zaman zaman karamsarlığa kapılan düşünürler de aynı duyguyu yaşamış ve hissiyatlarını cebri düşünce doğrultusunda dile getirmişlerdir. Hatta Tevfik Fikret bu düşüncelerinde ileri gitmiş ateizme yönelmiştir. Akif’in burada dile getirdiği şeyler 110 Ersoy, a.g.e., s. 44-46. 37 kendi içinde oluşan tereddüt ve şüphelerinin bir ürünüdür. Bu şüphelerden arınmak için Allah Teâla’ya sorular sormuştur. Allah’ın yaptığı işlerin nedenleri sorulmaz buyruğuna binlerce sorusunu feda etmeye hazır olan Akif, yine de bilinmezlik sırrının çözülmesini dilemiştir.111 “Lâ-yüs’el’e binlerce suâl olsa da kurban, İnsan bu muammalara dehşetle nigehban.”112 Mehmet Akif’in eserleri değerlendirildiğinde bazı dönemlerde ezeli iradenin tüm kâinatta ve insanın fiillerinde tek kaynağın olduğunu elde edilen sonuçların kaçınılmaz olduğunu dile getirmiş bazı dönemlerde ise insan iradesini ön plana çıkaran söylemlerde bulunmuştur. Safahattaki şiirleri, makaleleri, hutbe ve vaazları incelendiğinde kader konusunda ağırlıklı olan yaklaşımı insan fiillerinin meydana gelmesinde insan iradesinin, talebinin çalışmasının etkin olduğu görüşü ağırlıklı olmuştur. Bu durumun bir başka örneğini “İnsan” adlı şiirinden anlamak mümkündür. Şiire Hz. Ali’nin en büyük âlemin insanda gizli olduğuna dair sözüyle başlamıştır. Sonrasında insanın meleklerden üstün olduğunu ifade eden mısrasında kaleme almıştır. “Haberdâr olmamışsın kendi zâtından da hâlâ sen, “Muhakkar bir vücûdum!” dersin ey insan, fakat bilsen... Senin mâhiyyetin hattâ meleklerden de ulvîdir: Avâlim sende pinhandır, cihanlar sende matvîdir:”113 Burada insanın meleklerden üstünlüğünü kabul etmesinin nedeni, meleklerin yaratılışları itibariyle Allah’ın buyruklarını yerine getirmekle yükümlü, Allah’a sürekli itaat etmekte olan, Allah’ın emirlerinden dışarı çıkamayan ruhani ve nurani varlıklardır. İnsanın yaratılışında ise ona verilen nimetler ve rehberler doğrultusunda doğruyu ve yanlışı seçerken bir mücadelede bulunması, fedakarlıklar göstermesi ve neticede kalbini ilahi feyz ile doldurduğunda meleklerden daha üst derecede olma ihtimaline sahiptir. 111 Orhan Okay, Mehmed Âkif Bir Karakter Heykelinin Anatomisi, Akçağ Yayınları, Ankara, 1989, s. 89. 112 Ersoy, a.g.e., s. 46. 113 a.g.e., s. 140. 38 Sonuç olarak Akif’in kader ve irade kavramları üzerinde ikilemde kalışının, iç dünyasında Allah’a yönelttiği soruların, yakarışların, aklını kurcalayan şüpheler ve tereddütlerin sebeplerini yaşadığı yüzyıl bağlamında değerlendirmek gerekir. Dünyanın her coğrafyasını etkileyen küresel savaşların vermiş olduğu psikolojik ve fizyolojik yorgunluk, kaybedilen toprakların hüznü, kaybedilme nedenleri ve askeri ve siyasi olayların toplumların din, kültür, fikir sahasında vermiş olduğu hasarlar Akif’in şair ruhunu etkileyen ve hassaslaştıran sebeplerdir. Özellikle Doğu- Batı medeniyetlerini gözlemlemiş olması, Doğu’nun terakkiden uzak kalması, ilim ve teknik alanlarında geri kalması, insanların yanlış dini inanışlara kapılmaları ve bu doğrultuda hayatlarına yön vermeleri Akif’in şiirlerindeki serzenişlerinin kaynağıdır. Müslümanların bu karanlık dönemden kurtuluş reçetelerini sunarken ülkenin kaderi hakkında fikirlerini de beyan etmiştir. 2. Mehmet Akif’in Tevekkül Anlayışı Tevekkül, kişinin bir hedefe ulaşmak uğruna çalışıp gayret göstermesi ve elinden geleni yaptıktan sonra Allah’a dayanıp güvenmesidir. Bu kavram kader inancıyla yakından ilgilidir. Tevekkül tembellik, başıboşluk gibi olumsuz sıfatları Müslümanlardan uzaklaştırır. Çünkü tevekkülün temelinde çalışma, azmetme ve bunların sonucunu Allah’tan bekleme vardır. Bu bağlamda Yüce Allah Al-i İmran Suresinde şöyle buyurmuştur: “… Bir kere de karar verip azmettin mi, artık Allah’a tevekkül et, (O’na dayanıp güven). Şüphesiz Allah, tevekkkül edenleri sever.” 114 Tevekkül Allah’a ve kadere imanın bir sonucudur. Allah Teâla’ya olan güven insanı miskinliğe itmeyip karşısına çıkan zorluklara karşı göğüs germenin mücadele etmenin ve ümit içinde olmanın verdiği bir haldir. Mehmet Akif tevekkül ile ilgili düşüncelerini pek çok çalışmasına işlemiştir. Kader ve tevekkül konularını peş peşe ele almıştır. Yanlış kader inancının doğurduğu yanlış tevekkül anlayışını eleştirmiştir. Safahat’ın yedinci kitabı olan “Gölgelerde” Al-i İmran Suresi 159. ayeti manzum şekilde tefsir etmiş; azim, irade ve tevekkül kavramlarını birlikte kullanmıştır. “— Allâh’a değil, taptığın evhâma dayandın; 114 Al-i İmran,3/159. 39 Yandınsa eğer, hakk-ı sarîhindi ki yandın. Meflûc ederek azmini bir felc-i irâdî, Yattın, kötürümler gibi, yattın mütemâdî!” 115 Kişi Allah’ın insana vermiş olduğu iradeyi felce uğratarak, kullanmayarak azmini de felce uğrattığını söylemiştir. Allah’a dayandığını söylese de içindeki evhama, tembelliğe dayandığını ifade etmiştir. Kâinattaki her bir zerrenin dahi hareket halinde olduğunu insanın da bu harekete ihtiyacı olduğunu dile getirmiştir. Kader ve tevekkül konularının en sık işlendiği Fatih Kürsü’sünde o meşhur dizeyi görmekteyiz: ““Çalış!” dedikçe şerîat, çalışmadın, durdun, Onun hesabına birçok hurâfe uydurdun! Sonunda bir de “tevekkül” sokuşturup araya, Zavallı dîni çevirdin onunla maskaraya!”116 İslam’ın emrettiği çalışmayı reddeden ve yanlış kader anlayışını oluşturan kişilerin tevekkül olayını da yanlış anladıklarını dile getirmiştir. Yanlış tevekkül inancına sahip kişilerin sanki Allah’ı ücretli işçisi olarak nitelediklerini düşünmüştür. Sabah evden çalışmak için değil de kahveye eğlenmek için giden kişiler eleştirilmiş, işlerin nasılsa Allah’a havale edildiğini düşünen, gamsız bir hayat süren kişiler kınanmıştır. Bu kişilerin acınacak halde olduğunu, Allah’a tevekkül ettiğini zannettiği insanlara karşı şu eleştiride bulunmuştur: ““Allâh’a dayandım!” diye sen çıkma yataktan... Ma’nâ-yı tevekkül bu mudur? Hey gidi nâdan! Ecdâdını, zannetme, asırlarca uyurdu; Nerden bulacaktın o zaman eldeki yurdu? Üç kıt’ada, yer yer, kanayan izleri şâhid: 115 Ersoy, a.g.e., s. 814. 116 a.g.e., s. 452. 40 Dinlenmedi bir gün o büyük nesl-i mücâhid. Âlemde “tevekkül” demek olsaydı “atâlet”, Mîrâs-ı diyânetle yaşar mıydı bu millet? Çoktan kürenin meş’al-i tevhîdi sönerdi; Kur’an duramaz, nezd-i İlâhî’ye dönerdi.”117 Mehmet Akif bu dizelerinde dönemin sıkıntılı hallerine dem vurmuş, mücadeleyi elden bırakmış nesle sitemde bulunmuş, ecdadın zaferlerde dolu tarihinden örneklendirmeler vermiştir. İslam’ın kıtalar arasında yayılmasını o zaman insanının çalışmasına, azmine bağlamıştır. Yaşadığı dönemde İslamî yaşantının eski ihtişamlı döneminden uzaklaşılmasının sebebi olarak gördüğü durumlardan kurtulmanın yolunu yine azim dolu bir mücadeleye bağlamıştır. ““Dünya koşuyor” söz mü? Berâber koşacaktın; Heyhât, bütün azmi sen arkanda bıraktın! Mâdem ki uyandın o medîd uykularından, Bir parçacık olsun, hadi, hiç yoksa, kımıldan.”118 Kişilerin ve toplumların zor ve sıkıntılı dönemlerinden kurtulmanın çaresini göklerden ve yerden beklenmenin yanlışlığını, kurtuluş için kendisine dönmesi gerektiğini ve insan iradesinin önemini şu şekilde belirtmiştir. “Ey yolda kalan, yolcusu yeldâyı hayâtın! Göklerde değil, yerde değil, sende necâtın:”119 Kader inancı hakkında düşüncelerini ifade ederken Hz. Ömer’den örnek veren Akif, tevekkül konusunda da Hz. Ömer’in bir uygulamasını anlatmıştır. “Biz mütevekkilleriz” deyip tembellik yapan gruba Hz. Ömer’in cevabı “Önce tarlanızı ekin” olmuştur. Demek ki tevekkül eden kimse önce işini yapacak, gayret gösterecektir. Akif burada da aksi haldeki durumun tevekküle sığmaz anlayışını yinelemiştir. 117 Ersoy, a.g.e., s. 816. 118 a.g.e., s. 816. 119 a.g.e., s. 810-812. 41 Akif, inanç ve ibadet alanında ana kaynaklarımız olan Kitap, Sünnet ve İcmayı artık doğru bir şekilde kullanmadığımızı aydın olan kesimin yeterince gayret göstermediğini, halkın bu yüzden aldandığını düşünmüştür. “Tevekkülün, hele, ma'nası hiç de öyle değil. Yazık ki: Beyni örümcekli bir yığın câhil, Nihayet oynayarak dîne en rezîl oyunu, Getirdiler, ne yapıp yaptılar, bu hâle onu!”120 Akif, Ankebut Suresinin 69. ayetini121 tefsir ederken tevekkül kavramının tanımını kendisi yapmıştır. “Tevekkül demek, insan için mesâîsinin, mücâhedâtının evvelce iki üç haybet gözükse bile, mutlaka sonunda tevfîka mazhar olacağına karşı gevşemez bir ümid, sarsılmaz bir itmînân beslemek demektir.” 122 Bu tanımlamasından da anlaşılacağı üzere çalışıp mücâhede içinde olanların Allah’ın yardımına kavuşacakları ve arzu edilen nimete ulaşacakları ancak gayret gösterilmeden içi boş bir tevekkül anlayışının kişileri kurtarmak için yetmeyeceğini ifade etmiştir. Al-i İmran Suresinden “Bir kere de azmettin mi, artık Allah’a mütevekkil ol…” 123ayetini tefsir ederken azim ve tevekkülü Müslümanlığın iki rüknü olarak gösterip birinin eksikliğiyle başarıya ulaşılamayacağını dile getirmiştir.124 Akif azim ve tevekkül kavramlarını birçok kez birlikte kullanmıştır. Kastamonu’da îrad olunan bir vaazında azim ve tevekkülün tanımını yapmıştır. “Azim ne demektir; azim bir işi başa çıkarabilmek için ona canla başla sarılmaya karar vermek demektir. Tevekkül ise o işin husûlü için mümkün olan esbabın hepsini tedarik ettikten sonra Cenab-ı Hakk’a bel bağlamak; O’nun tevfîkini esirgemeyeceğine yürekten inanmak demektir.” 125 Aynı vaazında yes’e kapılmayarak çalışan azmedip Allah’a dayanan her Müslüman için gerçekleştiremeyeceği gayenin olmayacağını dile getirmiştir. İnsanın 120 Ersoy, a.g.e., s. 460. 121 “Bizim uğrumuzda cihad edenler var ya, biz onları mutlaka yollarımıza ileteceğiz, Şüphesiz Allah, mutlaka iyilik yapanlarla beraberdir.” 122 Mehmet Akif Ersoy, “Tefsir-i Şerif”, Sebilü’r- Reşad, C. VIII, Aded. 192 (Nisan 1326) s. 173. 123 Al-i İmran,3/159. 124 Şengüler, a.g.e., C. IX, s.1 70. 125 a.g.e., C. IX, s. 346. 42 çalışarak ulaşamayacağı iki mertebenin olduğunu, biri Allah Teâla’nın ilahlık mertebesi, diğeri Hz. Peygamber’in nübüvvet mertebesidir, demiştir.126 Mehmet Akif’in kader ve tevekkül konuları hakkındaki düşüncelerini özetlersek; İslam’ın en temel inanç esaslarından olan kadere iman konusunu Akif’in eserlerinde sıkça paylaştığını görmekteyiz. Ancak bu paylaşımları kelam tarihinde olduğu gibi sistematik bilgiler, mezhepsel açıklamalar ve tartışmalı konular üzerinde olmamıştır. Yaşadığı çağın sosyal sorunlarına değinirken birey ve toplumu aydınlatma amacıyla inanç alanında da yanlış fikirlere kapılan kimseleri uyarmıştır. Yanlış inanışlara sahip kişilerin sorumluklarını hatırlatmış, Kitap ve Sünnet eksenli bir hayat tavsiye etmiştir. Son dönemlerde Müslüman ülkelerin yaşadığı sıkıntıların sebeplerinin bir takım yanlış inanışlar olabileceğini ve kurtuluşun asr-ı saadetteki gibi bir yaşantı olduğunu sık sık dile getirmiştir. Allah ve kader inancı konularını eleştirdiği tembellik, ümitsizlik, sabırsızlık, ahlaksızlık gibi toplumsal olayların içinde işlemiştir. İnanç alanındaki konular hakkında düşüncelerini belirtirken bu tür durumları ve Müslümanların Batı medeniyetleri karşısında düşüşünü göz ardı edememiştir. Milli mücadele yıllarında göstermiş olduğu gayreti çeşitli camilerde vermiş olduğu vaaz ve hutbelerde, çıkarmış olduğu dergideki makale, şiir ve tefsir çalışmalarında göstermiştir. Bu çalışmaları incelendiğinde dönemin sosyal ve siyasi durumunu göz önünde bulundurmak gerekir. Akif’in istibdat dönemi olarak adlandırdığı ve eleştirdiği siyasi dönemin kendisindeki kader anlayışını etkilemiş olabileceği mümkündür. Bu sebepten bazı çalışmalarında insan iradesi ön plana çıkmış mutezilî düşünceye yaklaşmıştır. Akif’in bir diğer cephe olan cebrî anlayışa yaklaşan ifadeleri de bulunmaktadır. Ama bu durumları dönemin şartları altında değerlendirmemiz gerektiği ve Akif’in coşkulu bir ruha sahip olan şair olduğunu göz ardı etmememiz gerektiği düşüncesindeyiz. İç dünyasında yaşadığı halleri en çarpıcı cümlelerle ifade etmiş, Rabbine yakarış ve dualarda bulunmuştur. Bu sebeplerden dolayı tamamen mutezilî/kaderi veya cebrî düşünceye sahip olmadığını eserlerini bütüncül bir gözle incelediğimizde görmekteyiz. 126 Şengüler, a.g.e., C. IX, s. 347. 43 III. MEHMET AKİF ERSOY’UN NÜBÜVVET KONUSUNA DAİR DÜŞÜNCELERİ Kelam tarihinde nübüvvet bahisleri adı altında peygamberlere ve kitaplara iman konuları işlenmiştir. Mehmet Akif, eserlerinde peygamberler ve kitaplara iman konularından bahsederken toplumu irşat ve ıslah amacıyla ele almıştır. Kelam ilminde incelenen tartışmalı konulara değinmemiştir. A. PEYGAMBERLERE İMAN Peygamberlere iman, iman esaslarından olup her birine inanmak Allah Teâla tarafından farz kılınmıştır. Allah Teâla’nın peygamberler göndermesi Allah-insan-evren arasındaki ilişki noktasında önemlidir. İnsanın Yaratıcıyı tanıması, doğru bir imana sahip olması ve insanın dünya hayatında refah bir şekilde yaşaması için peygamberlere ihtiyaç duyulmuştur. Akif de bu noktada düşüncelerini Mü’min Suresi’nin127 tefsirinde dile getirmiştir. “Peygamberler Allahu Zü’lcelâl tarafından insanlara hem dünyada, hem ukbâda mes’ûdiyetlerini kâfil olacak birer şeriat tebliğ ediyorlar. Bu âlem-i hilkatte cârî olan olan kavânîn-i ilâhiyyeyi kendilerine bildiriyorlar. “İşte bu kanunların muktezasına tevfîk-i hareket ederseniz dünyada bir hayat-ı tayyibe ile yaşar; ukbâda ise naîm-i ebedîye mazhar olursunuz. Yok, Allah’ın evâmirini dinlemezseniz, her iki dünyada belânızı bulursunuz.”diyorlar.” 128 Hz. Muhammed (s.a.s.)’den önceki peygamberlerin ümmetlerinin hangi günahın neticesinde helâk olduklarını sorgulamış, felaket ve tufanların peygamberlerin izinden gitmedikleri için başlarına geldiklerini ifade etmiştir. Milletler de ilahi emirleri dinledikçe ve peygamberlerin tavsiyelerinden ayrılmadıkça her türlü başarıyı ve ilerlemeyi yakalayacaklarına aksi halde esfelü’s sâfiline doğru sürükleneceklerine dair düşüncesini dile getirmiştir. Ülkenin kalkınması için geçmiş milletlerin başlarına gelen felaketlerden dersler çıkarılması gerektiği ve Hz. Peygamber (s.a.s)’in yolunun örnek alınması gerektiği yönünde tavsiyelerde bulunmuştur. Bunu teyit eden düşüncelerini Mücadele Suresinin 20-21. ayetlerinin tefsirinde belirtmiştir.129 Akif, peygamberlerle 127 El-Mü’min,40/21. 128 Mehmet Akif Ersoy, “Tefsir-i Şerif”, Sebilü’r- Reşad, C. VIII, Aded. 208 (Ağustos 1328), s. 493. 129 Ersoy, “Tefsir-i Şerif”, Sebilü’r- Reşad, C. IX, Aded. 214 (Eylül 1328), s. 101. 44 ilgili düşüncelerini Müslüman ümmetinin nifak, tefrika, atalet, cehalet, acizlik gibi olumsuz durumlarından kurtuluş için örnekler vererek sunmuştur. Allah’a ve O’nun peygamberine tabii olan toplumların kurtuluşa ereceklerini Enfal Suresinin 46. ayetinin tefsirinde şöyle bildirmiştir: “Evet, hiçbir cemaat-ı İslâmiye yoktur ki, Allah’a itaat etsin; Peygamberin gösterdiği yola gitsin; efradı arasında ittihad olsun da o yine şevketten, azametten mahrum kalsın. Sonra, hiç cemaat-ı İslâmiye yoktur ki, evâmir-i ilâhiyyeyi dinlemesin; Resûl-i Muhteremin tebligatını kulak vermesin; âhâdı birbirine düşsün de o yine izmihlâl uçurumlarına yuvarlanmasın.” 130 Mehmet Akif, Hz. Peygamber (s.a.s)’i konu edinen “Bir gece” adlı şiirinde Peygamberin toplumsal alanda yaptığı iyileştirmeleri örnek vermiştir. Halkın içindeki zayıf, güçsüz, söz sahibi olmayan kimselerin yeni bir hayata kavuştuğunu ifade etmiştir. Sadece o dönemi etkilememiş günümüze kadar tüm toplumların ona çok şey borçlu olduğunu şöyle kaleme almıştır: “Dünyâ neye sâhipse, onun vergisidir hep; Medyûn ona cem’iyyeti, medyun ona ferdi. Medyûndur o ma’sûma bütün beşeriyyet… Yâ Rab, bizi mahşerde bu ikrâr ile haşret.” 131 Duhâ Suresinin tefsirinde ise; surenin nüzul sebebinden bahsetmiştir. Vahyin bir ara kesintiye uğraması sonucunda müşriklerin Hz. Peygamber (s.a.s.)’e “Allah Muhammed’i bıraktı” diyenlere karşılık Hz. Peygamber (s.a.s.)’e vermiş oldukları nimetleri sayarak O’nun kalbini tatmin etmiştir, şeklinde yorumlamıştır. Surenin devamında “Seni yolunu kaybetmiş olarak bulup da yola iletmedi mi?” 132 ayetini Hz. Peygamber (s.a.s.)’in çocukluğunda ahlakının temizliği, iyilik ve doğruluk timsali oluşun, “el-Emin” sıfatıyla anılması, şirkten, küfürden, uzak durması olarak tefsir etmiştir. 130 Ersoy, “Tefsir-i Şerif”, Sebilü’r-Reşad, C. VIII, Aded. 195 (Mayıs 1328), s. 233. 131 Ersoy, a.g.e., s. 876. 132 Ed-Duha,93/7. 45 Peygamberlik verilmeden önce de yaşadığı toplumun inancından uzak durması, yanlışlıklarını görmesini şöyle ifade etmiştir: “Bir de vâkıa Cenab-ı Peygamber daha çocukluğunda iken muvahhid idi; Allahu Zü’lcelâl’in bütün âlemi yarattığını, O’ndan başkasının ibâdete asla müstehak olmadığını anlamış idi. Lâkin yaşadığı muhit şirk içinde, vahy-i ilâhî olmaksızın, Hâlık’a nasıl ibâdet edileceğini, O’nu nasıl tenzîh etmek; hangi vasıf ile tavsif eylemek lâzım geleceğine kendiğinden nasıl bulabilirdi.” 133 Hz. Peygamber (s.a.s.)’in peygamberliğinden sonra da kavminin şirk içinde kalışı onu üzmüştür ve onlara nasıl yaklaşacağını düşünmüştür. İnşirah Suresinde belirtilen “(Ey Muhammed!) Senin göğsünü açıp genişletmedik mi?” 134 ayeti bu durumlarda sonra inmiş Peygamberin iç sıkıntılarından kurtarıp felaha erdirmesi olarak yorumlamıştır. Surenin devamında kolaylık ve zorluk kavramları üzerinde durup ümitsizlik hali eleştirilip güncel olaylarla kıyaslama yapmıştır. Akif’in peygamberlere iman adı altında incelediğimiz çalışmalarında da toplumların peygamberlere olan ihtiyacını öne çıkardığını, dünya ve ahiret hayatının kurtuluşu için örnek oluşlarını, peygambere itaatin Allah’a itaatle aynı yerlerde zikredilen ayetleri tefsir edişi dikkatimizi çekmiştir. Sosyal sorunların çözümü için verdiği tavsiyelerden biri peygamberlere itaat ederek emir ve önerilerini doğrultusunda bir hayat yaşamaktır. B. KİTAPLARA İMAN Kitaplara iman esası peygamberlere iman esasıyla doğrudan ilişkilidir. Allah’ın peygamberler aracılığıyla göndermiş olduğu kitaplara her dönem insanın ihtiyacı olmuştur. Yaratıcıyla evrenle ve insanla ilişkileri öğreten ilahi kitapların gönderilişinde birçok hikmet vardır. Allah Teâla insanı dünya hayatıyla imtihan ederken onu akılirade ve birtakım yeteneklerle yaratmıştır. Ayrıca alem, yaratılış, ahiret, kainat hakkında yol gösterici olarak peygamberler ve kitaplarla desteklemiştir.135 Mehmet Akif, çalışmalarında inanç esaslarından olan kitaplara iman konusuna ayrıca yer vermemiştir. Kur’an-ı Kerim’in doğru anlaşılması için çaba sarf etmiş şiirlerinde, makalelerinde ve vaazlarında ayetlere sıkça yer vermiştir. Hatta 133 Şengüler, a.g.e., C. IX, s. 26. 134 El-İnşirah,94/1. 135 İlyas Çelebi, Kitaplara İman, DİB Yayınları, Ankara, 2015, s. 20. 46 cumhuriyetin ilk yıllarında kendisinden Kur’an-ı Kerim’in meal çalışması istenmiştir. O, bu görevi hakkıyla yerine getiremeyeceği endişesiyle görevi kabul etmekte tereddüt etmiştir.136 Akif’e böyle bir görevin verilmesinin sebebi Kur’an eğitimini ve Arapça eğitimini çocuk yaşlarda babasından almış olması ve ileriki yıllarda da “demir hafız” olarak kendini nitelemesi etkili olmuştur.137 Kur’an-ı Kerim haricindeki semavi kitaplardan eserlerinde bahsetmemiştir. Müslüman toplumlara ise doğru Kur’an algısı oluşturmaya çalışmıştır. İnceliklerine vakıf olunmadan manası üzerinde düşünmeden sadece ezbere okunmasını eleştirmiştir. “İbret olmaz bize, her gün okuruz ezber de! Yoksa, bir maksad aranmaz mı bu âyetlerde? Lâfzı muhkem yalınız, anlaşılan, Kur’ân’ın: Çünkü kaydında değil, hiç birimiz ma’nânın: Ya açar Nazm-ı Celîl’in, bakarız yaprağına; Yâhut üfler geçeriz bir ölünün toprağına, İnmemiştir hele Kur’an şunu hakkıyle bilin, Ne mezarlıkta okunmak ne fal bakmak için!” 138 Küçük yaşta Kur’an-ı Kerim’le tanışan ve onun ilimlerini alan Akif, Kur’an’a hitaben şöyle seslenmiştir: “Ey zîver-i dest-i ihtirâmım! Âlemde muhassalü'l-merâmım, Pîrâye-i âfızam sen oldun,139 Sermâye-i hafızam sen oldun. 136 Ayrıntılı bilgi için bkz. Eşref Edip, Mehmed Âkif Hayatı Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları, Beyan Yayınları, İstanbul, 2010, s. 157-160. 137 Düzdağ, a.g.e., s. 5-6. Mehmet Akif bir hatırasında şöyle bahseder: “- Allah’a hamd olsun, demir hâfız oldum, derdi. Şimdi ramazanları terâvihi hatimle kıldırıyorum.” Bkz. Düzdağ, a.g.e., 265. Konu ile ilgili ayrıca bkz. Dücane Cündioğlu, Bir Kur’an Şairi, 7. b., Kapı Yayınları, İstanbul, 2017, s. 8-9. 138 Ersoy, a.g.e., s. 308. 139 Şengüler, a.g.e., C. IV, s.268. 47 Sensin hele ey kitâb-ı a'zem Hâşâ buna hiç tereddüd etmem, Dünyada refîk ü hemzebânım, Ukbâda mu'în ü müste'ânım.”140 Aynı şiirinde Kur’an’ı Yüce Allah’ın katından inmiş, bütün hikmetleri kendinde toplamış, kutsal anayasa olarak nitelemiştir. “Mahlûk değil kelâm- Hak’sın, Âlî-i sunûf-i mâ-halâksın.”141 Kur’an- Kerim’in Allah Teâla’nın kelamı olduğunu dile getiren Akif, “mâhluk değil” derken, kelam tarihindeki “Halku’l-Kur’an” tartışmalarına binaen fikrini söylediğini düşünmüyoruz. Zira bu konuyla ilgili diğer çalışmalarında hiçbir düşüncesine rastlanmamaktadır. Bu dizeyi Şengüler, “Sıradan yaratılan bir nesne değil, bizzat Allah’ın kelâmısın. Sen, yaratılanlar arasında en yücesisin.” 142 şeklinde günümüz Türkçesine çevirmiştir. Akif’in “mâhluk değil” ifadesine karşılık, Şengüler’in ikinci satırı “yaratılanlar arasında en yücesisin.” şeklinde tercümesi halku’l-Kur’an meselesi altında incelendiğinde bu durumda bir tezatlık olduğunu ortaya çıkarır. Akif, şiirin devamında Kur’an’ın Allah’ın bir mucizesi olduğunu ve bu mucizenin sonsuza kadar süreceğini ifade etmiştir. Mucize oluşunun akli delili olarak Kur’an’ın da kullandığı meydan okumayı şiirine işlemiştir. “Elhak o kitâb-ı bî-nazîre, Âciz bu cihâniyân âciz, Kim muktedir, ins ü cân âciz? Mâdâm ki iktidâr yoktur, Tanzîre de ictisâr yoktur.” 143 140 Şengüler, a.g.e., C. IV, s. 268. 141 a.g.e., C. IV, s. 264. 142 a.g.e., C .IV, s.265. 143 a.g.e., C. IV, s. 266. 48 Mehmet Akif, Al-i İmran Suresi 103. ayetinin tefsirinde; mealen, “Hep birlikte Allah’ın ipine (Kur’an’a) sımsıkı sarılın.” ifadesinden kastın Kur’an-ı Kerim olduğu ancak buna İslam dini diyenlerinin de bulunduğunu zaten bu ikisi arasında da bir farkın bulunmadığını ifade etmiştir. Hicr Suresinde geçen “Şüphesiz o Zikr’i (Kur’an-ı) biz indirdik biz; Onun koruyucusu da elbette biziz.” 144 ayetinin tefsir çalışmasında ise; “Müslümanlığın geleceği yoktur, Müslüman toplumlar yok olacaktır.” diye düşünen gruplara karşılık Allah’ın bu va’dini delil getirerek Müslümanların ye’se düşmeleri konusuna eleştiri de bulunmuştur. “Görüyoruz ki: Allahü zül’celâl Kur’an’ın ebediyetini en kavî te’kidlerle va’d buyuruyor. Va’d-i ilahîde hulf tasavvuru kabil midir? Pek a’lâ! Kur’an-ı muhafaza İslâmı; İslâmı mahafaza ise Müslümanları muhafaza demek değil midir? Müslümanların yokluğunu tasavvur edersek Kur’an’ın yeryüzünde yaşamasına imkân düşünebilir miyiz?” 145 Mehmet Akif’in yukarıdaki ifadelerinden de anlaşılacağı üzerine Kur’an-ı Kerim’in tahrif ve değişime uğramadan kıyamete kadar korunmasını dönemin sosyal sorunları olarak değerlendirdiği Müslüman toplumların yanlış tutumlarına eleştiri mahiyetinde ele almıştır. IV. MEHMET AKİF’İN SEMİYYÂT KONUSUNA DAİR DÜŞÜNCELERİ Akif’in semiyyât konularını eserlerine işleyişi ahiret ve melek inancını ispatlama ve insanlara kazandırma şeklinde değildir. Eserlerinde hâkim olan topluma nasihat etme havası içerisinde konuları ele almıştır. A. MELEKLERE İMAN Mehmet Akif Ersoy’un eserlerinde meleklere iman başlığı altında değerlendirebileceğimiz çalışmalarına rastlamadık. Sadece kader bahsinde de ele aldığımız insanın meleklerden üstünlüğü konusunda insanın iradesi ve kıymetine değinmiştir. “Senin mâhiyyetin hattâ meleklerden de ulvîdir: 144 El-Hicr,15/9. 145 Ersoy, “Tefsir-i Şerif”, Sebilü’r-Reşad, C. X, Aded. 257 (Ağustos 1326) s. 365. 49 Avâlim sende pinhandır, cihanlar sende matvîdir:” 146 B. AHİRETE İMAN Ahiret, İslam âlimlerinin çoğunun görüşüne göre İsrafil (a.s.)’ın Sûr’a üflemesiyle başlayan cennetliklerin cennete, cehennemliklerin cehenneme girmesine kadarki olan hayata denir. Kişinin ölümden sonraki hayatın ilki olan kabir hayatını da bu dünyadan farklı bir hayata geçildiği için ahiret hayatından sayılır.147 Kur’an-ı Kerim’de ahiret inancının imanın şartlarından olduğunu ispatlayan birçok ayet bulunmaktadır: “İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı taraflarına çevirmeniz(den ibaret) değildir. Asıl iyilik, Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitap ve peygamberlere iman edenlerin;… tutum ve davranışlarıdır.” 148 “Onlar sana indirilene de, senden önce indirilenlere de inanırlar. Ahirete de kesin olarak inanırlar.” 149 Ahiret hayatının varlığı konusunda İslam âlimleri hemfikirdirler ancak bu hayatın mahiyeti ve bu hayatın içinde ruh-beden birlikteliğinin mahiyeti, azabın ruha mı bedene mi olacağı yönünde ihtilaflar vardır.150 Çalışmamızın konusu ve düşüncelerini incelediğimiz Âkif’in bu tartışmalı kelâmî problemlere atfı olmadığı için o konulara girilmeyecektir. Mehmet Akif’in ahiret yaşantısı ve iman esası olarak bahsettiği kısımlar oldukça azdır. Ancak dünya hayatı ve ahiret hayatı arasındaki zorunlu ilişkiden bahsedip ahiret hayatının varlığını akli olarak ispatlamaya çalışmıştır. “Eğer maksudu ancak âhiret olsaydı Yezdân’ın; Ne hikmet vardı ibdâında hiç yoktan bu dünyanın? “Ezel”den ayrılan ruhun nişîmen-gâh-ı bâkîsi 146 Ersoy, a.g.e., s. 90-92. 147 Şerafetttin Gölcük, Süleyman Toprak, Kelam Tarih-Ekoller-Problemler, 9. b., Tekin Kitabevi, Konya, 2016, s. 431. 148 El-Bakara,2/177. 149 El-Bakara,2/4. 150 Cağfer Karadaş, İslam Düşüncesinde Âhiret, 1. b., Emin Yayınları, Bursa, 2008, s. 95. 50 “Ebed”ken, yolda eşbâhın niçin olsun mülâkîsi?”151 Şiirinin devamında da şöyle ifade etmiştir: ““Cihânın aslı yoktur, çünkü fânidir” diyen sersem, Ne der “Öyleyse hilkat pek abes bir şey çıkar” dersem? Nedir dünyâya gelmekten garaz, gitmek midir ancak? Velev bir anlamak hırsıyla olsun yok mu uğraşmak?”152 Dünya hayatını önemsiz gören ahirette her arzu ettiğinin kendisine verileceğini düşünen kişiler eleştirip bu dünyada ne ektiyse öbür dünyada karşısına onun verileceğini söylemiştir. İnsan ömrünün, dünya hayatının sonlu olduğunu ancak mükâfat ve cezalarla süreksiz kılınacağını da eklemiştir. “Nihâyet neyse idrâk ettiğin şey ömr-i fâniden; Onun bir aynıdır mutlak nasibin ömr-i sânîden.”153 Ahiret hayatının varlığına şüphe olmadığını ve kişilerin dünya hayatında gaflete düşenleri sonsuz hayat için de uyarmıştır. “Evet, bir ömr-i sânî var: Değil hilkat abes mâdâm, Sen ey Gâfil beşer, âlemde bir te’mîn-i istikbâl Edeydim, der çekersin ihtiyârî bir yığın âlâm. Eğer üç günlük istikbâl için ferdâyı anmazsan, Hederdir, korkarım, dünyâda imrâr ettiğin eyyâm.”154 Yukarıdaki ifadelerden anlaşılacağı gibi Akif, ahiretin varlığını aklî bir çıkarımla ispatlamaya çalışmış, dünya hayatını değersiz görüp tembellik yapan Müslümanları uyarmıştır. Dünya ve ahiret hayatının dengesini kuramayan dünyaya gereğinde fazla değer verip ahireti unutanları da şiirlerinde unutmamıştır. Ahiret hayatının nasıl olduğu üzerinde durmamış halkı ilgilendiren kısmını eserlerine almıştır. 151 Ersoy a.g.e, s. 536. 152 a.g.e., s.538 153 a.g.e., s. 536. 154 a.g.e., s. 242. 51 Ahiret halleriyle ilgili hususlardan olan kıyamet vakti, mahşer gibi kavramları eserlerinde kullanmıştır. “Yâ Rab, bu uğursuz gecenin yok mu sabâhı? Mahşerde mi bîçârelerin, yoksa felâhı!” 155 Ahiret hayatının hallerinden olan kıyametin zamanı ile ilgili Nâziat Suresinden bir ayetin156 tefsir çalışmasını yapmıştır. Müşriklerin kıyametin ne zaman meydana geleceğini ısrarla sormaları üzerine Hz. Peygamber (s.a.s.)’in vereceği cevap mahiyetindeki ayeti şöyle tefsir etmiştir: “Yani sana hiç taalluku bulunmayan, anlaşılmasına sence bir ihtiyaç olmayan bu mes’eleyi neden kendine ukde edip duruyorsun? Bu edebî bir sırdır ki halli ilm-i ilâhîye dayanır. Senin vazifen kıyameti düşünüp korkanları müdhiş gününün şedâidinden haberdâr ederek uyandırmak; yaşadıkları müddetçe salâh içinde, mekârim-i ahlâk içinde yaşatmak suretiyle o yevm-i hesaba hazırlamaktır. İkide birde bu suali soran erbeb-ı inada gelince, onları kendi haline bırak… Sen de sırf seni sıkmak maksadıyle ileri sürdükleri bu suali kendine derd etme, bununla uğraşma.” 157 Bir mezarlık başında tasavvur ettiği kıyamet anını şöyle dile getirmiştir: “Hayâle daldım; o füshat-serâ-yı dûrâ-dûr Göründü dîde-i medhûşa bir cihân-ı nüşûr! Kefen be-dûş-i bekà bî-nihâye ecsâdın, O, dehri hîçe sayan, kârvân-ı ecdâdın Akın akın geçerek pîşgâh-ı izzette, -Muhît-i havf ü recâdan makam-ı hayretteKıyâm-ı aczini seyreyledim... Ne dehşetmiş Sücûd-i hilkati görmek huzûr-i kudrette!”158 155 Ersoy, a.g.e., s. 372. Ayrıca bkz. s. 32, 204, 822, 876. 156 En-Nâziat,79/42-46. 157 Ersoy, “Tefsir-i Şerif”,Sebilü’r-Reşad, C. VIII, Aded. 188 (Mart 1328), s. 93-94. 158 Ersoy, a.g.e. s. 90-92. 52 Akif, ahiret hallerinden yeniden dirilişten sonra mahşerde toplanma aşaması olan anın bir mezarlık başındaki çocuğun Mülk Suresini okuyuşu esnasında hayal etmiştir. 53 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MEHMET AKİF ERSOY’UN DÖNEMİN TARTIŞMALI KONULARINA DAİR DÜŞÜNCELERİ 54 I. DÎNÎ YENİLENME 20. yüzyılda İslam toplumlarının siyasi, iktisadi, sosyal ve ilmi yönden içinde bulundukları zor durumlardan kurtarmak için çeşitleri aydınlar fikirlerini beyan etmişlerdir. Memleketin sorunlarına çözüm getirmek maksadıyla Avrupa’ya gönderilen gençlerin bir kısmının ve Batılı tarzda düşünceye sahip kişilerin dini, dini düşünce ve yaşantıyı ortadan kaldırarak Batılı devletlerin seviyesine gelinebileceğini iddia etmeleri üzerine Akif, Süleymaniye Kürsüsü’nden seslendirdiği vaizini şöyle konuşturmuştur: “Bir selamet yolu varmış… O da neymiş: Mutlak, Dîni kökten kazımak, sonra, evet, Ruslaşmak! O zaman iş bitecekmiş…” 159 Aynı eserinin devamında ise; “Mütefekkir geçinenler ne diyor sizde bakın: “Medeniyyette teâlîsi umûmen Şark’ın, Yalınız bir yolu ta’kîb ederek kâbildir; Başka yollarda selâmet gözeten gâfildir. Bakarak hangi zeminden yürümüş Avrupalı, Aynı izden sağa, yâhud sola hiç sapmamalı. Garb’ın efkârını mâl etmeli Şark’ın beyni; Duygular çıkmalı hep aynı kalıptan; ya’ni: İçtimâî, edebî, hâsılı her mes’elede, Garb’ı taklîd edemezsek, ne desek beyhûde. Bir de din kaydını kaldırmalı, zîrâ o belâ, Bütün esbâb-ı terakkîmize engel hâlâ!” 160 159 Ersoy, a.g.e., s. 302. 160 a.g.e., s. 332. 55 Dönemin aydınlarının fikirlerini bu şekilde sıralarken halkın da fikirlerine değinmiştir: “Yenilik nâmına vahy inse kabûl eylememek. Şöyle dursun o teceddüd ki dışardan gelecek, Kendi milliyyetinin kendi muhîtinde doğan, Yerli, hem haklı teceddüdlere hattâ udvan! Müşterek hissi budur işte avâmın sizde.” 161 Akif, halkın göreneklere bağlı kalarak Batı’dan gelebilecek her türlü yeniliklere kendini kapatmasıyla birlikte milli kültüre uygun yeniliklere dahi karşı çıktıklarını ifade etmiştir. Aydın kesim ve halkın bu tutumlarını ısrarla devam ettirmeleri aydın-halk çatışmasına sebep olmuş ortak fikir birliğine kavuşamamışlardır. Asıl terakkinin dini doğru anlamakla olacağını düşünen Akif, aydınların dini doğru anlamadıklarını düşünmüştür. İslam’ın ilerlemeye karşı olmadığını ilim ve tekniğin destekçisi olduğunu dile getirmiştir. “Mütefekkirleriniz dîni de hiç anlamamış; Rûh-i İslâm’ı telâkkîleri gâyet yanlış. Sanıyorlar ki: Terakkîye tahammül edemez; Asrın âsâr-ı kemâliyle tekâmül edemez. Bilmiyorlar ki: Ulûmun ezelî dâyesidir, Beşerin bir gün olup yükselecek pâyesidir. Mündemic sîne-i sâfında bütün insanlık... Bunu teslîm eder insâfı olanlar azıcık.”162 İslam’ın ilerlemeye olan katkısını görmek için İslam’ın doğduğu yıllara gitmek gerektiğini dile getirmiştir. İnsanların kendi elleriyle taştan yonttukları şeylere taptığı, 161 Ersoy, a.g.e., s. 332. 162 a.g.e., s. 338. 56 kız çocuklarının diri diri toprağa gömüldüğü cahilliğin en uç noktalarda olduğu zamanlarda toplumu uygarlık seviyesine İslam’ın çıkardığını belirtmiştir. “Hâil olsaydı terakkîye eğer Şer’-i mübîn, Devr-i mes’ûd-kudûmuyle giren Asr-ı Güzîn, En büyük bir medeniyyetle mi eylerdi zuhûr? Mündemic olmasa rûhunda onun nâ-mahsûr Bir tekâmül, o kadar hârika nerden doğacak?”163 İslam’ın terakkiye engel olmadığını ispatlamaya çalışan Akif, bu noktada İslam’ı doğru anlamanın önemi üzerinde durmuştur. Mehmet Akif’e göre 19. yüzyıl dini anlayışında, yorumlanmasında yeni bir pencere açılması taraftarıdır. Buna sebep olan durumun halkın yaşantısında dini yozlaştırdığı, gelenek ve görenek haline getirilmiş bir dini algının olması durumudur. Aynı zamanda Batılı tarza düşüncelerin ve hareketlerin zuhur etmesi bu ihtiyacı artırmıştır. Batı bu noktada tek sebep değil dinde ıslahatı hızlandırıcı faktörüdür.164 Akif’in dini yaşamın ihyası için sunduğu yöntem asr-ı saadet devrinin örnek alınmasıdır. Akif’in Al-i İmran Suresinden 200. ayetinin tefsirinde bu konuyla ilgili şunları dile getirmiştir: “Son zamanlarda Müslümanlığı ya büsbütün ortadan kaldırmak yâhud ötesini beri ederek şeriatta bir teceddüd husûle getirmek isteyenler türedi. Biz bu adamların söylediklerini işittik, yazdıklarını okuduk. “Din kaldırılmalı!” diyenlerin dünyadan; “Teceddüd husûle getirmeli” fikrini besleyenlerin de dinden alabildiğine gafil olduklarına iman ettik.” 165 Akif’in dinde teceddüd çalışmalarına destek olduğunu söyleyen kesimin delil olarak gösterdikleri Asım şiirinden şu bölümdür; “Doğrudan doğruya Kur’an’dan alıp ilhâmı, 163 Ersoy, a.g.e., s. 340. 164 Ahmet Faruk Kılıç, Milli Yürek Mehmet Akif Ersoy’un Din ve Toplum Anlayışı, 1. b., Değişim Yayınları, İstanbul, s. 123. 165 Şengüler, a.g.e., C. IX, s. 158. 57 Asrın idrakine söyletmeliyiz İslâm’ı.” 166 Ancak Akif’in tüm eserleri dikkate alınarak incelendiğinde asıl ifade etmek istedikleri anlaşılır. Eliaçık’ın bu ifadelere yorumu şu şekilde olmuştur: “İslamı modern çağa beğendirmek için eğip bükmekten değil, modern çağı anlamaktan ve ona, onun diliyle cevap vermekten bahsediyor.” 167 19. yüzyıl dünyasını ve insanın doğru bir şekilde analiz edip ihtiyaç ve problemlerini belirledikten sonra çözüm önerilerini sıralama Akif’in eserlerinde de göze çarpan durumdur. Yani Akif, asra karşı bir tutum beslemekten ziyade asrı doğru anlamaya gayret etmiştir. Bu noktada Batıcı ve taklitçi düşünürlerle birlikte dini yanlış anlayan sorunları göremeyen tembel düşünürlere tavır almıştır. Asıl kaynaklardan uzaklaşan toplumun gelenek ve görenek merkezli hayatlarını eleştirmiştir. Hurafe ve bi’datlardan uzaklaşılması için Kur’an ve Sünnet eksenli Hz. Peygamber (s.a.s.) ve sahabenin hayatlarının örnek alınmasını tavsiye etmiştir. Ona göre , “Dini yenilenme düşüncesi, geleneksel din algısı ve anlayışının aksine, modern çağın gereklilik olarak gördüğü yeni enstrümanlarla –akıl, çalışma, üretme, tekamül vs. gibi- inşa edilmektedir. Esasen bu zihniyet değişimidir.”168 Dönemin problemlerine cevap verebilecek dinamik bir dinimizin olduğunu asıl problemin ilim adamlarının eksikliği olduğunu dile getirmiştir. “Kilitlidir kapı “ümmî duhât” için, amma Kıyâm-ı haşre kadar ictihâd eder “ulemâ”. Evet, şerâiti mevcûd olunca insanda; Ne kaldı men’ edecek ictihâdı, meydanda?” 169 İncelenmesi gereken bir diğer husus; Cumhuriyetin ilk yıllarında dini yaşantıya eklenen bir takım yeni durumlara karşı Akif’in tutumlarının nasıl olduğudur. Bu dönem Mehmet Akif’e Kur’an’ın tercüme edilme görevinin verilmek istenmesiyle aynı dönemdir. Bu görevi kabul ederken çalışmanın adının meal olarak belirlenmesi ve Elmalılı Hamdi Yazır’ın tefsiriyle birlikte basılması şartlarını sunduktan sonra kabul 166 Ersoy, a.g.e., s. 734. 167 R. İhsan Eliaçık, Mehmet Akif Ersoy, 2. b., İstanbul: Tekin Yayınevi, 2016, s. 53. 168 Mehmet Akgül, “Mehmet Akif’in Düşüncesinde Dinî Yenilenme”, 1. Uluslararası Mehmet Akif Sempozyumu, ed. Gökay Yıldız, Burdur: Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, 2008, s. 499. 169 Ersoy, a.g.e., s. 472. 58 etmiştir. Çalışmalarını yaptığı sırada ezanın Türkçe okunmaya başlanması ve önemli gün ve gecelerde Kur’an’ın tercümesinin okunmaya başlanması ona aldığı kararları sorgulamaya başlatmıştır. Bu faaliyetlerin artacağını duyan Akif, çalışmasını teslim etmemiştir.170 Akif’in tercümesini bitirdiği halde teslim edemeyişi bir anda verilmiş bir karar değildir. 1928-1932 yılları arasında tereddüde düşüp çalışmasını temize almıştır. 1932 yılında dini alanda yapılan inkılaplar ülke geneline yayılınca Akif anlaşmasını fes etmiştir.171 Özetle Akif’in dinî yenileme, ıslahat, teceddüd gibi çalışmalara yaklaşımı dine ve dini yaşantıya eklemeler ve yenilik yapmak şeklinde olmamıştır. Bu tür olaylarında karşısında yer almıştır. Aksine dini yaşantıyı düzeltmek için asr-ı saadet döneminin incelenmesi ve örnek alınmasını sık sık tavsiye etmiştir. Ayrıca geçmişteki ilim adamlarından Gazzali, İbn-i Sina gibi kişilerin dini problemler karşısında takındıkları tavırları ve çözüm üretme çabalarını günümüz aydınlarına da önermiştir. Ülkenin çağın gerisinde kalışının sebebi olarak gösterilen İslam’ın doğru anlaşılması gerektiğini ancak bu şekilde yükselmenin mümkün olduğunu ifade etmiştir. Çağın problemlerine Kur’an merkezli çözümler üretilebileceğini bunun da iyi alınmış eğitimle sağlanabileceğini düşünmüştür. II. EĞİTİM Mehmet Akif, toplumun kalkınmasının çocuk ve genç neslin aileden başlayan eğitiminin okulla da desteklenmesiyle olacağını düşünmüştür. Vatansever, çalışkan, cesur, ahlaklı ve ideali olan gençlerin yetiştirilmesinin çocuk yaşlarda verilen telkinlerle olacağını ifade etmiştir. Bu konu bağlamında eğitim değerlerini sıkça işlemiş olduğu Asım şiirinde kişilerin daha çocuk yaşta ümitsizliğe düşürülmesine şöyle eleştiride bulunmuştur: “Bana dünyaya çıkarken “Batacaksın!” dediler… Çıkmadan batmayı öğren, ne kadar saçma hüner! Ye’si ezber bilirim, azmi yüzünden tanımam; 170 Düzdağ, a.g.e., s. 127-128-129. 171 Cündioğlu, a.g.e., s. 171-172. 59 Okutan böyle okutmuştu, beğendin mi İmam?” 172 Çocukluk döneminde din duygusu ile birlikte milli değerlerin ailede verilmesi devletin şanlı tarihinin çocuklara anlatılarak kültürün devamının sağlanması gerektiğini düşünmüştür. Ayrıca Akif, bir makalesinde anne-babaların çocuklarını yalnız kendi terbiyeleri ile yetiştirmemeleri gerektiğini Hz. Ali’nin ebeveyn ve çocukların farklı zamanlarda yetiştiklerini ve bunu göze alarak davranılması gerektiğini ifade etmiştir.173 Akif’in eğitim kurumları hakkındaki fikirlerine geçtiğimizde geleneksel eğitim veren medreseler ve Batı tarzında yeni açılan yüksekokul ve mektepleri incelememiz gerekir. Yaşadığı dönemde eğitim faaliyetleri medreseler tarafından yürütülmüş ancak son asırda yeni mektepler mülkiye, tıbbiyye, bahriyye, ziraat ismiyle açılmaya başlanmıştır. Eserlerinde mektep-medrese ikiliğini ele almış, bu yeni mekteplere neden ihtiyaç duyulduğunu medreselerin görevlerini yerini getirip getirmemelerini tartışmıştır. Eğitim konusunun ele alındığı Asım şiirinde Köse İmam karakteri medrese, Hocazâde ise mektep yapılarının savunucuları olmuşlardır. Köse İmam, medreselerin gözden düştüğünü, sahipsiz kaldığını ama buna rağmen halen çalışmalarını yürüttüğünü ifade etmiştir. “Şehre müftî veriyor, minbere, mihrâba imam. Hutabânız oradandır, oradan vâiziniz; Oradandır hocanız, kayyiminiz, hâfızınız. Adli tevzî’ edecek hâkime fıkıh öğreten o; Hele köy köy dolaşıp köylüyü insan eden o.”174 Günün şartlarına binaen açılan yüksekokulların ise kuruluş gayelerine uygun eleman yetiştirmede başarısız olduğu ihtiyaç olduğunda yine dış ülkelerden eleman talep edildiğini söylemiştir. “İşimiz düştü mü tersaneye yahut denize, Mutlaka, âdetamizdir, koşarız İngiliz’e,”175 172 Ersoy, a.g.e., s.714. 173 Abdülkerim Abdülkadiroğlu- Nuran Abdülkadiroğlu, Mehmed Âkif Ersoy’un Makaleleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1987, s. 44. 174 Ersoy, a.g.e., s. 682. 60 Her ne kadar Köse İmam’ın ağzıyla ifadelendirilmiş olsa da bunlar Akif’in de düşünceleridir. Zira bu noktada Hocazâde de Köse İmam’a katılmıştır. Dönemin aydınlarıyla köy halkının arasındaki açıklığı medrese hocalarının kapattığını ancak bunun da tahribata uğradığını medreselerin de tıpkı mektepler gibi ıslah edilmesi gerektiğini düşünmüştür. Bu konudaki düşüncelerini pekiştirmek için Mehmet Akif bir olay hikayeleştirmiştir. Konya’nın bir köyünde halkın, öğretmeni kovması haberini alan Akif orada bir vaaz verip İslam’ın ilme verdiği değeri, ilmin Çin de dahi olsa gidip alınması gerektiğini ve yaptıkları işin yanlış olduğunu söylemiştir. Ancak işin aslının başka olduğunu öğrenen Akif, öğretmenin iman ve ibadetten uzak, halkın değerlerini tanımayan, kılık-kıyafete özen göstermeyen temizlik anlayışı olmayan adabı muaşereti bilmeyen bir öğretmen profilini eleştirmiştir. 176 Akif’e göre “İçinde bulunduğu toplumun hayat anlayışına, örf ve âdetlerine, özellikle dinî telakkilerine saygılı olmayan öğretmenler Anadolu’da eğitim ve öğretimin yeterli seviyede yaygınlaşmasına engel olmuştur. Halk, düşüncesinin ve yaşayışının kendi gibi olmadığını gördüğü öğretmene güvenmemiş, dolayısıyla söylediklerini kabul etmemiş hatta çocuğunu o öğretmene teslim etmekten kaçınmıştır.” 177 Bu noktada Akif öğretmen olacak kişide bulunması gereken özellikleri de belirlemiştir. ““Muallimim” diyen olmak gerektir imanlı, Edepli, sonra liyakatlı, sonra vicadanlı.”178 Çocuklara ve gençlere halkın istediği şekilde öğretmen yetiştirecek kurumların olmadığı, sadece medrese ve mektebin bulunduğu ve bunların da yetersiz kaldığı dile getirmiştir. Günümüz medreselerinde neden İbn-i Rüşd, İbn-i Sina, Gazzali gibi alimlerin yetişmediğini sorgulamıştır. Ancak medreseyi yıkıp onun enkazıyla okul inşa etme zihniyeti inkılapçıların en belirgin özelliği olarak zikredip bunun da çözüm olmadığı şu dizelerle aktarmıştır: “Yıkmak insanlara yapmak gibi kıymet mi verir? Onu en çolpa herifler de emîn ol, becerir. 175 Ersoy, a.g.e., s. 682. 176 a.g.e., s. 686-690. 177 Ali Özer, Mehmet Akif ve Eğitim, İzmir İlahiyat Üniversitesi Vakfı, İzmir, 1991, s. 50. 178 Ersoy, a.g.e., s. 482. 61 Sâde sen gösteriver “İşte budur kubbe!” diye; İki ırgatla iner şimdi Süleymaniyye. Ama gel kaldıralım dendi mi, heyhât, o zaman, Bir Süleyman daha lâzım yeniden bir de Sinan.” 179 Mehmet Akif, Asım şiirinin devamında Hocazâde ve Asım’ı karşılıklı konuşturmuş, arzu ettiği nesle önerilerde bulunmuştur. İslam aleminin kalkınmasının eğitimle olacağını yeni eğitim kurumlarında Batı’nın yakalamış olduğu ilim, bilim, teknoloji alanlarında da derslerin verilmesi gerektiğini söylemiştir. Medreselerin de tamamen kaldırılmasını istememiş, ıslah edilmesi, gerektiğinde fen ve teknoloji alanında derslerin verilebileceği kurumlara dönüştürülmesi gerektiğini ifade etmiştir. Ancak bunu yaparken atılan adımların kendi dini-kültürel birikimlerimiz kaynak alınarak, toplumun dönemsel ihtiyaçları düşünülerek taklit ve taassuptan uzak gerçekleştirmek gerektiğini vurgulamıştır. Gerektiğinde öğrencilerin yurt dışına eğitim amaçlı gönderilmesini önermiştir. Ancak gönderilen gençlerin milli kimlik ve ahlakını kaybetmemeleri gerektiğini savunmuştur. Gençlerin orada sadece ilim tahsil etmelerini ve öğrendiklerini memleketlerine geri dönüp ülkenin kalkınması için kullanmaları gerektiğini ifade etmiştir.180 Bu konuda Süleymaniye Kürsüsü’sünden şöyle seslenmiştir: “Alınız ilmini Garb’ın, alınız san’atini; Veriniz hem mesâînize son sür’atini.” 181 Akif’e göre ideal insan iyi bir eğitimle “marifet” sahibi olmanın yanında “fazilet”li de olmalıdır. İslam ahlakıyla yetişmiş, dine ve kutsala bağlı olması gerektiğini dile getirir:182 “Çünkü milletlerin ikbâli için, evlâdım, 179 Ersoy, a.g.e., s. 392. 180 Yavuz Bülent Bakiler, Mehmet Akif’in Çağdaş Türkiye İdeali, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1990, s. 41. Ayrıca bkz. Ahmet Faruk Kılıç, “Uzlaşma Kültürümüzün İdeal Bir Örneği Olarak M. Akif Ersoy”, 1. Uluslararası Mehmet Akif Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Burdur, 2008, s. 45. 181 Ersoy, a.g.e., s. 342. 182 Ramazan Gülendam, “Mehmet Âkif’in İdeal İnsan Tipi”, 1. Uluslararası Mehmet Akif Sempozyumu Bildiriler Kitabı, ed. Gökay Yıldız, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Burdur, 2008, s. 689. 62 Ma’rifet, bir de fazîlet… İki kudret lâzım. Ma’rifet, ilkin, ahaliye sa’âdet verecek. Bütün esbâbı taşır; sonra fazîlet gelerek, O birikmiş duran esbâbı alır, memleketin, Hayr-ı i’lâsına tahsis ile sarf etmek için.” 183 Dönemin birçok aydını eğitim alanında fikirlerini başyazarlığını Mehmet Akif’in yaptığı Sırat-Müstakim dergisinde beyan etmiştir. Bunlardan Yusuf Akçura medreselerin Avrupa okullarıyla farkını şöyle dile getirir: “…Zamanımız Avrupa dârü’lfünûnlarıyla İslâm medreseleri arasında gayet azîm farklar da vardır. Binâları kurûn-ı vüstâdan kalma üniversitelere girilirse, teşkîlât ve tedrîsâtı hakkında henüz hiçbir fikir hâsıl etmeden evvel, yalnız manzara-i hâriciyyesi bile o farkı derhal göze çarptırır: Bunlar mamûr, şen ve temizdir; bizim dârülfünûnlardaki gibi bozuk döşemeler, dökülmüş sıvalar, çatlamış kemer ve kubbeler görünmez.” 184 Medreselerin sadece eğitim alanındaki eksikliğini değil fiziki şartlarının dahi elverişli olmadığını ifade eden düşünürler, Akif gibi medreselerin ıslahı konunu sık sık yazılarına işlemişlerdir. Akif, iyi bir eğitim alınabilmesi için mevcut eğitim kurumlarının denetlenmesi ve eksikliklerinin belirlenmesi, gerektiğinde yeni kurumların açılmasını tavsiye etmiştir. Neticede gençlerin günün ihtiyaçlarının farkına varan ve bu ihtiyaçları temin edecek doğrultuda yetişmeleri gerektiğini savunmuştur. III. KADIN VE AİLE HAYATI 20. yüzyıl dünya genelinde toplumsal değişimlerin ve gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Toplumsal algıların değişmesi kadınların sosyal ve ekonomik ortamda daha sık bulunması bu dönemin öne çıkan konusu olmuştur. Dönemin aydınları tarafından kadının toplum içindeki rolleri tartışılmış ve konuya farklı yaklaşımlar getirilmiştir.185 183 Ersoy, a.g.e., s.778. 184 Yusuf Akçura, “Medreselerin Islahı”, Sebilü’r-Reşad, C.IV, Aded. 79 (Şubat 1325), s. 7. 185 Evren Karataş, “Mehmet Âkif Ersoy’un Kadın Konusuna Yönelik Çevirileri ve Safahat’ta Kadın Olgusu”, 1. Uluslararası Mehmet Akif Sempozyumu Bildiriler Kitabı ed. Gökay Yıldız, Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Burdur, 2008, s. 247. 63 Mehmet Akif’in kadın konusu hakkında düşüncelerini ise Safahat’ında sosyal olaylarının işlendiği şiirlerinde ve Sebilü-r Reşad dergisinde yayınladığı Muhammed Ferid Vecdi ve Abdülaziz Çâviş’ten yapmış olduğu çevirilerinden anlamak mümkündür. Çaviş’in kadın hakkındaki yazılarının tercüme çalışmalarında kadın ve erkeğin İslam dinindeki konumunun şöyle ifade etmiştir. “Din-i İslâmdaki mevkie gelince kadını, erkeğine ile mükellef etmiş ise onunla mükellef eden, emirde, nehiyde, tahzirde, tebşirde erkeğe ne ile hitap etmemiş ise kadına da aynı şekilde hitap eden, her iki cinsi – pek az ahkâm müstesna olmak üzereyek diğerinden ayırt etmiş kanun varsa şeriat-ı İslâmiye kanunudur.” 186 Erkek ile kadının dini hükümlerdeki mükellefiyet, sevap, ceza gibi konularda aradaki küçük farklar istisna edilirse denk kabul edildiği düşüncelerini tercümelerinde kaleme almıştır. Erkeğin itikadi konularda ise karısına veya kızına hiçbir şekilde cebren kabul ettirmeye hakkı olmadığını da eklemiştir.187 Akif’e göre sosyal ortamda kadın ailesiyle ilgilenen, çocuğuna terbiye veren, iyi bir gelecek hazırlama gayretinde olan merhametli ve fedakâr bir annedir. Kadın kavramı üzerinde dururken özellikle annelik sıfatını kullanmıştır ve bunun başka kültürlerden öğrenilmesinin mümkün olmadığını şöyle getirmiştir: “Kadın, erkek koşuyor borç ederek Avrupa’ya… Sapa düşmekte sizin şıklara, zannım, Asya! Hakk’a tefviz ile üç tâne yetişmiş kızını; Taşıyanlar bile varmış buradan baldızını, Analık ilmi için Paris’e, yüksünmeyerek… Yük ağır, ecri de nisbetle azîm olsa gerek!” 188 Kadının görevinin annelik olduğunu, ailenin geçimini sağlayan çalışma hayatında olanın kadın değil erkek olması gerektiğini ifade etmiştir. Erkeklerin meyhane, mahalle kahvesi gibi yerlerde vakit harcayıp tembellik yapmalarını kınamıştır. 186 Şengüler,a.g.e., C. VIII, s. 259. 187 Çaviş, a.g.e. s. 171- 174. 188 Ersoy, a.g.e., s. 324. 64 “Ne iş, ne güç, gece gündüz içip zıbar sâde; Sakın düşünme çocuklar aceb ne yer evde? Evet, sen el kapısında sürün işin yoksa; Getir bu sarhoşa yutsun, getir paran çoksa! Zavallı ben... Çamaşır, tahta, her gün uğraş da, Sonunda bir paralar yok, el elde baş başta! O tahtalar, çamaşırlar da geçti: Yok hâlim... Ayakta sallanışım zorladır Hudâ âlim! Çalışmadın, beni hep bunca yıl çalıştırdın;”189 Şiirinin devamında ise sarhoş ve kumarbaz bir babanın sefalet içinde olan ailesinin bu durumdan etkilenen çocuklarından bahsetmiştir. Evlilik yaşına gelen bir genç kızın sarhoşun kızı olması sebebiyle evlenememesi, okula giden çocuğun ise okuldan kovulmasını örnek vermiştir. Bu olumsuz duruma rağmen çocuğun eve gelmeyen babasını özlemesini betimlemiştir. Kadının da çocuğun ısrarlarına dayanamayıp babayı aramak için yanında bir başka erkeği alarak sokağa çıkması ve meyhaneye gitmesi dikkat çeken bir durumdur. Kadın kocasına nasihatte bulunulmasını istediğinde adamın sinirlenip karısını boşaması aile hayatındaki trajediyi gözler önüne sermiştir. Akif’in Asım şiirinde dönemin aile kültürünün yozlaştığını Köse İmam’ın ağzıyla seslendirmiştir. Köse İmam, zaten evli olan komşusunun zamanla evinde çalışan Rum bir kadın için fiziki değişiminden, namazdan, cemaatten uzaklaştığına dikkat çekmiştir. Adamın iffet ve ahlak bakımından düşük olan kadınla evlenebilmek için Köse İmam’a gelip ilmühaber istemesini eleştirmiştir. Köse İmam adamın ikinci bir evlilik yapmasını Sünnet’e dayandırmasına kızmış bu durumun belli şartlar altında gerçekleşebileceğini ifade etmiştir. “İki evlense ne varmış… Bu yenir herze midir? 189 Ersoy, a.g.e., s. 80. 65 Vâkıâ ba’zen olur, dörde kadar evlenilir… Bu kimin harcı, a sersem, hele bir kere düşün! Tek kadın çok sana emsâl olan erkekler için. Hani servet? Hani sıhhat? Ne ararsan mefkûd; Tamtakır bir kese var ortada, bir sıska vücûd!” 190 Akif, “Meyhane” ve “Köse İmam” şiirlerinde kadını “Senin karım dediğin âdetâ pabuç gibidir:”191 ifadesindeki gibi eşya gibi gören biraz vakit geçtikten sonra değiştiren ve bunları yaparken dini alet eden, şeriatin çok eşliliğe izin vermesinin arkasına sığınan erkeklere itiraz etmiştir. Aile içi şiddet yapan kadınları döven “Keyfim ister döverim, sen diyemezsin: “Dövme!”” 192 zihniyetine sahip erkekleri eleştirmiştir. Aile birliğini sonlandırmak isteyenlerin Hz. Peygamber (s.a.s.)’in “Bir talâk oldu mu dünyâda, semâlar titrer” 193 sözünü göz önünde bulundurmaları gerektiğine işaret etmiştir. Kadınların gönüllerinin kırılmadan, dövülmeden boşanılmasını ve maddi olarak ihtiyaçlarının karşılanması gerektiğine de değinmiştir. İslam’ın asıl kaynaklarından uzaklaşılmasının, kötü alışkanlıkların edinilmesinin aile hayatına olumsuz etkilerinden bahsetmiştir. Bir toplumun en küçük yapısının bozulmasıyla sosyal ortamda da çatlakların oluşacağını dile getirmiştir. “Sıtma, fuhuş, içki, kumar türlü fecâyi’ salgın… Sonra söylenmeyecek şekli de var hastalığın. Bir taraftan bulanır levse hesapsız nâmus; … Evlenip âile teşkili bugün zor geliyor, 190 Ersoy, a.g.e., s.234. 191 a.g.e., s. 84. 192 a.g.e., s. 232. 193 a.g.e., s. 234. 66 Görüyorsun ya nikâhlar ne kadar seyreliyor!” 194 Akif’in sağlıklı bir aile hayatını “Mahalle Kahvesi” adlı şiirinde şu şekilde betimleyip tavsiye etmiştir: ““Hayât-ı âile” isminde bir ma’îşet var; Sa’âdet ancak odur... Dense hangimiz anlar? Hayât-ı âile dünyâda en safâlı hayat, Fakat o âlemi bizler tanır mıyız? Heyhat! Sabahleyin dolaşıp bir kazanca hizmetle; Evinde akşam otursan kemâl-i izzetle; Karın, çocukların, annen, baban, kimin varsa, Dolaşsalar, seni kat kat bu hâleler sarsa; Sarây-ı cenneti yurdunda görsen olmaz mı? İçinde his taşıyan kalb için bu zevk az mı?” 195 Toplumun refah içinde yaşamasını geleceğin mimarı olan çocukların mutlu ve huzurlu olan ev hayatlarına bağlamıştır. Aile bireyleri arasındaki sevgi ve saygının devamının sağlanması, bireylerin birbirlerine karşı sorumluluklarını yerine getirmesi gerektiğini M. Ferid Vecdi’nin “Kadın Erkekten Kaçmalı mı?” yazısını tercüme ederek belirtmiştir. F. Vecdi erkek ve kadın birbirlerini tamamlamak üzere yaratılmış olduğunu birbirlerinden ayrı düşünülmesinin mümkün olmadığını dile getirmiştir.196 F. Vecdi’nin bir başka yazısında kadınların Allah’ın kendilerine tayin ettiği yerde bulunmaları gerektiği söylemiş çalışıp para kazanmayı erkeklerin görevi olarak görmüştür. “Öyleyse kadın ne yapsın? Evet, nasıl ana olacağını öğrensin? Validelik vezaifini, kavaninini nasıl tetebbu’ etsin? Terbiye-i evlat meselesinin ihtiva eylediği dakayiki, gavâmızı nasıl nazar-i im’ana alsın?” 197 şeklinde kadının görevini söylemiştir. Kadının öncelikli görevinin annelik olarak gören Akif, çocuk eğitiminde dayak ile terbiyeye karşı çıkmıştır. Dayak yoluyla terbiye gören annelerin çocuklarını da bu 194 Ersoy, a.g.e., s. 664. 195 a.g.e., s. 214. 196 Şengüler, a.g.e., C. VII, s. 570. 197 a.g.e., C. VII, s. 491. 67 yönde terbiye etmeye çalıştıklarında çocukların bu duruma sessiz kalmadıklarını “Mahalle Kahvesinde” dile getirmiştir.198 Akif şiirlerinde vefakâr annelerden bahsettiği kadar Batılılaşma yolunda gayret gösteren kadınlardan ve onların destekçilerinden de bahsetmiştir. Kadına verilen eğitimin karşısında olmadığını milli değerlerden, dini yaşantıdan ve ahlakından uzaklaşmaması için kendi topraklarımızda okul açılmasını desteklediğini ve Batılı tarzda verilecek eğitimin amacının başka olduğunu şöyle dile getirmiştir: “Sâde bir fuhşumuz eksikti, evet, Ruslardan... Onu ikmâl ediverdik mi, bizimdir meydan! Kızımın iffeti batmakta rezîlin gözüne... Acırım tükrüğe billâhi tükürsem yüzüne! Demiş olsaydı eğer: “Kızlara mektep lâzım... Şu kadar vermelisin.” Kahrolayım kaçmazdım.”199 Müslüman kadınların sosyete bilmedikleri için esarette olduklarını ve toplumun sefalet içinde kaldığını söyleyenlerle İslamcı düşünceye sahip kişilerin kadınlara ev hapsi yaşattığını düşünenlere karşı eleştiride bulunmuştur. Özetle Akif, Safahat adlı eserinde kadını; eşi ve çocukları için endişelenen, eşi tarafından ilgi görmeyen ancak aile birliğini korumak isteyen, çalışkan, şefkatli ve merhametli bir anne olarak ele almıştır. Ayrıca birkaç yerde değindiği Batılılaşma gayretinde olan sosyete kadınları da eleştirmiştir. 198 Ersoy, a.g.e., s. 222. “Geçende dövmek için yoklayayım dedim Kerim’i Bırak! Eşek değilim ben, deyip dikilmez mi?” 199 Ersoy, a.g.e., s. 302-304. 68 SONUÇ 20. yüzyıl aydınlarından olan Mehmet Akif Ersoy; yaşadığı dönemin şartlarını çok iyi gözlemlemiş, toplumsal sorunlar ile dini anlayıştaki yanlış uygulamaları tespit etmiş ve eserlerinde bunların çözüm yollarını işlemiştir. Osmanlı Devleti’nin dağılmasının verdiği hüznü ve bu durum karşısında sunduğu çareleri dönemin diğer aydınları gibi ifade etmiştir. Çeşitli sebeplerle Doğu-Batı medeniyetlerini gözlemleme fırsatı bulan Akif, Müslüman toplumların birlik içinde olamadığını ve bunun neticesinde devletlerin dağılmaya başladığını eserlerinde anlatmıştır. Ayrıca ülkenin ilmi, kültürel, ekonomik durumları hakkında fikirlerini beyan etmiş ve Batı medeniyetleri karşısında geri kalındığını dile getirmiştir. Bu geri kalmışlığın sebebini Akif, İslam’ın ana kaynaklarından uzaklaşılması, dinin içine hurafe ve bi’datların sokulması olarak görmüştür. Bu hususta milli mücadele yıllarında Akif sadece düşünce adamı olarak değil eylem adamı olarak da görülmektedir. Birçok camide vermiş olduğu vaaz ve hutbelerle halka hem toplumsal hem dini konularda telkinlerde bulunmuştur. Mehmet Akif dönemin kelam alimlerinden olmamasına rağmen eserlerinde dini konular bağlamında itikâdi- kelâmi düşüncelerine rastlanmaktadır. Ancak bu konular kelam ilmindeki gibi tartışmalı bir şekilde ele alınmamış mezhepsel bilgilere kader konusu haricinde değinilmemiştir. Kelam ilminde konuların genel itibariyle ulûhiyyet, nübüvvet ve semiyyât olarak incelenmesi sebebiyle Akif’in düşünceleri de bu şekilde ele alınmıştır. İman konusunda imanın yerinin, kişinin kalbi olduğunu vurgulayıp iman kalbin tasdikidir düşüncesine yaklaşmıştır. Ancak iman ile amel arasında da kuvvetli bir bağın olduğunu sık sık dile getirmiştir. Akif’in dini düşüncelerine çoğunlukla toplumsal konuların işlediği kısımlarda, halka doğru bilgiler vermek amacıyla kaleme aldığı bölümlerde gözlenmektedir. Uluhiyyet konuları bağlamında dönemin genel kelâmi problemi olan Allah’ın varlığını ve yaratılmış eşsiz güzelliklerin bir yaratıcısı olması gerektiğini şiirlerine işlemiştir. Kelam tarihinde en çok tartışılan konulardan olan kader ve tevekkül konularını halka sorumluluk bilinci aşılamak, tembellik ve miskinlikten kurtarmak bağlamında değinmiş, yanlış bir itikada sahip olduklarını eleştirel bir tarzla ifade etmiştir. Özellikle kader ve tevekkül konularındaki fikirleri dolayısıyla eleştirilen Akif’in düşünceleri çelişkili görülmüştür. Ancak eserlerinde hakim olan düşünce, 69 yaşanılan sıkıntılı dönem içerisinde tek çare olan çalışmak ve azmetmek eylemlerine dikkat çekip insan iradesini ön plana çıkaran ifadelerinin bulunması yönündedir. Nübüvvet konusunda Allah’ın kuluna verdiği değere dikkat çekip peygamberler ve kitaplarıyla onu yalnız bırakmadığını dünya ve ahiret mutluluğu için bu inanç esaslarının doğru anlaşılması gerektiğini dile getirmiştir. Semiyyât konularında ise dünya, ahiret, melek, insan kavramları üzerinde durmuş eserlerinin bazı kısımlarında dünya ve ahiret hayatı arasındaki bağlantıdan bahsetmiştir. Akif’in Safahat’ından, yayınlamış olduğu makalelerinden, mektuplarından ve tercümelerinden dini konular hakkındaki fikirlere ulaşmak mümkündür. Ancak bu düşünceler toplumsal sorunların sebepleri ve çözümleri olarak ifade edilmiştir. Sokakta, evde cereyan eden bir olayın sonucunu dini yaşantıdan uzaklaşmaya bağlayan birçok şiiri vardır. Bu sebepten Akif’in dini konular hakkında düşünceleri dönemin sosyal olayları göz önünde bulundurularak ele alınmıştır. 20. yüzyılda üzerinde konuşulan diğer mevzular hakkında da Akif düşüncelerini ifade etmekten kaçınmamıştır. Dinde teceddüd çalışmaları adı altında İslam’ı karalayan yanlış tanıtan birçok kimseye karşı eleştirilerini dile getirmiştir. İslam’ı ana kaynaklardan öğrenerek doğru bir şekilde hayata tatbik edilmesi gerektiğini, İslam’ın bilim ve teknoloji alanında ilerlemenin destekçisi olduğunu ısrarla vurgulayan söylemlere yer vermiştir. Bu gençlerin yeniden kalkınmayı sağlayacak iyi bir eğitim almalarını, dini ve ahlaki kimliklerini koruyarak sahip olduğu kültürel ve milli değerlerden uzaklaşmadan ülkelerine katkıda bulunmaları gerektiğini ifade etmiştir. İyi bir eğitimin aileden başladığını, başarılı bir çocuğun mutlu bir yuvada yetişeceğini, aile kurumunun sağlam temeller üzerinde inşa edilmesi gerektiğini düşünmüştür. Kadının sosyal ortamdaki konumuna da değinen Akif, eserlerinde kadının eşleri tarafından nasıl muamele gördüklerini hikaye tarzındaki şiirlerine işlemiştir. Bu çalışmada 20. yüzyıl’da halk nezdindeki yanlış inanışlar, itikâdi-kelâmi problemler Akif’in eserlerinde toplumsal sorunlar bağlamında ele alınması işlenmiş, Akif’in halkı İslami yaşantıya yönlendirme amacıyla inanç esasları hakkında verdiği bilgiler aktarılmıştır. Akif’in eserlerinin sadece edebi ve sosyal açıdan değil dini boyutta da değerlendirmeye tabi tutulması gerektiği düşünülmüştür. Özellikle ilahiyat bahisleri hakkında halka telkinlerde bulunması göz önünde bulundurulmuştur. Netice itibariyle 70 İtikâdi alandaki eleştirel fikirleri tespit edilip sebep ve şartlarıyla birlikte incelenince Akif’in düşüncelerinin daha doğru anlaşılaşacağı düşünülmüştür




XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX





XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX




XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX






MİLLİ ŞAİRİMİZ MEHMET AKİF ERSOY VE İSTİKLAL MARŞI ÜZERİNE İNCELEMELER Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Yayınları Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 1 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 2 MİLLİ ŞAİRİMİZ MEHMET AKİF ERSOY ve İSTİKLAL MARŞI ÜZERİNE İNCELEMELER Yayın Hakları Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Mizanpaj Mehmet Salih GECİT Kapak Tasarımı ve Uygulama Mehmet SALİH Sorumlu Editör Prof. Dr. Âdem YERİNDE Editör Yardımcıları Prof. Dr. Mehmet Salih GECİT- Öğr. Gör. Mehmet SALİH Baskı ve Cilt Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Rektörlük/ Ağrı Ibrahım Cecen Unıversıty Rectorate Erzurum Yolu 4 Km 04100 Merkez, Ağrı – Türkiye Tel: 0472 –215 98 63- 0472 216 20 08 Öğrenci İşleri: 0472-216 10 10 Fax: 0472 215 11 82 İlk Basım, 30.12.2022- AĞRI Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Yayını, No: 43 ISBN: 978-605-72194-3-5 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 3 MİLLİ ŞAİRİMİZ MEHMET AKİF ERSOY ve İSTİKLAL MARŞI ÜZERİNE İNCELEMELER YAYINI HAZIRLAYANLAR- EDİTÖRLER Prof. Dr. Âdem YERİNDE Prof. Dr. Mehmet Salih GECİT Öğr. Gör. Mehmet SALİH *** Kitapta Yer Alan Bölümlerin Her Türlü Bilimsel ve Yasal Sorumluluğu Yazarlarına Aittir. Kitapta Yer Alan Görsel Malzemelerin Çok Büyük Bir Kısmı, Yazarları Tarafından Sağlanmıştır. AĞRI-2022 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 4 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR _______________________________________ 8 ÖNSÖZ _______________________________________________ 9 TAKDİM_____________________________________________ 13 BİRİNCİ BÖLÜM MEHMET AKİF ERSOY VE DİSİPLİNER ÇEŞİTLİLİK MEHMET AKİF ERSOY VE TASAVVUF, İsa ÇELİK, Mikail DUMLU ______________________________________________18 MEHMET AKİF’İN EĞİTİM ANLAYIŞI, Mehmet TEYFUR _44 MEHMET ÂKİF ERSOY’UN TEFSİR ANLAYIŞI, Musa TURŞAK______________________________________________66 MEHMET AKİF ERSOY’UN TEMEL İTİKADÎ MESELELER BAĞLAMINDA KELÂMÎ KONULAR ÜZERİNDEKİ GÖRÜŞLERİ Faruk GÜN _______________________________ 80 MEHMET AKİF’İN MANZUM HİKÂYECİLİĞİ: “HASTA” ÖRNEĞİ, Müzahir KILIÇ_______________________________ 101 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 5 İKİNCİ BÖLÜM MEHMET AKİFİN DÜŞÜNCE DÜNYASI VE TOPLUMSAL MESELELERE BAKIŞI İMANDA AİDİYET BİLİNCİ AÇISINDAN ÂKİF'İN IRK VE ÜMMET OLGUSUNA YAKLAŞIMI, Recep ARDOĞAN ___116 “KADER” VE “TEVEKKÜL” SÖYLEMLERİ KISKACINDA MÜSLÜMAN TOPLUMUNUN YAŞADIĞI SEFALET VE MEHMET AKİF’İN ELEŞTİRİSİ, Ahmet ERKOL__________146 MEHMED AKİF’TE ÜMMET FİKRİ VE AYRILIKÇI HAREKETLERE BAKIŞI, Adil ŞEN _____________________156 FİKİR VE AKSİYON BAĞLAMINDA MEHMET AKİF ERSOY, Zeki TAN_____________________________________177 İSTİKLÂL ŞAİRİ MEHMED ÂKİF’İN CİHAD OLGUSUNA YAKLAŞIMI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME, Mansur YAYLA ______________________________________________207 MEHMET AKİF ERSOY’UN YAŞADIĞI DÖNEM MÜSLÜMAN TOPLUMUNUN AHİRET ANLAYIŞINA ELEŞTİREL YAKLAŞIMI, Saadet ALTAY ________________228 MEHMET AKİF ERSOY’UN BAZI ŞİİRLERİNE SERLEVHA ETMİŞ OLDUĞU ÂYETLERİN TAHLÎLİ, Ferit DİNÇER __244 MEHMET AKİF ERSOY’UN KALEMİNDE DİNİN İZLERİ, Hayati TETİK Elif AYDIN_______________________________ 273 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 6 KADIN, YABANCILAŞMA VE MEHMED AKİF ERSOY’UN DÜŞÜNCESİNDE KARŞILIĞI, Ayda KARGAR __________291 AKİF’TE TOPLUM DÜZENİ VE ŞEBÂB-I MÜNEVVERLER’İN ROLÜ, Sinan DOĞAN______________299 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MEHMET AKİF ERSOY VE DİĞER ŞAİR, YAZAR VE MÜTEFEKKİRLER AHMED-İ HANİ VE MEHMET AKİF'İN ŞİİRLERİNDE İTİKADİ MESELELERİN MUKAYESESİ, Mehmet Salih GECİT _____________________________________________________334 MEHMET AKİF’İN “BİR MERSİYE” ŞİİRİ İLE AHMED-İ HANÎ’NİN “KANÊ MUHAMMED BEG GELO? KAN PADÎŞAHÊ SERHEDAN?” ŞİİRİNİN ŞEKİL VE İÇERİK BAKIMINDAN KARŞILAŞTIRILMASI, Nesim SÖNMEZ_363 TÜRK DÜNYASINI AYDINLATAN MEHMET AKİF ERSOY VE HÜSEYİN CAVİD'İN TÜRK RUHU, İSLAMİ DUYGULARI VE TÜRK GENÇLİĞİNİN MUTLU GELECEĞİ İÇİN UMUTLARI, Bağır BABAYEV _____________________386 MEHMET AKİF ERSOY VE AHMET CAVAD'IN ESERLERİNDE BAĞIMSIZLIK MÜCADELEMİZİN ŞANLI İŞARETİNİN ZİKRİ, Reşad ASGEROV, Bağır BABAYEV ___405 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 7 GEÇ OSMANLI VE ERKEN TÜRKİYE DÖNEMİNDE BİR KURTULUŞ ÖNERİSİ OLARAK “MİLLİYETÇİLİK” DÜŞÜNCESİ VE AKİF’İN PERSPEKTİFİ: ÜLKEN VE GÖKALP’İN MİLLİYETÇİLİK GÖRÜŞLERİ İLE MUKAYESELİ OLARAK BİR DEĞERLENDİRME, M. Latif BAKIŞ _______________________________________________421 MİLLÎ MÜCADELE’DE BESTEKÂR BİR PAŞA: KÂZIM KARABEKİR VE HÜR VATAN MARŞI, Nuretin KARAKUŞ _____________________________________________________435 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İSTİKLAL MARŞI ÜZERİNE İNCELEMELER İSTİKLAL MARŞI ÖZELİNDE TÜRK MİLLETİNİ GÜÇLÜ KILAN DİNÎ VE MİLLÎ DEĞERLER, Âdem YERİNDE ____448 MEHMET AKİF’E GÖRE MİLLETE İSTİKLÂLİ HAK ETTİREN SEBEP: HAKK’A TAPMAK, Ömer MÜFTÜOĞLU _____________________________________________________499 KABUL OLAN BİR DUA: “ALLAH BU MİLLETE BİR DAHA İSTİKLÂL MARŞI YAZDIRMASIN, Abdurrahman YALÇINKAYA________________________________________532 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 8 KISALTMALAR Bk./bk. Bakınız Çev. Çeviren DİA Diyânet İslâm Ansiklopedisi ty. Tarih yok by./b.y. Basım yeri yok vd. ve diğerleri Öl. Ölüm tarihi Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 9 ÖNSÖZ Kurtuluş Savaşımızın manifestosu ve milli irade beyanımız olan İstiklal Marşımızın şairi Mehmet Akif Ersoy, aziz milletimizin gönlünde müstesna bir yere sahiptir. Mütefekkir, münevver ve edip kişiliğiyle Mehmet Akif, istiklal ve istikbal mücadelesinde şehir şehir dolaşarak Anadolu’da bağımsızlık ateşinin alevlenip ülke sathına yayılmasına önemli katkılar sunmuştur. Onun birlik, beraberlik, bağımsızlık ve vatan tutkusunu tasvir ettiği eserleri, milli şuurun beslendiği önemli kaynaklarımız arasında yer almaya devam etmektedir. Milli şairimizin; “Girmeden tefrika bir millete düşman giremez; / Toplu vurdukça yürekler onu top sindiremez” dizeleri birlik ve bütünlüğümüzü, beraberliğimizi ve kardeşliğimizi korumanın ehemmiyetini bildiren en etkili vecizelere dönüşmüştür. Mehmet Akif Ersoy Şevval 1290’da (Aralık 1873) İstanbul’un Fatih semtinde doğdu. Babası, Fâtih Medresesi müderrislerinden Mehmed Tâhir Efendi, annesi Emine Şerîfe Hanım’dır. Emîr Buhârî mahalle mektebinde ilköğrenimine başlayan Âkif burada iki yıl okuduktan sonra Fâtih Muvakkithânesi’nin yanındaki ibtidâî mektebine yazıldı (1879). Sonra Fâtih Merkez Rüşdiyesi’nden mezun olarak (1885) Mülkiye Mektebi’nin idâdî kısmına kaydoldu. Babasının vefatı üzerine (1888) daha kısa yoldan meslek sahibi olarak hayata atılmak için o sırada yeni açılmış bulunan Mülkiye Baytar Mektebi’ne girdi (1889). Mezuniyetinin ardından Ziraat Nezâreti Umûr-ı Baytâriyye ve Islâh-ı Hayvânât umum müfettiş muavinliğiyle memuriyet hayatına başladı. Memleketlerin muhtelif yerlerinde değişik görevler yaptı. II. Meşrutiyet’in ilânından sonra Ebül‘ulâ Zeynelâbidîn (Ebül‘ulâ Mardin) ve Eşref Edip’le (Fergan) birlikte devrin ilim ve fikir hayatında önemli yeri ve tesiri olan, hemen hemen bütün şiir ve yazılarının Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 10 çıkacağı Sırât-ı Müstakîm mecmuasını, başyazarlığını da üstlenerek yayımlamaya başladı (27 Ağustos 1908). Aynı yıl İstanbul Dârülfünunu Edebiyat Şubesi’nde Osmanlı edebiyatı müderrisliğine tayin edildi. Mehmed Âkif, Balkan Savaşı sırasında kurulan ve ileriki yıllarda Millî Mücadele’nin teşkilatlanmasında önemli rol alacak olan Müdâfaa-i Milliyye Cemiyeti’ne bağlı Hey’et-i Tenvîriyye’ye (Hey’et-i İrşâdiyye) katıldı. Burada halkı edebiyat yoluyla uyandırmak ve aydınlatmak için Abdülhak Hâmid, Recâizâde Mahmud Ekrem, Süleyman Nazif, Hüseyin Cahit (Yalçın), Mehmed Emin, Abdülaziz Çâvîş, Cenab Şahabeddin ve Hüseyin Kâzım Kadri ile beraber heyetin kâtib-i umûmîsi olarak çalıştı. Balkan savaşları sonunda memleketin içine düştüğü vahim durum karşısında yeise düşmemek, birlikten ayrılmamak ve orduya yardımcı olmak gibi konularda Fatih, Beyazıt ve Süleymaniye camilerinde metinlerini bu sırada adı Sebîlürreşâd olarak değişen dergisinde yayımladığı vaazlar verdi ve Hakkın Sesleri’ndeki şiirlerini yazdı. 1914 yılı başlarında Abbas Halim Paşa’nın maddî desteğiyle Mısır ve Medine’ye iki aylık bir seyahate çıktı. 1918 Temmuz’unda Mekke Emîri Şerîf Ali Haydar Paşa’nın daveti üzerine İzmirli İsmail Hakkı Bey’le birlikte Lübnan’da (Âliye) bulundu. Dönüşünde Şeyhülislâmlığa bağlı dinî-akademik bir kuruluş olan Dârü’l-Hikmeti’lİslâmiyye’nin başkâtipliğine tayin edildi (Ağustos 1918). Daha sonra kuruluşun aslî üyesi oldu (Ocak 1920). Müessesenin yayın organı olan Cerîde-i İlmiyye’nin idaresini de üstlendi. Bu arada İstanbul Dârülfünunu’nda Maarif Nezâreti’ne bağlı olarak kurulan Kāmûs-ı Arabî Heyeti üyeleri arasında yer aldı. I. Dünya Savaşı’nın Osmanlı Devleti aleyhine sonuçlanması, ağır mütareke şartları ve yurdun işgaliyle Yunanlıların İzmir’e çıkması üzerine başlayan Millî Mücadele hareketine fiilen katılma kararıyla 1920 Şubat’ında Balıkesir’e gitti. Orada Kuvâyi Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 11 Milliyecilerle görüştü. Zağanos Paşa Camii ile çeşitli yerlerde halkı birliğe ve işgaleçilere karşı direnmeye davet ve teşvik maksadıyla vaaz ve konuşmalar yaptı. Bu sebeple ona “Millî Mücadele’nin mânevî lideri” sıfatı verilmiştir. Daha sonra Burdur mebusu seçildi (5 Haziran 1920). 1920 yılının son aylarında Erkân-ı Harbiyye Riyâseti’nin isteğiyle Maarif Vekâleti millî marş güftesi için bir yarışma açtı. Yarışmaya 700’den fazla şiir gelmesine rağmen nitelikli bir manzume bulunamayınca konulan maddî mükâfat sebebiyle yarışmaya katılmayan Mehmed Âkif’in de bir marş yazması ısrarla istendi. Mükâfat şartının kaldırılması üzerine Âkif şiirini tamamlayarak teslim etti. Meclisin 12 Mart 1921 tarihli oturumunda okunan şiir ittifakla İstiklâl Marşı güftesi olarak kabul edildi. Safahat kitabı ile tanınan Mehmed Âkif’in bu tarihten çok daha önce şiir yazdığı, yayımlanmış ve yayımlanmamış pek çok manzumesinin bulunduğu bilinmektedir. Mehmed Âkif’in makaleleri ve tercüme yazıları gibi Safahat’taki şiirlerinin çoğu da Sırât-ı Müstakîm ve Sebîlürreşâd dergilerinde yayımlanmıştır. Milli ve manevi değerlere bağlılığını İstiklal Marşı’nda ve diğer kıymetli eserlerinde tecessüm ettiren Mehmet Akif Ersoy’un bu mirasını gelecek nesillere aktarmayı, onun düşünce ve ideallerini yaşatmayı önemli vazifelerimizden biri olarak görüyoruz. Bu vesileyle, Türkiye Büyük Millet meclisi tarafından 2021 yılının İstiklal Marşı yılı ilan edilmesi ve 2021/6 sayılı Cumhurbaşkanlığı genelgesiyle 2021 yılının Mehmet Akif ve İstiklal Marşı yılı olarak çeşitli etkinliklerle kutlanması önerilmesi üzerine bir milleti ayakta tutan milli ve manevi değerleri istiklal marşı ve diğer eserlerinde tecessüm ettiren Mehmet Âkif Ersoy’un bu mirasının gelecek nesillere aktarılması, onun duygu ve düşüncelerinin, istiklal ve istikbal Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 12 ideallerinin toplumca yaşanılması ve yasatılmasına katkı vermek amacına matuf olarak, Ağrı’nın Doğubayazıt ilçesinde medfûn bulunan Anadolu’nun alim mütefekkir ve mutasavvıf şahsiyetlerinden Ahmed-i Hâni’ye ithafen Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi olarak her yıl düzenlediğimiz Uluslararası Ahmed-i Hâni Sempozyumunun beşincisinin teması “Bütün Yönleriyle Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı” olarak belirlenmişti. İşte elektronik olarak yayınlanan bu kitap, “Bütün Yönleriyle Mehmet Akif Ersoy ve İstiklal Marşı” temalı V. Uluslararası Ahmed-i Hâni Sempozyumunda sunulan bildirilerin yeniden gözden geçirilerek tasnif edilip bölümlenmesiyle oluşturulmuştur. Önsöz, takdim ve dört bölümden oluşan kitabın MEHMET AKİF ERSOY VE DİSİPLİNER ÇEŞİTLİLİK başlıklı birinci bölümde Mehmet Akif Ersoy’un muhtelif dinî ve içtimaî bilimlere dair müktesebatı değerlendirilmiştir. MEHMET AKİF’İN DÜŞÜNCE DÜNYASI VE TOPLUMSAL MESELELERE BAKIŞI başlıklı ikinci bölümde Mehmet Akif’in çeşitli fikrî ve içtimaî meselelerdeki düşüncelerine ve görüşlerine yer verilmiştir. MEHMET AKİF ERSOY VE DİĞER ŞAİR, YAZAR VE MÜTEFEKKİRLER başlıklı üçüncü bölümde Mehmet Akif Ersoy’un bazı görüş ve düşünceleri ünlü düşünür, edip ve yazarlarla mukayeseli biçimde ele alınmıştır. İSTİKLAL MARŞI ÜZERİNE İNCELEMELER başlıklı dördüncü ve son bölümde de İstiklal Marşını çeşitli yönleriyle ele alıp inceleyen yazılara yer verilmiştir. Bu münasebetle bir kere daha başta milli şairimiz Mehmet Akif Ersoy olmak üzere milli mücadelenin zafer ve bağımsızlıkla sonuçlanmasında katkıları bulunan bütün şehitlerimize ve gazilerimize Yüce Allah’tan rahmet diler, kendilerini minnet ve şükranla yâd ederken, kitabın hayırlı ve hayırlara vesile olmasını Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 13 temenni eder, kitabın online olarak yayına hazırlanmasında emeği geçen başta editörler ve teknik heyete olmak üzere herkese, hâsseten bölüm müelliflerine şükranlarımı arz ederim. Prof. Dr. Adem YERİNDE Aiçü İslami İlimler Fakültesi Dekanı Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 14 TAKDİM Değerli bilim insanları, Geleceğimizin teminatı sevgili genç araştırmacılar, Öncelikle, İstiklal Marşı’mızın kabulünün 100. Yılı olması Sayın Cumhurbaşkanımız tarafından 2021 yılının Mehmet Âkif ve İstiklal Marşı yılı ilan edilmesi münasebetiyle, bilimin sevgiyle bütünleştiği üniversite parolasıyla bilimsel akademik çalışmalarına hız veren üniversitemiz tarafından organize edilen Bütün Yönleriyle Mehmet Âkif ve İstiklal Marşı temalı 5. Uluslararası Ahmed-i Hâni Sempozyumunda sunulan bildirilerin yeni bir tasnifle kitap haline getirilerek araştırmacıların, akademisyenlerin ve genel okuyucuların hizmetine sunulmasından büyük memnuniyet duyduğumu ifade etmek isterim. Değerli bilim insanları, bazı saygıdeğer şahsiyetler vardır ki; fikirleri, yaptıkları, tarihte bıraktıkları unutulmaz izleri, milletlerin geleceklerine yön veren duruşları ve milletinin Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 15 gönlünde sahip oldukları müstesna değerleriyle geçen zamana rağmen hatıraları her dem tazedirler. Daima saygı ve minnetle yad edilirler ve asla unutulmazlar. Bu abidevi şahıslardan biri de Mehmet Âkif Ersoy’dur. Kalbi vatan sevdası ve istiklal aşkıyla dolu milli şairimiz Mehmet Âkif Ersoy’un yazdığı devletimizin ve milletimizin bağımsızlığının sembolü olan İstiklal Marşı Türk Milletinin yurt ve bayrak sevgisini özgür ve bağımsız yaşama tutkusunu, haksızlıklara karşı dimdik ayakta durarak yeniden var olma mücadelesini ölümsüzleştiren dizelerdir. Mehmet Âkif Ersoy, İstiklal Marşı ile her köşesi işgal edilmiş bir vatanın Sünni Alevi Kürt Türk, Arap Çerkez, kadın erkek, genç yaşlı demeden her bireyine topyekûn millet olma şuurunu aşılamıştır. İstiklal Marşı vatanın her karış toprağı şehitlerin ve gazilerin kanıyla yıkanırken çektikleri acılara, sıkıntılara, akıttıkları gözyaşlarına ve yaşadıkları onca yokluğa rağmen bir an olsun inancını yitirmeyenlerin, imanı sarsılmayanların, bağımsızlık aşklarını kaybetmeyenlerin haykırışı ve kararlılığıdır. Osmanlı devletinin yıkılış yıllarını yaşayan baba yurdu Arnavut’un elimizden çıkısını gören, birinci dünya savaşı mağlubiyetinin acısını iliklerinde hisseden, Osmanlının haritadan silinişine şahit olan Mehmet Âkif Ersoy ümidini asla kaybetmemiş, zor şartlara rağmen Asımın nesli olarak isimlendirdiği bu milletin umudu olacak bir neslin inşası için ter dökmüştür. Akif vatan şairi, öğretmen, vaiz, hafız, Kur’an mütercimi, milletvekili, veteriner hekim ve aynı zamanda bir sporcudur. Ama belki de daha çok önemli olan, bir ümmet ve bir ümit neslinin mimarıdır. Mesela Safahat’ta yer alan yedi kitaptan altıncısı olan Asım, ideal neslin yol işaretlerini çizer. Özellikle Âkif’in idealize ettiği nesli diri tutan imandır. Âkif’in Asım’ı haksızlıklar karşısında susmayan, zalime zulmünü haykıran, özgürlüğüne düşkün, sağlam, karakterli bir gençtir. Bu Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 16 genç;“Zulmü alkışlayamam, zalimi asla sevemem; / gelenin keyfi için geçmişe kalkıp sövemem” diye haykırışta bulunmuştur. Kıymetli okuyucular, ana hatlarıyla arz etmeye çalıştığım Mehmet Âkif merhumum ideal neslinin konuyla ilgili uzun araştırmalar yapan bir araştırmacımızın ifadesiyle, Akif, Asımın nesli derken, iman, irfan, fazilet ve bilgiyle donanmış, karakterli, ahlaklı, kişilikli, vatanına milletine ve dinine sahip çıkan, dahası bunları yüceltmek için tüm imkanları seferber eden bir gençlik olarak tanımlıyor. Bu örnek neslin dün olduğu gibi bugün de insanlık önünde bir ümit ışığı olarak durduğunu, Âkif’in duruşunun bizlere ve gençlerimize ilham vermeye devam ettiğini ifade etmek istiyorum. Bütün Yönleriyle Mehmet Akif Ersoy temalı V. Uluslararası Ahmed-i Hâni Sempozyumunda sunulan bildirilerin elektronik kitap halinde yayınlanıp bilim insanlarının ve okuyucuların hizmetine takdim edilmesine katkı veren, hazırlık çalışmalarını özveriyle yürüten İslami İlimler Fakültesi dekanımız sayın Prof. Dr. Âdem Yerinde ve ekibine, özellikle de bölüm yazarlarına şükranlarımı sunuyorum. Bu münasebetle bir kere daha İstiklal Marşı’mızın yazarı, vatan şairimiz Mehmet Âkif Ersoy’u, aziz şehitlerimizi ve ebediyete intikal etmiş kahraman gazilerimizi rahmet ve minnetle anıyorum. Prof. Dr. Abdülhalik KARABULUT Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Rektörü Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 17 BİRİNCİ BÖLÜM MEHMET AKİF ERSOY VE DİSİPLİNER ÇEŞİTLİLİK Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 18 MEHMET AKİF ERSOY VE TASAVVUF İsa ÇELİK1 , Mikail DUMLU2 GİRİŞ Tarihe mal olmuş, adeta çağları aşar mahiyette etki ve öneme sahip ilim adamlarımız, şair ve mütefekkirlerimiz araştırılırken zaman zaman birtakım hatalara düşüldüğünü görmekteyiz. Bunlardan birisi, araştırma yapılırken bütüncül bir bakış açısıyla bakılmadığı için efrâdını câmi ağyârını mâni çıkarımlarda bulunulamaması, diğeri ise konuya ideolojik bir bakış açısıyla yaklaşılması neticesinde tek taraflı ve eksik yorumlarda bulunulmasıdır. Mehmet Akif Ersoy’un tasavvufa bakışı konusunda da aynı durum göze çarpmaktadır. Mevlânâ’nın meşhur fil metaforunda geçtiği gibi ömründe hiç fil görmeyenlerin karanlık bir mekânda elleriyle dokunarak fil’i tarif ederken yaptıkları gibi, Akif’in düşüncelerini özümsememiş, bütün şiirlerini incelememiş ve de tasavvufu anlayamamış kişiler onun tasavvufî yönünü ortaya koymaya çalışırken aynı hataya düşmektedirler. Bu sebeple Mehmet Akif Ersoy’un tasavvufa bakışı onu bütün yönleriyle tanıyamamış birçok kişi tarafından olumsuz olarak addedilmektedir. Halbuki Akif gibi düşünce dünyası Kur'ân-ı Kerîm ve Sünnet-i Seniyye ile yoğrulmuş, aklın dar 1 Prof. Dr. Atatürk Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Tasavvuf Anabilim Dalı, Orcid. org/0000-0003-0051-1807, isacelik@atauni.edu.tr 2 Dr. Öğr. Üyesi Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi, Tasavvuf Anabilim Dalı, Orcid.org/ 0000-0003, 0140-3373, mdumlu@agri.edu.tr Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 19 kalıplarını aşarak gönül dünyasına yelken açmış hiçbir İslâm şâirinin İslâmın derûnî boyutu olan İslam Tasavvufuna bigâne kalması ihtimal dahilinde değildir. Çocukluğundan itibaren tasavvufî bir muhitte yetişen Mehmet Akif Ersoy’un hayatı tasavvufla harmanlanmıştır. Onun şiirlerinde ve düşünce dünyasında Mevlânâ, Yûnus Emre, Muhammed İkbal gibi birçok mutasavvıf derin izler bırakmıştır.1 Bu durum Akif’in şiirlerinde, mektuplarında ve diğer beyanlarında zâhir olmaktadır. İstiklal Marşımızın yazarı, Millî Şâirimiz’in bâtınî tasavvuf aleyhinde yazdığı “Sürdüler Türk’e tasavvuf diye olgun şırayı” mısraıyla başlayan şiirinden yola çıkarak Âkif’in tasavvuf ve tasavvuf felsefesine karşı olduğunu ifade edenlerin onun tasavvuf yolunu ve sûfîleri metheden ve hatta bazı meşâyıh hakkında “şeyhim”, “efendim” diye hitap ettiği ifâdelerini görmezden geldikleri âşikardır. 1. Âkif’in Tasavvuf’a Bakışı Âkif hiçbir zaman gerçek mutasavvıflara ve tasavvuf düşüncesine karşı olumsuz bir tavır takınmamıştır. O’na göre gerçek mutasavvıflar İslâm’ın birer dinamik temsilcisidir. Şairimiz bu tavrını zikri geçen büyük zatlardan aldığı kıssaları Safahât’ında şiirleştirerek ortaya koymuştur. Âkif de diğer birçok şair gibi mutasavvıf olmadığı halde tasavvufî kavramlardan bir kısmını benimseyerek şiirlerinde kullanmıştır. 1Âkif’in İkbal ile karşılaştırılması konusunda bu çalışmamızda da istifade ettiğimiz makale için bakınız: İsa Çelik, "Çağdaş İki İslâm Şairi: Muhammed İkbal ve Mehmed Âkif (Şiirlerindeki Ana Tema ve Motifler Açısından Müşterek Unsurlar Üzerine Bir İnceleme)". Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 0 / 22 (Haziran 2005): 148-189 . Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 20 M. Ertuğrul Düzdağ, söz konusu şiirinden yola çıkarak Âkif’in tasavvuf ve tasavvuf felsefesine karşı olduğunu ifade edenlerin haksızlığını şu sözleriyle dile getirmektedir: “İlk bakışta bu beyitlerin tasavvuf aleyhinde yazılmış olduğunu zannedenler yanılırlar. Bundan maksat, hiçbir zaman olgun ve kâmil tarîkat mürşitleri ve onların meslekleri değildir.”1 “Sürdüler Türk’e tasavvuf diye olgun şırayı Muttasıl şimdi hakîkat kusuyor Sıtkı Dayı Bu cihân boş, yalınız bir rakı hak, bir de şarap; Kıble: tezgâh başı, meyhâneci oğlan: Mihrâb. Git, o ‘Dîvân’ mı ne karnağrısıdır, aç da onu, Kokla bir kerre, kokar mis gibi “Sandıkburnu.”2 Eşref Edip de Mehmed Âkif isimli eserinde Düzdağ’ın görüşünü teyit ederek şöyle demektedir: “Âkif’in karşı olduğu ve eleştirdiği tasavvuf, İslâmî ölçülere muhalif olan batınî tasavvuftur. O gerçek tasavvufu bundan ayırmıştır. Meselâ O, Gazzâlî (505/1111)’nin kudreti önünde eğilir, Mevlânâ’ya hayranlığını açıkça ifade ederdi.”3 Âkif tasavvufun özellikle vahdet-i vücûd mesleğinin arkasına gizlenerek haramı, meskeneti, dünyaya boş vermişliği telkin eden ve genellikle referans olarak da Hafız Dîvan’ını gösteren “ibâhiyye” mensuplarını hedef almıştır. O, Süleymaniye Kürsüsünde, hem Hâfız (792/1390)’a, hem de onun Dîvan’ını bir çeşit fetva kitabı gibi kullanan ve tasavvuf kisvesi altında “mey ü 1 M. Ertuğrul Düzdağ, Safahât Tetkikleri, Med Yay., İstanbul 1979, s.39. 2 Ersoy, Safahât, s.369; Sandıkburnu, Yenikapı’da tarihî meyhanelerin bulunduğu yerdir. 3 Edip, Eşref. Mehmed Âkif: Hayatı Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları, Çelikcilt Matbaası, İstanbul 1380/1960, s.331. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 21 mahbûb” edebiyatı yapan şairlere şiddetle karşı çıkmıştır. Âkif bâtınîliğin bir kolu olan İbâhiyye için şöyle demektedir: “Koca millet! Edebiyyâtı ya oğlan, ya karı... Nefs-i emmâre hizâsında henüz duyguları Sonra tenkîde giriş: hepsi tasavvufla dolu Var mı sûfiyyede bilmem ki İbâhiyye kolu.1 İçilir türlü şenâatler olur bî-pervâ Hâfız’ın ortada Dîvân’ı kitâbü’l-fetvâ: “Gönül incitme de keyfin neyi isterse becer! Urefâ mesleği; a’lâ, hem ucuz hem de şeker.”2 Son beyt Hâfız (792/1390)’ın ‘nist redifli’ ünlü gazelinin altıncı beytinin ilk mısraının tercümesidir. Söz konusu beyti Abdülbaki Gölpınarlı ise şöyle tercüme etmektedir: “Kimseyi incitme de dilediğini yap. Şerîatımızda bundan başka günah yok.” Görüldüğü gibi Hâfız’ın Dîvân’ını fetvâ kitabı gibi görenleri Âkif ağır bir üslûpla eleştirmektedir. Nureddin Topçu Safahât’ı âdeta bir sûfînin seyr u sülûku sırasında geçtiği evreleri hatırlatırcasına şöyle değerlendirmektedir: Birinci Safahât’ta şâir kendisine bir mesuliyet ideali aramaktadır. İkincisinde zihnine didaktik bir karakter vermiştir. 1 İbâhiyye: Biz günahtan sakınma gücüne sahip değiliz deyip, her şeyi mubah gören mezhep taraftarları hakkında kullanılan bir tabirdir. (Muhammed A’la b. Ali et-Tehânevî, Kitabu Keşşâfi Istılâhâti’l-Fünûn, I-II, Tashîh, Muhammed Vecîh-Abdulhak-Gulam Kadir, ez-İntişarât-ı Hayyam ve Şurekâu, Kalküta, 1862, I, 126; Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB., İstanbul 1993, II, 12 ) 2 Ersoy, Safahât, İnkılap ve Aka Basımevi, İstanbul 1977, s.169; Hâfız’ın ilgili beyti için bkz. Şemsüddîn Muhammed Hâfız-i Şîrâzî, Dîvân-ı Hâfız, nşr. Gânî-Kazvinî, Basım yeri yok, 1370/1951, s.67. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 22 Sonraki üç Safahât’ında, dış dünyadan hareket ederek kendi iç dünyasına kapanan, kendi benliğine temasın yakıcı sızılarını duyan bir sanatkârın feryatlarını dinleriz. Âsım, bu çile devrinden çıkmayı andırır. Evvelki, çılgın ve ateşli mürîd onda olgunlaşmış, muradına ermiş bir mürşit durumundadır. Altıncı Safahât’ta nazım gibi şiirin, hayat gibi hikmetin, insanlık gibi milliyetin kemâl derecesini bulan ve onun hayat anlayışının ve dünya görüşünün tam bir sentezini müşahede ederiz. Rabbini arayan ruhun çile ve dua döneminden murada erme devresine geçtiği eseridir. Allah’a intikal için hazırlık tamam olmuştur. Yedinci Safahât’ı ise, ideal âlemi arayışın en kuvvetli terennümlerini, mistik bir ruhun feryatlarına sarılmış olarak buluruz.1 Âkif, “Gece, Hicrân ve Secde” şiirlerinde vahdet-i vücûd felsefesini şiirleştirmiş ve adetâ burada mistik şahsiyete bürünmüştür. O, burada Allah’a olan derin özlemini anlatıyor, onu görmemenin hasretiyle yandığına işaret ediyor. Âkif’in bu şiirleri, onun içine düştüğü yeisin verdiği ıstıraptan kurtulmak için, maddî varlığından nasıl uzaklaşmaya çalıştığını ve bir derviş edasına büründüğünü göstermektedir.2 Hatta Âkif 23 Mart 1341 tarihli mektubunda içinde bulunduğu durumu açıklamak maksadıyla şöyle demektedir: “Dervişliğe istidadım, alabildiğine artıyor.”3 Âkif, secde şiirini kendisine okuyunca, Hasan Basrî Bey, “Üstad, siz vâdî değiştiriyorsunuz sanırım” demekten kendini alamamıştır. Hasan Basri Bey bu soruyu hayret ve şaşkınlıkla sormuş olmalı, çünkü 1 Nureddin Topçu, Mehmed Âkif, haz. Ali Nihad Tarlan ve Arkadaşları, 2.bs., Çeltüt Mat., İstanbul 1961, s.32-33. 2 Tansel, Fevziye Abdullah. Mehmed Âkif Hayatı ve Eserleri, 2.bs., İrfan Yayınevi, İstanbul 1973, s.129. 3 Edip, a.g.e., I, 289-290; Tansel, a.g.e., s.123. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 23 şiirlerini yakından ve yaşayarak takip ettiği üstadı gerçekten vâdi değiştirmiştir. Âkif’in cevabı şu olur: “Hayır Kardeşim! Benim asıl vâdim budur. Şimdiye kadar neşrettiklerim cem’iyet-i beşeriyyeye hizmet için yazılmış manzûmelerdir.”1 Burada Âkif’in “Gece, Hicrân ve Secde” şiirleriyle ilgili olarak Nureddin Topçu’nun şu değerlendirmesini zikretmemiz uygun olacaktır: Âkif evvelce mistik değildi. Vahdet-i vücûda inanmıyordu. Yurdundan ayrıldıktan sonra, hicranın, hasretin ne demek olduğunu iyice tatmış ve kendisinde Mevlânâları mest eden mistisizm zuhûr etmiştir. İslâm’da tasavvuf olarak bilinen mistiklik, dış hayatımızdan muayyen hareketler halinde tatbîk edilen kâidelerden, iç hayatın tecrübelerine geçiştir. İlahî bir kaynaktan gelerek içimizde yaşanan böyle bir sezgi sâyesinde Âkif, “Gölgeler”deki son şiirlerinde, vahdet-i vücûd değilse de, vahdet-i şühûd mertebesine ulaşmış bulunuyordu. Mümin Allah’ı eserleriyle tanır. Mistik bu bilgi ile tatmin olmaz. Çünkü o, mutlak varlığın temâşâsına âşıktır. Âkif’te bu hasret daha önce de varlığını hissettirmişti. O, “Hakk’ın Sesleri”nde, Hâlik’ına şöyle sesleniyordu: “Tecellî etmedin bir kerre, Allah’ım cemâlinle!” 2 Âkif’in idealist sanatının sonunda bu mistik temaşâ hasreti kendisinde bir ihtiras haline geldi. Sadece şekilden ibâret bir din onu tatmîn etmiyordu. İlâhî temâşâya ulaşmadıktan, ona yaklaşmadıktan sonra, sadece bir vâsıta olan ibâdet hayatında kalmanın ne mânâsı vardı? 1 Hasan Basri Çantay, Âkifnâme, İstanbul 1966, s.261; İsmail Kara, “İslâmcı Söylemin Kaynakları ve Gerçeklik Değeri Üzerine Birkaç Not”, İslâmiyât, IV, (2001), Sayı: 4, s.45, ss.37-53; Orhan Okay, Mehmed Âkif (Bir Karakter Heykelinin Anatomisi), Akçağ Yay., Ankara, 1989, s.132. 2 Ersoy, Safahât, s.194. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 24 “Nedir mânâsı, mâ’bûd olmadıktan sonra, mihrâbın, Rükûun, haşyetin, vecdin, bütün bîçâre esbâbın?” 1 Eşref Edip “Hicrân” manzûmesiyle ilgili bir anısını şöyle anlatmaktadır: “Âkif’le birlikte “Hicrân” şiirini okuyorduk. “Ben bunu pek anlamadım.” dedim. “Anlaşılmayacak nesi var?” diyerek bana kızdı. Sonra okumaya, izah etmeye başladı: “Buradaki mabetten maksadım kalp, yani, gittim o boş kalbi ilimle irfanla süsledim. Çünkü oraya Mabûd girecekti. Ne yanlışmış hesâbım; hiç kapımdan geçmez oldun bak! Demek ki, ben aldanmışım; orası, ilimle, zahirî şeylerle aydınlanmıyormuş. Sonra onları söküp atıyorum.”2 Âkif’in bu tutumu mutasavvıfların kalbe atfettiği önemle, kalp tasfiyesi ile ilgili fikirleriyle birliktelik arz etmektedir. S. Hayri Bolay Âkif’in derin kültür ve inancının kendisini ömrünün sonunda ilahî aşka tutuşturarak, tasavvufî bir anlayışa ulaştırdığını ifade etmektedir.3 Bu bağlamda, Âkif’in Mısır’daki inzivâ hayatında senelerce Kur’ân tercümesiyle meşguliyeti sırasında takvâ sahibi bir Müslüman oluşunu4 da dikkate almak gerekir. Ali Nihad Tarlan şöyle demektedir: “Âkif, tamamen şerîata bağlı olup, tasavvufu rûhen yaşamış bir insan görünümü vermektedir. Belki geniş kültürü ve İran edebiyatını tanıması, Mevlânâ’nın Mesnevî’si ve Dîvân-ı Kebîr’i ile iştigâli ve eserlerindeki tasavvufî konular onun tasavvuf yoluna yabancı 1 Ersoy, Safahât, s.490; Topçu, Mehmed Âkif, haz. Ali Nihad Tarlan ve Arkadaşları, 2.bs., Çeltüt Matbaası, İstanbul 1961, s.64-65. 2 Edip, a.g.e., I, 165. 3 Süleyman Hayri Bolay, Türkiye’de Ruhçu ve Maddeci Görüşün Mücadelesi, 2.bs., Töre-Devlet Yay., İstanbul 1979, s.41. 4 Edip, Mehmed Âkif, s.207. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 25 olmadığını gösterir. Ne var ki, içini daima sızlatan millet ve vatan sevgisi, bu madde asrında tasavvufun bir kurtuluş yolu olamayacağı kanaatiyle rûhunun bu cephesini bize ifşâ etmesine imkân vermiyor. O çok takdir ettiği İkbal gibi, tasavvuftaki dinamizmi keşfedememişti. Nakşbendî tarîkatına mensup olan babası da ona tasavvuf terbiyesi vermemişti. Âkif tasavvuf terbiyesi alsaydı, belki de onun hâkim tarafı akıl ve mantık olan mizacına uygun gelmeyecekti. Ancak yine de tasavvuf onda bir iç meselesiydi. Çok geniş ve şuurlu müsâmahası da belki buradan gelmekteydi.”1 Babasının bir tarîkat mensubu olmasının, Âkif’in hayatının sonuna doğru Mısır’da geçirdiği dönemde tasavvufa yönelişinde gayr-i ihtiyârî bir rolünün olduğu düşünülebilir.2 1. Âkif’in Şiirlerinde Tasavvufî Remizler Aşağıda örneklerini serdettiğimiz şiirlerinde olduğu gibi Mehmet Akif Ersoy’un tasavvufî kavramları yerinde ve oldukça mâhir bir şekilde kullandığı dikkate şâyandır. Aşağıdaki dörtlükte görüldüğü gibi Âkif, tasavvufta çokça kullanılan birkaç kavramı bir arada kullanmıştır. O, gözlerin Allah Teâlâ’dan başkasını görmemesini, vecde gelip, âlem-i kesretten uzaklaşarak âlem-i vahdete dalmasını, halkın değil, her şeyin yaratıcısı olan Hâlık’ın müşâhede edilmesini istemektedir: “Dalgalansın da denizler gibi kalbinde celâl, Görmesin dîdelerin reng-i sivâ, reng-i zılâl. Vecde gel, vahdete dal, âlem-i kesretten uzak... 1 Ali Nihad Tarlan, Mehmed Âkif ve Safahât, s.48-49; a.mlf., Mehmed Akif His Life and Works, Publication of The Ministry of Culture and Tourism, Ankara, 1986, p.25; Mehmet Demirci, Yahya Kemal ve Mehmet Âkif’te Tasavvuf, Akademi Kitapevi, İzmir, 1993, s.73. 2 Krş: A. Vahit İmamoğlu, Mehmed Âkif’te Dinî Hayatın Psikolojisi, (Basılmamış Doktora Tezi, AÜSBE.), Erzurum 1991, s.78. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 26 Yalınız Sâni’i gör, san’atı masnûu bırak!”1 “Bakarsın her taraf zulmet, fakat bir zulmet-i rûşen! Semâ bîdâr ve her yıldız cemâlullâh’a bir revzen.”2 Burada da Âkif, gökyüzündeki yıldızların her birinin Allah Teâlâ’nın cemâline birer pencere olarak kabul edilmesini arzulamaktadır. Mutasavvıflar gibi Âkif de bütün mevcudâtın asıl varlığının Allah Teâlâ’nın varığına bağlı olduğunu şu beytiyle ifade eder: “Çemen emvâc-ı nûrundur, fidanlar yâl ü bâlindir. Sulardan akseden sûret, cemâl-i lâ-yezâlindir.”3 Âkif aynı şiirin daha sonraki beyitlerinde de tıpkı bir mutasavvıf gibi vahdet-i vücud mesleğini haykıran bir edâ ile şöyle seslenir: “Tecellî etti artık, anladım: Sensin bütün dünyâ... Bu senlikte fakat ey yâr-i gâib, ben neyim âyâ?”4 “Alan sensin, veren sensin, senin hükmündedir dünyâ.”5 1 Ersoy, Safahât, s.160; Eminim ki o zaman Allah’ın celâl ve azameti yüreğinde denizler gibi dalgalanacak, gözlerin Allah’ın dışında başka bir renk, başka bir gölge görmez hale gelecektir. Artık kesret âleminden kurtulup vecde gel, birlik âlemine dal. Bırak sanatı ve sanatkârı da sadece yaratanı gör. (Açıklamalı Mehmet Âkif Külliyatı, haz. Şengüler, II, 27.) 2 Ersoy, a.g.e., s.102; Etrafın karanlık olduğunu görürsünüz, ama nurlar saçan bir karanlıktır bu! Gökyüzü de uyanıktır. Yıldızların her biri Allah Teâlâ’nın cemâline doğru açılan birer pencere olmuşlardır. (Açıklamalı Mehmet Âkif Külliyatı, haz. Şengüler, I, 301.) 3 Ersoy, a.g.e., s.141; Çimenler senin nurunun dalgaları, fidanlar sendeki boy posun simgesi, sulardan akseden dolunay ise, senin sonsuza dek sürecek olan güzelliğindir. (Açıklamalı Mehmet Âkif Külliyatı, haz. Şengüler, I, 435.) 4 Ersoy, a.g.e., s.142; İyi ama, ey görünmeyen sevgili, her şey “sen” olunca, o “şey”lerin bir parçası olan ben neyim acaba!.. (Açıklamalı Mehmet Âkif Külliyatı, haz. Şengüler, I, 439.) 5 Ersoy, a.g.e., s.192. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 27 Âkif’in aşağıdaki beyitleri Eşrefoğlu Rûmî (874/1469) ve Niyazî-i Mısrî (1105/1694) gibi mutasavvıfların terennümlerini aratmayacak türdendir: “Mü’minlere imdâda yetiş merhametinle, Mülhidlere lâkin daha çok merhamet eyle; Gümrâhlarındır ki karanlıklara dalmış, Bir rehber olur necm-i emel yok da bunalmış! Sensin bu şebistâna süren onları elbet, Senden doğacak doğsa da bir fecr-i hidâyet. Mülhid de senin, kalb-i muvahhid de senindir; İlhâd ile tevhid nedir? Menşei hep bir.”1 “Hulâsa, nazra-i îmânımın önünde cihân Senin sahîfe-i zâtın, senin meâlindir.”2 Âkif, dostu olan Bursalı Hâfız Emîn’e mevlidlerde okusun diye yazmış olduğu “Na’t”ları mevlidden sonra yırtıyordu; ona göre, şiiri Peygambere yetişemezdi; Hz. Peygamber’e na’t yazılamazdı. Hattâ Âkif, Peygamberimize hürmeten “makta” beyitlerine adını yazmazdı.3 “Ne irfandır veren ahlâka yükseklik, ne vicdandır, Fazilet hissi insanlarda Allah korkusundandır.”4 1 Ersoy, a.g.e., s.22; Ey Rabbim inananların imdadına merhametinle yetiş! Seni inkâr eden dinsiz sapıklara ise daha çok acı!.. Çünkü onlar kalpleri kararıp dünyaları zindan olan kullarındır. Zifiri karanlıkta yollarını kaybeden sapıklardır. Kendilerine kılavuzluk edecek bir kurtuluş yıldızı bulamadıkları için bunalım içindedirler. Sana inananın inançlı kalbi de senindir, dinsizin seni inkâr eden fikri de senindir. Zaten inanmakla inanmamak konusu nedir ki... Her ikisinin de kaynağı bir değil mi? (Açıklamalı Mehmet Âkif Külliyatı, haz. Şengüler, I, 53.) 2 Ersoy, a.g.e., s.60. 3 Cemal, Ölümünün 50. Yılında Mehmed Âkif, s.179. 4 Ersoy, Safahât, s.308. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 28 Âkif, burada ahlak ile Allah korkusunun yakın alakasına dikkat çekmektedir. “Henüz yâdımdadır bezminde medhûş olduğum demler; O demlerdir ki yâdından kopar beynimde bin mahşer!” 1 beytiyle Âkif, misal aleminin ilâhî hatırası ile yanıp tutuştuğunu dile getirmektedir. Yine o bu sebeple vuslat için can atmaktadır:2 “Ömürler geçti sen yoksun, gel ey bir tânecik Ma’bûd, Gel ey bir tânecik gâib, gel ey bir tânecik Mevcûd.”3 Ali Nihad Tarlan’ın deyimiyle, “tasavvuf’a âşinâ bir göz Âkif’ten alıntıladığımız mısralar içerisinde büyük bir mutasavvıfı temâşâ eder.”4 Safahât’tan örnek olarak aldığımız yukarıdaki tasavvuf ve mutasavvıflarla alakalı beyitleri Âkif’in tasavvufî neşveden ve mutasavvıflardan ne kadar etkilendiğinin bir göstergesi sayılabilir. Mithat Cemal şöyle demektedir: “Âkif’in dimağına Kur'ân, sanki Hâfız Osman hattıyla ve Hafız Mehmed Çelebî tezhîbinin secâvendleriyle5 yazılmıştı: İstediği anda her âyeti yerli yerinde kafasında bulurdu. Yaşı ilerledikten sonra unutmayayım diye her sabah ezbere Kur'ân’dan bir cüz okurdu.”6 Kur’ân şâiri diye 1 Ersoy, a.g.e., s.487; Seninle olduğum anların heyecanını hâlâ yaşamaktayım. O anları her andığımda beynimde binlerce mahşer kopuyor. (Açıklamalı Mehmet Âkif Külliyatı, haz. Şengüler, IV, 123.) 2 Demirci, Yahya Kemal ve Mehmet Âkif’te Tasavvuf, s.88. 3 Ersoy, Safahât, s.488. 4 Tarlan, Mehmed Âkif ve Safahât, s.48-49. 5 Secâvend, Kur'ân-ı Kerîmi manaya uygun ve doğru okuyabilmek için konulan işaretlere verilen isimdir. (Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 15.bs., Aydın Kitabevi, Ankara 1998, s.927.) 6 Cemal, Ölümünün 50. Yılında Mehmed Âkif, s.193. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 29 bilinen Mehmed Âkif’in kültür ve seciyesini de Kur’ân oluşturmuştur.1 Ahmet Kabaklı’nın “Kur’ân Müslüman’ı”2 olarak vasıflandırdığı Âkif şöyle seslenir: “Doğrudan doğruya Kur’ân’dan alıp ilhamı Asrın idrâkine söyletmeliyiz İslâm’ı”3 “Diyor Kur'ân: “Bilenler bilmeyenler bir değil. Heyhât Nasıl yeksân olur zulmetle nûr, ahyâ ile emvât!”4 “Çünkü biz bilmiyoruz dini, evet bilseydik, Çâre yok gösteremezdik bu kadar sersemlik… Lafzı muhkem yalınız, anlaşılan, Kur’ân’ın, Çünkü kaydında değil, hiçbirimiz mânânın: Ya açar Nazm-ı Celîl’in bakarız yaprağına; Yahud üfler geçeriz, bir ölünün toprağına. İnmemiştir hele Kur’ân bunu hakkıyla bilin Ne mezârlıkta okunmak ne de fal bakmak için.”5 Âkif, Kur’ân ahlakıyla ahlaklanmış, kâmil ve samimi bir Müslüman olarak Kur’ân’ın gereği gibi anlaşılması ve yaşanmasını arzulamışlardır. 2. Mehmet Akif’e Göre Çalışmak Âkif, mü’minin çalışkan olması gerektiğini bir vaazında ele alır ve şunları söyler: Allah Teâlâ, her an bu kâinata hayat veriyor, her an bir şe’n (bir iş), bir hadise vücûda getiriyor. Cenâb-ı Hak âlemi yalnız bir kere yoktan var etmedi. Onun yaratması daimdir. Şimdi mademki yer çalışıyor, gök çalışıyor, yerleri ve gökleri 1 Cemal, a.g.e., s.191. 2 Kabaklı, a.g.e., s.90. 3 Ersoy, Safahât, s.418. 4 Ersoy, Safahât, s.146. 5 Ersoy, a.g.e., s.170. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 30 yaratan Allah Teâlâ yaratmaktan bir an uzak durmuyor; sen nasıl âtıl, batıl oturuyor da hayat umuyorsun? İşte bütün kainatı gördün; hiçbir yerde hiçbir zerrede sükûn var mı? Atalet var mı? Öyle ise sana emeksizce yaşamak, çalışmaksızın nail-i meram olmak hakkını, böyle bir ümidi kim veriyor?1 “Leyse lil-insâni illâ mâ seâ’2 derken Hudâ; Anlamam hiç meskenetten sen ne beklersin daha... Mâsivâ bir şey midir, boş durmuyor Hâlik bile: Bak tecellî eyliyor bin şe’n-i gûnâgûn ile.”3 “Ey dipdiri meyyit ‘iki el bir baş içindir.’ Davransana... Eller de senin, baş da senindir! His yok, hareket yok, acı yok... Leş mi kesildin? Hayret veriyorsun bana... Sen böyle değildin.”4 3. Mehmet Akif ve Sanat Yüksek duygu ve düşüncelerin en güzel ifade edicileri olan sanatkârları iki grupta incelemek mümkündür: Birinci kısım, gerçek hayattan kaçmaya çalışan, kendi ruhlarına tatmin arayan fakat bir türlü bunu elde edemeyenlerdir. Bunlar genelde “sanat, sanat içindir” tezini benimser. Diğer grup ise, kendi aczini idrak ederek, onu tatmin için sonsuza, Allah’a yönelir. Tarihte dâhî sanatkârlar daima bu gruptan çıkmıştır. Sa’dî (691/1291), Fuzûlî (963/1556), Mevlânâ (672/1273) ve çalışmamızın mevzuunu teşkil eden Âkif bunlardan sadece bazılarıdır.5 1 Ersoy, Kur’ân-ı Kerîm’den Ayetler, s.107-108. 2 Necm, 53/39. 3 Ersoy, Safahât, s.30-31. 4 Ersoy, a.g.e., s.209. 5 Süleyman Toprak, “Âkif’in İmanı”, Ölümünün 50. Yılında Mehmed Âkif Ersoy’a Armağan, s.97, ss.97-102; Neriman Malkoç Öztürkmen, Mehmed Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 31 Mehmed Âkif’in fikirlerini anlatma vasıtası olarak seçtiği sanatı, sanat için değil Hak için; halka daha iyi hizmet içindir.1 “Hayır, hayal ile yoktur benim alışverişim; İnan ki: her ne demişsem görüp de söylemişim. Şudur cihanda benim en beğendiğim meslek: Sözün odun gibi olsun, hakikat olsun tek!” 2 diyen Âkif kendi şiirlerinin mümeyyiz vasfını her şeyi olduğu gibi görmek ve göstermek şeklinde özetlemiştir.3 Bolay’ın da dediği gibi, bilginin geçerliliğinin objektif ölçüsü, onun dış dünyadaki objelerle ve olaylarla mutabakat halinde olmasıdır. Âkif’in bu beyitlerinde bu realizmi, hatta ampirist anlayışı görmemek mümkün değildir.4 Bu sebeple Âkif’e göre sanat ve edebiyat, ferdî tahassüsleri değil, ancak içtimaî yaraları açığa vuran, bunların çarelerini ortaya koyan bir vasıtadır.5 4. Âkif’in Fikir Dünyasını Şekillendiren Düşünürler İran edebiyatını çok iyi bilen Âkif, İran şâirlerinden Sa’dî’yi, Hâfız’ı, Attar (627/1229)’ı; Muhyiddîn-i Arabî (638/1240), Mütenebbî, Mevlânâ, Senâî (525/1131)’yi ve FeyzîÂkif ve Dünyası, Altınoluk Mat., Ankara, 1969, s.VII, XIII. Konuyla Alakalı olarak bknz.: Ahmet Karakuş, Modern Türk Şiirinde Tasavvuf, Kitabevi Yay., İst., 2021. 1 Edip, Mehmed Âkif, s.28 vd; Erdem, a.g.m., s.94; A. Aydın Bolak, “Mehmed Âkif’in Şahsiyeti Ahlak ve Fazileti”, Mehmed Âkif’i Anlatıyorlar, s.57, ss.49-60. 2 Ersoy, Safahât, s.240. 3 Edip, Mehmed Âkif, İstanbul 1357/1938, I, 168; Mazıoğlu, a.g.m., s.25. 4 Süleyman Hayri Bolay, “Mehmed Âkif’in Düşüncesinde Felsefe Meseleleri”, Ölümünün 50. Yılında Mehmed Âkif Ersoy’u Anma Kitabı, s.36, ss.29-36. 5 Tansel, a.g.e., s.80. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 32 i Hindî’yi beğenir. O’nun İran şâirleri içerisinde en çok beğendiği ve etkisinde kaldığı şâir ise, Sa’dî’dir.1 Âkif bir şiirinde şöyle demektedir: “Ben ki, Attâr ile Sa’dî’yi okur, hem severim; Başka vâdîleri tutmuşlara ancak söverim.”2 Âkif, ona olan hayranlığını şu ifadeleriyle dile getirir: “Zannediyorum ki, Şark ve Garb’ın ölümsüz eserleri içinde Sa’dî’nin eserleri kadar üzerimde hiçbiri müessir olmamıştır.”3 Âkif Mevlânâ’nın Mesnevî’sini baştan sona okumuştur.4 Mithat Cemal şöyle demektedir: Âkif, Mısır’da Kur'ân tercümesinden yoruldukça Mesnevî okuyarak dinleniyordu. Âkif, bu durumu şu cümleleriyle ifade etmektedir: “İsmail-i Ankaravî başta olmak üzere Mesnevî’nin Hind ve Türk dilinde elimde birkaç şerhi vardı. Önceden Mesnevî’den kendime göre bir mana çıkarıyordum. Ondan sonra şârihleri açıyor ve bazen onlarla ihtilafa düşüyordum. En nihayet Ankaravî’nin şerhiyle ittifak ediyor, o zaman çocuk gibi seviniyordum. Ankaravî çok büyük adam. İstanbul’a döndüğüm vakit hiçbir yere gidecek halim yoktu. Fakat Ankaravî’nin kabrine gittim. Koca Türk mutasavvıfı! Kabrinde hallendim.”5 1 Edip, Mehmed Âkif, İstanbul 1357/1938, I, 523, (Nevzad Ayas’ın Mehmed Âkif’le yaptığı röportaj); Mazıoğlu, a.g.m., s.17; Çağatay, a.g.m., s.6; Kazım Yetiş, “Mehmet Âkif’in Yabancı Dil ve Edebiyatlarla Türk Dili ve Edebiyatı Hakkındaki Görüşleri”, Milli Kültür Mehmet Âkif Ersoy Özel Sayısı, Sayı: 55, Aralık 1986, s.48-49, ss.47-50; Filizok, a.g.m., s.56; Tatcı, a.g.e., s.413. 2 Ersoy, Safahât, s.369. 3 Edip, Mehmed Âkif, İstanbul 1357/1938, I, 523, (Nevzad Ayas’ın Mehmed Âkif’le yaptığı röportaj); Mazıoğlu, a.g.m., s.17; Tansel, a.g.e., s.16 vd, 47. 4 Kutay, Necid Çöllerinde Mehmed Âkif, s.21. 5 Cemal, Ölümünün 50. Yılında Mehmed Âkif, s.193. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 33 Mehmed Âkif, İkbâl’in Farsça şiirlerini okuduğunda üslubunun kendisine benzediğini fark etmiş ve şunları yazmıştır: “Evvelki hafta bana Hind’in İslâm şâiri Muhammed İkbal’in iki manzum eserini gönderdiler. Ben bu şairin ufak bir risalesini Ankara’da görmüş ve sahibini kendime benzetmiştim. Şarkta yetişen tasavvuf büyüklerinin bütün şiirlerini okuduktan sonra Garp felsefesini adamakıllı hazmeden İkbal, hakikaten yaman şair. Zaten Hint Müslümanlarından ismini bilmeyen, şiirlerini ezberlemiş olmayan yok. Urdu lisanında yazılmış olmak tabiîdir. Ancak benim gördüklerim Farisî. Mevlânâ’yı çok okumuş, çok sevmiş. Ona mürşidim diyor. Nezdimdeki iki eserin biri Peyâm-ı Maşrik’dir. Çok güzel gazelleriyle kıtaları var. Gazellerin bir ikisi bana sarhoş gibi nara attırdı.”1 Âkif’in düşüncelerinin kaynağı Kur'ân-ı Kerîm ve Hadîs-i Şerîflerdir. Bu sebeple o islâm düşüncesinin ihyâsını, yeniden teşekkülünü gaye edinmiştir. Şiirlerinde kullandıkları tasavvufî remizlerden tasavvuf kültürüyle iç içe olduğu müşahede edilen Âkif, hiçbir zaman gerçek tasavvufun karşısında olmamış, bu yolun tabiî çerçevesinden çıkmasına sebep olanları, istismar ederek kötüye kullananları acımasızca eleştirmiştir. Ali Ulvî Kurucu, “Muhammed İkbal” isimli uzunca bir şiirini şu beyitle noktalamaktadır: “Diler gönlüm: Büyük namın anılsın (Sermediyet) de İçin, (Tesnîm ü kevser)’den, bizim (Âkif)le Cennetde!”2 1 Edip, Mehmed Âkif, s.240; Mehmet Önder, “Mehmed Âkif ve Muhammed İkbal”, Türk Kültürü, Yıl: XXVI, Sayı: 297, Ocak 1988, s.6, ss.5-9. 2 Ali Ulvi Kurucu, Gümüş Tül ve Alevler, Ahmed Sait Matbaası, İstanbul 1973, s.124. Âkif’in tasavvufa bakışı ve etkilendiği mutasavvıflar hakkında daha Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 34 Çalışmamızın bu bölümünde Âkif’in en yoğun şekilde tasavvuf felsefesini yansıttığı “Secde”, “Gece” ve “Hicran” şiirlerini istifadeye sunuyoruz: Secde Şiiri Şuhûdundan cüdâdır, çok zamanlar var ki, îmânım; Bu vahdet-zâra -gûyâ! - geldim amma bin peşîmânım: Huzûr imkânı yok, dünyâyı etmiş cezben istîlâ; Ne hüsrandır, İlâhî, ma’bedim, çepçevre, vâveylâ! Derinlikler, kovuklar, kuytular, şellâleler, yarlar, Bulutlar, yıldırımlar, çöller, enginler, sular, karlar, Güneşler, gölgeler, aylar, şafaklar... Hepsi çığlıkta; Gelir tarrâkalar çaktıkça ecrâmın karanlıkta! Sabâ dağlarda Sûr üfler, coşar vâdîde bin mahşer; Denizler yükselir, seller döner, taşlar semâ’ eyler. Ufuklar çalkanır, kaynar ziyâ girdâbı göklerde; Asırlar devrilir: Çamlar, çınarlar çırpınır yerde. Bütün zerrâtı sun’un bir müebbed neşveden serhoş; Sağım serhoş, solum serhoş, İlâhî, ben ne yapsam boş! Ömürlerdir, gözüm yollarda, hâlâ beklerim, hâlâ, Şuhûd imkânı yok, coştukça hilkatten bu vâveylâ. * * * Hayır! Bir başka rûh esmiş ki, akşam, sermediyyette: Uyandım, fecre baktım, titriyor par par meşiyyette. O coşkun na’ralar bî-tâb; o taşkın zerreler mahmûr; O tûfanlardan ancak terliyor maşrıkta tek bir nûr. O gömgök kubbe, Sînâ rengi tutmuş, bir avuç toprak: Işıklar püskürürken, şimdi haşyetlerle müstağrak! geniş malumat için bakınız: Selami Şimşek, “Mehmed Akif ve Tasavvuf”, Buhara Yayınları, İstanbul, 2019. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 35 O ecrâm, âh o gözler öyle fânîler ki Mevlâ’da, Dönüp bir kerre olsun bakmıyorlar artık eb’âda. Denizler, dalgalar, dağlar, ağaçlar, gölgeler dalgın... İlâhî! Ürperen tek gölge yok bağrında âfâkın. Sabâ durgun, sular durgun, gölün durgun hayâlinde, Ne ma’nîdâr o gökler, kudretin bir vahyi hâlinde! Bu vahdet-zâra dün baktım: Ne meyhâneydi cûşâcûş! Bugün rindânı gördüm: Başka bir peymâneden bî-hûş. Bütün dünyâ serilmiş sunduğun vahdet şarâbından; Benim mest olmayan meczûbun, Allah’ım, benim meydan! Bırak, hâsir kalan seyrinde mi’râcım devâm etsin; Rükû’um yerde titrerken, huşû’um Arş’ı titretsin! İlâhî! Serserî bir damlanım, yetmez mi hüsrânım? Bırak, taşsın da coştursun şu vahdet-zârı îmânım. Bırak, hilkatte hiç ses yok, bırak, meczûbunun feryâd... Bırak, tehlîlim artık dalgalansın, herçi-bâd-âbâd! ................................................................................. Kıyılmaz lâkin, Allâh’ım, bu gaşyolmuş yatan vecde... Bırak, «hilkat»le olsun varlığım yek-pâre bir secde! Gece Şiiri Bütün kandillerin tehlîle dalmışlar... Şaşırdım ben: Nasıl ma’bed ki sun’un, sermedî bir secde gök kubben! Kapanmış, titriyor dünyâların haşyetle karşında; Melekler, sanki baş kesmiş, durur dâmân-ı Arş’ında. Ne rengârenk ubûdiyyetle, yâ Rab, hercümerc âfâk: Karanlıklar, ışıklar, gölgeler, lebrîz-i istiğrâk. Bu istiğrâk uyandırmaz mı, devrettikçe, ekvânı, Perîşan rûhumun inler harâb evtâr-ı îmânı. Perîşan: Çünkü yükselmiş değil feryâd-ı gümrâhım; Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 36 Şu mahşer mahşer envârın biraz yol verse, Allâh’ım! Evet, milyarla âlem vecde gelmiş bu’d-i mutlakta; Benim bîçâre gölgem çırpınır bir damla toprakta! Samîmîdir bütün gûş ettiğin âvâz hilkatten, Niçin göz yaşlarım haybetle dönsün sermediyyetten? Diyorlar, hep senin şemsinden ayrılmış, bu ecrâmı... İlâhî, onların bir ân için olmazsa ârâmı; Nasıl dursun, benim bîçâre gölgem, senden ayrılmış? Güneşlerden değil, yâ Rab, senin sînenden ayrılmış! Henüz yâdımdadır bezminde medhûş olduğum demler; O demlerdir ki yâdından kopar beynimde bin mahşer! Tutundun kibriyâdan bir nikàb, uçtun nigâhımdan. İlâhî, bin tecellî berk ururken kıble-gâhımdan, Vurur mihrâbdan mihrâba alnım şimdi hüsranla; Tesellî bulmanın imkânı yok ferdâ-yı gufranla. Serilmiş, secdemin inler durur yerlerde mi’râcı; Semâlardan gelir ummanların tehlîl-i emvâcı! Karanlıklar, ışıklar, gölgeler sussun ki, Allâh’ım, Bütün dünyâyı inletsin benim secdem, benim âhım. Ömürler geçti, sen yoksun, gel ey bir tânecik Ma’bûd, Gel ey bir tânecik gâib, gel ey bir tânecik mevcûd! Ya sıyrılsın şu vahdet-gâhı vahşet-zâr eden hicran, Ya bir nefhanla serpilsin bu hâsir kalbe itmînan. Hayır, îmanla, itmînanla dinmez rûhumun ye’si: Ne âfâk isterim sensiz, ne enfüs, tamtakır hepsi! Senin mecnûnunum, bir sensin ancak taptığım Leylâ; Ezelden sunduğun şehlâ nigâhın mestiyim hâlâ! Gel ey sâkî-i bâkî, gel, Elest’in yâdı şâd olsun: Yarım peymâne sun, bir cür’a sun, tek aynı meyden sun! O lâhûtî şarâbın vahyi her zerremden inlerken, Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 37 Bütün âheng-i hilkat bir zaman dinsin enînimden. Gel ey dünyâların Mevlâ’sı, ey Leylâ-yı vicdânım, Senin yâd olduğum sînende olsun, varsa, pâyânım Hicran Şiiri — Bu bir ma’bedse, çırçıplak yakışmaz, sonra gâyet loş; Gelen: Ma’bûd; ışık bul, yaygı bul, git başka yerden, koş! Hemen bir kandil aldım komşulardan, bir de seccâde; Dedim: «Gel şimdi mihmânım, sa’âdet-gâhın âmâde.» Ne yanlışmış hesâbım: Hiç kapımdan geçmez oldun bak! İlâhî! Söktüm attım, işte hücrem şimdi çırçıplak: Ne âfâkında tek kandil ne mihrâbında seccâde; Ezelden bildiğin toprak, bütün varlıktan âzâde. Serilmiş secdelerdir bekleyen yerlerde mihmânı; Bu üryan şu’le dersen, sînemin pâyansız îmânı. İlâhî! Bir hatâ ettimse, elvermez mi hüsrânım? Güneşler doğdu, aylar doğdu, ben hâlâ perîşânım! Çakar şimşeklerin karşımda, yırtar, çiğner âfâkı; Henüz rûhum, fakat, bir yağmurun bin canla müştâkı. Sen ey dilber ki, serpildikçe handen, fışkırır, yer yer, Semâlardan, zeminlerden şafaklar, lâleler, güller; Şu öksüz yurda bir gülmez misin? Hâlâ yetîmindir; Bütün yangındı indirdiklerin, bir gün de nûr indir. Hayır, ben handeden geçtim, celâlin etmesin tehdîd, Açar haşyetle donmuş her sücûdum renk renk ümmîd. İlâhî! Pek bunaldım, nerde nûrun? Nerde gufrânın? Cehennem gezdirip dursun mu âfâkımda hicrânın? Evet, gafletti sun’um, lâkin insan gaflet etmez mi? Yıkandım bir ömürdür döktüğüm yaşlarla, yetmez mi? Gel artık, mâsivâ yok, şimdi yurdum Tanrı yurdumdur: Tüten hücremde îmânım, yatan, yer yer, sücûdumdur. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 38 Ne irfânımda bir iz var ne vicdânımda, ey Yezdan, O seccâdeyle kandilden sinen bîgâne rûhundan. İlâhî sînemin çınlar durur yâdınla eb’âdı, Ne yapsın âbidin sensiz bu vîran vahşet-âbâdı? Nedir ma’nâsı, Ma’bûd olmadıktan sonra, mihrâbın, Rükû’un, haşyetin, vecdin, bütün bîçâre esbâbın? Harâb enkàz-ı îmandır, yatar haybetle yerlerde, Ne bekler, sen geçerken pây-mâlin olmayan secde? Bütün cevviyle, ecrâmıyle insin, târumâr olsun, Nedir ma’nâsı bir kalbin ki, âfâkında sen yoksun! Güneşler geçti, aylar geçti, artık gel ki, mihmânım, Şuhûdundan cüdâ îmanla yoktur kalmak imkânım.1 SONUÇ Çalışmamız neticesinde İstiklal Marşımızın yazarı milli şairimiz Mehmet Akif Ersoy’un tasavvufa bakışının olumsuz olmadığını, aksine Âkif’in tasavvuftan çokça etkilendiğini, Mevlânâ, Yunus Emre ve İkbal başta olmak üzere birçok Sûfîden feyz aldığını ve eserlerini hayranlıkla okuduğunu ortaya koymuş olduk. Yine bu çalışmamızda Âkif’in bâtınî tasavvuf olarak nitelendirilen Kur’ân-ı Kerîm ve Sünnet-i Seniyye’ye muhalif inanış ve uygulamaları olan İbâhiyye fırkasına karşı olduğunu ve onları sert bir üslupla eleştirdiğini değerlendirdik. Âkif toplumun büyük bir kesimi tarafından bilinen şiirlerini cem’iyyet-i beşeriyye’ye hizmet için yazdığını, asıl mizacının ve gönül dünyasının “secde” şiirinde olduğu gibi sûfiyâne düşünce tarzı olduğunu bizzat beyan etmektedir. Dolayısıyla, her ne kadar bir müşride intisâbı olmasa da herhangi bir şekilde seyr-u sülük 1Ersoy, M.Âkif, Safahat, 886-891. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 39 eğitimine girmese de Mehmet Akif Ersoy kendisini tasavvufî düşüncenin dışında veya karşısında tanımlamamıştır. Eserlerini incelediğimizde bu durum net bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Sonuç olarak diyebiliriz ki, şiirlerinde kullandıkları tasavvufî remizlerden tasavvuf kültürüyle iç içe olduğu müşahede edilen Âkif, hiçbir zaman gerçek tasavvufun karşısında olmamış, hiçbir zaman kaynağı Kur’ân-ı Kerîm ve Sünnet-i Nebevî olan tasavvufu eleştirmemiştir. O, bu yolun tabiî çerçevesinden çıkmasına sebep olanları, istismar ederek kötüye kullananları eleştirmiştir. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 40 KAYNAKÇA Bolak, A. Aydın. “Mehmed Âkif’in Şahsiyeti Ahlak ve Fazileti”, Mehmed Âkif’i Anlatıyorlar, Aydınlar Ocağı Yayınevi, İst., 1986. Bolay, Süleyman Hayri. “Mehmed Âkif’in Düşüncesinde Felsefe Meseleleri”, Ölümünün 50. Yılında Mehmed Âkif Ersoy’u Anma Kitabı, Ankara Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Ankara, 1986. _______, Türkiye’de Ruhçu ve Maddeci Görüşün Mücadelesi, 2.bs., Töre-Devlet Yay., İstanbul 1979. Cemal, Mithat. Ölümünün 50. Yılında Mehmed Âkif, Türkiye İş Bankası Yay., Ankara, 1986. Çantay, Hasan Basri. Âkifnâme, Ahmed Sait Matbaası, İstanbul 1966. Çelik, İsa. Muhammed İkbal’in Tasavvufî Düşüncesi, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2004. _______, "Çağdaş İki İslâm Şairi: Muhammed İkbal ve Mehmed Âkif (Şiirlerindeki Ana Tema ve Motifler Açısından Müşterek Unsurlar Üzerine Bir İnceleme)". Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi sayı: 22/2004, (Haziran 2004): 151-192. Demirci, Mehmet. Yahya Kemal ve Mehmet Âkif’te Tasavvuf, Akademi Kitapevi, İzmir, 1993. Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 15.bs., Aydın Kitabevi, Ankara 1998. Düzdağ, M. Ertuğrul. Safahât Tetkikleri, Med Yayınevi, İstanbul 1979. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 41 Edip, Eşref. Mehmed Âkif: Hayatı Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları, Çelikcilt Matbaası, İstanbul 1380/1960. Ersoy, Mehmed Âkif. Kur’ân-ı Kerîm’den Ayetler, Derleyen: Ö. Rıza Doğrul, Nakışlar Yayınevi, İstanbul 1976. _______, Açıklamalı Mehmet Âkif Külliyâtı, haz. İsmail Hakkı Şengüler, Hikmet Neşriyat, İstanbul 1992. _______, Safahât, İnkılap ve Aka Basımevi, İstanbul 1977. et-Tehânevî, Muhammed A’la b. Ali. Kitabu Keşşâfi Istılâhâti’lFünûn, I-II, Tashîh, Muhammed Vecîh-Abdulhak-Gulam Kadir, ez-İntişarât-ı Hayyam ve Şurekâu, Kalküta, 1862. Hâfız-i Şîrâzî, Şemsüddîn Muhammed. Dîvân-ı Hâfız, nşr. GânîKazvinî, Basım yeri yok, 1370/1951. İmamoğlu, A. Vahit. Mehmed Âkif’te Dinî Hayatın Psikolojisi, (Basılmamış Doktora Tezi, AÜSBE.), Erzurum 1991. Kabaklı, Ahmet ve Diğerleri. Mehmed Âkif’i Anlatıyorlar, Aydınlar Ocağı Yayınları, İstanbul, 1992. Kara, İsmail. “İslâmcı Söylemin Kaynakları ve Gerçeklik Değeri Üzerine Birkaç Not”, İslâmiyât, IV, (2001), Sayı: 4. Karakuş, Ahmet. “Modern Türk Şiirinde Tasavvuf”, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2021. Kurucu, Ali Ulvi. Gümüş Tül ve Alevler, Ahmed Sait Matbaası, İstanbul 1973. Kutay, Cemal. Necid Çöllerinde Mehmed Âkif, Tarih Yay., İstanbul 1963. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 42 Mazıoğlu, Hasibe. “Mehmet Âkif Ersoy (1873-1936)” Ölümünün 50. Yılında Mehmed Âkif Ersoy’u Anma Kitabı, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1986. Okay, Orhan. Mehmed Âkif (Bir Karakter Heykelinin Anatomisi), Akçağ Yayınevi, Ankara, 1989. Önder, Mehmet. “Mehmed Âkif ve Muhammed İkbal”, Türk Kültürü, Yıl: XXVI, Sayı: 297, Ocak 1988. Öztürkmen, Neriman Malkoç. Mehmed Âkif ve Dünyası, Altınoluk Mat., Ankara, 1969. Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB Yayınları, İstanbul 1993. Şimşek, Selami. “Mehmed Akif ve Tasavvuf”, Buhara Yayınları, İstanbul, 2019. Tansel, Fevziye Abdullah. Mehmed Âkif Hayatı ve Eserleri, 2.bs., İrfan Yayınevi, İstanbul 1973. Tarlan, Ali Nihad. Mehmed Akif His Life and Works, Publication of The Ministry of Culture and Tourism, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1986. Tarlan, Ali Nihad. Mehmed Âkif ve Safahât. Tercüman Yayınları, İstanbul, 1986. Tatcı, Mustafa. Edebiyattan İçeri: Dinî Tasavvufî Türk Edebiyatı Üzerine Yazılar, Akçağ Yayınevi, Ankara, 1997. Topçu, Nureddin. Mehmed Âkif, haz. Ali Nihad Tarlan ve Arkadaşları, 2.bs., Çeltüt Matbaası, İstanbul 1961. Toprak, Süleyman. “Âkif’in İmanı”, Ölümünün 50. Yılında Mehmed Âkif Ersoy’a Armağan, Konya, 1986. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 43 Yetiş, Kazım. “Mehmet Âkif’in Yabancı Dil ve Edebiyatlarla Türk Dili ve Edebiyatı Hakkındaki Görüşleri”, Milli Kültür Mehmet Âkif Ersoy Özel Sayısı, Sayı: 55, Aralık 1986. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 44 MEHMET AKİF’İN EĞİTİM ANLAYIŞI1 Mehmet TEYFUR2 GİRİŞ Mehmet Akif kişiliği ile yaşama bakış açısıyla ve ortaya koyduğu değerlerle bilimsel olarak irdelenmesi gereken bir kişiliktir. Mehmet Akif Ersoy’un eğitim anlayışını ortaya koyan birkaç çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalara bakıldığında, çalışmaların önemli bir bölümünün derleme niteliği taşıdığı, bazılarının ise Mehmet Akif Ersoy’un doğrudan eğitim ile ilgili yazdıklarından hareket ederek onun eğitim görüşünü ortaya koymaya çalıştığı görülmektedir. Akif’in istiklal şairi olması cumhuriyetin kuruluşundan bugüne kadar hep gündemde kalmasını sağlamıştır. Bütün bu çalışmalarda görüldüğü gibi yeni kurulan devletin eğitim anlayışının şekillenmesinde Akif’in rolünün az olduğu görülmektedir. Mehmet Akif Ersoy hakkında şimdiye kadar çok sayıda araştırma yapıldığı bilinmektedir. Yapılan bilimsel çalışmalarda Akif’in değişik yönlerine yer verildiği görülmektedir. Ancak 1 Bu Çalışmanın Bir Bölümü Uluslararası Ahmed-İ Hani Sempozyumu’nda sunulmuştur. (01-03-10- 2021 / Ağrı) 2 Prof. Dr. Mehmet TEYFUR, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 45 onun hayatının şekillenme biçimi içinde eğitimci kişiliği, yetiştiği aile ortamını, olaylar karşısındaki duruşu, bu duruş altında yatan faktörler, din, vatan, bağımsızlık konularındaki görüşleri, milletin içinde bulunduğu kötü koşullar karşısında sergilediği eğitimci kişiliği konusunda çok az çalışmanın yapıldığı görülmektedir. Bu araştırmanın amacı, Cumhuriyet öncesi ve sonrası dönemleri yaşamış, şair kimliğinin yanında bir bilim adamı yönü de bulunan Mehmet Akif Ersoy’un hayatından çeşitli kesitler, onun olaylara bakış açısı, eğitimci kişiliğinin şekillenmesinde etki eden olguları, vatan, millet, bağımsızlık ve din bağlamında belirlemeye çalışmaktır. Bununla beraber Akif’in eğitim ve öğretime ilişkin görüşlerini ortaya koymak; bu görüşler ışığında günümüz gençliğinin yetişmesinde Akif’in görüşlerinin izlerini ortaya koymak ve gençlerin Akif’in içinde bulunduğu koşullar içinde geliştirdiği görüşlerinin daha iyi anlaşılmasını sağlamaktır. 1. Yöntem Bu araştırma, Cumhuriyet öncesi ve sonrası dönemleri yaşamış, şair kimliğinin yanında bir bilim adamı ve bir eğitimci yönü de bulunan “Mehmet Akif Ersoy’un Eğitim Anlayışını”, eğitimle ilgili görüşleri çerçevesinde ortaya koymaktır. İrdelenen bu görüşler ışığında Osmanlının son dönemlerinde ve Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 46 Cumhuriyetin başlarındaki eğitim ve öğretime ilişkin genel durum hakkında bilgiler vererek, günümüz eğitim sistemine ışık tutmak amacıyla yapılmıştır. Araştırmanın yürütülmesinde genel tarama modeli kullanılmıştır. Genel tarama modelleri, çok sayıda elemandan oluşan bir evrende, evren hakkında genel yargıya varmak amacıyla, evrenin tümü ya da ondan alınacak bir grup, örnek ya da örneklem üzerinden yapılan tarama düzenlemeleridir (Karasar, 2012). 2. Bu Konuda Yapilan Çalişmalar Mehmet Akif Ersoy’un eğitim anlayışını ortaya koyan birkaç çalışma yapılmıştır. Bu çalışmalar Avcı’nın (2000) Milli Şairimiz Mehmet Akif Ersoy`da Eğitim Düşüncesi adlı yüksek lisans tezi, Düzgün’ün (2002) Mehmet Akif Ersoy (Tarihi, Sosyal Ve Eğitimci Kişiliği) adlı yüksek lisans tezi, Çay’ın (2003) Mehmet Akif`in Eğitim Anlayışı adlı yüksek lisans tezi, Moğul’un (2012) Safahat İsimli Eserinin Türkçe Eğitimi ve Değerler Eğitimi Açısından İncelenmesi adlı yüksek lisans tezi, , Biçer ’in (2013) yazdığı Değerler Eğitimi Açısından Mehmet Akif Ersoy'a Ait Safahat Adlı Eserin İncelenmesi adlı yüksek lisans tezi, Uslu’nun (2015) yazdığı Mehmet Akif Ersoy'un Safahat Adlı Eserinde Eğitim Olgusu adlı yüksek lisans tezi, Taşdelen’in (2008) Safahat’ın Eğitim İmaları adlı makalesi, Taşdelen’in (2008) Safahat'ın Felsefi Yapısı adlı makalesiMilli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 47 Babacan’ın (2011) Burdur Milletvekili Mehmet Akif’e Göre Eğitim adlı makalesi Bacaksız’ın (2008) Mehmet Âkif Ersoy’da Aile, Toplum ve İnsan adlı yüksek lisans tezi, Kaya’nın(2009) Mehmet Akif Ersoy’un dini ve siyasi fikirleri adlı yüksek lisans tezi, Çoban’ın (2010) Mehmed Akif’in Eğitim Felsefesi: Eğitim ve Öğretime İlişkin Görüşleri adlı makalesi Mercan’ın (2011) Mehmet Akif’in Eğitim Anlayışı ve Günümüze Yansımaları adlı makalesi Özgen’in (2013) Mehmet Akif Ersoy’un Türk Eğitimine Katkıları adlı makalesi Aslan’ın(2014) Mehmet Akif Ersoy’un Şahsiyeti ve Millî Mücadeledeki Rolü Baysülen’in(2016) Mehmet Akif Ersoy’un Eğitim Felsefesi (Konuşmaları ve Yazdığı Eserler Bağlamında Nitel Bir Analiz) adlı yüksek lisans tezi, Alzubaıdı’nin (2021) Almutanbî İle Mehmet Âkif Ersoy’un Şiirlerinin Dil ve Muhteva Açısından Karşılaştırılması adlı yüksek lisans tezi, Erdem’in(2021) Mehmet Akif Ersoy’un Safahat’ında Toplumsal Değişmenin Sosyolojisi adlı yüksek lisans tezidir. 3. Mehmet Akifin Yaşam Süreci 1873 yılında İstanbul’un Fatih ilçesinde Dünyaya gelir. Babası Arnavut kökenli Mahmud Tahir Efendi’dir. Annesi Buharalı bir ailede yetişmiş olan Emine Hanım’dır. Akif’in kişiliğinin oluşmasında annesinin derin izleri vardır. Mehmet Akif doğduğunda babası ona “Ragîf” ismini verir. “Ragîf” Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 48 Arapçada “ekmek” anlamına gelmektedir. Telaffuz güçlüğü sebebiyle sadece babası bu isimle seslenirdi. Daha sonra çevresi tarafından Akif ismiyle anılırdı. Sakin bir aile ortamında özellikle anne ve babasının birbirleri ile olan olumlu ilişkileri onun şahsiyetinin oluşmasında etkili olmuştur. Akif’e göre çocukluk günleri tıpkı cennet gibiydi. Şiir yazmaya lise yıllarında başlayan Akif’in Baytar Mektebinin son yıllarında iken şiire olan kabiliyetini artmış, şiir üslubunda Ziya Paşa, Muallim Naci ve Namık Kemal gibi üstatlara benzerlik göstermiştir. Ancak sonrasında kendine has üslubunu bularak onların tesirinden uzaklaşmıştır (Düztaş, 2006). Spora ehemmiyet vermiş ve 14 yaşındayken çeşitli spor müsabakalarına katılmıştır. 16-18 yaşlarında Osmanlı devrinin en popüler sporu olan serbest güreş müsabakalarına dahil olmuştur. Uzun mesafe koşu müsabakalarına katılmıştır. Hafta sonlarını uzun mesafe koşularıyla ve Boğaz’da yüzerek geçirmiştir (Düzdağ, 2006). En önemli eseri 12 Mart 1921 yılında meclis kararıyla kabul edilen İstiklal Marşı’dır. 1914’te kendisiyle yakın ilişkileri olan Mısır Valisi Abbas Hilmi Paşa’dan aldığı davetle Mısır’a gitmiş ve bu seyahat iki ay sürmüştür Mısır yıllarında, vefatına dek sürdürdüğü söz konusu Kur’an Meali çalışmasının dışında, 1929-1936 arasında Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 49 Kahire’deki el-Câmiatu’l-Mısriyye’nin Edebiyat Fakültesi’nde Türk dili ve edebiyatı dersleri verdi. Ve 1933 sonlarında, Safahat’ın son kitabı olan Gölgeler’i bastırdı. Sıkıntılarla geçen on bir küsur yıllık Mısır hayatında Mısırlı ilim ve fikir adamlarıyla dostluklar kuran Mehmed Âkif, 1935’te rahatsızlanarak, hava değişimi için bir ay kadar Lübnan ve Antakya’ya gidip geldi. Hastalığının ağırlaştığı 18 Haziran 1936’da İstanbul’a döndü. İstanbul’da Beyoğlu’ndaki Mısır Apartmanı’nda, 27 Aralık 1936 vefat etti. 4. Mehmet Âkif’in Öğrenim Hayatı Ve Fikirleri Mehmet Âkif ilköğrenimine İstanbul Fatih’te bulunan Emir Buhari Mahalle Mektebi’nde başlamıştır. Daha sonra ilkokul bölümüne, ardındandı Fatih Merkez Rüştiyesi ’ne başlar. Mehmet Âkif, çalışma arzusuyla beraber ilk sivil veterinerlik olan Ziraat ve Baytar Mektebi’ne kaydolur. Eğitimi esnasında şiire ehemmiyet gösterir. Okulundan birincilikle mezun olduktan sonra Kur’an’ı hıfzetmiş ve hadis dersleri de almıştır. İş hayatına Tarım ve Ziraat Bakanlığı’nda memur olarak başlamıştır (Okay, 1989). Güzel Sanatlar Fakültesi'nde ve Daru’l-Hilâfe Medrese ’sinde Osmanlı edebiyatı alanında araştırmacı olarak çalıştı. Şeyhülislamlılığa bağlı İslami Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 50 danışmanlık ve rehberlik kuruluşu olan Dâru’l-Hikmeti’lİslâmiyye’nin üyesiydi Mehmet Akif azgelişmişliğin düşmanıdır. Medeniyetin zıddına hareket etmez ancak milleti için uygun bir medeniyete sahip olmak ister. Bu sebeple milletin erdemli olması gerektiğini, her şeyden önce yolsuzluk, cehalet, güvensizlikten kurtuluş talep etmesi gerektiğini ifade eder. Çünkü bunların aksi durumu Türkiye’deki İslam ahlakına uymazdı. Şaire göre insanlar bedene benzetilir. Aydınlarsa vatanın beynidirler (Kabaklı, 1978) Akif’in çalışmalarına bakıldığında onun yeni bir insan modeli teklif ettiği görülmektedir. Bu insanın İslam’ın özüne bağlı bir yaşam sergileyen tarihini bilen ve bu tarihi değerlere saygılı davranan, azimli, çalışkan, çağın getirdiği yenilikleri izleyen ve yaşama geçiren, kanunlara saygılı, kendi milli geçmişinden ve tarihi değerlerden güç alan biri olduğunu ifade etmektedir. “Akif’in sevmediği insan tipleri epey çoktu. Bir gün arkadaşı Akif’e: ‘En çok hoşlanmadığınız kimdir?’ diye sorar. Akif: ‘Vatan hesabına on parası geçmemiş, bir damla kanı dökülmemiş, bir hizmet sebk (evvelce bir hizmet) etmemiş olduğu halde ağzını memleketin temiz kan damarlarından birine yamayarak emmekte bulunan serseri tufeyliler (asalaklar) yok Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 51 mu, işte en sevmediğim bunlardır’ diye cevap vermiştir” (İmamoğlu, 1991). Akif doğru bulmadığı bir davranışla karşılaştığında görmezlikten gelerek geçip gitmezdi. O, bir hatırasını şöyle anlatır: “Bir gün koyun pazarından geçiyordum. Orada bakkallık eden yaşlıca mollalardan birine selâm verdim. Başı ile şöyle bir işaret ederek arkasını döndü. Canım sıkıldı. Kendisini bir kenara çektim. ‘Senin hıfzın vardır. Bak, Allah Kur’an’da ne diyor’ dedim. Sonra ‘Size bir selam verildiği zaman, ondan daha iyisiyle selam verin veya ayniyle mukabele edin…’ (Nisa: 86) Ayetini okuyup manasını anlattım. İşte Müslümanlık da bu, medeniyette bu dedim” (İmamoğlu, 1991: 329) diyor Yılmam ölümden, yaradan, askerim; Orduma, “Gâzî” dedi Peygamberim. Bir dileğim var, ölürüm isterim: Yurduma tek düşman ayak basmasın! Âmin! desin hep birden yiğitler, “Allâhu ekber!” gökten şehidler. Âmin! Âmin! Allâhu Ekber! Türk eriyiz, silsilemiz kahraman... Müslümanız, Hakk’a tapan Müslüman. Putları Allah tanıyanlar, aman, Mescidimin boynuna çan asmasın. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 52 Âmin! desin hep birden yiğitler, “Allâhu ekber!” gökten şehidler. Âmin! Âmin! Allâhu Ekber! (Düzdağ, 2007). 5. Mehmet Akif’in Eğitimci Kişiliği Ülkemizde, toplumsal kaderin değiştirilmesinde etkin rol alan bu şahsiyetlerden birisi de şüphesiz ki İstiklâl Marşı şairimiz Mehmed Akif Ersoy’dur. Osmanlı Devleti’nin son dönemlerindeki savaşlardan yorulan, 1.Dünya Savaşı ve sonrası oluşan buhranlı dönemlerde ümidini kaybetme aşamasına gelen ülkemizde, askeri ve siyasi önderlere ihtiyaç olduğu gibi, manevi önderlere de ihtiyaç duyulmuştur. Mehmed Akif Ersoy, dört bir tarafta dâhili ve harici bedhahların olduğu, toplumsal ümitsizliğin ve korkunun kol gezdiği bir dönemde, “âtiyi karanlık görerek azmi bırakmayı alçak bir ölüme denk görerek” karamsarlığa yer olmadığını dile getirmiş ve kurtuluş mücadelesi için “Korkma” diyerek başladığı milli şiirimizle topluma en büyük ümidi, güveni ve inancı aşılamıştır (Ersoy, 1985). Mehmed Akif’in kendine özgü bir eğitim anlayışı vardır. Bu anlayış, Safahat’ta açık bir biçimde kendini göstermektedir. Safahat, Türk eğitim sistemi ve eğitimle ilgili amaçlarımızın ne olması gerektiğini ortaya koyarak, Mehmed Akif’in eğitime bakış açısını da gözler önüne sermektedir (Okutan, 2020). Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 53 Milletlerin refahı için marifeti ve fazileti önemli iki güç olarak gören Mehmed Akif, en önemli sorunumuz olan eğitime değinmeyi de milli bir görev kabul etmiş ve bu hayata bakış açısını İslami kurallar çerçevesinde şekillendirmiştir ve dolayısıyla eğitimle ilgili görüşlerinin de İslam’ın eğitimöğretimle ilgili görüşlerinden esinlendiği söylemek yanlış olmayacaktır. (Ersoy, 1985). Mehmed Akif’in eğitimden söz ettiği yerlerde “talîm” kelimesini de sıkça kullanmış ve “talim” kelimesiyle, eğitimde insanın kendi iradesiyle birlikte dış otoritenin etkisine verdiği önemi ifade ederek, eğitim öğretimde çevre faktörüne de dikkat çekmiştir (Gülşen 2005). Mehmed Akif, eğitim görüşlerinin temelini oluşturan Kur’an-ı Kerim’in doğru anlaşılması gerektiği üzerinde ısrarla durmuştur. Bu ısrarında yanlış tevekkül anlayışını eleştirmiş ve yanlış tevekkül anlayışının, Müslümanları çalışmaktan ve ilim tahsil etmekten uzaklaştırdığını belirtmiştir. Müslümanların çalışmadan, kendilerini çalışanlarla aynı sevide, bilgi sahibi olmadan da bilginlerle eşit düzeyde görmeye başlamalarının bu yanlış tevekkül anlayışının sonucu olduğunu dile getirmiştir. Mehmed Akif’in eğitim anlayışında, kişilik ve karakter, öğretmenlerde olduğu kadar çocuklarda ve gençlerde de önemli görülmüştür. Sağlam karakterli ve kişilikli bir nesil Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 54 yetiştirilmesi konusunu önemseyen Mehmed Akif, çocuklara ve gençlere kişilik olarak kazandırılacak özellikleri de belirtirken, zulmü alkışlamamayı ve zalimi sevmemeyi, gelenin keyfi için kalkıp geçmişe sövmemeyi salık verir. Devamında istiklale âşık bir nesle özlemini dile getirerek, yumuşak başlı olunmasını, ama bu yumuşak başlılığın uysal koyunluğa dönüşmemesini, çekilmektense kesilmeye razı boyunlar vurgusuyla dile getirmiştir (Ersoy, 1985). Mehmet Akif Ersoy yazılarında, konuşmalarında, şiirlerinde vatan, millet, din, dünya ve ahlâkî konuları birbirinden kesin çizgilerle ayırmamıştır. O bir taraftan pazardaki problemleri dile getirirken diğer taraftan da bu problemlere Kur’an ve Sünnet kaynaklı çözümler getirmeye çalışır. Yine o, ümmetin hali ile ilgilenirken milletin öncelikli problemleri üzerinde de durur. Akif vatanın ve egemenliğin savunulmasını, ülkenin tam bağımsızlığını bir iman meselesi olarak ele alır. “Günün birinde Arnavutluk’ta büyük bir isyan patlamıştı. Bunu öğrenen Türkler, derce-derece müteessir oluyorlardı ama Akif gibiler herkesin yüreğinde hissettiği ıstırabın, hiç olmazsa, on mislini duyuyordu. Arnavutluk onun baba yurdu idi, orada patlayan büyük isyan güya müstakil bir hükümet kurma sevdasının yayılmasından ileri geliyordu. Akif Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 55 ‘siz birliği emreden bir dine mensupsunuz, biriniz hepiniz içinsiniz’ der dururken onun baba yurdundaki Müslümanlar, Osmanlı Devleti’ne ve Devlet-i Ali’de yaşayan diğer din kardeşlerine, silahlarını çekmişlerdi. Hiçbir zaman başını eğmemiş olan Mehmet Akif, o isyandan duyduğu acı ile kafasını kaldıramaz hale geldi. O sıralarda Akif’e sokakta rastlayanlar şaşırıyorlardı. …Dev gibi başı yukarda yürümeye alışmış adam, şimdi sizi görmeyecek derecede toprağa eğilmiş, gidiyordu” (Erişirgil, 2006). Zulmü alkışlayamam, zalimi asla sevemem; Gelenin keyfi için geçmişe kalkıp sövemem. Biri ecdadıma saldırdı mı, hatta boğarım... -Boğamazsın ki! -Hiç olmazsa yanımdan koğarım! Üç buçuk soysuzun ardından zağarlık yapamam; Hele hak namına haksızlığa ölsem tapamam. Doğduğumdan beridir, aşığım istiklale; Bana hiç tasmalık etmiş değil altın lale! Yumuşak başlı isem, kim dedi uysal koyunum? Kesilir belki, fakat çekmeye gelmez boyunum. Kanayan bir yara gördüm mü yanar ta ciğerim. Onu dindirmek için kamçı yerim, çifte yerim. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 56 Adam aldırmada geç git, diyemem aldırırım; Çiğnerim, çiğnenirim, hakkı tutar kaldırırım. Zalimin hasmıyım amma severim mazlumu... İrticâın şu sizin lehçede ma'nâsı bu mu? 6. Mehmet Akif’in Edebi Kişiliği Mehmet Akif çocukluğunda babası ile Fatih Camiine devam etmiş o yaşlarda Mevlâna (1204-1273)’nın Mesnevisi, Hafız (?-1390)’ın Divan‘ı, Sa‘di (1213-1273)‘nin Gülistan‘ı gibi doğu İslam klasikleri ve en Şöhretli eserleri okuyup kültürünü geliştirip, yüksek tahsilini bitirirken de ―Hafız‖ olmuştur. Tüm bunlar zekâsının parlaklığı ve işlekliği ölçüsünde İslamlık duygusunu daha küçük yaşlarda gönlüne doldurduğunun kanıtıdır. Yine ilk Türkçe edebi eser olarak Fuzuli (1480? -1556)’nin Leyla ile Mecnun’unu okumuştur (Karahan1976) Mehmet Akif savunduğu ilkeler doğrultusunda yaşardı. Kalabalıktan kaçınan ve yalnızlığı seven bir kişiliğe sahiptir. Çok fazla arkadaşı yoktur. Çetin bir adamdır. Başkalarının sorunları ile mücadele etmesi açısından günümüzde gençlere örnek olmuştur (Öztürkmen, 1990). Akif yaşadığı dönemin sorunlarından çok etkilenmiş etkilendiği sorunları ve bu sorunları dele getirmekten hiç sakınmamış. Akif eserleri aracılığı ile nasıl bir nesil istediğini ifade etmiştir. Bu neslin Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 57 kimlik bulması için mücadele etmiştir vefasız insanlardan dolayı davasında vazgeçmemiştir (Yerguz, 1997). Akif’in yedi meşhur kitabı “Safahat” ismiyle bir kitapta toplanmıştır. Kitap, ülkesinin sorunlarını yansıtan ve insanları kalkınmaya sevk eden şiirsel bir eserdir Mehmet Akif camilerde ve minberlerde derin duygular aktarmaktaydı. Gündelik hayatında herhangi bir insana eza vermekten korkardı. Destansı ve eşsiz bir şairdi: Cehennem olsa gelen, göğsümüzde söndürürüz. Bu yol ki hak yoludur, dönme bilmeyiz, yürürüz; Düşer mi tek taşı sandın harim-i namusun, Meğerki harbe giden son nefer şehit olsun (Kabaklı, 1978). Türk edebiyatının gerçekçiliğini, kalbindeki acıyı, vatan ve millet sevgisini şiirine yansıtmıştır. Vatanını benimseyen, dürüst ve hakikati bu kadar güzel bir şekilde aktaran başka bir şair gelmemiştir. Mehmet Akif çalışkanlığı ile bilinir. Zahmetsiz kazançtan imtina eder. Sanatın yüzde doksanının alın teri olduğuna inanır. İnsanlığa fayda sağlayan tüm büyükleri sever, din, mezhep ve soy farkı gözetmezdi (Kabaklı, 1978, s. 115). Akif’in vatan sevgisinin kaynağında din vardı. Osmanlı imparatorluğunun son döneminde imparatorluğun kurtuluşu için yazan, yazdıklarını durmadan her bulduğu ortamda dile getiren Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 58 ve yaşam biçimi haline getirmeye çalışan bir aydın idi. Akif bazı insanların algıladığı gibi dini algılamıyordu. Akif dinin insan emeğine verdiği önemi eserlerinde dile getirerek İslam ekonomisinden söz ediyordu. Özet olarak Akif’in edebi kişiliğini bu şiirde görmek olanaklıdır. ―Ağlarım ağlatamam, hissederim söyleyemem…‖ diye Safahat‘a bağlayan şair kitabını Şu mısralarla bitirmiştir: ―Hayır! Yakar beni derdimle aşina çıkman, Bırak, ben ağlayayım, sen çekil de karşımdan, Bela mı kaldı ki dünya evinde görmediğim? Bırak, şu yaşları, hiç yoksa görmeden gideyim! 7. Mehmet Akif Ersoy’un Yaşadığı Dönemin Toplumsal Analizi Akif’in kişiliğinin şekillenmesinde İstanbul fatih semtinin özel bir yeri vardır. Ailesiyle yaşadığı mutlu yıllar o dönemde herkese sunulmayan fakat babasının etkisiyle eğitim aldığı yıllardır. İlkokula gittiği bu yıllarda öğretmen olan babası kendisine özel Arapça dersleri vermeye başlar. Arapça öğrenmesi Akif’in İslam dünyasının baş eserlerini daha çabuk öğrenmesine neden oldu. Akif’in “ne biliyorsam kendisinden Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 59 öğrendim” dediği babası Hoca Tahir Efendi, 1888 yılında verem hastalığına yakalanarak vefatmış. Akif’in öğretmeni olan babası onda sağlıklı bir kişiliğin temellerini oluşturdu. Akif ortaokul yıllarında şiirle tanışır. Bu yıllarda şiirlere ilgi duymaya başlayan Akif, ilk olarak dönemin meşhur eserlerinden biri olan Fuzuli’nin Leyla ile Mecnun eserini okur. Babasının ölümünden sonra ailenin geçim sorunları ile uğraşan Akif, kısa yoldan meslek sahibi olmanın yollarını ararken, dönemin yeni açılan Baytar Mektebi’ne kaydolur. Akif’in kişiliğinin o dönemde şekillenmesin bu okulun öğretmenlerinin önemli rolleri vardır. Akif, eğitim aldığı dört yıl boyunca, farklı alanlarda ihtisas görmüş olan hocalarından etkilenmiş, onların sahip olduğu ilmi birikimden istifade edebilmek için okul dışındaki vakitlerde de çalışmıştır. Akif meslek yaşamına daha sonra baytardık dairesinde başladı. Bu daireye Veteriner Fakültesi’nden birincilikle mezun olduktan sonra atandı. Akif’in kişiliğinde dik duruşun haksızlıklara karşı güçlü tavırlar aldığı dönemdir. Bu dönemin ilginç olaylarından biri 11 Mayıs 1913’te yirmi yıl görev yaptığı Baytarlık Dairesi müdür yardımcılığı görevinden aynı dairede müdür olan Abdullah Bey’in haksız yere azlolunması sebebiyle istifade ederek etmesidir. Aynı zamanda dönemin ideolojik Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 60 çatışmalara tepki olarak Darülfünunda yürüttüğü görevinden de ayrılma kararı almıştır. 1914 yılında Şeyhu’l-İslamlık Dairesi’nin bir kolu, ilmi ve siyasi bir kuruluş olan Dârü’l-Hikmeti’l-İslâmiye’de başkâtiplik görevini üstlenmiştir. Dönemin sonuna doğru Anadolu’da ortaya çıkan İstiklal mücadelesi saflarından yer almaya karar vermesi üzerine İstanbul Damat Ferit Hükümeti tarafından görevine son verilmiştir. (Oktay ve Düzdağ, 2003) Akif’in kişiliğinin mücadeleci özelliğini evlilik yaşamında da görmek mümkündür. Akif’in evliğine maddi sorunlar ve eşinin hastalığı damgasını vurdu. Bu sorunlara rağmen Akif umutsuzluğa düşmede ve bu süreci bir imtihan olarak yorumladı. Akif’in yaşamının bu dönem içinde yurt dışı gezileri ve bu geziler sonucunda şekillendirdiği düşünceleri bulunmaktadır. Bu yurt dışı gezilerine ilişkin duygu ve düşüncelerini 1915’te yayımlanan el-Uksur’da ve 1915’te ikinci ziyaretinden sonra kaleme aldığı Necid Çöllerinden Medine’ye şiirlerinden dile getirmiştir. Akif’in içinde yaşadığı dönem emperyalist güçlerin Osmanlıyı parçaladıkları bir dönemdir. Bu yıllar Akif’in en zor yıllarıdır. Müslümanların büyük acılar yaşadığı bu yıllar Akif için de ıstırap yıllardır. Akif yaşamının bu döneminde milli mücadeleye tam destek vermiştir. Akif milli mücadeleye destek Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 61 olmak amacıyla camilerde vaazlar vermiş, konuşmasında çalışmanın ve ortak değerler etrafında birlik olmanın önemini vurgulamıştır. Nisan 1920’de Ankara’dan çağrı alan Akif, Millî Mücadeleye katkılarını oradan sürdürmek için Ali Şükür Bey ile birlikte oğlu Emin’i de yanına alarak Ankara’ya gitmiştir. Burdur milletvekili olarak Büyük Millet Meclisine seçilmiştir. Ankara’daki ilk faaliyeti Hacı Bayram Camisinden halka seslenmek olmuştur (Eliaçık, 2016). Akifin eğitimci kişiliğinin onun siyasi düşüncelerinin oluşmasında etkili olduğunu görmekteyiz. Akif Meşrutiyet’in ilanından sonra İttihat ve Terakki Cemiyetine katılma kararı almıştır. Bu karar sonrasında güçlü bir siyasi duruş ile cemiyetin yemin metnini değiştirdiği görülmektedir. Bu da Akif’in her ortamda kişiliğinden taviz vermediğini göstermektedir. Bütün bu çalkantılı süreçlerden sonra Akif 1936 yılında vefat etmiştir. Mehmet Akif Ersoy’un naaşı, Kur’an tilaveti ve İstiklal Marşı eşliğinde çok sevdiği dostları Babanzade Ahmet Naim (1872-1934) ve Süleyman Nazif (1870-1927)’in kabirlerinin yanı başına defnedilmiştir. SONUÇ VE ÖNERİLER Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 62 Yapılan araştırmada elde edilen verilere bakıldığında Akif’in çok yönlü bir kişiliğe sahip olduğu görülmektedir. Günümüzde Akif’in en çok ön plana çıkan özelliğinin şair kimliği olduğudur. Hatta şair kimliğinin bilinmesinin en önemli nedeni ise istiklal marşı şiirinin şairinin olmasıdır. Akif’in yaşamındaki mücadeleye baktığımızda iyi yetişmiş ve düşüncelerinden ödün vermeyen bir eğitimci kişiliğe sahip olduğu görülmektedir. Akif’in eğitimci kişiliğinin de en az şair kişiliği de önemsenmesi gerektiği görülmüştür. Akif’in eğitimci kişiliğinin şekillenmesinde İslami bir toplumsal yaşantı özleminin izleri bulunmaktadır. Gerek yazdıklarıyla gerekse katıldığı faaliyetleriyle halkın eğitilmesi konusunda üstün gayretler gösterdiği görülmüştür. Mehmet Akif’in görüşleri incelendiğinde, özel günlerde milli şair olarak anılmasının ötesinde ele alınması gereken bir kişiliktir. Bugün eğitim sistemimizde görülen birçok problemin çözümünde Akif’in görüşlerinden yararlanılabiliniz Sonuç olarak, Akif bütün yaşamı boyunca idealleri uğruna savaşmış ve bu uğurda büyük bedeller ödemiş bir kişiliktir. Burada önemli olan kendisini olduğu gibi anlamaya çalışmaktır. Akif’i anlamak için içinde bulunduğu dönemi ve bu dönemin zorlu süreçlerine bakmak gerekir. Bu dönemde Akif içinde yaşadığı toplumun sorunlarına gözlerini kapamayarak, Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 63 onlara faydalı olabilmek için çalışmıştır. Akif’in bu millete en büyük faydası Kurtuluş Savaşı sürecine verdiği desteği ve yazdığı İstiklal Marşı ile milletin gönlünde taht kurmuştur. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 64 KAYNAKÇA Düzdağ, M. E. (2006), İstiklal Şairi Mehmed Âkif Ersoy, Fide Yayınları, Düzey Matbaası, 1 Baskı, İstanbul. Düzdağ, M. E. (2007), Mehmed Akif Ersoy safahat Dışında Kalmış Şiirlerinden, İstanbul M. Ertuğrul ve M. Orhan Okay. (2019). Mehmet Akif Ersoy. https://islamansiklopedisi. org.tr/mehmed-akif-ersoy. (E.T.06.03.2021). Erişirgil, M. Emin (2006), İslamcı Bir Şairin Romanı Mehmet Akif Ersoy, Ankara Eliaçık, R. İ (2016) Mehmet Akif Ersoy, İstanbul, Tekin Yayınevi Ersoy, M, A (1985). Safahat-19 Baskı. (Eseri Tertip Eden: Ömer Rıza Doğrul; Tashih: M. E. Düzdağ). İstanbul: İnkılap Yayınevi. Gülşen, C. (2015). Çoklu Zekâ Alanları Değerlendirme Ölçeği Geliştirilmesi Çalışması-Multiple Intelligences Areas Evaluation Scale Developing Study. International Journal of Human Sciences (IJHS). Cilt: 12, Sayı: 2, Sayfa: 1918- 1930. İmamoğlu, T (2016). Mehmed Akif Ersoy’da Düşünce Eylem İlişkisi. İlahiyat Tetkikleri Dergisi. Yıl:2016/1, Sayı:45, s: 15-25. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 65 Kabaklı, A. (1978), Türk Edebiyatı, Türk Edebiyatı Yayınları, Otağ Matbaası, 4 Baskı, c. III, İstanbul. Karasar, N (2021). Bilimsel Araştırma Yöntemi. 24.Basım. Ankara. Nobel Akademi Yayıncılık. Karahan, A (1976). Akif’in İslam Birliği Ülküsü ve İstiklal Savaşı’nda Mehmet Akif Ersoy, Mehmet Akif Ersoy Sempozyumu, İstanbul Okay, M. O. (1989), Mehmet Akif Bir Karakter Heykelinin Anatomisi, Akçağ Yayınları, Önder Matbaası, Ankara. Okay, M. O ve M. Ertuğrul D (2003) TDV İslâm Ansiklopedisi “Mehmet Akif” Maddesi, C. 28, 432-439. Okutan, Mehmet. (2020). Eğitim Görüşleri. https://www.takagazete.com.tr/egitim-goruslerimakale,155524.html. Et.02.03.2021 Öztürkmen, M. M. (1990), M. Âkif Ersoy Ve Dünyası, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. Yerguz, İ. (1997), Mehmed Âkif Ersoy Yaşamı-Sanatı-Yapıtları, Engin Yayıncılık Yayın Kurulu tarafından hazırlanmıştır, Engin Matbaası, 1 Baskı, İstanbul. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 66 MEHMET ÂKİF ERSOY’UN TEFSİR ANLAYIŞI Musa TURŞAK*1 GİRİŞ Mehmet Akif Ersoy (1873-1936) yakın tarihimizde üzerinde en çok konuşulan şair ve yazarlardan biridir. Onun bu şöhreti, halkın duygularına tercüman olmasından kaynaklanmaktadır. Akif, sahip olduğu ilmi müktesebatı ve dile olan vukufiyeti sayesinde doğu ve batı dünyasını yakından tanıyan bir mütefekkirdir. Yaşadığı dönemde özellikle Balkan savaşı ve ardından başlayan 1. Dünya savaşı nedeniyle İslam dünyasında meydana gelen hadiselere ve geri kalmışlığa ilmi müktesebatı ile Kur’anî çözümler üretmeye çalışmıştır. Aynı zamanda iyi bir hatip olan Akif, vaaz ve düz yazılarında milli birlik ve beraberlik konusunu esas alarak, cehalet ve ataletten sıyrılmayı, İslam’a aykırı olan söz ve davranışlardan uzaklaşmayı işlemiştir. Dindar bir aile ortamında yetişen Akifin Kur’an’la tanışıklığı daha çocukluk yıllarına dayanmaktadır. Kur’an aşığı olan ve ilhamını Kur’an’dan alan Mehmet Akif, yirmi bir yaşında hafızlığını bitirmiş Kur’an’la olan irtibatını hayatı boyunca sürdürmüştür. İlk hocası olan babasından iyi bir medrese eğitimi alan Akif, aynı zamanda Farsçayı ve batı dillerinden Fransızcayı öğrenmiştir. Yazdığı “safahat” adlı eserinde Kur’an’dan lâfzî ve manevi alıntılar yapmıştır. Ayrıca birçok şiirinden dil, üslup ve 1*Dr. Öğr. Üyesi, Bitlis Eren Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Öğretim Üyesi/mtursak@beu.edu.tr Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 67 içerik açısından farklı olan “Kur’an’a hitap” adlı bir şiiri de bulunmaktadır. Anadolu’nun işgaline bizzat şahit olan Akif, verdiği vaazlarıyla Kur’an’dan alıntılar yaparak bir yandan halkı düşmana karşı örgütlemeye çalışırken, diğer yandan toplumun geri kalmışlığına sebep olan asıl düşman olarak gördüğü cehaletle de savaşmıştır. Realist bir şair olan Mehmet Akif, görüp ve yaşadıklarını, tanık olduğu olayları bir fotoğraf sanatçısı gibi adeta resmederek ve şiirdeki maharetiyle de yoğurarak halkın duygularına tercüman olmuş, yaşanılan problemlere somut çözümler üretmeye çalışmıştır. Bu konudaki yaklaşımını şu dizelerle veciz bir şekilde ifade etmiştir: -Hayır, hayal ile yoktur benim işim… İnan ki: Her ne demişsem, görüp de söylemişim.1 Mehmet Akif’in düşünce dünyasının şekillenmesinde Kur’an-ı Kerim başat rol oynamıştır. Kur’an-ı Kerim’in çağları aşan evrensel mesajlarını kendi bakış açısıyla yorumlayan Akif, tefsir ilmine de katkı yapmıştır. Akif’in tefsir anlayışına geçmeden önce onun hayatını ana hatlarıyla anlatacağız. 1. Mehmet Akif’in Hayatı 1873 tarihinde İstanbul da doğan Akif, baba tarafından Arnavut, ana tarafından ise Buhara’ya dayanmaktadır.2 Babası Tahir Efendi Fatih medresesi müderrislerinden olup son derece salih, muttaki ve iyiliksever bir ilim adamıdır. Annesi Emine Şerif Hanım ise, Kur’an ile hemhal olan saliha bir hanım efendidir. 1 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, (İstanbul: İnkılap Yayınevi, 2009), 246. 2 Fevziye Abdullah Tansel, Mehmet Akif’in Hayatı ve Eserleri, (İstanbul: Kanaat Kitapevi, 1945), 3-4. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 68 Mehmet Akif ilk tahsilini babasından almıştır. Babası her fırsatta oğluna bir şeyler öğretmiştir.1 İlk, orta ve lise tahsilini yaşadığı dönemin ûsulüne göre okuyan Akif erken yaşta babasını kaybetti. Yüksek tahsilini mülkiyede yapmak istiyordu. Ancak ailesine bakma ve onların geçimini sağlama sorumluluğu onu sivil Baytar Fakültesinde okumaya sevk etti. Okulunu birincilikle bitiren Akif, devlet memurluğunun çeşitli kademelerinde çalışarak müfettişliğe yükseldi. Mizacı gereği haksızlığa tahammül etmeyen Akif, bu muhalif tutumuyla zaman zaman bulunduğu makamlardan istifa etmiştir.2 Dönemin aydınları arasında Arapça’yı en iyi bilenlerden olan Âkif, bir taraftan da İttihat ve Terakkî’nin Şehzadebaşı Kulübü’nde cemiyetin Hey’et-i İlmiyye üyesi olarak Muʿallaḳāt ve Lâmiyyetü’l-ʿArab gibi eserleri okutup Arap edebiyatı ve tercüme usulü dersleri verdi. Dârüledeb adlı bir özel okulda da fahrî hocalık yapmıştır.3 Bazı özel görevlerle Avrupa’nın bazı ülkeleri ve Mısır’da bulunan Akif, 1. Mecliste Burdur milletvekili olarak görev almıştır. Kurtuluş savaşında kamuoyunu oluşturmak hususunda önemli görevler ve aktif roller üstelenmiştir. II. Meclis kurulduktan sonra yöneticilerle ters düşen Akif, daha sonra Mısır’a yerleşmiştir.4 Uzunca bir süre orada yaşayan Akif, 27 Aralık 1936 yılında İstanbul’da vefat etmiştir. 1 Eşref Edip Fergan, Mehmet Akif- Hayatı, Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları, (İstanbul: Sebilürreşad Neşriyat, 1962), 244. 2 Hasan Basri Çantay, Akifname, (İstanbul: Ahmet Sait Matbaası, 1966), 20. 3 M. Orhan Okay, M. Ertuğrul Düzdağ, "Mehmed Âkif Ersoy", Tdv İslâm Ansiklopedisi, https://İslamansiklopedisi.Org.tr/Mehmed-Akif-Ersoy (16.09.2021). 4 M. Orhan Okay, Mehmet Akif Bir Karakter Anatomisi, (Ankara: Akçağ Yayınları, 1989), 11. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 69 2. Mehmet Akif’in Tefsir Anlayışı Allah’ın ezeli kelamı olan Kur’an, her dönemde ve kıyamete dek bütün insanlık için ilahi bir mesaj, bir hidayet kaynağı ve bir rahmettir. Bu niteliğinden dolayıdır ki o, ele aldığı her konuyu bir hikmet ve gaye temeline dayandırmaktadır. Onun bu özelliğini bilen alimler ve mütefekkirler, ictimai problemlere çözüm ararlarken Kur’an’ı temel referans almışlardır. Osmanlı imparatorluğunun parçalanması ve dağılmasından sonra başsız kalan Müslümanların karşılaştıkları ictimaî problemler ve bu problemlere çözüm arayışları hemen hemen tüm İslam coğrafyasında meydana gelmiştir. Kur’an temelli yapılan bu çözüm arayışları, Kur’an’ın toplumu ıslah etme yönünden hareketle ıslahî tefsir ekolünün ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu ekolün mümessili olan Muhammed Abduh (1849-1905), hidayet kaynağı olan Kur’an’ın derin anlamlarını edebi bir ülupla ele almıştır. Muhammed Abduh’tan etkilenen mütefekkirlerden biri de Mehmet Akif Ersoy’dur. Cemalettin Efganî (1838-1897) ve Abduh’un fikirleri o gün olduğu gibi bugün de İslam dünyasını derinden etkilemeye devam etmektedir. Mehmet Akif, Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır (1877-1942) ve Said Nursi (1873-1960) gibi örneklerin yansıra, muasır dönemde akademik camianın tanıdığı pek çok isim bu düşüncelerin etkisinde kalmıştır.1 Mehmet Akif’in yaşadığı dönemdeki ictimai problemlere Kur’an merkezli çözüm arayışları haliyle yazın hayatında Kur’an’dan sık sık alıntı yapmıştır. Dolayısıyla onun bu çabası, onu, modern dönemde Kur’an 1 Fethi Ahmet Polat, Tefsir, Grafiker Yayınları, Ankara 2015, 216. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 70 tefsirinde ictimaî karakteri ağır basan modern tefsir anlayışına sevk etmiştir.1 Mehmet Akif Ersoy, klasik bir müfessir olmaktan çok olaylara Kur’an zaviyesinden bakan ve onu hayatının merkezine almaya çalışan bir Kur’an talebesidir. Bununla birlikte Kur’an’ın dili olan Arapça’ya vukufiyet hususunda dönemin önemli şahsiyetlerinden biridir. Akif’i bu alandaki ehliyeti ve Kur’an’la yakın ilişkisi onu Celaleyn gibi klasik tefsir metinlerini sürekli okumaya sevk etmiş, Kur’an’ın daha sonra Türkçe’ye aktarılmasına vesile olmuştur. Mehmet Akif, yaşadığı dönemde, edebiyat ve fikir çevrelerinde ictimai vurgunun hissedilir derecede yükselişe geçmiştir. Osmanlının yaşadığı askeri, ekonomik ve siyasi burhanlara paralel olarak mütefekkirler de dikkatlerini toplumsal yapıya ve problemlere yöneltmişlerdir. Bu bağlamda, Akif’in dava adamlığı ve toplum kişiliği onun olaylara Kur’anî bakış açısıyla yaklaşmasına ve çözüm bulmaya sevk etmiştir. Bu çabalarını başyazarlığını yaptığı sırat-ı müstakim ve daha sonraki ismiyle sebilürreşad adlı dönemin en etkili mecmualarında yayınlamıştır. Müslümanların her alanda geri kalmışlığı Kur’an’dan uzaklaşmaya bağlayan Akif, ümmetin yeniden ayağa kalkması ve muassır medeniyetler seviyesine çıkması ve dinamizmi kazanması için yerleşik din anlayışından kurtulması, İslam’ın ilk dönemine ve temel kaynaklarına başvurulması gerektiğini söylemektedir. Bu bağlamda onun, “doğrudan doğruya 1 M. Suat Mertoğlu, Mehmet Âkif ve İçtimaî Kur’an Tefsiri, Vefatının 71. Yılında Mehmet Âkif Ersoy Bilgi Şöleni: Mehmet Âkif Dönemi ve Çevresi, Türkiye Yazarlar Birliği Yayınları, Ankara, 2008, 202-211. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 71 Kur’an’dan alıp ilhamı, asrın idrakine söyletmeliyiz İslamı” ifadesi, Kur’an ile modern Müslüman arasında tesis edilecek köprünün özlemini dile getirmektedir. Yine başka dizelerinde Akif; Lafzı muhkem yalnız, anlaşılan Kur’an’ın, Çünkü kaydında değil, hiçbirimiz mananın; Ya açar Nazm-ı Celilin bakarız yaprağına; Yahut öfler geçeriz bir ölünün toprağına; İnmemiştir hele Kur’an, bunu hakkıyla bilin, Ne mezarlıkta okumak ne de fal bakmak için.1 Görüldüğü gibi Akif, yaşanılan toplumsal travmaların sebebini toplumun Kur’an’ı hayatın merkezine almamasına bağlamakta ve Kur’an’ın gerçek anlamda anlaşılmamasından yakınmaktadır. Bu bağlamda Kur’an’ın ölüler için değil diriler için indiği ve hayatla iç içe olması gerektiğini ısrarla vurgulamaktadır. Mehmet Akif, mensubu bulunduğu modern tefsir anlayışı ile Kur’an ayetlerinin evrenselliğini esas alarak bunların her döneme uyarlanmasına ve bu bakış açısıyla modern dönemde yaşayan Müslümanların durumlarıyla Kur’an ayetleri arasında bir irtibat kurmaya çalışmaktadır. Bu bağlamda, modern dönemde Kur’an’ın çağın şartlarına uygun yeniden tefsir edilmesi gerektiği kanaatindedir. Bu yaklaşıma göre çoğunlukla bir ayet veya bazen bir hadis esas alınarak Müslümanların ictimai problemlerine bu ayet veya hadis doğrultusunda çözümler üretilmeye çalışılmaktadır. Diğer bir ifadeyle ayetler güncelleştirilme yoluna gidilmektedir.2 1 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, (İstanbul: İnkılap Yayınevi, 2009), 43. 2 Mertoğlu, a.g.m., 205. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 72 Mehmet Akif, özellikle milli mücadele yıllarında Anadolu’yu karış karış gezerek halkı düşmana karşı savaşmaya teşvik etmiş bu vesile ile birçok vaaz irad etmiştir. Bu vaazlarında güncel meselelerle ilgili ayetleri serlevha ederek bir yandan içteki çürümeye sebep olan atalet, ihtilaf ve cehaletle mücadele ederken diğer taraftan Müslümanları tarih sahnesinden silmeye çalışan dış düşmanlara karşı halkı bilinçlendirmeye ve birlik olmaya çağırmıştır. Bu vaazların çoğu o zaman başyazarlığını yaptığı sebilürreşad dergisinde yayınlamıştır. Örneğin Beyazid Camii kürsüsünde verdiği vaazına euzu besmeleden sonra Ahzap suresinin 56. Ayetini1 okuyarak giriş yapmaktadır. Ardından vaazın temel konusuna başlamak için Enfal suresinin ilgili ayetlerini2 okuyarak, İslam aleminin başına gelen felaketlerinin asıl sebebini ayetler çerçevesinde açıklamaktadır. Akif, ayetlerin birçok hikmetleri içerdiğinden bahisle, ittihadın Allah’ın emri, çekilen sıkıntıların sebebi ise kavmiyetçiliğin olduğunu belirterek ayetleri tefsir etmektedir.3 Akif, Enfal suresi/25. ayette dile getirilen uyarıları dikkate almamanın sonuçlarına temas ederken, ayetteki fitne kavramının kendi yaşadığı dönemin olaylarıyla bağlantısını ise şu şekilde kurar: “Yazıklar olsun ki kendilerinin pek sağlam Müslüman olduklarına kail olan çoğumuz bu tehditlerden, bu ihtarlardan zerrece müteessir, hatta haberdar değil! Hayatlarını bizim 1 ِ ُموا تَ ْس۪لي ًما ْي ِه َو َسل ُّوا َعلَ َصل َمنُوا ٰ ۪ذي َن ا َّ َها ال ٰٓيَا اَيُّ ِ ِ ي ُّو َن َعلَى النَّب َصل ئِ َكتَهُ يُ ٰٰٓ Allah Şüphesiz (اِ َّن هّٰللاَ َو َمل ve melekleri Peygamber’e salât ediyorlar. Ey iman edenler! Siz de ona salât edin, selâm edin. Ahzap 33/56) ِعقَا ِب 2 ْ ُمٰٓوا اَ َّن هّٰللاَ َش۪ديدُ ال َوا ْعلَ ًۚ ُموا ِمْن ُكْم َخٰٓا َّصةً ۪ذي َن َظلَ َّ ۪صيبَ َّن ال ََل تُ َواتَّقُوا فِتْنَةً (Sadece içinizden zulmedenlere erişmekle kalmayacak olan bir azaptan sakının ve bilin ki Allah, azabı çetin olandır. Enfal 8/25) 3 Mehmet Eren, Mehmet Akif Ersoy’un vaaz ve İrşat Faaliyetlerinde Kur’an Tefsirinin Yeri ve Önemi, SÜ Sosyal Bilimler Dergisi, sayı: 4, 409-429. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 73 ölümümüzde arayan yabancı milletlerle yabancı hükümetlerin aramıza serpiştirdiği nifak, fesat, kavmiyet, cinsiyet, ırk davalarını; hülasa vahdet-i milliyemizi perişan edecek her türlü esbab-ı izmihlal tohumlarını biran evvel büyütmek, bir an evvel mahsul verecek devre-i kemaline getirmek için o kadar faaliyet gösteriyoruz ki...”1 Bir yandan geri kalmışlığın verdiği eziklik diğer yandan emperyalist devletlerin amansız saldırıları karşısında savrulan Müslümanların bu girdaptan kurtulma arayışları, başta ilim adamları olmak üzere toplumun tüm kesimlerini harekete geçirmiştir. Hz. Peygamber: “Size iki şey bıraktım ki, onlara sarıldığınız sürece sapıtmazsınız: Allah’ın Kitabı ve Peygamberinin sünneti”2 buyurmuştur. Hz. Peygamber’in bu buyruğu, Akif gibi ilim adamlarını Kur’an’dan çözüm aramaya sevk etmiştir. Bu bağlamda Akif de, yaşadığı dönemde en temel problem olarak gördüğü devletin ve Müslümanların bekasını esas alarak ayetleri yorumlamaya çalışmıştır. Acil çözüm bekleyen bu meseleler gündemi belirlemiş, bu çözümün bir parçası olan Kur’an tefsiri de bu gelişmeler istikametinde şekillenmiştir. Akif, modern dünyanın güncel problemlerine Kur’an’dan çözümler ararken, çok iyi Arapça bilmesine rağmen arapça dilbilgisi kurallarına takılmadan Kur’an’ın ilgili ayetlerini güncelleştirerek işe koyulmuştur. Böylece Kur’an’ın ilgili ayetlerinin salt anlamını vermek yerine bu ayetlerin güncel meselelerle irtibatını öncelemiştir. Mehmet Akif, klasik tefsir anlayışının aksine, Kur’an’a dönüş hareketi çerçevesinde Kur’an merkezli bir ıslah projesinin 1 Akif, Tefsir-i Şerif, Sebilürreşad, II-IX/31-213, 20 Eylül 328, s. 82. 2 İbn Hişam, es-Siretu’n-nebeviyye, II, 604; Mâlik, Kader, 3, II, 899. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 74 devreye sokulması ve ileri sürülen fikirlerin kabul görebilmesi için Kur’an’a tasdik ettirme yoluna gitmiştir. Akif'in bu anlayışa uygun olarak Kur'an ayetlerini içtimaî zaviyeden bir okumaya tabi tutmasının örneklerine 1908'de II. Meşrutiyet'in hemen ardından yayın hayatına giren Sirat-ı Müstakim mecmuasında kaleme aldığı yazılarında rastlamak mümkündür. Mecmuanın yazarlarından Kazanlı Halim Sabit (Şibay) (1883-1946), tefsir kısmını aynı zamanda sermuharrir olan Akif'in üstlenmesini teklif etmesi üzerine, onun bu ilmin kaideleri ve usulüyle fazlaca iştiğali bulunmadığını söyleyerek teklifi kabul etmek istememesi üzerine: “Daha iyi ya! Biz de öyle istiyoruz. Kavaid ve nakliyattan ziyade doğrudan doğruya Kur'an'dan anladığınızı, duyduğunuzu yazınız” diye mukabelede bulunmuştur.1 Neticede mecmuanın tefsir kısmının sorumluluğunu da kabul eden Akif, mecmuanın yeni ismiyle çıkan ilk sayısı olan 183. Sayıda Sebilürreşad'ın Kur'an tefsirine yaklaşımını ve yayınlanacak tefsir yazılarında hangi esaslara riayet edileceğini açıklayan kısa, ancak önemli bir metin kalem alır. Bu metnin ilk maddesi şu şekildedir: “İrab ve binadan, tahlilat-ı nahviyeden bahsetmek için mecmuamızın hacmi müsaid bulunmadığından yazılacak makalelerde mümkün mertebe ulüm-i Arabiyenin nazariyatından sarf-ı nazar ile netayic-i ameliye üzerinde imal-i fikr edilecektir. Hangi vesait-i ilmiye ile olursa olsun ibtida nazm-ı celilden anlaşılan meani-i münife yazılarak ibare ve işaretinin delalet ve iktizasının irşadat-ı beliğanesine istinaden zaman ve zeminin icabatına göre ahval-i umumiye-i islamiye hakkında fikir ve mütalaalar yürütülecektir.”2 1 Eşref Edip, Mehmet Akif, İstanbul, 1938, 27-28. 2Mehmet Akif, Tefsir-i Şerif, Sebilürreşad, I-VIII/1-183, 24 Şubat 327. s. 5. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 75 Kur’an’ın tarih üstü özelliği ve evrenselliği, ayetlerin belli bir coğrafyaya ve belli bir tarihe hasredilmesini engellemektedir. Aksine Kur’an kıyamete kadar yaşanacak bütün toplumsal olaylarla ilişkilendirilebilmektedir. Bu durum aslında, Kur’an’ın tüm insanlığı doğru yola iletme misyonuyla uyum sağlamaktadır. Ancak, Kur’an’la belli müşahhas olayların ilişkilendirilmesi Kur’an’ı tarihselliğe sevk edeceği için bu konuda bazı şartların ileri sürülmesi son derece doğaldır. Aksi takdirde ilahi metnin istismar edilmesi söz konusu olmaktadır. Bu durum karşısında bazı usul alimleri, birtakım kriterler tespit ederek bu suistimali önlemek istemişlerdir. İmam Şatibi, yapılacak yorumun Arap dil kaidelerine ve Kelam’ın zahirine uygun olması; başka bir yerde yorumun sıhhatine delalet edecek bir şahidin olması, nassa ve şeri kaidelere aykırı olmaması gibi şartları ileri sürmektedir. Kanaatimizce Arap diline son derece vakıf olan Akif, çözüm bekleyen problemlerin aciliyetinden dolayı her ne kadar dil kurallarına fazla takılmamış olsa da yaptığı tefsir çalışmalarında imam Şatibi’nin ileri sürdüğü diğer kaidelere olabildiğince uymaya çalışmıştır. Akif, Müslümanların mevcut menfi durumlarını tahlil ederken bazı Kur'an kavramlarına müracaat ettiği görülmektedir ki, bu kavramların başında Allah'ın kainat için tayin ettiği ezeli ve değişmez kanunları ifade eden fıtrat kanunu yani sünnetullah gelmektedir. Mehmet Akif, Enfal 8/24 ayetinin1 tefsirini yaparken, Allah ve Raslulü'nün Müslümanlara hayat verecek 1 ۪ه ِ ب ْ َمْر ِء َوقَل ْ ُمٰٓوا اَ َّن هّٰللاَ يَ ُحو ُل بَ ْي َن ال َوا ْعلَ َما يُ ْح۪يي ُكْمًۚ ۪جيبُوا ِّلِلهِ َوِلل َّر ُسو ِل اِذَا دَ َعا ُكْم ِل َمنُوا ا ْستَ ٰ ۪ذي َن ا َّ َها ال ٰٓيَا اَيُّ ْح َش ُرو َن ْي ِه تُ اِلَ ٰٓ َواَنَّهُ “Ey iman edenler! Size hayat verecek şeylere sizi çağırdığı zaman, Allah’ın ve Resûlü’nün çağrısına uyun ve bilin ki Allah, kişi ile kalbi arasına girer. Yine bilin ki, O’nun huzurunda toplanacaksınız.” Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 76 düsturlarına icabet etmekten söz ederken, bir fıtrat dini olan islam'ın ahkamına uymamanın, fıtrat kanunlarına isyan anlamına geldiği, bunun cezasının da dünyada mahrumiyet ve geri kalmışlılık (haybet), ahirette ise yalnız ve yüzüstü bırakılma anlamındaki “hızlan" ile ifade etmekte ve ayeti yaşadığı dönemdeki Müslümanlara şu şekilde tatbik etmektedir: “Ey ma'şer-i müslimin, evamir-i ilahiyeyi dinlememekte biraz daha devam ederseniz büsbütün mahvolursunuz. Allah size 'ilim öğrenin, kuvvet hazırlayın, çalışın, adaleti düstur ittihaz edin, birbirinize muavenette bulunun, hakkı tanıyın, tefrikadan sakının' dedikçe, siz bilakis cehle revaç verdiniz; meskenete düştünüz; atalete kapıldınız; zulmü adet edindiniz; birbirinizin gözünü oymaya kalkıştınız; haktan yüz çevirdiniz; namütenahi fırkalara ayrıldınız... Artık bu tuttuğunuz yolu bırakınız. Çünkü o sizi izmihlal uçurumuna doğru götürüyor. Şeriatin gösterdiği şahrah-ı felahı tutunuz. Zira sizi kurtaracak ancak odur.”1 Mehmet Akif, aynı çerçevede Müslümanların tembelliğini ve uyuşukluğunu Necm suresi 39. ayetin2 çerçevesinde eleştirmektedir. Bu ayetin tefsirinde Akif, Müslümanları çalışmaya ve gayret göstermeye teşvik ederken, fıtrat ve çalışma anlamına gelen sa’y kavramlarına atıf yapmaktadır: “İnsan için ne bu dünyada, ne öteki dünyada kendi mahsuli sa'yinden, kendi kazancından başka bir şey yok. İnsan ne ekerse onu biçiyor. Ekmeden biçmek olmuyor. İşte bu, fıtratın bir kanunu, Allah'ın bir kanunu, hem de lisan-ı Kur'an ile tebliğ edilmiş bir kanunudur (...) işte bütün kâinatı gördün: hiçbir yerde, 1 Mehmet Akif, Tefsir-i Şerif, Sebilürreşad, II-IX/49-231, 28 Haziran 328, s. 352-353. ِن اََِّل َما َس ٰع ى 2 ْن َسا ْْلِ َس ِل ْي َواَ ْن لَ (İnsan için ancak çalıştığı vardır.) Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 77 hiçbir zerrede sükun var mı, atalet var mı? ... Şu alem-i fıtratta, bu alem-i tabiatta hiç sükün yok. Müslümanlık ise fıtratın dinidir. Belki fıtratın kendisidir. Din-i İslam hatem-i edyandır, bu itibarla en mükemmel dindir.”1 Netice itibariyle diyebiliriz ki, Mehmet Akif samimi bir Müslüman ve iyi bir Kur'an talebesi olarak ilahi kelamı hayatının ve düşüncelerin merkezine yerleştirme gayretinde olmuştur. Yani Kur’an’ı hayatının öznesi haline getirmeye gayret etmiştir. Bu gayretin gereği olarak islam dünyasının acil çözüm bekleyen içtimai problemlerini ve çözüm yollarını Kur'an'dan aldığı ilhamla çözmeye çalışmıştır. Bunun nedenini, Müslümanların modern dönemde yaşadıkları problemlerin kaynağını kendi kutsal kitaplarıyla irtibatlarının zayıflamasına bağlamaktadır. Kendilerini içinde bulundukları olumsuz durumdan ve gerilikten kurtarmanın en etkili ve kestirme yolunun Kur'an'la modern Müslümanlar arasında köprüler kurmaktan geçtiğine inandığı için ilgili gördüğü Kur'an ayetlerini modern Müslümanların durumlarına tatbik etme, yaşanan hayatla irtibat içine sokma ve bu şekilde söz konusu ayetleri güncelleştirme yolunda çaba sarf etmiştir. 1 Akif, -ikinci Meviza: Sebilürreşad, II-IX/49-231, 31 K. Sani 328, s. 390. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 78 KAYNAKÇA Akif, -ikinci Meviza: Sebilürreşad, II-IX/49-231, 31 K. Sani 328. Akif, Tefsir-i Şerif, Sebilürreşad, II-IX/31-213, 20 Eylül 328. Çantay, Hasan Basri, Akifname, (İstanbul: Ahmet Sait Matbaası, 1966). Ersoy, Mehmet Akif, Safahat, (İstanbul: İnkılap Yayınevi, 2009). Fegan. Eşref Edip, Mehmet Akif, İstanbul, 1938. Fergan, Eşref Edip Mehmet Akif- Hayatı, Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları, (İstanbul: Sebilürreşad Neşriyat, 1962). İbn Hişam, es-Siretu’n-nebeviyye, II, 604. Mâlik, Kader, 3, II, 899. Mehmet Akif, Tefsir-i Şerif, Sebilürreşad, I-VIII/1-183, 24 Şubat 327. Mehmet Eren, Mehmet Akif Ersoy’un vaaz ve İrşat Faaliyetlerinde Kur’an Tefsirinin Yeri ve Önemi, SÜ Sosyal Bilimler Dergisi, sayı: 4. Mertoğlu, M. Suat, Mehmet Âkif ve İçtimaî Kur’an Tefsiri, Vefatının 71. Yılında Mehmet Âkif Ersoy Bilgi Şöleni: Mehmet Âkif Dönemi ve Çevresi, Türkiye Yazarlar Birliği Yayınları, Ankara, 2008. Okay, M. Orhan Mehmet, Akif Bir Karakter Anatomisi, (Ankara: Akçağ Yayınları, 1989). Okay, M. Orhan ve Düzdağ, M. Ertuğrul, "Mehmed Âkif Ersoy", Tdv İslâm Ansiklopedisi, Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 79 https://İslamansiklopedisi.Org.tr/Mehmed-Akif-Ersoy (16.09.2021). Polat, Fethi Ahmet, Tefsir, Grafiker Yayınları, Ankara 2015. Tansel, Fevziye Abdullah, Mehmet Akif’in Hayatı ve Eserleri, (İstanbul: Kanaat Kitapevi, 1945). Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 80 MEHMET AKİF ERSOY’UN TEMEL İTİKADÎ MESELELER BAĞLAMINDA KELÂMÎ KONULAR ÜZERİNDEKİ GÖRÜŞLERİ Faruk GÜN GİRİŞ Mehmet Akif (ö.1936) Osmanlının sön dönemlerinde yaşayan, yaşadığı asrın sorunları ile hemhâl olan, dini tedrisatı ailesinden miras alıp, mesleği ve konumu itibariyle garbın medeniyetini de yakından bilen bir mütefekkirdir. Batı âleminin insanlığa sunduğu pozitivist yaklaşımların eksikliğini Kur’an’ın gösterdiği hedefi yakalayamamak olarak tespit etmiş doğu medeniyetlerinin geri kalmalarının nedenini ise yanlış dini algılarla batının sahip olduğu çalışma ve azmin gerisinde kalmakta bulmuştur. Akif Kelam İlmi’nin temel kaynağı olan Kurân ile beslenen rahmanî bir akılla eserlerinde hurâfalerle mücadele etmiş, insanların ancak dini doğru anlayarak kurtuluşa erebileceklerini dile getirmiştir. Akif yeniden dirilişin nesli için “Asım’ın Nesli” olarak bahsetmiştir. M. Âkif Ersoy Osmanlının son dönemlerinde Kur’an’ın insanlığa göstermiş olduğu hedefi, Kelam İlminin incelikleri doğrultusunda Şair ve Edebiyatçı kimliği ile halka ulaştırmaya çalışan önemli şahsiyetlerden bir tanesi olmuştur. Akif İslam âleminin inanç sistemini Kur’ân ekseninde düşünmüş, inandığını savunmuş, dikkat edilmesi  Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kelam ve Mezhepler Tarihi Dr. Öğretim Üyesi. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 81 gereken konular hususunda milleti, siyaseti ve âlimleri yeniden düşünmeye davet etmiştir. Her ne kadar Mehmet Âkif'in Kelam ilmine dair bir çalışması ve eseri olmasa da din ve dünya ile ilgili konularda O’nun Kur’ân ve Sünnet’in ruhuna uygun olarak yapmış olduğu izahatlarının kaynak ve mühteva bakımından Kelâm İlmine olan uygunluğunu ortaya koymak hiç de zor olmayacaktır. Osmanlı Devleti’nin son zamanlarında o mâkus tarihin sonuçlarını birebir yaşayan, yeni bir Cumhuriyet’in doğuşuna tanıklık yapan, insanlığa gelecek hazırlayan doğu ve batı medeniyetlerinin vaatlerini yakından takip eden, Pozitivist ilimlere, Kuran1 ve Sünnete2 vakıf bir fikir adamı olan Mehmet Âkif Ersoy’un Kelâm İlmiyle bağlantılı olan düşüncelerini usul ve konu bakımından ele almak o asrın insanını anlamak, inancın etkisini görmek ve tesbit etmek açısından oldukça önemlidir. Çalışmamız Mehmet Akif’in edebiyatçı ve düşünür kimliği ile din üzerine yapmış olduğu açıklamaları Kelam İlmi’nin üsül-ü selâse (ülühiyyet, nübüvvet ve öldükten sonra diriliş) konuları ile sınırlı kalacaktır. Mehmet Akif’in yazılarında şiirlerinde ve sözlerinde yer verdiği düşünceleri aslı gibi korunarak tırnak içerisinde gösterilecektir. 1 Mehmet Akif’in Kur’ânla ilişkisi için bk. Mustafa Cihad Bakkal, “İstiklal Marşı’nın İlham Kaynağı Olarak Kur’ân-ı Kerîm.” İstiklal Marşı ve Mehmet Âkif Ersoy Ulusal Sempozyum Bildirileri Kitabı (Türkiye-Denizli, 04-05 Kasım 2021). Ed. Ahmet Kutluhan. Denizli: PAÜ. Sosyal Tesisleri İktisadi İşletmesi Baskı Merkezi, 2021, 269-282. 2 Mehmet Akif’in Sünnetle ilişkisi için bk. Mahmut Yazıcı, “İstiklal Marşı’nda Akif’e İlham Veren Hadisler.” İstiklal Marşı ve Mehmet Âkif Ersoy Ulusal Sempozyum Bildirileri Kitabı, (Türkiye-Denizli, 04-05 Kasım 2021). Ed. Ahmet Kutluhan. Denizli: PAÜ. Sosyal Tesisleri İktisadi İşletmesi Baskı Merkezi, 2021, 283-300. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 82 Daha sonra bu fikirlerin Kelamî bağlamları gösterilmeye çalışılacaktır. 1.MEHMET AKİF’TE ÜLÜHİYYET İNANCI Akıl sahibi her insan, kâinata baktığında mutlak bir yaratıcının varlığına inanmak zorunda kalmıştır. Kelam ilminde mutlak yaratıcı materyalist ve pozitivist akımların aksine Allah’tan (cc) başka bir varlık değildir. Yeryüzünde bir yaratıcının varlığına (aşırı felsefî akımları saymazsak) insanların tamamına yakını inanmışlardır. İnsanların çoğunluğu evren için bir yaratıcının varlığı birliği ve sıfatları konusunda Kelâmî bir hassasiyetle istidlâlde bulunmuşlardır.1 Bu nedenle Mâtürîdî teorisyenler insan fıtratı gereği “her akıllı kimse Allah’ı bilmekle mükelleftir” sonucuna varmışlardır.2 Allah’ın varlığı ve âlem üzerindeki etkisi Mehmet Âkif’inde şiirlerinde sıklıkla üzerinde durduğu bir konu olmuştur. Nitekim Mehmet Akif bir şiirinde bu gerçeği şu şekilde dile getirmiştir: “Mükevvenâtı ezelden halâs edip ebede Sürükleyen; onu hayret-feza hüviyette Tekallübât ile bir müntehâya veren, Hem istikameti dâim o müntehâya doğru süren; İrâde hep ezeli sa'yidir, bakılsa O'nun; 1 Ahmet Saim Kılavuz, Ana Hatlarıyla İslam Akâidi ve Kelama Giriş, (İstanbul: Ensar Neşriyat:2012), 102. 2 Nûreddîn es-Sâbûnî, el-Bidâyetü fî Usûlu’d-Dîn, Mâtürîdiyye Akâidi, çev. Bekir Topaloğlu, (Ankara: DİB Yayınları, 2005), 18. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 83 Kimin? O kudret-i mahzın, o sırr-ı meknûnun!”1 Mehmet Âkif’e göre bu alemlerin yaratılmasının bir hikmeti vardır. Mahlûkatın hepsi varlığını, Vacibü'l-Vücud’a borçludur. İnsanlar bu hikmeti, kendilerine verilen cüz’i irâde ile Allah’tan olduğunu bilirler. Âkif’e göre Allah, ilm-i ezelisi ile bütün mahlukatın hakikatini ve sırrını bilir. O’nun ilminde hiçbir şey saklanamaz. Diğer mısralarında M. Akif varlık Allah ve ilim arasındaki bu müteal durumu şöyle anlatıyor: “Boştur, hele ibret diye a’mâkı, tecessüs, Âyât-ı İlâhî dolu âfâk ile enfüs. Bunlarda tecellî eden esrâra bakanlar, Ümmetler için rûh-i bekâ nerdedir, anlar.”2 Şiirinden de anlaşılacağı üzere insanlar alemlerin, âfakta ve enfûste Allah’ın ayetlerini, hikmetini ve tecellilerini taşıdığını göreceklerdir. Bunun için varlığın derinliklerini (Allah’tan azade) irdelemek insana fayda vermeyecektir. Bu işaretlerde ortaya çıkan sırlara bakanlar, toplumlar için sonsuzluk ruhunun nerede olduğunu anlayacaklar. Şiirde geçen ayet kelimesi, kelâm ilminde terim olarak; bir şeyin veya bir amacın mevcudiyetini gösteren alâmet olarak tanımlanır ve delil, açık alâmet, ibret, işaret ve mucize anlamını taşır ayrıca Kur’ân’da de surelerin belli bölümlerini de ifade eder.3Dizelerde geçen “ayet” kelimesi, delil anlamında 1 M.Âkif Ersoy, Safahat, hzr M. Ertuğrul Düzdağ, (Ankara: TDV. Yayınları, 2013), 215. 2 Ersoy, Safahat, 419. 3 Muhammed Ali b. Ali Tehanevî, “âyet”, Keşşâfu Istılahâti’l-Fünûn, (İstanbul: Kahraman Yayınları, 1984.) Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 84 kullanıldığı düşünebilir. Kelâmda sıklıkla kullanılan ayetin sözlük anlamlarından biri olan delil ise ispatı vacipte kullanılan bir terimdir. Kelâm ilminde bu ispat ontolojik, fıtrat, gâye, nîzam ve kozmalojik delillerle ispatlanılmaya çalışılmaktadır.1 Kelam ilmi kullandığı bu deliller için Kur’an’da şu ayetleri örnek olarak göstermektedir. “Şüphesiz, göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelişinde, insanlara yarar sağlayacak şeylerle denizde seyreden gemilerde, Allah’ın gökyüzünden indirip kendisiyle ölmüş toprağı dirilttiği yağmurda, yeryüzünde her çeşit canlıyı yaymasında, rüzgârları ve gökle yer arasındaki emre amade bulutları evirip çevirmesinde elbette düşünen bir topluluk için deliller vardır.” 2 Başka bir şiirinde Akif Allah’ın varlığını ve ona duyulan fıtrî duyguyu şöyle anlatmıştır: “Lâ-mekânlarda mısın; nerdesin, ey gâib İlâh? Dönerim enfüsü, âfâkı ezelden beridir. Serpilip kubbene donmuş, o ışık damlaları, Seni, yer yer arayan yaşlarımın izleridir!”3 Mehmet Akif’in dediği gibi yüce Allah zat ve sıfatlarında mahlûkata benzemez. Eğer bir benzerlik olsaydı var olma hükmü bakımından Allah “mümkün varlık” olurdu. Mümkün varlığın, varlığı ve yokluğu düşünülebildiği için bu da Yüce Allah’ın vacip varlık (kıyâm bi nefsihî) oluşuna aykırı olur ve sonradan yaratılanlara benzemiş olurdu. Bu benzerlik birçok sıfata aykırı olduğu gibi kıdem sıfatına da aykırı düşerdi. Akif zatî ve sübüti 1 Mevlüt Özler, “İlahi İsim ve Sıfatlar”, Kelam El Kitabı, (Ankara: Grafiker Yayınları, 2012) , 219. 2 Bakara, 2/164. 3 Ersoy, Safahat, 466. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 85 sıfatlara sahip olan yüce Allah’ın varlığını tüm esmasıyla beraber insan için inanılması gereken fıtrî bir duygu olduğunu şiirlerinde kevnî ayetlerle her defasında dile getirmiştir.1Akif kelâm kitaplarında Allah’ın varlığı ile ilgili kullanılan ihtira, nizâm ve illet-î ğâiyye, hareket, nâmütenahi, ve değişim delillerini bu minvalde ustalıkla kullanmıştır.2 Eserlerinde Allah’ın isim ve sıfatlarını sıklıkla kullanan Akif, başka dillerde kullanılan isimleri de kullanmakta bir beis görmemiştir. Türkçede kullanılan Yezdân, ve Farsça’da kullanılan Hudâ isimlerini Allah için kullanmıştır. Kelamda sıklıkla tartışılan bu meselede Allah için kullanılan isimler Ehl-i sünnet’e göre tevfikidir. Mu’tezile’ye göre ise caizdir. Kelâm ilminde Allah’ı kastetmek için vacib ve kadîm terimleri kullanılmaktadır.3 Makdisî, bütün insan topluluklarında kendilerine ait dillerinde Allah’a mahsus isimlerin bulunduğunu çeşitli örneklerle anlatmaktadır.4 Akif insan hürriyyeti bağlamında kader ve tevekkül üzerinden Allah’ın varlığı minvalinde kulun sınırlarından bahsetmektedir. Bu temel konuyu Kelâm ilmi “insan fiilleri” ve 1 Özler, “İlahi İsim ve Sıfatlar”, 231; Recep Ardoğan, Delillerden Temellere, (İstanbul: Yeni Asya Neşriyat, 2014), 58; Ersoy, Safahat, 143, 175, 187, 188. 2 Beyazîzâde Ahmet Efendi, el-Usûlü’l-Münîfe li’l-İmâm Ebî Hanîfe, nşr. İlyas Çelebi, (İstanbul: MÜİFY, 2000), 43-44; Ahmet Saim Kılavuz, Ana Hatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâm’a Giriş, 93-94; Ebû Mansur el- Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l Kur’an, çev. Bekir Topaloğlu-Kemal Sandıkçı, ed. Yusuf Şevki Yavuz, 2. baskı, (İstanbul: Ensar Neşriyat, 2017), 2: 264 Bkz. Ersoy, Safahat, 143, 196, 218, vd. 3 Yusuf Şevki Yavuz, “İlâh”, DİA, 22/64; Bekir Topaloğlu, “Allah”, DİA, 2/472-476. 4 Bk. Makdisî, el-Bed’ ve’t-Tarih, 1/57-64. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 86 “insan hürriyeti” başlığı altında ele almış ve tartışmıştır. Bu başlıklar altında insan fiillerinin yaratıcısının kim olduğu tartışılmıştır. İnsan fiillerinin faili insan mı? yoksa Allah mı? olduğu her bir mezhep tarafından farklı yorumlanılmıştır. İlahi adalet, icbar ve imtihan ekseninde tartışılan ve Kelam ilminin temel problemlerinden biri olan kader ve kaza konusuna Mehmet Akif içinde yaşadığı asrın problemleri bağlamında ustalıkla değinmiştir. İnsan fiilleri konusunda bazı düşünürlere (cebriye) göre kulun, fiillerini gerçekleştirmesinde hiçbir etkisi yoktur. O tıpkı rüzgârın önündeki bir kuru yaprak gibi iradesiz ve güçsüzdür. Rüzgâr hangi yöne savurursa yaprak o yöne doğru gider. Allah ne dilerse kul onu yapmaya mahkûmdur. İnsanın bu konuda bir seçim yapma hürriyeti veya başka bir tercihte bulunma seçeneği yoktur.1 İnsanın imtihana tabi tutulmasını anlamsız bir hale getiren ve insana güç yettiremeyeceği sorumluluklar yükleyen ve İslam âlemi için adeta bir pranga olan bu fikre Mehmet Akif karşı çıkmış ve bu durumu bir şiirinde şu şekilde dile getirmiştir: “Kadermiş! Öyle mi? Hâşâ, bu söz değil doğru; Belânı istedin, Allah da verdi... Doğrusu bu. Taleb nasılsa, tabî’î, netîce öyle çıkar, Meşiyyetin sana zulmetmek ihtimâli mi var? “Çalış!” dedikçe şerîat, çalışmadın, durdun, Onun hesâbına birçok hurâfe uydurdun! Sonunda bir de “tevekkül “sokuşturup araya, Zavallı dîni çevirdin onunla maskaraya!”2 1 Ebü’l-Hasan Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Salim el-Eş‘arî, Makâlâtü’lİslâmiyyîn ve İhtilafu’l-Mûsâllîn, nşr.Helmut Ritter, (Wiesbaden: 1963), 40-41. 2 Ersoy, Safahat, 229. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 87 Savaş yıllarını yaşayan Âkif’ “İçimizdeki beyinsizlerin işledikleri yüzünden, bizi helâk eder misin Allâhım?” ayetini ilham alarak zaman zaman cebri ifadelerle felaketlerin bitmediği yıllarda Allâh’ın yardımının neden gelmediği üzerinde düşündüğü görülmektedri.1 İslam’a ve Müslümanlara yapılan zulümler karşısında şairin üzüntülü olduğu, yüreğinin kan ağladığı ve “Mâlike’l Mülk”e kalbini açarak samimi ifadelerle içini yine ona döktüğü anlaşılmaktadır. Akif bir şiirinde bu durumunu şu mısralarla dile getirmektedir. “Eşhâsı da bâzîçe-i âvâre-i kudret! Cânîleri, kâtilleri meydana süren sen; Cânîdeki, kâtildeki cüret yine senden! Sensin yaratan, başka değil, zulmeti, nûru; Sensin veren ilham ile takvâyı, fücûru! Zâlimde teaddîye olan meyl nedendir? Mazlûm niçin olmada ondan müteneffir? Âkil nereden gördü bu ciddî harekâtı? Câhil neden öğrenmedi âdâb-ı hayâtı? Bir fâilin icbârı bütün gördüğüm âsâr! Cebrî değilim. . . Olsam İlâhî ne suçum var?”2 Bu şiirde insanların Allah’ın elindeki oyuncaklar gibi nitelemesi, canileri ve canilerdeki cesareti belirleyen gücün, Allah’a nispet edilmesi, takva ve fücuru Allah’ın ilham ettiği, bütün bu olanların, zoraki bir güçle olduğu ifade edildiği görülüyor. Kelâm ilminde bu tür cümleleri kuran kimselerin cebri 1 Ersoy, Safahat, 187. 2 Ersoy, Safahat, 17. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 88 olduğuna kanaat getirilebilir.1 Ancak Mehmed Âkif, satırların sonunda cebri olmadığını ifade ediyor. Bu tür bir şiir yazmasının sebebi şudur: Kendinin bütün gayretlerine rağmen, bir belanın henüz bitmeden diğerinin yaşanması gibi karşısında gücünün yetmediği anlarda maddi olmayan konularda Cebriliğe varacak derecede “Müdahaleci bir Allah’ı” özlemekte bu vesile ile isyan derecesine varan kahrı onda adeta teslimiyete dönüşmektedir. Savaş yıllarını yaşayan ve adeta bir İmparatorluğun batışına şahit olan hak din mensubları Müslümanların bu gidişat karşısındaki imanlarına göç veren tevekkülle ve aynı şekilde onları tedbirden alıkoyacak tevekkülü doğru ayırt etmeleri gerekiyordu. Bir kişiye güvenmek, onu kendi yerine vekil tayin etmek anlamına gelen “tevkil” kökünden “vekil” türetilmiş, “Tevekkül” kelimesi ise birinin işini üstüne alma, birine güvence verme, birine işini havale etme, ona güvenme manasında kullanılmıştır.2 Mehmed Âkif bir şiirinde tevekkülü ünlü Kelam alimi Gazâli (ö.505/1111)3 ve İbn- Teymiyye (ö.728/1328)4 gibi iman ile irtibatlandırmış ve onu imanın bir alameti olarak dizelerinde şu şekilde dile getirmiştir. 1 Ahmed Muhammed Ebû Zeyd, el-Ḫayr ve’ş-şer fi’l-felsefeti’l-İslâmiyye, (Beyrut: Dirâse muḳârene fî fikri İbn Sînâ, 1991), 183, 186, vd. 2 İmâm-ı Azam’ın Beş Eseri, nşr. M. Zâhid Kevserî, trc. Mustafa Öz, (İstanbul: 1992), 75; Râğıb el- İsfâhanî, el-Müfredât, “vkl” md. 3 Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzâlî, İhyâ’ü Ulûmi’d-Dîn, 1- 4, (Beyrut: Dârü’l Ma ‘rife, t.y.), IV, 245-247. 4 Takıyyüddin İbn Teymiyye, Tuḥfetü’l-ʿIrâḳıyye fi’l-aʿmâli’l-ḳalbiyye, nşr. Yahyâ b. Muhammed el-Hüneydî, (Riyad: 1421/2000), 189-192. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 89 Tevekkül öyle yaman bir şiâr-ı îmandı, Ki kahramân-ı fezâil denilse şâyandı.”1 Akif tevekkül anlayışını süistimal eden insanları dine en rezil oyun oynayanlar olarak görmekte ve bunu şirk olarak değerlendirmektedir. “Senin bu kopkoyu Şirkin sığar mı îmâna? “Tevekkül” öyle “tahakküm” demek mi Yezdan’a?”2 2.MEHMET AKİF’TE NÜBÜVVET Peygamberlik, “Allah ile kul arasında elçilik yapma” anlamına gelen Farsça bir kelimedir. Arapça’da peygamber “nebi” ve “nübüvvet” olarak geçer. Peygamberlere iman akaidin ve Kelam ilminin temel konularından ve inanç esaslarından bir tanesidir.3 Kur’an’da peygamberlere iman ile ilgili birçok ayet bulunmaktadır. Peygamberler Allah’tan gelen haberleri kullara ileten onlara örnek olup öncülük eden onların hem dünyada ve hem de ahirette mutlu olmaları için Allah’ın emir ve yasaklarını insanlara ulaştıran kişiye peygamber denir.4 1 Ersoy, Safahat, 233. 2 Ersoy, Safahat, 230. Bk: Mustafa Ünal, “Mehmet Akif Ersoy’un Şiirlerinde Mâtûrîdîlik”, Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Uluslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı (TürkiyeEskişehir, 28- 30 Nisan 2014). Hzr. Ahmet Kartal. İstanbul: Doğu Araştırmaları Merkezi, 2014, 261. 3 Nûreddîn es-Sâbûnî, el-Bidâyetü fî Usûlu’d-Dîn, Mâtürîdiyye Akâidi, çev. Bekir Topaloğlu, Ankara: DİB Yayınları, 2005, 45-54. 4 Ebü’l-Mu ‘în Meymûn b. Muhammed en- Nesefî, Tabsıratü’l-Edille fi Usûli’d-Din, thk. Hüseyin Atay, (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2004), 1/22-23; Karadaş, İslâm’ın İnanç Yapısı, 38-39. Veysi Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 90 Mehmet Âkif şiirlerinde peygamberlerin yüceliğini peygamberimizin şahsında dile getirmiş ve şöyle izah etmiştir: “Sultân-ı Rusül, Şâh-ı Mümecced’sin , efendim! Bîçârelere devlet-i sermedsin, efendim! Menşûr-i “Le amrük”le müeyyedsin, efendim! Dîvân-ı İlâhî’de ser-âmedsin , efendim! Sen Ahmed ü Mahmûd u Muhammed’sin, efendim! Hak’tan bize Sultân-ı Müebbed‟sin; efendim!” 1 Âkif bu şiirinde Kelami bir proplem olan Peygamberlerin üstünlüğü meselesine “Sultân-ı Rusül, Şâh-ı Mübeccel’sin, efendim” diyerek onun diğer peygamberlere olan üstünlüğüne telmihte bulunmuştur. Cumhur-u ulemaya göre peygamberimiz ilk sırada olmak üzere Ulu’l Azm Peygamberler sıralaması şöyledir. Hz. Nuh, Hz. İbrahim, Hz. Musa, Hz İsa.2 Âkif bu şiirin devamında yine Kelami bir proplem olan Peygamberlerin ma’sumiyeti meselesine “Medyûndur o ma’sûma bütün bir beşeriyyet” diyerek Hz. Peygamber’in şahsında Peygamberlerin masümiyetini dile getirmiştir. Bu şiirde ma’sum kelimesi ismet kelimesinden gelmektedir. Kelam ilminde ma’sum “engel olmak, gelebilecek zararları bertaraf edip korumak” anlamına gelen “asm” kökünden türemiş olup peygamberlerin Ünverdi, “Mu ‘tezile’de Peygamberlerin İsmeti”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. 15, S.1, (2015), 79-107. 1 Ersoy, Safahat, 462. 2 Ebü’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed en-Nesefî, Bahrü’l-Kelâm fi Akâidi Ehli’l-İslâm, thk. Veliyuddin Furfûr, (Şam: Mektebetü Dâru’l- Furfûr, 1995) 202-206; Osman Karadeniz, “Nübüvvet ve Vahy”, Kelam El Kitabı, (Ankara: Grafiker Yayınları, 2012), 348. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 91 Allah tarafından günah işlemekten korunması” demektir.1 İslam âlimleri masumiyetin zamanı konusunda ihtilaf peygamberlerin masumiyeti konusunda ise ittifak etmişlerdir. Ebu Hanîfe; peygamberlerin küçük günahlardan korunduğu ve masumiyetin peygamber olarak gönderilişten sonraki dönemi kapsayacağını ifade etmiştir. İmâm Maturidî ise göre “Masumiyet peygamberlerin imtihana tabi tutulmasına engel değildir.” Peygamberlerde de masumiyetle birlikte bir irade ve nefs mevcuttur. 2 Ehl-i sünnet’e göre nübüvvetten itibaren bütün peygamberler günahlardan korunmuşlardır.3 Mehmed Âkif Ersoy toplumlara peygamber göndermenin lüzümü hakkında onlar gönderilmeden önceki toplumların vehametini özellikle Arap toplumu ve Hz. Peygamber üzerinden örnek göstererek Kelam ilminin önemli konulardan bir tanesi olan peygamberlik ve lüzümüne mısralarında şöyle değinmiştir: “Sırtlanları geçmişti insanlar yırtıcılıkta; Dişsiz mi bir insan, onu kardeşleri yerdi! Kargaşa bütün ufukları sarmıştı dünyanın, Salgındı, bugün Doğu’yu yıkan, bölücülük derdi.” Peygamberlerden önceki hayatı bu şekilde dile getiren Akif aynı şiirinin devamında peygamber geldikten sonra toplumda oluşan gelişimi ve aydınlanmayı şu şekilde dile getirmiştir. “Âlemlere Rahmetti, evet, apaçık Şeriati, 1 Ulvi Murat Kılavuz, Ahmet Saim Kılavuz, Kelâma Giriş, 133-135; Topaloğlu – Çelebi, Kelâm Terimleri Sözlüğü,163. Veysi Ünverdi, “Mu ‘tezile’de Peygamberlerin İsmeti”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. 15, S.1, (2015), 79-107. 2 Sâbûnî, Mâtürîdiyye Akâidî, 110. 3 Cağfer Karadaş, Ana Hatlarıyla Ehl-i Sünnet Akaidi, (Ankara: OTTO Yayınları, 2017), 65-67. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 92 Kanatlarını adalet isteyenlerin yurduna gerdi. Dünya neye sahipse, onun vergisidir hep; Borçludur ona toplumu, borçludur ona ferdi.”1 Mehmet Akif, Peygamberlerden önceki hayatı ve Peygamber geldikten sonraki dönemi bu şekilde anlattıktan sonra Peygamberlerin dar-ı bekâya irtihallerinden sonra toplumun onlara olan ihtiyaçlarını ve onlara duyulan özlemi şu şekilde dile getirmiştir: “Yıllar geçiyor ki Ya Muhammed, Aylar bize hep Muharrem oldu! Akşam ne güneşli bir geceydi... Eyvah, o da leyl-i mâtem oldu! Âlem bugün üç yüz elli milyon Mazlûma yaman bir âlem oldu: Çiğnendi harîm-i pâki Şer‟in; Nâmûsa yabancı mahrem oldu!”2 3. SEM’İYYÂT BAHİSLERİ Kelam ilminde ve İslâm akaidinde âhirete taalluk eden konular sem’iyyât başlığı altında işlenilmektedir.3 İnsanın inanç hayatının her anı ve özellikle ölümden sonraki evresi ahiret kıyamet ve melek insan ilişkisi üzerinde inşâ edilmiştir. Materyalist felsefenin aksine bütün semavî ve ilahî dinlere göre Allah’tan başka her varlığın ve bu dünyanın bir sonu (kıyameti) 1 Ersoy, Safahat, 499. 2 Ersoy, Safahat, 455. 3 Bk: Subhi Sâlih, Ölümden Sonra Diriliş, çev. Şerafettin Gölcük, (İstanbul: 1981), 72, vd.; Sâbûnî, Mâtürîdiyye Akâidî, 177-179. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 93 vardır. Bu kıyamet sanılanın aksine bir dağılma ve parçalanma değil aksine bir nevi yeniden dirilişin başlangıcıdır.1 Kelam İlminin temel eserlerinde her defasında dünyanın bir imtihan yurdu olduğu açıklanmış haklı ile haksızın, âdil ile zâlimin bir olmayacakları âhiret yurdundan bahsedilmiştir. Şairimiz Mehmed Âkif bu durumu şu şekilde dile getirmiştir. “Şu fânî zindegâniyle hayât-ı câvidânînin Telâkî-gâhıdır makber denen son menzil-i ârâm. Hayat ölmekle bitmiş olsa bir şey anlaşılmazdı; Evet, bir ömr-i sânî var: Değil hilkat abes mâdâm.”2 Bu mısralarda Akif, âhiret hayatının gerekliliğine vurgu yaparak varlığın bir bütün halinde ancak ahiret yurdunun açılmasıyla anlam kazanabileceğini söylemiştir. Bu minvalde Ahiret hayatının gerekliliği imani bir akidedir. İnsanın yeryüzüne gönderiliş gayesi ve şekli birçok felsefi ekol tarafından merak edilip ele alınmıştır. Kelâm âlimlerine göre insan beden ve ruhtan meydana gelmiş ikili bir yapıdır. İnsan ruh evresinden sonra, beden ile birleşip dünya hayatına başlamaktadır. Öldükten sonra ise yeniden dirileceği güne kadar kabir, dirildikten sonra da ahiret hayatını yaşayacaktır.3 Kelam ilminde ahiretle ilgili tartışılan konulardan bir tanesi de şefaat konusu olmuştur. Birinin önüne düşüp işlerini görmek, onun için af dilemek” anlamına gelen şefaat “günahkâr müminin affedilmesi, günahı olmayanların ise derecelerinin yükseltilmesi 1 Topaloğlu, Allah’ın Varlığı, 159-164; Hilmi Ziya Ülken, Tarihi Maddeciliğe Reddiye, İstanbul: 1951, 1- 23; M.Sait Özvarlı, Kelâmda Yenilik Arayışları, 27-37. 2 Ersoy, Safahat, 117. 3 Cağfer Karadaş, İslâm Düşüncesinde Ahiret, s. 49; Topaloğlu vd., İslâm’da İnanç Esasları, 265. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 94 için izin verilen kimselerin, Allah nezdinde aracılık yapması” anlamına gelir.1 Mu’tezile’ye göre “ilâhi adalete aykırı olacağı” için şefaat caiz değildir. Ehl-i Sünnet’e göre peygamberlerin şefaâti caizdir. Allah hiçbir sebep olmaksızın nasıl ki kullarını günahlarını affedebiliyorsa, peygamberlerin ve velî kimselerin de duasıyla onlara şefaât edebilir. Peygamber “Benim şefaâtim ümmetimden büyük günah işleyenler içindir.”2 demiştir. Konuyla ilgili Akif bir şiirinde Hz. Peygamber için dünyada iken işaret edilen iltiması şefaate telmihle kullandığı görülmektedir: “Rahîm ol onlara... Sen, çünkü, rûh-i rahmetsin. Hatâ ederseler aldırma, affet, ihsân et; Sonunda hepsi için iltimâs-ı gufrân et. Verip kararı da azm eyledin mi... Durmayarak, Cenâb-ı Hakk‟a tevekkül edip yol almaya bak”3 İnsanın öldükten sonra karşılaşacağı umulan durumlardan bir tanesi de Ru’yetüllah olup Kelâm alimleri bu durumu tartışmışlardır. Ru’yetüllah, “Allah’ın görülmesi, cennet ehlinin Allah’ı gözleri ile görmesi” anlamına gelir. Ehl-i sünnete göre; Allah’ın ahirette cennet ehline keyfiyeti bilinmeksizin görülmesi haktır. Mü’tezileye göre ise Allah’ın ne bu dünyada ne de ahirette görülmesi mümkün değildir. Cumhuru ulemaya göre ise Ru’yetullah caiz olup bunun en güçlü delili ise Kur’ân’da geçen “O gün bazı yüzler vardır ki; ışıl ışıl parıldayacaktır. Onlar Rablerine bakıp dururlar” ayetidir. 4 Ru’yetüllah ile ilgili Mehmed Âkif de Allah’ın Ahirette görüleceğini “Merhum 1 Kılavuz, Ana Hatlarıyla İslam Akâidi ve Kelâm’a Giriş, 343. 2 Ebû Davûd, Süleyman b. El-Eş’as, Es-Sünen, (Kahire: 1952), “Sünnet” 11. 3 Ersoy, Safahat, 234. 4 Mâtürîdî, Kitabu’t-Tevhid, 100. Sâbûnî, Mâtürîdiyye Akâidî, 163. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 95 İbrahim Bey” adlı Şiirinin aşağıdaki dizelerinde İbrahim Bey’e hitap ederek durumu şöyle tasvir etmiştir. “Gerildi beynimizde bir sonsuz perde; açıldı ancak senin Azametinin önünde, Allah’ın cemalini göreceğin âlem.” Şair “âlem” yani “ahiret” mevsufuna Allah’ın cemâlini göreceğin cümlesini sıfat olarak kullanmıştır. Burada ahireti değerli kılan en önemli unsurun ru’yetullah olduğunu çıkarmak mümkündür.1 SONUÇ Mehmed Âkif Ersoy, Osmanlı döneminde yaşamış, Cumhuriyetin kuruluşuna tanıklık etmiş en önemli mütefekkirlerden biridir. Yaşadığı dönem savaş yılları olduğu için birçok acı, sıkıntı ve meşakkati İslam alemi ile beraber geçirmiştir. Bu dönemde toplumda gördüğü birçok yanlış algıya karşı çıkmış, bu problemlere karşı itikadi ve Kelamî çözüm önerileri sunmuştur. Tebliğimizde tespitlerini kendi ifadelerimizle dile getirdiğimiz Âkif bir Kelam bilgini olamamakla beraber “câmiü’l-kelim” bir şairin duygu yüklü hitabeti ve hisseden bir kalp ile bu dönemde oluşan yanlış dini algıyı tenkit tettiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Hem günümüz hem de gelecekteki nesiller için Ehl-i sünnet inancı üzerine sarfettiği şiirler, sözler ve fikirler rehber niteliğindedir. M. Âkif’in eserleri incelenirken onun Mâturîdî ekolu çizgisinde ilâhiyyât, nübüvvet ve semiyyât konuları üzerinde durduğu görülmektedir. Akif’in bazı şiirlerinde cebrî ifadeler yer alsa da gördüğü asrın dehşeti karşısında özgür iradesini bir dua 1 Ersoy, Safahat, 422. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 96 misali Allah’a bırakmak arzusunun şairlik nehafetinde sunulan bir ifadeden öteye geçmediği anlaşılmaktadır. İslam tarihine ve İslam medeniyetine son derece vakıf olan Akif bunalan toplum içerisinde adeta Müslüman halkın terennüm eden dili, konuşan kalbi, duyulan sesli, düşünen aklı olmuştur. Bu nedenle akait ve Kelam’a dair birçok problemin şairane ele alışını ve bunlara Ehli sünnet çizgisi minvalinde verilen cevapları Akif’in eserlerinde görmek mümkündür. Mehmet Akif eserlerinde ve şiirlerinde müslüman toplumu içinde bulunduğu zor durumda Matûrîdî ekolün fikirleri çizgisinde, Kur’an ışığında aydınlatmaya çalışmıştır. Müslümanların kurtuluş reçetesi olarak dönemin problemlerine bir Kelâm alimi hassasiyetinde Kur’ânî çözümler üretmiştir. Şiirlerinde küfrün dünyayı adeta kasıp kavurduğu o dönemde Allah’a inanmanın gerekliliğini, varlığının delillerini güçlü bir şekilde dile getirmiştir. Eserlerinde Kelam’ın ana konuları olan kader, tevekkül, iman, ahiret, şefaât, ve küfür konularına bir Şairin hassasiyeti ile değinmiştir. Müslümanların tembelliğine sebep olan, Müslümanları tefrikaya sürükleyen yanlış düşüncelere ise karşı çıkmıştır. Kısaca Akif eserlerinde Kelam İlmi’nde Uluhiyet, Nübüvvet, Sem’iyyat konularının kapsamına giren Allah, peygamberlik, kader, adalet, cennet, cehennem ve yeniden diriliş gibi konulara yer vermiş ve bu konularda toplumu aydınlatmıştır. Bu araştırma neticesinde Akif’in Kelam İlmine dair müstakil bir çalışması olmamakla beraber şiir ve yazılarında Kelami konulara Ehl-i sünnet çizgisi ve Matüridiyye akaidi üzerine temas ettiği anlaşılmıştır. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 97 KAYNAKÇA Ardoğan, Recep. Delillerden Temellere. İstanbul: 2014. Ardoğan, Recep. Kur’an ve İnsan Psikolojisi. Ankara: İlkadım Kitapları, 1998. Bakkal, Mustafa Cihad, “İstiklal Marşı’nın İlham Kaynağı Olarak Kur’ân-ı Kerîm.” İstiklal Marşı ve Mehmet Âkif Ersoy Ulusal Sempozyum Bildirileri Kitabı (TürkiyeDenizli, 04-05 Kasım 2021). Ed. Ahmet Kutluhan. Denizli: PAÜ. Sosyal Tesisleri İktisadi İşletmesi Baskı Merkezi: 2021, 269-282. Bilgiz, Musa. “Çağdaş Bir Kur’an Mütefekkiri: Mehmet Âkif.” Vefatının 71.Yılında Mehmet Âkif Ersoy Bilgi Şöleni, Mehmet Âkif Dönemi ve Çevresi. Kord. Ahmet Fidan. 60-83. Ankara: TYB. Vakfı Mehmet Âkif Araştırmaları Merkezi Yayınları:3/Türkiye Yazarlar Birliği Yayınları: 2008. Bilmen, Ömer Nasuhî. Muvazzah İlm-î Kelâm. 3. Baskı, İstanbul: Ravza Yay. 2017. Cündioğlu, Dücane. Bir Kur’an Ş airi: Mehmet Akif ve Kur’an Meali. İstanbul: 7. baskı, İstanbul: Kapı Yayınları, 2017. Çalışkan, Âdem. “Ölümünün 56. Yılında Mehmet Âkif Ersoy’un Hayatı, Edebi Kişiliği ve Eserleri”. Din Öğretimi Dergisi 38 (Ocak 1993): 76- 90. Çelebi, İlyas. “Ölüm ve Sonrası”. Kelam el-Kitabı. Ed. Şaban Ali Düzgün. 678-691. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 98 Demir, Osman. “Bir İsbât-ı Vâcib Olarak Ekolojik Denge”. Uluslararası Çevre ve Din Sempozyumu. Ed. Fahri Kayadibi. : 75-84. İstanbul: 2008. Düzdağ, Ertuğrul. Mehmed Âkif Ersoy. İstanbul: Yeşilköy Yayınları, 1997. Düzdağ, M. Ertuğrul Üstadım Mehmet Âkif, 3. baskı İstanbul: Gonca Yayınevi, 2017. Düzgün Şaban Ali. “Varlık”. Kelam El Kitabı. ed. Şaban Ali Düzgün. 197-217 Ankara: Grafiker Yayınları, 2012. Ebû Hanîfe, Numan b. Sabit, İmam Azam. Fıkh-ı Ekber. 3. baskı, çev. Mustafa Kasadar. İstanbul: Ravza Yayınları, 2015. Ersoy M.Âkif, Safahat. Hzr. Ertuğrul Düzdağ. İstanbul: Nesil Yayınları, 2013. Gazali, Kimya-ı Saadet. Trc. Ali Arslan. İstanbul: Arslan Yayınları, 1979. Gökçe, M. Cüneyt. Muhammed b. Eşref es-Semerkandî ve Kelam İlmindeki Yeri. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1996. Göktaş, Mehmet. “XX. Asırda Dinî Edebiyatın iki Güçlü Temsilcisi Mehmet Âkif ve Gölcük, Şerafettin. “Kur’an ve İnsan”. 2. baskı, Konya: Kitap Dünyası Yayınları, 2009. Karadeniz, Osman. “Nübüvvet ve Vahy”. Kelam El Kitabı. Ed. Şaban Ali Düzgün. 327-357. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 99 Karataş, Cağfer. “İnsan Fiilleri”. Kelam El Kitabı. ed. Şaban Ali Düzgün. 403-414. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012. Kazanç, Fethi Kerim “Kelâmî Düşüncede Kötülük Sorununa Kısa Bir Bakış” Kelâm Araştımaları” 6/1. 2008. Kılavuz, Saim. Ana Hatlarıyla İslam Akâidi ve Kelâm’a Giriş, 21. baskı. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014. Ulvi Murat Kılavuz, Ahmet Saim Kılavuz. Kelâm’a Giriş, İstanbul: İSAM Yayınları, 2010. Maturidî, Ebu Mansûr. Kitabu’t-Tevhid. Trc. Bekir Topaloğlu Ankara: İsam Yayınları, 2002. Özler, Mevlüt. “İlahi İsim ve Sıfatlar”, Kelam El Kitabı. Ed. Şaban Ali Düzgün. 219- Sâbûnî, Nûreddin. Mâtürîdiyye Akâidî, trc. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İFAV, 2013. Topaloğlu, Bekir – Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013. Topaloğlu, Bekir. Kelam İlmine Giriş. Ankara: Damla Yayınevi, 2014. Topçu, Nurettin. Mehmet Akif, Yayına Hazırlayanlar: Ezel Elverdi, İsmail Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1998. Uluçay, Mustafa. “Âkif’in Kur’an Mealinde Dil ve Üslûp Özellikleri” İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi L. (2014-1): 121-135. Ünal, Mustafa. “Mehmet Akif Ersoy’un Şiirlerinde Mâtûrîdîlik”. Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Uluslararası Sempozyum Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 100 Tebliğler Kitabı (Türkiye-Eskişehir, 28-30 Nisan 2014). Hzr. Ahmet Kartal. İstanbul: Doğu Araştırmaları Merkezi, 2014. Ünverdi, Veysi. İmâmiyye Şiası’nın İmâmet Anlayışının Eleştirisi (Kâdî Abdülcebbâr Örneği), Ankara: İlahiyat Yayınları, 2016. Yazıcı, Mahmut, “İstiklal Marşı’nda Akif’e İlham Veren Hadisler.” İstiklal Marşı ve Mehmet Âkif Ersoy Ulusal Sempozyum Bildirileri Kitabı (Türkiye-Denizli, 04-05 Kasım 2021). Ed. Ahmet Kutluhan. Denizli: PAÜ. Sosyal Tesisleri İktisadi İşletmesi Baskı Merkezi, 2021, 283-300. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 101 MEHMET AKİF’İN MANZUM HİKÂYECİLİĞİ: “HASTA” ÖRNEĞİ Müzahir KILIÇ* GİRİŞ Manzum hikâye denince olayların anlatımından ziyade şeklin yani anlatılan hikâyenin manzum olarak sunulması kastedilir. Şair için manzum anlatım etkili bir ifade biçimidir. Zaten şiir ifadeyi etkili kılan bir anlatım türüdür. Bir de şairin şiir kudreti eklenirse tesirli bir anlatım ortaya çıkar. Manzum, nazım’dan türemiş olan bir kelimedir. Özellikle XX. yüzyıl öncesinde, edebiyatımızda şiir yerine çoğunlukla “nazım” terimi kullanılmıştır.13 Nazım, vezinli ve kafiyeli sözlerden oluşan metinlere verilen genel bir addır. Yani manzum, nazma dökülmüş anlamına gelmektedir. Manzume de “manzum şiir” anlamındadır. Manzumelerde her türlü öğretici bilgi ve ahlâkî mesaj verilir. Manzum hikâye ise en geniş ifadesiyle “şiir yoluyla hikâye anlatma formu” (Sağlık 2008: 363) olarak nitelendirilebilir. AKİF tasvir ve tahlillerinde, gizli kahraman olarak yer alır. “Hasta”, “Küfe”, “Hasır”, “Seyfi Baba”, Kocakarı ile Ömer”, “Mahalle Kahvesi” ve “Köse İmam” gibi şiirlerde daha çok merhamet duyguları ile önde olan bir Akif’le karşılaşırız1 . * Dr. Öğr. Üyesi, Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Türkçe Eğitimi ABD. muzahirk@msn.com, , ORCID, 0000-0003-3167-2099 1 Ali Erol, Tasvir Ve Tahlil Şiirleri İle İki Şair: Mehmet AKİF Ersoy Ve Mirza Elekber Sabir, Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 102 Türk edebiyatında manzum hikâyenin köklü bir geçmişi vardır. Edebiyatımızda bilinen ilk manzum hikâye örneği Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’idir. Ondan sonra Türk şairleri daha çok mesnevî formu içinde bu türün örneklerini vermişlerdir. Tanzimat yıllarından itibaren ise Şinasi’nin, Abdülhak Hamit’in, Tevfik Fikret ve Ali Ekrem’in, Mehmet Emin ve Mehmet Akif’in farklı özellikler gösterseler de birçok manzum hikâye yazdığı görülür (Gökçek 2005: 289-290). Edebiyatımızda en çok manzum hikâye yazan şairlerden biri de Mehmet Akif’tir. Onun Safahat’ında yirmi manzum hikâye yer almaktadır. Bunlar Fatih Camii, Küfe, Hasta, Hasır, Selma, Meyhane, Bayram, Mezarlık, Kör Neyzen, Âmin Alayı, Seyfi Baba, İstibdat, Hürriyet, Dirvas, Ahiret Yolu, Bebek Yahut Hakk-ı Karar, Köse İmam, Kocakarı İle Ömer, Mahalle Kahvesi, Said Paşa İmamı başlıklı manzum hikâyelerdir (Aydoğan 1996: 7-54). Manzum hikâye geleneği yüzyıllarca öncesine dayanıyorsa bile, Tanzimat’tan sonraki şairler içinde Tevfik Fikret’e kadar bu türe fazla rağbet edilmediği görülmektedir. Nitekim Şinasi’den sonra Namık Kemal ve Ziya Paşa’nın akıcı, sade, anlaşılır bir dille herhangi bir manzum hikâye yazmadığı bilinmektedir. Tevfik Fikret’ten önce ise bu tür için ilk adımları Recaizade Mahmud Ekrem, Abdülhak Hamit ve Muallim Naci atmıştır. (Çıkla 2009: 51-85) Mahalle Kahvesi, Köse İmam, Hasır ve diğerleri olmak üzere Safahat’ta birçok manzum hikâye örnekleri vardır. Akif, Serveti Fünun dönemi şairlerinden olmasına rağmen onu “müstakil şahsiyetler” içerisinde değerlendirilmektedir. Dönemin önemli manzum hikâye yazarlarından biri de Tevfik Fikret’tir. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 103 Onun bu türde yazmış olduğu “Balıkçılar” şiirini de hatırlatmış olalım. Akif’in yedi bölümden oluşan Safahat adlı şiir kitabındaki manzum hikâyeleri üç bölüme ayrılır 1. Toplumsal hikâyeler: Bunlar sosyal meseleleri realist görüşle işleyen manzum hikâyelerdir. En güzelleri; Küfe, Mahalle Kahvesi, Meyhane. 2. Şairin hayatından alınan manzum hikâyeler: Bu bölümde Fatih Camii, Hasta, Seyfi Baba gibi değerli eserlerin konularını Akif bizzat yaşamıştır. Seyfi Baba Akif’in çok sevdiği dostu Dülger Hasan Dede’nin hayatından bir bölümdür. 3. Tarihi Hikâyeler: Bu bölümde Hz. Muhammed’in ve halifelerin hayatları ile ilgili manzum hikâyeler vardır. Kocakarı ile Ömer gibi.1 Akif, hakkında birçok eser, makale ve bildiri yazılan şair, her şeyden önce bir ideal adamıdır. Onun ideali en büyük gayesi olan mükemmel insan, mükemmel Müslüman hedefine varmaktır. Bu sebeple ömrü insanlığa ve onun bağlı olduğu değerlere hizmet etmekle geçmiştir. İnandığı gibi yaşamaya çalışan Akif, hizmet için şiiri kendisine bir araç olarak görmüştür. Bu sebeple: Bana sor sevgili kâri’ sana ben söyleyeyim Ne hüviyyette şu karşında duran eş’ârım: Bir yığın söz ki, samîmiyyeti ancak hüneri; Ne tasannu’ bilirim, çünkü ne san’atkârım. Şi’r için “gözyaşı” derler, onu bilmem, yalnız Aczimin giryesidir bence bütün âsârım! 1 Canım, Rıdvan, s.25 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 104 Ağlarım, ağlatamam; hissederim, söyleyemem; Dili yok kalbimin, ondan ne kadar bîzârım! Oku, şâyed sana bir hisli yürek lâzımsa; Oku, zîrâ onu yazdım, iki söz yazdımsa. Bütün yazdıklarını “aczimin giryesi” diyerek özetlemiştir. Aciz insanın gözyaşı dökmesi, maddi olarak değerlendirilebilir bu durum onu rahatlatabilir. Şairi de rahatlatan kalemidir. Kimseyle paylaşamadığı durumları kalemiyle paylaşır. Manzum ya da mensur kaleminden dökülen mısralar, cümleler hem kendisi için bir rahatlama hem de okurla paylaşımdır. Biliriz ki mükemmel şiir, yaşanarak yazılan şiirdir. Akif, bu konuyu hemen her durumda vurgulamıştır. Herkesin malumu üzere İstiklal Marşı için kendisine yöneltilen soruya verdiği cevap manidardır. “Allah bu millete bir daha İstiklal Marşı yazdırmasın”. Bu sözün altındaki gerçek; bir konu üzerine şiir yazabilmek için o olayın bir daha yaşanmasının gerekli olduğudur. Akif’in şiirleri, özellikle manzum hikâyeciliği diye değerlendireceğimiz şiirleri “yaşanmış” bir hikâyedir. Yakın çevresinde olan olayları manzum bir şekilde kuvvetli tasvir gücü ve realist bir duyguyla yazmıştır. “Safahat Öyküleri” kitabının yazarı Münire Daniş,1 30 manzum hikâyeye yer verir. Biz bunlardan çok bilinenlerden birkaçının özellikle “Hasta” şiirinin üzerinde duracağız. 1. Manzum hikâyelerinden bazıları: 1.1. Kocakarı ile Ömer 1 Daniş Müninre, Safahat Öyküleri Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 105 Herkesin uykuda olduğu karanlık bir gecede Hz. Abbas, Hz. Ömer’i görmek için yola çıkar. Onunla dışarda karşılaşır. Hz. Ömer’le birlikte her evin önünde durup oradakilerin durumundan, hal ve hatırını sorarak bilgi edinir. Bir çadırın önüne geldiklerinde içerde ocak başında duran bir kadın, kazan içinde bir türlü pişmeyen yemekle torunlarını avutmaya çalıştığını görürler. Yaşlı kadın, kimsesiz olduğunu, ocakta kaynayanın çakıl taşları olduğunu söyler ve ekler: Gidip söyleyeyim ha! Dilencilik yapamam. Ömer de kim? Benim ondan kerimdi babam Ölür de yüzsuyu dökmem sizin halifenize! Sözlerini duyunca Ömer oradan çıkar ve sırtında un çuvalı ve bir testi yağla geri döner. Çocuklara bizzat eliyle yemek pişirir. Çocukların karnı doyunca sevinçten oynamaya başlarlar. Hz. Ömer Emirlik görevini yerine getirmenin mutluluğu içindedir. Kadın için her ay gelip alması için nafaka bağlanır. Adaletiyle haklı bir unvan edinen Hz. Ömer için Akif şu mısralarla noktayı koyar. Bu mısralar onun emirlik (devlet başkanlığı) görevinin sorumluluğunu ve nasıl bir adalet anlayışı ile devlet yönettiğini göstermektedir. “Kenâr-ı Dicle’de bir kurt aşırsa bir koyunu Gelir de adl-i İlahi sorar Ömer’den onu”. 1.2. Küfe Küfe isimli manzum hikâyede Akif, bir çocuğun babasının ölümünden sonra Onun sağlığında evin geçimini sağlamak için hamallıkta kullandığı küfeyi kullanan Hasan'ın dramı anlatılır. Emsallerinin en güzel elbiseler ve giysilerle okula gittiği bir yaşta Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 106 o evin geçimini sağlamak için sokaklarda küfe ile çalışmak mecburiyetindedir. Birazdan oynayacak hepsi bunların, ne iyi! Fakat Hasan, babasından kalan o pis küfeyi, -Ki ezmek istedi görmekle reh-güzârındaİlel’ebed çekecek dûş-i ıztırârında! O, yük değil, kaderin bir cezâsı ma’sûma... Yazık, günâhı nedir, bilmeyen şu mahkûma! 1.3. Seyfi Baba Seyfi Baba’da şair, mahalleden yakın bir dostunu gecenin karanlığında elde baston ve diğer elde fenerle ziyaretini anlatmaktadır. Kimsesiz ve hasta ihtiyarın belli ki bir su vereni bile yoktur. Akif’in cezvede kaynattığı ve ikram ettiği ıhlamur çayı onun yüzüne kan gelmesini sağlamıştır. Şiirde insanlığın, merhametin, komşuları ve yaşlıları ziyaretin bir insanlık görevi olduğu vurgulanmaktadır. İstanbul’un bakımsız ve izbe sokaklarının içler acısı tablosu bütün sefaletiyle gözler önüne serilmiştir. Sopa sağ elde, kırık camlı fener sol elde; Boşanan yağmur îlîklerde, çamur tâ belde. Hanî, çoktan gömülen kaldırımın, hortlayarak; ‘Gel! ‘ dîyen taşları kurtarmasa, însan batacak. 1.4. Bülbül Bülbül şiirinde, istiklal savaşı yıllarında düşmanlar tarafından işgal edilen Bursa’nın durumu söz konusu edilmiştir. Ecdat yadigârı toprakların işgali Akif’i oldukça etkilemiş bu hüzün ve çaresizlik karşısında “bülbül” ile dertleşirken kendi zavallılığını, çaresizliğini ve düşman çizmeleri altında inleyen Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 107 toprakları acısını yüreğinde hissetmektedir. Çünkü bağımsızlığın ve hürriyetin değerini bilen biri olarak işgalin altında kalmanın ağırlığını bülbülün vasfında en ince noktalarıyla şiire dökmüştür. Onun konuşturduğu bülbül, bir sembol değil, tabiatın canlı bülbülüdür. Bursa’ya giren Yunan ordusunda teğmen olan başvekilleri Venizelos’un oğlu Sofokles doğruca Osmanlı devletinin kurucusu olan Osman Gazi’nin türbesine girmiştir. Orada sandukaya ayağını dayayarak çektirdiği fotoğrafı dünya basınında yayınlanmıştır. – “Kalk koca Türk! Senden ırkımın intikamını almaya geldim. Bak kurduğun devlet parça parça oldu. Bursa’yı eski sahibine iade ettik. Zelil neslin şimdi elimizde bir köle durumunda bulunuyor. Kalk! Seni bir kere daha öldüreyim de ırkımın intikamını alayım!” Yunanlar tarafından işgale uğraması büyük bir yasa sebep olur ve Mehmet Akif Ersoy bu dizeleri bir gecede hem ağlar hem kaleme alır.1 Bülbül … — Eşin var, âşiyânın var, bahârın var ki beklerdin; Kıyâmetler koparmak neydi, ey bülbül, nedir derdin? O zümrüd tahta kondun, bir semâvî saltanat kurdun; Cihânın yurdu hep çiğnense, çiğnenmez senin yurdun. Bugün bir yemyeşil vâdî, yarın bir kıpkızıl gülşen, Gezersin, hânümânın şen, için şen, kâinâtın şen. Neden öyleyse mâtemlerle eyyâmın perîşandır? Niçin bir damlacık göğsünde bir umman hurûşandır? Hayır, mâtem senin hakkın değil… Mâtem benim hakkım: 1 https://www.antbilgi.com/bulbul-siiri/ Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 108 Asırlar var ki, aydınlık nedir, hiç bilmez âfâkım! Tesellîden nasîbim yok, hazân ağlar bahârımda;1 … 1.5. Meyhane Meyhane şiirinde, meyhanede yaşanılanlar bütün çıplaklığıyla anlatılmıştır. Meyhanenin müdavimleri, aralarında içki parasını ödeyemeyenlerin meyhaneci ile konuşmaları canlı bir tablo halinde sunulmuştur. Aman bizim Baba Arif susuz musuz içiyor! Onun bi dalgası olmak gerek: Tünel geçiyor. Moruk, kaçıncı kadeh? Şimdicek sızarsın ha! Sızarsa mis gibi yer, yatmamış adam değil a. Yavaş yavaş kafalar, kelleler kızışmıştı, Ağız, burun, hele sesler bütün kanşmıştı; Yukarıdaki şiirde görüldüğü üzere meyhane ehlinin argo ifadeleri şiirde birebir kullanılmıştır. Akif, meyhaneyi tarif ederken duyduğu rahatsızlığı da vurgulamayı ihmal etmez. Akif her meselede köklü çözümden, kalıcıdan yanadır. Milleti kurtaracak Asım’ın neslidir, ilmi ile irfanı ile mükemmel dünya görüşü ile kurtarıcıdır. Meyhaneler-kahvehaneler, miskinlik yuvasıdır. Tembelliğe karşıdır. "Nedir üç dört alın? Bir yurdun alnından boşansın ter” derken, meyhanelerin ve kahvehanelerin kapısına kilit vurulmasını ister, insanlık ruhunun şarap dalgaları ve sigara dumanları arasında mahvolmasına dayanamaz2 . 1.6. Hasta 1 Şiirden bir bölüm alınmıştır. 2 Ali Kara, Safahatta Manzum Hikâyeler Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 109 Halkalı Ziraat Mektebinde geçen bu olay Akif’i çok derinden etkilemiştir. Şahsım da Yatılı okulda okuduğum için şiiri her okuduğumda bütün vahametiyle ve teessüratıyla aynı duyguları yaşamaktayım. Şiir gerçek bir olayın canlı anlatımından ibarettir. Hasta, revir, tebdil-i hava gibi kavramların işlendiği bu manzum hikâye; hasta bir çocuğun doktor tarafından muayenesiyle başlar. Akif olayın şahididir. Zira bu okulda Edebiyat öğretmeni olarak görev yapmaktadır. Okul Müdürü “hastayı çağırır. O esnada odaya giren çocuk tam bir hayalettir. Yüzü sapsarı, benzi solmuş, şakaklar içeri çökmüş omuzları iki değnek gibi yukarı sivrilmiş, bir kemik külçesi haline gelmiştir. Ama o haliyle bile doktorun yanına giren hasta çocuk fesini düzeltmeyi ihmal etmez. Rengi uçmuş yüzünün, gözleri çökmüş içeri. Elmacıklar iki baştan çıkıvermiş ileri. O şakaklar göçerek cepheyi yandan sıkmış; Fırlamış alnı, damarlarla beraber çıkmış, Bet-beniz kül gibi olmuş uçarak nur-i şebâb; O yanaklar iki solgun güle dönmüş, bitâb! O dudaklar morarıp kavlamış artık derisi; Uzamış saç gibi kirpiklerinin her birisi! Kafa yük gibi kesilip boynuna, çökmüş bağrı; İki değnek gibi yükselmiş omuzlar yukarı. Hastayı muayene eden doktor durumu anlamıştır. Çocuk çoktan yola girmiş, gitmektedir. Ancak bunu kendisine söylemek, sen veremsin demek kolay değildir. İnce hastalık ciğerlerini sarmıştır. Bunun kolay yolu ise, tebdil-i hava diyerek okuldan uzaklaştırmaktır. Çünkü kalırsa sirayet olacaktır. Tebdil-i hava alırsan iyi gelir, diyerek ikna yolu seçilmiştir. Ancak çocuk Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 110 durumun farkındadır. Fakat ne yazık ki gidecek yeri yoktur. Anne ve babası ölmüştür. Bir abisinin olduğu onun da hasta kardeşini kabul etmesi mümkün görülmemektedir. Bütün bunlara rağmen; Müdürün, doktorun ve şairin hüznünü çocuğun çıkışı bozar ve: - Şimdi tebdil-i hava var mı benim istediğim? Bırakın halime artık beni, rahat öleyim! Üç buçuk yıl bana katlandı bu mektep, üç gün Daha katlansa kıyamet mi kopar? Hem ne içün Beni yıllarca barındırmış olan bir yerden. 'Öleceksin!' diye koğmak? Bu koğulmaktır. Ben, Kimsesiz bir çocuğum nerde gider yer bulurum? Etmeyin sokaklarda perişan olurum! Anam ölmüş babamın bilmiyorum hiç yüzünü; Sanki atideki mevhum refahım giderek, Onu çalkandığı hüsranlar, içinden çekecek! Kardeşim kurduğun amali devirmekte ölüm; Beni göm hurfe-i nisyana, ben artık öldüm! Hangi bir derdim için ağlıyayım, bilmiyorum. Döktüğüm yaşları çok görmeyiniz; mağdurum! O kadar sa'y-i beliğin bu sefalet mi sonu? Biri evvelce eğer söylemiş olsaydı bunu, Çalışıp ömrümü çılgınca heba etmezdim, Ben bu müstakbele mazimi feda etmezdim! Merhamet bilmeyen insanlara bak, Yarabbi, Koğuyorlar beni bir sail-i avere gibi! - Seni bir kerre koğan yok, bu sözün pek haksız. ' İstemem yollamayın ' dersen eğer, kal, yalnız.. Hastasın... - Hem Verem'im! Söyle, ne var saklayacak! - Yok canım, öyle değil… Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 111 - Öyle ya herkes ahmak, Bırakırlar mi, eğer gitmemiş olsam acaba? Doğrudur gitmeliyim... Koşturunuz bir araba. Son sınıftan iki vicdanlı refikin koluna Dayanıp çıktı o biçare, sefalet yoluna. Atarak arkaya bir lemba-i lebriz-i elem, Onu teb'id edecek paytona yaklaştı ' Verem'! Tuttu bindirdi çocuklar sararak her yerini, Öptüler girye-i matem dökerek gözlerini; - Çekiver doğruca istasyona …. - Yok, yok, beni ta, Götür İstanbul’a bir yerde bırak ki; guraba, - Kimsenin onlara aldırmadığı bir sırada – Uzanıp ölmeye bir şilte bulurlar orada!1 Çaresiz çocuk bu durumu kabullenir. Arkadaşları gözyaşları dökerek onu gözlerinden öperler. İstasyona doğru götürülmesini söyleyen müdüre, hayır beni İstanbul’un öyle bir yerinde bırak ki, hiç kimsenin aldırış etmediği bir sırada uzanıp ölmeye bir yatak bulurlar. Sözleri ile hikâye sonlandırılır. Bir yanda çaresizlik, bir yanda zorunluluk. Bazen merhametli olmak da yetmiyor. SONUÇ Akif’i toplumun dertlerine gerçekten eğilen merhametli ve hissiyatı kuvvetli gerçek bir şair olarak bilmek gerekiyor. O, toplumun her derdini kendine dert edinmiş birçoğunu bizzat yaşayarak şiirine aksettirmiştir. Seyfi Baba’yı, Hasta’yı, Kocakarı ile Ömer’i ve diğerlerini okurken kalbimizin ve hissiyatımızın 1 Mehmed Akif Külliyatı, sh. 21-33. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 112 aynı duyguları yaşadığını görürüz. Dülger Hasan Dede’yi yani Seyfi Baba’yı anlatırken evden çıkışı, sokakların hali, Seyfi Baba’nın içinde bulunduğu sefaleti tüm gerçekliğiyle ve okuyucunun heyecanını ve hissiyatını harekete geçirecek şekilde kaleme almıştır. Akif iyi bir mümin, iyi bir şair ve iyi bir vatanseverdir. Şiirleri için “aczimin giryesi” demesi onun realist yönünün en güzel ifadesidir. Ruhu şad olsun. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 113 KAYNAKÇA Aydoğan, Bedri, "Mehmet Akif’in Manzum Hikâyeleri". Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 4 / 4 (Haziran 1996). Bağcı, Hasan, “Mehmet Akif Ersoy’un Manzum Hikâyelerinin Okunabilirliği”, Uluslararası Mehmet Akif Sempozyumu, Burdur. Canım, Rıdvan- Çalık, Etem, “Mehmet Akif Ersoy, Hayatı, Sanatı, Eserleri” Bayrampaşa Belediyesi Kültür ve Eğitim Yay. 4, 1997. Çıkla, Yrd. Doç. Dr. Selçuk. "Şiir Ve Hikâye Çevresinde Oluşan İki Tür: Manzum Hikâye Ve Öykü-Şiir". Türklük Bilimi Araştırmaları / 25 (Ağustos 2009): 51-85. Daniş Mümine, (Haz.), Safahat Öyküleri, Timaş Yayınları, İstanbul, 2012. Erol, Ali, “Tasvir ve Tahlil Şiirleri İle İki Şair: Mehmet Akif Ersoy Ve Mirza Elekber Sabir”, Uluslararası Mehmet Akif Sempozyumu, Burdur. GÖKÇEK, Fazıl (2005), Mehmet Akif’in Şiir Dünyası, Dergâh Yayınları, İstanbul. https://www.antbilgi.com/bulbul-siiri/ Kara, Ali, https://www.liseedebiyat.com/ders-notlari/32-9-siniftuerk-edebyati9/7252-manzum-hikaye-safahat.html Karakuş, Elif, “Safahat Üstüne, H. Rıdvan Çongur ile Söyleşi”, Türk Dili, Aralık, 2008 Milli Kültür, Mehmet Akif Özel Sayısı, Aralık, 1986. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 114 SAĞLIK, Şaban (2008), “Mehmet Akif’in Şiirlerindeki Hikâye Unsurları”, Hece (Mehmet Akif Ersoy Özel Sayısı), S. 133, s. 362-393. Şengüller, İsmail Hakkı, “Açıklamalı Mehmed Akif Külliyatı”, Mert Yayıncılık, c.1-10. Yalçın, Özkan, “M. Akif’in Manzum Romanı”, İslami Edebiyat, Ocak-Şubat-Mart,sh.25-30 1992. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 115 İKİNCİ BÖLÜM MEHMET AKİFİN DÜŞÜNCE DÜNYASI VE TOPLUMSAL MESELELERE BAKIŞI Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 116 İMANDA AİDİYET BİLİNCİ AÇISINDAN ÂKİF'İN IRK VE ÜMMET OLGUSUNA YAKLAŞIMI Recep ARDOĞAN* GİRİŞ İslam'a göre tüm insanlar, bir değişme olmaksızın aynı yaratılış özelliği yani fıtrat ile yaratılmışlardır. Her insan, diğer tüm insanlarla aynı konum ve değerdedir, aynı haklara ve yükümlülüklere sahiptir. Irk temelinde insanlar arasından ayrımcılık yapılamayacağı gibi insanların gelir ve kültür durumları, üstlendikleri sosyal roller de onlar arasında bir değer farklılığı oluşturmaz. Ayrıca, İslam, Müslümanlar arasında bir kardeşlik bağı tesis eder. Oysaki İstiklâl Marşı şairi Mehmet Âkif Ersoy'un yaşadığı dönemde, Osmanlı Devleti sınırları içinde ve genel olarak tüm İslam dünyasında ayrılık hareketleri yaşanıyor; bu hareketle istilacı Batı ülkelerine yarıyor ve İslam memleketleri güç kaybediyordu. İşte bu tebliğde Mehmet Âkif Ersoy'un mevcut tabloyu nasıl okuduğu, şiirlerinde sorunu nasıl dile getirdiği ve önerdiği çözümün ne olduğu ele alınacaktır. Bu bağlamda onun birlik-tefrika, ırk, kan, kavmiyet, unsuriyet, asabiyet, millet, milliyet kavramlarına nasıl yaklaştığı ortaya konacaktır. 1. İmanın Sosyolojisi: Aidiyet ve Kimlik Bilinci İslam'ı bir inanç olarak benimsemek, onu hayat tarzının temeli yapmak, insanda köklü değişimlere yol açar. İslam'da imanın gerçekleştirdiği veya gerçekleştirmesi beklenen bu değişim, imanın yapısal özellikleri gereğidir. Kelamcıların Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 117 tartışmaları ve din bilimlerinin verileri ışığında yaklaşıldığında, kanaatimizce, imanın dört boyutu olduğu tespit edilebilir:1 1. Dinî inancın akılla temellenen bilgi boyutu 2. Dinî inancın duygularla bütünleşen irade boyutu 3. İmanın motive ediciliği 4. Dinî inancın insana kimlik sağlayıcılığı İman, bir inançta karar kılmak, kendini o inançla tanımlamak ve o inancı kimlik olarak benimsemektir. Kimlik, kişinin kendine ilişkin algı ve değer bilincini ifade ettiği gibi aynı zamanda onun diğer bireylerden ayırt edilmesini sağlayan sosyolojik bir kavramdır. Din, sosyal alanda da insana bir kimlik sağlar. Özünü oluşturma, gelişme ve dünyayı imar etme noktasında insana ve insanlığa kılavuzluk eder. Akılla temellenen ve duygularla bütünleşen inanç boyutu ve bu inancın bireyin duyguları, düşünceleri ve niyetleri üzerindeki derin etkileriyle din, dindar insanın kişiliğinin önemli bir unsurudur. Kişinin davranışlarına ve yaşam tarzına; toplumla ilişkilerine, toplumsal hareketlere yön veren objektif tezahürleriyle toplumsal alanda bazen kültürel bir motif bazen toplumsal değişim ve hareketlerin bir motivasyonu olarak karşımıza çıkar. Bu özelliğiyle din, bir toplumun kimliğinin ve bir medeniyetin ben bilincinin de temel bir unsurudur. 1 Tebliğin imanın yapısal özellikleri ile ilgili bu bölümündeki tahlil ve sentezlerde yazarın "Delillerden Temellere" (klm Yay., İst. 2018) ve "Temellerden Topluma" (klm Yay., İst. 2016) isimli kitaplarının ilgili bölümlerinden yararlanılmıştır. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 118 Dindarlığının odağındaki iman, dinî akideyi kimlik olarak benimsemektir. İmandaki ikrarın da asıl manası budur.1 Açıkçası, ikrar, hakikat bilgisinde karar kılmak, kendine en üst kimlik olarak iman ve İslam'ı seçmektir.2 Bu aynı zamanda bir aidiyettir. İmandaki aidiyetin de iki boyutu vardır. 1.1. Allah'a Aidiyet İman, inanan insanın, Allah’a ait olduğunun şuuruna ermesidir. Allah’ın kulu olarak O’nun mülkü içinde O’nun mülkünün bir parçası olarak yaşadığının; kısaca sahibinin ve malikinin, Yüce Allah olduğunun farkında olmasıdır. Allah'a aidiyet ve O'na tevekkül, strese, depresyona karşı bir güvence ve sığınak sağlar. Allah'a dayanma, güvenme ve bağlanma, bireyin sosyal hayatta edindiği herhangi bir gruba aidiyet hissinden de oldukça farklıdır. Çünkü, sosyal gruplar ve dostlukların, özellikle bir hobi paydaşlığı gibi tek bir ortak noktada buluşmanın kazandırdığı aidiyet duygusu, kişi bir başına kaldığı zaman işlevini yitirir. Oysa, Allah inancıyla gerçekleşen aidiyet duygusu, kalabalıktan yalnızlığa, aşırı hareketlilikten durgunluğa her zaman için etkindir. Allah’a aidiyet, bireyi 1 َّر يَِق ُّر” ,sözcüğü" İkrar“ َق “fiilinden gelir. İkrar iki şekilde olur: Birincisi, haber vermedir. Bu açıdan o tasdik, şahadet vb. lafızlar gibidir. Fıkıh’ta "ikrar" bu anlamdadır. İkincisi, iltizamın, bir sorumluluğu üstlenmenin ve bağlılığın oluşturulmasıdır. Örneğin, Âl-i İmran 3/81. ayette ikrar iman ve Hz. Rasül'e yardımı üstlenme ve buna bağlılıktır. Ayetteki "'...Onlar, 'Kabul ettik' demişlerdi..." ifadelerinde de ikrar, kuru bir söz, yalnızca haber vermekten ibaret değildir. (İbn Teymiyye, el-İmânü’l-Evsad, 89.) 2 Anadolu Alevîliğinde de ikrar, yukarıda açıklanan anlama yakın bir ikrardır. Yani ikrar, kendini tanımlamak, ikrar ettiklerine benliğiyle bağlanmak ve onları kendisi için bir yol olarak benimsemektir. “İkrar vermek” misak, ahit söz vererek kendini bağlamaktır. İlk misaktaki sözüne, dünya hayatında bağlı kalmaktır. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 119 taşkınlıktan ve megalomaniden uzak tutar. Mümin için strese ve depresyona karşı bir güvence ve sığınak sağlar: “Onlar; başlarına bir musibet gelince, ‘Biz şüphesiz Allah’a aidiz ve şüphesiz O’na döneceğiz’ derler ( ا ِذي َن إِذَ ال َّ ِجعو َن ْي ِه َرا ـا إِلَ الُواْ إِنَّا ِهلِلِ َوإِنَّ قَ ُهم ُّم ِصيبَةٌ َصابَتْ َ 1“.(أ 1.2. Müslüman Toplumuna Aidiyet İmandaki Allah'a aidiyet duygusu, aynı zamanda Allah'ın velileri/dostları olan müminlere aidiyetle, onları veli edinmekle, onları sevmekle tamamlanır. Şüphe ve tereddüt uzak bir iman bağıyla İslam toplumuna aidiyet hissiyle kemâle erer. Mazlumun yanında olan bir İslam kardeşliğiyle temayüz eder. İmanın bu yönüne, pek çok hadiste işaret edilir: “İman etmedikçe cennete girmezsiniz, Birbirinizi sevmedikçe de iman etmiş olmazsınız.” 2 "İnsan yâreninin dini üzeredir. O hâlde her biriniz, kimi yâren edindiğine baksın.”3 "Birbirine karşı muhabbet ve merhamette, müminler, bir vücut gibidir. Vücudun bir yeri rahatsız olunca, bütün vücut, rahatsız, uykusuz kalıp, onun tedavisi ile meşgul olduğu gibi, Müslümanlar da birbirlerine yardıma koşmalıdır!" 4 Dolayısıyla iman, ümmet şuurunu getirir. Müslümanda kendisinin İslam’a mensup, İslam toplumunun bir ferdi, ümmet-i Muhammed’in bir bireyi olduğu bilincini inşa eder. 1 Bakara 2/156. 2 Müslim, “İman", 54. 3 Tirmizî, Zühd, 32. 4 Müslim, Birr ve Sıla, 66. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 120 Dünya Müslümanlarının bir ferdi olduğunun bilincinde olması, İslam’ı, Müslümanlığı bir kimlik olarak benimsemesi demektir. Bu kimlik onun en üst kimliğidir. Müslümanlık dışında her kimlik bu kimliğin altındadır ve bu kimliğe göre şekillenir. Türklük, Araplık, Doğululuk, Avrupalılık, taraftarlık, partililik, akademisyenlik, sanatçılık, öğrencilik gibi alt kimlikler vardır. Ama bunların hiçbiri Müslüman kimliğinin üstüne çıkamaz; çıkarsa imana zarar verir. İmanın konusu, bütün öteki hakikatlerin kendisine bağlı olduğu mutlak hakikat, dinî değer de tüm öteki kurallarla ulaşılmaya çalışılan mutlak değerdir. Bu yüzden iman; bir yandan bilgi, kabul ve çeşitli duygusal değişimlerle insanların iç dünyasında, akıl ve kalbinde başlar. İnsanı tüm benliğiyle kavrar. Onun benliğini ve ben bilincini şekillendirir. Müminin duygularına hayatiyet ve yön verir; kişilik ve karakterini sarar. Özünü oluşturma, varoluşunu gerçekleştirme, kemale yönelme ve dünyayı imar etme noktasında insana ve insanlığa kılavuzluk eden dindir. Din, dindarın kişiliğinin bir unsurudur. Duygular, düşünceler ve niyetler üzerinden amel alanına geçer. Başka bir ifadeyle, kişiyi salih amele motive ederek davranışlara ve sosyal hayata yansır. Onun benlik bilinci, karakterinin mayası haline gelir. Bir bilinç ve kimliğe dönüşür. Dolayısıyla iman, insana hem kendinde hem de sosyal alanda kimlik sağlar. Din, bir yandan bilgi, inanç ve duygu boyutlarıyla insanların iç dünyasında, akıl ve kalbinde başlar ve yaşanır; diğer yandan da direktifleri yönünde, ibadetler ve diğer uygulamalarla sosyal hayata yansır.1 Ayrıca, her fikir, etrafında insanları toplar 1 Bununla birlikte, Batı'da Katolik kilisesiyle kurumlaşan din adamı sınıfının Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 121 ve "düşünce toplulukları" ortaya çıkar. Aynı şekilde "dinî cemaatler"in ortaya çıkması da olağandır. Dinî cemaatler de mensupları arasında kardeşlik tesis eder. İslam Peygamberi'nin (a.s.) siretinde kardeşlik bilinci hem mikro hem de makro ölçekte kaşımıza çıkar. Hicret öncesinde, Mekke'de Müslümanlar arasındaki kardeşleştirme ve Hicret sonrasında her muhaciri Ensar'dan biriyle kardeşleştirme (musahiplik), bunun mikro ölçekteki örnekleridir.1 Makro ölçekte ise tüm Müslümanlar birbiriyle kardeştir: "Müslüman Müslümanın kardeşidir. Ona zulmetmez, onu düşmanına teslim etmez. Kim, mümin kardeşinin bir ihtiyacını giderirse Allah da onun bir ihtiyacını giderir. Kim Müslümanı bir sıkıntıdan kurtarırsa, bu sebeple Allah da onu kıyamet günü sıkıntılarının baskı ve vesayetinden kurtulmak isteyen ilim adamları ve düşünürler, dinin kamusal alandan bireysel alana çekilmesini amaçlamışlardır. Özellikle XXVI. yüzyılda doğan Protestanlık, Papa'nın dinî konumunu kabul etmemiş; kilisenin faaliyet alanını daraltmış, bireyin ilahî varlık ile doğrudan iletişim kurabilmesinin önünü açmıştır. Zamanla, dini tamamen bireysel bir olgu olarak alan bir eğilim; dini kavramların ve taleplerin seküler bir zemine aktarılmadıkça kamusal alanda dile getirilmesine karşı çıkan katı laisist tutum ortaya çıkmıştır. Oysaki dinî yaşantının subjektif alanı aşarak değişik şekillerde objektifleşmesi, mahiyetinin gereği sosyolojik bir vakıadır. 1 Kardeşleştirme anlamında "muâhât (المؤاخاة "(adı verilen bu olayda, Hz. Peygamber, Kureyş’e mensup bazı Müslümanları, azatlı köleler (mevlâ-lar) ile kardeş ilan etmiştir. Örneğin, Hz. Peygamber’in azatlısı Zeyd b. Hârise ile Hz. Hamza'yı; Ebû Huzeyfe’nin azatlısı Sâlim ile Ebû Ubeyde b. Cerrâh'ı; Hz. Ebû Bekir’in azat ettiği Bilâl-i Habeşî ile Ubeyde b. Hâris’i kardeş yapmıştır. Bununla o (s.a.v.), toplumda zayıf ve yoksul Müslümanların, güçlü ve varlıklı bir müslüman tarafından himaye edilmesini amaçlamıştır. (Sarıçam, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, s. 222.) Hicret sonrasında da bir kardeşlik antlaşmasıyla, Mekkeli Müslümanlardan her birini Medineli bir Müslüman ile kardeş ilan etmiştir. (Buharî, “Edeb”, 67; Ebu Davud, “Ferâiz”, 17.) Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 122 birinden kurtarır. Kim bir Müslümanın kusurunu örterse, Allah da Kıyamet günü onun kusurunu örter." 1 2. Mehmet Âkif'in Şiirlerinde Aidiyet ve Birlik Bilinci Mehmet Âkif'in şiirlerinde ve yazılarında da Müslümanların kardeş oldukları ve ayrılığa düşmemeleri gerektiğine tekrar tekrar vurgu yapılır. O iman ittihâd isterdi bizden, vahdet isterdi... Nasıl “bünyân-ı mersûs”2 olmamız lâzımsa gösterdi.3 Akif'in millet kavramını oluşturan en önemli unsurlar inanç ve tarihtir. Doğrusu acısıyla tatlısıyla, günahıyla sevabıyla hatıralar nasıl ki kişiliğin önemli bir unsurudur. Bir millet için de tarih o derece hatta daha fazla önemlidir. Bu nedenle, Âkif zaman zaman tarihe atıfta bulunur: "O birkaç hayma [çadır] halkından cihangirane bir devlet Çıkarmış bir zaman dünyayı lerzan eylemiş [titretmiş] millet.”4 Mehmet Âkif Ersoy'un özellikle altını çizdiği bir hakikat de her kavmin bir inancının bulunduğudur. İnançsız bir toplum olmaması, bazen kelam ilminde her insanın içine kazınmış bir Allah inancının bir hakikati yani insan ruhuna bunu bir marka gibi işleyen ilahî varlığın ispatına delil olarak gösterilir. Bazen de bir 1 Buharî, Mezâlim, 3; Müslim, Birr, 58. 2 "Biliniz ki Allah, kendi yolunda birbirine kenetlenmiş bir bina gibi saf ْنيَا ٌن ) sever çarpışanları bağlıyarak ُه ْم بُ اِ َّن هّٰللاَ يُ ِح ُّب الَّ۪ذي َن يُقَاتِلُو َن ۪في َس۪بيِل۪ه َصفًّا َكاَنَّ صٌ صوُ رْ مَ( .) "Saff 61/4.) ayetinden alınan ve "kenetlenmiş bina" anlamına gelen bir terkiptir. 3 Ersoy, Safahat, 253. 4 Ersoy, Safahat, 65. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 123 toplumun tek tek bireylerin sayısını aşan ve toplumda kural ve düzenin temeli olan sosyolojik bir unsur olarak dikkat çekilir. Kanaatimizce, insanı tanımlayan hakikatlerden biri de insanın inanan bir varlık olmasıdır. Burada "inanan varlık" derken kastettiğimiz, yakın sosyal çevresinin bir inancı taklit yoluyla (sosyalleşme sürecinde, ortak bir özelliği tevarüs olarak) benimsemesi değildir. İnsanın, tepki davranışlarının tahmin edilebilir olmasını sağlayan karakterinin; insan ve toplum anlayışının, hayat tarzının itikadî/felsefî/teorik temeli olarak şu ya da bu inancı benimsiyor olmasıdır, bu inancın onun duyuşunu, duruşunu, fikrini, niyetini, söylemini ve eylemi belirliyor olmasıdır. İnsanın ilkeler saptaması, bunu önce kendisi için zorunlu sayması, -harici bir yaptırım yokken dahi- kendisi buna uymanın zorunluluğunu hissetmesi de onun inanan bir varlık olmasının sonucudur. Yine insanın gerçek kişilik yanında tüzel kişilikler kabul etmesi, bunları gerçek kişiler gibi muhatap alabilmesi de yine onun inanan bir varlık olmasını sağlayan ruhsal yeteneğiyle ilişkilidir. Kural ve ilkeler saptama, bunlara uyma mecburiyetini hissetme, toplumda düzenin tesisi ve devamını sağlayan bireysel bir temeldir. Yani insan inanan bir varlık olmasaydı, toplumsal hayatın pek çok gereği yerine gelemez, insan küçük topluluklar oluşturabilse de devasa boyutta organize olamaz, devlet ve medeniyet kuramazdı. “Her cemaatten beş on dinsiz zuhur eyler bu hal Pek tabiidir. Fakat ilhadı [inançsızlık, ateizm] bir kavmin muhal Hangi millettir ki efradında yoktur hiss-i din? En büyük akvâma bir bak, dini her şeyden metin. Düşme ey avare millet, bunların hızlanına [başarısızlık, dalâlet] Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 124 Vakıfız biz hepsinin pek muhtasar irfanına. Şarka bakmaz, garbı bilmez, görgüden yok vayesi [nasibi] Bir kızarmaz yüz, yaşarmaz göz, bütün sermayesi.”1• Güçlü bir toplumsal doku, bireylerin bir olduğu ve birlik içinde olma kuralını şart kılar. Bu inanç en çok bir dinî inanç ile en aktif düzeyine ulaşabilir. Âkif'in dikkat çektiği bir hakikat de bir milletin benliğini ve kimliğini kaybetmemesi gerektiğidir.: Başka bir kavmin izinden yürümek, çok kere, Âdeta mühlik [helak edici] olur; sonra ne var, her millet, Gözetir seyr-i tekâmülde birer ayrı cihet, Bir de hâtırlamıyorlar ki, umûmen beşerin, Daimâ koştuğu o maksada yükselmek için;..”2 Başka milletleri taklit etmek, asimile olmak gibi tehlikeli bir sonuç doğurur. Bu nedenle, bir milletin benliğini ve kimliğini kaybetmemek için dininden, örfünden, kültür ve irfanından da uzaklaşmaması gerekir. Ayrılıkçı/kavmiyetçi düşünceler, siyasi ayrılıklardan kaynaklanır ve burada ayrılıkçı siyaset, fedakârlık erdemi üzerine değil, sahip olma arzusu ve güç istenci üzerine oturur. Sahip olma arzusu ve güç istenci, millet için fedakârlık erdemiyle çatıştığı kadar da birlik düşüncesine de karşıdır. Çünkü "ben önde olmayayım yeter ki biz olarak güçlü olalım!" söylemini değil "zayıf da olsak önde ben olayım! söylemini besler. Günübirlik 1 Ersoy, Safahat, 176. 2 Ersoy, Safahat, 151. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 125 politikalarla toplumda birlik düşüncesini zayıflatır; yol açtığı sorunlarla farklı kesimler arasına nifak tohumları eker. O îman ittihâd isterdi bizden, vahdet isterdi... Nasıl “bünyân-ı mersûs” olmamız lâzımsa gösterdi. Peki! Bizler ne yaptık? Kol kol olduk, târumâr olduk... Nihayet bir denî [alçak] sadmeyle düştük, hâk-sâr olduk.1 "Sen! Ben!" desin efrâd, aradan vahdeti kaldır: Milletler için işte kıyâmet o zamandır."2 Şark’ınki mefâhir dolu, mâzî-i kemâli, Yâ Rab, ne onulmaz yaradır şimdiki hâli! Şîrâzesi kopmuş gibi, manzûme-i îman, Yaprakları yırtık, sürünür yerde, perîşan. “Vahdet” mi şiârıydı? Görün şimdi gelin de: Her parçası bir mel’abe [oyuncak] eyyâmın elinde! Târîhine mev’ûd-i ezelken [ezelde va’dedilmişken] “ebediyyet”, Ey, tefrika zehriyle şaşırmış giden, ümmet!3 Arnavut milliyetçilerinin ırkçılık ve Osmanlı'dan ayrılma ihtirasları karşısında Mehmet Âkif Ersoy şöyle demektedir: "Üç beyinsiz kafanın derdine, üç milyon halk, Bak, nasıl doğranıyor?.. Kalk, baba, kabrinden kalk!.. Diriler koşmadı imdâdına, sen bâri yetiş… Arnavutluk yanıyor… Hem bu sefer pek müthiş!"4 1 Ersoy, Safahat, 253. 2 Ersoy, Safahat, 385. 3 Ersoy, Safahat, 407. 4 Ersoy, Safahat, 163. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 126 Diğer yandan Arapça kökenli "millet" ve "milliyet" kavramları güncel Türkçe'de olduğunun aksine ulus ve ulusçuluk anlamına değil, din ve dinî mensubiyet anlamına gelir. Seni tahrîk eden üç beş alığın ma'rifeti! Ya neden beklemiyordun bu rezil âkıbeti [yurdun düşmanlarca işgalini]? Hani, milliyetin İslâm idi... Kavmiyyet ne! Sarılıp sımsıkı dursaydın a milliyetine. “Arnavutluk” ne demek? Var mı şeriatte yeri? Küfr olur, başka değil, kavmini sürmek ileri! Arab’ın Türke; Laz’ın Çerkes’e yahut Kürd’e Acem’in Çinliye rüçhânı mı varmış? Nerde! Müslümanlıkta “anâsır” mı olurmuş? Ne gezer! Fikr-i kavmiyeti tel’in ediyor Peygamber En büyük düşmanıdır Rûh-i Nebî tefrikanın; Adı batsın onu İslâm’a sokan kaltabanın!”1 Bu şiirde “Hani milliyetin İslâm idi… Kavmiyet ne!" mısrasında "milliyet" kavramı "kavmiyet" yani ulusçuluk-ırkçılık kavramına zıt olarak konumlanmaktadır. Yani "milliyet-çilik" ile "kavm-iyetçilik" eşanlamlı değil aksine birbirine alternatif olgular olarak yer almakta; milliyet İslam ile ilişkilendirilmektedir. Ayrıca ırk temelinde üstünlük iddiası ve nasyonalizm, şiddetle reddedilmektedir. Irkçı düşünce, "Küçük ama benim olsun." düşüncesini süblime eder. Oysaki ortak tarih, vatan, kültür ve irfanı paylaştığımız etnik topluluklarla adalet ve özgürlük temelinde toplum, devlet ve millet olmak, bizi daha güçlü yapar. Çünkü başka etnik topluluklar dediğimiz, ortak bir tarihi ve aynı ülkeyi 1 Ersoy, Safahat, 165-166. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 127 paylaştığımız, zaman ve mekânın birleştirdiği, komşu ve kardeş kıldığı insanlardır. Oysaki ayrılık, her bir etnik veya dinî topluluğu, emperyalist Batı karşısında yalnız ve zayıf bırakır. Yalnız ve zayıf olmamak, vesayet ve sömürü altına girmemek için yüzyıllardır beraber olduğumuz topluluklarla aramıza ayrılık tohumlarının ekilmesine izin vermemeliyiz. Bu nedenle Âkif de sanatını, Müslüman kavimler arasında zayıflamaya başlamış, kardeşlik ve biz bilincini yeniden tesis etmeye, bunun karşısındaki ırkçı ideolojiyi (unsuriyet fikri, kavmiyetçilik) ve onun yol açtığı tefrikayı önlemek için kullanır. Mehmet Akif'in üç kıtaya yayılmış olan Osmanlı Devleti'nin, topraklarını kaybetmeye başladığı, Balkanlarda, Afrika’da ve Ortadoğu'da farklı ulusların Osmanlı'dan ayrılarak devletleştiği ve nihayetinde Osmanlı devletinin yerine Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulduğu bir dönemde yaşamıştır. Bu dönemde Osmanlı ve İslam dünyasının temel sorunu, parçalanmadır. Bu parçalanmada Osmanlı topraklarında 5. kol faaliyeti yürüten dış güçler, önemli role sahip olmuştur. Bu faaliyetlerin ideolojik temelini kavmiyetçilik oluşturuyordu. “İşte Fas, işte Tunus, işte Cezâyir, gitti! İşte İrân'ı da taksim ediyorlar şimdi. Bu da gâyetle tabîi, koşanındır meydan; Yaşamak hakkını kuvvetliye vermiş Yaradan. Müslüman, fırka belâsiyle zebun bir kavmi, Medeni Avrupa üç lokma edip yutmaz mı? Ey cemâat, yeter Allah için olsun, uyanın!”1 “Cemi'yyete bir fırka dedik, tefrika çıktı: 1 Ersoy, Safahat, 145. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 128 Sapasağlam iken milletin erkânını yıktı. "Turan İli" namıyla bir efsâne edindik; Efsâne fakat "Gâye!" deyip az mı didindik? Kaç yurda veda etmedik artık bu uğurda? Elverdi gidenler, acıyın eldeki yurda!” 1 "Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilal! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl: Hakkıdır, hür yaşamış, bayrağımın hürriyet; Hakkıdır, Hakk’a tapan, milletimin istiklâl”. Bir yoruma göre 'Âkif'in şiirlerinde ırk, biyolojik anlamda değil, sosyolojik anlamdadır. Onu ıra olarak açıklayanlar vardır. "Yüz, sima, görünüş" gibi anlamalara da gelen "ıra" yani "karakter, öz ruhsal yapı, davranışsal öz yapı, seciye" demektir. Bir milletin, biyolojik ırkını değil onu millet yapan sosyolojik özelliklerini, toplumsal karakter, kuşaktan kuşağa aktarılan anlayış, örf ve ahlakını ifade eder. Bu yorumdan daha kesin bir hakikat var ki o da Âkif'in ırkçılığa karşı olduğudur. Ancak ırk, kan, damar gibi ifadeleri yeni nesle bir tarih bilinci vermek, bir model göstermek ve kahramanlık ruhu aşılamak için kullanmak ırkçılık değildir. Yine İslam inancıyla yoğrulmuş; farklı etnik topluluklarla birlikte kahraman bir millet olmuş "kahraman ırk"tan söz etmek ırkçılık değildir. Irkçılığa karşı olmak, bir insanın sadece ırkından dolayı üstün veya değersiz olduğunu düşünmekten, zenofobi denen yabancı düşmanlığından, sığınmacı düşmanlığından kendi ırkının daha fazla evrilmiş ve 1 Ersoy, Safahat, 386. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 129 üstün olduğuna inanmaktan, başka uluslara kategorik bir düşmanlık etmekten kaçınmayı zorunlu kılar. "Zulmün ve sömürünün karşısında olan İslam ise tevhid inancıyla, bütün insanlığa hitap ederken üstünlüğü soya, geleneğe değil, bizzat kişinin tutum, davranış ve alışkanlıklarına bağlar. İnsanın herhangi bir eğilimini, ideoloji ve yaşam felsefesi haline getirmesine karşı çıkan İslam, bireyin sosyalleşmesi ve toplum oluşturmasında rol oynayan fıtrî bir özellik olan akraba ve aynı kültür ve birikimi paylaştığı toplumuna karşı yakınlık ve sevgi hislerinin de ırkçılık noktasına gelmesine karşıdır. "1 Burada önemli bir nokta da şudur: "İnsanın fıtraten toplumsal bir varlık olmasının gereklerinden olan kimi eğilimleri ve ünsiyet yeteneği ve aidiyet duygusu, başka etnik ve kültürel topluluklara karşı düşmanlık ve tehdit oluşturma noktasına varmamalıdır."2 Fıtrat dini olan İslam, "doğal olan"ı tanır ama insanı "medenî olan"a yöneltir.3 İnsanın farklı özelliklerini, 1 Ardoğan, "Ruanda'daki Soykırım Sömürgecilerin Eseri", 465. "Batı, başta Afrika ve İslam ülkeleri olmak üzere gittiği her yerde mahalli kültürü ve beşerî zenginlikleri yok etmeye koyulmuştur. Ama diğer yandan da Batı, etnik farklılıkları öne çıkararak, toplumların birlik ve dirliğini bozabilmeyi başarmıştır. Ülkeleri küçük gruplara ayırarak, beşerî farklılıkları travmalara dönüştürerek zaafa uğratmışlar, onların hem bilinçlerini hem de dirençlerini kırmışlardır." Onlar, "Ortadoğu'da ve Afrika ülkelerinde mezhep ve etnik ayrımcılığını körüklerken, bağımsızlık ve özerklik adına ortaya çıkan çeşitli ayrılıkçı hareketler de sömürgeci güçlerin neden kendilerini örgütlediğini ve desteklediğini düşünmemektedirler. Aslında özgürlük adına başkaları için ama birbirlerine karşı savaşmaktadırlar." İşte, milliyetçiliğin bu şeklinden -Âkif'in kavmiyetçilik dediği bu sapmadan- kaçınmak gerekir." Ardoğan, Recep, "Ruanda'daki Soykırım Sömürgecilerin Eseri", Günümüz Kelam Problemleri, ed. Recep Ardoğan, klm yay., Kahramanmaraş 2018, s. 465. 2 Ardoğan, "Ruanda'daki Soykırım Sömürgecilerin Eseri", 465. 3 Burada, doğal olan ile medenî/beşerî/fıtrî olan arasındaki ayrımla ilgili olarak aşağıdaki satırlara yer vermek, açıklayıcı olacaktır: Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 130 kişiliği oluşturan farklı boyutları; içgüdülerini, ihtiyaçlarını; toplumdan dil, inanç, ahlak, yaşam tarzı tevarüs eden; içinde yaşadığı topluma ve ülkeye, tarih ve gelecek idealine aidiyet duygusunu görmezden gelmez. Bu bakımdan İslam, insanın kavmini sevmesine değil, adaletten ve vahdetten ayrılmasına; kavmiyetçilik yapmasına karşı çıkar. İslam'ın bu konudaki yöntemi doğal olanı tanımak ama medenî olana yöneltmektir. İnsanın içgüdülerini meşru yöne kanalize etmektir. Bunu konumuza uygularsak, insanın soydaşlarına duyduğu sevgi ve aidiyet hissi doğaldır ama bunu yıkıcı bir asabiyete dönüştürmeden akıl, vicdan ile hak ve hakikat duyusu ile dengelemek gerekir. Bir toplumunun taklitçilik ile kendine yabancılaşmasını; yozlaşmasını ve çözülmesini önleyen sınırda kaldığı sürece meşrudur; bir milletin bağımsız olarak varlığını sürdürmesini sağlar. Ayrımcı ve bölücü bir noktaya vardığı noktada ise gayr-i meşrudur. "Doğal olan, daha açık ifadeyle doğal yaşama ait olan davranış, ahlakî kavramlarla düşünülmeyen davranışlardır. Bir çıtanın yeni doğmuş bir ceylan yavrusunu avlaması ve yemesi, bir filin ağaç kabuklarını soyarak yemesi, bazı bitkilerin bulunduğu yerde başka bitki türlerine fazla yaşam alanı tanımaması, iyi ve kötü gibi ahlakî yargılarla nitelenemez. Bunlar doğaldır ve üzerinde tasvîri/deskriptif olarak kelam edilebilir. Doğal olandan normatif [toplumda olması gerekene dair] sonuçlar çıkarılması bazen önemli yanlışlara neden olabilir. ... Beşerî olan ise, insana ait olan ve dolayısıyla insanın ayırt edici özellikleri göz önünde bulundurularak değerlendirmeye konu olan davranışlardır. İnsanda doğal olanı aşan kabiliyetler de vardır; akıl, vicdan, adalet hissi, inanç ve değer bilinci. Bunlar da beşerîdir. Bu beşerî kuvveler, insandaki doğal kuvveleri dengeler, onu yıkıcı tutum ve davranışlardan yapıcı olana yöneltir. Onu, tabiatın ötesinde olanı kavramaya, inanmaya, ahlakî kavramlarla düşünmeye, ilkeler ve değer yargılarına göre hareket etmeye sevk eder. Onun teoloji, felsefe, ahlak, hukuk, bilim, sanat, ortaya koyabilmesini sağlar." Ardoğan, Recep, "Ekolojik Düzeni Okumada İki Yanlış: Sosyal Darvinizm ve Öjenik", KSÜ İFD, S 18 (2011), s. 13-14. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 131 Birey, eğer tabiatına ilişkin şümullü bir kavrayıştan, koruması gereken bir onur bilincinden ve kesbetmesi gereken değer fikrinden yoksun olursa gayesizleşir. Gayesiz insan, içgüdüleri aklının önüne geçen ve duygularının önünde rüzgâr gibi savrulan, dolayısıyla oto-kontrolü gerçekleştiremeyen ve kötülüğe düşme riski en fazla olan kişidir. Çünkü yüce gaye ve ideallerden yoksun kimse, aklı duygu ve dürtüleriyle gölgeleneceği için gerçek anlamda makul bir fikir ve davranış tutarlılığına erişemeyecektir. Gayesi nefsani arzularını karşılamak, maddi haz elde etmek olan insan da aslında gayesizdir. Aynı şekilde toplumsal kuralların izin verdiği azami ölçüde içgüdülerini tatmin için çabalar. Bu kimselerin kavmiyetçiliği de kendi çıkarları, arzuları ve hırsları için bir araç yaptıkları görülür. “Çatma, kurban olayım çehreni ey nazlı hilâl Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl?” "İhtiyar amcanı dinler misin, oğlum, Nevruz? Ne büyük söyle ne çok söyle; yiğit işte gerek. Lâfı bol, karnı geniş soyları taklîd etme; Sözü sağlam, özü sağlam adam ol, ırkına çek."1 İstemem, dursun o pâyansız [sonu gelmez] mefahir [övünçler] bir yana… Gösterin ecdada az çok benziyen bir kan bana! İsterim sizlerde görmek ırkınızdan yâdigâr, Çok değil, ancak necip evlâda lâyık tek şiar.2 …. 1 Ersoy, Safahat, 430. 2 Ersoy, Safahat, 247. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 132 Kahraman ecdadınızdan sizde bir kan yok mudur? Yoksa istikbalinizden korkulur, pek korkulur.1 Bu dizelerde "kan" biyolojik bir kalıtımı değil manevi bir kalıtımı ifade etmektedir. Çünkü yeni jenerasyonda görmek istediği, ataların maneviyat gücü ve kahramanlığıdır. Başka bir ifadeyle Âkif'in şiirlerinde kan, irade dışı ırkî-kalıtsal bir özelliği değil iradî ve bilinçli olarak benimsenen bir özelliği anlatmaktadır. Burada altı çizilmesi gereken önemli bir husus vardır. Her dilde mecazlar vardır. Mecazların özelliği, bir kelimenin ilk konulduğu anlamın bırakılarak başka bir manaya geçilmesidir. Her dilde, halk dili ve günlük konuşmalar da dâhil olmak üzere çokça mecaz vardır. Edebi eserlerde mecazlar çok daha fazladır. En çok da şiir dilinde mecazlara başvurulduğu görülür. Bu nedenle bir şiiri tahlil ederken mecazlara azami ölçüde dikkat etmek gerekir. Bunun için de şiirdeki ibarelerin iç ve dış bağlamı2 çok önemlidir. Günümüzde siyaset yorumcularının bir klişesi de söz ile bir dış bağlam olarak zamanortam ilişkilendirmesine çarpıcı bir örnektir. Siyasette dikkat çekici bir açıklamadan sonra yorumcular, "Zamanlaması manidar." derler. Bu klişede "zamanlama", sözün hangi vakitte söylendiğini değil hangi toplumsal olaylara ve siyasi gelişmelere denk getirildiğini ifade eder. Buna göre sözün söylendiği zaman diliminde şahit olunan gelişmeler, tartışılan teoriler, toplumsal yönelişler, gündemdeki fikirler, çözümü aranan sorunlar... Sözün anlamına etki etmektedir. Gerek söyleyenin o zamanki bir konuyu kastetmesiyle gerekse muhatapların özellikle o zaman için sözden 1 Ersoy, Safahat, 248. 2 Bağlam konusunda geniş bilgi için bk. Ardoğan, Recep, Kelam İlminde Metodoloji, ed. Ekrem Uysal, 2. bs., klm Yayınları, Kahramanmaraş, 2021, s. 178 vd. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 133 anladıklarıyla... Âkif'in şiirlerinde şahit olunan toplumsal sorunlar, dünyadaki gelişmeler, geri kalmışlık, bölünmüşlük, savaş ve işgal gibi büyük hadiseler, bir dış bağlam olarak şiirin temasına dâhil olmakta ve anlamına etki etmektedir. Yukarıdaki dizelerde de "kan" "kahraman ecdadınızdan" denilerek bir nitelik atfedilmiş; ayrıca istikbalin, daha açık ifadeyle gelecek vaat etmesinin bu niteliğe bağlı olduğuna işaret edilmiştir. Dolayısıyla şiirde kan, ebeveynden yavrularına doğal olarak geçen biyolojikyapısal özellikler değil, toplumun yeni jenerasyona aktarması gereken inancı, irfanı, fikriyatı, örfü ve karakteridir. Bunları yeni jenerasyonun doğal olarak değil iradi olarak tevarüs etmesi gerekmektedir. Bazı şiirlerinden hareketle, Akif’i ideolojik anlamda nasyonalizm fikrine sahip olduğu yorumunu yapmak, onun diğer şiirlerindeki ana tema ve amacı görmezden gelmek demektir. Doğrusu, şairlerin genelinin aksine Mehmet Âkif Ersoy’un şiirlerinde, “bir kadına duyulan aşk” teması görülmez. Onun şiirlerinde tema, Müslümanların cehaleti, geri kalmışlığı, yoksulluğu, dini anlama ve yaşama noktasında dejenerasyon hâli, tüm bunlara ilaveten Müslümanlar arasında birliğin yerini ulusçuluk temelinde tefrikanın alması ve İslam ülkelerinin askeri işgal altında olmasıdır. Onun pek çok dizede ırk ayrımcılığını ifade eden kavmiyyet ve unsuriyyet ideolojisini reddettiği, bundan kaçınmaları için Müslümanları uyardığı görülür: “Ayrılık hissi nasıl girdi sizin beyninize? Fikr-i kavmiyeti şeytan mı sokan, zihninize? Birbirinden müteferrik bu kadar akvâmı, Aynı milliyetin altında tutan İslâm’ı, Temelinden yıkacak zelzele, kavmiyettir. Bunu bir lâhza unutmak ebedî haybettir [mahrumiyet]… Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 134 Arnavutlukla, Araplıkla bu millet yürümez… Son siyasetse bu! Hiç böyle siyaset yürümez! Sizi bir âile efradı yaratmış Yaradan; Kaldırın ayrılık esbâbını [sebeplerini] artık aradan. Siz bu dâvada iken yoksa, iyâzen-billâh [Allah korusun!], Ecnebîler olacak sahibi mülkün nâgâh [ansızın]. Diye dursun atalar: 'Kale içerden alınır.' Yok ki hiçbir işiten; Millet-i merhume sağır. Bir değil, mahvedilen devlet-i İslâmiyye… Girdiler aynı siyasetle bütün, makbereye, Girmeden tefrika bir millete, düşman giremez; Toplu vurdukça yürekler, onu top sindiremez.”1 “Ki dinlemezseniz elbette mahvolur millet Sizin felâketiniz: Târumâr olan 'vahdet'. Eğer yürekleriniz aynı hisle çarparsa; Eğer o his gibi tek, bir de gâyeniz varsa; Düşer düşer yine kalkarsınız, emîn olunuz... Demek ki birliği temîn edince kurtuluruz. O halde vahdete hail ne varsa çiğneyiniz. Bu ayrılık da neden? Bir değil mi her şeyiniz? Ne fırka herzesi [boş laf] lazım, ne derd-i kavmiyet Bizim diyânete sığmaz sekiz dokuz millet. ... Huzur-i Hak'a nasıl toplu durdunuzdu, demin? Günâhtır, etmeyin artık; ayıptır, eylemeyin! Şu ihtirâsa uyup az mı verdiniz kurban? Şikâk [ayrılık] için mi eder, sâde, kalbiniz daraban [çarpıntı]? 1 Ersoy, Safahat, 144-145. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 135 Neden uhuvvetiniz böyle münhasır [özgü] namaza? Çıkınca avluya herkes niçin boğaz boğaza? Ne Müslümanlığıdır, anlamam ki, yaptığınız? Çıkar yol olmayacak, korkarım, bu saptığınız!... "1 Mehmet Âkif Ersoy'un vurguladığı önemli bir husus da Müslümanın Müslümanı düşmanlaştırmasının bir nifak âlameti olduğudur: Gönüller ayrı oluş, sîneler bir olsa bile... Nifâk alâmeti bunlar, kuzum, tamâmiyle: Nifâka buğz ediniz hâlisen li-vechillâh; Halâs eder sizi ihlâsınızla belki İlâh."2 Bir hadiste geçtiği üzere, Müslümanın Müslümanla ihtilafa düşünce düşmanlıkta aşırı gitmesi nifak alâmetidir. Müslümanın İslam'ın "kardeş" yaptığı birini dünyevî sebepler veya dinde aşırılık neticesinde "düşman" olarak tanımlaması da kanaatimizce, bunun örneğidir. Mezkûr hadiste şöyle denilmektedir: "Dört haslet vardır ki, bunlar kimde bulunursa o hâlis münafıktır, kimde de bunlardan biri bulunursa, onu bırakıncaya kadar kendinde nifaktan bir haslet var demektir: - Konuştuğu zaman yalan söyler, - Söz verdiğinde sözünü yerine getirmez, - Kendisine bir şey emanet edildiğinde ihanet eder. ْربَ ٌع َم ْن ُك َّن ِفي ِه َكا َن ُمنَا ِفقًا َخاِل ًصا، ) aşar haddi edince Düşmanlık - َ أ ا ا ْؤتُ ِم َن َخا َن ِق َحتَّى يَ َد َع َها إِذَ ِفَا ِم َن النه ْت ِفي ِه َخ ْصلَةٌ ِم ْن ُه َّن َكانَ ْت ِفي ِه َخ ْصلَةٌ َو َم ْن َكانَ 1 Ersoy, Safahat, 226. 2 Ersoy, Safahat, 227. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 136 َج َر ا َخا َصَم فَ ا َعا َه َد َغ َدَر، َوإِذَ َب َوإِذَ ا َح َّد َث َكذَ ".(َوإِذَ 1 Bir Müslüman topluluk ile anlaşmazlığından dolayı, onlara karşı İslam düşmanlarıyla iş birliği yapmak, düşmanlıkta haddi aşmanın en yaygın örneğidir. Bir Müslüman grubun başka bir Müslüman gruba karşı, inkârcılarla iş birliği yapmaları, zihniyette bir çatlama [nifak] demektir ve son derece tehlikelidir. Bu nedenle bazıları, Mehmet Âkif Ersoy'un edebiyat hayatının ilk döneminde Pan-İslamist (İslam birliği siyaseti taraftarı) ve ümmetçi olduğunu daha sonra milliyetçi bir söyleme kaydığını ileri sürerler. Oysaki, Mehmet Âkif, her zaman etnik aidiyetlerin üstünde bir İslam aidiyetine sahip olmuş; bütün bir İslam dünyasının dirilişi ve direnişi için çabalamıştır. Kanaatimizce, onun bir şiirinden diğer bir şiirine vurgu ekseninin değişmesi, düşüncesindeki köklü bir değişimden dolayı değil şiirin 'dış bağlam'ı ve 'duygusal yoğunluk'tan dolayıdır. Belirtelim ki, şiirin yazıldığı dönemdeki sosyal, kültürel ve siyasi durum; toplumsal sorunlar, özellikle de şair bu toplumsal sorunlara dikkat çekmek, onlara çözüm sunmak, çözüm yolunda insanları yönlendirmek ve gayrete getirmek için yazıyorsa, dış bağlam olarak son derece önemlidir.2 İstiklal şairi Mehmet Akif Ersoy’un yaşadığı dönem, ülkemizde savaşların olduğu, bağımsızlık için seferberlik ilan edildiği, toplumsal değişim, hızlı siyasi ve kültürel gelişmelerin gözlendiği bir tarih kesitidir. Bu 1 Buharî, İman, 24; Müslim, İman, 106; Ebu Davud, Sünnet 16; Tirmizî, İman. 14; Nesâî, İman, 20. 2 “Dış bağlamın, asıl önem kazandığı durum, sözün veya yazının telif edildiği sosyal ve kültürel ortam ile onu anlamaya çalışanın sosyal ve kültürel ortamının farklı olması durumudur. Bu durumda, eğer, sözün sevk edildiği ortamın içtimaî, kültürel özellikleri ihmal edilirse, yanlış anlama ihtimali söz konusudur.” Ardoğan, Kelam İlminde Metodoloji, 189. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 137 dönemde Osmanlı Devleti’nin toprak kaybettiği, ittihat ve terakki cemiyetinin kaybedilen toprakları geri almak için gözünü budaktan sakınmadığı, sonunda ülkenin geri kalanının da işgale maruz kaldığı görülür. Tarihimize bakıldığında, Müslümanların pek çok devlet kurduğu ve pek çok devlet yıktığına şahit olunur. Ancak Mehmet Âkif Ersoy'un yaşadığı dönemin daha özel bir durumu vardır. Osmanlı Devleti’nden kopmalar, çoğunlukla Batı ülkelerinin tahrikleriyle, gizli faaliyetleriyle ve onların kuklalarının çabalarıyla olmuştur. Bu durum bir Müslüman mütefekkir için olduğu kadar Müslüman halkın içinden sıradan biri için de son derece hazindir. Ancak bu hazin tablonun bu kadarla kalmadığı da herkes için aşikârdır. 3 kıtaya hükmeden Osmanlı'nın elinde kalan İstanbul ve Anadolu da Hristiyan Batı ülkelerince işgal edilmiştir. Uzun yıllar Osmanlı topraklarını korumak için cepheden cepheye savaşan Müslüman halk, bu kez kendi köylerini ve şehirlerini; varlıklarını ve bağımsızlıklarını korumak için savaşmak zorunda kalmışlardır. Bunun yanında Müslüman ülkelerin geri kalmışlığı; halkın cehaleti, mekteplerin olmaması, medreselerin gerekli fonksiyonu görememesi, Müslümanlığın hurafelerle dolması; üretimin, imar ve kalkınmanın olmaması; bilim ve teknolojinin gelişmemesi, yoksulluk gibi sorunlar had safhadaydı. Askeri, iktisadi ve siyasi açıdan Batı, hâkim konumdaydı. Sorunun temel nedenlerinden biri, Müslümanlar arasındaki tefrika ve bunun yol açtığı zafiyet idi. Mehmet Âkif Ersoy, bunun çözümünün Müslümanlar arasında siyasi birlik olduğunu tespit ediyordu. Müslümanların ayrılığa düşmemeleri, özellikle birbirlerine düşmemeleri, aksine dışarıdan gelen tehditlere karşı birleşmeleri ve bir olmaları gerektiği açıktı. Bunun inanç ve fikir temeli de "İslam" diniydi. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 138 Âkif’in şiirlerinde kan, soy, ırk kelimeleri çokça tekrarlandığı söylenebilir. Âkif’in bundaki amacı, modern bir ulus kimliği inşa etmek veya mevcut bir ırkçılık fikrini yaymaya çalışmak değildir. Ayrıştırıcı ve bölücü bir düşünce yerine birleştirici bir ufka sahip olan ve Müslümanlar arasında tefrikayı reddeden Âkif’in amacı, yukarıda vurguladığımız sorunlar karşısında, tarihten gelen kahramanlık ruhunu harekete geçirmektir. Bir medeniyetin zaman, mekân, zihniyet ve insan unsurları vardır. Başka bir ifadeyle tarih, vatan, ruh ve millet. Âkif, şiirlerinde tarihe atıfta bulunarak milleti ayağa kalkmaya, yeniden tarih yazmaya yöneltmek istemektedir. O dönemde İngiliz işgali altında bulunan Hindistan’da sohbet ettiği bir zatın sözlerini şöyle aktarır: “Ah biz [Hint Müslümanları] hayra yarar unsur-i îman değiliz… Hind’in İslâm’ını pek Türk’e kıyas etmeyiniz. Onların [Müslüman Türklerin] ruh-i şehametle [yiğitlik] coşan kanları var; Bizde yok öyle samimî asabiyet, o damar.” 1 “Türk, “kan”, “asabiyet”, “damar” sözcüklerini çok yerde kullanan Âkif, bunlarla Türk ırkından olanları, salt bu özelliğiyle diğer bir ırktan olanlardan üstün tutan ırkçı, turancı bir düşünceyi asla benimsemez. Onun bu anlayışını, Hz. Peygamber'e atfedilen bir rivayetle ilişkilendirebiliriz: "...Amelinin geri bıraktığı kimseyi nesebi ileri َسبُهُ) geçiremez ْم يُ ْسِر ْع به نَ به َع َملُه،ُ لَ َ َّطأ 2".(َو َمن بَ 1 Ersoy, Safahat, 138. 2 Müslim, Zikir, 38. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 139 Yani bir insan, her toplumda karşımıza çıkan, iyilikten nasibi olmayan kötülük peşinde koşan biriyse, yani mensubu olduğu toplumun iyi özelliklerini taşımıyorsa, onun bir artısından bir üstünlüğünden söz edilemez. Aslında soy, bireyin inanç, ilim, irfan, anlayış, ahlak, değerler ve erdemler noktasında toplumdan neleri miras aldığıyla ilişkilidir. İnsanın yeryüzünde “halife” olmasının bir çağrışımı da budur. İnsan ancak devraldıkları ile beşerî varoluşunu gerçekleştiren, bunları geliştirdiği sürece kendini keşfeden ve sonrakilere bıraktıkları ile mahiyeti anlaşılabilen bir varlıktır. “Halef-selef ilişkisi içinde olmadığında insan, diğer varlıklar arasında fark edilebilir bir yere sahip olamaz. Hayvanlar, bitkiler ve organik olmayan yaratıklar da zaman içinde değişmelere uğrayabilirler, ama onların bu değişmeye kendi müdahaleleri yüzünden uğramaları söz konusu değildir.”1 Psikoloji, sosyoloji ve antropoloji gibi bilimlerin verilerine göre, insan için ya toplumsal sürecin içinde varoluşunu gerçekleştirmesi ya da fiziki yapısı dışında insan adını hak etmeyecek bir varlık olarak kalması şeklinde iki seçenek vardır. Dolayısıyla, insan için toplum ve tarih, âdeta bir “CV” gibidir. Kişinin "nereli" ve "kimlerden" olduğu, onun nasıl bir toplumun kültürel özelliklerini paylaştığı, nasıl bir ahlak anlayışı ve yaşam tarzına sahip olabileceği konusunda ihtimalî bir fikir verir. Kahraman ecdada, kana ve soya atıfta bulunmak, bir kişiyi “CV”sine dikkat çekerek donanımlarını kullanmaya çağırmak ve onu cesaretlendirmek gibidir. Üzerinde durulması gereken önemli bir husus da millet uğruna mücadele etmek ile millet adına karar verenlerin 1 Özel, İsmet, “Hilafet ve Demokratlaşma”, III, 677. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 140 ihtirasları uğruna mücadele ve fedakarlığı ayırt etmektir. Bu konuda Mehmet Âkif Ersoy şöyle demektedir: " 'Le-yüsel'e binlerce sual olsa da kurban İnsan bu muammalara dehşetle nigehban [gözcü]. Bir şahsa esir olmayı bir koskoca millet Mekrinle mi ya Rab, sanıyor kendine devlet?”1 Bir şahıs veya oligarşik grubu, -açıktan ifade edilmese de- "sorgulanamaz" kabul etmek; bu kimselerin hesapları doğrultusunda savaşa girmek, düşmanlıklar ilan etmek veya ittifakları yapmak; karanlık mecralarda tehlikeli maceralara atılmaktır. Ayrıca bir milletin yükselişi, sadece savaş alanında değil, ilim, kültür, sanat, eğitim, üretim, imar gibi her alanda çaba göstermeye bağlıdır. Âkif bu konuyu da şiirlerinde eleştirel bir üslupla vurgulamakta; sorunlara dikkat çekmektedir: "Medresen var mı senin? Bence o çoktan yürüdü. Hadi göster bakayım şimdi İbnü'r-Rüşd'ü? İbn-i Sîna niye yok? Nerde Gazâlî görelim? Hani Seyyid [Cürcânî] gibi, Râzî gibi üç beş âlim? ... Yeniden doğrudan doğruya Kuran’dan alıp ilhâmı, Asrın idrâkine söyletmeliyiz İslâm'ı. Kuru dâvâ ile olmaz bu, fakat ilm ister; Ben o kudrette adam görmüyorum, sen göster?”2 Mehmet Âkif, millet için dinin önemini vurgularken, sosyal bir motife indirgemez; İslam dinini inanç, kimlik ve yaşam tarzı 1 Ersoy, Safahat, 16. 2 Ersoy, Safahat, 348. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 141 olarak kabul eder. O, İslam'ı iyi öğrenmek, doğru anlamak ve bilinçli olarak yaşamak gerekliliğini de vurgular:1 “Çin'de, Mançurya'da din, bir görenek başka değil. Müslüman unsuru gayet geri, gayet câhil. Acaba meyl-i teâli ne demek onlarca...?"2 1 Âkif, bu yönüyle muhafazakâr aydınlardan ayrılır. Bilindiği üzere, geleneği koruma fikri muhafazakârlığı dine yaklaştırmaktadır. Muhafazakârlığın tüm biçimlerinin üzerinde birleştiği temel bir fikir de toplumu bir arada tutan değerlerin; din, ahlak, ailenin vazgeçilmezliğidir. Bunlardan din, diğerlerinden de önce gelir ve onlara temel oluşturur. Muhafazakârlar, dinin daha çok sosyal işlevleri olan bir kurum olarak da değerine inanır Çünkü onlara göre, hiçbir toplum ve millet dinden bağımsız olarak var olamaz. Din, otoritesi, sembolleri ve kurumları aracılığıyla toplumun birlik ve bütünlüğünü korumaya katkıda bulunur. bu din, zamanla toplumda kültürleşmiş ve gelenekleşmiş bir kurumdur. Dolayısıyla basit olarak ifade edilirse muhafazakârlığın, dine yaklaşımı teolojik açıdan değil sosyolojik açıdandır; "yarar" ve işlevsellik” temeline dayanır. Bu sebeple, muhafazakâr teoride sahiplenilen din ile dinin kendi hakikati farklılaşır. Aidiyeti sağlayan yönüyle dinin sembolik anlamı ve dinî semboller, muhafazakâr teoride daha öndedir. Toplumu bir arada tuttuğu, bireyleri iyi davranışa motive ettiği ve aidiyet bilinci aşıladığı sürece din, ateist muhafazakârlar için bile vazgeçilmez bir "toplumsal kurum" ve "millî şiar" olarak saygıyı hak eder. Vural, Mehmet, Siyaset Felsefesi Açısından Muhafazakârlık, Elis Yayınları, Ank. 2003, s. 48. Oysa Mehmet Âkif, İslam'ı hakikat olarak benimsemekte; kültürel hâle gelen yönünü değil bid'at ve hurafelerden arınmış asli mahiyetini benimsemektedir. 2 Ersoy, Safahat, 135-136. Âkif ayrıca, İslam dünyasında okutulan ilimlerin çağın sorunlarına çözüm oluşturmayan, eskide kalmış, ahirete de dünyaya da yararı olmayan bilgi yığını olduğuna da dikkat çeker: "Sayısız medrese var gerçi Buhârâ'da bugün... Okunandan ne haber? On para etmez fenler, Ne bu dünyada soran var ne de ukbâda geçer!” Ersoy, Safahat, 135. Bu satırlarda, zamanla skolastik bir karaktere bürünmüş olan İslam ilimlerinde yenilenmeye şiddetle ihtiyaç olduğuna da işaret vardır. Önemli bir husus da İslam dünyasının top yekûn geri kalmış olduğunun betimlenmesidir. Öyle ki, İslam dünyasının farklı köşelerinde geri kalanı için model oluşturacak bir ilerleme de mevcut değildir. Bu her birden geri kalmışlık, her birden gayret göstermeyi zorunlu kılmaktadır. Ayrıca, ilim ve fikir adamlarının İslam Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 142 “Çünkü milletlerin ikbâli için evlâdım, Ma’rifet, bir de fazilet… İki kudret lâzım."1 Âkif, bu dizeleriyle, doğru amel için doğruyu bilginin gerektiğini, bilgiyi doğru kullanmak için de ahlaki kavramlarla düşünmek ve faziletli olanı benimsemek gerektiğine işaret etmektedir. Nitekim İslam dini de hem ilme ulaşmayı ve ilim üretmeyi emreder hem de ilmin iyi yönde meşru amaçla ve meşru yolda kullanmayı emreder. Bu bakımdan, altını çizelim ki insanların bir sosyal çevrede dünyaya gelmesi, onun ünsiyet sahibi sosyal bir varlık olmasındandır. Yine ayetine göre, insanlığın soylar ve boylar halinde yaratılmasındaki hikmet, bireyin doğuştan itibaren kaynaşabileceği hazır bir sosyal çevreye sahip olması; ayrımcılık için değil toplumsal aidiyet duygusu için yer bulmasıdır. “Ey insanlar! Doğrusu biz sizi bir erkekle bir dişiden yarattık ve birbirinizle tanışmanız için sizi kavimlere ve kabilelere ayırdık. Muhakkak ki Allah yanında en değerli ُس اِنَّا َخلَ ْقنَا ُكْم يَ ِم ْن ٰٓا اَيُّهَ ) korkanınızdır çok en ndan'O ,olanınız ا النَّا ي ُكْم ٰ اِ َّن اَ ْكَر َم ُكْم ِعْن َد هّٰللاِ اَتْق ـبَائِ َل ِلتَعَا َرفُوا َوقَ ى َو َجعَلْنَا ُكْم ُشعُوباً ٰ َكٍر َواُْنث 2“...(ذَ dünyasını ileri götürecek yeni ilimler ve fikirlere ihtiyaç olduğu gibi sadece ilim adamları ve düşünürlere eğil, onlar aracılığıyla sorunlara çare olacak bilgi ve fikirlerin halka doğru ayılmasına da ihtiyaç vardır: "Sizde erbâb-ı tefekkürle avâmın arası, Pek açık. İşte budur bence vücûdun yarası.” Ersoy, Safahat, 148. İslâm açısından ilmin delile dayalı olarak paylaşılması esastır. İhtiyaç anında ilmi gizlemek ya da onu dezenforme etmek, kötü bir yola açmak demektir ve günahtır. Ayrıca, Müslümanın sorulduğuna Müslüman kardeşleri için doğru önerilerde bulunması bir vecibedir. 1 Ersoy, Safahat, 371. 2 Hucurat, 49/13. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 143 İnsan, içinde yetiştiği toplumun varlık görüşünü, ahlakını, töresini ve geleneklerini tevarüs eder ve bu tevarüs ettikleri (sosyal kalıtım) onunla toplum arasında ortak noktaların çoğalmasını ve bağların güçlenmesini sağlar. Bu bakımdan insanımıza düşen temel görevlerden biri, toplumunu iyi tanımak ve bu bilgiyi iyi niyetle ve doğru şekilde kullanmaktır. Bu bağlamda, milletimizi oluşturan farklı unsurları iyi tanımak, bu konudaki bilgileri de ortak gelecek inşa edebilmek için kullanmak gerekir. Gerek bireyler gerekse topluluklar arasında ortak noktaların da farklılıkların da olması son derece tabiî ve fıtrîdir. Burada doğru soru, bunların nasıl değerlendirileceğidir. Eğer, ortak noktalar ve bağlar göz ardı edilip farklılıklar vurgulanır ve her etnik topluluk, bir ulusçuluk üretmeye kalkışırsa, ortak tarihe sahip topluluklar arasında ihtilaflar olması kaçınılmazdır. Bu da çatışmalara ve coğrafi keşiflerin başladığı tarihlerden bugüne çeşitli biçimlerde sürdürülen emperyalizmin saldırılarına maruz kalmaya yol açar. Sonuç olarak Mehmet Âkif Ersoy'un gerek safahat’ında gerekse makalelerinde, İslam dünyasının cehalet, İslam'ı iyi anlayamama, Kur'an ve sünnetin insanlığa sunduğu değerler manzumesi, ilkeler ve hükümlerden uzaklaşma, bunun sonucunda Müslümanların vahdet yerine tefrika içine düşmesi, İslam dünyasının geri kalmışlık yanında Batı ülkelerinin işgali altında olması gibi akut sorunlar ve bunlara çözüm arayışı bir dış bağlam olarak yer alır. Bu sebeple, onun şiirlerinde, ırk, kan, damar kavramları, insanlara İslam ile yoğrulmuş bir millet şuuru kazandırmak, tarihin altın sayfalarından model göstermek için kullanılır ve bağlamda müspet anlamlar kazanır. Ayrıca onun unsuriyyet ve kavmiyyet fikri olarak ifade ettiği ırkı ideolojiyi, nasyonalizmi; başka kavimlere öykünmeyi ve batı taklitçiliğini Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 144 kesin olarak reddettiği görülür. Kısaca onun ideali, tüm dünya Müslümanlarının makro ölçekte kardeşlik bağıyla bir millet olmasıdır. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 145 KAYNAKÇA ARDOĞAN, Recep, "Ekolojik Düzeni Okumada İki Yanlış: Sosyal Darvinizm ve Öjenik", KSÜ İlahiyat Fak. Dergisi, S 18 '2011), ss. 1-35. ARDOĞAN, Recep, "Ruanda'daki Soykırım Sömürgecilerin Eseri", Günümüz Kelam Problemleri, ed. Recep Ardoğan, klm yay., Kahramanmaraş 2018, ss. 463-465. ARDOĞAN, Recep, Kelam İlminde Metodoloji, ed. Ekrem Uysal, 2. bs., klm Yayınları, Kahramanmaraş, 2021, 256 s. ERSOY, Mehmed Âkif, Safahat, nşr. M. Ertuğrul Düzdağ, Bağcılar Belediyesi Yay., 2014, İstanbul, 482 s. İBN TEYMİYYE, Ebu’l-Abbas Takıyyü’d-Dîn Ahmed b. Abdi’l-Halîm, el-İmânü’l-Evsad, el-İmânü’l-Evsad, thk. Ebu Yahya Mahmud Ebusin, Dâru’t-Tayyibe, Riyad 1422. ÖZEL, İsmet, “Hilafet ve Demokratlaşma”, Türkiye'de İslâmcılık Düşüncesi, III, Hzl. İsmail Kara, İst. 1998. SARIÇAM, İbrahim, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı, DİB Yay., Ank. 2004 VURAL, Mehmet, Siyaset Felsefesi Açısından Muhafazakârlık, Elis Yayınları, Ank. 2003. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 146 “KADER” VE “TEVEKKÜL” SÖYLEMLERİ KISKACINDA MÜSLÜMAN TOPLUMUNUN YAŞADIĞI SEFALET VE MEHMET AKİF’İN ELEŞTİRİSİ Ahmet ERKOL GİRİŞ 1. İlahi Yasaların Tabiattaki Yansımaları Evrendeki her şeyi belli kanun ve kurallarla var eden Allah’ın koymuş olduğu genel ilkeler esas alındığında, takip edilmesi gereken yol ve yöntem de anlaşılmış olur. Akif’e göre o temel kural şudur: Bekâyı hak tanıyan, sa'yi bir vazife bilir; Çalış çalış ki bekâ, sa'y olursa hak edilir.1 Akif, evrende insanın muttali olabildiği gezegenlerin kendi aralarında bir ahenkle varoluş amaçlarına uygun bir biçimde hayatiyetini devam ettirdiğini ve sürekli bir hareketlilik halinde birbirlerinin varlığına imkân tanıdığını ifadeyle bir aile yapısını andırdığını belirtmektedir. Tabittaki bu mevcut nizam ve ahenkte en ufak bir bozukluk söz konusu değildir ve bu yanıyla insan toplumlarındaki mevcut kötülük ve bozukluklara burada rastlanmamaktadır. Dolaysıyla Akife göre “kader” Allah’ın evrende yarattığı kanun ve kurallar ile, var olan her bir şeyin bu temel ilkelere göre hareket etmesi anlamındadır. O bu yaklaşımıyla Müslüman kültüründe ve klasik kelam anlayışında;  Mardin Artuklu Üniversitesi/İslami İlimler Fakültesi Öğretim Üyesi. 1 Mehmed Akfi Ersoy, Safahat, Neşreden M. Ertuğrul Düzdağ, İst. 2007, 228. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 147 insana ait eylemlerin, yaratılış öncesinde tespit edilmiş olduğu yaklaşımına karşın kaderin, kural, kaide, yasa ve kanun olarak nitelenmesi gerektiği düşüncesindedir. Bu kanun ve kuralların varlığını evrendeki bütünsel yapıyı örnek olarak sunmaktadır. İnsanın bir parçası olduğu bu evrende benzer bir kanuna tabi olduğunu vurgulamaktadır. Tabiatın kendi arasındaki insicamını şu ifadelerle dile getirmektedir: Bir ihtisas teatisidir dönen arada. Bir ihtisas ki pek incedir... Fakat keskin . . . Ne hasbihâl-i semavi! Nasıl belâğ-i mübin! Görün şu aile efradının sevişmesini: Küçük, büyüklerinin ruhu, kurretü'l-ayni; Büyük, küçükler için dâyedir, mürebbidir . . . Gider, hayatını tanzim eder, görür gözetir. Güneş, ki ailenin mihribân reisi odur, Serir-i muhteşeminden süzüp fezâyı vakûr Nazarlarıyla arar her tarafta mevkîbini; Nasıl ararsa bir avâre yâr-ı gâibini. Bulunca hepsini artık o nâzenin sîne, Alır birer birer âgüş-i hâr-ı şefkatine. Evet, bu aile efradı durmuyur . . . El ele Verip, ezelde çizilmiş bir istikametle, Kemâl-i mümkini idrâke doğru hep koşuyor; Fezâda füshati gördükçe büsbütün coşuyor!1 2. İlahi Yasaların Sosyal İşleyişi Evrendeki bu düzen ve intizam kendi içinde belli kurallarla hiç durmadan işlemeye devam etmektedir. Belirlenen kuralların dışına çıkmak söz konusu değildir, zira en ufak bir sapma bütün 1 Akif, Safahat, 229. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 148 varoluşun alt üst olması anlamına gelmektedir. Mevcut değişim ve dönüşüm de kendi içinde belirlenmiş kurallara göre işlemeye devam etmektedir. Hiçbir şekilde bir keyfilik söz konusu değildir. Kaostan kozmoza geçerken de belli kurallar işlemektedir. Akif, tabiatta bir taşın bile gereksiz olmadığını, onun bir bütünün en ufak bir parçası olarak görülmesi gerektiğine dikkat çekerken, zerre olarak nitelenen atomun büyüteçle bakıldığında büyük yapının en küçük yapı taşını oluşturduğunun görüleceğine işaret ediyor. Dolayısıyla her bir cismin esas itibariyle bütünün birer parçası olduğunu bilmek gerekmektedir. Tabiattaki bütün cisimlerde bu durum görüldüğü gibi zî ervahta da benzer bir durum söz konusudur. Cansız olarak nitelenen bu yapı kendi içinde bütünün birer parçasını oluşturduğu gibi, canlılık özelliğine sahip diğer varlıklar da varlığını sürdürebilmek için sürekli devingenlik haldedirler. Canlılar dünyasında sürekli bir hareketin varlığına şahit olmaktayız. Akif, zî ruh diye vasfettiği canlı unsurlar için şunu dile getirmektedir: Tezâhum etti mi âmâli birçok efradın; Kesilmez arkası artık cihad-ı mu 'tadın! Bu harb işinde kazanmaktadır çalışmış olan; Çalışmayıp oturandır gebertilen, boğulan. Nedir muradı, bilinmez, fakat Hâkim-i Ezel, Cihanı ma'reke halk eylemiş, hayatı cedel. Kimin kolunda mesai denen vefâlı silah Görülmüyorsa, ümid etmesin sonunda felâh. Gerek hücûma geçilsin gerek müdafaaya; Müsellah olmalı mutlak giren münazaaya.1 1 Akif, Safahat, 236. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 149 Bilindiği gibi milyonlarca yıldan beri süregelen hayat yolculuğuna insan evladı yüzbinlerle ifade edilen uzun bir zaman diliminden sonra varlık alanına çıkmıştır. İçinde geliştiği tabiattaki diğer unsurlardan bir parça olduğu gerçeği dikkate alınırsa, o da varlığını idame için her daim bir çaba içinde olmuştur. Doğal seleksiyon olarak biyolojide ifade edilen bu yaşam mücadelesinin başarıya ulaşabilmesi için sürekli bir mücadele ve her daim hareket halinde olmak adeta bir kanundur. Hareket var olmayı sağladığı gibi, atâlet de yok oluşu beraberinde getirmektedir. Bu durum sadece doğal bir varolmak için değil, sosyal yaşamda ilerlemek için de bir zorunluluktur. Konuyla ilgili Akif şu tespitlerde bulunmaktadır: Değil mi ceng-i hayatın zebunu âdem de? Mücahedeyle yaşar çaresiz bu âlemde. Evet, mücahede mahsulüdür hayat-ı beşer, O olmadıkça ne efrâd olur ne aileler. Görün birer birer efrâdı: Muttasıl çalışır; Bakın ki aileler durmayıp nasıl çalışır. Alın sırayla cemaati, sonra akvâmı; Aceb cidâl-i maişetten ayrılan var mı? Nizâm-ı kevne nigehban o sermedi kanun, Bütün cihanı tutarken tahakkümünde zebun, Garib olur beşeriyyet çıkarsa müstesna. Hayır! Adalet-i fıtratta yoktur istisna. Hayata hakkı olan kimdir anlıyor, görüyor; Çalışmayanları bir bir eliyle öldürüyor! Bekayı gaye sayanlar koşup ilerlemede; Yolunda zahmeti rahmet edip müzahamede. Terakkiyâtını milletlerin gören, heyhat, Zaman içinde zaman etse, haklıdır, isbat. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 150 Bakın mücahid olan Garb' a şimdi bir kerre: Havaya hükmediyor kani' olmuyor da yere. Dönün de âtıl olan Şark'ı seyredin: Ne geri! Yakında kalmayacak yeryüzünde belki yeri! Nedir şu bir sürü fenler, nedir bu san'atlar? Nedir bu ilme tecelli eden hakikatler? Sefîneler ki yarar kıt'a kıt'a deryâyı; Şimendüfer ki tarar buk'a buk'a dünyayı; Şu'unki berke binip seslenir durur ovada; Balon ki ruh-i kesifiyle yükselir havada . . . Hülasa, hepsi b u âsâr-ı dehşet-akânin, Bütün tekasüfüdür toplanan mesainin.1 3. Kader ve Toplumsal Yasalar Tabiattaki mevcut işleyişi insan toplumlarına uyarlayan Akif, var olan kanun ve kurallara göre hareket eden toplumların, özellikle örnek olarak sunduğu Batı toplumlarının yaşamın bütün alanlarında terakki ettiklerini, icat ve yeniliklerle kendi toplumlarını müreffeh bir seviyeye taşıdıklarını söylemektedir. Buna karşın yaratıcının tabiatta var kıldığı kanun ve kurallara göre hareket etmeyen Doğu toplumlarının, özellikle de Müslüman toplumlarının ve yaşadıkları coğrafyanın nasıl sefil ve rezil bir durumda olduğunu şöyle betimlemektedir: Zaman zaman görülen ahiret kılıklı diyar; Cenazeden o kadar farkı olmayan canlar; Damarda seyri belirsiz, irinleşen kanlar; Sürünmeler; geberip gitmeler, rezaletler; Nasibi girye-i hüsran olan nedametler; Harab olan azamet, tarumar olan ikbal; 1 Mehmed Akif, Safahat, 237-238. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 151 Sukut-i ruh-i umumi, sukut-i istiklal; Dilencilikle yaşar derbeder hükümetler; Esaretiyle mübahi zavallı milletler; Harabeler, çamur evler, çamurdan insanlar; Ekilmemiş koca yerler, biçilmiş ormanlar; Durur sular, dere olmuş hela-yı cariler; Isıtmalar, tifolar, türlü mevt-i sâriler; Hurafeler, üfürükler, düğüm düğüm bağlar; Mezar mezar dolaşıp hasta baktıran sağlar . . . Ataletin o mülevves teressübatı bütün!1 Sözünü ettiği bu olumsuz duruma bütün Müslüman toplumların kendi yaşadığı dönemde mübtela olduğunu vurgularken, temel neden olarak atalet, tembellik, hayatı ve tabiatı doğru okumama, dini yanlış yorumlama, bireyi ve toplumu çürüten her tür olumsuz hasletlerle bezenmiş olmanın bir neticesi olarak görmektedir. Nümune işte biziz . . . Görmek isteyen görsün! Bakın da haline ibret alın şu memleketin! Nasıldın ey koca millet? Ne oldu akıbetin? Yabancılar ediyormuş -eder ya- istikrah: Dilenciler bile senden şereflidir billah. Bugün sahife-i alemde sen ki bir lekesin; Nasıl vücudunu kaldırmasın, neden çeksin? «Tevakkufun yeri yoktur hayat-ı millette.» Sükûn belirdi mi bir milletin hayatında; Kalır senin gibi zillet, esaret altında. Nedir bu meskenetin, sen de bir kımıldasana! Niçin kımıldamıyorsun? Niçin? Ne oldu sana? 1 Safahat, 238-239. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 152 Niçin mi? «Çünkü bu fani hayata yok meylin! Onun neticesidir sa' ye varmıyorsa elin.» Değil mi? Ben de inandım! Huda bilir ki yalan! Hayata nerde görülmüş senin kadar sarılan? Zorun: Gebermemek ancak «ölümlü dünyada! Değil hakikati, mevtin hayali rü ‘ya da Dikilse karşına, hiç şüphe yok, ödün patlar! Düşün: Hayata feda etmedik elinde ne var? Şeref mi, şan mı, şehâmet mi, din mi, iman mı? Vatan mı, hiss-i hamiyyet mi, hak mı, vicdan mı? Mezar mı, türbe mi, ecdadının kemikleri mi? Salibi sineye çekmiş mesacidin biri mi? Ne kaldı vermediğin bir çürük hayatın için? Sayılsa ah giden fidyeler necâtın için! 4. Yaşadığı Dönemin Müslüman İnanışında Kadere Yüklenilen Anlam Yaşadığı dönemdeki Müslüman birey ve toplumun düşünce ve psikolojisini izah ederken, güya geçici olan dünyaya değer vermemek gibi bir tavrın içinde olduğu iması gösteriliyorsa da hakikatte geçici diye iddia ettiği bu hayatın en basit bir değeri için feda edilmedik hiçbir şeyin bırakılmadığını söylemektedir. Toplumun içinde bulunduğu sefaletin temel nedeninin yanlış kader düşüncesinden kaynaklandığını, bu inanç biçimi sebebiyle büyük bir atalet ve tembellik gösterildiğini ifadeyle konuyu şu şekilde dile getirmektedir: «Kadermiş!» Öyle mi? Haşa, bu söz değil doğru; Belanı istedin, Allah da verdi ... Doğrusu bu. Taleb nasılsa, tabi'i, netice öyle çıkar, Meşiyyetin sana zulmetmek ihtimali mi var? Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 153 «Çalış!» dedikçe Şeriat, çalışmadın, durdun, Onun hesabına birçok hurafe uydurdun! Sonunda bir de «tevekkül» sokuşturup araya, Zavallı dini çevirdin onunla maskaraya! Bırak çalışmayı, emret oturduğun yerden, Yorulma, öyle ya, Mevla ecir-i hâsın iken! Yazıp sabahleyin evden çıkarken işlerini, Birer birer oku tekmil edince defterini; Bütün o işleri Rabbim görür: Vazifesidir... Yükün hafifledi . . . Sen şimdi doğru kahveye gir! Çoluk, çocuk sürünürmüş sonunda aç kalarak ... Huda vekil-i umûrun değil mi? Keyfine bak! Onun hazine-i in'amı kendi veznendir! Havale et ne kadar masrafın olursa . . . Verir! Silahı kullanan Allah, hududu bekleyen O; Levâzımın bitivermiş, değil mi? Ekleyen O! Çekip kumandası altında ordu ordu melek; Senin hesabına küffârı hâksâr edecek! Başın sıkıldı mı, kâfi senin o nazlı sesin: «Yetiş!» de, kendisi gelsin, ya Hızr 'ı göndersin! Evinde hastalanan varsa, borcudur: Bakacak; Şifa hazinesi derhal oluk oluk akacak. Demek ki: Her şeyin Allah . . . Yanaşman, ırgadın O; Çoluk çocuk O'na aid: Lalan, bacın, dadın O; Vekil-i harcın O; kahyan, müdir-i veznen O; Alış seninse de mes’ul olan verişten O; Denizde cenk olacakrnış ... Gemin O, kaptanın O; Ya ordu lazım imiş ... Askerin, kumandanın O; Köyün yasakçısı; şehrin de baş muhassılı O, Tabib-i aile, eczacı... Hepsi hâsılı O. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 154 Ya sen nesin? Mütevekkil! Yutulmaz artık bu! Biraz da saygı gerektir ... Ne saygısızlık bu? Huda'yı kendine kul yaptı, kendi oldu Huda; Utanmadan da tevekkül diyor bu cür ‘ete ... Ha? Yehud Üzeyr'e, Nasara Mesih'e ibnu’llah Demekle unsur-i tevhid olur giderse tebah; Senin bu kopkoyu şirkin sığar mı imana? Tevekkül öyle tahakküm demek mi Yezdan'a? Kimin hesabına inmiş, düşünmüyor, Kur 'an . . . Cenab-ı Hak çıkacak, sorsalar, muhatab olan! Bütün evâmire i'lân-ı harb eden şu sefih, Mükellefiyyeti Allah'a eyliyor tevcih! Görür de halini insan, fakat, bu derbederin; Nasıl günahına girmez tevekkülün, kaderin? Sarılmadan en ufak bir işinde esbaba, Muvaffakıyyete imkân bulur musun acaba? Hamâkatin aşıyor hadd-i i 'tidali, yeter! Ekilmeden biçilen tarla nerde var? Göster! «Kader» senin dediğin yolda Şer'a bühtandır; Tevekkülün, hele, hüsran içinde hüsrandır.1 SONUÇ Müslüman toplumunun yüzyıllardır içine girdiği bu girdaptan bir türlü kurtulamamasının temel nedenlerinden birisi olarak “kader” ve “tevekkül” kavramına yüklenen yanlış anlamların yol açtığını söyleyen Akif, Kur’an’ın şirk olarak nitelediği Yahudi düşüncesinde mevcut; “Üzeyir’in Allah’ın oğlu” olduğu şeklindeki inanca yöneltilen şiddetli tenkidi görmeden, Müslüman kültüründe yerleşen her şeyin Allah’a 1 Safahat, 242-244. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 155 yüklenilmesi sonucunda adeta, Allah’ın kendileri için emirlerini yerine getirmekle yükümlü birisi gibi algılanmaya başlandığını, “Hüda’yı kendine kul yaptı kendi oldu Huda” sonucuna vardıracak şekilde yanlış bir inanç ve anlayışın pençesinde debelenip durduğunu söylemekle çok temel bir soruna işaret etmiş olmaktadır. Yaratıcının tabiatta var kıldığı temel yasaları dikkate almaksızın âtıl bir hayatı yaşayan Müslüman toplumunun kurtuluşu Allah’tan beklemesini; Allah’ın adeta her işlerini yerine getirmekle mecbur kılınmış bir hizmetçi konumuna düşürüldüğünü ifade ederken, bunun bile farkına varamayacak kadar koyu bir cehaletin içinde olduklarını belirtmektedir. İslam kelamı açısından çok temel bir sorunu, sosyal yaşam üzerinden değerlendiren Akif, “kader” kavramına yüklenilen yanlış anlam sebebiyle, Müslümanların hayatın bütün alanlarında geri kaldıklarını, âtıl bir yaşamı sürdürürken, ilahi yasaya aykırı bir şekilde başarılı olabileceklerini beklediklerini ve bütün ataletleriyle birlikte Allah’ı adeta kendileri için her işlerini yapmakla yükümlü birisi olarak kurguladıklarını ifadeyle çok yerinde bir tespit yapmaktadır. Akif’in bu değerlendirmesinin üzerinden yaklaşık bir asır geçmesine rağmen gerek düşüncede ve gerekse eylemde bir değişiklik söz konusu olmamıştır. Müslüman coğrafyasının bir bütün olarak içinde bulunduğu durum, ifade edilen bu değerlendirmenin açık bir kanıtı olarak önümüzde durmaktadır. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 156 MEHMED AKİF’TE ÜMMET FİKRİ VE AYRILIKÇI HAREKETLERE BAKIŞI Adil ŞEN GİRİŞ Mehmed Akif ERSOY, 19. Yüzyılın son çeyreği ve 20 yüzyılın ilk döneminde yaşamış, her yönüyle takdir edilen, bu ülkede ve islam ümmeti içinde yaşayan her ferdin kendisinden bir parça bulduğu âbide bir şahsiyettir. O’nu böyle örnek, sevimli ve bizden biri kılan sahip olduğu güzel meziyetleri ve nebevî ahlâkıdır. İstanbul’da doğup büyümüş, devrinin mümtaz simalarından hususi ders almış, o dönemin seçkin okullarından derece ile mezun olmuş, ilmi, irfanı, edebi, ahlakı, çalışkanlığı ile dikkatleri üzerine çekmiş numune bir insandır. Bilhassa olgunluk çağlarında, memleket mes’eleleri, ümmetin sıkıntıları üzerine fikrî ve fiili faaliyetler yapmıştır. Memleketine, ümmet-i islâmiyeye ve insanlığa faydalı çalışmaların içinde olmuş, desteklemiştir. Asıl mesleği baytarlık olduğu halde, resmî olarak bu meşgalenin sahibi iken ilave olarak, diplomasiden üniversite hocalığına, yayıncılıktan fiili toplantılara, millet ve memleket meselelerine müdahil olmuş, resmi ve fahri bir seri vazifenin yürütücülüğünü yapmıştır. Hulasa Akif, derdi ve davası olan bir vatan evladıdır. Derdi ve davası şahsının ve ailesinin ötesinde, tamamen ümmet için ağlamış, ümmet için gülmüştür. Memleketinin, milletinin ve ümmetin her sahada yükselmesi ve yücelmesi için hiçbir fedakârlıktan geri durmamıştır. Yüce  Doç.Dr. Adil ŞEN, Osmangazi Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Öğretim Üyesi. Orcid: 0000000157462327 Email: asen@ogu.edu.tr Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 157 ideallerin tutkunu olmuş, bu hususlarda tembellik ve ihmali, iman, İslâm, ahlâk ve terbiyesine mugayir bulmuştur. Her insan gibi yaptığı çalışmalardan müspet semere almak istemiş veya memleketin giriştiği her faaliyetin muvaffakiyet ile neticelenmesini temenni etmiştir. Bu istek ve temenniler olumlu sonuçlandığında en yüksek perdeden sevinmiş, alkışlamış ve destekçisi olmuştur. Beklentilerinin gerçekleşmediği durumlarda ise üzüntüden, hayal kırıklığına uzanan yelpazede ıstırap duymuştur. Esasen Akif, ümmet uğruna kendisini adamış mustarip bir insandır. Resimlerinin istisnasız hepsinde bu mahzun ve mustarip çehreyi görmek mümkündür. Orhan Okay’ın deyimiyle Akif; “ kendi kararı ve iradesiyle şairliğini toplum acılarına feda etmiş”1 bir insandır. 1. Ümmet Fikri Akif’in yaşadığı çağda Osmanlı aydınları, devletlerinin gidişatını iyi görmedikleri için, herkes bir kurtuluş yolu arıyordu. Ana hatlarıyla o günün aydın ve okumuş insanları Osmanlı için kurtuluş reçetesi olarak düşünülen Osmanlıcılık, İslamcılık, Türkçülük ve Batıcılık şeklinde isimlendirilen fikir cereyanlarına mensup olarak tasnif edilmişlerdir2 . Mehmed Akif bunlardan İslamcılık düşüncesi içinde değerlendirilmiştir. Orhan Okay hocamız bu tasnife ihtiyatla yaklaşır ve ‘Onu İslamcı akım içinde gören biziz’ 3 diyerek o dönemde Akif’in inancının gereğini yaptığını söyler. Atasoy Müftüoğlu ise, ‘Mehmed Akif’in aziz 1 Okay, Orhan. “Düşünce ve Edebiyat Dünyamızda Akif İmajı” Hece Mehmet Âkif Özel Sayısı 133 (Ocak 2008), 578 2 Sina Akşin vd., Türkiye Tarihi (Osmanlı Devleti 1600-1908), (İstanbul: Cem Yayınevi, 1988), 3/342; M. Akif İnan. Mehmet Akif İnan Eserleri, (Ankara: Eğitim bir-Sen, 2016), 1/400-410 3 Orhan Okay. Agm Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 158 islam ümmetinin ortak kimlik, kültür, medeniyet ve aidiyet bilincinin en özgün ve en özgür sesi’1 olarak niteler. Kıymetli edebiyat tarihçimiz Fuad Köprülü’ye göre Âkif, «İslâm İttihâdı mefkûresinin bu kudretli müterennimi, aruza, bütün Türk edebiyatında misli görülmemiş bir kudretle hâkim», «lisanı sade, ifadesi selis, üslûbu canlı», «halk hayatının en basit safhalarını bile en realist bir şekilde şiirlerine koymaktan» çekinmeyen şairimizdir2 . Hatta sosyalist bakış açısı ile Cahit Tanyol, Akif’i İslam enternasyonalisti olarak tanımlar3 . Aslında çok geniş bir hacmi tutacak bu değerlendirmeleri hulasa edecek olursak, Akif’le ilgili kaleme alınan her eserde O’nun İslam Birliği mefkuresi, Müslümanların vahdeti, Osmanlının bu vahdetin öncüsü ve çimentosu olduğu yolunda bir ömür sürdürdüğü ifade edilmektedir. Akif’in başyazarlığını yaptığı, ‘Sırâtı Müstakîm (1908- 1912)’ ve ‘Sebîlü’r-Reşâd (1912-1925)’ dergilerinin her sayısında ‘Âlem-i İslâm’a Dair’ başlığı altında, bir veya birkaç islâm memleketinden haberler, mektuplar ve raporlar yayımladığına şahit oluyoruz. Akif bu yazılar ile okuyucu kitlesini İslam ümmeti, ümmetin birliği, Müslümanların kardeşliği bahislerinde, birbirlerinin sıkıntılarına çare aramak, ümmetin dertlerini kendine dert edinmek ve bu hususlarda bütün müslümanları şuurlandırmak için elinden gelen gayreti esirgememiştir. Ölümsüz eseri Safahat, bir bütün olarak 1 Müftüoğlu, Atasoy. ‘Sorumlu İmanın ve Sorumlu Vicdanın Sesi’ Hece Mehmet Âkif Özel Sayısı 133 (Ocak 2008), 581 2 Fevziye Abdullah Tansel.” Mehmed Âkif Ersoy Hayatı ve Eserleri”, Haz. Abdullah Uçman, ( İstanbul: Ötüken, 2021), 199 3 Tanyol, Cahit. “Mehmet Akif ve İslâm Enternasyonali”, Hece Mehmet Âkif Özel Sayısı 133 (Ocak 2008), 576 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 159 incelendiğinde bu eser baştan sona ümmet-i islâmiyenin, dünyanın neresinde olursa olsun bütün Müslümanları konu edindiğini görürüz. Safahat’da ümmet mevzuu çeşitli münasebetlerle gündeme getirilir. Akif ümmet konusunu işlerken bir başlık altında değil, yeri geldikçe ele alır. Bu ele alış tarzı ve gayesi zaman zaman farklılık gösterir. Her hâlükârda okuyucuyu intibaha getirmek için bu vesileleri ustalıkla kullanır. Ümmet kelimesi, o dönemler ‘millet’ kelimesi ile eşanlamlı kullanıldığı için ‘islam ümmeti/islam milleti’ birbirinin yerine kullanıldığı da olur. Akif ümmet mevzuunu önce müsbet yönüyle ele alır. Çoğunlukla maziye atıfta bulunur, İslam ümmetinin tarihte gösterdiği başarılardan bahseder ve eğer aynı ruh, çalışkanlık, vahdet ve azim gibi hasletlere sarılırsak; benzer başarıları gerçekleştirebileceğimizi işler. Bu mısralarında gayet ümitli ve iyimserdir. Hatta başka milletlerden misal verirken bile konuyu aynı noktaya getirip, dikkat çekmeğe çalışır. Mesela Almanya’nın gerçekleştirdiği kalkınmayı anlatırken, Alman muhatabına söyledikleri aslında onların üzerinden bize ders mahiyetindedir: Sizin işittiğiniz bir terane, bir perde; Beşikte, sonra eşiklerde, sonra mektepte. Hülâsa her çatının altı aynı sesle dolu. Bütün şuûnu bir ahenge rapteden bu yolu Tutunca, gitgide mekteple, kışla, fabrika, fen Seçilmez oldu, hakikat, harîm-i âileden. Bu ittihadı tabî'î yaşatmak isterdi... Asıl kemâlini millet o işde gösterdi: Düşündü hangi semâdan hayâtın indiğini; Düşündü rûh-i umumîyi emziren dîni. Sonunda gördü ki: Ümmette müşterek vicdân Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 160 Tahassüsatını almakta aynı menba'dan; Kurursa bir gün o menba' ne his kalır, ne hayât; Bekâa-yı dîn ile kaaim hayât-ı cem'iyyat; Mukaddesatını tesbîte uğraşıp durdu... Mücerredat-ı kesîfeyle bir cihân kurdu. Alınca şekl-i teayyün vatan heyûlası, Budur revabıt-ı milliyyenin en a'lası, Deyip sarılmada asla tereddüd etmediniz. Nasılsa mektebiniz tıpkı öyle ma'bediniz. Ne çan sadâsı boğar san'atin teranesini, Ne susturur medeniyyet bu ahiret sesini.1 Görüldüğü üzere Almanya’nın beşikten mezara kadar aile, mektep, kışla, fabrika, san’at dünyası, dini müesseseler ve cemiyetin her sahasında vahdetin nasıl bir medeniyet hamlesine yol açtığını tasvir etmiştir. Safahat’ın Dördüncü Kitap kısmında ‘Vaiz Kürsüde’ başlığı altında A’râf Suresi 185. Ayetini2 tefsir sadedinde İslâm ümmetinin yanlış kader ve tevekkül anlayışını, geri kalış sebeplerini irdeler. Sonra o dönemde ehliyetsiz bir şekilde içtihada kalkışanları tenkit eder ve ümmetin bu mühim işin de üstesinden gelebileceğini, fakat şartlarını yerine getirmesi ile bunu başarabileceğini vurgular: Kilitlidir kapı «ümmî duhat» için, amma Kıyam-ı haşre kadar ictihad eder «ulema». Evet, şeraiti mevcûd olunca insanda; 1 Safahat, (Ankara: Büyükşehir Belediyesi Yayını, 1999), Berlin Hatıraları, 378-379 2 Onlar, Allah’ın göklerdeki ve yerdeki kudret ve hakimiyetini görmüyorlar mı? (el-A’râf 7/185) Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 161 Ne kaldı men' edecek içtihadı, meydanda? İle'1-ebed yetişir müctehid bu ümmetten; Şu var ki: Çıkmalı ferda-yı nüra zulmetten.1 Akif, ikinci olarak İslam ümmetinden bahsederken içinde yaşadığı dönem itibariyle üç yüz elli milyon nüfuslu büyük kitlenin, Dünya’nın değişik yörelerindeki haline bakar. Onların içinde bulundukları durumu tasvir eder. Bu tasvirler çoğunluk itibariyle perişan manzaralar ile doludur. Kötümser bir hava sezilir ve bu tasvirlerinde en acımasız tenkitlerde bulunur. Bu tavırda mükemmel bir murakebe/otokritisizm göze çarpar. ‘Ümmet-i merhume, ümmet-i mazlûme’ vb tabirler kullanır. Müslümanların savaş, ihtilal, istila, cehalet, tembellik, zillet ve meskenet vb yollarla nasıl acıklı durumlara düştüğünü yana yakıla anlatır. Ümmetin haline baktım ki: Yürekler yarası! Ne bir ekmek yedirir iş; ne de ekmek parası. Kışla yok, daire yok, medrese yok, mektep yok; Ne kılıç var, ne kalem... Her ne sorarsan, hep yok! Kalmamış terbiye askerde. Nasıl kalsın ki? Birinin ömrü mülazımlıkta geçerken öteki, Daha mektepte iken tayy-ı meratible ferik! Bir müşirlik mi var? Allahu veliyyü't-tevfîk! Hele ilmiyye bayağdan da aşağ bir turşu! Bab-ı Fetva denilen daire ümmî koğuşu. Ana karnından icazetlidir, ecdada çeker; Yürüsün, bir de sarık, al sana kaadiasker! Vükela, neydi ya? Curnalcı, müzevvir, adî; 1 Safahat, Vaiz Kürsüde, 311 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 162 Ne Huda korkuşu bilmiş, ne utanmış ebedi, Güç okur, hiç yazamaz bir sürü hırsız çetesi... Hani, can sağlığıdır doğrusu bundan ötesi! Belki üç beş kişi olsun bulur, irşad ederim, Diye etrafa bakındımsa da, endîşelerim İnkılab eyledi bir namütenahi ye'se, Görünüp süret-i haktan kimi söylettimse. Ekseriyyet kafasız; varsa biraz beyni olan: «Bu hükümet şu ahalîye biçilmiş kaftan! Kime dert anlatacaksın? Hadi anlat şimdi... Ben mi kaldım, neme lazım!» diyerek yan çizdi. Hüsn-i zanneylediğim bir iki fazıl hocanın, İstedim fikrini açmak; dedim: Artık uyanın! Memleket mahvoluyor, din de beraber gidiyor;1 Akif’in ümmet vurgusunu yaparken üçüncü tavrı diyebileceğimiz vaziyeti ise, birçok yerde ve şekilde yaşanılan hâlihazırdaki perişanlıklara rağmen, şartlar ne kadar kötü olursa olsun bir çıkış yolu ve çare sunmaktan geri durmaz. İstikbal için ümitlidir zira başka çare yoktur: Şark'ı baştanbaşa yıllarca dolaştım, gezdim; Hem de oldukça görürdüm... Kafa gezdirmezdim! Bu Arabmış, bu Acemmiş, bu Tatarmış,_demedim. Müslüman unsurunun hepsini gördüm kendim. Küçük âdemlerinin ruhunu tedkîk ettim. Büyük âdemlerinin fikrini ta'mîk ettim. İstedim sonra, neden böyle Japonlar yüksek? 1 Safahat, Süleymaniye Kürsüsünde, 201-202 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 163 Nedir esbâb-ı terakkisi? Yakından görmek. Bu uzun boylu mesâi, bu uzun boylu sefer, Bir kanâat verecekmiş bana dünyâda meğer. O kanâat da şudur: Sırr-ı terakkinizi siz, Başka yerlerde taharriye heveslenmeyiniz. Onu kendinde bulur yükselecek bir millet; Çünkü her noktada taklîd ile sökmez hareket. Alınız ilmini Garb'ın, alınız san'atini; Veriniz hem de mesâinize son sür 'atini. Çünkü kaabil değil artık yaşamak bunlarsız; Çünkü milliyyeti yok san'atın, ilmin; yalnız, îyi hatırda tutun ettiğim ihtârı demin: Bütün edvâr-ı terakkiyi yarıp geçmek için, Kendi «mâhiyyet-i rûhiyye»niz olsun kılavuz. Çünkü beyhudedir ümmîd-i selâmet onsuz.1 Akif, İslam ümmetinin ancak kendi köklerine bağlı, çalışkan ve birlik beraberlik içinde olduğu sürece, yeni bir hamle yapabileceklerini birçok yerde aynı üslupla anlatır. İslamiyetin ilk döneminde Müslümanların birlik ve kardeşlik ülküsü içinde başarıdan başarıya koştuklarını yeri geldikçe misal olarak verir. Akif, ümmet kelimesini Safahat’ında bir yerde hiciv ve istihza sadedinde kullanmıştır. Safahat’ın Altıncı Kitap kısmında Köse İmam, Âsım ile memleket meselelerin konuşurken mektepmedrese ikiliğine temas edip, kendini inkılapçı ve yenilikçi görüp medreseleri yıkanların, çıkan enkaz ile mektep yapacaklarını söylemesi üzerine ‘İnkılâb ümmetinin şânı yakıp yıkmaktır.’ şeklinde hesapsız inkılapçılığın/yıkımın nelere mal olduğunu, bunun çılgınlık, ahmaklık olduğunu izah eder: 1 Safahat, Süleymaniye Kürsüsünde, 231 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 164 – Galiba sen yeniden kızdıracaksın Köse'yi; Söyle, mirasyedi bey, kimdi yıkan medreseyi? Biz miyiz, siz misiniz? Sizsiniz elbet... – Elbet! – Yıktınız kazmaya kuvvet, ne de sür'atle! – Evet.. – Bir hünermiş gibi ikrar ediyor ağzıyle... – Çünkü mektep yapacaktık onun enkaazıyle. – Çünkü mektep yapacakmış!.. Ne kolay söylemesi! Bir kümes yaptığınız var mı ki, bir kaz kümesi? – İnkılâb ümmetinin şânı yakıp yıkmaktır. – Size çılgın demiyen varsa, kuzum, ahmaktır. Yıkmak insanlara yapmak gibi kıymet mi verir? Onu en çolpa herifler de, emîn ol, becerir. Sâde sen gösteriver «işte budur kubbe!» diye; İki ırgadla iner şimdi Süleymâniyye. Ama gel kaldıralım dendi mi, heyhât, o zaman, Bir Süleyman daha lâzım yeniden, bir de Sinan. Bunların var mı sizin listede hiç benzeri, yok. Yâ ne var? Bir kuru" dil, siz buyurun, karnım tok!1 2. Ayrılıkçı Hareketlere Bakışı Akif, ayrılığa, ayrımcılığa, her türlü fitne fesat hareketine; dinin, devletin, milletin ve ülkenin bünyesinde açılabilecek tüm ikilik cereyanlarına kükreyerek karşı durmuştur. O kalemini birlik beraberlik uğruna kullanmıştır. Onun dilinde fırkafırkacılık, tefrika, kavmiyetçilik vb. akımlar fasit davalardır. Birliğin sarsılmasına ve nihayet kalenin içten alınmasına hizmet ettiği için lanetli tohumlardır. Bunları yaymaya çalışanlar, ülke1 Safahat, Âsım, 443 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 165 içinde vatansızlar, sömürgeci misyonerlerdir. Müsaade edenler dünyanın gidişatını anlamayan sığ siyasetçiler, beyinsiz kafalar ve vurdumduymaz yetkililerdir. Akif, din-devlet ayrımına, asker içindeki ikilik hareketlerine, halk-aydın uzaklaşmasına, mektep-medrese çekişmesine, kardeşliğe halel getiren her harekete karşı kalemini kullanmış, mücadeleden vazgeçmemiştir. Bu mevzuda kimsenin makam ve mevkiine aldırış etmeden, hatır gönül dinlemeden ümmetin salâh ve selâmeti muvacehesinde doğru bildiklerini ifade etmekten çekinmemiştir. Mevzu ile alakalı kısa bir girişten sonra Akif’in tefrika/ayrımcılıkla ilgili fikir ve his dünyasını kendi ağzından dinleyebiliriz: Ey cemaat, uyanın, elverir artık uyku! Yok mu sizlerde vatan namına hiçbir duygu? Düşmeden pençesinin altına istikbalin, Biliniz kadrini hürriyetin, istiklalin … Müslümanlık sizi gayet sıkı, gayet sağlam Bağlamak lâzım iken, anlamadım, anlayamam Ayrılık hissi nasıl girdi sizin beyninize? Fikr-i kavmiyyeti şeytan mı sokan zihninize? Birbirinden müteferrik bu kadar akvâmı, Aynı milliyetin altında tutan İslam’ı Temelinden yıkacak zelzele, kavmiyettir. Bunu bir lahza unutmak ebedî haybettir… … Girmeden tefrika bir millete, düşman giremez; Toplu vurdukça yürekler, onu top sindiremez. Bırakın eski hükümetleri meydandakiler Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 166 Yetişir, şöyle bakıp ibret alan varsa eğer. İşte Fas, işte Tunus, işte Cezayir, gitti! İşte İran’ı da taksim ediyorlar şimdi. Bu da gayetle tabi’i, koşanındır meydan; Yaşamak hakkını kuvvetliye vermiş Yaradan Müslüman, fırka belasıyla zebun bir kavmi Medeni Avrupa, üç lokma edip yutmaz mı? Ey cemaat, yeter Allah için olsun, uyanın… Sesi pek müthiş öter sonra kulaklarda çanın!1 Akif bu satırlardan sonra, İran’ın yıkılışı sırasında bütün dünyada yer yerinden oynarken, Müslümanlardan kimsenin kılının kıpırdamadığını, İslam kardeşliğinin icabının duygusuzluk olmadığını söyler. Osmanlı’nın İslam’ın son ümit ışığı olduğundan bahisle, emperyalist milletlerin gayzına karşı sivilasker herkesi uyarır ve memleketin karmaşa içinde olduğu ikazını tekrarlar. Ders almazsak olacakları çok yalın bir dille ifade eder: Durmasın sonra kazan kaldıradursun ordu, Düşmanın safları çiğner bu mukaddes yurdu. Enbiyâ yurdu bu toprak; şühedâ burcu bu yer, Bir yıkık türbesinin üstüne Mevlâ titrer! *** Hem vatan gitti mi, yoktur size bir başka vatan; Çünkü mirasyedi sail kovulur her kapıdan!2 Akif ikazlarında haklı çıkar, II. Meşrutiyet (1908) sonrasında, basiretsiz idarecilerin elinde ülkede kargaşa çıkar. 1910 yılında Arnavutlık’ta ayrılıkçı bir isyan başlar. İki yıl süren bu huzursuzluklar, tam da Balkan harpleri ve Trablusgarp savaşı 1 Safahat, Süleymaniye Kürsüsünde, 219-221 2 Safahat, Süleymaniye Kürsüsünde, 222 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 167 sırasında devleti meşgul eden bir başka bunalım olur. Akif, ayrılıkçılığı=kavmiyetçiliği yeren bir hadis-i şerif’in1 serbest tercemesinden hareketle ittihatçıların idarede gösterdikleri zafiyeti, Balkan kavimlerinin (Sırp-Yunan-Bulgar) Müslümanlara=Osmanlı’ya karşı birlikte hareket etmelerini hatırlatır. Yıldırım’ın, Murad’ın aldığı toprakların elden gidişini anlattıktan sonra sözü Arnavutluk davasına getirerek, kurulan hülyadan uyanışın “kanlı sabah’ından ibret alınması sadedinde diğer bütün Müslüman unsurları uyarır: Seni tahrik eden üç beş alığın ma’rifeti. Ya neden beklemiyordun bu rezîl âkibeti. Hani milliyyetin İslâm idi... Kavmiyyet ne! Sarılıp sımsıkı dursaydın a milliyyetine. “Arnavutluk” ne demek var mı şerîatte yeri? Küfr olur başka değil, kavmini sürmek ileri. Arab’ın Türk’e, Laz’ın Çerkes’e yâhud Kürd’e; Acem’in Çinli’ye rüchânı mı varmış? Nerde! Müslümanlık’ta “anâsır” mı olurmuş? Ne gezer! Fikr-i kavmiyeti tel’în ediyor Peygamber. En büyük düşmanıdır ruh-i n Nebî tefrikanın Adı batsın onu İslam’a sokan kaltabanın. *** Artık ey millet-i merhûme sabâh oldu uyan! Sana az geldi ezanlar, diye ötsün mü bu çan? 1 “Nizar evladı: Yetişin Ey Nizaroğulları! Yemenliler de: Yetişin Ey Kahtanoğulları! dedi mi hemen tepelerine felaket iner, hemen Allah’ın nusreti üzerlerinden kalkar, hepsine birden de kılıç musallat olur. (Bkz.”Nuaym b. Hammad, Kitâbu’l-fiten, Nşr. Semîr b. Emin Züheyrî, (Kâhire: Mektebetü’t-Tevhid, 1991), I, 397 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 168 Ne Araplık ne de Türklük kalacak aç gözünü! Dinle Peygamber-i Zîşânın İlahî sözünü. Türk Arabsız yaşamaz, Kim ki “yaşar” der, delidir! Arab’ın Türk ise hem sağ gözü hem sağ elidir. Veriniz baş başa; zira sonu hüsrân-ı mübîn Ne hilâfet kalıyor ortada billâhi ne din! “Medeniyyet” size çoktan beridir diş biliyor; Evvelâ parçalamak, sonra da yutmak diliyor! Arnavutlar size ibret olacakken, hâlâ, Ne bu şûride siyaset, ne bu fasid da’va? Görmüyor gittiği yanlış yolu, Zannım, çoğunuz… Size rehberlik eden haydudu artık kovunuz!1 Akif, Safahat’ının dördüncü kitabı Fatih Kürsüsünde İslam âleminin, Osmanlı’nın çeşitli dertlerini dile getirirken mektepmedrese ikiliğine parmak basar, “milletin öz evladı”, “yabancıdan daha düşman kesildi birbirine” tesbitinde bulunur. İlerleyen sayfalarda “Vaiz Kürsüde” kısmında, vaizin ağzından cehaleti “felaketin başı” olarak gösterip, sözü yine “tefrika”ya getirir: Şu cehlimizle musibet mi kaldı uğramadık? Mahalle mektebi olsaydı bizde vaktiyle; Ya uğrasaydı kalanlar güzelce ta’dîle; Yarım pabuçla gezen, donsuz üçbuçuk zibidi, Bir Arnavudluğu isyana kaldırır mı idi? Bugün ânâsır-ı İslam’ı bir denî cereyan Sürüklüyor ki: Bakın nerden eyliyor nebean. Felâketin başı, hiç şüphe yok, cehâletimiz; 1Safahat, Hakkın Sesleri, 247-248 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 169 Bu derde çâre bulunmaz -ne olsa- mektepsiz. Ne Kürd elifbeyi sökmüş ne Türk okur, ne Arab; Ne Çerkes’in, ne Lâz’ın var bakın, elinde kitab! Hülâsa, milletin efrâdı bilgiden mahrûm. Unutmayın şunu lâkin: “Zaman: Zaman-ı ulûm!”1 Asrın ilimlerini tahsil etmekle birlikte, mukaddesata azami saygı göstermenin şart olduğunu, “anasır-ı İslam’ı / İslam milletlerini” müşterek vatana bağlamanın, ancak İslam’a bağlılıkla mümkün olacağını söyler. Osmanlı’nın gevşemesi veya yokluğunun “üç yüz elli milyonluk” İslam âleminin intiharı olacağı, dünyanın Hıristiyan hâkimiyetine girmesi anlamına geleceği ikazında bulunur: “Nedir bu tefrika, yâhu! Utanmıyor musunuz? Geçen fecâyi’e hâlâ inanmıyor musunuz? Gömülmek istemeyenler boyunca hüsrâna; Nifâkı gömmeli artık mezâr-ı nisyâna.”2 Akif, Müslümanların namaz kılarken gösterdiği “vahdet manzarasını” misal vererek hayatın her safhasında bu birlik şuurunun devam etmesini tavsiye eder: O halde vahdete hâil ne varsa çiğneyiniz… Bu ayrılık da neden? Bir değil mi her şeyiniz? Ne fırka herzesi lâzım ne derd-i kavmiyet; Bizim diyânete sığmaz sekiz, dokuz millet! Bütün bu tefrikalar, etsenizdi istikrâh, Görürdünüz nereden geldi... Yâ ibâdallâh!3 1 Safahat, Fatih Kürsüsünde, 316 2 Safahat, Fatih Kürsüsünde, 319 3 Safahat, Fatih Kürsüsünde, 321 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 170 Bu mısraları takip eden satırlarda her türlü nifak–şikak alametlerinden kurtulmamız gerektiğini, Balkan harpleri sırasında on binlerce insanın/Müslümanın günahsız yere katledildiğini, ocakların acımasızca söndürüldüğünü, milletin mukaddesatının ayaklar altına alındığını etkili bir ifadeyle gözler önüne serer: Bütün yıkılmış ocak, başka şey değil görünen; Yüz elli bin bu kadar hânümânı buldu sönen! Siz, ey bu yangını ihzâr eden beş altı sefîl, Ki ettiniz bizi Hırvat’la Sırb’a karşı rezîl! Neden hükûmete Kur’an’la bağlı Arnavud’u Ayırdınız da harâb ettiniz bütün yurdu? Nasılmış, anlayınız iddiâ-yı kavmiyet? Ne yolda mahvoluyormuş bakın ki millet! Siz, ey bu zehri en evvel kusan beyinsizler! Kaçıp da kurtuluruz sandınız… Fakat ne gezer!1 Müşterek vicdanın oluşması ve millî rabıtalar için din menbaından beslenmemizi, cemiyetin bekasının ancak bu yolla olacağını örneklerle açıklar. Mısır ve Hindistan’ın İngilizler tarafından nasıl işgal edildiğini, Mısır’ın İslam âleminin beyni, Hindistan’ın ise gövdesi mesabesinde olduğunu, İngilizlerin bu ikisini de etkisiz hale getirdiklerini, bir sonraki adımın ne olacağını isabetle haber verir: Biz İngilizler olup hali önceden müdrik; O beyne pençeyi taktık, o göğse yerleştik. Yolundadır işimiz bağladık mı kıskıvrak! Hem öyle zorla değil, çünkü “fikr-i kavmiyet” Eder bu gâyeyi teshîle pek büyük hizmet. 1 Safahat, Fatih Kürsüsünde, 333 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 171 O tohm-i lâ’neti baştan saçıp da orta yere, Arab’la Türk’ü ayırdım mı şöyle bir kerre, Ne çırpınır kolu artık ne çırpınır kanadı; Halîfe’nin de kalır sâde bir sevimli adı! Donanmamızla verip, sonra, Şark’ı velveleye, Birinci hamlede bayrak diker Çanakkale’ye;1 I. Dünya Harbi sırasında (1915) yazılan bu şiir ışığında son yüzyılın tarihini okuyacak olursak, tefrikanın, ayrı baş çekmenin İslam âlemine, Osmanlı’ya nelere mal olduğunu; savaş sonrası İngilizlerin bilhassa Mısır, Irak ve Arabistan’da, Fransızların Suriye ve Kuzey Afrika bölgelerinde, neyi nasıl başardıklarını daha iyi anlamış oluruz. Kaldı ki o günden bugüne yapılanlar da mahiyet itibariyle çok farklı şeyler değildir. M. Akif, bazen işlediği konuyu müsbet tarafından alır, teşvik ve moral yükleme sadedinde kullanır. Safahat’ın beşinci kitabında, “Necid Çöllerinden Medine’ye” başlıklı şiirinde, uzun meşakkatli bir yolculuktan sonra dünyanın her bir tarafından gelmiş Müslümanların ‘Mescid-i Nebi’de omuz omuza namaz kılışını, buradaki kardeşlik ve vahdet manzarasını tasvir ederken yine ümmetin birlik ve beraberliğine vurgu yapar: Bu başka başka lisanlar, bu herc ü merc âvâz, Birer niyâz idi Mevlâ’ya... Hem de aynı niyâz! Evet, şu önde duran ihtiyar Serendibli, Ya arka saflara düşmüş zavallı Mağribli; Dalıp dalıp gidiyorken semâyı merhamete, Gerek bu âleme âid, gerekse âhirete, Ne istesin ki, berâberce ben de istemeyim? Şu ben ki... Her birinin ayrı ayrı kardeşiyim. 1 Safahat, Berlin Hatıraları, 384 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 172 Ezelde kaynaşan ervâha ayrılık var mı? Cihan yıkılsa bu vahdet yerinden oynar mı? Olunca minberimiz, Arş’ımız, Hudâ’mız bir; Benim de beklediğim nûr onun da gâyesidir.1 Akif, Asım’ın ilerleyen sayfalarında mektep-medrese kavgasının topluma verdiği zararları sayarken, bu arada halkaydın ayrışmasına dikkat çeker. Medresenin ve cami imamının toplumdaki bütünleştirici rolünü ele alır: Halkı irşâd edecek var mı ya sizden başka? Onu insan bile saymaz, mütefekkir tabaka! Köylüden milletin evlâdı kaçarken yan yan Sizdiniz köydeki unsurla berâber yaşıyan. Rûhunuz halkımızın, köylümüzün rûhuna denk; Sözünüz bir, özünüz bir, o ne mes’ûd âhenk! Biz bu âhengi harâb etmeyecektik, ettik; Kapanır türlü değil açtığımız kanlı gedik. Ne kadar benziyoruz şimdi sakat bir duvara… Vahdetin tertemiz alnında ne çirkin bu yara Hadi iş gör bakalım, var mı ki imkân? Nerde! İkilik, azimle hâil kesilir her yerde.2 I. Dünya harbinin bitimine yakın bir zamanda yazdığı “Hâlâ mı Boğuşmak” başlıklı şiirinde Enfal suresi 46. ayetinin3 serbest tercemesinde Vahdet-Tefrika mukayesesi yapar. Sosyolojik olgu olarak tefrikanın bir millete verebileceği zararı tasvir eder. 1 Safahat, Necid Çöllerinden Medine’ye, 394-395 2 Safahat, Âsım, 437 3 “Birbirinize girmeyin ki maneviyatınız sarsılmasın, devletiniz gitmesin.”( El-Enfâl 8 /46) Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 173 Sen! Ben! desin efrâd, aradan vahdeti kaldır; Milletler için işte kıyâmet o zamandır. Mâzîlere in, mahşer-i edvârı bütün gez: Kanûn-i ilâhî, göreceksin ki değişmez.1 Tefrikaya karşı çıkan Akif birlik beraberlik ve kardeşlik temalarını işlediği “Vahdet” isimli şiirinde ise İslam’ın ilk yıllarında Müslümanların birbirine candan bağlılığını gösteren bir sahneyi canlandırır. Olay Yermuk harbinde geçmiştir. Şahadet anında su isteyen üç sahabinin, kardeşlerini tercih ederek, bir damla suya hasret gidişlerini etkili bir şekilde hikaye ettikten sonra, sözü yaşadığı döneme getirir: Şark’ınki mefahir dolu, mâzî-i kemâli, Yâ Rab, ne onulmaz yaradır şimdiki hâli! Şirâzesi kopmuş gibi, manzûme-i imân, Yaprakları yırtık, sürünür yerde, perîşan. “Vahdet” mi şiârıydı? Görün şimdi gelin de: Her parçası bir mel’abe eyyâmın elinde! Târîhîne mev’ûd-i ezelken “ebediyyet”, Ey, tefrika zehriyle şaşırmış giden, ümmet! “Nisyân”a çıkan yolda mı kaldın güm-râh? Lâ-havle ve lâ-kuvvete illâ billâh!2 Bu şiirin yazıldığı 1924 yılı, ülke içinde gruplaşan kesimlerin birbirini tasfiye ile uğraştıkları esnada, Suriye’de Fransızlar, Irak, Mısır ve tüm Arabistan’da İngilizler, Kafkasya’da Ruslar vb. istedikleri şekilde hareket etmektedirler. 1 Safahat, Hâla mı Boğuşmak, 510 2 Safahat, Vahdet, 535 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 174 Zaman Akif’i haklı çıkarmıştır ama o haklı çıkmaktan memnun değildir. Aksine üzgündür ve ıstırabı sonsuzdur. Parçalanan ve her biri emperyalist ülkenin elinde oyuncak durumuna düşen Müslümanlar için dua eder: “Yâ Râb, şu muazzam Ramazan hürmetine, Kaldır aradan vahdete hâil ne ise; Yâ Râb, şu asırlarca süren tefrikadan Artık ezilip düşmesin Ümmet ye’se. Mâdâm ki verdin bize bir rûh-i nevin… Yâ Râb, daha bir nefha-i te’yîd insin.1 SONUÇ Bütün buraya kadar yazdıklarımızı özetleyecek olursak Akif, her halükârda Müslümanların birliğinden yanadır. Tevhid inancının sosyal yansıması, vahdeti gerektirir. Her sahada ve her kademede birlik ve beraberlik asıldır. Köylü-şehirli, asker-sivil, mektep-medrese ayırımcılığı toplumu helak eder. Kavim, ırk, mezhep gibi hususlar, ayrılığa değil marifete vesile olmalıdır. Kur’an ve Sünnet’in ruhu, tarihi tecrübe ümmetin topyekûn birliğini gerektirir. Her türlü unsuriyetçilik, nifak ve şikak, lanetli tohumlardır. Adı, unvanı ideolojisi ne olursa olsun, ayrılığa sebebiyet verecek hiçbir düşünce ve hareket makbul değildir. Bu düşünce akımları ve hareketler dinî ve itikadî yönden batıl, siyaseten yanlış, ahlaken de düşüklüktür. Sosyolojik olarak ise toplumları paramparça eden zararlı akımlardır. Toplumum çözülmesi veya Müslüman unsurların kavmiyetçilik hastalığı ile ayrı baş çekmeleri, kendini medeni olarak takdim eden Avrupa’nın öteden beri diş bilediği İslam dünyasını, işgal ve istila 1 Safahat, Ramazan, 604 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 175 etmesini kolaylaştırır. Sonuç olarak, ayrımcılık ve bölücülüğün varacağı nokta, Avrupa emperyalizmine yem olmaktır. Elden çıkan İslam memleketlerinde olduğu gibi, elden çıkacak yurt ve insanlarımızın Avrupa’nın kahredici hakimiyeti altında ‘çekmediği melanet’, tatmadığı acı ve zillet kalmayacaktır. Bu münasebetle Âkif’in vecize haline gelmiş bir mısraı ile konuyu bitirmek istiyoruz: ‘Girmeden tefrika bir millete düşman giremez, toplu vurdukça yürekler onu top sindiremez’. Büyük şair ve mütefekkirimiz Mehmed Akif’i rahmet, minnet ve şükranla yâd ediyoruz. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 176 KAYNAKÇA Akşin, Sina. Türkiye Tarihi (Osmanlı Devleti 1600-1908), İstanbul: Cem Yayınevi,1988. Ebû Abdillah Nuaym b. Hammad b. Muâviye el-Huzâî el-Mervezî, Kitâbu’l-fiten, Nşr. Semîr b. Emin Züheyrî, Kâhire: Mektebetü’t-Tevhid, 1991/1412. Ersoy, Mehmed Âkif. Safahat. Ankara: Büyükşehir Belediyesi Yayını, 1999. İnan. Mehmet Akif. Mehmet Akif İnan Eserleri, Ankara: Eğitim bir-Sen, 2016. Müftüoğlu, Atasoy. ‘Sorumlu İmanın ve Sorumlu Vicdanın Sesi’ Hece Mehmet Âkif Özel Sayısı 133, 580-581 (Ocak 2008). Okay, Orhan.” Düşünce ve Edebiyat Dünyamızda Akif İmajı” Hece Mehmet Âkif Özel Sayısı 133, 578-579 (Ocak 2008). Tansel, Fevziye Abdullah. Mehmed Âkif Ersoy Hayatı ve Eserleri, Haz. Abdullah Uçman, İstanbul: Ötüken,2021. Tanyol, Cahit. “Mehmet Akif ve İslâm Enternasyonali”, Hece Mehmet Âkif Özel Sayısı 133, 576-577, (Ocak 2008) Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 177 FİKİR VE AKSİYON BAĞLAMINDA MEHMET AKİF ERSOY Zeki TAN "Ölmüşleri yaşatan, yaşayanların bellekleridir." Marcus Tullius Cicero GİRİŞ Kur'ân-ı Kerîm insan inanç ve ahlak ilişkisini ilk insan ve ilk peygamberin ev halkının bireyleri olan Hâbil ve Kâbil prototipleri üzerinden verir. Çünkü insan ve ahlak ilişkisi retorik üzerinden değil amel ve aksiyon üzerinden daha net anlaşılır. Tarih boyunca gönderilen bütün kutsal metinlerin taşıyıcıları olan Peygamberlerin söylediklerinden ziyade ahlaki davranışları okuyucuların dikkatine verilir. Son vahiy Kur'ân-ı Kerîm'in bize aktardıklarına göre Hz. İbrahim, din mensuplarının; Yahudi, Hristiyan, Hanif ve Müslümanların sahiplendiği anonim bir prototiptir. Müşrikler bile kendilerini İbrahim’e nispet ederek yolundan gittiklerini söylemekten çekinmemişler: Bu sahiplenmede yaptıkları yanlışları İbrahim Peygamber üzerinden “meşrulaştırmaya” çalışmışlardır. Kur’ân Mekke’de bütün inanç gurupları tarafından “bilinirliği” müsellem olan Hz. İbrahim olmak üzere Hz. Nuh, Hz. İsa, Hz. Mûsa Peygamberleri yoğunlukla anlatır. Özellikle  Iğdır Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi, zekitan64@windowslive.com Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 178 “İbrâhim’de ve onunla beraber olanlarda size güzel bir örnek vardır…” (60/4,5) âyetinde Hz. İbrahim'in rol-model olarak takdim edilmesi kendisini sahiplenenleri tevhid yoluna çağırmasının tekrarlanmasıdır. Çünkü tevhit mesajı Hz. Âdem'den başlayıp kıyamete kadar ya peygamberlerin dilinden veyahut Peygamber varisi olan ilim adamları üzerinden iletilmeye devam edecektir. Kur’ân’da anlatılan bütün peygamberler örnek olmakla birlikte “Üsve-i hasene” kavramı sadece Hz. Peygamber ve Hz. İbrahim ve onunla beraber olanlar için kullanılmıştır. Hz. İbrahim’in hem çağları aşan hem de evrensel ölçekte rol-model oluşunun sacayakları bilindiğinde “ahlak krizleriyle” boğuşan insanlık için ümit ve umut ışığı olabilir. İbrahim Peygamberin şirkle olan mücadelesinin evrensel ölçekte ortaya konması halinde kendisini sahiplenen bütün inanç mensupları için bir ahlaki model, ölçüt ve mi’yar görevi üstlenebilir. Çünkü şirk problemini çözmeden ahlak problemini çözmek imkânsızdır. Şirk bizatihi belirsizlikler üzerine inşa edildiğinde onun üzerinden ahlak bina etmek zordur. Kur’ân Hz. İbrahim üzerinden “iman ve ahlak” toplumunun inşasında temel parametreleri de verir. Şirke “tavır takınma”, “karşı duruş sergileme”, ahlak ve şirk arasındaki ilahi sınırı tayin ve tespit etmede İbrahim peygamber nevi şahsına münhasır bir örnektir. Ahlaki örneklik sadece peygamberler üzerinden değil bir de sâlih ve sâliha karakterler üzerinden verilir. Vahiy bu sâlih insanları geleceğe taşıyarak inşa edeceği fertlerin önüne örnek modeller olarak koyar. Mesela; Allah’ın kitabında özel yer ayırdığı ve 31. Sûreye isminin verildiği sâlih insanlardan birsi de Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 179 Hz. Lokman’dır. Bir diğeri de vahyin "Firavun, Musa’ya “Bak”, dedi, eğer benden başka bir tanrı benimsersen, seni mutlaka hapse attırırım!”(Şuara, 26/29) "…ülke halkını kastlara, sınıflara ayırmıştı. (Öyle ki,) onlardan bir kısmını iyice hor ve güçsüz görmek istiyor (ve bunun için de) erkek çocuklarını öldürüyor, (yalnız) kadınlarını sağ bırakıyordu…" (Kasas, 28/4) Firavun: “Ben size izin vermeden mi o'na inandınız?” dedi, (…) bu ihanetinizden ötürü, hiç şüpheniz olmasın, çoğunuzun ellerini ayaklarını kesivereceğim; ve yine hiç şüpheniz olmasın ki, pek çoğunuzu da hurma kütüğüne asacağım…" (Ta-hâ, 20/71) şeklinde aktardığı ifadelerden anlaşıldığı gibi dönemin büyük despotlarından olanın eşi Âsiye'dir. Kur'ân Âsiye'nin içinde yaşadığı bütün debdebeye rağmen âhiretin kalıcılık ve bakiliğinden vazgeçmediği “…Ya Rabbî! Sen kendi nezdinde, cennette benim için bir konak yaptır, beni Firavun'dan ve onun kötü işinden kurtar, beni bu zalimler gürûhundan halas eyle! ” (Tahrîm, 66/11) duasını Kur'ân bize aktararak hem onu ölümsüzleştirir hem de ahlaki bir model olarak önümüze koyar. Bu mesajla Kur'ân bize de sâlih ve sâliha insanların ahlaki davranışlarını tarihe not düşülmesi için taşımamızı tavsiye eder. Çünkü bir ilahî mesajın hayata taşınabilmesi salt retorik üzerinden değil "amel ve aksiyon" üzerinden mümkündür. Eğer bir mesaj fiiller üzerinden hayata yansımıyorsa o mesajın tarihe taşınması ve toplumda etki bırakması kolay değildir. Tavır ve duruş sahibi olmak bazen kitaplar yazmaktan daha etkileycidir. Tıpkı felsefe tahinde Sokrates'in kitab yazmamasına rağmen sahip olduğu duruşuyla yazılı metinlerden daha etkileyici olabildiği gibi… Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 180 Kur'ân sözü sözün sahibinden ayırmaz. Bu da ancak ayrılmamazlık anlamındaki dikotomik ilişkiyle mümkündür. Hz. Âişe'ye eşinin ahlakı sorulduğunda soranın dikkatleri sözlü mesaja Kur'ân'a çevrilmiş "siz Kur'ân okumuyor musunuz? O'nun ahlakı Kur'ân'dı" demişti.1 İnsanlık tarihi boyunca peygamberler vasıtasıyla gönderilen bütün vahiyler insanlığın yanlış gidişatına "burası çıkmaz sokak" mottosunda geçtiği üzere birer müdahaledir. Bütün müdahaleler insanlığın lehine olmuş ve yapılan müdahalelerin sebebi de ahlakî krizlerdir. Kur'ân'ın yaklaşık üçte birine tekabül eden Kur'ân kıssalarına baktığımızda zikri geçen kavimlerin helak oluş sebeplerinin ahlakî sapma olduğunu görürüz. Mesela; Lut kavminde görülen cinsel sapkınlık (A'raf, 7/80-84) Şuayb kavmindeki ticari ahlaksızlık, (A'raf, 7/85-93) Âd kavminin âsilik (Ahkâf, 46,21-26) Sebe toplumunda nankörlük, (Sebe, 34/15-20) Semud kavminin azgınlığı vb. çirkinlikler helak edilen panoramadan sadece bir kaçıdır. Bir de günümüz dünyasında livata gibi bazı ahlaki sapkınlıkların "bireysel özgürlük" adına savunulur olması hatta bazen meşrulaştırılıması da diğer bir konu olarak insanlığın önünde durmaktadır. Küresellleşen ahlaki yozlaşmalar ya bütün ilahî mesaj taşıyıcıları tarafından "küresel vicdanlar" inşa ederek beraber çözeceği ya da bütün son dönemde yaşadığımız covid 19 gibi herkesi etkiler. 1 Ahmed b. Hanbel, Müsned V, 163; Diğer farklı rivâyetler için bk. Müslim, Müsâfirin 39; Ebû Davud, Tatavvu' 26; Nesâî, Kıyâmu'l-leyl 2; Dârimî, Salat 165; Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 54, 91, 188, 216. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 181 1. Ahlakî Kriz ve Prototip İlişkisi Kur’ân amel bilgi uyumsuzluğunu geçmiş ümmetler üzerinde şöyle kınar; “Siz kendinizi unutarak diğer insanlara erdemli olmayı mı öğütlüyorsunuz -hem de ilahî kelâmı okuyup durduğunuz halde? Siz hiç aklınızı kullanmaz mısınız?” (Bakara, 2/44) Bu durum aşçının iyi yemek yapmaktansa sadece tarif etmesi, marangozun mesleğini anlatıp gereğini yapmaması, terzinin sanatını icra etmeyerek reklam yapması, ustanın işini yapmayarak lafazanlık yapmasından farksızdır.1 Halil Cibran’ın “Sözden ve söz ehlinden çok usandım. Bu âlemde gidip aralarına katılabileceğim bir dilsizler topluluğu var mıdır acaba? Allah bana acır ve bir sağırlık armağanı verir de ebedi sessizlik cennetinde mutlu olarak yaşar mıyım? Yerin yüzünde dillerin verdiği rahatsızlıktan azâde bir köşe var mıdır? Yeryüzü sakinleri arasında konuşarak nefsine tapınmayan var mıdır hiç? Varlık toplulukları arasında ağzı söz haramileri için mağara olmayan biri var mıdır?” diyerek söz amel ilişkisindeki "söz haramileri" şeklindeki formülü anlamlıdır. Toplumda insanları etkiliyen insanlar "söz ve amel" birlikteliğine dikkat edenlerdir. Yazımıza konu olan Mehmet Âkif Ersoy'un dönemin ne devlet adamlarına ne de edebiyatçılara nasip olmayan tarihi süreçteki unutulmamasının sebebi de söyledikleriyle yaptıklarının uyumluluğudur. Hatta Mehmet Âkif Ersoy "kurduğu her bir cümleye fiilleriyle hayat veren ve bunu karaktere dönüştürendir" şeklinde tarif edilir. Mehmet Âkif’in yakın arkadaşı Mithat Cemal Kuntay “Mehmet Akif, yalan söylemeye muhtaç olmadan hayatını baştan başa anlatabilirdi” diyerek gerçek karakterini anlatır. Aslında 1 İbn Âşur, Muhammed, et-Tahrir ve’t-Tenvir, Tunus, 1984, I, 474. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 182 Mehmet Âkif Ersoy'u yaşatan yazdıklarıdır. Bu yazdıklarını beslendiği vahye borçludur. Çünkü vahyin ilk dönem nazil olan altmışsekizinci sûreyi "kalem sûresi" olarak anması ve hemen ilk âyetlerinde "kaleme ve (onunla yazanların) yazdıklarına yemin olsun!" demesi hem bu âyetlerin indiği Mekke toplumundaki şifahi kültürün daha sonra "kitap medeniyeti" inşa edecek yazı kültürünün startını vermiş oluyordu. Çünkü yazarların yazdıkları yazılar insanlardan daha uzun ömürlü olabiliyor. Dünyanın değişik bölgelerindeki kaya resim ve yazıtları onları yazanlardan daha uzun ömürlü olmuştur. Bir de bu yazılanlar Mehmet Akif'te olduğu gibi bir karaktere dönüşüyorsa iki boyutuyla kalıcı oluyor. İnsanlar vefat edenleri unutur, unutabilir. Fakat hafızalarındaki bilgileri toplumla paylaşanlar süresiz olarak hafızalardaki yerlerini inadına korumaya devam etmektedirler. Bu durum insanla bilgi arasındaki bağın da hem kalıcılığına hem de sürekliliğine hizmet eder. Herşey vahyin ifadesindeki gibi "onların yaptıkları her işin üzerine varıp, hepsini toz duman edeceğiz" (Furkân, 25/23) dediği zaman diliminde yazılanlar kalıcı olacak. Hatta bazen şahitlik edecektir. 2. Mehmet Âkif Ersoy Bilgi İlişkisi Vahyin müntesiplerine ilk emrinin iman ediniz, namaz kılınız, oruç tutunuz, hac ibadetini yapınız formunda değil de “oku" (Alak, 96/1) olması anlamlıdır. Çünkü genel kanaat haline gelen hususlardan birisi de şudur. Bazı problemler vardır onları çözdüğünüzde buna bağlı olarak birçok problem kendiliğinden çözülür. Bilgi problemi böyledir. Bilgi problemi çözüldüğünde ekonomik geri kalmışlık çözülür. Bugün dünyada en büyük ekonomiye sahip ülkeler aynı zamanda bilgi üreten uluslararası Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 183 üniversitelere sahip ülkelerdir. Bilgi problemini çözdüğünüzde adalet problemini çözersiniz. Bugün uluslararası "rule of law ındex” “hukukun üstünlüğü endeksinde" üst seviyede olanlar bilgi problemini büyük oranda çözen ülkelerdir. Bilgi problemini çözdüğünüzde ülkenizin temel haklar, şeffaflık, kişilerin can ve mal güvenliği, hukuki ve idari düzenlemelerin uygulanması, vatandaşların adalete erişebilirliğini büyük oranda çözersiniz. Çünkü bu özelliklerin iyi olduğu toplumlar bilgi problemini çözen ülkelerdir. Bunları dikkate alınca vahyin ilk emrinin niçin "oku" olduğunu daha iyi anlarız. Mehmet Âkif Ersoy İstanbul Fatih Camii vaazında; "maarif, maarif! Bizim için başka çare yok; eğer yaşamak istersek her şeyden evvel maarife sarılmalıyız. Dünya da maarifle, din de maarifle, ahiret de maarifle… Hepsi, her şey maarifle kaim. Bizim dinin cehalete tahammülü yok, cahiller eline geçince mahvolur…" diyerek bilginin tek kurtuluş öğesi olduğuna ve hayatımızdaki yerine dikkat çeker. 3. Mehmet Âkif ve Çalışma Mehmet Akif'in yaşadığı dönem toplumun sıkıntılarla karşılaştığı bir zaman dilimidir. Âkif bu dönemde şâir'in dediği gibi "neler yapmadık şu vatan için kimimiz öldük; kimimiz nutuk söyledik" formunda değil, yapması gereken hususları yerine getirmekten çekinmemiştir. Âkif'e göre bir fiili dile getirmek değil onu bizatihi yapmak anlamlıdır.1 Bu da bir mecburiyyettir. Söz-fiil aykırılığı insanı Allah'a sevimsiz kişi yapar. (Saff, 61/3) 1 Topçu, Nurettin, Mehmet Âkif, Dergâh Yayınları, İst. 2011, s. 81. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 184 Mehmet Âkif hayatı boyunca yaşadıklarını şiire dökmüş, şiirleştirdiği yazıları da hayatına aktarmıştır. Mehmet Âkif’in yakın dostu Mahir İz “Âkif Bey ya okur, ya okutur, ya yazar yahut fıkra anlatır veya dinlerdi. Abes ve manasız sözden sıkılırdı. Uzatmadan keser, başka söze geçerdi…1” şeklinde anlatır. ” …Çalış!’ dedikçe şeriat çalışmadın durdun Onun hesâbına birçok hurâfe uydurdun! Sonunda bir de "tevekkül" sokuşturup araya, Zavallı dîni çevirdin onunla maskaraya…"2 diyerek toplumsal problemlerin inanan insanların yanlış zihniyetinden geldiğini anlatır. Doğu toplumlarının temel karakteristiği olan taassup, tembellik, sorumluluk yüklenmeme, yapılan yanlışların sonuçlarını yüklenmemeyi eleştirir. Yaşadığı gök kubbede çınlatırcasına sesini yükseltmiştir. Nöbet kulübesinde uyuyan nöbetçi gibi davranmayıp "alevleri göklere yükselen" yangından haber veriyor. Âkif'in sadasına kulak verenler olduğu gibi aldırmayanlar da olmuştur. “Bekâyı hak tanıyan, sa’yi bir vazîfe bilir; Çalış çalış ki, bekâ sa’y olursa hakkedilir.“3 Mehmet Âkif, toplumsal bekanın ve cemiyetin devamını ancak çalışmak, üretmek ve bunu insanlar tarafından bir vazife kabul etmekle mümkün olacağını anlatır. "Kamer çalışmadadır, gökle yer çalışmadadır; Güneş çalışmada, seyyâreler çalışmadadır." 1 İz, Mahir, Yılların İzi, İst. 1990, s. 125. 2 Ersoy Safahat, "Vaiz Kürsüde", s. 254. 3 Ersoy, Safahat, "Vaiz Kürsüde", s. 241. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 185 "Didinmeden geri durmaz nücûm-i gîsûdâr, Bütün alın teridir durmayıp yağan envâr!' 1 Mehmet Âkif insanların düşünce ve zihin dünyalarının yaşadıkları gezegen ve varlıklarla irtibat kurarak ibret alınmasını ister. Ay'ın, güneşin, gezegenlerin ve yıldızların küçük bir zaman diliminde çalışmadığını düşünmek bile istemeyiz, çünkü hayat biter. Mehmet Âkif'i araştıranlar şairlikten başka fikir kahramanı ve ahlâk âbidesi mürşid olduğunu kabul etmek zorunda kalırlar. Mesela; Celaleyn tefsirini yanından hiç eksik etmediğini, Kelamı kadim gibi okuduğunu, şimdiye kadar on sekiz defa hatmedip şimdi on dokuzuncu hatme devam etmekte olduğunu kendisi ifade etmiştir.2 Hayatı boyunca Kur’an-ı Kerim onun başucu kitabı olmuştur. Kur’an’ın ve İslam’ın gerçek bir aşığı idi. Âkif için “Peygamberimiz devrinde olsaydı, o, bir vahiy kâtibi olurdu. Kur’an-ı Türkçe’ye onun kadar güzel tercüme edebilecek yeryüzünde bir kişi daha bulunmaz”3 denir. 4. Mehmet Âkif ve Dini Yorumlama Dini inanç insanlık tarihi boyunca fert ve toplumlarda görülür. Dini inanç sağlıklı ve sahih olabildiği gibi yanlış anlaşıldığında da katkı sağlayacağına zarar da verebilir. Kur'ân-ı Kerim bu bağlamda hem Yahudi hem de Hristiyan din adamlarının tavırlarından şikâyet eder. "Neden onların din adamları ve hahamları onları günahkârca iddialardan ve her 1 Ersoy, Safahat, "Vaiz Kürsüde", s. 241. 2 Düzdağ, M. Ertuğrul, Mehmet Âkif Mısır Hayatı ve Kur’an Meali, Şûle Yayınları, İst. 2005, s. 137. 3 Düzdağ, Mehmet Âkif Mısır Hayatı ve Kur’an Meali, s. 143. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 186 türlü kötülüğe saplanmaktan alıkoymadılar? Ortaya koydukları şey ne kötüdür!" (Mâide, 5/63) din adamlarının kendi iradelerini toplumda hâkim kılmak için dini kullanmalarının "kötü" olduğunu anlatır. Ali Şeriatî'nin dediği gibi "dindar bir toplumu ancak din adına, din âlimleri kandırabilirdi ve öyle de oldu." Mehmet Âkif bir ilim ehli olarak toplumsal krizlerin sebeplerini anlatırken dini kavramların ve metinlerin yanlış anlaşıldığını anlatır. Yanlış anlaşılan kavramlarla doğru bir inancın sağlıklı anlaşılması mümkün değildir. Bunun için Mehmet Âkif bazı "dini kavramların" doğru anlaşılması için çok çaba göstermiştir. Mesela aşağıdaki metin yanlış anlaşılan dini kavramlardan özellikle "kader", "çalışma" ve "tevekkül" kavramlarını anlatır. “...O ihtişâmı elinden niçin bıraktın da, Bugün yatıp duruyorsun ayaklar altında? "Kadermiş!" Öyle mi? Hâşâ, bu söz değil doğru: Belânı istedin, Allah da verdi... doğrusu bu. Talep nasılsa, tabîî, netîce öyle çıkar, Meşiyyetin sana zulmetmek ihtimâli mi var? "Çalış!" dedikçe şeriat, çalışmadın, durdun, Onun hesâbına birçok hurâfe uydurdun! Sonunda bir de "tevekkül" sokuşturup araya, Zavallı dîni çevirdin onunla maskaraya! Bırak çalışmayı, emret oturduğun yerden, Yorulma, öyle ya, Mevlâ ecîr-i hâsın iken! Yazıp sabahleyin evden çıkarken işlerini, Birer birer oku tekmîl edince defterini; Bütün o işleri rabbim görür; vazîfesidir... Yükün hafifledi... Sen şimdi doğru kahveye gir! Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 187 Çoluk çocuk sürünürmüş sonunda aç kalarak... Hudâ vekîl-i umûrun değil mi? Keyfine bak! Onun hazîne-i in'âmı kendi veznendir! Havâle et ne kadar masrafın olursa... Verir! Silâhı kullanan Allah, hudûdu bekleyen O; Levâzımın bitivermiş, değil mi? Ekleyen O! Çekip kumandası altında ordu ordu melek, Senin hesâbına küffârı hâk-sâr edecek! Başın sıkıldı mı, kâfî senin o nazlı sesin: "Yetiş!" de, kendisi gelsin, ya Hızr'ı göndersin! Evinde hastalanan varsa, borcudur: bakacak; Şifâ hazînesi derhal oluk oluk akacak. Demek ki: her şeyin Allah... Yanaşman, ırgadın o; Çoluk çocuk O'na âid; lalan, bacın, dadın O; Vekîl-i harcın O; kâhyan, müdîr-i veznen O; Alış seninse de, mesûl olan verişten O; Denizde cenk olacakmış... Gemin O, kaptanın O; Ya ordu lâzım imiş... Askerin, kumandanın O; Köyün yasakçısı; şehrin de baş muhassılı O; Tabîb-i âile, eczâcı... Hepsi hâsılı o. Ya sen nesin? Mütevekkil! Yutulmaz artık bu! Biraz da saygı gerektir... Ne saygısızlık bu! Hudâ'yı kendine kul yaptı, kendi oldu Hudâ; Utanmadan da tevekkül diyor bu cürete... Ha? 1 Mehmet Âkif dini kavramların temel belirleyeni olarak sağlıklı ve sahih vahyi anlayışı dikkate alıp sosyal problemleri çözümde vahiyden hareket etmiştir. Yaygın olan "dini 1 Ersoy, Safahat - Fatih Kürsüsünde s. 267-268. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 188 yorumların" insanları motive etmeye yetmediği gibi meskenet ve tembelliğe sürüklediğini anlatır. Mehmet Âkif'in toplumun problemlerini teşhis ettiği âdeta bir "sosyolog hassasiyetiyle" yaptığı okumalar aradan yıllar geçse de aynı problem tekerrür edip duruyor. İnsanlık yürüyüşümüzde yol kat edemiyoruz. Durumumuz tıpkı Yazar Aldous Huxley “Tarihten alınabilecek en büyük ders insanlığın tarihten ders almamasıdır” derken yaşanan hayatların bizim için bir anlamının olmadığı, tarihin sürekli olarak yakamızdan tutup aşağı çekmeye devam ediyor olması acınası bir haldir. Aynı olayların tekrarına rağmen Mehmet Âkif'in yorumları güncelliğini korumaya devam etmektedir. 5. Mehmet Âkif ve Toplum Toplumlar da tıpkı bireyler gibi bazı krizlerle karşılaşırlar. Hatta bazen yıkılarak yerlerini başka toplumlara bırakırlar. İlahî vahiy geçmişte yaşamış toplumların geriye kalan yapılarını incelememiz gerektiğini şöyle anlatır; "Onlar dünyayı hiç dolaşmıyorlar mı ki, kendilerinden önce yaşayanların âkıbetlerinin nasıl olduğunu görsünler? Onlar, kendilerinden daha güçlü idiler. Toprağı altüst etmiş, sular, maden, ekin gibi nimetlerden yararlanmış ve şimdikilerin yeri imar edişlerinden daha fazlasıyla imar etmişler, resulleri de kendilerine aşikâr, parlak deliller getirmişlerdi. Ama hakikati reddettiler ve sonuçta yok olup gittiler. Allah onlara asla zulmetmedi, lâkin onlar kendi öz canlarına zulmettiler." (Rûm, 30/9) Kur'an-ı Kerim Allah'ın ayetlerini yalanlayan ve alaya alanları yeryüzünde gezmeğe, salyangoz gibi kabuklarına çekilmemeye, bu yalanlayan ve alaya alanların akıbetlerini incelemeye ve onların akıbetlerinin Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 189 benzerini beklemeye çağırıyor. Aynı zamanda Allah'ın yasasının bir tek yasa olup kimseye ayrıcalık tanınmadığını kavramaya, düşünce ufuklarını genişletmeye ve bu sayede insanlığın tümünde akıbetin birliğini kavramaya çağırıyor. İslam'ın, mü'minin kalbi ve aklını oluşturmaya özen gösterdiği işte bu düşünce yöntemi olup, Kur'an ona ilişkin çabasını çokça yinelemektedir.1 Bilgi sahipleri toplumun karşılaştığı problemlere çözüm üretmekle mükelleftirler. Bilginin gayesi fert ve toplumu yaşanabilir hale getirmedir. Aksi takdirde toplumu yıkılmaktan kurtarmak mümkün değildir. Mehmet Âkif İslam coğrafyasının problemlerine çözüm üretmekle ömrünü geçirmiştir. Buralardaki problemleri yerinde görmek için değişik ülkelere gitmiş ve oradaki insanlara çözüm yolları göstermiştir. "Milletin hayrı için ne düşünsen; bidat. Şer’i tağyir ile, terzil ise-haşa- sünnet. Ne Huda’dan sıkılırlar, ne de Peygamberden. Bu ilimsiz hocalardan, bu beyinsizlerden. Çekecek memleketin hali ne olmaz? Düşünün!"2 Bu dizelere bakıldığında Mehmet Akif'in toplum lehine ortaya koyduğu fikirlerin kabul görmediğinden rahatsız olduğu görülür. 6. Mehmet Âkif ve Aksiyonu Şiirleştirmek 1 Zemahşerî, Ebu'l-Kâsım, Carullah Mahmud b. Ömer, el-Keşşâf an Hakâiki'tTe'vilve 'Uyûni'l-Akâvil fî Vucûhi't-Te'vil, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, th, III/469; Râzî, Fahruddin Muhammed b. Ömer, et-Tefsiru'l-Kebir (Mefâtihu’l-Gayb), Beyrut, 1982, XXV/83; Kutub, Seyyid, Fizilali'l-Kur'ân, V/2760. 2 Ersoy, Safahat, “Süleymaniye Kürsüsünde”, s. 154. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 190 Mehmet Âkif’in yaptıklarını ve yapılması gerekenleri nazma dönüştürdü. Bunu başkalarının vicdanına havale ederken bazen de Balıkesir Nasrullah Camii'nde, Çankırı Ulu Camii'nde insanların manevi duygularını beslemiştir. Bu bağlamda kendisi "manevi lider" olarak görülür. Merhum Sezai Karakoç'un bir mülakatında "…Kanuni veya Harun Reşid devrinde, bir insan sadece şiir yazarak toplumdaki görevini yerine getirmiş olabilirdi; ama, toplumların, kritik dönemlerinde, şairle cephedeki insana mesafesi aynıdır. Şairin tavrı cephedeki insanın tavrından farklı değildir. Diyelim bir Mehmed Akif, hem cephede, hem de şiiriyle çarpışan bir insandı. Bu bakımdan, bizim de durumumuz Mehmed Akif’in durumundan farklı değildir. Mehmed Akif, biten bir dönemin son savaşçısıydı, bizler de başlayan bir dönemin ilk savaşçılarıyız. Birisi bitmemek için yapılan bir savaş, öbürü de yeni bir dönemin, bir dirilişin başlayış savaşıdır. Bu iki savaş birbiriyle irtibatlıdır. Onlar savaşmasaydı biz belki bu başlangıcı yapamayacaktık…"1 Yine Sezai Karakoç, Mehmet Âkif'i "hayatı şiire ve şiiri hayata sokan şâirdir" diyerek Mehmet Âkif'in yaşadığı hayatın acılarını, hüzünlerini, kederlerini şiir diliyle ifade etmiştir.2 Toplumu incelerken "cerrah teşrihçiliğiyle" ortaya koyarak sağlıklı tespitler yapar. Âkif'in yazdıkları bir ütopya değil hakikatın şiirle ifade edilmesiydi. İslam coğrafyasında yaygın olan dini ve içtimai problemlerin çözümünü şiir diliyle aktararak fikirlerini şöyle ifade eder. 1 Koru, Fehmi, "Bugün Bayraklar Yariya Inse Yeridir: Sezai Karakoç’u Kaybettik", https://www.ocakmedya.com: 17.11.2021. 2 Karakoç. Sezai, Mehmet Âkif, Diriliş Yayınları, İst. 2018, s. 37. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 191 "…Medresen var mı senin? Bence o çoktan yürüdü. Hadi göster bakayım şimdi de İbnü’r Rüşd’ü? İbn-i Sina niye yok? Nerde Gazali görelim? Hani Seyyid gibi, Razî gibi üç beş âlim? En büyük fâzılınız: Bunların âsârından, Belki on şerhe bakıp, bir kuru mâ'nâ çıkaran, Yedi yüz yıllık eserlerle bu dinin hâlâ, İhtiyâcâtını kâbil mi telâfi? Asla, Doğrudan doğruya Kur'ân'dan alıp ilhâmı, Asrın idrakine söyletmeliyiz İslâm'ı Kuru dâvâ ile olmaz bu, fakat ilim ister; Ben o kudrette adam görmüyorum, sen göster?..."1 Mehmet Âkif toplumsal problemlerin geçmişe ait fikirlerin bugüne taşınmasıyla problemlerin çözülmeyeceğini söyler. Bugünün sorularına yeni cevaplar üreterek karşılık bulabiliriz. 7. Toplumsal Bütünleşmeyi Sağlama Mehmet Âkif yazı ve fikir hayatında üzerinde durduğu hususlardan birisi de farklı inanç, dil, mezheb ve ırklara mensup olanların beraber yaşamalarını temin etmek olmuştur. Çünkü bir medeniyeti farklı kılan farklılıkları birarada yaşatma özelliğidir. Tarihin tanıklığına bakıldığında Müslümanların yaşadığı coğrafyalarda beraberliğin sağlandığı bir vakıadır. İstanbul'dan Bosnaya, Bağdat'tan Semerkant'a, Medine'den Şam'a kadar farklılıkların birarada yaşadıkları görülmüştür. İslam medeniyetinin görünür olan özelliklerinden birisi de bu tecrübeyi yaşatmasıdır. Bir konuşmasında “…Ey Cemaatı Müslimin! Milletler topla, tüfekle, zırhlı ordularla tayyarelerle yıkılmıyor, yıkılmaz. Milletler ancak aralarındaki rabıtalar çözülerek herkes 1 Ersoy, Safahat, "Âsım", s. 403. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 192 kendi başının derdine, kendi hevâsına düştüğü zaman yıkılır. Atalarımızın “kale içinden alınır” sözü kadar büyük söz söylenmemiştir…1 ”diyerek insanları uyarır. Anadolu’nun bir başka camisinde “…Me’yus olmak demek atalete, meskenete meşru bir şekil vermek demektir. Ruha ye’s denilen o mel’un hastalık çöktü mü artık vücuda hareket imkânı, sa’y imkânı, mücahede imkânı kalmaz. İşte o zehirin maneviyatı sarmasına meydan vermemek gerektir…2” der. Mehmet Âkif toplumsal bütünlüğü bozan hususların önüne geçmek için hem fiili olarak Arabistan'a kadar gitmiş hem de yazılı olarak katkıda bulunmuştur. Gittiği mekânların her karış toprağına "ümit tohumları" serpmeyi ihmal etmemiştir.3 "…Bana siz âlem-i İslâm’ı sorun, söyleyeyim; Çünkü hiçbir yeri yok gezmediğim, görmediğim, Şark-ı Aksâ’dan alın, Mağrib-i Aksâ’ya kadar, Müslüman yurdunu baştan başa kaç devrim var! Beni yormuştu bu yıllarca süren yolculuğun, Daha başlangıcı… Lâkin, gebereydim yorgun, O zaman belki devam eyleyemezdim yoluma…"4 Mehmet Âkif’in fiili olarak sarfettiği gayretin maksadı toplumu bütünlük içinde yaşatma gayretidir. 5 Bunu yaparken zaman zaman gözyaşlarına boğulduğunu oğlu Emin şöyle anlatır; 1 Abdulkadiroğlu, Abdülkerim, Nuran Abdülkadiroğlu, Mehmed Âkif’in Kur’an-ı Kerim’i Tefsiri Mev’iza ve Hutbeleri, Ank. 1992, s. 147. 2 Abdulkadiroğlu, Mehmed Âkif’in Kur’an-ı Kerim’i Tefsiri Mev’iza ve Hutbeleri, s. 183. 3 Topçu, Mehmet Âkif, s. 92. 4 Ersoy, Safahat "Süleymâniye Kürsüsünde" s. 167. 5 Düzdağ, M. Ertuğrul, Mehmed Âkif Ersoy, Kapı Yayınları, İst. 2013, s. 44- 65. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 193 "İyi biliyorum ki gözyaşlarını yalnız benden gizlemez inkisarını bana izhar etmekte bir mahzur görmezdi."1 "Girmeden tefrika bir millete, düşman giremez; Toplu vurdukça yürekler, onu top sindiremez."2 Bu ifadelere bakıldığında da toplumsal bölünmeyi şiddetle eleştirir. Bütünlüğü sağlamanın yollarını da vahdeti sağlamak olarak gösterir. Cemiyeti yıkan unsurun top-tüfek olmadığını ayrılık ve gayrılık fikrinin doğmasına zemin hazırlamak olduğunu anlatır. Kur'ân-ı Kerîm'in Müslümanlar için idealize ettiği toplumun vasıflarında birisi de bütünleşmedir. Âyet şöyledir; "Hepiniz toptan, Allah'ın ipine (dinine) sımsıkı sarılın, bölünüp ayrılmayın. Allah'ın sizin üzerinizdeki nimetini hatırlayın: Hani siz birbirinize düşman idiniz de Allah kalplerinizi birbirine ısındırmış ve onun lütfu ile kardeş oluvermiştiniz. Siz bir ateş çukurunun tam kenarında iken oraya düşmekten de sizi O kurtarmıştı. Allah size âyetlerini böylece açıklıyor, ta ki doğru yola eresiniz." (Âl-I İmrân, 3/103) Mehmet Âkif vahyin önerdiği toplum modeli için gayret göstererek şöyle haykırır; "…Ey cemâat, yeter Allâh için olsun, uyanın... Sesi pek müdhiş öter sonra kulaklarda çanın!..."3 Mehmet Âkif bizzat gittiği coğrafyalarda gördüğü manzarayı şiire dökerek acı akibeti terennüm eder. Bu dizede dile getirdiği acı gerçek Endülüs'te yaşandı. 1 Ersoy, Emin Âkif, Babam Mehmet Âkif, Kurtuba Kitap, İst. 2017, s. 72. 2 Ersoy, Safahat, "Süleymaniye Kürsüsünde" s. 166. 3 Ersoy, Safahat, "Süleymaniye Kürsüsünde" s. 167. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 194 8. Mehmet Âkif ve Göz Yaşartan Fedakârlık! Mehmet Âkif’in bütün imkânsızlıklara rağmen hüznü, kederi ve derdi kendisi değil içinde yaşadığı ve yaşatmaya çalıştığı insandır. Mehmet Âkif gördüğü probleme duyarsız kalmayan bir karaktere sahiptir. Kanayan bir yara gördüğünde sessiz ve ilgisiz kalmaz yaraya merhem olmak için çırpınır durur. Hayatı boyunca kendisini değil başkalarını düşünmüştür. Belki de günümüzde hiç kimseye nasip olmayacak şekilde anılmasının sebebi bu olsa gerektir. Aşağıda anlatacağımız hadise her “adamın!” yapamayacağı bir fedakârlıktır; Arabistan Seyahatinde Mehmet Âkif’le beraber bulunan bir arkadaşı anlatıyor:”… “El-Muazzam” Hicaz Demiryolu’nun tam arkasında yer alan bir çöl istasyonudur. İstasyondan, başka hiçbir bina yoktu. Ne insan, ne hayvan, ne yeşillik, ne umran… İstasyon memuru bize bildiği havadisleri anlatıyordu. Memurun iki karısı vardı. Burada çile dolduruyorlardı. Talihsiz kadınlardan birinin haftalardan beri dişi ağrıyordu. Diğeri de gebeydi. Akşama, sabaha doğuracaktı. Birisi, bir posta müdürünün kızı, diğeri de Malatya’lı bir subayın kerimesiydi. Memurun bize verdiği; “İngilizler Çanakkale’den kaçmışlar. Hem de bütün iaşe ve çadırlarını almaya bile vakit bulmadan…” havadisine karşılık biz de ona, ailesine bir iyilik yapalım dedik. Yanımızda diş ilacı vardı. Kadının, ilacı dişine koyar koymaz ağrısı kesildi. Kadıncağızın gözü açıldı. Teşekkür etmeye başladı. Fakat ailenin durumu perişandı. Odanın her tarafından sefalet fışkırıyordu. Odada oturacak bir ot minderden başka bir şey yoktu; ne iskemle, ne masa… Hatta bir çuval bile yok, ne altta, ne üstte… Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 195 Dışarıya çıkınca gördüğüm manzarayı Âkif’e anlattım. Tabii ki çok üzüldü. Biraz sonra baktım. Âkif yirmi sekiz yaşındaki bu zavallı kocayı sigaya çekmiş, o da durmadan söylenip duruyordu: -Oğlum! Sağlığın yerinde değil, gücün kuvvetin yok. Kesen ise kafan gibi bomboş. Neyine gerek, senin iki değil, hatta bir evlenmek! Yazık değil mi bu elin yavrularına. Yiyecek yok, giyecek yok. Ya hu! Buna bir çare düşünmek de mi yok! -Ne düşüneceğim efendim. Ben de şaşırdım. Yarın, öbür gün büyüğü doğuracak. Ne yapacağım, bilemiyorum. Siz de eski çamaşırlar varsa bari lütfen veriniz ki doğacak çocuğuma saralım… Âkif’in yüzünü derin bir üzüntü kaplamıştı. Adamcağızdan ayrıldık. Çadırımıza geldik. Âkif bana: -Arkadaş! Bu kadıncağıza yardım şart. Ortada bir hayat tehlikesi var, dedi. -Ne yapalım? -Gördünüz, bunlar büyük bir felaketle karşı karşıya bulunuyorlar. Bir diş ilacı bile bulunmayan bir yerde, yarın doğacak kadının da, doğacak çocuğun da hayatları tehlikede. Ben şimdi trene atlayayım. Şam’a gideyim. Bunlar için ne gerekiyorsa alıp getireyim. -Aman Âkif! Şam buradan iki gün iki gecelik mesafede. O da, kader yardım eder de –kömür yerine kullanılan- odun yeterse, Şam’a. Oradan da buraya, en aşağı beş gün beş gece bir yolculukta bulunman gerekir. Hâlbuki aylardan beri çöllerde, deve sırtlarında çalkalana çalkalana geldik. Başlarımızdaki uğultu daha geçmedi. Neye gideceksin? Bu kadar yorgunluktan sonra Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 196 henüz bir gece bile dinlenmeden. Bu uzun yolculuğa nasıl çıkarsın. -Yorgunluk mesele değil. Ortada bir felaket var. Âh! Yoksulluk, çaresizlik ne zor şeydir, sen bilir misin? Bu vaziyet karşısında benim ciğerlerim parçalandı. Trenle Şam’a gitmek bir şey mi? Tıpış tıpış gider, tıpış tıpış gelirim. Sen, benim yorgunluğumu hiç düşünme! -Mademki, bu zahmete katlanıyorsun seni bu teşebbüsten alıkoymak istemem. Zaten on beş gün vaktimiz var. Başkumandana buraya geldiğimizi bildirdik. Yeni bir emir vermiş olsa bile, hareketimiz için mutlaka on beş, yirmi gün lazım. Sen gidip gelebilirsin. Fakat bir kundak takımı ile biraz ilaç için bir haftalık yol zahmeti değer mi? Evet, yardım gerekli fakat mazeret önemli. Telgraf çekelim getirtelim. -Hayrı hayır! Rica ederim, benim önüme geçme. Kadıncağızın hâli beni çok üzdü. Zahmete girerek, meşakkate katlanarak bu sefalete çare bulmak benim için daha zevklidir. -Öyle ise, Allah selamet versin. -Ertesi gün Âkif, bedevi elbisesini, silahlarını, çadır direğine astı. Aylardan beri heybede limon kabuğu şeklini almış olan fesini başına geçirdi. Örümceklenmiş buruşuk elbisesini bir sünger ıslaklığıyla ütülemiş oldu. Ayakkabılarını, yağ ve ocak isinden icad edilmiş bir boya ile boyamış oldu. Yalnız maşlahını bırakmadı. Onu da kollayarak şöyle bir sırtına attı. Anlaşılan bu maşlah, ona yatak yorgan vazifesi görecekti. Besmeleyi çekti, yola düzüldü. Hareketinin beşinci günüydü. Tam bir Şam tüccarı gibi yüklerle “el-Muazzam”a dönüp geldi. Beş gün beş gece yük vagonunda gidip gelmişti. Şehla/ela göz gibi mahmur gözleri Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 197 uykusuzluktan, yorgunluktan daha fazla mahmurlaştı. Fakat insani bir görevi yerine getirdiğinden dolayı çok memnundu. Yüzünden neşe ve şetaret akıyordu. Getirdiği şeylere şöyle bir baktım, neler almamıştı ki… Diplomat bir ebeye bir avuç altın verilip de gönderilseydi, bu eşyaları böyle düzgün ve yerinde alıp getiremezdi. İşin tuhafı, bu eşyalar gelince kadınlar arasında kavga çıktı. Küçüğü, “Yarın ben de doğuracak olursam bu şeyleri bana kim getirecek! Ne geldiyse yarısı senin, yarısı benim.” Diye kadına diretmez mi? Haber gönderdik. Sana da para verelim, dedik. -Hayır, olmaz. Siz gittikten sonra kocam paraları elimden alır dedi. -Uğraştık, uzlaştırmaya çalıştık. Fakat bir türlü başarılı olamadık. Nihayet gelen eşyaları ikisinin arasında paylaştırmaktan başka çare bulamadık. Beş on gün sonra emir de gelmişti. Tabii kadının doğurmasını beklemeden hareket ettik. Yolda Âkif benimle latife ediyordu: -Ben görevimi yaptım, nöbeti savdım. Sıra sendeydi. Ebeliği de sen yapacaktın. -Ya hu, ben bir kedi bile doğururken, değil yardım, bakmaya cesaret edemem. Bununla beraber bu eşyayı tedarik konusundaki liyakatini gördükten sonra, bu ebeliği de yapacağına kanaat getirdim. Zaten doktorluğun da var. -Birader! Ben baytarım. Ama şimdi bir keçiyi bilye doğurtabileceğimi zannetmiyorum. Güle güle yollarda vakit geçirdik. Ah, mübarek. Şehinşahlara boyun eğmeyen Âkif! Sefalet içindeki bir kadına yardım etmek için, "altmış derecelik" Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 198 bir sıcaklıkta kızgın çöllerde aylarca dolaştın. Sonra bir gece bile dinlenmeden beş gün beş gece eşya vagonlarında yattın1 .” Akif'teki ilim amel bütünlüğünün canlı fotoğrafıdır. Bir başka ifadesiyle Âkif'in isyanıdır. Gördüğü problem karşısında "…Kanayan bir yara gördüm mü, yanar ta ciğerim Onu dindirmek için kamçı yerim, çifte yerim, Adam aldırma da git, diyemem, aldırırım Çiğnerim, çiğnenirim hakkı tutar kaldırırım…”2 diyerek vicdan ve ruhundaki hali ortaya koyuyor. Bu aynı zamanda Mehmet Âkif'teki merhamet duygusunun dışa vurumudur. Nurettin Topçu'nun tespitiyle bu mesuliyet duygusunu harekete geçiren imanın eseri ve "büyük ruhlardaki cevherdir."3 İnsanın sadece kendisi için yaşamadığını Mehmet Âkif'te görmek mümkündür. Asıl ahlakilik, insanın kendisine iyilik yapması değil "başkaları için harcanan ve adanan bir çabanın adıdır." Fakat ne yazık ki Mehmet Âkif Mısır’a gitmek zorunda bırakılmış, giderken de Şefik Kolaylı’ya şöye anlatmıştı: “Arkamda polis hafiyesi gezdiriyorlar. Ben vatanını satmış ve memleketine ihanet etmiş adamlar gibi muamele görmeye tahammül edemiyorum ve işte bundan dolayı gidiyorum.” 9. Mehmet Âkif ve Dostluk Dostluk, günümüzde kaybedilen bir değerdir. Günümüz insanı dost ve dostluğu arar durur. Çünkü dost yakınlıktan dolayı 1 Eşref Edip, Mehmet Akif Hayatı, Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları, Âsâr-ı İlmiye Kütüphanesi Neşriyatı, İst. 1989, Naklen Gürlek Dursun “Mehmet Akif’ten Göz Yaşartıcı Bir Tablo” Yenidünya Haziran, 2006, s. 60- 62. 2 Ersoy, Safahat, "Asım", s. 378. 3 Topçu, Mehmet Âkif, s. 82. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 199 “ikinci sen” olarak tarif edilir. Arapça dost “hillun” halîl aynı kökten gelir. Bir de sirke anlamına gelen “hallun” kelimesi de aynı köklerden gelir.1 Sirke üzümün asliyetinin bozulmasıyla elde edilen katıktır. Dostta kendisi gibi kalan değil “ikinci sen” olabilendir. Şair, Beşşar b. Berd şöyle der; “Sen, içime ruhun girdiği gibi girdin. Dost da bunun için dost diye adlandırılmıştır.”2 Dostun dostla olan ilişkisi bütün ruhunu kaplamıştır. Kur’ân “içten dostluğu” anlatırken Hz. İbrahim örneğini şöyle verir: “Hep iyiliği şiar edinmiş olarak, yüzünü ve özünü Allah'a teslim edip bir de İbrâhim'in tevhid dinine tâbi olan kimsenin dininden daha güzel din olabilir mi? Bundandır ki Allah İbrâhim'i dost edinmiştir.” (Nisa, 4/125) buyurur. Hz. Peygamber, ahirette kendilerine gıbta edilecek kişileri anlatırken “karşılıklı ilişkinin menfaat üzere değil tamamen dostluktan gelenlerin” kurtuluşa ereceklerini anlatır.3 Hz. Peygamber’in Hz. Ebu Bekir ile olan candan dostluğu vahiyle teyid edilir. “…Hani o ikisi mağaradayken, o arkadaşına “tasalanma, Allah bizimle beraberdir!” demişti de, bunun üzerine Allah ona katından bir sükunet indirmiş ve onu sizin göremediğiniz güçlerle takviye etmişti…” (Tevbe, 9/40) Mehmet Âikf’in dostluğu candandır. Dostluğu sözden değil özdendir. Dostlarını canı kadar sever. Mithat Cemal Kuntay 1 İsfahânî, Râgıb Ebu’l-Hüseyin b. Muhammed, el-Müfredât fi Garibi'lKur'ân, İstanbul 1986, s. 204. 2 Maverdi Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed, Edebu'd-Dünya ve'd-Din, İstanbul 1985, s. 146. 3 Hâkim, Ebu Abdillah Muhammed b. Abdillah, Müstedrek 'Ale's-Sahihayn Fi'l-Hadis, Beyrut, 1990, IV/170. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 200 Âkif’in dostluğunu anlatırken “menfaatinizi, ailenizi, sırrınızı, mukaddesatınızı ona emanet edebilirsiniz”1 diyerek anlatır. Mehmet Âkif dostu Ferid Beye yakın olmak ihtiyaç duyulduğunda yardımına koşmak sohbetinde istifade etmek için evini Beylerbeyi'ne taşır. Yine ashabtan sonra ençok sevdiği dostu Ahmet Naim vefa ettiğinde “evim barkım yıkıldı, altında kaldım”2 diyerek üzüntüsünü ifade eder. Mehmet Âkif’in dostluğu zirveyi temsil eder. Mesela; baytar mektebinde okurken bir dostu ile birinin önce ölmesi halinde diğerinin onun çocuklarına bakacağına dair sözleşmeleri oldukça manidardır. Mehmet Âkif’in evine beraber kitap okumak için sık sık gelen ve öğle yemeklerini Mehmet Âkif’in evinde yiyen Mithat Cemal maddi sıkıntısını görünce Âkif’e yemekten sonra gitmeye başlar. Mithat Cemal şunu anlatır:” Bir Cuma Âkif’in evinde sekiz çocuk buldum. Teker teker çok sevimli olan çocuklar bir araya gelince ne manzara alırlar. Evde sekiz kişilik bir kıyamet kopuyordu. Âkif’in beş çocuğuna katılan bu üç çocuğun komşudan gelmiş ufak misafirler olduğunu zannettim ve ertesi Cuma bu çocuk gürültüsüyle artık karşılaşmam sandım. Fakat her Cuma sekiz çocukla sofada aynı kıyamet kopuyordu. Âkif de buna katlanıyordu. Bu üç çocuğun gelişi Âkif’in çocuklarına da fazla hürriyet vermişti. Bir Cuma, sofada, çocuklardan birinin yanağını, hıncımdan çimdikler gibi sıkarak Âkif’e sordum: 1 Kuntay Mithat Cemal, Mehmed Âkif, Hayatı-Seciyesi-Sanatı, Timaş, İst. 2009, s. 285. 2 Kuntay, Mehmed Âkif, Hayatı-Seciyesi-Sanatı, s. 137. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 201 Kim bu yavrular? Âkif cevap vermedi. Odaya girince, bu üç ızdırabını, bu misafir çocuklarını Âkif’e takılarak tebrik ettim. Âkif’in yüzü değişti: Misafir çocukları değil, benim çocuklarım! Dedi. Üç-beş haftada üç çocuğu nasıl olurdu? Hasan Efendi öldü de… Baytar mektebinde anlaştığı dostu kim evvel ölürse hayatta olanın bakacağı çocuklardı, yani rahmetli Hasan Efendi’nin çocukları der.1 Âkif’te dostluk bir lafız değil hayat tarzıydı.2 Mehmet Âkif 27 Aralık 1936 da vefat etti. “Ne mutlu bana Peygamberimin vefat ettiği yaşta vefat ediyorum” demişti. En yakın arkadaşı Mithat Cemal Kuntay şöyle anlatır: “…doğduğu ayın aynı gününde, onun bir zamanlar oturduğu Mısır Apartmanında, onun yatak odasında, onun yattığı noktada” vefat etti. Caddeyi Kebir’deki Mısır Apartmanı’ndan çıkan cenazesi Beyazıt Camii’nden kalkacaktı. Camide çok az insan vardı. Bir arabadan çıplak bir tabut indirildi. “Kimsesiz bir garibanın tabutu” sandılar önce ama kısa sürede tabutun “İstiklal Marşı’nın Şairinin” tabutu olduğu anlaşıldı. Darülfünun talebeleri cenazeye koştu. Caminin yanındaki Emin Efendi Lokantası’nın kapısına asılı Türk bayrağını getirip tabutu örtüler. Bir de yeşil örtü… Örtü nerde bulundu, hala muammadır. Gözyaşları arasında cenaze namazını kıldılar. Talebeler tabutu omuzlarına aldılar, Edirnekapı Şehitliği’ne kadar taşıdılar…” 1 Kuntay, Mehmed Âkif, Hayatı-Seciyesi-Sanatı, s. 306. 2 Âkif’in dostluk ilişkileri için bkz. Tan, Zeki, Eski Müftü Yeni Akademisyene Göre İmamlar Ne İş Yapar, Ark Yayınları, İstanbul, 2015, s. 446-447. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 202 SONUÇ İlahî vahiy insanla buluştuğunda insandan talep ettiği hususların başında bilginin amel ve aksiyona dönüşmesini istemesidir. Bunu da ilk defa vahiyle müeyyet Peygamberlerin hayatlarında görmek mümkündür. Peygamberler hayatta oldukları sürece vahyi hayata taşıyarak bizatihi ahlaka dönüştürmüşlerdir. Peygamberlerin vefatlarından sonra ise "peygamberlerin misyonunu" devam ettirecek ilim ehli olanlar ilim tahsil edip bildikleriyle amel etmişlerdir. Bildikleriyle amel etmeyenler kutsal kitaplarda kınanmışlardır. Yazının konusu olan Mehmet Akif Ersoy edindiği bilginin teorisiyle yetinmemiş öğrendiğini yaşamıştır. Mehmet Akif Ersoy'un hayatına baktığımızda fedakârlıktan, merhamete, samimiyetten beklentisizliğe kadar birçok hususta sadece konuşmamış aynı zamanda konuştuklarıyla amel etmiş hayata aktarmıştır. Mehmet Akif Ersoy başkalarını anlatırken bile ilim-amel bütünlüğü üzerinden değerlendirir. Mesela; Said Paşa İmamı için “Ahlakı da sesi kadar ilahî olan bu adamı çocukluğumda bir kez dinlemiştim” tasviri sevdiği karakteri ahlakının güzelliğini sesiyle bütünleştirmesi manidardır. Hiçbir zaman kendi derdini düşünmemiş. İş bulamadığı zaman “gerekirse hamallık yaparım” dediği olmuş. Derdi hep insanlığın derdi olmuştur. Toplumun bütünlüğünü sağlamak uğruna Anadolu topraklarını dolaşmış gittiği yerlerde camilerde vaazlar vermiştir. Vaazların içeriğine bakıldığında sadece retorik değil yaşadıklarını anlatarak örnek olmuştur. Mehmet Akif Ersoy'un Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 203 bugüne taşınmasında "ilim-amel bütünlüğünün rolü" inkâr edilemez. Kendisine yardım edilecek fakir gördüğünde "beş gün beş gece yük vagonunda gidip gelerek" yarasına merhem olmuştur. Ahlaklı olmanın alametlerinden birisi de fikir ve aksiyon arasındaki tutarlılıktır. Mehmet Âkif’te bunu görmek mümkündü. Anadolunun ihtiyaç duyduğu "İstiklal Marşını" te'lif ücreti almadan yazarak fedakârlığın destanını yazarak, yazdığını da yaşayarak göstermiştir. Mehmet Âkif Ersoy sefalet içindeki bir kadına yardım etmek için, "altmış derecelik" bir sıcaklıkta kızgın çöllerde yolculuk yapmaktan kaçınmamıştır. Mehmet Akif bu topraklarda düşüncenin gelişmesinde “Deniz Feneri” veya “Pusulası” olma görevini halen görecek potansiyele sahiptir. Yeter ki keşfedilsin. Yeniden ilim ve irfan yuvalarında hakkında araştırmalar yapılsın. Mehmet Akif’in fikirleri ile mayalanacak ruhlar diriltici ve “kurtarıcı el” misyonu üstlenebilir. Çünkü ahlakıyla insanları kendisine hayran bırakan ender insanlardan birisi de Mehmet Âkif'tir. Ruhu şâd olsun. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 204 KAYNAKÇA Ahmed b. Hanbel, Müsned, Beyrut, th. Abdulkadiroğlu, Abdülkerim, Nuran Abdülkadiroğlu, Mehmed Âkif’in Kur’an-ı Kerim’i Tefsiri Mev’iza ve Hutbeleri, Ankara 1992. Ebu Davud, Süleyman İbnu'l-Eş’âs, es-Sünen, Beyrut 1980. Dârımî, Ebu Muhammed Abdullah, es-Sünen, Mısır, 1978. Düzdağ, M. Ertuğrul, Mehmet Âkif Mısır Hayatı ve Kur’an Meali, Şûle Yayınları, İstanbul 2005. Düzdağ, M. Ertuğrul, Mehmed Âkif Ersoy, Kapı Yayınları, İstanbul 2013. Ersoy Mehmet Akif, Safahat, Ankara, 1984. Ersoy, Emin Âkif, Babam Mehmet Âkif, Kurtuba Kitap, İstanbul 2017. Eşref Edip, Mehmet Akif Hayatı, Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları, Âsâr-ı İlmiye Kütüphanesi Neşriyatı, İstanbul 1989. Hâkim, Ebu Abdillah Muhammed b. Abdillah, Müstedrek 'Ale'sSahihayn Fi'l-Hadis, Beyrut, 1990. İbn Âşur, Muhammed, et-Tahrir ve’t-Tenvir, Tunus, 1984. İsfahânî, Râgıb Ebu’l-Hüseyin b. Muhammed, el-Müfredât fi Garibi'l-Kur'ân, İstanbul 1986. İz, Mahir, Yılların İzi, İstanbul 1990. Karakoç. Sezai, Mehmet Âkif, Diriliş Yayınları, İstanbul 2018. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 205 Koru, Fehmi, "Bugün Bayraklar Yariya Inse Yeridir: Sezai Karakoç’u Kaybettik", https://www.ocakmedya.com: 17.11.2021. Kuntay Mithat Cemal, Mehmed Âkif, Hayatı-Seciyesi-Sanatı, Timaş, İst. 2009. Maverdi Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed, Edebu'd-Dünya ve'dDin, İstanbul 1985. Müslim, Ebu’l-Huseyn Müslim b. el-Haccac el-Kuşeyri, Sahihu Muslim, İstanbul 1985. Nesâi, Ebu Abdirrahman b. Şuayb, es-Sünen, thk. Abdulfettah Ebu Gudde, Beyrut, 1992. Râzî, Fahruddin Muhammed b. Ömer, et-Tefsiru'l-Kebir (Mefâtihu’l-Gayb), Beyrut, 1982. Tan, Zeki, Eski Müftü Yeni Akademisyene Göre İmamlar Ne İş Yapar, Ark Yayınları, İstanbul, 2015. Topçu, Nurettin, Mehmet Âkif, Dergâh Yayınları, İstanbul 2011. Zemahşerî, Ebu'l-Kâsım, Carullah Mahmud b. Ömer, el-Keşşâf an Hakâiki't-Te'vilve 'Uyûni'l-Akâvil fî Vucûhi't-Te'vil, Daru'l-Ma'rife, Beyrut, th. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 206 Tirmizî, Muhammed b. İsâ, Sünenü’t-Tirmizî, thk. Ahmed Muhammed Şâkir, Kâhire: Matbaatu Mustafa el-Bâbî elHalebî, t.y. Topaloğlu, Bekir, “Cihad”, DİA, İstanbul: TDV. Yayınları, 1993. Tüsterî, Ebû Muhammed Sehl b. Abdillah, Tefsîru’t-Tüsterî, thk. Muhammed Bâsil, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 207 İSTİKLÂL ŞAİRİ MEHMED ÂKİF’İN CİHAD OLGUSUNA YAKLAŞIMI ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME Mansur Yayla1 GİRİŞ İslâm kaynakları ve kültüründe cihadın, farklı manalarda ele alınmasının önemli sebeplerinden bir tanesi de cihad kelimesinin Kur’ân ve hadislerdeki anlam yelpazesinin geniş olmasıdır. Söz konusu anlamlara bağlı olarak klasik fıkıh, tefsir ve hadis geleneğinde cihad, harici düşman denilen ehl-i küfür ile savaş olarak telakki edilmiş ve bu şekilde kavramlaşmıştır. Böylece cihad Ahkâmu’l-Kur’ân ve fıkıh literatüründe “gruplar arasında vuku bulan sıcak savaş” anlamındaki harb ve kıtal ile kısmen benzer ve farklı manalara sahip olmuştur. Bu minvaldeki cihad daha çok siyer ve megazi gibi temel başlıklar altında devletlerarası savaş ve hukuk düzeni olarak değerlendirilmiştir.2 Buna karşılık tasavvuf ehli âlimler, cihad mevzusunu yeni bir düşünce ile ele almışlardır. Onlar kimisine göre zayıf3 kimisine göre mevzu4 ِج َهاِد ” edilen kabul olarak ِر إِلَى الْ ْصغَ ِج َهاِد اْْلَ َر َج ْعنَا ِم َن الْ 1 Dr. Öğr. Üyesi Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi, İslami İlimler Fakültesi, Temel İslam Bİlimleri, Kur’ân-ı Kerim Okuma ve Kıraat İlmi ABD. 2 İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Alî Ebu’l-Fazl, Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’lBuhârî, (Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1379), 6/3; Muhammed Hamidullâh, İslâm Peygamberi, çev. Salih Tuğ (Ankara: İmaj 2003) 2/430. 3 Ali el-Kârî, Ebu’l-Hasen Nuruddîn b. Muhammed, el-Esrâru’l-Merfû‘a fi’lAhbâri’l-Mevdû‘a, thk. Muhammed es-Sabbâğ (Beyrût: Dâru’l-Emâne, t.y.), 210-212. 4 İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbâs Takiyüddîn el-Harrânî, Mecmû‘u’l-Fetâvâ, thk. Abdurrahmân b. Muhammed, (Medine: Mecme‘u’l-Melik Fehd, 1995), 11/197. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 208 ْكبَِر َلْْا” “Küçük cihaddan büyük cihada döndük” mealindeki rivayete dayanarak cihadı, nefis ve şeytanla mücâhede, riyazet ve nefis terbiyesi olarak yorumlamışlardır. Cihadı, küfür ehl-i ile savaş olarak da kabul eden mutasavvıflar nefisle mücâhedeyi büyük cihad olarak nitelemiş ve bu hususta birçok ayete atıf yapmışlardır.1 Modern dönemde ise cihad meselesine farklı bir zaviyeden bakılmış ve ilgili ayetler yeni bir yaklaşımla ele alınmıştır. Bu dönemde İslâm dünyasının Batı karşısında yaşadığı çok yönlü mağlubiyetler, Batı’nın İslâm topraklarını işgal edip Müslüman halklar üzerinde hakimiyet kurması cihada olan yaklaşımları da etkilemiştir. Nitekim Seyyid Ahmed Hân (ö. 1898), Muhammed Abduh (ö. 1905), Reşîd Rızâ (ö. 1935), Mahmûd Şeltût (ö. 1963), Elmalılı Hamdi Yazır (ö. 1942), Muhammed Ebû Zehre (ö. 1974), Muhammed İzzet Derveze (ö. 1984), Fazlurrahmân (ö. 1988), Muhammed Esed (ö. 1992) gibi modern dönem âlimleri, cihadı nefsi müdafaa olarak yorumlamışlardır. Bu yaklaşıma göre adavet, kan dökme tutkusu, taşkınlık, intikam, din öfkesi, nüfuz alanları genişletme, güç ve servet kazanma gibi sebeplerden ötürü savaş çıkarmak İslâm’da yasaktır. Bu nedenle Hz. Peygamber’in gazveleri ve savaşlarının tamamı bir saldırı değil savunma karakteri taşımaktadır.2 1 Bkz: Tüsterî, Ebû Muhammed Sehl b. Abillâh, Tefsîru Tüsterî, thk. Muhammed Bâsil (Beyrût: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1423), 7; İbn Kayyım elCevziyye, Zâdu’l-Me‘âd fî Hedyi Hayri’l-‘İbâd, 27. Baskı (Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1994), 3/6. 2 Bkz: Reşîd Rızâ, Muhammed, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm (Tefsîru’l-Menâr), (Mısır: 1990), 10/248; Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, (İstanbul, Eser Neşriyat ve Dağıtım 1979), 690-691; Mustafa Öztürk, İslâm Kaynaklarında Geleneğinde ve Günümüzde Cihad, (İstanbul: Kuramer 2016) 137. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 209 Mehmed Âkif de cihad mevzusuna modern dönem alimleri gibi yaklaşmakta ve cihadın teşrii kılınma amacının nefsi müdafaa olduğunu düşünmektedir. M. Âkif’e göre İslâm topraklarını ve Müslümanların istiklâlini muhafaza etmek esastır. İslâm yurdunu işgal etmeye ve Müslümanların canına kastetmeye çalışan emperyalist ve sömürgeci güçlere karşı topyekûn savaşmak Allah’ın bir emridir. Bu emre itaat etmek her Müslümanın boynunun borcudur. Zira İslâm topraklarını ve Müslümanın canını korumaya yönelik verilen mücadele aynı zamanda İslâm, Kur’ân, ezan, istiklâl, şan, şeref ve namus müdafaasıdır. Bu sebeple İslâm ile şereflenmiş her bireyin, uhdesine düşen bir vazife-i vataniyede, bir fariza-i diniyede en küçük bir ihmal göstermesi caiz değildir. Hiçbir Müslüman, vatanı işgal edilirken, kardeşi katledilirken kenara çekilerek olanlara seyirci kalamaz. Müslümanlara yönelik herhangi bir taarruza karşı koymak, çoluk-çocuk, kadın-erkek, genç-ihtiyar herkes için farz-ı ayn olduğu unutulmamalıdır. Böyle durumlarda her fert bütün gayretini ortaya koymakla mükelleftir. Aksi halde hayat hakkımızı kaybeder, mahkûmiyet felaketiyle karşı karşıya kalmış oluruz.1 1. Cihad Kavramının Anlam Alanı Cihad kelimesi genel itibariyle güç sarf etmek, çabalamak, uğraşmak, zahmet çekmek, bütün gayretini harcamak anlamını taşıyan c-h-d kökünden türemiştir. Kök kelimeden gelen anlamlar 1 Ersoy, Mehmed Âkif, Zağnos Camii vaazı, Sebîlü’r-Reşâd, 12 Şubat 1338, c. 18, sayı: 458, s. 183-186; Ersoy, Mehmed Âkif, Tefsir Yazıları ve Vaazlar, haz. M. Ertuğrul Düzdağ (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., 2013) 255, 262. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 210 da dikkate alınarak cihadın ıstılahi ve dini birçok tanımı yapılmıştır. Bu tanımlar, maddi ve manevî çabaları ifade edecek şekilde iki ayrı kategoride ele alınmıştır. Sözgelimi silahla savaşmak maddi çaba ile; nefisle mücadele etmek manevi mücahede ile ilişkilendirilmiştir.1 “Allah yolunda can, beden, mal, gibi vasıtalarla savaşarak bütün gayreti sarf etmek.”2 , “Allah’ın dinini yüceltmek için kafirlere karşı savaşmak”,3 “İslam topraklarına göz diken, Müslümanların canlarına kastedenlere karşı silahla savaşmak”4 “Hakkı yeryüzünde egemen kılmak için İslâm dinini insanlığa duyurmak, böylece insanı, Allah dışındaki varlıklara tapmaktan kurtarmak için can, mal ve bedenle İslâm’a karşı çıkanlarla mücadele etmek”,5 “Bütün gayretiyle dini yaşamak ve yeryüzüne yaymak uğruna, ortaya çıkabilecek her türlü engeli aşmaya çalışmak”6 gibi tanımlarda can, beden, silah başta olmak üzere maddi araçlarla cihad etmek söz konusudur ki bu tanımların dayanağını şu ayet ve hadisler oluşturmaktadır: “Allah, malları ve canları ile cihad edenleri, derece bakımından oturanlardan (yani cihad etmeyenlerden) üstün kılmıştır.” (Nisâ 4/95), “Bizim 1 Reşîd Rızâ, Tefsîru’l-Menâr, 10/269. 2 Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekir, Bedâ‘iu’s-Senâi‘ fî Tertîbi’ş-Şerâi‘ (Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İmiyye, 1987) 7/97. 3 Kahtânî, Said b. Alî, el-Cihâd fî Sebîlillâhi Teâlâ (Riyâd: Matabaatu Sefîr, t.y), 5. 4 Damad Efendi, Abdurrahmân b. Muhammed, Mecme‘u’l-Enhur fî Şerhi Multeka’l-Ebhur (Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, t.y), 1/632. 5 Karadâvî, Yûsuf, Fıkhu’l-Cihâd Dirâsetun Mukârenetun li Ahkâmih ve Felsefetih fî Dav’i’l-Kur’ân ve’s-Sunne, (Kâhire: Mektebetu Vehbe, 2009) 1/68. 6 Kutub, Seyyid, fî Zilâli’l-Kur’ân, (Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1971) 4/169-180. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 211 uğrumuzda cihad edenlere mutlaka muvaffakiyet yollarımızı gösteririz.” (Ankebût 29/69); “Dünyada fitne kalmayıncaya ve din tamamen Allah ait oluncaya kadar onlarla savaşın”, (Enfâl 8/39), “Sizinle savaşanlara karşı, Allah yolunda siz de savaşın.” (Bakara 2/190), “İnsanlarla, ‘Allah’tan başka ilâh yoktur’ deyinceye kadar savaşmakla emrolundum” 1 “Bilinçli ve basiretli bir şekilde Allah’ın dinine davet etmek”,2 “Dini başkalarına öğretmek”,3 “İyiliği emredip kötülükten sakındırmak”,4 “Nefis ile mücadele etmek, nefsi terbiye etmek”,5 “Zalimin yanında hakkı dile getirmek”6 gibi tanımların dayanağını ise söz ve kalple cihad etmeyi emreden şu ayet ve hadisler teşkil etmektedir: “De ki: ‘İşte benim yolum budur! Ben de bana tabi olanlar da basiretle ve bilinçle Allah’a davet etmekteyiz.” (Yûsuf 12/108)7 , “Kafirlere asla itaat etme ve 1 Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil, Sâhîhü’l-Buhârî, nşr. Muhammed Züher en-Nâsır, (Beyrût: Dâru Tavki’n-Necât 1422/2001) “İmân”, 18 (No. 25); Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc, Sahîhu Müslim, thk. Muhammed Fuâd Abdulbakî, (Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1374/1955) “İmân”, 8 (No. 32). 2 Mustafa Çağırıcı, “Da‘vet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV Yayınları, 1994), 9/16-19. 3 Ahmed b. Hanbel, Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, thk. Şuayb el-Arnaût, (Beyrut: Müessesetü’r-Risâle 1421/2001), 3/456; İbn Balbân, el-İhsân fî takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, nşr. Şuayb el-Arnaût, (Beyrut: Müessesetü’r-Risâle 1408/1988), 1/288. 4 İbn Teymiyye, Takiyüddîn Ebu’l-Abbâs, el-İstikâme, thk. Muhammed Reşât Sâlim, (Medîne: Câmiatu’l-İmâm Muhammed b. Suud 1403), 208-209. 5 Tüsterî, Tefsîr, 72; Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn, Hakâikü’t-Tefsîr, thk. Seyyid İmrân, (Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421- 2001) 1/280. 6 Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed, Şu‘ebu’l-Îmân, thk. Ebû Hacer Muhammed, (Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421-2000) 6/310; Süyûtî, Abdurrahman Celâlüddîn, ed-Dürru’l-Mensûr, (Beyrût: Dâru’l-Fikr t.y) 2/320. 7 Bekir Topaloğlu, “Cihad”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, (İstanbul: TDV Yayınları, 1993), 7/531-534. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 212 onlara karşı bu Kur’ân ile cihad et.” (Furkân 25/52), “Ey Peygamber! Kafirlere ve münafıklara karşı (söz ile) cihad et.” (Tevbe 9/73), “En kıymetli cihad, zalim yöneticiye karşı hakkı dile getirmektir.”,1 “Asıl mücahid, Allah yolunda nefsiyle cihad edendir” 2 1. Mehmed Akif’e Göre Cihad Mehmed Âkif, tabiî ve kalıcı yöntemler bakımından cihadın maddi ve manevi olmak üzere iki yönünden bahsetmektedir. Silahlı savaşın da yer aldığı maddi nitelikteki yöntem ile, hikmet ve güzel öğüdün dahil olduğu manevi yöntem üzerinde durmaktadır. Onun, birinci yöntem doğrultusunda belirlediği kıstasa göre İslâm ülkelerini ve Müslümanları her türlü saldırı ve tehlikeye karşı savunmak amacıyla gerektiği takdirde can, beden, el, dil silâh gibi beşerî aksiyonlar ile ortaya konulan bütün araçlarla düşmana karşı mücadele etmek gerekir. Bir başka ifadeyle Mehmed Âkif’e göre düşmana karşı silahlı savaşa girmek için, ancak İslâm ülkelerine bir saldırı veyahut Müslümanların canları kastedildiğinde söz konusu olur. Müslümanların canı ya da yurtları herhangi bir tehlike ile karşı karşıya kaldığında ise cihad etmek her Müslümanın boynunun 1 Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî, Sünenü Ebî Dâvud, thk. M. Muhyiddîn Abdulhamîd, (Beyrût: el-Mektebetü’l-Asriyye, t.y) “Melâhim”, 17 (No. 4344); İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd, Sünenü İbn Mâce, thk. M. Fuâd Abdulbâkî, (Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye 1952) “Fiten”, 20 (No. 4011); Tirmizî, Muhammed b. İsâ, Sünenü Tirmizî, thk. Ahmed Muhammed Şâkir, (Kâhire: Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî) “Fiten” 13 (No. 2174). 2 Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, 6/20, 22; Tirmizî, “Fezâilu’l-Cihâd”, 2 (No. 1621). Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 213 borcudur.1 Nitekim Allah Teâlâ bu tarz cihadın önemine dikkat çekmek üzere şöyle buyurmuştur: “Bizim uğrumuzda cihad edenlere mutlaka muvaffakiyet yollarımızı gösteririz. Muhakkak ki Allah iyilik edenlerle beraberdir.” (Ankebût 29/69) “Ey iman edenler, sizden kim dininden dönerse bilsin ki, Allah, onların yerine öyle bir toplum getirecek ki, Allah onları sever, onlar da Allah’ı severler. Onlar, Mü'minlere karşı alçak gönüllü, kafirlere karşı onurlu ve şiddetlidirler. Allah yolunda cihad ederler, hiç kimsenin kınamasından korkmazlar. İşte bu, Allah'ın bir lütfudur ki onu dilediğine verir. Allah'ın lütfu geniştir, O her şeyi hakkıyla bilendir.” (Mâide 5/54) Mehmed Âkif’e göre vatan ile din arasında güçlü bir bağ vardır ki bu bağ, her iki tarafın varlığını koruyan en önemli etken olarak kabul edilir. Vatan sevgisinin oluşmasında dinin; dinin ayakta kalmasında vatanın ciddi manada etkisi vardır.2 Nitekim “Eğer onlara ‘Ölüme atılın!’ ya da ‘Vatanınızdan çıkın’ diye emir vermiş olsaydık, pek azı müstesna, bunu yapmazlardı” (Nisâ 4/66) mealindeki ayette de vatanın insan nezdindeki önemine dikkat çekilmiş ve bu sevginin can sevgisiyle eşit düzeyde olduğuna vurgu yapılmıştır.3 Mehmed Âkif, vatana zeval gelmesi halinde dinin de bundan etkileneceğini hem Kastamonu Nasrullah 1 Ersoy, Sebîlü’r-Reşâd, c. 18, sayı: 458, 183-186; Ersoy, Mehmed Âkif, İstiklal Marşı şairimizin İstiklal Harbindeki vaazları, haz. Hasan Boşnakoğlu, (Ankara: Er-Tu Matbaası 1981), 45; Ersoy, Tefsîr Yazıları, 262, 316. 2 Ersoy, Sebîlü’r-Reşâd, c. 9-2, sayı: 230-248; Ersoy, Mehmed Âkif, Safahat, neş. M. Ertuğrul Düzdağ, (İstanbul: b.y 2007), 168, 180; Bilgiz, Musa, Mehmet Âkif’te Milli Birlik Düşüncesi, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (2009), 24, 32. 3 Câhiz, Amr b. Bahr, Resâilu’l-Câhiz, thk. Abdusselâm Muhammed Harun (Kâhire: Mektebetu’l-Hancî, 1964), 4/112. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 214 Paşa Camiinde hem de Fatih kürsüsünde dile getirdiği iki ayrı şiirde ifade etmiştir: Bir bu toprak kalıyor dinimizin son yurdu O da çiğnendi mi, çiğnendi demek dini Mübin, Hak-sar eyleme Ya Rab onu olsun! -Âmin!1 Yok mu sizlerde vatan nâmına hiçbir duygu? Düşmeden pençesinin altına istikbâlin, Biliniz kadrini hürriyetin, istiklâlin. Söyletip başka memalikteki mahkûmini… Hakimiyyet ne imiş, öğreniniz kıymetini. Yoksa, onsuz ne şu dünya kalır İslâm’a ne din…2 Mehmed Âkif, din-vatan ilişkisi içerisinde, bilhassa cihad ile bağlantılı olarak şehîd, şehâdet, şehitlik gibi manevi değeri fazla olan kavramlara büyük bir ihtimam göstermiştir. Bilindiği üzere yüce dinimiz, hayatını dinin emirleri doğrultusunda şekillendirmeye çalışıp Allah’a kavuşma iştiyakıyla canlarını feda etmek isteyenlere büyük müjdeler vermiştir. İşte bu iştiyakı kalplerinde hissedenler, değer uğruna sahip oldukları ne varsa, hepsini bu müjde uğruna sarf etmekte tereddüt etmemişlerdir. Fani olanı, Bakî olanın yolunda feda ederek şehâdet şerbetini içmekten geri durmamışlardır.3 Onlara Hz. Peygamber şu müjdeyi vermiştir: 1 Ersoy, Safahat, 180. 2 Ersoy, Safahat, 168. 3 Ersoy, Safahat, 413, 425, 510; Ersoy, Mehmed Âkif, Kur’ân Meali-Fatiha Sûresi ve Berâe Sûresi-, haz. Recep Şentürk ve Asım Cüneyd Köksal, (İstanbul: Mahya Yay. 2012) 411; İsmail Lütfi Çakan, Âkifçe TespitlerDeğerlendirmeler (İstanbul: İfav, 5. Basım, 2021), 93-94. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 215 “Allah katında hiçbir şey, iki damla ve iki izden daha sevimli değildir. Allah korkusuyla akıtılan gözyaşı damlası ve Allah yolunda dökülen kan damlası. İki iz de Allah yolunda çarpışmaktan kalan cihad izi ve Allah’ın emrettiği farzlardan birini yerine getirmekten kalan ibadet izidir.” 1 Müslüman nesillerin cihad ve şehâdet düşünceleri, daha ninnilerden itibaren başlar ve zamanla kimlik terbiyesine dönüşür. Yavrularımızın kulaklarına okunan ezan ve kâmet gibi “Ya gazi ol ya şehîd” telkinleri de çocuklarımızın şahsiyet yapılarını oluşturan emsalsiz manevi değerlerdir. Bununla birlikte nesillerin ve milletlerin hem istiklâl hem de özgürlüklerini sağlayan, izzet ve onurlarını ayakta tutan en önemli şey şehitlik şevki ve şehâdet terbiyesidir. Mukaddesleri uğruna ölümü göze alıp can pazarına atılmayanların, haysiyetli ve onurlu bir hayat sürdürmeleri mümkün değildir. Onurlu bir hayat ise şehâdet arzusuyla coşan bir can ve bir kanla elde edilebilir.2 Şehâdet arzusuyla coşan kanın önünde en modern, en gelişmiş imkânlara sahip ordular dâhi duramaz. Bunun en açık örneği Bedir’de ve Çanakkale’de yaşanmıştır. Ne çelik tabyalar ister, ne siner hasmından; Alınır kal’a mı göğsündeki kat kat îman? Hangi kuvvet onu, hâşâ, edecek kahrına râm? Çünkü te’sîs-i İlâhî o metîn istihkâm.3 Mehmed Âkif, “Vaiz Kürsüde” şiirinde ise hür yaşamı tercih edenlerin, kimseye boyun eğmeyeceğini, her nerde olursa olsunlar vatan uğrunda ölmekten imtina etmeyeceklerini 1 Tirmizî, “Fezâilu’l-Cihâd”, 26. 2 Ersoy, Tefsîr Yazıları, 255. 3 Ersoy, Safahat, 411. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 216 vurgulayarak gerekirse vatan için şehadet şerbetinin içilmesi gerektiğini şu mısralarla ifade eder: Fakat, sen öyle değilsin; senin yanar ciğerin: Vatan! deyip öleceksin semâda olsa yerin. Nasıl tahammül eder hür olan esaretine? Kör olsun ağlamayın, ey vatan, felaketine!1 2. Cihadın Çeşitleri 1.1. Fiili Savaş Halindeki Cihad M. Âkif’e göre düşmanlığını açık bir şekilde ilan edip Müslümanlara karşı saldırı girişiminde bulunanlara karşı silah başta olmak üzere her türlü savunma aracı ile savaşmak meşrudur ve evrensel bir kuraldır. Bu kural sayesinde milletler bağımsızlıklarını koruyabilir ve bekalarını sürdürebilirler. Aksi halde birçok toplum köleleşme ve yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalacaktır. Müslümanların, vatanları ve istiklâlleri uğruna yaptıkları mücadele ise cihattır ve iman kelimesinin özünden kaynaklanmaktadır. Zira cihad etmek, şehadet şerbetini içmek ancak hakiki bir iman ile mümkün olabilir. Vatanı elden giderken hiçbir şey yapmayanlar hakiki imandan yoksun olanlardır.2 Yumuşak başlı isem, kim dedi uysal koyunum. Kesilir belki, fakat çekmeye gelmez boynum.3 İman ve vatan arasındaki sevgi bağının en güçlü şekilde hissedildiği bu beyitte müminin şahsiyeti en deruni en ince 1 Ersoy, Safahat, 259. 2 Ersoy, Sebîlü’r-Reşâd, c. 18, sayı: 458, s. 183-186; Ersoy, Tefsir Yazıları, 255, 262. 3 Ersoy, Safahat, 381. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 217 anlamını elde eder. Bu noktaya kadar sessiz kalan, hoş görü ve teenni ile hareket eden iman, iş imânî hakikatlere gelince bütün gayretiyle mücadele sahnesinde ve er meydanında kendini bulur.1 M. Âkif’e göre dinimiz, Müslümanlara kendi dışındakileri silah zoruyla batıl inançlarından vazgeçirip İslâm’ı benimsetmeye zorlamak amacıyla savaşı emretmiş değildir. Bu manada meşru kılınmış bir cihad yoktur. Meşru kılınan cihadın asıl amacı küffarın Müslümanlara yönelik baskı ve zorba faaliyetlerini engellemektir.2 “O halde (Resûlüm), öğüt ver. Çünkü sen ancak öğüt vericisin. Onların üzerinde bir zorba değilsin. Ancak yüz çevirip inkâr edene gelince, işte öylesini Allah en büyük azap ile cezalandırır. Şüphesiz onların dönüşü sadece bizedir. Sonra onların sorguya çekilmesi de sadece bize aittir.” (Gâşiye 17-26), ayetindeki öğüt ve hikmet ile davet hükmünün kılıç hükmünü içeren cihad ayetiyle nesh edildiğini, bu nedenle Müslüman olmayanları öğütle değil silah ile İslam’a davet etmek gerektiğini düşünenleri M. Âkif şöyle eleştirmektedir: “Ğaşiye 17-26” “Âyât-ı Kur’âniye’yi mensuh göstermeye pek hevesli olanlardan biri bu âyetin cihat âyetleriyle nesh edilmiş olduğunu söylüyor. Sanki Müslümanlıkta cihad insanları zorla mu’tekid yapmak için meşrû imiş. Bu sözü ileri süren adam düşünmüyor ki cebr ile, kahr ile îman elde edilemez. İkrahın dinde hiçbir mevkii yoktur; sonra muharib ister Yahûdî, ister Nasranî, ister Mecûsî olsun, yine kendi dininde kalmak şartıyla haraç 1 Çakan, Âkifçe, 42-43. 2 Ersoy, Sebîlü’r-Reşad, 24 Şubat 1327, c.8-1, sayı. 183, s.5-6. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 218 vermeye râzı olursa- ekseriyetin re’yine göre cihadın vucûbu kalmaz.” 1 1.2. Söz/Dil ile Cihad Mazlumun hakkını savunmak amacıyla zalim despotlara karşı cesaretli bir şekilde gerçekleri dile getirmek en değerli cihad kabul edilir.2 Mehmed Âkif de haksızlığa sessiz kalmayıp zalim idarecilere karşı çıktığı için canından olanları şehit mesabesinde görür. O, adaleti tesis etme adına haksızlığa karşı çıkıp bu uğurda canından olanı, Hz. Hamza’dan sonra en üstün şehit olarak niteler. M. Âkif’e göre, mümini tam bir hayırhahlık ile idarecilere hakikati duyurma cihadına sevk eden etken onun, hak taraftarı olma niteliğidir. Bir adam dursa da zalim bir imamın yüzüne, Adli emretse, bu zâlim de onun hak sözüne, İnkıyâd eyliyecek yerde tutup kıysa ona, O mücâhid yazılır ta şühedânın başına. Hamza’dan sonra gelen şanlı şehîd ancak odur. Hak için can verenin pâyesi elbet bu olur. Hakkı bir zâlime ihtâr, o ne şâhâne cihâd! “En büyüktür” dedi Peygamber-i pâkîze-nihâd.3 1 Ersoy, Sebîlü’r-Reşad, 24 Şubat 1327, c.8-1, sayı. 183, s.5-6. 2 San‘ânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk, el-Musannef, (Mısır: Dâru’t-Te’sîl, 1437/2013) 10/369; Taberânî, Süleyman b. Ahmed b. Eyüb, el-Mu‘cemu’lKebîr, thk. Hamdî b. Abdilmecîd (Kâhire: Mektebetu İbn Teymiyye 1415/1994) 8/282. 3 Ersoy, Safahat, 404; İ. Lütfi Çakan, Âkifçe, 104. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 219 Mehmed Âkif, “Cihadın en faziletli olanı, zalim ve zorba yönetici karşısında hakkı dile getirmektir.” 1 hadisini de naklettiği bu mısralarda bir nevi “toplumun, milletin, ümmetin, dünya düzeninin ve dirliğin şartı, hakkı her şeyden ve herkesten üstün tutmak” olduğunu vurgulamıştır. Çünkü hakkın zelil olması en büyük zillettir. Hak ve haklının zelil olduğu bir toplumda izzet, şeref ve adalet aranmaz. Adaletin olmadığı yerde millet yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır. Hak zelîl oldu mu millet de hükûmet de zelîl. “Hangi ümmetteki müşkildir edilmek tahsîl, Âcizin hakkı kavîlerden… O, kuvvetlenemez…” Ne güzel söz bu! Şümûlüyle beraber mûcez. Müslümanlar, hayatlarını ve işlerini Allah’ın emir ve yasakları doğrultusunda tertip ve tanzim ederlerken haksızlıklar karşısına cesaretle dikilmeli, adaletin yerini bulması için bütün cehtlerini ortaya koymalı ve Hz. Ömer’in, güven ortamını tesis ederken sarf ettiği sözleri her daim derhatır etmelidirler. – Ömer’in hutbesi aklında mı bilmem? – Bilmem… – “Eyyühe’n-nâs, ederim taptığım Allâh’a kasem, Yoktur aslâ şu cemâ’atteki hiçbir âciz, Benim indimde sizin olmaya en kâdiriniz, Bir kavînizde olan hakkını kurtarmam için. Bir kavî kimse de yoktur ki bu ümmette, bilin! En zaîf olmaya nezdimde, tutup kendinden, Âcizin hakkını ısrâr ile isterken ben…”2 1 Ebû Dâvûd “Melâhim” 17; İbn Mâce, “Fiten” 20; en-Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb, es-Sünenu’l-Kübrâ, thk. Hasan Abdulmun‘îm, (Beyrût: Müessesetu’r-Risâle 1421/2001), “el-Bey‘a”, 41 (No. 7786). 2 Ersoy, Safahat, 407. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 220 2. Eylem/Sa‘y boyutuyla cihad Mehmed Âkif’e göre cihad yalnız vatanı korumak için düşman kuvvetlerine karşı cephede verilen mücadelen ibaret değildir. Ümmet ve milletin bekasını tesis etmek ve sömürgeci emperyalist güçlerin boyunduruğuna girmemek için çalışmak, gayret etmek, alın teri dökmek de bir tür cihattır. “Vatanı korumak farz-ı ayn olduğu kadar bu farzın gerektirdiği sebepleri elde etmek de farz-ı ayndır.”1 O halde her bir birey, sarf edeceği emeğin, ortaya koyacağı gayret ve azmin sadece kendisi için değil vatanı, milleti ve müstakbel nesli için de olduğunu unutmamalıdır.2 Bekayı hak tanıyan sa‘yi bir vazife bilir Çalış çalış ki bekâ, sa‘y olursa hakkedilir.3 M. Âkif, Müslümanların istiklâl ve bekasını birlik beraberliğe bağlı, ümitle ve usanmadan çalışmaya dayalı olmakta görür ve Müslümanları bu konuda Kur’ân’a, hadislere ve sahabe yaşamına bakmaya davet eder: “Kur’ân-ı Kerim’in birçok yerinde bize ittihad ile ittifak ile, mücahede ile emir buyuruluyor. Kitabullah, hadis, hep bizi ittifaka, mücahedeye, cihada da’vet ediyor. Bu emirler nasıl ne ile yerine gelecek? Şüphesiz sa‘y ile. Eğer İslamiyet’in bidayetindekiler, sonrakiler gibi, bizler gibi olsalardı; o muvaffakiyetler, o harikalar vücûd bulabilir miydi? 1 Ersoy, İstiklal Marşı şairimizin İstiklal Harbindeki vaazları, 45. 2 Ersoy, Safahat, 227. 3 Ersoy, Safahat, 227; Ersoy, Tefsir Yazıları, 262. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 221 Ne idi o gayretler, ne idi o himmetler? Her tarafa gittiler, fevc fevc Ashab-ı Kiram bütün dünyayı dolaştılar, oturmadılar, çalıştılar. O sayede neler yaptılar neler!” 1 Evrenin, yeryüzünün, semanın aralıksız ve mütevali bir düzen içerisinde işlediğini hatırlatan M. Âkif çalışmayanlara şöyle seslenmektedir: “Şimdi mademki yer çalışıyor, gök çalışıyor; yerleri ve gökleri yaratan Allah’u Azîmü’ş-şân, o Faâlü’n-limâyürid olan Allahu Azîmü’ş-şân yaratmaktan bir an fârig olmuyor; sen nasıl âtıl, bâtıl oturuyor da hayat umuyorsun? İşte bütün kâinatı gördük; hiçbir yerde, hiçbir zerrede sükûn var mı, atalet var mı? Öyleyse sana emeksizce yaşamak, çalışmaksızın nâil-i meram olmak hakkını, böyle bir ümidi kim veriyor?” 2 DEĞERLENDİRME VE SONUÇ Bilindiği üzere M. Âkif, sadece güzel sözler sarf eden güzel yazılar yazan bir şair değildir. O, şiirle vaaz ve nasihat eden takva sahibi bir ahlâkçı olmakla birlikte belirli bir ideali olan, muayyen bir hedef ve meslek sahibi iman şairi, sosyoloji hekimidir. En önemlisi o, kişiliğini inanç, ilim, yüreklilik gibi âlemşümul değerlerle dokumuş bir şahsiyet timsalidir. Sahip olduğu değerlerin bir gereği olarak ele aldığı her meseleyi bildiği, inandığı hakikatler doğrultusunda değerlendirmiştir. Onun bu yönünün en bariz bir şekilde kendisini hissettirdiği yerlerden biri de cihad meselesine olan yaklaşımıdır. 1 Ersoy, Tefsir Yazıları, 224. 2 Ersoy, Tefsir Yazıları, 221; Bilgiz, Musa, Çağdaş Bir Kur’an Mütefekkiri: Mehmet Âkif, Tyb Vakfı Mehmet Âkif Araştırmaları Merkezi Yayınları:32 (Mart 2008), 73. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 222 M. Âkif de birçok modern dönem alimi gibi cihadın, nefsi müdafaa amacıyla teşrii kılındığını düşünmektedir. O, cihadın teşrii kılınmasının, İslâm’ı savunmak, Müslümanları ve onlara ait toprakları korumak, mazlumun hukukunu muhafaza etmek gibi hedeflere matuf olarak görür. Diğer taraftan dinimizin, Müslüman olmayanları İslam’ı kabule mecbur bırakmak gibi bir gayeye sahip olmadığını belirterek klasik cihad anlayışını kabul etmez. M. Âkif’in bu konudaki en dikkat çekici yaklaşımı, ümmetin geleceği için ortaya konulacak gayret ve çabaları da cihad kapsamına dahil etmesidir. Malum olduğu üzere M. Âkif, eşyanın doğasını iyi tahlil etmiş, evrenin düzen ve işleyişini iyi anlamış bir ilim ve fikir adamıdır. O, evrenin düzeni içerisinde var olmanın yalnız savaş ile mümkün olamayacağını da iyi kavramış biridir. M. Âkif, Osmanlının son dönemindeki sıkıntılar başta olmak üzere Müslümanların birçok ıstırabına şahit olmuş biri olarak, yaşanan sorunları saptamakla yetinmeyip, güçlükleri giderme çarelerini de ortaya koymuştur. Bu doğrultuda ümmetin kurtuluşu için tek çözümün çalışmak, gayret etmek olduğunu ısrarla vurgulamıştır. Çalışmak ve azmetmekten kastı ise sadece dünyevi emeller uğrunda yorulmak değil, ümmetin istikbalini teminat altına almak için Allah’ın yarattığı illetlere sarılarak sömürgeci güçlerin hakimiyeti altına girmekten uzak, bilim ve sanatta kendine kâfî gelebilecek bir çabayı ortaya koymaktır. Bu çabayı cihad olarak isimlendiren M. Âkif, çalışmadan, yorulmadan, alın teri dökmeden terakki edilemeyeceğini özellikle belirtmektedir. M. Âkif, cihad konusunda yeni bir düşünce ile karşımıza çıksa da onun bu anlayışında Muhammed Abduh’un görüşlerinin yanı sıra İslâm dünyasının en az birkaç asırlık öyküsü bulunan Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 223 umumi inhitat halinin etkisinin de olduğunu söylemek mümkündür. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 224 KAYNAKÇA Ahmed b. Hanbel, Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, thk. Şuayb el-Arnaût, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle 1421/2001. Ali el-Kârî, Ebu’l-Hasen Nuruddîn b. Muhammed, el-Esrâru’lMerfû‘a fi’l-Ahbâri’l-Mevdû‘a, thk. Muhammed es-Sabbâğ Beyrût: Dâru’l-Emâne, t.y. Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed, Şu‘ebu’l-Îmân, thk. Ebû Hacer Muhammed, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421-2000. Bilgiz, Musa, Çağdaş Bir Kur’an Mütefekkiri: Mehmet Âkif, Tyb Vakfı Mehmet Âkif Araştırmaları Merkezi Yayınları:32 (Mart 2008) 60-38. Bilgiz, Musa, Mehmet Âkif’te Milli Birlik Düşüncesi, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (2009) 11-34. Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâil, Sâhîhü’l-Buhârî, nşr. Muhammed Züher en-Nâsır, Beyrût: Dâru Tavki’n-Necât 1422/2001. Câhız, Amr b. Bahr, Resâilu’l-Câhiz, thk. Abdusselâm Muhammed Harun, Kâhire: Mektebetu’l-Hancî, 1964. Çağrıcı, Mustafa, “Da‘vet”, DİA, İstanbul: TDV, Yay. 1994. Çakan, İsmail Lütfi, Âkifçe Tespitler-Değerlendirmeler, İstanbul: İFAV, 5. Basım, 2021. Damad Efendi, Abdurrahmân b. Muhammed, Mecme‘u’l-Enhur fî Şerhi Multeka’l-Ebhur, Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’lArabî, t.y. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 225 Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as es-Sicistânî, Sünenü Ebî Dâvud, thk. M. Muhyiddîn Abdulhamîd, Beyrût: elMektebetü’l-Asriyye, t.y. Elmalılı Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, İstanbul, Eser Neşriyat ve Dağıtım 1979. Ersoy, Mehmed Âkif, İstiklal Marşı şairimizin İstiklal Harbindeki vaazları, haz. Hasan Boşnakoğlu, Ankara: ErTu Matbaası 1981. Ersoy, Mehmed Âkif, Kur’ân Meali-Fatiha Sûresi ve Berâe Sûresi-, haz. Recep Şentürk ve Asım Cüneyd Köksal, İstanbul: Mahya Yay. 2012. Ersoy, Mehmed Âkif, Safahat, neş. M. Ertuğrul Düzdağ, İstanbul: b.y 2007. Ersoy, Mehmed Âkif, Sebîlü’r-Reşâd, 12 Şubat 1338, c. 18, sayı: 458. Ersoy, Mehmed Âkif, Tefsir Yazıları ve Vaazlar, haz. M. Ertuğrul Düzdağ Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yay., 2013. İbn Balbân, el-İhsân fî takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, nşr. Şuayb elArnaût, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle 1408/1988. İbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Alî Ebu’l-Fazl, Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, Beyrût: Dâru’l-Ma‘rife, 1379. İbn Kayyım el-Cevziyye, Zâdu’l-Me‘âd fî Hedyi Hayri’l-‘İbâd, , Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 27. Basım 1994. İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd, Sünenü İbn Mâce, thk. M. Fuâd Abdulbâkî, Kâhire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’lArabiyye 1952. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 226 İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbâs Takiyüddîn el-Harrânî, Mecmû‘u’lFetâvâ, thk. Abdurrahmân b. Muhammed, Medine: Mecme‘u’l-Melik Fehd, 1995. İbn Teymiyye, Takiyüddîn Ebu’l-Abbâs, el-İstikâme, thk. Muhammed Reşât Sâlim, Medîne: Câmiatu’l-İmâm Muhammed b. Suud 1403. Kahtânî, Said b. Alî, el-Cihâd fî Sebîlillâhi Teâlâ, Riyâd: Matabaatu Sefîr, t.y. Karadâvî, Yûsuf, Fıkhu’l-Cihâd Dirâse Mukârene li Ahkâmih ve Felsefetih fî Dav’i’l-Kur’ân ve’s-Sunne, Kâhire: Mektebetu Vehbe, 2009. Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekir, Bedâ‘iu’s-Senâi‘ fî Tertîbi’ş-Şerâi‘, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İmiyye, 1987. Kutub, Seyyid, fî Zilâli’l-Kur’ân, Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’lArabî, 1971. Muhammed Hamidullâh, İslâm Peygamberi, çev. Salih Tuğ, Ankara: İmaj 2003. Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc, Sahîhu Müslim, thk. Muhammed Fuâd Abdulbakî, Beyrût: Dâru İhyâi’tTurâsi’l-Arabî, 1374/1955. Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb, es-Sünenu’l-Kübrâ, thk. Hasan Abdulmun‘îm, Beyrût: Müessesetu’r-Risâle 1421/2001. Öztürk, Mustafa, İslâm Kaynaklarında Geleneğinde ve Günümüzde Cihad, İstanbul: KURAMER 2016. Reşîd Rızâ, Muhammed, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm (Tefsîru’lMenâr), Mısır: b.y 1990. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 227 San‘ânî, Ebû Bekr Abdürrezzâk, el-Musannef, Mısır: Dâru’tTe’sîl, 1437/2013. Sülemî, Ebû Abdirrahmân Muhammed b. el-Hüseyn, Hakâikü’tTefsîr, thk. Seyyid İmrân, Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421-2001. Süyûtî, Abdurrahman Celâlüddîn, ed-Dürru’l-Mensûr, Beyrût: Dâru’l-Fikr t.y. Taberânî, Süleyman b. Ahmed b. Eyüb, el-Mu‘cemu’l-Kebîr, thk. Hamdî b. Abdilmecîd, Kâhire: Mektebetu İbn Teymiyye 1415/1994. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 228 MEHMET AKİF ERSOY’UN YAŞADIĞI DÖNEM MÜSLÜMAN TOPLUMUNUN AHİRET ANLAYIŞINA ELEŞTİREL YAKLAŞIMI Saadet ALTAY1 GİRİŞ Mehmet Âkif ismi anıldığında hemen ‘İstiklal Marşı’ şairi olduğu akla gelir. Bununla birlikte Âkif çok yönlü bir şahsiyettir. Toplumda mevcut olan bütün problemlerle ilgilenmiş, gördüğü yanlışlıkları herhangi bir kaygı ve çekimserlik göstermeden etkili ve kendine has bir biçimde dile getirmiştir. Mehmet Âkif yazılarında, konuşmalarında, şiirlerinde vatan, millet, din, dünya ve ahlâkî konuları birbirinden kesin çizgilerle ayırmamıştır. Siyasal anlamda birçok eleştirisi olmakla birlikte Mehmet Âkif; kenar mahallelerde maddi ve manevi sıkıntılar içinde yaşayan insanların perişanlığına, eğitim sorunlarına, zalim, sarhoş ve yolsuz kocalar elinde aç-sefil kadınların kaderine, har vurup harman savuran müsrif, kendini beğenmiş mirasyedilerin şımarıklıklarına, çalışmadan, üretmeden tüketenlere, aklı kullanmayanlara vb. dikkat çekmiştir. Problemleri göz önüne sermekle kalmayıp temeline inerek çözümler sunmaya çalışmış, ağırlıklı olarak değerlendirmelerinde Kur’an ve Sünnet kaynaklı çözümlere yönelmiştir. Mehmet Âkif’in eserlerinde pek çok konuyu ele almıştır. Güncel sorunları tartıştığı gibi, ilahiyatın temel konularını da ⸼ Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, Temel İslam Bilimleri Bölümü, Kelam ve Mezhepler Tarihi Anabilim Dalı, saltay@agir.edu.tr Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 229 cesaretle ele almıştır. Ulûhiyyet bahislerinde, yanlış inanışlara sahip olduğunu düşündüğü kesimleri başta Allah, ahiret ve kader inancı gibi konularda eleştirmiş, bu ve benzeri konularda Kur’an’ın temelde neyi önerdiğini, Müslüman toplumunun bunları nasıl anladığını ve tatbik ettiğini değerlendirmiştir. Yaşadığı dönemdeki Müslümanların çektiği sıkıntı ve zulümlerin sebebini sorgularken Yaratıcıya yakarışta bulunmuş, kader ve Allah’ın fiilleri üzerinde düşüncelerini kaleme almıştır. Kader, tevekkül, çalışma, terakki, azim, gayret gibi konuları birlikle işlemiştir. Toplumsal sorunlara çözümler önerirken; çalışma, azim ve sebat gösterme, ümitvâr olma gibi konuları vurgularken, halkın yanlış kader ve tevekkül anlayışını eleştirmiş ve Kur’an’ın konuyla ilgili yaklaşımını sunmuştur.1 Bu çerçevede ilahiyat bahislerinden ele aldığı konulardan birisi de “Ahiret” bahsidir. Tebliğimizde Âkif’in yaşadığı dönem msülümanlarının ahiret anlayışlarına yönelik yaptığı eleştirileri ele alacağız. 1. Mehmet Âkif’in Yaşadığı Döneme Genel Bir Bakış Âkif’in ortaya koyduğu düşüncelerinin anlaşılması ve gayretinin ortaya konması açısından yaşadığı döneme kısaca değinmemiz konunun anlaşılması açısından bir gereklilik arzetmektedir. Mehmed Âkif’in en verimli şiir ve yayım faaliyetinin görüldüğü 1908-1922 arası Osmanlı Devleti’nin en buhranlı, siyasî istikrarsızlığın ve savaşların en yoğun olduğu bir dönemdir. Elbette bu dönem (20.yy.) sadece Osmanlı tarihi açısından değil dünya tarihinin yeniden yazılması bağlamında küresel bir bakışla 1 Betül Meral, 20. Yüzyılın ürettiği İtikadi-Kelami Problemlere Mehmet Âkif Ersoy’un Bakışı, Bursa:Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans Tezi, 31. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 230 değerlendirmek gerekir. Dünya haritasının yeniden şekillendiği, toprak bütünlüklerinin kaybedildiği, milliyetçilik düşüncesiyle yeni fikir ve akımların oluştuğu, sömürge anlayışıyla devletlerin siyasi, ekonomik, askeri sistemlerindeki değişikliklerin yaşandığı bir devirdir. Bu devirde dünya tarihini etkileyecek birçok savaş gerçekleşmiş, imparatorluklar yıkılıp yeni devletler kurulmuş, zorlu ve önemli diplomatik kararlar alınmıştır. 1 Yüzyıllar boyunca daim olmuş farklı milletten, dinden, kültürden insanları bünyesinde yaşatan imparatorlukların yaşadığı sıkıntıları kendisine dert edinen Mehmet Âkif, Osmanlı devleti içinde oluşan çatlakların sebeplerinin önemli bir kısmına dış güçlerin sebep olduğunu ancak bunun üstesinden gelecek kudretin, iman gücünün halen milletimizde mevcut olduğunu düşünmüştür. Diğer aydınlar gibi Âkif de bu buhranı aşmak için gösterdikleri gayretlerin ürünü olan ve II. Meşrutiyet’in ardından gelişme alanı bulan siyasî ve ideolojik akımlar arasında adına sonraları İslâmcılık denilen cereyanın içinde yer almıştır. Çocukluğundan beri aile muhitinde, mekteplerde, arkadaş çevresinde tam bir İslâm kültürüyle beslenmiş, inancı, ahlâkı ve yaşayışıyla İslâm’dan tâviz vermemiş olan Mehmed Âkif, İslâm’ın ruhuna aykırı olmamak şartıyla diğer fikir sahipleriyle iş birliği yapabilecek bir karakter göstermiştir. Safahat’ta “kavmiyet” ve “milliyet” kavramlarını birbirinden ayırmış, bunlardan “ırkçılık” mânasını verdiği ilkine İslâm’a aykırı olduğu ve devletin parçalanmasına sebebiyet vereceği için karşı çıkmıştır. Âkif vatan toprağına, bayrağa, milletinin faziletlerine, diline, sanatına son derece bağlı bir insandır. Süleymaniye Kürsüsü’nde vâizin “Kendi mâhiyyet-i rûhiyyeniz olsun kılavuz” 1 Bk. Kemal H. Karpat, Türk Demokrasi Tarihi Sosyal, Kültürel, Ekonomik Temeller, (İstanbul: Timaş Yayınları, 2013) 106-116. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 231 derken vurguladığı ruhî mahiyet, parçanın bütününe göre milletin mânevî cevherinden başka bir şey değildir. Mehmed Âkif’in, ülkeyi idare eden hükümetlerin siyasetlerini çok defa tasvip etmediği halde onların verdiği millî vazifeleri kabul etmesi veya memleket çeşitli sıkıntılar içindeyken aleyhlerinde açık, sert ve yıpratıcı bir muhalefete girişmemesi bu bağlılığının tezahürüdür. İttihat ve Terakkî hükümetine ve İstiklâl Savaşı’ndan sonra uğradığı mağduriyete rağmen Mısır’da iken Ankara hükümetine karşı takındığı olgun tavır bu anlayışının örneğidir. Ayrıca Batı’da gelişmekte olan bilim ve tekniğin yanında pek çok ahlâkî davranışın da hayranı olan Âkif siyasî İslâmcılar arasında kendine mahsus bir terkibin sahibi olarak görünmektedir.1 Mehmet Âkif, şair ve fikir insanı kimliği ile yaşadığı dönemdeki toplumun problemlerine karşı sorumluluk yüklenmiş ve bu anlamda çözüme yönelik uğraşılarda bulunmuştur. Kendi toplumunu iyi tahlil eden Âkif, toplumun içinde bulunduğu ve onu rahatsız eden temel bazı konulara değinerek şiirlerinde belirgin bir biçimde dile getirmiştir. 2. Mehmet Âkif’in Kur’an Anlayışı 20. yüzyılın yetiştirmiş olduğu önemli düşünürlerden olan Mehmet Âkif Ersoy, yaşadığı dönemin sosyal hayatını iyi bir biçimde gözlemleyen ve bu gözlemler neticesinde gördüğü problemleri İslamî bir perspektifle çözmeye çalışmıştır. İtikadi konularda toplumun yanlış algılarını eleştirel bir biçimde değerlendiren Âkif, Kur’an ve Sünnet bağlamında eleştirel ve akılcı bir metotla işlemiştir. Onun bu eleştirel ve akılcı yöntem ile yaklaşması yaşadığı dünyadan elbetteki bağımsız değildir. 1 M. Orhan Okay-M. Ertuğrul Düzdağ, “Mehemt Âkif Ersoy” Türkiye Diyanet Vakfı islam Ansiklopedisi (Ankara:TDV Yayınları, 2003), 28/432-439 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 232 Yıkılmakta olan bir imparatorluğun toplumsal, siyasal ve ekonomik sorunları, ahlaki çözülme, Doğu-Batı arasındaki gerilim ve o günün dünyasında bütün ilimlerin metotlarındaki sorgulama onun eleştirel-akılcı bir yöntem ile yaklaşmasını beraberinde getirmiştir. İtikâdî ve kelamî konularda da bu yönteminden ödün vermeden yazılarında ya da vaazlarında mutlak şekilde değinmiştir. Bu anlamda itikadî konulardaki yanlış fikirlere değinmesi gün yüzüne çıkarılıp üzerinde tartışılması gereken bir niteliktedir. Nitekim o eleştirirken aynı zamanda olması gereken çözümlerde sunmuştur. Din ve ahlâk arasında çok sıkı bir bağ olduğuna inanan Mehmed Âkif, imanın kuvvetli olduğu zaman ahlâkî erdemlerin gelişip yerleşeceğini, kalplerde imanın gevşediği dönemlerde ise erdemsizliklerin doğacağını belirtmektedir. İslâm dininin bir ahlâk dini olması Mehmet Âkif’in üzerinde önemle durduğu bir husustur. Mehmet Âkif, ahlâkın temelini İslâm dininin getirdiği ilkeler bağlamında düşünür. Din dışında ahlâka temel arayanları tenkit eder. Batı karşısında bizi biz yapan, ayırt eden, medeniyet kurduran ruhu, bu ahlâkî değerlerde, erdemlerde görür. İslâm dünyasının geri kalmışlığı, bu değerlerden uzaklaşmanın, tembellik gibi erdemsizliklere düşmenin bir sonucudur. Yukarıda ifade ettiğimiz gibi problemleri tespit eden Âkif, çözüm önerilerini Kur’an ve Sünnet bağlamında yapmaktadır. Kur’an değerlendirmesini meşhur “Kur’an’dan alıp ilhamı, Asrın idrakine söyletmeliyiz İslamı’” dizesinde görmemiz mümkündür. Burada Âkif, yaşadığı zaman dilimine İslam’ı söyletmek çabası içerisindedir. Onun geleneksel din anlayışını eleştirirken amacı, Kur’an ve Sünnetten uzaklaşan İslam toplumunu tekrar bu iki kaynağa döndürerek dini hurafe ve bid’atlerden arındırmaktır. Dinin taklit batağından kurtarılması gerektiğini ifade eden Âkif, Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 233 yeni meseleler ile karşılaşıldığında çözüm bulunması gerektiğini belirtir. Müslümanların içine düştükleri dini, ahlaki ve kültürel yozlaşmadan ve bunların sosyal ve siyasal yansımalarından kurtarmaya çalışmak gerekir. Bu nedenle dini anlayışın tekrar gözden geçirilmesi gerektiğini ifade eder. İlhamı Kur'an'dan almak isterken, içerisinde bulunduğu ve yaşadığı çağınanlayışına İslam’ı söyletir. Eskiyi bırakıp yeniye yönelirken zamanın gerçeklerini de göz önüne alarak yeni bir duruş sergilemektedir. Demek; İslam’ın ancak namı kalmış Müslümanlarda; Bu yüzdenmiş demek hüsran-ı milli son zamanlarda. Eğer çiğnenmemek isterseler seylab-ı eyyama; Rucu’ etsinler artık Müslümanlar Sadr-ı İslam’a1 Sadr-ı İslama dönmek yani İslamiyet'i temel ve asli özellikleri ile yeniden ortaya koyarak, ilhamı Kur'an'dan alarak bugüne seslenmek, hakikat perdesi altında dine bulaştırılmış bidat ve hurafeleri temizlemektir. Âkif'in söylediği, İslam'ın, kaynağından doğru bir şekilde öğrenilmesi ve öğrenilenin de süratle hayata geçirilmesidir. Bunu öze dönüş hareketi olarak adlandırabiliriz. Âkif, geçmişe dönmek isterken, hem yaşanmış olan eski tecrübelerden ders almayı hem de bu tecrübelerden hareketle daha ileriye gidebilmenin yollarını aramıştır. "Sadr-ı islama dönmek''ten kastı, selefin tecrübesinden yararlanarak vahyi, sünneti ve aklı temel alıp, dini alanda ihya veya ıslaha imkân tanımaktır. Böylece geçmişte selefin yaptığı gibi yeni dönem ve şartlarda, yeni içtihatlar yaparak, dini 1 Mehmet Âkif Ersoy, Safahat, nşr. Ertuğrul Düzdağ, (İstanbul:2007), 301. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 234 donuklaştırmadan kurtarıp yeniden hayata ikame etmeyi önermektedir.1 Kur'an, dini alandaki farklı anlayış ve uygulamaların bir zenginlik belirtisi olarak kabul edilmesini istemektedir. Ancak bu farklı anlayış ve uygulamaların zamanla kurumsallaşıp, düşünce gelenekleri ve ekoller oluşturmasını, geleneğin kutsallaştırılması olarak reddetmekte ve bu durumu şiddetle eleştirmektedir. Âkif de "Böyle Gördük dedemizden" lafzıyla kutsallaştırılan geleneği şiddetle eleştirmektedir. Âkif, Sırat-ı müstakim'de "Tefsir-i Şerif (taklit)" adlı makalesinde Kur'an'dan; "Hem, onlara 'Allah ne göndermiş ise ona uyunuz', dendiği zaman, 'biz daha iyi, atalarımızı müdavim bulduğumuz şeylere uyarız' derler. Pekala! Ya ataları bir şeye akıl erdirememiş, doğru yolu seçmemiş ise yine mi uyacaklar?” 2 "Hayır, belki onlar, 'biz babalarımızı bu yol üzerine bulduk, biz onların izini tutarak gidiyoruz' derler. Böylece senden önce her ne zaman bir beldeye korkutucu (uyarıcı) bir peygamber gönderdiysek, o beldenin zenginleri ve ileri gelenleri, 'babalarımızı bu yolda bulduk, biz de onların izine uyarak gidiyoruz' dediler''3 ayetlerini delil göstererek dini kör bir bilinçle taklit edenleri, yani gelenek-görenek halini almış geleneksel dinin hurafelerine takılıp kalanları, Allah'ın tebliğ etmiş olduğu hakiketlere karşı gözlerini yumup, kulaklarını tıkayanlar olarak görür. Akif’in eleştirdiği bu anlayışın, Kur'an'ın başka bir birçok ayetinde eleştiriye tabi tutulduğunu görmekteyiz. 1 Ahmet Bağlıoğlu, Mehmet Âkif Ersoy’un Geleneksel Dina Anlayışına Eleştirileri “Asrın İdrakine İslam’ı Söyletmek”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1 (2016)(29-45), 32. 2 Bakara, 2/170. 3 Zuhruf, 43/22-23. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 235 “Onlara: "Allah'm indirdiğine tabi olun!" dendiği zaman: "Hayır, biz atalarımızı neyin üzerinde bulduksa, onun ardınca gideriz." diyorlar. Ya şeytan· onları cehennem azabma çağırıyor idiyse de mi onlara uyacaklar?”1 Günümüzdeki Müslümanlar, tıpkı Kur'an'ın ifade ettiği gibi yeni şeyler duyduklarında doğru ya da yanlışlığını tahlil etmeden savunma psikolojisi neticesinde bu duruma "Biz atalanmızdan böyle gördük" düşüncesi ile karşı çıkmaktadırlar. “Böyle gördük dedemizden!” sesi titrek titrek! “Böyle gördük dedemizden!”sözü dinen merdud; Acaba saha-i tatbiki neden na-mahdud? Çünkü biz bilmiyoruz dini, evet bilseydik, Çare yok gösteremezdik bu kadar sersemlik”2 İslam ümmetinin geri kalmışlığının sebepleri üzerinde duran Âkif’e göre temel sebep, Kur’an’ın ruhundan uzaklaşarak bunun yerine hurafelerle dolu bir dini yaşamın hâkim olmasıdır. Ahlaki bir toplumu hedefleyen Kur’an’ın ilkelerinde uzaklaşan müslümanlar, onu ölülere okumak, gaybi haberlere ulaşmak ya da büyü yapmak için dinin temel ilkeleriyle tamamen zıt fiiller için kullanmaktadırlar. Ona göre Kur’an; hayat kitabı olup, okunup anlaşılması için gönderilmiştir. İbret olmaz bize, hergün okuruz ezber de! Yoksa Bir maksat aranmaz mı bu ayetlerde? Lafz-ı muhkem yalınız, anlaşılan, kur’an’ın: Çünkü kaydında değil, hiçbirimiz mananın; Ya açar nazm-ı Celîl’in bakarız yaprağına; 1 Lokman, 31/22. 2 Ersoy, Safahat, 158 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 236 Yahud üfler geçeriz bir ölünün toprağına; İnmemiştir hele Kur’an, bunu hakkıyla bilin, Ne mezarlıkta okumak ne de fal bakmak için!1 3. Mehmet Âkif’in Kur’an Anlayışı Bağlamında Dönemin Ahiret Anlayışına İtirazı Yukarıda değinmeye çalıştığımız gibi Âkif, Kur’an’ı hayatın merkezinde görmekte ve gördüğü problemleri Kur’an merkezli çözmeye çalışmaktadır. İlkeleri ile yaşaması gereken ve hayata yön vermesi gereken Kur’an’ın, müslümanlar için başka amaçlar adına kullanılmasına itiraz eden Âkif, eleştirilerini Kur’an’ın temel inanç noktalarından ve bu dünya hayatı ile ilişkide olup bu dünya hayatını düzenleyen Ahiret inancına yaklaşımdaki soruna da değinmektedir. Kur'an'a göre de insanın hayat gerçekliği, dünya hayatının son bulmasıyla sona ermemekte, ölüm ile birlikte ahiret hayatı boyutunda devam etmektedir. İnsan hayatı her ne kadar iki boyutlu devam etse de bunlar birbirinden kopuk ve ayrılması mümkün olmayan bir bütünlük içermektedir. Ölüm ile birlikte ortaya çıkan bedenin cansız kalması gerçekliği ile insanın yaşadığı hayat boyut değiştirmektedir. İnsanın ilk varlığa geldiği ve kendisini kuşatan ölüm öncesi hayatı, 'dünya hayat boyutu', ölümden sonra yaşayacağı bilinç ve idrak halinden oluşan hayatı da 'ahiret hayat boyutu' olarak ortaya çıkmaktadır. Kur'an’a göre bu iki hayat bir bütünlük arzetmektedir. Çünkü dünya hayatında gerçekleştirilen eylemler, insanın kimliği ve varlığını oluşturmakta ve bu kimlik ve varlık durumuna paralel olarak, insanın ahirette da yaşayacağı hayatın niteliğini oluşturmaktadır. Dolayısıyla, birini diğerinden bağımsız düşünemeyeceğimiz bir 1 Ersoy, Safahat, 159. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 237 hayat gerçekliği ile karşılaşırız ki, bu, insanın yaşayacağı dünya ve ahiret boyutlarının bir bütün olduğunu ortaya koymaktadır. Kur'ana göre bir bütünün iki parçası olarak karşımıza çıkan dünya ve ahiret hayatı gerçekliğinin algılanmasında bir parçalanma yaşandığında, bu parçalanma insanın eylemlerine yansıyarak, çeşitli sosyal, ahlakî ve dinî bunalımlara sebep olmakta ve Kur'an'ın önerdiği hayat anlayışı gerçekleşmemektedir.1 Âkif de bu perspektiften yola çıkarak değerlendirmelerini yapmaktadır. Âkif öncelikle dünya hayatı ve ahiret hayatı arasındaki zorunlu ilişkiden bahsedip ahiret hayatının varlığını akli olarak ispatlamaya çalışmıştır. “Eğer maksudu ancak âhiret olsaydı Yezdân’ın; Ne hikmet vardı ibdâında hiç yoktan bu dünyanın? “Ezel”den ayrılan ruhun nişîmen-gâh-ı bâkîsi “Ebed”ken, yolda eşbâhın niçin olsun mülâkîsi?”2 Şiirinin devamında da şöyle ifade etmiştir: “Cihânın aslı yoktur, çünkü fânidir” diyen sersem, Ne der “Öyleyse hilkat pek abes bir şey çıkar” dersem? Nedir dünyâya gelmekten garaz, gitmek midir ancak? Velev bir anlamak hırsıyla olsun yok mu uğraşmak?”3 Bu satırlardan da anlaşılacağı üzere dünya hayatına anlam katan ve yaşanılır kılan temel ilke Ahiret hayatının olmasıdır. Eğer ahiret anlayışı olmasaydı dünya hayatı pek bir boş ve anlamsız olacaktı. 1 Ömer Faruk Yavuz, “Kur’an Perspektifinde Dünya-Ahiret Bütünlüğü”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VI/3(2006), (160-200), 160. 2 Ersoy, Safahat, 288. 3 Ersoy, Safahat, 289. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 238 “Nihâyet neyse idrâk ettiğin şey ömr-i fâniden; Onun bir aynıdır mutlak nasibin ömr-i sânîden.” Hatâdır ahiretten beklemek dünyâda her hayrı: Öbür dünyâ bu dünyâdan değil, hem hiç değil, ayrı. Sen ey sersem ki “üç günlük hayatın hükmü yok” der de, Sanırsın umduğun âmâdedir ferdâ-yı mahşerde; Ne ekmiştin mahsûl istiyorsun bir de fardâdan? Senin meşrû’ olan hakkın: bugün hüsran, yarın hüsran!1 Ahiret hayatının varlığına şüphe olmadığını ve kişilerin dünya hayatında gaflete düşenleri sonsuz hayat için de uyarmıştır. “Evet, bir ömr-i sânî var: Değil hilkat abes mâdâm, Sen ey Gâfil beşer, âlemde bir te’mîn-i istikbâl Edeydim, der çekersin ihtiyârî bir yığın âlâm. Eğer üç günlük istikbâl için ferdâyı anmazsan, Hederdir, korkarım, dünyâda imrâr ettiğin eyyâm.” Yukarıdaki ifadelerden anlaşılacağı gibi Âkif, ahiretin varlığını aklî bir çıkarımla ispatlamaya çalışmış, dünya hayatını değersiz görüp tembellik yapan Müslümanları uyarmıştır. Dünya ve ahiret hayatının dengesini kuramayan dünyaya gereğinde fazla değer verip ahireti unutanları da şiirlerinde unutmamıştır. Ahiret hayatının nasıl olduğu üzerinde durmamış halkı ilgilendiren kısmını eserlerine almıştır. 2 Nedir bu meskenetin, sen de bir kımıldasana! Niçin kımıldamıyorsun? Niçin? Ne oldu sana? Niçin mi? .. “Çünkü bu fani hayata yok meylin! Onun neticesidir sa’ye varmıyorsa elin” 1 Ersoy, Safahat, 289. 2 Meral, 20. Yüzyılın ürettiği İtikadi-Kelami Problemlere Mehmet Âkif Ersoy’un Bakışı, 50. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 239 Değil mi?.. Ben de inandım! Hudâ bilir ki yalan! Hayata nerden görülmüş senin kadar sarılan! Zorun: gebermemek ancak “ölümlü dünya”da Değil hakikati, mevtin hayâli rü’yada Dikilse karşına, hiç şüphe yok, ödün patlar!1 Bu dizelerden de anlaşıldığı üzere Âkif, eyleme geçmemek ve herhangi bir sorumluluk alamama adına müslüman şahsiyetin dünyadan herhangi beklentisinin olmadığını ve ahiret hayatını umduğunu ifadesinin bir yalandan ibaret olduğunu gerçekte olan ise bu dünya hayatına sıkı bir biçimde bağlanıldığını ve ölümden çokça korkulduğunu ifade etmektedir. Düşün; hayata feda etmedik elinde ne var? Şeref mi, şan mı, şehamet mi, din mi, iman mı? Vatan mı, hiss-i hamiyet mi, hak mı vicdan mı? Mezar mı, türbe mi, ecdadın kemikleri mi? Salîbi sineye çekmiş mesacidin biri mi? Ne kaldı vermedin bir çürük hayatın için? Çoluk çocuk kesilirken; kadınlar inlerken, Zavallılar seni erkek sanır da beklerken; Hayâyı, ırzı ekip yol boyunca çırçıplak, Kaçarsın, öyle mi, hey kalp adam sıkılmayarak!2 Dünya hayatına bağlılığın bütün manevi değerlerin önüne geçtiği gibi aynı zamanda bu değerlerin yok sayıldığı bir hayatın zillet dolu olduğunu ifade etmiştir. Değil ki “dön!” diye binlerce yalvaran geride; Dikildi karşına ecdâdının mekabiri de; 1 Ersoy, Safahat, 240. 2 Ersoy, Safahat, 240. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 240 “Yolumda durma kaçarken!”dedin, basıp geçtin İşitmedin mi ne söylerdi muhterem ceddin: “Zafer ilerdedir oğlum, hucûm edip aşarak, Hudûd-i düşmanı, hiç yoksa bir mezâr almak; Geçip de ric’ate bin yıl muammer olmaktan Hayırlıdır…” ne yaman söz, ne kahraman îman! Yazık ki sen şu büyük rûhu şarm-sar ettin: Bütün mekabir-i İslâm’ı küfre çiğnettin. Birer lisân-ı tazallum uzattı her makber… Zavallı taşlara lâkin bakan mı var? Ne gezer! Değil mezardaki na’şın enîn-i tel’îni, Figânı bunca hayatın çevirmemişti seni! Merâmın: ölmeyebilmek, fenâ değil bu karâr… Fakat hayât için elzem hayâtı istihkâr. Hayât odur ki: Nihayet bahâsı hûn olsun, Senin hayât-ı sefîlin: Bahâ-yı nâmûsun! Deden ne türlü yaşarmış… Adamsan öyle yaşa: “Eğer hümâ-yı zafer konmak istemezse başa, Harâm olur sana kuzgun üşürmemek leşine!” Nasıl bu sözleri tutmak gelir mi hiç işine? Mezelletin o kadar yâr-ı cânısın ki, yazık, “Ucunda yoksa ölüm” her belaya göğsün açık.1 Ahiret hayatının beklentisi içinde olduğunu ifade eden müslüman şahsiyetin aslında bundan ne denli uzak olduğunu ve aslında istediği şeyin ölümsüz bir yaşam olduğunu ifade ediyor. Neden geçsin sefaletlerle, haybetlerle azmânın? Neden azmin süreksiz, yokmudur Allah’a îmânın? Çalış dünyâda insan ol, elindeyken henüz dünya; 1 Ersoy, Safahat, 240-241. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 241 Öbür dünyâda insanlık değilmiş yağma, gördün ya! Dilinden âhiret hiç düşmüyor ey müslüman, lâkin, Onun âtıl bir heves mahsûlu idrâkin!1 Akif gibi, imanı mativasyon kaynağı ve hayatın merkezine oturtan bir şahsiyetin kendi döneminde gördüğü Allah’a iman ve bunun tecellisi olan Ahiret’e imanın sürekli olmayışı eleştirilmektedir. Dünya-ahiret bütünlüğünün olması gerektiğini düşünen Akif, -ki Kur’ani perspektif bu yöndedir- öbür dünyada kazançlı çıkmanın yolu bu dünya da insan Olmak için çaba sarfedilmesi gerektiğini ifade eder. Madem dilinden ahirete imanı düşürmüyorsun o halde bu iman neden seni harekete geçirmeyip atıl bir heves olarak kalmaktadır. SONUÇ İslam inancının temel esaslarından biri olan ahiret inancı, bu dünya hayatının ötesinde bir hayat anlayışını ifade ederek hayatın sadece bu dünya ile sınırlı olmadığı inancıdır. Dolayısıyla bireysel ve toplumsal hayatı kurgularken kişinin yaptığı bütün iş ve eylemlerin ahiret hayatında mutlaka karşısına hesap sorulmak üzere çıkacağını söylemekte bu da insanlararası ve toplumlararası münasebetlerde daha adil bir yapının oluşmasına hizmet etmektedir. Adil bir dünya düzeni için aktif bir biçimde müslüman toplumların temelinde bulunması gereken bu akidevi inancın gerçek anlamıyla anlaşıldığına dair soru işaretleri elbette bulunmaktadır. Genel olarak müslüman toplumlara baktığımızda ahiret inancının temel felsefesinden uzak bir görüntü mevcuttur. Mehmet Âkif de kendi yaşadığı dönemde Müslüman dünyasının hem düşünsel hem de pratikte içine düştüğü çıkmazı görerek 1 Ersoy, Safahat, 289. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 242 rahatsızlık duyan ve bu anlamda yoğun bir tefekkür içinde bulunarak öncelikli eleştiriyi müslümanların sahip olduğu dini anlayışa yapmaktadır. Bu anlayış içerisinde temel felsefesinden uzak şekilde yanlış anlaşıldığı için hayata sirayeti de gerçek anlamından uzak olan “Ahiret inancı” anlayışını eleştiren Âkif, Müslümanların içinde bulunduğu ataletin sebeplerinden biri olarak bunu görür. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 243 KAYNAKÇA Bağlıoğlu, Ahmet. Mehmet Âkif Ersoy’un Geleneksel Dina Anlayışına Eleştirileri “Asrın İdrakine İslam’ı Söyletmek”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21/1 (2016),29-45. Ersoy, Mehmet Âkif Safahat, nşr. Ertuğrul Düzdağ, İstanbul: Yy, 2007. Karpat, Kemal H. Türk Demokrasi Tarihi Sosyal, Kültürel, Ekonomik Temeller, İstanbul:Timaş Yayınları, 2013. Meral, Betül. 20. Yüzyılın ürettiği İtikadi-Kelami Problemlere Mehmet Âkif Ersoy’un Bakışı, Bursa:Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek lisans Tezi. Okay, M . Orhan - Düzdağ, M.Ertuğrul. “Mehemt Âkif Ersoy” Türkiye Diyanet Vakfı islam Ansiklopedisi (Ankara:TDV Yayınları,2003),28/432-439. Yavuz, Ömer Faruk.“Kur’an Perspektifinde Dünya-Ahiret Bütünlüğü”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, VI/3(2006),160-200. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 244 MEHMET AKİF ERSOY’UN BAZI ŞİİRLERİNE SERLEVHA ETMİŞ OLDUĞU ÂYETLERİN TAHLÎLİ Ferit DİNÇER1 GİRİŞ 1. Mehmet Akif Ersoy’un İlmi Şahsiyeti ve Kur’ân ile İlgili Çalışmaları 1873 yılının Kasım veya Aralık ayında, Arnavutluklu babadan ve Buhâra asıllı anneden İstanbul ilinin Fatih ilçesine bağlı Sarıgüzel mahallesinde dünyaya gelen, 1963 yılında yine İstanbul’da vefat eden ve Edirnekapı mezarlığında medfun olan2 Mehmet Akif Ersoy, hakkında en çok ilmi faaliyet ve araştırmalar yapılan; en çok kitap, tez ve makaleler kaleme alınan, sempozyum, konferans, panel vs.ler düzenlenen ve kendisi de birçok ilimde yetkin olan nadir şahsiyetlerden biridir. O, her ne kadar edebî yönüyle ve milli şair olması hasebiyle dünya çapında üne kavuşmuşsa da, dinî ilimlerde de bir o kadar ünlü olmayı hak etmiş bir din âlimi olduğunu söylemek abartı olmasa gerektir. Zira ünlü şairin ahval-i şahsiyesine muttali olan herkes, bu 1 Ağrı İbrahim Çeçen Üni. İslami İlimler Fakültesi Öğretim Üyesi. 2 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Neşre hazırlayan; M. Ertuğrul Düzdağ, 2. Baskı, (İdeal kültür Yayıncılık, İstanbul: 2013), s. 19, 38; Fevziye Abdullah Tansel, Mehmet Akif Ersoy Hayatı ve Eserleri, 4. Baskı, (Ötüken Neşriyat, İstanbul: 2021), s. 23-24; M. Orhan Okay & Düzdağ, “Mehmet Akif Ersoy”, TDV İslasm Ansiklopedisi, (Erişim 11 Eylül 2021) https://islamansiklopedisi.org.tr/mehmed-akif-ersoy; Abdulvahit İmamoğlu, Mehmet Akif ve İnanan İnsan, (İstanbul: 1996), s. 9; Düzdağ, Mehmet Akif Ersoy, Vahit Paşa İl Halk Kütüphanesi, Kitap no: 422819, Tasnif no: 928/MEH., 145; Adem Çalışkan, Ölümünün 56. Yılında Mehmet Akif Ersoy’un Hayatı, Edebî Kişiliği ve Eserleri, Din Öğretimi Dergisi, say, 38: Ocak 1993, 76-77. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 245 gerçeği, güneşin semadan yaymış olduğu nur ve ziyayı gördüğü gibi görecektir. Daha önceki dönemlerde her ne kadar bu konuda da çalışmalar yapılmışsa da bu çalışmalar edebî yönünün gölgesinde kaldığını söyleyebiliriz. Diğer taraftan Mehmet Akif Ersoy vefat ettiği zaman, en yakın dostlarından ve sevenlerinden olan Mehmet Fatih Gökmen (1877-1955), onun milli şairliğini ön plana çıkararak; “Çıktı kırklar bir ağızdan dediler tarîhin / İçimizden vatanın şairi Akif gitti” şeklindeki nameleri dilinden dökerken, başka bir seveni ve takdirine mazhar olan Yusuf Cemil Ararat (1879-1963) da onun dini ilimlerdeki yetkinliğini ve özellikle de Kur’ân’a olan vukufiyetini; “Cevherin tarihi ahlafa eder keşf-i nikâb / Ah gitti tercüman-ı efsah-i Ümmü-l Kitap” anlamındaki şiiriyle dile getirmiştir.1 Malumdur ki İslam âleminde “Tercümanü’l-Kur’ân” lakabıyla ünlü olmuş âlim, aslında Abdullah İbn Abbas’tır. Zira o Allah Resulünün duasına2 mazhar olmasından dolayı sahabeler arasında temayüz etmiş, özellikle tefsir sahasında en meşhur ve kendisine her zaman müracaat edilen bir âlim olmuştur. Ararat da dile getirmiş olduğu “tercüman-ı efsah-i Ümmü-l Kitap” sözleriyle Ersoy’u, kitapların annesi, temeli ve aslı olan Kur’ân-ı Kerîmi çok güzel anlayıp yorumlamasından dolayı bu lakapla özdeşleşmiştir. Ersoy’un, konu ile ilgili çalışmalarına bakıldığında Ararat’ın söz konusu düşüncesinin ne kadar isabetli olduğu görülecektir. Bu nedenle, 1 Okay & Düzdağ, “Mehmet Akif Ersoy”, TDV İslasm Ansiklopedisi, (Erişim 11 Eylül 2021) https://islamansiklopedisi.org.tr/mehmed-akif-ersoy 2 Tefsir ilminde otoriter sayılan Abdullah b. Abbas, Hz. Muhammed’in (s.a.v.) “Allahım, ona Kitab’ı öğret ve dinde mütehassıs kıl!” tarzındaki duasına nâil olmuştur (Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cuʿfî el-Buhârî, Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. nşr. Mustafa Dîb el-Bugâ. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1987, “ʿİlim”, 17; “Vuḍûʾ”, 10). Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 246 Ersoy’un ilmi çalışmalarını kısa da olsa burada zikretmekte faydalı olacağını ifade etmek istiyoruz. Mehmet Akif Ersoy, küçücük yaşından başlayarak hayatının bütün safhasını ilim tahsili ile geçirmiştir. O henüz çocuk olduğu halde, akranları arasında üstün zekâ ve düşüncesiyle kendini hocalarına sevdirmişti. Arkadaşları, çözemedikleri veya anlayamadıkları konuları ona getirip çözmeye çalışırlardı ki bu da onun keskin zekâsının en bariz bir kanıtıydı. Nitekim hocası olan Arap Hafız, onun ne kadar zeki ve akıllı bir çocuk olduğunu şu sözleriyle ifade etmiştir: “Babası hayatta olduğu zamanlarda beraber mescide gelirlerdi. Dokuz on yaşlarında bir sabiydi. İlk önce Kur’ân’ın hafızlığına başladı, talim okudu. Zekâsı fevkalade idi, inanılmaz bir düzeydeydi. Babasından itikat dersi, benden de kavâid dersi okumasına rağmen Kur’ân’dan beş sahife çiğ hazırlardı. Hayret vericidir, Adana’da memurluk vazifesini ifa ettiği sırada geriye kalan sekiz sahifeyi kendi kendine hazırlamış, mektubunda ‘Hocam hafızlığımı bitirdim, dönüşte cemiyeti yaparız’ diyordu.”1 Aslında Ersoy, küçük yaşlarında başlamış olduğu Kur’ân hafızlığına ara vermiş, askeri vazifesini yerine getireceği zaman tekrar hafızlığa dönmüş ve askerdeyken hafızlığını bitirmiştir. Ersoy’un ilk tahsil safhasını, dinî ilimlerin teşkil ettiğini görmek mümkündür. Bu dini ilimleri de kendisine ilk aşılayanın Fatih Medresesi müderrislerinden olan babası Mehmet Tâhir Efendi’dir. Babası, ilk Kur’ân ve Arapça bilgilerini kendisi 1 Ersoy, Safahat, Neşre hazırlayan; M. Ertuğrul Düzdağ, s. 20; Tansel, Mehmet Akif Ersoy Hayatı ve Eserleri, s. 23-24; Eşref Edip, Mehmet Âkif: HayatıEserleri, 2. Baskı, (Sebîlü’r-Reşad Neşriyatı, İstanbul 1939), s. 1/31-32. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 247 vermiştir.1 Nitekim Ersoy, “Hem babam hem hocamdır, ne biliyorsam kendisinden öğrendim” diyerek ilk hocasının babası olduğunu gururla ifade etmiştir.2 O devlet okullarında tahsilini yaptığı zamanlarda dahi Arapça öğrenmeye devam etmiştir. Kendisi bunu şu sözleriyle ifade etmiştir: “Fatih’te muvakkithanenin yanındaki ibtidâi (ilkokul) mektebinde ilk tahsile başladım. Hem bu mektebe gidiyordum hem de Babam bana ara ara Arapça okutuyordu.”3 Mehmet Akif Ersoy, Arap dil ve belagatine yeterince vâkıf bir ilim adamıdır. Çünkü o, babasından aldığı derslere ilaveten bizzat kendi çabaları ile aldığı lisan dersleri, yüksek tahsilinden sonra verdiği Arap edebiyatına dair dersler, onun Arapçasını geliştiren en büyük amiller arasındadır. Unutulmaması gereken bir husus da Mehmet Akif Ersoy’un Türkçeye kazandırdığı Arapça tercümelerdir. Kuşku yok ki o, bu tercümelerle uğraşırken Arapçaya olan aşinalığı da artmıştır. Ünlü Şair, rüştiye (ortaokul) okulunda tahsil gördüğü dönemlerde de Arapça eğitimini ihmal etmeden devam etmiş ve artık Arapçasının çok geliştirdiğini, ileri bir safhaya ulaştırdığını bizzat kendisi dile getirmiştir.4 Onun ifadesine göre medreselerde okutulan Emsile, Binâ, Maksûd, Avâmil, İzhar, Kâfiye, Molla Câmi gibi Arapça gramer kitaplarından izhar seviyesine geldiğini görmek mümkündür. Nitekim Baytar okulundan arkadaşı olan M. 1 Düzdağ, Mehmet Akif Ersoy, s. 5; Okay & Düzdağ, “Mehmet Akif Ersoy”, TDV İslasm Ansiklopedisi, (Erişim 13 Eylül 2021) https://islamansiklopedisi.org.tr/mehmed-akif-ersoy 2 Hasan Basri Çantay, Âkifnâme, İstanbul: 1966, s. 14; Tansel, Mehmet Akif Ersoy Hayatı ve Eserleri, s. 26. 3 Düzdağ, Mehmet Akif Ersoy, 5.; Edip, Mehmet Âkif: Hayatı-Eserleri, s. 1/517. 4 Düzdağ, Mehmet Akif Ersoy, 6. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 248 Sabri Sözen, Akif’in ulûm-i Arabiyyede tekmil-i nüsah ederek, icazet aldığını şeklindeki ifadesi bu hususun en bariz kanıtıdır.1 Diğer taraftan hayatının son on yıllarını sadece Kur’ân-ı Kerîm’e hasretmiştir. 1926’dan itibaren ölümüne kadar öncelikli olarak Kur’ân’ın meâliyle uğraşmıştır. Mısır’da geçirdiği ve sadece Kur’ân ile meşgul olduğu bu yıllar, hiç şüphesiz Akif’in Arapça bilgisinin taçlanmasına vesile olmuştur.2 Ayrıca şiirlerinde de dinî ve ahlakî temel eğitim ve öğretimini, babasından aldığını dile getirmiştir.3 Çocukluk döneminden başlayarak Kitabullah’ın gölgesinde hayatını idame eden Mehmet Akif Ersoy, tüm yaşantısını bu Yüce Kitab’a uyumlu bir şekilde ve onun gösterdiği aydınlık yolda geçirmeye çabalamıştır. Zamanın en gözde fen Mektepleri arasında bulunan “Mekteb-i Baytariyye” de talim gördüğü halde Kur’ân-ı Kerîm’i hiç ihmal etmemiş, dinî ilimlerle hemhal olmuş ve bu yolda ilerlemeye gayret etmiştir.4 O, Kur’ân-ı Kerîmi kendisine yol arkadaşı edinmiş, olayları onun rehberliğinde çözmeye çalışmış, düşünce ve eserlerinin müstenidi ve dayanağı kılmıştır. Çünkü 1 Ersoy, Safahat, Neşre hazırlayan; M. Ertuğrul Düzdağ, s. 20; Çantay, Âkifnâme, İstanbul: 1966, s. 254. 2 Ersoy, Safahat, Neşre hazırlayan; M. Ertuğrul Düzdağ, s. 20; Ömer Şengün, Mehmet Akif Ersoy’un Tefsirciliği ve Kur’ân Yorumu, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Sakarya: 2007), s. 37. 3 Ersoy, Safahat, Neşre hazırlayan; M. Ertuğrul Düzdağ, s. 20; Tansel, Mehmet Akif Ersoy Hayatı ve Eserleri, s. 26; Edip, Mehmet Âkif: Hayatı-Eserleri, s. 33. 4 Nevzad Ayas, "Mehmet Âkif, Zihniyeti ve Düşünce Hayatı", Mehmet Âkif Hayatı Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları, haz. Eşref Edip. (Beyan Yayınları, İstanbul: 2011), 1/497. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 249 ona göre “Kur’ân-ı Mübin, İslâm dininin kitabı, İslam dini ise o kitabın en mükemmel tefsiri ve yorumudur.”1 Nitekim o: "Cebânet, meskenet, dünyada sığmaz rûh-i İslam’a, Kitâbullah’ı işhâd eyledim gördün ya dâvâma."2 Şeklindeki şiirinde, hayatının her demindeki problem ve sorunlarını Kitabullah (Kur’ân) ’a arz edeceğini ifade etmiştir. Ayrıca o, İslam’ın aslının Kur’ân’dan, ahlakının ise Allah Resulünün hadis ve yaşantısından alınması gerektiğini, Kitâbullah ve Sünet-i Resulüllah ile içtenlikle ve halisane bir şekilde amel eden toplum ve önderlere ihtiyaç olduğunu ifade etmiştir.3 Kısacası Ersoy’a göre Kur’ân her dönem ve asırda aktif bir kitap olması hasebiyle, ister ferdi isterse de ictimaî problemler olsun ona arz edilmeli, ondan çözümler aranmalıdır. Zira o, bir hayat kitabıdır ve evrensel özeliğiyle de her dönemin sorunları çözmek ve insanları mutlu etmek için ilelebet aydınlık ve ışık saçmakta olup beşerî hayatı tanzim edecek istidattadır.4 Nitekim o bu gerçeği şu dizelerle dile getirmiştir: Doğrudan doğruya Kur’ân’dan alıp ilhamı Asrın idrakine söyletmeliyiz İslâm’ı5 Çocukluk yıllarında Kitâbullah’ın gerek kıraatinde gerekse hıfzında fevkalade bir düzeye ulaşan Mehmet Akif Ersoy, 1 Akpınar, Ali. "Vahyin Aydınlığında Yaşayan Adam", Vefatının 75. Yıl Anısına Mehmet Âkif Ersoy, (DİB Yayınları, Ankara: 2013), s. 33. 2 Ersoy, Safahat, Neşre hazırlayan; M. Ertuğrul Düzdağ, s. 257; Faruk Görgülü, "Mehmet Akif’in Safahat’ında Bir İlham Kaynağı Olarak Kur’ân-ı Kerîm" Diyanet İlmî Dergi 57 (2021): 105-138, s. 110. 3 Sebîlürreşâd, (17 Kasım 1910); Sırât-ı Müstakîm 5/195. 4 Ersoy, Safahat, Neşre hazırlayan; M. Ertuğrul Düzdağ, s. 257; Görgülü, "Mehmet Akif’in Safahat’ında Bir İlham Kaynağı Olarak Kur’ân-ı Kerîm", s. 110. 5 Ersoy, Safahat, Neşre hazırlayan; M. Ertuğrul Düzdağ, s. 378. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 250 gençliğinin baharından başlayarak, üstün bir şevkle Kur’ân’daki ayetlerin yorum ve tefsirini öğrenmeye koyulmuştur. Onun Kur’ân’ı anlama şevkini, Kastamonu hitabesi gününün sabahında yanında bulundurduğu kitabın ne olduğunu sual eden Hafız Ömer Efendi’ye: “Tefsir-i Celaleyn’dir. Bunu dâima yanımda taşır, Kelâm-ı Kadîm (Kur’ân) gibi okurum. Şu ana kadar on sekiz defa hatmettim (okumasını tekrarladım) ve şimdi on dokuzuncu hatme devam ediyorum” 1 şeklindeki ifadesinde görmek mümkündür. 2. Mehmet Akif Ersoy’un Şiirine Serlevha Etmiş Olduğu Âyetin İncelenmesi Sadece Türkiye değil, İslam âleminin yenilgi, çöküş ve derbederliğini gören Mehmet Akif Ersoy,2 aydın ve âlim kimliğine sahip bir Müslüman olarak, İslam âleminin içinde bulunduğu vahim durumunun nedenlerini araştırmaya başlamıştır. Batı göçleri tarafından ve onların emperyalist tasallutuyla yakıp yıkılan bunca İslam beldelerinin nedeni ve sebebi batı değil, bunun asıl sebebi yine İslam’ı yanlış anlayıp, yanlış uygulayan Müslüman milletin olduğunu tespit etmiştir. Bu 1 Ersoy, Safahat, Neşre hazırlayan; M. Ertuğrul Düzdağ, s. 34; Düzdağ, M. Âkif-Mısır Hayatı ve Kur’ân Meali, (İstanbul: 2005), 3; Abdülkerim & Nuran Abdülkadiroğlu, Mehmet Akif’in Kur’ân-ı Kerim’i Tefsiri Mev’ıza ve Hutbeleri, (Ankara 1992), s. 5. 2 Mehmet Akif Ersoy’un sadece başlığı ayet ve hadis yapmış olduğu şiirleri değil diğer şiirlerinin de görüp yaşadığının tesiri ve tazyikiyle kaleme alıp yazıya döktüğünü söylemek abartılı olmasa gerektir. Zira Ersoy, bir manzumesinde şunları dile getirmiştir: Hayır, hayâl ile yoktur benim alışverişim… İnan ki: Her ne demişsem görüp de söylemişim. Şudur cihanda benim en beğendiğim meslek: Sözüm odun gibi olsun; hakîkat olsun tek! (Ersoy, Safahat, Neşre hazırlayan; M. Ertuğrul Düzdağ, s. 204). Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 251 yanlış anlama ve uygulamanın başında da din-i Mübin-i İslam’ın en fazla tenkit etmiş olduğu Tembellik, Cahillik ve Tefrikanın olduğunu ifade etmiştir. O bir sosyal bilimci edasıyla ve Kur’ân müfessiri kimliğiyle, bu vahim halden nasıl bir kurtuluş olacağı üzerinde düşünür, çareler aramaya gayret gösterirdi. Onun bulduğu tek ve yegâne çare, Müslümanların özüne dönmeleridir. Yani Müslümanların, İslam’ı sade, aslî ve orijinal şekliyle anlayıp, yorumlayıp, yaşamalarının tek çözüm olduğunu söylemiştir. Dahası, İslam’ı aslî şekliyle anlamanın yanında, ilimde/bilimde, çalışmada, birlik ve beraberlikteydi. Nitekim daha sonra tahlilini yapacağımız ve bazı şiirlerine serlevha (başlık) yapmış olduğu ayetlerde, bu konuyu daha detaylı bir şekilde izah ettiğini görmek mümkündür. Netice olarak Şair, o dönemde, İslam âleminin içinde bulunduğu ilmî ve teknolojik geriliğinin sebebi, bazı batı kültürüne müptela kimselerin iddia ettikleri gibi, İslam dininin olmadığını, bunun asıl sebebi Müslümanların, her zaman ve zemine hitap edebilecek, inananları dünya ve ahiret mutluluğuna nail edecek, “Allah’ın güçlü bağı, dosdoğru yol” diye bizlere Allah Resulü (s.a.v.) Tarafından tanıtılan ve medhedilen Kur’ân’a ve onun ihtiva etmiş olduğu ilke ve değerlere bigâne kalıp, yüz çevirmleri olduğunu fade etmiştir. Çünkü o bir şiirinde şu hakikati dile getirmiştir: “Çünkü biz bilmiyoruz dini. Evet, bilseydik, Çare yok, göstermezdik bu kadar sersemlik. ‘Böyle gördük dedemizden!’ diye izmihlâli, Boylayan bir sürü milletlerin olsun hâli, İbret olmaz bize, her gün okuruz ezber de! Yoksa bir maksad aranmaz mı bu âyetlerde? Lâfzı muhkem yalnız, anlaşılan, Kur’ân’ın: Çünkü kaydında değil hiçbirimiz ma’nânın: Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 252 Ya açar Nazm-ı Celîl’in, bakarız yaprağına: Yâhud üfler geçeriz bir ölünün toprağına. İnmemiştir hele Kur’ân, bunu hakkıyla bilin, Ne mezarlıkta okumak, ne de fal bakmak için! Bu havalidekiler pek yaya kalmış dince: Öyle Kur’ân okuyorlar ki: Sanırsın Çince! Bütün âdetleri âyîn-i mecûsiye karîb Bir şehadet getirirler, o da oldukça garib.”1 Şair, başka bir şiirinde, Kur’ân’la alakasını kesen ve ondan bihaber bir şekilde yaşamaya çalışan kimselerin gerçek anlamda İslam’la bütünleşemeyeceğini18 şöyle belirtmiştir: “Ah o din nerde, o azmin, o sebatın dini; O yerin gökten inen dini, hayatın dini? Bu nasıl dar, ne kadar basmakalıp bir görenek? Müslümanlık mı dedin?... Tövbeler olsun, ne demek! Hani Kur’an’daki rûhun şu heyûlâda izi, Nasıl İslâm ile birleştiririz kendimizi.?!” Evet, Mehmet Akif Ersoy, bir taraftan İslam âleminin içinde bulunduğu acı ve ıstırabının nedenini bu şekilde ifade ederken, diğer taraftan da bu ıstıraptan ne şekilde kurtulacağının adeta reçetesini yazıyordu. Bu sunacağı reçetenin, Müslüman toplumu için ne denli faydalı ve halaskâr olduğunu da Allah’ın Kitabı Kur’ân’dan ayetlerle ve Peygamberin hadisleriyle destekler ve bunları düşüncesine şahit kılıyordu. Söz konusu ayet ve hadisleri bazen şiirlerine bir başlık tarzında zikretmiş, bazen herhangi bir mevzuyu izah ederken ayet veya hadislerden lafzî iktibaslar yapmış, bazen de manevî iktibas yapmıştır. Bu kısa tebliğimizde ünlü şairin, düşüncelerine şahit olarak irat etmiş 1 Ersoy, Safahat, Neşre hazırlayan; M. Ertuğrul Düzdağ, s. 370. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 253 olduğu ve sadece şiirlerinin başlığında zikrettiği ayetleri Safahat adlı eserindeki sırayı da göz önünde bulundurarak tahlil etmeye çalışacağız. 2.1. Âl-i İmrân Süresi 26. Ayet. َك ْ ُمل ْ ْؤتِي ال ِك تُ ْ ُمل ْ ُهَّم َماِل َك ال َّ َك ِمَّمن ِل الل قُ ْ ُمل ْ ِزعُ ال ِعُّز َمن تَ َشاء َو َمن تَن تَ َشاء َوتُ ِذ ُّل ِدي ٌر تُ َى ُك لِ َش ْي تَ َشاء َو ٍء قَ َك َعلَ ِنَّ َخْي ُر إ ْ ِيَ ِد َك ال َمن تَ َشاء ب “Ya Muhammed, de ki: ‘Ey mülkün sahibi olan Allah’ım, sen mülkü dilediğine verirsin; sen mülkü dilediğinin elinden alırsın; sen dilediğini aziz edersin; sen dilediğini zelil edersin; hayır yalnız senin elindedir; sen, hiç şüphe yok ki, her şeye kadirsin.” 1 Mehmet Akif Ersoy, daha önceki dönmelerde zirvede olan; insanlığa hakkı, hukuku, adaleti ve saadeti temin eden İslam âleminin, müptela olduğu acı ve perişanlığını gördüğünde, Safahat’ın içinde bulunan ve üçüncü kitabı diye geçen Hakkın Sesleri’nin ilk şiirinde, ümmetin içine düştüğü acıklı durumu, inanan biri olarak, Allah’ın dileğine yani kadere havale etmek suretiyle teselli bulmaya çalışmıştır. O, ayetin tefsiri mesabesinde olan aşağıdaki dizelerde şunları dile getirmiştir: “İlâhî, emrinin avare bir mahkûmudur âlem; Meşiyyet sende, her şey sende... Hiç bir şey değil âdem Fakat, hâlâ vücûd isbât eder, kendince, hey sersem! Bugün, üç beş karış toprakta varlıktan vururken dem; Yarın, toprak kesilmiş varlığından fışkırır mâtem! İlâhî, “Malike’l-mülk’üm” diyorsun... Doğru, âmennâ. Hakîkî bir tâsârruf var mıdır insan için? Aslâ! Eğer almışsa bir millet, edip bir mülkü istilâ; 1 Âl-i İmran, 3/26. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 254 Eğer vermişse bir millet bütün bir mülkü bî-pervâ; Alan sensin, veren sensin, senin hükmündedir dünyâ.” Şair, söz konusu düşüncesini, güçlendirmek ve desteklemek gayesiyle de Âl-i İmran suresinin 26. ayetini, şahit olarak getirmiştir. Şair, önce ayetin orijinal olan Arapça metnini sonra da Türkçe mealini vermiştir. Ayrıca o, şiirinin son mısraında Kur’ân’dan iktibas yaparak (Leyse li’l insani illa ma-se’a) insanın çalışmasından başka kendisine kazandıracağı bir şeyin olamayacağı gerçeğini de ifade etmiştir. Zira bir toplum hayattaki gidişatını değiştirmek istemeyip, olduğu yerde durmak ister ve içinde bulunduğu hal ne ise ona rıza gösterirse Allah da o toplumu o şekilde bırakıverir ve değiştirmez.1 Bu ise ilahî bir kanun olup her şeyden önce Allah’ın kullarına vereceği mükâfat veya cezaların amellerine göre değişeceği gerçeğini hatırlatıyor. Bu nedenle de Allah, insanlara; ferdî olsun toplumsal olsun çok önemli bir sorumluluk yüklüyor. Dolayısıyla herkes kendini sık sık kontrol edip gerektiği yerde ve zamanda düşüncelerinde ve hareketlerinde birtakım değişiklikler yapması gerekmektedir. Mehmet Akif Ersoy’un, irat etmiş olduğu bu şekildeki ayetler hakkında, daha önce de birkaç çalışmanın yapılmış olduğunu biliyoruz.2 Söz konusu çalışmalar, daha ziyade şiirleri 1 Nitekim Kur’ân bu gerçeği şu şekilde ifade etmiştir: “Bir toplum kendisindekini değiştirmedikçe Allah onlarda bulunanı değiştirmez.” Ra’d, 13/11. 2 Bu çalışmaların birkaçı şu şekildedir: Mehmet Âkif’in Şiirlerine Konu Ettiği Ayetler ve Tahlili, Celâl Kırca, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1990, Sayı: 4, s. 257- 271; Mehmet Âkif’in Şiir Kaynaklarından Biri Olarak Kur’ân-ı Kerîm, İsmail Çetişli, I. Uluslararası Mehmet Âkif Ersoy Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Burdur 19-21 Kasım 2008, Cilt I, s. 417-423; Mehmed Âkif Ersoy’un Şiirlerinde Kur’ân Etkisi ve Din Yoluyla İrşad, Nurettin Turgay, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 2012, Cilt: I, Sayı: 2, s. 28-56; Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 255 yorumlama üzerine odaklamışlardır. Ancak biz bu çalışmamızda farklı olarak, ayetleri inceler, tahlil eder ve varsa müfessirlerin farklı yorumlarını mukayeseli bir şekilde tespit etmeye çalışacağız inşallah. 2.1.1. Ayetin Kimliği Ünlü Şairimizin irad etmiş olduğu bu ayet, yukarıda da geçtiği gibi Âl-i İmran suresinin ayetlerindendir. Âl-i İmran suresi, şu anda mevcut Mushaflarda üçüncü sırada, nüzul sırası itibariyle de seksen dokuzuncu sırada yer almaktadır. Sure, adını otuz üçüncü ayette geçen “âle İmrâne” kelimesinden almıştır.1 Tayyibe, Emân, Kenz gibi daha başka isimleri de vardır. Bakara ile Âl-i İmran surelerine Zehraveyn ismi de verilmiştir. Enfal suresinden önce Ahzab suresinden sonra inen Âl-i İmran, medenî bir suredir. Tefsir âlimlerinin kahir ekseriyetine göre, surede mevcut ayetlerinin çoğunluğunun nüzul sebebi, Necran Hristiyanları adına Medine’ye gelen heyetle Hz. Peygamber arasında geçen Allah inancı konusundaki tartışmalardır.2 2.1.2. Ayetin Nüzul Sebebi Ayetin nüzul sebebi ile ilgili birden çok rivayetler vardır. Onlardan bazıları şu şekildedir: Hendek savaşı öncesinde kazılacak hendeğin projesi Allah Resulü (s.a.v.) tarafından Safahat’taki Ayetler Üzerinden Mehmet Âkif’in Zihin Haritasını Okumak, İhsan Çolak, Direnen Meâl Mehmet Âkif Meâli Uluslararası Sempozyumu, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, İstanbul, 06-07 Nisan 2013. 1 Muhammed Tâhir İbn Âşûr, Tefsiru’t-taḥrîr ve’t-tenvîr. Dâru’t-Tûnusiyye, (Tunus: 1984), 3/143: Muhammed Ali Sâbunî, Ṣafvetu’t-tefâsîr, Dârü’lḲur’âni’l-Kerîm, 4. Baskı, (Beyrut: 1402/1981), 1/183. 2 Hayrettin Karaman, Mustafa Çağrıcı, İbrahim Kâfi Dönmez, Sabrettin Gümüş, Kur’an Yolu, (Ankara: y.y. ts.), 1/330. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 256 hazırlanmış ve ashaptan her on kişilik gruba kırk zira1 kazı görevi verilmişti. Bir grup kazı yaptığı esnada kocaman bir kaya parçası ortaya çıkmış. Bütün çalışma ve gayretlerine rağmen, kaya bütünüyle parçalayamadılar ancak küçücük parçalar koparabildiler. Bu hal, Allah Resul’üne (s.a.v.) arz edildi. Hz. Peygamber, hendeğe inip üç vuruşla kayayı paramparça etti. Her vuruşta etraf, şimşeğin aydınlattığı gibi aydınlandı. Allah Resulü (s.a.v.), “Allah’u Ekber” diyerek tekbir getirdi, Müslümanlar da hep beraber tekbir getirdiler. Sonra Hz. Peygamber her vuruşta gördüğü ışıkları gelecekte Bizans ve Fars egemenliği altındaki yerlerin ve Yemenin Müslümanlar tarafından fethine Cenâb-ı Allah’ın bir muştusu olarak yorumladı.2 İbni Abbas ve Enes b. Malik de der ki: Resulullah (s.a.v.) Mekke'yi fethedip ümmetine İran ve Bizans mülkünü vaad edince münafıklarla Yahudiler şöyle dediler: "Heyhat! Heyhat! Muhammed, İran ve Bizans mülkünü nasıl eline geçirebilecektir? Onlar çok güçlüdürler ve kendilerini buna karşı koruyabilirler. Muhammed'e Mekke ve Medine yetmiyor mu ki İran ve Bizans mülküne göz dikiyor." Bunun üzerine Yüce Allah bu ayet-i kerimeyi indirdi.3 Başka bir rivayete göre ise ayet, Küreyiş müşrikleri hakkında inmiştir. Onlar, Hz. Muhammed’e, “Kisrâ (Bizans kıralı) ipekten yapma yataklarda yatarken, senin mülkün nerede?” 1 Her bir zira altmış sekiz cm. dir. Bu ise yirmi yedi kusur metre demektir ki kişi başına yaklaşık üç metre kazı düşmektedir (Karaman, vd., Kur’an Yolu, 1/332). 2 Muhammed el-Emîn b. Abdullah el-Uremî el-Alevî el-Herarî, Ḥadâiḳu’rravḥî ve‘r-rayḥân, thk. Hâşem Muhammed Ali b. Hüseyin Mehdî, (Mekke: Dârü’t-Tavḳu’n-Necât, 1421/2001), 4/248. 3 Vehbe Zuhaylî, et-Tefsirü’l-Münir, Risale Yayınları: 2/178; Herarî, Ḥadâiḳ, thk. Hâşem Muhammed Ali b. Hüseyin Mehdî, 4/248. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 257 şeklinde pervasızca bir soru sorduklarında, Yüce Allah, bu ayeti nazil etmiştir.1 Mehmet Akif Ersoy, Kur’ân-ı Mübini her zaman hayatın bir dönüm noktası şeklinde telakki ettiğinde, burada da aynı yolu izlemiş ve bin küsur yıl önceki ayetin vermiş olduğu mesajı, o gün Müslümanların içinde bulunduğu durum için de geçerli olduğunu dile getirmiştir. Yani Allah, bütün nimet ve imkânları dilediği bir kavme ihsan edip onları en üst seviyeye çıkarabileceği gibi, onlardaki mevcut imkân ve nimetleri alıp esfelesafilin derekesine de indirebilir. Böylece o, Kur’ân’ın nedenli evrensel bir kitap olup bütün zaman ve zeminlere hitap edeceğini ispat etmiştir. 2.1.3. Ayette Bulunan Kavramların Lügat ve Tefsirlerdeki Anlamları ُملْك” ْال/el-Mülk” kelimesi, lügatlerde “el altındaki mal, servet, yetki, egemenlik,” gibi anlamlara gelirken2 klasik tefsirlerin birçoğunda “Kudret, yönetme gücü, zafer, egemenlik, Peygamberlik, ilim, servet, itibar, akıl, sağlık her çeşit maddî ve manevî imkânlar” şeklinde yorumlanmıştır.3 Bazı müfessirler bu anlamlardan birini veya birkaçını tercih ederken, bazıları âyeti bu 1 Herarî, Ḥadâiḳ, thk. Hâşem Muhammed Ali b. Hüseyin Mehdî, 4/249. 2 Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm el-Ferâhidî, Kitabu’lʿAyn, Thk. Abdulhamîd Hindavî, Dâru’l-Kütübü’l-ʿİlmiyye, (Beyrut: 1424/2003), 4/166; Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî İbn Manzûr, Lisânu’l-ʿArap, (Kahire: Dâru’l-Maʿârif, 1119), s 4266; Ebû Tâhir Mecdüddin Muhammed b. Yâ’kub b. Muhammed Fîrûzâbâdî, el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ, Thk. Mektebetü Tahkik et-Turâs, Müessesetü’r-Risâle, 8. Baskı, (Beyrut: 1426/2005), Muhammed Muhyuddin Abdulhamid & Muhammed Abdullatif es-Sübkî, el-Muhtar min sahihi’l-lüğa, Matbaatü’l-İstikamme, (Kahire: ts.), 954; 501. 3 Sâbunî, Safvetu’t-tefâsîr, 1/183. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 258 anlamların hepsini kapsayacak şekilde yorumlamışlardır. Zemahşerî, Allah’a nisbet edilen birinci mülk kelimesinin genel ve kapsamlı, diğer iki mülk kelimesinin ise özel ve bütünün parçaları mesabesinde olduğunu belirtir.1 Mehmet Akif Ersoy’un ayete yapmış olduğu meale baktığımızda “mülk” kelimesini olduğu gibi yorumlamıştır. Dolayısıyla o, kelimeyi, klasik tefsirlerde geçen bütün anlamları ihata edecek şekilde yorumlamıştır. Bu da Şair’in, Kur’ân ilimlerinde ne kadar yetkin olduğunun bir şahididir. Mülk kelimesini “peygamberlik” olarak anlayan müfessirler, “mülkün geri alınması” ifadesine şu açıklamayı getirirler: Yahudiler son peygamberin geleceğini biliyorlardı. Peygamberlerin canlarına kıymaları ve ilâhî kitabı tahrif etmeleri sebebiyle, yüce Allah İsrâiloğulları’nı bu yolla onurlandırmaya son verdi. Bundan dolayı Yahudiler Hz. Muhammed’e cephe aldılar ve putperestlerle iş birliği yaptılar.2 Mülkü peygamberlik dışındaki anlamlara göre, yani “kudret, yönetme gücü, zafer, egemenlik, ilim, servet, itibar, akıl, sağlık gibi her türlü maddî ve mânevî imkân” şeklinde anlayan müfessirler ise, yüce Allah’ın bunları “dilediğine” vermesi ve “dilediğinden” alması ifadesinden hareketle ilâhî irade karşısında kulun iradesinin etkisi ve değeri konusunu ele alırlar. Konu ile ilgili geniş bilgi için şu eserlere müracaat edilebilir3 1 Ebû’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer ez-Zemahşerî, Tefsîru’l-keşşâf ʿan ḥaḳāiḳi ġavâmidi’t-tenzîl ve ʿuyuni’l-eḳāvîli fî vucuhi’t-te’vîl. Thk. Adil Ahmed Abdulmevcud & Ali Muhammed Muʿavid, Dârü’l-Abikân, 1998.1/542. 2 Bk. Karaman, vd., Kur’an Yolu, 1/333. 3 Ebû Abdillah Fahruddîn Muhammed b. Ömer er-Râzî, et-Tefsîru’l kebîr/Mefâtîḥu’l-ġayb, Dârü’l-Fikir, (Beyrut: 1420; Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb el-Mâverdî, en-Nuket ve’l-‘Uyun, Daru’l-Kutubu’lİlmiyye, Beyrut: ts.), 1/383. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 259 İslâm âlimleri arasında geniş tartışmalara yol açan ve itikadî mezhepleri birbirinden ayıran temel yaklaşımlar arasında önemli bir yer tutan bu konunun, Kur’an-ı Kerîm’deki ve hadislerdeki diğer açıklamalarla birlikte ele alınıp değerlendirilmesi daha uygun olacağını düşünerek bu kadarıyla iktifa ediyoruz. Ayette geçen “تشاء ممن الملك تنزع /Sen mülkü dilediğinin elinden alırsın” şeklindeki cümlesinde bulunan “تنزع “fiilinin mastarı olan “نزع/Nezi” kavramı, lügatlerde “ Kaldırmak, izale etmek, gidermek, çekmek, sevk etmek, el çekmek, bırakıvermek”1 gibi anlamlara gelmektedir. Müfessirler, mülkün çekip alınması şu şekilde izah etmişlerdir: Mülkün herhangi bir kişi veya toplumdan alınma; ölümle, akıl melekesinin veya havas-i hamse denilen organların fesada uğramasıyla, semavi bir afetle, Ben-i İsraillerde olduğu gibi adaleti terk ederek, dosdoğru yoldan saparak zulüm ve fesatlığı tercih etmekle olmaktadır. Nitekim İsrailoğulları zulüm ve adaletsizlik yaptıklarında dolayı Yüce Allah peygamberliği - daha önce binlerce peygamber kendilerinden olmasına rağmen - onlardan çekip almıştır. Zira Allah adildir, adaleti sever, mülk onundur, dilediği gibi mülkünde tasarruf hakkına sahiptir.2 O, yaptıklarından sorguya çekilmez fakat insanoğlu yaptığından muhakkak sorguya çekileceklerdir.3 Ayette geçen “ز تع “fiilinin mastarı olan “هزة ع/İzzet” kavramı, lügatlerde, “güç, kuvvet, şan, şeref, üstünlük, onurluluk, 1 Ferâhidî, thk. Abdulhamîd Hindavî, 3/143; İbn Manzûr, Lisânu’l-ʿArap, s. 4395. 2 Herarî, Ḥadâiḳ, thk. Hâşem Muhammed Ali b. Hüseyin Mehdî, 4/250. 3 Bk. Enbiya, 21/23. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 260 galibiyet” gibi anlamlara gelirken,1 “ل تذ “fiilinin mastarı olan “ذلهة/Zillet” kavramı da bunun tam tersi anlamlara gelmektedir.2 Tefsirlerde, insanları izzet veya zillete götürecek sebepler şu şekilde ifade edilmiştir: - İnsanoğlu Rabbine itaat ederek izzet sahibi olurken, Rabbine isyanlık ederek zillete duçar olacaktır. - Allah’ın yardım ve inayetine nail olan kişi azîz olurken, Allah’ın yardımsız bıraktığı kişi ise zelîl olacaktır. - Allah’ın mal, mülk ve servet verip zengin kıldığı kişi izzetli olurken, fakir, perişan ve servet yoksunu kıldığı kişi ise zelîl ve mağdur olmaktadır.3 Bazı tefsirlerde ise izzet ve zilletin belirtilerinin olduğunu ifade edilmiştir. Mesela izzet sahibi ister ferd isterse de toplum olsun sözü geçerlidir, söyledikleri her söz kabul görür. Aynı şekilde yandaşları çok olur, insanlara yapacakları iyilik ve ihsanlarıyla kalpleri fethedebilmektedirler. Mezellet içinde kıvrananların sözü dinlenmez, mahremiyetlerini koruyamaz, düşmanlarına karşılık veremezler, tahakküm ve el altında hayatlarını idame etmeye razı olurlar.4 “خير/Hayr” kelimesi, tefsirlerde “izzet, yardım, ganimet, iyilik ve ihsanın hazinesi” gibi anlamlarda kullanılmıştır.5 1 Ferâhidî, thk. Abdulhamîd Hindavî, 4/211; İbn Manzûr, Lisânu’l-ʿArap, s. 2925. 2 İbn Manzûr, Lisânu’l-ʿArap, s. 1513. 3 Mâverdî, en-Nuket, 1/384. 4 Ahmed Mustafa el-Meraği, Tefsîru’l-Merâġī. Şirketu Mektebeti ve Matbaʿati Mustafâ el-Bâbî el-Halebî ve Evlâduhu bi Mısır, (Mısır: 1365/1946), 3/127. 5 İbn Âşûr, Tefsiru’t-taḥrîr, 3/214; Ebû Muhammed Abdülhak b. Gālib b. Abdurrahmân b. Gālib b. Atıyye el-Muhâribî el-Gırnâtî el-Endelüsî, elMuḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz, thk. Abdusselâm Abduşşâfî Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 261 Aslında ayetin bu kısmında hazf vardır. Zira ayet, “ الخير بيدك ر ش وال “şeklinde olmalıyken, burada iktifa sanatı kullanılarak şer kelimesi hazfedilmiştir. İktifa, birbirine zıt iki şeyin biri zikredilerek diğerini terk etmek anlamında düşünülebilir. Bu tür belağî sanatları, kelamların en fasih ve belîği olan Allah’ın Kelamında sık sık görmek mümkündür. Örneğin, Nahl suresinin seksen birinci ayetinde geçen “ر الح تقيكم سرابيل/sizi sıcaktan koruyacak elbiseler” cümlesinde bu şekilde gelmişken, ayet bütün Dolayısıyla .olmalıydı şeklinde” سرابيل تقيكم الح ر والبرد” hayrılar Allah’ın elinde ve tasarrufunda olduğu gibi bütün şerlerin icadı ve tasarrufu da Allah’ın elindedir. Yoksa hayrı Allah, şerri ise başka biri halk ve icad eder diye bir düşünce -Allah muhafazaolamaz.1 Şer kelimesinin zikredilmemesi ile ilgi el-Keşşaf’ın müellifi ise şu yorumu yapmıştır: “Şayet desen ki, neden Allah, ‘Bütün hayırlar elindedir’ demiş de, şerri de aynı şekilde zikretmemiştir? Ben de derim ki, müşriklerin ihtiraz ettikleri ve üzerinde durdukları asıl konu, Yüce Allah’ın müminlere -Allah’ın düşmanları istememesine rağmen- ihsan etmiş olduğu hayır olduğu içindir. Yani asıl konu hayır üzerinde temerküz ettiğinden dolayıdır. Dahası Allah’ın ister faydalı iste zararlı olsun bütün fiilleri hikmet ve maslahata binaen meydana gelmektedir. Bu ise tümüyle hayırdır. Buna, mülkün verilmesi veya mülkün elden çekip alınması örnek Muhammed, Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, (Beyrut: 1422/2001), 1/417; Herarî, Ḥadâiḳ, thk. Hâşem Muhammed Ali b. Hüseyin Mehdî, 4/252. 1 Ebû Hafs Ömer b. Ali b. Âdil ed-Dımaşkî el-Hanbelî İbn Âdil, el-Lubâb fî ʿulûmi’l-kitâb, thk. Adil Ahmed Abdulmevcud & Ali Muhammed Muavvid, Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, Beyrut: 1419/1998, 5/131; Ahmed b. Yusuf esSemîn el-Halebî, ed-Durur’l-masun fî ʿulumi’l-Kitabi’l-Meknun, thk: Ahmed Muhammed el-Harât, Daru’l-kalem, (Dımaşk: ts.), 3/99. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 262 vermek mümkündür.”1 Nitekim Mehmet Akif Ersoy, yukarıdaki ayeti serlevha etmiş şiirinin bazı dizelerinde şunları dile getirmiştir: İlâhî, “Mâlike’l-mülküm” diyorsun… Doğru, âmennâ. Hakîkî bir tasarruf var mıdır insân için? Aslâ! Eğer almışsa bir millet, edip bir mülkü istilâ; Eğer vermişse bir millet bütün bir mülkü bî pervâ; Alan sensin, veren sensin, senin hükmündedir dünyâ. İlahî, en asîl akvâmı alçaltırsın istersen; Dilersen en zelîl eşhâsa izzet verirsin sen! Bu haybetler, bu hüsranlar bütün senden, bütün senden! Nasıl tâ Arş’a yükselmez ki me’yûsâne bin şiven? Ne yerler dinliyor, yâ Rab, ne gökler, ruhum inlerken! Burada Şair, hakiki tasarruf sahibi Allah’ın olduğunu, insan bu konuda sadece bir vasıta mesabesinde olduğunu ifade ederken, dizenin sonunda “Alan sensin, veren sensin, senin hükmündedir dünyâ” şeklindeki ifadesiyle de düşüncesini teyit etmiştir. Ayetin sonunda geçen “يد/el” kavramı, Allah’ın sıfatlarından olduğu halde, keyfiyetini bilememiz mümkün değildir. Zira onun bilgisi yine Rabbimiz katındadır. Zira Kur’ân’da “/O’nun benzeri yoktur. O işitendir, görendir.”2 denilmektedir. Klasik tefsirlerde ayetin yorum ve anlamı takriben bu şekildeyken şimdi de Ersoy’un çağdaşı ve sonrasındaki müfessir ile meal sahiplerinin kelimeye yüklemiş oldukları anlamı ayetin bütünlüğü içerisinde vermeye gayret edeceğiz. 1 Zemahşerî, el-keşşâf, thk. Adil Ahmed Abdulmevcud & Ali Muhammed Muʿavid, 1/543. 2 Şura, 42/11. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 263 2.2. Ersoy’un Ayete Yüklemiş Olduğu Meal İle Diğer Meallerin Mukayesesi Elmalılı Hamdi Yazır: "De ki: Ey mülkün sahibi Allah’ım! Dilediğine mülk verirsin, dilediğinden de mülkü çeker alırsın ve dilediğini azîz edersin, dilediğini zelîl edersin, hayır yalnız senin elindedir, muhakkak ki sen her şeye kadirsin" Ömer Nasuhi Bilmen: "De ki: Ey mülkün sahibi olan Allah'ım! Sen mülkü dilediğine verirsin ve mülkü dilediğinden çeker alırsın ve dilediğini azîz edersin, dilediğini de zelîl kılarsın. Hayır (iyilik), Senin Yed-i Kudretindedir. Şüphe yok ki, sen her şeye ziyadesiyle kadirsin." Süleyman Ateş: "De ki: Allah'ım (ey) mülkün sahibi, sen dilediğine mülkü verirsin, dilediğinden mülkü alırsın; dilediğini alçaltırsın. Hayır (mal) senin elindedir. Sen her şeye kadirsin!" Diyanet: "(Resıılüm!) De ki: Mülkün gerçek sahibi olan Allah'ım! Sen mülkü dilediğine verirsin ve mülkü dilediğinden geri alırsın. Dilediğini yüceltir, dilediğini de alçaltırsın. Her türlü iyilik senin elindedir. Gerçekten sen her şeye kadirsin." Suat Yıldırım: "De ki: 'Ey mülk ve hâkimiyet sahibi Allah'ım! Sen mülkü dilediğine verir, dilediğinden onu çeker alırsın! Dilediğini azîz, dilediğini zelîl kılarsın! Her türlü hayır yalnız Senin elindedir! Sen elbette her şeye kadirsin!" Yaşar Nuri: "Şöyle yakar: "Ey mülkün Mâlik'i, sahibi olan Allah’ım! Sen mülk ve saltanatı dilediğine verir, mülk ve saltanatı dilediğinden çekip alırsın. Dilediğini yüceltip aziz edersin, dilediğini alçaltıp zelil kılarsın. İmkân, mal ve nimet senin elindedir. Sen, her şeye kadirsin." Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 264 Mehmet Okuyan: De ki: "Ey mülkün (otoritenin) gerçek sahibi (olan) Allah'ım! Sen dilediğine Mülk (otorite) verirsin ve dilediğinden mülkü (otoriteyi) geri alırsın. Dilediğini yükseltir; dilediğini de alçaltırsın. (Bütün) iyilik yalnızca senin elindedir. Şüphesiz ki sen her şeye gücü yetensin. Yukarıdaki meallere dikkat edildiğinde, son üçü hariç hemen hemen tümü de söz konusu kelimeyi Kur’ân’ın dilini yani Arapça şeklini hiç bozmadan vermişlerdir. Son üç mealin ilki hâkimiyet, ikincisi saltanat, üçüncüsü ise otorite eklemek suretiyle yorumlamıştır. Kanaatimizce ünlü Şair’in, birçok meallerde görüldüğü gibi kelimenin orijinalini vermekle, daha önce klasik tefsirlerden iktibas ettiğimiz (Kudret, yönetme gücü, zafer, egemenlik, Peygamberlik, ilim, servet, itibar, akıl, sağlık her çeşit maddî ve manevî imkânlar) bütün anlamlara teşmil etme arzusudur. Şair, birinci dünya savaşının daha başlamadığı ve Osmanlı imparatorunun mülkü yağma edilmesinin hemen öncesindeki vaazlarında sık sık kullandığı bu ayete verdiği meal, aynı şekilde olduğunu müşahede ediyoruz: "Ya Muhammed, de ki: Ey mülkün sahibi olan Allah'ım. Sen mülkü dilediğine verirsin; Sen mülkü dilediğinin elinden alırsın; Sen dilediğini aziz edersin; Sen dilediğini rezîl edersin; hayır yalnız senin elindedir; Sen, hiç şüphe yok ki, her şeye kadirsin." Aynı şekilde, yayınlanan ve ömrünün son demlerinin eseri olan elimizdeki meal ile 1913 yıllarında verdiği vaazlarda söz konusu ayete verdiği meal arasında sadece “zelil” kelimesi farklıdır. Çünkü “zelil” kelimesi yerine “rezil” kelimesi kullanmıştır:1 1 Faruk Tuncer, Mensur Meal, Manzum Tefsir, Direnen Meal Akif Meali Uluslararası Sempozyum, 2016, s. 59-68, Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 265 "Ya Muhammed de ki: Ey mülkün sahibi olan Allah'ım. Sen mülkü dilediğine verirsin; sen mülkü dilediğinin elinden alırsın; Sen dilediğini aziz edersin; Sen dilediğini zelîl edersin; hayır yalnız senin elindedir; Sen, hiç şüphe yok ki, her şeye kadirsin2.3. Ayetin İhtiva Ettiği Belağî Sanatlar Söz konusu olan ayet, birkaç belagat sanatını da ihtiva etmektedir. Bu sanatları kısa bir şekilde izah etmek mümkündür: Tıbak sanatı: Ayetin iki yerinde tıbâk sanatı mevcuttur. Bunlardan birincisi “تؤتي “ve “ تنزع “kelimeleri arasında iken, diğeri de “تعز “ve “تذل “kelimeleri arasındadır. Nakıs cinas: Ayetin iki kelimesi arasında nakıs cinas vardır ki onlar da “الملك مالك “tamlamasında geçen “مالك “ile “الملك “ kelimeleridir. Tekrar: Ayette geçen “ ُت كِ ْ ُمل ْ َك َماِل َك ال ْ ُمل ْ ِزعُ ال َك َمن تَ َشاء َوتَن ْ ُمل ْ ْؤتِي ال ِذ ُّل َمن تَ َشاء ِعُّز َمن تَ َشاء َوتُ tekrar kelimede iki cümledeki ” ِمَّمن تَ َشاء َوتُ meydana gelmiştir. Birincisi “كِ ْ ُمل ْ ال “kelimesidir ki iki kere tekrar edilmiştir. Diğeri de “شاءَ َت “kelimesidir ve bu da üç kere tekrar edilmiştir. Hazf İcâzı: Buradaki hazf, dört yerde meydana gelmiştir. َك َمن تَ َشاء” İlki ْ ُمل ْ ْؤتِي ال ْؤتِي ” tamamı Cümlenin .cümlesindedir” تُ تُ َك َمن تَ َشاء أن تؤتيه ْ ُمل ْ kelimesi” أن تؤتيه” Dolayısıyla .şeklindedir” ال َك ِمَّمن تَ َشاء” İkincisi .hazfedilmiştir ْ ُمل ْ ِزعُ ال Bu .cümlesindedir” َوتَن َك ِمَّمن تَ َشاء أن تنزع منه” de cümle ْ ُمل ْ ِزعُ ال أن ” olmalıyken şeklinde” َوتَن ِذ ُّل َمن تَ َشاء” ise Diğeri .hazfedilmiştir kelimesi” تنزع منه “َوتُ cümlesinde mevcuttur. Bu cümle aslında “ه ِذ ُّل َمن تَ َشاء أن تذل “َوتُ şeklinde iken, “ه تذل أن “kısmı hazfedilmiştir. Son olarak yukarıda Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 266 kelimesi” وال ش ر” cümlesinde” بيدك الخير” gibi değinildiği da .1olmalıdır şeklinde” بيدك الخير وال ش ر” aslında Ayet .hazfedilmiştir Ayette bulunan Belaği sanatların tarifleri, kısımları, faydaları gibi konuların izahına, çalışmanın ana gayesiyle pek ilgili olmadığından ve bu kısa çalışmayı aştığından dolayı detayına girmiyoruz. Konu hakkında geniş bilgi için aşağıdaki eserlere müracaat edilebilir.2 SONUÇ Mehmet Akif Ersoy, İslam âleminin içinde bulunduğu acı ve ıstırabının nedenini düşünmüş, araştırmış, tespit etmiş ve bundan ne şekilde kurtulacağının adeta reçetesini yazmıştır. Bu sunacağı reçetenin, Müslüman toplumu için ne kadar yararlı ve halaskâr olacağını da Allah’ın Kitabı Kur’ân’dan ayetlerle ve 1 Sâbunî, Safvetu’t-tefâsîr, 1/196-197; Herarî, Ḥadâiḳ, thk. Hâşem Muhammed Ali b. Hüseyin Mehdî, 4/252. 2 Bk. Cürcânî, Ebû Bekir Abdulkâhir b. Abdurrahmân b. Muhammed enNahvî. Esrâru’l-belâġa. Thk. Mahmûd Muhammed Şâkir, Cidde: Dârü’lMedenî, ts.; Sekkâkî, Ebû Yakup Sirâcüddîn Yûsuf b. Ebî Bekir b. Muhammed b. Ali el-Hârizmî. Miftâḥu’l-ʿulûm. Thk. Abdulhamîd elHindâvî, Lubnan: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1420/2000.; Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerif Ali b. Muhammed. Muʿcemu’t-taʿrîfât. Thk. Muhammed Sıddık elMinşâvî, Kahire: Dârü’l-Fazile, ts.; Kazvînî, Ebû’l-Meâlî Celâlüddîn elHatîb Muhammed b. Abdirrahmân b. Ömer b. Ahmed. el-Îżâḥ fî ʿulûmi’lbelâġa. Beyrut: y.y. 1993; Sâbunî, Muhammed Ali. Safvetu’t-tefâsîr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ḳur’âni’l-Kerîm, 4. Basım, 1402/1981; Akkâvî, İnʿâm Fevvâl. Muʿcemu’l-mufassal fî ʿulûmi’l-belâġa. Thk. Ahmed Şemsüddîn, 2. Baskı, Dâru’l-Kütübü’l-ʿİlmiyye, Beyrut:1417/1996; Herarî, Muhammed elEmîn b. Abdullah el-Uremî el-Alevî. Ḥadaiḳu’r-ravḥî ve‘r-reyḥân. Thk. Hâşem Muhammed Ali b. Hüseyin Mehdî, 32 Cilt. Mekke: Dâru’t-Tavku’nNecât, 1421/2001; Matlub, Ahmed. Muʿcemu’l-muṣṭalaḥati’l-belaġīyye ve teṭavvuruhâ. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Arabiyye li’l-mevsuat, 2006; Hâşimî, esSeyyid Ahmed. el-Cevâhiru’l-belâġa fi’l-meʿânî ve’l-beyân ve’l-bedîʿ. Beyrut: Mektebetu’l-ʿAsriyye, 1999. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 267 Peygamberin hadisleriyle desteklemiş ve bunları düşüncesine şahit kılmıştır. Söz konusu ayet ve hadisleri bazen şiirlerine bir başlık tarzında zikretmiş, bazen bir mevzuyu izah ederken ayet veya hadislerden lafzî iktibaslar yapmış, bazen de manevî iktibas yapmıştır. Bu kısa çalışmamızda ünlü Şairin, şiir şeklinde kâğıda döktüğü fikir ve düşüncelerine şahit olarak irat etmiş olduğu ve sadece şiirlerinin başlığında zikrettiği ayetleri Safahat adlı eserindeki sırayı da göz önünde bulundurarak tahlil etmeye gayret ettik. İncelediğimiz kadarıyla bu ayetler; Hakkın Sesleri’nde sekiz, Fatih Kürsüsün’de bir, Hatıralar’da dört, Gölgeler’de de üç adet olmak üzere on altı ayettir. Ayetlerin beş adedi Âl-i İmran suresinden, 2 şer adedi Bakara ve Araf suresinden, birer adedi de Nahl, Yusuf, Zümer, Enfal, Hicr, İsra ve Rum süresiden alınmıştır. On adet olan bu surelerden Bakara, Âl-i İmran ve Enfal sureleri Medine döneminde nazil olurken diğer yedi sure ise Mekke döneminde nazil olmuştur. Burada Şair, Mekki veya Medenî ayırımına gitmeden yazıya döktüğü şiirlerindeki meramına ve düşüncesine şahit olacak, destekleyecek ve ışık tutacak ayeti seçip kullanmıştır. Tahlilini yaptığımız ayet, Medenî bir sure olan Al-i İmran’ın 26. ayeti olup, Allah’a tevekkülü, itimadı, güvenmeyi telkin eden, mülk ve melekûtun Allah’ın elinde ve tasarrufunda olduğunu, Allah, dilediğini aziz dilediğini zelil kılabileceğini, bütün hayırların O’nun elinde olduğunu, gücü ve kuvveti her şeye yettiğini, insana sadece Allah’a dayanıp sa’ye sarılmasını öğreten ve birçok kelamî düşüncelere yön veren bir ayettir. Ayrıca ayet, Al-i İmran suresinin ayetlerinden olmasına karşın, nüzul sebebi sureden farklıdır. Nitekim ayetin birden çok nüzul sebebinin olduğu, muhtelif rivayetlerle bize intikal etmiştir. Ayette bulunan Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 268 bazı kavramlar lügat ve tefsirlerde farklı farkı anlamlarda kullanılmıştır, Mehmet Akif Ersoy ise söz konusu kavramların asli yapısına fazlaca dokunmadan olduğu gibi yorumlamıştır. Bunu “mülk” kavramında bariz bir şekilde görmek mümkündür. Zira bazı yabancı kavramlar özellikle de Arapçadan Türkçeye geçen kavramlar anlam kaymasına uğramadan uzun süre varlıklarını idame edebilmişlerdir ki, “mülk” kavramı da bunlardan biridir. Bu nedenle “Adalet, mülkün temelidir.” Atasözünde de “mülk” kavramı asli şekliyle kullanılmıştır. Ersoy’un, ayete yapmış olduğu yorum ile Klasik tefsirlerdeki yorum arasında yaptığımız mukayesede aslında ufak tefek nüanslar hariç, fazla bir farkın ortaya çıktığını söyleyemeyiz. Çünkü Ersoy, yukarıda da değinildiği gibi kavramları hemen hemen olduğu gibi aktarmış ve ayetin asaletini muhafaza etmiştir. Ancak Ersoy’dan sonraki mealler için bunu söylemek mümkün değildir. Zira o meallerin bazıları “mülk” kavramına; saltanat, otorite, hâkimiyet anlamı verirken, “Allahümme” kavramına da kimi mealler; Ey hakanlığının hakanı olan Allah’ım! kimi ise Yöneticilerin Yöneticisi olan Tanrım, şeklinde Yüce Allah’ın Celâl ve Kemâline yakışmayacak nahoş anlamlar verdiklerini tespit ettik. Ayrıca inceleme konumuz olan ayet, tıbak, tekrar, cinas, icaz-i hazf gibi belagat sanatları da ihtiva etmiştir. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 269 KAYNAKÇA Abdulhamid, Muhammed Muhyuddin & Sübkî, Muhammed Abdullatif. el-Muḫtâr min ṣaḥîḥi’l-lüġa, Matbaatü’lİstikamme, Kahire: ts. Abdülkadiroğlu, Abdülkerim & Nuran. Mehmet Akif’in Kur’ân-ı Kerim’i Tefsiri Mev’ıza ve Hutbeleri, Ankara: 1992. Akpınar, Ali. "Vahyin Aydınlığında Yaşayan Adam", Vefatının 75. Yıl Anısına Mehmet Âkif Ersoy. Ankara: DİB Yayınları, 2013. Ayas, Nevzad. "Mehmet Âkif, Zihniyeti ve Düşünce Hayatı", Mehmet Âkif Hayatı Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları, haz. Eşref Edip. İstanbul: Beyan Yayınları, 2011. Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cuʿfî. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. Nşr. Mustafa Dîb el-Bugâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1987. Çalışkan, Âdem. Ölümünün 56. Yılında Mehmet Akif Ersoy’un Hayatı, Edebî Kişiliği ve Eserleri, Din Öğretimi Dergisi, say, 38: Ocak 1993. Çantay, Hasan Basri. Âkifnâme, İstanbul: 1966. Çetişli, İsmail. Mehmet Âkif’in Şiir Kaynaklarından Biri Olarak Kur’ân-ı Kerîm, I. Uluslararası Mehmet Âkif Ersoy Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Burdur 19-21 Kasım 2008, Cilt I, s. 417-423. Çolak, İhsan. Safahat’taki Ayetler Üzerinden Mehmet Âkif’in Zihin Haritasını Okumak, Direnen Meâl Mehmet Âkif Meâli Uluslararası Sempozyumu, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, İstanbul, 06-07 Nisan 2013. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 270 Düzdağ, Mehmet Akif Ersoy, Vahit Paşa İl Halk Kütüphanesi, Kitap no: 422819, Tasnif no: 928/MEH. Düzdağ. M.Âkif-Mısır Hayatı ve Kur’ân Meâli. İstanbul: 2005. Edip, Eşref. Mehmet Âkif: Hayatı-Eserleri, 2. Baskı, Sebîlü’rReşad Neşriyatı, İstanbul: 1939. Ersoy, Mehmet Akif. Safahat, Neşre hazırlayan; M. Ertuğrul Düzdağ, 2. Baskı, İstanbul: İdeal kültür Yayıncılık, 2013. Faruk Tuncer, Mensur Meal, Manzum Tefsir, Direnen Meâl Akif Meâli Uluslararası Sempozyum, 2016. Ferâhidî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm. Kitabu’l-ʿAyn. Thk. Abdulhamîd Hindavî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003. Fîrûzâbâdî, Ebû Tâhir Mecdüddin Muhammed b. Yâ’kub b. Muhammed. el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ. Thk. Mektebetü Tahkik et-Turâs, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 1426/2005. Görgülü, Faruk. "Mehmet Akif’in Safahat’ında Bir İlham Kaynağı Olarak Kur’ân-ı Kerîm" Diyanet İlmî Dergi 57 (2021): 105-138. Herarî, Muhammed el-Emîn b. Abdullah el-Uremî el-Alevî. Ḥadaiḳu’r-ravḥî ve’r-rayḥân. Thk. Hâşem Muhammed Ali b. Hüseyin Mehdî, 32 Cilt. Mekke: Dârü’t-Tavḳu’n-Necât, 1421/2001. İbn Âdil, Ebû Hafs Ömer b. Ali b. Âdil ed-Dımaşkî el-Hanbelî, el-Lubâb fî ʿulûmi’l-kitâb, thk. Adil Ahmed Abdulmevcud & Ali Muhammed Muavvid, 20 Cilt. Beyrut: Dâru’lKütübi’l-ʿİlmiyye, Beyrut: 1419/1998. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 271 İbn Âşûr, Muhammed Tâhir, Tefsiru’t-taḥrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dâru’t-Tûnusiyye, 1984. İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gālib b. Abdurrahmân b. Gālib b. Atıyye el-Muhâribî el-Gırnâtî el-Endelüsî. elMuḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. Thk. Abdusselâm Abduşşâfî Muhammed, Beyrut: Dâru’lKütübi’l-ʿİlmiyye, 1422/2001. İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî. Lisânu’l-ʿArap. Kahire: Dâru’lMaʿârif, 1119. İmamoğlu, Abdulvahit, Mehmet Akif ve İnanan İnsan, İstanbul: 1996. Karaman, Hayrettin vd., (2013). Kur’ân Yolu Meâli. Ankara: Yay. y.y. Kırca, Celâl. Mehmet Âkif’in Şiirlerine Konu Ettiği Ayetler ve Tahlili, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1990, Sayı: 4, s. 257-271. Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habîb. en-Nuket ve’l- ‘Uyun, Daru’l-Kutubu’l-İlmiyye, Beyrut: ts. Meraği, Ahmed Mustafa. Tefsîru’l-Merâġī. 30 Cilt. Mısır: Şirketu Mektebeti ve Matba‘ati Mustafâ el-Bâbî el-Halebî ve Evlâduhu bi Mısır, 1365/1946. Okay, M. Orhan & Düzdağ, M. Ertuğrul, “Mehmet Akif Ersoy”, TDV İslasm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/mehmed-akif-ersoy Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 272 Ömer Şengün, Mehmet Akif Ersoy’un Tefsirciliği ve Kur’ân Yorumu, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya: 2007. Râzî, Ebû Abdillah Fahruddîn Muhammed b. Ömer. et-Tefsîru’l kebîr/Mefâtîḥu’l-ġayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikir, 1420. Sâbunî, Muhammed Ali. Ṣafvetu’t-tefâsîr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’lḲur’âni’l-Kerîm, 4. Basım, 1402/1981. Semîn el-Halebî, Ahmed b. Yusuf. ed-Durru’l-maṣun fî ʿulumi’lKitabi’l-Meknun. Thk: Ahmed Muhammed el-Harât, Daru’l-kalem, Dımaşk: ts. Tansel, Fevziye Abdullah. Mehmet Akif Ersoy Hayatı ve Eserleri, 4. Baskı, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2021. Turgay, Nurettin. Mehmed Âkif Ersoy’un Şiirlerinde Kur’ân Etkisi ve Din Yoluyla İrşad, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 2012, Cilt: I, Sayı: 2, s. 28-56. Zemahşerî, Ebû’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer. Tefsîru’l-keşşâf ʿan ḥaḳāiḳi ġavâmidi’t-tenzîl ve ʿuyuni’l-eḳāvîli fî vucuhi’tte’vîl. Thk. Adil Ahmed Abdulmevcud & Ali Muhammed Muʿavid, 6 Cilt. Riyad: Dârü’l-Abikân, 1998. Zuhaylî, Vehbe. et-Tefsîrü’l-Münîr, Risale Yayınları. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 273 MEHMET AKİF ERSOY’UN KALEMİNDE DİNİN İZLERİ Hayati TETİK Elif AYDIN** GİRİŞ 1873-1936 yılları arasında yaşamış olan Mehmet Akif Ersoy, Safahat eseriyle tanınmış bir bilim insanı ve İslam şairidir. Osmanlı Devleti’nin en zor zamanlarında gerek iman gücü gerekse kalemiyle topluma yol göstermiş, ümitsizliğe kapılmamıştır. Yapmış olduğu faaliyetlerden ötürü “Milli Mücadelenin manevi lideri” sıfatına layık görülmüştür (Karabacak, 2014: 112). Mehmet Akif, Balkan Harbi ve Milli Mücadele yıllarında toplumu bilinçlendirmek amacıyla birçok sohbet ve vaaz vermiş, bu vaazlarından dokuz tanesi Sırat-ı Müstakim ve Sebilü’rReşad’da yayınlanmıştır. Akif özellikle Zağanos Paşa Camii’ndeki vaazında milli birlik ve beraberliğin önemine öyle etkileyici bir şekilde değinmiş ki Milli Mücadeleye de fiilen katkı sağlamıştır (Tütün, 2013: 83-95). Mehmet Akif bir şair olmanın yanı sıra aynı zamanda hafızlık yapmış bir İslam bilginidir. Akif’in eserleri Kur’an ve sünnet etrafında şekillenmiştir. Akif vaazları incelendiğinde göze çarpan ilk şey her vaazına mutlaka Kur’an’dan bir ayetle başlamış olmasıdır. Akif ayetleri sadece okumamış aynı zamanda meal ve  Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesiİslami İlimler Fakültesi Öğretim Üyesi. ** Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesiİslami Sosyal Bilmler Enstitüsü yüksek lisans öğrencisi. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 274 tefsirini de insanlara açıklayarak amacının toplumu bilinçlendirmek olduğunu göstermiştir. Bu bakımdan Akif’in toplumcu bir şair olduğu söylenebilir. Akif’in vaazları incelendiğinde ayetlerin sadece giriş kısmında olmadığı, yeri geldikçe konuya uygun birçok ayeti kerimenin de insanlara açıklandığını görüyoruz. Akif’in vaazlarında ayetlerle birlikte konuyu desteklemek amacıyla hadisler de kullanılmıştır. Hadislerin bazıları sahihlik konusunda eleştirilmiş olsa da bu bizim çalışma konumuz olmadığı için bu ayrıntıya çalışmamızda yer vermeyeceğiz. Çalışmamızın amacı Mehmet Akif’in sadece şiir alanında değil tefsir, hadis, nesir alanında da başarısını göstermek; nesir ve şiirlerinde kullandığı konuları tespit etmektir. Çalışmamızda Akif’in 1910 Şehzâdebaşı kulübünde; 1913 Beyazıd Camii, Fatih Camii, Süleymaniye Camii; 1920 Zağnos Paşa Camii, Nasrullah Camii, Kastamonu kazalarında ve Kastamonu havâlisinde yaptığı vaazlar nesir alanındaki çalışmaları alanında dinin izleri açısından incelenecek akabinde Safahat adlı eserindeki şiirlerinde dinin izleri incelenecektir. Eserlerde yer alan hadislerin sahih, mevzu oluşları farklı bir çalışma konusu oluşturacağı için çalışmamızda bu hususa yer vermeyeceğiz. 1. Mehmet Akif Ersoy’un Vaazları ve Vaazlarda Dinin İzleri Mehmet Akif Ersoy’un yayınlanmış dokuz sohbet ve vaazı vardır. Bu sohbet ve vaazları şu şekilde sıralayabiliriz: 1.Şehzâdebaşı kulübünde (1910), 2. Beyazıd Camii kürsüsünde (2 Şubat 1913, Pazar), Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 275 3. Fatih Camii kürsüsünde (7 Şubat 1913, Cuma), 4.Süleymaniye Camii kürsüsünde (14 Şubat 1913, Cuma), 5.Zagnos Paşa Camii kürsüsünde (23 Ocak 1920) 6. Nasrullah Camii kürsüsünde (Kasım1920), 7- 8. Kastamonu kazalarında (Kasım 1920), 9. Kastamonu havâlisinde (Aralık 1920). Bu vaazların hepsi birçok defa basılmıştır. Mehmet Akif’in bu dokuz vaazı M. Ertuğrul Düzdağ tarafından yayınlanmıştır (Düzdağ, 2016: 50-62) . Mehmet Akif; Beyazıd Camii, Fatih Camii ve Süleymaniye Camii’nde vermiş olduğu vaazlarını 8 Ekim 1912-29 Eylül 1913 Balkan Savaşlarının yapıldığı dönemle 12 gün içinde vermiştir. Bu vaazlar incelendiğinde Akif’in vaazlarında hadislerden sıklıkla yararlandığı ve hadislerin bazen tamamını tercümesiyle birlikte, bazen bahsettiği konu ile ilgili kısmını, bazen sadece metnini, bazen de sadece tercümesini verdiği görülmektedir. Mehmet Akif vaazlarında hadislere yer verse de onun vaazlarının temeli Kur’an’a dayanmaktadır. Mehmet Akif toplumcu bir anlayışa sahipti ve toplumun sorunlarını eserlerinde konu edinmişti. Mehmet Akif, dönemin ihtiyaçlarını göz önünde bulundurarak kardeşlik, tefrikadan uzak durmak, bağımsızlık, güçlü olmak, dine bağlılık ve benzeri konulara vaazlarında yer vermiştir. Mehmet Akif Ersoy vaazlarında İslam kardeşliğini savunmuş ve kavmiyetçiliği hoş karşılamamıştır. Bu konuda “Kavmiyet gayreti güdenler bizden değildir yani Müslüman değildir; Kavmiyet sebebiyle vuruşan da bizden değildir, kavmiyet güderek ölenler Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 276 de bizden değildir.” (Ebû Dâvûd, Edeb, 111) hadisine Beyazıd Camii’nde verdiği vaazında yer vermiştir. Akif’e göre İslam’da kavmiyetçiliğe yer yoktur ve insanları birleştiren unsur dindir. Fatih Camiinde verdiği vaazında “Mü’minler tek bir vücud gibidirler. O vücutta baş ağrıdığında vücudun diğer azaları uykusuzluk ve ateşlenme ile ona eşlik ederler.”( Müslim, Birr, 66, 67) hadisine işaret etmiştir. Akif’e göre Müslümanlar birbirlerinin dertleriyle dertlenmelidir. Mehmet Akif Süleymaniye Camii’nde verdiği vaazda “Müslümanların derdini dert etmeyen Müslüman değildir.” (Suyûtî, el-Câmiu’s-sagîr, II, 164.) hadisiyle bu konuya işaret etmiştir. Mehmet Akif’e göre akıl ile din orantılıdır. Ona göre din sadece aklı başında olana sorumluluk yükler. Akif bu konuda Süleymaniye Camii’ndeki vaazında “Kişinin dini aklı oranındadır. Aklı olmayanın dini de olmaz.”( Suyûtî, el-Câmiu’ssağîr, II, 16) hadisine yer vermiştir. Akif’in üzerinde durduğu bir konuda da tembellik yapmamak yani çalışmaktır. Bu konuda Süleymaniye Camii’ndeki vaazında hiç ölmeyecekmiş gibi dünya için, yarın ölecekmiş gibi ahret için çalışmak gerektiği üzerinde durmuştur. Mehmet Akif güzel ahlaklı olma konusunda da insanları uyarmıştır. Bu hususu Beyazıd Camii’nde “Sana darılan, seninle rabutayı kat’ eden adamla barışmandır; seni mahrum bırakana bil mukabele vermendir, sana zulm edeni de hoş görüp affetmendir.” (Taberânî, el-Mu’cemu’l-evsât, V, 364) hadisiyle açıklamıştır. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 277 Şehit ve şehitlik kavramları da Mehmet Akif’in nesirlerinde konu olmuştur. Bu kavramların Akif gibi toplumcu bir düşünürün eserlerinde geçmiş olmasına şaşırmamak gerekir. Zira Akif Osmanlı Devleti’nin en zor zamanlarında yaşamış yazarlarımızdandı. Akif, milli mücadelenin devam ettiği yıllarda Kastamonu’da verdiği bir vaazda halkın içinde bulunduğu durumu şu şekilde ifade etmiştir: “Ey cemaat-ı Müslim‟in! İşte bugün bizden istedikleri, ne filân vilâyet, ne falan sancaktır. Doğrudan doğruya başımızdır, boynumuzdur, hayatımızdır, saltanatımızdır, devletimizdir, hilâfetimizdir, dinimizdir, imanımızdır.” (Ersoy, 1990, s. 288-289). Yani Akif’e tarihin çeşitli safhalarında yapılan savaşlarda asıl hedef mal mülk değil dindir. Bununla beraber Akif, Beyazıt Kürsüsünden cemaate hitaben Saf suresinin 4. Ayetine (Hiç şüphe yok ki Allah, kendi yolunda, duvarları birbirine kenetlenmiş bir bina gibi saf bağlayarak çarpışanları sever.) yer vererek düşman karşısında korkusuzca birlik olunması gerektiğinin de üstünü çizmiştir. Akif’e göre din ve vatan yolunda kadın, erkek, çocuk demeden herkes cihat etmeli ve gerekirse bu uğurda canlarını feda etmelidirler. Bu konuya Mehmet Akif Zağanos Paşa Camii Şerifinde yapmış olduğu konuşmasında şöyle değinmiştir: “Cemaat içinde herkesin uhdesine düşen bir vazife-i vataniye, bir fariza-i diniye vardır ki onu îfâda zerre kadar ihmal göstermek caiz değildir. Bu hususta hiçbir fert kenara çekilerek seyirci kalamaz. Çünkü düşman kapılarımıza kadar dayanmış, onu kırıp içeri girmek, harîm-i namus ve şerefimizi çiğnemek istiyor. Bu namert taarruza karşı koymak kadın erkek, çoluk çocuk, genç ihtiyariler fert için farz-ı ayn olduğu bir lâhza Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 278 hatırdan çıkarılmamalıdır. Bugün herkes vüs‟unu sarf ile mükelleftir.” (Ersoy, 1990: 255). Akif bu vaazında Ahzab suresinin 56.ayetini okuyarak yas ve ümitsizliğin haram olduğunu, fırkacılık ve kavmiyetçiliği bırakıp vatanı korumak gerektiğini ifade etmiştir. Akif bu vaazıyla milli birlik ve beraberliğin önemine değinmiş, Milli Mücadeleye de fiilen katkı sağlamıştır (Tütün, 2013: 83-95). Mehmet Akif’in Nasrullah Paşa Camii’nde verdiği vaaz da bu konu açısından önem taşımaktadır. Akif vaazında toplumu işgalcilere karşı birlik olmaya çağırmıştır (Şahin, 2017: 311-320). Aynı zamanda vaazında kendi aleyhine de olsa doğru söylemek gerektiği, Avrupalıların bütün insanlara, özellikle de Müslümanlara karşı kinlerinin olduğunu ve Müslümanları kendi dinlerini üstün görmekle suçladıklarını vaazında dile getirmiştir. Akif bu vaazında camideki insan azlığına da vurgu yapmış ve Berlin’deki kiliselerin tıka basa dolu olduğunu, İngiltere’de dini günde insanların dükkânlarını kapattıklarını söyleyerek dine bağlılığın önemini vurgulamıştır (Sebilürreşad, 1920: 249-259). Akif Müslümanların birbirlerini desteklemeleri zor zamanda birbirlerinin yanında olmaları konusunu vaazında ayeti kerime ile dile getirmiştir: “Mü’minler ancak kardeştirler. Öyleyse kardeşlerinizin arasını düzeltin. Allah’a karşı gelmekten sakının ki size merhamet edilsin.” (Kur’an-ı Kerim, 49/10). Akif vaazında Müslümanların bu kardeşlikten uzaklaşmış bulunduklarını camideki cemaatin azlığından dolayı belirtmiştir. Akif’e göre bir millet topla, tüfekle, zırhlı ordularla ve Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 279 tayyarelerle yıkılmaz; milletler ancak herkes kendi derdine kendi menfaatine düştüğü zaman yıkılabilir (Şahin, 2017: 311-320). Mehmet Akif’e göre camiler, millet düşüncesini aydınlatmak, telkin vermek için en uygun mekânlardır. Akif; din adamlarının vizyon sahibi olmaları gerektiğini, vaizin milletin geçmişi ile birlikte şimdiki durumunu da bilmesinin önemli olduğunu ve cemaati geleceğe hazırlamasının önemli olduğu görüşündedir (Dalar, 2021: 491-495). Mehmet Akif’in Balkan Harbi yıllarında ve Milli Mücadele yıllarında vermiş olduğu vaazları incelediğimizde, daha önce de belirttiğimiz gibi hafız ustalığından kaynaklı olarak her vaazına bir surenin belli bir ayetiyle başlamış ve konunun gidişatına ve halkın ihtiyaçlarına uygun olarak başka ayet ve ayet tefsirlerine vaazında yer vermiştir. Balkan Harbi yıllarındaki vaazlara baktığımızda Beyazıd Camii vaazına Ahzab suresinin 56.ayetini okuyarak, Fatih Camii vaazına Necm suresinin 39.ayetini okuyarak, Süleymaniye Camii vaazına Ankebut suresinin 69.ayetini okuyarak başlamıştır. Milli Mücadele yıllarındaki vaazlarına da baktığımızda Balıkesir Zağanos Paşa Camii vaazına Ahzab suresinin 56.ayetiyle, Nasrullah Camii vaazına Al-i İmran suresinin 118.ayetini okuyarak, Kastamonu kazalarındaki vaazlarına Enfal suresinin 24.ayetini okuyarak başlamıştır (Tütün, 2013: 83-95). Bakara suresi: 43, 83, 85, 110, 120, 201, 286; Al-i İmran suresi: 9, 26, 92, 100, 101, 102, 103, 118, 142, 159, 173, 194, 200; Nisa suresi: 58, 77; Maide suresi: 54, 105; En'am suresi: 153; Araf suresi: 172; Enfal suresi: 24, 25, 60, 46; Tevbe suresi: 16, 73, 123; Yusuf suresi: 87; Rad suresi: 31; Hicr suresi: 9, 56; Nahl suresi: 36, 90; İsra suresi: 77; Hac suresi: 47, 78; Hac suresi: 56; Kasas Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 280 suresi: 77; Ankebut suresi: 43, 69; Rum suresi: 6, 30; Ahzab suresi: 38, 56, 62, 69; Fatır suresi: 28, 43; Saffat suresi: 171, 172, 173, 182; Zümer suresi: 9, 53; Mü’min suresi: 85; Fussilet suresi: 49; Fetih suresi: 29; Hucurat suresi: 10, 17; Kaf suresi:16; Necm suresi: 39; Rahman suresi: 29; Haşr suresi: 14; Mücadele suresi: 13; Saf suresi: 2, 3, 4; Müzzemmil suresi: 20; Alak suresi: 1; İhlas suresi: 2. Ayetler Mehmet Akif’in vaazlarında halka okuduğu ve açıkladığı ayetlerdir. Mehmet Akif Ersoy’un vaazları incelendiğinde Kur’an ve hadislerin vaazlarının temelini teşkil ettiğini görüyoruz. Akif’in vaazlarında toplumun ihtiyaçlarını ve dönemin şartlarını göz önünde bulundurarak faydacı bir anlayış güttüğünü söyleyebiliriz. Akif hafızlığının da vermiş olduğu bir birikimle anlattığı konuları ayet meali ve tefsirleriyle destekleyerek anlatılanların anlaşılır olması için çaba harcamıştır. Akif’in vaazlarında İslam dininin izlerini görebiliyoruz. Akif; kardeşlik, tefrikadan uzak durmak, bağımsızlık, güçlü olmak, dine bağlılık, tembellik yapmamak, çalışmak, affedici olmak, dinine sahip çıkmak, zor anlarda kardeşlik bilinciyle hareket etmek, zulümden kaçınmak gibi İslam dininin biz Müslümanlardan istediği davranışlara vaazlarında yer vermiştir. 2. Mehmet Akif’in Şiirlerinde Dinin İzleri Milli şairimiz Mehmet Akif Ersoy’un topluma olan desteğini sadece vaazlarıyla sınırlandıramayız. Zira İstiklal Marşı ve şiirlerini yedi kitap halinde topladığı Safahat kitabı Akif’in en önemli iki eseridir. Dolayısıyla, vaaz ve hutbelerinin yanında, şiirleriyle de milletinin dili olmuştur. Çalışmamızın bu bölümünde ise yedi kitabının bir araya getirilmesiyle meydana gelen Safahat kitabını inceleyeceğiz. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 281 Akif’in ‘Safahat’ adlı şiir kitabını incelediğimizde; şiirlerinin başında genelde ayetlere yer verdiğini ve zaman zaman şiir içerisinde de ayetleri bulundurduğunu görüyoruz. Kısaca Akif, Kur’an-ı Kerim alanındaki başarısını şiirlerine de yansıtmayı başarmıştır. Akif’in hayatının merkezinde Kur’an vardır. Bunu ‘Asım’ adlı şiirinde “Doğrudan doğruya Kur’an’dan alıp ilhamı, Asrın idrakine söyletmeliyiz İslam’ı.” beyitlerinde görüyoruz ( Ersoy, 2020, s. 361). Beyitlerde de gördüğümüz üzere Akif’in hayatının rehberi Kur’an idi. Ona göre İslam’ı insanlığa idrak ettirmek önem arz etmekteydi. Akif şiirinin devamında bunun ancak ilim ile olabileceğinin de altını çizmiştir. Mehmet Akif Ersoy’un şiirleri incelendiğinde dikkat çeken hususlar arasında ayetlerin kullanımı gelmektedir. Çünkü Akif büyük bir ustalıkla şiirlerinde bazen ayetleri şiirle tefsir ederken bazen de şiirlerinde ayetlerin metinlerine yer vermiştir. Şiirlerde dikkat çeken bir husus da şiirlerin bir olayı barındırıyor olmasıdır. Akif’in “Mezarlık” adlı şiiri incelendiğinde birçok dini kavram kullanılmış olduğu görülür: “Ey mezâristan, ne âlemsin, ne yüksek fıtratin! Sende pinhân en güzîn evlâdı insâniyyetin; Senden istimdâd eder feryâdı ye’sin, haybetin. Bir yığın göz nûrusun, yâhud muhammer tıynetin, Rûh-i pâkinden coşan gözyaşlarından milletin!” (Ersoy, 2020: 361). Akif’e göre mezar sıradan bir mekân değildir. Mezarlıkta peygamber ve milletin tarihinin de gömülü olduğuna işaret ediyor Akif. Ona göre mezarlığın toprağı milletin gözyaşlarını da barındırmaktadır. Akif’in mezar konusunu içeren şiirlerinde şehadet konusuna da değinilmiştir. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 282 Akif’e göre insan ruhunun rahata erişebilmesi için masiva ile insan ruhu arasındaki bağın kopması gerekmektedir. Bu bağı koparmanın yolu ise mezarlığa gitmektir. Akif bu durumu ‘Mezarlık’ adlı şiirinde şöyle dile getirmiştir: “Şu “mâsiva” denilen kayd-ı ukde- ber-ukde Kırılmadan olmaz ruh bir dem âsûde. Fakat kırılmak için böyle bir zemîn ister… Zemîn değil yalnız, kalb-i âhenîn ister.” (Ersoy, 2020: 361). Akif’in ‘Mezarlık’ şiiri incelendiğinde, mezarların gezilip ders çıkarılması gereken mekânlar olduğu sonucuna ulaşabiliriz. Akif, ölümün ruhların ferahlık bulacağı bir kurtuluş, mezarların ise huzur verici bir son olduğunu anlatmaya çalışmıştır (Kılınç, 2017: 287-288). Şehitlik ve şehadet konusu da Akif’in şiirlerinde çokça üzerinde durulan bir konudur. Özellikle Safahat’ın üçüncü kitabı olan “Halkın Sesleri” ve altıncı kitabı olan “Asım” bölümleri bu konuda örnek gösterilebilir. Halkın Sesleri kitabı, Balkan Harbini konu almış ve on şiirden oluşmuştur. Bu bölüm incelendiğinde sekiz ayet ve bir hadisin tefsirinin ustalıkla kullanıldığını rahatlıkla görebiliyoruz. Akif, ‘Halkın Sesleri’ şiirine Al-i İmran suresinin 26.ayetiyle başlamıştır. Devamında ise şu beyitlerle yaratılan varlıkların geçici olduğunu asıl, baki olanın Allah olduğunu ve her şeyin Allah’ın iradesiyle vuku bulduğunu dile getirmiştir: “İlahi emrinin avare bir mahkûmudur âlem Meşiyyet sende, her şey sende… Hiçbir şey değil âdem! Fakat hâlâ vücut ispat eder, kendince, hey sersem! Bugün üç beş karış toprakta varlıktan vururken dem; Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 283 Yarın, toprak kesilmiş varlığından fışkırır matem.” (Ersoy, 2020, s. 361). Akif, vatanına bağlı kendini milletine adamış bir Milli şairimizdir. Akif, her bireyin şehitlerin kanıyla sulanmış bu vatana sahip çıkmaları gerektiğini gerek vaazlarıyla gerekse şiirleriyle dile getirmiştir. Akif, vatanına sahip çıkmayanları “Süleymaniye Kürsüsü” şiirinde ‘nesl-i sefil’ olarak nitelendirmiştir (Ersoy, 2020: 361). Akif’e göre vatanı savunup gerektiğinde vatan uğrunda şehit olmak gerekir. “Fatih Kürsüsü” kitabının “Vaiz Kürsüde” şiirinde Akif bu konuyu şu şekilde dile getirmiştir: Fakat, sen öyle değilsin; senin yanar ciğerin: “Vatan!” deyip öleceksin semâda olsa yerin. Nasıl tahammül eder hür olan esâretine? Kör olsun ağlamayan, ey vatan, felâketine! (Ersoy, 2020: 361). Görüldüğü üzere Akif için ölümün en cesurca olanı şehitliktir. Şiirin devamında Akif ırkçılık yapmamış ve Türk‟ün, Kürt‟ün, Laz‟ın, Çerkez‟in, Arap‟ın sinesinde aynı imanı, aynı gayeyi, aynı sevinci taşıdıkları müddetçe sarsılmayacaklarını vurgulamıştır. Akif’in Safahat eserinde yer alan şiirlerinin birçoğunda ‘şehitlik’ konusu işlenmiştir. Konunun bütünlüğü açısından diğer konulara da yer vermek adına örneklerimizi sınırlı tutmak gerektiği için bütün örnekleri çalışmamızın bu bölümünde veremiyoruz. Akif’in ‘Safahat’ isimli eseri incelendiğinde bu esere Kur’an’ın kaynak konumunda olduğu görülmektedir. Kur’an’ın Akif’e ilham verdiğini söyleyebiliriz. Akif bundan dolayı aynı Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 284 zamanda bir Kur’an şairidir. Yayınlanan ilk şiirinin ‘Kur’an’a Hitap’ olması da manidardır. Akif, Kur’an’ın mesajlarını toplumuna ulaştırmak için birçok çaba harcamış ve çeşitli yollar denemiştir. Bu yollardan biri de şiirleri olmuştur (Görgülü, 2021: 111-112). Akif’in şiirlerinde Kur’an’ı referans aldığını aşağıdaki mısralarından çıkarabiliriz: “Cebânet, meskenet, dünyada sığmaz rûh-i İslam’a, Kitâbullah’ı işhâd eyledim gördün ya dâvâma.” (Ersoy, 2020: 361). Akif’e göre dinin özü Allah’ın kitabından alınmalıdır. Kitap ve sünnet ile amel eden Müslüman önderlere toplumda ihtiyaç duyulduğunu da beyitlerin devamında dile getirmiştir. Akif’in Safahat eserinin beşinci bölümü ‘Hatıralar’ şiiri Al-i İmran suresi 173. ayet ile başlamıştır. Akif’e göre başa gelen musibet ve belaların nedeni Kur’an ve sünnetten uzaklaşılmış olmasıdır (Görgülü, 2021:111-112). Akif vaazlarında olduğu gibi şiirlerinde de bu konu üzerinde sıklıkla durmuştur. Kısaca Akif’in şiirlerini incelediğimizde şiirlerinin özellikle başındaki ayetler dikkat çekmekte ve içerik hakkında bizlere ipucu vermektedir. Akif’in şiirlerinde konunun akışına uygun olarak çeşitli yerlerde ayet meali ve ayet tefsirlerini de görüyoruz. Şiirlerde yer alan ayetler, bilinçli bir tercihin sonucudur. Akif bu tercihlerinde milletimizin ve İslâm âleminin içinde bulunduğu zorlu süreçleri, sıkıntıları dikkate almış, içerik olarak toplumun manevî duygularını güçlü tutacak, halkın mücadele azmini güçlendirecek konulara işaret eden ayetleri seçerek, Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 285 bunları manzum bir şekilde tefsir etmeye gayret etmiştir. Sonuç olarak Akif’in yazmış olduğu şiirlerinin her birinin toplumdaki bir derde deva, bir meseleye çözüm önerisi olarak kaleme alındığını söyleyebiliriz. Akif’in şiirlerinde en çok vurguladığı hususların başında Müslümanların birlik ve beraberliği, fitnenin, nifakın, tefrikanın zararları gibi konular gelmektedir. Ayrıca ilmin önemine de şiirlerde yer verilmiş ve ayetlerle desteklenmiştir. “Hasbihal” adlı şiirinde Akif: “Atâlet fıtratın ahkâmına mademki isyandır; Çalışsın, durmasın her kim ki da’vasında insandır. Zuhur etmekle her ma’luma karşı bir alay meçhul, Neden olsun o ma’lûmâtı idrak eyleyen medhûl? Evet, ma’lum olanlar olmayan şeylerle bir nisbet Edilmiş olsa, gâyet az çıkar evvelkiler elbet; Fakat cahille âlim büsbütün nisbet kabul etmez: O bir kördür, bu lakin doğru yoldan hiç udul etmez. Diyor Kur’ân: "Bilenler, bilmeyenler bir değil... Heyhat Nasıl yeksan olur zulmetle nur, ahya ile emvat!” (Ersoy, 2020: 361). Görüldüğü gibi Akif, Zümer suresi dokuzuncu ayetine ustalıkla şiirinde yer vermiştir. Safahat’ın üçüncü kitabı olan "Hakk’ın Sesleri" kitabında sekiz şiirin başında ayete yer verilmiş, "Hâtıralar" kitabındaki on şiirden dördü, "Gölgeler" kitabında yer alan kırk bir şiirden üçü ayetlerden hareketle kaleme alınmış, "Fatih Kürsüsünde" isimli şiire de ayet ile başlamıştır. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 286 Safahat’ın ilk bölümünde beş, üçüncü bölümünde iki, dördüncü bölümde dört, beşinci bölümde bir, altıncı bölümde iki ayetin yorumu yer almaktadır. Bu tek bir örnek değildir. Aynı şekilde Akif, “Mezarlık” adlı şiirinde de ‘ölüm’ konusunu işlerken Mülk suresi 2.ayeti şiirinde kullanmıştır. Akif’in birçok şiirinde bu kullanımı görmek mümkündür. Bu kullanımın farklı bir türünü Akif’in “Asım” adlı şiirinde görebiliyoruz: “Hâlik’ın nâ-mütenâhi adı var, en başı: Hak. Ne büyük şey kul için hakkın elinden tutmak! Hani, Ashâb-ı Kiram, ayrılalım, derlerken, Mutlaka Sûre-i ve’l-Asr’ı okurmuş, bu neden? Çünkü meknûn o büyük sûrede esrâr-ı felah; Başta İmân-ı hakîkî geliyor, sonra salah, Sonra hak, sonra sebat. İşte kuzum insanlık. Dördü birleşti mi yoktur sana hüsran artık...” (Ersoy, 2020: 361). Akif burada Asr suresinin tefsirine yer vermiştir. Akif’in çalışmalarında ayet ve hadislerin ustalıkla kullanımına bunlara benzer birçok örnek yer almaktadır. SONUÇ Mehmet Akif Ersoy, Osmanlı Devleti’nin sonu ile Cumhuriyet’in ilk yıllarında yaşayıp kendini topluma adamış bir İslam şairi ve bilginidir. Toplumcu kişiliğini kalemine yansıtmış Balkan Harbi ve Millî Mücadele yıllarında vaazları aracılığıyla toplumun bilinçlenmesi amacıyla çalışmalar yapmıştır. Çalışmalarında ayet ve hadisleri ustalıkla kullanmış ve Kur’anKerim’i çalışmalarının merkezine oturtmuştur. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 287 Mehmet Akif, her toplumcu şair ve yazarın yaptığı gibi eserlerinde toplumun ihtiyaçlarına kayıtsız kalamamış, toplumun ihtiyaçlarını çalışmalarının merkezine almıştır. Vaazlarında; kardeşlik, tefrikadan uzak durmak, bağımsızlık, güçlü olmak, dine bağlılık, tembellik yapmamak, çalışmak, affedici olmak, şehitlik, dinine sahip çıkmak, zor anlarda kardeşlik bilinciyle hareket etmek, zulmeden kaçınmak gibi konulara ağırlık vermiştir. Akif vaazlarında bu konuları işlerken ayetlere, ayet meallerine, ayet tefsirlerine bazen de hadislere yer vermiştir. Mehmet Akif’in vaazlarının yanında manzum eserleri mevcuttur. Akif’in bilinen eserleri arasında milletimizin dilinden düşürmediği ‘İstiklal Marşı’ ile ‘Safahat’ isimli manzum eserini söyleyebiliriz. Akif’in şiirlerinde de ilham kaynağı Kur’an-ı Kerim ve Hz. Peygamber’in sünneti olmuştur. Amacı ise toplumun sıkıntılarını dile getirmek, Kur’an merkezli bu sıkıntılara çözümler üretmek olmuştur. Akif bazı şiirlerine ayet ve hadisler ile başlamış, bazı şiirlerinde ise satır aralarına ayet, ayet meali ya da tefsiri serpiştirmiştir. Akif’in şiirlerinde de pek çok dini kavrama rastlamak mümkündür. Çünkü o Kur’an’ı kendine ilham almıştır. Bu kavramlar arasında ye’s, sa‘y, tevekkül, emr-i bi’lma’ruf ve nehyi ani’l-münker, ilim, kader, namaz, hayat, ölüm, adalet, isyan, doğruluk, ahlâk, samimiyet, şehit, tefrika, vahdet, cihad, azim, çalışmak sayılabilir. Akif eserlerinde toplumun problemlerine uzak kalamamış ve Kur’an merkezli bu problemlere çözümler sunmaya çalışmış toplumcu bir şairdir. Karşılaştığı ve yaşadığı durumları Kur’an ve sünnet çerçevesinde değerlendirmiş ve eserlerini bu iki kaynak çerçevesinde ele almıştır. Diğer taraftan ecdadın canını ve malını Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 288 vererek emanet ettiği bu Ülkeyi icap ettiğinde yine canını feda ederek özgürlüğün belirtisi olan bayrağın dalgalanmasıyla ve ezanların yükselmesiyle mümkün olabileceğini dile getirmektedir. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 289 KAYNAKÇA Dalar, T. (2021). Nesirlerinden Hareketle Mehmet Akif Ersoy'un Düşün Dünyası. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi , 491-495. Düzdağ, M. E. (2016). Mehmet Akif Ersoy Tefsir Yazıları ve Vaazlar. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. Ersoy, M. A. (1990). Açıklamalı Mehmet Akif Ersoy Külliyatı (Cilt 9). İstanbul: Mert Yayıncılık. Ersoy, M. A. (2020). Hasbihal. M. A. Ersoy içinde, Safahat (s. 361). Eskişehir: Dorlion Yayınları. Görgülü, F. (2021). Mehmet Akif’in Safahat’ında Bir İlham Kaynağı Olarak Kur’ân-ı Kerîm. Diyanet İlmi Dergisi , 111-112. Karabacak, M. (2014). Mehmed Âkif Ersoy’un Balkan Harbi Zamanında Yaptığı Vaazlarda Kullandığı Hadislerle İlgili Bir Değerlendirme. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi , 112. Kılınç, İ. (2017). Mehmet Akif Ersoy'on Mezarlık Şiirinde "Ölüm" Kavramına Bakışı. Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi , 287-288. Sebilürreşad. (1920, Kasım). "Nasrullah Kürsüsünde" , XVIII (464) , 249-259. Sebilürreşad. Şahin, S. (2017). Milli Mücadele Döneminde Mehmet Akif Ersoy’un Kastamonu Vaazı Üzerine Bir İnceleme. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi , 311-320. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 290 Tütün, S. (2013). Mehmet Akif Ersoy'un Vaaz ve İrşat Faaliyetlerinde Kur'an Tefsirinin Yeri ve Önemi. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 291 KADIN, YABANCILAŞMA VE MEHMED AKİF ERSOY’UN DÜŞÜNCESİNDE KARŞILIĞI Ayda KARGAR1 GİRİŞ 1-Yabancılaşma Nedir? Yabancılaşma, insanı kendi etkinliğinin ürünlerine, içinde yaşadığı doğaya, kendine, kendi doğasına, öteki insanlara yabancılaştıran eylem2 olarak tanımlanmamaktadır. Esasen yabancılaşma kavramı ile ifade edilmek istenen husus neredeyse insanlık tarihi ile özdeştir. Söz gelimi Âdem ve Hava’nın cennetten kovulmasıyla birlikte insanın hem kendisine hem de Yaratana karşı bir yabancılaşma serüveninin başlangıcına da tanıklık etmiştir denebilir.3 Yabancılaşmanın tek boyutlu değil, çok yönlü tezahürlerinin olduğu zikredilmelidir. Yukarıda belirtilen başlangıç örnekliği yanı sıra, insan kendi ürettiğini kutsallaştırması da esasen hem o ürüne hem de verdiği emeğe yabancılaşmanın farklı tezahürü olarak değerlendirilebilir. Hatta 1 Dr. Öğrencisi, Ankara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü (Din Psikolojisi) ayda.karegar@yahoo.com ORCID: 0000-0001-9644-6573 GSM: 05347146074 2 Karl Marx, (2010), Yabancılaşma, çev. Barışta Erdost, Sol Yayınları, Ankara 2010, s. 31-33, 65-66. 3 N. Derya Özler Ergun, – Meltem Dirican (Özçınar), (2015) “Örgütlerde Yabancılaşma İle Tükenmişlik Sendromu Arasındaki İlişkiyi Belirlemeye Yönelik Bir Araştırma”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 39. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 292 insanın ilk defa bu şekilde kendine yabancılaşmaya başladığı ileri sürülebilir.1 Yabancılaşma aslında bir tür uzaklaşmaktır, bu bir şeyden, bir yerden, bir süreçten, bir insandan hatta kendinden uzaklaşmak olarak da anlaşılabilir. Bu doğrultuda, bireyin kendi işine, sahip olduğu kültüre, sosyal ortama, ekonomiye ve bunun gibi binlerce şeye yabancılaşması söz konusudur. Bu sebeplerden dolayı yabancılaşmanın kadimden moderne kadar insan hayatının her döneminde belirdiği ve önemli bir rol aldığı kabul edilir. Nitekim Marx’ın yabancılaşmayı, insanın çevresine sahip ve egemen olmamasından ziyade, çevrenin, doğanın, diğer insanların ve ferdin kendi öz varlığına yabancı kalması2 olarak değerlendirmesi, zikredilen görüşe katkı sunar. Marx’ın yabancılaşmayı yine aynı bağlamda dört kategoride değerlendirmesi de bu yaklaşımı destekler mahiyettedir. Marx bunu; emeğe yabancılaşma, işçinin kendi işine yabancılaşması, doğaya yabancılaşma ve insanın kendine yabancılaşması şeklinde ortaya koyar.3 Bir diğer yabancılaşma yaklaşımı ise olanın doğal seyrinin dışardan bir müdahale ile bozulması şeklindedir. Nitekim Rousseau‘nun yabancılaşmaya bakışı bu minvaldedir. Ona göre, insanlar kendi doğal yaşamların toplumsallaşmak uğruna bozdular. Tek başına ve özgür bir şekilde yaşayan insan toplumsal yaşama katılmakla ilk olarak özgürlüğünü kaybetmeye başladı ve böylelikle yabancılaşmaya doğru ilk adımı da atmış oldu. Toplu şekilde yaşamak için büyük bedeller ödemek zorunda 1 Barlas Tolan, (1981), Çağdaş Toplumun Bunalımı Anomi ve Yabancılaşma, 2. Baskı, İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayınları, Ankara, s. 142-153 2 Tolan, Çağdaş Toplumun Bunalımı Anomi ve Yabancılaşma, s. 142-143. 3 Marx, Yabancılaşma, s. 31-33, 65-66. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 293 kaldı. Bu bedellerden biri ise yaşadığı toplumda eşitsizliğe veya adalete uygun olmayan bir muameleye maruz kalması olarak değerlendirilebilir. Toplumdan kültüre, inançtan cinsiyete pek çok faktör söz konusu eşitsizlik ve adaletsizliğin tezahüründe sadece derece farkını gösterir. Tüm bunlara rağmen eşitsiz ve adil olmayan bir muameleye tarihsel süreçte genel olarak en çok kadınların maruz kaldığı görüşür. Kadınlara cinsiyetlerinden dolayı genellikle erkeklerden daha düşük bir statü verildiği görülür. 2-Kadın ve Yabancılaşma İlişkisi Nasıl Kurulabilir? Ataerkil toplumlar başta olmak üzere tarihte yer almış toplumların pek çoğunda, negatif bir ayrımcılığa ve aşitsizadaletsiz bir muameleye maruz bırakılanların kadınlar olduğu görülmektedir. Bu durum kadınlar için sonradan belirlenmiş acı bir kader olarak değerlendirilmektedir. Oysa cinsiyetlerin farklılığı bir bütünün eşit parçaları olarak ve birbirilerinin tamamlayıcı unsurları olarak anlaşılmak durumundadır. Bir başka ifadeyle fiziksel bedenlerin toplumsal bedenlere dönüşmesinde en önemli etkenlerden biri cinsiyetler1 olmasına rağmen söz konusu gerçekliğin sistematik olarak egale edildiği gözlenmektedir. Oysa cinsiyet esasen doğrudan üreme fiili ve üreme organı ile ilişkili biyolojik bir hadisedir. Ne var ki toplumsal anlam yüklemeler dolayısıyla doğal olan bir hadise daha başka bir değer küresinin parçasına dönüşmektedir. Söz gelimi çocuk dünyaya geldiği anda biyolojik özellikleri dolayısıyla değer ve rolü de yine toplum tarafından 1 Büşra Öztekin, (2020), Tehlikeli Oyunlarda Toplumsal Cinsiyet Ve Erkeklik Algısı, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Ve Edebiyat Programı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, s. 5-6. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 294 belirlenmektedir.1 Söz konusu cinsiyet meselesi mevzu bahsedilirken ilkin sadece biyolojik konuya dair bir değerlendirme yapıldığı düşünülmektedir. Oysa mezkûr kavram ile bir toplumsal cinsiyete ve dolayısıyla “Psikososyal” konulara da işaret edilmektedir. Psikososyal sorunlardan kabul edilen toplumsal cinsiyet meselesi, erkelere ve kadınlara yüklenen roller ile sorumluluk ve beklentileri ifade eder. Zira kadınların erkeklerin denetim ve otoritesi altında bulunduğu ataerkil toplumlarda –anlaşıldığı üzere- roller erkeklerin dünyasına göre dağıtılır. Erkeğin üstün konumu bir kesinliğe sahip iken kadının konumunda belirsizlikler söz konusudur. Söz konusu belirsizlik kadına iki aşırı uç noktadan yaklaşılmasından kaynaklanmaktadır. Bir taraftan ailenin ve toplumun şeref, haysiyet, namus ve onurunu simgelediği kabul edilen kadın, bir diğer taraftan da bir cinsel obje ve bir nesne gibi muamele görebilmektedir.2 Bu belirsiz tavır alışın yaygın görülmesi dolayısıyla ataerkil toplumlarda kadınlar kendilerine yabancılaşmaktadırlar. Bu durum beraberinde kadının davranış, hareket, giyim, eğitim, kariyer ve daha başka alanlarda sürekli bir kısıtlanma ve baskıyı da getirmektedir. Toplum kadından itaat etmesini, eşine hizmet etmesini, çocuk doğurup annelik görevini yerine getirmesini, özetle kendinin yani toplumun çizdiği çerçevede hareket etmesini ve kendisinden beklentileri yerine getirmesini ister. Kadının isteklerinin değil, toplumun istek ve beklentilerinin öncelendiği 1 Burcu Altın, (2014), Kadınlarda Benimsenen Cinsiyet Rollerine Göre Kişilik Özelliklerinin İncelenmesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, s. 1- 3. 2 Nira Yuval Davis, (2014 ), Cinsiyet ve Millet, çev. Ayşin Bektaş, İletişim Yayınları, Baskı 4, İstanbul, ss. 33-48, 94-97, 124-125, 187, 214. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 295 veya önemsendiği söz konusu tavır, kadını kendi ruhuna, bedenine, düşüncelerine, özel doğasına ve şahsiyetine de yabancılaştırmaktadır. Nitekim Rousseau’nun düşüncesine göre de yabancılaşma mevcut doğallığın bozulması durumudur. 3-Mehmed Akif Ersoy’un Düşüncesinde Yabancılaşma Nasıl Bir Karşılık Bulur? Mehmed Akif Ersoy’un şiir, nesir vb. kaleme aldığı yazılarına bakıldığında, söz konusu metinleri üzerinden de düşünceleri incelediğinde onun her şekilde sömürüye, sömürgeciliğe, öykünmeciliğe, kökünden uzaklaşmaya karşı olduğu görülmektedir.1 Sömürü ve sömürgecilik kavramlarının da anlamca yabancılaşma kavramıyla bağdaştırabilir olduğunu değerlendirmekteyiz. Bir insanın emeğini sömürmek, bir insanın özgürlüğünü sömürmek, bir insanın işini sömürmek, bir bireyin cinsiyetini sömürmek aynı zamanda o insanın ruhunu, düşüncesini, insanlığını sömürmek olup bu durum tam anlamıyla yabancılaşma/yabancılaştırma kapsamında değerlendirilmesi gereken hususiyetlere racidir. Ersoy’un şiddetle karşı çıktığı konuların başında da başkasına benzemek, başkası gibi olmaya çalışmak, katı bir tutuculukla ve kritik etmeden öykünmek hususiyetlerinin geldiği görülmektedir.2 Sürekli kendi toplumun gençliğine öz kimlik, millî ve manevî değerler ile kadim ecdadın yadigârını hatırlatan 1 Hasan Arslan, (2014), “Mehmet Akif Ersoy’un Şahsiyeti ve Millî Mücadeledeki Rolü”, İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 117-150, S. 18, Bahar 2014/5(1), s. 118-123. 2 Bkz. Mehmet Latif Bakış, “Akif’in Perspektifinden Tefrikayı Okumak ve Akif’te “Milli”lik Anlayışı”, IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu, ss. 555-560, 26-28 Nisan, Niğde 2017, s. 556. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 296 Ersoy’a göre, söz konusu değerlerin unutulması kendi olmamaklık hali olup bu da bir yabancılaşma durumudur1 Ersoy’un düşüncelerini incelediğimizde karşılaştığımız bir diğer önemli husus ise millet ve milliyetçilik kavramına yaklaşımıdır. Esasen dikkat edildiğinde mezkûr kavram ve konuların birbirinden ayrı olmadığını, bilakis birbiri ile güçlü bir şekilde ilişkili olduğunu fark edebiliriz. Ersoy’un, milliyetçilik, ümmet ve din düşüncelerini birbirine yaklaştırmaya çalıştığını görmekteyiz.2 Yanı sıra modernleşmeyi de doğru bir şekilde ve amacına uygun olarak toplum ve kültüre uygunluk esasına göre değerlendirdiğini görürüz. Ona göre toplum hem modernleşebilir hem de dini inancını, kültürel dokusunu kaybetmeden bir medenileşme sürecini sürdürebilir. Ona göre, ayrıştırmadan, ötekileştirmeden, dışlamadan, aşağılamadan, yabancılaşmaya düşmeden de bilinçli bir şekilde fert ve toplum olarak global yaşama katılım sağlamak pek ala mümkündür. 1 Arslan, “Mehmet Akif Ersoy’un Şahsiyeti ve Millî Mücadeledeki Rolü”, s. 118-123. 2 Mehmet Latif Bakış, “Din, Felsefe Ve Maarifimizde Yanlış Anlamlar Yüklenerek Kullanılan Bazı Önemli Kavramların Doğru Tahlili Ve Önemi”, Uluslararası Din ve Dil Sempozyumu, ss. 57-82, 30 Kasım, Iğdır 2018. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 297 KAYNAKÇA Altın, Burcu, (2014), Kadınlarda Benimsenen Cinsiyet Rollerine Göre Kişilik Özelliklerinin İncelenmesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. Arslan, Hasan, (2014), “Mehmet Akif Ersoy’un Şahsiyeti ve Millî Mücadeledeki Rolü”, İ.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 117- 150, S. 18, Bahar 2014/5(1). Bakış, M. Latif, (2017), “Akif’in Perspektifinden Tefrikayı Okumak ve Akif’te “Milli”lik Anlayışı”, IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu, 26-28 Nisan, Niğde. Bakış, M. Latif, (2018), “Din, Felsefe Ve Maarifimizde Yanlış Anlamlar Yüklenerek Kullanılan Bazı Önemli Kavramların Doğru Tahlili Ve Önemi”, Uluslararası Din ve Dil Sempozyumu, 30 Kasım, Iğdır. Davis, Nira Yuval, (2014 ), Cinsiyet ve Millet, çev. Ayşin Bektaş, İletişim Yayınları, Baskı 4, İstanbul. Demir Oralgül, Ezgi, ( 2016) “Judith Butler'ın Kimlik ve Siyaset Anlayışı” ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar Dergisi, ss. 47-62, ISSN 1309-1328. Marx, Karl, (2010), Yabancılaşma, çev. Barışta Erdost, Sol Yayınları, Ankara 2010, s. 11-12. Korkmaz, Ayla-Başer Mürüvvet, (2019) “Toplumsal Cinsiyet Rolleri Bağlamında Ataerkillik ve İktidar İlişkileri”, Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi, C. 28, S. 1, ss. 71-76. Özler, Ergun, N. Derya – Dirican (Özçınar), (2015) “Meltem, Örgütlerde Yabancılaşma İle Tükenmişlik Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 298 Sendromu Arasındaki İlişkiyi Belirlemeye Yönelik Bir Araştırma”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt, Sayı 39. Öztekin, Büşra, (2020), Tehlikeli Oyunlarda Toplumsal Cinsiyet Ve Erkeklik Algısı, Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Türk Dili Ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Ve Edebiyat Programı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul. Tolan, Barlas, (1981), Çağdaş Toplumun Bunalımı Anomi ve Yabancılaşma, 2. Baskı, İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi Yayınları, Ankara. Vatandaş, Saniye, (2020), Toplumsal Cinsiyet Rolleri Ve Kalıp Yargıları Bağlamında Kadının Medyada Metalaşması, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi,S. 36, ss. 747 – 784. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 299 AKİF’TE TOPLUM DÜZENİ VE ŞEBÂB-I MÜNEVVERLER’İN ROLÜ Sinan DOĞAN1 GİRİŞ Ȃkif’e göre fikir kaynağı, bizzat toplum ve toplumda yaşayan düşüncedir.2 Kendisine has aydın duyarlılığıyla, toplumsal sorunları dert edinen, bunlara İslâmî metotlarla çözüm arayan Âkif, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e uzanan dönemde bağımsız şahsiyetinden ve davasından asla ödün vermemiş, yılgınlığa düşmemiş; aksine mücadele azmini hep diri tutmuştur. Âkif’in en büyük hassasiyeti din, millet ve vatan kavramları olmuştur. Mehmet Akif’in düşünce dünyasında din ve millet kavramları, merkezî bir konuma sahiptir. Mehmed Âkif, merkezine aldığı konularda çalışmalarını, millet çapında bir tefekküre kadar gitmiştir. Milletlerin karanlık devreleri ve felaketli günleri olagelmiştir. Milli birliğin sarsıldığı bu gibi durumlarda, onları birleştiren, aşk, iman ve heyecan veren üstadlara, fikir, mücadele ve iman adamlarına ihtiyaç vardır.3 Âkif, yaşadığı toplumunda milli ve ilâhi duyguları terennüm etmiş birer mütefekkirdir. Ȃkif’in en önemli ortak özelliği, yaşadığı topluma önder ve model olmasıdır. Ȃkif, didaktik hüviyetleri ile toplumun yol 1MEB.Uzman, s.sinan1339@hotmail.com 2 Sezai Karakoç, Mehmet Akif, (İstanbul: Diriliş Yayınları, 1979), 21 3 Kazım Yetiş, Akifin Yetiştiği ve Rol Aldığı Devir", Süleyman Yalçın ve Arkadaşları Mehmed Ȃkif'i Anlatıyorlar, (İstanbul: Doğuş Matbaacılık, 1968), 32; Mehmet Akif Ersoy, Safahat, (İstanbul: İnkılap ve Aka Basımevi, 1977) Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 300 göstericidir. Daha temiz bir yaşamı özleyen, geçmişin şerefli tarihine bağlı, gelecek kuşaklarının mutluluğu için çalışan samimi söz ustasıdır. Ȃkif, Hakkın ve İslâm’ın mücadelesinde heyecanı hiç kaybetmemiş, insalara da hep heyecan aşılamıştır. Ȃkif’in iman-kültürel mücadelesini, içerisinde yaşadıkları dönemin sosyo-kültürel, sosyo-politik şartları şekillendirmiştir. Bu bağlamda, motifler üzerinde yoğunlaşmış, cemiyeti uykularından uyandırmış, onlara irade ve güç bahşetmiş, eski izzet ve şereflerine kavuşmaları için faaliyete geçirmiş aksiyoner birer âlim fonksiyonunu icra etmişdir. İnsan, varoluşundan bu yana ideali arayan ve idealleri uğrunda yaşamını devam ettiren bir varlıktır. İdeale ulaşma tutkusu, her milletin tarihinde farklı yansımalara neden olur. Toplumlar için önemli olan değerleri tek bir insanda toplama arzusu, milletleri ideal insan-toplum tipi oluşturmaya yönlendirmiştir. Ȃkif’te, gelecek nesiller için arzuladığı ideal bir gençlik portresi çizdiğini de görmek mümkündür. Âkif, gelecek için hayal ettiği gençliği “Asım’ın Nesli” olarak sembolize etmiştir. Asım’ın şahsında, topluma model ve önder olacak Şebâb-ı Munevver’in, fikri zeminini oluşturmuştur. Şebâb-ı Munevverler,Âkif’in tahayyül ettiği insan-toplum düzeninin kültürel taşıyıcılarıdır.Makalemizle,bu konuda düşüncelerin,somutlaştırılması amaçlanmıştır. 1. Akif’te Dini Hayat Gazâlî’nin kudreti önünde eğilen1Akif’i, ideal âlemi arayışının en kuvvetli terennümlerine ve bunun için mistik bir 1 Edip Eşref, Mehmet Akif- Hayatı Eserleri ve Yetmiş Muharirin Yazıları, İstanbul: Sebilürreşad Neşriyatı, 1962), 331; Önder M. Önder, (1987) "Mehmet Akif ve Muhammed ikbal", Milli Kültür, 57, (1962), 53 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 301 ruhun feryatlarına sarılmış olarak buluruz.1 İbn Rüşd, İbn-i Sînâ ,Gazâlî, Akif’in fikirlerinde yer bulduğu gibi,toplumu bu bilginlere yönlendirmiştir.2 Akif, "Gece, Hicran ve Secde" şiirlerinde vahdet-i vücut felsefesini şiirleştirmiş ve adeta burada mistik şahsiyete bürünmüştür. O, burada Allah'a olan derin özlemini anlatıyor, onu görmemenin hasretiyle yandığına işaret ediyor. Âkif’in bu şiirleri, onun içine düştüğü yeissin verdiği ıstıraptan kurtulmak için, maddi varlığından nasıl uzaklaşmaya çalıştığını ve bir derviş edasına büründüğünü göstermektedir.3 Bütün mesele, kaygı ve ıstırabı anlamlı ve amaçlı eyleme dönüştürülmesidir. Kaygı ve ıstıraba dönüşmeyen hiçbir fikir, “benliğini aşan dış dünyada, anlamlı ve amaçlı eylemi” inşa edemez. Kaygı ve ıstırap, ebedî olana yönelen insanın hakikate ulaşma yolculuğudur. Bu yolculuk her aşamada, yeni bir müteal ilişkiyi keşfederek hayata dönmek ve, insanı ve toplumu kuşatan kötülüklere karşı mücadele etmektir. Mistik gücüyle lirik ve didaktik yöntemiyle toplumu inşa etmektir. Ȃkif, gözlerinin Allah Teâlâ’dan başkasını görmemesini, vecde gelip âlem-i kesretten uzaklaşarak, âlem-i vahdete dalmasını, halkın değil, herşeyin yaratıcısı olan Halik’ın müşahede edilmesini istemektedir:4 Safâhat’ta işlenen konularda, baskın İslâmî unsur ile birlikte milli unsurkullanıldığı için, halk arasında kutsi bir anlam kazanmıştır.5 Safâhat’ta evrensel öğretileri sadece Türk âlemi için değil, kaos ortamındaki 1 Nurettin Topçu, Mehmet Âkif, (İstanbul: Hareket Yayınları, 1970), 32, 33 2 Ersoy, Safâhat, 381 3 F.Tansel-, A.Tansel. Mehmed Âkif Hayati ve Eserleri. İstanbul: İrfan Yayınevi, 1973, 129) 4 Ersoy, Safâhat, 160) 5 Fuat. Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, (Ankara: Diyânet İşleri Başkanlığı Yayınları.1993), 164 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 302 günümüz İslam Dünyası’na derman olma özelliği taşıyan en uygun reçetedir. Âkif’in mücadelesi, İslâm anlayışını, İslâm’ı Türklere anlatma ve öğretme yöntemini, topluma rehberliğini, topluma açık yönünü, olaylara bakış açısını yansıtmaktadır. Safâhat’ta toplumsal konulara “sosyolojik” bir bakış açısıyla yaklaştığının işaretlerini bulmak mümkündür. Âkif’te, İslâm’ı, Türklerin anlayışına, kültürüne, toplumsal durumuna uygun bir biçimde sunmanın dikkat çekici bir örneklerini vermiştir.Dini anlama ve yaşama hadisesi, statik bir olgu olmayıp, kendi içinde derinleşen dinamik bir yapı arz eder. Akif’te, şahsiyet ve düşüncesinin harekât noktasını ve ideallerinin ufkunu Hz. Muhammed oluşturmaktadır. Âkif, ayet ve hadislerdeki ince manaları, mistik gücüyle lirik ve didaktik yöntemiyle toplum inşasını gerçekleştirecek Kur’an ve sünnete vakıf birer âlimdir. Aynı zamanda, atıfta bulunduğu ayet ve hadisleri hikmet temelli yorumlamak için, kendine özgü bir metoda sahip olan nadide şahsiyettir. Âkif, üzerinden yaşadığı coğrafyayı, kendi irfanı üzerinden tanımlamış ve anlamlandırmıştır. Mekân-irfan ilişkisi, bilginin varlık alanı oluşturduğu için mesajı kitleler, zihnen ve ruhen algılar.1 Mekânirfan ilişkisi olmadığı zaman, bilginin belirsizliği, mekânın da yetimiyle karşı karşıya kalır. Bir şekilde irfân-mekân ilişkisiyle kurgulanan ve inşa edilen bilgi, iktidarın bütün imkânı ve desteğiyle yerleşik gelir. Akif’ irfân-mekân ilişkisinden doğan kurulu kavramsal alanı ile bu alanı oluşturan parçaların birinden diğerine aktarılan anlamlar dünyası arasındaki ilişki 1 Taşğın A. Dediği Sultan ve Menakıbı: Konya ve Çevresinde Alevi Bektaşi Dede lerinin İzleri: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 66, (2013) Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 303 kurulmaktadır. Oluşturulan bu ilişkiler ağı ile insan-Tanrı-mekân sevgi ve gücü kazandırılmıştır. Maddi varlığından uzaklaşarak, ideal âlemi arama arayışını, Âkif’in Hasan Basri Bey’e verdiği cevabında,’’asıl vadim’budur ’şeklindeki cevabı doğrulamaktadır.1 Hakikata ulaşmak için, din ahkâmlarına sıkı sarılmalı, Allah’ı sevmeli, tüm güç ve vücudunu bu amaca doğru yönlendirebilmelidir. 2 Âkif, hakikat arayışının sonunda elde ettiği mistik gücü, cem'iyet-i beşeriyyeye hizmet için kullanmıştır.3 Âkif, Gölgeler’deki son şiirlerinde, vahdet-i şühud mertebesine ulaştığı4 söylenebilir. Âkif’te Mâbedini (kalbini) zahir şeylerden temizleme ve ilimle irfânla süsleme çabası,”5 mutasavvıfların kalbe atfettiği önemle, kalp tasfiyesi ile ilgili fikirlerini yansıtmaktadır. Âkif varlığını, Mutlak Varlık ile birleştirilmesinde, ibadetleri vasıta olarak görmesi, Akif’te tasavvufi halini6 yansıtmaktadır. Kur’an ile hayat arasındaki ilişkiyi rasyonel bir zemine oturtan din yorumunu da yansıtır.7 Âkif, mesuliyet ideal arayışını, zihnine didaktik bir karakter kazandırmasını, uzlet dönemini, mistik gücünü, insan ve milletine kemal derecesinde hizmet etme anlayışını, ideal âlemin arayışı ve terennümlerini 1 Kolektif, Ahmet Yesevî ve Divân-ı Hikmet-Edip Ahmet ve Atabetü’l Hakâyık, (Türkiye: Toker Yayınları. 2012), 161 2 Kolektif, Akademik, 161 3 H.B.Çantay, Akifname(Mehmet Ȃkif), (İstanbul: Burçak Yayınları, 1966), 261;İsmail Kara, 'islâmcı Söylemin Kaynakları ve Gerçeklik Değeri Üzerine Birkaç Not", İslâmiyât, IV, 4, (2001), 45 4 Ersoy, Safâhat, 490; Topçu, Mehmet Akif, 64-65 5 Edip, Mehmet Âkif, 1, 165 6 M.Cemal Kutay, Ölümünün 50. Yilında Mehmed Âkif, (Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1986), 213 7 S.Kutlu, İmam Mâturîdî, Ahmet Yesevî, Yunus Emre’de Ortak Değerler: İnsan, Akıl-İlim ve Vatan, Yunus Emre Bildiriler, Eskişehir, (2013), 50-57 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 304 ‘’Safâhat’a’’ yansıtmıştır.1 İslâm-millet adlı iki düşünce, Safâhat’ta iç içe olarak birbirini tamamlar.”2 Tasavvufı kavramlardan bir kısmını benimsemiş, şiirlerinde kullanmıştır.3 Kur’an, ferdin iç dünyasını mükemmel biçimde inşa etmektedir. Safâhat’ta manevi derinliğe sahip içe dönük insan oluşturma çabası yer almaktadır.’’4 İnsanın manevi vasıf dokusuna ilişkin betimlemelerin yanı sıra toplumsal boyutu işlemektedir. Âkif, bir çeşit erginleştirme süreci yöntemi ile hem de “hikmetleriyle” Türk topluluklarını meydana getiren insanların, manevi vasıf dokusunu geliştirmeye yönelik önlemleri ve ilkeleri ön plana çıkartmayı başaran bilgedir. Safâhat’ta dile gelen hakikatler, insanın gerçek manada tekâmül edebilmesinin icaplarını göstermektedir. Bundan dolayı, hakikatler, İslam dünyasına hitap edilmekte olup, Türk-İslam toplumlarını birleştirici gücü olabilecek özelliğini taşımasıdır. Âkif’in, kültür ve seciyesini de Kur'an oluşturmaktadır.5Yegâne bir meslek, itikad ve dünya görüşü etrafından binlerce insanları birleştirmek ve halis, hayırlı işlere yönlendirmektir. Akif ve yegâne bir meslek olarak görevlerini icra ettiği söylenebilir. Âkif’in tarikat-şerâit-hakikat kapsamında, eleştireye yönelik değerlendirmelerden dolayı,6 Âkif’in hayatında tasavvufî 1 Topçu, Mehmet Âkif, 32-33 2 A.Kabaklı, Mehmet Âkif, (İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları.2003), 67 3 M.Tatcı, Edebiyattan içeri: Dini Tasavvufî Türk Edebiyatı Üzerine Yazılar, (Ankara: Akçağ Yayınlar, 1997), 409) 4 M. İsen, Orta Asya Türk Edebi Dili’nin Anadolu Türk Edebi Diline Etkisi ve Ahmed Yesevî, Ahmed Yesevî Sempozyumu, Taşkent, 1993 5 Kuntay, Ölümünün 50. Yilmda Mehmed Akif, 91 6 Ersoy, Safâhat, 154 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 305 yoktur şeklindeki iddia doğruyu yansıtmamaktadır. İslâm tarihinde menfi ve müsvet tarikatların varlığı, her zaman değerlendirme konusu olmuştur. Akif’in tasavvufa yönelik eleştirisi, kendisinin bizzat tasavvufun bir parçası olmasıdır diye düşünülebilir. Kuşeyrî, tasavvuf tarihindeki gelişmeleri anlatırken, biçimsel olarak tasavvufun farklı dönemlerinde benzerliğin sürdüğünü dile getirirken, muhteva ve mahiyetin değiştiğine dikkat çeker.1 Dönemin en önemli problemlerinden biri olarak karşımıza çıkan, aydın/entelektüel/ akademisyen/âlim olarak nitelendirilen çevrelerin “ahlaki” ve “toplumsal” sorumlulukları, Safâhat’ta çarpıcı ifadelerle dile getirilmiştir. Günümüzde Batı ve Doğu toplumların problemle rine ışık tutabilecek değerli bir kaynak niteliğindedir. Menfi tarikat yapıları içerisinde yer alan kişi ve kurumlara yönelik ciddi eleştiriler getirilmiştir. 2. Akif’te Toplum Hizmeti Âkif şiirlerinde, toplum kavramı yerine “cemiyet” kavramını kullanmıştır.‘’Cemiyet, teşkilatlanmış insan topluluğudur’’2Âkif’e göre cemiyeti, milletinin mazisini, halini bilmeli istikbale hazırlamalıdır”3 şeklinde ifadeleri ile toplumun yapısı ve işleyişine karşı görev ve sorumlulukları vurgulamıştır. Siyasetçilerin, eğitimcilerin din adamların, devlet adamların, topluma yol göstermek olduğunu söyler. Akif’te topluma rehberlik, cemiyetin gözünü açacak, hissiyatını yükseltecek, hamiyyetini galeyana getirecek, ahlâkını tehzîb edecek, şeklinde 1M.Demir, Yahya Kemal Ve Mehmet Ȃkif’te Tasavvuf, (İzmir: Akademi Kitapevi.2005) , 30 2 Topçu, Mehmet Âkif, 113, 114 3A.Abdulkadiroğlu-N, Abdulkadiroğlu, Mehmet Âkif Ersoy’un Makaleleri, (Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1986), 57. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 306 tezahür etmiştir.”1 Cemiyeti düşünmek ve hizmet Akif’in odak noktasıdır.2Safâhat’ın tamamında belirgin bir şekilde görülen toplumsal sorunlar, toplumsal yapı ile ilgili meseleler, Akif’in cemiyete yol gösterme anlayışından doğduğu söylenebilir. Âkif, geleceği inşa etme amacına yönelik sorumluluğunu yerine getirmeye çalışmıştır. Safâhat’ın esası ferdin ve milletin kendisini bilmesidir.3 Türklerin millet ve fert olarak kendilerini bilmelerini sağlamaktır. Safâhat hammaddesini; “sokaktan, aileden, klasik kültürden, toplumdan, devletin sarsıntılı hâlinden ve nihayet kendinden almıştır.”4 İnsanlığı daha iyi bir geleceğe hazırlayacak insan tipleri, Safahat’ın temel problemi olarak görülmektedir Âkif’te insanların iç âleminde İslâm’ın nasıl yaşanacağı ve toplumu anlama ve dönüştürmede sosyolojik imkânları gözetildiği söylenebilir. Cemiyet hayatının tam ortasında mücadele otağını kuran Akif, ‘’Kur’an” merceğinden dünyaya bakmış, çalışmalarını toplumu anlama ve anlamlandırma dünya görüşünün ışığında gerçekleştirmiştir. Kültürden insanainsandan topluma düşüncesi, dünya görüşünün temelini oluşturmuştur. Geçmişten gelen denge bozulmasın; değişme olsun; fakat, bu değişme makul sınırları aşmasın”5 düşüncesi, dünya görüşünün sınırlarını oluşturmaktadır. Âkif’i “tufana yakalanmış bahtsız bir toplumu gemisine çağıran bir nevi Nuh Peygamber” olarak kabul eden Meriç, ülkenin hem de bütün bir 1 İ.H. Şengüler, Açıklamalı Mehmet Akif Külliyatı, İstanbul: (Hikmet Neşriyat Yayınları, 1990), 9 2 O.Okay, Mehmet Âkif Bir Karakter Heykelinin Anatomisi, (Akçağ Yayınları, Ankara, 1998), 16 3 M.Kaplan, Türk Milletinin Değerleri, (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1987), 5 4 Yetiş, Âkif’in Yetiştiği ve Rol Aldığı Devir, 206 5 A.Cerrahoğlu, , Bir İslâm Reformatörü Mehmet Ȃkif, (İstanbul: İstanbul Matbaası, 1964), 12 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 307 kıtanın sesi olduğunu belirtir. İlahî aşka ve cezbeye dayalı, geniş bir hoşgörü ve insan sevgisi, her türlü benlik duygusundan uzak1 inanç yapısının, Safahat’ta temel karakter olarak ortaya çıktığı söylenebilir. Âkif’e göre cemiyeti kalkındırmak, cemiyette nitelik dikey hareketliğin gerçekleşmesine ve ‘’halk tabakasının idrakini yükseltilmesine’'2 bağlıdır. Özü sözü sağlam, faziletli, merhametli, mert, dürüst vazifeperver, hamiyetli insanlardan mürekkep yüksek vasıflı bir cemiyeti ile”3 toplum kalkınması gerçekleşebilirdi. Bunların gerçekleşmesi, aydın-toplum arasında sağlıklı bir iletişimin tesisi şarttır.4 Toplum ile mütefekkir arasında iletişim kopukluğun, toplumda fesadın ortaya çıkmasına sebep olduğudur.5Aydın-toplum bütünleşmesi gerçekleşmediği için toplumsal politikalar üretilemiyor, toplumun geri kalmışlığını artırıyor. Halk tabakasının idrakinin yükseltilmesinin yolunda gayret gösteren ‘’Müslümanlık, en büyük kahramandır.6 Safâhat’ta aydın-toplum arasındaki sağlık iletişimin gerçekleştirilmesinde sosyolojik okuma yöntemi kullanılmıştır. Âkif, düşüncelerinde, toplumla iletişim kurma yönteminde ve dini topluma öğretme tarzında bir tür ‘sosyolojik’ okuma/düşünme7 yaklaşımı gözlemlenebilir. Âkif, toplumu iyi gözlemlemiş, anlamış, onunla iyi iletişim kurmuş, mesajını ona 1 R.Fığlalı, Türkiye’de Alevîlik Bektaşîlik, (İstanbul:Selçuk Yayınları, 1990), 85, 103 2 Şengüler, Açıklamalı Mehmet Akif Külliyatı, 290 3 F.K. Timurtaş, Mehmet Âkif ve Cemiyetimiz, (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1987).80, 81 4 M. Bayyiğit, Mehmet Ȃkif’te Din ve Toplum Sorunu, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8, (1999), 53-68) 5 Ersoy, Safâhat, 166 6 Ersoy, Safâhat, 323 7 Okumuş, 2015: 21, 27 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 308 ulaştırabilecek kanal ve araçları iyi tespit edebilmiştir. Bu sosyolojik bakış, toplumla kurduğu ilişki biçiminde kendini göstermekte tezahür etmektedir. Sosyolojik okuma yöntemi ile İslami sunma ve öğretme konularına dayanak olan sosyal olay ve olgulara dikkat çekilmesi amaçlanmıştır. Türk toplumunda, İslam’ın daha anlaşılır hale gelmesini sağlanmıştır İktisadi ahlak ile iktisadi zihniyeti temel alan aktif insan tipinin1 kültürden ayrı ve bağımsız değildir şeklinde düşünülebilir. Her iktisadi davranışı şekillendiren arka planının varlığı kültürdür. 2Marifet ve fazilet kültürünü kaybeden toplumlar, Batı’nın açık pazarı olmuştur. 3 onları taklit etmekten uzak durulmalı ve kendi kültürüne, iç dinamiklere yönelmelidir.4 Âkif, düşünce yapısında hür ve irade sahibi olan insanın yeteneklerini rahatça ve özgürce gelişmesine elverişli ortamların meydana getirilmesiyle toplumsal ilerlemenin mümkün olabileceğini ifade etmiştir.5 Kalkınmanın sırrını kendi iç dinamiklerimizde aramamız gerekmektedir.6 Toplumsal sorunlar doğru bir şekilde teşhis edilmesi ve bunun için gözyaşı ve ter7 vermek gerekmektedir. Âkif’e göre Âtiyi karanlıkta görmek, azmi bırakmak alçakça bir ölümdür.8 İktisadi kalkınma, 1 H.E. Bodur, Âkif’e Dini Sosyolojik Bir Bakış, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13, (1997) 25) 2 M.Erkal, “İktisât Kaynaklı Misyonerlik ve Diyalog”, Sosyoloji Konferansları Dergisi, 34, (2006), 1, 2 3 Y.B. Bâkiler, Mehmet Âkif Ersoy’da Çağdaş Türkiye İdeali, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim, Mehmet Ȃkif Ersoy Özel Sayısı.73, (2006), 51 4 A. İmamoğlu, Mehmet Âkif’te Medeniyet Kavramı”, İslâmî Araştırmalar, 21/ 3), (2010), 167) 5Bodur, Akif’e Dini Sosyolojik Bir Bakış, 25 6 Ersoy, Safâhat, 170 7 Ersoy, Safâhat, 165 8 Ersoy, Safâhat, 185, 186) Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 309 ‘’medenileşmenin, ruhî, manevî ve fikrî yükselişin mertebesidir.’’1 Âkif, toplumda var olan kader anlayışının şer’a bühtan olduğunu ifade etmektedir.2 Toplumda hâkim olan yanlış kadercilik anlayışı, İslam ruhundan uzaklaşılmasının bir sonucudur. İslam’ın özünde olmayan bidat ve hurafelerin3 toplumu sersemlik içerisinde tutmaktadır.4Toplumda tevekkül inancı, tahakküm5 haline gelmiş. Bunun yanında kaderciliğin yayılması sonucunda, tevekkül bilinci ile dünyaya yönelen insanların pasif bir tutum içerisine girdikleri6 bilimsel ve teknolojik gelişmelerden istifade edilmesinden ziyade, hayatı akışına bıraktıklarını belirtir. 7 Âkif, tevekkül ile azmin imanî bakımdan eşit olduğunu vurgulamaktadır.8 Âkif, insanların içine düştükleri olumsuzluklar karşısında tevekkül ve kaderi anlamadan, ‘her şey Allah’tandır’ kolaycılığına kaçarak, kendi sorumluluklarını göz ardı etmesini de eleştirmektedir. “Doğrudan doğruya Kur’an’dan alıp ilhamı Asrın idrakine söyletmeliyiz İslâm’ı9 Akif’in, Müslümanlığa yani hurafesiz gerçek Kur’an 1 A. Çetinkaya, Medîne, Medeniyet ve İslâm Medeniyeti, Medîne’den Medeniyete, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22, (2010), 21. 2 Ersoy, Safâhat, 231 3 Bodur, Âkif’e Dini Sosyolojik Bir Bakış, 29 4 Ersoy, Safâhat, 152, 153 5 İnsanların yanlış tevekkül anlayışı sayesinde günlük işlerinin hallini dahi Allah’tan beklediklerini, bunun şirk olduğunu ve iman ile bağdaşmayacağını belirtir.1Akif aynı zamanda toplumda oluşan bu tevekkül anlayışının bilinçli bir politikanın ve oynanan oyunların ürünü olduğunu belirtir. Safahat, Safâhat, 233 6 T.Yıldırım, Milli Mücadele’de Mehmet Âkif, (İstanbul: Selis Yayınları, 2005), 61 7 Ersoy, Safâhat, 288 8 Ersoy, Safâhat, 234, 235 9 Ersoy, Safâhat, 418 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 310 ruhuna dönmektir’’1Âkif, havas tabakasının atalarından gördüğü iyi şeyleri de mutlaka atmak, hüviyet-i milliyetlerini tepeden tırnağa kadar değiştirmek sevdasına2 şiddetle karşı çıkmaktadır. 3. Âkif’teAhlak-Toplum İlişkileri Âkif, Mevt-i küllidir kavramı ile ahlak-toplum arasındaki ilişkiyi ortaya koymuştur.”3 Ahlakın yok olduğunda, milletin toptan yok olacağını vurgulamıştır. Sürekli hareket ve sürekli mücadele fikrî, Akif’in ahlak anlayışının temelindeki kavramlardır. Âkif’in üzerinde durduğu konulardan biridir. Âkif’te tekemmül fikri, sürekli hareket ve sürekli mücadele ile temellendirilir. Âkif mücadeleyi kemale ulaşmanın gereği sayar ve âlemdeki her şeyin kemale doğru hareket ettiğini söyler.4 âlemdeki her şeyin hareket ettiğini, âlemde durağanlığın bulunmadığını, insanın da bu hareketliliğe katılması gerektiği üzerinde durmaktadır. Kemale ulaşmak, tasavvufun özünü teşkil eden ameli-ahlaki tavrı,5 ihlâs ve doğruluğu6 tavsiye etmetedir. Bu itibariyle, Safâhat, ahlak ve topluma hizmet metnidir. Âkif, gönüllere ahlak temelli din anlayışının mayasını çalmış, en önemli Türk düşünürlerinden biridir. Âkif’te mücadele, aksiyoner bir ahlak anlayışına bürünür. Toplumda ümit ve sevinç aşılanması aksiyoner bir ahlakdan doğmaktadır. Bu nedenle Âkif, topluma her zaman ümit ve sevinç aşılanması, toplumsal görev olduğunu belirtmiştir.”7Âkif, 1 Kabaklı, Mehmet Âkif, 97. 2 Şengüler, Açıklamalı Mehmet Akif Külliyatı, 122 3 Ersoy, Safâhat, 158 4 Ersoy, Safahat, 228 5 Ersoy, Safâhat, 169 6 Ersoy, Safâhat, 208 7 Ersoy, Safâhat, 175 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 311 cemaati müslimine ruh-i gayret, ruh-i şehamet, ruh-i emel, ruh-i azim, ruh-i faaliyet nefy edecek sineler var esefa ki o nefhalar külliyen mahrum!’’1me’yus olmak demek atalete, meskenete meşru bir şekil vermek demektir.2Toplumda gelişen ‘’murdar atalet3 toplumda ümitsizlik ve eylemsizlik doğurur. İnsan için çalışmak, ahlâkî bir yükümlülük, bir ödev, bir erdemdir. İnsanın çalışma sorumluluğu, ahlâk, hukuk, adalet, ceza ve mükâfat gibi kavramların, kişi ve toplum hayatında bir değer ve anlam kazanmasını sağlar. Âkif; marifet, ilim, ahlâk ve erdemlere dayanan bir “çalışma medeniyetini” hedeflemektedir.4Toplum ve devlet hayatında sürekli fısıldanan’’karamsarlık ve korkak bir hayat ve eğitim felsefesine’’5 karşı “Âkif , ruh ve ahlakta alanında inkılapcıdır. 6 Ruh ve ahlak yapılacak inkılap ile ortaya çıkacak marifet ve fazilet ile toplumu yeniden imar etmeyi amaçlamıştır. 7 Âkif, milletlerin selâmeti için marifet ve fazilet8 olmak üzere iki kudrete ihtiyaç olduğunu söylemektedir.9 Cehaleti, felaketlerin başı olarak gören10Akif, cehaletin kontrol altına alındığı ve yönetildiği bir toplumsal hayatı düşlemiştir. Muallim 1 Şengüler, Açıklamalı Mehmet Âif Külliyatı, 166 2 Şengüler, Açıklamalı Mehmet Âkif Külliyatı, 345 3 Ersoy, Safâhat, 238, 59, 185, 186 4 S.H.Bolay, Mehmed Âkif’in Düşüncesinde Felsefe Meseleleri, Ölümünün 50. Yılında Mehmet Âkif Ersoy’u Anma Kitabı, (Ankara, 1986), 752 5 M.Babacan, Burdur Milletvekili Mehmet Âkif’e Göre Eğitim ve Kalkınma, Uluslararası Mehmet Ȃkif Ersoy Milli Birlik ve Bütünlük Sempozyumu, İstanbul:Sabahattin Zaim Üniversitesi Yayınları.(2011), 459 6 Topçu, Mehmet Âkif 7 M.Ersoy, Safâhat, Haz.M.Ertuğrul Düzdağ, (İstanbul: Nesil Yayınları , 2011) 8 Marifet sahibi, yani, çağın bilim ve tekniği ile donatılmış faziletli insandır. Fazilet ise dindarlık, vatanperverlik, doğruluk, çalışkanlıktır; hürriyete, hakka ve eşitliğe inançtır” (Türker-Küyel, 1990: 40-41) 9 Ersoy, Safâhat, 403) 10 Ersoy, Safâhat, 243 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 312 ordusu “iman, edep, liyakat ve vicdan” diye dört mühim vasfı haiz olan muallim ordusu ile yeryüzünü imar edip düzene kavuşturmak, insanoğlunun temel görevini olduğunu hatırlatır.’’1 Manevi gücünü kaybeden milletin, ahlaki meziyetlerini, sonra da servetine, şevketine, istiklaline ebediyyen veda eder.2Tarih sahnesinden silinmek ve perişan olmaktır. İslâmiyet insana, her iki dünyada da huzur ve mutluluğu, faziletli yaşamak, yaratılış hikmetine bağlı olarak akıl, bilgi ve iradesiyle “kendi kadrini bilir” ilkesiyle ulaşacağını ifade edilmektedir. Ömer Rıza Doğrul, Âkif’i anlatırken ömründe bir kez olsun güçlüye boyun eğmeyen, halkın ıstıraplarına “alâka gösteren”, sevgisinde de nefretinde koyu olan, irfan ve ilme hayran olan kısacası tam bir insan-ı kâmil tipi çizer”3 Akif’in mücadelesinde, din ile toplumun karşılıklı etkileşimini ön plana çıkarılmasıyla4 toplumda “tecdit, ittihat ve terakki”5 değerlerin hâkim olunmasını amaçlamıştır. Tecdit, ittihat ve terakki gibi değerlerin zayıfladığı toplumlarda ‘’düşünme kabiliyetini yok eden ahlakı tefessüh gelişmektedir.’’6 Ȃkif, tevekküle karşı tedbiri, cehâlete karşı maarifi, ihtilafa karşı ittihâdı, ye’se karşı ümidi, kozmopolit ahlâka karşı yaratılışın hakiki gayesini, yabancılaşma riskine karşı yerliliği bilincini topluma telkin etmiştir.7 İslam’ın kazandırdığı iman, vatan, hiss-i 1 O.Okay, Batılılaşma Devri Türk Edebiyatı, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005), 234 2 E.Yıldırım, Toplumsal Gelişme Acısından Protestanlık ve İslâm, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Sosyal Bilimler Dergisi, 12, (2007) 3 Yıldırım, Toplumsal Gelişme Acısından Protestanlık 45, 46 4 Topçu, Mehmet Âkif, 44 5 Ö.Karaoğlu, II. Meşrutiyet Döneminde İslâmcılar ve İktisât Tasavvuru, Akademik Araştırmalar Dergisi, 41, (2009), 74 6 Ersoy, Safâhat, 32, 36 7 Ersoy, Safâhat, 442 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 313 hamiyet, şan, şeref gibi mukaddes değerlerle, tembelliğin yarattığı geri kalmışlıktan1 kurtulmaktır. İslâm; ahlâk, erdem ve değerleri ön plana çıkartan2 dindir. 4. Akif’te İnsan Kavramı Âkif, “ Tevhid yahut Feryad” şiirinde, inanan insanın niteliklerini şöyle anlatır: “Mü'min ki bilir gördüğü yekrûze cihânın Fevkınde ne âlemleri var subh-i bekanın; Bin cân ile elbet çekecek etse de bilfarz, Her devri hayâtın ona binlerce belâ arz. Ferdâdaki ezvâkı o ettikçe te'emmül, Eyler bugün âlâma nasıl olsa tahammül… Hakîm-i fıtratın bir anlaşılmaz sırrı olmuşsun Esirindir tabiat, dest-i tesirindedir eşya; Senin ahkâmının münkadıdır, mahkûmudur dünya.” Bu şiirde, insanın mahiyeti meleklerden bile ulvî ve cihanın insanda gizlenmiş bir sır olduğu belirtilmektedir. Âkif’e göre insan, Yüce Allah’ın bir sırrıdır ve bütün tabiat insanın hizmetindedir. Eğer insan, ruhunu yükseltmeyi görev olarak bilmiş olursa, hayattaki gayenin ne olduğu anlardı. “Başta iman-ı hakiki geliyor, sonra salâh Sonra hak, sonra sebat. İşte kuzum, Dördü birleşti mi, yoktur sana hüsran artık.” İdeal insanda hakiki bir iman, sebat, çalışma sonra sabır gelmelidir. 1 Bâkiler, Mehmet Âkif Ersoy’da Çağdaş Türkiye İdeali, 265 2 B.A.Çetinkaya, Medîne, Medeniyet ve İslâm Medeniyeti, Medîne’den Medeniyete, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22, (2010), 41 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 314 Âkif, “Âsım” da ideal bir insanı, ideal bir hocayı tanıtır: Akif ayrıca " tacı yok, tahtı da yok kendine malik sultan" dediği Mandal Hoca'yı adeta birilerine örnek gösterir: “Ne güzel söyledin, oğlum, Hoca sultandı evet, Yoktu dünyada esir olduğu hiçbir kuvvet”“Ey insan, sen; kişiliğinin sahip olduğu derunî âlemlerden hâlâ haberdar değilsin. Yeri geldiğinde hâlâ: “Ben basit bir varlığım.” deyip geçersin. Hâlbuki bir bilsen; senin niteliğin meleklerden de yücedir. Allah Teâlâ başka yaratıklara vermediği birçok âlemleri sende gizlemiş, dünyaları dürüp bükerek senin irfanına sunmuştur. Allah’ın ilahî feyzi yerlere ve göklere her an dolup taşmaktadır. Ancak, onun en çok tecelli kılıp feyzini aktardığı yer, senin nurlanmış kalbindir. Evet, fiziksel olarak küçük bir varlıksın ama ilahî sanatın zirvesini teşkil ediyorsun! Dolayısıyla senin itibarın sonsuz, şerefin sınırsızdır”1 İnsan kendisini tanıyabildiği ölçüde kendi dışındaki evrende yaşamasını sürdürür. Kendisini tanıyan birey iradesini kullanır, sosyal hayatın içinde rollerini yerine getirir. İrade, kişinin iç dünyasının farkına vararak potansiyelini kullanmasının yolunu açar. Âkif, yaşadığı devrin ümmî veya az yetişmiş insanlarına en çok kendisini tanımasını önermiştir. Kendisini tanıyan insan hem kendi sınırlarını hem de, Tanrı iradesinin sınırsızlığını, onun gücünü bilir ve gücünü ona göre kullanır. Yesevîlikte, İnsanın kendisiyle yüzleşmesi ve kendini bilmesidir. 5. Akif’te Aydınlar Hakkındaki Düşünceleri Âkif, sosyal gerçeklerden uzak edebî üretimde bulunan aydınları hedef alınmıştır, Âkif’e göre aydının, sanat gayesi güderek hayal âlemlerinde dolaşmak olmadığını, topluma hizmet 1Şengüler, Açıklamalı Mehmet Akif Külliyatı, 209 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 315 olduğunu vurgular.1 Aydınların halka ulaşıp, insanları uyarmakla vazifeli olduğu vurgulamaktadır. Taklitçilik yapmaktan başka hiçbir icraatı olmayan, teoriler içerisinde gömülüp kalmaktan uygulamaya geçemeyen basiretsiz kimselerin aydın kabul edilemeyeceği vurgulanır. Milletin ve devletin içerisinde bulunduğu durumdan birinci derecede sorumlu aydındır. Âkif’in fikir haritasında; İslâm Dünyası’na, kendi tarih ve dinine yabancılaşan aydınların meselesi”2 mühim bir yer tutar. İslâmiyet’e ilişkin asılsız suçlamalarda bulunan aydınları, aydın geçinen züppeler benzetmektedir. Kendini filozof, hukukçu, edip, tarihçi, siyasetçi, müctehid gibi farklı kimliklerle tanıtan kimselerin, aslında bu pâyelerin hiçbirine lâyık olmadığını belirterek böyle kimseleri bukalemuna benzetir:3Akif’e göre aydın olmak, alanına hâkim olmak, imanlı, edepli, vicdanlı davranmaktır. 4 “Milleti adam etmek için önce adam olmak gerekmektedir. Akif’e göre halkı okur-yazarlıktan yani ilimden soğutarak kaderci bir anlayışa sevk eden aydınlardır. Âkif, mevcut problemleri ve bu problemlerin kaynağını tespite yönelirken “aydın” meselesi üzerinde önemle durur. Devrinin aydınlarını tahlil eder ve onların yanlışlarını, eksikliklerini ortaya koyar. Bunu yaparken Âkif’in üzerinde en çok durduğu sorun, aydınlardaki alafranga merakı ve dinî-millî değerlerin inkârıyla beliren yozlaşmadır. Akif’e göre Ona göre aydınlar, batıyı her açıdan taklit etmesi, din olgusuna saldırması, 1Mehmet Âkif Ersoy, Safahât I-II, (İstanbul: Zaman Yayıncılık, İstanbul, 1994), 314 2Fazıl Gökçek, Mehmet Âkif’in Şiir Dünyası, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005), 181 3Ersoy, Safâhat, 518 4Ersoy, Safâhat, 524-526 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 316 toplumda aydınlara olan güveni zedelenmiştir. Toplum, cehalete gömülerek kaderine razı olmuş, derin bir uykuya yatmıştır. Halk uyandığında vatanı, düşmanlarca parçalandığını görmüştür. Akif uyanma ve toplumu uyandıracak gençlik tahayyülü, Asım’ın üzerinden sembolleştirdiğini söyleyebiliriz. Asım, Mehmet Akif’in kendisidir. Akif olmanın yolu Asım olmaktan geçer. Bu yüzden Akif’i anlatmak demek, Asım’ı anlatmak demektir. Akif gençliğe yönelik taşıdığı umut ve güvenini şöyle tanımlamıştır: “Hadisat etmesin oğlum, seni asla bedbin... İki üç balta ayırmaz bizi mazimizden. Ağacın kökleri mademki derindir cidden, Dalı kopmuş, ne olur? Gövdesi gitmiş, ne zarar? Gençlik, aktif ve dinamik bir algılayıştır. Kendini tanımanın ve gerçekleştirmenin heyecanlı bir yarışıdır. Mehmet Akif, fikirlerini ortaya koyarken en büyük değeri gençliğe veriyordu. Bir milletin yükselmesi ve geleceğini kurtarması için, gençlerin bilgi ve ahlak kudretine sahip olmaları ile mümkündür. Gençlik sadece geleceği yaşayacak bir nesil değildir, aynı zamanda geçmişini de içinde yaşatacak olan en büyük kültür taşıyıcısıdır. Âkif Türk gençliğini “Asımın nesli” olarak nitelemiş ve o gençliğin resmini ayrıntılı biçimde tanımlamıştır. Ȃkif’in, Türk gençliğinde görmek istediği vasıfları şöyle sıralamıştır: beden yapısı, ruh yapısı tahsil ve terbiye, ilim, çalışkanlık, ümit, azim, dindarlık, ahlak, vatan sevgisidir. 6. Şebâb-ı Münevverler Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 317 Şebabı Münevver aslında bir nesil projesidir. Mehmet Akif’in hayal ettiği ve ruhunda canlandırdığı ideal1 gençliğin adıdır. Müslüman-Türk gençliğinin ideal tipini yansıtır Akif’in asıl ideali ülkenin geleceğinde söz sahibi olacak ruhen ve fiziki olarak güçlü bir nesil yetiştirmektir Âkif, özlediği, tahayyül ettiği gençliği, Asım’n nesli ile sembolleştirilerek muallim ordusunu, Şebâb-ı Münevver ile tanımlamak gerekmektedir. Akif’in tahayyül ettiği ideal gençlikte, aydınlanma ve aydınlatma görevleri ile birlikte düşünmüştür. Akif için belki de en önemlisi; bir gencin vatansever, uyanık, fikir sahibi, inançlı ve şuurlu olması ve mücadele adamı olmasıdır. Akif’in tahayyül ettiği gençlik; bir modelinde gençliği, Topluma umut olmasını ister. “Senin etrafını aslında yığınlarca sefil Kimi idmanlı edepsiz, kimi talimli rezil Kiminin fıtratı azade hayâ kaydından Kiminin iffeti ikbaline etten kalkan” Şebab-ıMunevver, milletin dili, sesi, vicdanı, mefkûresi, şahsiyet abidesidir. Hakk’ın huzurunda eğilerek zalimlere karşı elif gibi dimdik durmaktır. Kimliğiyle milletine yol gösteren, milletiyle yola çıkan, milletinde ve yolda derin izler bırakandır. Kur’an’dan aldığı ilhamla, kendini ve milletini kalkındıracak hikmetlere ulaşmasını sağlamaktır. Buhranlı beyinlere ve satılık kalemlere karşı, dik duruşun manifestosudur. Cehalet en büyük hasımdır. Hakiki hasmı ortadan kaldırmaya çalışmaktır. Yeni nesillere, İbn-i Sinâlar, Farabiler, Sinanlar, Selahaddinler gibi İslâm’ın kalbinde ismini altın harflerle yazdırmaktır. Halkı uyandırır, Hakk’ı bağırır. Halkı örgütlemeyi bilir, kavgacıdır; 1 İdeal”i, “zihni realitelerin üstüne yükselterek düşünce ve duygulara sürekli tatmin getiren tasavvurlar” (Topçu Mehmet Akif, 41) olarak tanımlar. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 318 ama kavgası vatan içindir. Milletin derdiyle dertlenir, hüznü kendine yurt edinir. Bu gücünü hikmet ve erdemle birleştirir. İhtiyaç duyulduğunda çekinmeden ben varım diyebilendir. Dirayetli, iradeli, becerikli, büyük işler başarma azmindedir. Çok temiz hisli, gövdesi yalçın kayadan bir abide gibi, ölümden hiç korkmaz, Ruhu çok ince, son derece bilgili, işten kaçmaz, çok çalışır, beyni daima zindedir. Çalışkan, üretken ve dindar nice gençleri idealize edecek idol kimliğini hak eden örnek bir şahsiyettir. Asrım gemileri karadan yürüten Fatih’in torunudur. Namerdin karşısında hiç korkmadan, çekinmeden, cesurca duran Nene Hatun’un, Sütçü İmam’ın torunudur. Okuyan, araştıran, ülkesini ve dünyayı yakından takip edendir. Vücudu adaleli, yalçın bir kaya gibidir. Ruhu bir kadından bile incedir. Kalbi iman denizidir. İlim ve irfanı da sağlamdır. Ülkenin ve bu coğrafyanın yarınlarını avuçlarının arasında tutan, atasından aldığı mirasa ve emanete sonuna kadar sahip çıkmaktır Âkif, ideal olarak düşündüğü Müslüman Türk gencinin nitelikleri üzerinde, yoğun bir biçimde durmuş, hayal ettiği bu ideal gençliğe de “Âsım’ın nesli” adını vermiştir. İdeal gençlik, Âkif’in en önemli derdidir. Âkif, geleceğimizi inşa edecek gençliğin niteliklerini hem ruhen hem bedenen Âsım’da1 1 20. Yüzyıl’ın başında eser veren sözlükçülerimizden Mehmet Baha (Toven) Türkçe Lügat’inde “âsım”ı “memnû, menhî, yanına yaklaşılmayan” olarak açıklıyor. “Memnû” yasak, “menhî” ise, nehyedilmiş, yasaklanmış demek olduğuna göre M. Baha’nın A. Vefik Paşa’dan farklı bir anlamlandırma yaptığını söyleyebiliriz. Fakat buna rağmen, iki sözlükçünün kavram alanları kesişmektedir. Modern dönemde Osmanlıca sözlüklerin en yaygını olan Ferit Devellioğlu’nun Osmanlıca-Türkçe Lügati’nde, aynı çerçevede bir anlamlandırma dikati çekmektedir. Devellioğlu, âsımın “ismet” kelimesi ile ilişkili bir sıfat olduğunu belirttikten sonra, üç farklı anlam vermektedir:1.Yasak, yanına yaklaşılamayan. 2. Günahtan, haramdan çekinen. 3. İffetli. Devellioğlu ayrıca, “Âsıma”nın Medine’nin adlarından Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 319 birleştirmiştir. Yaşama zevkini bırakıp yaşatma aşkına gönül verecek, sabırlı ve azimli, lâkin gösterişsiz ve nümayişsiz çalışan, ruh cephesinin maden işçileri olacak” idealist bir nesil yetiştirmek için çaba göstermiştir 1 Sanatkâr kişiliği ve duyarlılığı, güçlü Türk-İslam kültürü, bilimsel zihniyet, sağlam bir dil şuuru ve içinde yaşanılan tarihi ve sosyal şartların realist bir gözle müşahedesi çerçevesinde yoğunlaşan bu özelliklerine hayatı boyunca sahip çıkmış, idealleri, fikirleri ve doğru bildikleri uğrunda geri adım atmamış bir münevver gençlik yetiştirilmesidir. Âsım’ın şahsında ise, özel olarak seçilmiş bir kimlik ve geleceğin sahibi olacak ideal bir gençlik modeli simgeleştirilmiştir. Tarihî ve coğrafî sahalar, konuyla tutarlı olacak biçimde ideal gençlikte işlenerek biçimlenmesidir. Ümitsizlik tablosu karşısında hem karakter hem de fizikî yönden gücün ve kuvvetin temsilcisidir. Çağın ve insanlığın kurtuluşunun kendisinde görmeye başlayan Şebab-ı Münevverler, geleceğin tasarımını, ideal üzerinden yaparlar. Bilgi, irfan, fazilet ve imanla donanmış, karakterli, ahlaklı, kişilikli; vatanına, milletine ve kültürüne sahip çıkan, bunları yüceltmek için tüm imkânlarını seferber eden, bunun hayalini kurmaktadır. Şebâb-ı Munevverler, hurafelerden uzak, hayatı ve dünyayı varoluşcu anlamanın yönünü statik değil gelişen bilgiyle yoğrularak, çağa uygun bir dinamizm ve sinerji şeklinde eylem adamıdır. Eylemi, öncelikle tarihiyle, kültürüyle, olduğunu da belirtiyor. Fakat “âsım” kelimesinin başka anlamları olma ihtimali, Ahterî Mustafa Efendi’nin Ahterî-i Kebir ’indeki açıklamadan ötürü, zihnimize takılıyor: “Manî ve hâfız.” Yani engel olan ve koruyan El Miftah Kur’an-ı Kerim Lügati. İstanbul 1989 1 İsmail Kara, “Ahlâk Davasına Adanmış Bir Ömür: Nurettin Topçu”, İş Ahlakı Dergisi, 4, (2009), 89-101 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 320 toplumuyla ve diniyle barışık olacak, ürkek, korkak ve çekingen değil, mücadeleci ve özgüven sahibi bir karakterdir. Akifi’in idealize ettiği genç aydın adamı tipi olup, mahallenin bütün meseleleriyle ilgilenen ve sosyal yapılanmanın sağladığı otorite ile sıkıntılara çözüm bulmaya çalışan bir karakterdir. Şebâb- Munevverler, toplum problemleri karşısındaki ıstıraplıdır. Felsefî-hikemî duygu, düşünce ve endişeler içeren metotla, toplumsal sorunlara teorik ve pratik çözümler getirirler.Geleceği işaret eden tarihî ufukları keşfi ile ilgili teklif ve tavsiyeleri ortaya koyarlar.1 Ȃkif’e göre, toplumun kötü gidişatını değiştirecek, Şebab-ı Munevverler’dir.Toplumların güçlenmesi ve ilerlemesi ancak öğretmen unsuru ile gerçekleşir. Başarının ve başarısızlığının temeli, öğretmenden geçmektedir.Ȃkif, Millî ve dinî değerleri tanımayan, halkından kopuk “muallimlerle, gerçek zaferi kazanılamayacağını vurgular. Bir ışık gösteren olsaydı eğer, tek bir ışık, Biz o zulmetleri bin parça edip çıkmıştık. İki üç yüz senedir serpemiyor bizde şebâb, Çünkü bîçarenin âtisine imanı harap.” 2 Mehmet Âkif’in özlediği ‘Şebâb-ı Munevver modeli, ancak bilimin ışığında hazırlanmış programlar ortaya koyan, bedenenruhen sağlıklı ve ahlaklı bireyler olma idealine sarılmış, bilgisibecerisi temayüz etmiş, vatan-millet sevgisi ile insan yetiştirmeye yönelmiş gençlerden oluşan eğitim kadrosudur.3 1 Ersoy, Safâhat, 442 2 Ersoy, Safâhat, 408) 3Ersoy, Safâhat, 286, 408, 443, Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 321 Şebâb-ı Munevverler’in toplumda gerçekleştireceği en büyük savaşı, toplumu çürüten yeise karşı azminle mücadelesidir. Akif, fazilet, marifet, vicdan, liyakatın yer almadığı eğitim faaliyetleri değerlendirirken,‘’Ne yetiştirdi ki şunlar acaba? anlatınız’’1 gerçeği dile getirmiştir. Şebâbı Munevverler, fazilet, marifet, vicdan, liyakat gibi sıfatlarla, aydınlama ve toplumu aydınlatma görevidir. Aydınlanma ve aydınlatma; uyanma ve toplumun uyandırmadır. Uyanma; “uyan ve insan o”2 ihtarının muhatabı olarak bu hayatın insanı, insan-ı kâmil olma fırsatının ancak yaşanılan dünya içerisinde elde edilebileceği bilinciyle hareket etmektir. Bundan dolayı “dünyaya doğmak” ile “dünya içerisine doğmak” arasında temelli farklar vardır. Bu fark, insanın içerisinde bulunduğu hayatı algılayış tarzına göre şekillenmekte; doğumdan ölüme geçen sürede peşinde olduğu anlam arayışına göre derinlik kazanmaktadır. Dünyaya doğmak, tüm sistemleri önceden belirlenmiş, kodları ve davranış biçimleri değişmeyen bir düzene dâhil olmak demektir.”3 Dünyaya doğmak, hayatı duyarak, özümseyerek ve kendi varlık şartlarının ışığında, yaşama amacı güden insandır. Yunus Emre’nin diliyle, “her dem yeniden doğar” ve tazelenme şansını yakalamış olur. Bu şansı elde etmenin esası, bireyin varoluşuyla ilgi endişe duyması, hayatının anlamını sorgulamasıdır. “İnsanın temel düşüncesinin anlam arayışı” insan olmanın ayırt edici bir özelliğidir.4 Nitekim insan, 1Ersoy, Safahat, 393 2Bedia Akarsu, Çağdaş Felsefe, (İstanbul: İnkılap yayınları, 1994), 193 3Ortega Y Gasset, İnsan ve Herkes, (İstanbul: Metis Yayınları, 1999), 174 4Victor E. Frankl, Duyulmayan Anlam Çığlığı, (Ankara: Öteki Yayınları, 1999), 24-25. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 322 ontolojik/varlıkbilimsel güvenliğini hayatının merkezine yerleştirdiği “anlam” çevresinde oluşturmaktadır. Diğer taraftan hayatın anlamına dair ciddi sorgulamalar içerisine giren, bu doğrultuda kendiyle hesaplaşmaktan çekinmeyen birey, ontolojik güvenliğini de daha üst bir seviyeden elde etmiş olacaktır. İşte bunu başarabilen insan için, yukarıda işaret ettiğimiz biyolojik doğumun dışında hayatın her safhasında gerçekleşebilecek bir doğum söz konusudur. “Yeniden doğuş” olarak tabir ettiği bu dönüşümde kişi, zedelenmişliklerini ve karanlıkta kalan yanlarını aydınlatmak için sürekli bilinçli olma/ayık olma halini elde bulundurur. Maddi kazanımların ötesinde asıl zenginliğini elde ederek “ruhunu, nesnesinin büyüklüğünü taşıyabilecek oranda genişletir.”1 Dünya içerisine bir kez doğduktan sonra ruhunu alabildiğine geniş tutup, her gün ‘yeniden doğuş’lara yönelir. İnsanların, gömülü oldukları karanlıklardan aydınlığa çıkmaları için yeni yeni davetiyeler gönderirler. Bunları gerçekleştiren insanlar,‘farkındalık eşiği’ni atlayabilmiş olan insanlardır. “Ontolojik farklılık” adını verdiği varolmayı unutma/“otantik olmama” düzeyinden, varolmayı düşünme/“otantik olma2 durumuna gelmiş olan bu insanlar, dünyada bulunuyor olma fırsatını akılda tutarak, kendilik vasfını elden kaçırmamaya çalışırlar. Çalışma potansiyelini ve düşünme yetisini, diğer insanları ‘’ötekileşme’’ anaforundan kurtulması için kullanırlar. İnsanları madde plânındaki varlıklarından daha çok, tinsel varlıklarına yönlendirirler. Sadece milletinin sıkıntılarını fark 1 Carl Gustav Jung, Dört Arketip, (İstanbul: Metis Yayınları, 2003), 53 2 Rüdiger Safranski, Bir Alman Üstat Heidegger, (İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2008, ), 378. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 323 etmekle kalmamış, karanlık noktalarını, çıkmazlarını ve zedelenmişliklerini bir bir netleştirerek aydınlığa kavuştururlar. Kur’an ve asrın ilmini birleştirmesi, çalışma merkezinde sürekli yer alır. Kökü milletimizde var olan “marifet”, “fazilet” ve İslâm dinini bir araya getirip, milleti yeniden ayağa kaldıracak azmi taşırlar. Âkif,’in “Bir zamanlar biz de millet, hem nasıl milletmişiz:/Gelmişiz dünyaya milliyet nedir öğretmişiz! diye haykırdığı gerçeği yeniden gerçekleştirecek kahramanlardır. Âkif’in ideal gençlikte görmek istediği, beden-ruh yapısı ve sağlığı, tahsil ve terbiye, ilim, çalışkanlık, ümit ve azim, kutsal ve manevi değerlere bağlılık, güvenilirlik, iyi ahlak, vatan sevgisidir.1 gibi sıfatları kendisinde toplayan Şebâbı Munnevverler, gökteki yıldızlar gibi toplumun ufkunu dolduran bahtiyar insanlardır. Fâzilet, imân ve irfan ve kahramanlıkta yükselmeyi şiar edinen Şebâb-ı Munevverler, bütün Şark milletlerine örnek olacak... Matemli, felâketli sahifeler kapanacak, şanlı bir refah, saadet devri başlayacak...” biçiminde ilerleyecek bir kuramın temsilcileridir. Safâhat, Şebâb-ı Munevverlere sosyolojisi malzeme sunan prizma gibidir. Şebâbı Munevverler, hakikatin peşinde, toplumdaki bütün sosyal, siyasî, ekonomik olayları “fotoğraf realizmi” denilebilecek bir gerçekçilikle anlatacak, bunlara çözüm yolları arayacak ve üretecek, kurtuluşu İslâm’ı çağın şartları içinde yeniden yorumlayacak ve“asrın idrakine söyleyecek” biçimindeki formülizasyonu benimsemiştir. Batı-dışı pek çok kültür ve medeniyeti etkileyerek yeni sentezlerin oluşmasına zemin hazırlayandır.2 1 Ersoy, Safâhat, 442 2 Emre, İsmet; “Modernleşme ve Mehmet Akif Ersoy”, Muhafazakâr DüşünceGelenekten Geleceğe, 2014 10/39, (2014), 151 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 324 Şebâb-ı Munevverler, feragat ve fedakârlıkla yarışan, vatanın imdadına koşan millete ümit aşılayan kurtarıcı bir nesil yetiştirme hususunda zemin oluşturandır. Akif’te ‘’Bizi kim kurtaracak, var mı ki bir başka nesil? sorunu cevabı Şebâb-ı Munevverlerdir. Mehmed Âkif’in, Asımın Kur’an-ı Kerim’deki mânası “koruyucu, kurtarıcı” anlamında olduğu söylenebilir. Âsım ile özdeşleşen Şebâb-ı Munevverler, koruyucu ve kurtarıcıdır. Şebâb-ı Munevverler yokluğunu Yahya Kemal derinden duydu1 ve “Atik Valde’den inen sokakta”şiirinle yanıstmıştır.2 Şebâb-Münevver’in en önemli sıfatı, marifet ve fazilettir. Marifet, Batı’dan bilim ve sanatının alırken; fazilet ile Batı’nın kötülüklerinden korunmaktır. Şebâb-Münevverler, Millî ve manevî kültürümüzün görkemli geçmişimizden günümüze aktarılması asli görevlerindendir. Fakat bu aktarım daha ziyade geçmişle gelecek arasında köprü görevi yaparlar. İnsan yığınlarını müşterek gayeler ve hissiyatlar çerçevesinde birleştirerek halin ihyası ve geleceğin inşası hususunda topluma ufuk aralarlar. Abidevi ve mefkurevi şahsiyetler toplumun hafızasının her an diri tutulması ve geleceğe ümitle bakılması noktasında, millet olma bilinci yolunda vazgeçilmez şahsiyetlerdir. Âkif’i anlamak Şebâb-ı Munevver olmaktır. Görkemli mazimizi ve Türk milletinin medeni, ahlaki ve dini 1 Yahya Kemal’in Mehmed Âkif’e ilgisi ve iki şairin eserleri arasındaki muhteva benzerlikleri konusunda bkz. D. M. Doğan: “Süleymaniye Kürsüsünde’den Süleymaniye’de bayram sabahına” 50 Yıl Sonra Yahya Kemal. TYB. Yay. Yahya Kemal’in vefatının 50. Yılı dolayısıyla Üsküp’te 30 Ekim-2 Kasım 2008 tarihlerinde yapılan bilgi şöleninin bildiriler kitabı. Ankara 2010, 117-128 ve “Batı karşısında iki kimlik şairi: Mehmed Âkif ve Yahya Kemâl” Mehmed Âkif Edebî ve Fikrî Akımlar. TYB:Ankara, 2009, 209, 221 2 Topçu, Mehmet Âkif, 54-55. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 325 seciyelerini daha iyi anlamak ve anlatmaktır. Toplumsal tutkal görevi icra eden şahsiyetlerin fikirlerini anlamak, sağlıklı nesiller yetiştirebilmemiz için vazgeçilmez bir husustur. Şebâb-ı Munevver olmak, sadece şehitlerimizin ardına büyük anıt inşa eden değil, milletlerarası bilim ve medeniyet yarışında elde ettiği başarılarından dolayı adına anıt inşa edilmesidir. SONUÇ Âkif, merkezine aldığı Tanrı-insan-toplum konularda, milli ve ilâhî duyguları terennüm etmiş, millet çapında bir tefekküre taşımıştır. Bu itibariyle, Ȃkif yaşadığı topluma önder ve model olmuşlardır. Heyecanla yaşayarak, gönüllere heyecan vermek suretiyle aksiyoner birer âlim fonksiyonunu icra etmiştir. Ruh-i gayret, ruh-i şehamet, ruh-i emel, ruh-i azim, ruh-i faaliyet mücadelesinin temel değerleridir Safâhat, toplumun kendi inanç ve hayat felsefesini yenileme gücüdür. Toplumsal konulara “sosyolojik” bir bakış açısıyla yaklaşılmış, üzerinden yaşadığı coğrafyayı, kendi irfanı üzerinden tanımlamış ve anlamlandırmıştır. Akif’’te irfan-mekân ilişkisinden doğan kurulu kavramsal alanı ile bu alanı oluşturan parçaların birinden diğerine aktarılan anlamlar dünyası arasındaki ilişki kurulmaktadır. Kur’an ile hayat arasındaki ilişkiyi rasyonel bir zemine oturtulmuştur. Safâhat’ta yer alan hakikatler, İslam dünyasına hitap edilmekte olup, Türk-İslam toplumlarını birleştirici gücü olabilecek özelliğini taşımasıdır. Toplumun bütünleşmesini sağlayan bir takım değer ve normlardan meydana gelen sosyal sistemi besleyen, dolayısıyla toplumu kuşatan referans çerçevesinde manevi değerlerdir. Safâhat, ahlak ve topluma hizmet metnidir.Baskın İslâmî unsur ile birlikte milli unsurkullanıldığı için,halk arasında kutsi bir anlam kazanmıştır. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 326 Marifet, ilim, ahlâk ve erdemlere dayanan bir “çalışma medeniyeti hedeflenmiştir. İnsanlığı daha iyi bir geleceğe hazırlayacak insan tipleri, Safahat’ta temel problemi olarak görülmektedir. Manevi derinliğe sahip içe dönük insan oluşturma çabası yer almaktadır. Üstün insan imajı ve idealini oluşturmak içi, insanın gerçek manada tekâmül edebilmesinin icaplarını gösterilmiştir. Âkif, insanı ve insanı toplumla birlikte yeniden biçimlendirmek suretiyle inanç ve ufkumuz üzerinde fırtınalar estirmiştir. Safâhat’ın esası, ferdin ve milletin hayat felsefesini de tesis etmektir. Bu nedenle statik bir olgu olmayıp, kendi içinde derinleşen dinamik bir yapı arz eder. Milletinin mazisini, halini bilmeli, istikbale hazırlamalıdır şeklindeki toplumsal sorumluluklar, Safâhat’ta çarpıcı ifadelerle dile getirilmiştir. İktisadi kalkınma, medenileşmenin, ruhî, manevî ve fikrî yükselişin mertebesidir. Akif’in toplumsal düzeninde, milletinin mazisini, bilip istikbale hazırlamalı görevini, marifet, ilim, ahlâk ve erdemlere dayanan bir çalışma medeniyetini özümsemiş Şebâb-ı Munevverler’e verilmiştir. Şebâb-ı Münevver, Ȃkif’in hayal ettiği ve ruhunda canlandırdığı ideal gençliğin adıdır. Safâhat, Şebâb-ı Munevverlere sosyolojisi malzeme sunan prizma gibidir. Şebâb-ı Munevver, milletin dili, sesi, vicdanı, mefkûresi, şahsiyet abidesidir. Ümitsizlik tablosu karşısında karakter hem de fizikî yönden gücün ve kuvvetin temsilcisidir. Şebâbı Munevverler, gökteki yıldızlar gibi toplumun ufkunu dolduran bahtiyar insanlardır. İnsan yığınlarını müşterek gayeler ve hissiyatlar çerçevesinde birleştirerek, halin ihyası ve geleceğin inşası hususunda topluma ufuk aralarlar. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 327 Safâhat’ta, konulara yaklaşımını, İslam anlayışını, İslam’ı Türklere anlatma ve öğretme yöntemini sosyolojik açıdan ele alınması, O’nu daha doğru anlamaya, onun temsil ettiği çizgiyi ve o çizginin zihniyet dünyasını daha iyi kavramaya çok önemli katkılarda bulunacağı açıktır. Bu sınırlı çalışmada yapılmak istenen, Akif’in İslâm anlayışı ve İslam’ı Türklere öğretme yaklaşımını, topluma rehberliğini, topluma açık yönünü, olaylara bakış açısını anlamaya çalışmaktır. Safahat’ta evrensel öğretileri sadece Türk âlemi için değil, kaos ortamındaki günümüz İslam Dünyası’na derman olma özelliği taşıyan en uygun reçetedir. Şebâb-ı Munevver, Türk eğitim sisteminde öğretmen profili haline getirilmelidir. Bunlar ilgili politikalar oluşturulup, uygulanmasıyla son yıllarda okul toplumda ortaya çıkan, güncelliğini koruyan konulara çözüm olacağı aşikardır. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 328 KAYNAKÇA Abdulkadiroğlu Abdulkerim.-Abdulkadiroğlu Nuran, Mehmet Âkif Ersoy’un Makaleleri, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.1986. Akarsu Bedia, Çağdaş Felsefe, İstanbul: İnkılap yayınları, 1994. Bâkiler Yavuz. Bülent, “Mehmet Âkif Ersoy’da Çağdaş Türkiye İdeali, Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim’’, Mehmet Ȃkif Ersoy Özel Sayısı.73(2006), 50-57. Bayyiğit Mehmet, ’’Ȃkif’te Din ve Toplum Sorunu’’, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8 (1999), 53, 68. Babacan, Mahmut, ‘’Burdur Milletvekili Mehmet Akif’e Göre Eğitim ve Kalkınma’’, Uluslararası Mehmet Ȃkif Ersoy Milli Birlik ve Bütünlük Sempozyumu, İstanbul: Sabahattin Zaim Üniversitesi Yayınları.2011. Bodur Hüsnü Ezber, “Akif’e Dini Sosyolojik Bir Bakış’’, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13, (1997), 21-29. Bolay Süleyman Hayri, Mehmed Âkif’in Düşüncesinde Felsefe Meseleleri, Ölümünün 50. Yılında Mehmet Âkif Ersoy’u Anma Kitabı, Ankara, 1986. Cerrahoğlu, A. Bir İslâm Reformatörü Mehmet Ȃkif, İstanbul: İstanbul Matbaası.1964. Kuntay Mithat Cemal, Ölümünün 50. Yilmda Mehmed Akif, Ankara: Türkiye iş Bankası Yayınları, 1986. Carl Gustav Jung, Dört Arketip, İstanbul: Metis Yayınları, 2003. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 329 Çetinkaya Bayram Ali, Medîne, ‘’Medeniyet ve İslâm Medeniyeti, Medîne’den Medeniyete’’, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22, (2010), 5-50. Çantay Hasan Basri, Akifname(Mehmet Ȃkif), İstanbul: Burçak Yayınları, 1966. Demirci Mehmet, Yahya Kemal Ve Mehmet Ȃkif’te Tasavvuf, İzmir: Akademi Kitapevi.1993. Ersoy Mehmet Âkif, Safâhat, (Haz. M. Ertuğrul Düzdağ), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2015. Ersoy M. A., Safâhat, (Haz. M.Ertuğrul Düzdağ), İstanbul: Nesil Yayınları.2011. Ersoy M.A, Safâhat, İstanbul: İnkılap ve Aka Basımevi.1977. Emre, İsmet; “Modernleşme ve Mehmet Akif Ersoy”, Muhafazakâr Düşünce- Gelenekten Geleceğe, 10/39, (2014), 145, 155. Eşref Edip, MehmetȂkif- Hayatı Eserleri ve Yetmiş Muharirin Yazıları, İstanbul: Sebilürreşad Neşriyatı. 1962. Erkal Mustafa, .(2006), “İktisât Kaynaklı Misyonerlik ve Diyalog”, Sosyoloji Konferansları Dergisi, 34, (2006), 1, 10. Fığlalı Ethem Ruhi, Türkiye’de Alevîlik Bektâşîlik, İstanbul: Selçuk Yayınları.1990. Gökçek Fazıl, Mehmet Ȃkif’in Şiir Dünyası, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 330 İsen Mustafa, Orta Asya Türk Edebi Dili’nin Anadolu Türk Edebi Diline Etkisi ve Ahmed Yesevî, Taşkent: Ahmed Yesevî Sempozyumu, 1993 İmamoğlu Abdulhamit, Mehmet Âkif’te Medeniyet Kavramı”, İslâmî Araştırmalar, 21/ 3, (2001), 165-171. Kara İsmail, “islâmcı Söylemin Kaynakları ve Gerçeklik Değeri Üzerine Birkaç Not", İslâmiyât, 4/ 4, (2001), 37, 53. Kara İsmail, “Ahlâk Davasına Adanmış Bir Ömür: Nurettin Topçu”, İş Ahlakı Dergisi, 4, (2009), 89, 101. Kabaklı Ahmet, Mehmet Âkif, İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, 2003. Karakoç Sezai, Mehmet Akif, (İstanbul: Diriliş Yayınları, 1979. Kaplan Mehmet, Türk Milletinin Değerleri, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1987. Karaoğlu Ömer, II. Meşrutiyet Döneminde İslâmcılar ve İktisât Tasavvuru, Akademik Araştırmalar Dergisi, 41, (2009), 73, 98. Köprülü Fuat, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Diyânet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993. Kutlu Sönmez, ‘’İmam Mâturîdî, Ahmet Yesevî, Yunus Emre’de Ortak Değerler: İnsan, Akıl-İlim ve Vatan’’, Eskişehir: Yunus Emre (Bildiriler ve Makaleler, (2013), 50, 57. Önder Mehmet, Mehmet Akif ve Muhammed ikbal, Milli Kültür, 57, (1987), 51, 53. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 331 Ocak A. Y. Türk Sûfîliğine Bakışlar, İstanbul: İletişim Yayınları, 1998. Okay Orhan, Mehmet Âkif Bir Karakter Heykelinin Anatomisi, Akçağ Yayınları, Ankara, 1998 Okay Orhan, Batılılaşma Devri Türk Edebiyatı, İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005 Ortega Y Gasset, İnsan ve Herkes, (İstanbul: Metis Yayınları, 1999 Rüdiger Safranski, Bir Alman Üstat Heidegger, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2008 Şengüler İsmail Hakkı, Açıklamalı Mehmet Akif Külliyatı, İstanbul: Hikmet Neşriyat Yayınları, 1990 Tansel Fevziye Abdullah, Mehmed Akif Hayati ve Eserleri, İstanbul: İrfan Yayınevi, 1973 Taşğın A. Dediği Sultan ve Menakıbı: Konya ve Çevresinde Alevi Bektaşi Dede lerinin İzleri: Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 66, (2013), 213-237. Tatcı Mustafa, Edebiyattan içeri: Dini Tasavvufî Türk Edebiyatı Üzerine Yazılar, Ankara: Akçağ Yayınlar.1997. Türkel Küyel Mübahat, “Mehmet Akif ve Kişilik”, Millî Kültür, 79, (1990), 40-41 Timurtaş F. Kadri, Mehmet Âkif ve Cemiyetimiz, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1987 Topçu Nurettin, Mehmet Ȃkif, İstanbul: Hareket Yayınları, 1970 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 332 Topçu Nurettin, Mehmed Ȃkif, haz. Ali Nihad Tarlan ve Arkadaşları, İstanbul: Çeltüt Matbaacılık, 1961 Victor E. Frankl, Duyulmayan Anlam Çığlığı, Ankara: Öteki Yayınları, 1999 Yesevî Ahmet, Divân-i Hikmet, Öner, Almaty, 2007. Yücel Çetin, ’’İrfan İnsan ve Toplumsal Değerler Bağlamında Akşemseddin’’, Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması. 26-28 Mayıs 2013, Eskişehir, (2013), 309-318, Yıldırım Ergün, .(2005), ’’Toplumsal Gelişme Acısından Protestanlık ve İslâm’’, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Sosyal Bilimler Dergisi, 12, (2005), 51, 64. Yıldırım Tahsin, Milli Mücadele’de Mehmet Âkif, İstanbul: Selis Yayınları, 2007 Yetiş Kâzım, Akifin Yetiştiği ve Rol Aldığı Devir", Süleyman Yalçın ve Arkadaşları Mehmed Ȃkif'i Anlatıyorlar, İstanbul: Doğuş Matbaacılık, 1986. Yetiş Kâzım, Bir mustarip Mehmet Ȃkif Ersoy. Ankara: Akçağ Yayınları, 2006 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 333 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MEHMET AKİF ERSOY VE DİĞER ŞAİR, YAZAR VE MÜTEFEKKİRLER Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 334 AHMED-İ HANİ VE MEHMET AKİF'İN ŞİİRLERİNDE İTİKADİ MESELELERİN MUKAYESESİ Mehmet Salih GECİT* GİRİŞ Şeyh Ahmed-i Hânî ile Mehmet Ersoy’un şiirleri sanatın din ve toplum, özellikle ümmet için kullanıldığı bir anlayışı temsil etmektedir. Ahmed-i Hânî taşradan ve imparatorluğun İran sınırındaki en uzak sancağından hitap ümmete ederken, Mehmet Akif Ersoy da İmparatorluğun merkezi olan İstanbul’dan ümmete hitap etmektedir. Hânî bu söyleyişinin amacını şöyle ifade etmektedir: Saki! Allah için lütfet. Cem kadehine koy bir yudum şarap Kadeh şarapla dünyayı göstersin, Görünsün dilediğimiz ne varsa. Aydınlığa kavuşsun önümüzde durumlar. Gelecek bizim için başarılı olacak mı, bilelim. İşte kemale erdi talihsizliğimiz, Acaba zevale yüz tuttu mu dersin? Yoksa hep böyle olduğu yerde mi kalacak. Son devir gelip çatıncaya dek? Mümkün mü acep felek çarkından, Bizim için de çıksın bir yıldız, Bize yar olsun bahtımız, * Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Kelam ve İtikadi İslam Mezhepleri Tarihi Öğretim Üyesi msgecit@agri.du.tr, Orcid No: 0000-0001-7212-2291 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 335 Bir defada uykudan uyanıversin.1 Burada Hânî içinde yaşadığı toplumun halinden şikâyet etmekte ve bu durumdan çıkmanın çarelerini anlamaktadır. Kullandığı üslup açısından bakıldığında çok dertli ve içi dolu olduğu görülmektedir. Aynı hissiyatı Mehmet Akif’te şöyle görmekteyiz: Bana sor sevgili kari', sana ben söyleyeyim, Ne hüviyette şu karşında duran eş'arım: Bir yığın söz ki, samimiyyeti ancak hüneri; Ne tasannu ' bilirim, çünkü, ne san'atkarım. Şi 'r için «göz yaşı» derler; onu bilmem, yalnız, Aczimin giryesidir bence bütün âsârım ! Ağlarım, ağlatamam; hissederim, söyleyemem; Dili yok kalbimin, ondan ne kadar bizarım! Oku, şayed sana bir hisli yürek lazımsa; Oku, zira onu yazdım, iki söz yazdımsa.2 Hem Hânî, hem de Mehmet Akif, edebiyat ve şiiri sağlam bir din ve inanç şuuruyla yazmışlar, toplumun eksikliklerini, ihtiyaçlarını, sorunlarını bu yolla dile getirip gündeme taşımışlardır. Bu nedenle bütün şiirlerinde “Allah, peygamber, ahiret, insan, ümmet, millet, adalet, istiklal” kavramları veya bunların anlamları geçmektedir. Ancak Mehmet Akif’in ümmetin tümünü temsil eden hilafet kurumunun merkezinde yer alması, onun merkezi esas alan bir bakış açısını ileri sürmesine onu sevk etmektedir. Bu itibarla onun sahip olduğu anlayış sorunların 1 Ahmed-i Hânî, Mem u Zin, Terc. M. Emin Bozarslan, Gün Yayınları, 1968, İstanbul, s. 54. 2 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Haz. M. Ertuğrul Düzdağ, s. 2007, İstanbul, s. 3. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 336 çözümünde merkezi yönetime destek olacak şekilde ümmetin farklı unsurlarının ayrı ayrı değil, bir bütün olarak değerlendirilmesini gerektirmektedir. Ahmed-i Hânî ise merkezden uzak bir yerde unutulmuş ve yalnızlığa terk edilmiş bir unsurun sorunlarını dile getirmektedir. Nitekim Ahmed-i Hânî’nin şakirdlerinden olan Said Nursî bu unsura "Mariz bir asrın, hasta bir unsurun, alil bir uzvun reçetesi, ittibâ-ı Kur'ân'dır."1 Sözünde Hânî’nin bu bakışını özetlemektedir. Aynı şekilde Said Nursî’nin "Azametli, bahtsız bir kıt’anın; şanlı, talihsiz bir devletin; değerli, sahipsiz bir kavmin reçetesi, ittihad-ı İslâmdır."2 sözü Mehmet Akif’in anlayışını özetlemektedir. Yanî Hânî de Akif’in davasının aynısını taşradan haykırmaktadır. Böylece ikisinin birbirinin gözünden kaçan ayrıntıyı beraberce ikmâl ettiğini söylemek de mümkündür. Mehmet Akif bu bağlamda şöyle demektedir: “Hani milliyyetin İslam idi. – Kavmiyet ne! Sarılıp sımsıkı dursaydın a milliyyetine Küfr olur başka değil, kavmini sürmek ileri Arap’ın Türk’e, Laz’ın Çerkez’e yahut Kürd’e Acem’in Çinli’ye, rüçhanı mı varmış nerde?” Arnavutluk ne demek, var mı şeriatta yeri”3 Ahmed-i Hânî ise ümmetin farklı unsurlarını yan yana zikrederek şöyle demektedir: Dünyada ne kadar salâvatlar varsa Ümmi peygamberimiz hepsinin alıcısıdır Ki ona ümmet oldular 1 Said Nursî, Muhakemât, 1. 2 Said Nursî, Asâr-I Bediiyye, 2/2. 3 Mehmet Âkif Ersoy, Safahat, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2014, s. 366. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 337 Araplar, Acemler, Kürtler ve Rumlar1 İki şiiri mukayese ettiğimizde, her iki şairin de esasında ümmet bilincini taşıdığı, ancak Mehmet Akif’in “farklı kavimlerden oluşan bir ümmet”ten bahsettiği, Ahmed-i Hânî’nin de “ümmetin farklı kavimleri”nden bahsettiği görülmektedir. Bu açıdan ikisine de “ümmetin şairi” adı verilebilir. Birisi ümmetin merkezindeki şairi iken, diğeri de taşradaki şairidir. Birisinin giryesi, haykırışı hilâfet merkezinde resmi kurum ve kuruluşların nezdinde, edebiyat ve sanat çevrelerinde yankılanırken, diğerinin haykırışı, yalvarışı, ağlayışı serhat bölgesinde Ağrı Dağı’nın eteklerinde ve sınır boylarında dağlardan yükselip semaya ulaşmakta, koyunlarına kaval çalan çobanın âhenkli ritimleri gibi uzaktaki vatandaşın kulaklarında yankılanmaktadır. Şiirlerinde edebiyat ve şiir sanatını en üst derecede kullanan Hânî ve Akif, bütün şiirlerini İslâmî ilimler müktesebatına da dayandırmışlardır. Bu nedenle fırsat geldikçe tefsir, hadis, kelâm, tasavvuf, İslâm tarihi gibi temel islâmî ilimlerin birçok dalını ilgilendiren konu ve olaylara da sık sık telmihlerde bulunmaktadırlar. İkisi de camide edebiyat yapan büyük ozan ve şair olmakla birlikte şer’î ilimlerde de büyük mesafeler kat’ etmiş ilim adamlarıdır. Bu nedenle hem dava, hedef, konu açısından, hem de dil ve üslup açısından çok güçlü müşterek noktaları bulunmaktadır. Aynı şekilde kullandıkları kelime ve kavramlar da İslâm ilim mirasının ve medeniyetinin dile kazandırdığı ıstılahlar ve mefhumlardan oluşmaktadır. Birisi Kürtçe şiir yazarken, diğeri de Türkçe şiir yazmakta, aynı zamanda beraberce İslâm ümmetine mal olmuş, âdeta ümmetin ortak malı haline dönmüş Arapça ve Farsça kelimeleri aktif şekilde 1 Ahmed Hânî, Nûbihar, Haz. Zeynelabidin el-Amedî, yy, tsz, s. 2-3. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 338 kullanmaktadırlar. Konumuz iki büyük şairin itikadî meselelere bakışı olduğundan dil ve üslup konusunu ele almayacağız. Bu nedenle aşağıda bazı başlıklar altında bu iki büyük “özgürlük ve adalet şairi”nin dinî ve itikadî görüşlerini arz edeceğiz. 1. Ulûhiyyet Bahsi 1.1. Allah’ın Adı: Şeyh Ahmed-i Hânî bütün eserlerini Allah’ın adını anarak yazmaya başlar. Kendisi Allah’a ve Hz. Peygamber’e inandığı gibi eserlerini okuyanlara da bu düşünceyi telkin etmektedir. Medrese öğrencileri için yazdığı “Nûbihâr/Nûbâr” adlı eserinde öncelikle Allah konusunu zihinlere nakşetmekte, bu bağlamda şöyle demektedir: Rahman ve Rahim olan Allah’ın adıyla Her ilmin başlangıcı Âlim Allah’ın adıdır. Hamdler, övgüler ve tüm şükürler ona, Çünkü O, merhamet eden yaratıcıdır. İnsana dili veren zaten O’dur Lisan ki, fesahat ve beyan aracıdır.1 Akif de şöyle demektedir: Birsin, ezelîsin, ebedîsin, samedîsin Fermânına mahkûm ezeliyyet, ebediyyet; Ey pâdişeh-i arş-ı güzîn-i samediyyet. İbdâ’-ı bediin-ki cihanlarla bedâyi’2 Burada Akif tıpkı Hânî gibi bir ve kadir olan Allah’ın her şeyin mutlak yaratıcısı olduğunu, tüm övgülerin ona ait olduğunu ifade etmektedir. 1 Hânî, Nubihar, s. 2. 2 Ersoy, a.g.e., s. 44 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 339 1.2. Allah’ın Azameti: Ahmed-i Hânî aynı tavrını Mem u Zîn adlı kitabında da takip etmekte ve kitaba başlarken “Allah’a Övgü” bölümünde Allah’ın adını anmakta, zatıyla ilgili bilgiler vermekte ve sıfatlarından bir kısmını zikretmektedir. Bu çerçevede şöyle demektedir: Kitabın baş yazısıdır Allah’ın adı Vallahi eksiktir olmazsa O’nun adı! Ey Aşk güzelliğinin doğuş ufku Allah! Ey Hakiki ve Mecazi aşkın mahbubu olan Allah! Sevgilinin yüzündeki aydınlık sensin, Zavallı aşıkın gönlündeki ateş de sensin! Evren tılsımının içindeki definesin sen; İnsan adından keşfedilen hazinesin sen! Bu evren, bu insan ve görülen bu varlıklar Masivan olan bu mümkünler ve mevcutlar Hepsinin idaresi ve geçimi seninledir, Emir bahçesinin feyiz yağdıranı sensin!1 Yüce Allah’ın azametini ve malikiyetini aynı üslup ile dile getiren Akif de aşağıdaki dizelerinde Ahmed-i Hânî’ye sanki nazire yapmışçasına şöyle demektedir: Tutun da “zerre”lerinden, çıkın “sehâbiyye” Denen yığın yığın eşbâh-i âsûmâniye; Hülâsa, âlem-i imkânı devredin; o zaman 1 Hanî, Mem u Zîn, s. 19-20. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 340 Şühûda bağlı bir îmanla hükmeder vicdan: Ki hilkatin ne kadar şekli varsa: Ulvîsi, Kesîfi, müdriki, uzvîsi , gayr-ı uzvîsi ; Kemâl-i şevk ile mahkûmu aynı kânûnun… Bütün şu’ûn-i avâlim tecelliyâtı onun. Nedir ki etmededir fıtratın bu kânûnu, Fezâyı, gökleri, deryâyı, deşti , hâmûnu , -Adımlarında zekâdan serî’ olup hattâEsîri kaplayacak füshatiyle istîlâ? Evet, soruldu mu idrâke ansızın bu suâl, Lisân-ı hâli şu düstûru haykırır derhâl: “Bekâyı hak tanıyan, sa’yi bir vazîfe bilir; Çalış çalış ki, bekâ sa’y olursa hakkedilir. Konulsa rahle-i tedkîke hangi bir mevcûd; Olur tekâsüfü bir sa’y-i dâimin meşhûd. Ademle karşılaşan zıd vücûd olur, demeyin; Onun mukâbil olan kutbu sa’ydir. Sa’yin Gezip dolaştığı ıssız, çorak fezâ-yı adem; Bakarsınız ki: Çıkarmış vücûda bir âlem. Tevakkuf ettiği hestî-serây-ı dûra-dûr, Görürsünüz ki: Ademdir… Ne bir ziyâ, ne de nûr! Kulak verin de neler söylüyor, bakın idrâk: Bu, lücce lücce tekâsüf, bu sa’y-i dehşet-nâk, Belîğ sa’yidir ummân-ı kudretin, ezelî; Hurûş-i feyz-i ezel her kutayresinde celî . Mükevvenâtı ezelden halâs edip ebede Sürükleyen; onu hayret-fezâ hüviyyette Tekallübât ile bir müntehâya doğru süren; Hem istikâmeti dâim o müntehâya veren, İrâde hep ezelî sa’yidir, bakılsa, onun; Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 341 Kimin? O kudret-i mahzın, o sırr-ı meknûnun ! Ne dinlenir, ne de âtıl kalır, velev bir an, Şu’ûn-i hilkati teksîf edip yaratmaktan.1 İlahi azamet ancak bu kadar güzel ve te’sirli anlatılır ki, Hânî ile Akif Sultan Ahmed Camii ile Ayasofya Camii minarelerinde karşılıklı olarak “mukabele ezanı” okuyan hoş sesli müezzinler gibi âhenkli haykırışlarda bulunmaktadırlar. 1.3. Allah’a Yakarış: Hânî, “Allah’a Çağrı ve Yakarış” bölümünde de Allah’ı tanıma işinin idrak açısından derin bir mesele olduğunu ifade eder: İdrak sahibi olup da irfan arayanlar Senin Hakkında “Tanımadık” Dediler. Hânî, Şu Bilgisizliğiyle Senin Hakkında Sapıklığa Düşerse Çok Değil, İnan! Meğer Yardımcısı Allah Ola! Ya Da Rehberi Mustafa Ola! Allah’ım, Mustafa’nın Hakkı İçin Hânî’yi Kendine Aşina Kıl!2 Aynı duyu ve düşünceleri Mehmet Akif de “Allah” isimli şiirinde şöyle dile getirmektedir: 1 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Haz. Orhan Okay-Mustafa İsen, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1992, s. 202-204. 2 Ahmed-I Hânî, Mem u Zîn, Haz. Hüseyin Şemrexî, Nubihâr Yayınları, İstanbul, 2009, s. 16. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 342 Ey kudreti insanları lâl eyleyen Allah! Âcizlere ey bahş–ı mecâl eyleyen Allah! Teslîm ediyor akl–ı selîm hayretle her dem Her kârda izhâr–ı kemal eyleyen Allah! İdrâk–i sıfatın bize mümkün mü ki heyhât Âkılleri pâ–bend–i ıkâl eyleyen Allah! Aşk âteşini kalplere sensin koyan elbet Âlemlere mecnûn–u cemâl eyleyen Allah! Hâl ehlini âlâm u mesâib ile giryân Biçareyi mehcûr–u visâl eyleyen Allah! Yârab! Kerem et beni dildâra kavuştur Gamgînleri âzâd–ı melâl eyleyen Allah!1 İki şiir karşılaştırıldığında münâcât havası içerisinde onun kemâl sıfatlarına işaret edildiği görülmektedir. Aynı zamanda O’nun idrakin fevkinde bir zat olduğuna da vurgu yapılmaktadır. Bu itibarla bakıldığında sanki Mehmet Akif’in bu dizeleri, Ahmed-i Hânî’nin yukarıdaki dizelerinin özeti gibidir. Ahmed-i Hânî “övgü, azamet ve yakarış” konularını ayrı ayrı ve uzun uzun anlatırken, Mehmet Akif bu üç gerçeği kısa, öz ve bir şiirde ele aldığı gibi bazı yerlerde tıpkı Hânî gibi uzun uzun ele almaktadır. Bu açıdan Mem u Zîn’deki ilk bölümler ile Safahat’taki “Vaiz Kürsü’de” şiiri bütünüyle mukayese edilebilir. Neticede iki şairin şiirlerinin toplamı aynı duygu ve inancı paylaşmaktadır. Dil ve 1 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, TBMM Yay., Ankara, 2021, s. 108. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 343 üslubun birbirine çok yakın olması da ayrı bir benzerlik ve ortaklık numunesi olarak gözükmektedir. Dîli (gönlü) bir olan iki şairin dili (lisanı) da birdir. 1.4. Allah’a Övgü ve İlahî Aşk: Ahmed-i Hânî Mem û Zîn’de Allah inancını ve İlahi aşk konusunu felsefî ve tasavvufî bir üslup içerisinde şöyle dile getirir: Ey aşk güzelliğinin doğuş ufku olan Allah Ey hakiki ve mecazî aşkın sevgilisi olan Allah Senin adın üzerine yazılır aşk namesi Senin adındır aşk kaleminin hammaddesi1 Akif, benzer bir üslup ile “aşk güzelliğinin doğuş ufku” temasını “aşk ateşini kalplere koyan” ifadeleriyle şöyle dile getirmiştir: Aşk âteşini kalplere sensin koyan elbet Âlemlere mecnûn–u cemâl eyleyen Allah! Hâl ehlini âlâm u mesâib ile giryân Biçareyi mehcûr–u visâl eyleyen Allah! Yârab! Kerem et beni dildâra kavuştur Gamgînleri âzâd–ı melâl eyleyen Allah!2 Böylece her iki şairin de nihayette her şeyi Allah’ın ilim, irade ve kudretine bağladığını görmekteyiz. Her iki arif ve aşık şairde ilâhi aşk, ifadede de aynı, duyguda da aynı şekilde tecelli etmiştir. 1.5. Allah’ın İsim ve Sıfatları: Hânî, manzum akaid risalesi olan Akida İmane’de ise Allah (c.c.)’ avamın anlayacağı 1 Hânî, Mem û Zîn, s. 9. 2 Akif, Safahat, 108. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 344 bir dilde akaid risalelerinde geçen isim ve sıfatlarla tanıtmaktadır. Söz konusu kitapta şu mısralar geçmektedir: Asla yoktur O’na hiçbir nezir ve benzeyen Neyi apaçık söyleyebilir ki O’nu vasfeden? Sıfat-ı Seb’aya sahiptir Allah-u Zül-Celal Bil ki yedi tanedir ey çok arif ve ehl-i kemal! Hayat, kudret, ilim, irade ve kelam Sem Basar’la beraber oldular tamam. Allah cevher değildir, ne de cisim ve araz, Ne küldür, ne cüzdür, böyle bil, olmadan garaz.1 Mehmet Akif de şöyle der: “Ey pâdişeh-i arş-ı güzîn-i samediyyet. İbdâ’-ı bedî’in-ki cihanlarla bedâyi’ Meydâna getirmiş- bize ey Hâlik-ı Mübdi’” “Bir an, diyerek eylemişim bilmeyerek, bak! Takyîd zamanla seni ey Fâtır-ı Mutlak!” 2 “Tutun da “zerre”lerinden, çıkın “sehâbiyye” Denen yığın yığın eşbâh-i âsumânîye; Hülâsa, âlem-i imkânı devredin; o zaman Şühûda bağlı bir îmanla hükmeder vicdan: Ki hilkatin ne kadar şekli varsa: Ulvîsi, Kesifi, müdriki, uzvîsi, gayr-ı uzvîsi. Kemâl-i şevk ile mahkûmu aynı kânunun…”3 1 Hânî, Akide, s. 1. 2 Ersoy, Safahat, s .44. 3 Ersoy, Safahat, s. 862 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 345 Şiirlerinde davasını ve duygularını anlatırken Allah’ın isim ve sıfatlarını sıra sıra anlatmakta, zikretmekte ve dikkatlere aktif bir şekilde yerleştirmektedir. Şiir halinde ilâhî isim ve sıfatlarında böylesine muhteşem bir âhenk içerisinde sunan Akif, nesir halinde yazdığı eserlerinde Hânî’nin ifadelerini de anımsatmaktadır. Örneğin Çaviş’in “Tevhid” konulu yazısından yaptığı çeviri de Allah’ın sıfatlarını şöyle sıralamıştır: “Allah birdir, şeriki yoktur. Hâlık’tır, bâridir, musavvirdir. Öyle bir Allah’tır ki O’ndan başka ilah yoktur. Bâkidir, her an bütün hilkat üzerinde hâkim ve kaaimdir. Ne uyuklar, ne de uyur… Mahlûkâtın işlediklerini, işleyeceklerini bilir…Gözler O’na yetişemez, O gözleri görür, latîftir, habîrdir.”1 Demek ki her iki ârif ve mâhir şairin davası ve duyguları bir olduğu gibi itikadı da birdir. 1.6. Kaza ve kader: Bazı akaid ve kelâm kitaplarında kaza ve kader meselesi Allah’ın ilim, irade, kudret ve halk gibi sıfatlarını ilgilendiren bir konu olduğundan dolayı “Allah’a İman” konusu altında işlenmektedir. Biz de burada bu teâmüle uyarak konuyu işleyeceğiz. Ahmed-i Hânî ilahî aşk, sevgi, muhabbetle başladığı, onun azamet ve kibriyasını dile getirdiği, daha sonra da beşerî aşk üzerinden hakikî aşkı anlattığı Mem u Zîn adlı kitabının sonunda her şeyi ilahi irade, takdir ve kudrete bağlayarak duygu ve inançlarını bitirmektedir: Allah’ım biliyorsun zavallı Hânî de 1 Şengüler, İsmail Hakkı, Açıklamalı Mehmet Akif Külliyatı, Hikmet Neşriyat, İstanbul, 2000, C. VIII, s. 153. Ayrıca bkz. Abdülaziz Çaviş, Anglikan Kilisesine Cevap, çev. Mehmet Akif Ersoy, DİB Yayınları, Ankara, 1974, s. 84. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 346 Kalem gibi tutsaktır. Gerçekten onun kalbi senin elindedir, Mutlak olarak onun eli, kendi elinde değildir. Sen onun başını yonttuğun zaman Sen ne irade ettiysen o da onu yazdı. Amir sensin, o ise emirle me’mur, Memurlar her zaman olurlar mazur. Gerçi sen ona bir irade-i cüz’iye vermişsen de O, onu da tamamen sana bıraktı. O, gerek ilmiyle ve gerek kalemiyle Baştan ayağa kadar hep senin elindeydi. Kendi menfaatini ve zararını bilmez o, Kendisi için en iyisini ne bilir o!.. Senin rızan her nasılsa O da ney gibidir, o havayı çalar… Vallahi ak ve siyah yazıdan Maksadı, gayesi sensin Allah’ım!... Fakat kötülük mürekkebiyle Hayli sayfalar karartmıştır o! Ona yazı yazmayı öğreten yazı senin yazındır, Otuz yıldır ki yanlış yazılar yazmaktadır O! Çünkü yokluktan koptuğu zaman, Tarih bin altmış bir idi. Bu yıl kırk dört yaşına girdi, O, günahkarların öncüsü!..1 Burada mutlak bir teslimiyetle ilahî emir, irâde ve kudrete teslim olmuş, iradesini ilahî iradenin kapsamına adamış bir inanç ve duygu söz konusudur. Aynı duyguyu şairâne iafedeler 1 Hânî, Mem u Zîn, 219-223. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 347 içerisinde Mehmet Akif’te de görmekteyiz. Akif de benzer üslup ve ifadelerle Allah (c.c.)’a şöyle yalvarmaktadır: Takdir–i sıfatında melâik bile hayran Yâ Rab, seni idrake nasıl yol bulur insan Esrar–ı ulûhiyyete irfan ne yapsın Hep aczini derpîş ediyor gayet–i irfan Her yerde tecelli kılıyor şâhid–i feyzin Misbâh–ı cemalinle muşa’şa bütün ekvân Kudsiyyetinin bârikıdır mihr–i muzîa Ulviyyetinin nâtıkıdır mâh–ı fürûzan Kudret, azamet zatına mahsûs u müsellem Kudret, azamet sadece zatında nümâyan Birsin, ezelsin, ebedîsin, samedsin Ya Rab, sana yoksun demeye var mıdır imkân Sensin bütün ef’âlde fa’âl–i hakikî Sensin melikü’l arş olan sahib–i ferman Bir kısmı bu halkın seni Mâbud bilirler Bir kısmı ise etmiyor el’an sana iman Ser–dâde–i iman iken erbâb–ı fazilet Üftade–i hüsran oluyor bunca hakîman Her nazarda çarpar göze bin ukde–i hikmet Lâkin onu keşf eyleyemez dîde–i iz’ân Kânun–u ilâhideki ahkâm büyüktür Mikyas–ı tefekkür ise gâyetle küçüktür1 Allah’ın azamet ve kibriyasını dile getirerek her şeyin Allah’ın takdirine bağlı olduğunu, onun izni olmadan bu âlemde bir şeyin vucûda gelemeyeceğini beyan etmekte, insan aklının O’nun yaratılışı ve işleri karşısında idrakten aciz kaldığını 1 Akif, Safahat (TBMM), s. 118-119. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 348 hatırlatmaktadır. Bu mısralarda ve diğer şiirlerinde Allah’ın ilim, irade, kudret, yaratma sıfatlarını daima vurgulayarak kader inancının alt yapısını oluşturan temel itikadî esasları hatırlatmala birlikte aşağıdaki şiirinde bu inancın detaylarını da çok net bir şekilde ortaya koymaktadır: “Kader ferâiz-i îmâna dâhil… Âmennâ… Fakat yoktur onda senin sapmış olduğun ma’nâ Kader: Şeriâiti mevcûd olup da meydanda, Zuhûra gelmesidir mümkinâtın a’yânda. Niçin nasıl geliyormuş… O büsbütün meçhul; Biz ihtiyarımızın suretindeniz mes’ûl. Kader nedir, sana düşmez o sırrı istiknâh; Senin vazifen itâ’at ne emrederse İlâh. O, sokmak istediğin şekle girmesiyle kader; O, bütün evâmiri şer’in olur bir anda heder! Neden ya; Hazret-i Hakk’ın Resûl-i Muhterem’i Bu bahsi menediyor mü’minîne, boş yere mi? ”1 “Kadermiş!” Öyle mi? Hâşâ, bu söz değil doğru: Belânı istedin, Allah da verdi… Doğrusu bu. Taleb nasılsa, tabî’î, netîce öyle çıkar, Meşiyyetin sana zulmetmek ihtimâli mi var?”2 Burada halkın avam kesiminin kader konusunda düştüğü hatalı anlayışa dikkat çekerek kader inancının tembelliğe, düşmana teslimiyyete ve geri bıraktırıcı ihmalkarlıklara vesile kılınmasını tenkid etmektedir. Kısacası Akif Osmanlı tebaası olan yetmiş millet üzerinden mesaj vererek “evet takdir Allah’ındır, ama tedbir de bizim görevimizdir.” Demektedir. Ahmedi Hânî de aynı şekilde Allah’ın 1 Ersoy, a.g.e., s. 456. 2 Ersoy, a.g.e., s. 452. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 349 azameti, takdir ve iradesini vurguladıktan sonra, insanın da gayret göstermediği takdirde dünyada ilerlemeymeyeceğini, başka toplumlardan geri kalacağını Kürtler üzerinden şöyle dile getirmektedir: İşte kemale erdi talihsizliğimiz Acaba zevale yüz tuttu mu dersin? Yoksa hep böyle olduğu yerde mi kalacak Ben Allah'ın hikmetine şaşakaldım Kürtler dünya devletinde, Acep ne sebeple kalmışlar boynu bükük, Hepsi birden niçin olmuş mahkum? Onlar kılıçla şöhret şehrini fethetmişler. Himmet ülkesine boyun eğdirmişler Onların her bir beyi Hatem cömertliğinde Ve Rüstem cengaverliğindedir her bir erkeği. Bak Arabistan'dan Gürcistan'a kadar Kürtlüktür olmuş kaleler gibi. Bu Rumlarla Acemler onlarla hisar olmuş, Kürtlerin hepsi dört kenarda yer tutmuş. Her iki taraf, Kürt kabilelerini, İmha oklarına hedef yapmışlar.1 Demek ki insan, üstüne düşen sa’y ve gayreti göstermezse, Allah (c.c.) de onlar hakkındaki hükünü icra etmez. Nitekim bu husus şu ayette açık şekilde ifade edilmektedir: “İnsanı önünden ve ardından takip eden melekler vardır. Allah’ın emriyle onu korurlar. Şüphesiz ki, bir kavim kendi durumunu değiştirmedikçe Allah onların durumunu 1Hânî, Mem u Zîn, 26-29. Metnin çevirisi için Bkz. http://www.ufkumuzhaber.com/direnis-kalesi-colemerg-8521h.htm. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 350 değiştirmez. Allah, bir kavme kötülük diledi mi, artık o geri çevrilemez. Onlar için Allah’tan başka hiçbir yardımcı da yoktur.” 2. PEYGAMBERLİK KONUSU 2.1. Hz. Muhammed Övgüsü: Ahmed-i Hânî, diğer eserlerinde olduğu gibi Mem u Zîn eserinde de Hz. Muhammed’i büyük bir aşk ve şevk duygusu içerisinde övmektedir. Mem u Zîn’in “Peygamber’e Övgü” adını taşıyan üçüncü bölümünde “Allah’ın yüceliğinin bir gereği olarak varlıkların “kün” emrine binaen yaratıldığını, bu yaratmanın da Allah’ın sanatını layıkıyla göstermek üzere tüm varlıkların ışığı olan Hz. Muhammed’le gerçek güzellik ve değerine ulaştığını ifade etmektedir”1 Bu şiirinde şöyle demektedir: Fakat o bilgili Hakim’in sanatı O güçlü, kudretli nakışçının hüneri Kalabilir miydi tek bir resimle Ona layık bir yazı gerekliydi Ebedi Güzellikten ilk defa parlayan Bir nur idi manası Muhammed idi Onun içindi yaratılışı feleklerin Onun içindi secdesi meleklerin! Âdem henüz su ve çamur iken O tüm âlemler için Rahmet idi… Arap şahı sancağını kaldırınca Acem kisrasını yere serdi Davasını elle ve dille yürütürdü o, Elinde kılıç, dilinde Kur’an vardı! 1 Mehmet Salih Gecit, "Hoca Ahmed Yesevî İle Şeyh Ahmed-İ Hânî’nin Divân-ı Hikmet ve Mem u Zin Eserlerindeki İtikadî Esasların Mukayesesi", Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 13 / 3 (Şubat 2013): 123-156 . Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 351 Onun dininden şüphe edenler için Dinini tartışıp eleştirenler için Kur’an ve hadisler ne güçlü mucizelerdir Ayetler ve sureler ne açık delillerdir!..1 Mehmet Akif’in şu beyitleri sanki Hânî’nin bu şiirinin özeti gibidir: Ahmed ki nebiyy–i bî–gümandır, Kuran ile feyz–yâb–ı şandır. Fe’tû... diyerek Resulü ekrem, Eylerdi muannidîni mülzem. Fe’tû... denilince ehl–i inkâr, Kabil mi ki eylesinler ısrâr. Davâya mahal kalır mı artık, Kavga ve cedel kalır mı artık?2 Hânî’nin dediği gibi “Arap Şahı Kur’an’ı ve kılıcını kaldırdığında” ve bunun yanında bir de “güçlü mu’cizeler olan Kur’an ve Hadisleri” okuduğunda Akif’in dediği gibi “Kavga ve cedel kalır mı artık?” İşte burası Hânî ile Akif’in buluştuğu nehirdir, kevser havuzudur. Mehmet Akif Hz. Muhammed’i tıpkı Hânî gibi derin bir sevgi ve saygıyla sevmektedir. O’nun şu şiiri aynı sevgi ve imanı ifade etmektedir: Ne lâhûtî geceymişsin ki teksin sermediyyette; Meşîmenden doğan ferdâya hayrânım, ne ferdâdır! Işık nâmıyle vicdanlarda ondan başka bir şey yok; O bir sönsün, hayât artık müebbed leyl-i yeldâdır. 1 Hânî, Mem u Zîn, s. 17-22. 2 Akif, Safahat, (TBMM), s. 128. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 352 Perîşan sözlerimden bıkma, hoş gör, yâ Resûlallah, Kulun şeydâdır amma, açtığın vâdîde şeydâdır!1 Ahmed-i Hânî “Peygamber’e Övgü” başlığı altında aynı duygu ve düşünceleri şu beyitlerde de açıklar: O’nun bütün elçileri haktır ve tamam, Hususen Muhammed Aleyhisselam. Cümle âlemin defterinin baş (ism)i odur Peygamberliği zaten mektup, mühür (ise) odur. Allah (c.c) O’nun için yarattı felek O’na hizmet etsinler diye gönderdi melek. Ki meleklerle beraber arştan Kur’an’ı etti nazil O bahtiyarlık sahibi Habibi için, (kadrini iyi bil)...2 Hânî, Hz. Muhammed’e ilişkin bu ulvî duyguları sebebiyle dünya ve ahiret saadetini temin etmenin yolu olarak O’na yönelik muhabbet, itaat ve yönelişi esas almaktadır. Bu sebeple Yüce Allah’tan Hz. Muhammed’in şefaatini dilemektedir: Kurtuluş yolunu arıyorsan şayet harıl harıl Mucizeler sahibi Muhammed’in yoluna sarıl! Mustafa’ya inen şu Kur’an’ı duy Razı ol, gel de inan haydi ona uy! Şefaatçim Hz. Ahmed’e selamlar olsun Şefaat ederken ben Ahmed’i de duysun!3 Akif de aynı şekilde Hz. Muhammed Efendimiz’in yüceliğini ifade etmekte, tıpkı Hânî gibi şiirinin makta’ında 1 Ersoy, Safahat, (Gölgeler, Mevlid-i Nebi), s. 419. 2 Hânî, Akide, s.1. 3 Hânî, Nubihâr, 55. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 353 Allah’tan Hz. Muhammed’le birlikte haşrolma duasını niyaz etmektedir: “Dünyâ neye sâhipse, onun vergisidir hep. Medyûn ona cem’iyyeti, medyun ona ferdi. Medyûndur o ma’sûma bütün beşeriyyet… Yâ Rab, bizi mahşerde bu ikrâr ile haşret.”1 Ele aldığımız bu mısralarda her iki abid ve zahid zât, peygamber aşkını yaşamanın yolu olarak ona tabi olmayı, ona mensup olmayı ve onun ümmetine dahil olmayı kabul etmişlerdir ki bu da Kur’an-ı Kerim’deki şu ayetin muktezasıdır: “(Resûlüm!) De ki: Eğer Allah'ı seviyorsanız bana uyunuz ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın. Allah son derece bağışlayıcı ve esirgeyicidir.”2 Burada sadık bir tasdik ve derin bir sevginin mevcudiyeti görülmektedir. Gerek Hânî, gerekse de Akif, şarkın iki büyük şairi olarak şark dünyasının meftun ve medyun olduğu Rasulullah’ı Allah’ın yeryüzüne bahşettiği en büyük lütuf ve kainatın kendisi hürmetine yaratıldığı bir zat olarak görmektedirler. Bu, aynı zamanda itikadî düşüncelerinin tasavvufî ve irfanî boyuna da işaret etmektedir. 2.2. Kur’an: İki şairin ortak noktalarında bir diğeri de Kur’an ile ilgili ifadeleridir. Ahmed-i Hânî Kur’an-ı Kerim’den şöyle bahsetmektedir: Onun dininden şüphe edenler için Dinini tartışıp eleştirenler için Kur’an ve hadisler ne mu’cizelerdir, Ayet ve Sûreler ne açık delillerdir.3 1 Ersoy, Safahat s. 876. 2 Al-i İmran, 3/31. 3 Hânî, Mem û Zîn, s. 43. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 354 Hânî’nin bu mısralarını şerh ve haşiye mahiyetinde Akif “Kur’an’a Hitap” adlı şiirinde şöyle demektedir: Ey nüsha–i cânı ehl–î dinin Ey nâsih–i şanı münkirînin Ey meş’al–i hikmeti İlâhî Ey mecma’–ı feyz–i bî–tenâhî! Takdir–i meziyyetinde efkâr Heyhat eder mi kudret izhâr? Sen cilvegeh–i cemâl–i Hak’sın, Âyîne–i Hak desem ehaksın. Tenzîl–i celîli Kibriyâ’sın, Burhân–ı celâlet–i Hudâ’sın. Feyz aldı cihan senin yüzünden Bir bârika–i kemalsin sen, Bir bârika kim bekaya mazhar, Her lem’ası tâ zaman–ı mahşer, Bir şule–i intifâ–masûnsun, Her an bu şerefle rû–nümûnsun. Ettin bizi feyz–i Hak’tan âgâh Ey nûr–u mübin tebârek–Allâh! Mahlûk değil, kelâm–ı Hak’sın Âlî–i sunûf–ı mâ–halâksın. Furkan ki kitab–ı Mustafa’dır, Bir mucize–i Hudâ–nümâdır. Olmakta ulü’n–nühâye a’len, Bin harika her bir ayetinden. Kuran’ı görüp duhât–ı urban Hep kalmadılar mı lâl ü hayran? Furkan ki zahîr–i müminîndir, Misbâh–ı münîr–i müminindir, Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 355 Şehrâh–ı Hüdâ onunla mekşûf, Mechul kalır o olsa meksûf. Yâ Rab, bu nasıl kitâb–ı âli İdrake sığışmıyor meâli. Ulviyyetin eyleyenler inkâr, Bir mislini eylesinler izhâr. Elhak, o kitab–ı bî–nazire, Meydana getirmeden nazire Aciz bu cihâniyân aciz Kim muktedir, ins ü can aciz... Mâdâm ki iktidar yoktur, Tanzîre de ictisâr yoktur.1 Bu ifâdeler Mem u Zîn başında Allah, Peygamber ve Kur’an hakkındaki ifadelerin sanki tekrarı ve izahı mahiyetindedir. 2.3. Muhammedî Ümmet Vurgusu: Ahmed-i Hânî ile Mehmet Akif’de giçlü bir ümmet duyusu yer almaktadır. Bu güçlü duygu bir de edebiyat ve sanat melekesi ile birleşince ikisinden de atışma havasında güçlü ifadeler ve etkili mısralar dökülüvermektedir. Hânî der ki: Ey Allah’ım, kendi lütfünle ümmetine et ihsan Kur’an ve imanla gönder onları bu dünyadan! Bir şehsuvar gibi sürdükçe ümmetini atından Cennete götürsün tümünü, hesap meydanından.2 1 Akif, Safahat (TBMM), s. 128. Akif’in İstiğrak adlı şiri, Ahmed-i Hânî’nin Mem u Zîn başında “Allah’a Övgü” başlıklı bölümü ve sonrasındaki şiirleriyle karşılaştırıldığı zaman sanki aynı kalemden çıkmış gibidir. Bu konuda genç araştırmacılara edebî ve sanatsal araştırmalar yapmalarını öneririz. Bkz. Akif, Safahat, s. 155-158. 2 Hânî, Nûbihar, s.6. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 356 Dünyada ne kadar salâvatlar varsa Ümmi peygamberimiz hepsinin alıcısıdır Ki ona ümmet oldular Araplar, Acemler, Kürtler ve Rumlar1 Mehmet Akif de bir şiirinde sanki Ahmed-i Hânî’nin bu mısrasını şerh etmektedir: İşte, ey unsur–u isyan, bu elim izmihlâl, Seni tahrik eden üç beş alığın marifeti! Ya neden beklemiyordun bu rezil akıbeti? Hani, milliyyetin İslâm idi... Kavmiyyet ne! Sarılıp sımsıkı dursaydın a milliyyetine. “Arnavutluk” ne demek? Var mı şeriatte yeri? Küfr olur başka değil, kavmini sürmek ileri! Arabın Türke; Lazın Çerkese yahut Kürd’e, Acemin Çinli’ye rüchânı mı varmış? Nerde! Müslümanlık’ta “anâsır” mı olurmuş? Ne gezer! Fikr–i kavmiyyeti tel’în ediyor peygamber. En büyük düşmanıdır ruh–u Nebî tefrikanın; Adı batsın onu İslâm’a sokan kaltabanın! Şu senin akıbetin bin bu kadar yıl evvel, Sana söylenmiş iken doğru mudur şimdi cedel? Artık ey millet–i merhume, sabah oldu uyan! Sana az geldi ezanlar diye, ötsün mü bu Çan? Ne Araplık ne de Türklük kalacak aç gözünü! Dinle peygamber–i Zîşân’ın ilâhî sözünü. Türk Arapsız yaşamaz, kim ki “yaşar” der delidir! Arabın Türk ise hem sağ gözü hem sağ elidir. Veriniz başbaşa; zira sonu hüsrân–ı mübîn 1 Hânî, Nûbihar, s.6. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 357 Ne Hilâfet kalıyor ortada billâhi ne din! “Medeniyyet... size çoktan beridir diş biliyor; Evvela parçalamak, sonra da yutmak diliyor. Arnavutlar size ibret olacakken, hâlâ Ne bu şûrîde siyaset ne bu fâsit dava? Görmüyor gittiği yanlış yolu, zannım çoğunuz... Size rehberlik eden haydudu artık kovunuz! Bunu bende duyunuz, ben ki evet, Arnavudum... Başka bir şey diyemem... İşte perişan yurdum...1 Demek ki ümmet duygusu ikisinde de güçlüdür. Bu duygunun içinde Hânî’de taşranın şairi olarak şarkın uzak köşelerindeki ümmetin bir parçası, adeta yetimi olan Kürtlerin derdinin haykırışı, Akif’te de hilafet merkezinde bulunup ümmetin bütün sorun ve dertlerinin mes’uliyetini sırtında taşıyan Türklerin ağır yükünden kaynaklanan haykırışı duyulmaktadır. Böylece ikisi de ele ele ve gönül gönüle vererek ümmet coğrafyasının her karışının haykırışını yapmaktadır. 2.4. Sahabe ve Dört Halife’ye Övgü: Ehl-i sünnet itikadında Peygambere İman konusunun bir devamı olarak sahabeye sevgi ve saygı gelmektedir. Ayrıca Ehl-i sünnet fırkasının diğer fırkalardan farklı olan mümeyyiz vasıflarından birisi de tüm sahabiler hakkında hayırdan başka bir ifade kullanılmamasıdır. Nitekim bunu Ebu Hanîfe’nin Fıkh-ı Ekber’inde gördüğümüz gibi bütün sünnî akaid kitaplarında görmekteyiz. İşte Hânî ve Akif de bu itikad üzere şiir yazmışlar ve bunu daima kendi şiirlerinde yansıtmışlardır. Bu çerçevede ilk anılacak sahabîler de raşid halifelerdir ki Hânî dördünü bir beyit içerisinde ele alır ve şöyle der: İlah Allah’tır elçi Resulullah’tır ey Allah’ı tanıyan 1 Akif, Safahat (TBMM), s. 550-551. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 358 Halife dörttür, her dördü de önderdir ey Müslüman! O dörtten biri Ebu Bekir, diğeri ise Ömer ve Osman, Sonuncusu Ali’dir hiçbir şüphe olmadan!1 Eş’arî fırkasına mensup olan Hânî’nin bu itikadî görüşünü Maturidî fırkasına mensup olan Akif de savunmakta ve aynı duyguları şöyle beyan etmektedir: Dini tedkik edeceksek, dönelim haydi geri; Alalım neşet–i İslâm’a yakın bir devri: O ne dehşetli terakki, o ne müthiş sürat! Öyle bir harika gösterdi mi insâniyyet? Devr–i fetrette kalan, hem de asırlarca kalan; Vahşetin, gılzetin amakına daldıkça dalan; Gömerek dipdiri evladını kum çöllerine; Bunda bir neşve duyan hiss–i nedamet yerine! Önce dağdan getirip yonttuğu taş parçasını, Sonra halik tanıyan bir sürü vahşi yığını; Nasıl olmuş da otuz yılda otuz bin senelik Bir terakki ile dünyaya kesilmiş mâlik? Nasıl olmuş da o fâzıl medeniyyet, o kemal, Böyle bir kavmin içinden doğuvermiş derhal? Nasıl olmuş da zuhur eyleyebilmiş Sıddîk! Nereden gelmiş o Haydar’daki irfân–ı amîk? Önce dehşetli zıpırken, nasıl olmuş da Ömer, Sonra bir adle sarılmış ki: Değil kâr–ı beşer?2 Böylece dört raşid halifenin üstün taraflarını, başarılarını ve islâmiyet ile insaniyete hizmetlerini açık bir şekilde ifade etmişlerdir. Şiirlerinin muhtelif yerlerinde genel olarak sahabe-i 1 Hânî, Newbihâr, s.1-2. 2 Akif, Safahat, 521. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 359 kirâm, özel olarak da dört râşid halifenin faziletlerini ve örnekliklerini dikkatlere sunmaktadırlar. 3. Sem’iyât ve Ahirete İman Konusu Sem’iyat veya gaybiyyât diye Kelâm kitaplarında meşhur olan bahis, insan aklı ile bilinme ihtimali olmayıp ancak nakil yani vahiy neticesinde bilinebilen gerçekleri ifade etmektedir. Gerçi insan aklı bu konularda bir takım tahminler ileri sürebilir, ihtimaller hakkında fikir yürütebilir. Ancak göz ile görülmeyen, hissî bilgi kaynaklarıyla test edilemeyen, bilimsel olarak da deney ve gözlem yollarını aşan bu konularla ilgili her türlü görüş, fikir, iddia zanniyât derecesini aşamamaktadır. Bunların kat’iyyet ifade etmesi için bilgi kaynaklarından birisi olan haber-i sadık kapsamında olması gerekmektedir. İşte ölümden sonraki hayat, Kabir, berzah hayatı, kıyamet ve sonrası, ahiret ve ahiret ahvali gibi konular bu itibarla sem’iyât ve gaybiyât konuları kapsamında ele alınmaktadır. Şeyh Ahmed-ı Hânî ile Mehmet Akif dindar, imanlı, iz’anlı ve müslüman şair oldukları için, aynı zamanda İslâmî tedriatı görüp ilmî konularda esr yazdıkları için onlar da İslâm akaidinin ahiret ev sem’iyat konularını eserlerinde işlemişledir. Ahmed-I Hânî Akide kitabında bu konuları özlü bir şekilde ele almaktadır. Mem u Zîn adlı eserinde de Safahat’ın usûl ve üslubuna benzer şekilde sırası geldikçe dile getirmektedir. Burada Akida İmane adlı eserinden kısa bir alıntı yapacağız: Şu anda vardır Cennet ve Cehennem Ne fani olurlar ne de olurlar âdem Kıyamet gününde olacak kesin Azabı haramın, hesabı helalin. Hayır sahiplerine kurtuluş ve rıza vardır Şer sahiplerineyse ikab ve ceza vardır. Kabirde ölü varlıklara gelecek Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 360 Münker ile Nekir sual edecek Haşirde terazi ve mizan vardır Kötülük, iyilik ve ölçü tutan vardır. Sırat o köprü ki çok korkunç ve müthiş Bütün mahluklar için onda var bir geçiş 1 Ahiret inancı Kur’an’da ve İslâm inancında iman esasları arasında merkezî bir yer teşkil etmektedir. Bu nedenle Mekkî âyetlerde “Allah’a ve Ahiret Gününe İman” konusu birlikte birçok yerde geçer. İşte bu inanç Hânî’nin şiirlerinde kendini açık bir şekilde tezahür ettirdiği gibi Akif’in şiirlerinde de kendisini çok açık bir şekilde göstermektedir. Ancak Ahmed-i Hânî ahiret anlayışını icmâlî iman açısından ele aldığı için konunun temel esaslarını ve genel muhtevasını ele almaktadır. Akif ise zamanla ahiret inancı konusunun aşılarak pratikte hatalı bir şekilde kullanılmasına teoki göstermiş, pratik ile teoriğin uyumsuzluğuna dikkat etmiştir. Bu konuda şöyle demektedir: “Evet, bir ömr-i sânî var: Değil hilkat abes mâdâm, Sen ey Gâfil beşer, âlemde bir te’mîn-i istikbâl Edeydim, der çekersin ihtiyârî bir yığın âlâm. Eğer üç günlük istikbâl için ferdâyı anmazsan, Hederdir, korkarım, dünyâda imrâr ettiğin eyyâm.”2 Üç günlük dünya hayatının ardından ebedi ahiret hayatı gelmektedir. Akif bu hususu şöyle nakşetmektedir: “Bu bî-nihâye avâlim idâresiz yürümez… Fakat idare için hangi noktadır merkez? Nedir ki mevki’i, eb’âda sığmayan bu yığın İçinde, şimdi bizim kendi kâinatımızın? Harîm-i hikmet-i eşyâya hiç sokulmamalı: 1 Hânî, Akide, s. 2 Hânî, s. 242. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 361 O bir cihân-ı muammâ ki büsbütün kapalı!”1 “Cihan-ı Muamma” neticede bir “ömr-ü saniye” inkılab edecek ve insanlar bu dünyadaki gayret ve başarılarına göre öbür hayatı da mutlu ve saadetli bir şekilde geçirecektir. O halde insan, ahireti kazanmak için bu dünyada başarılı çalışmalarda bulunmalı, tenbel olmamalı, ilahi kaderi istismar etmemeli ve üstüne düşeni yapmalıdır. SONUÇ Buraya kadar numune olarak ele aldığımız birkaç beyit ve mısrada şunu gördük ki, Hânî ile Akif aynı irfanın iki fedakâr, cefakâr ve tellal ozandır. İkisi de dil ve üslup açısından aynı kelime, cümle ve edebiyatı kullanıp aynı manaları dile getirmişlerdir. Neticede Hânî de Akif gibi yahut Akif de Hânî gibi sanatını davası için kullanmışlardır. Bu iki şairin ve dava adamının şiirlerini ele alıp mukayese ettiğimizde merkez ve taşra dilinin ara sıra farklı tonlar ve nağmeler içerse de aynı davaya hizmet ettiğini görmekteyiz. Bu açıdan tebliğ metnini aşan konumuzun master ve doktora çalışması hâklinde işlenmesi, Mem u Zin ile Safahat arasında karşılaştırmalı çalışmaların yazılması gerekmektedir. 1 Ersoy, a.g.e., s. 434. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 362 KAYNAKÇA Abdülaziz Çaviş, Anglikan Kilisesine Cevap, çev. Mehmet Akif Ersoy, DİB Yayınları, 1974, Ankara. Ahmed Hânî, Nûbihar, Haz. Zeynelabidin el-Amedî, tsz., yy. Ahmed-i Hânî, Mem u Zîn, Haz. Hüseyin Şemrexî, Nubihâr Yayınları, 2009, İstanbul. Ahmed-i Hânî, Mem u Zin, Terc. M. Emin Bozarslan, Gün Yaynları, 1968, İstanbul. Mehmet Âkif Ersoy, Safahat, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2014. Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Haz. M. Ertuğrul Düzdağ, s. 2007, İstanbul. Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Haz. Orhan Okay-Mustafa İsen, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1992. Mehmet Akif Ersoy, Safahat, TBMM Yay., 2021, Ankara. Mehmet Salih Gecit. "Hoca Ahmed Yesevî İle Şeyh Ahmed-i Hânî’nin Divân-ı Hikmet ve Mem u Zin Eserlerindeki İtikadî Esasların Mukayesesi". Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 13 / 3 (Şubat 2013): 123-156 . Said Nursî, Asâr-I Bediiyye, Envar Yayınları, 2019, İstanbul. Said Nursî, Muhakemât, Envar Yayınları, 2019, İstanbul. Şengüler, İsmail Hakkı, Açıklamalı Mehmet Akif Külliyatı, Hikmet Neşriyat, 2000, İstanbul. http://www.ufkumuzhaber.com/direnis-kalesi-colemerg8521h.htm. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 363 MEHMET AKİF’İN “BİR MERSİYE” ŞİİRİ İLE AHMED-İ HANÎ’NİN “KANÊ MUHAMMED BEG GELO? KAN PADÎŞAHÊ SERHEDAN?” ŞİİRİNİN ŞEKİL VE İÇERİK BAKIMINDAN KARŞILAŞTIRILMASI Nesim SÖNMEZ• GİRİŞ َرثَي - يَ ْرثِيArapçada ,kelimesi) َمْرثِيَةٌ) Mersiye / resa-yersî fiilinin mastarı olup çoğulu (يِراثَمَ (dır. Sözlüklerde “ölüyü anmak, ağıt yakmak, yadetmek, onun için tören düzenlemek, yas tutmak, mateme girmek, iyiliklerini saymak…” anlamlarına gelmektedir1 . Terim olarak da; İslamî edebiyatta bir kişinin vefatından dolayı duyulan acı, keder ve üzüntüyü dile getirmek, ölenin iyi yönlerini öne çıkarmak ve ölen kişiye karşı şairin ilgisini dile getirmek maksadıyla lirik şeklinde yazılan şiir olarak tanımlanmaktadır2 . Mersiyelerde genel olarak lirik bir anlatım şekli hâkimdir, nazım şekli olarak da kaside, gazel, müseddes, muhammes, kıta, terkîb-i bend, tercîi bend formatında yazılırlar. Ancak en çok kullanılan nazım şekli terkîb-i bendtir. Bazı mersiyelerde ölenin • Doç. Dr., Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü, e mail: nesimsonmez@gmail.com Orcid: 0000-0002-6315-6075 1 Muhammed b. Ya‘qûb el-Fîrûzabadî, el-Qamûsu’l-Muhît, (Kahire: Daru’lHadis), 2008, 619. 2 İskender Pala, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. 23. Baskı, (İstanbul: Kapı Yayınları, 2013), 302; Mustafa İsen, Dile Duran Ölüm. (İstanbul: Kapı Yayınları, 2012), 4. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 364 vefat tarihi ebced hesabıyla verilmektedir1 . Örneğin 1640 (?) yılında vefat eden ünlü Kürt şairi Melayê Cizîrî’nin vefatı üzerine Fakîyê Teyran tarafından söylenilen “Îro Girya Me Tê/ Bugün ağlamamız geliyor” adlı mersiyede geçen “Heyf eyn û lam bûne cuda” mısrası ebced hesabına göre Cizîrî’nin ölüm tarihi verilmiştir. Mersiyeler şekil bakımından belli kurallara bağlı oldukları gibi muhteva bakımından da bir iç düzene sahiptirler. Genel itibarıyla mersiyeler dünyanın; faniliği, aldatıcılığı, adaletsizliği, gaddarlığı ve zalimliği, feleğe yapılan sitem, yas, olayın tasvir edilmesi, dua ve temenni olmak üzere beş bölümden oluşmaktadır2 . Kendilerine mersiye yazılan kişiler; padişahlar, şehzadeler, vezirler, devlet ileri gelenleri, şeyhler, aile bireyleri, dostlar ve arkadaşlardır. Örneğin, Dinî-tasavvufî edebiyatta ehl-i beyte olan sevgiyi dile getirmek ve Hz. Hüseyin’in Kerbelâ’da şehid edilişini dile getirmek maksadıyla yazılan pek çok mersiye bulunmaktadır. Mersiyeler şahıslar için yazıldığı gibi savaşlarda kaybedilen topraklar ve ölümünden üzüntü duyulan hayvanlar için da yazılabilmektedir3 . Bu türden mersiyelere Ebû Nuvâs’ın (ö. 198/813 [?]) ormanda avlanırken bir yılan tarafından sokulup zehirlenmesi sonucu ölen av köpeğine yazdığı şiir örnek verilebilir4 . Kaynaklarda geçen bilgilere göre âdemoğlunun söylediği ilk şiirin mersiye olduğu, en eski mersiyenin de Kabil’ın, kardeşi 1 M. Zeliha Stebler Çavuş. “Türk Edebiyatında Mersiyeler”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 38, (Erzurum: 2008), pp. 131-138, 133. 2 Mustafa İsen, Acıyı Bal Eylemek Türk Edebiyatında Mersiye, (Ankara: Akağ Yayınları, 1994), 3. 3 Pala, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, 307. 4 Ebû Nuvâs, Dîvân. nşr. Ahmed Abdülmecîd el-Gazâlî, (Beyrut: 1404/1984), 643. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 365 Hâbil’i öldürmesi neticesinde babaları Hz. Âdem tarafından söylenmiştir1 . Bir edebi tür olarak mersiye, ilk olarak Arap edebiyatında ortaya çıkmış, oradan da Fars, Türk ve Kürt edebiyatına geçmiştir. Arap edebiyatında mersiyenin tarihi, Cahiliye dönemindeki cenaze merasimlerinde kadınlar tarafından söylenilen seçili ve ahenkli sözlere kadar uzanır. Dönemin kadınları tarafından söylenilen bu sözler sonraki dönemlerde manzum kalıplara aktarılması neticesinde bugünkü mersiye türü ortaya çıkmıştır. Arap geleneğine göre mersiyelerde ölen kişinin cömertlik, misafirperverlik, güçsüzleri himaye etme, cesaret ve kahramanlıklarını öne çıkartma, ilim ve irfanın yan ısıra dünya hayatının fani olduğu hatırlatılarak ölenin eş, dost ve akrabalarına sabır tavsiye edilerek konu hikmetli sözlerle desteklenirdi2 . Arap edebiyatında mersiye türünde örnek olarak verilen ilk mersiye kadın şair Hânsâ, kabileler arası savaşlar neticesinde kaybettiği iki kardeşinin acısıyla söylediği şiirdir3 . Fars edebiyatında İslamî dönemde intikal eden en eski mersiye örneği İbn Hurdâzbih’in el-Mesâlik ve’l-Memâlik’inde yer alan, Ebu’lYenbagı Abbas b. Tarhân’ın Semerkant’ın harabe haline gelmesi yüzünden Derî Farsçası ile yazdığı altı kıtalık şehir mersiye verilebilir4 . Bazı kaynaklara göre de Fars edebiyatında yazılan ilk mersiye örneğinin Rûdekî’ye (ö. 940) ait olduğu söylenmektedir5 . 1 M. Faruk Toprak, “Mersiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2004), 29/215. 2 Toprak, “Mersiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 29/215. 3 İsen, Acıyı Bal Eylemek, 15. 4 Tahsin Yazıcı, “Mersiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2004), 29/217. 5 Mustafa İsen vd., Eski Türk Edebiyatı. (Ankara: Grafik Yayıncılık, 2005), 254. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 366 XV. yüzyılda Fars Edebiyatından Türk edebiyatına geçen mersiye türünün Türk edebiyatındaki ilk örneklerden birisi Ahmedî’nin (ö. 815/1412-13) Germiyan beylerinden Süleyman Şah (ö. 1387) için yazdığı mersiyeyi vermek mümkündür1 . Klasik Kürt edebiyatında ise mersiye türünün ilk örneklerine XVII. yüzyılda Fakîyi Teyrân’ın (ö. 1050/1640 [?]) ünlü Kürt şairi Melayê Cıziri’nin (ö. 1050/1640 [?]) vefatı üzerine yazdığı Îro Girya Me Tê adlı şiiridir2 . 1. Ahmed-î Hanî ve Mehmet Akif Ersoy 1.1. Ahmed-î Hanî’nin Hayatı ve Eserleri Ahmed-î Hânî, 1061/1651-1652 yılında bugünkü Ağrı ilinin Doğubayazıt ilçesinde dünyaya gelmiştir. Ailesi aslen Hakkâri ilinin Çukurca ilçesinin Xana Sêgundan köyünden olup sonraları göç edip Doğubayazıt’a yerleşmiştir. Babasının adı İlyas, annesinin adı ise Gulnigar’dır. Ahmedê Hânî, klasik şiir geleneğinden hareketle kendisine aşiretinin ismi olan “Hânî” mahlasını seçer ve bunu şiirlerinde kullanır. Bazı araştırmacılar da “Hânî” isminin onun aşiretinin adı değil de doğduğu köyün adı olduğunu söylemektedirler.Ahmed-î Hânî’nin saray kâtipliğini yapmasından da anlaşılıyor ki kendisi bölgenin medreselerinde iyi bir eğitim almıştır. O dönemde saray kâtibi olmanın en önemli şartlarından birisi de iyi bir eğitim görmüş olmak ve iyi bir yazı yazma melekesine sahip olmaktı. Hânî’nin bu özellikleri kendisinde barındırdığı, saray kâtipliği yapmasından ve telif ettiği 1 İsen, “Mersiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2004), 29/218. 2M. Xalit Sadinî. Feqîyê Teyran, Jiyan Berhem û Helbestên Wî. (Stenbol: Nûbihar, 2010), 139. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 367 eserlerinden anlaşılmaktadır. Hânî, 1118/1706-7 yılında doğduğu yer olan Doğubayazıt’ta vefat etmiş ve aynı ilçede bulunan İshak Paşa Sarayı’nın yakınında defnedilmiştir. Ahmedê Hânî’nin günümüze ulaşan dört eseri bulunmaktadır. Bunlar Nûbihara Piçûkan, ‘Eqideya İmanê, Mem û Zin ve Divanı’dır1 . 1.2. Mehmet Akif Ersoy’un Hayatı ve Eserleri Mehmet Akif Ersoy, 1873 yılında İstanbul ilinin Fatih merkez ilçesine bağlı Sarıgüzel semtinde doğar. Babası İpekli Mehmet Tahir Efendi, annesi ise Emine Şerife Hanım’dır. İlk ve Orta öğrenimini Fatih Rüşdiyesi ile Mekteb-i Mülkiye İdadisi’nde tamamladıktan sonra, dört yıllık Halkalı Ziraat ve Baytar Mektebine girer, bu bölümü 1893 yılında birincilikle bitirir. Ziraat Nezareti, Umur-i Baytariye Müdür Yardımcılığı yaparken görevi gereği, Rumeli Arnavutluk, Anadolu ve Arabistan’ı dolaşır. Eşref Edip’le birlikte Sırat-ı Müstakim, Sebilürreşad dergilerini çıkarır. Harbiye Nezareti adına Almanya’ya (Berlin) gönderilir. Arapça, Farsça ve Fransızcayı çok iyi bilen Akif, Darülfünun Edebiyat-ı Umumiye Müderrisliğini de yapar. Mehmet Âkif, Birinci Meclis’te Burdur Milletvekilliği yapar (1920-1923). Daha sonra Mısırlı Prens Abbas Halim Paşa’nın davetiyle Mısır’a gider, Hilvan’a yerleşir. 1926’da Mısır’da Edebiyat Fakültesi’nde Türkçe ders verir. Mısır’da iken, siroz hastalığına yakalanır. Bir süre, hava değişimi için Lübnan’a gider. 1936 da Antakya’ya gelir, fakat tekrar Mısır’a döner. 1 Geniş bilgi için bkz.: Nesim Sönmez, “Şeyh Ahmed-i Hânî’nin Mem û Zîn Mesnevisinde Ayetlerden İktibaslar (I-IV Bölüm)” Turkish Studies, Volume 13/20, Summer 2018, pp. 665-686. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 368 Mısır’dan da Türkiye’ye döndüğünde ağır hastadır. İstanbul’da tedâvi görür, hastaneye yatar ama hastalığı geçmez. 27 Aralık 1936 Pazar günü akşamı vefat eder. Ertesi gün Edirnekapı Şehitliği’ne defnedilir. İstiklal Marşımızın şairi olan Akif, bütün şiirlerini, Safahat adını verdiği bir kitapta toplamıştır1 . 1.3. Her İki Şairin Fikir Dünyası Ahmed-î Hanî, klasik Kürt edebiyatının seçkin şahsiyetlerinden birisidir. Onun kişiliğini tanımak ve eserlerini anlamaya çalışmak, bugün yaşadığımız sıkıntıların çözülmesinde bize yol gösterecek ve bulanıklaşan zihinlerimizi fikirleriyle berraklaştıracaktır. Ahmed-î Hanî’nin hayatına ve eserlerine baktığımızda onun hayatının beslendiği kaynakların Kur’an, Sünnet ve mensubu bulunduğu milletin değer yargıları olduğunu görürüz. Ahmed-î Hanî, yazdığı eserlerle milletinin, İslam Dininin inanç esaslarını doğru bir şekilde anlamasına katkıda bulunmuştur. Kürtçe olarak kaleme aldığı Nûbihara Piçûkan adlı Arapça-Kürtçe/ Kürtçe-Arapça sözlük ile Arapçanın talebeler tarafından kolay bir şekilde öğrenilmesini sağlamayı amaçlarken; Eqîda Îmanê adlı eseriyle de yaşadığı toplumun sağlam bir İslam akidesine sahip olmasını hedeflemiştir. Ahmed-î Hanî’nin yaşamına baktığımızda söyledikleri ile yaptıkları arasında bir paralellik görmekteyiz. Yani kimilerinin yaptıkları gibi hayat hikâyesi ile eserleri arasında bir tenakuza rastlamak mümkün değildir. Ahmed-î Hanî, mensubu bulunduğu milletin derdini ve sıkıntılarını kendi derdi ve sıkıntısı olarak algılayan, yaşanılan problemleri çözmek için çaba sarf eden bir 1 Geniş Bilgi için bkz. Fevziye Abdullah Tansel. Mehmed Âkif Ersoy Hayatı ve Eserleri. 4. Baskı, Hazırlayan: Abdullah Uçman, (İstanbul: Ötüken Yayınları, 2021). Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 369 âlim, mütefekkir, şair ve ediptir. Yazdığı Mem û Zîn adlı mesnevisinin dibacesinde mensubu bulunduğu milletin içinde bulunduğu çıkmazları bir bir saydıktan sonra problemin çözülmesi için de reçeteler sunmaktadır. Ahmed-î Hanî, bölgede bulunan beyliklerin başında bulunan beyleri çok sert bir şekilde eleştirip kula kul olandan herhangi bir hayrın gelmesinin söz konusu olmadığını ifade ederek, yazdığı Mem û Zîn mesnevisini beylere değil doğrudan halkına armağan etmiştir. Mehmet Akif Ersoy ise modern Türk edebiyatı ve düşünce tarihinin seçkin ve aydın şahsiyetlerindendir. Akif’in şahsiyetini ve eserlerin anlamak demek bugün yaşanan sıkıntılara hal çaresi aramak demektir. Onun hayatına baktığımızda tıpkı Ahmed-î Hanî’nin hayatında olduğu gibi kelimenin tam anlamıyla yanlışa yanlış, doğruya doğru diyen bir şahsiyet karşımıza çıkmaktadır. Akif’in hayatının ve fikir dünyasının şekillenmesinde Hanî de olduğu gibi Kur’an, Sünnet ve yaşadığı toplumun örf ve adetleri etkili olmuştur, yani bu üç öğe onun beslendiği en temel kaynaklardır. Mehmet Akif; Safahat’ın müellifi, İstiklal Marşının şairi, Çanakkale savaşının destanını yazan şair, vatan şairi, şairi azam, Kur’an mütercimi, ilim, fikir ve dava adamı olan örnek bir şahsiyettir. O, söyledikleri ile yaptıkları arasında çelişki bulunmayan ender şahsiyetlerdendir. Akif, halkının derdiyle dertlenen, sevinciyle sevinen bir insandır. O, “Safahat” ta, bir yandan memlekette yaşanan acıları ve yoksulluğu anlatırken diğer yandan da milletine, gelecek günler için umutlu olmaları gerektiğini söylemektedir. Ülkesinin başına gelen sıkıntılardan dolayı üzülmüş, ancak hiçbir zaman Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 370 halkına ümitsizlik aşılamamıştır, aksine milletine mücadeleci olmalarını öğütleyerek şöyle seslenmektedir: Bırakın mâtemi yâhu! Bırakın feryâdı; Ağlamak fâide verseydi, babam kalkardı1 Ona göre memleketin başına gelen felaketlerden dolayı matem tutmanın, ah vah ederek feryadı figan etmenin problemlerin çözümünde bir katkısının olmadığını şayet fayda verseydi, ölülere yakılan ağıtlar neticesinde ölenlerin tekrar hayata dönmeleri gerekirdi. Ancak böyle bir durum söz konusu olmadığına göre, memleketin içine düştüğü bu vaziyetten ancak mücadele ile çıkılabileceğini söylemektedir. Akif, İslam dininde cehalete, yobazlığa, tembelliğe ve batıl inançlara yer olmadığını belirterek, İslam dininin en temel kaynağının ölülere değil dirilere indirildiğini şu sözlerle dile getirmektedir: İnmemiştir hele Kur’ân, bunu hakkıyle bilin, Ne mezarlıkta okunmak ne de fal bakmak için!2 Bu beyitten de anlaşılıyor ki Müslümanlar, Kur’an’ın gönderiliş amacını anlamada hata işlemektedirler. Kur’an, hayatta olan insanları doğru yola sevk eden ve onları aydınlatan bir hayat kılavuzu olmasına rağmen Müslümanlar, onu adeta ölmüş insanlara yönelik bazı vecibeler yerine getirmek maksadıyla gönderilmiş bir kitap olarak görmektedirler. Akif, bu hataya işaret ederek, esas hatanın burada başladığını çünkü Kur’an’ın ölülere değil aksine dirilere indiğini dolayısıyla 1 Mehmet Âkif Ersoy; Safahat, Süleymaniye Kürsüsünde 7. Baskı, (Haz.: M. Ertuğrul Düzdağ), (Ankara: DİB Yayınları, 2012), 165. 2 Mehmet Âkif Ersoy; Safahat, Süleymaniye Kürsüsünde 153. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 371 inananların bu temel ilke doğrultusunda hareket etmeleri gerektiğini vurgulamaktadır. 2. Şiirlerin Şekil ve İçerik Bakımından Karşılaştırılması Bu başlık altında Ahmed-i Hânî’nin “Kanê Muhammed Beg Gelo? Ka Padîşahê Serhedan?” adlı şiiri ile Mehmet Akif Ersoy’un “Bir Mersiye” adlı şiirinin şekil ve içerik bakımından karşılaştırılması yapılacaktır. 2.1. Şekil Açısından Karşılaştırılması 2.1.1. Sebebi Telif Ahmed-î Hanî, “Kanê Muhammed Beg Gelo? Kan Padîşahê Serhedan?” adlı mersiyesini Bayezit Beyi Mir Muhammed Purbela (Mirza Bey)’i anmak için yazmıştır. Kaynaklarda Mir Muhammed Purbela hakkında geniş malumatlar bulunmamaktadır. Ancak İshak Paşa Sarayının ön kısmında bulunan bir mezarın üzerinde “Mîr Mihemd Pir Bela (Mirza Bey D.....Ö. 1678” bilgisi yer almaktadır. Yine arştırmacı Abdullah Varlı’nın verdiği bilgilere göre Mir Muhammed Purbela, Behlül Paşa’nın oğludur, babasının vefatı üzerine 1056/1646 yılında Bayezid beyi olarak göreve başlar ve 1091/1681 yılına kadar bu göreve devam eder. Varlı, Purbela ölüm tarihini Ahmed-î Hanî’nin araştırmamızın bir bölümünü teşkil eden “Kanê Muhammed Beg Gelo? Kan Padîşahê Serhedan?” adlı mersiyesinin son dörtlüğünde yer alan “her çend ve sail în” kelimelerini ebced hesabına göre işlem yaparak vefatının 1091/1681 olduğunu söylemektedir1 . Söz konusu beyit şöyledir: Xanî! Tu jî, destan hilîn 1 Geniş bilgi için bkz.: Ebdullah M. Varlî, Dîwan û Jînewarî ya Ahmedê Xanî I-II, (Stenbol: Sîpan Yayınevi, 2004), 308-395. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 372 Her çend ku zêde dilkul în Îro ji bo mîri sail în Kan Padîşahê Serhedan?1 “Hanî! Ellerini kaldırıp dua et sen de, her nekadar gönlü çok yaralı isen de; Mir için rahmet dileyelim bu gün de, Serhatların Padişahı nerede?” Mehmet Akif Ersoy ise “Bir Mersiye” adlı şiirini çok sevdiği ve genç yaşta kaybettiği arkadaşı Hilmi’nin vefatı üzerine kaleme almıştır. Kendisi, yazmış olduğu mersiyenin başında sebeb-i telifi; “Henüz on dokuz yirmi yaşlarında iken bu cihan-ı zülmete veda ederek, âlem-i nûranûr-i didara yükselen yâr-i canım Hilmi hakkında” 2 şeklinde açıklamaktadır. 2.1.2. Kafiye ve Nazım Şekli Ahmed-î Hanî, “Kanê Muhammed Beg Gelo? Ka Padîşahê Serhedan?” adlı şiirini musammat nazım şekli ile ve aruz vezninin “Müs tef i lün/ Müs tef i lün/ Müs tef i lün/ Müs tef i lün” kalıbı ile yazmıştır. Şiirin kafiye düzeni aaaA/ bbbA/ cccA… şeklindedir. Şiirin tamamı 34 dörtlükten oluşmaktadır. Mehmet Akif Ersoy “Bir Mersiye” adlı şiirinde iki tür nazım şeklini kullanmıştır. Mersiyenin birinci bölümünde kaybettiği arkadaşı Hilmi hakkındaki sözlerini “gazel” nazım şekli ile yazarken, arkadaşına hitaben yazdığı ikinci bölümü ise “muhammes” nazım şekli ile yazmıştır. Mehmet Akif, “Bir Mersiye” adlı şiirinin birinci kısmı olan 30 mısralık gazel bölümünü aruz vezninin “Me fâ i lün/ Fe i la 1 Kadri Yıldırım, Ehmedê Xanî Kulliyatı IV Dîwan, (İstanbul: Avesta Yayınları, 2014), 135. 2 Mehmet Âkif Ersoy; Safahat, 94. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 373 tün/ Fe i lün (Fa‘lün) kalıbıyla ve aa/ ba/ ca… kafiye düzeni ile yazarken; ikinci kısımda bulunan 35 mısralık “muhammes” bölümünü de aruz vezninin Mef û lü/ me fâ i lün/ Fe‘û lün ve Sekt-i Melih1 : Mef ‘û lün/ Fâ ‘i lün/ Fâ‘ û lün” kalıbıyla, kafiye düzeni ise “aaaaA/ bbbbA/ ccccA… şeklinde yazmıştır. 2.2. İçerik Açısından Karşılaştırılmaları 2.2.1. Ahmed-î Hanî’nin Mersiyesi Ahmed-î Hanî, mersiyesini dönemin Doğubayazıt bölgesinin paşası olan Mir Muhammed Purbela’nın vefatı üzerine kaleme almıştır. Biz biliyoruz ki o dönemde söz konusu bölge Osmanlı Devleti’nin idaresi altındaydı ve dönemin yöneticilerine o zaman padişah değil paşa denilirdi. Ancak Ahmed-î Hanî, Mir Muhammed Purbela’yı bir paşadan ziyade bir padişah olarak görüyor dolayısıyla ona Ey Serhatların padişahı diye seslenmektedir. Yazdığı şiirden anlıyoruz ki Şairin gönlünde o, sadece bir paşa değil aynı zamanda bir padişahtır. Hanî, içinde özlemi, üzüntüyü ve kederi barındıran “Acaba Muhammed Bey nerede” sorusunu dost ve arkadaşlarina sorarak şiirine başlar, etrafındakilere Serhad Beyinin vefat ettiğini dolayısıyla bugün onların ağlama günü olduğunu aşağıdaki beyitlerde dile getirmektedir. Kanê Muhammed Beg gelo? Kan Padîşahê Serhedan? Îro ji dil bigrîn dilo! 1 Sekt-i Melih: Şair; Mef û lü/ me fâ i lün/ Fe ‘û lün (//. ./. / ..// ../) veznini kullanırken, bazı mısralarda: Mef ‘û lün/ Fâ ‘i lün/ Fâ ‘û lün (///. ./. / ..// ../) versiyonunu kullanabilir. 10 heceli mısra, sekt-i melih yapıldığında 9 heceli olur. (Baş tarftaki yan yana 2 kısa hece kaldırılmış, yerine bir uzun hece konmuştur.) N.S. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 374 Kan Padîşahê Serhedan?1 “Acaba Muhammed Bey Nerede? Serhatların padişahı nerede; Bugün gönülden ağlayın, o içimizden göç edip gitti, Serhatların padişahı nerede?”. Îro bibînin îbretê Axa û xelqê hêşetê Kanê xwedanê xîretê Kan Padîşahê Serhedan?2 “Bugün bakıp ibret alınız, halkın ağa ve beyleri siz; Hani nerede o gayret sahibi, Serhatların padişahı nerede?”. Dörtlükte geçen “hêşet” kelimesi bir yerleşim adı olmakla birlikte genel olarak yerleşim yeri yani, köy, kasaba, ilçe ve şehir anlamlarına da gelmektedir. Hanî, yaşadığı yerin halkına seslenerek, kendisinin çok sevdiği padişahını kaybettiğini dolayısıyla onun bu acısına ortak olmak maksadıyla havarına gelmeleri için nida etmektedir. Heşet kelimesini daha önce Fakiyî Teyran bu anlamda kullanmış olup Ahmed-î Hanî’de kendisinden etkilenerek meramını ifade etmek ve ne kadar acı hissettiğini söylemek için şiirinde bu ifadeyi kullanmaktadır. Faki-yî Teyran’ın içerisinde heşet kelimesinin geçtiği dörtlüğü şöyledir: Îro werin lêzim werin Cîran û xelkê Hêşetê Hûn rayekê li min bikin Îro qewî girya me tê3 1 Yıldırım, 125. 2 Yıldırım, 125. 3 M. Xalit Sadînî. Feqîyê Teyran Jîyan Berhem û Helbestên Wî. 4. Baskı, (İstanbul: Nûbihar, 2010), 139. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 375 “Sizler gelin, kesinlikle gelmelisiniz, siz komşular ve meskûn yerlerden; çare olacak bir yol gösteriniz, bugün ağlamaklıyım çok derinden”. Ahmed-î Hanî’nin, her beytin sonunda “Kan Padîşahê Serhedan?/ Serhatların padişahı nerede?” sorusunu tekrarlaması da gösteriyor ki o, beyini çok sevmekte, ona saygı göstermekte ve vefatından dolayı üzüntü ve kedere gark olmuştur. Ahmed-î Hanî, yazmış olduğu bu mersiye de; genel olarak Doğubayazid Beyi’nin özelliklerini anıp, kendisinin tıpkı Yusuf Peygamber gibi adaletten ödün vermeyen bir lider olduğunu “Kanê Ezîzê Misrîyan/ Mısırlıların Aziz’i nerede”1 , en az Mahmüdiler2 kadar güç ve kudret sahibi olduğunu “Kanê hevrikê Mehmûdîyan/ Mahmûdilerin hasmı nerede”3 , adil biri olduğunu “Daîm edalet pîşe bû/ Herzaman adaletti onun mesleği” 4 , gayretli ve soylu biri olduğunu “Kanê xudanê xîretê/ Hani nerede o gayret sahibi” 5 , “Kê dî wereng zatek şerîf/ Kim gördü böyle soylu bir zatı” 6 , sanat ve hüner sahibi olduğu “Kanê emîrê zu’l-funûn/ Sanat ve hûner sahîbî nerede” 7 , bilge biri olduğu “Di ‘îlmê xwe ‘ellame bû” 8 sözleriyle vurgulamaktdır. Yine kendisinin aşırı derecede zengin bir şahsiyet olduğunu, sayılamayacak derecede elmasları, incileri ve diğer mücevherleri bulunduğunu söyleyerek 1 Yıldırım, 127. 2 Mahmüdiler bugünkü Van iline bağlı Hoşab nahiyesinde hüküm süren bir Kürt aşiretidir. Evliya Çelebi’nin Seytehatname adli eserinde ifade ettiğine göre Mahmüdiler aşireti, barış dönemlerinde dahi hazır bekleyen altı bin civarında silahlı süvarileri bulunmaktaydı. 3 Yıldırım, 127. 4 Yıldırım, 129. 5 Yıldırım, 125. 6 Yıldırım, 126. 7 Yıldırım, 127. 8 Yıldırım, 128. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 376 bütün bu mal varlığını defterlere kayıt etmeye dahi insanın güç ve kuvvetinden xarıc olduğunu dile getirmektedir. Elmas û le‘l û gewheran Tomar û tac û bin peran Hed nîne bêxem defteran Kan Padişahê Serhedan1 “Elmaslar, inciler ve cevherleri, sicilleri, taçları ve taca ait tüyleri; Sığdıramam, almaz kayıt defterleri, Serhatların Padişahı nerede?”. Sed me‘ne ku hespêd bedew Safî hudûd, zêrîn celew Kes nîne wan raket ji xew Kan Padişahê Serhedan2 “Yüz anlam taşıyan güzel atları, saf sınırlı, altındandır gemleri; Uykudan uyandıran yok onları, Serhatların Padişahı nerede?”. Ew şehnişîn û hewd û av Nêçîrgehê pir seyd û rav Nabit bibêjim ew bi nav Kan Padişahê Serhedan3 “Şahın yeri, havuzları ve suları, Av yeri, avla dolu hayatı, avları; İsmen tek tek sayamam onları, Serhatların Padişahı nerede?”. Muhamammed Bey’in, bütün bunlara karşılık vefat ettiğini, dünyanın fani olduğunu, bu zenginliğe rağmen ölümüne engel 1 Yıldırım, 131. 2 Yıldırım, 131. 3 Yıldırım, 131. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 377 olamadığını, ahiret yurduna dünya malı adına her hangi bir şeyi götürme imkânının bulunmadığını, bu nedenle biz geride kalanların da bundan ibret alıp, fani olan bu dünyaya fazla meyilli olmamamız gerektiğini şu beyitte ifade etmektedir. Mîrê me wê nabit siwar Têr bûye ew naçit şîkar Teyxûn û terlan man li xwar Kan Padîşahê Serhedan?1 “Beyimiz artık binmiyor ata, doymuş artık gitmiyor ava; Doğanları kalmış artık aşağıda, Serhatların Padişahı nerede?”. Serdarîya koma gelek Nakit siwarê çavbelek Çavêt spî bin ey felek Kan Padîşahê Serhedan? 2 “Birçok toplumun serdarı, o ela gözlü artık yönetmiyor onları; Gözlerin kör olsun ey felek, Serhatların Padişahı nerede?”. Dunya diborîtin bi dor ‘Umrê ‘ezîz nadin bi zor Dewlet dibên naçîte gor Kan Padîşahê Serhedan?3 “Dünya dönüp dolaşır, sırayla eler, değerli ömürlerini zorla vermezler; Zenginlik mezara gitmez derler, Serhatların padişahı nerede?”. Xelkê xudanê dewlet Wê çûye mala zulmetê 1 Yıldırım, 132. 2 Yıldırım, 131. 3 Yıldırım, 134. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 378 Bila bixwînin rehnetê Kan Padîşahê Serhedan?1 “Devlet sahibi olan o insan bil, işte gitmiş karanlık mezar evine; İnsanlar rahmet okusun kendisine, Serhatların padişahı nerede?”. Ahmed-î Hanî mersiyesini içerisinde dua barındıran şu dörtlükle bitirir. Xanî! tu jî destan hil în Herçen ku zêde dilkul în Îro bo Mîrî sail în Kan Padîşahê Serhedan?2 “Xanî! Ellerini kaldırıp dua et sen de, her nekadar gönül çok yaralı ise de; Mîr için rahmet dileyelim bugün de, Serhatların padişahı nerede?” 3 . 2.2.2. Mehmet Akif Ersoy’un Mersiyesi Mehmet Akif Ersoy, on dokuz-yirmi yaşlarında olan Hilmi adındaki arkadaşının vefatı üzerine “Bir Mersiye” adlı şiirini kaleme almıştır. Arkadaşının vefatı onu derinden üzmüş, onun iç âleminde derin yaralar meydana getirmiştir. Arkadaşı Hilmi’yi kaybetmenin kendisini ne kadar derinden üzdüğünü ifade etmek için şiirin birinci bölümünün hemen başında: Nihâyet oldu nazardan nihân o nûr-i mübîn, Peyinde kaldı ufuklarda bir hayâl-i defîn!4 1 Yıldırım, 134. 2 Yıldırım, 135. 3 Şiirin tamamı için bkz.: Yıldırım, 125-135. 4 Mehmet Âkif Ersoy; Safahat, 94. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 379 şeklinde duygularını dile getirerek arkadaşının ne kadar güzel meziyetlere sahip olduğunu, bu fani dünyaya çok değer vermediğini, genç yaşta ruhunu Rahim-î Rahmana teslim ettiğini ifade etmektedir. Her nefisin mutlaka ölümü tadacağını bunun çok doğal bir durum olduğunu, fezada yükselen yıldızların da enininde sonunda batacağını söyleyerek ilâhi emri kabullenmesinin dışında bir alternatifinin olmadığını söylemektedir. Zevâl, o emr-i tabiî kemâle derpeydir: Fezâda yükselen encüm olur ufûle karîn Hilmi’nin dünyaya değer vermediğini, orayı yaşanılacak bir mekân olarak görmediğini dolayısıyla nâsûta sırtını dönüp, yüzünü lâhûta yani ilahi âleme çevirdiğini dolayısıyla gidip cennette en güzel yeri aldığını debi bir ifade ile işaret etmektedir. Tenezzül etmedi nâsûta, döndü lâhûta; Kemîne pâye-i iclâli oldu illiyyîn. Kendisini bir türlü unutamadığını, hayalinin hüzünlü anılarında dolaştığını, ruhunun yüce makamlarda olduğunu, vücudunun dünyada bulunan rahat yataklarda uzanmayı değil de mezar toprağını kendisine döşek seçip orada yatmayı tercih ettiğini, buda onun gözünde dünyanın ne kadar kıymetsiz olduğunun göstergesi olduğunu söylemektedir. Hayâli yâd-ı hazînimde, rûhu bâlâ-gerd, Vücûdu bister-i makberde iğtirâb-güzîn... Hilmi’nin mezar taşındaki kitabenin ilm-i ledünden olduğunu, başucunda bulunan kandilin kendisinde var olan nurun parıltısı olduğunu, rüzgârın nazlı elinin kabrinin toprağını süpürdüğünü, bulutlardan inen adeta inci tanesi yağmurların, Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 380 kabrinin fezasında sâiklik ettiğini, yıldızların onun türbesinin bekçileri olduğunu, baharın da kendi lahtini örten güzel örtü olduğunu, bülbüller o güzel nağmeleriyle bir gonca gibi açılmadan solup kuruyan yanağına seher vaktinde Yasin okuduklarını ve bu servilikte inleyen seslerin rüzgârın değil üstünde uçuşan meleklerin kanatlarının seleri olduğunu söylemektedir. Havâda mevcesidir şehper-i melâikenin Eden riyâh değildir bu servilikte enîn. Mehmet Akif, şiirin ikinci bölümüne vefat etmiş arkadaşı Hilmi’ye hitab ederek sözlerine başlamakta, her ne kadar dar-ı ukbaya iltihak etmiş olsa da kendisini asla unutmadığını ve unutmayacağını, kendisinin aslına dönen bir nur olduğunu, ölümün kendilerini ayırmadığını aksine kendisini her taraftan gördüğünü söyleyerek ona olan sevgisini ifade etmektedir. Ey aslına iltihâk eden nûr Sensin bana her tarafta manzûr Olsan da zılâl içinde mestûr Bir an değilim o lem’adan dûr Rûhumda ebed-karâr şu’len1 Seher vakitlerinde kendisinin güzelliğinin dalgalandığını, ayın parlaklığının onun alnının ışığından olduğunu, gece vaktinde has sarayın önündeki perde, taze gül yapraklarına sarınmış olan koku kendisinden gelen güzel kokudan başka bir şey olmadığını hayalen kendisine söylemektedir. Mevvâc sabâhatin seherde Berk urmada nâsiyen kamerde 1Mehmet Âkif Ersoy; Safahat, 95. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 381 Şeb sahn-ı harem-serâna- perde Matvî evrak-ı verd-i terde Bir şemme kitâb-ı nükhetinden! Akif, mersiyenin sonunda adeta hayatın gerçekleriyle yüzleşerek arkadaşının ölümünün gerçek olduğunu kabullenmektedir. Yine arkadaşı Hilmiye hitab ederek sözler son verir. “Ey hatırasıyla kardığım yâr” nidasıya seslenerek; artık aralarında bir cihanın bulunduğunu, arkadaşının göklerde ilahi güzellikleri seyretme sefasını sürerken kendisinin yerde bıktırıcı ayrılığın azabını yaşamaktayım. Ey hatırasıyla kaldığım yâr Artık aramızda bir cihân var Sen gökte safâ-güzîn-i dîdâr Ben yerde azâb içinde bîzâr Gûşumda bütün terâne şîven Kulağına bir feryad gibi gelen nağmelerin nedeninin artık ayrı cihanlarda olmaları olduğunu, nağmelere dem tutan neyin sesinin feryad olduğunu, akan derelerin şırıltısının birer feryad olduğunu, arkadaşının göklerde hande-zâr ederken, kendisine yadigâr olarak sadece feryad kaldığını söylemektedir1 . Şîven demi nây-i nağme-kârın Şîven cereyânı cûybârın Şîven sesi bâd-ı bî-karârın Şîven bana âh yâdigârın... Sen gökleri hande-zâr ederken 1 Şiirin tamamı için bkz.: Mehmet Âkif Ersoy; Safahat, 94-96. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 382 SONUÇ Ahmed-i Hanî’nin “Kanê Muhammed Beg Gelo? Ka Padîşahê Serhedan?” şiiri ile Mehmet Akif Ersoy’un “Bir Mersiye” şiirini şekil ve içerik bakımından karşılaştırdığımız bu araştırmamızda aşağıda verilen sonuçlar tesbit edilmiştir: Klasik Kürt Edebiyatının en önemli temsilcilerinden olan Ahmed-i Hanî, 17. Yüzyılda yaşamış, âlim, mütefekkir ve hikmet ehli bir şahsiyettir. Mehmet Akif Ersoy ise yeni Türk edebiyatının en önemli temsilcilerinden biri olup şiirlerinin ana özelliği gerçekçi ve toplumcu bir içerik taşımaktadır. Ahmed-i Hanî, yazmış olduğu eserlerinde milli duygulara yer verdiği gibi Akif de şiirlerinde milli duygulara çok sık yer vermiş ve vatan şairi olarak nitelendirilmiştir. Şekil bakımından gerek Hanî ve gerekse Akif şiirlerinde Arapça ve Farsçanın yoğunlukta olduğu ağır bir dil kullanmamışlardır. Yaşadıkları dönemlerde kullanılan dile yakın bir dil kullanmışlardır. Her iki şair de şiirlerini arûz veznini ve kafiyeyi kullanarak yazmışlardır. Her iki şair de şiirlerinde yoğun bir şekilde imgeler kullanarak fikirlerini dile getirmişlerdir. İçerik bakımından her iki şair de şiirlerini sevdiklerinin vefatı üzerine duydukları üzüntü ve kederi dile getirmek için kaleme almışlardır. Ahmed-î Hanî mersiyesini, Bayazid Paşas olan Mîr Muhammed’ın vefatından duyduğu üzüntüyü ve kederi dile getirmek için yazmıştır. Mîr Muhammed, bir padişah olmamasına rağmen Hanî, onu bir padişah olarak görüp o şekilde seslenmektedir. Bu durum Hanî’nin Bayazıd Paşasını ne kadar çok sevdiğinin göstergesidir. Mehmet Akif ise genç yaşta kaybettiği Hilmi adında bir arkadaşının vefatından duyduğu acı ve izdırabı dile getirmiştir. Yaptığımız araştırmalar neticesinde Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 383 Akif’in arkadaşı olan Hilmi hakkında herhangi bir bilgiye rastlayamadık. Her iki şair de şiirlerinde kendilerine mersiye yazdıkları şahsiyetlerin meziyetlerini teferruatlı bir şekilde yazmaktadırlar. Her iki şairin de şiirlerine baktığımızda kendilerinin okuyucularına da bir mesaj vermek istediklerine şahit olmaktayız. Şöyle ki her iki şairde yazdıkları mersiyeler de dünyanın faniliğinin altını çizmekte, dünyada insanların sahip oldukları mal ve mülkü doğru yolda kullanmadıkları takdirde bu mal ve mülkün kendilerine herhangi bir fayda sağlamalarının mümkün olmadığını, her nefsin mutlaka ölümü tadacağını dolayısıyla bu duruma hazırlıklı olunması gerektiğini ve gerçek âlemin uhrevi âlem olduğunu dile getirmektedirler. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 384 KAYNAKÇA Ebû Nuvâs, Dîvân. nşr. Ahmed Abdülmecîd el-Gazâlî, Beyrut: 1404/1984. Ersoy, Mehmet Âkif Safahat, (Haz.: M. Ertuğrul Düzdağ), İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987. Ersoy, Mehmet Âkif, Safahat, İstanbul: Bağcılar Belediyesi Yayınları, 2014. Ersoy, Mehmet Âkif; Safahat, Süleymaniye Kürsüsünde 7. Baskı, (Haz.: M. Ertuğrul Düzdağ), (Ankara: DİB Yayınları, 2012). İsen, Mustafa vd., Eski Türk Edebiyatı, Ankara: Grafik Yayıncılık, 2005. İsen, Mustafa, “Mersiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 2004, 29/218. İsen, Mustafa, Acıyı Bal Eylemek Türk Edebiyatında Mersiye, Ankara: Akağ Yayınları, 1994. İsen, Mustafa, Dile Duran Ölüm, İstanbul: Kapı Yayınları, 2012. İskender Pala, Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Kapı Yayınları, 23. Baskı, 2013. Muhammed b. Ya‘qûb el-Fîrûzabadî, el-Qamûsu’l-Muhît, Kahire: Daru’l-Hadis, 2008. Sadinî, M. Xalit, Feqîyê Teyran, Jiyan Berhem û Helbestên Wî, Stenbol: Nûbihar, 2010. Sönmez, Nesim “Şeyh Ahmed-i Hânî’nin Mem û Zîn Mesnevisinde Ayetlerden İktibaslar (I-IV Bölüm)” Turkish Studies, Volume 13/20, Summer 2018, pp. 665-686. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 385 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 386 TÜRK DÜNYASINI AYDINLATAN MEHMET AKİF ERSOY VE HÜSEYİN CAVİD'İN TÜRK RUHU, İSLAMİ DUYGULARI VE TÜRK GENÇLİĞİNİN MUTLU GELECEĞİ İÇİN UMUTLARI Bağır BABAYEV1 GİRİŞ Sosyo-politik olaylardan zengin olan 19. yüzyılın sonu, 20. yüzyılın başlarında dünyada yeni, güçlü ve büyük siyasi, ekonomik ve sosyal değişiklikler meydana geldi. Yüzyıllardır dünyaya hâkim olan Osmanlı Devleti zayıfladı ve yıkılmak üzereydi. Rus imparatorluğu'nun esaretinde yaşamaya mahkûm olan Türk ulusal toplulukları kendi bağımsızlıklarını kazanmaya çok yakındı. 20. yüzyılın başlarında büyük coğrafyaya yerleşmiş olan Türk milleti, Türk ulusal bilincinin oluşumunda ve onu temel ideolojiye dönüştürmede görmüştür. "Tüm Türk halklarının kültürü özgürlük, zengin maneviyat ve vatanseverlik ile doludur. Bu idealleri gerçek bir mücevher olarak gören Türk halkları her zaman manevi, ahlaki değerlerine sahipti" (Aleskerova, 2013: 381). 20. yüzyılın başlarında halklar bağımsızlıklarını kazanırlar, siyasi haritada yeni devletler ortaya çıkarlar. Bu dönemde hem Türkiye'de hem de Azerbaycan'da çeşitli inançlar, toplumlar ve akımlar Türk kültürünü, Türk eğitimini ve geleneklerini tercih etmiştir. Ulusal topluluklarda ulusal bilinç oluşuyordu. Bu 1 Nahçıvan Devlet Üniversitesi, baqirbabayev59@mail.ru +994 60 220 93 94 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 387 dönemin temeli öz farkındalıktı, yani Türk milli kimliğinin düşüncelere yansımasıydı. “Türk milli bilincini şekillendiren ve geliştiren İsmail Gaspiralı, Yusuf Akçura, Ziya Gökalp, Ali bey Hüseynzade, Ahmed bey Ağaoğlu, Hüseyin Cavid gibi Türk aydınları, Türk ulusal kimliğinin korunması, Türk toplumlarının birincil ideolojik taş olarak tanıtımı, umetcüilikten milliyetçiliğe geçiş için mücadele ettiler" (Veliyev, 2013:318). Bugünkü Türk dünyasının dört tarafında saygı, özen ve nezaketle hatırlanan Mehmet Akif Ersoy, bin yıl sonra bile unutulmayacak!". ”Büyük Türk Dünyası her zaman minnetle hatırlayacaktır. “Akif, yalnızca Türkiye’nin vatanseverleri için değil, aynı zamanda Türk-İslam âlemi için de örnek bir şahsiyettir”. ”Tüm çalışmaları, sosyal yaşamın, ulusun ve Anavatanın tüm deneyimlerinin açık bir aynasıdır. Bu aynanın adı "Safahat"dır. “Yoksul insanların gerçek çehreleriyle yer aldığı şiirler Türk edebiyatında ilk kez M.Âkif tarafından yazılmıştır”. M.Akif, bütün hayatı boyunca Şark âleminin, İslam birliğinin güçlenmesi için çırpınmış, çağdaş bir İslamcı oluş, Meşrutiyet'den Cumhuriyete eserlerinde Türk ruhu ve İslam duyguları korunmuştur. Onun Türk, milliyetçi ve İslamcı duyguları her zaman önemlidir. “İstiklal Marşı”nda Ersoy, Türkün şanlı tarihini, özgürlüğü için can veren Türk cesurlarını büyük bir saygıyla onurlandırdı”. M.Akif’ten ders alan “Azerbaycan'ın dertli şairi Hüseyin Cavid edebiyatda Kur’an ve turan düşüncesiyle”. “20. yüzyılın Türk sosyal düşüncesinin iki kanadıdır”. İslam medeniyetine ve prensiplerine bağlı kalmakla yükselmenin mümkün olacağına inanan M.Akif gibi, Cavid de milli ruh sahibi idi. O, Vatanını, Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 388 halkını, milletini seven, fazilet sahibi olup, Türk Dünyasına ve Türkiye’ye bütün kalbiyle bağlı idi”. M.Akif önce halkı uyandırmaya, daha sonra ise onlarda hâkim olan yanlış din inancını ortadan kaldırarak onlara doğruları öğretmeye çalışır. Aynı düşünce ve çabayı Cavid’de de görmek mümkündür. “Maral”, “Şeyh Sanan”, “Topal Teymur”, “Peygamber” gibi eserlerinde Cavid, Türk-İslam ideolojisini, Turancılığı sanatsal ve felsefi olarak temsil etti. Mehmet Akif Ersoy ve Hüseyin Cavid Anavatanının, milletinin güzel geleceğine, onun Allah'a olan inancıyla, çalışmakla geri kalmışlıktan kurtulacağına inanıyor. Türkiye'nin kalkınmasını isteyen bugünün gençleri, sadece Türkiye'nin İslam'la olan güçlü ulusal birliği sayesinde bunu yapabilecek. M. Akif”in idealindeki Türk geçliği ruh yapısı, tahsil ve terbiye, ilim, çalışkanlık, ümit ve azim, dindarlık, ahlak ve vatan sevgisi başlıklarında ele alınmıştır. Türk gençliğinin ümitsizliğe düşmeyip azmi elden bırakmamalarını ve ileriye bakmalarını istemektedir. Onun “başarısı bu necip millettin başarısıdır” Mehmet Akif Ersoy ve Hüseyin Cavid, Türk-islam dünyasının iki büyük dehasıdır. "Turan saltanatını dehaları ile yüceltmiş, isimleri her zaman milletinin hafızasında olan Mehmet Akif Ersoy ve Hüseyin Cavid, düşünceleri, duyguları ve kaderi aynı olan aydınlardır (Abasova, 2013: 92). "Bu sanatçılar Türk milletini mutlu görmeyi hayal ettiler, eserler yazdılar, özgürlüklerini, hümanizmi, lirik-romantik düşünceleri söylediler, insanlık ve hümanizm adına yazdılar ve yarattılar, öfke ve intikam duygusunun üstesinden geldiler, halk geleneklerine derinden ve sıkı bir şekilde inandılar, duygularını insanlık dışı duyguların üstünde tuttular" (Aleskerova, 2013: 382). Yıllar boyunca Azerbaycan'da Sovyet baskısı yazarların sanatını ve Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 389 fikirlerini kısıtladı. Ancak, Azerbaycan edebiyatçıları, sınırın diğer tarafındaki kardeşlerinden gizlice bilgi almaya çalışırken, fikirlerinden ve sanatlarından etkilendiler. “Türk kültür ve düşünce tarihinin öncülerinden olan Akif hakkında birçok araştırma ve inceleme yapılmış ve birçok değerli eser ortaya konulmuştur. Fakat “İstiklal Marşı”’nı bu millete armağan etmiş olan Mehmet Akif’i bütün Türk milleti, özellikle yeni nesil yakından tanıması gerekmektedir. Çünkü o, memleketin dert ve sıkıntılardan kurtulmasında halkın ve gençliğin eğitiminde ileri sürdüğü görüşleri ve fikirleri ile mükemmel bir rehber, gerçek bir eğitimci, milletimizin ve kültür hayatımızın en çalkantılı dönemlerinde yaşamış ve bu çalkantılı ortamda kendine göre rol üstlenmiş bir aydınımızdır. Bundan dolayı Mehmet Akif Ersoy’un tarihî kimliğine yansıyan çok yönlülüğünün çağdaş yöntem ve tekniklerle araştırılması gerekmektedir” (Aliyeva, 2013: 248). Yaşamda ve yaratıcılıkta kendilerine özgü özelliklerden kaynaklanan birtakım ayırt edici özelliklerin yanı sıra, içlerinde birçok benzer ve tesadüfi an vardı. Yani, bu ikisinin yaşam tarzı, büyük ölçüde birbirine benzeyen düşünür - sanatçıların - çocukluk ve ergenlik yıllarının yanı sıra eğitimleri, bir birey olarak oluşmaları ve sanatsal ve felsefi yaratıcılığa gelişleri büyük ölçüde örtüşmektedir. “Safahat” şairi Mehmet Akif Ersoy'un bağımsızlığının sanat dünyasında kutsallığı iki faktör oluşturuyordu: din ve dil (Abasova, 2013: 92). Büyük şairin solmayan umudu Türk gençliğiydi. Türk dünyası her zaman büyük şairi sonsuz üzüntü ve uzun ömürlülükle hatırlayacaktır.” Eserlerini yirminci yüzyılın başlarında Türk kültür yaşamına damgasını vuran Akif, Türk Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 390 toplumunun önemli meselelerini üstlendi ve millete geleceğe yönelik çözümler bularak çağrıda bulundu". Akif, Doğu'nun imanla dolu kalbini Batı'nın zırhlı duvarından daha güçlü olarak görüyor”. Mehmet Akif Ersoy, islam birliğini güçlendirmek için çalışan gerçek bir mümin olan vatanseverdir. Hayatı ve edebi faaliyetleri sadece Türk vatandaşlarına değil, Türk ve İslam dünyasına da örnek teşkil etmektedir. Ve asıl sebep yine şairin kendisinde. Hayatı boyunca Doğu dünyasını, Islam birliğini güçlendirmek için savaştı. Kendilerine sunulan sosyal mesajlar sadece Türkiye'de değil Azerbaycan'da da algılandı ve yasaklara rağmen halka sunuldu. Türk dünyasından gurur duyanlar, büyük milliyetçiler ve turanlılar, Mehmet Akif Ersoy ve Hüseyin Cavid, Türkiye ve Azerbaycan'ın bağımsızlığı için çok önemli hizmetler sundular. Bu seçkin şairlerin çalışmalarında, vatanseverlik, Türkcülük, Turançılık gibi yüksek ulusal duygular Birliği oluşturmaktadır Mehmet Akif'in şiirlerinin ve yazılarının ana kaynağı olan millimanevi -Türkcülüyüdür. Mehmet Akif'in Türk dünyasını aydınlatan bir kişi olarak Türk milliyetçi ve islamcı duyguları her zaman gündemdedir. Şairin eserleri, tüm Türk dünyası için gelecek nesiller için bir örnek olacaktır. Akif'in solmayan umudu Türk gençliğiydi. Medeniyetin beşiğini İslam dünyası sayan, İslam medeniyetine ve prensiplerine bağlı kalmakla ileri gitmenin mümkünlüğüne ve daim optimist ruhla yaşamaya inanan Mehmet Akif milli ahlakı, ruhu daha önde tutardı. Türk'ün kendi tarihi, edebiyatı, sanatı, kültürü ve çok değerli tarihi edebiyatı vardır. Bu bilge tarihi yansıtan tarihi edebiyatın yaratıcılarından biri, Azerbaycan dramatizminin Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 391 kurucusu Hüseyin Cavid'dir. O, eserlerinde her zaman Türkcülüyü, Türk ruhunu ve Türk maneviyatını korumaya çalışan nadir sanatçılardan biridir. Hüseyin Cavid, İsmayıl bey Gaspiralı'nın "Dil”te, fikirde, işte birliğ" ve Ali bey Hüseynzade'nin "Türkleşme, İslamlaştırma, modernleşme" gibi ideal-politik programlarının yolunu takip etti. Onun en büyük örneği, Türk Birliği, bu birliğin coğrafi bölgesi olan Turan”da yaşayan Türklerin manevi, ekonomik ve politik birliğiydi. “İnançlı bir Türkçü-Milliyetçi olarak tanınan Hüseyin Cavid 1906–1909 yıllarında İstanbul Üniversitesi Edebiyat fakültesinde okumuş, Mehmet Akif’in öğrencisi olmuş, ondan etkilenmiş, hatta Akif’in başyazarı olduğu “Sıratı Müstakim” dergisinde üç şiir yayınlatmıştır. Mehmet Akif’ten ders alan Azerbaycan'ın dertli şairi Hüseyin Cavid edebiyata Kur’an ve Turan düşüncesiyle kadem basmış ve vatana döndükten sonra da Türkiye’de öğrendiklerine sadık kalmıştır” (Gül, 2013:193). 20. yüzyılın başlarında ilerici aydınlar, düşünürler, yazarlar, şairler ve Azerbaycan gazetecileri halkın cehaletten kurtulması için sürekli mücadele ettiler. Hüseyin Cavid de bu mücadelenin ön saflarında savaştı. Hümanizm, insanlık, sevgi ve merhamet fikirleri, Hüseyin Cavid'in eserlerinde lider bir konuma sahipti, eserlerinde tasavvufun ruhu duyuldu. Onun eserlerinde İslam peygamberi- Hz.Muhammed”e (s.a.s.) büyük saygı ve sevgi duyulur, Müslümanları bilime, eğitime çağıran hadislere atfedilir: “Bilim Çin'de olsa bile, onu arayın. Allah, bilime özlem duyanı sever”. Cavid her zaman büyük Yaratıcıya, İslam'ın peygamberine, İslami değerlere saygı gösterdi. Azerbaycan Türk Edebiyatı tarihinde önemli bir yer tutan Şair Hüseyin Cavid (1882-1941), Nahçıvan'da doğdu. “Nahçıvan'ı” Mustafa Kemal Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 392 Atatürk “Türk Kapısı” ve Kazım Karabekir Paşa “Doğu kapısı” olarak adlandırdı. Hüseyin Cavid, aynı zamanda, derin bilgeliği, felsefi şiiri ve eşsiz dramaturjisi ile yaratıcı dünyada ulusal bilincin uyanışında da önemli bir rol oynamıştır. Şiir “Bahar şebnemleri”,” Geçen günler“, “Anne”, ”Meral”, ”Şeyda”, drama” Şeyh Senan”, ”Uçurum”, ”Topal Teymur”, ”Peygamber”, ”Hayyam”, bir trajedi ”İblis”, ”Seyavuş“ eseri, ”Afet" eseri, Türk dünyasına olan bağlılığının bir yansımasıdır (Abasova, 2013: 93). Milli ruhu ifade eden Cavid, Türkcülük duygusuyla ortaya çıktı. Bu özellikler eserinin ana çizgisini “Uçurum”, ”Afet” oyunlarında oluşturuyor. Burada yazar, ulusal ahlakta bulunmayan yabancı etkilerin çirkinliklerini yansıtıyor. Diğer Türk milliyetçileri gibi, Hüseyin Cavid'in Türk milliyetçiliğinin ana kaynağı "Türkcülük, İslamcılık və Çağdaşlık”dır. Şiirlerinde, Mamed Akif Ersoy, Türkiye'nin görkemli tarihini büyük bir saygıyla onurlandırdı, Türkiye'nin özgürlüğü için hayatlarını feda eden, kanlarının son damlasına kadar savaşan şehitlerinin ruhlarına büyük saygıyla onları vatan topraklarının her yerinde iz bırakan unutulmaz cesur insanlar olarak hatırlayıp, büyük bir saygıyla onurlandırdı (Rahimli, 2013:442): Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda, Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda (M. Akif Ersoy,2009). “İstiklal Marşı”nda, Türkiye'nin gelecekteki İstiklalına dair büyük bir inanç ve umut duygusuyla araştırmacılar, düşmana karşı acımasızlığa yönelik çağrının orijinal şiirsel ifadesine de dikkat çektiler. Vatan özgürlüğünün hissedildiği Akif'in en ünlü eserleri, Türk devletinin tehditle karşı karşıya kaldığı günlerde Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 393 yazılmıştır. İlk büyük destan olan “Çanakkale Şehitler"i şiiri, adından da anlaşılacağı gibi, Türklerin Şehitlerin kanıyla tarihte kaydettiği Çanakkale savaşları hakkında yazılmıştır. Şairin ikinci büyük destanı, Bursa'nın işgaline karşı tutumunu ifade ettiği “Bülbül" şiiridir. Ve üçüncü ünlü eseri -“İstiklal Marşı” İstiklal Savaşı'nı anlatıyor. “M. Akif aynı zamanda toplumunu yanlış Avrupalılaşma karşı da uyarmaktadır. M. Akif gibi H. Cavid’de yanlış batılılaşmanın getirdiği olumsuz etkileri ifşa ederek halkı uyarmaya çalışır. H. Cavid’de M.Akif’in etkisiyle şiirlerinde emperyalizme karşı barışmaz bir mücadele yürütür” (Babashova, 2013: 502). Mehmet Akif ' e göre, İslam aleminin çöküş sebebi, İslamiyet'in kendisi değil, kendisini müslüman sayan halkın, bir tarihten sonra, onun ruhunu ihmal ederek, din diye bir batıl inançlar bataklığına saplanmış olmasıdır. Bir düşünür-sanatçı olarak Mehmet Akif Ersoy, 20. yüzyılda Türkiye'de İslam-Türk milliyetçiliği olarak adlandırılabilecek dini-düşünce hareketinin güçlü bir temsilcisidir. İslam Birliğinin ideali, Akif'in bu imana eklediği ulusal renkle birleşince, o zamanın Türk toplumu arasında önemli dini, ideolojik ve sanatsal ihtiyaca bir cevap oldu. M. Akif'in dindarlığında, ahlak ve erdem sevgisi ve halkın iyiliği, güçlü rönesanslarla ve ulusal, sosyal hayatımızdan ödünç alınan yararlı Müslüman geleneklerle birleşince açıkça görülmektedir. "Müslümanlık" denilen ruh-ı ilahi, arasak, "Müslümanız" diyen insan yığınından ne uzak! (M. Akif Ersoy, 2009) Ancak Akif, yalnızca Türkiye’nin vatanseverleri için değil, aynı zamanda Türk-İslam âlemi için de örnek bir şahsiyettir. O bütün hayatı boyunca Şark âleminin, İslam birliğinin güçlenmesi Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 394 için çırpınmıştır (Gündoğdu, 2011: 128). “Ama o idealisttir, anavatanının, milletinin Allah'a olan inancıyla ve Batı bilimini ve teknolojisini geliştirerek geri kalmışlığından kurtulacağına inanır (Özmaden, 2013: 156) : Allaha dayan, sa’ye sarıl, hikmete ram ol, Yol varsa budur, bilmiyorum başka çıkar yol. (M. Akif Ersoy, 2009). Cavid’in içtimai konulu şiirlerinde ve manzumlarında M. A. Ersoy’un etkisi, konu ve duygu benzerlikleri yoğun bir şekilde kendini göstermektedir. M. A. Ersoy’un ve Cavid’in şiir ve manzum konu ve tema açısından “Öksüz Enver”, “Küçük Serseri”, “Geceydi”, “Bir Kızın son Feryadı”, Veremli Kız” gibi şiirlerini örnek gösterebiliriz. Cavid’in sosyal ağırlıklı bu tür şiirlerin esin kaynağı M. Akif’in “Hasta”, Meyhane”, “Küfe”, “İstibdad”, “Seyfi Baba”, “Bebek”, “Köse”, “İmam” gibi şiirleri olduğunu düşünmekteyiz. Çünkü bu şiirler arasında tasvir, üslup ve konu açısından birbirlerine benzemekteler (Babashova, 2013: 501). Medeniyetin beşiğini İslam dünyası sayan, İslam medeniyetine ve prensiplerine bağlı kalmakla yükselmenin mümkün olacağına inanan Mehmet Akif, milli ahlakı, milli ruh telakki eder, onun iflasını en büyük ölüm sanırdı. “Hüseyin Cavid de Mehmet Akif Ersoy gibi milli ruh sahibi idi. Vatanını, halkını, milletini seven, fazilet sahibi biri idi. O, Türk Dünyasına ve Türkiye’ye bütün kalbiyle bağlı idi. Cavid’in eserlerinde Türkiye ve Türkiye ile ilgili konular her zaman önde gelen mevzuların başında yer almakta idi (Karaer, 2013: 316). Mehmet Akif önce halkı uyandırmaya, daha sonra ise onlarda hâkim olan yanlış din inancını ortadan kaldırarak onlara Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 395 doğruları öğretmeye çalışır. Aynı düşünce ve çabayı Hüseyin Cavid’de de görmek mümkündür. Ancak Sovyetler birliğinde onun bazı eserlerinin yönetimce kasten kendi istedikleri gibi yorumlanarak onu dinsiz göstermeye çalışmışlardır (Gündoğdu, 2011: 131). “Fakat Hüseyin Cavid hiçbir zaman dinsiz olmamıştır” (Karaer, 2013: 316). H. Cavid “İblis” (1927) piyesinde her zaman savunduğu milliyet ve Türkçülük mefkûresine sadık kalarak, Türk milletinin şanlı tarihini kurtarmak için yalnız kılıcın kafi gelmediğini bu kurtuluşun ilimle, irfanla, medeniyetle yapılacağı eserinin kahramanlarının dilinden olduğunu ifade ediyor” (Babashova, 2013: 502): Tüm çalışmalarında Cavid, genel bir Türk bağlamında düşünen, ortak bir Müslüman çerçevesinde yazan ve yaratan bir sanatçıydı. Eserlerinin isimleri, konusu, kapsamı ve coğrafyası bu konuya bir kez daha açık bir şekilde tanıklık etmektedir. Ateizmin, kitlesel tanrısızlığın vaaz edildiği bir zamanda, “Peygamber" oyununun yazılması gerçekten büyük ğayret, irade ve cesaret gerektiriyordu. Bir kez daha sanatsal bir biçimde “Topal Teymur” dramını yazmak, sahip olduğumuz görkemli ulusal-manevi değerleri ortaya çıkarmak ve göstermek, bir kez daha Türklerin görkemli geçmişini yansıtmak, tüm Doğu ve Türk tarihinin hor görüldüğü, Azerbaycan'ın ortak Türk bağlamından koparıldığı, ”Sovyet Rusyası önderliğindeki kardeş halkların ailesindeki mutluluğun kutlandığı" bir zamanda, gerçekten büyük bir kahramanlıktı. Büyük oyun yazarı, aşağıdaki sözlerle, Sovyet resmi propagandasına aykırı olarak Türk fatihlerinin hiç aydınlanma ve kültürden yoksun olmadıklarını, ancak kendi ülkelerinde kültür ve sanatın gelişmesine özel önem verdiklerini vurguladı. Turan’a kılıçtan daha keskin uçlu kuvvet, Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 396 Yalnız medeniyet, medeniyet, medeniyet (Cavid, 2005: II, 69 ). Hüseyin Cavid'in neredeyse tüm eserlerinde, özellikle “İblis”, “Topal Teymur”, “Anne”, “Meral”, “Uçurum”, “Şeyh Sanan” dramalarında, “Azer” şiirinde, ulusal kimlik sorunu bir şekilde ya da başka bir şekilde ifade edilmiştir. Bununla birlikte, yazarın sanatsal yaratıcılığında, Türk Ulusal kimliğine dair görüşlerinde dikkat çeken iki ana nokta vardır: 1. Türk Ulusal kimliğinin korunması, Türk toplumlarında daha da genişlemesi; 2. Türk Ulusal kimliğinin yabancı etkilerden ve aşınmadan kurtuluşu (Veliyev, 2013: 319). Sovyet döneminde iktidardaki komünist ideolojinin egemen olduğu bir ortamda, Türk'ün görkemli geçmişi söz konusu değildi. Cavid, eserinde "Uçurum"u Türk Ulusunun uçurumu olarak sembolize etti. Türk, Ulusal kimliğinden uzaklaştıkça, onu yıkıma götüren uçuruma yaklaşır. H. Cavid, “Topal Teymur” adlı eserinde ulusal kimlik meselesine tarihsel açıdan, “Uçurum” da ise modern süreçlerin ve genel Türk bağlamının bakış açısıyla ilişkin tutumunu ifade etti. Yazarın Türk ulusal kimliği konusundaki temel düşüncesi, Türk Ulusal kimliğinin korunmasının Türkler için varoluşun temel ilkesi olmasıdır. Türk, Ulusal kimliğinden uzaklaştıkça, zayıflar, yenilir. Türk ulusal kimliği tarihsel olarak Türkleri koruyan ve onları zafere götüren en önemli kriterdir. "Uçurum" trajedisinde, oyun yazarı ayrıca Türkleri ulusal kimliklerine sadık kalmaya, yabancıların, özellikle Batı'nın olumsuz özelliklerinden uzak durmaya çağırdı : Kahraman Oğuzların, Büyük Ertugrulların Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 397 Sarsılmaz halefleri, Şimdi hep sapkın, azğın (Cavid, 2005: III,75). “Topal Teymur” adlı eserinde yazar, Türk ruhunun hayatına öncülük eden, Türk ahlakına ve kurallarına uyan, Avrupa yaşam tarzına öncülük eden Yıldırım Beyazid'le tanışır ve Beyazid'in yenilgisini yabancı kültüre ve yaşam tarzına olan tutkusunda, Türk Ulusal değerlerinden yabancılaşmasında görür. Yazar sanki okuyucuya bir mesaj iletiyor gibi görünüyor-Türk Ulusal kimliğinin taşıyıcısı ne kadar güçlü olursanız, şanlı Türk Ulusal kimliğinden uzaklaşırsanız o kadar zayıf olursunuz (Veliyev ,2013: 319). "Maral" dramında şöyle diyordu: "Yabancılar kahramanlarına anıtlar dikiyorlar, onlara Büyük İskender, Büyük Napolyon diyorlar. Sadece biz! .... Biz de Cengiz gibi Cihangirleri, Teymur gibi kahramanları karartmak istiyoruz!” (Cavid, 2005: II,70). Burada dikkat çeken en önemli noktalardan biri de, Teymur ve Cengiz Han'la ilgili kabaca aynı görüşün Tatar türkolog Yusuf Akçura'nın “Cengiz Han” adlı makalesinde yer almasıdır: “Napolyon'u Osmanlı Devletine büyük zarar veren ”büyük" olarak adlandırmamıza rağmen, onlara Teymur, Cengiz'in sözlerinde bulunmayan sıfatlar getiriyoruz. Büyümeyi düşünmüyoruz, onlara başkalarının gözünden baktığımız gerçeğinden kaynaklanıyor" (Aliyev, 2002: 285). Hüseyin Cavid, İslam ideolojisinin hiçbir zaman zor'a dayanmadığını, inancına, sevgisine öncelik verdiğini, diğer dinlere de saygılı davrandığını belirtti. Bu düşünceleri ”Şeyh Sanan”,”Peygamber”, ”İblis"eserlerinde izlenebilir. Bu nedenle H. JCvid'in yazar, kişilik olarak beraat etmesinden sonra bile, Sovyet ideolojisinin uzun zamandır eserlerini bilimsel olarak, Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 398 nesnel ve temel olarak analiz etmesine izin vermemesinin nedeni budur. Bu anlamda Türk ve İslam kültürü, Cavid'in eserlerinde birliktir. Bu bakımdan H. Cavid ve A. Hüseyinzade, M. Hadi, Ağaoğlu gibi İslam'ın yenilenmeye aykırı olmadığı sonucuna vardı ve doğada her şeyin değişip geliştiğine inanıyordu. Ancak İslam hiçbir zaman değişime ve uzlaşmaya karşı değildi. Bu nedenle Cavid, Allah'ın dinini yeryüzünde yaymış ve onu vaaz eden peygamberlere büyük takdir vermiştir. “H. Cavid'in estetik vizyonunda dine, İslam'a karşı tutum önemli bir yer tutmaktadır. O, gerçek yasaların ve İslam'ın ilkelerinin savunucusudur. Ancak İslam ülkelerinde yanlış, dayatılan İslam'a ve geri kalmışlığa itiraz ediyor. Ve "Şeyh Sanan" trajedisinde mistik bir karakter ifadesi var. Aslında, bu şüphe güzel bir geleceğin idealiyle birleşiyor (Özmaden ,2013:156). SONUÇ Yirminci yüzyılın başlarında var olan türkleşme fikri ileri aydınlar tarafından desteklendi ve ciddi adımlar atıldı. Dil Birliği, din Birliği, düşünce birliği alanında çabalar gösterildi. Bu çabayı gösteren düşünürlerden biri Hüseyin Cavid idi. Cavid, dilin Birliği fikrine kendini feda etti. Bugün türklüğümüzü, demokrasimizi İslamsız hayal etmek imkansızdır. Köklerimize olan bağlılığımız, ulusumuzun tarihsel olarak dışsal kargaşa karşısında deforme olmasını önleyen ve aynı zamanda ulusumuzu güçlendiren köklerimize olan bağlılığımız, dinimize dönüşümüz olabilir. Sovyetler Birliği'nde, Cavid'in bazı eserlerini kendi takdirlerine göre yorumlayarak, onu dinsiz kılmaya çalıştılar. Fakat H. Cavid hiçbir zaman dinsiz olmamıştı. Hayatının geri kalanında yalnız olan Allah'ın varlığına inanan Cavid, hiçbir eserinde Allah'ı inkar etmedi, Allah'ın varlığına ve gücüne Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 399 inanıyordu. “İblis” dramasında, Arif'in Tanrı'ya hitap eden monologu bunun en açık örneğidir! "Peygamber" eserinde, Cavid'in ahirete olan inancına şahit oluyoruz. Bana gülmekdesiniz gerçi bu gün, Var yarın sizler için korkulu gün. O zaman işte ölenler dirilir, Kim ne yapmışsa ceza çektirilir Cavid, Azerbaycan'ın Sovyet Rusya tarafından işgal edilmesinden sonra Turan fikrini ısrarla sürdürdü. Çünkü zihninde, Turan dışındaki herhangi bir vatan fikri yokdu. Bu açıdan bakıldığında, Ulusal kültürü, ulusal ruhu ve Sovyet Azerbaycan döneminde sömürgeciliğe karşı türkçülüyün en önemli örneğini savunanlar arasında H.Cavid özellikle öne çıktı. Sovyet Rusya'nın Azerbaycan'ı işkalinin sonucu olan Azerbaycan Türkcülüyünü, aksine, her dramasında ve şiirinde canlı tutmaya çalıştı. Muhammed Amin Resulzade'nin görüşüne göre, “Uçurum”, “İblis” ve “Seyavuş” gibi eserlerde Hüseyin Cavid hümanizm fikirlerini yaymış ve bu nedenle zamanının acımasız rejimini şiddetle eleştirmiştir. En kararlı devrimci gibi yazılan bu eserde, parlak şair, milliyetçilik ve Türkcülük fikrine özel bir yer ayırıyor: kahramanın diliyle, Turan 'ı kurtarmak için tek bir kılıç yeterli değil. “H. Cavid “İblis” (1927) piyesinde her zaman savunduğu milliyet ve Türkçülük mefkûresine sadık kalarak, Türk milletinin şanlı tarihini kurtarmak için yalnız kılıcın kafi gelmediğini bu kurtuluşun ilimle, irfanla, medeniyetle yapılacağı eserinin kahramanlarının dilinden ifade ediyor. Mehmet Akif gibi Hüseyin Cavid de İslam’a gönül vermiş, imanlı, erdemli bir insan, “Bütün Müslümanlar ancak kardeştirler” deyişine bağlı bir sanatkâr olmuştur. Ondaki iman Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 400 gücü sosyal hayattaki bütün zorlukların üstesinden gelecek bir hazinedir (Karaer, 2013:311). Ne yazık ki, bu şairlerin ve yazarların aynı kaderi paylaştıkları gerçeği de tesadüfi bir karşılaşma değildir. Vatanlarını, milletlerini, dinlerini en çok seven bu aydınlar, Türkiye'de Akif gönüllü sürgüne mahkum edilirken, Azerbaycan'da önce sürgün edilen ve daha sonra idam edilen Hüseyin Cavid , Ahmed Cavad, Mikayıl Muşfig gibi ölümsüz şahsiyyetlere karşı çeşitli suçlamalar getirildi. "Panislamistler", "Pantürkistler", "Vatan hainleri" olarak etiketlendiler. Akif, eserlerinde yaşadıklarını yansıtıyordu ve bize miras bıraktı. Dolayısıyla, çatışma sırasında edebi yeniliklerle eşit olarak yaşananlardan ders çıkarmanın gerekli olduğu sonucuna varılmıştır. M.Akif gibi ayrıcalıklı bireyler, miras aldıkları eserleri sayesinde bize her zaman doğru yolu gösterirler (Gündoğdu S.,2013: 408). M. Akif realist, H. Cavid Romantik tarzın temsilcisidir. İkisi de idealisttir. H. Cavid'in romantizminde gerçekçiliğin bir payı vardır. M. Akife İslamcılık, her ne kadar Cavid'de türkcülüyü daha belirgin bir şekilde gösterse de, üslup farklılıkları, her iki sanatçının estetik görüşleri birbirine yakın ve çoğu durumda birbirini tamamlıyor. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 401 KAYNAKÇA: “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.165-168). Abasova Elmira (2013). Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid’in şiirsel dünyasının ulusal ruhu ve İslami duyguları hakkında. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.91-95). Ali Akif ((2021). "Bin yıl geçse bile Akif unutulmayacak". Reyting.az https://reyting.az... 15-03-2021. Aliyev Aybeniz (Kengerli). Azerbaycan romantiklerinin eserlerinde Türkcülük. Bakü, Elm, 2002. Aliyeva Minare. Çocukların milli ruh ve vatanseverlik eğitimi bağlamında Mehmet Akif Ersoy'un şiirlerinin rolü. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.244-248). Aleskerova Sakibe (2013). M.A.Ersoy ve H.Cavid'in eserlerinde ideal gerçeklerin problemi. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.381-385). Ayaz Hayrettin (2013). Mehmet Akif ve Hüseyin Cavid'in şiirlerinde estetik imge. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.140-147). Babayeva (Ezimova) Eşkane (2008). Necip Fazil Kisakürek’in ideoloji bakimdan etkilendiği şair. “I. Uluslararası Mehmet Akif Ersoy Sempozyumu Bildiriler Kitabı”19-20-21 Kasim 2008. Cilt I. Mart 2009 Burdur. 488 sah. (ss.239-246). Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 402 Babashova Zhala (2013). Büyük türk yazarı Mehmet Akif Ersoy’un Azerbaycan’ın ünlü şairi-dram yazarı Hüseyin Cavid sanatındaki etkileri. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.495-504). Bayramlı Zekulla (2013). Cavid'in kimliği. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.492-495). Cavid Hüseyin (2005). Eserler. Beş cilt. Derleyen: Turan Cavid. Cilt I, Bakü, "lider Yayınevi", 2005, 256 s. Cirhinlioğlu Zafer, Musa Tektaş (2019). Mehmet Akif Ersoy’un Şiirlerinde Sosyolojik Temalar. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 2019 7(1) SS.99–109. Çitçi Sinan (2013). Mehmet Akif’in Örnek şahsiyeti. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.514-523). Ersoy Mehmet Âkif; (2005) Safahat, (M. Ertuğrul Düzdağ), Çağrı Yayınları ikinci baskı, İstanbul Ersoy Mehmet Âkif. (2009). Safahat. (Haz: Hüseyin SuAbdurrahim Karadeniz). İstanbul: Hece Yayınları. Guliyev Elman. Türk halklarının Edebiyatı. Bakü, "Conatant empari", 2011, 568 S. Karaer Nihat ((2013). Mehmet Akif Ersoy'un Kafkas aydınlanması ve Kafkas aydınlanması üzerine etkileri. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.311-318). Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 403 Kuliyev Elman (2008). Mehmed Akif Ersoy yaratıcılığında Türk zafer tarihi ve istiklal duygularının terennümü. “I. Uluslararası Mehmet Akif Ersoy Sempozyumu Bildiriler Kitabı” 19-20-21 Kasim 2008. Cİlt I. Mart 2009 Burdur. 488 sah. (ss. 187-190). Gurbanov Rasim (2013). Mehmet Akif Ersoy ve Hüseyin Cavid'in sanatı, Türk-İslam dünyasının ve dünya kültürünün iki büyük olayıdır. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.360-363). Gül Mustafa (2013). Mehmet AKIF Ersoy ve Hüseyin Cavid eserlerinde optımızm. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.193-196). Gündoğdu Seriyye (2011); “Mehmet Akif Ersoy’un Şiirlerindeki Sosyal Mesajların XX. YY’ın Başlarında Azerbaycan Şairlerine Etkileri”, Uluslararası Mehmet Akif Ersoy Sempozyumu (Mehmet Akif Ersoy’un Balıkesir’e Gelişinin 91. Yıldönümü Anısına), Balıkesir. Gündoğdu Seriyye, Gündoğdu Bayram (2013). M. Akif Ersoy'un Yirminci yüzyılın başlarındaki Azerbaycan şairlerine etkisi. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.402-408). Memmedli Parvana (2013). Mehmet Akif Ersoy, Ahmed Cavad ve Mir Mehti Etimad gibi Türk dünyasının ünlü edebi şahsiyetlerinin eserlerinde ortak bir tema. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 404 Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.333-339). Özmaden İbrahim (2013). Mehmet Akif ve Hüseyin Cavid'in estetik bakışları. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.157-161). Rahimli Terane (2013). Mehmet Akif Ersoy ve Hüseyin Cavid eserlerinde Türkçülük ve Turancılık fikirlerinin söylenmesi. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.442-445). Hasiyet Rustam. Türk dünyasını işıklandıran Mehmet Akif Ersoy. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.138-139). Veliyev Nizami (2013). Hüseyin Cavid'in eserlerinde Türk ulusal kimliği. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss. 318-321). Zerqan İrade (2013). İki kişilik: aynı yaşam felsefesi. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 405 MEHMET AKİF ERSOY VE AHMET CAVAD'IN ESERLERİNDE BAĞIMSIZLIK MÜCADELEMİZİN ŞANLI İŞARETİNİN ZİKRİ Reşad ASGEROV1 , Bağır BABAYEV2 GİRİŞ Türkiye ve Azerbaycan'ın önde gelen düşünürleri Mehmet Akif Ersoy ve Ahmed Cavad'ın eserleri, vatan sevgisi, Anavatanın yüceltilmesi ile tamamen bağlantılıdır. Mehmet Akif Arsoy, hayatını Türk Kurtuluş Mücadelesine adadı. Ulus'un Türk kimliğiyle gurur duyduğunu söyleyen Mehmet Akif, Türk devletinin asla sömürge egemenliği altında olmayacağına ve seçkin bayrağının sürekli başının üstünde sallanacağına inanıyordu. Çünkü bu bayrak yıllardır kahramanlık tarihinin en seçkin mükemmelliğini taşıyor. Kimsenin bu bayrağa, özgürlüğe meydan okumaya cesaret edemeyeceğine dair güvence veriyor. İstiklal Marşı’nda “Hakkıdır, hür yaşamış bayrağımın, hürriyet, Hakkıdır; hakka tapan, milletimin istiklal” söyleyen şair, halkının vatansever ruhunu daha görkemli bir şekilde ifade etti (9). Ünlü Azerbaycan’ın bağımsızlık şairi Ahmed Cavad, Mehmet Akif Ersoy gibi faaliyetleri ve yaratıcılığı ile halkın ulusal kimliğini aydınlatmak, uyandırmak ve anlamak için savaştı (Cavad,2005:114-118). Azerbaycan'ın bağımsızlık mücadelesinde Üç Renkli bir bayrak elde etmek için binlerce 1 Azerbaycan Ulusal Bilimler Akademisi Felsefe ve sosyoloji Enstitüsü asgarov_rashad@mail.ru, Tel: +994503789929 2 Nahçıvan Devlet Üniversitesi, baqirbabayev59@mail.ru, +994602209394 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 406 canın feda edildiğini belirterek, özgürlüğün kolay olmadığını özellikle kaydetti. Böylece, Anavatan oğullarının kahramanlığını söyleyen şair, Anavatanın özgürlüğü için dökülen kanın yeryüzünde kalmadığını, ancak sürekli gururla çırpınan bir bayrak üzerinde somutlaştığını vurguladı. Karadeniz, Türk bayrağına bakarken, şairin içinde büyüklük ve kahramanlık dolu bir hikayenin ne kadar büyük olduğunu vurguladı (Cavad,2005:140). Ulusal bağımsızlığın mücahitlerinden biri olan Ahmed Cavad, kendini ülkesinin “hak söyleyen sesi” olarak adlandırdı. Şairin şiirleri "Neden doğdun", "Al bayraga"da sanatçının Anavatanının bağımsızlığının sembolü için sınırsız sevgisinin gurur duygusunu yansıtıyor. Şair ayrıca Türk bayrağına kazınmış bir Ay yıldızına da hitap ediyor. Sanki dünyanın Göksel sembolleri olarak hareket eden ay ve yıldızlar, bu bağımsız Türk devletinin gücü için bir cennettir. Anavatanının kutsal ve ölümsüz olduğunu söyleyen Mehmet Akif Ersoy, Ahmet Cevad ile dayanışma içinde, yüksek zirvelerde çırpınan bayrağımıza dökülen kanın helal olduğunu söyledi. Bu nedenle, bu bayraklar özgür yaşamın sembolüdür. 100. yıldönümünü çok kısa bir zaman farkıyla kutladığımız bağımsızlık yürüyüşleri, Türk dünyasının Birliği ve gelecekteki gelişimi için de çok önemlidir. Bulgular: Türk dünyasının farklı iki coğrafyasında doğan, sadece yaratıcılıkları ile değil, yaşamlarındaki benzerliklerle de yakın olan Mehmet Akif Ersoy (1873-1936) ve Ahmed Cavad (1892- Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 407 1937) hemen hemen birbirine benzeyen inançlı, imanlı, mütevazı bir ailede yetişmişlerdir. 1920 yılına kadar yazdığı şiirleri ile Ahmed Cavad Azerbaycan istiklalinin en sevilen şairi olarak tanınmıştır. O, bir taraftan Mehmet Akif gibi şiirleri ve faaliyeti ile halkı uyandırmağa çalışmış, diğer taraftan da ona karşı planlı olarak yapılan baskılara göğüs germiştir. Her zaman mahkemelerde “hak”, “adalet” adı altında korku ve baskılara maruz kalan Ahmed Cavad’ı ezmeğe, çalışmışlardır (Gündoğdu S., 2008: 733) Milli yürüyüş, halkın, ülkenin bağımsızlığını ve gücünü, Vatan ve bayrağa olan sevgiyi, özgürlük, bağımsızlık ve şağdaşlık konusundaki coşkuyu, vatanseverlik duygusunu yansıtır ve özel günlerde, resmi törenlerde, uluslararası spor müsabakalarında müzikle gerçekleştirilen şiirsel bir eserdir. Mehmet Akif Ersoy ve Ahmed Cavad, Türkiye ve Azerbaycan'ın birbirini destekleyen “İstiklal Marşı” yazacak kadar şanslıydılar. Bağımsızlık mücadelesinin en zor aşamasında, halkı "vatan, millet, bayrak" gibi kutsal bir amaçla birleştiren, ulusun duygularını ifade edecek, insanları, kalpleri heyecanlandıracak, gözyaşlarını gözyaşlarına ayıracak manevi bir atmosfer yaratan ulusal bir yenilenmeye ihtiyaç duyulmaktadır. “İstiklal Marşı”'nın doğuşu da tam olarak budur. Mehmet Akif Ersoy Türkiye Cumhuriyeti'nin, Ahmed Cavad Azerbaycan Halk Cumhuriyeti'nin milli “İstiqlal Marşı”nın yazarlarıdır. Türkiye'de, Azerbaycan'da doğmuş olmalarına ve farklı yerlerde ve zamanlarda yaşamalarına rağmen, yaşamlarında ve çalışmalarında ortak temalarda benzer birçok paralellik vardır. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 408 Mehmet Akif Ersoy ile Ahmed Cavad’ın yaşamlarında olduğu gibi yaratıcılıklarında da paralellikler ve benzerlikler çoktur. Hemen hemen aynı dönemi paylaşan bu iki şair, tarihin acılarını aynı zamanda tatmışlardır. Vatanını, Milletini seven, onun iyiliği için canını feda etmeye hazır olan, geçmişine saygılı bu insanlar gerek yaşamları, gerekse yaratıcılıkları ile Türk dünyasının unutulmaz şahsiyetleridir (Karaer, 2013: 314). Türk dünyasının bin yıllık müezzam geçmişinden günümüze kadar birçok devlet adamı, şair, yazar ve diğer sanat adamı büyüdü. Fakat onlardan çok azı nesillere ışık tutabildiler, varoluş dönemlerini aşarak yolu açabildiler.Bu olağanüstü şahsiyetlerden biri, Çanakkale şehitlerinin ünlü şarkıcısı Mehmet Akif Arsoy, İstiklal Marşı'nın ölümsüz yazarı, Türk milletine ve Anavatanına olan sınırsız bağlılığıyla tanınan ve kendisini Türk milletinin ruhuyla ebedi tahtı yapan ölümsüz yazarıdır. Ulusal ve İslami duyguları bir araya getiren Mehmet Akif, ulusunun ve Anavatanının ilerlemesini istedi, eserlerinde Türke ve Türklüye düşman ülkelerin her birine karşı nefreti dile getirdi, Türklerin savaşma kararlılıkları karşısında onları bir kez daha deneyimleyeceklerine inandı ve bu inancı şiirlerinde yansıtıyordu. Mehmet Akif samimi bir müslümandı, sarsılmaz bir inanç ve hareket adamıydı. Ondan önce hiçbir şair, ulusun ve Anavatanın sevgisini İslam'la bu kadar güzel bir şekilde birleştiremedi, ulusun şehitliğe, kahramanlık adına o kadar çok sevgiyi, Türklerin en zor zamanlarında vatan adına aşılayamadı. İslam'ı kahramanca bir din olarak gören Mehmet Akif, vatan sevgisini, sonsuz sevgiyi ve hakkı savunan inanç sistemini ilk Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 409 yaratıcı dönemlerde "İslam Birliğinin" en ateşli propagandacılarından biri olarak gördü. Mehmet Akif'e göre, birçok düşünür İslam'da İslam'ı tam olarak anlamayan Müslümanların yanlış fikirleri dile getirmesinin nedenini gördüler. Düşünür, “Eğer İslam dünyası teknolojide geride kalıyorsa, bunun nedeni dinde değil, İslamcılık adına yanlış davranışlarda aranmalıdır” dedi. Gerçek Müslümanlık en büyük kahramanlıktır. Mehmet Akif'in neredeyse tüm şiirleri dini ve milli niteliktedir. Türk toplumuna, eğitim ve yetiştirme okulu olan, inanç, ahlak ve ulusal duygulara sahip olan bir şehirde ataletten kurtulmaya çağırdı. Türk tarihinde ulusal birlik ve eşitlik örneklerinin en canlısı şüphesiz ulusal mükemmellikle bağlantılıdır. Ulusal kendini geliştirme ruhu, kılıcın ve kalemin bir araya geldiği ve maddi gücün manevi güçle birleştiği anlarda başarılı olur. Bu ruh, düşman ordularının Türklere karşı savaşan birçok ordudan önce Türklerin manevi gücü tarafından yenildiği ve tarihin gidişini değiştiren “Çanakkale Savaşı”nda kendini gösterdi. Bu vesileyle Mehmet Akif ünlü destanını “Çanakkale Şehitlerine” diye yazdı. Bu şiirde şair, yenilmez bir Türk askerinin şehitliğinin ölümsüzlüğünü seslendirdi. Böyle zor bir dönemde Mehmet Akif, Türk dilinde yazılmış şiirleri, Türkiye Büyük Millet Meclisi'ndeki faaliyetleri ile Türk İstiklal Mücadelesi'ne katıldı, halkın Mustafa Kemal Paşa çevresinde birleşmesini istedi. Tarihte tarihin gidişatını değiştiren, büyük dalgalar yaratan bu tür kişilikler ve olaylar vardı. Büyük Mustafa Kemal Atatürk de böyle bir kişilikti, "Çanakkale Savaşı" böyle bir olaydı. Hareketin doğrudan katılımcısı ve ilahisi Mehmet Akif Ersoy, “İstiklal Marşı”nı yazdı ve şanlı Türk milletini alkışladı. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 410 Bu, Türk gençliğinin büyük düşünür şairi Mehmet Akif Ersoy'un son vasiyetidir: Sahibsiz olan memleketin batması haktır, Sen sahib olursan, bu Vatan batmayacaktır! (Ersoy, Safahat, 2009). Lakin kaderleri onları genç yaşlarından itibaren büyük sıkıntılara sokmuş, acılı bir hayat yaşamağa mecbur etmişti. Defalarca haksız yere heps olunan A. Cavad’ın yaşadığı sıkıntılar, hiçbir zaman onun iman ve inancını kıramamıştır. Azerbaycan’ın 28 Nisan 1920’de Rus işgaline uğramasıyla beraber kendisini Pantürkistlik, halk düşmanlığı ve vatan hainliği ile suçlayarak bütün hayatını alt-üst edenler, onu 1937 de kurşuna dizerler (Kazımova, 2008: 265; Hacıyeva, 2008: 492) ve ancak böylece sesini kesip kalemini susturabildiler. Bu iki şairin ortak yönlerinden biride İstiklal uğrunda canları ve kalemleri ile çarpışarak milleti ayakta tutmaya çalışmalarıdır. Biri Türkiye devletinin “İstiklal Marşı’nın, diğeri ise Azerbaycan’ın Devlet Himni”nin yazarlarıdır (Kazımova, 2008: 268). Bu marş ve himnin bir mısraını yazmak için mukayese edilmeyecek Vatan ve millet sevgisine sahip olmak gerekirdi ki, bu da yalnız onlara nasip olmuştur. Onların her ikisi de Milli mücadele kahramanıdırlar. 20. yüzyılın başlarındaki Azerbaycan Romantik şiirinin temsilcisi olarak A. Cavad'ın Türkiye ile edebi bağların geliştirilmesinde, Türkcülük ve bağımsızlık fikirlerinin oluşumunda ve tanıtımında, iki ülke arasındaki sosyo-politik, edebi-kültürel bağların güçlendirilmesinde, Türkiye'nin İstiklal şairleriyle bağların genişletilmesinde, Cavad'ın yararları muazzamdır. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 411 İşte asıl nedeni, Sovyet İmparatorluğu döneminde yetmiş yıldan fazla bir süredir eserinin takdir edilmemesi, basılmaması, Bolşevik ideolojik ilkelere karşı kaba sosyolojik yaklaşım nedeniyle her zaman eleştirilmemesi ve Türklerin, Türkiye'nin bağımsızlığı ve sevgisi hakkındaki şiirlerinin halk tarafından gizli tutulmasının ana sebebidir. H.Cavid olarak, Türkiye'ye bağlı şairlerle birlikte A. Cavad da pantürkist, hain, “halkın düşmanı” olarak adlandırıldı ve 1937 baskısının kurbanı oldu. Ancak Sovyet iktidarının çöküşünden sonra, Azerbaycan'da ulusal bir kavramın yaratılmasıyla bağlantılı olarak, bastırılmış sanatçılarımızın yaratıcılığını nesnel olarak değerlendirmek için koşullar yaratıldı. Son yıllarda bu yöndeki araştırmalar artmıştır ve Ahmed Cavad hakkında araştırmalar ortaya çıkmıştır. Bununla birlikte, Türkiye ile olan ilişkileri, konuyla ilgili çalışmaları, Türk görüşleri hakkında bir sıra araştırmalar yapılmaktadır. A. Cavad ayrıca sadece Azerbaycan'ın değil, tüm Türk dünyasının ve halklarının kaderini, geleceğini de düşünmüş, birlik hayalini kurmuştur. Onların hayatlarını ve ilerlemelerini birbirinden ayrı olarak hayal bile edemezdi. Her zaman Türkiye'nin rolüne özel önem verdi. Türk kültürünün parçalanmamasını, Birliğinin daha da güçlenmesini diledi. 20. yüzyılın başlarında Azerbaycan edebiyatında ve milli bilinç tarihinde A. Cavad'ın kendi yeri, kendi çizgisi vardır. Genel olarak, Türk faktörü hem Ahmet Cavad'ın eğitiminde hem de yaratıcılığında hem kişisel kaderinde önemli bir rol oynamıştır. Osmanlı Türk atmosferinin A. Cavad’ın şiiri üzerindeki güçlü etkisi, Balkan ve Cihan savaşları yıllarında derinleşen ve genel türkcü bir vizyon haline gelen Gence gymnasium'daki eğitimiyle başlıyor (Memmedli, 2010: 15). Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 412 Ahmed Cavad, dokunaklı, lirik ve romantik bir tarzda, Osmanlı Türklerinin Azerbaycan halkına karşı yerli tutumlarını, kardeşlerine ve umutlarının yeri olarak ona karşı tutumlarını anlattı. Böylece şair, her iki Türk halkının beslediği sevgi ve akrabalığın karşılıklı olduğunu gösterdi. Memed Akif Ersoy ve A. Cavad'ın eserlerinde en çok bağımsızlığa ve türkcülük fikrine dair şiirlere ilgi duyuyorlardı. Kendisinin de onun gibi birçok mektup yazması tesadüf değildir. İlginçti ki, genellikle M. Akif'in şiirlerinde Arapça, Farsça kelimeler vardırsa da, sözleri basit, anlaşılır bir halk dilinde. Örneğin: Deniz dalgasız olmaz, Gönül sevdasız olmaz. Yarı güzel olanın, Başı belasız olmaz (Memmedli, 2010: 72). M. Akif'in “İstiklal Marşı” (Türkiye milli marşı) ve “Ceng şarkısı”'nın ve A.Cavad'ın “Azerbaycan” (Azerbaycan milli marşı) ve “Marşı” nın şiirleri fikir, tema ve ruh bakımından çok benzerdir. A. Cavad ve M. Akif gibi özgürlüğü korumak için şiirden ilham aldı: Azerbaycan, Azerbaycan! Ey kahraman evlatın Şanlı vatanı! Senden ötrü can vemeye cümle hazırız! Senden ötrü kan dökmeye cümle kadiriz. Üç Renkli bayrağınla mesut yaşa!.. (Cavad, 2005: 213). Aynı dönemde Millî Eğitim Bakanı Hamdullah Suphi Bey'in ricası üzerine arkadaşı Hasan Basri Bey kendisini ulusal marş yarışmasına katılmaya ikna etti. Konulan 500 liralık ödül Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 413 nedeniyle başlangıçta katılmayı reddettiği bu yarışmaya, o güne kadar gönderilen şiirlerin hiçbiri yeterli bulunmamıştı ve en güzel şiiri Mehmet Âkif'in yazacağı kanısı mecliste hâkimdi. Mehmet Âkif'in yarışmaya katılmayı kabul etmesi üzerine kimi şairler şiirlerini yarışmadan çektiler. Şairin orduya ithaf ettiği İstiklâl Marşı, 17 Şubat günü Sırat-ı Müstakim ve Hâkimiyet-i Milliye'de yayımlandı. Hamdullah Suphi Bey tarafından mecliste okunup ayakta dinlendikten sonra 12 Mart 1921 Cumartesi günü saat 17.45'te “İstiklal Marşı” olarak kabul edildi. Âkif, ödül olarak verilen 500 lirayı Hilal-i Ahmer bünyesinde, kadın ve çocuklara iş öğreten ve cepheye elbise diken Dar’ül Mesai vakfına bağışladı. Eser, Türk topraklarının önemli bir kısmının kaybolduğu, ülkenin kaderinin Anadolu'daki kavgalar sırasında çözüldüğü bir dönemde yazılmıştır ve şairin inancı kısa bir süre sonra gerçekleşmiştir. Mehmet Akif'in bu şiirinin artık Türkiye'nin ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'nin “İstikal Marşı” olduğunu unutmayalım. Türkiye'de yaşanan sıkıntı dönemini yansıtan Mehmet Akif'in şiirlerinde inanç ve umut var. Hakkıdır, hür yaşamış bayrağımın, hürriyet; Hakkıdır; hakka tapan, milletimin istiklal (Ersoy, Safahat, 2009). Kafiyesi, dili kendi yerinde, akıcılık ve berraklıktan bahsetmeye değmez. Şair, kelimenin tam anlamıyla böylesine muhteşem ve kelimenin tam anlamıyla cesur bir şiir yazarak, ağızdan ağza bir kelime seçmiş gibi görünüyordu. Böyle bir soru da ortaya çıkabilir, bu şiirde övgüye değer bir soru var mı? Sorumun kendim cevapı: bu şiirde şair sadece Türk olmanın ne Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 414 demek olduğunu açıkladı. Böylece, Türk vatanseverinin doğasında bulunan birçok özelliği şair, özgürlük için sallanan kanatların gölgesinde gurur ve gurur duygusuyla tanımladı. ve bunun üzerine, şiirin anlamı tek bir eylem üzerine inşa edilmiştir: Kan Kırmızı Türk Bayrağı. Ve bu sefer, yukarıda bahsettiğim “özgürlük için kanat çırpma” nın el yapımı kırmızı Türk Bayrağı olduğunu güvenle söyleyebiliriz. Şiiri okuduğunda ve misralar arasındaki mesafede, geleceğe de büyük bir gözle tavsiyede bulunur. O, toprağımızı, vatanımızı korumamızı, onun gözetiminde durmamızı tavsiye ediyor. “İstiklal Marşı”, halkın gözlerini açmanın, özgürlüğe çağrılmanın bir aracıydı. Kafiyesi, dili kendi yerinde, akıcılık ve berraklıktan bahsetmeye değmez. Şair, kelimenin tam anlamıyla böylesine muhteşem ve cesur bir şiir yazarak, ağızdan ağza bir kelime seçmiş gibi görünüyordu. Böyle bir soru da ortaya çıkabilir, bu şiirde övgüye değer bir soru var mı? Sorumun kendim cevapı: bu şiirde şair sadece Türk olmanın ne demek olduğunu açıkladı. Böylece, Türk vatanseverinin doğasında bulunan birçok özelliği şair, özgürlük için sallanan kanatların gölgesinde gurur ve gurur duygusuyla tanımladı. ve bunun üzerine, şiirin anlamı tek bir eylem üzerine inşa edilmiştir: Kan Kırmızı Türk Bayrağı. Ve bu sefer, yukarıda bahsettiğimiz “özgürlük için kanat çırpma”nın el yapımı kırmızı Türk Bayrağı olduğunu güvenle söyleyebiliriz. Şiiri okuduğunda ve misralar arasındaki mesafede, geleceğe de büyük bir gözle tavsiyede bulunur. O, toprağımızı, vatanımızı korumamızı, onun gözetiminde durmamızı tavsiye ediyor. “İstiklal Marşı”, halkın gözlerini açmanın, özgürlüğe çağrılmanın bir aracıydı… Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 415 Mehmet Akif Ersoy'un şiirleri Safahat’da toplanmıştır. Bütün şiirleri burada bulunabilir, ama ilginç olan şu ki burada “İstiklal Marşı” yoktur. Evet, şairin eserinin başyapıtı bu koleksiyona dahil edilmedi. Ve neden sorulduğunda şöyle dedi: "Bu şiir artık yazılmayacak ve ben onu yazamam. Böyle bir şiir yazmak için o günleri görmeniz, o günleri yeniden yaşamanız gerekir. Bu şiir artık benim değil, milletindir. Bu, benim millete en değerli hediyem. Allah bu millete bir daha “İstiklal Marşı” yazdırmasın". Akif, yalnızca Türkiye’nin vatanseverleri için değil, aynı zamanda Türk-İslam âlemi için de örnek bir şahsiyettir. O bütün hayatı boyunca Şark âleminin, İslam birliğinin güçlenmesi için çırpınmıştır. (Gündoğdu S. 2011: 128). Şairin Safahat adı altında toplanan şiirleri 8 kitaptan oluşmuştur. Şair, İstiklâl Marşı'nı Safahat'a koymamıştır. Nedenini ise şöyle açıklar: "Çünkü ben onu milletimin kalbine gömdüm". Kitap: Safahat (1911) - 44 manzume içerir. Siyasal olaylar, mistik duygular, dünyevi görevlerden bahsedilir. Kitap: Süleymaniye Kürsüsünde (1912) - Süleymaniye Camii'ne giden iki kişinin söyleşileri ile başlar, kürsüde Seyyah Abdürreşit İbrahim'in konuşturulduğu uzun bir bölümle devam eder. Kitap: Hakkın Sesleri (1913) - Topluma İslami mesajı yaymaya çalışan on manzumedir. Kitap: Fatih Kürsüsünde (1914) - Fatih Camii'ne giden iki kişinin söyleşileri ile başlar, vaizin uzun konuşması ile devam eder. Kitap: Hatıralar (1917) - Âkif'in gezdiği yerdeki izlenimleri ve toplumsal felaketler karşısında Allah'a yakarışını içerir. Kitap: Asım (1924) - Hocazade ile Köse İmam arasındaki konuşmalar şeklinde tasarlanmış tek parça eserdir. Kitap: Gölgeler (1933) - 1918-1933 arasında yazılmış 41 adet manzumeyi içerir. Her biri, yazıldıkları dönemin izlerini taşır. Kitap: Safahat (Toplu Basım) (ilki 1943) - Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 416 7 Safahatını bir araya getirir. Mehmet Akif Ersoy’un ölümünün 75. ve İstiklâl Marşı’nın kabulünün 90. yılı olması nedeniyle 2011 yılı T.C. Başbakanlığı tarafından "Mehmet Akif Ersoy Yılı" olarak ilan edilmiştir. “Ahmed Cavad da Mehmet Akif gibi halkı için elinden geleni esirgememişti” (Gündoğdu S. 2008: 733). Sadece şiirlerde değil, Azerbaycan'ın bağımsızlığı mücadelesinde de yer alan Ahmed Cavad, 1918'de Türk ordusuyla birlikte Bakü'ye geliyor ve Müslüman dünyasında özgürlüğe kavuşan ilk cumhuriyet olan Azerbaycan'ı yüceltenecek ateşli şiirler yazıyor (Memmedli P, 2013: 336). 28 Mayıs 1918’de Azerbaycan bağımsızlığını ilan etti. Cumhuriyet Devlet Himni’ni kabul etdi. Mayıs ayı başlarında sona eren yarışmada; sözleri Ahmed Cevad’a, bestesi ise ünlü Azerbaycan bestecisi Üzeyir Hacıbeyli’ye ait olan eser birincilik kazanmıştır. Ancak bu İstiklal Marşı kısa süre sonra yasak edilmiştir (Hacıyeva, 2008: 489-490). Nisan 1919’da Parlamento üzerinde dalgalanan milli bayrağa söylediği “Azerbaycan Bayrağına”, Bakü’yü ErmeniRus işgalinden kurtaran Türk askerini alkışlayan “Ey Asker”, “Türk Ordusuna” (1918) milli bir şarkı olarak nesillerin gönlünde taht kurmuş “Çırpınırdı Karadeniz” (1914), “Şehitlere”(1919), ay-yıldızlı Türk bayrağına muhabbetle söylediği “Al Bayrağa”(1919) gibi şiirleri yazarak 1918-1920 yıllarında Azerbaycan’da meydana gelen toplumsal-siyasi hadiselere karşı duyarsız kalmıyor. XX yüzyılın başlarında ve sonlarında iki kere bağımsızlığa kavuşan Azerbaycan ilk istiklal marşını bir kere yazdı. İkinci kere 1992’de komünist rejiminden kurtulup yeniden bağımsızlığına kavuşan Azerbaycan asrın başlarında yazılan, müziği Üzeyir Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 417 Hacıbeyli’ye ve sözleri Ahmet Cavad’a ait olan İstiklal marşını yeniden candan okuyarak kabul etmiştir (Hacıyeva, 2008: 493). SONUÇ Mehmet Akif Ersoy’da Türk milletinin tarihinde ve gönlünde taht kurmuş büyük bir şahsiyettir. M.Akif, ülkeyi yükseltecek ve milletimize ümit olacak bir nesil yetiştirmek istemiştir. Şiirlerinde işlediği ümit neslinin adını “Asım’ın nesli” koymuştur. Asım; Akif’in yetiştirmek istediği, imanlı, inançlı, ahlaklı, dava sahibi, gayretli, idealist, ümit neslini sembolize etmiştir. 1915’te Çanakkale’de işgalci, emperyalist İngiliz ve Fransız ordularını durduran ve bütün dünyaya “Çanakkale geçilmez!” gerçeğini kabul ettiren bu nesildir. “Çanakkale Şehitlerine” şiirinde Mehmet Akif, Asım’ın nesli için şöyle der: “Asım’ın nesli diyordum ya nesilmiş gerçek; İşte çiğnetmedi namusunu, çiğnetmeyecek!”. Mehmet Akif Ersoy, ülkenin geçirdiği zor zamanlarda ümidini yitirmemiş, ümitsizliği küfür olarak kabul etmiştir. “Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin. Çünkü inkâr edenlerden başkası Allah’ın rahmetinden ümit kesmez!" ayetini hatırlamış, milletimize ümit vermiştir. Bugün bizlere düşen görev; milli birlik ve beraberliğimizin temel unsurlarını, milletimizin bağımsızlığa olan tutkusunu, vatan ve bayrak sevgisini, mücadeleci ruhunu en iyi biçimde tasvir eden büyük dava adamı Mehmet Akif Ersoy’u ve eserlerini iyi anlamak ve gelecek nesillere aktarmaktır. Şair, hatip, milletvekili, fikir adamı Mehmet Akif Ersoy’u rahmetle, minnetle anıyoruz. Türk kurtuluş savaşında şiirler yazarak, konuşmalar yaparak, orduya, ulusa seslenerek cepheden cepheye dolaşarak Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 418 orduya cesaret aşılayan Mehmet Akif Ersoy gibi Ahmet Cavat da bir vatansever şair gibi “Men çiynenen bir ölkenin hak bağıran sesiyem”- diyerek Azerbaycan topraklarına göz dikenleri lanetleyerek, Ermeni zulmüne uğrayan Erzurum, Kars, Batum gibi Türk illerine Azerbaycan Cumhuriyetinin üyesi olarak yardıma koşmuş, I. Dünya savaşının insanlığa getirdiği felaketlere dikkatleri çekmiştir. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 419 KAYNAKÇA Cavad Ahmed (2005). Seçilmiş eserler. Bakü, Doğu-Batı Yayınevi, 2005, 296 S. Ersoy Mehmet Âkif; (2005) Safahat, (M. Ertuğrul Düzdağ), Çağrı Yayınları ikinci baskı, İstanbul Ersoy Mehmet Âkif. (2009). Safahat. (haz: Hüseyin SuAbdurrahim Karadeniz). İstanbul: Hece Yayınları. Gündoğdu Seriyye (2008). M. Akif'in Azerbaycan şairlerine tesiri 1. Uluslararası Mehmet Akif Ersoy Sempozyumu. Bildiriler 19-20-21 Kasım 2008 CİLT II, Burdur. 933 sah. (ss.731- 735) Gündoğdu Seriyye (2011); “Mehmet Akif Ersoy’un Şiirlerindeki Sosyal Mesajların XX. YY’ın Başlarında Azerbaycan Şairlerine Etkileri”, Uluslararası Mehmet Akif Ersoy Sempozyumu (Mehmet Akif Ersoy’un Balıkesir’e Gelişinin 91. Yıldönümü Anısına), Balıkesir. Gündoğdu Seriyye, Gündoğdu Bayram (2013). M. Akif Ersoy'un Yirminci yüzyılın başlarındaki Azerbaycan şairlerine etkisi. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.402-408). Ersoy Mehmet Âkif; (2005) Safahat, (M. Ertuğrul Düzdağ), Çağrı Yayınları ikinci baskı, İstanbul Hacıyeva Maarife (2008). Marş ve himin anlayışı: Mehmet Akif Ersoy ve Ehmed Cavad. “I. Uluslararası Mehmet Akif Ersoy Sempozyumu Bildiriler Kitabı“19-20-21 Kasim 2008. Cilt II. Mart 2009 Burdur. 733 sah. (ss.489-494). Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 420 Karaer Nihat ((2013). Mehmet Akif Ersoy'un Kafkas aydınlanması ve Kafkas aydınlanması üzerine etkileri. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.311-318). Kazımova Fergane (2008). Türk Dünyasının İki Ünlü Şairi: Mehmet Akif Ersoy ve Ehmed Cavad. “I. Uluslararası Mehmet Akif Ersoy Sempozyumu Bildiriler Kitabı“ 19-20- 21 Kasim 2008. Cilt I. Mart 2009 Burdur. 488 sah. (ss.265- 270). Memmedli Afina. Ahmet Cevad ve Türkiye. Bakü, Bilim ve Eğitim Yayınevi - 2010, 160 s. Memmedli Pervane (2013). Mehmet Akif Ersoy, Ahmed Cavad ve Mir Mehti Etimad gibi Türk dünyasının ünlü edebi şahsiyetlerinin eserlerinde ortak bir tema. “Türk dünyasını aydınlatanlar: Mehmet Akif Ersoy, Hüseyin Cavid”. Kafkas Üniversitesi 16-18 Mayıs 2013, Bakü, Azerbaycan-523 s.(ss.333-339). Salmanlı R (2011). Ahmet Javad'ın Yaratıcı Yolu. Bakü, Ozan Yayınevi-2011, 216 S. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 421 GEÇ OSMANLI VE ERKEN TÜRKİYE DÖNEMİNDE BİR KURTULUŞ ÖNERİSİ OLARAK “MİLLİYETÇİLİK” DÜŞÜNCESİ VE AKİF’İN PERSPEKTİFİ: ÜLKEN VE GÖKALP’İN MİLLİYETÇİLİK GÖRÜŞLERİ İLE MUKAYESELİ OLARAK BİR DEĞERLENDİRME M. Latif BAKIŞ1 GİRİŞ İstiklal Şairi veya Millî Şair olarak da bilinen Mehmed Akif ERSOY’un (1873-1936) yaşadığı yıllar, Osmanlı Devleti’nin nerdeyse bütün müesseselerinde zayıflıkların belirdiği; söz konusu zaafiyetlerin kamunun da görebileceği kadar tebarüz ettiği ve bu durumdan kurtuluş için pek çok ıslahâtların ve değişikliklerin denendiği bir dinamik dönemdir. İç karışıklıkların, dış tehdit ve saldırıların ve de çağın dinamik gelişmelerine ayak uydurmada başarı sağlanamamasının neticesinde dağılma ve bölünme sürecine giren koca imparatorluk, küçük ulus devletlere bölündü. Millî ve manevî hassasiyetlerin zayıflamasının da gözlendiği söz konusu kritik geçiş döneminde Ülkenin fikir, edebiyat ve sanat insanları kurtuluş için birbirinden faklı görüş ve öneriler sunmak suretiyle, bir çözüm seferberliği başlattılar. Bir taraftan Osmanlı’nın bir daha güçlenip dirilmesine engel olmak için, ırkçılık ve pozitivizm gibi hastalıklı birtakım fikirler İslam toplumları arasında yayılmaya çalışılırken; bir diğer taraftan da 1 Öğretim Görevlisi Dr., AİÇÜ İslami İlimler Fakültesi, Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü (Felsefe Tarihi) ORCID: 0000-0002-1794-7765 bakislatif@gmail.com; mlbakis@agri.edu.tr gsm: 0505 875 05 61 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 422 kadîm devlet geleneği ve köklü kültürel bağlar bir kazanım ve güç olarak kullanılmaya ve böylece kurtuluş ümidi canlı tutulmaya çalışılmıştır. Hürriyet, demokrasi ve hümanizma gibi cazibesi yüksek kavramlar kullanılmak suretiyle, çok uluslu ve çok kültürlü bir yapı arz eden Anadolu’nun bütünlüğü bozulmaya çalışıldığı anlaşılmaktadır. Mezkûr menfi uğraşıları basiretle okuyabilen ender düşünce adamlarımızdan olan Akif ve Ülken de söz konusu zararlı akımlara ve cereyanlara karşı bir millî mücadeleyi düşünce ve edebiyat sahasında vermişlerdir. Akif’in ve Ülken’in “milliyetçilik” görüşlerinin Gökalp’in kavmiyetçi yaklaşımından tamamen farklılıklar gösterir. Aslen Arnavut olan şair, ‘Türkçülük’, ‘Turancılık’, ‘Arapçılık’, ‘Çerkezcilik’ vb. kavmiyetçi fikirlerin tehlikesine dikkat çekmeye çalışmış; bu ifade ve düşünceleri ise “bela” olarak nitelemiştir. Akif’in bir bakıma ümmeti kastederek kullandığı “millet” kavramı, Ülken’de “Anadoluculuk” adıyla kültürel bir milliyetçilik için kullanılırken, Gökalp’te ise tamamen “Turancılık” anlamında bir kavmiyetçilik düşüncesini seslendirir. 1.Millet Düşüncesi ve Tefrika İlişkisi Akif hakkında yazı yazanlar, onun toplumda görülen gerilikleri, eksiklikleri, kusurları bir ayna gibi yansıttığında ve bunlara çareler gösterdiğinde hemfikirdirler. Türk edebiyatında onun kadar, içinde yaşadığı devri bütün teferruatıyla gören ve gösteren başka bir şair yoktur denilebilir. Türk tefekküründe ise aynı özellikler özellikle Ülken’de müşahede edilmektedir. Akif, yaşadığı devrin problemleriyle ilgilenmiş, bunları yazı ve şiirlerinde dile getirmiş, daha da önemlisi, uygun çözümlerini göstermiştir. Şiirlerinde sürekli bir vatan sevgisi, mukaddesat Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 423 bekçiliği, adâlet sevdası ve millet (ümmet) bilinci işlenmiştir. Nitekim O’nun şu dizesi, kendi düşüncesinde “millet” fikriyatının nasıl bir zemin üzerinde kurulu olduğunu gösterir: Girmeden tefrika bir millete, düşman giremez; Toplu vurdukça yürekler, onu top sindiremez. Millet olmak, değerler küresi etrafında bir bütünlüğü oluşturmak demek olduğundan, Akif’in beyitlerinde süreklilik gösteren “tefrika” vurgusu ve bu tehlikeye karşı uyarıcılık misyonu ile hareket edilmesi kıymetlidir. Belki de millet olmanın ne demek olduğu sorusuna tefrikanın ne olduğunu tanımlayarak cevap aramak daha doğru bir yöntem olacaktır. Bir bakıma, ne olduğunu anlamanın bir yolu da ne olmadığını bilmekten geçer düşüncesi ile hareket etmek ima edilir. Buna göre, sözlükte “ayırma, ayırt etme, parçalama; dağılma, parçalanmışlık” anlamlarındaki tefrika terim olarak belirli bir dinî, fikrî veya siyasî birliğe sahip insan topluluklarının bölünüp parçalanmasını, fırkalara ayrılmasını ifade eder. Tefrikanın karşıtı vahdet/cemâattir. Tefrika, “görüş ayrılığına düşme” anlamına gelen ihtilâfla yakından ilişkili olsa da1 ; farklı konularda özgür bir şekilde görüş bildirmek tefrika olarak değerlendirilmemiştir. İslâm dini, inanç esaslarında, ibadetle ilgili hükümlerde, mü’minlerin, doğruluğu hakkında görüş birliğine vardığı şeylerde ve İslam toplunun birlik ve beraberliğini sarsacak konularda ise tefrikaya düşmeyi yasaklamış2 olmasına rağmen, Hz. Peygamber (sav)’in dâr-ı bekâ’ya irtihallerinden hemen sonra ve hatta mübarek naaşlarının defin işleri gerçekleştirilmeden, 1 Tuncay Başoğlu, “Tefrika”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, DİA, c. 40, ss. 279- 281, İstanbul 2011, s. 279. 2 Dinî Terimler Sözlüğü, MEB, Ankara 2009, s. 356. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 424 Müslümanlar arasında, başta iktidara kimin ehil olduğu meselesi olmak üzere, pek çok konuda ihtilaflar baş göstermiştir. Çok ciddi boyutlara varılmasına Hz. Ebubekir ve Hz. Ömer’in halifelikleri süresince müsaade edilmeyen tefrika, sonraki safhada artık varlığını hissettirmiştir. Hz. Ömer döneminde Medine’nin İslâm’ın yegâne merkezi olmaya devam etmesi İslâm ümmeti için bir birlik tesis etmiştir. Fakat o sağlam birlik ortadan kalkınca, Medine de yegâne merkez olma özelliğini kaybetmişti. Hz. Osman’ın iktidarı ile başlayan, Emevi Hanedanı’nın yönetimde etkin kılındığı, işlerin ehil olmayana verilmesi meselesi, Hz. Ali döneminde iktidar olma sevdası etrafında kutuplaşmaların yaşanmasıyla varlığını sürdüren tefrika, Haricilerin isyanı ile İslâm tarihinde resmen varlığını ilan etmiştir. İslâm toplumunun bu yolla birliğinin dağılmaya başlaması süreci, başka milletlerden İslâm’a giren ve/veya sonra gelen nesiller tarafından ilmî ve düşünsel sahada da varlığını hızlandırmış ve günümüze kadar çeşitli sebep ve yollarla devam etmiştir. Tarihen sabittir ki; bir din, milletlerin sosyal yapısı üzerine ne derece tesir yaparsa yapsın, yine bir milletin geleneklerini ve kalıtsal özelliklerini tamamen değiştiremez. Şurası da muhakkaktır ki, bir din çevresini değiştirdikçe, yeni çevreden birçok şeyler ona eklenir. Dinlere, esasında olmayan birçok bid’atlerin eklendiğini görürüz. Bunlar hep çevrelerin ilâveleridir. Fakat garip olan şurasıdır ki, bir dine ilave edilen şeylere, o dinin rengi verile gelmiştir.1 O dönemde de, elde Kur’ân ve hadisler vardı. Gerçi yeni nesil âlimleri kendi görüş ve içtihâdlarını 1 Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi, İslâm Tarihi, çev. Cem Zorlu, Ağaç Kitabevi Yayınları, İstanbul 2009, s. 337. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 425 ashâbın görüşleriyle süslemeye rağbet ediyordu; fakat bu görüşler de kendi içtihatlarıyla boyanmış olduğundan, birbirinden değişik ve birbirine zıt fikirlerin ortaya çıkması kaçınılmaz olmuştu.1 “Ve hepiniz, Allah’ın ipine sımsıkı tutunun, fırkalara ayrılmayın! Ve Allah’ın sizin üzerinizdeki ni’metini hatırlayın; siz (birbirinize) düşman olmuştunuz. Sonra sizin kalplerinizin arasını birleştirdi, böylece O’nun (Allah’ın) nimeti ile kardeşler oldunuz. Ve siz ateşten bir çukurun kenarında iken sizi ondan kurtardı. İşte Allah, âyetlerini size böyle açıklıyor. Umulur ki böylece siz hidayete erersiniz” 2 ayetindeki hakikate ve Hz. Peygamber(sav)’in Veda Hutbesindeki; “Mü’minler! Size iki emânet bırakıyorum. Onlara sımsıkı sarıldıkça yolunuzu hiç şaşırmazsınız. Bu emanetler, Allah’ın kitabı Kur’ân ve O’nun Peygamberinin sünnetidir” nasihate rağmen; cemaat, siyaset, ırk, mezhep, meşrep ve daha pek çok konu etrafında başlayan bir dağılma ve bozulma günümüze kadar varlığını sürdürmüştür. Temeline inildiğinde görülür ki, bu tefrikanın sebepleri arasında ilkin birbirini tanımama ve bundan mütevellit önyargılar yatmaktadır. Nitekim birbirine karşı suçlayıcı tavır içinde bulunan kişiler veya kümeler muhtemelen daha birbirleriyle yüz yüze gelmiş ve tanışmış bile olmayabilir.3 İkinci olarak da yabancı muhbir ve ajanların fitneleriyle4 sebep oldukları iç karışıklıklar yatmaktadır. Cemaatleşme tarzında kümelenmeleri esasen doğal saymak gerekir. Çünkü bu gün yaşayan Müslümanlar uzun sürmüş bir tarihi yıkımın artıklarından 1 Hilmi, İslâm Tarihi, s. 338. 2 Âl-i İmrân, 3: 103. 3 Rasim Özdenören, Müslümanca Yaşamak, İz Yayıncılık, İstanbul 2015, s. 34. 4 Bkz. M. Sıddık Gümüş, İngiliz Câsusun İ’tirâfları ve İngilizlerin İslâm Düşmanlığı, Hakikat Kitabevi, İstanbul 2008. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 426 neşvünema bulmuştur. Bu yüzden, çeşitli kümelerin varlığını Müslümanlar arasında bir tefrika olarak değil, fakat bir canlılığın ifadesi olarak değerlendirmenin yerinde olacağını düşünüyoruz.1 Bilgi sahibi olmadan yargı sahibi oluşumuz genel hastalığımız ve bu hastalığın kronikleşmesinde tefrikayı canlı tutmak suretiyle kuvvet kattılar. Artık İslâm’a, onu içinden kavramaya çalışarak yaklaşmak, görüşümüze “bedahet hissi” yerleşmesi2 için acil ve yegâne yöntem arz etmektedir. Bu aciliyet şu ayetin kesin emir oluşu dolayısıyladır da; “Siz gerçekten inanıyorsanız Allah’tan korkun, aranızı düzeltin, Allah’a ve peygamberine itaat edin.”3 Bu ilahi emir, söz konusu uyarının dikkate alınmaması halinde olası akıbeti de haber vermektedir; “Kendisine apaçık deliller geldikten sonra, parçalanıp ayrılığa düşenler gibi olmayın. Onlar için kıyamet günü büyük azap vardır.”4 İşte bu ilahi ikaza muhatap olduğu bilincini havi akıl ve iman sahipleri, küfrün tek millet olduğu ve karşısında İslam’ın tek millet olduğu şuurunu kazandırmaya kendilerini muvazzaf saymışlardır. Tarihe yön veren, şakakları ağarmış o bahtlı mü’minlerden biri de Milli Şair veya İstiklal Şairi merhum Mehmed Akif Ersoy’dur. 2. Akif’in Tefrika Istırabı Her ne kadar, Âlem-i İslâm’daki yangını kendi can evinden hissedişini anlatmaya kendisini yeterli görmediği için, hayıflanıp; Ağlarım ağlatamam hissederim söyleyemem Dili yok kalbimin ondan ne kadar bizârım 1 Özdenören, Müslümanca Yaşamak, s. 34. 2 Özdenören, Müslümanca Yaşamak, s. 34. 3 Enfal, 8: 1. 4 Âl-i İmrân, 2: 105. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 427 Dese de; aslında hemen hemen her beytine, satır satır bu ıstırabı ateşten bir gergef gibi işleyebilmiştir. Bütün maharetinin ya da yaptığı işin sadece şiir yazmaktan ibaret olduğunu ifade edip tevazu etse de; şiirin sadece mürekkebin kalemden damlaması olmayıp yürek yangınının gözyaşı halinde taşmasının mücessem hali olduğunu ve bunu anlamaya davet ettiğini de gizleyemez; Şiir için ‘gözyaşı’derler; onu bilmem, yalnız Aczimin giryesidir bence bütün âsarım ----------------------------------------------- Oku, şayed sana hisli bir yürek lâzımsa; Oku, zira onu yazdım, iki söz yazdımsa!.. Yukarıda nazara verdiğimiz ilahi emir ve nebevi düstura rağmen Müslümların arasına nifakın nasıl girdiğini serzenerek sorar: Müslümanlık sizi gayet sıkı, gayet sağlam, Bağlamak lazım iken, anlamadım, anlıyamam, Ayrılık hissi nasıl girdi sizin beyninize? Fikr-i kavmiyyeti şeytan mı sokan zihninize? Tarih boyunca insanların birbirlerine diş bilemelerinin pek çok saikinden söz edilebilir. Aynı sebepler İslâm toplumu için de pek tabii ki geçerlidir. Lakin; uzun geçmişimiz boyunca zikredilmeye ve dolayısıyla da sakınılmaya en kayda değer olan saik elbette ve hiç kuşkusuz ırkçılıktır. Veda Hutbelerinde Hz. Resûlullah (sav)’in, “Aarb’ın aceme (Arap olmayana) acemin de Arab’a üstünlüğü yoktur. Üstünlük ancak takvadadır” düsturuna rağmen; herkes Adem’in evladı olduğunu ve Adem’in de topraktan olduğunu unutup, başka başka ünsiyetlerle tefrik edilmeye başladı. Bu hastalık orta çağ boyunca Avrupa Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 428 milletlerinin birlik olmasının önünde duran en büyük engel idi. Bu hastalıktan bizar düşen Avrupa’dan neş’et eden bu mülevves fikir cereyanı ne hazindir ki İslâm Dini’nin en muhkem kalesi hükmünde olan Osmanlı tebaasına da sirayet etmiş ve ağacı içinden oyan güve gibi içten yıkıma hazırlamıştır. Nitekim yaklaşık yüz yıldır aynı sorun, Osmanlı’dan geriye kalan ve küçültülmüş tüm Müslüman topraklarda tekraren sahnelenmektedir. Merhum Akif bu hastalığa ‘kavmiyet’ demektedir. Milliyet veya millet ifadelerini ise ‘aynı inancın mensubu olamk’lık için kullanmaktadır: Birbirinden muteferrik bu kadar akvamı, Aynı milliyetin altında tutan islam'ı, Temelinden yıkacak zelzele, kavmiyettir. Bunu bir lahza unutmak ebedi haybettir... O zamanlar için icat olunan tefrika sloganları ‘Osmanlıcılık’, ‘Turancılık’, ‘Arapçılık’, ‘Acemcilik’ iken, daha sonra ‘Sünnilik-Şiilik’icat edildi ve karşılıklı olarak aynı inancın mensupları birbirlerine kırdırılmaya çalışıldı –ki hala daha bu oyun tedavül dışı olabilmiş değildir-. Şimdi ise Türkiye topraklarında yaşayan Müslümanları ve zaten zayıf durumda olan birliklerini tamamen yok edebilmek adına ‘Kürtçülük’ ve ‘Türkçülük’ formunda aynı formül uygulandı-uygulanıyor. İslâm’ın, bir kavmi bir diğer kavmin esaretinde yaşamaya razı kıldığı gerekçesiyle ve dolayısıyla da özgürleşmek iddiasıyla bu Din’i ve telkinlerini reddetmek gerektiğini, safi zihinlere zerk ederek, hastalığı tüm uzuvlara sirayet ettirmeye çalıştılar. Komunist-Marksist-Leninist ve Ateist (şimdilerde ise Deist) bir nesil yetiştirerek İslâm toplumuna kendi efradını bela etmeye çalışıyorlar. Bu tehlikeyi gören şair, bu bilinçsizliğe karşı en acı feryatla uyarısını yapacaktır; Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 429 Arnavutlukla, Araplıkla bu millet yürümez. Son siyasetse bu! Hiç böyle siyaset yürümez! Sizi bir aile efradı yaratmış Yaradan; Kaldırın ayrılık esbabını artık aradan. Siz bu davada iken yoksa, iyazen-billah, Ecnebiler olacak sahibi mülkün nagah. Kalenin içinden fethedildiğini nazara veren şair, söz konusu tefrika ve kavmiyetçilikten kimlerin nasıl fayda sağladığını görmeye ve hüşyar bir basiretle hükmetmeye çağırır. Aksi taktirde, mezkûr hastalık, bigâne kalan herkesin gömüldüğü bir acı ve nefret kabristanına dönüştürecektir vatan topraklarını; Diye dursun atalar: 'Kal'a içinden alınır. Yok ki hiçbir kişiden... Millet-i merhume sağır! Bir değil mahvedilen devlet-i islamiyye... Girdiler aynı siyasetle bütün makbereye. Ve örnek veriyor o gün tefrika ile dağılmalar yaşayan Müslüman ülkeleri; tıpkı bugün Suriye, Irak, Fas ve Mısır’da olduğu gibi; Bırakın eski hükümetleri meydandakiler Yetişir, şöyle bakıp ibret alan varsa eğer. İşte Fas, işte Tunus, işte Cezayir, gitti! İşte Irak'ı da taksim ediyorlar şimdi. Ve ‘işte’ dediği Irak’ın bugün ki içler acısı hali!.. Can yanmasının bir derin ve sessiz feryadı olmuştu Akif’te şiir. Ümmet’in bağrı deşiliyor iken bu acıyı yüreğinden duymaması beklenemezdi. Müslümanlar kardeş idiler ve kardeşleri acı çekiyorlardı. Kanayan bir yara gördüm mü yanar ta ciğerim Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 430 Onu dindirmek için kamçı yerim, çifte yerim Adam aldırma da geç git diyemem, aldırırım Çiğnerim, çiğnenirim, hakkı tutar kaldırırım. “Allah’a ve Resul’üne itaat edin, birbirinizle çekişmeyin, sonra korku ile zaafa düşersiniz ve kuvvetiniz elden gider. Bir de sabırlı olun, çünkü Allah sabredenlerle beraberdir.” 1 ayetinin işaret ettiği süreç tam manasıyla vuku bulmuştu. Ama ye’s daha büyük bir bataklık idi şaire göre; o nedenle, o da satırlarını, Müslümanların ruhunda ve fikirlerinde yeniden bir uyanış sağlamak ümidiyle kaleme almaya çalışacaktı. Çiğnenme pahasına vahdeti tesis etmek. İşte Akif’te okunması gereken temel disiplin budur. Tefrikanın milletin bütün fertlerini sardığı, birlik ve beraberliğin adeta ortadan kalktığı, yüreklerin artık ayrı hislerle attığı2 bir durumda, tefrikanın acı meyvesi olarak ahlâkî rezîletlerin Müslümanların can pazarında sergilenmesinin kaçınılmaz olacağını da nazara vermek suretiyle; bunun da temel sebebinin cehalet olduğunu ifade eder. Ve satırlarını bir bakıma “ma’rufu emir ve münkeri de nehy” emrinin gereği olarak kullanır ve uyarır; Bu havâlide cehâlet ne kadar çoksa, nifak Daha salgın, daha dehşetli… Umûmen ahlâk - “Çok bozuk!” az gelecek- nâmütenâhi düşkün!.. Samimi duyguları üzerinden bilinçsiz gençliğimizi politik malzeme yapanların, bugün, Âkif’in sözünü ettiği gayri ahlâkî ortamlarla beyinlerinin ve ruhlarının bulandırılışına şahit oluyoruz. İçten bir imanın kalbe kazandırdığı basiretin aine-i hali 1 Enfal, 8: 46. 2 Ali Özer, Mehmet Âkif Ve Eğitim, İzmir İlahiyat Vakfı, İzmir 1991, s. 17. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 431 olarak, Safahat’ında millî (millet-i İslâm’ın) acılarını müşahade etmek mümkündür. Geçmişi olmayan milletlerin geleceği de olmazmış. Bu sözden murat, geçmiş sorunlarını iyi tahlil edip ondan nasihat ve çare devşirmek olsa gerektir. Âkif de bu işe kendi şiirlerini vesile kılmaya çalışan bir tarih şahididir. Ne acıdır ki, “kavmiyetçilik” dediği ırkçılıktan sakındırıp, yegâne kurtuluş reçetesinin de “milliyetçilik” kavramıyla ifade ettiği ümmetçilik fikri olduğunu beyan ettiği için ölümünde yalnızlığa terk edilen Âkif’i; “milliyet” anlayışını “kavmiyetçilik” olarak ifade ettiği ve sakındırdığı bir bela olan ırkçılık ile itham edip, merhuma hak etmediği yaftayı ilintileyen bir nesil var şimdi. Vefatından sonra bu ithamlara maruz kalacağını biliyormuş gibi, o gün ateşli bir sabırla, acısını ve imanını haykırmıştır. Viran olmuş topraklarında, bağrı yanık bir bülbül gibi haykırmayı bizzat üstlenmişti; Yüreğim baştanbaşa bir diyâr-ı harabdır bağrımda can çekişen bir avuç ızdıraptır. Bir damlacık göğsünde bir umman huruşandı şairin!.. Nasıl olmasındı ki? Terakkiye mâni olduğu gerekçesiyle örtüyle savaşmayı ve ahlâken Ruslaşmayı öğütleyenler vardı. Ve maalesef buna karşı sükût edilmekteydi. Şairin yürek yangını burada da harlanacaktı; Bacımın örtüsü de batmakta zalimin gözüne Acırım tükrüğe billahi, tükürsem yüzüne! Âsım’ın Nesli dediği, başına küfür ehlinin dokunmasına müsaade etmeyen, Âsım b. Sabit(ra) isimli sahabeyle aynı ruha ve rikkate sahip bir nesil hayal etmişti şair. Ancak buna da neredeyse ümitsizliğe düşecek kadar bir duyarsızlık ve Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 432 ‘nemelâzım’cılık hastalığından dolayı ihtimal vermeyecekti. Din ve mukaddesat pâmâl olmuş, ahlâk mefluç, cihat anlamını ve işlevini zihinlerden yitirmiş. Tam da böyle bir manzaranın yürek burkan ifadeleriyle Akif bir kez daha âtiye seslenecekti mâziden: Sanmayın: Şevk-i şehâdetle coşan bir kan var… Bizde leşten daha hissiz, daha kokmuş can var!.. Tüm bu hususiyetler ışığında Akif’in millî ve manevî değerlerin bir arada yaşatılmasına büyük bir önem verdiğini, yaşanmışlıklardan ders almanın zorunluluğuyla hareket ederek geleceği güvence altına almanın gerekliliğine işaret ettiğini, genelde İslâm özelde ise Anadolu’nun kültür ve inancına karşı birleşen küfür ehlinin gayretlerinden ders çıkararak Müslümanların da acilen kendi aralarındaki tefrikaları bırakıp yeniden din kardeşliği çatısı altında bir bütünü oluşturmaları gerektiğini seslendirdiğini görürüz. Osmanlı’nın terekesi olarak değerlendirilen Anadolu coğrafyasının kaderini sorgulayan dönemin akademisyen, şair, edib, felsefeci, dindar, siyasetçi ve politikacısına varana kadar hemen her cenahtan insanın bir kurutuluş çaresi aradığı; çözümlerin ise çok çeşitlilik gösterdiği anlaşılmaktadır. Söz gelimi tamamen batıcılığı savunanlar olduğu gibi, salt Türk kavmiyeti fikri ile hareket edenlerin de olduğu görülmektedir. Bir kısım mütefekkirin ise evrensel hümaniter değerleri vaaz ederek bir çözüm teklif ettiği görülmektedir. Akif’in çözüm için sunduğu teklif ise “ümmet” fikri etrafında bir “millet” olma bilinci eksenin gerçekleşecek olduğu şeklindedir. Ülken’in ileri sürdüğü şekliyle Anadolu’nun 1071’de kapılarının Türklere açılması ve Türk kavminin İslâmlaşması ile başlayan milletleşme serüveni, Akif’in de fikriyatında karşılık bulur. Akif bu nedenle kurtuluşu yine İslâm inanç, kültür, ahlâk ve Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 433 düsturlarında olduğuna inanır; şiirlerinde ve hayatının pratiğinde de bunu seslendirir. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 434 KAYNAKÇA Kur’ân-ı Kerîm Başoğlu, Tuncay, “Tefrika”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, DİA, ss. 279-281, C. 40, İstanbul 2011. Düzdağ, M. Etuğrul, Mehmed Âkif Ersoy, Kültür Bakanlığı Yayınları/932, Ankara 1996. Ersoy, Mehmet Âkif, Safahat, Huzur Yayınevi, İstanbul 1993. Gümüş, M. Sıddık, İngiliz Câsusun İ’tirâfları ve İngilizlerin İslâm Düşmanlığı, Hakikat Kitabevi, İstanbul 2008. Hilmi, Filibeli Ahmed, Şehbenderzade, İslâm Tarihi, Çev. Cem Zorlu, Ağaç Kitabevi Yayınları, İstanbul 2009. Kaplan, Mehmet, Şiir Tahlilleri, V. Baskı, 1975. Özdenören, Rasim, Müslümanca Yaşamak, İz Yayıncılık, İstanbul 2015. Özer, Ali, Mehmet Âkif ve Eğitim, İzmir İlahiyat Vakfı, İzmir 1991. Dinî Terimler Sözlüğü, MEB, Ankara 2009. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 435 MİLLÎ MÜCADELE’DE BESTEKÂR BİR PAŞA: KÂZIM KARABEKİR VE HÜR VATAN MARŞI Nuretin KARAKUŞ1 GİRİŞ Tıpkı insan yaşamında olduğu gibi devletlerin de simgelere, sembollere yüklediği anlamlar fenomenolojiktir. Bu bağlamda herhangi bir renk, şekil veya işaret; herhangi bir grup, kabile, topluluk ya da toplum için hem kendisini tanıtmak hem de kendinden olmayanları/diğerlerini tanımak üzere çok şey ifade edebilir. Devletlerin bayrakları ve marşları bu konuda ilk akla gelebilecek örneklerdendir. Dolayısıyla herhangi bir bayrak veya marş aynı zamanda bir simge ve semboldür. Bu bakış açısıyla birlikte -ve müzikte anlam meselesi göz önünde bulundurulduğunda- marşlar, simgesel anlamlar içeren bir ifade pratiğidir. İngilizce’de march, Fransızca’da marche, Almanca’da marsch, İtalyanca’da marcia olarak ifade edilen marş, etimolojik olarak ‘yürümek’, ‘yürüş’, ‘yürüyüş müziği’ anlamlarına gelmektedir2 . Marş; ritim, ölçü ve tempo bakımından bir grup insanın ya da daha fazla sayıda kişinin yürüyüşüne uygun düşen ve bu amaçla bestelenmiş olan işlevsel bir müzik yapıtıdır. Genellikle askerî müzik toplulukları için ya da askerî amaçla kullanılmak üzere yazılmıştır3 . Bunun yanı sıra 17. yüzyılda 1 Arş. Gör., Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi, nurettinkarakus@gmail.com, https://orcid.org/0000-0001-8352-0615. 2 Murat Özden Uluç, Müzik İşaretleri ve Terimleri Sözlüğü, (Ankara: Yurtrenkleri Yayınevi, Tarihsiz), 117. 3 Ahmet Say, Müzik Sözlüğü, 2 Basım (Ankara: Müzik Ansiklopedisi Yayınları, 2005), 335-336. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 436 üflemeli ve vurmalı çalgılardan oluşan çalgı topluluklarıyla canlanan ‘askerî marş’, 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ‘geçit marşı’, ‘tören müziği’, ‘taarruz marşı’, ‘süvari marşı’ vb. nitelemelerle anılmıştır. Marşlar, 19. yüzyılda askerî amaç haricinde şenliklerde, kutlamalarda, düğünlerde, karşılamalarda ve cenazelerde kullanlmıştır1 . Özetle marşlar, belirli bir amaçla (yürüyüş) askerî birliklerin veya askerî olmayan sivil/resmî toplulukların hareketini bir düzen içerisinde yönetmek amacıyla bestelenmiş müzik yapıtlarıdır. Bugün (2022) askerî marş haricinde bilinen en önemli marş çeşitleri ‘cenaze marşı’ ve ‘millî marş’tır. Cenaze marşları genellikle ritmik yönden ağır/yavaş tempoda ve hüzünlü iken millî ve askerî marşlar ritmik yönden daha hareketli ve coşkuludur2 . Özellikle askerî ve millî marşlar, simgesel anlamlar içermesi bakımından daima temsilî bir anlam taşımış, işlevsel bir görev üstlenmiştir. 1. İstiklâl Marşı Millî Mücadele’nin doğudan batıya, güneyden kuzeye yurdun tüm sathında devam ettiği bir zamanda özellikle İstiklâl Savaşı’nın millî bir ruh içerisinde kazanılmasını sağlamak ve gerek askerin gerekse halkın motivasyonunu artırmak amacıyla Maarif Vekili (Milli Eğitim Bakanı) Dr. Rıza Nur öncülüğünde bir ‘millî marş’ güfte yarışması düzenlenmiştir. Düzenlenen yarışmaya 724 şiir gönderilmiştir. 12 Mart 1921 yılında Mehmet Âkif Ersoy’un şiiri bestelenmek üzere birinci seçilmiştir3 . 1 Ahmet Say, “Marş”, Müzik Ansiklopedisi, (Ankara: Müzik Ansiklopedisi Yayınları, 2005), 2/426. 2 Vural Sözer, “Marş”, Müzik ve Müzisyenler Ansiklopedisi, (İstanbul: Atlas Kitabevi, 1964), 263. 3 Etem Üngör, Türk Marşları, (Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1966), 71. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 437 Görsel 1: İstiklâl Marşı’nın 21 Mart 1921’de Cerîde-i Resmiye’de yayınlanan özgün metni. Yaklaşık iki yılın ardından 12 Şubat 1923 yılında İstanbul Maarif Müdürlüğü beste yarışmasını düzenlemek üzere görevlendirilmiştir. Beste yarışmasına katılan yarışmacıların birçoğu aynı zamanda döneminin önde gelen bestekârları, musikişinasları özetle müzik üzerine bilirkişi oldukları için (tarafsız bir) yarışma jürisi oluşturulamamıştır. Bu belirsizlik süreci içerisinde adaylar, kendi bestelerini meşrulaştırma, tanıtma Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 438 yoluna gitmiştirler1 . Örneğin; Edirne ve çevresinde Ahmet Yekta Madran’ın, İzmir ve Eskişehir çevrelerinde İsmail Zühtü’nün, Ankara’da Osman Zeki Üngör’ün, İstanbul’da ise Avrupa yakasında Zati Arca’nın, Asya yakasında Ali Rıfat Çağatay’ın besteleri seslendirilmiştir2 . Ali Rıfat Çağatay’ın bestesi 1924 yılında Ankara Maarif Vekaleti tarafından resmî marş olarak kabul edilmiş ve ilgili kurullarla birlikte okullara bildirilmiştir. Tüm Türkiye’de yaklaşık yedi yıl boyunca Ali Rıfat Çağatay’ın Acemaşiran makamındaki bestesi seslendirilmiştir3 . 1930 yılında alınan yeni bir kararla Riyaset-i Cumhur Orkestrası’nın şefi Osman Zeki Üngör’ün bestesi resmî marş olarak kabul edilmiş ve günümüze kadar gelmiştir4 . İstiklâl Marşı’nın orkestra düzenlemesi Edgar Manas’a, ilk bando düzenlemesi ise İhsan Künçer’e aittir5 . İstiklâl Marşı’nın beste yarışmasına katılan bazı isimler şöyledir; Ahmet Cemalettin Çinkılıç, Ahmet Yekta Madran, Ali Rıfat Çağatay, Asım Bey, Hasan Basri Çantay, Hüseyin Sadettin Arel, İsmail Hakkı Bey, İsmail Zühtü, Kâzım Uz, Lemi Atlı, Mehmet Baha Pars, Mustafa Sunar, Rauf Yekta Bey, Sadettin Kaynak, Zati Arca ve Osman Zeki Üngör. Tüm bunlara ek olarak; yarışmaya hem beste hem de güfte ile katılan bir diğer isimde Millî Mücadele’nin önemli şahsiyetlerinden birisi olan Kâzım Karabekir ve onun Hür Vatan Marşı’dır. 2. Kâzım Karabekir ve Hür Vatan Marşı Kâzım Karabekir 23 Temmuz 1882’de İstanbul doğdu. Tıpkı babası Mehmet Emin Paşa gibi askerlik mesleğini seçerek 1 Bardakçı, 9 Mart 2014. 2 Üngör, Türk Marşları, 71. 3 Bardakçı, 9 Mart 2014. 4 Üngör, Türk Marşları, 71. 5 Bardakçı, 9 Mart 2014. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 439 askerî eğitim gördü. 1902’de Harbiye Mektebi’nden mezun oldu. 1905’te Erkân-ı Harbiye Mektebi’ni birincilikle bitirdi ve kurmay yüzbaşı oldu. Kurmay stajını Manastır’da Üçüncü Ordu emrinde tamamladı. 1907’de Enver Bey (Paşa) ile birlikte İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Manastır şubesini kurdu. 31 Mart Vakası’nda (1909) Hareket Ordusu’nun İkinci Tümen kurmay başkanı olarak isyanın bastırılmasında görev aldı. 1912’de binbaşı rütbesiyle Balkan Savaşı’na katıldı. 1914’te yarbaylığa, 1915’te albaylığa, 1918’de mirlivalığa (tuğgeneral-tümgeneral) yükseldi. 2 Mart 1919’da Erzurum’daki 15. Kolordu komutanlığına atandı ve Millî Mücadele hareketine katılan ilk komutanlardan birisi oldu. Erzurum Kongresi’nin düzenlenmesinde büyük emekleri olan Karabekir, Millî Mücadele hareketi boyunca Edirne milletvekili ve Doğu cephesi komutanı olarak görev yaptı. 1920’de Ermenilerce işgal edilen toprakları geri aldıktan sonra, 31 Ekim 1920’de ferikliğe (korgeneral) yükseltildi ve 2 Aralık 1920’de Ermenilerle Gümrü Antlaşması’nı imzaladı. Millî Mücadele hareketi başarıya ulaştıktan sonra Ankara’ya gelerek 30 Ekim 1922’den itibaren TBMM’nin çalışmalarına katıldı. Ordudaki görevlerinden izinli sayılan asker milletvekillerinin Meclis veya ordudaki görevlerinden sadece birini seçmeleri kararlaştırılınca, 24 Kasım 1924’te milletvekilliğini tercih ederek Birinci Ordu Komutanlığı’ndan ayrıldı. 9 Kasım 1924’te Halk Fırkası’ndan istifa ederek 17 Kasım 1924’te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nı kurdu ve bu partinin başkanlığına getirildi. Partinin 3 Haziran 1925’te kapatılmasından sonra milletvekilliğini bağımsız olarak sürdürdü. 1 Mart 1927’de milletvekillliği sona erdi ve aynı yılın 1 Kasım’ında emekliye sevk edildi. Bu tarihten başlayarak, 12 yıl boyunca, İstanbul Erenköy’deki bugün (2022) müze olarak Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 440 hizmet veren köşkünde, siyasetten uzak bir yaşam sürdürdü ve anılarını kaleme aldı. 26 Ocak 1939’da yapılan ara seçimde yeniden İstanbul milletvekili oldu. 1946’da seçildiği TBMM başkanlığı görevini sürdürürken 26 Ocak 1948 yılında Ankara’da öldü1 . Kâzım Karabekir’in gerek yazdığı günlüklerden ve kitaplardan gerekse bestelerinden ve güftelerinden de anlaşıldığı üzere yaşamının her safhasında müzikle iç içe olduğu görülmektedir2 . Kâzım Karabekir’in müzik ile olan ilişkisinde babası Mehmet Emin Paşa’nın önemli bir yeri olduğu düşünülebilir. Çünkü Mehmet Emin Paşa; Mevlevî tarikatına mensup, ney ve güzel sese meclûp birisidir3 . Bununla birlikte Kâzım Karabekir’in abisi Şevki Bey’in de kanun icrâ ettiği bilinmektedir4 . Mehmet Emin Paşa’nın ve Şevki Bey’in bu meziyetleri, Kâzım Karabekir’in müziğe olan yakınlığı ve yatkınlığı için bir haslet olarak düşünülebilir. Özellikle Manastır’da göreve başladığı yıllarda Rum bir öğretmenden hem alafranga hem de alaturka keman dersleri aldığı ve yine Manastır’da kaldığı evin karşısında zaman zaman Avusturya orkestra takımının programlarını izlediği bilinmektedir5 . Kâzım Karabekir’in şiir, şarkı sözü (güfte), oyun, oyun müziği ve 1 Kâzım Karabekir, İstiklâl Harbimizde Enver Paşa ve İttihat ve Terakki Erkânı, 4. Baskı (İstanbul: YKY Yayınları, 2020), 1. 2 Oğuzhan Akkuzu, “Kâzım Karabekir’in Müziğe Olan İlgisi ve Müzik Anlayışı”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Akademik Müzik Araştırmaları Dergisi 8/18 (Ocak 2022), 4. 3 Ayşegül Dinç, Kâzım Karabekir’e Ait Çocuk Şarkılarının Eğitim Müziği Açısından İncelenmesi (Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011), 6. 4 Akkuzu, “Kâzım Karabekir’in Müziğe Olan İlgisi ve Müzik Anlayışı”, 4. 5 Akkuzu, “Kâzım Karabekir’in Müziğe Olan İlgisi ve Müzik Anlayışı”, 5. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 441 besteciliğinin yanı sıra özellikle keman icrâ ettiği bilinmektedir. Ayrıca eşi İclal Hanım da piyano icrâ etmektedir. Görsel 2: Kâzım Karabekir keman çalarken. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 442 Görsel 3: Kâzım Karabekir eşi İclal Hanım ile birlikte müzik icrâ ederken. Kâzım Karabekir’in yaşamı incelendiğinde gerek evliliği öncesinde gerekse evliliği sonrasında aile fertleriyle birlikte müzik yapabilme fırsatını bulabildiği gözlemlenmektedir. Onun bu durumunun (fırsatının) müzikal anlamda üretkenliğine olanak sağladığı düşünülebilir. Özellikle çocuklar için kaleme aldığı ‘Şarkılı İbret (1922)’ kitabı; bir taraftan eğitim, beden eğitimi ve millî değerler kazandırmayı amaçlayan bir çalışma iken diğer taraftan içerisinde hem bestesinin hem de güftesinin kendisine ait olduğu marşları barındıran bir müzik (marşlar) kitabıdır. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 443 Karabekir’in hem beste yapabilme hem de güfte yazabilme özelliğinin bir başka tezahürüde İstiklâl Marşı olarak yazdığı ‘Hür Vatan Marşı’dır. Hür Vatan Marşı, açılan İstiklâl Marşı yarışmasına gönderilen eserlerden sadece bir tanesidir. Diğer marşlardan farklı olan özelliği ise hem güfte hem de beste olarak bir bütün halinde tasarlanıp yarışmaya gönderilmesidir. Bununla birlikte esas mesleği askerlik olan birisinin müziğe olan yatkılığının neticesinde ortaya bir söz ve müzik yapıtı getirebilmesi ayrıca önem arz etmektedir. Hür Vatan Marşı’nın sözleri1 aşağıdaki gibidir; Ya İstiklâl Ya Ölüm! Vatanım, Milletim, Sancağım, Evim, İstiklâlsiz Yoktur Yerim. Zincir Vurdurur Mu Türkler Boynuna? Varlığı Fedadır, Vatan Yoluna! Bu Tarihin Türk Dediği Yılmaz Milletiz, Hür Yaşar, Hür Ölür, Nurlu/Kutlu* Milletiz. ‘Türk Yılmaz Marşı’, ‘Çember Marşı’, ‘Küçük Süvari Marşı’, ‘Teyyareci Marşı’, ‘Gemici Marşı’, ‘Sanayi Marşı’ vd. Kâzım Karabekir’in bestelediği diğer marşlara örnek gösterilebilir. SONUÇ 1 Mevcut nota nüshası ile 2009 yılında Tekfen Filarmoni Orkestrası ve TRT İstanbul Gençlik Korosu birlikteliğiyle hazırlanan ‘Özgürlük Notaları-Millî Marşın Öyküsü’ isimli albüm çalışmasında seslendirilen ‘Hür Vatan Marşı’nın sözleri arasında ufak farklılılar mevcuttur. Seslendirilme esnasında mevcut nota nüshasından farklı okunan sözler ‘*’ işareti ile belirtilmiştir. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 444 İnsanların öne çıkan meslekleri/davranışları veya kazanımlarının yanı sıra başka birtakım meziyetleride olabilir. Tıpkı askerlik mesleğini ifa ederken hem beste yapan hem de söz (güfte) yazan Kâzım Karabekir gibi. Mehmet Âkif Ersoy tarafından yazılan güftenin 12 Mart 1921 yılında birinci seçilmesinin ardından 1930 yılında Osman Zeki Üngör’ün bestesinin kabul edilmesiyle birlikte İstiklâl Marşı, bugün (2022) Türkiye Cumhuriyeti’nin (bayrağı ile birlikte) en önemli simgesi ve sembolüdür. Açılan beste yarışmasına Millî Mücadele’nin önemli kahramanlarından (sadece) birisi olan Kâzım Karabekir hem güftesi hem de bestesinin kendisine ait olduğu Hür Vatan Marşı ile katılmıştır. Karabekir’in bestesinin derece alıp almadığı hakkında net bir bilgi mevcut değildir. Ancak yarışmanın sonucuna itirazları ve eleştirileri mevcuttur. Kâzım Karabekir’in, Hür Vatan Marşı’nın askerî, siyasî ve halk kanadında doğrudan ya da dolaylı olarak etkisinin veya etkilerinin (varsa tepkinin veya tepkilerin) ne olduğu tam olarak bilinmemektedir. Devletin içerisinde bulunduğu ahvâl, özellikle beste yarışması sonucunun netleştirilememesi ve İstiklâl Savaşı’nın kızışması gibi etkenlerin bu belirsizlik üzerinde başat bir rol üstlendiği düşünülebilir. Fakat bütün bu (olumsuz) durumlara rağmen Kâzım Karabekir’in İstiklâl Marşı beste yarışmasına sözleri, Millî Mücadele’nin de önemli mottolarından birisi olan ‘Ya İstiklâl Ya Ölüm!’ ile başlayan Hür Vatan Marşı ile katılmasının amacı; millî birlik ve beraberlik bilincine katkı sağlamak, benzer hasletleri gerek askerî ve siyasî kanada gerekse sivillere ve halka aşılamak olarak düşünülebilir. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 445 KAYNAKÇA Akkuzu, Oğuzhan. “Kâzım Karabekir’in Müziğe Olan İlgisi ve Müzik Anlayışı”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Akademik Müzik Araştırmaları Dergisi, 8/18 (Ocak 2022), 1-19. Bardakçı, Murat. “İstiklâl Marşı’nı orkestraya bir Ermeni vatandaşın uyarladığını bilir misiniz?”, Habertürk (9 Mart 2014). https://www.haberturk.com/yazarlar/muratbardakci/928073-istiklal-marsini-orkestraya-bir-ermenivatandasin-uyarladigini-bilir-misiniz Dinç, Ayşegül. Kâzım Karabekir’e Ait Çocuk Şarkılarının Eğitim Müziği Açısından İncelenmesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011. Karabekir, Kâzım. İstiklâl Harbimizde İttihat Terakki ve Enver Paşa. yay. haz. Ziver Öktem. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Basım, 2020. Say, Ahmet. “Marş”. Müzik Ansiklopedisi. 2/426. Ankara: Müzik Ansiklopedisi Yayınları, 2005. Say, Ahmet. Müzik Sözlüğü. Ankara: Müzik Ansiklopedisi Yayınları, 2 Basım, 2005. Sözer, Vural. “Marş”. Müzik ve Müzisyenler Ansiklopedisi. 263. İstanbul: Atlas Kitabevi, 1964. Uluç, Murat Özden. Müzik İşaretleri ve Terimleri Sözlüğü. Ankara: Yurtrenkleri Yayınevi, Tarihsiz. Üngör, Etem. Türk Marşları. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1966. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 446 EK Hür Vatan Marşı’nın Notası: Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 447 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İSTİKLAL MARŞI ÜZERİNE İNCELEMELER Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 448 İSTİKLAL MARŞI ÖZELİNDE TÜRK MİLLETİNİ GÜÇLÜ KILAN DİNÎ VE MİLLÎ DEĞERLER Âdem YERİNDE GİRİŞ İstiklâl Marşı, henüz İstiklâl Savaşının kazanılıp Cumhuriyetin ilân edilmesinden önce 1921 yılında kaleme alınmış ve kabul edilmiştir. Marş devrin en ünlü şairlerinden Mehmet Akif Ersoy’un kaleminden çıkmıştır. İstiklâl Savaşına bütün ruhu ve benliğiyle katılan Mehmet Akif, savaşa fiilen iştirak edenlerle aynı duygu ve inançları paylaştığından gerek o zorlu sürecin gerekse Mehmetçiğin en gerçekçi tercümanı olmuştur. Anadolu’daki bozguncu faaliyetleri önlemek, düşmana karşı Anadolu’nun kurtarılmasının lüzumunu anlatmak için oluşturulan irşat heyetinden bazı kimseler, Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa ile görüşerek kendisinden askerin millî ruhunu ve manevi gücünü yükseltecek bir vatan yahut istiklâl marşının yazılıp bestelenmesini rica ederler. Bunun üzerine Maarif Vekili Dr. Rıza Nur imzasıyla 18 Eylül 1920 tarihinde vilâyetlere bir genelge gönderilerek “Türk Devleti’nin ebediyen yaşayacağını, Anadolu’da verilmekte olan millî mücadelenin ruhunu, Türk milletinin istiklâl aşkını dile getirecek bir millî marş güftesinin yazılması için yarışma açıldığı…” bildirilir.1 Genel bir yaklaşım olarak yalnızca içinde yaşadığı toplumun gerçeklerini dile getirip meselelerine çözüm aramak  İstanbul Üniversitesi öğretim üyesi/Ağrı İbrahim Çeçen üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dekanı 1 Yaşar Çağbayır, İstiklâl Marşı'nın Tahlili, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Mayıs 2015, 208-209. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 449 üzere edebiyatta realizm akımını benimseyen Akif’in1 , İstiklal Marşı’nı tam da zikri geçen genelgedeki hedefi gerçekleştirecek bir üslup ve içerikte yazmaya muvaffak olduğu söylenebilir. Onun en etkili şiirlerini kaleme aldığı 1908-1922 yılları Osmanlı Devleti’nin en buhranlı; siyasî istikrarsızlığın ve savaşların en yoğun olarak yaşandığı yıllardır. Balkan savaşları sırasında memleketin içine düştüğü güç durum karşısında umutsuzluğa kapılmamak, birlikten ayrılmamak ve orduya yardımcı olmak gibi konularda Fatih, Beyazıt ve Süleymaniye camilerinde vaazlar veren ve Hakkın Sesleri’ndeki şiirlerini kaleme alan Akif, Millî Mücadele yıllarında da mücadeleye fiilen katılma kararı almasının ardından Balıkesir’e gitmiş, Kuvâ-yi Milliyeciler’le görüşmüş, Zağanos Paşa Camii ile çeşitli yerlerde halkı birliğe ve direnişe davet ve teşvik eden konuşmalar yapmıştır.2 Milli mücadeledeki manevî rolü sebebiyle: kendisine “Millî Mücadele’nin mânevî lideri” unvanı layık görülmüştür.3 Yine, Heyet-i Temsîliyye’nin davetiyle gizlice Ankara’ya gitmiş (24 Nisan 1920), Hacı Bayram Camii’nde vaazlar vermiş, ardından Eskişehir, Burdur, Sandıklı, Dinar, Afyon, Antalya, Konya, Kastamonu gibi şehirlerde halka ve cephelerde askerlere hitaben millî mücadeleyi teşvik eden vaaz ve konuşmalarına devam etmiştir. Bunların en önemlisi Kastamonu Nasrullah Camii’ndeki vaazıdır. Millî mücadelenin en kritik anında 1 Akif, şiirdeki tarzını Süleymaniye Kürsüsünde adlı kitabında; “Hayır! Hayal ile yoktur benim alışverişim;/İnan ki her ne demişsem, görüp de söylemişim” dizeleriyle dile getirir. 2 Mehmet Akif’in Zağanos Paşa Camiindeki konuşmasının tam metni için bkz. Mehmet Bayyiğit, “Mehmet Akif Kuva-yi Milliye Şehri Balıkesir’de”, Mehmet Akif Ersoy’a Saygı, ed. Mehmet Bayyiğit, Balıkesir, 2022, 205-214. 3 Millî Şairimiz Mehmet Akif’i anlatmak için söylenenler hakkında bkz. Eşref Edib, “İstiklal Marşı Değişir mi?”, Yeni Sabah Gazetesi, 10 Haziran 1940. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 450 Nasrullah Camii kürsüsünde yaptığı uzunca vaazında Türk halkına söyle seslenmişti: «Bizi mahv için tertîb edilen mu‘âhede-i sulhiyye paçavrasını mücâhidlerimiz şark tarafından yırtmaya başladılar. Şimdi beri taraftaki dindaşlarımıza düşen vazife Anadolu’muzun diğer cihetlerindeki düşmanları denize dökerek o murdar paçavrayı büsbütün parçalamaktır. Zira o parçalanmadıkça İslâm için bu diyârda beka imkânı yoktur!»1 Akif’in bu vaazı, son derece kapsamlı bir bakış açısıyla dünyanın o günkü siyasî vaziyetini tahlil edip Sevr Antlaşması’nın Türk halkı için nasıl bir felâkete yol açacağını izah eden, bu sebeple anlaşmanın yırtılıp atılarak Batılı sömürgecilerin karşısına iman ve silâhla çıkılmasını hayatî bir mecburiyet olarak telkin eden önemli bir belge niteliğindedir. Akif’in bu vaazı ve sair konuşmaları, halk ve asker üzerinde etkili olacağını düşünülerek birkaç defa basılıp Anadolu’nun her tarafına ve cephelere dağıtılmıştır.2 Bu cihetle Akif, Millî Marş olarak kabul edilen şiirinde esasen istiklal mücadelesi yıllarında milletin sahip olduğu duygu ve inancı dile getirir. İstiklal Marşı sadece bir şiir değil, aynı zamanda ruhları coşturan bir hamaset ve belâgat abidesi idi. Tarihi kayıtlara göre Büyük Millet Meclisi’nde Maarif Vekili Hamdullah Subhi Bey 1 M. Akif Ersoy, “Nasrullah Kürsüsünde”, Sebîlürreşâd, 15 Rebîulevvel 1339/25 Teşrînisâni 1336, c.18, sy. 464, Meşrutiyetten Cumhuriyet’e Yakın Tarihimizin Belgesi: Sebîlürreşâd Mecmuası 1908-1925, Proje Yürütücüsü: M. Ertuğrul Düzdağ, İstanbul: Bağcılar Belediyesi 2020, 276. 2 Mehmet Akif’in Nasrullah Camii vaazının milli mücadeledeki etkisi ve sonuçlarına dair geniş bilgi için bkz. Sinan Şahin, “Millî Mücadele Döneminde Mehmet Akif Ersoy’un Kastamonu Vaazı Üzerine Bir İnceleme”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19/ 2, Aralık 2017, 311-338. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 451 tarafından okunduğu zaman heyecan ve tezahürat son haddini bulur; her mısraı, her kıtası sürekli alkışlarla kesilir. Nihâyet 12 Mart 1337 (1921) günü Meclis’te verilen takrirler reye konulup «Millî Marş» olarak kabul edilir ve müteakiben bütün mebuslar ayağa kalkarak Maarif Vekilinin tekrar okuduğu Marşı, büyük bir vecd ve heyecan içinde ayakta dinlerler.1 İstiklal Marşını ayakta alkışlayanlar arasında Meclis Reisi Mustafa Kemal Paşa da vardır. İstiklâl Marşı’nı kabul eden Büyük Millet Meclisi kültür ve heyecan bakımından yüksek bir seviyede idi. Hatta Meclisin o devir Türkiye'sinin en aydın, en değerli, en milletsever şahsiyetlerini bir arada topladığı söylenebilir.2 Buna göre İstiklal Marşı, Hasan Basri Çantay’ın ifadesiyle, «Son mücadelemizin ruhunu terennüm» eden bir marştır. O marşı alkışlarla ve «ekseriyyeti azîme ile» kabul eden de İstiklâl savaşının tarihî ve millî kahramanı Büyük Millet Meclisidir. İstiklâl marşı o günlerde hâkim olan kutsal zihniyetin tam ifadesi ve tarihidir. Tarihî gerçekler ve hâdiseler nasıl değiştirilemezse, İstiklâl marşımız da değiştirilemez.3 İstiklâl Marşı’nın muhtevasının Akif'in zihninde, Balkan Harbi sırasında oluşmaya başladığı görülür. O bunu, muhtelif metinlerde on yıl boyunca parça parça ifade etmiş, hatta Berlin Hatıraları’nın sonunda iş İstiklâl Marşı’nın ilk kelimesini kullanmaya kadar varmıştır. Orada der ki: 1 O günleri Eşref Edib’in kaleminden okumak için bkz. Eşref Edip, Mehmet Âkif Hayatı, Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları, Sebilürreşad Neşriyatı, 1962, 162-165; Ayrıca bkz. Mahir İz, Yılların İzi, İstanbul: Kitabevi Yayınları, Nisan 2000, 161. 2 Mehmet Kaplan, Edebiyatımızın İçinden, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1978, 83. 3 Akif’in şiirinin Millî Marş olarak kabulü ile neticelenen meclis müzakerelerine dair geniş bilgi için bkz. Hasan Basri Cantay, Âkifname (Mehmed Âkif), İstanbul: Ahmed Said Matbaası, 1966, 62-77. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 452 – Korkma; Cehennem olsa gelen göğsümüzde söndürürüz;/Bu yol ki Hak yoludur, dönme bilmeyiz yürürüz!1 İstiklal Marşı Yunanlıların İzmir ve Bursa’dan sonra Kütahya ve Eskişehir’i ele geçirerek Sakarya vadisi boyunca mevzilenip Ankara’yı tehdit etmeye başladığı, Meclis’in Kayseri’ye, hatta Sivas ve Malatya gibi daha içerilerdeki şehirlere taşınmasının konuşulmaya başlandığı son derece kritik bir dönemde kaleme alınır. Adetâ Fuzûlî’nin: “Dost bî-perva, felek bî-rahm, devran bî sükûn;/Derd çok, hem-derd yok, düşman kavi, tali’ zebun.”2 dizeleriyle ifade ettiği bir dönem yaşanıyordu. Böyle kritik bir dönemde İstiklal Marşı milletimize, kuşkusuz, umut aşılamış, gücüne güç katmıştı. Nitekim Millî Marş olarak kabulünden bir buçuk yıl sonra (26 Ağustos 1922) Büyük Taarruz başlatılacak ve Cumhuriyetin ilanıyla tamamlanan sürece girilecektir. O yüzden Akif, ordu ve milleti yüreklendirmek, endişe edilecek bir durum olmadığını bildirmek için şiirine; "Korkma!" diyerek başlamış, "Doğacaktır sana vadettiği günler Hakk'ın” dizesiyle devam etmiş; zafere olan umudunu ve inancını hiç bir zaman yitirmemiş, hazin çehreli hilâle, ruhunun en sarsılmaz hissi ile teselliler vermiş, göğsünde düğümlenen heyecanını zapt edemeyerek; “Belki yarın, belki yarından da yakın!” dizesiyle en büyük ve en samimi bir inançla haykırmıştır.3 1 D. Mehmet Doğan, Camideki Şair Mehmed Akif, Ankara: Yazar Yayınları, Ocak 2009, 107. 2 Sadeleştirilmiş şekliyle: “Dost umursamaz, felek acımasız, dünya sarsıntılı;/ Dert çok, dert ortağı yok, düşman güçlü, talih ise aciz.” 3 Ayrıca bkz. Hilmi Yücebaş, Bütün Cepheleriyle Mehmet Akif, İstanbul: Dizerkonca Matbaası, 1958, 89. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 453 İstiklal Marşı; Ertuğrul Düzdağ’ın ifadesiyle “insanı heyecanlara gark eden müthiş bir duygu çağlayanı olduğu gibi, aynı zamanda, aziz milletimizin, Müslüman olup öz ve has benliğini bulduktan sonra kazandığı bütün değerleri, yücelikleri ve güzellikleri dile getiren; İstiklâl Savaşı'nın ne için, neleri kurtarıp korumak ve millet olarak nasıl yaşamak gerektiğini ve hepimizin yaşama gayesini tespit ve ilan eden, muazzam bir bildiri ve bir millî yemindir.”1 İstiklâl Savaşı; Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşının ardından Türklerin son vatan toprağına göz koyan, onu kendilerine bağlı müstemlekeye yapmak isteyen emperyalist Batılı güçlerinin işgal girişimleri önlemek için Anadolu Türkünün verdiği bir ölüm-kalım mücadelesidir. Ziya Gökalp’ın dediği gibi büyük mefkûreler, cemiyetlerin buhranlı devirlerinde doğar ve onlara yol gösterir. Millî Marşlar da böyledir. Onlar da milletçe yaşanan derin manaların, kritik anların ifadeleridir; o anlarda kuvvetle yaşanan ve hissedilen duygu ve değerleri dile getirirler. Böyle kader anlarında milletler, barış ve sükûn yıllarında önemi pek idrak edilemeyen din, iman, vatan, millet, bayrak, hürriyet ve istiklâl gibi kendilerini yaşatan değerlerin farkına varırlar, ölüm kalım mücadelelerinde bu değerlerin ne denli hayatî olduğunu hissederler ve bu değerler uğruna ölümü göze alırlar. İşte İstiklâl Marşı’nın üstün tarafı, yazarının derin bir kültürle milletinin ıstırapları ile beraber ortak değerlerini yaşayarak ve inanarak samimiyetle orada mısralara dökmesindedir. Akif, İstiklâl Marşı'nda Türk milletinin kurtuluş savaşı yıllarında sahip olduğu heyecanı ve uğruna mücadele ettiği 1 M. Ertuğrul Düzdağ, İstiklâl Şairi Mehmed Âkif, İstanbul: Gonca Yayınevi, 39-41. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 454 değerleri sanatkârane bir üslupla açık seçik ortaya koymuştur. Bu yönüyle İstiklal Marşı, milli mücadele yıllarında Türk milletinin ıstırabı ve ruh halini yansıtan “Tarihi Belge” niteliğindedir. Akif de zaten İstiklâl Marşı’nı abideleştirecek olanı, onun tarihi bir kıymeti haiz olmasında görür.1 O en önemli hususiyeti olarak çok samimi oluşunu ve içten gelerek yazılmış olmasını gördüğü İstiklal Marşı’nı son demlerinde şöyle anlatır: "İstiklal Marşı... O günler ne samimi ne heyecanlı günlerdi. O şiir, milletin o günkü heyecanının bir ifadesidir. Bin bir fecâyi karşısında bunalan ruhların, ıstıraplar içinde halâs dakikalarını beklediği bir zamanda yazılan o marş, günlerin kıymetli bir hatırasıdır. O şiir bir daha yazılamaz... Onu kimse yazamaz... Onu ben de yazamam... Onu yazmak için o günleri görmek, o günleri yaşamak lâzım. O şiir artık benim değildir. O, milletin malıdır. Benim millete karşı en kıymetli hediyem budur..."2 Şiirin yazımında milletin istiklal mücadelesi yıllarında yüreğinde taşıdığı heyecan, umut, inanç ve kahramanlık ruhunun büyük etkisi bulunduğunun farkında olan Akif, bu yüzden marşı milletine armağan etmiş, yedi eserinden oluşan Safahat’ına almamıştır. O bu durumu şöyle açıklar: “İstiklal Marşı’nı milletime hediye ettim. O milletindir, benimle alakası kesilmiştir. Zaten o milletin öz malı ve eseridir. Ben yalnız gördüğümü yazdım.”3 1 M. Ertuğrul Düzdağ, “Mehmed Âkif'le Konuşmalar”, İstiklâl Şâirimiz Mehmet Âkif, Haz. Mustafa İsmet Uzun, İstanbul: Bağcılar Belediyesi, 2011, 100. 2 Düzdağ, İstiklâl Şairi Mehmed Âkif, 129. 3 Düzdağ, İstiklâl Şairi Mehmed Âkif, 129; Ahmet Kabaklı, Sohbetler- II Mehmed Âkif, Yahyâ Kemâl, Necip Fazıl Kısakürek, İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, 111. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 455 Henüz meclis görüşmeleri başlamadan, ordu üzerinde büyük bir etki uyandıran şiir, tesliminden on gün sonra (17 Şubat 1921) Sebîlürreşâd dergisi (468. sayıda) “Kahraman Ordumuza” ithafıyla1 ve ayrıca Hâkimiyet-i Milliye gazetesinin baş sayfasında yayımlanır.2 Dahası, o zaman işgal altında bulunan İstanbul’da Muallim Ahmet Halit Yaşaroğlu tarafından bastırılarak gizlice İstanbullulara dağıtılır.3 Ankara’nın en heyecanlı günlerinde yazılan Millî Marş için; “Büyük bir milleti asırlarca ayakta tutacak kadar kuvvetli mısralarla örülmüştür.” deniliyordu.4 Abidin Daver’in (ö. 4 Şubat 1954) tanıklığıyla; “İstiklal Marşı, İstiklâl Harbi’nin manevî cephesinde yapılmış büyük bir taarruz, bir zaferdi. O zaman Millî Mücadele’nin mutlaka zaferle neticeleneceğine inanmış olanlar, yani sağlam iman sahipleri bile İstiklâl Marşı’ndan yeni manevî kuvvet almışlardı.”5 İstiklal Marşı’nın sanat ve mana gücünü ise N. Sami Banarlı (ö. 13 Ağustos 1974) şu sözlerle ifade eder: “Türk İstiklâl Marşı, şiir kalitesi ve söyleyiş güzelliği bakımından, yeryüzündeki millî marşların hiç birisiyle ölçülemeyecek kadar üstün ve derin manalı bir şiirdir. Bu marş, Türk milleti gibi hürlük ve hükümranlık 1 Bkz. M. Akif Ersoy, “Kahraman Ordumuza”, Sebîlürreşâd, 09 Cemaziyelâhir 1339/17 Şubat 1337 (17 Şubat 1925), c. 18, sy. 468, Meşrutiyetten Cumhuriyet’e Yakın Tarihimizin Belgesi: Sebîlürreşâd Mecmuası 1908- 1925, Proje Yürütücüsü: M. Ertuğrul Düzdağ, İstanbul: Bağcılar Belediyesi 2020, 328. 2 Halil İbrahim Yücel, “İstiklal Marşı’nın İzini Safahat’ta Sürmek”, Söylem Filoloji Dergisi, 2021; 6(2): 391-408, 395. 3 Reşat Ekrem Koçu, Tarihimizde Garip Vakalar, İstanbul: Varlık Yayınevi, Kasım 1971, 135-136. 4 Duhter Bayraktar, Mehmet Akif Ersoy ve İstiklal Marşı, İstanbul: Servet Yayın-Dağıtım, 1987, 25. 5 Eşref Edip, Mehmet Âkif Hayatı – Eserleri ve 70 Muharririn Yazıları, İstanbul: Beyan Yayınları, 1938, 76. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 456 vasıflarıyla yaratılmış bir milletin, bir gün, bir ‘İstiklâl Mücadelesi’ yapmak zorunda kalışındaki muazzam tezadı yakından kavramış, destan ruhlu bir sanatkârın heybetli terennümüdür. İstiklâl Marşı, büyük bir milleti asırlarca ayakta tutacak kadar sağlam, derin ve tarihî mısralarla örülmüştür.”1 Son olarak Akif; “İstiklal Marşı’nın ruhu ebediyen yaşasın ve Allah bu millete bir daha İstiklal Marşı yazdırmasın” diye dua eder. O bu duasıyla, damadı Ömer Rıza Doğrul’un yorumuyla; “Allah bir daha bu memleketin, bu milletin istiklâlini tehlikeye düşürmesin ve bir daha onu, bir İstiklâl Marşı yazmaya mecbur etmesin.” demek istemiştir. Yeni Türkiye'yi kuran Türk milletinin öz benliğini oluşturan temel unsurları ve değerleri ihtiva eden İstiklâl Marşı, Tarık Buğra’nın ifadesiyle; “marşların en büyüğüdür; ölümsüzdür... Çünkü milletler tarihindeki en büyük hadisenin yarattığı marştır.”2 Bununla beraber 1924'ten sonra uygulanan bazı politikalar ve alınan kararlar, bu milletin tarihinden süzülerek gelen inanç ve değerlerinin geniş ölçüde dışlanması anlamına geliyordu. İstiklal Marşı’na karşı dahi kampanyalar başlatılarak değiştirilmeye çalışıldığı bilinmektedir.3 Kurtuluş savaşının tarihi bir belgesi niteliğindeki İstiklal Marşı’na karşı yürütülen bu tür kampanyalar başarılı olamayıp Cumhuriyet 1 Bkz. Nihad Sami Banarlı, “İstiklâl Marşının Mânâsı”, Hürriyet Gazetesi, 28.01.1950; Ayrıca bkz. Hilmi Yücebaş, Bütün Cepheleriyle Mehmet Akif, 132. 2 Tarık Buğra, Düşman Kazanmak Sanatı: Dil ve Edebiyat Üzerine Yazılar, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1979, 165. 3 Azmi Bilgin, “İstiklal Marşı ve Üzerine Yapılan Çalışmalar”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul, 2007, c. XXXVII, 26. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 457 tarihimizin en talihsiz teşebbüsleri olarak kalmıştır.1 Devlet Yetkilileri de büyük bir dirayet göstererek milletimizin ülkeye bağlılıklarının en güzel ifadesi, emperyalizme karşı hakkın, adaletin ve Müslüman kimliğinin bir haykırışı olan İstiklâl Marşı’nı, günlük politikalara alet edilmekten kurtarmak üzere 1982 Anayasa'sının değiştirilmesi teklif dahi edilemeyen maddeleri kapsamına aldırmışlardır. Çalışmada; İstiklal Marşı’nda yer alan ve İstiklal savaşı yıllarında ordumuzun ve milletimizin sahip olduğu temel dinî inanış ve değerlerle millî duyguları yansıtan ifadeler incelenerek değerlendirilecektir. İstiklal Marşı’nda en çok yer verilen kavramlar; “Din”, “Hak”, “İman”, “Vatan”, “Millet”, “Bayrak”, “Hürriyet” ve “İstiklal” kavramlarıdır. Akif, İstiklal Marşı’nda yer verdiği bazı temaları daha evvel Balkan Savaşları döneminde kaleme aldığı “Cenk Şarkısı” (1912) ve 1920’de Türk askerini yüreklendirmek için yazdığı “Ordunun Duası” adlı bir marş denemesinde de dile getirmiştir. “Sebîlürreşâd Cerîde-i İslâmiyyesi’nin kahraman askerlerimize armağanı” başlığıyla yayınlanan “Cenk Şarkısı”nda geçen; “Yerleri yırtan sel olup taşmalı! ;/ Dağ demeyip, taş demeyip aşmalı!”2 mısraları İstiklal Marşı’nın “Kükremiş sel gibiyim; bendimi çiğner, aşarım;/ Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım.” mısralarıyla; yine “Ordunun Duası”nda geçen; 1 Millî şairimiz M. Akif ve onun şahsında İstiklal Marşı’mıza yönelik eleştiri ve tenkitler için bkz. Kazım Yetiş, Dönemler-Problemler-Şahsiyetler Aynasında Türk Edebiyatı-I/II, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2013, 207-216. 2 M. Akif Ersoy, “Cenk Şarkısı”, Sebîlürreşâd, 17 Ekim 1912/7 Zilka’de 1330/4 Teşrînievvel 1328, c. 9, sy. 215, Meşrutiyetten Cumhuriyet’e Yakın Tarihimizin Belgesi: Sebîlürreşâd Mecmuası 1908-1925, Proje Yürütücüsü: M. Ertuğrul Düzdağ, İstanbul: Bağcılar Belediyesi 2017, 123. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 458 “Müslümanız, Hakk’a tapan Müslüman.”1 mısraı İstiklal Marşı’ndaki tekrarlanan “Hakkıdır Hakka tapan milletimin istiklal” mısraıyla örtüşmektedir. İstiklal Marşı’nda yer verilen dinî ve millî değerlerin ayrıntılı analizine geçmeden önce Akif’in bazı çağdaş fikirlere yaklaşımını yine İstiklal Marşı bağlamında izah etmekte yarar vardır. 1. Akif’in Çağdaş Batı Medeniyetine Yaklaşımı Akif esasen İslâmcılığın etkili bir sesi olarak bilim ve teknolojiye açık, ancak değerler planında Batılılaşmaya kapalı olan yaklaşımını2 İstiklal Marşı’nda; Garb’ın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar; Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, "Medeniyet!" dediğin tek dişi kalmış canavar? kıtasının satır aralarında okuyabiliyoruz. Akif, burada hiçbir değer tanımayan ahlak yoksunu çağdaş Batı Medeniyetini tek dişi kalmış canavara benzetirken, daha evvel kaleme aldığı Hakkın Sesleri’nde (30 Ocak 1913); "Medeniyyet! " size çoktan beridir diş biliyor, Evvela parçalamak sonra da yutmak diliyor. 1 Bkz. Caner Arabacı, “Vatan Müdafaasında Bir Model Hayat: Millî Mücadelede Akif”, Mehmet Akif Ersoy’a Saygı, ed. Mehmet Bayyiğit, Balıkesir, 2022, s. 185; https://safahat.diyanet.gov.tr/PoemDetail.aspx?bID=13&pID=127 (Erişim: 30.10.2021) 2 Bkz. M. Akif Ersoy, Safahat, nşr. M. Ertuğrul Düzdağ, İstanbul: Bağcılar Belediyesi, 2014, s. 176, 403, 430. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 459 *** Medeniyyet denilen maskara mahlûku görün, Tükürün maskeli vicdanına asrın, tükürün!1 dizelerinde bir taraftan Medeniyet iddiasıyla farklı coğrafyalardaki milletlere ve ülkelere saldıran Batılı emperyalistlerin saldırgan tutumlarına karşı uyarırken, diğer taraftan onların dışa vuran maskeli vicdanına; arsızlıkları ve yüzsüzlüklerine isyan etmektedir. Balkan savaşlarından sonra patlak veren I. Dünya Savaşı yıllarında Türk milletinin Çanakkale’de gösterdiği eşine ender rastlanan kahramanlığı anlatan Çanakkale Şehitleri’nde de 20. asır medeniyetinin yırtılan bu maskesinin altından yüzünün değil, yüzsüzlüğünün ortaya çıktığını daha etkili bir dille ifade etmektedir: Maske yırtılmasa hâlâ bize âfetti o yüz... ;/ Medeniyet denilen kahpe, hakikat, yüzsüz.2 Bununla beraber bilim ve tekniğin gücünün farkında olan Akif, Süleymaniye Kürsüsünde adlı şiirinde halkı birlik ve beraberliğe, güçlerini birleştirmeye davet eder: Müslüman! Fırka belasıyla zebun bir kavmi;/ Medenî Avrupa üç lokma edip yutmaz mı?3 Akif’in medeniyeti tek dişi kalmış canavara benzetmesinden, onun medeniyet, bilim ve tekniğe itiraz ettiği sonucu asla çıkarılamaz. Bilakis o çağdaş medeniyet, bilim ve 1 Ersoy, “Hakkın Sesleri”, Safahat, 162. 2 Ersoy, “Çanakkale Şehitleri”, Safahat, 355. 3https://safahat.diyanet.gov.tr/PoemDetail.aspx?bID=7&pID=53&key=zebun , (Erişim: 30.10.2021) Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 460 tekniğe hayrandır. O esasen bu imkânların insanlığın yararına değil de zulüm ve sömürüye alet edilmesine karşıdır.1 Akif yine Gölgelerde yayınlanan, Aralık 1918 tarihli “Hâlâ mı Boğuşmak” başlıklı şiirinde, yüzsüz ve arsız bir medeniyetin saldırganlığı karşısında, milletin birbirine girerek kendi maneviyatını sarsıp devletini tehlikeye maruz bırakmasını en şedit bir dille eleştirir, birlik ve beraberlik çağrısı yapar: Post üstüne hem kavgaların hepsi nihayet;/ Hâlâ mı boğuşmak? Bu ne gaflet, ne rezalet!2 Akif’in İstiklal Marşı’nda çağdaş medeniyeti temsil eden Batı'yı tek dişi kalmış canavara benzetmesi, sonuçları itibariyle yerinde bir teşbihtir. Manevî değerlerden arındırılmış maddî güç yırtıcıdır, hayvanîdir. Bununla birlikte sanıldığı kadar da güçlü değildir. Nitekim maddî kuvvet üstünlüğüne dayanan Avrupa, I. Dünya Savaşı'ndan sonra çürümüştür. O nedenle bir taraftan sırtlanları aratmayan vahşiliği, diğer taraftan, yıllarca süren savaşlar sonucu duçar olduğu yıpranmışlığı ve yorgunluğu tasvir etmesi bakımından Akif’in onu “tek dişi kalmış canavar"a benzetmesi tamamıyla yerinde bir teşbihtir. 2. İstiklal Marşında Millet/Irk Kavramı Akif; milletine seslenerek İstiklal Marşı’na “Korkma…” diyerek başlamış, dörtlüğün devamında “al sancağa” işaretle; “o benim milletimindir” demiştir. O burada millet kavramıyla aynı mefkûre, aynı ülkü ve ortak değerler etrafında bir araya gelmiş Müslüman Anadolu topluluklarını kasteder. O sebeple İstiklal Marşı boyunca hep bu milleti bir arada tutan ortak değerleri 1 Mehmet Kaplan, Milli Kültür, 9. 2 Ersoy, “Gölgeler”, Safahat, 385. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 461 işleyecektir. O “millet” tabiriyle asla belli bir ırkı ya da etnik grubu kastetmez. Çanakkale Şehitleri ruhuyla yazılan İstiklal Marşı için böyle bir iddia hem Akif’in İslamcı geçmişine hem de istiklal mücadelesini kuşatan tarihi gerçekliklere ters düşer. O “… Kahraman ırkıma bir gül, ne bu şiddet, bu celal…” “… ırkıma yok izmihlâl” derken de belli bir kavmi ya da ırkı yüceltmez. Bilakis yine aynı mefkûre etrafında bir araya gelen, milli mücadele yıllarında omuz omuza çarpışan Müslüman Anadolu topluluklarını kasteder. Bununla birlikte bu tür vurguların zihinde ilk çağrıştırdığı topluluğun, tarihte 16 devlet kuran; farklı din, dil ve ırklara aidiyetlikleri bulunan milletleri hak ve adaletle yöneten, 17. devletini kurmak için işgal altındaki vatan topraklarını kurtarmak üzere istiklal mücadelesi veren ve bu mücadeleyi yöneten Türk milleti olduğu da inkâr edilemez. Her şeye rağmen Akif’in burada “Kahraman Irk” diye tabir ettiği kavramın içeriğini, yine de, buhranlı yıllarda kaleme aldığı şiirlerinde aramak daha isabetli olacaktır. Akif daha önce Balkan Savaşları yıllarında kaleme aldığı Hakkın Sesleri’nde bu ırkı/milleti; “üç yüz elli milyon ruh” diye açıklar: Tecellî etmedin bir kerre, Allah'ım, cemâlinle!;/ Şu üç yüz elli milyon ruhu öldürdün celalinle!1 Akif burada açık bir dille, İstiklal Marşı’nda ise Hilâl imgesi üzerinden Yüce Rabbe, Türk milletine karşı hissettirdiği öfkeli tavrından dolayı serzenişte bulunur. Ancak o dönemin ulus devlet fikriyle gelişen kavmiyet/ırkçılık düşüncesine şiddetle karşı çıkar. Kendisi de ırk olarak Arnavut olmasına rağmen Arnavut kavmiyetçiliği/ırkçılığı yapmaz, II. Meşrutiyet’in 1https://safahat.diyanet.gov.tr/PoemDetail.aspx?bID=8&pID=54&key=cel% C3%A2linle, (Erişim: 30.10.2021) Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 462 ardından gelişme alanı bulan siyasî ve ideolojik akımlar arasında İslâmcılık diye anılan akım içerisinde yer alır. Safahat’ta “kavmiyet” ve “milliyet” kavramlarını birbirinden ayırır, bunlardan “ırkçılık” manasını verdiği ilkine İslâm’a aykırı olduğu ve devletin parçalanmasına sebebiyet vereceği için karşı çıkar. Köken olarak Arnavut bir babanın ve Buharalı Türk bir annenin oğlu olan ve İstanbul’da dünyaya gelen Akif özellikle 1912 Balkan Savaşları sırasında Osmanlıya başkaldıran kendi kavmi için şöyle yazar: Hani, milliyyetin İslâm idi... Kavmiyyet ne!;/ Sarılıp sımsıkı dursaydın a milliyyetine. "Arnavutluk" ne demek? Var mı şerîatte yeri?;/ Küfr olur, başka değil, kavmini sürmek ileri! Arabın Türke; Lâzın Çerkese, yâhud Kürde;/ Acemin Çinliye rüchânı mı varmış? Nerde! Müslümanlık´ta "anâsır" mı olurmuş? Ne gezer!;/ Fikr-i kavmiyyeti tel´în ediyor Peygamber.1 Bu beyitler Akif’in hem millet derken neyi kastettiğini hem de kavmiyet fikrine bakışını net biçimde açıklamaktadır. “Korkma…” diye milletine seslenerek İstiklal Marşına başlayan Akif, hemen ardından, ölüm kalım mücadelesi veren milletini, engin tarihine ve kahramanlıklarına vurgu yaparak cesaretlendirmeye çalışır. Akif’e göre o öyle bir millettir ki; Son neferine kadar yurdunu savunacak kadar yiğittir. Tarihi göz kamaştıran kahramanlıklarla doludur. Bu yüzden “kahraman” sıfatını herkesten fazla hak etmektedir. İstiklal onun hakkıdır; 1 Ersoy, “Hakkın Sesleri”, Safahat, 165-166. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 463 çünkü Hak’tan başka kimseye boyun eğmez, eğmemiştir, eğmeyecektir de. Hürriyetine düşkündür; tarihinde esaret görmemiştir. İşte böyle bir milleti izmihlale uğratabileceğini düşünen emperyalistler boş hayal peşindedirler. Şimdi, İstiklal Harbinden zaferle çıkan bu milletin mayasını oluşturan dinî ve millî değerlere geçebiliriz. 3. İstiklal Marşı’nda Yer Verilen Dinî ve Millî Değerler 3.1. Dinî Değerler Akif İstiklal Marşı’nda doğrudan “Din” kavramının yanı sıra dinin; inanç, ibadet ve ahlak temelinde esaslarını oluşturan bazı temel değerlerine de işaret eder. Bu bağlamda “Hak”, “İlah”, “İman”, Şehadet”, “Ezan”, “Mabed”, “Arş”, “Cennet”, “Helal”… gibi dinin temel değerlerine atıfta bulunur. İstiklal Marş’ında yer verilen bu temel değerleri biraz daha yakından tanıyalım. 3.1.1. Din Dinin üstün değerlerinden biri, insan ruhunu yücelten “kutsiyet” duygusunun en büyük kaynağı olmasıdır. Akif “Din” kavramını sekizinci kıtada “Bu ezanlar-ki şehadetleri dinin temeli” dizesiyle bahis konusu eder. Burada “Din” ile doğal olarak Türk milletinin bin yıllı aşkın tarihine yön veren İslamiyet’i kasteder. Türk tarihinde "Din", "Vatan", "Millet" ve "İstiklâl" mefkûreleri asırlarca birlikte var olmuş ve birlikte yaşamıştır. İslâmiyet’in temelindeki "birlik" (tevhit), "hak/adalet", "ezel" ve "ebed" fikri "devlet-i ebed-müddet" inancını doğurmuştur. İstiklal Marşı’na yansıtıldığı üzere İstiklâl Savaşı'nın kazanılmasında da dinî değerler önemli bir rol oynamıştır. Bu sebeple milleti gibi kendisi de dinine bağlı olan İslam şairi Akif, söz konusu dörtlükte hem kendisinin hem de Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 464 milletinin duygularına tercümanlık yaparak Yüce Allah'a şöyle niyaz eder: Ruhumun senden İlâhî şudur ancak emeli;/Değmesin, mabedimin göğsüne namahrem eli; Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli;/ Ebedi yurdumun üstünde benim inlemeli. Maalesef Kurtuluş Savaşı ruhundan uzaklaşıldığı bazı dönemlerde din ve dinî temaların işlendiği bu ve bundan sonraki iki dörtlük İstiklal Marşı’nın tamamının okunduğu radyo programlarında ve bazı münasebetlerde atlanarak unutturulmaya çalışılmıştır.1 Bütün bu aykırı teşebbüslere rağmen bugüne kadar necip Türk milleti ne mabedinden ne de ezanından vazgeçmiştir. 3.1.2. Hak (Tevhit) Hak kavramı, ikinci kıtanın "Hakkıdır Hakk'a tapan milletimin istiklâl" mısraında iki defa geçerken, aynı dize son kıtada da tekrarlanmıştır. Bir de “Allah” anlamında beşinci kıtada “Hak” sözcüğüne yer verilmiştir. İkinci dörtlükte ve son kıtada "Hak" kelimesinde cinas vardır ve iki farklı manada kullanılmıştır. İlkinde hak-hukuk ve adalet anlamında, ikincisinde ise “Allah” manasında kullanıldığı anlaşılmaktadır. Allah İslam inanç sisteminde en temel kavramdır ve eşi benzeri olmayan Tanrı’yı ifade eder. Tanrının birliği inancı tevhittir. Buna göre kulluğu ve tapınmayı hak eden yegâne tanrı Allah’tır. Akif yukarıda işaret edilen dizede istiklâl kavramı ile Hak kavramı arasında bir münasebet kurar. Şöyle ki Türk milleti tarihinde Hak’tan başka bir güce boyun eğmemiş, esaret altına 1 İhsan Ünüvar, Büyük Doğu, I/53, 1 Kasım 1946, 8; İhsan Hancıoğlu, Ehli Sünnet, III/ 73, 1 Aralık 1949, 15. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 465 girmemiştir. İstiklal onun karakterinin ayrılmaz bir parçasıdır. Ayrıca Hakk’a olan bağlılığı istiklal mücadelesini bir görev olarak onun omuzlarına yüklemektedir. Asıl esaret Hak’tan başkasının hizmetine girmektir. Hak tabirinin yer aldığı kıtada milletimizin iki karakterine işaret edilmiştir; inanç ve kahramanlık. Bu iki karakteri Türk milletine istiklali hak ettirmektedir. Millet istiklali için ciddi tehdit oluşturan hayasızca akınları bu iki karakterinden aldığı güçle bertaraf edecektir. Zaten devam eden iki dörtlükten ilki milletin yiğitliğini ve kahramanlığını dile getirirken, diğeri, imanın gücünü öne çıkarmaktadır: Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım; Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim; bendimi çiğner, aşarım; Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Garb’ın afakını sarmışsa çelik zırhlı duvar; Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Medeniyet! dediğin tek dişi kalmış canavar? Bu kıtalarda Akif, o sırada Sakarya-Kütahya cephesinde bütün varlığıyla ölüm kalım mücadelesi veren, milletinin her türlü maddî/manevî gücünü arkasında hisseden, Çanakkale Şehitleri’nde; “Sana dar gelecek makberi kimler kazsın;/ Gömelim gel seni tarihe, desem sığmazsın”1 dizeleriyle anlattığı kahraman ordumuzu ve arkasındaki milletimizi konuşturmaktadır. Bu beyitlerin yer aldığı kıta, daha sonra, millî mücadele yıllarının Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 466 ıstıraplı ve elemli günlerin unutulmaması adına, “Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım” dizeleriyle başlayan üçüncü kıta, istiklal mücadelesinin en zorlu hatlarında yer alan Kütahya adına çıkarılan hatıra kartpostalına yazılacaktır.1 Akif beşinci kıtada; “Doğacaktır sana vadettiği günler Hakk’ın… Kim bilir belki yarın, belki yarından da yakın” dizeleriyle umutsuz olmak için her türlü sebebin mevcut olduğu kritik bir anda milletine, onu düştüğü yerden kaldırarak yeniden tarihteki yerini aldırtacak inancı ve umudu aşılar. Bursa’nın kurtuluşu dolayısıyla çıkartılan hatıra kartpostallarına bu dizenin yer aldığı beşinci kıtanın yazılmış olması bundandır.2 Akif, “Hakk’ın vadettiği günler” derken de Yüce Allah’ın şu âyetlerine atıf yapmış olmalıdır: “Gevşemeyin, üzülmeyin; eğer inanıyorsanız, hiç şüphesiz, üstün gelecek olan sizlersiniz.” (Al-i İmran 139); “Allah şöyle yazmıştır: Elbette ben ve elçilerim galip geleceğiz.” (Mücadele 22); “Allah, içinizden iman edip iyi işler yapanlara öncekilere verdiği gibi onlara da yeryüzünde hâkimiyet vereceğini, onlar için seçtiği dinlerinin yerleşip yayılmasını sağlayacağını, korkularını güvene döndüreceğini vadetmiştir. (Der ki) Çünkü onlar bana hiçbir şeyi ortak koşmaksızın kulluk etmektedirler…” (Nur 55). Akif; Hak kavramı dışında “Allah” anlamında yedinci dörtlükte bir yerde “Hüda”, sekizinci dörtlükte bir yerde de “İlahî 1 Bkz. Bu çalışma, EK-3. 2 İstiklal Şairimiz Mehmet Akif, Haz. Mustafa İsmet Uzun, İstanbul: Bağcılar Belediyesi, 2011, 149, Ayrıca bkz. Bu çalışma, EK-2. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 467 (Tanrım)” tabirlerine yer verir. Bunlarla doğrudan Allah’a niyaz ederek O’nun yardımını diler. Canı, cananı, bütün varımı alsın da Hüdâ; Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda. *** Ruhumun senden, İlâhî, şudur ancak emeli; Değmesin mabedimin göğsüne namahrem eli! Balkan savaşlarında alınan yenilgiler sonucunda umutsuz bir tablo çizen Akif, bu münasebetle yazdığı Hakkın Sesleri’nde Allah’a münacatında sitemkâr bir üslup kullanırken, burada, dinî hisleri ve inançları vesile kılarak gayreti ilahîyi harekete geçirmeyi amaçlar. Bununla beraber İstiklal Marşı’nı “Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklal” dizesiyle bitirmesi, milli mücadelenin zaferle sonuçlanacağına duyulan güçlü bir ümidi çağrıştırır. Milli Mücadele yılları ıstıraplı ve çileli günlerdir. Nitekim Süleyman Nazif 1920’de Darülfünûn’da verdiği bir konferansta memleketin maruz kaldığı felâketleri; “Tarabgâhı vatan bir mahşeri hicrana dönmüştür;/ Bu gülşenden geçerken ah eder bâd-ı saba ağlar” dizeleriyle ifade eder.1 İşte Akif, neticenin şüpheli olduğu bir zamanda; “Hakkıdır Hakka tapan milletimin istiklâl” vurgusuyla milletine umut aşılamış, iman ve itikadına kuvvet vermiş, maneviyatını yükseltmiş, gücüne güç katmıştır. 3.1.3. İman 1 Aslan Tufan Yazman, Atatürk'le Beraber, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1969, 109-110. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 468 Âkif, İstiklâl Marşı’nda bütün mukavemet unsurlarını “iman” kavramı etrafında toplar.1 “İman” kavramına dördüncü kıtanın; “Garb’ın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar;/Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var” dizelerinde yer verir. İstiklal Marşı’nın bu dörtlüğü İstiklal Harbi kartpostallarından Uşak hatırasına işlenmiş olan2 bu beyitte Akif Türk milletine şanlı tarihinde kahramanlık destanları yazdırtan asıl güce; iman gücüne vurgu yapar. “İman” tabiriyle yine İslam inancını kasteden Akif burada, Türk ordusunun savaşlarda gösterdiği galibiyet ve üstünlüğün gerisinde yatan “iman” gücü karşısında emperyalist Batı güçlerinin sahip olduğu bilim ve teknolojinin bir kere daha yenilgiye uğratılacağı öngörüsünde bulunur. Nitekim o bu öngörüsünde yanılmamıştır. Akif, aynı duyguları Çanakkale Şehitleri’nde de şöyle dile getirmişti: Top tüfekten daha sık, gülle yağan mermîler;/ Kahraman orduyu seyret ki bu tehdîde güler! Ne çelik tabyalar ister, ne siner hasmından;/ Alınır kal'â mı göğsündeki kat kat îman? Hangi kuvvet onu, hâşâ, edecek kahrına râm?:/ Çünkü te'sis-i İlâhî o metîn istihkâm. Çanakkale Şehitleri’nde müstahkem kaleye benzettiği iman gücünü, İstiklal Marşı’nda serhat imgesiyle ifade eder. Onun “Benim iman dolu göğsüm gibi, serhaddim var” dizesinde 1 Krş. D. Mehmet Doğan, Camideki Şair Mehmed Akif, Ankara: Yazar Yayınları, Ocak 2009, 105. 2 Bkz. Bu çalışma, EK-8. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 469 iman dolu göğüsler, kuşkusuz, bütün umudunu bağladığı Mehmetçiğin ve Mehmetçiği bütün varlığıyla destekleyen milletimizin göğüsleridir. Mehmetçiğin Çanakkale savaşlarında gösterdiği eşsiz kahramanlık destanıyla heyecanlanan Akif, o destanı yazan yiğitleri, “Bedr’in aslanları ancak bu kadar şanlı idi!” diyerek âdeta, Hz. Peygamber’in (s.a.s.) komutasında ölüm kalım mücadelesi veren “Bedir” gazileriyle bir tutar. Öyleyse Türk milletinin istiklal mücadelesinde elde ettiği başarının en büyük sırrı, göğsündeki imanı idi. Garp (Batı) maddi silâhlarının üstünlüğüne güvenerek Osmanlı Devletinden geriye kalan son vatan parçası Anadolu’ya karşı hayasız bir saldırı başlatmıştır. Düşman kuvvetlerinin teknolojik üstünlüklerine karşın, Türk milletinin sarsılmaz imanı vardır. İnanç yoksa insanî değerlerden yoksun teknolojik güç tek başına başarıyı getiremez. Bu nedenle İstiklâl Savaşı'nın kazanılmasında inancın büyük rolü olmuştur. Zaten sömürgeci Avrupa devletleri de Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra askeri güç bakımından üstünlüğünü kaybetmiştir. 3.1.4. Arş Sözlükte “yüksek yer, taht” gibi anlamlara gelen Arş, Allah ile ilişkisi bakımından O’nun hükümranlığının bir sembolü olmakla beraber esasen mahiyeti tam alarak bilinemeyen metafizik bir varlıktır. Arş kavramı İstiklal Marşı’nda şehidin seslenişini dile getiren dokuzuncu kıtada yer alır: O zaman vecd ile bin secde eder –varsa- taşım; Her cerîhamdan, İlâhî, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır rûh-i mücerred gibi yerden na’şım; O zaman yükselerek Arş’a değer, belki başım. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 470 Bir görüşe göre Arş, şekil ve mahiyeti bilinemese de göklerin üstünde maddi bir varlık olarak düşünülmüştür.1 Bununla beraber Akif’in Arş’ı en yüksek makamı temsil eden bir imge olarak kullandığı da söylenebilir. Buna göre Arş, Allah’a ait yüce makam anlamında kullandığı düşünülebilir. Fakat anlam kavramın metafizik boyutu dikkate alınarak bu imgeyi GaybAllah inancına bağlamak daha isabetli görünmektedir. Bu dörtlük İstiklal Harbi hatıra kartpostallarından İstanbul hatırasında, İstanbul’un Fatihi Fatih Sultan Mehmet Hanın türbesinin üstüne yerleştirilmiştir.2 3.1.5. Kelime-i Şehadet Sekizinci kıtada din ve dinin en önemli sembolleri arasında yer alan mabet, ezan ve kelime-i şehadet değerleri öne çıkarılır. Orada “Bu ezanlar ki şehâdetleri dînin temeli…” dizesinde şehadetle kastedilen; “Şehadet ederim ki Allah’tan başka ilah yoktur. Yine şehadet ederim ki Muhammed O’nun kulu ve resulüdür.” mealindeki “Eşhedü en lâ ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühû ve resûlüh” sözleriyle bilinen kelime-i şehadettir. Akif dinin temeli derken, dini literatürde İslam’ın ilk şartı olarak öğretilen bu sözlerin aynı zamanda kelime-i tevhidi de içerdiğini ve tevhidin (Allah’ın birliği inancı) İslam inancının temelini teşkil ettiğini söylemek istemiştir. 3.1.6. Mâbed Arapça ibâdet masdarından türetilen ve “ibadet edilen yer, ibadethane” gibi anlamlara gelen mabed, bir dine bağlı olanların 1 Arş ile ilgili geniş bilgi ve tartışmalar hakkında bkz. Yusuf Şevki Yavuz, “Arş”, DİA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991, III, 406-409. 2 Bkz. Bu çalışma, EK-6. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 471 toplu olarak veya tek başlarına ibadet etmeleri için yapılmış özel mekânı ifade etmektedir.1 Akif, dinin ibadet merkezlerini temsil eden mabed kavramını sekizinci kıtada zikreder. Ruh, din, mabed, ezan, şehadet gibi dinî kavramların en yoğun olarak işlendiği bu kıta, İstiklal Harbi kartpostallarından İzmir hatırasına işlenmiştir.2 Bir dinin mabetleri, mensupları nazarında en kutsal mekânları temsil eder. Mabetlere sığınanlar dokunulmazdırlar. Mabetlerin himayesi ce savunması için Müminler canlarını seve seve verirler. Mabedin bulunduğu ve ezanın okunduğu topraklar Müslüman yurtlarıdır. Bu sembollerin korunması ve yaşatılması aynı zamanda vatanın korunması anlamına gelmektedir. Müslümanların bu hassasiyetlerini bilen sömürgeci güçler, işgal ettikleri İslam yurtlarında mabetleri ilk hedefler olarak seçerler, mabetlerin dokunulmazlığını ihlal ederek onları Müslümanların gözünde değersizleştirmeye çalışırlar. Akif burada mabed kavramını, biri mecazi, diğeri hakiki olmak üzere iki anlamda kullanır. Hakiki anlamda Müslümanların ibadet mekânları olan camileri/mescitleri kastederken, mecazi anlamda bütün yurdu, korunması ve savunulması gereken mabet olarak görür. Nitekim Balıkesir’in işgalinin yıldönümü dolayısıyla Ankara’da yazdığı (30 Haziran 1922), İstiklâl Marşı’ndaki ses ve muhtevayı hatırlatan bir şiir parçasında, kaybedilen topraklar için: 1 Geniş bilgi için bkz. Ahmet Güç, “Mâbed”, DİA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003, XXVII, 276-280. 2 İstiklal Şairimiz Mehmet Akif, Haz. Mustafa İsmet Uzun, 192. Ayrıca bkz. Bu çalışma, EK-1. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 472 “Ey benim her taşı bir mabedi iman yurdum! ;/ Seni er geç bana mutlak verecek mabudum.”1 der, kaybedilen toprakları geri almaya olan inancından ve umudundan bir şey kaybetmez. 3.1.7. Ezan İslam ülkelerinde günde beş vakit mabetlerin/camilerin minarelerinden vaktin namazına bir çağrı olarak yükselen ezan, zamanla dinin sembolü haline gelmiştir. Şehadetleri dinin temeli olan ezanların yükseldiği minareler, bir anlamda göklere doğru kaldırılmış şahadet parmağıdır. İstiklâl Marşı’nda bayrak gibi ezan da bağımsızlık sembolü olarak zikredilir. Akif ezana atıfta bulunmakla kalmaz, Müslümanlığın kanıtı olan kelime-i şehadeti ayrıca zikreder. O ezana atıfta bulunmakla, Türkiye'nin dinî-kültürel kimliği konusunda çok etkili bir yaklaşım ve tavır ortaya koyar. Ezanların şehadetlerinin dinin temeli olduğu ve sonsuza kadar yurdun üstünde inlemesi, heyecanla okunması gerektiğini belirtir. Ezanın şehadetlerinden birincisinde (Eşhedü en lâ ilâhe illallah) “Allah'tan başka tanrı olmadığına şahitlik ederim” denilmekte; ikincisinde ise, “Muhammed'in Allah'ın elçisi olduğuna şahitlik ederim” denilmektedir (Eşhedü enne Muhammeden Resulullah). Bir insan bu iki ibareyi söylemekle -yani kelime-i şehadet getirmekle- Müslüman olur.2 Ezana, İstiklal Marşı’nın dokuzuncu kıtasının biraz evvel zikredilen dizelerinde yer verilir. Bu kıtada konuşan şehittir. 1 Ersoy, “Nazım Parçaları (Safahat Dışında Kalmış Şiirlerinden)”, Safahat, 457. 2 Doğan, Camideki Şair Mehmed Akif, 105. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 473 Adeta lisan-ı haliyle der ki: Ben vatan toprağı üzerinde bu kutsal değerler yaşasın, bayraklar inmesin, ezanlar dinmesin diye en değerli varlıklarımdan; canımdan ve cananımdan vazgeçtim. Öldükten sonra ezan seslerini işitirsem, yaramdan kanlar aka aka mezarımdan kalkarak ruhen göklere yükselirim ve başım, göklerin de ötesinde bulunan Arş’a değer. Şehitler doğrudan doğruya cennete giderler. Bundan dolayı, onlar din ve vatan uğruna ölmekten korkmazlar. Vatan savunması bağlamında ezanın değeri sadece Akif’in şiirlerinde görülmez. Büyük Taarruz harekâtını 26 Ağustos 1922 adlı yapıtıyla şiire döken Yahya Kemal Beyatlı da ezan imgesine vurgu yapar: Şu kopan fırtına Türk ordusudur yâ Rabbi! ;/ Senin uğrunda ölen ordu budur yâ Rabbi! Tâ ki yükselsin ezanlarla müeyyed nâmın;/ Galib et, çünkü bu son ordusudur İslâm'ın.1 İstiklal Marşı’nda buraya kadar anlatılanlardan başka cennet, helal, ruh gibi daha başka dinî terimlere de işaret edilmiştir. Burada, çalışmanın hacmini daha fazla zorlamadan öne çıkarılan dinî değerlerin kısa değerlendirmesiyle iktifa edip Millî Değerler’in izahına geçmek uygun olacaktır. 3.2. Millî Değerler 3.2.1. Vatan 1 Yahya Kemal Beyatlı, Eski Şiirin Rüzgârıyle, İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları, 2017, 88. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 474 Vatan, kişinin doğduğu, yaşadığı, siyasal/duygusal yönden bağlı olduğu toprak parçasıdır. Türkçede ayrıca yurt ve ülke sözcükleriyle de ifade edilir. Akif ilk dörtlükte “Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak;/ Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak” dizelerinde yurt sözcüğüyle vurgu yaptığı vatan kavramına, farklı bağlamlarda altı yerde daha değinir. Bunların üçünde yurt, üçünde de vatan sözcüğünü kullanır. İstiklal Marşı’nın bayrak ve vatan vurgusunun yapıldığı ilk kıtası istiklal mücadelesindeki etkin rolünü ifade için İstiklal Harbi hatıra kartpostallarından Eskişehir Hatırasına işlenmiştir.1 Akif için vatan sadece bir toprak parçasından ibaret değildir. O uğruna can verilecek, şehadet şerbeti içilecek kutsal bir mekândır. O yüzden “Bastığın yerleri ‘toprak!’ diyerek geçme, tanı!;/ Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı”, yine, “Şühedâ fışkıracak, toprağı sıksan şühedâ!” dizelerinde o toprakların şehitlerin kanlarıyla vatan yapıldığına vurgu yapar. Bu tam da dostu Mithat Cemal Kuntay’ın “On beş yılı karşılarken” adlı şiirinde; Bayrakları bayrak yapan üstündeki kandır;/ Toprak eğer uğrunda ölen varsa vatandır; Beyitleriyle dile getirdiği şeydir. Vatanın asıl sahipleri şehitlerdir. Onlar vatan yaptıkları bu toprağı evlatlarına miras bırakmışlardır. Atalardan miras alınan vatan toprağını evlatlarının terk edip düşmanlarına bırakması, onların ruhaniyetlerini incitir. Ayrıca şehitlerin kanlarıyla sulanmış vatanın bir emsali daha bulunmadığından paha 1 Bkz. Bu çalışma, EK-5. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 475 biçilemez, dolayısıyla alınıp satılmaz. Bu yüzden vatana yönelik saldırılar ve işgal hareketleri yine şehitlik/gazilik emeliyle püskürtülmelidir. Akif, ataların kanıyla sulanmış bir vatan toprağını, müminler için en yüce amacı temsil eden cennete benzetmiş ve “Verme, dünyaları alsan da, bu cennet vatanı” demiştir. Bırakın vermeyi, ona göre bu cennet vatan, uğruna cânın, cânânın, bütün varlığın feda edilmesini hak etmektedir: “Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki fedâ?” Akif vatanla ilgili duygularını bir dilekle tamamlar: “Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Hudâ;/ Etmesin tek vatanımdan beni dünyâda cüdâ. İstiklal Marşı’nda vatanı, adeta altında boydan boya şehitlerin yattığı bir kabristana benzeten Akif, bu teşbihi diğer bazı şiirlerinde daha açık bir ifadeyle dile getirir. Mesela Hakkın Sesleri’nde der ki: Ah! Karşımda vatan nâmına bir kabristân;/ Yatıyor şimdi... Nasıl yerlere geçmez insân? Şu mezârlar ki uzanmış gidiyor, ey yolcu;/ Nereden başladı yükselmeye, bak, nerde ucu. Süleymaniye Kürsüsünde’de de şöyle der: Dışı baştanbaşa bir nesl-i kerîmin yâdı;/ İçi boydan boya milyonla şehîd ecsâdı Akif İstiklal Marşı’nda etkileyici bir üslupla vatan mahrumiyetini esasen bütün millî ve dinî değerlerden mahrumiyete eşdeğer görür. O, bir milleti millet yapan değerlerin başında vatanı görür. Diğer değerlerin ancak vatanla birlikte var Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 476 olabileceğini dile getirir. Ona göre bir insan için en büyük yoksulluk, vatanından uzak (cüda) kalmaktır. Kişi canını veya cananını kaybederse, vatan ve milletim sağ olsun der, teselli bulur. Ama vatanını kaybederse, milletinin varlığı da tehlikeye düşer. Burada vatanın can ve canandan üstün olduğu inancı vardır. İnsan, ancak böyle bir inanca sahipse vatanı için ölümü göze alır. Vatanı savunup kurtaracak olanlar, o vatanın asıl sahipleridir. Akif’in bu düşüncesini bayraklaştıran, onun Hakkın Sesleri’nde (27 Mart 1913) yer verdiği; Sâhipsiz olan memleketin batması haktır;/ Sen sâhip olursan bu vatan batmayacaktır.1 dizesidir. 3.2.2. Bayrak Bayrak bir milletin bağımsızlığının ve birliğinin simgesidir. Sancak ile de tabir edilir. Türk bayrağının rengi kırmızıdır; Mithat Cemal Kuntay’ın da yukarıda geçen beytinde işaret ettiği gibi vatan uğrunda can veren şehitlerin kanını temsil eder. Akif için bayrak vatan evlatlarının birlik ve beraberlik rehberidir. Birinci dörtlükte bayrağa "al sancak" tabiriyle işaret ederken, beş mısralı son kıtada ise doğrudan “bayrak” tabirini kullanır. Al sancak/bayrak, milletimizin bağımsızlık sembolüdür. Bayrağın al rengi şairde ocaklardan yükselen alev intibaı uyandırmış ve Türk milletinin asla izmihlale uğratılamayacağını vurgulamak için ona "Bu alev sönmez" dedirtmiştir. Çünkü o alev her daim yakıt atılarak tutuşturulan Türk ailesinin evindeki ocaktır. Yurdun üstünde tüten en son ocak kaldıkça, bu bayrağın 1https://safahat.diyanet.gov.tr/PoemDetail.aspx?bID=8&pID=57&key=batma yacakt%C4%B1r Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 477 alevi de şafaklarda dalgalanacaktır. Akif, bu benzetmeyle "bayrak" ile "millet" arasındaki bağlantıyı sanatkârane bir şekilde ifade etmiştir. Türk bayrağında dikkati çeken diğer bir sembol yıldızdır. İstiklal Marşı’nda bayrak üzerindeki yıldız ile gökteki yıldız eşleştirilmiştir; gökteki yıldıza kimsenin eli dokunamayacağı gibi, "Türk milletinin yıldızı" olan al bayrağın yıldızına da kimse dokunamaz. “Parlayacaktır” ifadesinin çağrışımıyla burada gökteki en parlak yıldız olan Çoban Yıldızı da kastedilmiş olabilir. Nasıl ki Çoban Yıldızı yolunu kaybetmişlere yol gösteriyor, yönünü bulmasına yardımcı oluyorsa, aynı şekilde al bayrak da rehber vazifesi görerek aynı mefkûreyi paylaşan vatan evlatlarını aynı yöne sevk etmekte ve güçlerini birleştirmek üzere bir yerde toplanmalarını sağlamaktadır. Akif’in bayrağı temsil için kullandığı üçüncü bir sembol de hilaldir. Bayrağı sembolize eden Hilal ikinci ve sonuncu dörtlüklerde olmak üzere iki yerde geçer. İlk geçtiği yerde Hilâl kaşları çatık, öfkeli ve hüzünlü bir figüre benzetilir. Adeta al bayrak; cennet vatanın yabancı işgali karşısında şanına yakışan kahramanlığı gösteremeyen Türk milletine öfkeli ve küskündür. Son dörtlükte ise artık Türk milleti kendisine yakışanı yapmış ve iman dolu yüreğini siper edip cennet vatanına yönelik o hayasızca akınları durdurmuş, kendisini yaşatan değerleri ile izmihlale duçar olmaktan kurtulmuş, al bayrağın şafaklarında alevler gibi dalgalanabileceği bir yurdu milletine hediye etmiştir. Hilal’deki bu hüzün ve umutsuzluk haline Balkan savaşlarında işgal edilen Edirne’nin durumu ve milletin milli mücadelenin ilk yıllarında kendisinden beklenen direnişi gösterememesinin yol açtığı anlaşılmaktadır. Bu yüzden o hazin Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 478 günleri temsilen İstiklal Harbi Kartpostallarından Edirne adına basılan hatıra kartpostalına İstiklal Marşının bu ikinci kıtası işlenmiştir.1 Akif burada “Hilâl” sözcüğünü mecazen İslamiyet anlamında da kullanmış olabilir. Arap harfli yazılışlarına baktığımızda “hilâl” kelimesi, “Allah” lafzının harflerini taşımaktadır. Buna göre hilâl Allah’ı, dolayısıyla İslamiyet’i temsil etmektedir, denebilir. Zaten Kurtuluş Savaşı da salîb (haç) ile hilâlin (İslamiyet) mücadelesi olarak değerlendirilmektedir.2 Nitekim Akif Çanakkale Şehitleri’nde bunu “Sen ki, son ehl-i salîbin kırarak savletini,…” dizeleriyle açıkça ifade ederken, Hakkın Sesleri’nde de Hilal-Salib karşıtlığına/mücadelesine dikkat çeker: Ezanlar sustu. . . Çanlar inletip durmakta âfâkı;/ Yazık: Şark'ın semâsından Hilal'in geçti işrâkı! Zaman artık Salîb'in devr-i istilâsı, ilhâkı;/ Fakat yerlerde kalmış hakların ferdâ-yı ihkâkı;/ Ne doğmaz günmüş ey acizlerin kudretli Hallak'ı Akif; “Doğacaktır sana va’dettiği günler Hakk’ın/Kim bilir, belki yarın… belki yarından da yakın” dizeleriyle zaferin yakın olduğunu, “Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl;/ Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl” beytiyle de his kablelvuku neviden, istiklal mücadelesinin zaferle sonuçlandığını bildirmiştir. İstiklal Marşı’nda yeis halinin, sarsılmaz iman ve yiğitlik sonucu nasıl kesin bir zafere dönüştüğünün sanatkârane bir kurgusuna tanık olmaktayız. Zira Akif, Hakk’ın vadettiği parlak geleceğin yakın olduğuna vurgu yaptığı bu dizeleriyle 1 Bkz. Bu çalışma, EK-4. 2 Yücel, “İstiklal Marşı”, 397. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 479 Türk milletine en zor anında umut aşılamıştır. Hakkın Sesleri’nde de; Âtîyi karanlık görerek azmi bırakmak...;/ Alçak bir ölüm varsa, emînim, budur ancak, Ye’s öyle bataktır ki: Düşersen boğulursun;/ Ümmîde sarıl sımsıkı, seyret ne olursun! dizeleriyle azmi bırakıp yeise düşmeyi bataklığa benzetmiş, yeis bataklığında ölenleri de alçak bir ölümle ölenlere eş değer görmüştür. Hakkın Sesleri’ni yayımladığı 1913 yılında Balkan Savaşları’nın Osmanlı İmparatorluğu’nun aleyhine sonuçlanmıştı. Bu mağlubiyetin toplumda yol açtığı umutsuzluk Akif’in şiirine de yansımıştır. Sonraki süreçte Çanakkale savaşı ve istiklal mücadelesi günlerinde elde edilen başarılar Akif’in yeniden ümitlenmesine sebep olmuştur. Nitekim Süleyman Nazif’e ithaf ettiği, 15 Nisan 1921’de Sebîlürreşâd’da yayımlanmış bir şiirinde der ki: Garb'ın ebedî gayzı ederken seni me'yûs;/ İslâm'a göz açtırmayacak, dersen, o kâbûs; Madâm ki Hakk’ın bize va’dettiği haktır;/ Şark'ın ezelî fecri yakındır, doğacaktır.1 Tarih de aynen Akif’in öngördüğü biçimde yazılmıştır. Akif, eğer istiklal mücadelesine bütün ruhu ve bedeniyle tanıklık etmeseydi, Türk askerinin ve milletinin kahramanlığı kadar 1 M. Akif Ersoy, “Süleyman Nazif’e”, Sebîlürreşâd, 7 Şa’bân 1339/15 Nisan 1337 (15 Nisan1921), c. 19, sy. 476, Meşrutiyetten Cumhuriyet’e Yakın Tarihimizin Belgesi: Sebîlürreşâd Mecmuası 1908-1925, Proje Yürütücüsü: M. Ertuğrul Düzdağ, İstanbul: Bağcılar Belediyesi 2020, c. 19, sy. 476, s. 75. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 480 başkumandanın da feraset ve kabiliyetinden bu denli emin olmasaydı, böyle bir öngörüde bulunamaz, ölüm kalım mücadelesinin tam ortasında tarihe not düşen bir istiklal marşı yazamazdı. 3.2.3. İstiklal Akif istiklal tabirini ikinci ve son kıtada olmak üzere iki yerde aynı cümle içerisinde kullanır: “Hakkıdır Hakk'a tapan milletimin istiklâl" Bayrak imgesinde olduğu gibi istiklal tabirinde de iki farklı durum söz konusudur. Akif, marşın ikinci dörtlüğünde istiklal vurgusu yaptıktan sonra devam eden dörtlüklerde Türk milletinin kahramanlıklardan bahsederek onları bağımsızlığına göz koyan saldırgan güçlere karşı direnmeye teşvik eder. Son kıtada ise adeta Türk milletinin yurdunu yabancı işgalinden kurtararak yeniden tam istiklaline kavuşacağına olan inancını dile getirir, bu kutlu zaferinden dolayı Türk ordusunu tebrik eder. “İstiklal” bağımsızlığı ve özgürlüğü ifade eder. “Hakkıdır Hakk'a tapan milletimin istiklâl" derken Akif, istiklalin esasen doğuştan kazanılan bir hak olduğunu ancak bu hakkı sadece “Hakk”ı” bulan ve O’na tapan milletlerin koruyabileceğine işaret eder. Türk milletini esaret altına almak isteyen sömürgeci güçler, onun tarihini ve bu özelliğini göz ardı ettiklerinden diğer milletler üzerinde gerçekleştirdikleri emellerini Türk milleti üzerinde gerçekleştirmeye muvaffak olamamışlardır. 3.2.4. Hürriyet Akif hürriyet kavramını marşın üçüncü ve onuncu kıtalarında bahis konusu eder. Üç yerde millet ve bayrağa atıfla “hür” kelimesini, bir yerde de “hürriyet” tabirini kullanır. Akif Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 481 dördüncü kıtada "Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım" derken, milletini kasteder, milletini konuşturur. Kısaca milletinin ezelden beri hür yaşadığını, hürriyetine düşkün bir millet olduğunu ve ona asla zincir vurulamayacağını dile getirir. Son kıtada da aynı vurguyu, “Hakkıdır, hür yaşamış bayrağımın hürriyet” mısraıyla Türk milletinin bağımsızlık sembolü olan bayrak imgesi üzerinden yapar. Akif İstiklal Marşı’nda milletinin hürriyetine olan düşkünlüğü, doğadan aldığı bazı teşbihlerle ifade ederken, bağımsız ulus devletlerin ve hürriyet düşüncesinin öne çıktığı bir dönemde Yahya Kemal de, Açık Deniz şiirinde Türk milletinin hür yaşama iradesini coşkun deniz sembolü ile anlatır. Akif emperyalist Batılı güçlerin Türk milletindeki bu hürriyet fikrini baskıyla ve şiddetle yok edemeyeceğini, tersine hürriyet fikrini daha da güçlendireceğini Süleymaniye Kürsüsünde şiirinde de şöyle dile getirir: Sanıyorlar kafa kesmekle, beyin ezmekle;/ Fikr-i hürriyyet ölür. Hey gidi şaşkın hazele! Daha kuvvetleniyor kanla sulanmış toprak;/ Ekilen gövdelerin hepsi yarın fışkıracak! 3.2.5. Şehitlik Şehitlik esasen dinî bir kavram olmakla beraber Türk milleti için artık millî bir nitelik de kazandığından bu başlık altında değerlendirilmesi münasip görülmüştür. Şehitliğe altıncı ve yedinci kıtalarda değinilmiştir. Müslüman Türk milleti gazaya çıkarken hep iki amacı hedefler; ya şehitlik ya gazilik. Bizlere Anadolu’yu yurt yapan Sultan Alparslan, Ertuğrul Gazi, Osman Gazi, Orhan Gazi; Murad'lar, Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 482 Yıldırım'lar, Fâtih'ler, Yavuz’lar, Kanunî’ler ve sayısız erler, bu uğurda ya gazi, ya şehit olmuşlardır. Bu iki hedef dün olduğu gibi bugün de Türk ordusunun ve Mehmetçiğin gücüne güç katan iki değerdir. Türk milleti, her insanda fıtraten var olan ölüm korkusunu bu iki değere bağlılığıyla yenerek ebedîleşir. Anadolu’nun sıradan bir toprak parçası olmadığını, şüheda kanıyla sulanmış bir vatan toprağı olduğunu her fırsatta vurgulayan Akif’in milli mücadele yıllarında iki güzellikten biri olan şehitlik mertebesini hatırlatması, askerin maneviyatını yükseltmek bakımından yerinde bir hatırlatma olmuştur. Bu vatan, on binlerce şehit tarafından kazanılmış ve korunmuştur. İnsan ona bakarken toprağı değil, altında kefensiz yatan binlerce şehidi görmelidir. Burada vatan ile şehitler (şühedâ) arasındaki münasebete vurgu yapılmıştır. Akif istiklal harbi hatıra kartpostallarından Aydın Hatırasına işlenen1 ; Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki fedâ? Şühedâ fışkıracak, toprağı sıksan şühedâ! dizeleriyle dile getirdiği Türk milletinin şehitlik arzusunu Çanakkale Şehitleri’nde de; Şühedâ gövdesi, bir baksana, dağlar, taşlar...;/ O, rükû olmasa, dünyâda eğilmez başlar, Yaralanmış tertemiz alnından, uzanmış yatıyor;/ Bir hilâl uğruna yâ Rab, ne güneşler batıyor! dizeleriyle dile getirir. Türk askeri ancak Allah’a rükû ve secde için baş eğer. Değilse baş eğmez, mukaddesatını ve 1 Bkz. Bu çalışma, EK-7. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 483 namusunu çiğnetmemek uğruna ancak baş verir. Eğer vatan, emperyalist güçlerin hayasızca saldırıları karşısında cansiperane savunulmaz ve bu konuda acizlik gösterilirse, bugün sıksan şüheda fışkıracak olan o topraklardan, yarın esnam fışkıracaktır. Yani bugün dar-ı İslam olan vatan toprakları, yarın dar-i küfre dönecektir. Akif bu tehlikeyi Balkan Savaşları sırasında kaleme aldığı Hakkın Sesleri’nde şöyle dile getirir: Yâ Râb, bu uğursuz gecenin yok mu sabâhı?;/ Mahşerde mi bîçârelerin, yoksa felâhı! Nûr istiyoruz... Sen bize yangın veriyorsun!;/ “Yandık!” diyoruz... Boğmaya kan gönderiyorsun! Esmezse eğer bir ezelî nefha, yakında;/ Yâ Rab, o cehennemle bu tûfan arasında, Toprak kesilip, kum kesilip Âlem-i İslâm;/ Hep fışkıracak yerlerin altındaki esnâm! Akif şanlı geçmişin torunlarının Balkan Savaşları sırasındaki şühedanın ruhunu incitircesine gösterdiği korkakça tavrını da eleştirir ve Fatih Kürsüsünde adlı şiirinde der ki: Değil ki "dön!" diye binlerce yalvaran geride;/ Dikildi karşına ecdâdının mekâbiri de; Yolumda durma kaçarken!" dedin, basıp geçtin!;/ İşitmedin mi ne söylerdi muhterem ceddin. Akif, vatan toprağını savunmak yerine şühedanın mezarlarını çiğnemeyi yeğleyen yeni nesle kızar ve bu tavırlarıyla bütün şehitlerin ruhunu incittiğini belirtir. İstiklal Marşı’nın onuncu ve son kıtası, marşta ortaya konulan duygu ve inançların adeta bir nevi tekrarı ve özetidir. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 484 Burada da milletin ölmeyeceği, ebedî olarak yaşayacağı inancı dile getirilmiştir. SONUÇ YERİNE Türk İstiklal Marşı’nda milletin hamurunu oluşturan, birlik ve beraberliğinin teminatı olan dinî ve millî değerler öne çıkarılmıştır. İstiklal mücadelesinden zaferle çıkan Türk milletinin ruh dünyasını imar eden temel değerler İstiklal Marşı’nın da temasını oluşturmuştur. Osmanlı Devletinden geriye kalan son vatan parçası üzerinde istiklal mücadelesi ancak bu değerlere bağlılıkla kazanılabilirdi. Tarih bunun şahididir. Milletin kolektif şuurunda bu vardır. Milletiyle aynı inanç ve duyguları paylaşan Akif ise bu şuurun sadece tercümanıdır. Maneviyatı millî birliğin, yeniden dirilişin ve mücadele ruhunun en besleyici unsuru olarak gören Akif, nitekim Hakkın Seslerinde der ki; Fakat ahlâkın izmihlâli en müthiş bir izmihlâl;/ Ne millet kurtulur, zîrâ ne milliyyet, ne istiklâl. Oyuncak sanmayın! Ahlâk-i millî, rûh-i millîdir;/ Onun iflâsı en korkunç ölümdür: Mevt-i küllîdir. Osmanlı Devleti’nin en çalkantılı ve sancılı yıllarına tanıklık eden, ortaçağ skolastizm ve mistisizminin iyice yıprattığı Osmanlı çınarının kavmiyetçilik ideolojileri ve ulus devlet fikirleriyle de içten içe iyice çürüdüğünün farkında olan Akif, millet-i merhume için can suyu vazifesi gören Çanakkale ruhunu milletin yüreğinde canlı tutabilmek ve; Girmeden tefrika bir millete düşman giremez;/ Toplu vurdukça yürekler onu top sindiremez! Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 485 dizeleriyle ifade ettiği bu ruhun en büyük gıdası olan “Millî Birlik” mefkûresini gönüllere yerleştirmek için lazım olan bütün değerleri İstiklal Marşı’na işlemiştir. İstiklâl Marşı, mürekkebi kan olan bir eserdir. Döneme ait bütün vesikalar apaçık olarak göstermektedir ki İstiklal savaşının kazanılmasında Türk milletindeki “istiklâl" fikri kadar dinin de büyük rolü olmuştur. Bu tarihî bir hakikattir; inkâr edilemez. O nedenledir ki İstiklal Marşı’nda Türk milletini güçlü kılan dinî ve millî değerler dengeli bir şekilde yerleştirilmiştir. Bayrak, hilal, yıldız, hak, hürriyet, istiklal, yurt, millet, ırk, vatan, kahramanlık gibi milli kavramlarla; Hak, Hüda, iman, şehadet, helal, cennet, ezan, mabed, vecd gibi dini kavramlar birbiriyle uyumlu kullanılmıştır. İstiklal Marşı’nın bütününe bakıldığında temelde izmihlâl (yok oluş) ve istiklal (bağımsızlık) karşıtlığı dikkati çekmektedir. Nitekim Mecliste marşı en ön sırada ve ayakta alkışlayarak dinlemiş olan Gazi Mustafa Kemal Paşa da marşın kabulünden sonra, İstiklâl Marşı’nın önemini; “… İstiklâl Marşı’nda davamızı anlatması bakımından büyük manası olan mısralar vardır. En beğendiğim yeri şu mısralardır: ‘Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyet, hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl.’ Benim bu milletten asla unutmamasını istediğim mısralar işte bunlardır… Bu demektir ki efendiler Türk’ün hürriyetine dokunulamaz!” sözleriyle ifade etmiştir.1 1 https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/istiklal-marsinin-yazilisi-ve-kabulu/ (Erişim: 23.05.2022). krş. Düzdağ, İstiklâl Şairi Mehmed Âkif, 41; M. Ertuğrul Düzdağ, Mehmed Âkif Ersoy-Safahat, Ankara: Ankara Büyükşehir Belediye Başkanlığı Basın Yayın ve Halkla İlişkiler Dairesi Başkanlığı Yayınları, 2015, 18; . Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 486 Akif bu iki zıt kavramı, Safahat’taki şiirlerinde de yer yer bir arada kullanmıştır: Azıcık bilmek için kadrini istiklalin;/ Bakınız çehre-i meş’ûmuna izmihlâlin.1 *** Mefâhir kaynasın gitsin de, vicdanlar kesilsin lâl...;/ Bu izmihlâl-i ahlâkî yürürken, durmaz istiklâl!2 İstiklal Marşı’nın “Millî Marş” olarak kabul edildiği günlere tanıklık edenlerden Eşref Edib der ki: «Meb’usların alkışlarından meclisin tavanları sarsılıyordu. Ruhları o kadar heyecan kaplamıştı ki, bütün Meclis yekpare bir kalp halinde dalgalanıyordu. Üstad ise mahcubiyetinden, başını kollarının arasına sokmuş, sıranın üstüne yumulmuştu. Meclisin o günkü heyecanı fevkalâde idi. Mebusların hissiyatı cuşu huruşa gelmişti. Herkes imanının yükseldiğini görüyordu... Milletin hürriyet ve istiklâl yıldızının dünyalar durdukça parlayacağına bütün gönüller imanla dolmuştu. Vecd içinde titreyen bütün kalpler bir kalp olarak, bütün sesler bir ses olarak bağırıyordu: Hakkıdır, hür yaşamış bayrağımın hürriyet;/ Hakkıdır, Hakk'a tapan milletimin İSTİKLÂL. O gün fezalar yalnız bu sesle dolmuştu.»3 1https://safahat.diyanet.gov.tr/PoemDetail.aspx?bID=7&pID=53&key=Az%C4 %B1c%C4%B1k%20bilmek (Erişim: 1.11.2021) 2 https://safahat.diyanet.gov.tr/PoemDetail.aspx?bID=12&pID=81&key=izm ihl%C3%A2l (Erişim: 1.11.2021) 3 Geniş bilgi için bkz. Osman Nuri Ekiz, Mehmet Akif Ersoy, İstanbul: Toker Yayınları, 1985, 83-92. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 487 İstiklâl Marşı Millî Marş olduğu için değil her açıdan; dil, sanat ve muhtevası yönüyle gerçek bir şaheserdir. Bu yüzdendir ki mısralarının her biri birer atasözü değerinde vecize niteliğindedir. İstiklâl Marşı sadece yazıldığı devre ümit ve iman aşılayan bir eser değildir. O, aynı zamanda, taşıdığı ve dile getirdiği yüce değerler vasıtasıyla bütün gelecek nesillerin millî ruhunu besleyip geliştirebilecek ulvî bir rehber niteliğindedir. Millî mücadele zaferle sonuçlanmış, yurdun her yanında zafer şarkıları söylenmektedir. Vatanın her köşesinde şanlı Türk bayrağı, nazlı hilâli tekrar dalgalanmaktadır. Bursa, Kütahya, Sakarya düşman işgalinden kurtarılmış; Yunanlılar İzmir’den denize dökülmüş; İstanbul’daki müstevlîler Türk bayrağını selamlayarak geldikleri gibi gitmişlerdir. Akif, daha doğrusu, milletin şuuru, alt şuuru, bedeni, benliği, ruhu, hep birden tekrar hilâle dönerek İstiklâl Marşı’mızı şöyle noktalamıştır:1 Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl. Hakkıdır, hür yaşamış, bayrağımın hürriyyet; Hakkıdır, Hakk’a tapan, milletimin istiklâl İstiklâl Marşı, İstiklâl Savaşı sırasındaki duygu ve heyecanlarını dile getiren bir iman ve ümit şiiridir. En karanlık ve ıstıraplı günlerde ruhlara kuvvet vermiştir. İlhamını halktan alan, halkın duygu, heyecan, arzu ve ümitlerini terennüm eden bir 1 Prof. Dr. Ayhan Songar, Türk Edebiyatı, Mart 1983, s. 12. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 488 abidedir. O kadar ki Akif: "Bu benim değil, milletimindir." diyerek Safahat’ına dahi almamıştır. İstiklal Marşı’nda dil ve şekil bakımından ise kuvvet, güven duygusu, sağlamlık ve sadelik hâkimdir. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 489 KAYNAKÇA Arabacı, Caner, “Vatan Müdafaasında Bir Model Hayat: Millî Mücadelede Akif”, Mehmet Akif Ersoy’a Saygı, ed. Mehmet Bayyiğit, Balıkesir, 2022, ss. 117-187. Banarlı, Nihad Sami. “İstiklâl Marşının Mânâsı”, Hürriyet Gazetesi, 28.01.1950. Bayraktar, Duhter. Mehmet Akif Ersoy ve İstiklal Marşı. İstanbul: Servet Yayın-Dağıtım, (1987). Bayyiğit, Mehmet, “Mehmet Âkif Kuvâ-yı Milliye Şehri Balıkesir’de”, Mehmet Âkif Ersoy’a Saygı, ed. Mehmet Bayyiğit, Balıkesir, 2022, ss. 189-214. Beyatlı, Yahya Kemal. Eski Şiirin Rüzgârıyle, İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları, (2017). Bilgin, Azmi. “İstiklal Marşı ve Üzerine Yapılan Çalışmalar”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. (XXXVII/ 2007, 23-37). Buğra, Tarık. Düşman Kazanmak Sanatı: Dil ve Edebiyat Üzerine Yazılar. İstanbul: Ötüken Neşriyat, (1979). Cantay, Hasan Basri. Âkifname (Mehmed Âkif). İstanbul: Ahmed Said Matbaası, (1966). Çağbayır, Yaşar. İstiklâl Marşı'nın Tahlili. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (Mayıs 2015). Doğan, D. Mehmet. Camideki Şair Mehmed Akif. Ankara: Yazar Yayınları, (Ocak 2009). Düzdağ, M. Ertuğrul. “Mehmed Âkif'le Konuşmalar”, İstiklâl Şâirimiz Mehmet Âkif. Haz. Mustafa İsmet Uzun. İstanbul: Bağcılar Belediyesi, (2011). Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 490 Düzdağ, M. Ertuğrul. İstiklâl Şairi Mehmed Âkif. İstanbul: Gonca Yayınevi, (2021). Düzdağ, M. Ertuğrul. Mehmed Âkif Ersoy-Safahat. Ankara: Ankara Büyükşehir Belediye Başkanlığı Basın Yayın ve Halkla İlişkiler Dairesi Başkanlığı Yayınları, (2015). Edib, Eşref. “İstiklal Marşı Değişir mi?”, Yeni Sabah Gazetesi. (10 Haziran 1940). Edip, Eşref. Mehmet Âkif Hayatı – Eserleri ve 70 Muharririn Yazıları. İstanbul: Asar-ı İlmiyye Kütüphanesi Neşriyatı, (1938). Edip, Eşref. Mehmet Âkif Hayatı, Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları. Sebilürreşad Neşriyatı, (1962,162-165). Ekiz, Osman Nuri. Mehmet Akif Ersoy. İstanbul: Toker Yayınları, (1985). Ersoy, M. Akif. “Cenk Şarkısı”, Sebîlürreşâd. (17 Ekim 1912/7 Zilka’de 1330/4 Teşrînievvel 1328, 9/215); Meşrutiyetten Cumhuriyet’e Yakın Tarihimizin Belgesi: Sebîlürreşâd Mecmuası 1908-1925. Proje Yürütücüsü: M. Ertuğrul Düzdağ. İstanbul: Bağcılar Belediyesi, (2017). Ersoy, M. Akif. “Süleyman Nazif’e”, Sebîlürreşâd. (7 Şa’bân 1339/15 Nisan 1337: 15 Nisan 1921, 19/476), Meşrutiyetten Cumhuriyet’e Yakın Tarihimizin Belgesi: Sebîlürreşâd Mecmuası 1908-1925, Proje Yürütücüsü: M. Ertuğrul Düzdağ. İstanbul: Bağcılar Belediyesi (2020, 19/476). Ersoy, M. Akif, “Kahraman Ordumuza”, Sebîlürreşâd. (09 Cemaziyelâhir 1339/17 Şubat 1337: 17 Şubat 1925, Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 491 18/468), Meşrutiyetten Cumhuriyet’e Yakın Tarihimizin Belgesi: Sebîlürreşâd Mecmuası 1908-1925, Proje Yürütücüsü: M. Ertuğrul Düzdağ. İstanbul: Bağcılar Belediyesi (2020). Ersoy, M. Akif. “Nasrullah Kürsüsünde”, Sebîlürreşâd. (15 Rebîulevvel 1339/25 Teşrînisâni 1336, 18/464), Meşrutiyetten Cumhuriyet’e Yakın Tarihimizin Belgesi: Sebîlürreşâd Mecmuası 1908-1925. Proje Yürütücüsü: M. Ertuğrul Düzdağ. İstanbul: Bağcılar Belediyesi (2020). Ersoy, M. Akif. Safahat. nşr. M. Ertuğrul Düzdağ. İstanbul: Bağcılar Belediyesi, (2014). Güç, Ahmet. “Mâbed”, DİA. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (2003, XXVII/ 276-280). Hancıoğlu, İhsan. Ehli Sünnet. (III/ 73, 1 Aralık 1949). https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/istiklal-marsinin-yazilisive-kabulu/ (erişim: 23.05.2022). https://safahat.diyanet.gov.tr/PoemDetail.aspx?bID=12&pID=81 &key=izmihl%C3%A2l (Erişim: 1.11.2021) https://safahat.diyanet.gov.tr/PoemDetail.aspx?bID=13&pID=12 7 (Erişim: 30.10.2021) https://safahat.diyanet.gov.tr/PoemDetail.aspx?bID=7&pID=53 &key=Az%C4%B1c%C4%B1k%20bilmek (Erişim: 1.11.2021) https://safahat.diyanet.gov.tr/PoemDetail.aspx?bID=7&pID=53 &key=zebun, (Erişim: 30.10.2021) https://safahat.diyanet.gov.tr/PoemDetail.aspx?bID=8&pID=54 &key=cel%C3%A2linle (Erişim: 30.10.2021) Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 492 https://safahat.diyanet.gov.tr/PoemDetail.aspx?bID=8&pID=57 &key=batmayacakt%C4%B1r İstiklal Şairimiz Mehmet Akif. Haz. Mustafa İsmet Uzun. İstanbul: Bağcılar Belediyesi, (2011). İz, Mahir. Yılların İzi. İstanbul: Kitabevi Yayınları, (Nisan 2000). Kabaklı, Ahmet. Sohbetler - II Mehmed Âkif, Yahyâ Kemâl, Necip Fazıl Kısakürek. İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, (1992). Kaplan, Mehmet. Edebiyatımız'ın İçinden. İstanbul: Dergah Yayınları, (1978). Koçu, Reşat Ekrem. Tarihimizde Garip Vakalar. İstanbul: Varlık Yayınevi, (Kasım 1971). Songar, Ayhan. Türk Edebiyatı. (yy: Mart 1983). Şahin, Sinan. “Milli Mücadele Döneminde Mehmet Akif Ersoy’un Kastamonu Vaazı Üzerine Bir İnceleme”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. (19/2, Aralık 2017, 311-338). Ünüvar, İhsan. Büyük Doğu. (I/53, 1 Kasım 1946). Yavuz, Yusuf Şevki. “Arş”, DİA, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (III/406-409, 1991). Yazman, Aslan Tufan. Atatürk'le Beraber. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, (1969). Yetiş, Kazım. Dönemler-Problemler-Şahsiyetler Aynasında Türk Edebiyatı-II/1. İstanbul: Kitabevi Yayınları, (2013). Yücebaş, Hilmi. Bütün Cepheleriyle Mehmet Akif. İstanbul: Dizerkonca Matbaası, (1958). Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 493 Yücel, Halil İbrahim. “İstiklal Marşı’nın İzini Safahat’ta Sürmek”, Söylem Filoloji Dergisi. (2021, 6(2): 391-408). Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 494 İSTİKLAL HARBİ HATIRA KARTPOSTALLARI1 EK-1: İstiklal Harbi Kartpostalları-İzmir Hatırası 1 Bu kartpostallar İstiklal Marşı Derneğinin sitesinden temin edilmiştir. Bkz. http://www.istiklalmarsidernegi.org.tr/ Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 495 EK-2: İstiklal Harbi Kartpostalları-Bursa Hatırası EK-3: İstiklâl Harbi Kartpostalları-Kütahya Hatırası Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 496 EK-4: İstiklâl Harbi Kartpostalları-Edirne Hatırası EK-5: İstiklâl Harbi Kartpostalları-Eskişehir Hatırası Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 497 EK-6: İstiklâl Harbi Kartpostalları-İstanbul Hatırası EK-7: İstiklal Harbi Kartpostalları-Aydın Hatırası Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 498 EK-8. İtiklal Hatbi Kartpostalları-Uşak Hatırası Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 499 MEHMET AKİF’E GÖRE MİLLETE İSTİKLÂLİ HAK ETTİREN SEBEP: HAKK’A TAPMAK Ömer MÜFTÜOĞLU1 GİRİŞ Varlıklar içinde yetki olarak üstün yaratılan insandır. Bu üstünlüğün farkında olduğu sürece insan kendi statüsüyle ilgili sorunları rahat aşabilir. Ancak bugüne kadar yaşanan tarih içinde bu farkındalık her zaman öne çıkmamış, bazı dönemlerde insanlar, kendi hemcinsleri tarafından yanıltılmışlar, sömürü aracı kılınmışlar ve böylece bir kısım insan, yaratılıştan kaynaklı üstünlüklerini unut(turul)muş halde yaşantısını sürdürmüştür. Çeşitli gök cisimlerine, hayvanlara, özellikle yarı insan yarı hayvan figürlü heykellere, olması gerekenden farklı bir anlam yükleme ve nihayet onları tanrı sayma yanlışları böylece ortaya çıkmıştır.2 Allah Teâlâ bütün varlıkları bir hakikat üzere yaratmıştır. Eşyanın hakikatini bilebilecek vasıfta yaratılan varlık ise insandır. İnsan, ilim sayesinde eşyanın hakikatini bilebilir. Bu ayrıcalık ona, kendi dışındaki varlıklara hükmetme yetkisi olduğunu da öğretir.3 İlim kişiye, çevresindeki varlıkları tanıma ve onlarla olması gereken ilişkiyi kurma imkânı verir. Bu bakımdan Peygamber Efendimiz ilmi, Müslümanın yitiği saymış 1 Doç. Dr., Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tefsir Anabilim Dalı, omuftu@gmail.com. 2 Konuyla ilgili bk. Muhammed Hamidullah, “İnsan Toplumlarında İbadet Tarihi”, çev. Zahit Aksu, Hikmet Yurdu 1/1 (2008) 9-30. 3 Ömer Mahir Alper, Varlık ve İnsan (İstanbul: Klasik, 2016), 135-136. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 500 ve kadın erkek herkesin ilmi talep etmesinin farz olduğunu1 ifade buyurmuştur. Bilgi yokluğu yahut azlığı, ilişki kurulması gereken varlıkla insan arasında bazı uyumsuzluklara, yanlışlıklara vesile olabilir. Bu ihtimallerin devamında korku, korkuya bağlı olarak da yanlış ilişki biçimleri sayılabilir. Bilinmeyen, tanınmayan bu yüzden de zarar verme ihtimalinden korku(tu)lan varlıklara temkinli yaklaşma makul karşılanabilir ancak bunların üzerinden kendi güç ve iktidarlarını pekiştirmek için çaba gösterenlerin bu çabalarına fırsat vermenin, göz yummanın, sessiz kalmanın hoş karşılanabilir bir tarafı olamaz. Korku(tu)lan varlıkla kurulacak ilişkinin yanlışlığı sadece bunu yapanı etkilemeyecek, bir davranış biçimi olarak sonraki nesillere aktarılacaktır. İnsanlık tarihinde hayvana, gök cisimlerine, eşyaya, puta tapmalar bu hatalar silsilesinin bir yerde durdurulamamasından dolayı nesiller boyu devam etmiş ve gelenek olarak aktarılabilecek kadar çok örneklerle insanlığı tehdit edecek boyuta ulaşmıştır. Allah’tan başkasına, kendine dair her şeyi unutarak, bir yere koyarak, ayaklar altına alarak boyun eğmenin zararları bunu yapan kişiye ve onu uyarmayan toplumadır. Kur’an’da bu duruma; “sarhoşluk veren bütün içkiler, bedel ödemeden para kazanma tarzındaki bütün kumar oyunları, putlar ve fal okları şeytan işi pisliklerdir, Bunlardan sakınıp uzak durun ki, kurtuluşa eresiniz” 2 ayetiyle işaret edilir. Allah’ın yanında başka varlıkları 1 İbn Mace, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd elKazvînî, Sünen, (İstanbul: Çağrı, 1413/1992), “Mukaddime”, 17 (No.224). 2 Mâide 5/ 90; Benzer bir ayet için bk. Hac 22/ 30; Ayrıca bk. Necdet Çağıl, “Hakikat-Mecaz Kutuplaşmasında Kur’an’da Temsilî (Simgesel) Anlatım”, İslami İlimler Dergisi 8/1 (2013), 99. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 501 da ilah saymanın Kur’an literatüründeki adı şirktir.1 Şirk içinde olan birinin –hâşâ- Allah’a verebileceği bir zarar olamaz. Benliğini ayaklar altına almanın neticesi olan Allah’tan başka herhangi bir varlığa Onun yetki ve haklarını vermeye kalkışmak, beraberinde pek çok kaybı da getirir. Özgürlük kaybı, kişinin kendi olması için gerekenleri yapamaması, kendi değerini ayaklar altına alması bunların başındadır. Sadece Allah’ı ilah olarak tanıyıp başka hiçbir varlığa böyle bir nitelik atfetmemek, kişiye özgüven kazandırır. Böylece Allah’ın kendine verdiği değeri fark eden kişi kendi özgürlüğünü kaybetmesine yol açacak her şeye karşı uyanık ve mesafeli olur. Kişiler için durum böyleyken toplumlar için de özgürlüğün şartı, şirke bulaşmamış bireylerden oluşmuş olmaktır. 1. Milletler, İstiklâl Mücadelelerini Kazanan Topluluklardan Oluşur. Bir topluluğun millet olabilmesinin temel şartı, başka bir topluluğun boyunduruğu altında yaşamamak, kendine dair kararları kendilerinin verebildiği bir zeminde var olma mücadelesini kazanmış olmaktır. Tarih içinde insanlar çeşitli vesilelerle bir araya gelirler ve topluluk oluştururlar. Bazı ortak amaçlar uğruna bir arada bulunan her insan topluluğuna millet denmez. Millet kelimesi, “çoğunlukla aynı topraklar üzerinde yaşayan, aralarında dil, tarih, duygu, ülkü, gelenek ve görenek 1 Şirkle ilgili bk. Mustafa Sinanoğlu, “Şirk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2010), 39/193-198; Rıza Korkmazgöz, “Tevhidi Bozan Bir Olgu Olarak Şirk: Kur’an’da Şirkin Kavramsal Anlam Alanı” Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 20 /1 (2020), 55-94. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 502 birliği olan insan topluluğu”1 karşılığıyla bugün daha ziyade sosyolojik ve biraz da siyasi bir içeriğe bürünmüştür. İngilizcedeki “nation” kelimesinin yerine kullanılan kelime, Kur’an literatüründe özellikle “İbrahim milleti” tamlamasıyla2 başka bir anlam alanına işaret eder. Bu anlamın merkezinde, hayatın ve davranışların kendisiyle birebir bağlantılı olduğu “din” vardır. İnsanların etrafında birleştiği ve hayatlarını temel esaslarına dayandırdığı din eksenli bir yolu takip etmeleriyle oluşan topluma millet denir. Bu detaylar olmaksızın bir sıradan toplumu meydana getiren fertlere millet değil, kavim, cemaat veya ümmet denilebilir. Millet kelimesi, Elmalılı’nın harika tespitiyle ifade etmek gerekirse, “ehl-i millet” anlamında mecazen kullanılır ve bu tabirle temelde bir dine mensup kimseler kastedilir.3 Kur’ân-ı Kerîm’de Hz. İbrahim’e nispet edilerek “millet-i İbrāhīm” şeklindeki isimlendirme ile Peygamber Efendimizin tebliğinin özünün İbrahim Peygamber’den beri süregelen vahiy geleneğinin özüyle aynılığı vurgulanır. Vahyin, ilk günden itibaren insanlığa tevhidi emrettiği, Hz. İbrahim’le başlayan ve yüzyıllar boyu devam eden Hanif geleneğin de bu özü taşıdığına vurgu yapılarak ilk muhataplara şu mesaj verilir: Nazil oldukları dönemlerde Yahudilik ve Hıristiyanlık da bu özle uyum içindedir.4 Peygamber Efendimiz muhataplarını, yeni ortaya çıkan (=nevzuhur), kökleri olmayan bir yaşam biçimine değil, tam 1 Örnekleriyle Türkçe Sözlük, (İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2000), 3/1982. 2 Kur’an’da millet-i ibrāhīm tamlaması beş defa geçer. İlgili ayetler için bk. Bakara 2/ 130, 135; Âl-i İmrân 3/ 195; Nisâ 4/ 125; Nahl 16/ 123. 3 Elmalılı M. Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’an Dili, (İstanbul: Eser Neşriyat, 1979), 1/ 484. 4 Âl-i İmrân 3/ 95; Nahl 16/ 1, 2, 3. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 503 tersine binlerce yıllık geleneği olan vahiy esaslı bir sisteme davet etmiştir. İnsanlık, vahyin desteğiyle öz(gürlüğ)ünü muhafaza etmiş ve manevi direncini zayıflatarak onları kendi çıkarlarını sürdürme aracı kılmak isteyen hemcinsleriyle din-i mübîne bağlılığını güçlü tutarak başa çıkabilmiştir. Sömürü, sömürülen insanların bunu rahat anlayabileceği şekilde, adeta göstere göstere yapılmaz. Sahte güçlere insanları inandırarak, onlardan korkutarak ve zararları tutmasın diye onlara boyun eğdirilerek yapılır. Millet bilinci taşıyan topluluklar, dinlerinin desteğiyle bu tuzağa düşmekten önemli ölçüde korunurlar. Müslüman Türk milleti de İslam’la müşerref olmadan önce de olduktan sonra da bağımsızlığını hiç kaybetmemiş, hiç müstemleke bir toplum olmamıştır. Bunu başardığı için de “millet” vasfını her zaman korumuştur. Mehmet Akif, Müslüman toplumu, mazisi büyük bir kavim olarak sayar ve ebedî bir zillete asla mahkûm olmayacağının garantisini verir: “Müslümanlar gibi mâzîsi büyük bir kavmi, Ebedî zillete mahkûm edemem doğrusu ben. / Daha bîçâre miyiz yoksa Mecûsîlerden?” 1 2. Milletlerin İstiklâl İçinde Yaşayabilmeleri, İstiklâlin Şartlarını Yerine Getirmekle Mümkündür Milletleri yönlendiren lider ruhlu fertler vardır. Bu fertler, ait oldukları milletlerin gelişimine, bağımsız yaşayabilmelerine, ilerlemelerine, kendileri dışındaki milletlere örnek olabilmelerine katkı yaparlar. Bunlar kadar önemli bir katkı da milletlerin özgür 1 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, nşr. M. Ertuğrul Düzdağ (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008), Süleymaniye Kürsüsünde, 156. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 504 kalabilmelerini temin eden zihni canlı tutmak, bu zihnin özgürlüğü kaybetme tehlikesi yaşamasına engel olmaktır. İstiklâl mücadelesinin verildiği yıllarda milletin verdiği bu mücadeleye katkı sunan pek çok lider vardır. Mehmet Akif de bunların başındadır. Mehmet Akif’in ifadesiyle istiklâl mücadelesi, işgal edilmiş topraklardan işgalcileri temizlemek, yeni işgal girişimlerine engel olmak, gerektiğinde bu uğurda şehit olmak başlıklarıyla fiili bir mücadele olduğu kadar aynı zamanda istiklâli kaybetme riskini fark edip bu tehlikeye karşı kararlı bir fikrî mücadele başlatmaktır. Zira işgalcilere karşı verilen savaş, zihnen bu savaşı neden yaptığını bilen ve bu bilinci motivasyona dönüştüren fertlerle yürütüldüğünde başarıya ulaşır.1 Bir milli mücadele, sadece savaşın olmazsa olmazı olan silah, cephane, mühimmat üstünlüğü ve lojistik destekteki başarıyla kazanılmaz aynı zamanda bu mücadeleyi sürdüren fertlerin, başarıya odaklanmalarını temin ve bu kararlılığı son ana kadar sürdürmekle kazanılır. Dolayısıyla bu şartlarda, milletin her bir ferdine kendi imkânı ölçüsünde zorlu şartlarda çetin mücadeleler 1 Konuyla ilgili bk. Hasan Arslan, “Mehmet Akif Ersoy’un Şahsiyeti ve Millî Mücadeledeki Rolü”, İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 / 1 (Mart 2014), 117-150; Osman Akandere, “Oğlu Emin Akif Ersoy’un Anlatımlarıyla Mehmet Akif Ersoy’un Millî Mücadeleye Katılması Ve Bazı Hususiyetleri” Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20/ 1 (2008) , 721-729; Yaşar Semiz-Osman Akandere, “Mı̇llî Mücadele’de Mehmet Akı̇f (Ersoy) Beyı̇n Faalı̇yetlerı̇” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 18/ 54 (Kasım 2002), 903-952; Hasan Ulucutsoy, “Balkan Harbi’nden Millî Mücadele’ye Mehmet Âkif’in Savaş Edebiyatı ve Propagandası İstikametindeki Faaliyetleri”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 5/ 2 (2018), 200-234. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 505 vermek düşer. Mehmet Akif, bu mücadeleleri bir an olsun gevşemeden, en üst seviyede halkıyla beraber vermiş bir liderdir.1 İstiklâl mücadelesinde sıcak savaşı yürütenler dışında mesela Anadolu kadınına, cepheye silah ve mühimmat ulaştırmak, yaralıları cephe gerisinde tedavi etmek gibi görevler düşmüştür. Milletin içindeki ilim ve fikir adamlarına düşen de özgürlük mücadelesi veren milletin günden güne zorlaşan şartlara rağmen nihai başarıya inanmasını temin etmek, bu yolda azmini güçlendirmek, yılmadan, bıkmadan, bütün yokluklara rağmen elden geleni en üst seviyede yapmaya teşvik etmek olmuştur. Böylece hep birlikte omuz omuza yürütülen bir destan yazılabilmiştir. Mehmet Akif de yurt gezilerinde vaazlarıyla, sohbetleriyle, şiirleriyle bu mücadelenin bütün aşamalarında üzerine düşeni fazlasıyla yerine getirmiştir.2 Mehmet Akif ve Onun gibi milletin azmini güçlü tutmaya çalışan diğer muhterem zevatın önemle vurgu yaptığı bir husus vardır: Özgürlük; o günkü söylemle istiklâl mücadelesinden asla vazgeçmemek, bir başka milletin sömürgesi olmayı kesinlikle kabul etmemektir. Bu kararlılığın sürdürülebilmesi, güçlü bir akidenin devamıyla doğru orantılıdır. Onun dışında başka hiçbir varlığa değil sadece Allah’a kulluk etmenin Müslüman her ferdin en önemli gündemi olduğunu sürekli hatırlatmak, tevhid bilincine daima vurgu yapmak, her yeni günü bir öncekine göre daha zor şartlar altında geçecek olan milletin fertlerine yapılabilecek en 1 M. Ertuğrul Düzdağ, Mehmed Âkif Ersoy, (İstanbul: Kapı Yayınları, 2013), 88-106. 2 Mehmet Akif’in Kastamonu Nasrullah Camii Kürsüsünde yaptığı konuşma, Elcezîre Cephe Kumandanlığı tarafından Diyâr-ı Bekir Matbaasında 1337’de 32 sayfa olarak bastırılıp cephelere dağıtılmıştır. Bu bilgi için bk. M. Ertuğrul Düzdağ, Mehmed Âkif Ersoy, 102, 166. Dipnot. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 506 büyük iyilik olacaktır. Milletlerin, içinden çıkan liderlerden bu zor zamanda bekledikleri, kendilerine önderlik etmeleridir. Mehmet Akif, tam da sözlerine ihtiyacın zirvede olduğu dönemde, vaazları, hutbeleri ve şiirleriyle milletine destek vermiştir.1 İstiklâl Marşı, böyle bir desteğin zirvesinde Onun kaleminden sadır olmuştur. 3. İstiklâlin Temel Şartı Sadece Hakk’a Kulluk Etmektir İstiklâl mücadelesinin sürdüğü günlerde Mehmet Akif’in hepsi kendi imkânlarıyla adeta bir orduya dönüşen kahraman milletinin bütün fertlerine ve onlarla birlikte milletin kahraman ordusuna ithaf ettiği İstiklâl Marşı’nda bütün ana fikrini üzerine inşa ettiği cümle şudur: “Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl!” Bu cümleden başka hiçbir cümle on kıtalık şiirde tekrar edilmez. Mehmet Akif, Safahat’ındaki başka şiirlerde hiç yapmadığı bir şeyi yapmış, ikinci ve onuncu kıtanın son dizesinde aynı cümleyi tekrarlamıştır. Son derece kararlı bir eda ile dile getirilen bu hakikati birden çok kez dile getirmek, tekrar be tekrar söylemek bu sonucun yaşanacağına dair inancın kesinliğiyle doğrudan bağlantılıdır. Sonuçlar, hak edildiğinde yaşanır. Hiçbir sonuç, onu doğuracak, şartlar oluşmadığı halde gerçekleşmez. Bu bakımdan milletin liderleri hamasetle değil, hakikatle kitleleri yönlendirmek durumundadırlar. Arzu edilen bir sonucun ne denli uzak veya yakın olduğu onların titiz gözlemleriyle somutlaşır. Elde edilmek 1 Bu konuda bk. M. Ertuğrul Düzdağ, Mehmed Âkif Ersoy Tefsir Yazıları ve Vaazlar, (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016), Abdülkerim Abdülkadiroğlu-Nuran Abdülkadiroğlu, Mehmed Akif’in Kur’ân-ı Kerîm’i Tefsiri Mev’ıza ve Hutbeleri, (Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991). Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 507 istenen bir şeyin, hak edilip edilmediği yani tabiatın ve tarihin yasalarının işleyişine uygun bir şekilde sürecin ilerleyip ilerlemediğini bilecek olanlar yukarıda sözü edilen lider karakterli kişilerdir. Millet, onların yönlendirmeleriyle rotasını çizecektir. İstiklâl mücadelesinde duygusallığın kimseyi sonuca ulaştırmayacağını herkes bilir. Bu bakımdan net, ilkelere uygun ve hakiki cümleler kurulmalıdır. Mehmet Akif bu konuda milletini şöyle uyarır: “Bu da gayetle tabii, koşanındır meydan; / Yaşamak hakkını kuvvetliye vermiş Yaradan. Müslüman, fırka belasıyla zebun bir kavmi / Medenî Avrupa üç lokma edip yutmaz mı? Ey cemât yeter Allah için olsun, uyanın!.. / Sesi pek müdhiş öter sonra kulaklarda çanın” 1 İstiklâl mücadelesi yürütenlerin bilmeleri gereken ikinci husus da şudur: Hiçbir toplum, canının istediği şekilde davranarak, ahlakla, akılla ve dinle bağdaşmayan arzularının peşine takılıp giderek, maneviyata ve dini değerlere mesafe koyarak, geçici heveslere tabi olarak bir başarı yakalayamaz. Hevâsını ilah edinenlerin2 sonu, hevâsının sürükleyeceği bataklıklarda boğulmaktır. Arzular, tutkular, hazlar kontrol altına alınmadığında dinin düzenlemeleri, temel ahlaki prensipler ve akılla bunlara bir istikamet verilmediğinde sahibini büyük pişmanlıklara ve perişanlıklara taşıyacaktır. İstiklâl mücadelesi sırasında bu tür hoyratlıkların önlenmesi, dizginlenmesi gerekir. İstiklâl mücadelesi, gerektiğinde bu mücadele içinde olanların 1 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Süleymaniye Kürsüsünde, 162. 2 Furkân 25/ 43; Câsiye 45/ 23. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 508 canlarını vermelerini gerektirecek çok çetin bir mücadeledir. Başka bir devletin boyunduruğu altına girmek, vatanı bırakıp başka bir coğrafyaya kaçmak, işgalcilerle anlaşmaya çalışmak, işgal güçleriyle iş birliği yapmak, bu zor şartlar altında mücadele etmekten kısa vadede daha cazip gibi gözükebilir. Kurtuluş savaşının verildiği günlerde çeşitli devletlerin mandası olmayı gündeme getirenlerin, milletin kısa vadede hoşuna gidecek, hevâlarını okşayacak teklifleri hiçbir şekilde gündeme alınmamalı, asla kabul edilmemelidir. Hedef tek olmalıdır ve bütün millet aynı hedefe kilitlenmelidir. Bu konuda milleti yönlendirecek olanlar da millete önderlik edenlerdir. İstiklâl, herkes canının istediğini yapınca değil, şartları yerine getirildiğinde hak edilecektir. İstiklâlin tehlikeye düşmüş olması ise onu var eden şartların zayıflaması, gevşetilmesi, önemini kaybetmesi, değerini yitirmesi, herkesin kolayına geleni tercih etmesi gibi sebeplerin bir araya gelmesiyle bağlantılıdır. Böyle sebepler olmasa, istiklâlin tehlikeye girmesi sonucu ortaya çıkmayacaktır. Ancak gelinen bu noktada istiklâli tehlikeye sokan sebeplerin neler olduğunun belirlenmesi, bu duruma niçin gelindiğinin tartışılması ve faillerin kimler olduğuna dair kafa yorulmasının yeri ve zamanı değildir. Yapılması gereken şey, bu tehlikeyi ortadan kaldıracak reçeteyi uygulamaktır. Kolayın peşine düşülmemesi, herkesin canının istediğini yapmaması, sadece Hakk’ın kulu olunması, başka hiçbir gücün, merciin bunun yerine konmaması hususu yeniden ve ısrarla gündeme alınmalıdır. Mehmet Akif 'in yapmaya çalıştığı şey tam da budur. Millet, kurtuluş savaşının verildiği günlerde sadece istiklâlini yeniden elde etme ümidini kaybetme tehlikesiyle karşı karşıya değildir. Bunun yanında hayatını kaybetmeden sağ salim yaşamını devam ettirme hususunda da karamsardır. Hatta Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 509 Mehmet Akif’in aşağıdaki dizelerinde bu karamsarlığın ileri boyutlara vardığı açıkça görülebilir:1 Doğduk, “yaşamak yok size!” derlerdi beşikten; / Dünyâyı mezarlık bilerek indik eşikten! Telkîn-i hayât etmedi asla bize bir ses; / Yurdun ezeli yasçısı baykuş gibi herkes, Ye'sin bulanık rûhunu zerk etmeye baktı; / Mel'un aşı bir nesli uyuşturdu, bıraktı! “Devlet batacak!” çığlığı beyninde öter de, / Millette bekâ hissi ezilmez mi ki? Nerde! “Devlet batacak!” İşte bu öldürdü şebâbı; / Git yokla da bak, var mı kımıldanmaya tab’ı? Âfâkına yüklense de binlerce mehâlik, / Batmazdı bu devlet, “batacaktır!” demeyeydik. Batmazdı, hayır batmadı, hem batmayacaktır; / Tek sen uluyan ye'si gebert, azmi uyandır.2 Bu durumdaki milletleri, onlara önderlik eden liderler ümitsizlikten kurtarmaya çalışırlar. Bu, sanıldığı kadar kolay bir şey değildir. Topyekün verilen mücadeleye varıyla, yoğuyla, canıyla, malıyla katkıda bulunanların söylediklerinin millet irfanında karşılığı olur. Onların sözleri tesirlidir. Onların gösterdikleri yolu millet kendine yol eder. Bunu başarmak için 1 Ümitsizliğe Mehmet Akif’in yaklaşımı konusunda bk. Ramazan Gülendam, “Mehmet Âkif’e Göre Müslümanlardaki Ümitsizlik İlleti” SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 20/ 1 (Aralık 2009), 121-134. 2 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Gölgeler, 422. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 510 Mehmet Akif’in iki kavramla özetlediği bir yol vardır. Bunlar azim ve tevekküldür: Verip kararı da azm eyledin mi... Durmıyarak / Cenab-ı Hakk'a tevekkül edip yol almaya bak. Demek ki: Azme sarılmak gerek mebadîde; / Yanında bir de tevekkül o azmi te'yîde. Hülâsa, azm ile me’mûr olursa Peygamber; / Senin hesabına artık, düşün de bul, ne düşer! Şerîatin ikidir en muazzam erkânı; / Kiminki öyle müzebzeb değildir îmanı; Ayırmaz onları, bir addedip tevessül eder... / Açıkça söyliyelim: Azm eder, tevekkül eder.1 Azmi ve tevekkülü bırakmayan bir milletin istiklâli elde etmesi uzun zaman almaz. Binlerce yıldır istiklâlin tadını bilen bu aziz milletin yaşadığı tehlike, savuşturulabilecek mahiyettedir. İş işten geçmiş değildir. Yapılabilecek şeyler vardır ve istiklâl bu yapılabileceklerle bu milletin hakkı olacaktır. “Ey cemâat, uyanın, elverir artık uyku! / Yok mu sizlerde vatan nâmına hiçbir duygu? Düşmeden pençesinin altına istikbâlin, / Biliniz kadrini hürriyyetin, istiklâlin. Söyletip başka memâlikteki mahkûmîni: / Hâkimiyyet ne imiş, öğreniniz kıymetini. 1 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Fatih Kürsüsünde, 234. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 511 Yoksa, onsuz ne şu dünyâ kalır İslâm'a, ne din… / Kuşatır millet-i mahkûmeyi hüsrân-ı mübin.1 4. Mehmet Akif’in İstiklâl Marşı Dışında “Sadece Hakk’a Tapma” Vurgusu Yaptığı Dizeler Mehmet Akif’in İstiklâl Marşı’nda iki defa “Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl!” cümlesiyle dile getirdiği, başka sahte güçlere değil, sadece Allah’a kulluk etme vurgusunu, Safahat’ına aldığı başka şiirlerde de dile getirdiğini biliriz. Bu bilinç hali, bir dönem, duygu yoğunluğu veya düşünce odaklanması sırasında oluşmuş geçici bir bilinç değildir. Tam tersine kâmil bir Müslümanda bulunması gereken daimî bir bilinç halidir. Bin yılı aşan İslam tecrübesi bu aziz millete temel bir düstur olarak zulme rıza göstermemeyi, zalimin yanında olmamayı öğretmiştir. Adaleti kendine düstur edindiği için bu milletin kurduğu devletler uzun süre hiçbir milleti sömürmeden ayakta kalabilmişlerdir. Öyleyse dünden beri gelinen yolda yürünmeye devam edilmeli, gücü elinde tutana rıza gösterilmemelidir. Bunları anlatacağı mısralar geldiğinde biraz da vurdumduymazlık yapanlara “Müslümanlık bizden evvel böyle zillet görmedi!” diyerek kızan Mehmet Akif, istiklâl mücadelesi verilen günlerde akla hiç getirilmemesi gereken hususları şöyle sıralar: “Zulme tapmak, adli tepmek, hakka hiç aldırmamak; / Kendi asûdeyse, dünyâ yansa, başkaldırmamak; Ahdi nakzetmek, yalan sözden tehaşî etmemek; / Kuvvetin meddahı olmak, aczi hiç söyletmemek…”2 1 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Süleymaniye Kürsüsünde, 161. 2 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Hatıralar, 274. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 512 Allah Teâlâ insanı yaratırken kendi yasalarıyla muhalefet etme kabiliyeti vermiş olmasına rağmen vicdan mekanizması ile dünyada bunlara uygun davranabilme imkânı da lütfetmiştir. Vicdan sahibi herkes, buranın yönlendirmesiyle aslında Allah’ın dostu olarak hayatını devam ettirebilir. Kişiyi yolundan edecek olan, vicdanının değil, dinin ve akl-ı selimin hoş görmediği arzularının peşinden gitmektir. Mehmet Akif vicdanın önemini şu dizelerinde dile getirir: “Beşerin Hakk’a refîk olmak için vicdânı, / Beşeriyyetle berâber yürümektir şanı.” Müslüman kimliğin hakikati dikkate almak, her hak sahibine hakkını vermek gibi temel sorumlulukları vardır. Bu ilkeye muhalif davrandığında bir Müslüman vicdan olarak varlığı sorgulanır hale gelir. Mehmet Akif bu durumu şöyle özetler: “Müslüman hakka zâhir olmaya her an mecbur, / Sarsılır varlığı, göstermeye başlarsa fütur” 1 Hakk’a kulluk ederken yaşanacak en ufak bir zaaf, Allah’ın birliğiyle dolu olması gereken kalplerde ciddi yaralar açacaktır. Bu durumda kişi ümidini kaybetme tehlikesi yaşar. Ümidi kaybetmek ise Akif’in şiirlerinde “ye’s” olarak adlandırdığı ve daima karşı çıktığı şeydir: “Ey, Hakk'a taparken şaşıran, kalb-i muvahhid! / Bir sîne emelsiz yaşar ancak, o da: Mülhid. Birleşmesi kabil mi ya tevhîd ile ye'sin? / Haşa! Bunun imkânı yok, elbette bilirsin.” 2 1 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Asım, 379. 2 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Gölgeler, 422. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 513 Ye’se düşmenin zararlarını Safahat’ın birçok yerinde dile getiren Mehmet Akif, ümitsizliğin küfür olduğunu, hakikatin güçlü sesinin, dalaleti er ya da geç boğacağını ifade eder. İçinden bir an önce çıkılması gereken durumu ise üzülerek şöyle anlatır: “Ye'si tekfir eden imanıma olsun ki yemin, / Bize telkîn-i ümîd etmediler, yoksa bu din, Yine dünyalara yaymıştı yeşil gölgesini;/ Yine hakkın sesi boğmuştu dalâlin sesini. Müslümanlık bu değil, biz yolumuzdan saptık, / Tapacak bir putumuz yoktu, özendik, yaptık! Göreyim gel de büyük bildiğin Allah'ı kayır... / Hani, tevfîki İlâhî 'ye kanan var mı? Hayır. Yâ senin âlem-i İslâm'ın inanmış ye'se;/ Din-i resmîsi odur, vazgeçemez kim ne dese!” 1 İstiklâl mücadelesi veren bu necip milletin tarih boyunca Allah’a tevekkül ederek kazandığı başarılar ortadadır. Benzer bir diriliş yine yaşanacak ve içine düşülen aciz durum sona erecektir. Bütün bilinenler bu tezi desteklerken, istiklâli bırakıp da bir başka milletin yönetimini kabul etmek olsa olsa aptalların kanacağı bir hayal olur: “– ‘Allah'a dayanmak mı? Asırlarca dayandık! / Düştükse bu hüsrâna, onun narına yandık! Yetmez mi çocukluktaki efsaneye hürmet? / Hala mı reşîd olmadı, hâlâ mı bu ümmet? 1 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Asım, 369. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 514 Dersen ki: Ufuklarda bir aydınlık uyansın;/ Mâzîye ateş vermeli, baştanbaşa yansın! Şaşkınlık olur köhne telakkileri ihyâ;/ Şeyda-yı terakki, koşuyor, baksana dünyâ. Elverdi masal dinlediğim bunca zamandır;/ Ben kanmıyorum, git de sen aptalları kandır!’ – Allah'a değil, taptığın evhama dayandın;/ Yandınsa eğer, hakk-ı sarîhindi ki yandın.”1 Mehmet Akif, verilen mücadelenin kısa zamanda sonuç vereceğine bütün kalbiyle inanır. Tarih, bu milletin yanındadır. Tarihte yaşananlar, istiklâle çok yakın olduğumuzu bize hatırlatmaktadır. Dolayısıyla bu hakikatin de bu millete en net şekilde hatırlatılması gerekir. Mehmet Akif bu hatırlatmayı, Ordunun Duası’nda şöyle yapar: “Türk eriyiz, silsilemiz kahraman... / Müslümanız, Hakk'a tapan Müslüman. Putları Allah tanıyanlar, aman, / Mescidimin boynuna çan asmasın.” 2 5. Mehmet Akif’in İstiklâl Marşı Dışında “İstiklâlin Kıymetini Bilme” Vurgusu Yaptığı Dizeler Mehmet Akif, sadece Allah’a kulluk etme konusunda nasıl olgun bir bilinç sahibiyse aynı şekilde istiklâlin kıymetini bilme konusunda da son derece kararlı bir bilinç sahibidir ve bu kararlılığını İstiklâl Marşı dışında yazdığı dizelerde de ortaya koyar. İstiklâli kaybetmek, beraberinde insanca yaşamayı kaybetmeyi, 1 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Gölgeler, 424. 2 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Ordunun Duası, 490. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 515 ailelerin dağılmasını, dini ve milli değerleri koruyamamayı ve buna bağlı yığınla iğrençliği de beraberinde getirecektir. Bu tehlikelerin hepsi istiklâli muhafaza ederek, bu uğurda canla başla mücadele ortaya koyarak bertaraf edilebilir. İstiklâl mücadelesi sonuna kadar yapılmadığında Mehmet Akif’in aşağıda saydığı bütün tehlikeler zaman ayırt etmeksizin her daim kapıdadır: “Öyle iğrenç olacak âkıbetin manzarası! / Ki tasavvur bile vicdanlar için yüz karası! Azıcık bilmek için kadrini istiklâlin, / Bakınız çehre-i meş'ûmuna izmihlalin:”1 Mehmet Akif’in milletine şiirleriyle seslendiği dönemde istiklâlin öneminin vurgulanmasına ve istiklâl uğrunda mücadele edilmesine dair ihtiyaç zirve noktadadır. Halkına tavsiye ettiği düsturlar, halkını yönlendirdiği mücadelede Mehmet Akif gibi önder insanların sadece hedefi göstermeleri yetmez, aynı zamanda milleti o hedefe götürecek yolları da öğretmek gerekir. Mehmet Akif, istiklâli koruyabilmenin, ahlakı korumakla bağlantılı olduğunu milletine ifade edecek, ahlakı kaybetmenin istiklâli de kaybetme sonucunu doğuracağını ısrarla vurgulayacaktır. “Budur hilkatte carî en büyük kanûnu Hallâk'ın: / O yüzden başlar izmihlâli milletlerde ahlâkın. Fakat, ahlâkın izmihlali en müthiş bir izmihlâl;/ Ne millet kurtulur, zîrâ ne milliyyet, ne istiklâl. Oyuncak sanmayın! Ahlâk-i millî, rûh-i millîdir;/ Onun iflası en korkunç ölümdür: Mevt-i küllidir. 1 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Süleymaniye Kürsüsünde, 164. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 516 Olur cem'iyyet artık çaresiz pâmâl-i istilâ;/ Meğer kaldırmış olsun, rûh-i sânî indirip, Mevlâ.” 1 Mehmet Akif’e göre, din, iman, ahlak ve istiklâl biri var olduğunda diğerleri de var olacak, birine bir zarar geldiğinde diğerleri de zarar görecek dört temel değerdir. Bunun için istiklâlin kıymetini bilen ahlakın da kıymetini bilecek, dinini ve imanını muhafaza etme gayretinde olan, ahlakını ve istiklâlini de muhafaza edebilecektir. Bu dört unsurdan birini diğerinin önüne geçirmek yahut birine diğerinden daha az kıymet vermek, hepsini elde etmek veya hepsini kaybetmek sonuçlarını doğuracaktır. Millet bu konuda iyi bilinçlendirilmeli, nelere aynı değerde sahip çıkması gerektiği iyi öğretilmelidir. Bunların önemli olmadığı, yeterince değer verilmese de olabileceği yönünde zihinlerde başlayan bu konudaki değişimin geçi sonuçlarına Mehmet Akif şu mısralarla dikkat çeker: “Beyinler ürperir, yâ Rab, ne korkunç inkılâb olmuş:/ Ne din kalmış, ne îman, din harab, îman türâb olmuş! Mefâhir kaynasın gitsin de, vicdânlar kesilsin lâl... / Bu izmihlal-i ahlâkî yürürken, durmaz istiklâl!” 2 Tarihte var olduğu günden bu yana istiklâlin kıymetini daima bilen bu milletin bütün fertleri gibi Mehmet Akif de istiklâle âşıktır. Başkasının idaresi altında yaşamanın sembolü olan ve boyna takılan lale motifli tasma, bu milletin hiçbir ferdinin boynuna o güne kadar takılamamıştır. Bu heveste olanlar oturup bir kez daha iyi düşünmelidirler. Yumuşak başlı olmak, anlaşılabilir bir tavır sergilemek, tutsaklığı kabul etmeye 1 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Hatıralar, 267. 2 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Gölgeler, 416. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 517 yatkınlık olarak kesinlikle değerlendirilmemelidir. Bu uysallık, istiklâlden taviz anlamına kesinlikle gelmez: “Doğduğumdan beridir âşıkım istiklâle, / Bana hiç tasmalık etmiş değil altın lâle. Yumuşak başlı isem, kim dedi uysal koyunum? / Kesilir, belki, fakat çekmeye gelmez boyunum.”1 6. Sadece Hakk’a Tapılarak Yaşanan Bir Hayatın Ölçütleri Tarihin akışı içinde Allah’ın dışında insanlar tarafından ilah kabul edilen yahut kabul edilme potansiyeli görülen varlıkların hiçbirinde, ilah olabilme potansiyeli yoktur. Buna rağmen insanların onları ilah kabul etmesinin sebebi; gerçekte sahip olunmayan bir niteliği, varmış gibi kabul et(tiril)me yanlışıdır. Bu yanlışı yapanlar önce kendilerine haksızlık ederler, sonra da ilah yerine koydukları varlığa. Kendilerine yaptıkları haksızlık, yaşam boyu Allah’ın kendilerine bahşettiği özgürlük alanlarını ve nihayet istiklâllerini kaybetmeleri sonucunu doğurur. İlah yerine koymaya kalktıkları varlığa karşı yapılan haksızlık da bir hakkı, buna layık olmayana atfetme yanlışıdır. Bunu yapanlar, benzer yanlışlar yapanların sayısını arttırırlar. Böylece sayı üzerinden değerlendirme yapanlara alan açılmış olur. Yanlışı yapanlar sayıca bir artmış, bunu örnek alma eğiliminde olanlara bir örnek olay daha sunulmuştur. “Bunca insanın yanlış yapması mümkün değil!” önyargısıyla hareket edenler, Peygamber Efendimiz ve ona inanan birkaç mü’minin karşısında bütün bir insanlığın olduğunu ve doğrunun temsilcilerinin sayıca diğerlerinden azlığını unutmamalıdırlar. 1 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Asım, 358. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 518 Allah’ın dışında, ilah kabul edilen varlıkların durumu Kur’an’da tek bir cümlede özetlenir. Yapılan yanlış, onlar böyle olmadıkları halde onlara ilah ismi verilmesinden ibarettir.1 Tam da burada isim vermenin önemi ortaya çıkar. Varlıklara isim vermek aslında bir ihtiyaçtır.2 İnsan, çevresindeki varlıklarla irtibat kurarak yaşamını sürdürür. Bu irtibatı kurarken de eğer ilahi bir yardım almazsa çeşitli hatalar yapabilir. Vahiy desteği insanoğluna temel bir katkı yapar. Bu katkı, kendisi dışındaki varlıkları ne ise o olarak tanıtmaktır. Bu tanıtma faaliyeti, o varlıkların isimleriyle ve fonksiyonlarıyla bağlantılıdır. İnsan, adını dininden öğrendiği varlıklarla böylece doğru iletişime geçebilir. Bu din vahiy kaynaklı İslam ise yoluna hata yapmadan devam edebilecek durumda olan insan, eğer başka bir din aracılığıyla varlıkların isimlerini ve dolayısıyla ne işe yaradıklarını öğreniyorsa, oturan bir insan heykelini “tanrı” kabul etme ve ona tapınma yanlışına düşebilecektir. Kur’an’da, tanrı olma niteliği olmayan varlıklara yanlış isimlendirme yapanlar için iki ihtimal zikredilir. Birinci ihtimal, o sırada adına tanrı koydukları varlığa tapınanlar bu yanlışlığı yapmışlardır. İkinci ihtimal ise yanlışı yapanlar önceki kuşaklardır: “Allah’ın yanında taptığınız o varlıklar, ilah olduklarına dair Allah’ın hiçbir delil indirmediği, sizin ve atalarınızın kendilerini tanrıymış gibi isimlendirmenizden başka bir şey değildir. Bir varlığın gerçekte ne olduğuna dair 1 Yûsuf 12/40; Necm 54/ 23; Ayrıca bk. En’âm 6/ 81; Hûd 7/ 71; Rûm 30/ 30. 2 Harun Çağlayan, “Rasyonalizm Bağlamında Dilbilim Ve Din Dili İlişkisi”, Ekev Akademi Dergisi 18/ 58 (Kış 2014), 44; Cemal Ağırman, “Ad Koyma Ve Hz. Peygamber’in İsimlere Karşı Tutumu” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/ 1 (Aralık 1998), 142; Ferruh Kahraman, “Hz. Âdem’e Öğretilen İsimler ve Bu İsimlerin Kültürle İlişkisi”, Edebali İslamiyat Dergisi 4 / 2 (Kasım 2020), 17-18. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 519 nihai hüküm yalnızca Allah’a aittir. O, kendisinden başka bir varlığa asla ibadet etmemenizi size emretmiştir. İşte doğru din budur fakat insanların çoğu bu gerçeği bilmiyor gibi davranırlar.” Sonrakiler, kendilerinden önce yaşayanların yanlışlarını tekrar etmektedirler. Gerçekte ise Allah, tapınılan bu varlıklara kendi yetkilerinden hiçbir aktarma yapmamıştır. Zannedildiği gibi onlarda herhangi bir tanrısal nitelik yoktur.1 İsimlendirme hatası, sonucu bir kişiyi etkileyecek kadar basit bir hata değildir. Bir topluluk, kendilerinden sonra gelen ve sayısını kimsenin tahmin edemeyeceği kalabalıklar, bu yanlışı sürdürme potansiyeline sahiptirler. Bu bakımdan varlıkların isminin vahiy kaynaklı bir din tarafından konulması ve tarih içerisinde bu ismin değiştirilmemesine özen gösterilmesi son derece hayati bir öneme sahiptir. Doğru isimlendirmelerin ve bu isimlerin müsemmalarının sahip oldukları özelliklerin olduğu hal üzere muhafazası insanlık tarihinde yaşanması muhtemel eksen kaymalarının sigortası durumundadır. İsimlerin ve müsemmaların karış(tırıl)ması ister bir kasıtla olsun ister kasıtsız olsun, ciddi algı ve davranış bozukluklarına yol açarlar. Allah’ın dışındaki varlıkları O’nun yerine koymaya kalkışanların onlardan korkmaları, verebilecekleri muhtemel zararları minimize etmek için tapınmaları bu davranış bozukluklarının önemli sonuçlarındandır. Kendilerini hemcinslerinden üstün görerek insanlık üzerinde bir kısım tasarruflarda bulunmak isteyenlerin yöntemi de bu yanlış isimlendirmeler üzerinden yapılan bir dizi kabullerin inanç haline getirilmeye çalışılmasıdır. Bu yanlış inançlar 1 Âl-i İmrân 3/ 151; En’âm 6/ 81; Â’râf 7/ 33, 71; Yûsuf 12/ 40; Hac 22/ 71; Rûm 30/ 35; Necm 53/ 23. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 520 yerleşmeye başladığında, Allah’ın kendine verdiği değerinin farkında olmayan, insan olarak yapabilecekleri olduğunu unutan, yanlış olanı taklit ve bazı alışkanlıkları sorgulamadan sürdürme eğiliminde olan insanların sayısı çoğalacaktır. Böylelikle onların emeklerini, kazançlarını, ümitlerini, geleceklerini elde etmeye çalışanların istediği ortam oluşur. İstiklâl tam da böyle bir ortamın oluşmasıyla tehlikeye girmeye başlar. İlahlık atfından kaynaklanan yetkileri düşünülerek, gerçekte ilah olmayan bir varlığın yapabileceklerinden korkulur. Bu korku, onun şerrinden emin olmaya çalışan insanları, kendilerini güvende hissedebilecekleri şeyler yapmaya sevk eder. Böylece kendilerinden istenen şeyleri vermeye hazır hale gelmiş olurlar. İstiklâl de dâhil olmak üzere servet, güç, emek, gelecekten beklenti kayıplarının hiçbiri böyle bir ortamda kayıp olarak sayılmayacak, ilah edinilen varlığa, kendilerine bir zarar vermemesi adına verilenler olarak değerlendirilecektir. Hatta bu uğurda yapılanlar, “tapınma” eylemleri sayılacak ve kutsallaştırılacaktır. İnsanlar, sahip oldukları ziynet eşyalarını, birikimlerini tanrının evinin süslenmesi, tanrının heykelinin yapılması için hiçbir refleks göstermeden kendi elleriyle götürüp isteyenlere vermişlerdir. Kudüs’teki Hz. Süleyman’ın kraliyet sarayının yanında saf altın ve erz ağacı döşemelerle inşa edilen Tapınak’ın yüzyıllar boyunca defalarca yağmalanıp ardından yeniden aynı malzemelerle yapıldığına tarih şahittir.1 Sahip olunan hayvanların en gösterişli olanları, en semizleri tanrı adına kurban edilmek 1 Konuyla ilgili geniş bilgi için bk. Simon Sebag Montefiore, Kudüs Bir Şehrin Biyografisi, çev. Cem Demirkan, (İstanbul: Pegasus Yayınları, 2016), 29-31. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 521 üzere insanlardan gönül rızasıyla toplanmıştır. 1 Hatta daha ileri bir aşama olarak insanların canlarından can olan çocukları, tanrı isteği olarak sunulan kurban ritüellerinde ateşe atılabilmiştir.2 Allah’tan başkasına tanrılık yetkisi vererek tapınmaya kalkışmak, insanın kendine verilen ve diğer yaratılmışlardan üstün bir varlık olmasını sağlayan emanetleri devre dışı bırakması anlamına gelir. Kendisine verilen akıl, beden, sağlık, zaman, evlat, mal gibi emanetleri Allah’ın emrettiği şekilde ve O’nun rızasını gözeten bir hassasiyetle kullanmak kişinin sorumluluğundadır. Bu emanetler doğru kullanıldığında kişinin gününü ve geleceğini tehlikeye sokması, başkasının kontrolüne vermesi tehlikeleri yoktur. Ancak emanetler, onları kendisine tevdi eden Allah Teâlâ unutulunca hunharca ve sorumsuzca 1 Tevrat, Tekvin, 4/ 3-5; 8/ 20-21; Levililer 1/ 18; Hezekiel 39/ 17-20; Matta 26/ 26- 28; Markos 14/ 22-24; Luka 17/ 22; Korintoslulara 1. Mektup 11/ 23- 25; Kur’an’da bu konuya doğrudan atıf vardır. Hz. Musa vahiy almak üzere Sina dağına gider. Geride bıraktığı İsrailoğulları, kırk gün peygamberleri olan Hz. Musa’nın kontrolü dışında kalırlar. Bu talihsiz dönemde, Hz. Musa’nın yıllarca süren çabasını boşa çıkaracak bir olay yaşanır. İsrailoğulları Allah Teâlâ’yı bırakıp bir buzağı heykeline tapınmaya başlarlar. Heykeli kendi içlerinden biri, Samirî imal etmiştir. Heykeli yaptığı hammadde İsrailoğullarından toplanan mücevherlerdir. Kur’an’daki ilgili ayetler için bkz. Bakara 2/ 51-54, 92-93; Nisâ 4/ 153; Â’râf 7/ 148, 152; Tâhâ 20/ 88. Konuyla ilgili olarak ayrıca bk. Ali Sayı, Firavun Hâman ve Kârun Karşısında Hz. Musa, (İstanbul: İz Yayıncılık, 1992), s216-225; Selami Yalçın. “Sâmirî Kıssasıyla İlgili Tevrât’taki İfadelerin Müfessirlere Etkileri”, Tefsir Araştırmaları Dergisi 5/ 1 (Nisan 2021), 61-92; Semi Ajeti, Yahudi Tarihinde Putperest Eğilimler (Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, , 2014), 45-66. 2 Konuyla ilgili geniş bir değerlendirme için bk. Z. Deniz Akın, Küresel Bela Putperestlik ve Allah’ın Planı, (Ankara: Yason Yayınları, 2019), 89-97; Ayrıca bk. Ömer Müftüoğlu, “İstiklal Marşını Yazarken Mehmet Akif’e İlham Veren Kur’an Ayetleri”, Mehmet Akif’le Ümide Sımsıkı Sarılmak, ed. Halit Çelik (Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları, 2021), 33. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 522 savrulur. Bu sorumsuzluk beraberinde istiklâli kaybetme tehlikesini getirir. Allah Teâlâ tarafından bize yüklenen emanetleri O’nun rızasına uygun değerlendirmek için bir “vatan”a ihtiyaç vardır. Uğrunca can verilerek elde edilen vatan, Allah’ın rızasına uygun bir yaşamın sürdürülebilmesi için mutlak gereklidir. Vatanda özgürce bir yaşam sürmek için de o vatanı elinden almaya çalışanlarla iş birliği yapanların karşısında durmayı, vatanı düşman unsurlardan temizlemeyi gerektirir. İstiklâli muhafaza, böyle bir bilincin mücadelesi içinde olmaktır. Sadece Hakk’a kulluk edenler, başka hiçbir gücün gerçek güç olmadığını bilenler, hayatı Allah’ın koyduğu yasaları çiğnemeden, bunlara riayet ederek yaşamaya çalışanlardır. “Hakk’a kulluk”, hayatı O’nun koyduğu yasalara riayet ederek yaşama pratiğidir.1 Hakk’ın varlıkları yaratırken koyduğu yasalara riayet etmeden yaşayanların tek bir kaderleri olur: Tutsaklık. Tutsakların, yasalara aldırmadan, yaşamlarını değiştirmeden bu hallerinden kurtulmaları mümkün değildir. İstiklâlini kaybedenlerin zaman içinde sadece mabutları değişir ama onların kölelikleri devam eder. Edindikleri tanrıların birinden kurtulmaları, kölelikten onları kurtarmaz, sıradakine tapınmaya devam ederler.2 Köleliği kabul edenlerin topluma verdikleri en büyük zarar, başkalarını kendilerine köle etmeye çalışmalarıdır. Köleliği razı oluş tek taraflı bir hata değildir. Karşı tarafı da 1 Ömer Müftüoğlu, “İstiklal Marşını Yazarken Mehmet Akif’e İlham Veren Kur’an Ayetleri”, 34. 2 Allah’ın yanı sıra başka varlıkları da O’nun yerine koymaya kalkışanların durumu Kur’an’da bir sureye de ismini veren örümceye/Ankebût benzetilir. Örümcek de kendine yuva yapmaya çalışır ancak yuvaların en zayıfı onun yaptığı yuvadır. İlgili ayet için bkz. Ankebût 29/ 41. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 523 etkiler. Her köle kendinden statü olarak alttakinin tanrısı olmaya kalkışır, kendinden üsttekinin ise kölesi olarak yaşamına devam etmeyi arzular. Böylelikle ne tanrılar biter ne de köleler. Her varlık tek başına köle veya sadece tanrı değildir. “Ben tanrılaşmaya karşıyım” yahut “ben köleliğe karşıyım” laflarının ayrı ayrı anlamı yoktur. Birine karşı olunca sorun çözülmüş olmaz. Zira sistem, kölelere tanrılık hevesinde olanların heveslerini beslettirir. Tanrılık hevesinde olanlar da kölelerini asla kaybetmek istemezler. Hayatın bütününe bakıldığında ortaya çıkan şudur: Biraz tanrılık, geri kalan zamanlarda köleliği, biraz kölelik, bunun dışındaki zamanlarda tanrılığı besler. Geçici de olsa tanrılık iddiası, kölelikte geçirilen sürelerde yaşanan acıların hafifletilebilmesi için kendinden daha güçsüz ve statü olarak düşük olanlara karşı bir süreliğine mecburen başvurulan bir “ara sıcak” gibidir. Gerçekte uzun süre tanrılık mümkün değildir hatta tanrılık süresi en çok köleliğin uzunluğu kadardır. Hal böyleyken gerçek bir tanrılık iddiasının sürdürülemeyeceği açıktır. Heveslenilen şey olsa olsa “yarı tanrılık” olabilir.1 İstiklâl biraz, bir miktar yaşanmaz. Hürriyet ya vardır ya da yoktur, istiklâli elde etme mücadelesi ya kazanılır yahut kaybedilir, arası olmaz. Yarı tanrılık statüsü, madalyonun diğer tarafından adlandırılacak olursa tam köleliktir. Aziz milletin evlatları istiklâllerini korumak için daima mücadele halindedirler ve bitmeyen bir mücahede ruhunu yaşatmak için yaşamayı arzularlar. İstiklâlin devamını temin edecek olan, bu ruhu daima canlı tutmaktır. İmanın, ahlakın, tevhid inancının muhafaza edilememesi şirki, şirk de istiklâlin kaybedilmesini beraberinde 1 Konuyla ilgili ayrıca bk. Müftüoğlu, “İstiklal Marşını Yazarken Mehmet Akif’e İlham Veren Kur’an Ayetleri”, 35. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 524 getirir. Başlı başına bir zihin ve gönül parçalanmışlığı olan şirk1 bu yüzden Allah Teâlâ’nın asla affetmeyeceği yegâne günahtır.2 Mehmet Akif bu ruhu şöyle özetler: “Değil mi ceng-i hayâtın zebunu âdem de? / Mücâhedeyle yaşar çâresiz bu âlemde Evet, mücâhede masûlüdür hayât-ı beşer, / O olmadıkça ne efrâd olur, ne âileler.”3 İstiklâlin ilelebet sürmesini temenni etmek, sadece Hakk’a kulluk etme kararlılığında olanların hakkıdır. Allah’ın dışında başka bir gücü büyük saymak, tapınmaya kalkışmak, istiklâl hedefine varmayı engelleyecektir. Canının istediği her şeyi, dinin ve aklın koyduğu sınırlara riayet etmeden yapmaya kalkmanın adı olan hevâya alan açmak, istiklâli kaybetmekle sonuçlanacak yola giden kapıyı aralamak anlamına gelir. Allah Teala, “hevâ/arzularını ilah edinenlere Allah’a rağmen kimsenin yardımcı olamayacağını onları kimsenin doğru yola ulaştıramayacağını” söyleyerek nihai uyarıyı yapar.4 Arzularını dinin ve aklın sınırlarıyla dizginleyen mü’minlere Allah’ın vaadi açıktır: “İnanan ve salihât niteliğinde olan işleri yapanlara Allah şunu vaat etmiştir: Önceki kavimleri şartlarını yerine getirdikleri için nasıl onları üzerinde yaşadıkları toprakların hâkim kılmışsam sizi de bu şartları yerine getirdiğinizde mutlaka yaşadığınız mekânın hâkimi kılacağım. Bu süreçte, sizin için seçtiğim ve gereğini yerine getirdiğinizde razı olduğum dini de güçlendireceğim. Korku içinde geçirdiğiniz 1 Haşr 59/ 14. 2 Nisâ 4/ 48, 116. 3 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Fatih Kürsüsünde, 225. 4 İlgili ayetler için bk. Furkân 25/ 43; Câsiye 45/ 23. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 525 günleri sona erdirip sizi güvende yaşayacağınız günlere kavuşturacağım. Zira iman ve salih amel şartlarını yerine getirdiğinizde sizler Beni gerektiği şekilde tanıyor, sadece Bana kulluk ediyor ve Bana hiçbir şeyi ortak kabul etmiyor olacaksınız. Fakat bunca nimeti görmezden gelir ve şartlarımı yerine getirmeyerek nankörlük ederseniz bu vaadimin dışında kalırsınız.”1 SONUÇ Bilinen tarihi boyunca daima istiklâlini muhafaza eden aziz milletimiz İstiklâl Marşı’nın yazıldığı dönemde, vatanını işgalcilerden kurtarmak ve tehlikeye giren istiklâlini yeniden teminat altına almak için olanca gücüyle mücadele halindedir. Bu aziz milletin her bir ferdi gibi Mehmet Akif de zor günleri aşma konusunda var gücüyle desteğini ortaya koymuş ve milletine hitaben “İstiklâl Marşı”nı yazmıştır. Dinin, tarihin ve tabiatın yasaları çerçevesinde özlü ifadelerle milletine İstiklâl Marşı’nda, moral ve motivasyon desteği veren Mehmet Akif’in söyledikleri sadece o çetin şartlarda değil, daima geçerliliğini sürdürecek veciz ifadelerdir. Bu ifadelerin birinde Mehmet Akif, istiklâlin hak edilebilmesinin şartı olarak sadece Hakk’a kulluk etmeyi, O’nun dışında başka hiçbir varlığın sahte gücüne kanmamak gerektiğini net bir şekilde dile getirmiştir. “Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl” ifadesi, İstiklâl Marşı’nda hem ikinci hem de onuncu kıtanın son cümlesi olarak iki kez tekrar edilir. Bu tekrar bir haykırış sayılırsa eğer Mehmet Akif’in haykırdığı hakikat şudur: Vatanı işgal eden güçlerle 1 Nûr 24/ 55. Konuyla ilgili diğer ayetler için bk. A’râf 7/ 129, 137; İbrahim 14/ 14; Enbiyâ 21/ 105; Kasas 28/ 5. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 526 işbirliği yapma niyetinde yahut halinde olanların istiklâli hak etmeleri mümkün değildir. Dinin ve genel ahlakî prensiplerin onaylamadığı arzu ve isteklerini ön plana çıkartarak, onları bir kenara bırakmadan istiklâl mücadelesi sürdürmek, sonuç alınabilecek bir çaba olmayacaktır. Din-i mübînin insanlara hayat biçimi olarak öngördüğü bir hayat yaşanmadan istiklâl tam anlamıyla elde edilemez. Allah Teâlâ’nın dışında, ilah edinilen ne varsa bunların hepsi sahtedir. Asıl olan, asıl kulluğa layık olan Allah’tır. Bu gerçek görmezden gelinerek hiçbir sahtenin geçici gücünün ardına takılarak istiklâl mücadelesi başarıyla sonuçlandırılamaz. Aziz millet, şimdiye kadar olduğu gibi bundan sonra da özgür yaşamak, istiklâlini muhafaza etmek istiyorsa, sadece Allah’ın emaneti olan İslam’ın emir ve yasaklarına riayet etmeli, başka hiçbir sahte gücün kontrolüne girmemeli, bu sahte güçlerin temsilcilerinin masum gösterdikleri bütün seçenekleri reddetmelidir. Mensubu olunan bu necip milletin bugünleri, yarın aynı görevi yüklenecek nesillere örnek olacaktır. İstiklâli koruyamama adına bir kötü örnek nasıl bugüne kadar yoksa bundan sonra da olmamalıdır. Mehmet Akif’e göre istiklâli kaybetme tehlikesi barındıran illet, Hakk’ın dışında başka güçlerin geçici egemenliklerinin sürekli sanılmasıdır. İçinde bulunulan zor günler, sahte güçler gerçeklerin yerine konarak, onlara taviz verilerek değil, hakikatin yegâne temsilcisi olan Cenab-ı Hakk’ın ipine sımsıkı sarılarak aşılacaktır. Bunu yapan milletlerin istiklâl içinde yaşamlarını devam etme hakları olacaktır. Bir ismi de Hakk olan Allah Teâlâ, sadece kendine kulluk eden, şirke düşmeyen bu aziz milletin tehlikeye giren istiklâlini onlara yeniden ikram edecektir. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 527 Mehmet Akif’in öngörüsü, niyazı, nasihati bu hakikati dile getirir. V’allahu a’lemKAYNAKÇA Abdülkadiroğlu Abdülkerim-Abdülkadiroğlu, Nuran. Mehmed Akif’in Kur’ân-ı Kerîm’i Tefsiri Mev’ıza ve Hutbeleri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1991. Ağırman, Cemal, “Ad Koyma Ve Hz. Peygamber’in İsimlere Karşı Tutumu”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/ 1 (Aralık 1998), 124-143. Ajeti, Semi. Yahudi Tarihinde Putperest Eğilimler. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014. Akandere, Osman. “Oğlu Emin Akif Ersoy’un Anlatımlarıyla Mehmet Akif Ersoy’un Millî Mücadeleye Katılması Ve Bazı Hususiyetleri”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20/ 1 (2008), 721-729. Akın, Z. Deniz. Küresel Bela Putperestlik ve Allah’ın Planı. Ankara: Yason Yayınları, 2019. Alper, Ömer Mahir. Varlık ve İnsan. İstanbul: Klasik, 3. Basım, 2016. Arslan, Hasan. "Mehmet Akif Ersoy’un Şahsiyeti ve Millî Mücadeledeki Rolü". İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/ 1 (Mart 2014), 117-150. Çağıl, Necdet. “Hakikat-Mecaz Kutuplaşmasında Kur’an’da Temsilî (Simgesel) Anlatım”. İslami İlimler Dergisi 8/1 (2013), 95-114. Çağlayan, Harun. “Rasyonalizm Bağlamında Dilbilim Ve Din Dili İlişkisi”. Ekev Akademi Dergisi 18/ 58 (Kış 2014), 41- 58. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 529 Düzdağ, M. Ertuğrul. Mehmed Âkif Ersoy. İstanbul: Kapı Yayınları, 2013. Düzdağ, M. Ertuğrul. Mehmed Âkif Ersoy Tefsir Yazıları ve Vaazlar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2016. Ersoy, Mehmet Akif. Safahat. nşr. M. Ertuğrul Düzdağ. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008, Gülendam, Ramazan. “Mehmet Âkif’e Göre Müslümanlardaki Ümitsizlik İlleti”. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 20/ 1 (Aralık 2009), 121-134. Hamidullah, Muhammed. “İnsan Toplumlarında İbadet Tarihi”. çev. Zahit Aksu. Hikmet Yurdu 1/1 (2008) 9-30. İbn Mace, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünen. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992). Kahraman, Ferruh. “Hz. Âdem’e Öğretilen İsimler ve Bu İsimlerin Kültürle İlişkisi”. Edebali İslamiyat Dergisi 4 / 2 (Kasım 2020), 15-40. Korkmazgöz, Rıza. “Tevhidi Bozan Bir Olgu Olarak Şirk: Kur’an’da Şirkin Kavramsal Anlam Alanı”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 20 /1 (2020), 55-94. Montefiore, Simon Sebag. Kudüs Bir Şehrin Biyografisi. çev. Cem Demirkan. İstanbul: Pegasus Yayınları, 2016. Müftüoğlu, Ömer. “İstiklâl Marşını Yazarken Mehmet Akif’e İlham Veren Kur’an Ayetleri”. Mehmet Akif’le Ümide Sımsıkı Sarılmak, ed. Halit Çelik.9-74. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları, 2021. Örnekleriyle Türkçe Sözlük. 4 Cilt. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2000 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 530 Sayı, Ali. Firavun Hâman ve Kârun Karşısında Hz. Musa. İstanbul: İz Yayıncılık, 1992. Semiz, Yaşar-Akandere, Osman. “Mı̇llî Mücadele’de Mehmet Akı̇f (Ersoy) Beyı̇n Faalı̇yetlerı̇”. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 18/ 54 (Kasım 2002), 903-952. Sinanoğlu, Mustafa. “Şirk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/193-198. Ankara: TDV Yayınları, 2010. Ulucutsoy, Hasan. “Balkan Harbi’nden Millî Mücadele’ye Mehmet Âkif’in Savaş Edebiyatı ve Propagandası İstikametindeki Faaliyetleri”. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi 5/ 2 (2018), 200-234. Yalçın, Selami. “Sâmirî Kıssasıyla İlgili Tevrât’taki İfadelerin Müfessirlere Etkileri”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 5/ 1 (Nisan 2021), 61-92. Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979. es-Sâbûnî, Nûreddin. Mâtürîdiyye Akâidî, trc. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İFAV, 2013. Topaloğlu, Bekir – Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013. Topaloğlu, Bekir. Kelam İlmine Giriş. Ankara: Damla Yayınevi, 2014. Topçu, Nurettin. Mehmet Akif, Yayına Hazırlayanlar: Ezel Elverdi, İsmail Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1998. Uluçay, Mustafa. “Âkif‟in Kur‟an Mealinde Dil ve Üslûp Özellikleri” İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi L. (2014-1): 121-135. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 531 Ünal, Mustafa. “Mehmet Akif Ersoy’un Şiirlerinde Mâtûrîdîlik”. Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî Uluslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı (Türkiye-Eskişehir, 28-30 Nisan 2014). Hzr. Ahmet Kartal. İstanbul: Doğu Araştırmaları Merkezi, 2014. Ünverdi, Veysi. İmâmiyye Şiası’nın İmâmet Anlayışının Eleştirisi (Kâdî Abdülcebbâr Örneği), Ankara: İlahiyat Yayınları, 2016. Stebler Çavuş, M. Zeliha, “Türk Edebiyatında Mersiyeler”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 38, Erzurum: 2008, pp. 131-138, 133. Tansel, Fevziye Abdullah. Mehmed Âkif Ersoy Hayatı ve Eserleri. Hazırlayan: Abdullah Uçman, İstanbul: Ötüken Yayınları, 4. Baskı, 2021. Toprak, M. Faruk, “Mersiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 2004. Varlî, Ebdullah M., Dîwan û Jînewarî ya Ahmedê Xanî I-II, Stenbol: Sîpan Yayınevi, 2004. Yazıcı, Tahsin, “Mersiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 2004. Yıldırım, Kadri, Ehmedê Xanî Kulliyatı IV Dîwan, İstanbul: Avesta Yayınları, 2014. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 532 KABUL OLAN BİR DUA: “ALLAH BU MİLLETE BİR DAHA İSTİKLÂL MARŞI YAZDIRMASIN! Abdurrahman YALÇINKAYA1 GİRİŞ Millî Marşlar, 1789 Fransız İhtilâli’nden sonra devletlerin hayatında yer almaya başlamıştır. Tarihinde hiçbir zaman devletsiz kalmamış olan milletimizin en önemli karakterlerinden biri olan “İstiklâl” fikrine uygun olarak millî marşımızın adı “İstiklâl Marşı”dır2 . Bu marş, XX. yüzyılda istiklâline sahip çıkmak isteyen Türk devletinin Batılı emperyalistler tarafından yok edilmek istenmesi sebebiyle ortaya çıkan mücadeleden doğduğu için adına İstiklâl Marşı denmesi çok uygun olmuştur (Bilgin, 2012: 24). Gazeteci Hakkı Tarık Us ve Ruşen Eşref’in de aralarında bulunduğu birkaç kişi, ölümünden kısa bir süre önce hasta yatağında iken Mehmed Akif’i Nişantaşı Sağlık Yurdu’ndaki odasında ziyaret ederler. Sohbet sırasında Hakkı Tarık Us, Mehmed Akif’e: - Üstâd!.. Dün gece Gazi Hazretleriyle beraberdik. Sizden sevgiyle, sitayişle bahsetti. Güzel sözler söyledi ve hatta dikkat buyurun sözlerime, “kendilerine hiss-i adavetim yoktur. Eğer öyle olsaydı, Türkiye’ye dönmesine 1 Van YYÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Öğrencisi, Van Yusuf Gökçenay Bilim Sanat Merkezi Tarih Öğretmeni, ORCID: 0000-0003-3044- 3294. mevlam_004@hotmail.com 2 Azmi Bilgin, “İstiklâl Marşı ve Üzerine Yapılan Çalışmalar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 37, 2007, 23- 24, (23-34) Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 533 müsaade etmezdim, İstiklâl Marşı’nı da kaldırırdım,”dediğini söyler. Bunun üzerine Mehmed Akif, şöyle cevap verir: - Hakkı Beyefendi! Hatırlar mısınız? Biz Gaziyle harp sahasında ön saflarda beraber gezdik, beraber yürüdük. Kendisini Mecliste sonuna kadar destekledik. Bu böyleyken, Gazi Hazretlerinin adavet kelimesini telaffuz etmesine hayret ettim. Beni memlekete sokmayabilirlerdi. Lütfettiler, kendilerine minnettarım. İstiklâl Marşı’na gelince! İşte onu kaldıramazlardı. Nasıl kaldırırdı ki? Mecliste ilk okunduğu gün, Tunalı Hilmi hariç, herkes ayakta dinledi, kendileri de dahil!..”. Bunları söyledikten sonra Mehmed Akif, hasta yatağından biraz daha doğrulup oturmuş ve sözlerine şöyle devam eder: - İstiklâl Marşı bir daha yazılamaz; kimse bir daha İstiklâl Marşı yazamaz, ben de yazamam. Allah bu millete bir daha İstiklâl Marşı yazdırmasın!”1 . 1. İstiklâl Marşı Yarışmasının Düzenlenmesi ve TBMM Tarafından Kabulü TBMM, 23 Nisan 1920 Cuma günü Ankara’da açılmıştır. Böylece İstiklâl Harbi yeni bir aşamaya girmiş, yeni bir ivme kazanmıştır. Meclisin açılması bütün memlekette büyük bir sevinçle karşılanmıştır2 . Ankara’da toplanarak çalışmalarına başlayan olan TBMM’ne karşı yurdun çeşitli yerlerinde birçok ayaklanma çıkmıştır. Bu ayaklanmalardan dolayı henüz kuruluş aşamasında TBMM zor durumda kalmıştır. Ankara Hükümeti, 1 Ayvazoğlu, Beşir. İstiklâl Marşı Tarihi ve Manası, İstanbul Tercüman Aile ve Kültür Kitaplığı Yayınlar, 1986, 9; Düzdağ, Mehmet Ertuğrul. Mehmed Akif Ersoy, Ankara, Kaynak Kitaplığı, 2004, 268. 2 Hâkimiyet-i Milliye, 28 Nisan 1336, Numara: 25. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 534 düşmana karşı kullanılması gereken asker ve cephanenin bir kısmını cepheye göndermemeye, hatta cepheden isyanların çıktığı yörelere asker sevk etmeye mecbur kalmıştır. Bu isyanlar özellikle Yunanlıların ilerleyişini kolaylaştırmış ve Batı Anadolu’da birçok şehrimiz Yunanlıların tarafından işgal edilmiştir1 . İşgalci devletlere karşı mücadele etmenin tek çaresinin birlik ve beraberlikte olduğunu bilen Ankara Hükümeti, ayaklanmaları hızla bastırabilmek ve halkı Milli Mücadele’ye teşvik etmek için İrşâd Encümeni oluşturmuştur. İrşâd Encümeni bünyesinde özellikle isyanların yaşandığı yörelerin milletvekillerinden oluşan İrşâd Heyetleri de teşkil edilmiştir. Bu konuda 31 Kânun-i evvel 1337 tarihli Vakit gazetesinde şu haber yayımlanmıştır: “Büyük Millet Meclisi’nin İrşâd Heyeti” başlığıyla şu haber yayımlanmıştır: “Düşmanlarımızın teşkîl ettikleri propaganda şebekelerinin faaliyetine mukabele etmek maksadıyla, teşkîli ihtiyacı çoktan beri hissedilmekte olan İrşâd Heyeti ahîren teessüs etmiştir. Dâhilde ve hariçte neşriyât icrası suretiyle efkârı tenvîr ve ihzâr edecek olan heyetin riyasetini Erkân-ı Harb Reisi Fevzi Paşa deruhte etmişlerdir. Heyet, Dâhiliye ve Hariciye Vekilleriyle, Matbuat ve İstihbarat Müdür-i Umumisi’nden terekküb etmektedir”2 . İrşâd Heyetleri isyan mıntıkalarına giderek hem isyancılarla, hem de halk ile görüşmüşlerdir3 . Mehmed Akif de Burdur milletvekili olarak İrşâd Heyetlerinde yer almıştır4 . İrşâd 1 Tansel, Selahattin. Mondros’tan Mudanya’ya Kadar 2, Ankara, MEB Yayınları, 1984, 113-114. 2 Vakit, 31 Kânun-i evvel 1337 (1921), Numara: 1458, 1. 3 TBMM ZC, C.I, 1337, 94-96. 4 Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar 2, 114. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 535 Heyetleri aynı zamanda cephelerde en ön saflara kadar giderek askere moral vermişlerdir. Batı Cephesi’ni ziyaret eden bir İrşâd Heyeti, Cephe Komutanı İsmet Paşa ile görüşmeleri esnasında, askerin moralini yükseltecek bir “Vatan Marşı” veya “İstiklâl Marşı” adıyla bir marşın yazılıp bestelenmesi konusu konuşulmuştur. Daha sonra aynı konu, İcra Vekilleri Heyeti toplantısında da konuşulmuş ve böylece bir “Millî Marş”ın yazılması ve bestelenmesi kararlaştırılmıştır. Yarışmanın duyurusu, Maarif Vekâleti tarafından 18 Eylül 1920 tarihli bir genelge ile tüm vilayetlere gönderilmiştir1 . Duyuru daha sonra ise 25 Teşrin-i evvel (Ekim) 1336 (1920) tarihli Hâkimiyet-i Milliye gazetesinde Türk Şairlerinin Nazar-ı Dikkatine” başlığıyla şu şekilde yayımlanmıştır2 : 1 Önder, Mehmet. “İstiklâl Marşı Belgeleri”, Türk Edebiyatı Dergisi, Aralık 1986, 34-35. 2 Hâkimiyet-i Milliye, “Türk Şairlerinin Nazar-ı Dikkatine”, 25 Teşrin-i evvel 1336 (1920), Numara: 68. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 536 Türk Şairlerinin Nazar-ı Dikkatine Maarif Vekâleti’nden: Milletimizin dâhili ve harici İstiklâli uğrunda girişmiş olduğu mücadeleyi ifade ve terennüm için bir İstiklâl Marşı müsabakaya vazedilmiştir. Hür ve meşgul memleketlerimizdeki bütün erbâb-ı kalemi hizmete davet ederiz. İntihâb olunacak âsâr içinden biri, iki ay sonra yani 23 Kanun-i evvel 336’da Maarif Vekâleti nezdinde bir Heyet-i Edebiye tarafından intihâb olunacaktır. İntihâb olunacak eserin yalnız güftesi için beş yüz lira mükâfat vardır. Yine lâ-akal beş yüz lira tahsis edilecek olan beste için bi’lahare ayrıca bir müsabaka açılacaktır. Bütün müracaatlar Ankara’da Büyük Millet Meclisi Maarif Vekâleti’ne yapılacaktır”. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 537 Yukarıda verdiğimiz ve 25 Ekim 1920 tarihi Hâkimiyet-i Milliye’de yayımlanan ilanda görüldüğü gibi, milletimizin iç ve dış düşmanlara karşı verdiği mücadeleyi ifade eden bir İstiklâl Marşı’nın yazılması için ülkedeki bütün şairlere duyuru yapılmıştır. İlanda, seçilecek olan şiirin güftesi için 500 lira ve daha sonra belirlenecek bestesi için de yine 500 lira ödül verileceği ve yarışma başvurularının Maarif Vekâleti’ne yapılacağı da belirtilmiştir. Çantay, Mehmed Akif’in yarışmanın ödüllü bir yarışma olmasından dolayı katılmadığını kendisine söylediğini belirtir. Ayrıca Çantay, Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey’in bir gün kendisine: “… Şimdiye kadar 500’den fazla marş geldi. Ben hiçbirini beğenmedim. Üstadı ikna edemez misin?”demesi üzerine, ödülün bir hayır kurumuna bağışlanması şartıyla Mehmed Akif’i ikna ettiklerini söyler1 . Aynı bilgi 21 Mart tarihli Sebilürreşad dergisinde ise şöyle yayımlanmıştır: “Marşın mükâfat ile yazılmasına öteden beri taraftar olmayan başmuharririmiz İslam Şair-i Muhteremi Mehmed Akif Beyefendi Hazretleri kendisine vuku bulan müracaatlara karşı bu endişe-i hamiyetini izhar etmiş ve nihayet bu cihet o necip arzusuna muvafık bir surette halledilmek şartıyla … fakir çocuk ve kadınlara örgü öğretmek, bir maişet temin etmek emel-i hayırperveriyle teşekkül etmek üzere olan Dârü’l-Mesai’ye teberrü olunmuş ve marşı yazmıştır” 2 . 26 Şubat 1921’de TBMM birinci oturumunda Maarif Vekâleti’nin İstiklâl Marşı hakkındaki tezkeresi görüşülmeye 1 Çantay, Hasan Basri. Akifname (Mehmed Akif), İstanbul, Ahmet Sait Matbaası, 1966, 63-65. 2 Sebilürreşad, 21 Mart 1337, Adet: 472. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 538 başlanmışsa da asıl görüşmeler, 12 Mart tarihli ikinci oturumda olmuş ve aynı gün, Mehmed Akif’in yazdığı marş, İstiklâl Marşı olarak Meclis tarafından “ittifaka yakın bir ekseriyet-i azime” ile kabul edilmiştir1 . Milli Mücadelemizin ruhunu ve heyecanını en iyi şekilde yansıtan bu mükemmel eser, TBMM’de kabul edildiği gün (12 Mart), Maarif Vekili Hamdullah Suphi Bey tarafından yoğun istek üzerine dört defa okunarak ayakta dinlenmiş ve coşkuyla alkışlanmıştır2 . Sebilürreşad dergisi İstiklâl Marşı’nı şu veciz ifadelerle okuyucularına tanıtmıştır: “İstiklâl Marşı, milletimizin ve bütün İslâm âleminin giriştiği İstiklâl Harbi’ni pek beliğ ve canlı bir surette tasvir ve terennüm eden bir marştır”3 . İstiklâl Marşı’nın TBMM Meclisi tarafından kabul edilmesi dönemin gazetelerinde de yer almıştır. Örneğin 27 Mart tarihli Vakit gazetesinde, “Büyük Millet Meclisi, İstiklâl Marşı olmak üzere Sebilürreşâd Başmuharriri Mehmed Akif Bey’in manzumesini kabul etmiştir. Maarif Vekâleti şimdi de bu marşın bestesini müsabakaya koymuştur. Bestenin notası Mayıs nihayetine kadar gönderilebilecektir. Kabul edilecek beste için, 500 lira mükâfat verilecektir”4 . 14 Teşrin-i sani (Kasım) tarihli Vakit gazetesinde ise İstiklâl Marşı’nın bestesi konusunda TBMM’de şu şekilde bir tartışmanın yaşandığı haber olarak yayımlanmıştır: “Şair Mehmed Akif Bey’in Büyük Millet Meclisi’nce kabul edilen İstiklâl Marşı’nın birçok besteleri 1 TBMM ZC, C. 9, 1337, 85-90; Sebilürreşad 21 Mart 1337, Adet: 472. 2 Atçeken Zeki. “Türk İstiklâl Marşı’nın Doğuşunu Hazırlayan Tarihî Atmosfer, Selçuk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi ATA Dergisi, 4, 1993, 58. 3 Sebilürreşad 21 Mart 1337, Adet: 472. 4 Vakit, “İstiklâl Marşı’nın Bestesi”, 27 Mart 1921 (1337), Numara: 1184, 2. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 539 yapıldığından, birinin kabulü için İstanbul’daki erbâb-ı ihtisasa havalesinin münasip olup olmadığını Büyük Millet Meclisi’nce müzakere edilmiş ve bazı mebuslar bu meselenin bir ihtisas meselesi olduğundan İstanbul’daki erbâb-ı ihtisasa havale edilmesi lehinde idare-i kelâm etmişse de, Tunalı Hilmi Bey’in “beste İstanbul’a gidemez, Ankara her şey gibi bunu da kendisi yapacaktır” diye vâki olan itirazı üzerine, re’ye konarak bestelerin İstanbul’a gitmemesi karargîr olmuştur”1 . 2. 1925 ve Sonraki Yıllarda İstiklâl Marşı’nı Değiştirme Girişimleri 2.1. 1925’te İstiklâl Marşı’nı Değiştirme Girişimi İstiklâl Marşı’nın değiştirilmesi girişimleri konusu, uzun yıllar tarihçiler arasında tartışılan bir konu olmasına rağmen, bu konuda yeterli bilgi ve belge mevcut değildi. Şahin’in belirttiğine göre 2009 yılının mayıs ayında Kasım KOCABAŞ isimli bir öğretmenin internet üzerinden satın aldığı bazı belgeler, 1925 yılında yapılan İstiklâl Marşı’nı değiştirme girişimi konusundaki tartışmalara son vermiştir. Bu belgeler Konya Bölge Yazma Eserler Kütüphanesi’nde bakım ve onarıma alındıktan sonra araştırmacıların hizmetine sunulmuştur2 . 1 Vakit, “İstiklâl Marşı Bestesi” 14 Teşrîn-i sâni 1921 (1337), Numara: 1412, 1. 2 Şahin, Bekir. “İstiklâl Marşı’nın Değiştirme Girişimleri ve Belgeleri (1925)”. Mehmed Akif, Milli Mücadele ve İstiklâl Marşı, Vefatının 90. Yılında Mehmed Akif Ersoy Bilgi Şöleni 5, Mehmed Akif Millî Mücadele ve İstiklâl Marşı, (Yay.) Mehmet Doğan, (Türkiye Yazarlar Birliği Vakfı Mehmed Akif Ersoy Araştırmaları Merkezi Yayınları: 6, Türkiye Yazarlar Birliği Yayınları: 43), Ankara, Aralık 2011, 63-90. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 540 Aslında İstiklâl Marşı’na karşı muhalefet daha ilk başta başlamıştı. 12 Mart tarihli Türkiye Büyük Millet Meclisi’ndeki görüşmelerde Tunalı Hilmi, Refik Şevket, Besim Atalay ve Necip Beyler gibi bazı milletvekilleri tarafından İstiklâl Marşı’nın kabulü konusunda muhalif konuşmalar yapılmıştır. Meclis tutanaklarından anlaşıldığına göre muhalefet edenler, seçilmeyen şiirlerin arasında Mehmed Akif’in şiirinden daha iyi şiirlerin olduğunu, Akif’in şiirinin ısmarlama bir şiir olduğunu, marşın şiirden anlayan bir heyet tarafından seçilmesini, hatta marşın beste için uygunluk durumunun tespiti için de bestekâr ve şairlerden oluşan bir heyetin oluşturulması gerektiğini söylemişlerdir1 . Arabacı’nın belirttiğine göre İstiklâl Marşı’nın bestesinin belirlenmesi de çok sıkıntılı bir süreçten geçmiştir. Her yerde farklı besteler söylendiği gibi, kendi şiirlerini besteleyerek millî marş diye okuyanlar da olmuştur. Arabacı, Mehmed Akif’in müzikten de çok iyi anladığını belirtir; hatta İstiklâl Marşı’nın bestelenmiş olarak yazıldığını ve sonradan bir besteye ihtiyaç olmadığını da iddia etmektedir2 . 1925 yılı Türkiye için önemli gelişmelerin yaşandığı bir yıldır. Çünkü bu 1925 yılı Fethi Bey’in Başbakanlıktan istifa ettiği, Şeyh Sait İsyanı’nın çıktığı, Terakki Perver Cumhuriyet Fırkası’nın kapatıldığı, İstiklâl Mahkemelerinin tekrar yargılama faaliyetine başladıkları, Tekke ve Zaviyelerin kapatıldığı, Şapka Kanunu’nun çıkarıldığı, milletlerarası saat ve takvimin kabulü gibi önemli gelişmelerin yaşandığı bir yıldır. 1925 yılı Türkiye’sinin siyasi durumuna baktığımızda Mustafa Kemal Paşa 1 TBMM ZC, C. 9, 1337, 85-90. 2 Arabacı, “Cumhuriyet Başlarında Millî Marşı Arayışı”, 128-129. M Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 542 Türkiye Cumhuriyeti Başvekâlet Kalem-i Mahsus Müdüriyeti Kararname Devletçe kabul olunacak Resmî Marşın Türk bestekârlarınca yapılması şiddetle arzu edilmekte ise de şimdiye kadar bu hususta yapılan tecrübelerle bestekârlarımız arasında müebbed bir sıyane ve umumi bir kabule mazhar olabilecek kuvvet ve kudrete malik bir eserin vücuda getirilmesi imkânsızlığı tezahür etmiş ve marşın umumi bir müsabakaya arz edilmesi münasib görülmüş olduğuna devletçe kabul edilecek marşın Avrupalıların ve Türk bestekârlarının iştirak edeceği bir Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 543 müsabaka neticesinde toplanacak eserlerin Paris, Viyana ve Napoli konservatuarlarında sanat ve ilim kıymetleri nokta-i nazarından ayrı ayrı tetkîk ve temyîz ettirilmesi ve bu suretle intihab edilecek üç eserin burada birçok defalar müteaddit zevata ve cemiyetler azalarına dinlettirilerek millî ruhumuz itibarıyla en munis ve muvafık olanın kabulü ve kabul edilecek bestenin sahibine münasib bir mükâfat-ı nakdiye ve bir Maarif Madalyası itası hakkında Maarif Vekâlet-i celîlesinin 6 Nisan… Sene 340 tarih ve 4905 numaralı tezkeresiyle vuku bulan teklifi İcra Vekilleri Heyetinin 19/5/340 tarihli içtimaında Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 544 ledel-tezkere vekâlet-i müşarünileyhânın mütalaası muvafık görülmüştür. 19/5/340. Türkiye Reis-i Cumhuru Gazi Mustafa Kemal. Kararnamede de belirtildiği gibi şimdiye kadar Türk bestekârların Millî marş için yaptıkları besteler yetersiz görüldüğünden yerli bestekârlardan ümit kesilmiştir. Bunun için hem Avrupalı hem de Türk bestekârların katılacağı bir yarışma sonucunda ve Paris, Viyana ve Napoli konservatuarları sanat ve ilim değerlerine uygun bir titizlikle üç bestenin seçilerek gönderilmesi istenmiş; bu bestelerden mili ruhumuza en uygun olanının seçileceği belirtilmiştir. Ayrıca Kararnamede yeni bir Millî marş güftesi için de bir yarışma yapılıp yapılmayacağı konusundan açıkça söz edilmemiştir. Ancak bu durum hem Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü Kütüphanesi’nde yer alan “Maarif Vekâleti Müsveddeliği” başlıklı belgelerde hem de 13 Kasım 1925 tarihli Millet gazetesinde hem güfte hem de beste için bir yarışma düzenleneceği çok net ifadelerle belirtilmektedir. İstiklâl Marşı’nın değiştirilmesi konusunu dönemin basınında da görüyoruz. 13 Kasım 1925 tarihli Millet gazetesi ve 14 Kasım 1925 tarihli Akşam gazetesinde “Millî Marş” başlığı ile ilan şeklinde şöyle yayımlanmıştır1 : 1 Millet, “Millî Marş”, 13 Teşrin-i sâni 1341 (1925); Akşam, “Millî Marş”, 14 Teşrin-i sâni 1341. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 545 Millî Marş Maarif Vekâleti Millî Marş Güftesi İçin Müsabaka Açıyor Ankara, 12 (A. A.) – Maarif Vekâleti Millî Marş güftesinin tanzimi için bir müsabaka açmıştır. Vekâletin bu husustaki tamiminde deniliyor ki: Güftenin vakarlı, ümit saçıcı, ruhu yükseltici olması şarttır. Açık bir Türkçe ile veciz surette Türklüğün varlığını, büyük mazisini ve daha büyük istikbalini ifade etmelidir. Güftenin muhtasar olması da bir meziyet teşkil eder. Müsabakayı kazanan esere hars masrafından 500 lira mükâfat-ı nakdiye ile bir Maarif Madalyası, Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 546 ikinciye 100 lira mükâfat ile bir takdirname verilecektir. Kaleme alınacak eserlerin 1342 Kânun-i sani’si nihayetine kadar Maarif Vekâletine gönderilmesi lazımdır. Millî Marşın güfte ve bestesi Meclis-i Âli’nin tasdikine iktiran ittikten sonra resmiyet kesb edecektir. Akif Bey’in İstiklâl Marşı büyük mücadelemizin kudsî bir hatırası olarak saklanacak ve millî marştan başka, İstiklâl Marşı unvanıyla merasimde söylenecektir. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 547 Millî marş Ankara, 12 (A.A.) – Maarif Vekâleti Millî Marş güftesinin tanzimi için bir müsabaka açmıştır. Vekâletin bu husustaki tamiminde deniliyor ki: Güftenin vakarlı, ümit saçıcı, ruhu yükseltici olması şarttır. Açık bir Türkçe ile veciz surette Türklüğün varlığını, büyük mazisini ve daha büyük istikbalini ifade etmelidir. Güftenin muhtasar olması da bir meziyet teşkil eder. Müsabakayı kazanan esere hars masrafından beş yüz lira mükâfat-ı nakdiye ile bir Maarif Madalyası, ikinciye 100 lira Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 548 mükâfat-ı nakdiye ile bir takdirname verilecektir. Kaleme alınacak eserlerin 1342 Kânun-i sani’si nihayetine kadar Maarif Vekâletine gönderilmesi lazımdır. Millî Marşın güftesi ve bestesi Meclis-i Âli’nin tasdikine iktiran ittikten sonra resmiyet kesb edecektir. Akif Bey’in İstiklâl Marşı büyük mücadelemizin bir hatırası olarak saklanacak ve millî marştan başka, İstiklâl Marşı unvanıyla merasimde söylenecektir Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 549 Görüldüğü gibi 13 Kasım 1341 (1925), tarihli Millet gazetesi ve 14 Kasım 1341 (1925) tarihli Akşam gazetesinde yayımlanan ilan şeklindeki haberde, Maarif Vekâleti’nin açmış olduğu güfte yarışmasına katılacak güfteler için, onurlu, ümit veren, ruhu yükselten, açık bir Türkçe ile yazılmış, Türklüğün varlığını, tarihini ve geleceğini anlatan kısa güfteler olması şart koşulmuştur. Müsabakayı kazanan şaire 500, ikinciye de 100 lira verileceği belirtilmiş ve eserlerin 1926 Ocak ayının sonuna kadar Maarif Vekâleti’ne gönderilmesi istenmiştir. Millî marş için gönderilen güfte ve beste, Meclis tarafından kabul edileceği de belirtilmiştir. Millet gazetesinde yayımlanan söz konusu haberde Mehmed Akif’in yazdığı İstiklâl Marşı’nın niçin değiştirilmesi gerektiği konusunda bir bilgi yer almazken, bu marşın İstiklâl Harbi’nin bir hatırası olarak İstiklâl Marşı adıyla törenlerde söyleneceği şeklinde ilginç bir açıklama da yer almaktadır. Bu durum, Türkiye’yi iki marşlı bir devlet durumuna düşürdüğü gibi İstiklâl Harbi’nin bir hatırası olarak nitelendirilen Akif’in yazdığı İstiklâl Marşı’nın törenlerde okunacağına dair açıklama da çelişkili bir açıklamadır. Kanaatimizce İstiklâl Marşı’nın Türk Milleti’nin gönlündeki yerini, Türk milleti için İstiklâl Marşı’nın nasıl bir ortak değer olduğunun farkında olan ve konunun hassasiyetini çok iyi bilen Maarif Vekâleti, “Akif Bey’in İstiklâl Marşı büyük mücadelemizin kudsî bir hatırası olarak saklanacak ve millî marştan başka, İstiklâl Marşı unvanıyla merasimde söylenecektir” şeklinde bir açıklama yaparak oluşabilecek tepkileri önlemeye çalışmıştır. 1925 yılı Hars (Kültür) Müdürü Dr. Hamit Zübeyir Bey, İstiklâl Marşı’nı değiştirme yarışması için bir şartname hazırlar1 . 1 Şahin, “İstiklâl Marşı’nın Değiştirme Girişimleri ve Belgeleri (1925)”, 63- 90. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 550 İşte bu şartname ile ilgili önemli belgeler 2009 yılında internet üzerinden öğretmen Kasım Kocabaş tarafından satın alınmış ve şu an Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü Kütüphanesi yer almaktadır. “Maarif Vekâleti Müsveddeliği” başlıklı bu belgeler 6 sayfadan oluşmaktadır. Bu belgelerin ilk dört sayfası, yukarıda bahsettiğimiz 19 Mayıs 1924 tarihli Kararname’nin analizi şeklinde olup maddeler halinde yazılmıştır. https://belgelerlegercektarih.com/ internet sitesinden temin ettiğimiz ve Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü Kütüphanesi’nde bulunan marş yarışması şartnamesinin ilk dört sayfası aşağıda gösterilmiştir1 : 1https://belgelerlegercektarih.com/2018/10/16/ataturk-doneminde-İstiklâlmarsini-degistirme tesebbusleri-iste-belgeler/ (Erişim: 02.02.2021). Arabacı’ya göre müsvedde halindeki bu belgeler, dönemin Hars (Kültür) Müdürü Dr. Hamit Zübeyir Koşay tarafından tutulan el yazısı notlarıdır (Arabacı, “Cumhuriyet Başlarında Millî Marşı Arayışı”, 130). Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 551 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 552 Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 553 Maarif Vekâleti (…) Müsveddeliği Devletçe kabul olunacak marşın umumî müsabaka suretiyle bestelenmesi hususunda Heyet-i Celîle’nin19/5/340 tarihli kararı mevki-i tatbike konacağı cihetle Kararnamede meskût geçilen zîrdeki hususâtın istizahına mecburiyet hâsıl olmuştur: 1- Kabul olunacak devlet marşının güftesi Millet Meclisi tarafından mazhar-ı takdir olan İstiklâl Marşı’nın aynı mıdır? 2- Akif Bey’in şiiri “Medeniyet dediğin dişleri sırıtan bir canavar…” gibi gazetelerde kil ü kali mucib olan ifadelerden maada Türk kelimesini zikir hususunda kıtlık gösterir. Akif Bey’in İstiklâl Marşı, mücadele günlerinin bir hatırası olarak yaşamalı ve merasimlerde söylenmelidir fakat bir resmi devlet marşının güftesi, a. Yüce Türk Milletinin medeni gaye ile yürüdüğünü, b. Cumhuriyete istidlal ittiğimiz manayı, c. Türk Milletini saadete ulaştıranlara umumi tarzda şükran ifade etmelidir. 3- Merasimlerde ayakta kalacak zevâtın fazla yorulmaması bâis-i icab ittiği cihetle millî marşın nihayet 8-10 mısradan fazla olmamalıdır, bunlardan 5-6; 9-10 uncu satırlar nakarat olabilir. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 554 4- Millî marş güftesinin vakur bestesinin de güfteye uyacak surette vakur aynı zamanda ümit saçacak surette neşeli ve tasannulardan ayrı olması lazımdır. 5- Âkif Bey’in Marşı, İstiklâl Marşı olarak kalacağı cihetle resmi devlet marşının güftesinin tayini için bir müsabaka yapılması icap eder. Bu müsabakadan kabul olunan eser Heyet-i Celile’nin 19/5/340 tarihli kararı mucibince umumi müsabakaya arz olunur. 6- Heyet-i Celile’nin 19/5/340 tarihli kararında umumî müsabakada ecnebi bestekârlarına verilecek mükâfat miktarı ve mükâfatın hangi fasıldan verileceği tasrih edilmiş değildir. Maarif Vekâleti (…) Müsveddeliği başlığıyla yazılı olan belgelerin 5 ve 6. sayfalarında ise Millî marş seçilecek güftenin ve bestenin taşıması gereken özellikler ve Mehmed Akif’in yazdığı İstiklâl Marşı’na yönelik eleştiriler yer almaktadır. Aslında söz konusu bu iki sayfada, yukarıda verdiğimiz Bakanlar Kurulu Kararnamesi’nde anlaşılmayan hususlarda açıklık getirilmesi için Başbakanlığa yazılmış olan mezkûr iki sayfa şöyledir1 : 1https://belgelerlegercektarih.com/2018/10/16/ataturk-doneminde-İstiklâlmarsini-degistirme tesebbusleri-iste-belgeler/ (Erişim: 02.02.2021). Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 555 Baş Vekâlet-i Celîle’ye Devletçe kabul olunacak resmi marşın umumî müsabaka suretiyle bestelenmesi hususunda Heyet-i Celile’nin ol-babdaki kararının mevki-i tatbike konabilmesi için Kararname-i âlide meskût geçilen zirdeki hususâtın istizahına mecburiyet hâsıl olmuştur: •Kabul olunan resmi devlet marşının güftesi Büyük Millet Meclisi tarafından mazhar-ı kabul olan Istiklâl Marşının aynı mıdır? •Akif Bey’in şiirinde “medeniyet dediğin tek dişi kalmış canavar…” gibi gazetelerde kil ü kali mucib olan ibarelerden mâ’ada Türklüğe sembol Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 556 olacak bir marşta “Türk” kelimesi bir defa olarak geçmez. •Akif Bey’in İstiklâl Marşı mücadele günlerinin bir hatırası olarak yaşamalı, merasimlerde ve mekteplerde söylenmelidir. Fakat devlet marşının güftesi yüce Türk milletinin medenî gaye ile yürüdüğünü, Cumhuriyete istidlal ettiğimiz manayı ve Türk milletini saadete ulaştıranlara umumî tarzda şükran ifade etmelidir. •Merasimlerde ayakta kalacak zevâtın fazla yorulmamasını temin icap ettiği cihetle Millî Marş nihayet sekiz on mısradan fazla olmamalıdır. Bunlardan 5-6, 9-10’uncu satırlar nakarat olabilir. •Millî marş güfte ve bestesinin vakur aynı zamanda ümit saçacak surette neşeli olması lazımdır. •Akif Bey’in marşı, İstiklâl Marşı olarak kalacağı cihetle resmi devlet marşının güftesinin tayini için bir müsabaka yapılması icap eder. Bu müsabakada kabul olunacak eser 19/5/340 tarihli karar mucibince umum müsabakaya arz olunur. Iş bu müsabakada ecnebi bestekârlarına verilecek müsabaka mükâfatının hangi fasıldan verileceği tezekkür buyrularak bir karara rabtı rica olunur. 1925 yılında İstiklâl Marşı’nı değiştirme girişimi hakkında yukarıda verdiğimiz belgeleri sadeleştirirsek kısaca şunları söyleyebiliriz: Mehmed Akif’in yazdığı İstiklâl Marşı sadece törenlerde Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 557 okunacak, ancak yeni Millî marş güftesi, medeniyete yürüyen Türk milletine ve Cumhuriyet hedeflerine uygun olmalı; Türk milletini mutluluğa ulaştıranlardan şükran ile bahsetmesi ve törenlerde ayakta kalanların yorulmaması için marşın 8-10 mısradan fazla uzun olmaması gerekir. Ayrıca Millî marş bestesinin de güftesine uyacak bir şekilde ümit ve neşe verecek şekilde olmalı, yapmacık olmamalıdır. Mehmed Akif’in marşında “medeniyet dediğin tek dişi kalmış canavar” gibi ifadelerin olması ve Türk Millî marşı olan bir marşta Türk adının bir defa bile geçmemesi eleştiriliyor. Arabacı, Mehmed Akif’in marşında Türk adının geçmemesi ve Avrupa medeniyetinin bir canavara benzetilmesi konusunda yapılan eleştirileri samimi bulmadığını belirtir. Arabacı’ya göre marşın güftesinde Avrupa’nın canavara benzetilmesinden dolayı yapılan eleştiri ile Türk adının geçmemesinden dolayı yapılan eleştiri birbirleriyle çelişmektedir. Arabacı, Mehmed Akif’in yazdığı İstiklâl Marşı’nda Mustafa Kemal’in adının geçmemesini ise 1921 Mart’ında marşın yazıldığı döneme bağlamaktadır. Çünkü henüz Düzenli Ordu daha yeni kurulmuş ne Sakarya ne de Büyük Taarruz gibi zaferler henüz yaşanmamıştır. Ayrıca o dönemde hiç bir kimse ve hiçbir gazetenin Mustafa Kemal’i “kurtarıcı”, “büyük kurtarıcı” veya yeni bir “devlet kurucusu” olarak görmüyordu. Millî Mücadele’nin en zor şartlarının yaşandığı bu dönem, Kuva-yı Milliye dönemi olup, düşmana karşı bölgesel mücadeleler verilmekteydi. Bundan dolayı İstiklâl Marşı’nda Mustafa Kemal’e dair bir ifadenin bulunmaması normaldir1 . 1 Arabacı, “Cumhuriyet Başlarında Millî Marşı Arayışı”, 133. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 558 2.1.2. Yarışmaya Katılan Şairler ve Yarışmanın Sonucu 1925’teki yarışmaya katılan bazı şairler, başvuru dilekçelerinde (1921’de Mehmed Akif’in yaptığı gibi) para ödülünden rahatsız olduklarını ve ödülü almayacaklarını belirtmişlerdir. Ayrıca 1925’teki yarışmaya katılan şiirlerin hiçbirisinin “Millî marş” olabilecek değerde olmadığı için yarışma sonuçsuz kalmıştır. 1925’teki yarışmaya, İstanbul, İzmir, Erzurum, Denizli, Halfeti, Muş, Kayseri, Sındırgı, Isparta, Eskişehir ve Diyarbakır’dan şairler katılmıştır. 1921’de ilk defa düzenlenen İstiklâl Marşı yarışmasına oranla çok daha az sayıda şairin katıldığı 1925 yılındaki yarışamaya Enis Behiç Koryürek (Milli Neşide), İsmail Fenni Ertuğrul (Millet, Cumhuriyet, Vatan), Muhittin Akyüz (Millî Marş), İzmirli İsmail Hakkı Bıçakçı zade (Türk Millî Marşı), Muğlalı Ömer Efendi Zade Hafız Sabri (Millî Marş) şiirleriyle katılmışlardır. Bazı şiirlerin bestelenmiş olarak notaları ile beraber yarışmaya gönderilmeleri dikkat çekicidir. Eldeki bilgi ve belgelere göre yarışmanın sonucu hakkında net bir bilgiye ulaşılmadığını belirten Şahin, şiirler incelendiğinde içlerinde Millî Marş olabilecek ve İstiklâl Harbi’nin anlamını ve ruhunu taşıyabilecek seviyede şiirin bulunmadığını ifade etmektedir. Zaten Mehmed Akif’in yazdığı İstiklâl Marşı’nın Millî marş olarak okunmaya devam etmesi de 1925’teki yarışmanın sonuçsuz kaldığını gösterir1 . 3. 1937, 1939 ve 1960 Yıllarında İstiklâl Marşı’nı Değiştirme Girişimleri 1 Şahin, “İstiklâl Marşı’nın Değiştirme Girişimleri ve Belgeleri (1925)”. 68- 69. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 559 1937 yılında yeniden Millî marş değiştirme girişimi için harekete geçilmiş ve 11 Ocak 1938 tarihli Ulus gazetesinde bu konuda bir yarışma düzenleneceği haberi yayımlanmıştır1 . 1937 yılındaki yarışmaya katılım az olunca Ulus gazetesi başyazarı Falih Rıfkı, Necip Fazıl’a teklifte bulunmuştur. Aynı teklif daha sonra Necip Fazıl’a da yapılmıştır. Necip Fazıl da bu teklifi, müsabakanın iptal edilip marşı kendisinin yazması koşuluyla kabul etmiştir. Böylece Necip Fazıl “Büyük Doğu Marşı”nı yazar. Ancak Mustafa Kemal Atatürk 1938’de ölünce marş kendisine sunulamaz ve bu girişim de böylece neticesiz kalır2 . Türinay, Büyük Doğu Marşı’nın teklif üzerine kaleme alındığını Necip Fazıl bizatihi kendisinin açıkladığını ve İkinci Dünya Savaşı boyunca ne Refik Saydam’ın ne de Rüştü Saraçoğlu’nun başbakanlıkları döneminde İstiklâl marşının değiştirilmesi hususunda başka herhangi bir girişim olmadığını belirtir3 . 1939 yılına gelindiğinde ise Yücel Dergisi Şubat sayısında İsmet Rasin, Mehmed Akif’i çok sert bir dille eleştirmiştir. “Âkif Türk müdür? Türk olmak ne demektir?” başlıklı yazısında İsmet Rasin, Mehmed Akif’i Türk olmadığını ve “Türk’ün İstiklâl Marşı’nı bir Türk değil, Mehmet Âkif adında bir Müslüman yazdığını söylemiştir4 . İkinci Dünya Savaş’ının sonlarına doğru İstiklâl Marşı’nın değiştirilmesi konusunu dönemin hükümetleri tarafından değil, 1 Ulus, 12 Sonkânun 1938. 2 Şahin, “İstiklâl Marşı’nın Değiştirme Girişimleri ve Belgeleri (1925)”, 65. 3 Türinay, “İki İktidar Değişimi Mehmed Akif ve İstiklâl Marşı Tartışmaları”, 78-96. 4 Tümtürk, İsmet Rasin. “Akif Türk müdür? Türk olmak ne demektir?”, Yücel Dergisi, (Şubat 1939), 8/48. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 560 daha çok o dönemin yazarlarından Nurullah Ataç ve Falih Rıfkı Atay gibi isimler tarafından gündeme getirilmiştir1 . Türinay’a göre İkinci Dünya Savaşı’ndan sonrasında ise özellikle savaş boyunca İnönü Hükümetlerine muhalefet eden ve Türkiye’nin Ruslar ve İngilizlerle ittifak yaparak savaşa girmesinden yana olan Zekeriya Sertel ve Ahmet Emin Yalman gibi bazı yazar ve gazeteciler, İstiklâl Marşı’nın değiştirilmesini tekrar gündeme getirmişlerdir. Bu dönemde ayrıca Mehmed Akif de çok ağır bir şekilde eleştirilmiştir. İstiklâl Marşı değiştirilmesi konusu, 27 Mayıs 1960 İhtilali sırasında tekrar gündeme getirilmişse de pek önemsenmemiştir. 12 Eylül 1980 darbesi sırasında da yine gündeme getirilmek istenmiş ancak 1982 Anayasası ile İstiklâl Marşı güvence altına alınmıştır2 . SONUÇ Millî Mücadele’nin bütün şiddetiyle devam ettiği dönemde askere cesaret ve kuvvet, millete ise savaşın zor şartlarına karşı sabır ve dayanma gücü vermek için bir yarışma düzenlenmeye karara verilmiş ve Mehmed Akif tarafından yazılan marş, İstiklâl Marşı olarak 12 Mart 1921’de Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından kabul edilmiştir. Mehmed Akif, bir kere daha yazılması mümkün olmayan İstiklâl Marşı’nı yazmakla, Türk Milleti'nin tarih boyunca herhangi bir esaret zincirini kabul etmediğine ve gelecekte de etmeyeceğine dair Türk Milleti'ne bir mesaj vermiştir. İstiklâl 1 Türinay, “İki İktidar Değişimi Mehmed Akif ve İstiklâl Marşı Tartışmaları”, 78-96. 2 Türinay, “İki İktidar Değişimi Mehmed Akif ve İstiklâl Marşı Tartışmaları”, 78-96. Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 561 Marşı, milletimiz için çok önemli bir ortak değerdir. Bu değer, milletimizi bir arada tutan ve birlik ve beraberliğimizi sembolize eden çok güçlü bir bağdır. Millî Mücadele’nin anlamını ve Kuvâyı Milliye’nin ruhunun her yönüyle mısralarında yer aldığı İstiklâl Marşı’nın değiştirilmesi için ilk girişim 1925’te olmuştur. Bu girişimin sebebi, Kurtuluş Savaşı’nın sona ermesinden sonra Türkiye’nin yönünü Batı’ya çevirmesi, Batı’yı bir medeniyet modeli olarak kabul etmesi, her açıdan Batılılaşmak istemesidir. Batı’yı kendisine rehber olarak seçen dönemin yöneticileri hem kültürel açıdan hem de toplumsal açıdan Türkiye’yi değiştirmek istediklerinden İstiklâl Marşı’nı değiştirme girişiminde bulunmuşlardır. Ayrıca Mehmed Akif’in İstiklâl Marşı’nda dile getirdiği “Hakka tapan”, “ezan”, “din”, “cennet”, “iman”, “Hudâ” gibi birçok İslamî kavramın ve düşüncenin Avrupa ile bütünleşmek isteyen Türkiye için bir engel olarak kabul edilmesinden dolayı İstiklâl Marşı değiştirilmek istenmiştir. 1925’te sadece İstiklâl Marşı’nın güftesi için değil, aynı zamanda bestesi içinde yarışma düzenlenmiştir. Beste yarışmasına Avrupa’dan bestekârların da katılabilmesi, dönemin yöneticilerin yerli bestekârlardan ümidini kestiği anlamına gelir. Aynı zamanda bir milletin en kutsal değerlerinden biri olan İstiklâl Marşı bestesi yarışmasına Avrupalı bestekârların katılabilmesi, milli bilinç ve milliyetçilik düşüncesi ile çelişmektedir. Konya Yazma Eserler Bölge Müdürlüğü Kütüphanesi’ndeki belgeler analiz edildiğinde Mehmed Akif’in yazdığı marşın değiştirilmesinin sebepleri tarafımızdan şu şekilde tespit edilmiştir: Mehmed Akif’in yazdığı İstiklâl Marşı, Batı medeniyetine doğru yürüyen Türk milletine ve Cumhuriyet hedeflerine uygun olmadığı gibi yurdumuzu düşmandan kurtaran ve özgürlüğüne kavuşturan Mustafa Kemal’den bahsetmemesi Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 562 çok uzun olmasından dolayı törenlerde ayakta kalanların yorulmasına sebep olmaktadır. Buna göre İstiklâl Marşı, 8-10 mısradan fazla uzun olmamalı ve Millî marş’ın bestesinin de güftesine uyacak bir şekilde Türk milletine ümit ve neşe verecek şekilde olmalıdır. Ayrıca Mehmed Akif’in İstiklâl Marşı’nda Batı medeniyetini tek dişi kalmış canavara benzetilmesi ve Türk Millî marşı olan bir marşta Türk adının bir defa bile geçmemesi büyük bir eksiklik olarak görülmektedir. Ancak yaptığımız araştırmalar sonucunda yukarıdaki eleştirileri yapanların, bu eleştirilerinde samimi olmadıklarını görüyoruz. Marşın güftesinde Batı medeniyetinin yani Avrupa’nın tek dişi kalmış canavara benzetilmesi ve Türk adının geçmemesinin eleştirilmesi hususları bir arada düşünülemez. Çünkü hem Türk adının geçmemesini eleştirerek milliyetçi bir düşünceyi savunmak hem de tarihi gerçekler ışığında Avrupalı devletlerin gerçek yüzünü görmezden gelmek önemli bir çelişkidir. Yani hem Avrupalı devletlerin hoşuna giden hem de Türk adından bahseden bir marşa sahip olmayı düşünmek mantığa aykırıdır. Ayrıca Mehmed Akif’in marşında Mustafa Kemal’in adının geçmemesi ise 1921 Mart’ında İstiklâl Marşı yazıldığından dolayı ne Sakarya ne de Büyük Taarruz gibi büyük zaferler olmamıştı. En önemlisi de henüz Kurtuluş Savaşı bitmemişti. Zaten o dönemde hiçbir kimse ve hiçbir gazete, Mustafa Kemal’i bir “kurtarıcı” ve “tek önder” olarak görmüyordu. Bu nedenle İstiklâl Marşı’nda Mustafa Kemal’e dair bir ifadenin bulunmaması normaldir. 1921’e kadar Kurtuluş Savaşı’nda düşman işgaline karşı yurdumuzu Kuva-yı Milliye birlikleri savunmuştur. “Milli Kuvvetler” anlamına gelen Kuva-yı Milliye, tamamen gönüllü sivil kuvvetlerden oluşuyordu. Zaten Mustafa Kemal Paşa da Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 563 Samsun’a çıktıktan yayınladığı genelgeler ve yaptığı kongrelerle Kurtuluş Savaşı’nı millete mal etmeye çalışmıştır. Dolayısıyla söz konusu bu dönemde Kurtuluş Savaşı’nda millet başrol oynamış ve İstiklâl Marşı’nda da kişilerden değil, milletten bahsedilmesi normaldir. 1937 yılına gelindiğinde tekrar İstiklâl Marşı’nı değiştirmek için bir yarışma düzenlenmişse de bu yarışmaya gereken rağbet gösterilmediğinden, dönemin önemli şairlerinden Necip Fazıl Kısakürek ikna edilerek Büyük Doğu Marşı’nı yazması sağlanmıştır. Ancak Atatürk’ün ölümü, bu girişiminde sonuçsuz kalmasına sebep olmuştur. 1939 yılında ise dönemin bazı gazete ve dergilerinde Mehmed Akif hakkında çok sert eleştirilerin yapıldığı yazılar yayımlanmıştır. 1960 İhtilali sürecinde tekrar İstiklâl Marşı’nın değiştirilmesi konusu gündeme gelmiştir. Bu çalışmamızda gerek 1939 ve gerekse 1960’ta İstiklâl Marşı’nı değiştirme girişimlerinin devlet eliyle ve resmi ilanlarla değil, bazı gazeteciler tarafından özellikle Mehmed Akif üzerinden İstiklâl Marşı’nın eleştirmesi yoluyla gündeme getirildiğini gördük. Kanaatimize göre 1925 ve 1937’de sonuçsuz ve başarışız olan iki girişimin sonucunu çok iyi bilen 1939 ve 1960 yıllarındaki Hükümetler, böyle bir girişimin arkasında durmamışlar ve açıktan destek vermemişlerdir. 12 Eylül 1980 darbesi sırasında da tekrar gündeme getirilmek istenmiş ancak 1982 Anayasası ile İstiklâl Marşı’nın değiştirilemeyeceği yasal olarak güvence altına alınmıştır. Bayrak, vatan, dil gibi millete ait olan mukaddes değerlerden biri olan millî marşlar, rastgele, keyfî değiştirilemez. İstiklâl Marşı, Türk milletinin hayatındaki büyük çalkantıların, ölüm-kalım savaşlarının sonucu doğmuş ve millet ruhunun tercümanı olmuştur. İşte İstiklâl Marşı da Türk milletini bir arada Milli Şairimiz Mehmet Âkif Ersoy ve İstiklal Marşı Üzerine İncelemeler 564 tutan en önemli bağlardan biri ve bütün milletin ortak malı olduğu için değiştirilmesi ancak bu milletin ortadan kaldırılması ile mümkündür. Ayrıca Mehmed Akif’in “Allah bu millete bir daha İstiklâl Marşı’nı yazdırmasın!” duası Allah tarafından kabul olmuş ki birkaç defa değiştirmek için girişimde bulunulmuşsa da bu, mümkün olmamıştır.





XXXXX

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MEHMET ÂKİF ERSOY’DA AİLE, TOPLUM VE İNSAN YÜKSEK LİSANS TEZİ Haluk BACAKSIZ Enstitü Anabilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı Enstitü Bilim Dalı: Yeni Türk Edebiyatı Tez Danışmanı: Prof. Dr. Hasan AKAY HAZİRAN - 2008 T.C SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MEHMET ÂKİF ERSOY’DA AİLE, TOPLUM VE İNSAN YÜKSEK LİSANS TEZİ Haluk BACAKSIZ Enstitü Anabilim Dalı: Türk Dili ve Edebiyatı Enstitü Bilim Dalı: Yeni Türk Edebiyatı Bu tez 05/06/ 2008 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliği ile kabul edilmiştir. ………………….. ………………….. …………………... Jüri Başkanı Jüri Üyesi Jüri Üyesi  Kabul  Kabul  Kabul  Red  Red  Red  Düzeltme  Düzeltme  Düzeltme BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. Haluk BACAKSIZ 05. 06. 2008 ÖNSÖZ Mehmet Âkif Ersoy, Cumhuriyet döneminde hakkında en fazla kitap ve makale yazılan şairlerimizdendir. Âkif, gerek eserleriyle gerek şahsiyetiyle en çok araştırılan şair unvanını hakkıyla kazanmıştır. Türk halkın en kötü zamanlarında, halkın yanında olmuş cemiyete her zaman iman ve azim vermiştir. Sanatını toplum için kullanarak, her durumda toplumun menfaatlerini gözetmiştir. Karakterinden taviz vermeyen yapısıyla Türk toplumuna rehber olmuştur. “Safahat”ı okuduğumda Türk toplumunun Meşrutiyet ve Cumhuriyet yıllarında içinde bulunduğu sosyal, siyasi, kültürel, durumu gördüm. Âkif, eserleriyle toplumun aksayan yönlerini eleştirel bir bakışla cemiyete göstermiş ve bu aksayan yönlerin nasıl çözüleceğini de vermiştir. Âkif’in bu toplumcu yönü beni çok düşündürmüştür. Bundan dolayı yüksek lisans tez çalışması olarak “Mehmet Âkif Ersoy’da Aile, Toplum ve İnsan” unsurlarının araştırılmasını seçtim. Çalışmamda Âkif’in konuyla ilgili olan şiirlerini seçerek ve onun hakkında yapılan araştırmalara dayanarak incelemelerde bulundum. İnceleme neticesinde ulaştığım sonuç Âkif’in cemiyetçi bir şair oluşudur. Çalışmada çok çok dikkatli olunmasına rağmen gözden kaçırdığım bazı noktalar olabilir. Bu konuda ilgililerin affına sığınarak şimdiden özür dilerim. Bu çalışmada teşvik ve yardımlarını esirgemeyen çok kıymetli hocam Prof. Dr. Hasan AKAY’a teşekkürlerimi sunmayı bir vazife bilirim. Haluk BACAKSIZ Sakarya, Haziran-2008 i İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER…………………………………………………………………. i ÖZET…………………………………………………………………………….. iii SUMMARY……………………………………………………………………… iv GİRİŞ…………………………………………………………………………….. 1 BÖLÜM 1: AİLE…………………………………………………………………5 1.1.Mehmet Âkif Ersoy’un Ailesi…………………………………………………14 1.2.Ailenin Toplumdaki Yeri ve Önemi………………………………………….. 19 1.3.Aile ve Kadın…………………………………………………………………. 30 1.4.Aile ve Çocuk………………………………………………………………….39 1.5. Aile ve Baba………….………………………………………………………. 45 1.6. Ailede Çalışmanın Önemi……………………………………………………49 1.7. Boşanma……………………………………………………………………… 50 BÖLÜM 2: TOPLUM……………………………………………………………55 2.1. Cehalet……………………………………………………………………….. 60 2.2. Ahlâk Bozukluğu…………………………………………………………….. 62 2.3.Ye′s…………………………………………………………………………….64 2.4. Tevekkül Anlayışı……………………………………………………………..67 2.5. Tefrika…………………………………………………………………………69 2.6. Ordu………………………………………………………………………….. 72 ii 2.7.Mütefekkir Geçinenler…………………………………………………………73 2.8. Üdebâ Takımı…………………………………………………………………75 2.9. Köylünün Durumu…………………………………………………………… 78 2.10.Şark………………………………………………………………………….. 79 2.11. Sadr-ı İslâm………………………………………………………………… 83 2.12. Mahalle………………………………………………………..……………. 87 2.13. Çalışma………………………………………………………………………89 3.BÖLÜM: İNSAN……………………………………………………………… 90 SONUÇ……………………………………………………………………………116 KAYNAKÇA…………………………………………………………………….. 120 ÖZGEÇMİŞ………………………………………………………………………124 iii SAÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tez Özeti Tezin Başlığı: Mehmet Âkif Ersoy’da Aile, Toplum ve İnsan Tezin Yazarı: Haluk Bacaksız Danışman: Prof.Dr. Hasan AKAY Tarih: 05 Haziran 2008 Sayfa Sayısı: IV (ön kısım)+119 (tez)+5 (ekler) Anabilimdalı: Türk Dili ve Edebiyatı Bilimdalı:Yeni Türk Edebiyatı Bu araştırmanın konusu “Mehmet Âkif Ersoy’da Aile, Toplum ve İnsan”dır. Bu konuyu seçmemdeki amaç Âkif’in bu üç kavrama çok önem vermesi ve bu kavramaları onun yaşam prensibi haline getirmesidir. Niçin bu unsurlar Âkif için önemlidir? Sorusunun cevapları şöyle verebilriz. Âkif’e göre ailenin önemi şuradan gelir. Aile hayatı ile insan gerçek mutluluğa ve huzura kavuşur. Aile hayatının sağlam olduğu bir toplumda devletin ve milletinde sağlam olacağını bildiği için Âkif aile kurumuna gereken önemi vermiştir. “Toplum”, Âkif topluma da gereken önemi verir. O toplum kavramı yerine şiirlerinde “cemiyet” kavramını kullanır. Âkif, yaşadığı dönem içerisinde şiirleriyle yaptığı cemiyetin aksayan yönlerini ortaya çıkarmak ve bunların çözümlerini cemiyete anlatmaktır. Âkif’in üzerinde durduğu toplumsal yaraların başında ahlak bozukluğu, dinin yanlış anlaşılması ve cehalet gelir. “İnsan” bölümünde Nurettin Topçu’nun Âkif için : “ Sanat bütün insandır. Sözü onun şahsında gerçekleşmiş bulunuyor.” Değerlendirmesine katılarak, Âkif’in ideal insanın özelliklerini, çalışmak, azmi elden bırakmamak, dinine sarılan ve dinini doğru yaşayan insan olarak göstermektedir. Araştırmada, Âkif hakkında yazılan eserler irdelenmiş, konuyla ilgili olanlar kullanılarak ve şiirlerin de katılımıyla bu araştırma yapılmıştır. Anahtar Kelime: Aile, Toplum, İnsan, Mehmet Âkif Ersoy iv Sakarya University Instıtute of Social Sciences Abstract of Master’s Thesis Title of Thesis: Family, Community and Human for Mehmet Akif Ersoy Author: Haluk Bacaksız Supervisor: Prof.Dr. Hasan AKAY Date: 05 June 2008 Nu. of pages: IV (pretext)+119 (main body)+5 (appendices) Department: Turkish Language and Literature Subfield: New Turkish Literature The subject of this research is “Family, Community and Human for Mehmet Akif Ersoy”. The reason why I chose this subject is that they were of great significance for him and were Akif’s tenets throughout his life. Below is the answer of the question “Why were these concepts important for him?” Here’s why family mattered to him at all. It is family life that one embraces the real bliss and peace. Because he knew that in a community in which the family life is strong, the government and the nation would also be strong, Akif did care about family life. Akif paid attention to the “Community”, too. He used the notion “Association” instead of “Community”. Akif is “disclosing the lacking points of the association which he made in his poems of his age and describing the solutions of them to the association.” Immorality, Misunderstanding of Religion and Illeteracy are the foremost communal wounds that were vital for Akif. In the chapter “Human”, Nurettin Topçu agrees with Akif’s consideration “Art is a whole human and his word seems to have realized in himself.” which actually points out the specifications of a human: hard-working, dauntless, truly devout. This research was carried out by studying the works written about Akif, using the ones in relation with the subject and adding the poems in. Keywords: Family, Community,Human, Mehmet Âkif Ersoy 1 GİRİŞ Mehmet Âkif Ersoy’un Türk toplumunda ve edebiyatında diğer şair ve yazarlara nazaran apayrı bir yeri ve önem vardır. Âkif’e bu farklılığı veren en büyük özelliklerinden biri, onun yeni kurulan Türk devletinin milli marşını kaleme almasıdır. 12 Mart 1921 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi kararı ile Âkif’in şiiri “İstiklâl Marşı” olarak kabul edilmiştir. Bu marş Türk milletinin yaşam gayesini anlattığı milli bir yemindir. Bir ulusun milli marşını yazabilen şair, içinde yaşadığı toplumun maddi ve manevi değerlerini kendi benliğiyle bütünleştiren bir şahsiyettir. Mehmet Âkif Ersoy’un doğduğu, yetiştiği yıllar Türk halkının buhranlı dönemleridir. Bu dönemde Türk halkı I. Dünya Savaşı, Balkan Savaşları, Kurtuluş Savaşları gibi savaşlarda mücadele etmektedir. Bu savaşlar Türk toplumunda ağır ekonomik, siyasi, sosyal aksamalara neden olmuştur. Âkif toplumun bu buhranlı yıllarını bizzat yaşayarak milletinin sıkıntılarını “Safahat” adlı eserinde dile getirmiştir. Mehmet Âkif, Meşrûtiyet yıllarına hâkim olan “Servet-i Fünûn” edebiyat anlayışından farklı bir tutum sergilemiş sanatını cemiyet için kullanmıştır. “Servet-i Fünûn” sanatçılarında görülen dargın ve bedbin bir yapıya girmemiş yaşadığı dönemdeki toplumun dertlerini görmüş, onları şiirleriyle ortaya çıkararak sebep ve çarelerini halkına duyurmuştur. II. Meşrutiyet ilan edilinceye kadarki döneme baktığımızda Türk şiiri bir duraklama içinde olduğu görülmektedir. Bunun nedeni olarak “Servet-i Fünûn” dergisinin kapanması ve yönetimin baskısıdır. II. Meşrutiyet ilan edildikten sonra, özgür ortamın getirisi olarak Türk şiirinde hareketlenme başlar. Bu hareketlenmenin başlarında Fikret, Hüseyin Sîret gibi şairler vardır. II. Meşrutiyet döneminde şiir genelde sosyal, siyasi ideolojiler etrafında gelişmektedir. Böyle bir şiir ortamı içerisinde Batıyı tamamen kabul eden Fikret, Batının sadece ilim ve tekniğinin alınmasını isteyen İslâmcı Âkif vardır. Ahmet Hamdi Tanpınar, 1908 yıllarındaki edebî ortamı şöyle anlatır: “ 1908’den sonraki devirde Türk edebiyatı, biraz da Abdülhamid devri istibdadının 2 neticesi olan estetizm’den ve bedbinlikten çıkar ve İmparatorluğu sarsan hadiselerin ve köklü meselelerin içine girer. Bizzat Fikret(1867-1915) bile dargın psikolojisine rağmen Rübâb-ı Şikeste’nin ikinci tab’ına koyduğu şiirleriyle, hemen arkasından neşrettiği Halûk’un Defteri’nde bu aksiyonun içindedir. Filhakika bu sonuncu kitap, ideolojik sahada medeniyet ve terakki fikriyle, türlü tefsire müsait atheisme’in sarîh bir beyannâmesidir. Tarih-i Kadîm manzumesinde daha da kat’ileşen onun bu atheisme’ini vezin, manzume anlayışı, hatta kelime itibariyle daha sade olmasına rağmen dil bakımından onun tesiri altında olan Mehmet Âkif’in (1873-1936), Şarkın kendi değerini muhafaza etmek şartıyla uyanmasını isteyen İslâmcılığı karşılar. Türkçe’nin sadeleşmesine çok hizmet eden ve Millî Marş’ın şairi olan Mehmet Âkif ise terakki fikrinden hiç ayrılmayan fakat Garpla münasebetini muayyen hadlerde kalmasını isteyen İslâmcılık ideolojisinin mümessilidir” ( Tanpınar, 1977;105 ). Şairler, meşrutiyet yönetiminin getirdiği özgürlük havası içinde sosyal, siyasi konulara değinmiş, toplumun geleceği ve meseleleri için bir takım çözümler önermişlerdir. Şiirde ferdî duyguları ağır basan Fikret dahi bu konulara Tanpınar’ın dediği gibi parmak basmıştır. Tanzimat edebiyatı temsilcilerinden Namık Kemal’in başlattığı toplumcu faydacı şiir anlayışı edebî ortama hâkim olmuştur. Âkif, bu toplumcu anlayışı onlardan daha ileriye götürerek devletin, toplumun her kurumunu eleştirel bir şiir bakış açısıyla halkı uyandırmaya çalışmıştır. Kaynaklarda Âkif’in ilk şiirlerini “Halkalı Baytar Mektebinde” öğrenci olduğu yıllarda yazmaya başlandığı söylenmektedir. İlk şiire başladığı yıllarda Divan şiiri geleneğine uygun şiirler yazdığını Eşref Edip, Âkif’in gençlik yıllarında yazdığı şiirler hakkındaki kendi değerlendirmesini şöyle nakleder: “Gençlik devrinde idi, gazeliyâta aid çok şiirler yazdım. Müteaddid defterler doldurdum. Bir aralık bunlardan birini kaybettim. Buna çok yandım yıkıldım. Fakat bilahare şiirimi hayâtî-ictimâî mevzulara tahsis edince o defterin kaybolmasına hiç acımadım. Diğer defterlerimide kendi elimle imha ettim. Neşretmediğim şiirlerim pek çoktur”( Fergan, 1938:155). Gençlik yıllarındaki bu anlayışı Âkif yaşamının ileriki yıllarında değiştirerek, halkının can çekişirken kendisinin gazelle uğraşamayacağını belirtir ve şiirinde toplumcu anlayışı ön plana çıkarır. Safahat’ta, Meşrutiyetten Cumhuriyete geçiş dönemindeki Türk toplumunun başından geçen maceraları görmekteyiz. Mehmet Âkif, eserinde bir medeniyetin çözülüşünü dile getirmekte halkı uyandırmak istemektedir. Özellikle “Süleymaniye Kürsüsü” şiirinde toplumun geri kalışını, yöneticilerin ahlaksızlığını, aydın geçinenlerin durumunu, kutsal değerlerin nasıl çiğnendiğini açık 3 bir şekilde anlatmaktadır. Çalışmanın Amacı: Araştırmanın konusu Mehmet Âkif Ersoy’da “Aile, Toplum ve İnsan”dır. Bu araştırmanın amacı, “Aile, Toplum ve İnsan” unsurlarının şiirlerine nasıl yansıdığı, toplumda ve ailede gördüğü sorunlar, bu sorunlar için hangi çözüm yollarını önerdiğini ortaya çıkartmaktır.. Çalışmanın Önemi: Mehmet Âkif Ersoy’un yaşadığı dönemdeki toplumsal sorunları nasıl anlattığı ve bu sorunlar için önerdeği çözüm yollarının araştırılmasıdır. Âkif’in bu kavramları nasıl ele aldığının yansıtılmasıdır. Çalışmanın Yöntemi: Âkif’in şiirlerinden hareketle bu üç kavramın irdelenmesidir. Konuyla ilgili diğer kitap ve makalelerden fişlemeler yapılarak bu fişler yeri geldiğinde araştırma içerisinde kullanılmıştır. Bu amaçla araştırma üç bölüme ayrılmıştır “Aile” bölümünde bu kavramın tanımı yapılarak, O’nun şahsiyetinin oluşmasındaki ailesinin etkisi, o dönemde aile kurumunda gördüğü meseleler, bu meseleler için önerdiği çözümler araştırılmıştır. Ayrıca Âkif, devletin ve insanın saadetini niçin aileye bağlamaktadır? Sorusunun yanıtı incelenmiştir. Özellikle “Meyhane” ve “Mahalle Kahvesi” şiirleri üzerinde durulmuştur.“ Mahalle Kahvesi” şiirinde Onun “aile” konusu üzerindeki düşünceleri çok açık bir şekilde gözükmektedir. Meyhaneye ve kahveye alışan aile reislerinin durumu, kadınların ve çocukların çektiği sıkıntı bu şiirlerde manzum hikâye şeklinde anlatılmıştır. “Toplum” bölümünde bu kavramın tanımlanması, toplumu oluşturun unsurlar, Mehmet Âkif’in toplumun yapısında gördüğü problemler, bu problemler için önerdiği çözümler araştırılmıştır. Toplumdaki din adamlarının, aydınların, siyasetçilerin, askerin ve halkın o dönem içerisindeki durumları, olaylara karşı bakış açıları incelenmeye çalışılmıştır. İmparatorluktan, milli devlete geçiş döneminde şahsiyeti, fikirleri ve sanatıyla topluma rehber olmaya çalışan Mehmet Âkif, “Osmanlıcılık”, “Türkçülük” , “İslâmcılık” gibi 4 birçok siyasi çatışmaların olduğu bu geçiş döneminde “İslâmcılık” idealine bağlı kalarak toplumdaki meseleler için çözümler aramıştır. Onun düşüncelerini tanıyabilmek için “İslâmcılık” idealinin ne olduğunu anlamamız gerekir. İşte bu bölümde üzerinde duracağımız diğer bir nokta da onun “İslâmcılık” anlayışıdır. Âkif, toplumun birlik ve beraberliğini “tefrika” ve “kavmiyet” gibi fikirlerin etkisiyle bozulacağını belirtmiş bu konuda halkı bilinçlendirmiştir. Âkif bu iki unsurun toplumun başlıca sorunları arasında göstermiştir. “İnsan” bölümünde Mehmet Âkif’e göre insanda bulunması gereken özellikler nelerdir? İnsanın bu dünyadaki yeri ve anlamı nedir? Bu gibi sorulara odaklanarak Âkif’in düşünce dünyasındaki insan anlayışı araştırılmıştır. “Sonuç” bölümünde araştırmada tespit ettiğimiz unsurların genel değerlendirilmesi yapılacak ve Mehmet Âkif’in “aile”, “toplum” ve “insan” kavramlarına neden bu kadar çok önem verdiğini açıklanacaktır. Araştırmada, Ömer Rıza Doğrul tarafından tertip edilen “Safahat”taki şiirler esas alınmış ve araştırmadaki bölümlere yeri geldikçe bu şiirlerden alıntı yapılarak “aile”, “toplum” ve “insan” unsurları irdelenmiştir. 5 1.BÖLÜM: AİLE Aile bütün diğer kurumlar içinde en eski ve en temel kurumlardan biridir. Bütün toplumlarda her insan bir aile ortamı içinde doğar ve bu ortamda ilk eğitimini alır. Toplumun temel yapı taşlarından olan aile her geçen gün önemini arttırmış ve dünya üzerindeki bütün toplumlar aile kurumunun önemini kavramışlardır. Ailenin toplumda önemli bir kurum olmasının yanında ilerleyen, gelişen toplumla birlikte aile kurumunun da bir takım değişikliklere uğramıştır. Endüstrileşme sürecindeki toplumlarda aile kurumu nicelik olarak küçülmüş, nitelik olarak gelişmiştir. Değişime bağlı olarak, gelişmiş toplumlarda çocuk sayısı azalmış, karı kocanın dışındaki anne ve baba aileden çıkarak “çekirdek aileye” doğru gidiş olmuştur. Sanayileşme süreciyle aile karı, koca, büyükanne, dede ve çocuklardan oluşan büyük aileden, çekirdek aileye doğru geçiş yaşamıştır. Aile kurumunda, anne rolündeki kadının da iş hayatına atılması ile aile değişime uğramıştır. Endüstri ve bilgi toplumu olan çağımızda, aile diğer kaynaklarında belirttiği gibi modern küçük aileye dönüşmüştür. Bir araya gelen eşler ailenin ürünü olarak çocuk yaparlar. Çocuk, anne ve babadan biyolojik olarak oluşur. Çocuğun topluma uyum sağlayabilmesi için aileye yani anne ve babaya görevler düşer. Bu görevlerin başında, çocuğa kendi toplumunun kültürünü öğretmek ve çocuğa bir kişilik kazandırmaktır. Her toplumun kendine özgü bir aile anlayışı ve biçimi vardır. Bu nedenle aile tanımlanması en zor kavramlardan biridir. Ailenin en basit tanımlarından biri ana, baba ve çocuklardan oluşan aralarında kan bağı olan toplumun en küçük birimidir. Aile, kavramının tanımlarına baktığımızda, Mehmet Şişman bu kavramı şöyle tanımlar: “Aile, ana- baba, çocuklar ve bunların kan bağıyla bağlı bulunduğu diğer akrabalardan oluşan sosyal bir gruptur. Aile, nikâh adı verilen bir sözleşmeye dayalı olarak kurulan evlilik kurumunun bir birimidir. Aile, duygusal temeller ve değerler üzerine kurulan; sevgi, saygı, özveri, yardımlaşma gibi değerlerin ve birincil ilişkilerin egemen olduğu bir yerdir” ( Şişman, 2006: 48). Veysel Sönmez’e göre aile kavramı: “Aile, bir eğitim kurumudur. Çocuğun özgün eğitim dışındaki ilk eğitim ortamıdır. Çocuk ilk toplumsal davranışları, aile üyeleri ile etkileşim kurarak, onları taklit ederek öğrenir. 6 Toplumsallaşma ortamı olarak aile, çocuğun kişilik gelişiminde ilk önemli kurumdur. Aile yegâne eğitim kurumudur” ( Sönmez, 2004: 99 ). Fahri Fındıkoğlu’na göre aile: “Aile, kendilerini akraba sayanların vücuda getirdiği bir cemaattır” (Fındıkoğlu,1947:314). Ziya Gökalp’e göre aile: “Müşterek bir vicdanı meydana getirecek en küçük birim ailedir. Aile, birbirini akraba tanıyan fertlerin heyet-i mecmuasıdır ”(Enginün, 1991:436). Enver Özkalp’e göre aile: “Aile birbirine kan bağı ile bağlı bireylerin oluşturdukları bir gruptur” (Özkalp,2005:131). Anthony Giddens’e göre aile: “Aile birbirlerine kan bağı ile bağlı ve çocukların yetiştirilmesi konusunda belli sorumlulukları olan bir gruptur” (Özkalp,2005:132). Sayın Önal’a göre: “Aile, biyolojik ilişki sonucu insan türünün devamını sağlayan, toplumsallaşma sürecinin ilk ortaya çıktığı, karşılıklı ilişkilerin belli kurallara bağlandığı, o güne dek toplumda oluşturulmuş maddi manevi zenginleri kuşaktan kuşağa aktaran, biyolojik, psikolojik, ekonomik, toplumsal, hukuksal vb. yönleri bulunan bir birimdir”(Önal,1990:2). Görüldüğü gibi aile kavramını her araştırmacı farklı tanımlamakla birlikte kesiştikleri noktalarda mevcuttur. Bu tanımlardan ailenin genel yani evrensel bir tanımının yapılmasının zor olduğu sonucunu çıkartabiliriz. Tarihi seyir içerisinde toplum nasıl değişime uğradıysa aile kurumu da toplumla birlikte değişime uğramıştır. Fakat ailenin neslin devamı konusunda bütün araştırmacılar ortak fikir sahibi olmuşlardır. Aile tanımlarından aile kurumunun çok yönlü olduğunu ve birçok işlevinin olduğu söyleyebiliriz. Tanımların ortak noktası olarak ailenin biyolojik, psikolojik, ekonomik ve toplumun en küçük birimi olması gibi unsurları söyleyebiliriz. Bize göre Fahri Fındıkoğlu’nun tanımı ile Âkif’in aile hakkındaki düşünceleri aynı 7 doğrultudadır. Âkif de aileye Fahri Fındıkoğlu’unda olduğu gibi bir “cemaat” olarak görmektedir. Mehmet Âkif, “Mahalle Kahvesi” şiirinde aileyi şöyle tasvir eder: Sabahleyin bir kazanç için evinden çıkar, çalışır, akşam eve döner, kemâl-i izzetle oturursun. Eşin, çocukların, anan, baban kimin varsa senin etrafını sararlar. Onun şiirinde anlattığı aile ana, baba, kadın ve çocuklardan oluşur. Ailenin sıcak bir ortam içerisinde olduğunu belirtir. Âkif aile hayatını yine bu şiirinde, “ hayat-ı aile dünyada en safalı hayat” diye nitelendirerek mutluluğun aile hayatında olduğunu anlatır. Âkif aile hayatına bu şiirinde bir değer biçmektedir. Mutluluğun, saadetin ve huzurun kaynağı olarak aileyi gösterir. Veysel Sönmez kendi aile tanımında da belirttiği gibi ailenin bir eğitim yuvası olduğuna, Âkif’de katılır ve şiirinde bunu şöyle izâh eder. “Bu cehalet yürümez; asra bakın asr-ı ulûm! Başlasın terbiyeniz, ailelerden oğlum” Bu mısrada yine aileye bir değer ve görev düşmektedir. Aile kurumuna çocuklara “milli terbiyeyi” aşılama görevi verilmiştir. Toplumda aile kurumunun birçok işlevi vardır. Ailenin işlevi hakkında Mustafa Aydın şu açıklamayı yapar: a) “Ailenin Biyo/ Psişik İşlevleri: Hangi açıdan bakarsak bakalım insan soyunun devamı, anne baba çocuk ilişkisi olarak ifade edilebilecek bir ilgi bağını gerekli kılmaktadır. İnsanın yetişmesi bir ilgi ocağına bağlıdır, O da ailedir. Yine aile psikolojik bir tatmin ortamıdır. Aynı zamanda yalnızlığı gideren, ferdin maddi moral savunmasını sağlayan bir birliktir. b) Ekonomik İşlevi: Şüphesiz ailenin maddi ihtiyaçlarının üretimiyle ilgili görevlerinin bir kısmı, zaten toplumdan temel bir kurum olan ekonomiye aktarılmıştır. Dorothy Smith’in değişiyle aile doğrudan mal üretmese de geniş kapsamlı bir hizmet sektörüdür. İnsanı mal üretimine hazırlayan süreçler ailede işlemektedir. c) Ailenin Eğitim İşlevi: İnsan toplumsal bir varlıktır, hayatını sağlıklı bir biçimde sürdürebilmek için düzenli bir toplumsallaşma sürecinden geçmesi lazım. Bu süreç aile başlamaktadır. Bu konuda ailenin önemi, yuva ve kimsesizler yurdunda yetişen çocuklar üzerinde rahatlıkla görülebilir. d) Dini İşlev: Aile gerçekten eğitim işlevine bağlı olarak toplumsal değerlerin ilk aktarıldığı yerdir. Yüzyıllar boyu bu iki kurum, toplumsal değerlerin üretilmesi, aktarımı ve denetimi konusunda el ele hareket etmişlerdir. Birer denetleme kurumu olarak bugün 8 de bu görevlerini yerine getirmektedirler. e) Boş Zamanları Değerlendirme İşlevi: İnsan için dinlenme ve eğlenmenin gerçekleştiği en önemli yer ailedir. İnsanın salt bir üretim dışındaki vakti de ancak ailede vardır. Nihayet diğerlerine bağlı olarak ailenin bir diğer önemli işlevi genel toplumsal çerçevede toplumu kontrol ve onu yeniden üretme işlevidir. Her ne kadar aile de topyekün toplumun bir parçası olarak onun baskısı altında ise de aile geri dönüşlü olarak toplumsal kontrolün en önemli mekanizmalarından birisidir ”(Aydın,1997:38,39). Âkif aile kurumunun işlevlerini şiirlerinde yeri geldikçe anlatır. Onun şiirlerinden tespit ettiğimiz, ailenin işlevleri hakkında şunları söyleyebiliriz. A- Âkif, aileye çok önemli bir eğitim kurumu olarak bakmaktadır. Ona göre toplumdaki eğitim atağı önce aileden başlamalıdır: “Bu cehalet yürümez; asra bakın asr-ı ulûm! Başlasın terbiyeniz, ailelerden oğlum” (Safahat,116) B- Ona göre aile hayatı topluma huzur ve mutluluk getirir. Bu mutluluk neticesinde toplumun düzeni sağlanır. Toplumun da aile hayatının kıymetini bilmesi gerektiğini söylemektedir. “Hayât-ı âile isminde bir ma’îşet var; Sa’âdet ancak odur… Dense hangimiz anlar? Hayât-ı âile dünyada en safâlı hayat, Fakat o âlemi bizler tanır mıyız hiç? Heyhat!” (Safahat,103) C- Âkif, ailenin meyvesi olan çocukların eğitiminin çok önemli olduğunu belirtir. Yeni gelen nesillere toplumun unsurlarının aktarılması gerektiğini söyler. En önemli olarak üzerinde durduğu nokta milli terbiyenin çocuklara öğretilmesidir. Ona göre aile her durumda çocuğa model olmalıdır. “Evladına sağlam bir emel mâyesi aşla. Allah’a dayan, sa’ye sarıl, hikmete râm ol… Yol varsa budur, bilmiyorum başka çıkar yol.” (Safahat,108) 9 Ç- Ailenin önemli işlevlerinden birisi de çocuğa İslâm dinin öğretilmesidir. O dini bilgilerin küçük yaşlarda çocuğa kazandırılması gerektiğini anlatır. Âkif, dini eğitim hakkında kendi babasının nasıl bir yol izlediğini şöyle ifade eder: “Sekiz yaşında kadardım. Babam gelir. Bu gece Sizinle camie gitsek çocuklar erkence. Giderseniz gelin amma namazda uslu durun; Deyip alırdı beraber benimle kardeşimi.” (Safahat, 53) D- Âkif, manevi değerlerin çocuğa aktarılmasını çok önemli görür. Aile ile manevi değerler arasında sıkı bir bağ kurmaktadır. “Hülâsa, aile hissiyle cümle hissiyat; Mukaddesatı için çırpınan yürekte olur. İçinde leş taşıyan sineden ne hayr umulur?” (Safahat, 248) E- Âkif aile kurumu üzerinde bir inkılâbın yapılması neticesinde her şeyin çökeceğini söyler. Çünkü ailenin toplumu koruyan ve bir arada tutan bir kontrolü vardır. Aile adına bir yenilik yapılması halinde ailenin toplumsal kontrol düzenini sağlayan işlevi ortadan kalkacak ve toplum bir çöküntüye girecektir. “Biz ki her mevcudu yıktık, gayesiz bir Fikr ile; Yıkmadık bir şey bıraktık… Sade bir şey; Aile Lakin, Allah etmesin, bir düşse şayet ailat, … En kavi kollarla hatta kalkamaz imkanı yok Ailî inkilâb olsun diyen me’yus olur; Başka hiçbir şey kazanmaz, sade bir… olur. Çünkü “çıplak” inkılâbâtın rezalettir sonu…” (Safahat,198,152) Âkif aile konusunda bir değişik yapılmasına şiddetle karşı çıkar. Çünkü ona göre aile toplumun düzenini birliğini sağlayan en önemli kurumlardan biridir. Aile inkılâp adına değişirse toplumda bir çöküntüye girer. Sonuç olarak Âkif, toplumda ailenin işlevi olarak toplumun birlik ve beraberliğini sağlayan, sağlıklı bir toplumun ana unsuru, insana dünyada gerçek mutluluğu tattıran yer, insanın huzuru bulduğu yer olarak 10 gösterir. Günümüzde ailenin işlevleri sürekli olarak değişmekte, aile kurum olarak yeni işlevlere sahip olmaktadır. Sanayileşmenin, bilim ve teknolojideki ilerlemenin etkileriyle aile birçok yeni işlevler kazanmakta ve bu ilerlemelerle birlikte birçok sorunla karşılaşmaktadır. Bu konuda Nihat Nirun şu açıklamaları yapar: “Aile kurumu, fertlerine yetenek kazandırmayı, üstlenir. Sanayi toplumu, şahıslardaki yeteneklerin gelişmesine yardımcı olur ve teşvik eder. Modernleşmede ailenin değerlerindeki değişme, yenileşme ve gelişmeler yeniden sosyal bütünleşmede önemli rol oynar. Aktivist insan olarak yetiştireceğimiz ilk şahıs, aile içinde kadın olacaktır. Çünkü sosyal değişme ve gelişme sürecinde ailedeki kadının görevlerini tam anlamıyla bilmesi gerekecektir. Açık seçik olarak biliyoruz ki, bu gün aileler tüketici niteliktedir. İnsan da günümüzde tüketici ruha sahiptir. O öyle bir tüketicidir ki kendisi gibi tahripkâr tüketici ruhtaki insanları da çoğalmaktadır. Baba otoritesi zayıflayınca ve hatta bazı ailelerde kalkınca babalık koruyuculuk nitelikleri de zayıflamıştır. Ailede anne toplayıcı olmazsa ailenin ilgi alanı aile dışına kayacaktır. Baba koruyucu anne toplayıcı olursa, çocuklar tüketici ve tahrip edici olmazlar. Çocuk suçluluğunun sebeplerinden örneklerle biliyoruz ki çocukta görülen tahripkâr davranışlar, ev veya köylerde samanlık yakmalar ve bu gibi davranışlar sanayileşmenin de etkisiyle sosyal sonuçlardandır. Ancak bu sonucu giderici güçlere aileler sahip olmasını bilmelidir. Aile farklılardan oluşan uyumlu biyo-psikososyal bir birimdir. İlk zamanlar fonksiyonel yönleri ağırlıklı geniş aile bünyeleri topluluk karakterinde idi. Bu ailelerde koruyuculuk vasfı fazla idi. Çok sayıdaki çocuk geniş ailelere yük olmuyordu. Geniş ailelerde her yaşta, her aile ferdinin aile için yaralı olduğu bir gerçektir. Sosyal ve ekonomik olarak köylü ailelerinde çocuk ailesine yararlıdır. Endüstrileşme ve sonra da sanayileşme ile birlikte şehirlerde çok sayıda görülen aileler küçük bir modern bir biçime geçtikten sonra da bu modern aileler şehirleşme, arkasından modernleşen toplumun modernleşme sürecine katılmış olurlar. Şehirde modern küçük aileler modernleşme süreci içinde hayatlarını sürdürürken aynı zamanda köylerde de topluluk (cemaat) karakterine bağlı çoğu yaşlılardan oluşan aileler çiftçilik hayvancılık faaliyetlerini devam ettirirler. Fakat bunların sayıları her geçen yıl biraz daha azalmaktadır. Şehirlerde ve hatta kasabalarda aile fertleri evin dışında çalışmaktadır. İş, okul, eğlence evin dışındaki faaliyetlerdendir. Aile fonksiyonlarından çoğunu başka kurumlara devretmiş durumdadır. Başka kurumlar aileden devraldıkları fonksiyonlar ile sanayileştiler. Kadının ekonomik faaliyetlere katıldığı, öğretim ve eğitimini arttırdığı geliştirdiği oranda ev idaresi, çocuk yetiştirmesi kararlarına da katılması gücü artmıştır. Aile çocuğuna hangi mesleği kazanmasını istiyorsa, o konuda çocuğunu davranış kazandırmaya gayret eder. Aile yuvasında mahremiyet duygu ve düşüncesi aile hayatını takviye etmeye güçlendirmeye devam etmektedir. İnsanın en önemli nitelikler deneme yapması, hür düşünmesi, tenkit etmesidir. Aile kendi mahremiyeti içinde çocuklarında var olan bu nitelikleri besler, geliştirir ve güçlendirir. Ailenin vasıflarından biri ahenkleştirici gücüdür. Bu güç aile fertlerini toplumsal tehlikelerden, zararlı hareketlerden korumaktadır. Ahengin toplumda üretilip geliştirildiği ortam aile yuvasındadır” (Nirun,1994:54,55). Nihat Nirun’un yukarıdaki açıklamaları günümüz ailesinin sanayileşme ve modernleşme neticesinde uğradığı değişimi ve üzerine aldığı işlevleridir. Sanayileşme 11 ile birlikte birçok kurumda olduğu gibi aile kurumu da değişimden nasibini almıştır. Öncelikle sanayileşme ile kadın iş hayatına atılmış, kadının babanın yanında aile yönetimine katkısı artmış ve ailenin çocuğa karşı olan görevleri başka kurumlara kaymıştır. Fakat her dönemde babanın koruyuculuk vasfı ile annenin toparlayıcılık vasfı devam etmiştir. Âkif’in yaşadığı II. Meşrutiyet dönemindeki aile yapısına baktığımızda, geleneksel aile hayatı büyük ölçüde terk edilmiş Batı medeniyetlerinin etkisi ile hızlı bir değişim yaşanmıştır. II. Meşrutiyet döneminde “içtimaiyyat” toplumsal grupların yapılanmalarını inceleyen bir dal olarak ortaya çıkar. “İttihatçıların önerdiği “milli aile” batıda ki aile modelinin bir kopyası değildir. Bu noktada ittihatçılar yerel olan kültür ile beynelmilel olan medeniyeti ayırırlar. Onlara göre aile yapısı kültürün bir parçasıdır ve yere kalmak durumundadır. Bu nedenle milli aile diğer ulusların aile modellerine uymak durumunda değildir. Gökalp’a göre Osmanlı ailesi bir kurum olarak Tanzimat döneminin başlangıcından beri ciddi bunalımlarla karşı karşıyadır. Avrupa’yı körü körüne taklit eden batıcı bazı düşünürler ulusal nitelikteki kültürü görmezlikten gelmişlerdir. Gelenekten gelmiş olanlar eski aile yapısının ve kadın erkek ilişkilerindeki değişiklikler sonucu oluşabilecek kaos korkusuyla her türlü değişikliğe karşı çıkmışladır. Bu nedenle Mustafa Sabri, Mehmet Âkif ve Sait Halim gibi gelenekçi yazarlar hem çok eşliliği hem de örtünmeyi mahremiyeti savunmuşlardır. Gökalp’in gündeme getirdiği milli aile her iki görüşüde reddeder. Yeni Türk ailesi, Avrupa medeniyetinden devşirilen yeni kavramlarla çağdaşlaşacaktır. Ancak bu Avrupa aile modellerinin taklidi anlamına gelmeyecektir. Gökalp ve yandaşları Türk ailesinin tüm toplumsal yapılarla birlikte kendi evrim yolunu izleyeceğine inanırlar. Ulusal kimlik arayışı içinde aile, ulus devletin nüvesi olarak görülür. Aile ahlakı ise ulusal dayanışmanın çimentosu olarak nitelenir. İttihatçıların aileyi özel alandan çıkarıp kamu alanına sokmaları yeni yapılanmakta olan ulus devlet konusundaki kaygılarından kaynaklanır. 1908 bir siyasi devrimdir. Yeni hayatı içerecek bir içtimai inkılâp ile desteklenmediği sürece başarıya ulaşamaz. İttihatçıların eşitlikçi ilkeleri ön plana çıkartan dönüşümcü söylemleri, Osmanlı feminizmine ortam hazırlar. İttihatçılar bu dönüşüm sürecini yeni bir aile modeli ile çekirdek aile ile hızlandırmayı amaçlarlar. Böyle bir ortamda yeni aile ya da milli aile önem kazanır. II. Meşrutiyet dönemi Osmanlı Devleti’nde yeni bir kadın ve aile yaşamı anlayışını dile getirir. Osmanlı toplumu bu bağlamda köklü dönüşümlere uğrar. Dönüşümlerin fikri temelleri 1908 inkılâbı’nda gizlidir. Hürriyet, musavat, uhuvvet feminizminde şiarıdır. Maddi ortam ise bu yıllarda gözlenen toplumsal ve nüfus bilimsel değişikliklerden kaynaklanır. Sürekli savaşılan ve erkek nüfusun kırıldığı bir dönemde kadının ön plana çıkması doğaldır”(Toprak,1993:236,237). Zafer Toprak’ın da belirttiği gibi II. Meşrutiyet döneminde “milli aile” ittihatçıların önerdiği bir aile biçimidir. Fakat “milli aile” Âkif’in aile anlayışı içerisinde bulunun bir 12 aile biçimi değildir. Âkif, aileye İslâmiyet bakış açısı ile bakar. Aileyi “İslâmcılık” ideali içerisinde değerlendirir. İttihatçıların istediği aile inkılâbına Âkif tamamen karşı çıkar, milli aile anlayışı yerine, İslâmi kurallara göre kurulan aileyi savunur. Aile alanında yapılan inkılâbı çıkplaklık olarak değerlendirir. Şiirinde o bu durumu şöyle ifade eder: “Biz ki her mevcudu yıktık, gayesiz bir Fikr ile; Yıkmadık bir şey bıraktık… Sade bir şey; Aile Lakin, Allah etmesin, bir düşse şayet ailat, … En kavi kollarla hatta kalkamaz imkanı yok Ailî inkilâb olsun diyen me’yus olur; Başka hiçbir şey kazanmaz, sade bir… olur. Çünkü “çıplak” inkılâbâtın rezalettir sonu…” (Safahat,198,152) Onun bu mısralarından da anlaşılacağı üzerine aile kurumu hakkındaki inkılâpların hepsine şiddetle karşı çıkar. II. Meşrutiyet döneminde ileri sürülen “yeni aile” yani milli aile anlayışı Türk kültürünün ürünü olarak algılanmaktadır. İttihatçılar bu aile anlayışını “Türkçülük” anlayışı içerisinde değerlendirirler. II. Meşrutiyet döneminde “İslâmcılık” idealinin temsilcilerinden Âkif, aileyi ve kadını şöyle tasvir eder: “Mesud aile, İslami esaslara göre kurulmuş bir ailedir. Erkek, çalışkan, müşfik ve merhametli, aynı zamanda da ailenin hâkimi ve idarecisi; kadın erkeğin en yakın desteği ve sevgilisi. Hayâlı ve örtülü. Ve bütün aile dindar, temiz, iyi ve doğru insanlardır” (Düzdağ,2000:64). Âkif, ailenin İslâmi ölçülere göre kurulmasını ister. Erkek ailenin hâkimi ve idarecisidir, kadınsa erkeğin sevgilisi ve ev işlerinden sorumlu bireydir. İslâmiyet’in Türk ailesine etkisi hakkında Orhan Türkdoğan şu açıklamaları yapar: “Türklerin İslâmiyeti kabul edişleri M.S. 8 yüzyıllar içinde başlamıştır. İslâmiyet bir dini sistem olarak Türk toplumu yapısında önemli dinamik değişmelere neden olmuştur. Bunların en önemlisi, yeni bir dini sistemin, Şamanist geleneklerle de örünmüş olan eski 13 dini anlayışı yerinden söküp atmasıdır. Türk aile modelinde İslamiyet’in izlerini görmemiz mümkündür. Ancak ana çizgi Türk ailesinin tarihi gelişim kimliğini sürdürmesi biçiminde yorumlanır. Nitekim Eski Türklerde rastladığımız evlilik serenomileri, aile yapısıyla alakalı gelenek ve görenekler İslâmiyet’e uyum sağlamış ve niteliklerini korumuştur. Bu oluşumda eski Türk kodlarının etkinliği önemli rol oynamıştır. Divanü Lûgati’t Türk’de “ il veya vilayet bırakılır, töre bırakılmaz” sözü önemli bir kural olarak benimsenmiştir”(Türkdoğan,1993,49). Bu değerlendirmeden anlaşılan Türk toplumu İslâmiyet’i kabul etmiş fakat aile yapısındaki değişimlerinde eski kültüründeki unsurları devam ettirmiş olmasıdır. Özellikle düğünler konusunda bu eski törelerin devam etmesidir. İslâmiyet daha çok Türk ailesinde kadını etkilemiş, kadını mahremiyet altına sokmuştur. Türklerin, İslâm normları içinde aile yapısıyla yakından alâkalı en önemli kaynak Kınalızâde Ali Çelebi’nin Ahlak-ı Alâî adını verdiği eserdir. Bu eserde Osmanlı İslâm ailesi hakkında şunlar söylenmektedir: “Kınalızâde’ye göre, bir insan şartlar uygunsa evlenmelidir. Bundan maksat hem Muhammed ümmetinin neslinin çoğalması, hem de nefsin günah ve kötülüklerden korunmasıdır. Zira peygamber: “Çocuk doğuran kadınla evleniniz, çoğalınız. Çünkü kıyamet günü sizinle övüneceğim.” Buyurmaktadır. Kınalızâde’nin aile birimi için hareket noktası Kur′an’dır. Kur′an’a göre erkekler kadınların üzerine hâkim ve galiptirler. Mutlu bir aile için kadının erkeğin idaresinden üç şeye uyması ve üç şeyden kaçınması gerekir. Bunlardan ilki kadın erkeğinden çekinmelidir. İkincisi, erkek karısına iyilik etmeli ve onun hakkına saygı göstermelidir. Kadına iyi muamele ve onun haklarına saygı göstermek birçok şeyle olur. Erkek ise o kadınla yetinip onun üzerine başka kadın veya cariye almamalıdır. Bir ahlakçı olarak Kınalızade eserinde Osmanlı toplum yapısı için geçerli evlilik biçimi için monogamy olduğunu vurgulamaktadır. Bu dönem kuşkusuz Kanuni’nin hüküm sürdüğü büyük yükseliş dönemidir. Çok kadınla evliliğin zararları hususunda Kınalızâde şu görüşü ileri sürer: Çok evliliğe özen kimselerin ekseriyetinde, evlerinde mücadele, husumet kötü yaşayış mevcuttur, aile düzeni bozuktur ” (Türkdoğan,1993:51,52). Osmanlı toplumunda aile şer’i ve örfi hukukun güvencesi altında seyir ederken Tanzimat’tan sonra bir takım değişikliklere uğramıştır. Dikkat edilecek önemli bir unsur ise Osmanlı toplumunun çok değişik milletlerden oluşmasıdır. Çok değişik milletlerden oluşan Osmanlı toplumu için standart, genel bir aileden söz etmek çok zordur. Tanzimat ailesi hakkında Ekrem Işın şu değerlendirmeyi yapar: “Tanzimat ailesi, kapsadığı sosya- kültürel nitelikleri açısından üzerinde henüz tam bir görüş birliğine varılmayan, XIX, yüzyılda Osmanlı kurumları başında gelir. Ana hatlarıyla bu kurumun görüntüsünü şöyle çizebiliriz: İktisadi açıdan üretici değil, tüketicidir. Bu temel özelliği nedeniyle üst tabaka bürokrat tabaka içinde yet alır. Ailenin kültürel yönelimi Batı’ya doğrudur. Mekân olarak konak, yalıyı seçmiş ve bu yaşam alanı içinde kalabalık bir kadroya sahip olmuştur. Bu kadronun büyük bir kısmı ailenin gündelik hayatını sürdürebilmesi için gerekli maddi ve manevi ihtiyaçlarını karşılayan 14 hizmet sektörü içindedir. Aile üyeleri arasındaki ilişki geleneksel aileye oranla daha gevşektir. Bu nedenle pederşahi denetim mekanizması bir ölçüde işlemekle beraber aile üyelerinin kişisel özgürlükleri eskiye oranla daha geniş bir alana yayılmıştır. Aile içerisinde uyulması gereken davranış kalıpları henüz yeterince modernleşmemiştir. Geleneksel normlar bir ölçüde korunmakta, fakat aile bir bütün olarak kimliğini, modern dünyanın kültür malzemesiyle inşa etmeye çalışmaktadır” (Işın, 1993: 219). Tanzimat ailesi modernleşme sürecine girmiş fakat tam anlamıyla bir modernleşme sağlayamamış eski normlarını devam ettirmiştir. Tanzimat dönemi ailesinde Batı’nın çok etkisi olmuştur. Batı tarzı bir hayat anlayışı benimsenmiştir. Batı medeniyetleri gibi yeme, içme, gezme vs. Tanzimat dönemi romanların baktığımızda bu batılı tarzda hayat anlayışını görebiliriz. Namık Kemal’in “Vatan Yahut Silistre”sinde Zekiye adlı şahısta yeni bir kadın tipini görmekteyiz. Bu kadın okuyan, sevdiği erkeğin peşinden cepheye giden, kısacası evden dışarı çıkan bir kadındır. Sonuç olarak araştırmanın buraya kadar olan kısmında aile tanımları yapılmış, II. Meşrutiyet ve Tanzimat dönemindeki Türk ailesinin yaşadığı değişimler anlatılmıştır. 1.1.Mehmet Âkif Ersoy’un Ailesi Sezai Karakoç, Mehmet Âkif’in doğumunu şöyle anlatmaktadır: “Sultan Aziz’in devrilmesinin arefe yıllarında, Balkanlar, makyavelist Batılıların elbirliğiyle, karıştırmalarıyla allak bullak olur; köy köy, şehir şehir, Osmanlıların çekilişi, Rumeli’nde bir medeniyetin yıkılışı, saadet dolu evlerin kan gölüne dönüşü, köy öğretmeni kadınların kraliçeliğe ve dağ eşkiyası çetelerin krallık ve devlet adamlığına özenişi Rus baskısının bizi boğuntudan boğuntuya sürükleyişi, Batı hilesinin İstanbul’da kazan kaynatışı, Devletin bütün yivlerinin çözülürken bir eski zaman şatosunun demir kapısından daha çok hıçkırışı… ve daha sonra neler nelerle sosyal yapının umutsuzluktan sünger gibi delik deşik olduğu o yıllarda. İmparatorluğun gözbebeği İstanbul’un kalb noktasında bir çocuk doğdu: Mehmet Âkif. İlkin Ragifken, halkın alışılmamışa olan uymazlığıyla Âkif olan Mehmet Âkif. Baba soyu Rumelili, Ana soyu Buharalı doğuş yeri Fatih. Yani tam bir Doğu İslâmlığının, Batı İslâmlığının ve Merkez İslâmlığının bir sentezi bir çocuktur” (Karakoç,1968:8). Osmanlı imparatorluğu, Mehmet Âkif’in doğduğu ve büyümeye başladığı yıllarda 1877’de Rusya ile 1895’de Yunanlılarla savaşa giriyor. Ruslarla yapılan savaşlar neticesinde Ruslar Yeşilköy’e kadar geliyor. Balkan savaşları ile Balkanlar Osmanlı Devleti’nin elinden çıkıyor. Bu yılları takip eden dönemlerde I. Dünya Savaşı ve 15 Kurtuluş Savaşları neticesinde halk perişan olmuştur. İmparatorluğunun dağılışını, elden çıkışını gören Âkif, bunlar karşısında hiçbir zaman ümidini yitirmemiştir. Bu ateşli günler onu güçlendirmiş, olgunlaştırmış kendisini milletinin huzurunda görmesini sağlamıştır. Bazı kaynaklar Âkif’in İstanbul’da değil de Bayramiç de doğduğunu yazar. Orhan Okay, bu durumu şöyle izah eder: “Mehmet Âkif, 1873 yılının Kasım veya Aralık ayında İstanbul’un Fatih semtinde Sarıgüzel civarında, Sarı Nasuh sokağındaki evlerinde dünyaya gelmiştir. Resmi sicil kaydı onun doğum yeri olarak o zamanki adı ile Kal’a-i Sultaniye olan Çanakkale’nin Bayramiç kasabasını göstermekteyse de, bu kayıt; babasının dini görevi dolayısıyla gittiği Bayramiç’te oğlunu nüfusa yazdırmasından kaynaklanmış olmalıdır” (Okay, 1998:8). Ertuğrul Düzdağ, Âkif’in anne ve babasının özellikleri hakkında şu bilgileri verir: “Mehmet Âkif’in babası Fatih medresesi müderrislerinden Mehmet Tahir Efendi (1826 / 1888), annesi Emine Şerife Hanım (1836 / 1926)’dır. Babası tahsil için küçük yaşında Şuşisa’dan İstanbul’a gelmiştir. Şuşisa, Osmanlı ülkesinin Arnavutluk bölgesinde İpek Kazasına bağlı bir köydür. Tokat’ta doğan annesi aslen Buharalı bir aileye mensuptur. Tahir Efendi, Emine Hanım’ın ikinci kocasıdır. İlk zevci ile ondan olan üç çocuk vefat etmişlerdir. Ailenin oturduğu Sarıgüzel’deki ev, vefat eden kocadan kalmıştır. Tahir Efendi, Emine Hanım’ı aldığı sırada kırk beş yaşlarında bulunuyordu. Karı Kocanın Âkif’den iki yıl sonra Nuriye ismini verdikleri bir de kızları olmuştur. Âkif’in birinci Safahat’ta ölümünü nazm ettiği ‘ Selma’, bu hemşiresinin kızıdır. Âlim ve Nakşibendî tarikatına mensup dindar bir zât olan Tahir Efendi medrese tahsili ve hocalığı sırasında temizliği ile tanındığı için kendisine ‘Temiz’ lakabı verilmiş ve İpekli Temiz Tahir Efendi diye anılmıştır. Annesi de hassas ve dindar bir hanım olan Mehmet Âkif, “Çocukluğumda, evet, bahtiyar idim cidden” “Harîm-i ailenin farkı yoktu cennetten ”mısralarıyla ifade ettiği bir muhit içinde büyümüştür”(Düzdağ, 2005:24). İman dolu bir aile ortamında büyüyen şair, bu aileden aldığı eğitim, terbiye ve inançla sağlam bir kişilik oluşturmuştur. Âkif’in hayatı ve kendi yakın çevresi ile ilgili bilgileri onun samimi arkadaşı olan Nevzad Ayasbeyoğlu’na Âkif şöyle anlatır: “Babam İpekli Tahir Efendi merhumdur. Kendisi İpek’in Suşisa köyündendir. Tahir Efendi’nin babası Nurettin Ağa’dır. Nurettin Ağa ümmidir. Halis bir Arnavut’tur. Tahir Efendi Fatih Müderrisi ve mucizlerindendir. Biraz İpek’te okumuş, sonra İstanbul’a gelmiş Yozgatlı Hacı Mahmut Efendi’den ders görmüş ve icazet almış. Annem, Hacce Emine Şerife Hanım’dır. Onun babası Buharalı Mehmet Efendi’dir. Anasının adını hatırlamıyorum. Bundan 100-150 sene kadar evvel Buhara’dan Anadolu’ya Hâkim Hacı Baba isminde biri geliyor. Boyabad’da evleniyor, sonra karısını alıp, Tokat’a gidiyor. 16 Benim annemin annesi Tokat’ta dünyaya geliyor. Annemin annesi, Buhara’dan gelen tacir Mehmet Efendi’ye varıyor. Annem bu izdivacın mahsulüdür. Bu suretle annem hem baba tarafından, hem de ana tarafından Buharalı’dır. Annem Anadolu’da doğmuş ve büyümüştür. Annem çok hassas bir kadındı. Babam da öyleydi. Şiir söylemezdi, fakat şiir ve inşaya âşıktı. Soyumda şair olup olmadığını bilmiyorum. İlk tahsile Fatih civarında Emir Buhari mahalle mektebinde ve dört yaşında başladım. Burada iki sene kadar okudum. Fatih’te iptidaî mektebinde ilk tahsile devam ettim. Bu, Maarif Nezareti’ne bağlı resmi bir mektebti. Birçok hocaları vardı. Hem bu mektebe gidiyor, hem de pederim bana yavaş yavaş Arapça okutuyordu. Bu mektebe üç sene devam ederek o zamanın programıma göre ders gördük. Fatih Merkez Rüştiyesi’ndeki hocalarımdan hatırladıklarım, başmuallim Hoca Süleyman Efendi, ikinci muallim Mustafa Efendi, üçüncü muallim Hafız Osman Efendi. Bunlardan Süleyman Efendi Arnavut, Mustafa Efendi Anadolulu idi. Osman Efendi sarı sakallı bir zattı. Diğer hocalar seyyar idiler. Bu seyyar hocaların en mühimi, son sınıfta kendisinden Türkçe okuduğum Hoca Kadri Efendi’dir. Hoca Kadri Efendi. Abdülhamit devrinin hürriyetperver şahsiyetlerindendir. O devirde evvela Mısır'a kaçtı. Orada Kanun-i Esasi gazetesini çıkardı. Sonra Paris'e gitti. Paris’de Umumî Harbin ortalarına doğru yaşadı. İlmen ve ahlâken çok yüksek bir zat idi. Aslen Hersekli’dir. İngiliz Kerim Efendi’den, - Hoca Tahsin Efendi’den okumuş, Arapçası, Acemcesi çok kuvvetli, Fransızca da öğrenmişti. Bu zat, lisan itibariyle üzerimde çok müessir olmuştur. O kadar yüksek bir adamın alelâde nasihati bile te'sir yapar. Mektepte okunan Farisi ile iktifa etmezdim. Fatih camiinde, ikindiden sonra, Hafız Divanı gibi, Gülistan gibi, Mesnevi gibi muhalledâtı okutan Es'ad Dedeye devam ederdim. İlk okuduğum şiir kitabı Fuzuli'nin Leylâ vü Mecnun’u olmuştur. İlk dini terbiyemi veren, ev ve mahalle, iptidâi, rüşdî tahsilde aldığım telkinler olmuştur. Bilhassa evin bu husustaki te'siri büyüktür. Annem çok âbid ve zâhid bir hanımdı. Babam da öyle. Her ikisinin de dini salâbetleri vardı. Annemin tarikata intisabı yoktu. Babam, bana tasavvuf telkininde bulunmamıştır. Emrullah Efendi’nin sohbetlerinden çok istifade ettim. Baytar Miralayı İbrahim Bey de sohbetinden müstefid olduğum zatlardan biridir. İlk şiirlerimde bir kaç şairi kendime numune aldım. Evvelâ Ziya Paşa gelir, Naci’nin nazmı da pek hoşuma gitti. Kemâl’den, Hâmid’den de fikren çok müstefid oldum. Zannediyorum ki, okuduğum Şark ve Garb muhalledâtı içinde Sâdi'nin eserleri kadar üzerimde hiçbiri müessir olmamıştır. Fransız şairlerinden Hügo, Lamartine ile klâsiklerle çok uğraştım. Dode ile Zola’yı fazlaca okudum” ( Ayas,1939:515). Mehmet Âkif’in, anlattıklarından çıkarılacak sonuç, Onun şahsiyetinin oluşmasında birçok kişinin tesiri olmasıdır. Bu birçok kişiden babasının ve Sâdi’nin tesiri oldukça fazladır. Âkif’in şiirlerine baktığımızda sevdiği yazar ve şairlere sık sık yer ver verdiğini görürüz. Sa’dî, Fuzulî, Lamartine, Zola gibi isimleri şiirlerinde ve nesirlerinde anar. Bu isimlerin Âkif’in sanat anlayışına çok büyük katkıları olmuştur. Fevziye A. Tansel, Âkif’deki Sa’dî tesirini şöyle anlatır: “Mehmet Âkif’in Sâdi’ye karşı duyduğu bu şahsî temayülde, yaşadığı devre hakim olan edebî cereyanların tesiri olduğu muhakkaktır. Bilhassa 1895 yılından sonra, Edebiyat-ı Cedidecilerin, Batı tesirini, Tanzimatçılara göre daha fazla hissetmelerinin sonucu olarak, 17 edebiyatımızda realist eserlere çok rastlanmaktadır. Toplum hayatında görülen olumsuzlukları, beşerî zaafları ortaya koyan manzum hikâyeler yazmak moda olmuştur. Servet-i Fünûncuların, Fransız şâirlerinin bu türlü yazılarını örnek alarak, sosyal–manzum hikâyeler yazdıkları bu yıllarda, Mehmet Akif, yaşadığı çevre, gördüğü tahsil, aldığı eğitim gereği, aynı hususiyetlerin, Sa’dî’nin hikâyelerinde de bulunduğunu sezmiştir. İşte bu yüzden, onun, Servet-i Fünûn’daki ilk yazılarını, Bedâyiü’l-Acem genel başlıklı, özellikle Sa’dî’nin Bûstân’ından yaptığı tercümeler teşkil eder” ( Tansel: 1991:10). Âkif’in de yukarıda belirttiği gibi ilk dini eğitimini ailesi tarafından almıştır. Annesi ve babası Âkif’i manevi bir ortam içerisinde büyütmüş, bu manevi ortam onda “samimiyeti” kazandırmıştır. Şiirlerinde dile getirdiği duygu ve düşüncelerinde bu samimiyeti herkes tarafından görülecektir. Âkif, “Safahat”ın ilk sayfasında, yazdıklarının hüneri olarak samimiyetini gösterir. Açık bir şekilde samimi olduğunu dile getiren şair tasannu bilmediğini de anlatmaktadır. İşte o bu samimiyeti ailesinden kazanmıştır. “Bana sor sevgili kârî, sana ben söyliyeyim, Ne hüviyyette şu karşında duran eş’ârım: Bir yığın söz ki, samimiyyeti ancak hüneri; Ne tasannu bilirim, çünkü ne san’atkârım.” Ailesinin ve doğduğu yerin Âkif üzerindeki etkisini Sezai Karakoç şöyle anlatır: “Çağ güç, çetin bir çağ, bir batış çağı. Anne çizgisi, duyarlığı, sağduyuyu, kendini bir ülküye adayışı, şairliği getirecek; baba çizgisi, ataklığı, savaşkanlığı, yılmaz ve her vuruşmada daha çelikleşen bir savaş adamını, gözüpekliği, korkmazlığı, ürkmezliği dönmezliği, umutsuzluğu sürekli olarak düşünmemeyi getirecektir. Doğuş yeri ise, ümüslü ve verimli bir topraktır ki tabiatta nice saçılıp da kaybolan iyi tohumların bir gramı bile ihmal etmez, değerlendirir ve yemişlendirir. Onu gökten bile kıskanmaz. Tam bir anne gibi büyütür, kucağında yetiştirir ve sonra göğe doğru salıverir. O, daima toprağa bağlı ve toprağın ta derinliklerine işlemiş, yapraklı ve çiçekli, dallı ve budaklı gövdesiyle göğü tutmuş bir ağaç gibi, Kur′an’da güzel sözün benzetildiği o muhteşem ağaç gibidir artık. Fatih semti, İstanbul’un içinde ikinci bir İstanbul’dur. Yüzde yüz Fatih şehridir. Fatih cami, İslam-Türk kültürünün bu ölmez abidesinin çevresinde halka halka Fatih Medreseleri ve semti, en saf Müslüman Türk heyecanının ördüğü bir toplumdur. Yüzyıllar boyunca, devletin her başarısı burada en gurursuz ve en vekarlı sevinçlerle kutlanmış, bayramlarla donanmış, ana fethin bir seri uzantısı fetih haberleri geldikçe bu cami, bu medreseler ve bu semtte temiz yüreklerin dindar sesleri ve duaları, hamdleri göklere yükselmiştir” (Karakoç,1968:10). Karakoç, Âkif’in doğum yerinin onu nasıl beslediğine dikkat çekmiştir. Fatih semti, Türk İslâm kültürünün oluşturduğu bir semttir. Âkif’in böyle bir semtte yetişmesi ona birçok özellikler kazandırmıştır. Bu özelliklerin başında samimiyet ve inanç gelir. Âkif, “Fatih Câmii”, şiirinde babası ve çocukluğunu hakkındaki şu bilgileri verir: 18 “Sekiz yaşında kadardım. Babam gelir. Bu gece Sizinle camie gitsek çocuklar erkence. Giderseniz gelin amma namazda uslu durun; Deyip alırdı beraber benimle kardeşimi. Namaza durdu mu, haliyle koyuverir peşimi, Dalar giderdi. Ben artık kalınca âzâde, Ne âşıkane koşardım hasırlar üstünde! Hayal otuz sene evvelki hali pîşimden Geçerdi, başladım artık yanımda görmeye ben: Beyaz sarıklı, temiz, yaşça elli beş ancak; Vücûdu zinde, fakat saç, sakal ziyadece ak; Mehîb yüzlü bir âdem: Kılır edeple namaz; Yanında küçücek kızcağızla pek yaramaz Yeşil sarıklı bir oğlan ki, başta püskül yok. İmamesinde fesin bağlı sade bir boncuk! Sarık hemen bozulur. Şöyle bir dolanır; Biraz geçer, yine râyet misali dalgalanır! Koşar koşar duramaz; âkıbet denir âmîn Namaz biter. O zaman kalkarak o pir-i güzîn Alır çocukları, oğlan fener çeker önde. Gelir düşer eve yorgun, dalar pek âsûde Derin bir uykuya…”( Safahat,8,9) Âkif, babasının kendisine karşı olan tutumunu bu mısralarla ifade eder. Sıcak ve sevecen baba tavrı çocuklarının üzerinde olumlu bir hava yaratarak onların dinini sevmesine yardımcı olacaktır. Tahir Efendi, çocuklarını Fatih Camisine götürmesinin amacı çocukların buradaki manevi atmosferi teneffüs etmelerini sağlamak istemesidir. Tahir Efendi’nin bu davranışı çocuklarına maneviyat eğitimi vererek dini yaşayarak çocuklarını eğitmektedir. Kuntay, Âkif’in babası hakkında şunları söyler: “Hoca Tahir Efendi erkenden kalkar, çocuklarını (Akif ve kızkardeşi Nuriye) kendi 19 eliyle yıkar, kızının saçlarını tarar, pişirdiği salepleri içirerek onları mekteplerine gönderirdi... Çocuklarını bir kere bile dövmemişti” (Kuntay,1997:12). Ailesine karşı sorumluluklarını yerine getiren baba ileride de çocuklarının da bu anlayışa sahip olacağını bilir. Tahir Efendi’nin bu özelliği çocuklarıyla yakından ilgilenen bir baba imajını vermektedir. Âkif’in yetişmesinde doğduğu ve çocukluğunu geçirdiği mahallesinin de önemli katkıları olmuştur: “Mehmet Âkif’in yetişmesinde önemli bir etken de mahalledir. Osmanlı kültürü, insan eğitiminin bu yönünü iyi bildiğinden, aile intizamı içinde bir mahalle sistemi kurmuştur. Mahalle manevi açıdan olduğu kadar, mimari yönden de çocuğun dürüst yetişmesini sağlayacak şekilde düzenlenmiştir. Genellikle çeşme, sebil, park ve bahçelerle süslenen sokaklar, ortasında büyük bir cami bulunan meydanlarda birleşirler. Böylece çocuk daha sokağa çıkar çıkmaz; oyunla beraber temizliği, itaatle beraber ibadeti öğrenerek, hayatı boyunca ruhunu bu değerlerle süsleyecektir. Çünkü eğitimde aile, mahalle, okul bütünlüğü, ancak bu şekilde sağlanabilirdi. Onun için, her baba gibi Tahir Efendi de, tahsiline önem verdiği oğlunu hiç endişe duymadan mahalleye bırakabilirdi. İşte Âkif de başkasından öğreneceği çok şeyi, bu içtimai müessesenin intizamlı işleyişi sayesinde sokakta öğrendi” ( Yaşar,1985: 10). Sonuç olarak Âkif’in şahsiyetinin oluşmasında ailesinin ve yetiştiği çevrenin çok büyük katkıları olmuştur. Âkif hem ailesinden hem de yetiştiği çevreden çok şey öğrenmiştir. 1.2.Ailenin Toplumdaki Yeri ve Önemi: Âkif, toplumdaki ailenin yeri ve önemini “Mahalle Kahvesi” ve “Meyhane” adlı şiirlerinde açıklamaktadır. Aile hayatı ve aile hayatının getirdiği mutluluğu, kahvelerde boş boş oturan zavallı insanlara seslenerek açıklamaktadır. Âkif’e göre mutluluk aile hayatında vardır. O, aile hayatını geçim yuvası, gerçek mutluluğun tadıldığı yer, saygı ve sevginin hâkim olduğu bir ortam olarak görmektedir. Âkif, “Mahalle Kahvesi” şiirinde aile hayatıyla ilgili olarak şunları söyler: “Hayât-ı âile isminde bir ma’îşet var; Sa’âdet ancak odur… Dense hangimiz anlar? Hayât-ı âile dünyada en safâlı hayat, Fakat o âlemi bizler tanır mıyız hiç? Heyhat! 20 Sabahleyin dolaşıp bir kazanca hizmetle; Evinde akşam otursan kemâl-i hizmetle; Karın, çocukların, annen baban kimin varsa, Dolaşsalar, seni kat kat bu hâleler sarsa; Saray-ı cenneti yurdunda görsen olmaz mı? İçinde his taşıyan kalb için bu zevk az mı? Karın nedîme-i ruhun; çocukların ruhun; Anan, baban birer âgûş-i ilticâ-yı masûn” (Safahat,103) Âkif bu mısralarında bir aile tipini çiziyor. Bu aile tipi çekirdek aile biçimine benzemekle birlikte, aile reisi çalışır, helâlinden para kazanıp, eve döndüğünde eşi, çocukları sevgi saygı içinde onu sararsa, o zaman evin cennet yuvasını andıran bir huzur ortamına döneceğini anlatmakatdır. Âkif burada aile bireylerine düşen görevleri de belirtmektedir. Âkif’in anlattığı aile tipinde, erkek yuvanın reisi, kadın onun hayat arkadaşı, can yoldaşı, çocuklar yuvanın meyvesi yaşlı anne ve babalar da korunacak tecrübeli insanlar olarak gösterilir. “Sıkıldın öyle mi! Lâkin biraz alışsan eğer, Fezâ kadar sana vâsi’ gelir bu dar çenber. Ne var şu kahvede bilmem ki sığmıyorsun eve? Gelin de bir bakalım… Buyurun işte bir kahve: Çamurlu bir kapı, üstünde bir değirmi delik; Önünde tahta mı, toprak mı? Sorma, pis bir eşik. Şu gördüğün yer için ne söylense caiz; Ahırla farkı: O yemliklidir, bu yemliksiz! Zemini yüz sene evvel döşenme malta imiş… “İmişle”le söylüyorum. Çünkü anlamak uzun iş, O bir karış kirin altında hangi ma’den var? Tavan açık kuka renginde; Sağlı sollu duvar, Maun cilasına batmış tütünle nargileden; Duman ocak gibi çıkmakta çünkü her lüleden Dikilmiş ortaya boynundan üstü az koyu al, Vücudu kapkara, leylek bacaklı bir mangal”(Safahat,104) 21 Âkif, şiirinde aile kurumunun baş düşmanı olarak kahvehaneleri gösterir. Mahalle kahvesini, “tembellik yuvası” milletin ölmeden tutulduğu bir yemliksiz ahıra benzetir. O, mahalle kahvelerinin aile hayatına onarılmaz darbeler vurduğunu söyler. Kahveye alışan aile reisi yuvasına ekmek götürmeyi ihmal eder. “ Mahalle kahvesi Şark’ın hârim-i katilidir.” diyerek bu mekânı katile benzetir. Kahvehaneler aile reisini ailesinden uzaklaştırarak zamanını bu yerlerde boş işlerle geçirmesine neden olur ve bunun neticesinde ailevi felaketler meydana gelir. “Kenarda, peykelerin alt başında bir kirli Tomar sürükleniyor, bir yatak ki besbelli … Duvarda eski ocaklar kadar geniş bir oyuk İçinde camlı dolap var ya, raflarında ne yok! Birinci katta sülük beslenen büyük bir kavanoz İkinci katta bütün kerpetenler, usturalar… Demek ki kahveci hem diş tabibi, hem perukâr … Duvarda türlü resimler: Alındı Çamlıbeli, … Oturmadan içi yağ bağlamış bodur masanın Yayılmış üstüne birçok kâğıt ki oynayanın Elinde yağlı meşin zanneder görünce adam. Ya tavanın kiri, kabil değildir, anlatamam. Harita-vâri açılmış en orta yerde dama Beyaz mı taşları, yâhud siyah mı hiç sorma”(Safahat,104) Yukarıdaki mısralarda Âkif halkın bilinçlenmesi için mahalle kahvelerindeki ortamı doğrudan anlatmaktadır. Mahalle Kahvesi’nde gördüğü şeyleri olduğu gibi aktararak mahalle kahvesinin nasıl bir yer olduğunu tanıtmak ister. Yozlaşmayı, miskinleşmeyi önlemek için kahvelerin olumsuzluklarını anlatır. “Dilenci şekline girmiş bu sinsi cânîler, Bu, gündüz bile yol vermeyen, harâmiler, 22 Adımda bir, dikilir, azminin, gelir, önüne… Zavallı yolcunun artık kıyar bütün gününe! … Külâhlı, fesli dizilmiş yığın yığın çehre: Nasîb-i fikr ü zekâdan birinde yok gölge; Duyulmamış bu beyinlerde his denen meleke! Mahalle kahvesi hâlâ niçin kapanmamalı? Kapansın elverir artık bu perde pek kanlı!”(Safahat,104) Kahvehaneler, buradaki insanlara bu yerin verdiği miskinlikten dolayı yozlaştırmakta, düşünceyi öldürmektedir. Âkif toplumu fakirleştiren bu yerlere her zaman karşı durmuş ve şiirinde cani, katil, azmin önüne dikilen yer, emeğin olmadığı bir yer olarak değerlendirmiştir. Bu kahvehanelerin bir an önce kapanmasını istemektedir. Bu mekânlar insanlardaki çalışma ruhunu öldüren, beyinlerini örümcekleştiren, aileleri felakete götüren yerler olarak Âkif tarafından topluma duyurulmaktadır. Âkif, asıl vermek istediği mesajı şiirinin sonunda, tavana yuva yapmış kırlangıçlar ile vermektedir. “Tavanın pervazı altındaki toprak yuvadan, Bakıyor bunlara, yan yan, iki çift ince nazar: Ya sizin bir yuvanız yok mu? Diyor anlaşılan, Dişi erkek çalışan yavrulu kırlangıçlar…” Bu mısralar insanı düşünmeye sevk etmesi açısından çok önemlidir. Aile hayatına bağlılığın simgesi olarak kırlangıç yuvasını vermektedir. Âkif, kuşların bile bir yuvaya sahip olmanın önemini anlayıp dişili erkekli çalıştıklarını söyleyerek, kahvehanelerde boş boş oturanlara ders vermektedir. Âkif, zaman içerisinde kahvehanelerin değişime uğradığını bilir, eskiden kıraathane olarak bilinen, okuma yerleri olan bu mekânlar dönüşüme uğrayarak boş boş oturulan yerler haline gelir. Türk toplumunda kahvelerin eski fonksiyonuna bakacak olursak: “Kahvehanelerin ilk çıkışları göz önüne getirilirse toplumun onu niçin benimsediği anlaşılabilir. Osmanlı ülkesinde ilk kahveler camilerin yanında açılmış ve sosyal işlevleri olan imaret kahveleridir. Namaz vakitleri arasındaki boşluğu insanlar kahvelerde doldurmuş, küçük kulübeler biçiminde olan bu yerlerde çay içip sohbet etmişlerdir. 23 Bunların bir kısmı kıraathane şekline dönüşmüş, buralarda akşamla yatsı arasında hamzaname türünden kitaplar okunmuştur”(Aydoğan, 1997:92). Eski haliyle kitap okunan yerler olan mahalle kahveleri zaman içerisinde bu işlevini yitirerek çay içilip dedikodu yapılan yerler haline gelir. İlber Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğundaki kaybolan mahalle ortamını şöyle anlatır: “İstanbul’un, klasik İstanbullu diyebileceğimiz İstanbul kültürünü besleyen mahalleleri genelde bu şehrin Sultanahmet, Vezneciler, Süleymaniye, Fatih Çarşambası, Edirnekapı’ya kadar olan ucu ve oradan biraz Balat’a, Fener’e inen kısmı ve tabiî ki Marmara tarafında da sur boyu sürüp giden kesimindeydi. Mahallelerde birkaç asır önce ve geçen asırda insanlar ekonomik durumlarına göre değil kendi ait oldukları içtimai sektöre göre otururlardı; yani saygın şehrin orta mahallelerinde hiç gayrimüslim yoktu. Bugün mahallenin kaybolan tarafı şudur: Mahalle halkı birbirini tanırdı, hem de çok iyi tanırdı. Mahalleye yerleşmek için mahalle sakinlerinin rızası ve kefaleti lazımdı. Size birisi kefil olacak ki oraya yerleşebilesiniz” (Ortaylı, 2006:105,106). Âkif de İlber Ortaylı’nın anlattığı bir mahalle ortamında yetişmiştir ve zamanla bu mahallelerdeki sıcaklığın, samimiyetin kaybolduğunu görmüştür. Âkif, Osmanlı sosyal hayatında ortak bir kültürün ürünü olan cami, hamam, mektep, sebil gibi işlevleri olan mahalle yapısının kaybolmasını istemez. Bu eski mahalle yapısının korunması gerektiğini şiirleri vasıtasıyla dile getirir. Âkif’in aileyle ilgili düşüncelerini anlattığı bir başka şiiri de “ Meyhane” şiiridir. Âkif’in bu şiirine baktığımızda bir aile faciasıyla karşılaşmaktayız. Şair, bu şiirindeki mısralarında ailenin başından geçen korkunç bir olayı manzum bir hikâye şeklinde anlatmaktadır. Âkif aileyi yıpratan olayları şiirleri vasıtasıyla göz önüne çıkarır ve toplumun bundan ders olmasını ister. Âkif bu olayı, meyhane köşelerinde kocasını aramaya gelen kadının ağzından anlatır. Koca, meyhaneye alışmış her gün sarhoş bir şekilde gezmektedir. Meyhaneye alışan bu koca alışkanlığından dolayı evini terk etmiştir. Meyhanenin kölesi olmuştur. Sarhoş kocanın bir oğlu ve bir kızı vardır. Kadın kocasını evine götürmek için mahalleden yaşlı bir adamla meyhaneye gelir. Meyhane kapısının önüne dikilen kadın evliliklerinin ilk gününden başlayarak ailesini ve başından geçen olayları anlatır. Kadının babası evinin bütün eşyalarını almıştır. Fakat koca zamanla içkiye para yetiştiremeyerek evindeki eşyaları bile satmaya başlar. Aile reisi parayı içkiye yatırdığı için oğlu okula para 24 götüremez ve okuldan atılma durumuna gelir. Gelinlik çağa gelen kızı da babanın bu kötü alışkanlığından dolayı, toplum tarafından dışlanarak evde kalmıştır. Kısacası aile mutluluğu babanın meyhaneye alışmasıyla sona erer. Ailede maddi ve manevi sıkıntılar çoğalmış kadın isyan etme noktasına gelmiştir. “Hurûşan bâd-ı süfliyyet derûnundan, kenârından; Girîzan rûh-i ulviyyet harîminden, civârından. Çıkar bin nâle-i nevmîd hâk-i ra’şe-dârından, İner bin zulmet-i makber fezâ-yı şeb-nisârından. Gelir feryâdlar ebkem duran her seng-i zârından: Yıkılmış hânümanlar sanki çıkmış da mezârından, Dehân-ı hasret açmış rahnedâr olmuş cidârından! Çöker bir dûd-i mâtem titreyen kandîl-i târından: Sönüp gitmiş ocaklar yükselir gûyâ gubârından! Giren bir kerre nâdimdir hayât-ı müsteârından; Çıkan âvâredir artık cihânın kâr ü bârından.”(Safahat,32) Meyhane şiirinin ilk on bir mısrasında Âkif’in meyhaneyi nasıl gördüğü anlatılmaktadır. Âkif, meyhanenin içinde ve dışında aşağılık rüzgârlarının estiğini söyler.“ Rûh-i ulviyet” meyhanenin olduğu yerden kaçışmaktadır. Meyhaneden ümitsizlik iniltileri çıkar, karanlık saçan havasından mezar karanlığı inmektedir. Yıkılan aileler mezardan çıkmış gibi meyhane duvarlarında inlemektedir. Titreyen kandilin ışığı karanlığı dağıtmaya yetmez. Âkif, meyhaneyi bu şekilde tasvir ettikten sonra meyhanenin insan üzerinde bıraktığı etkiyi de aşağıdaki mısralarda şöyle anlatır: “Dökülmüş âb-rûlar bâde-i pesmande hâlinde... Emel bir münkesir peymânedir saff-ı niâlinde! Boğulmuş rûh-i insanî şarâbın mevc-i âlinde. Nümâyan mel’anet sâkîsinin çirkin cemâlinde! Ne mâzî var, ne âtî, bak şu ayyâşın hayâlinde... Tutup bir zehr-i âteşnâk dest-i bî-mecâlinde, Zevâl-i ömrü bekler hem şebâbın tâ kemâlinde! Merâret intıbâ’ etmiş cebîn-i infiâlinde... 25 Derin bir iltivânın sîne-i zerd-i melâlinde Odur ancak hüveydâ ser-nüvişt-i bî-meâlinde, Müebbed bir de nisyan nazra-i sengîn-i lâlinde. ”(Safahat,32) Meyhaneye alışan insan şarabın etkisiyle insanî ruhunu kaybetmektedir. Akıl ve iradesini kaybetmiştir. Bu mekânın vermiş olduğu tesir ile insanlığını kişiliğini yitirmektedir. Meyhaneye giren insanda ne gelecek kaygısı ne geçmiş kaygısı ne de Allah korkusu vardır. Şarabın etkisi ile insan avare avare dolaşan kimliğini yitiren bir varlığa döner. Şiirin ilk iki 11’liğinde sefil, sarhoş bir insan tipi anlatılmaktadır. Bu tip maneviyatını kaybetmiş, utanma duygusunu yitirmiş, insanlık özünü şarabın içine gömmüş bir tiptir. “Canım sıkıldı dün akşam, sokak sokak gezdim; Sonunda bir yere saptım ki, önce bilmezdim. Bitince bir sıra ev, sonra bir de vîrâne, Dikildi karşıma bir han kılıklı meyhâne.” (Safahat,33) Mısralarıyla bir geçiş yaparak asıl anlatmak istediği hikâyeye geçer. Âkif’in şiirlerinde sık sık karşılaşacağımız bu teknik konuya geçmeden önce hikâyenin anlatılacağı zemini hazırlamasıdır. Bu geçişler bazen “sokak sokak gezdim”, “buyurun size işte bir kahve” şeklinde bir davetiye çıkarır. “Basık tavanlı, karanlık, sefîl bir dükkân; İçinde bir masa yahut civar tabutluktan Atılma çok ölü görmüş acıklı bir teneşir! Yanında hurdası çıkmış bir eski püskü sedir. Sakat, bacaksız on, on beş hasırlı iskemle, Kırık dökük şişeler, bir de çinko tepsiyle, Beş on kadeh, iki üç testi... Sonra tezgâhlık Eden yan üstüne devrilme kirli bir sandık. Sönük sönük yanıyor rafta isli bir lamba... Önünde bir küme: fes, takke, hırka, salta, aba Kımıldanıp duruyorken, sefîl bir sohbet, Bu isli zulmete vermekte büsbütün vahşet:” (Safahat,33) 26 Âkif, “ Mahalle Kahvesi” şiirinde de olduğu gibi önce topluma meyhaneyi anlatır. Bu mısralar ile şair, insanları meyhane ile baş başa bırakır. Tasvirlerle, meyhaneyi ne kadar kötü bir yer olduğunu halka gösterir. Yetiş, Âkif’in tasvirleri hakkında şu tespitlerde bulunur: “Edebî eserde tasvir, anlatılmak isteneni daha canlı ve çarpıcı hale getirir. Bunun için de edipler tasvire önem verirler. Mehmet Âkif’in şiirlerinde tasvir önemli bir yer tutar. O, edebiyatla ilgili yazılarından birini tasvire ayırır. Tasviri, gözümüzle görebildiğimiz mahsusatı bize gösterebilecek yahut hariçte vücudu olmayan ihtisâsâtı duyurabilecek olan bir meleke diye tarif eden Âkif, burada iki noktaya dikkati çeker. Tabii tasvirin bir meleke olup olmadığını tartışmayacağım. Görülüyor ki tasvirde aranan var olanı, görülebileni olduğu gibi göstermektir. Bunu edip, daha genel bir ifadeyle tasviri yapan görür. Okuyucu onu göremez. Ama yapılan tasvir sayesinde görmüş gibi olur. İkincisi ise var olmayan yani gözle görülmeyen ama duyulan hisleri, hislenmeleri tasvir etmek, anlatmaktır. Demek ki tasvir sadece var olanı, bir manzarayı, objeyi değil duygu ve düşünceleri, duygulanmaları da canlandıracaktır” (Yetiş, 2006:109). Canı sıkılan Âkif, sokak sokak dolaşırken han kılıklı bir meyhaneyle karşı karşıya kalır. Meyhanenin karşısına dikilen şair burada aile kurumuna zarar veren kahvehanelerin yanında meyhaneye de parmak basacaktır. Bu şiirle halka, meyhanenin aileye ve topluma verdiği zararı ibret alınacak bir ders şeklinde anlatır. Meyhane han kılıklı, karanlık, basık tavanlı, sefil, hurdası çıkan eski sedirler, paslanmış tepsiler, isli bir kandilin altındaki sefil bir sohbet gibi sıfatlarla şiirde anlatılmaktadır. Çok gidilip görülecek hoş bir yer değildir. Zaten isli lamba havaya vahşet yaymakta ve bu vahşetin içinde insanlar sefil bir şekilde sohbet etmektedirler. “- Kuzum Dimitri, bu aksam biraz ziyâdece ver... - Ziyâde, anladık amma ya içtiğin şişeler? - Çizersin... - Öyle mi? Lâkin silinmiyor çetele! Bakın tavan tebeşirden görünmez oldu... - Hele! - Bizim peşin paramız... Almadın mı dün kuruşu? - Ayol tükendi mezem... Bari koy biraz turşu. Arattı kendini ustan... Dinince dinlersin! - Hasan be, sende nasıl nazlı nazlı söylersin! Nedir o türkü... Aman başka yok mu?... Hah, şöyle! 27 - Ömer, ne nazlanıyorsun? Biraz da sen söyle. - Nevâzil olmuşum, Ahmed, bırak sesim yok hiç... - Sesin mi yok? Açılır şimdi: bir imam suyu iç! - Yarin ne iştesin Osman? - Ne işteyim... Burada! - Dimitri çorbacı, doldur! Ne durmuşun orada? - O kim gelen? - Baba Arif. - Sakallı, gel bakalım... Yanaş. - Selamünaleyküm. - Otur biraz çakalım... - Dimitri, hey parasız geldi sanma, işte para! - Ey anladık a kuzum... - Sar be yoldaşım cıgara... - Aman bizim Baba Ârif susuz musuz içiyor! - Onun bi dalgası olmak gerek: tünel geçiyor. - Moruk, kaçıncı kadeh? Şimdicik sızarsın ha! - Sızarsa mis gibi yer, yatmamış adam değil a.”(Safahat,35) Âkif, yukarıdaki mısralarda, meyhanede bulunan insanların konuşmalarını vermektedir. İçki dağıtan Dimitri, bunun yanında şarkı söyleyen Hasan ve Ömer vardır. Bu üç şahsiyet birbirinin aynısıdır. Vakitlerini hep meyhanede geçiren işi ve evi unutmuş tiplerdir. Konuşmalarında geçen “sakallı gel”, “moruk” gibi ifadeler bu tiplerin kişilikleri hakkında bize bilgi vermektedir. Bu konuşmalardan onların saygılarını yitirdiklerini ve ahlaktan nasiplerini alamadıklarını görmekteyiz. Âkif, burada meyhaneye giden insanları canlı bir şekilde topluma göstererek meyhanenin insanlar üzerindeki etkisini, yıkıcılığını anlatır. “Yavaş yavaş kafalar, kelleler kızışmıştı, Ağız, burun hele sesler bütün karışmıştı; Dikildi ağzına baktım, açık duran kapının, Fener elinde bir erkek, yanında bir de kadın. 28 Beş on dakika süren bir düşünceden sonra, Kadın da girdi o zulmet-serâ-yi menfûra. Gözünde ebr-i teessür, yüzünde hûn-i hicâb, Vücûdu ra'şe-i nâçâr-ı ye's içinde harâb, Teveccüh eyleyerek sonradan gelen babaya: -Demek taşınmalı artık çoluk çocuk buraya! Ayol, nedir bu senin yaptığın? Utan azıcık... Anan da, ben de, yumurcakların da aç kaldık! Ne iş, ne güç, gece gündüz içip zıbar sâde; Sakın düşünme çocuklar acep ne yer evde? Evet, sen el kapısında sürün işin yoksa! Getir bu sarhoşa yutsun, getir paran çoksa! Zavallı ben... Çamaşır, tahta, her gün uğraş da, Sonunda bir paralar yok, el elde baş başta! O tahtalar, çamaşırlar da geçti, yok hâlim... Ayakta sallanışım zorlanır Hudâ âlim! Çalışmadın, beni hep bunca yıl çalıştırdın; O yavrucakları çıplak, sefil alıştırdın; Bilir mahalleli kim, aldığın zamanda beni, Çeyiz çimenle donatmıştı beybabam evini. Ne oldu şimdi o eşyâ? Satıp kumarda yedin! Evet, kumarda yedin, hem de Karşılar’da yedin! Kızın yetişti, alan yok, nasıl olur ki? Soran “Şu sarhoşun kızı İffet değil mi? Vazgeç aman!” (Safahat,36) Bu mısralarda aile reisinin meyhaneye alışması neticesinde, ailenin içine düştüğü durum anlatılmaktadır. Kadın her şeyi göze alarak meyhaneye gelir kocasına durumu anlatır kendi haline acır, kocasına yalvarır fakat kocası yoldan çıkmıştır. Toplum, kadını ve çocuklarını babanın kötü alışkanlığından dolayı dışlamaktadır. Kızı evlilik çağına gelmiştir fakat sarhoş bir babanın kızı olduğu için kimse onu almaz. Sarhoş koca vaktini hep meyhanede geçirmekte ve ailesinin içine düştüğü durumu görememektedir. 29 “Herif! Şu hâlime bak, merhametli ol azıcık... Bırak o zıkkımı, içtiklerin yeter artık. Efendiler, ağalar, siz de bir nasîhat edin, Sizin belki var evlâdınız... - Hasan, ne dedin? - Bırak, köpoğlu kadın amma çalçeneymiş hâ! - Benimki çok daha fazlaydı. - Etme! - Elbet ya! Onun için boşadım. Sen işitmedin mi Halim? - Kadın lâkırdısı girmez kulağıma zâti benim. Senin kadın dediğin âdetâ pabuç gibidir: Biraz vakti taşınır, sonradan değiştirilir. Kadın bu sözleri duymaz, tazallüm eylerdi; Herif mezar taşı tavriyle sâde dinlerdi; Açıldı ağzı nihâyet, açılmaz olsa idi! Taşıp döküldü, içinden şu lâ'net-i ebedî: - Cehennem ol seni hınzır orospu, git: Boşsun! - Ben anladım işi, sen komşu, iyice sarhoşsun; Ayıltınız şunu yahut! - ilişmeyin! - Bırakın! Herif ayıldı mı, bilmem, düşüp bayıldı kadın!”(Safahat,37) Âkif, “Meyhane” şiirinde meyhanenin aileye verdiği zararları açık bir şekilde göstermektedir. Toplum, ibretlik bir aile faciasını anlatarak insanların bu şiirden ailenin korunması ve saygı duyulması gerektiği mesajını almasını ister. Meyhane ve Mahalle Kahvesi şiirlerinde kadın, çocuk, anne, ihtiyar gibi aile fertlerinin kahvehaneler ve meyhaneler karşısında onların içine düştüğü kötü durumu görmekteyiz. Âkif, “Meyhane, Mahalle Kahvesi” şiirleriyle aile kurumunun toplumun temeli olduğunu belirterek, ailelerdeki faciaların toplumu da etkileyeceğini açıklamaya 30 çalışmıştır. Âkif, toplumda ailenin önemini toplumun birlik ve beraberliğini sağlayan, sağlıklı bir toplum oluşturan, insanın dünyada gerçek mutluluğu tattığı, huzuru bulduğu her zaman korunması gereken bir kurum olarak anlatmaktadır. Sonuç olarak ailenin toplumdaki yeri ve önemini de şöyle sıralayabiliriz: İnsan neslinin devamını sağlar. Bireylerin temel gereksinimlerini sağlar. Toplumun küçük üyelerinin ( çocukların) bakımı ve toplumsallaştırılması sağlar. Eğitim işlevini yerine getirir. Ekonomik iş birliğini ve iş bölümünü sağlar. Sevgi ve dayanışma ortamını sağlar. Kültürün taşıyıcılığını sağlar. Dinin öğretilmesi işlevini yerine getirir. Aile ferdi ruhsal yönden kuşatır, besler ve tatmin eder. 1.3. Aile ve Kadın Tanzimat’la beraber sosyal hayatımızda en çok değişime uğrayan kurumlardan birisi de aile olmuştur. Osmanlı toplumunda kadının bir problem olarak ortaya çıkışı Tanzimat’la beraber başlamış ve o yıllarda yazılan edebi eserlerde kadının toplumdaki yeri tartışılmaya başlanmıştır. “Bu âlemde bekay-ı nesl-i Âdem için erkeklerin lüzumu ne derece ise kadınların lüzumu dahi ayniyle ol derecedir. Kuş bir kanatla nasıl uçamazsa bekay-ı nesil dahi yalnız erkekler yahut yalnız kadınlar ile mümkün olamaz. Akıl cihetine gelince, kadınlara saçı uzun, aklı kısa denilmesi tâife-i ricâlden her kim olursa olsun bir erkek tâife-i nisâdan herhangi kadına nisbet olunursa olunsun elbette akıllıdır demek değildir. Belki umûmu üzerine erkek cinsi kadın cinsine nisbet olununca daha akıllıdır, demektir. Erkeklerin kadınlara nisbetle daha akıllı olması, umûr-ı muazzamada istihdam olundukları cihetle tecrübelerinin kesretinden ve kadınların akılca erkeklerden aşağı kalması, vücutlarına elvermediği cihetle her işe girişemeyerek tecrübelerinin kılletinden neş’et eylemiştir.” 31 (Okay, 1989:160) 1869 yılında yayınlanan yukarıdaki mısralarda kadınlarında sosyal hayatta görevleri olabileceğinden bahsedilmesi açısından dikkate değerdir. Osmanlı aydınları öncelikle kadını bir edebî tema olarak incelemeye başlamışlardır. II. Meşrutiyet döneminde kadın “Türkçülük”, “İslâmcılık”, “Batıcılık ” akımlarıyla edebî ortamın katkısıyla birlikte tartışılmaya başlanmıştır. Osmanlı toplumunda kadının toplumdaki yeri Tanzimat sanatçıları ile tartışılmaya başlanmış, Batılı kadın ile Osmanlı kadını her yönden karşılaştırılarak toplumdaki kadının yeri araştırılmıştır. Osmanlı toplumunda kadın daha çok ev içinde ve bir takım haklardan mahrum kalmıştır. Osmanlı toplumunda batıdakine benzer “feminist” hareketler II. Meşrutiyet yıllarında başlamıştır. Meşrutiyet yıllarında birçok kadın örgütü kurulur. Feminizmin istediği şeyler şunlardır: “Kadın hayata kavuşacaktır. Kadın bir erkeğin olduğu gibi bir aile kadını olabilmekle beraber, bir işçi, bir memur, bir mühendis, bir doktor, bir mebus, bir nazır olabilecektir”(Çakır,1993:239). Feministlerde olduğu gibi Âkif de kızların okuması gerektiğini ve kız okullarının açılması gerektiğini söyler. “Kızlara mektep lazım…” mısrasında olduğu gibi Âkif, toplumda kadınların daha iyi eğitilmesini arzulamaktadır. Osmanlı saraylarında kadına bakış için şunlar söylenebilir: “Osmanlı tarihinde kadın hemen kâmilen nâmahremdir. Siyasi hayatta, saray hayatında pek mühim vazifeler ifa eden sultanların bile tarihimizde namı zikredilmez. Devletin resmi kayıtlarında sultan isimleri, kadın adlarını görmek nadirdir. Fakat vak’anüvüslerin en kapalı en secili yazdıkları satırlar bile dikkatle okunacak olursa kadın nüfuzunu görmemek, Osmanlı siyasetinde, Osmanlıların içtimai hayatında da kadının pek mühim bir vazife görmüş olduğunu anlamamak kabil olamaz. Osmanlı tarihinde saray kadınlarıyla halk kadınları pek ayrı birer sınıf teşkil ediyordu. Saraya giden kadınlar halk arasından alınma değildi” ( Refik,1993:1099). Osmanlı saray hayatında kadın harem denilen kısımda vaktini geçirir. Fakat bu durum köylerde daha farklıdır. Köydeki kadın her alanda eşine yardım etmiştir. Evinde eşini ve çocukların bakıcısı tarlada ise işçidir. 32 İslâmi anlayış içerisinde kadının ve erkeğin yeri hakkında şunlar söylenebilir. “İslâmi anlayış içerisinde kadın ve aile hususunda bilindiği gibi Kuran’da, aile hayatıyla ilgili olarak kadın ve erkeğe verilen mesaj evlilik hayatının huzur ve düzenini bozacak, aile kurumunu parçalayacak davranışlardan onları uzak tutma hedefine yöneliktir. “Sizin en hayırlınız, hanımlarınıza en hayırlı olanınızdır.”şeklinde erkeklere tavsiyelerde bulunan Hz. Peygamber’in kendisi, bu konuda Müslümanlara en güzel model olmuştur. İslâm insanların mutluluğunu ve toplumsal düzeni hedefleyen bir inanç sistemi olduğu için, ailenin düzenine önem vermektedir. Zira toplumu oluşturan aileler olduğu gibi, aile yapısındaki iyileşme de toplumsal hayata yansımaktadır. Bu sebepledir ki İslâm, ailelerin teşekkül etmesini, kadın ve erkeklerin evlenmesini nikâhla meşru kılarak insanlığın medeniyet temelini inşa etmekte ve soyun devamını koruma altına almaktadır. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte kadının hürriyeti adına yola çıkan aydınların geneli, hayat şartlarının değiştiğini ileri sürerek kadınlar için serbest bir hayat ön görüyorlar ve erkekle beraber ev harici islerde çalışarak ilerleme istikametinde yol alacağını iddia ediyorlardı. Bu konuyla ilgili olarak kelâm kaynaklarını gözden geçirdiğimizde kadınla ilgili eşitlik adına hak talebinde bulunan aydınlara su şekilde izahat yapıldığını söylemek mümkündür. Ermenekli Mustafa Saffet Efendi 1910 yılı Ağustos ayı başlarında bir gazetede Avrupa’ya yapılan seyahat sonucunda, Doğu ve Batı kadınları arasında bir muhakeme yürütülmesi üzerine bazı açılardan tenkit etmek için ele aldığı ve işbölümü meselesini değerlendirdiği makalesinde; Avrupa ailesinde bir kadının erkeğin yaptığı her isi yaptığını, zahmet çekmekte erkekten geri kalmadığını söyleyen seyyahın, Avrupa’daki bu durumu sadece İstanbul ile kıyas yapmasını eleştirmiştir. Anadolu’da kadın aksam yemek pişirmek, ısınmak, aydınlanmak için odun taşımakta, evinde ipliklerini kendi üretmektedir. Geceleri bir araya gelip pamuk ayıklamakta ve bununla donlarını, gömleklerini, başörtülerini ve çoraplarını yapmaktadır. Yani Anadolu’da kadın Avrupa kadınlarından daha fazla çalışmaktadır. Eskiden Sark kadınlarının ev ihtiyaçlarının çoğunu kendisi üretmesi, hele de kızlarda çeyiz yapma fikrinin bulunması, onları maharetli yapmıştır. Ancak kadınların erkeklerden farklı yaratılışa sahip oldukları düşünüldüğünde, onların bile yapmakta zorlandıkları islerde çalışmaları mümkün gözükmemektedir. İzmirli İsmail Hakkı İslâm’ın kadını bazı hususlarda farklı kılarak vazifelerini açıkladığı, fıtrat olarak nesli temin, ev isleri, çocuk terbiyesi gibi yüce vazifeleri yapmaya uygun yaratıldığı seklinde yorum yapmıştır. Kadının aslî vazifesi bu olduğundan erkek islerinden uzak olması gerektiğini, kemalinin ancak bu şekilde gerçekleşeceğini belirten İzmirli, cinsler arasındaki farklılıkları da açıklamıştır. Örneğin kadın hamilelik, hayız gibi durumların tesiri altındadır. Bu gibi durumlar kadının hissiyatını etkilediği gibi, onu bir çok farzları ifadan da mahrum bırakmaktadır. Hissiyatını etkileyen bu durumlardan dolayı sebatı zayıf olan kadın, aynı zamanda ince ve latif varlıktır. Bu sebeple bir hadiste şişelere benzetilmiştir. Kadının erkeğe göre cismen daha zayıftır. Erkek kadar irade sahibi, islerde kuvvetli, zorluklara dayanıklı değildir. İslâm aileyi koruma altına aldığından, aile ocağını kurutan ve fıtrata aykırı olan şeylere müsaade etmemektedir. Görüşlerinin bir kısmına döneminin Beyânu'l-Hak adlı süreli yayın organında rastladığımız İskilipli Mehmet Âtıf, kâinatın yaratılmasındaki hikmetin insan olduğunu, insanın da Allah’a ibadet için yaratıldığını belirtmektedir. İnsanın bu yaratılış gayesini yerine getirebilmesi, gerek ev islerini gerekse ev haricindeki isleri yapmasıyla mümkün olacaktır. Su halde, biri ev içine ait biri de ev dışına ait vazifeleri yerine getirerek refah ve mutluluk içinde yasamalarının sağlanması ve neslin devamı için, kadın ile erkeğin birlikteliği zorunludur. Yine çocuğunun eğitim ve öğretimi ile ihtiyaçlarının karşılanması hususunda kadın, meşru bir babaya muhtaçtır. Bu birliktelikte tarafların hukuklarının korunması ise nikâhla temin edilmektedir” (Mutlutürk,2006:133,134). 33 Cumhuriyet döneminde, kadının yeri ve önemi bir takım gelişmeler neticesinde yeniden düzenlenmiştir. Kurtuluş Savaşı yıllarında, erkeği cepheye giden Türk Kadını, çocuğunu yetiştirmiş ve evinin geçimini sağlamıştır. Hatta silâh ve cephane taşıyarak savaşa katılmıştır. Bu davranışı ile Türk Kadını, Türk toplumundaki önemli yerini bir defa daha ispat etmiştir. Atatürk, kadınlarımızın medenî, siyasal ve sosyal haklarına kavuşması gerektiğine inanıyordu. Türk kadınının bu durumunu Atatürk’ün şu sözü en güzel şekilde ifade eder: “... Dünyada hiçbir milletin kadını, ben, Anadolu kadınından daha fazla çalıştım, milletimi kurtuluşa ve zafere götürmekte, Anadolu Kadını kadar gayret gösterdim diyemez.” Türk toplumunda ailenin, ailenin içinde de kadının yeri ve önemi büyüktür. Türkiye'de aile çağdaş hukuk anlayışına uygun olarak medenî kanun esaslarına göre kurulmuştur. Kadın ve erkek eşit haklara sahiptir. Kadın erkek eşitliğinin sağlanması, toplumsal uzlaşmanın en önemli şartlarından birisidir. Ailenin toplumdaki yerini ve önemini Atatürk şu sözü ile açıklar: “Medeniyetin esası, ilerlemenin ve kuvvetin temeli, aile hayatındadır. Bu hayatta yozlaşma, muhakkak sosyal, ekonomik ve siyasî bozulmaya sebep olur.” Atatürk, kadının erkekle birlikte öğrenim yapması, sosyal, kültürel ve ekonomik hayatta onlarla birlikte görev alması görüşünü benimsemiş ve savunmuştur. Atatürk Dönemi'nde Türk kadını aile kurma, eğitim yapma ve istediği mesleği seçme hak ve özgürlüğü gibi sosyal haklar kazanmıştır. Türk ailesinin kuruluşunu yeniden düzenleyen Türk Medenî Kanunu'nun kabul edilmesiyle, toplumsal ve ekonomik hayatta kadın erkek eşitliği sağlanmıştı. Burada kadınların siyasî haklarından söz edilmemekteydi. Demokrasinin bütün kurum ve kurallarıyla yerleşebilmesi için, kadınlarımıza siyasî hakların verilmesi gerekiyordu. Kurtuluş Savaşı'nın kazanılmasında görevini fazlasıyla yapmış olan Türk kadını, ülke yönetimine de katılmalıydı. Medenî kanun ile kazanılan haklardan sonra Türk kadınına yönetimde görev alabilmesini sağlayan siyasî haklar 1930'dan itibaren verilmeye başlandı. Önce 1930'da kadınlara belediye seçimlerine katılma hakkı tanındı. Türk kadını, 1933'te muhtarlık seçimlerine katılma hakkına kavuştu. Türk kadını, 1934'te yapılan anayasa değişikliği ile Avrupa ülkelerinin birçoğundan önce, milletvekili seçme ve seçilme hakkını kazandı. Atatürk bir konuşmasında; “Türk kadını dünyanın en aydın, en faziletli ve en ağır kadını olmalıdır." demiştir. Atatürk "Bizim dinimiz hiçbir vakit kadınların erkeklerden geri 34 kalmasını talep etmemiştir. Allah'ın emrettiği şey, erkek ve kadının beraber olarak ilim ve bilgiyi kazanmasıdır.” sözü ile toplum hayatında kadının önemini belirtmiştir. Böylece, Türk kadını, modern Türk toplumunda lâyık olduğu yeri tam olarak aldı. Toplum hayatının sorunlarıyla yakından ilgilenen Âkif, kadın ve kadının toplumdaki yeri ve önemi hakkındaki meselelere şiirinde değinmiştir. “Meyhane, Mahalle Kahvesi, Köse İmam” gibi şiirlerinde Âkif kadının hayat karşısında tavrını ve toplumun kadına bakışını işlemektedir. Âkif öncelikle toplumda kadının korunması gerektiğini belirtir. “Üç sınıf halka içim parçalanır, hem ne kadar! İhtiyarlar, karılar, bir de küçükler; bunlar Merhamet görmeli, yüz görmeli insanlardan; Yoksa insanlığı bilmem nasıl anlar insan” (Safahat,103) Kadınların, çocukların ve yaşlıların toplumda korunmasını ve bu üç halka insanların merhametli olması gerektiğini ifade etmektedir. Toplumun kadına hor bakışını eleştiren Âkif, kadınların da eğitim ve öğretim hakkından yararlanmasını ister. “Kadın lakırtısı girmez kulağına zâti benim. Senin karım dediğini adete pabuç gibidir: Biraz vakit taşınır, sonra değiştirilir.”(Safahat,36) Yukarıdaki mısralarda erkeğin kadınlara yaptığı kötü muamele açık bir şekilde anlatılmaktadır. Burada bazı edepsiz erkeklerin bakış açısı yansıtılmaktadır. Âkif, kadının zor durumda kalmasında genelde erkeği suçlu görmektedir. “Ayol, nedir bu senin yaptığın? Utan azıcık... Anan da, ben de, yumurcakların da aç kaldık! Ne iş, ne güç, gece gündüz içip zıbar sâde; Sakın düşünme çocuklar acep ne yer evde? Evet, sen el kapısında sürün işin yoksa! Getir bu sarhoşa yutsun, getir paran çoksa! Zavallı ben... Çamaşır, tahta, her gün uğraş da, 35 Sonunda bir paralar yok, el elde baş başta! O tahtalar, çamaşırlar da geçti, yok hâlim... Ayakta sallanışım zorlanır Hudâ âlim! Çalışmadın, beni hep bunca yıl çalıştırdın; O yavrucakları çıplak, sefil alıştırdın; Bilir mahalleli kim, aldığın zamanda beni, Çehiz çimenle donatmıştı beybabam evini. Ne oldu şimdi o eşyâ? Satıp kumarda yedin! ”(Safahat,113,114) Kocanın, kumara alışması neticesinde kadın zor durumlara düşmektedir. Yukarıdaki mısralarda her zaman sarhoş gezen adamın karısının acıklı ifadeleri vardır. Âkif, kadını toplumda eziyet çeken bir tip olarak bu şiirinde anlatır. “Meyhane” şiirinde kadın acı çeken ıslah olmayan koca karşısında sürekli ezilen bir tiptir. Kadın her şeye rağman kocasını bataklıktan kurtarmak için toplumda hoş karşılanmayan bir durum olduğu halde meyhaneye kocasını aramaya gider. “Yavaş yavaş kafalar, kelleler kızışmıştı, Ağız, burun hele sesler bütün karışmıştı; Dikildi ağzına baktım, açık duran kapının, Fener elinde bir erkek, yanında bir de kadın. Beş on dakika süren bir düşünceden sonra, Kadın da girdi o zulmet-serâ-yi menfûra. Gözünde ebr-i teessür, yüzünde hûn-i hicâb, Vücûdu ra'şe-i nâçâr-ı ye's içinde harâb, Teveccüh eyleyerek sonradan gelen babaya: Demek taşınmalı artık çoluk çocuk buraya! “Herif! Şu hâlime bak, merhametli ol azıcık... Bırak o zıkkımı, içtiklerin yeter artık. Efendiler, ağalar, siz de bir nasîhat edin, Sizin belki var evlâdınız... - Hasan, ne dedin? - Bırak, köpoğlu kadın amma çalçeneymiş hâ! 36 - Benimki çok daha fazlaydı. - Etme! - Elbet ya! Onun için boşadım. Sen işitmedin mi Halim? - Kadın lâkırdısı girmez kulağıma zâti benim. Senin kadın dediğin âdetâ pabuç gibidir: Biraz vakti taşınır, sonradan değiştirilir. Kadın bu sözleri duymaz, tazallüm eylerdi; Herif mezar taşı tavriyle sâde dinlerdi; Açıldı ağzı nihâyet, açılmaz olsa idi! Taşıp döküldü, içinden şu lâ'net-i ebedî: - Cehennem ol seni hınzır orospu, git: Boşsun! - Ben anladım işi, sen komşu, iyice sarhoşsun; Ayıltınız şunu yahut! - ilişmeyin! - Bırakın! Herif ayıldı mı, bilmem, düşüp bayıldı kadın!”(Safahat,115) Bu şiirde meyhanenin aile kuruma verdiği zarar anlatılmaktadır. Âkif, bir aile faciasına anlatarak içki, kumar gibi kötü alışkanlıkların neticesinde kadının ve ailenin nasıl hallere düşeceğine topluma anlatarak insanları uyarmaktadır. Âkif, “Köse İmam” şiirinde İslâm’ın kadına verdiğini değeri anlatmakta ve erkeğin sırası geldiğinde ev işlerinde kadına yardımcı olmasını gerektiğini vurgulamakta, İslâm’ın karı-kocanın yardımlaşarak iyi geçinmesini emrettiğini ifade etmektedir. Bu görüşü şu mısralarla yansıtmaktadır: “Sen dua et şeriat demiyor: evde karın Çamaşır, tahta yemek nerde? Ateş yakmayacak Bunların hepsini yapmak sana ait şer’an Çocuk emzirmeye hatta olacak bir sütanan.”(Safahat,129) Mehmet Âkif kadının eğitimine verdiği önemi “Süleymaniye Kürsüsünde” adlı şiirde Abdürresid İbrâhim’e söylettirmektedir. Nice emek sarf edilerek Avrupa’ya eğitim için 37 gönderilen insanların, kızlara mektep açmak yerine Batı’nın millî ve manevi açıdan bizi yozlaştıran yönlerini taklitten öteye geçememelerini şiddetle eleştirmektedir. “Bir selamet yolu varmış... o da neymiş? Mutlak, Dini kökten kazımak, Sonra evet, Rus’laşmak! O zaman iş bitecekmiş... O zaman kızlarımız Su tutundukları gayet kaba, pek ma’nâsız Örtüden sıyrılacak... Sonra da erkeklerden, Analık ilmi tahsil edecekmiş... Zaten, Müslümanlar o sebepten bir sefalette imiş: Ki kadın “sosyete” bilmezmiş, esarette imiş!... Din için, millet için iş görecek alçağa bak; Dini pâmâl edecek, milleti Rus’lastıracak! Bunu Moskof da yapar, simdi rızâ gösterelim; Başka marifetin varsa haber ver görelim! Al okut, “Avrupa tahsili...” desinler, gönder, Servetinden bölerek nâ-mütenâhî para ver; Sonra bir bak ki, meğer karga imiş beslediğin! Hem nasıl karga? Değil öyle senin bellediğin! Sade bir fuhşumuz eksikti, evet, Rus’lardan... Onu ikmal ediverdik mi, bizimdir meydan! Kızımın iffeti batmakta rezilin gözüne... Acırım tükrüğe billâhi, tükürsem yüzüne. Demiş olsaydı eğer: “Kızlara mektep lâzım...” Şu kadar vermelisin kahrolayım kaçmazdım, Elverir sardığımız bunları halkın başına... Ben mezarımda huzur istiyorum, anladın a! Biraz insafa gelin, öyle ya artık ne demek?”(Safahat,138) Âkif’in bu şiirindeki mısralarında ifade ettiğine göre, Osmanlı kadınlarının aşağı seviyede olduğunu söyleyen bazı aydın geçinenler, kadının durumunun düzeltilmesi için sosyete bilmesi gerektiğini söylemektedirler, tabi o bu duruma şiddetle karşı çıkar. Âkif, 38 milli ve manevi değerlerin korunarak kızların ve kadınların eğitilmesi gerektiğini anlatır. Âkif, kadın meselesi içerisinde ele aldığı başka bir husus da “boşanma ve çok eşle evlilik” meselesidir ki o bunu “Köse İmam” şiirinde şöyle ifade eder: “İki evlense ne varmış! Bu yenir herze midir? Vakıa bazen olur, dörde kadar evlenilir... Bu kimin harcı, a sersem, hele bir kere düşün! Tek kadın çok sana emsal olan erkekler için. Hani servet? Hani sıhhat? Ne ararsan mefkûd; Tamtakır bir kese var ortada, bir sıska vücûd!”(Safahat,104) Âkif yukarıdaki mısralarında da karşı çıktığı çok eşle evliliktir. Bu durumu kötü bir durum olarak görmektedir. Onun kabul ettiği tek eşle evliliktir. Âkif, toplum içerisinde böyle sorunların çıkmasını dinin yanlış anlaşılması ve yorumlanmasına bağlar. Zaten Âkif’in şiirindeki erkek tek kadınla geçinemediği gibi çok eşle nasıl geçineceğini tartışma konusu olarak açmıştır. Âkif, “Berlin Hatıraları” şiirinde Berlin gezileri sırasında Türk kadınını şu mısralarla anlatmaktadır. “Ne hisli validelerdir bizim kadınlarımız. Yazık ki anlatacak yok da yanlış anladınız. Yazık ki onları tasvir eder birer umacı, Beş on romancı, sıkılmaz beş onda maksatcı Nedir bu anlaşmazlık? Gelin de anlaşınız; Lisan-ı müşterek olmaz mı kendi gözyaşınız.” Âkif, Türk kadınının çok duygulu anneler olduğunu, fakat beş on sıkılmaz romancı onları yanlış tanıttığını açıklamaktadır. Âkif yukarıdaki mısralarda Türk kadınının analık rolüne değinmiş, Türk kadınının çok hissiyata sahip varlıklar olarak göstermektedir. Sonuç olarak Âkif, toplumda kadının her zaman korunması gereken bir varlık olarak göstermekte ve kadınlara her zaman fıtratları ölçüsünde merhametli davranılması 39 gerektiğini şiirleri ile ifade eder. Âkif , “Köse İmam, Meyhane, Mahalle Kahvesi” gibi şiirlerinde kadının fıtrat olarak neslin devamı ve teminine, ev işlerinin yapılmasında (kocanın yardımı gerektiğini söyleyerek) ve çocuk terbiyesine uygun olarak yaratıldığını ifade etmiş, bunların aile hayatının muhafazası açısından taşıdığı önemi vurgulamıştır. 1.4.Aile ve Çocuk Ailede karı ve kocadan sonra gelen en önemli birey çocuktur. Çocuk ailenin bir meyvesi, gözbebeğidir. Eski Türk toplumunda çocuğa bakacak olursak Ali Güler şu bilgileri verir: “Eski Türk ailesinde anne ve babanın yanında çocuklar önemli bir yere sahiptir. Eskiden “oğul”, evlat anlamına geliyordu. Türkler kardeşe “karındaş” diyorlar; kardeşi de içine alan akraba anlamında ise “kadaşı” kullanıyorlardı. Babaları bir olan kardeşlere “kangdaş kadaş”, anaları aynı olan kardeşlere de“igdiş” kardeş deniyordu. Üvey oğul, “ögey oğul” veya baldır oğul; üvey kız “öğey kız” veya “baldır kız” diye anılıyordu. Kız çocuğu anlamında “kız” sözü, en eski belgelerde ve bütün Türk lehçelerinde görülmektedir. Eski Türk yazıtlarında “kız”, “kız kudız”(kız kızan) “kızakım oglım” (evlâtlık kızım); eski Uygur Türkçesinde “gız” (kız, genç), “kızkız” (genç hanım, kız evlât); Divanü Lügati’tTürk’te “kız” (kız, kız çocuk), “kız kırkın” (cariye); Kıpçakça’da “kız”. Kazan Türkçesinde “kız”;Kırgız Türkçesinde “kız bala” (kız çocuk), Çuvaşçada “hız” Yakutçada “balıs” (yaşça küçük kadın veya kız) olarak görülen “kız” adının yanında, ayrıca, “küçük kız kardeş”i belirtmek için “singil” (Uygurca), “sinil” (Bügdüz, Mişer ve Kazan) ve “sinğdi” (Kırgızca) kelimeleri bulunmaktadır. Türkler “büyük kız kardeş” (abla) için de, “eke, apa, eçe, eke, eze, piçe, eye, ava, egeçi, epe, eceke, ece, ebe, eges, eciy, akka, ve appa” gibi sözleri kullanmışlardır. Türkler, kız ile erkek çocuklar arasında bir ayrılık görmüyorlardı. Kız çocuklara sahip olmak onlarda, mesela İslamlık öncesi Arap toplumunda olduğu gibi bir zillet değildi. Hun ve Göktürk çağından beri gelen bu durum bütün belgelerde açık olarak görülmektedir. Nitekim Türk destanları ve gerçek hayatında kadının gerçek aile içinde, gerek sosyal ve siyasi hayatta şerefli ve üstün bir mevkide bulunması da bu anlayışa dayanmaktadır. Türk ve İslam telakkisine göre aile kurumunun ana amacı insan neslinin devamıdır. Dolayısıyla çocuk yapma ve yetiştirmek ailenin en temel görevidir. Osmanlıların kuruluş dönemi devirlerinde de cemiyette bu telakkinin, bütün ağırlığıyla devam etini görmekteyiz. Aile içinde plânların ve esapların çoğu çocuğa göre yapılmaktadır. Türk büyüklerinden Mevlânâ’nın torunu Ârif Çelebi evlenip iki çocuk sahip olmasını “kendisine hediye edilen iki demet gülün uğruna hamlederdi’’. Doğum o devir Türk toplumunda sevinç gösterilerine sebep oluyordu. Doğum münasebetiyle saçılar saçılıyor, çocuğa takılar takılıyor, baba ziyafetler veriyordu”(Güler,1993:78,79). Yukarıdaki mısralarda da belirtildiği gibi eski Türk toplumunda çocuğa ayrı bir önem 40 verilmiştir. Yeni çocukları olan aileler bu durumu törenlerle kutlamışlardır. Ziya Gökalp’in çocuğa bakışı: “Türk cemiyeti için önemli olan bütün meseleleri içine alan bir sistemin kurucusu olan Gökalp bu sistemde en küçük birim ve geleceğin unsuru olan çocuğa da büyük yer vermiştir. Çocuk, sosyal kurumların en önemli ve en ufak birimi olan ailenin temelidir. Gökalp aile ve çocuk üzerinde çok durmuş, çocuğu, hem aile birimini kuvvetlendiren varlık hem de cemiyetin geleceğinin gücü olarak görmüş ve çocuğun bir şahsiyet olarak yetiştirilmesini hedef edinmiştir. Çocuğa verilecek terbiye mutlaka millî olmalıdır. Bu yüzden Gökalp, devrinin önemli terbiyecilerinden (eğitimcilerinden) İsmail Hakkı’nın görüşlerine de katılmaz. Gökalp çocukların ilkel toplumlarda kitapsız eğitimle millî terbiye aldıklarını, medenî milletlerde eğitimin okullarda verildiğini ve bunu beynelmilel bir eğitim olduğunu belirtir. Modern milletler de millî harsı aramak zorundadırlar. “Çocuk dünyaya geldiği zaman beraberinde ne dinî, ne ahlakî, ne hukukî, ne bediî, ne lisanî, ne iktisadî, ne de mantıkî bir vicdan getirmez. Bu vicdanları ona kendi milleti, milletinin harsı verir” diyen Gökalp millî harsın, çocuğa, aile ve dolayısıyla millete kazandırılması hususunu işler. Her milletin hususi harsı ancak kendisi için terbiye gayesi olabilir. Türk çocuğu Türk milletinin içinde yaşayacaksa, Türk milletinin harsına göre terbiye edilmelidir. Türk milleti yirminci asrın içinde yaşıyorsa, harsı da yirminci asra mensup bir hars demektir. O halde, Türk çocuğu bu harsa göre terbiye görürse muasır bir terbiye görmüş olur. Mevcut terbiyemizin fena neticeler vermesi terbiyemizin mevzuu millî hars olmasından değil, bilakis beynelmilel medeniyetler bulunmasındandır. Terbiyede yapılacak doğru bir inkılâp, harsı bırakıp medeniyete doğru gitmek değil, medeniyeti bırakıp harsa doğru gitmek suretinde tecelli edebilir”. Gökalp, daha ayrılığın ilk günlerinde kızlarına yazdığı bir mektupta kendi durumlarını milletin içinde bulunduğu durumla birleştirerek çocukları için bir hedef çizer: “İnsan yaşamasını bilirse, hayat zor bir şey değildir. Yaşamak için, evvela insanın bir mefkûresi olmalı. Mefkûre tükenmez vecdlerin, ümitlerin membaıdır. Mefkûreler, millî felâketler zamanında doğar. Bugün Türklerin en ziyade mefkûreli olacakları bir zamandır. Sizin için başka mefkûre daha vardır ki kadınların ilim, ahlâk ve hukukça yükselmesine çalışmaktadır. İşte bu gibi mefkûreler hem insanın ruhunu yükseltir, hem de o ruha büyük vecdler ve saadetler bahşeder. Mesut olmak, vecdli bir hayat yaşamak demektir. Vecdin kaynağı ise mefkûredir. O halde mefkûreli bir adama, nasıl vakit geçiriyorsun diye sormamalı! Mefkûreli, nerede olsa vaktini vecd içinde geçirir. Haricî ahvalin hiç birisi, onu millî ümitten mahrum edemez. Bu mektubunu da size mefkûreli olmayı tavsiye ederek kesiyorum. Mefkûreli ve ahlâklı olunuz, sevgili kızlarım”. Bu mektubunda Gökalp, tahsil ve kadın meselesi ile ideal telkin etmektedir. Ferdin saadeti millete bağlıdır. “Ferdin ve ailenin bahtiyarlığı milletin bahtiyar olmasıyla kaimdir”. Felâketler ise ruhları güçlendirir: “Felâketler, insanların seciyelerine kuvvet verir. Daima rahat yaşayan çocuklar şımarık. Kibirli ve tembel olurlar”. Böylece içinde yaşanan kötü günlerden fayda çıkacağına inanan Gökalp bütünüyle felâkete maruz olan milletin en küçük birimi aile ve onu oluşturan aile fertlerine iman, iyimserlik aşılar. Felâket zayıfları ezecek, güçlü ve imanlıları ise yüceltecektir”(Enginün,1991:427,428). 41 Gökalp’in çocuğa bakışı milli kültür çerçevesindedir. Türk çocuğunun milli kültür çerçevesinde terbiye edilmesi gerektiğini savunmaktadır. Ziya Gökalp için çocuk meseleleri terbiye ve eğitim meselesidir. Gökalp, İngilizler tarafından 28 Ocak 1919 Malta adasına sürülmüş, oradan ailesine mektuplar yazarak aile, kadın ve çocuk sorunlarını ele almıştır. Ziya Gökalp, “Kadın ve çocuk erkeğe, Allah’ın emanetidir.” diyerek bu konulara dini bir bakış açısını da yansıtır. Gökalp yine Malta adasında ailesine yazdığı bir mektupta aile kurumu hakkında şu bilgileri verir: “Ailede herkesin görevi vardır. Çocuklar aile tarikatının müritleridir, anne de şeyhleridir.” Diyerek aile de iş bölümü hakkında bilgi vermektedir. II. Meşrutiyet döneminin başlıca mütefekkirleri Gökalp ve Âkif’dir. Âkif de Gökalp de olduğu gibi çocuk meselesine eğitim ve terbiye açısından bakar. Âkif şiirlerinde toplumun çocuğa karşı duyarsız kalışını eleştirir. Âkif, toplum hayatında çocukların ayrı bir yerinin olduğunu ve her zaman korunması gerektiğini belirtir. Birçok şiirinde çocukların aile kurumunun meyvesi olduğunu söyler. Âkif, şiirlerinde çocukların her zaman ilgiye, sevgiye ve eğitime muhtaç olduğunu ısrarla belirtir. “Üç sınıf halka içim parçalanır, hem ne kadar! İhtiyarlar, karılar, bir de küçükler; bunlar Merhamet görmeli, yüz görmeli insanlardan; Yoksa insanlığı bilmem nasıl anlar insan Bu cehalet yürümez; asra bakın: Asr-ı ulûm Başlasın terbiyeniz, ailelerden oğlum.” Âkif, ailede çocukların eğitimi konusuna dikkat çeker. Her şeyden önce eğitimin ailede başlaması gerektiğini söyler. Âkif’in babası Tahir Efendi, kendi çocuğunu eğitirken şöyle bir anlayış içerisindedir: “Mehmet Tahir Efendi merhûm asabî bir zâttı. Çocuğunu behemehâl yetiştirmeye azmetmişti. Onun için daha ilk tahsil hayatında oğluna karşı olan vaziyeti değişti, ciddileşti, sertleşti. Çünkü Tahir efendi’nin terbiye sisteminde müsamahanın, serbest ve programsız hareketin yeri ve manası yoktu. Fıtraten zekî, cevvâl ve müteharrik olan Mehmed Âkif çocukluğunu böyle sıkı terbiye altında geçirdi. Zavallı arasıra dayakta 42 yerdi” (Cündioğlu,2007;18). Ayrıca, Tahir Efendi’nin oğlunun eğitimi konusunda Kuntay’ın verdiği şu bilgiler de dikkatte değerdir: “Tahir Efendi’nin terbiye usûlünde dayağın yeri yoktu. Çocuklarını bir kere bile dövmedi. Yalnız oğlan çocuğa karşı biraz sert davranırdı. Çünkü bu çocuk biraz haşarı idi. Her sabah mektebe giderken kapıda oğluna sıkı sıkı tembih ederdi:“Dersine çalışmazsan bu kapıdan giremezsin!” Besbelli Âkif dersine çok çalışıyordu ki her akşam bu kapıdan içeri girebiliyordu. Fakat kapıdan girince de tek ağacı olan bahçeyi allak bullak ediyordu” (Cündioğlu,2007;18). Âkif’in eğitimi konusunda ailesinin bu hassas tutumu onun ileride iyi yetişmesini ve başarılı olması sağlamıştır. Âkif’in çocuğa bakışı hakkında Hayri Bolay, bir söyleşisinde şu değerlendirmeyi yapar: “Âkif, bir beytinde en çok alakaya muhtaç olan çocuklar, kadınlar, yaşlılardır. Bunlara her zaman alaka göstermek lazımdır, alaka gösterilmezse bu cemiyet ayakta duramaz, diyor. Mehmet Âkif, muhtelif şiirlerinde çocuklarla ilgili çok değişik konulardan bahsetmiştir. Mesela “Küfe” şiirinde, bir hamal çocuğun ailesini geçindirmek için çalışmak mecburiyetinde olması, sırtındaki küfeyi taşıyamaması gibi örnekler... Hasta şiirinde de öyle örnekler var. Safahat'ın ilk kitabındaki ilk şiirinde Fatih Cami’ini anlatır. Babası ve kız kardeşiyle camiye gidiyorlar, yatsı namazına. Babası, “Orada gürültü yapacaksanız gelmeyin,” diyor. Ben yedi-sekiz, kardeşim altı yaşındaydık. Altı yaşında bir çocukla sekiz yaşında bir çocuk camiye giderse namaz kılarlar öyle değil mi? Ama burada öyle denmiyor. “Kuzu kuzu oturacaksınız.” deniliyor. Onlar (cemaat), namaza durunca biz kardeşimle hasırların üzerinde öyle azade (özgürce) koşardık, oynardık ki kimse de bize bir şey diyemezdi. Âkif'in burada ailelere verdiği mesaj var. Çocukları birtakım şeylerde serbest bırakın, çok fazla sıkıştırmayın, kendi hallerine bırakın, manevi konulara içlerinde sevgi, alaka uyandırın diyor. “Dirvas” diye bir şiiri var. Dirvas, Emevi hükümdarı II. Hişam zamanında ortaya çıkmış, 11 yaşında bir çocuk. O dönemde, o havaliye üç sene yağmur yağmayınca ekinler kurumuş. İnsanlar kırılmış açlıktan, susuzluktan vs. Kalanlar, kurtulanlar “Biz gidelim, derdimizi hükümdara anlatalım, fakat bizi kim ifade edecek, kim hükümdara derdimizi anlatacak?” demişler. Sonra 11 yaşındaki Dirvas'ı başkan seçip hükümdara göndermeye karar vermişler. Hükümdarın huzuruna çıkan Dirvas'ın söylediği öyle şeyler var ki buna hükümdar da şaşırmış. Hükümdar baştan bu çocuğu küçük görmüş. “Bu çocuğu karşıma niye çıkardınız?” demiş. Dirvas da hükümdara; “Dirvası çocuk mu zannedersin?” “Bir dinle de sonra gör çocuk mu?” diye bütün olanı biteni, gerçeği anlatmış. Hükümdar hem çok memnun olmuş, hem de bu çocuğun bütün istedikleri hemen yerine getirilsin, demiş. Bu şiirde Âkif, bu çocuğu bir kahraman olarak alıyor. Bütün o civarın insanlarına örnek olarak gösteriyor. Mesajı nedir? Bu çocuktur, aklı ermez, bunu konuşturmayın dedirtmemektir tabii…” ( Bolay,2006;128). 43 Âkif,’in şiirlerinde anlattığı çocuklar hasta, veremli, geçim kaygısında ve sarhoş babadan dolayı okuldan atılan çocuklardır. Onun bu çocukları seçmesinin nedeni toplumun bu konularda duyarsız olması ve çocukları yalnızlığa itmesidir.“ Hasta” şiirinde yine problemli bir çocuğu anlatır. Şiirde, amansız bir hastalığa yakalanan veremli bir çocuğun ailesini geçindirmek zorunda kalışı ve bu durumundan dolayı çocuğun toplum tarafından nasıl yalnızlığa itilişi anlatılmaktadır. Şiirdeki olay Halkalı Ziraat Mektebinde geçmektedir. Çocuk veremlidir ve sonunun ne olacağını bilir. Fakat çocuk hastalığı diğer öğrencilere bulaştıracak diye okul müdürü tarafından tamamen başıboşluğa itilir. “Öyle bir levha-i rikkat ki unutmam ebedî Rengi uçmuş yüzünün, gözleri çökmüş içeri Elmacıkları iki baştan çıkıvermiş ileri. O şakaklar göçerek cebheyi yandan sıkmış; Fırlamış alnı, damarlar da beraber çıkmış! Bet beniz kül olmuş uçarak nur-i şebâb O yanaklar iki solgun güle dönmüş, bîtab O dudaklar morarıp kavlamış derisi; Uzamış saç gibi kirpiklerinin her birisi Kafa bir yük kesilip boynuna, çökmüş bağrı; İki değnek gibi yükselmiş omuzlar yukarı.”(Safahat,9) Âkif, ölüme doğru giden çocuğun hastalığını doktor misali anlatmaktadır. “Hastanın çehresi meydanda ya! İnsanda meğer Olmasın his denilen şey… O değil lakin biz Bunu tebdil-i hava der de nasıl göndeririz? Şurda üç beş günü var… Gönderelim yolda ölür… Git demek hem düşünürsek ne büyük züldür! Hadi göndermeyelim… Var mı fakat imkânı? Kime dert anlatırız? Bulsana dert anlayanı!”(Safahat,9) Bu şiirde asıl önemli olan çocuğun bu durumu bilindiği halde yetkililer tarafından ölüme terk edilmesidir. Toplumun bu konuya duyarsız kalışını şair “Kime dert 44 anlatırız?” şeklinde dile getirir. “Merhamet bilmeyen insanlara bak, yâ Rabbi Koğuyorlar beni bir sâil-i âvâre gibi!” Âkif, isyanını bu mısralarla anlatır. Bu isyana neden olan toplumun ilgisizliğidir. Âkif, “Küfe”, “ Hasta”,“ Koca Karı ile Ömer” gibi şiirlerinde toplumun çocuklara karşı olan ilgisizliğini, sorumsuzluğunu anlatır. Çocukların korunmaya muhtaç olduğunu göstermeye çalışmaktadır. “Ya şu oğlan, şu tostopaç afacan Ki fezalar gelir süruruna dar; Taşıyor sanki sığmıyor kabına... Kendisinden büyük de bayrağı ar! Geçti mazi denen o devr-i melal,”(Safahat,208) “Hürriyet” şiirinden alınan bu mısralarda çocukların nasıl yaşaması gerektiğini anlatıyor.“ Taşıyor sanki sığmıyor kabına...” mısralarıyla çocukların hür, aktif olduğunu belirterek çocuk yetiştirme konusunda toplumu bilgilendirmektedir. “Bayramda güler çehre-i masum-i sabavet. Ümmîd çocuk sûret-i safında iyandır.” Bayramlarda çocuklarının yüzlerinin güldüğünü, umudun çocukların yüzlerine yansıdığını, çocuğu gelecek olarak göstermektedir. “Bebek yahud Hakkı Karar” şiirinde tamamen çocuklara ait bir konuyu çocukların seviye ve dünyasına göre ele almaktadır. Âkif aslında burada yaptığı çocuk edebiyatı örneklerini vermek istemesidir. Çocukların isteklerinin kırılmadığını şöyle analatır: “Bizim Cemile Feride’yle bir sabah gelerek, Unutma beybaba, akşam birer hotuzlu bebek, Getir, kuzum dediler. Bende kızların keyfi Kırılmasın Diye reddetmedim şu teklifi.”(Safahat,133) 45 Âkif, çocuğun eğitim ve öğretiminde anne ve babanın ortak bir tutumda anlaşmaları gerektiğini anlatmakta, eğitim konusunda ana ve babanın farklı tutumlara sahip olması neticesinde çocukların arada kalacağını şöyle ifade eder: “Amali tezad üzerine giderken ebeveynin Hep böyle harap olmada etfal ara yerde.”(Safahat,135) Sonuç olarak Âkif’in aileyi çocuk için bir eğitim ocağı olarak görmekte, çocukların geleceğe hazırlanması gerektiğini ve çocuklara mukaddesatı öğretmenin gerektiğini anlatır. “Evet, ulûmun asrın şebaba öğretelim; Mukaddesata, fakat çokça ihtiram edelim.”(Safahat,247) 1.5.Aile ve Baba: Ailede baba çok önemli bir yere sahiptir. Ailede babanın temel görevi aile dışında çalışarak para kazanmaktır. Babanın diğer bir görevi ise koruyucu olmasıdır. Dış etkilere karşı aileyi korur. Babanın ailedeki yeri aile reisliğidir. Eski Türklerde baba kavramına ve bu kavramın anlamlarına bakacak olursak şunları söyleyebiliriz: “Türkler eskiden babaya “kang” derlerdi. Göktürk Kitabeleri’nde Kültigin babası İlteriş Kağan’ın devleti kuruşunu anlatırken, “kangım kagan yiti yegirmi erin taşıkmış taşra” (babam kağan on yedi adamla baş kaldırmış) diyor. Aynı babanın oğullarına “kanğdaş”, üvey kardeşler için ise, “kanğsık” deniyordu. Türkçe’de baba anlamına gelen “kang” sözü, akrabalık ifade eden “ka” sesi ile başlamaktadır. Bu sesle başlayan çok sayıda akarabalık ismi, eskiden olduğu gibi, bugün de yaygın olarak kullanılmaktadır (kardeş, kayın vb.) XI. yüzyıldan sonra Türkler, babaya “ata” demeye başladılar. Eski Türkler de bugün bizim ana-baba söyleyişimiz gibi, anayı öne alarak “ög ve kang” diyorlardı. Anadolu’da babaya, “ ece, izi, ede, eye” de denilmektedir. Bu Anadolu sözleri de en eski Türklerdeki “eşi, içi, ige” gibi deyişlerden başka birşey değildir. Bunlar daha çok “evin büyüğü ve sahibi” için söylenirdi. Evin büyüğü için bazı Türkler ise, “ot ağası”, yani “ateş ve ocağın ağası, sahibi” demişlerdir. “Ataç”, en eski Türklerde, hem “babacığım” hem de “babasına çeken oğlan” demekti. 46 Çünkü Türkler, babadan oğula doğuştan, çok şeyler geçtiğine inanıyorlardı. Nitekim, “ata oğlu ataç doğar” (babanın oğlu babasına benzeyerek doğar) atasözü, bu inanışın bir ifadesiydi. Yine, “ata orunu, oğulka kalır”, (babanın yeri ve şerefi de oğluna kalır) deniyordu”(Güler,1993:73). İslâmiyet açısında erkeğin görevi kadınların koruyucusu ve aile reisliğidir. Bu durum çeşitli ayetlerde şöyle geçer. Kur′an’da “Allah’ın insanlardan bir kısmını diğerlerine üstün kılması sebebiyle ve mallarından harcama yaptıkları için erkekler kadınların yöneticisi ve koruyucusudur...” ayeti geçmektedir.(en- Nisâ 4/34) Kur′an’da da olduğu gibi erkeğe ailede reislik, yöneticilik, koruyuculuk görevleri verilmiştir. Âkif, aile reisi olarak “Mahalle Kahvesi” şiirinde babayı şöyle anlatır: “Hayât-ı âile isminde bir ma’îşet var; Sa’âdet ancak odur… Dense hangimiz anlar? Hayât-ı âile dünyada en safâlı hayat, Fakat o âlemi bizler tanır mıyız hiç? Heyhat! Sabahleyin dolaşıp bir kazanca hizmetle; Evinde akşam otursan kemâl-i hizmetle; Karın, çocukların, annen baban kimin varsa, Dolaşsalar, seni kat kat bu hâleler sarsa; Saray-ı cenneti yurdunda görsen olmaz mı? İçinde his taşıyan kalb için bu zevk az mı? Karın nedîme-i ruhun; çocukların ruhun; Anan, baban birer âgûş-i ilticâ-yı masûn” (Safahat,103) Şiirde aile reisi aile içerisinde mutlu olmalıdır. Erkeği, evin geçimi için çalışması gerektiğini anlatan Âkif, ailede iş bölümü yapmıştır. Bu iş bölümü neticesinde baba sabahleyin erken kalkarak işine gidecek para kazanacak, eve dönüşünde ailesi ile mesut bir şekilde oturacaktır. Kadın da aile reisinin hayat arkadaşı, can yoldaşı olacaktır. Çocuklar ise babanın ruhudur. Âkif bu şiirde bir aile tipi çiziyor bu aile tipi “çekirdek aile”dir. Toplumda var olan aile türleri hakkında Erol Cansel şu açıklamaları yapar: “Aile türleri çeşitlidir. Bir tek tip aile yoktur. Gelmiş geçmiş ve bu gün yaşamakta olan 47 toplumların yapılarına göre türlü aile şekilleri oluşmuştur. Örneğin ana-erkil (maderşahî) aile kadının ve onun soyunun egemenliği üzerine kurulur. Kadının kız kardeşleri, erkek kardeşleri, dayıları, teyze ve yeğenleri aileye dâhil sayılır. Koca ise kendi ailesi ile yaşamaya devam eder; zaman zaman eşinin ailesini ziyaret eder. Baba erkil aile erkeğin ve onun soyunun egemenliğine dayanır. Erkeğin ailesindeki en yaşlı kişi, topluluğun dinî, siyasî ve iktisadî reisi sayılır. Bu tür aileler büyük ailedir. Toplumların toprak mülkiyetine dayandığı çağlarda toprağın bölünüp parçalanmaması, aile fertleri tarafından işletilmesi zarureti, büyük aileyi uzun asırlar yaşatmıştır. Bir kimsenin toplumda itibar görmesi için böyle büyük bir aileye mensup olması gerekirdi. Feodal devrin ailesi askerî, idarî, iktisadî ve hukukî gücü olan, asalet derecelerine göre itibarlı insan topluluğu idi. 1789 tarihli Fransız İhtilâlı feodal düzeni yıktı. Bunun sonucu olarak toprağa bağlı büyük aile parçalandı. Asiller giyotine götürülürken Fransız toplumunun zihninde aile fikri sarsıldı. O zamanın ünlü deyimi ile yalnız kişi ve Devlet vardı (il n'y a que l'individu et l'Etat). 18. asırdan itibaren başlayan, ailede bölünme ve parçalanma olayında büyük ihtilâlın etkisi derin olmuştur. İhtilâl burjuvaziyi kurdu. Küçük aile biçimi doğdu. Batıda endüstri çağı başladığı zaman aile, ana-baba ve çocuktan ibaret bir topluluktu. Endüstri büyük kitleleri işçi olarak çekip alıyor ve ailedeki her ferdi çalıştırmak suretiyle hayat hakkı tanıyordu. Bu nedenle bir kişinin çalışmasını paylaşarak yaşayan kalabalık aile türü kaybolmaya yüz tuttu. Bu gün Batının ailesi ana-baba ve çocuklardan oluşmuş Küçük, çekirdek ailedir. Bu örneği Sosyalist ülkelerde de görmek mümkündür. Bu rejimlerin ailesi de karı koca ve çocuklardan oluşan küçük aile tipidir. Ancak, bu iki küçük ailenin toplumdaki fonksiyonları Arasındaki farka değinmek yerinde olacaktır: Batı Demokrasilerinde aile serbest ekonomik faaliyetlerde bulunabilir; oysaki sosyalist ülkelerdeki aile toplumun tüm ekonomik ihtiyaçlarını Üretmek üzere, Devlet tarafından seferber edilmiştir. Toplumumuzun aile yapısı karmaşıktır: büyük toprak mülkiyetinin bulunduğu Doğu bölgesinde toprağa bağlı büyük ailelere rastlanmaktadır. Ancak, prototip Türk ailesi bu değildir. Ziraat Fakültesi Ev Ekonomisi Kürsüsü tarafından Orta Anadolu köylerindeki aile strüktürü üzerinde yapılan araştırmalardan anlaşıldığı gibi, nüfusun büyük kısmını teşkil eden köylü ailesi 3-7 kişilik küçük ailelerdir. Bunlar ya kendilerine yetecek kadar toprağı işlemek veya başkasının arazisinde ziraat işçisi, ortakçı, yancı olarak çalışmak üzere örgütlenmişlerdir. Ülkemizde sanayileşme hareketleri başladıktan sonra gelişen işçi sınıfında ve yine bürokrat sınıflarda da bu günün ailesi, genel olarak karı koca ve çocuklardan oluşmuş küçük ailedir”(Cansel, 1962:453). Âkif, “Fatih Cami” şiirinde kendi babasını şöyle anlatır: “Sekiz yaşında kadardım. Babam gelir. Bu gece Sizinle camie gitsek çocuklar erkence. Giderseniz gelin amma namazda uslu durun; Deyip alırdı beraber benimle kardeşimi. Namaza durdu mu, haliyle koyuverir peşimi, Dalar giderdi. Ben artık kalınca âzâde, Ne âşıkane koşardım hasırlar üstünde! Hayal otuz sene evvelki hali pîşimden Geçerdi, başladım artık yanımda görmeye ben: 48 Beyaz sarıklı, temiz, yaşça elli beş ancak; Vücûdu zinde, fakat saç, sakal ziyadece ak; Mehîb yüzlü bir âdem: Kılır edeple namaz; Yanında küçücek kızcağızla pek yaramaz Yeşil sarıklı bir oğlan ki, başta püskül yok. İmamesinde fesin bağlı sade bir boncuk! Sarık hemen bozulur. Şöyle bir dolanır; Biraz geçer, yine râyet misali dalgalanır! Koşar koşar duramaz; âkıbet denir âmîn Namaz biter. O zaman kalkarak o pir-i güzîn Alır çocukları, oğlan fener çeker önde. Gelir düşer eve yorgun, dalar pek âsûde Derin bir uykuya…” (Safahat,8) “Fatih Cami” şiirinde çizdiği baba tipi, ailesine karşı sorumluluk anlayışı içerisinde olan bir baba tipidir. Bu baba tipi sevecen ve sıcakkanlılıkla çocuklarının üzerinde olumlu bir hava yaratarak onların dinini sevmesine yardım etmektedir. Kuntay, Âkif’in babası hakkında şunları söyler: “Hoca Tahir Efendi erkenden kalkar, çocuklarını (Akif ve kızkardeşi Nuriye) kendi eliyle yıkar, kızının saçlarını tarar, pişirdiği salepleri içirerek onları mekteplerine gönderirdi... Çocuklarını bir kere bile dövmemişti” (Kuntay,1997:12). Ailesine karşı sorumluluklarını yerine getiren baba ileride de çocuklarının da bu anlayışa sahip olacağını bilir. Âkif, kendi babasında olduğu gibi ailede babanın diğer bireylere özellikle çocuklara yumuşak, hoş görüyle davranılması gerektiğini belirtir. Ailede anne ve babanın çocuk üzerinde önemli etkileri vardır. Bu etkileri Haluk Yavuzer şöyle açıklar: “Çocuğun gelişiminde ailenin önemini şu şekilde vurgular; Aile, grup içinde dengeli bir birey olabilmesi için çocuğa güven duygusu aşılar. Onun sosyal kabul görmesi için gerekli ortamı hazırlar. Sosyalleşmeyi öğrenebilmesi için kabul edilmiş uygun davranış biçimlerini içeren bir model oluşturur. Sosyal açıdan kabul edilmiş davranış biçimlerinin gelişimi için rehberlik eder. Çocuğun yaşam ortamına uyum sağlarken rastladığı sorunlarına çözüm getirir. Uyum için gerekli olan davranışlarla ilgili sözlü ve toplumsal alışkanlıkların kazanılmasına yardımcı olur. Okul ve sosyal yaşamda başarılı olabilmesi 49 için çocuğun yeteneklerini uyarır ve geliştirir. Çocuğun ilgi ve yeteneklerine uygun arzularının gelişimine yardım eder”(Yavuzer,1996:34). 1.6. Ailede Çalışmanın Önemi: Âkif, toplum hayatında çalışmanın önemine her zaman inanmış ve toplumu çalışma konusunda daima uyarmıştır. Milletinin meyhane köşelerinde boş boş oturmasına her zaman eleştirmiştir. “Ezilmek, inlemek, yatmak sürünmek var ki, âdettir; Ölüm dünyâda mahkûmîne en son bir sa'âdettir: Desen bir kere "İnsânım!" kanan kim? Hem niçin kansın? Hayır, hürriyetin, hakkın masûn oldukça insansın. Bu hürriyet, bu hak bizden bugün âheng-i sa'y ister: Nedir üç dört alın? Bir yurdun alnından boşansın ter.” Âkif, “Alınlar Terlemeli” şiirinde tüm yurttaki insanların bir amaç doğrultusunda çalışması gerektiğini milletin kurtulması için bütün alınlardan ter boşalması gerektiğini anlatır. Âkif, çalışmanın önemini bilen bir şair olarak “Durmayalım” adlı şiirinde de tembellikten insanın ne beklediğine şaşmakta ve insanın çalışarak bir yerlere varabileceğini şöyle ifade etmektedir: “Varmak istersen diyor Sa'di eğer maksada, Tuttuğun yollar hiç bitmeyecek gibi olsa da; Yola devam et, durmayıp git, yolda kalmaktan sakın! Azim sahibi insan için neymiş uzak, neymiş yakın? Hangi güçlüktür ki gayrete gelince kolaylaşmasın? Hangi korkunç şey var ki insandan korkmasın.” Âkif, “ Fatih Camii’nde 7 Şubat 1913’te yaptığı şu konuşma çalışmanın niçin ve nasıl önemli olduğunu göstermektedir: “ İnsan için ne bu dünyada, ne öteki dünyada kendi çalışmalarının veriminden, kendi kazancından başka şey yok. İnsan ne ekerse onu biçiyor. Ekmeden biçmek olmuyor. İşte bu fıtratın bir kanunu, Allah’ın bir kanunu, hem de Kur’an ile tebliğ edilmiş bir kanunudur”(Kabaklı,2003:173). Âkif, çalışmanın önemini dinin gereği olarak saymakta ve çalışmanın olmadığı yerde yokluğun olacağını söylemektedir. 50 Âkif, çalışmayı ailenin, toplumun devamını sağlaya bilmesi için dinin bir gereği olarak algılamaktadır. Dinimizin çalışma dini olduğunu, Yüce Allah’ın boş gezenleri sevmediğini şu mısralarla belirtmektedir: “Çalış. Dedikçe şeriat çalışmadın durdun Onun hesabına birçok hurafe uydurdun.” Âkif, her insanın geçimini sağlayacak kadar çalışması gerektiğini “Seyfi Baba” şiirinde anlatır. Geçimini sağlayamayan kişinin dostlarının yüz karası olacağını, düşmanlarının da maskarası olacağını anlatır. “Oturup kör gibi namerde el açmak iyi mi? Kim kazanmazsa bu dünyada ekmek parası Dostunun yüz karası; düşmanının maskarası” Âkif bu mısralarla çalışmanın önemini çok güzel bir şekilde dile getirmiş, insan çalışmazsa içine düşeceği durumu da göstermiştir. Âkif ailede çalışmanın çok önemli olduğunu şiirleri vasıtasıyla her zaman dile getirmiştir. Zaten vatanın ve milletin kurtuluşunun tek yolu çalışmaktır. Sonuç olarak Âkif, aileyi toplumun temeli olarak görmüş ve sağlam temellere oturtulmuş ailelerden oluşan toplumunda güçlü olacağını bilerek aile konusunun hassasiyetini her zaman eserleri vasıtasıyla anlatmıştır. 1.7.Boşanma Boşanma, aileyi oluşturan karı ve kocanın anlaşarak ayrılmasıdır. Âkif, toplumun birlik ve beraberliği istediği için boşanmaya karşıdır. Fakat aile içinde geçimsizlik, şiddet gibi durumlar meydana geldiğinde dinimiz açısından boşanma yapılabilir. Hukuksal bir terim olarak boşanmanın tanımı şöyledir: “Hukuksal bir kavram olarak ele alındığında boşanma, basit anlamda evlilik sözleşmesinin sona ermesidir. Ancak ruhsal açıdan değerlendirildiğinde aile birliğinin bozulması, ailenin bölünmesine yada bütünüyle dağılmasına yol açan ve bütün aile üyelerini hatta yakın çevredeki kişileri dahi sarsabilen karmaşık bir olgudur. Üzerinde durulması gereken en önemli noktalardan en önde geleni boşanmanın kesinlikle anlık bir 51 durum olmadığı belli bir sürecin son noktası olduğudur. Bu nedenle insan ve toplum psikolojisi açısından boşanma olgusu çözümlenmeli, derinlemesine incelenmesi yapılmalıdır”(Yavuzer,1997:45). Boşanma, evlilik bağlarının kopmasıdır. Boşanma sebepleri arasında şunları gösterebiliriz: “Evlilik, her kurum gibi zaman zaman aksayan yönleri olan bir kurum, bu aksaklıklar giderilemediğinde ise sonuç ne yazık ki boşanmayla noktalanıyor. Evlilik Süresince aileye yeni bir birey katıldıysa boşanma daha sancılı oluyor. Evliliğin bitmesine Yol açan sebepler çok çeşitli olabilir, en çok görülen sebepleri aşağıdaki gibi sıralayabiliriz: 1- Ekonomik sorunlar 2- Eşlerin sosyo-kültürel yapı farklılıkları 3- Cinsel sorunlar 4- İletişim bozukluğu 5- Eşlerden birinin ihaneti 6- Aile içi şiddet Yukarıdaki sebepler nedeniyle evlilik sorunları yaşayan bir çiftin anne-baba Olarak da çocuklarıyla sağlıklı ilişkiler kurabilmelerini bekleyemeyiz; anne ya da baba Ayrı ayrı çocuklarıyla sağlıklı ilişkiler kursalar bile, birlikte çocuklarına karşı tutarlı, dengelitutum ve davranışlar sergilemekte güçlük çekeceklerdir. Bir evliliği başa çıkılamayan, çözüm üretilemeyen, süreğen sorunlarla devam ettirmenin çocuk üzerinde yaratacağı olumsuz etkiler göz ardı edilmemelidir”(Nevzat,2004). İslâm dini açısından boşanma: “İslâm hukukunda “talâk” kelimesi hem tek taraflı irade beyanıyla yapılan boşamayı, hem tarafların anlaşarak evlilik birliğine son vermelerini hem de mahkeme kararıyla meydana gelen boşanmayı içerir. Esasen meydana geliş şekilleri farklı olmakla birlikte her üç boşanma türü de müşterek hükümlere sahiptir. Bununla birlikte talâk sözcüğü ile genellikle tek taraflı irade beyanıyla yapılan boşamalar kastedilir. Kadının malî bir ödeme yapması veya malî bir hakkından feragat etmesi suretiyle tarafların anlaşarak evlilik birliğine son vermelerine hul‘ veya muhâlea, mahkeme kararıyla meydana gelen boşanmaya da tefrik denir. İslâm dininde ailenin özel bir yeri olmasına ve Müslümanlar gerek Kur’ân-ı Kerîm’de ve gerekse Hz. Peygamber’in hadislerinde evlenmeye, yuva kurmaya özendirilmelerine rağmen İslâm hukukunda kolay boşanma yolu seçilmiş ve eşlerin ve özellikle kocanın çoğu defa mahkemeye başvurmaksızın boşanmalarına imkân tanınmıştır. Hele kilise hukukunda olduğu gibi eşlerin boşanmalarının yasaklanması hiç düşünülmemiştir. İlk bakışta bu çelişki gibi görünürse de böyle değildir. İslâm eşlerin bir ömür boyu beraber yaşamalarını arzu etmiş, ancak bunu boşanmaları yasaklamak veya zorlaştırmak yoluyla gerçekleştirmeyi asla düşünmemiştir. Çünkü boşanmanın zorlaştırılması yolunda getirilen tedbirler insanları evlenmeye karşı isteksiz davranmaya itmekte, zorla bir arada tutuluyormuş düşüncesi eşler arasındaki sevgi ve bağlılığı kısa sürede tüketmektedir. Tam tersine İslâm insanların sürdüremeyeceklerini düşündükleri evlilikten kolayca kurtulma imkânını getirmiştir. Ancak bu kolaylığın gerekli veya zorunlu olmadığı halde uygulamaya yansımasını önlemek için dolaylı bazı dinî ve hukukî tedbirler almaktan da geri durmamıştır. Her şeyden önce sebepsiz boşanmalar dinen hoş 52 görülmemiş fakat haklı bir sebebin varlığı durumunda helâl ve câiz kabul edilmiştir. Hz. Peygamber hadîs-i şeriflerinde, “Allah katında en sevilmeyen helâl boşanmadır” (Ebû Dâvûd, “Talâk”, 3; İbn Mâce, “Talâk”, 1) buyurmuştur. Öte yandan boşanıp tekrar evlenmeler suistimal edilmesin diye boşamaya âzami bir sınır getirilmiş, ayrı ayrı veya beraberce karısını üç defa boşayan kimsenin iki taraf isteseler bile kadın bir üçüncü şahısla hileli olmayan bir evlilik yapmadıkça ve bu evlilik ölüm veya boşama ile sona ermedikçe tekrar bir araya gelmelerine imkân tanınmamıştır. Öte yandan özellikle kocaların boşama haklarını suiistimal ettikleri durumlarda mehirin ödenmesi sonraya bırakılan kısmı (mehr-i müeccel) yüksek tutularak boşanmalara belirli bir sınır getirilmiştir. Dinî bir anlayış ve terbiye içinde şekillenen toplumun da sebepsiz boşanmaları hoş karşılamaması İslâm toplumlarında boşanmaların daima sınırlı olması sonucunu doğurmuş, hukuken var olan boşama kolaylığı hiçbir zaman uygulamaya yansımamıştır. Bugün İslâm toplumlarında karşılaştığımız boşanma oranlarının dünya ortalamasının hayli altında olması bunun bir başka kanıtıdır”(Karaman ve diğ.,1998:224,225). İslâm dini boşanma hakkını kocaya vermektedir. Kocanın üç defa boşa hakkı vardır fakat buna bazı sınırlamalar getirmiştir. Âkif, gereksiz boşanma meselesini bazı şiirlerinde işlemiş ve burada kocayı suçlu bulmuştur. “Köse İmam” şiirinde bu duruma şöyle bakar: “Beyimin şimdiki haysiyet-i mevhûmesine Diyecek yok... Yalnız râhat ararlarsa eğer, Böyle külfetli kuyûd altına hiç girmeseler! Sen imam, saçmalıyorsun... Yetişir artık dur. Beni ısrâr ile davetteki maksad bu mudur? Haremin geldi demin ağlıyarak, sızlıyarak... Gözü çıksın domuzun, patlasın isterse, bırak! Döveceksin, ne boşarsın? Boşadın, dövmek ne? Hem günah, hem de ayıb... Sıktı akşam "edemem, üstüme evlenme!" diye. Ne demek! Dörte kadar evlenir erkek, demeye Kalmadan başladı şirretliğe... Kızmaz mı kafam? Kustuğun herzeyi yutsun diye, hey sersem adam! Dövüyorsun, boşuyorsun elin öksüz kızını... Haklı bir kerre ya! İnsan boşamaz haksızını. Boşamaz? Amma da yaptın! Ya şeriat ne için 53 Bize evlenmeyi tâ dörde kadar emr etsin? İki alsam ne çıkar sâye-i hürriyyette? Boşamışsam canım ister boşarım elbette. İşte meydanda kitap! Hem alırız, hem boşarız! Dara geldin mi, şeriât! Sus ulan iz'ansız! Ne zaman camie girdin? Hani tek bir hayrın? Ağzı meyhâneye rahmet okuturken, hele bak, Bana gelmişte şeriâtçı kesilmiş... Avanak! Hangi bir seyyie yok defter-i â'mâlinde? Seni dünyada gören var mı ayık halinde? Müslümanlık'ta şeriat bunu emretmiş imiş: Hem alır, hem de boşarmış; ne kadar sade bir iş! Karı tatlîki için bak ne diyor Peygamber: "Bir talâk oldu mu dünyâda, semâlar titrer!" İki evlense ne varmış... Bu yenir herze midir? Vâkıâ ba'zen olur, dörde kadar evlenilir... Bu kimin harcı, a sersem, hele bir kerre düşün! Tek kadın çok sana emsâl olan erkekler için. Hani servet? Hani sıhhat? Ne ararsan mefkuud; Tam takır bir kese var ortada, bir sıska vücûd! Sen dua et ki "şeri'at" demiyor evde karın! Yoksa boynunda bugün zorca gezerdin yuların! Karı iş görmiyecek; varsa piçin bakmıyacak; Çamaşır, tahta, yemek nerde? Ateş yakmıyacak. Bunların hepsini yapmak sana âid "şer'an!" Çocuk emzirmeye hattâ olacak bir sütanan! Boşarım, evlenirim bahsini artık kapa da, Hak ne verdiyse yiyip hoş geçinin bir arada Al götür haydi…” (Safahat,103) Bu şiirde anlatılan koca tipi dayakçı koca tipidir. Bu koca kadını alınıp satılan bir makl olarak görmektedir. Yaptığı edepsi işe de kılıf hazırlayarak şeriatın dörde kadar 54 evlenmeyi izin verdiğini söyler. Âkif, burada aile ve boşanma hususunda dinin yanlış anlaşıldığını ve yorumlandığını ifade etmeye çalışır. Burada Âkif, karı-koca ilişkisine vurgu yaparak kadının haysiyetine önem vermeyen kocaları Köse İmam’ın ağzından tenkit eder. İmam'a göre, haysiyet, her şeyden önce mesuliyetini idrak etmek demektir. Evli bir erkek karısını maddî ve manevî bakımdan gözetmeli ve korumalıdır. Erkek, geçinemiyorsa karısını boşayabilir, ama dövemez ve onun onuru ile oynayamaz. Bu şekilde davranırsa bu, güçsüzü ezmek olacağından çok günahtır. “Köse İmam” şiirinin bu mısraları dayakçı kocanın kadını algılayışı açısından çok önemlidir. Koca şeriatın izni var diye bir kadın daha almak ister. Dini yanlış anlayan koca, yaptığı yanlış davranışa kılıf hazırlayarak ve bunu şeriatın bir kuralı olarak göstererek yanılgıya düşer. Köse İmam adama doğru yolu göstermek için Peygamber Efendimizin sözünü söyler: “Karı tatlîki için bak ne diyor Peygamber: "Bir talâk oldu mu dünyâda, semâlar titrer!" İki evlense ne varmış... Bu yenir herze midir?” Köse İmam, edepsiz kocaya gerekli dersi verdikten sonra tekrar kadını evine döndürür. Bu aile geçimsizliğinde dinin yanlış anlaşılması sonucunda kocanın başka bir kadınla evlenmesi anlatılmaktadır. Bu yanlış zihniyetlerden dolayı aile yıpranmakta ve zayıflamaktadır. 55 2.BÖLÜM: TOPLUM Mehmet Âkif yaşadığı devri bütün ayrıntısı ve derinliği ile şiirlerinde anlatmaya çalışmış bir Türk şairidir. Yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde Türk milletinin içinde bulunduğu acıları, sevinçleri, ümitleri ve hayal kırıklıklarını manzum bir tarih, bir roman, bir hikâye, bir destan havası içinde anlatmaya çalışmıştır. Eserlerindeki kişiler de aydın, cahil, yobaz, züppe, şehirli, dinli, dinsiz, sarhoş, gariban, külhanbeyi vs. gibi cemiyetin hemen her kesiminden insanlardır. Çevre olarak da saray, konak, cami, sokak, bayram yeri, mevlit cemiyeti, savaş yeri, mahalleler, köhne evlerin odaları, oteller vs. şeklinde yaşadığı devrin bütün sorunlarını aksettiren yerleri seçmiştir. Memleketin sosyal sorunlarını, şâhit olduğu acı verici olaylar ve Türk insanın durumunu sık sık şiirlerine konu edinerek ele almış, duygu ve düşüncelerini samimi ifâdesiyle dile getirmiş, çözüm için çeşitli teklifler öne sürmüştür. Toplum sorunlarıyla yakından Âkif, toplum sorunlarını “İslâmcılık ” anlayışı içerisinde değerlendirmiş ve çözümleri de bu ideale bağlı kalarak vermiştir. Âkif de toplum sorunlarına geçmeden önce toplum nedir sorusunun cevabını araştırmak gerekir. Başaran, toplumu şu şekilde tanımlamaktadır: “Toplum, sınırları belli bir doğal çevrede ortak amaçlar için bir araya gelmiş, karşılıklı oluşturulan kurallara bağlı, işbirliği ve dayanışma içinde olan insanlardan oluşur” (Başaran,1983: 48). Aslan’a göre toplum: “Ortak amaçlar, duyuş ve düşüncülere sahip olan insanların bir organizasyonudur” (Aslan,2001:19). Her iki tanımda da toplumun ortak amaç ve düşüncelere sahip olan insanların oluşturduğu bir bütün olduğu verilmektedir. Tanımlarda “kültür” unsuru eksik kalmıştır. Her toplumun kendine has bir kültürü vardır. Hilmi Ziya Ülken kültürü: “Milletin içinde bulunduğu medeniyet şartlarına göre yarattığı bütün dil, ilim, sanat, felsefe, örf ve âdetler ve bunların toplamıdır.” diye tanımlar. 56 Âkif şiirlerinde toplum kavramı yerine “cemiyet” kavramını kullanmıştır. Toplum kavramı ile anlatmak istediğini “cemiyet” kavramı ile anlatmıştır. Nurettin Topçu cemiyet kavramını şöyle tanımlar: “Aralarında kurumlar halinde organlaşmış bağıntılarla karşılıklı yardımlaşma münasebetleri bulunan fertlerin bütünüdür. Cemiyet, teşkilatlanmış insan topluluğudur. Ekonomi, hukuk, ahlak, sanat ve din çalışmalarını idare eden bu teşkilata sosyal kurumlar denir. Bazıları cemiyeti vücuda benzetmişlerdir. Ondokuzuncu asrın İngiliz filozoflarından Spencer’e göre cemiyet, uzvi evrimin bir sonucu, canlılar dünyasının bir nevi devamıdır. Cemiyet, tıpkı uzvi yapıyı andırır. İkisinde de bölümler ve bütün, çokluk ve birlik vardır. Genel organlaşma planına bağlı organlar bulunur. İkisinde de emme, özümseme, dolaşım ve beyin cihazları, duyu organları bulunur. Yine ondokuzuncu asrın sosyologlarından Espinas’a göre cemiyet, yaşayan bir şuurdur. Uzviyetteki birlik, cemiyette bölünmeyen şuur oluyor. Uzviyetteki sürekliliğini cemiyetteki gelenekler tutuyor. Kendiliğinden beden doğan beden hareketlerinin karşısında, cemiyette fikir yaratıcılığı meydana geliyor. Onyedinci asrın İngiliz Filozoflarından Hobbes ve onsekizinci asırda Jean-Jacques Rousseau, cemiyetin sözleşme ile kurulduğunu ileri sürerler”(Topçu,2001:113,114). Toplum kavramının tanımı olarak aynı toprak parçası içerisinde yaşayan, ortak bir sosyal hayatı yaşayan, ortak bir kültüre ve geçmişe sahip insanların oluşturduğu bütüne toplum diyebiliriz. Toplumu olşturan bireylere millet denir. Âkif’e göre milleti oluşturan unsurlar din, vatan, tarih, dildir. Âkif toplumu bir arada tutan unsurlara arasında dinin çok önemli bir fonksiyona sahip olduğu düşünmektedir. Bir şiirinde “Birbirinden mütefekkir bu kadar akvamı, Aynı milliyetin altında tutan İslâm’ı, Temelinde yıkacak zelzele, kavmiyettir.” O milleti bir arada tutan başlıca unsur olarak dini gösterir. Kavmiyet fikrinin toplumu tamamen yıkacağını belirtir. İslâm’ın insanları vatana bağladığını bir arada yaşattığı anlatmaktadır. Toplum hayatının insan için gerekli olduğununa inanan Âkif, insanın tek başına yaşamasının zor olduğunu şöyle ifade eder: “Cihan artık değişmiş, infiradın var mı imkânı Göçüp mamurelerden boylasan hatta beyabanı Yaşanmaz böyle tek tek, devri hazır: devr-i cemiyyet” Âkif, Zağnos Paşa Camiinde verdiği vaazda da birlik içinde yaşanması gerektiğini şöyle 57 anlatır:“ Cemaatsiz yaşamaya, cemaatten ayrılmaya gelmez, cemaat-i İslâmiyenin kesâfet peyda etmesi için çalışmalıyız. Ufak sebeplerle birbirine küsmemeli.” Birlik ve beraberliğin önemine değinen şair cemiyetin boş durması istemez çalışmak gerektiğini her şiirinde topluma duyurur. Âkif’in toplum anlayışı için Orhan Okay şu açıklamayı yapar: “Müslümanlar arasında kavmiyet farkı gözetmeyen bir İslam birliği idealine sarılıyordu. İslam düşüncesine dayanmayan bir Türkçülüğün getirdiği zararları daha I.Dünya Savaşları (1918) sonlarına doğru yazdığı şu mısralarla dile getirecektir. Cemiyete bir fıkra dedik, tefrika çıktı. Sapasağlam iken milletin erkânını yıktı/“Turan ili“ namıyla bir efsâne edindik / Efsâne fakat gaye! deyip az mı didindik/Kaç yarda feda etmedik artık bu uğurda/ Elverdi gidenler, acıyın eldeki yurda”(Okay,1998,79). Âkif’in toplum anlayışı İslâm biriliği ideali içerinde araştırılmalıdır. Kavmiyeti ret eden dinin birleştiriciliğini ön plana çıkaran bir toplum bakış açısı vardır. Âkif’in İslâm birliği idealine bakacak olursak Düzdağ, Akif’in benimsediği İslamcılık esaslarını şu şekilde sıralar: “Müslümanlar, bir olmalıdır. Müslümanlar yabancıları dost edinmemelidir. Müslümanlar birbirinin dostu sırdaşı, kardeşi ve yardımcısıdır”( Düzdağ,2000:44,45). Orhan Okay’a göre Akif, İslam birliği idealinin iki önemli engeli olduğunun bilincindedir: “Akif’e göre, İslam idealini engelleyen iki mühim düşünce akımı vardır. Birinci ve en önemli olan körü körüne batı hayranlığı ve din aleyhtarlığıdır. İkinci engel kavmiyetçiliktir”(Okay,1998,83). İsmail Kara, Meşrutiyet yıllarındaki İslâmcılık anlayışı hakkında şu açıklamayı yapar: “İslamcılık, XIX-XX. yüzyılda, İslam’ın bir bütün olarak (inanç, ibadet ahlak felsefe, siyaset, hukuk , eğitim.) “yeniden” hayata hakim kılmak ve akılcı bir metotla Müslümanları, İslam dünyasını, batı sömürüsünden, zalim ve müstebit yöneticilerden, esaretten, taklitten, hurafelerden... kurtarmak; medenileştirmek, birleştirmek ve kalkındırmak, uğruna yapılan aktivist , modernist, ve eklektik yönleri baskın, siyasi, fikri ve ilmi çalışmaların, arayışların, teklif ve çözümlerin bütününü ihtiva eden bir hareket olarak tarif edilebilir”(Kara,2001:9). Yine o dönemde yaşamış Yusuf Akçura, İslamcılığı şöyle tarif eder: “Osmanlı Milliyet siyasetinin başarısızlığı üzerine İslamiyet politikası meydan aldı. Avrupalıların Panislamizm dedikleri bu fikir son zamanlarda Genç Osmanlılıktan yani Osmanlı Milleti teşkili siyasete kısmen iştirak eden fırkadan doğdu. Artık var kuvveti pazıya verip İslam unsurlarını evvela Osmanlı Ülkeleri’ndeki, sonra bütün küre-i 58 arzdakilerin soy farklarına bakmaksızın dindeki ortaklıktan istifade ile tamamen birleştirmeye, her Müslüman en küçük yaşında ezberlediği “din ve millet birdir” kaidesine uyarak bütün Müslümanları, son zamanların millet manasına verdiği ifade ile bir tek millet haline koymaya çalışmak lüzumuna kâil oldular”(Akçura,2005:38). Âkif, topluma hep eleştirel bir gözle bakmıştır. Yaşadığı dönemde toplumun neden kötü durumda olduğunu vaazında şöyle ifade eder: “Acaba biz Müslümanlar niçin bu hale düştük? Bunun illetini ben şöyle görüyorum;” Doğduğumuz günden itibaren; analarımız, babalarımız, dedelerimiz, hocalarımız siyasetçilerimiz, ediplerimiz, şairlerimiz, muhabirlerimiz, bize istiklal için ümit verecek şeyler söylemediler. Ben çocukluğumdan beri “Biz yaşamayız. Avrupalılar telakki eylemiş siz çok fena günler göreceksiniz…”nakaratlarından başka bir şey işitmedim. “Çocuklar siz gece gündüz çalışınız ki bu memleket kurtulsun” diye bizleri mücadeleye sevk edecekleri yerde rasgele adam, ruhlarımıza kalplerimize ye’s mayası aşıladı”(Şengüler,1990:53). Âkif vaazında belirttiği gibi yaşadığı dönemdeki toplumun o halde olmasının nedenini çalışmamaya ve yes’e dayandırmıştır. Toplumun çalışarak ilerleyeceğini anlatır. “Eserlerinde halkı esas almıştır. Fakat o halkı Marksizm’de olduğu gibi bir sınıf olarak ele almamıştır. O bu kelimeyle eş anlamlı olarak millet, ümmet, avam, köylü, ahali gibi kelimeleri kullanmıştır. Âkif’e göre aydınların dışındaki herkes halk sayılmaktadır.” (Kılıç,2008,134) Âkif, “Hasbihal” adlı makalesinde toplum bilimi olan sosyoloji hakkında şunları söyler: “Cemaat-i Müslimine artık içtimaiyat lazım, içtimaiyat. Şarkta, garpta, şimalde, cenupta ne kadar Müslüman varsa zillet içinde, sefalet içinde yaşadığını; sefil bir milletin elinde kalan dinin kabil değil i’la edilemeyeceğini bilmeyen anlamayan vaizi kürsiye yanaştırmamalı vaiz milletinin mazisini, halini bilmeli cemaati istikbale hazırlamalıdır” (Abdulkadiroğlu,1986:57). Görüldüğü gibi Âkif, sosyoloji terimi yerine “içtimaiyat” terimini kullanmaktadır ve toplumun sosyolojiye olan ihtiyacını belirtmektedir. Âkif, bu gereklilikten hareketle, şiirleriyle içinde yaşadığı toplumun unsurlarını irdelemiş, bu unsurlardaki eksikleri göstererek toplumun yapısı ve işleyişine yardımcı olmuştur. “Süleymaniye Kürsüsü” adlı şiirinde toplumdaki siyasetçileri, eğitimcileri, din adamlarını, devlet adamlarını incelemiş buralardaki eksiklikleri dile getirmiştir. Kısacası Âkif, sanatını toplum için kullanmıştır. Ana gayesi sanattan ziyade topluma yol göstermektir. Sanat anlayışını da şöyle açıklar: “Biz bugün hey'et-i içtimâiyemizin gözünü açacak, hissiyatını yükseltecek, hamiyyetini 59 galeyana getirecek, ahlâkını tehzîb edecek, hülâsa bize her ma'nâsıyla ders-i edeb verecek bir edebiyata muhtacız…”(Şengüler, 1990:9). Âkif’in toplum için şiir yazmasını ve bu şiirlerin hangi fikre hizmet ettiği konusunda Okay şunları söyler: “Âkif, cemiyetimizin buhranlı çağının istisnası değildir. Gençlik yıllarında daha çok Ziya Paşa, Muallim Naci, Abdülhak Hâmid tarzı bir şiir tutturduğunu hatta kısmen Servet-i Fünûn şiir telâkkisine bağlandığını bildiğimiz Âkif, ‘Kendimi milletimin huzurunda gördüğüm günden beri sanattan ziyade cemiyeti düşünmek istedim’ diyerek şiirini bu fikrin hizmetine vermiştir. Muhtemelen 1900’lü yılların başlarında verdiği bu karar onun daha çok bağımsız, zaman zaman da siyasî, askerî, dinî maksatlı grup ve teşekkülle çalışmasına yol açmıştır. Ancak bu çeşit çalışmalarında, bağlı olduğu grubun partizan ve militan bir üyesi olmamış, hele şahsi menfaati için karakterinden, idealinden prensiplerinden hiç taviz vermemiştir”( Okay,1998:16). Hece Dergisi’nin Âkif, özel sayısında Alver, onun şiiri hakkında şu değerlendirmeyi yapar: “Mehmet Âkif, kuşkusuz şiir- hayat, edebiyat- hayat ilgisinde en dikkat çekici isimlerden birisidir. Onun eseri, yaşantısının, döneminin, hayat çizgilerinin adeta gölgesidir. Safahat’ın tamamında belirgin bir şekilde görülen toplumsal sorunlar, toplumsal yapı ile ilgili meseleler, çoğu zaman bir feryatla, bir çığlıkla ortaya serilir. Âkif, toplum fotoğrafını sunarken aynı zamanda ezilmekte, üzülmekte yüreği kan ağlamaktadır. Muzdariptir, çilekeştir,, hüzünlüdür ” (Alver,2007:352). Alver’in söylediklerinde Âkif’in toplumun sosyal meselelerinin anlatması konusunda nasıl bir yok izlediği ve bunu yaparken nasıl bir hal içerisinde olduğu ifade edilmektedir. Sonuç olarak Şiirlerinde Osmanlı ve İslâm dünyasının sorunlarını ele almıştır. Toplumu bir arada tutan unsur olarak dini göstermektedir. Âkif toplumcu bir şairdir. Toplumun her türlü olayıyla ilgilenmiş, gördüğü sorunlara kendince bir çözüm bulmaya çalışmıştır. Âkif’in toplumcu kişiliği, İslam’daki “cemaat” anlayışıyla birleşip, bütün Müslümanların birlik ve beraberlik idealinin oluşmasına neden olmuştur. Birlik ve beraberliği tavsiyede, Âkif’in dayandığı kaynak dindir. O cemaatten uzaklaşmayı Allah’tan uzaklaşma olarak görür. “İşit, bir hükm-i kat-i var ki istinafa yok meydan. Cemaatten uzaklaşmak, uzaklaşmaktır Allah’tan. Nedir iman kadar yükselterek bir alçak ilhadı, Perişan eylemek zaten perişan olmuş ahadı? Nasıl yekpare millete var etrafında bir seyret?”( Safahat,382) 60 Araştırmanın bundan sonraki bölümlerinde Âkif’in yaşadığı dönem içerisinde cemiyette gördüğü meseleler ve bu meseleler için önerdiği çözüm yolları incelenecektir. 2.1. Cehalet Âkif, Müslüman halkın büyük bir kısmının cahil olduğunu eğitimsiz olduğunu şiirlerinde tekrar tekrar dile getirir. “Olmaz ya... Tabii... Biri insan biri hayvan: Öyleyse cehalet denilen yüz karasından Kurtulmaya azmetmeli, baştanbaşa millet” Yukarıdaki mısralarda cehaleti yüz karası olarak nitelendirmekte ve bu cehaletten bir an önce kurtulmak gerektiğini belirtir. Bu cehaletten kurtulmanın yolunu da ilim ve fendeki eksiklikten kaynaklandığını bilmektedir. Bu eksiklik toplumu cahilliğe sürüklemektedir. “Asr-ı hazırda geçen fenlere sahip denecek, Bir adam var mı yetişmiş içinizden, bir tek. Hele ilmiye bayâğdan da aşağ bir turşu. Ey derd-i cehalet, sana düşmekle bu millet, Bir hale getirdin ki: ne din kaldı, ne namus!” Milletin cehalete düşmesi ile ne din kalmıştır ne de namus çünkü her şeyi hurafeler kaplamıştır. Cehaleti yenmenin tek yolunu Âkif, “Mahalle mektebe lazım.” Diyerek eğitime işaret eder. Âkif eğitime işaret eder fakat eğitim sistemi de bozulmuştur. “O mu? Baytar, bu? Ziraat, şu mühendishane Çok güzel, hiçbiri hakkında sözüm yok. Yalnız, Ne yetiştirdi ki şunlar acaba? Anlatma! İşimiz düştü mü tersaneye yahut denize. Mutlakaa, âdetimizdir, koşarız İngiliz’e. Hekimin hazıkı bilmem nereden celbedilir. Mesela büdce hesabatını yoktur çıkaran...” 61 Yukarıda anlatılan kurumlardan gerekli kişilerin yetişemediğini açık bir şekilde söylemektedir. Toplum da eğitim kurumlarının açılması gerektiğini belirtmekte fakat bu kurumlar yerine kahvehaneler, meyhaneler açılmaktadır. Öztürkmen, Âkif’in bu konu da neye işaret ettiğini şöyle ifade eder: “Ecdadın hastane olarak, Tıbbiye mektebi olarak kurduğu yerlere şimdi miskin kılıklı kahvehaneler açılmıştır”(Öztürkmen,1959:50). Âkif, cehaletin temelinde eğitim sistemin bozukluğu ve iyi eğitimcilerin olmamasına bağlar. Ona göre de dini hurafe haline getiren cehalet ve taklittir. Dinin kaynağından değil de hurafeler neticesinde öğrenildiği şöyle eleştirir: “Eğer gerçek İslam bana öğretilmemiş olsaydı, şu son zamanlarda gençlerin tutulduğu dinsizlik hastalığına bende yakalanırdım .” “Bakın ne hâle getirmiş ki cehlimiz dîni, Hurafeler bürümüş en temiz menâbini” “Emr-i dini taklid ile kaim bilmenin seyyiesidir ki batından batına birer ikişer bid’at, üçer beşer hurâfe miras ala ala bugün akaidimiz, tâatımız, muâmelâtımız âdeta hurâfât mecmuası bid’at yığını haline gelmiş! Dinin şekl-i sahîhini kolay kolay tahattur bile edemiyoruz”(Şengüler,1990:121). O, insanların bilgiye değer vermediğini hurafelere inanıldığını eleştirmiştir. İnsanların dini Kur’an’dan ve hadislerden öğrenilmesi gerektiğini belirten Âkif, bunları bir kenara atan halkın dedelerimizden böyle gördük anlayışını da aşağıdaki şiirinde şöyle eleştirir: “Görenek hem yalnız Çin’de mi salgın: nerde! Hep musâb âlem-i İslam o devasız derde Getirin mağrib-i Aksa’daki bir Müslümanı; Bir de Çin sûrurun altında uzanmış yatanı Böyle gördük dedemizden!” sesi titrek titrek! Böyle gördük dedemizden “sözü dînen merdûd”(Safahat,114) Gelen ve göreneklerin din gibi anlaşılmasına karşı çıkmaktadır. Bu da halkın cehaletini gösterir. Cehaletin asıl eğitimden ve eğitim sisteminden kaynakladığı belirten Âkif, eğitim sistemindeki ikiliği şöyle açıklar: “Mehmet Akif’in nazarında, mekteple medrese bir ikilik işaretidir. Ş airin en önemli içtimai meselelerinden biri olan, eski anlayışı temsil eden din adamları sınıfı ile asrın şartlarına uygun modern bir hayat görüşünü temsil etmesi icab eden münevverler arasındaki zıddiyet, medrese ve mekteple maddi kılığına bürünmüştür. Zavallı milleti yükselmekten alıkoyan ve pek muhtaç 62 olduğu birlikten ayıran işte bu zihniyettir. Bir tefrika unsuru olmakta mektebin de medresenin de müşterek kusuru vardır. Münevverleri, dine, lâyık olduğu şerefli mevkii vermeyen bir ilim anlayışının eksik kalacağını, medreseliler de teknik terakkinin dine asla aykırı düşmeyeceğini henüz anlamamışlardır”(Malkoç,1969:124). Burada medrese ve Batılı okulların bir nevi karşılaştırılması yapılmış ve medreselerin bilim adamı yetiştiremediğini anlatmaktadır. Bilim adamı yetişmeyen bir toplumda da halk ne olur cahil olur, cehalet içerisinde olur. Âkif bütün her şeyin cehaletten kaynakladığını söyler. Ona göre cehalet milleti öyle bir hale getirmiştir ki ne din kalmıştır ne de namus. Akif’in cehaleti “kara el” olarak tanımladığı mısralar şöyledir: “Ey derd-i cehalet, sana düşmekte bu millet Bir hale getirdin ki: Ne din kaldı, ne namus! Ey sine-i İslam’a çöken kapkara kâbus, Ey hasm-ı hakiki, seni öldürmeli evvel Sensin bize düşmanları üstün çıkartan el” (Safahat,180) Akif eğitimin önemine vaazlarında da değinir. Fatih camisindeki vaazında şöyle der: “Maarif maarif... Bizim için başka çare yok: eğer yaşamak istersek her şeyden evvel maarife sarılmalıyız. Dünya da maarifle din de maarifle. Hepsi, her şey maarifle kaaim. Bizim dinin cehalete tahammülü yok. Cahiller eline geçince mahvolur. Kur’an’da, Hadisi Peygamber’i de namütenahi hakayık var. Onlar nasıl meydana çıkar? İlimle irfanla”(Şengüler,1990:212). Eğitim önemlidir halk eğitim sayesinde cehaletten kurtulacaktır. 2.2. Ahlâk Bozukluğu Mehmet Âkif’e göre toplumun en önemli sorunlarında biri de ahlâk bozukluğudur. Âkif, bozulmuş olan ahlâk anlayışının yeniden kazanılması gerektiğini ve milli ahlâkın ne derecede önemli olduğunu şu mısraları ile belirtir: “Fakat ahlâkın izmihlâli ne müthiş bir izmihlâl; Ne millet kurtulur, zira ne milliyet, ne istiklâl Oyuncak sanmayın! Ahlâk-ı milli, ruh-ı millidir. Onun iflası en korkunç ölümdür: Mevt-i küllidir” (Safahat,158) Âhlak anlayışının bir oyuncak gibi oynanılmaması gerektiğine ve milli ahlakın 63 bozulması durumunda hiçbir şeyin kalmayacağına dikkat çeker. “Mevt-i külli” kavramı ile anlatılmak istenen durum ahlakın yok olduğunda milletin de toptan yok olacağıdır. Âkif, kişisel çıkarların ahlakı yok ettiğini, kişisel çıkarlar neticesinde düşmanın rahat hareket ettiğini şöyle ifade eder: “Burnumuzdan tuttu düşman biz boğaz kaydındayız Bir bakın: Hâlâ ihtiras ardındayız.” Âkif, toplumda en büyük ahlaksızların başında fuhuş bozukluğunu gösterir ve buna şiddetle karşı çıkar: “Bu havalide cehalet ne kadar çoksa, nifak Daha salgın daha dehşettir… Umûmen ahlak “Pek bozuk” az gelecek – namütenahi düşkün Halik öyle murdarını görmekte ki insan fuhşun.” Âkif’e göre bizim milli ahlakımız, İslâm ahlakıdır ve İslâm ahlakına bağlı kalarak her şeyin düzeleceğini savunur. Ona göre toplumdaki insanların dini hassasiyetleri az olduğu için toplum ahlakı da bozulmuştur. “Çünkü izzet nerde, bir bak, nedir ahlakmız. Müslümanlık pak sîretten ibaretken yazık Öyle saplandık ki levsiyâta: Hala çıkmadık. Zulme tapmak adli tepmek hakka hiç aldırmamak Kendi asudeyse, dünya yansa, baş kaldırmamak Ahdi nakzetmek, yalan sözden tehaşi etmemek. Kuvvetin meddahı olmak aczi hiç söyletmemek Mübtezel birçok merasim inhinalar, yatmalar” Yukarıdaki mısralarda Âkif’in ahlak analayışını dine dayandırdığını ve toplumdaki ahlak anlayışının nasıl olduğunu ayrıntılı bir şekilde görmekteyiz. İmamoğlu, Âkif’in ahlak görüşünü şöyle anlatır: “Akif’e göre toplumun içinde bulunduğu en büyük problem ahlak bozukluğudur. Bir toplumda ahlak bozukluğu kendisini adaletsizlik, sözünde durmamak, yalancılık, dalkavukluk, korkaklık, iki yüzlülük, bencillik, fitne gibi tezahürleriyle ortaya koymaktadır. İşte Akif bu durumdan kurtulmanın ancak İslam ahlakıyla olabileceğini 64 belirtmekte, fakat bu konuda çevresinde gördüklerine dayanarak fazla iyimser görünmemektedir” (İmamoğlu, 1996:51). Âkif’in ahlâki olarak nasıl bir yapıda olduğunu Kuntay şöyle ifade eder: “Âkif, Tevfik Fikret'le üniversitede tanıştı. Meşrutiyet’te ikisi de orada hocaydı. Akif'e; -Fikret, sende ne gibi bir tesir uyandırdı, dedim. Akif, bu adamı sevemedim, dedi ve sebebini şöyle anlattı: -Benim gibi daha ilk defa görüştüğü adama, yirmi senelik arkadaşlarını çekiştirdi” (Kuntay, 2001:48). Müslümanların birbirleri ile konuşmaları Âkif şöyle eleştirmektedir: “Biz müdafa edeceğimiz fikre karşı ufacık bir itiraz serd olunsa, yumuşak söylemek şöyle dursun,, en sert, en acı hücumlarla ağız dolusu sözler söyleriz. Bazen en temiz hakikati en mundar üslup ile kabul ettirmek isteriz. İşte bizi öldüren zaafa tefrikaya düşüren iki derdi ictimai azimsizlik ve terbiyesizlik”(Şengüler,1900:51). 2.3.Ye′s Ye’s kelime anlamıyla Develioğlu’un Osmanlıca Türkçe sözlüğünde “ümitsizlik, keder, elem” olarak tanımlanmaktadır. Âkif’in yaşadığı dönemde, halk savaşlardan bıkmış usanmıştır. Batılı devletler Osmanlı İmparatorluğunu “Hasta Adam ”olarak nitelendirmişler ve devleti parçalamak için ellerinden geleni yapmışlardır. Bunların neticesinde halk yorgun, bitkin, ümitsiz bir duruma düşmüştür. Âkif, toplumu bu durumdan kurtarmak için bunu bir vazife sayarak topluma her zaman ümit, sevinç aşılamaya çalışmıştır. “Ye′s Yok” şiirinde kurtuluşun tek çaresinin toplum olarak kendi içimizde saklı olduğunu bilerek halkı uyandırmaya çalışmış ve başarmıştır. “Lâkin, hani bir nefhası yok sende ümîdin! "Ölmüş"mü dedin? Ah onu öldürmeli miydin? Hakkın ezeli fecri boğulmazdı, a zâlim, Ferdâlanın artık göreceksin ki ne muzlim! Onsuz yürürüm dersen, emîn ol ki yürünmez. Yıllarca bakınsan, bir ufak lem'a görünmez. Beyninde uğuldar durur emvâcı leyâlin; 65 Girdâba vurur alnını, koştukça hayâlin! Hüsran sarar âfâkını, yırtıp geçemezsin. Arkanda mı, karşında mı sâhil seçemezsin. Ey, yolda kalan, yolcusu yeldâ-yı hayâtın! Göklerde değil, yerde değil, sende necâtın: Ölmüş dediğin rûhu alevlendiriver de, Bir parça açılsın şu muhîtindeki perde. Bir parça açılsın, diyorum, çünkü bunaldın; Nevmîd olarak nûr-i ezelden donakaldın! Ey, Hakk'a taparken şaşıran, kalb-i muvâhhid! Bir sîne emelsiz yaşar ancak o da: Mülhid. Birleşmesi kâbil mi ya tevhîd ile ye'sin Hâşâ! Bunun imkânı yok elbette bilirsin. Öyleyse neden boynunu bükmüş, duruyorsun? Hiç merhametin yok mudur evlâdına olsun? Doğduk, "Yaşamak yok size!" derlerdi beşikten; Dünyâyı mezarlık bilerek indik eşikten! Telkîn-i hayât etmedi aslâ bize bir ses; Yurdun ezelî yasçısı baykuş gibi herkes, Ye'sin bulanık rûhunu zerk etmeye baktı; Mel'un aşı bir nesli uyuşturdu, bıraktı! "Devlet batacak!" çığlığı beyninde öter de, Millette bekâ hissi ezilmez mi ki? Nerde! "Devlet batacak!" İşte bu öldürdü şebâbı; Git yokla da bak var mı kımıldanmaya tâbı? Âfâkına yüklense de binlerce mehâlik, Batmazdı, hayır batmadı, hem batmıyacaktır; Tek sen uluyan ye'si gebert, azmi uyandır: Kâfi ona can vermeye bir nefha-i îman; Davransın ümidîn; bu ne haybet, bu ne hırmân? Mâzîdeki hicranları susturmaya başla; 66 Evlâdına sağlam bir emel mâyesi aşıla, Allah(c.c.)'a dayan, sa'ye sarıl, hikmete râm ol... Yol varsa budur, bilmiyorum başka çıkar yol.”(Safahat,175) Âkif, bu şiirde kurtuluşun çaresi olarak ümitsiz yaşanamayacağını, Müslüman bir toplumun ümitsiz olamayacağını haykırmaktadır. Ona göre ümitsizliğin nedeni çalışmamaktır bunu bir konuşmasında Âkif şöyle ifade eder: “Efrad-ı millet arasında haksız bir ye’sin manasız bir bedbinliğin günden güne şiddetini arttırmak şartıyla hüküm sürdüğünü görüyoruz. Hele bizim me’yus olmaya hiç hakkımız yoktur. Çünkü hiç çalışmadık, şüphe yoktur ki ye’simiz, bedbinliğimiz hep uğraşmamaya, atalet içinde paslanıp gitmeye hak kazanmak içindir”(Şengüler,1990:53). Âkif bir müslümanın ümitsiz yaşayamayacağını ve milletin nasıl böyle bir ye’s içine düştüğünü şöyle ifade eder: “Acaba biz Müslümanlar niçin bu hale düştük? Bunun illetini ben şöyle görüyorum;” Doğduğumuz günden itibaren; analarımız, babalarımız, dedelerimiz, hocalarımız, siyasetçilerimiz, ediplerimiz, şairlerimiz, muhabirlerimiz, bize istiklal için ümit verecek şeyler söylemediler. Ben çocukluğumdan beri “Biz yaşamayız. Avrupalılar telakki eylemiş siz çok fena günler göreceksiniz…”nakaratlarından başka bir şey işitmedim. “Çocuklar siz gece gündüz çalışınız ki bu memleket kurtulsun” diye bizleri mücadeleye sevk edecekleri yerde rasgele adam, ruhlarımıza kalplerimize ye’s mayası aşıladı”(Şengüler,1990.245). Yukarıdaki satırlarda Âkif millete ümitsizliğin nasıl dayatıldığını anlatmaktadır. Toplumda çocuklara doğar doğmaz bir ümidsizlik aşılandığını ifade eden şair bu durumu şiddetle eleştirir. Âkif, toplumdaki ye’s fazla olmasında insanların iman eksikliğinden de kaynakladığı söyler. “O halde bu kadar ye’s bu kadar fûtûr neden icap ediyor? Cemati müslimine ruh-i gayret, ruh-i şehamet, ruh-i emel, ruh-i azim, ruh-i faaliyet nefy edecek sineler var esefa ki o nefhalar külliyen mahrum! Zaten cihanı İslam’ı şu ağlanacak hale getiren sebep ukala-yı Müsliminin ye’sinden başka bir şey değildir ki düşünülürse bu da imandaki za’fı daha doğrusu hiçliği gösterir”(Şengüler,1990,166). İslâm dininde ümitsizliğin yeri yoktur. Âkif, neden bu kadar ümitsizliğe yer verdiğini şöyle ifade eder: “Hâlbuki o cephelerin arkasında bulunanlardan bir kısmı da ellerini, kollarını bağlamış her türlü muvaffâkiyetten ümidini kesmiş, hissiz, hareketsiz en yaman en acıklı akibetleri bekleyip duruyordu. Zaten ye’s bundan başka bir netice vermezdi ki! Dikkat olunursa me’yus olmak demek atalete, meskenete meşru bir şekil vermek demektir. Ruha ye’s denilen o mel’un hastalık çöktü mü artık vücutta hareket imkânı sa’y imkânı, mücahede imkanı kalmaz”(Şengüler,1990:345). 67 Âkif’in inandığı şey başarmanın yarısını inanç olarak görmesidir. 2.4.Tevekkül Anlayışı: Âkif’in en çok üzerinde durduğu bir kavramda “tevekkül” kavramıdır. Çünkü bu kavram halk tarafından tamamen yanlış anlaşılmaktadır. Yaşadığı dönemde halk yanlış tevekkül anlayışı neticesinde tembellik, bezginlik ve bitkinlik içine düşmüştür. Ferit Develioğlu’nun sözlüğünde tevekkül kelime olarak şu anlamlara gelmektedir. Kadere razı olma, her işini Allah’a bırakma, Allah’tan bekleme, üzerine düşen her gayreti gösterip, ancak gücünün yetmediği yerde Allah’a güvenme gibi manaları bünyesinde taşımaktadır. Tasavvuf literatüründe ise tevekkül, Allah’ın katında olana güvenip halkın elinde-avucunda olana göz dikmeme, vaat edilene güvenme, her halükârda sadece Allah’a sığınma, vesvese, endişe ve rızık kaygısı halini yok edip, insanı huzura ve rahata kavuşturan Mevlâ’ya güvenme hali gibi manalara gelmektedir(Uludağ,1977:531). Sözlüklerdeki açıklamalardan “tevekkül” kelimesinin “güvenmek, dayanmak, işi havale etmek” anlamlarına geldiğini öğrenmekteyiz. Yani doğru bir tevekkül anlayışı, hedefe ulaşmak için, gerekli olan maddi ve manevi sebeplerin hepsini yerine getirip sonucunda Allah’a dayanıp güvenmektir. “Tevekkül bir çiftçinin önce zamanında tarlasını sürüp ekime hazırlaması, tohumu atması, sulaması, zararlı bitkilerden arındırıp ilaçlaması, gerekirse gübresini vermesi, hâsılı her türlü tedbiri alıp ondan sonra iyi ürün vermesi için Allah’a güvenip dayanması ve sonucu O’ndan beklemesi demektir. Bunların hiç birisini yapmadan “Kader ne ise o olur” tarzında bir anlayış tevekkül değil, tembelliktir ve İslam’ın tevekkül anlayışıyla da bağdaşmaz”(Taner,2007). Kur′an-ı Kerim’deki ayetlerde tevekkül anlayışı şu şekilde geçer: Al-i İmran Süresi 159’uncu ayette :“…Kararını verdiğin zaman artık Allah’a dayanıp güven. Çünkü Allah, kendisine dayanıp güvenenleri sever.” El- Furkan Süresi 58’inci ayette: “Daima diri olup, hiçbir zaman ölmeyen Allah’a tevekkül et.” El- Ahzab Süresi 8’inci ayette: “Allah’a tevekkül et, işini onun vekâletine bırak! Sana 68 bütün işlerinde vekil olarak Allah yeter.” Ayetlerden de anlaşılacağı üzerine bir işi yaparken o işin gerektirdiği bütün şartları yerine getirmek ve sonrasına Allah’a havale etmektir. Fakat Âkif’in yaşadığı dönemde bu anlayış saptırılarak “kader böyleymiş” gibi anlamına çekilmiş ve doğru yoldan çıkılmıştır. Bu durumu şiddetle eleştiren Âkif, toplumdaki tevekkül anlayışının yanlış olduğunu “Azimden Sonra Tevekkül” şiirinde şöyle belirtir: “Allah'a dayandım!" diye sen çıkma yataktan... Ma'nâ yı tevekkül bu mudur? Hey gidi nâdan! Ecdâdını, zannetme, asırlarca uyurdu; Nerden bulacaktın o zaman eldeki yurdu? Üç kıt'ada, yer yer, kanayan izleri şâhid: Dinlenmedi birgün o büyük nesl-i mücâhid. Âlemde "tevekkül" demek olsaydı "atâlet'; Mîrâs-ı diyânetle yaşar mıydı bu millet? Çoktan kürenin meş'al-i tevhîdi sönerdi; Kur'an duramaz, nezd-i İlâhîye dönerdi.” Önce çalışmanın gerektiğini sonra tevekkülün geldiğini yukarıdaki mısralarda anlatmaktadır. Âkif, tevekkül anlayışını şöyle anlatır: “Tevekkül olmasa kalmaz fazîletin nâmı... Getir hayaline bir kere sadr-ı İslam’ı Hicaz, Çin’i düşün nerde? Nerdedir Piene! Nedir bu harikanın sırrı? Hep tevekküldür Ki itimad-ı zaferden gelen tahammüldür. Tevekkül olmaya görsün yürekte azme refik Durur mu şevkine pervâne olmadan tevfik? Cenab-ı Hakk’a tevekkül edip yol almaya bak Demek ki azme sarılmak gerek mebadide. Yanında bir de tevekkül, o azmi te’yide”(Safahat,218) 69 Akif’e göre tevekkül; bir konuda karar verdikten sonra sabırla çalışıp, sonucun oluşması için, Allah’a dayanmaktır. Bunun için “azim”, “karar vermek” ve “tahammül” gibi kavramları hep beraber kullanmıştır. Akif Kastamonu vaazında da tevekkülü açık açık halka tanımlar: “Tevekkül ise o işin husülü için mümkün olan esbabın hepsini tedarik ettikten sonra Cenab-ı hakka bel bağlamak; Onun tevfikini esirgemeyeceğine yürekten inanmak, demektir. Tedbir biter tevekkül başlar. Kul esbaba teşebbüs ederek tevfiki Allah’tan bekler. Allahın da bu tevfiki kendisinden diriğ etmeye mutmain olarak da ona göre azimle mesaisinde, mücahedatında kemal-i metanetle devam eder gider”(Şengüler,1990:346). Âkif, aşağıdaki mısrada halkın tevekkülü nasıl yanlış anladığını göstermektedir. “Sonunda bir tevekkül sokuşturup araya Bırak çalışmayı emret oturduğun yerden Yorulma öyle ya, Mevla ecr-i hasın iken! Hûdayı kendine kul yaptı kendi oldu Hüda Utanmadan da tevekkül diyor bu cür’ete ha! Ya sen nesin mütevekkil yutulmaz artık bu; Biraz da saygı gerektir…Ne saygısızlık bu! Görür de halini insan fakat, bu derbederin Nasıl günahına girmez tevekkülün kaderin?”(Safahat,216) Çalışmadan, didinmeden hiçbir şey elde edilemeyeceğini anlatmaktadır. Âkif, önce ekeceksin sonra tevekkül edeceksin diyor. Yanlış tevekkül anlayışı içerisinde olan insanlar çalışmamakta ve miskinliğe mahkûm olmuş durumdadırlar. Âkif, İslâm dininin nasıl bir din olduğunu şöyle anlatır: “İslam say dinidir, amel dinidir, mücadele dinidir. Kur’an’ın birçok yerinde bize ittihad ile ittifak ile mücadele ile emir buyuruyor. Bu emirler nasıl ne ile yerine gelecek şüphesiz say ile … Müslümanlar cümud içinde, rehavet içinde uyuşuk bir halde; Tearuf yok, tehabbüb yok. Birbirini tanımazlar birbirini sevmezler…”(Şengüler,1990:205). 2.5. Tefrika Tefrika, toplumu oluşturan unsurların ayrılıkçı hareketlerde bulunması, fitne ve fesadın yaygınlaşmasıdır. Âkif, tefrika fikrinin toplumu dağıtacağını ve bu sorun ortadan kaldırılması için İslâmiyet’e sıkı sıkı sarılmak gerektiğini söyler. 70 “Müslümanlık sizi gayet sıkı, gayet sağlam, Bağlamak lazım iken, anlamadım, anlayamam, Ayrılık hissi nasıl girdi sizin beyninize? Fikr-i kavmiyyeti şeytan mı sokan zihninize? Birbirinden muteferrik bu kadar akvamı, Aynı milliyetin altında tutan İslâm’ı, Temelinden yıkacak zelzele, kavmiyettir. Bunu bir lahza unutmak ebedi haybettir... Arnavutlukla, Araplıkla bu millet yürümez.. Son siyasetse bu! Hiç böyle siyaset yürümez! Sizi bir aile efradı yaratmış Yaradan; Kaldırın ayrılık esbabını artık aradan.” Toplumu birlik ve beraberliğe çağıran Âkif, birlik ve beraberliğin kaynağını İslâmiyet’e dayandırır. Milli birliğin unsuru olarak dini gösterir. “Siz bu davada iken yoksa iyâzen-billâh, Ecnebiler olacak sahibi mülkün nagah. Diye dursun atalar: 'Kal'a içinden alınır.' Yok ki hiç bir kişiden... Millet-i merhume sağır! Bir değil mahvedilen devlet-i islâmiyye... Girdiler aynı siyasetle bütün makbereye. Girmeden tefrika bir millete, düşman giremez; Toplu vurdukça yürekler, onu top sindiremez. Bırakın eski hükümetleri meydandakiler Yetişir, şöyle bakıp ibret alan varsa eğer. İşte Fas, işte Tunus, işte Cezayir, gitti! İşte Irak'ı da taksim ediyorlar şimdi. ” Âkif, bu mısralarda kavmiyet fikrinin her şeyi yıkacağını söyleyerek halkı uyarır. ‘ Son siyaset bu’ diyerek Turancılık fikrine işaret etmektedir. Bu siyasetle devletin kurtulamayacağını belirtir. Bu siyasetin faturasını Türk askeri Kafkas Cephesinde ağır bir şekilde ödediğini bilmektedir. Âkif, şiirinde de belirttiği gibi İslâm’ın toplumu birleştireceğini ve ayakta tutacağına inanmıştır. Batının taktiği anlatan şair, Batı önce hürriyet, bağımsızlık gibi kavramlarla toplumun içine girdiğini cemiyete ayrılık fikri sokarak, millet bunlarla uğraşırken belli bir vakit sonra milletin üzerine çullandığını belirtir. Bu Batı oyunlarına örnek olarak Fas, Tunus, Cezayir ve Irak’ı gösterir. “Ey cemâat uyanın! Yoksa hemen gün batacak Uyanın! Korkuyorum; leyl-i nedâmet çatacak Gelin, Allah için olsun ki, zaman buhranlı 71 Perdenin arkası-Mevlâ bilir ammâ- kanlı! Siz ki son lem’a-i ümidisiniz İslâm’ın” Tefrikanın doğuracağı sonuçlarının çok kanlı olduğunu, durumun böyle devam etmesi halinde ise İslâm’ın son kalesinin gideceğini söylemektedir. Düşman işgalinden vatanın nasıl kurtulacağını şiirleriyle belirttiği gibi konuşmalarında da şöyle ifade eder: “Fırkacılık, kavmiyetçilik... Bunlar artık susmalı. El birliğiyle bütün vatan müdafaa edilmeli. Asla me’yus olmamalı. Emin olmalıyız ki canla başla çalışırsak oradaki esbabı tefrikayı kaldıracak olursak vatan-ı İslam’ı kurtarırız.” (Şengüler, 2000: 253) Âkif, tefsirlerinde milleti hep birlik ve beraberliğe çağırmıştır: “Ey Cemaat-i Müslimin, Allah için olsun geliniz bu tefrikalara, bu kavmiyet, bu lisan, bu bilmem ne gürültülerine nihayet veriniz. Çünkü tehlike olanca şiddetiyle her taraftan yüz göstermeye başladı. İbret almak için maziye dönüp bakmaya artık ne hacet var, ne de vakit! İyice görüyorsunuz ki bu kanlı dedikodulara, bu sırf dedikodudan çıkan kıtallere biraz daha devam edecek olursanız siz de, sizinle beraber şu son Hükümet-i İslamiye de evvelkilerin uğradığı akibeti faciaya uğrayacak”(Şengüler,1990:141). Akif’in tefrika konusundaki ciddiyetini Eşref Edip, şöyle dile getirir: “Üstadı en çok mustarip eden, tefrika ve nifak idi. Bunu gördükçe perişan olurdu. İrfanı hürriyet sanki memleketi işlemişti. Felaketler birbirini takip ediyordu. 31 Mart faciası ondan sonra Arnavutluk isyanı diğer taraftan Trablusgarp istilası arkasından en büyük facia Balkan Harbi”(Edip,1938:42). Tefrikaya, Müslümanlığın birleştirici gücünü aşağıdaki mısralarıyla millete duyurmaktadır. “Müslümanlık sizi gayet sıkı, gayet sağlam, Bağlamak lazım iken, anlamadım, anlıyamam, Ayrılık hissi nasıl girdi sizin beyninize? Fikr-i kavmiyyeti şeytan mı sokan zihninize? Birbirinden muteferrik bu kadar akvamı, Aynı milliyetin altında tutan islam'ı, Temelinden yıkacak zelzele, kavmiyettir. Bunu bir lahza unutmak ebedi haybettir... Arnavutlukta,Araplıkta bu millet yürümez.. Son siyasetse bu! hiç böyle siyaset yürümez! Sizi bir aile efrası yaratmış Yaradan; Kaldırın ayrılık esbabını artık aradan. 72 Siz bu davada iken yoksa iyazen-billâh, Ecnebiler olacak sahibi mülkün nagah. Diye udrsun atalar:'Kal'a içinden alınır.' Yok ki hiç bir kişiden... Millet-i merhume sağır! Bir değil mahvedilen devlet-i islamiyye... Girdiler aynı siyasetle bütün makbereye. Girmeden tefrika bir millete, düşman giremez; Toplu vurdukça yürekler, onu top sindiremez. Bırakın eski hükümetleri meydandakiler Yetişir, şöyle bakıp ibret alan varsa eğer. İşte Fas, işte Tunus, işte Cezayir, gitti! İşte Irak'ı da taksim ediyorlar şimdi”(Safahat,229) 2.6. Ordu Âkif, ordudaki çekişmeyi ve askerlerin kazan kaldırışını da eleştirmektedir. Osmanlı her şeyde gerilediği gibi askeri alanda da gerilemiş ve birçok toprak kaybetmiştir. Aşağıdaki mısralarda ordunun içinde bulunduğu durumu göstermektedir. “Ordu mâdâm ki efrâdını milletten alır; Milletin keşmekeşinden nasıl azade kalır? Öyledir, memleketin hâli düzelmezse eğer, Kışlalar evlere, askerde ahâliye döner! Durmasın sonra kazan kaldıradursun ordu; Düşmanın safları çiğner bu mukaddes yurdu! Enbiyâ yurdu bu toprak; şühedâ burcu bu yer; Bir yıkık türbesinin üstüne Mevlâ titrer! Hem vatan gitti mi, yoktur size bir başka vatan; Çünki mirasyedi sâil kovulur her kapıdan!”(Safahat,185) Toplumun içinde bulunduğu kötü durumdan ordu da hissesini kapmıştır. Ordunun düşmanla uğraşması gerektiğini söyleyen Âkif, bu durumun tersi olarak ordunun siyasetle uğraşmasını eleştirmiştir. “Kalmamış askerde terbiye. Nasıl kalsın ki? Birinin ömrü mülazımlıkla geçerken öteki, Daha mektepte iken tayy-ı merâtible ferik 73 Bir müşriklik mi var? Allahu veliyy’t- tevfik”(Safahat,148) 2.7.Mütefekkir Geçinenler “ Mütefekkir geçinenler ne diyor siz de bakın: Medeniyet teâlisi umûmen Şark’ın Yalınız bir yolu takibederek kabildir; Başka yollara selâmet gözeten gâfildir. Bakarak hangi zeminde yürümüş Avrupalı, Aynı izden sağa yahut sola hiç sapmamalı. Garb’ın efkârı mâl etmeli Şark’ın beyni; Duygular çıkmalı hep aynı kalıptan; yani: İçtimai, edebî, hâsılı her mesele Garb’ı taklîd edemezsek ne desek beyhude. Bir de din kaydını kaldırmalı zîrâ o belâ Bütün esbâb-ı terakkimize engel hâlâ … Mütefekkirlerinizin dîni de hiç anlamamış; Rûh-u İslâm’ı telâkkileri gayet yanlış. Sanıyorlar ki: terakkiye tahammül edemez.” Âkif, yaşadığı dönemdeki mütefekkir olarak geçinenlerinin Batı’yı nasıl yanlış anladığını yukarıdaki mısralarda dile getirmektedir. Aydın kesimin, milli duyguları, örf, adet ve gelenekleri tamamen hiçe sayarak batının esiri olduğunu söyleyen Âkif, dinin de ilerlemeye mani olmadığını belirtmektedir. Âkif, batı medeniyeti karşısında nasıl durulması gerektiğini şöyle anlatır: “Sırr-ı terakkinizi siz, Onu kendinde bulur yükselecek bir millet; Çünkü her noktada taklîd ile sökmez hareket. Alınız ilmini Garb’ın, alınız san’atini; Veriniz hem de mesâinizi son sür’atini Çünkü kâbil değil artık yaşamak bunlarsız; 74 Çünkü milliyeti yok san’atın, ilmin; yalnız, İyi hâtırda tutun ettiğim ihtarı demin: Bütün edvar-ı terakkiyi yarıp geçmek için, Kendi ‘mahiyyet-i rûhiyye’niz olsun kılavuz. Çünkü beyhûdedir ümmîd-i selâmet onsuz.” Âkif, burada topluma çok güzel bir yöntem vermektedir. Bu yöntem her noktada taklîdin işe yarayamayacağı, Garb’ın sadece ilminin ve sanatının alınması ve bunlar üzerinde son sürat çalışılması gerektiği ve bu işler yapılırken kılavuzumuz kendi öz kültürümüzün, milli ruhumuzun olması gerektiğidir. Âkif, mütefekkirlerin taklitçi oldukları ve bunların nasıl bir dünya içerisinde olduklarını şöyle eleştirir: “... Millet-i islamiye şeriati safvat-i asliyesiyle muhafaza ettikçe hem dini, hem dünyası mamur imiş. O safveti böyle bir sürü bid’atla bulaştırınca hüsrandan hüsrana düşmüş. Ne garibdir ki: şarkta, garpta, şimalde, cenupta, hasılı dünyanın her tarafında milletin avam kısmı: “Atalarımızdan böyle gördük” velvele-i itirazını her nidayı irşada karşı en müdhiş, en müstahkem bir siper gibi yükseltir dururken, mütefekkir olması icab eden havas tabakası atalarından gördüğü iyi şeyleri de mutlaka atmak, hüviyet-i milliyelerini tepeden tırnağa kadar değiştirmek sevdasında! Yeniyi iyiliğinden, husus ile lüzumundan dolayı almak, eskiyi de fenalığı sabit olduğu için atmak kimsenin aklına, daha doğrusu işine gelmiyor! Dini taklid, dünyası taklid, âdâtı taklid, kıyafeti taklid, selamı taklid, kelamı taklid, hülasa her şeyi taklid olan bir milletin efradı da insan taklidi demekdir ki kabil değil, hakiki bir heyeti ictimaiye vücude getiremez, binaenaleyh yaşayamaz”(Şengüler,1990,122). O dönemde yaşayan aydınlarda geçmişe ait olan her şeyi atma hevesi içerisinde oldukları anlaşılmaktadır. Aydın kesim milli duygu, örf, adet ve kültürü hiçe sayarak batıdaki ilerlemeyi doğru yanlış diye tartışmadan kabul etme anlayışını Âkif, şiddetle eleştirir. Örnek olarak Japon milletini gösterir. Âkif, yaşadığı dönemdeki din adamlarının durumlarını da şiirlerinde eleştirir bunların gerekli eğitimden geçemediklerini anlatır. “Ömründe medrese, mektep görmemiş, üç-beş uydurma hadis ile sekiz on masaldan başka semaye-i marifet edinememiş ümmi vaizler, kürsülere tasarruf edeliden beri bu milletî merhume dini umacı heyetinde, sahib-i şeriatı da – haşa –Yeniçeri Ağası fıtratında tahayyül etmeye başladı. İslam’ın,, o pâk, o nezih ilahi siması bir çoğumuzun hayalinden şimdi gitti”(Şengüler,1990:108). 75 2.8. Üdebâ Takımı “Üdebânız hele gayetle bayağı mahlûkat… Halkı irşâd edecek öyle mi bunlar? Heyhat! Kimi, Garb’ın yalınız fuhşuna hasbî simsar; Kimi ‘İran malı’ der köhne alır, hurda satar! Eski dîvanlarımız dopdolu oğlanla şarap; Biradan, fâhişeden başka nedir şi’r –i şebab? Feylesof hepsi, fakat çoğunun mektebi yok!” Âkif, üdebâ takımı ile edebiyatçıları anlatmak istemektedir. Bu takımı, ağızlarında sadece ezberledikleri üç beş kelime bazıları batının fuhşuyatıyla ilgilendiklerini bazılarını da İran malını taklit ettiklerini belirtmektedir. Kısaca edebiyatçıların taklitçi bir zihniyet içerisinde bulunduklarını göstermektedir. Âkif, taklit içinde olan aydın takımını şöyle eleştirir: “Ne garibedir ki: şarkta, garpta, şimalde, cenupta, hâsılı dünyanın her tarafında milletin avam kısmı: “Atalarımızdan böyle gördük” velvele-i itirazını her nidayı irşada karşı en müthiş, en müstahkem bir siper gibi yükseltir dururken, mütefekkir olması icab eden havas tabakası atalarından gördüğü iyi şeyleri de mutlaka atmak, hüviyet-i milliyetlerini tepeden tırnağa kadar değiştirmek sevdasındadır! Yeniyi iyiliğinden, husus ile lüzumundan dolayı almak, eskiyi de fenalığı sabit olduğu için atmak kimsenin aklına, daha doğrusu işine gelmiyor! Dini taklit, dünyası taklit, âdeti taklit, kıyafeti taklit, selamı taklit, kelamı taklit, hülasa her şeyi taklit olan bir milletin efradı da insan taklidi demektir ki kabil değil, hakiki bir heyeti içtimaiye vücuda getiremez, binaenaleyh yaşayamaz”(Şengüler, 2000:122). Âkif, edebiyatın nasıl olması gerektiğini şu şekilde tarif eder: “Biz bugün hey'et-i içtimâiyemizin gözünü açacak, hissiyatını yükseltecek, hamiyyetini galeyana getirecek, ahlâkını tehzîb edecek, hülâsa bize her ma'nâsıyla ders-i edeb verecek bir edebiyata muhtacız…”(Şengüler, 1990:9). Yukarıda Âkif’in toplumun nasıl bir edebiyata ihtiyacı olduğunu söylemektedir. Âkif, edebiyatın halkı “irşad” etmesini ister. Edebiyatın gayr-ı ahlaki ve gayr-ı milli işlerle uğraşmasını istemez. Fakat edipler onun istediği şekilde değillerdir. Kimi batının fuhşiyatına kapılmış kimi de doğunun taklidine kapılmıştır. Ona göre edebiyat sosyal hayata, insanın geleceğine hizmet eden önemli bir sanat dalı 76 olmalıdır. Bu, edebiyatta sosyal faydayı ön plana almak demektir. Âkif, Türk edebiyatına bu pencereden bakar. Edebiyatın bizde ihtiyaca cevap vermediğini, âdeta milleti uyuşturduğunu söyler. Böyle bir edebî anlayışa sahip olmamızdan rahatsızdır: “Ne kaldı? Bir edebiyâtımız mı? Vâ-esefâ! Bırak ki ettiği yoktur bir ihtiyâca vefâ; Ya rûh-u milleti efsunluyor, uyuşturuyor; Ya sînelerdeki hislerle çarpışıp duruyor! Şarap kokar bütün eslâfın en temiz gazeli. Beş altı yüz sene “sâkî” havâ-yı mübtezeli, … “Değil mi bir tükürük alna çarpacak tedib, Ne hükmü var?” diye üç beş hayâ züğürdü edib,4 Bitirmek istedi ahlâkı, ârı, nâmûsu; Çıkardı ortaya, gezdirdi saksılar dolusu” (Safahat, 346) Yukarıya bir bölümünü aldığımız şiirde, edebiyattaki rahatsızlık, sosyal ve kültürel hayattaki rahatsızlıkla birlikte verilir. “Ne kaldı?” söz grubu bu bağlantıyı kurmasını kolaylaştırır. Şiiri tasavvufî ıstılahlarla doldurularak hayattan uzaklaştıranları eleştirmeye devam eden Âkif, “ebedî hasmım” dediği Rus edebiyatı ile Türk edebiyatının karşılaştırarak, edebiyatımızın çağdaş çizgiden ne kadar uzak olduğunu göstermeye çalışır. Âkif, edebiyatımızda tasvirin eksik olduğunu söyler. Tasvirin eksik olmasını bizdeki resim sanatının eksikliğinden kaynakladığını söyler. Âkif’in tasvirleri hakkında Kazım Yetiş şu değerlendirmeleri yapar: “Edebî eserde tasvir, anlatılmak isteneni daha canlı ve çarpıcı hâle getirir. Bunun için de edipler tasvire önem verirler. Mehmet Âkif’in şiirlerinde tasvir önemli bir yer tutar. O, edebiyat ile ilgili yazılarından birini tasvire ayırır. Tasviri, “gözümüzle görebildiğimiz mahsusatı bize gösterebilecek yahut hariçte vücudu olmayan ihtisâsâtı duyurabilecek” olan “meleke” diye tarif eden Âkif, burada iki noktaya dikkati çeker. Tabii “tasvir”in bir meleke olup Olmadığını tartışmayacağım. Görülüyor ki tasvirde aranan var olanı, görülebileni olduğu gibi göstermektir. Bunu edip, daha genel bir ifade ile tasviri yapan görür. Okuyucu onu görmez. Ama yapılan tasvir sayesinde görmüş gibi olur. ‹kincisi ise var olmayan yani gözle görülmeyen ama duyulan hisleri, hislenmeleri tasvir etmek, anlatmaktır. Demek ki tasvir sadece var olanı, bir manzarayı, objeyi değil duygu ve düşünceleri, duygulanmaları da canlandıracaktır. Bu duygu aşk, ıstırap, merhamet, sevgi, yaralı insanın, doğum sancısı çekenin acıları vb. olabilir. Bu yaklaşım, edebiyatımız için 77 önemli bir yaklaşımdır. Çünkü görülmeyen ama hissedilen duygular da tasvire konu olabilmektedir. Âkif, sonra tasvirin üç türlü olduğunu belirtir ve bunları açıklar. Ona göre, edip tasvir edeceği bir levhayı bir ressam gibi aynen verir veya onda bazı değişiklikler yapar veya o levhayı görüldüğü gibi değil kendi görmek istediği şekilde tasvir eder. Bunlardan birincisi sırf hakikî, üçüncüsü büsbütün hayalî, ikincisi ise hakikatle hayalin imtizacından oluşur. Öyle manzaralar vardır ki kendisi şiirdir, şiirin ta kendisidir. Sanatkârların vazifesi Bunu aynen nakledebilmektir. fiairimiz bunun pek kolay olmadığını vurgular. Çünkü bu manzaraya dikkatlice nüfuz etmek ve onu olduğu gibi gösterebilmek gerekir. Bazı manzaralar da vardır ki onun aynen verilmesi, tasvir edilmesi okuyucuya haz vermez. Zira hakikati olduğu gibi, çıplak bir şekilde müşahede etmek insana hoş gelmez. işte bu noktada sanatkârın muhayyilesi devreye girmelidir. Manzarayı hoşa gidecek bir Şekle getirmeli, gerekli yerleri değiştirmelidir. Yine bazı manzaralar da vardır ki bizde ulvî hisler uyandırmaları gerekirken o hâliyle o duyguları uyandıramazlar. Bunun için de o manzarayı, muhayyilemizde yeniden şekillendirmeliyiz. Görülüyor ki tasvirde yazarın maksadı, anlatmak istediği önemli oluyor. Sanatkâr düşünce ve duygularına, anlatmak istediğine uygun bir levha vermek, çizmek durumundadır. Buna uygun levha tabiatta varsa onu aynen verebilir. Aksi takdirde ya mevcuda İlaveler yapmak, bazı noktaları çıkarmak suretiyle maksadına uygun hâle getirebilir veya muhayyilesinde yine maksadına uygun bir levha yaratabilir. Mehmet Âkif, tasvirde fazla ayrıntıdan kaçınmak gerektiği düşüncesine katılır ve bu konuda yani neyin fazla, gereksiz ayrıntı olduğu konusunda ölçüyü koyar. Bu noktada esas, anlatılmak istenen mevzu ve bundan çıkarılacak neticedir. Neyi alıp, neyi atacağımızı veya neyi değiştireceğimizi ancak bu tayin eder, etmelidir. Nitekim sıraladığı üç tasvir yolundan hangisinin tercih edileceğini “mevzuun icabı” ile “şairin zevki”nin ve kabiliyetinin belirleyeceğini söyler. Ayrıca, şiirdeki tasvirlerin nesirdeki kadar ayrıntılı olamayacağını ekler. Bu konuda müşahhas bir de örnek verir. “Meselâ şair karşısındaki binanın tûlünü, arzını santimetresine kadar göstermeye kalkışacak olursa şiirin tadını kaçırır. Evet bu öyle bir ifrattır ki nihayet otuz, kırk arşın yüksekliğindeki bir yapıyı göklere kadar çıkarmaktan ibaret olan tefrit ile birleşir. Ne asumana kadar çıkarmalı; ne de eb’adını şerit çekip ölçmelidir.” Ona göre şiirdeki gerçek tasvirler pek dağınık ve pek etraflı olmamalıdır. Esasen bu tür tasvirlerden maksat, söylenmek istenen pek çok hakikati eşyaya söyletmektir. Buna verdiği örnek de dikkat çekicidir ve tasvirdeki gerçek ölçüyü verir: “Meselâ bir fakirin sefaletini tarif ederek hâline acındırmak için şöyle perişandır, böyle sefildir... Demektense o Zavallının yuvasında nazar-ı merhamete olanca üryanlığıyla çarpacak ne gibi şeyler varsa Onları gösterivermek çok daha beliğ olur. Zira birinde söylüyorsunuz, birinde ise gösteriyorsunuz. Elbette görmek dinlemekten müessirdir.” Edebî eserde tasvirin önemi burada kendini belli ediyor. Anlatmak ve göstermek. Burada göstermeye bağlı eserler veya anlatmaya bağlı eserler diye bir ayrım yapmak da yersiz ve anlamsızdır. Zira edebiyatın maksadı göstermektir. Bütün klasik dönem edebiyatımız, daha belirginleştirelim, bütün klasik İslam edebiyatı anlatmaktan çok göstermeye bağlıdır. Kur’ân-ı Kerim’deki hikâyeler, geçmiş peygamberlerin yaşadıkları, Hz. Muhammed’in verilen-anlatılan hadisleri, islâm velilerinin, büyük ‹slâm ediplerinin, Sadî’nin, Hz. Mevlânâ’nın eserleri hep göstermeye bağlı eserlerdir. Doğrudan söylenen, anlatılan şiirlerde zevk, okuma, anlama, dilin kullanılmasındaki gücü kavrama esastır. Bu tür eserlerden insanın insan olarak zevki geliştirilir, böylece de ruhu olgunlaştırılır. Dolayısıyla da anlatma değildir bunlarda esas olan. Güzeli tattırarak zevklendirme ve “zevk-i selim”ini ortaya çıkarıp geliştirmedir. Nitekim çok haklı olarak Mehmet Âkif “maksad-ı tasvir hakikatleri eşyaya söyletmektir” der. (Yetiş,1992). 78 2.9. Köylünün Durumu Şiirinde toplumun her kesimini anlatan Âkif, köylün durumunu da şöyle göstermektedir: “Bire dört aldığı yıl köylü emin ol, kudurur: Har vurur bitmeyecekmiş gibi, harman savurur. Uğramaz, gün kavuşur, çitine yahut evine; Sabah iskambil atar kahvede, akşam domino. Muhtasar, gayr-i mufid ilmi kadardır dini; Ne evamir, ne nevahi, seçemez hiçbirini. Namazın semtine bayramlarda uğrar sade; Hiç su görmez yüzünün düşmanıdır seccade. Hani, üç beş kişiden fazla musallı arama; Mescit ambarlık eder, başka ne yapsın, imama! Okumak bahsini geç, Çünkü o defter kapalı, Bir redif zabiti mektepleri debboy yapalı, Sıtma, fuhuş, içki, kumar, türlü fecayı salgın... Sonra söylenmeyecek şekli de var hastalığın. Bir taraftan bulanır levse hesapsız namus; Bir taraftan serilir toprağa milyonla nüfus” Köylü de ekonomik, eğitim ve ahlak açısından çok iyi bir durumda değildir. Toplumdaki ahlaki çöküntünün boyutunu belirtmek için Âkif köydeki durumu anlatmıştır. Köyler o kadar kötü durumdadır ki her yeri hastalık ve pislik sarmış, dini unutmuş hatta mescitleri bile ambar yapmışlardır. Köy halkı vaktini kahveler de domino oynayarak geçirmektedir. Âkif bu içler acısı duruma dayanamaz ve isyan eder. Akif’in ahlakî bozukluğu anlatırken köylüyü örnek vermesi, toplumdaki ahlakî çöküntünün belirlenmesi bakımından ilginçtir. Çünkü sade yaşamı ile ahlaki bozukluğun en az olması gereken yer, köy yaşamıdır. Akif’in çizdiği portrede köydeki yaşam bile ahlâki çöküntü içindedir. “... Avam dediğimiz halk tabakasının idrakini yükseltmedikçe, köylüleri bugünkü hallerinde bıraktıkça, farz-ı muhal olarak dünyanın en büyük adamlarını yetiştirseniz yine boştur. Yine boş!”(Şengüler,1990:290). Âkif, köylünün de eğitim ve öğretim yoluyla idrakinin yükseltilmesini söylemektedir. “Başı boş kaldı mı, zîrâ, şaşırıp ber –mutâd, Bulamaz kendiliğinden yolu, asla efrad Yalnız gösterilen yol tutacak yolsa gider; Hissidir çünkü onun azminde daim rehber”(Safahat,157) Yukarıdaki mısralarda Âkif köylünün iyi bir şekilde eğitilmesi gerektiğini 79 söylemektedir. Aksi takdirde millet olarak helak olacağımızı belirtmektedir. Ona göre köylüyü düşünmek ülkenin kurtuluşu için hayat meselesidir. 2.10.Şark Âkif, şarkın içinde bulunduğu durumu “Şark” şiiri ile tespit etmiş ve Batı medeniyetinin Doğuyu nasıl tarumar ettiğini şöyle mısralaştırmıştır: “Musallat, hiç göz açtırmaz da Garb’ın kanlı kâbusu, Asırlar var ki, İslam’ın muattal, beyni, bâzusu, “Ne gördün, Şark’ı çok gezdin? ” diyorlar. Gördüğüm yer yer Harap iller, serilmiş hânümanlar, başsız ümmetler, Yıkılmış köprüler, çökmüş kanallar, yolcusuz yollar, Buruşmuş çehreler, tersiz alınlar, işlemez kollar; Bükülmüş beller, incelmiş boyunlar, kaynamaz kanlar. Düşünmez başlar, aldırmaz yürekler, paslı vicdanlar; Tegallüpler, esâretler, tahakkümler, mezelletler; Riyâlar; türlü iğrenç iptilâlar, türlü illetler; Örümcek bağlamış, tütmez ocaklar; yanmış ormanlar; Ekinsiz tarlalar, ot basmış evler, küflü harmanlar; Cemaatsiz imamlar, kirli yüzler, secdesiz başlar; “Gazâ” nâmiyle dindaş öldüren biçare dindaşlar; Ipıssız âşiyanlar; kimsesiz köyler; çökük damlar; Emek mahrûmu günler; fikr-i ferdâ bilmez akşamlar!.. Geçerken, ağladım geçtim; dururken ağladım durdum; Duyan yok, ses veren yok, bin perîşan yurda başvurdum.” Âkif, Şark gezilerinde, şarkın çok kötü durumda olduğunu, köprülerin, camilerin yıkıldığını, tarlaların kuraklığını, evlerin çöktüğünü kısaca her şeyin değiştiğini görmüş ve Şark’ın bu haline ağlamış, üzülmüş yurda geri dönmüştür. Âkif Garbın nasıl bir değişim içinde olduğunu geliştiğini Şarkla karşılaştırmalı olarak şöyle ifade eder: 80 “Müslümanlar irili ufaklı müstakil devletler kurmuşlardır. Çeşitli nüfus ve maddi imkânlara sahiptiler. Biz elli milyonluk gelişmekte ve hareket halinde olan üstelik “büyük devlet” kurmuş olmanın hissini hala taşıyan bir milletiz. Arap kardeşlerimiz petrolleri ve gerillaları ile neredeyse dünyaya kafa tutmaktadır. Pakistan ve Endonezya, İslamlaşan Afrika ve Amerika’daki zenci Müslümanlar... Fakat aynı anda görüyoruz ki Batıda o eski Garb değildir. Birleşmiş ve birleşmemiş milletleri, atomu, füzesi, sanayi, bütün dünya ile oynayan devletleşmiş şirketleri deviren ve sömüren gizli teşkilatları alaverisi ve dalaveresi ile bambaşka bir ucubedir” (Düzdağ,2000:78). Batı medeniyet namı Doğu milletini pençelerini geçirmiş halkta bundan çok memnunmuş gibi çalışmamaktadır. İslâmiyet’in mücadele dini olduğunu unutmuştur. Âkif, Müslüman halkın durumunu şöyle izah eder: “Efradı 300-350 milyona varan cemaati müsliminin nedir bu günkü hali? İslam sa’y dini, mücadele mesleği, şan ve şevket, mecd ve azamet rehberi iken, o din-i mübine intisap davasını güden biz zavallılar dünyanın muhtelif iklimlerinde atıl, batıl, miskin, zelil, muhakkar, mahkûm, iğrenç bir takım yığınlar, canlı leş yığınları teşkil ediyoruz”(Şengüler,2000:65). Âkif, topluma medeniyet konusunda Japonları gösterir ve onlara hayran olduğunu söyler. Japonlar Batı’dan faydalanmış fakat kendi milli kimliklerini korumuş ve ilerlemişlerdir. Kuntay, bu konuda şu açıklamayı yapar: “Kültür diye Avrupa’yı Japonlar topyekûn mu aldı? Hem Avrupalı oldular hem Japon kaldılar.”(Kuntay, 2001:143) Japonlardaki bu anlayış hakkında “İslâmcıların” düşüncelerini Turhan şöyle ifade eder. “İslâmcılara göre: İslâm her asrın ihtiyaç ve problemlerine cevap verebilecek ve çözüm getirebilecek mükemmel bir dindir. Onlara göre İslâm ilerlemeye engel değildir. İlerlemeye engel olan, yanlış inanç ve âdetler; Müslüman geçinip İslâm’dan uzak yaşayan kişilerin taassubudur. Eğer İslâmiyet ilerlemeye engel olsa idi, geçmişte İslâm ülkelerinde, büyük medeniyetler, insanlık ve medeniyet tarihine mal olmuş şaheserler meydana getirilemezdi. Onlara göre, din toplumun “ana direğidir.” İslâm insanlar arasında ırk farkı gözetmeyen bir dindir. İslâmcılar, kurtuluşu o günün şartlarına göre mevcut rejimi korumada görmektedir. İslâmcılar Avrupa’nın ilmini ve tekniğini almayı; ahlâk ve adetlerini ise almamayı savunmaktadırlar. Çünkü onlara göre ilim ve teknik evrensel, ahlak ve âdetler ise milletlere hastır. İslâmcılar, Avrupa ile ilişki kurarken, kendi öz benliklerinden, inanç, ahlak ve değerlerinden taviz vermemenin gerektiğini ileri sürmektedirler. Onlar, Avrupa’nın tekniğini almanın mutlak ahlâk ve âdetlerini almayı gerektirmeyeceği, bu hususta Japonya’nın güzel bir örnek olduğunu söylemektedirler” ( Turhan, 1987; 202-203). Fakat bizde durum böyle olmamış taklitçiliğe kolaya kaçılmıştır. Âkif, Japon milletindeki ilerlemeyi şiirinde şöyle mısralaştırmıştır: 81 “Sorunuz şimdi Japon’lar da nasıl millettir? Medeniyet girebilmiş yalınız fenniyle… O da sahiplerinin lâhik olan izniyle Ne kadar maskaralık varsa kovulmuş kapıdan!” Japonların milli ruhlarına bağlı kalarak nasıl ilerlediklerini ve doğrusunun da böyle olduğunu göstermektedir. Âkif, toplumda ahlakın önemini anlatmak için yaşadığı dönemdeki Japonya’yı ideal bir örnek olarak vermiştir. Japonlarda gerçek bir İslâm anlayışı vardır fakat adı “ Buda”dır. Âkif, şiirinde bu durumu şöyle ifade eder: “Şu kadar söyliyeyim din-i mübin orada Ruh-ı feyyazı yayılmış, yalınız şekli Buda.” Japonların dini tam bir İslâm dini gibi fakat adı başkadır. Onun anlatmak istediği bu dinin şekli başka ama içi İslâm anlayışıyla kaplıdır. “İslâmiyet’in ruhunu yaşadıklarını söylediği Japonların bu ideal özelliklerini şöyle sıralamaktadır: 1-Doğruluk. 2-Sözünün eri olmak. 3-Şefkat. 4-Acizin hakkını korumak. 5-Büyük ve israfa imkânı varken küçük şeylerle yetinmek. 6-Toplum için, eli darda bile olsa bol bol vermek. 7-Kimsenin ırz ve namusuna yan bile bakmamak. 8-Toplumda herkesi kardeş bilmek. 9- Yeri geldiğinde, toplum için gülerek hayatını feda edebilmek. 10-Toplumun menfaatlerini şahsi menfaatlerinden üstün tutmak. 11-Toplumda hırsızlık gibi kötülüklere hemen hemen hiç rastlanmaması 12-İnsanların son derece tevazu ve mahviyet içinde olması. 13-Batı medeniyetini süzerek, sadece faydalı kısmını almaya çalışmaları. 14-Daha bunlar gibi birçok yüksek özelliklere sahip olmaları”(Kılıç,2008:98). 82 Âkif bu gibi üstün özelliklere sahip Japon milletini, Türk halkına ideal bir örnek olarak göstermektedir. Eskiden Şark milletinde olan bu özellikler tamamen kaybolmuş, Batı medeniyetinin etkisi ile halk bu özelliklerini kaybetmiştir. Âkif Şark toplumunda yaşanan dini şöyle değerlendirmektedir: “Müslümanlık denilen ruh-i İlâhi arasak Müslüman’ız diyen insan yığınından ne uzak!” Yaşadığı dönemdeki İslâm anlayışının, Müslümanlıktan farklı olduğunu halkın hakiki Müslümanlığı yaşamadığı üzerinde durmaktadır. Halkın hakiki Müslümanlığı yaşayamama sebeplerinden biri olarak ilmiye sınıfının bozukluğunu göstermektedir. Bunun için Âkif, ilmiye sınıfının bozukluk ve yetersizliğini sert bir şekilde eleştirir: “Hele ilmiye bayağıdan da aşağ bir turşu! Bâb-ı Fetva denilen dâire ümmi koğuşu” Âkif’e göre gerçek dinin, hakiki dinin yaşanamama nedenlerinden birisini de “şeriatın” suiistimal edilmesidir. Şeriatın anlaşılmamasıdır. “Otuz üç yıl bizi korkuttu şeriat diyerek.” Âkif’in nu mısrası yaşadığı dönemdeki idarecilere gitmektedir. II. Abdülhamid devri yöneticileri eleştirilmektedir. İdareciler, şeriat namına halkı bir takım hurafelerle korkutmaktadır. Halkta İslamiyet’i suiistimal etmektedir. “Karı dövmüş, boşamış… Emr-i İlahi ne denir.” mısrası cahil halkın karı dövmeyi sanki İslâmiyet emrediyormuş gibi algılaması vardır. Âkif bu gibi sebeplerden dolayı toplum hayatında gerçek Müslümanlığın anlaşılmaması neticesinde şöyle isyan etmektedir. “Kaç hakiki Müslüman gördümse: Hep makberdedir; Müslümanlık, bilmem amma; galiba göklerdedir!” 83 2.11. Sadr-ı İslâm Âkif, toplumdaki bütün sorunların çözümü olarak “sadr-ı İslâm”ı yani Müslümanlığın ilk günlerini gösterir. Bunu şiirinde şöyle ifade eder: “Rücû etsinler artık Müslümanlar Sadr-ı İslâm’a.” Bu mısrada “Sadr-ı İslâm’a rücû etmek” İslâm’ın ilk günlerine geri dönmek demektir. Âkif’in bu sözleri onun gerici olduğu anlamında yorumlanmamalı. Âkif bu sözleriyle, İslamiyet’in ilk doğduğu yıllarda toplumun maddi ve manevi özelliklerin daha saf ve daha sağlam olduğunu göstermek için kullanmıştır. Özellikle ahlakın bozulmamış olduğunu dile getirmek amacıyla böyle bir yöntem önermiştir. Timurtaş, Âkif’in cemiyetin sorunları için önerdiği çözümleri hakkında şu değerlendirmeyi yapar: “Âkif’e göre cemiyetimizi kalkındırmak, bulunduğu aşağı dereceden en yüksek dereceye çıkarmak için yapılacak iş halkı asırlarca süren uzun uykudan uyandırmaktır. Uyandıktan ve milli birlik teşekkül ettikten sonra ye′si yeneceğiz, azmedeceğiz, çalışacağız. Çalışmayı milletçe ve bir noktaya müteveccihen yapacağız. Bütün milletin alnından ter boşanacak. Cehalet yenilecek. Asrın ilimlerine ehemmiyet verilecek. Üç asırlık kayıp telafi edilmeğe çalışılacak. İlmin muhitinin teşekkülü için gereken hürmet ve sükûn hazırlanacak. Bilhassa ileri bir cemiyet haline gelmede en esaslı rolü oynayacak ilk mekteplere büyük ilgi gösterilecek. Fen ve sanatta Avrupa’ya yetişebilecek duruma geleceğiz. Özü sözü sağlam, faziletli, merhametli, mert, dürüst vazifeperver, hamiyetli insanlardan mürekkep yüksek vasıflı bir insan cemiyeti halini alacağız” ( Timurtaş,1987:80,81). Âkif,’in toplumun kalkınabilmesi için dikkat çektiği iki önemli unsura daha vardır. Bunlar, marifet ve fazilettir. “Çünkü milletlerin ikbâli içi, evladım Ma’rifet, bir de fazîlet…İki kudret lazım. Ma’rifet ilkin, ahaliye sa’âdet verecek Bütün esbâbı taşır; sonra fazilet gelerek O birikmiş duran esbâbı alır, memleketin Hayr-ı i’lâsına tahsîs ile sarf etmek için.” Sonuç olarak Âkif’in sosyal hayat anlayışında şu unsurlar vardır. Toplumun uyanık, cehaleti yenmiş, marifet, fazilet, dini doğru yaşama, milli ruha bağlı, azimli, gayretli, ye’se kapılmayan insanlardan oluşan bir topluluktur. 84 Âkif’in bu sosyal hayat anlayışı içerisinde dinin yerini de şöyle tespit eder. İslâmiyet’in “din-i meskenet, din-i zaruret, din-i fakr” olmadığıdır. Dinin tamamen yaşanabilecek bir din olmasıdır. Topluma dini anlatırken bu açılardan yaklaşarak halkı uyarır. Dini, “din-i mübin” kurumayan bir kaynak olarak gösterir. Dinden uzaklaşınca her şeyin bozulduğu şiirlerinde yeri geldikçe ifade eder. Eseriyle cemiyetin içinde bulunduğu faciaları anlatarak toplumu analiz etmiş ve bu analizin neticesinde tedavi yöntemi olarak marifet, fazilet, milli ruha bağlı kalmayı, İslâm’dan uzaklaşmamayı, tefrikadan arınmayı, azimli olmayı şiirleriyle reçete gibi toplumun huzuruna sunmuştur. “Sadr-ı İslâm” hakiki Müslümanlığın yaşandığı ilk devirdir. O devir baştan sona kahramanlık tarihidir. Âkif’e göre, o devrin Müslümanları bir yandan kahramanlık saçıp dünyayı titretirken öbür yandan dünyaya insanlık dersi vermişlerdir. Onlar düşmana asla boyun eğmemişlerdir. Tevekkülğün gerçek anlamda onlar yaşamışlardır ki, karşılaştıkları dünyalar kadar acı ve elemlere katlanıp yollarına devam etmişlerdir. Daha çok Müslüman bir toplumun dış dünyaya tezahür eden bu özellikler yanında Âkif, bir de Müslüman toplumun içyapısı üzerinde durmaktadır. İslam’ın ilk devirlerinde yaşanan fakat zamanında bunun tam tersi bir yol tutulan, ideal bir İslâm toplumun iç bünyesi şöyledir. Böyle bir toplumda Müslümanlar kendi toplumlarına güzel şeyler önermektedirler. Kötü şeyleri de önleme gayreti içindedirler. İdeal bir İslâm toplumunda hiç kimse haksızlığı hoşgörü ile karşılamaz. Eğer bir kimse haksızlığa uğrasa onunla ilgili tüm fertler duyarlılık gösterir. Âkif, bir zamanlar yaşanan bu özelliklerin yanında, kendi yaşadığı toplumun genel özelliklerini şöyle tipleştirmektedir. Zülme tapar derecede benimsemek. Adalete yüz çevirmek. Hakka hukuka aldırmamak. Kendi refahtaysa dünya yansa umursamamak. Yalancılıktan ürpermemek. Kuvvetliden yana tavır koyup zayıf haklı bile olsa konuşturmamak. Riyakârlık içinde üst makamlara yaltaklanmak. Particili, ırk ve dil gibi ayrılık tomuhlarının revaç bulması Enseden arslan kesilip, cepheden yaltak kedi, olmak gibi şahsiyetsizlikler” (Kılıç,2008:97,98). Âkif toplumdaki bütün olumsuz durumlar için Sadr-ı İslâmı önermiş, nu önerisiyle birlikte toplum ahlakının yükseltilmesi gerektiğini ifade eder. 85 Toplumun düzeltilmesi için İslâmcılık idealini öneren Âkif’in İslâm düşüncesi hakkında Ahmet Kabaklı şu değerlendirmeyi yapar: “Akif’in temel görüşü iki esas noktaya dayanmaktadır: 1. Millet ülküsü 2. İslamlık ülküsü Bu iki düşünce Safahat’ta iç içe olarak birbirini tamamlar. Çünkü Akif Türk Milletini İslam’lığın öncüsü, kurtarıcısı olarak benimser. Türklük yıkılırsa İslamcılık da sönecektir. Türkiye İslam’ın en güçlü, en ileri ve en son kalesidir”(Kabaklı,2003:67). Âkif’in “sadr-ı İslâm” ile anlatmak istediği batıl inanış ve hurafelerden uzaklaşmak, gelenek bağından kurtulmak, eğitim ve öğretim ile halkı irşad etmek, taklitden uzaklaşarak gerçek Müslümanlığa ulaşmaktır. Gerçek Müslümanlıksa, İslâm’ın orijinal şartlarına dönmektir. Âkif, gerçek Müslümanlığı şiirinde anlatır. Ona göre gerçek Müslümanlık, cesaret, yiğitlik, kahramanlık ve gayret dini olduğu, korkaklığın, acizliğin müslümalıkla bağdaşmadığıdır. “Şehamet dini, gayret dini, ancak Müslümanlıktır. Hakiki Müslümanlık en büyük kahramanlıktır. Cebanet, meskenet, dünyada sığmaz ruh-u İslâm’a”(Safahat,323) Âkif, dine sonradan sokulan batıl inançları ve bazı yeni adetleri dinden ayıklanarak atılmasını önerir. Bunun için kaynak olarak Kur′an’ın alınması gerektiğini belirtir. “Doğrudan doğruya Kur’an’dan alıp ilhamı Asrın idrakine söyletmeliyiz İslâm’ı” (Safahat,418) Âkif, burada yine İslâm’ın ilk orijinal kaynağına dönerek ilim ve fenne ilerleme sayesinde İslâm’ı yüceltmeyi anlatmaktadır. “M. Âkif Ersoy’un önemle üzerinde durduğu konulardan birisi de İslamiyet’in terakkiye mani bir din olmadığının ispatlanmasıdır. Bunun için zamanındaki birçok kimse gibi, İslamiyet’in ilk zuhur ettiği dönemlerin incelenmesini önermektedier: Dini tedkik edeceksek, dönelim haydi geri; Alalım neş’et-i İslam’a yakın devri. Daha sonra şöyle bir tahlilde bulunmaktadır: 86 Hakiki Müslümanlığın yaşandığı ilk devirlerde, tarihte benzeri görülmemiş derecede, harika bir medeniyet hamlesi gözlenmektedir. İslam’dan önce Fetret Devrinde yaşayan insanlar vahşet ve katılığın derinliklerinde idiler. Öyle ki, evladını çöle gömerken pişmanlık yerine zevk duyuyorlardı. Ve yine fetret devrindeki insanlar, dağdan getirip yontukları taşları yaratıcı olarak kabul edebilecek kadar vahşi idiler. İşte İslam’dan önceki bazı özellikleri böyle olan o vahşi insanlar, İslam dini sayesinde otuz yıl gibi kısa bir sürede sanki otuz bin yıllık bir gelişme göstererek dünyaya sahip olmuşlardır. Onların dünyaya sahipliği sadece maddi planda olmayıp, aynı zamanda yüksek bir medeniyet de vücuda getirmişlerdir. Bu kadar kısa bir sürede böylesi büyük başarılar, şaşırtıcı bir gelişmedir. Onların arasından dünyanın takdirlerini kazanmış, Hz. Ebu Bekir, Hz. Ali gibi insanlar yetişmiştir”(Kılıç,2008:99,98). Âkif’e göre toplumun sorunlarını ve nedenlerini şöyle sıralayabiliriz: “Ülkede fakirlik yaygındır. Bunun sebebi toplumda var olan tembellik yani çalışmamaktır. Ülkede cehalet alıp başını gitmiştir. Bunun nedeni eğitim kurumlarının gerekli işlevlerini yerine getirememesi ve yetişmiş insan sorunudur. Yanlış kader ve tevekkül anlayışı insanları miskinliğe yöneltmiş. Çalışma diye bir şey kalmamıştır. Sosyal hayatta düzeltmeye önce bireyden başlanmalıdır. Onun için aile kurumuna gerek özen ve ciddiyet verilmelidir. Aile kurumuna zarar veren meyhane, kahvehaneler kapanmalıdır. Bu yerler toplumu felakete sürüklemektedir. Ailede kadın, çocuk ve yaşlılar korunmalıdır. Çünkü onların her zaman ilgi ve şefkate ihtiyaçları vardır. Çocuk terbiyesinde hem çocukların bilgili kılınması hem de sporcu olmaları gerektiğine inanır. Çocuklara verilecek olan bilgi hem çağdaş ilim hem de dini bilgilerdir. Fakat bu dini bilgilerin, dinin kaynağına dönülerek yeni baştan yorumlanması veyahut yapılmış olan yanlış yorumlamalardan temizlenmesi gerekir. Âkif, istibdada karşıdır. Meşrutiyet ilanını alkışlar, fakat bir aşırı noktadan diğerine geçişi anlamak mümkün değildir. Hürriyet, başıboşluk ve anarşi ile eşanlamlıdır. Belediye hizmetleri son derece bozuktur. Özellikle sokak tasvirlerinde bunu ortaya koyar. Himaye muhtaç olanların başvuracakları sosyal kurumlar yoktur. Bunların bir sebebi halk ile aydın arasındaki kopukluktur. Avam fakirlik, cahillik içindedir”(Enginün,1991:385). 87 2.12. Mahalle Âkif, şiirinde eski mahalle havasının kaybolması ve bunların yerine yapılan yanlış şehirleşmeyi eleştirmektedir. Osmanlı imarisi içinde mahalle çok fonksiyonları olan bir yapıdadır. Osmanlı mahalle yapısı hakkında: “Osmanlı dönemi şehirlerinin fiziki yapısını belirleyen en önemli etkenlerden biri, eski bir Türk geleneği olarak, yeni mahalleler oluşturmaktır. Böylece şehirde mahalle karakterinin bütünlüğünün oluşması, etnik ve dinsel kökenleri ayrı toplulukların oluşturduğu mahallelerin kurulması, yeni oluşturulan mahallelerle konut alanlarının gelişmesi ve yeni bir şehir görünümü kazanması sağlanılmıştır”(Yenen,1988:23). Osmanlı kentinde mahalle, sosyal ve fiziki bir birimdir. Âkif, bu yapının bozulmasını istemez. “Meyhane” şiirinde meyhanenin mahalle dışında bir yerde olduğunu göstermektedir. Bu da Osmanlı mahalle yapısı ile ilgilidir. Topluma kötü örnek olan yerler mahalle dışında bir yerlere inşa edilmiştir. “Aile ile ailenin içinde yaşadığı mahalle ve köy arasında bağlantı kurarak bu kavrama mekânsal bir yaklaşım getirmektedir. Ona göre “Bugünkünün aksine ailenin içinde bulunduğu mahalle veya köy topluluğu ile etnik-dini bağı vardır, hukuki bağı vardır. Çünkü bu topluluk halkı birbirinin kefilidir. Nihayet bu topluluk devlet nezdinde bir takım yükümlülükleri topluca yerine getiren bir birimdir. Mahalle veya köy bir takım vergilerin tarhında, onların toplanmasında; asayişin sağlanması veya bayındırlıkla ilgili bazı yükümlülüklerin yerine getirilmesiyle görevli ve sorumlu birimdir”(Ortaylı,2001:3). Âkif, bir şiirinde kendi mahallesini şöyle anlatır: “Bizim mahalleye poyraz kışın da uğrayamaz Erir erir akarız semtimize geldi mi yaz! Bahârı görmeyiz ala lâtif olur, derler... Çiçeklenirmiş ağaçlar, yeşillenirmiş yer. Demek şu arsada ot bitse nevbahâr olacak? Ne var gidip Yakacık'larda demgüzâr olacak Fusulü dörde çıkarmaz bizim sokaklarımız; Kurak, çamur… İki mevsim tanır ayaklarımız!”(Safahat,89) Âkif, yaşadığı mahallenin onun şahsiyetinin oluşmasına katkısı oldukça fazladır. Bu konuda yaşar şunları söyler: “Mehmet Âkif’in yetişmesinde önemli bir etken de mahalledir. Osmanlı kültürü, insan eğitiminin bu yönünü iyi bildiğinden, aile intizamı içinde bir mahalle sistemi kurmuştur. Mahalle manevi açıdan olduğu kadar, mimari yönden de çocuğun dürüst yetişmesini sağlayacak şekilde düzenlenmiştir. Genellikle çeşme, sebil, park ve bahçelerle süslenen sokaklar, ortasında büyük bir cami bulunan meydanlarda birleşirler. Böylece çocuk daha sokağa çıkar çıkmaz; oyunla beraber temizliği, itaatle beraber ibadeti öğrenerek, hayatı 88 boyunca ruhunu bu değerlerle süsleyecektir. Çünkü eğitimde aile, mahalle, okul bütünlüğü, ancak bu şekilde sağlanabilirdi. Onun için, her baba gibi Tahir Efendi de, tahsiline önem verdiği oğlunu hiç endişe duymadan mahalleye bırakabilirdi. İşte Âkif de başkasından öğreneceği çok şeyi, bu içtimai müessesenin intizamlı işleyişi sayesinde sokakta öğrendi” ( Yaşar,1985: 10). Ömer Düzbakar, Osmanlı mahallesi hakkında şu açıklamayı yapar: “Osmanlı döneminde mahalle sosyal ve fiziki bir birimdir. Mahallede yaşayanlar birbirlerine karşı sorumlu olup sosyal bir dayanışma içindedirler. Mahalle ile ilgili alınacak kararlarda etkin rol oynadıkları gibi suçluların tespiti ve cezalandırılması, alınacak vergilerin tespiti, görevli olan kişilerin kontrolleri, gerektiğinde bu kişilerin görevlerinden alınması, ihtiyaç duyulan hizmetlerin yerine getirilmesi şeklinde pek çok konuda kendilerine tanınmış haklarını kullanmışlardır”(Düzbakar,2003:97). Osmanlı padişahları mahalle, şehir ve çevre konusunda çok hassas yöneticilerdir. Çevre, şehir ve mahalle konusunda gerektiğinde fermanlar çıkartmışlardır. Özellikle Kanunî Sultan Süleyman’ın Edirne’nin temiz tutulması ile ile ilgili çıkartığı şu ferman Osmanlıda çevreye ve mahalleye verilen önemi göstermesi açısından dikkate değerdir. Kanunî Sultan Süleyman’ın çıkarttığı bu “Nişan-ı Hümayuna” bakıldığında: “Bütün ev, dükkân ve bunların çevrelerinin kirletilmemesi; kirletildiği takdirde derhal temizlenmesi/temizlettirilmesi. Görevlilerin çarşı ve mahalleleri kirletenleri tespit etmesi ve atıklarını bizzat kendilerine temizlettirmesi. Kervansaraylardaki atıkların uzak ve boş mekânlara hali naklettirilmesi. Hamamlara ait yolların temiz tutulması. Mezarlıkların korunması, etraflarının çevrilerek; at, köpek, kedi vb. hayvanların mezarlık içerisine girmesinin önlenmesi. Arabacıların öküzlerini halkı rahatsız edecek şekilde ev ve avlulara yakın yerlere bağlamamaları; öküzlerin gübresini alıp şehir dışındaki uygun yerlere nakletmelerinin sağlanması. Evlerde yıkanan sabunlu çamaşır sularının rast gele yollara dökülmemesi, dökenlerin engellenmesi. At, koyun vb. hayvan leşlerinin rast gele ve gelişigüzel atılmasının önlenmesi. Bu yasağa uymamada ısrar edenlerin teşhir edilerek cezalandırılmaları, Sayılan bu yasakların uygulanmasında kimsenin engel olmaması; kadı ve subaşının konuyu ısrarla takip etmeleri”(Akgündüz,1993:13). 89 2.13 Çalışma Mehmet Âkif Ersoy, yaşadığı dönem içerisindeki toplumdan hakkıyla çalışılmadığı açısından şikâyetçi olmuştur. İslâm dünyasının, Batıdaki ilerlemeler karşısında ayakta durabilmesi için en önemli şart olarak çalışmayı göstermiştir. Âkif, çalışma konusunu şiirleri üzerinde ısrarla durmuş, millet olarak her kişinin çalışması gerektiğini belirtmiştir. Âkif, çalışma ile cemiyetin ayakta duracağını belirtmektedir. Bu konuda Japon ve Alman halkını toplumumuza örnek olarak göstermiştir. Âkif’in “ Durmayalım, Küfe, Azim, ” gibi birçok şiirinde çalışmanın toplumiçin ne kadar gerekli olduğunu dile getirmiştir. Bakın mücahid olan Garb’a şimdi bir kere; Havaya hükmediyor kani olmuyor da yere. Dönün de atıl olan Şark’ı seyredin: ne geri Yakında kalmayacak yeryüzünde belki yeri Yukarıdaki mısralarda Batı ve Doğu medeniyetinin karşılaştırılması vardır. Şark insanı çalışmayı bıraktığı için yüzüne bakılacak gibi değildir. Batı çalışma sayesinde ilim ve bilimde ileri derecede gelişmiş havaya dahi hükmeder duruma gelmişlerdir. Bu neticeye gelmelerinin sebebi ise çalışmayı hiçbir zaman bırakmamalarıdır. Eskiden Doğu’da olan bu ilerleyişler artık yer değiştirmiştir. Bu bakımdan Âkif geri kalan Şark’ı görev adamı tarzıyla uyandırmak ve gayrete getirmek istemektedir. Miskinliğin ve hurafelerin bırakılması ve çalışmaya başlanması gerektiğini anlatır. 90 3.BÖLÜM: İNSAN Tarih boyunca “insan nedir?” ve “insanın bu dünyadaki yeri ve önemi nedir?” soruları araştırılmıştır. Bizim edebiyatımızda “yeni insan” anlayışı Tanzimat dönemi ile başlamıştır. Osmanlıda halk padişahın kuludur anlayışı Tanzimat sanatçıları Namık Kemal, Şinasi, Ziya Paşa vs. tarafından irdelenmiştir. Nâmık Kemal, yeni insan anlayışını, insanı kader elinde aciz sayan, eski görüşe karşı çıkarak kudret ve irade sahibi bir varlık olarak hür insan anlayışının tasvirini yapar. Tarih içerisindeki düşünürler “insan nedir?” ve “insanın bu dünyadaki yeri ve önemi nedir?” sorularının cevabını şöyle aramışlardır. Sokrates ve Platon’a göre insan: “İnsan nedir? İnsanın kaynağı ve neyliği hakkında ilkin, ilahi ve beşeri olmak üzere birbirine indirgenemeyecek olan iki farklı görüşle karşılaşırız. Beşeri olan da kendi arasında insana bakış tarzı ve kullandığı yöntemin farklılığı ile birbirinden ayrılan akılcı felsefi ve tabiatçı pozitif görüş diye ikiye ayrılırlar. Max Scheler ise bunları “neredeyse hiç yan yana gelemeyecek olan üç ayrı düşünceye ayırıyor. Birincisi Âdem ve Havva, yaradılış, cennet ve cennetten kovulma gibi Yahudi-Hıristiyan geleneğinin (insan) düşüncesi. İkincisi Antik Yunan’ın insanın ‘akıl’, logos, phronesis, ratio, mens -logos burada konuşma (söz) olduğu kadar her şeyin ‘ne olduğunu’ kavrayan yeti anlamına da gelmektedir- sahibi bir varlık olarak görülmekte; dünyada ilk kez insanın ben bilincine sahip olması ona kendine özgü bir yer kazandırmaktadır… Üçüncüsü ise, doğa bilimlerinin ve genetik psikolojinin çoktandır gelenekselleşmiş olan, insanın yeryüzündeki gelişiminin en son ürünü olduğu düşüncesidir. Max Scheler Doğu-İslâm dünyasındaki insan yaklaşımlarını her nedense sınıflamasının dışında bırakıyor. Grek felsefi düşüncesi içinde, ‘özgül insan’ anlayışını kendisine temel sorun olarak ele alan ilk düşünür Sokrates’tir denilse, bu, abartılı bir ifade olamaz. Çünkü o, insanın parça ve unsurlarına ayrılarak anlaşılabileceği görüşüne katılmaz. Onun tek bildiği evren, tüm araştırmalarının yöneldiği evren olan insan olgusudur. Onun felsefesi- eğer o bir felsefeye sahipse bir katı antropolojidir. Platon’un diyaloglarından birinde Sokrates, öğrencisi Phaedrus ile şehrin dışında yürürken Phaedrus, sınırı hiç geçer misin? Diye sorar. Sokrates, cevabına sembolik anlam yükleyerek “Çok haklısın değerli dostum, ama sebebini dinlediğin zaman ümit ederim ki, bana hak vereceksin. Ben bilgi dostuyum, öğretmenlerim ise, ağaçlar ya da kırlar değil, şehirde ikamet eden insanlardır,” der. Sokrates’ın tabiat karşısında insanı öne çıkartmasını önemsemekle birlikte, insanı tabiattan soyutlayabileceğimiz bir mekân anlayışını ve tabiatsız bir insan yaklaşımını da pek kabul edilebilir bulmuyorum. Ontolojik değil de işlevsel öğeler itibariyle, insanla tabiatı birbirinden ayırmak, neredeyse mümkün gözükmemektedir. İnsanın bulunduğu, onun kendini sergilediği, yaşamını sürdürdüğü mekândır tabiat. Ancak, bu demek değildir ki, insan tümüyle tabiatın aynısıdır. Platon’a göre, insan, bireysellik değil siyasal ve toplumsal bağlamda araştırılır. “Platon’a göre, insanın doğası, anlamının şifresi, felsefeyle çözülmesi gereken zor bir metin gibidir. Fakat bu metin, bizim kişisel deneyimimizde okunaksız olan küçük harflerle yazılır. Felsefenin ilk işi, bu harfleri büyütmek olmalıdır. Felsefe, bir devlet kuramı geliştirinceye kadar, bize insanın tatmin edici bir kuramını veremez. Devletin neliğinde, insanın neliği büyük harflerle yazılır. Metnin gizli anlamı, devlette birden bire ortaya çıkar ve bulanık ve karışık görünen, açık 91 ve okunaklı hale gelir.” Platon, insanın neliğini devlet kavramı içinde bulacağı kanısından hareketle insan muammasının devlet hayatı içinde çözüleceği düşüncesindedir. Ancak siyasal hayatın, toplumsal insan varlığının tümünü kapsamadığını savunan Cassirer ise şöyle der: “İnsanlık tarihinde devlet, mevcut formunda uygarlaşma sürecinin geç kalan bir ürünüdür. İnsan, bu toplumsal düzen formunu keşfetmezden önce, duygularını, isteklerini ve düşüncelerini anlamağa girişti. Böyle düzenlemeler ve sistemleştirmeler, dilde, efsanede, dinde ve sanatta gerçekleştirildi. Eğer biz bir insan kuramı geliştirmek istiyorsak; siyasal yapıdan daha geniş olan bu temeli kabul etmeliyiz. Çünkü ne kadar önemli olursa olsun devlet, her şey değildir. O, insanın diğer faaliyetlerinin tümünü ifade edip içine alamaz. Platon, olgunluk dönemi diyaloglarında insanı, ideler evreninden maddesel evrene inerek bir bedene giren ve tekrar geldiği yere devirler izleyerek dönecek olan ezelî bir ruh çerçevesinde düşünüyor ve ayrıca insanı içinde yaşadığı toplum ve devlet yapısı bağlamında ele alıyordu”(Demir,2004:78,79). Materyalist yaklaşımlara göre insan: “Materyalist yaklaşımlar insanın tümüyle maddesel bir dizge oluşturduğu görüşündeydiler. Lamettrie (1709-1751), Descartes (1596-1650)’ın ruh-beden ikiciliğini reddederek, insanın tümüyle maddeden ibaret olduğunu, üstelik öyle bir madde ki, kurulmuş bir makineden başka bir şey olmadığını ileri sürerek maddeci determinizmin taraftarlarını oldukça yüreklendirdi. “… Hayır, yanılmıyorum; insan bedeni, bir saattir, ama (o) kocamandır ve öylesine ustalık ve dehayla yapılmıştır ki, görevi saniyeleri göstermek olan zemberek dursa dakikaları gösteren (zemberek) dönmeye devam eder”(Armağan,1992:116). J.J.Rousseau’nun insana bakışı: “Rousseau insan kavramını ele alırken bu problemin sosyolojik, felsefi, hukuksal, tarihsel, ekonomik ve antropolojik yönleriyle çözümlemede bulunmaya gayret eder. Bunun için, ilk iş olarak insanın diğer varlıklardan farklı olduğunun bilincinde olarak, ideal bir insan tiplemesini ortaya koymaya çalışır. Bunu yaparken, insanın kökü, insanın nereden geldiği, nasıl oluştuğu, nasıl bir evrim geçirdiği sorunlarının tartışmasına, değerlendirmesine fazla girmeden daha çok insanın doğal yaşam dediği dönemle işe başlar. Doğal yaşam (vahşi yaşam), insanın tutkuları ve istekleri fiziki ihtiyaçlarının ötesine geçmez, basit ihtiyaçlarını karşılar, gelecek kaygısını kendine dert edinmez, kendi başına yaşamını sürdürebilen, iyilik ve kötülük gibi sorunları olmayan, manevi anlamda belirleyici duygu olarak merhamet ve şefkat duygusuna göre hareket eder”(Göze,1998:19). Mengüşoğlu’nun insana bakışı: “Mengüşoğlu, insanı, değerleri duyan bir varlık olarak betimleyerek, insanın yapıp eden bir varlık olmasının temelinde onun değerleri duyan bir varlık olması yatar, der. Metafiziği olmayan, yani varlık, evren, hayat, ölüm, varoluş hakkında bir değer hükmü, yargısı olmayan insan, doğal ve sosyal çevrenin meydan okumalarına karşı güçsüz ve dirençsiz kalır. Hayatta, yakın çevremizde, metafizik değer hükümleri olmayan insanlar için hayatın bir anlamsızlıktan öteye gitmediği kendilerinin bir hamam böceği gibi bir varlık oldukları düşüncesine kadar götürmektedir. Gayesiz, gayretsiz, anlamsız, bir hayatın sferinde beslenmek, üremek ve ölümlerini beklemekten başka yapabilecekleri bir şey yoktur. Bazı varoluşçu düşünürlerin savundukları gibi, insandan istenen, hayatın anlamsızlığına katlanmak değildir, akıl yoluyla onu kavramanın imkânsızlığına katlanmaktır. Çünkü anlam, mantıktan daha derindir”(Mengüşoğlu,1988:89). Mevlana’ya göre insan: “Mevlana’ya göre Yüce Tanrı, kendi sanat ve sıfatını göstermek isteyince dünyayı yarattı. 92 Kendi zatını göstermek isteyince de Âdem’i yarattı. Hiç şüphe yoktur ki; Âdemoğlu, aşağının aşağısının aşağısı bir bedenle, yücenin yücesinin yücesi bir candan meydana gelmiştir. Yüce Hak, en üstün kudretiyle bu iki zıddı birleştirmiştir. O Yüce candan yüzlerce, yüz binlerce hikmet meydana gelir. Bu yoğun bedenden de yüz binlerce karanlık pusu yeri meydana gelir. Bundan dolayı da Yüce Tanrı “Gerçekten Ben, topraktan insanı yarattım, sonra da onun yaratılışını tamamlayıp kemale getirince ruhumdan ruh üfürdüm ona; meleklere de hemen secdeye kapanın ona karşı” buyurmuştur. İşte bu yüzden Tasavvufta olduğu gibi Mevlana’da da insan kutsal bir varlıktır. Mevlana “mümin müminin aynasıdır” sözünü şöyle açıkladı: “Tanrı’nın adlarından birisi de mümindir. İman eden kul da mümindir. “Mümin müminin aynasıdır” demek, “Tanrı onda o aynada tecelli etti” demektir. Yani ayna gibi olan mümin kulda, mümin olan Tanrı tecelli ediyor demektir Tanrı’yı görmek istiyorsan, gel aynaya bak da onu gör Mevlana, insanın kutsallığını bir başka şekilde şöyle ifade etmiştir: “Dağ, taş, su, ateş, yel bile insana secde etmededir. Birkaç lüzumsuz münafık secde etmemiş noksan mı gelir insana” Şu olay, Mevlana’nın insan sevgisini ne kadar ileri götürdüğünü göstermektedir. Sahip Isfahanı’nın hanında çok güzel bir fahişe kadın vardı. Yanında da çalışan birçok kız vardı. Mevlana bir gün bu hanın önünden geçiyordu. Rabia adındaki bu kadın kızları ile birlikte gelip Mevlana’nın ayağına kapandılar. Mevlana : “ Siz ne büyük pehlivanlarsınız, ne büyük pehlivanlar. Eğer siz bu kadar yükleri çekmeseydiniz, azgın nefisleri kim yenerdi? Siz olmasaydınız, iffetli kadınların iffet ve namusları nasıl anlaşılırdı?” buyurdu. Bunu işiten devrin büyüklerinden birisi Mevlana, büyük adam fakat fahişelerle ilgilenmesi manasızdır, dedi. Bunun üzerine Mevlana, “Eğer sen de erkeksen, onlar gibi ol, için dışın bir olması için ikiyüzlülüğü bırak” dedi. Mevlana burada münafıklığın kötülüğüne dikkat çekmektedir. Çünkü insan ya göründüğü gibi olmalı, ya da olduğu gibi görünmelidir. Mevlana, insanın doğru olup iyi ve hayırlı işler yapmasını; başkalarının ayıbını göreceği yerde kendi kusurlarını düzeltmesini öğütler”(Yazıcı,1995:330,331). Tanzimat Fermanı ile başlayan yenileşme hareketi ile Osmanlı sanatkârlarında eskiye nazaran daha değişik hayat ve insan anlayışı ortaya çıkmıştır. Şinasi ve Nâmık Kemâl insan aklını ve iradesini hayatın merkezi haline getirmeye çalışmıştır. Nâmık Kemâl’in insanı hürriyet kavramı içerisinde değerlendirmiş ve ideal insan tipi olarak eserinde Celâl adlı karakteri Tanpınar şöyle anlatır: “İtikadımızca Nâmık Kemâl’in en büyük eseri Celâleddin Harezmidir. Burada Nâmık Kemâl kahramanın bütün hayatını istiap eden geniş bir eser yazar. Burada Nâmık Kemâl, şahsiyetinin esas çizgilerini veren bütün aşklarını tatmin eder. Celâl kahramandır, fedâkardır, mücadeleden yorulmaz, saf ve faziletlidir. O tam Nâmık Kemâl’in anladığı kahramandır. Hayatta tecrübe denen şeyi bilmez; sadece kendisine düşen vazifeyi bilir. Harezmîlerin son ve talihsiz hükümdarını Nâmık Kemâl bir hükümdar gibi değil, sadece bir kahraman, bir mücadeleci insan olarak tasvîr etmiştir”(Tanpınar,1977:234). Nâmık Kemal, insanın anlayışı hayat karşısında mücadele eden insan tipidir. İnsan toplum için görevine sıkıca sarılarak kendi çıkarlarını bu vazife uğruna bırakbilen insandır. Tanpınar’a göre Celâl ödev uğrunda mücadelenin sembolüdür. Celâl, ülkü ve ödev uğrunda ferdi istek ve duygularından vazgeçmenin örneğini verir. 93 Birol Emil, Nâmık Kemâl’de ideal insan, aydın insan ve iradeli insan anlayışının kaynağını şöyle değerlendirir: “Hürriyet bir haktır. Bu hak ve şartı gasp eden her kuvvete, başka siyasi iktidar olmak üzere, karşı gelmek aynı derecede bir hak ve içtimai mukaveleye göre bir vazifedir. Bu noktada, cemiyet için olduğu kadar fert içinde haklar ve hürriyetler namına siyasi iktidara muhalefet eden, hatta baş kaldıran aktif bir aydın tipi ile ilk defa karşılaşırız. Nâmık Kemâl nasıl dini tasavvufu içtimai tasavvuf haline getirdiyse-kendini cemiyet ve onun ulvi değerleri uğruna feda etmek, “fena fi’l-cemiyet” olmak-gönlün yerine de iradeyi koymuştur. Böylece kültür ve edebiyatımızda insanın kudreti fikri yahut iradeli insan tipi doğmuştur. Nâmık Kemâl’e göre hürriyeti, medeniyeti, cemiyeti yapan, devlet kuran, tabiatı değiştiren kuvvet ve kudret insan iradesidir. İşte bu irade Tanrı’nın mucizesidir. Nâmık Kemâl’in kahraman telâkkisi de bu fikirden doğar. Hatta şâir bile irade adamıdır ve şiir aklın ve iradenin eseri olmalıdır. Esasen tarihin bu gözle yeniden yorumlanması, ona, göre edebiyatın vazifesidir, hem de bir eğitim prensibidir. Edebiyatın ve edebiyatçının misyonu budur. Sık sık tekrarladığı “tezhib-i ahlâkın” bir manasıda budur” (Emil,1989:29). Nâmık Kemâl, Hâmid’e yazdığı bir mektubunda şöyle der: “İnsan dünyada yalnız canı için yaşamamalıdır. Ondan da kıymetli saydığı bazı şeyleri olmalıdır ki bunların başında Allah, İslamiyet ve Vatan gelir. Mahvolmamak istiyorsak, bunlara sıkı sıkıya sarılmalı ve şu geçici dünya hayatında, canımızdan daha değerli bilmeliyiz”(Göçgün,1991:234). Bu mektubunda şair insan için maneviyatın önemini dile getirmekte ve insanın sadece canı için yaşamaması gerektiğini belirtmektedir. Âkif de Nâmık Kemalde olduğu gibi insanı maneviyat açısından değerlendirir. İnsanın mahiyeti konusunda “İnsan” başlıklı şiirinde Hz. Ali’nin “ Sen küçük bir cisim olduğunu sanırsın ama en büyük âlem senin içinde gizlidir.” Sözüyle şiirine başlar. Âkif, burada insanı yüceltmiş, varlıkların en güzeli ve en şereflisi olarak nitelendirmiştir. Kur′an-ı Kerim’de İsrâ suresi’nin 70’inci ayetinde: “ Biz insanoğullarını şerefli kıldık; onların karada ve denizde gezmesini sağladık; temiz şeylerle onları rızıklandırdık; yarattıklarımızın pek çoğundan üstün kıldık.” Kur′an-ı Kerim’den alınan bu mısralarda insanın diğer varlıklardan daha üstün bir yerinin olduğu vurgulanmaktadır. Âkif’in insana bakış açısı da bu yöndedir diyebiliriz. Fakat Âkif insanın bu değerini bilmemesinden yakınmaktadır. İnsanlar bu değerini bilmedikleri için kötü işlere yönelmişlerdir. İslâmiyet’te insanlar inanç açısından üç kategoriye ayrılmaktadır. Bunlar: Mü′min, 94 kâfir, Münafık. Mü′min insan, inanan insandır. Mü′min, İslâm’a inanmış, sabırlı, çalışkan güzel ahlaklı bir insandır. Âkif, “ Tevhid Yahut Feryad” şiirinde inanan insanın niteliklerini şöyle anlatır: “Mü'min -ki bilir gördüğü yekrûze cihânın Fevkınde ne âlemleri var subh-i bekanın;- Bin cân ile elbet çekecek etse de bilfarz, Her devri hayâtın ona binlerce belâ arz. Ferdâdaki ezvâkı o ettikçe te'emmül, Eyler bugün âlâma nasıl olsa tahammül…” Yukarıdaki mısralarda imân sahibi olan insanın şu birkaç günlük dünyanın üstünde beka sabahının ne parlak âlemleri bulunduğunu bildiği anlatılmaktadır. İnanan insan bu dünyanın gelip geçici olduğunu bilir ve ona göre hareket eder. Âkif yine bu şiirde kafir, inanmayan insanı da şöyle anlatır. “Bir mülhidi lâkin kim eder tesliye heyhât? Sığmaz bunun âfâkına ferdâ-yı mükâfât! Baştan başa "boşluk"şu semâlar, şu zeminler, Bi rgûş-i kerem var mı akan yaşları dinler? İlcâ-yı tesâdüfle şu "boş!" âleme düşmüş; Etrâfına binlerce şedâid gelip üşmüş.” Âkif, inanmayan insanın, boşlukta olduğunu söyler, onları dinleyecek bir kerem kulağı olmadığını ve hüsran içinde ölüp gideceklerini söyler. Kâfir evrende her şeyin boşluktan ibaret olduğuna ve varlıkların da bu boşluktan oluştuğuna inanmaktadır. Âkif, kâfirler için “mülhid” kelimesini kullanmış ve onlara Allah’tan yardım istemiştir. Kur′an-ı Kerim’e göre münafık insan özellikleri şöyledir: “Kur’an-ı Kerim’de “Münâfikûn” adını taşıyan bir sureyle beraber pek çok ayet ve hadiste münafıklardan bahsedilmektedir. Münafıklardan gelebilecek dâhili tehlikelere dikkat çeken bu nasslarda nifak konusuna geniş yer verilmiş, münafıkların nitelikleri ve hileleri uzun uzun anlatılarak, müminlerin bu konuda uyanık olmaları istenmiştir. Bu durum da gösteriyor ki bir Müslüman için münafıkların niteliklerini ve dine verebilecekleri zararları belirlemek hem itikadî hem de amelî bakımından önem arz etmektedir. Zira İslam toplumu içinde yer alabilen münafıklar zaman zaman içten çıkardıkları bazı fitnelerle müminlerin inançlarına şüphe düşürüp ibadetlerine zarar verebilmektedir Nifak kelimesi sözlükte “ikiyüzlülük, dedikoduculuk, geçimsizlik, yalan, aldatma, hile, riya, içindekinin tersini söylemek veya söylediği şeyin zıddını gizlemek” gibi çeşitli anlamlarda kullanılır. Münafık kelimesi de, nifak hareketini yapan, nifak sokan, ikiyüzlü, mütereddit, aldatıcı, kalbi hasta, özü sözü bir olmayan kimseler için kullanılır. Münafıklardan bahseden bazı ayetlerde, onların inanmadıkları halde inanmış 95 göründükleri ya da ağızlarıyla kalplerinde olmayan şeyleri söyledikleri böyle kimselerin cehennemin en alt tabakasında oldukları bildirilmiştir. Hadislerde ise yalan söylemek, sözünde durmamak, emanete ihanet etmek gibi münafıkların yaptığı bazı kötü amellerden bahsedilmektedir. Münafıkların özelliklerinden bahseden hadislerden birine göre münafığın alameti üçtür“konuştuğu zaman yalan söyler, vaat ettiğinde sözünde durmaz. Kendisine, bir şey emanet edilince emanete hıyanet eder”. Bazı hadislerde bu üç özelliğe, husumet ettiği zaman haktan ayrılır” ifadesi eklenerek münafığın alameti dörde çıkarılmıştır” (Kurt,2006:131,132). Âkif insanın neye kadir olduğunu “İnsan” şiirinde şöyle anlatır: “Haberdar olmamışsın kendi zâtından da hala sen, ‘Muhakkar bir vücudum.’dersin ey insan, fakat bilsen.. Senin mahiyetin hatta meleklerden de ulvîdir. Avalim sende pinhandır, cihanlar sende matvîdir. Zeminlerden, semalardan taşarken feyz-i Rabbâni Olur, kalbin tecelli-zar-ı nûr-i Yezdâni. Musaggar cirmin amma gâye-i sun’-i ilahisin … Hakîm-i fıtratın bir anlaşılmaz sırrı olmuşsun Esirindir tabiat, dest-i tesirindedir eşya; Senin ahkâmının münkadıdır, mahkûmudur dünya.” Bu şiirde, insanın mahiyeti meleklerden bile ulvî ve cihanın insanda gizlenmiş bir sır olduğu belirtilmektedir. Âkif’e göre insan, Yüce Allah’ın bir sırrıdır ve bütün tabiat insanın hizmetindedir. Âkif, şiirinde insanı yücelterek, insanın “ben bir şey yapamam” düşüncesindeki yanlış inancını kırmaya çalışmaktadır. İnsanı yücelten Âkif “Geçinme Belâsı” şiirinde insanı ve insanın hayat felsefesinin nasıl olması gerektiğini anlatır. “Doksan senelik ömre, İlâhî, bu mu gâyet? Bilmem ki ne âlem bu cedel-gâh-ı maîşet! Korkunç oluyor böyle hakîkatleri, gerçek, Sa'dî gibi bir asr-ı fazîletten işitmek. Sa'dî o kadar felsefesiyle, hüneriyle, Fikrindeki hürriyet-i fevka'l-beşeriyle Esbâb-ı maîşet denilen kayda girerse, 96 Yâd etmesin âzâdeliğin nâmını kimse. İnsan ki çıkar perde-i mektûm-i ademden, Tâ sahne-i hestîde zuhûr ettiği demden, İkmâle kadar fâcia-i devr-i hayâtı, Anlatmaya mahkûm ne mühlik akabâtı! Zannetme ölüm şahsına bir kerre muhâcim... Bin kerre olur günde o düşmenle müzâhim. Âvâre beşer sâha-i gabrâya düşünce, Etrafına binlerce devâhî üşüşünce Meydan mı bulur râhatı esbâbını celbe? Başlar o cılız kolları dünya ile harbe! Kaynar güneşin âteşi mihrâk-ı serinde; Karlar buz olur hep beden-i bî-siperinde. Medhûş nigâhında köpürdükçe denizler; Beyninde bütün dalgalar öttükçe mükerrer; Sâhilden uzansam, der, eder tayy-i merâhil; Lâkin onu bilmez ki uzaklar daha sâil: Dağlar o nihâyetsiz olan silsilesiyle, Ormanlar o dünyâyı tutan velvelesiyle, Emvâc-ı serâbıyle, vuhûşuyle bevâdî, Her hatve-i azminde olur ye'sine bâdî. Fevkınde semâvâtın o ecrâm-ı mehîbi; Pîşinde zemînin o temâsîl-i acîbi; Bîçâreyi medhuş ederek her nefesinde, Muztar bırakır mün'adim olmak hevesinde. Lâkin bu heves bir heves-i dîgere mağlûb: İnsan yaşamak hırs-ı cibillîsine meclûb. Her devresi bir devr-i azâb olsa hayâtın, Râzîsi değildir yine bir türlü memâtın! Ömr olsa da binlerce tekâlif ile meşhûn, İnsan yaşamaktan yine memnun, yine memnun! 97 Artık neye mevkûf ise te'mîn-i bekâsı, Yalnız ona masrûf olur âvâre kuvâsı. Durmaz boğuşur bunca muhâcimlere rağmen, Düşmez o mesâî denilen seyfı elinden. Çıplaktır o, ister ki soğuklarda ısınsın; Bir dam çatarak her gece altında barınsın. İster yiyecek şey, giyecek şey, yakacak şey .. Bin türlü havâic daha var bunlara der pey. Âvâre beşer işte bu bâzâr-ı cihanda, Her gün yeni bir kâr peşinden cevelânda. Maksad bu kadar dağdağadan bir yaşamaktır... Lâkin bunun altında ne maksad olacaktır? Heyhât, onu idrâk için i'mâl-i hayâle Yok vakti: Bütün demleri mevkûf cidâle! İnsan ki onun rûh ile insanlığı kâim, Dâim oluyor cisminin âmâline hâdim; Gelseydi eğer rûhunu i'lâya da nevbet, Anlardı nedir, belki, hayâtındaki gâyet. Bir anladığım varsa şudur: Hâlik-ı âlem, Hilkat kalıversin, diye bir ukde-i mübhem, Daldırmada insanları hâcât-ı hayâta, Döndürmede ezhânı bütün başka cihâta. Ömrün öteden berk-süvârâne şitâbı, Iyşin beriden lâzım-ı bî-hadd ü hesâbı, Göstermede dünyâya, nedir maksad-ı Hâlik... "Kimden kime şekvâ edelim biz de şaşırdık!" Bu mısralarla Âkif, insanın hayatta karşılaşacağı zorlukları ve dünya hayatına niçin geldiğini anlatır. İnsanın hayat felsefesini şöyle anlatır: Şiirin 11,12 ve 13’üncü mısralarında insanın yokluğun gizli perdesinden sıyrılıp varlık sahnesinde göründüğünde hayat denilen facia, devrini bitirinceye kadar insan ölümle 98 burun burunadır. İnsan geçimini sağlayabilmesi için dünya ile uğraşmaya mecbur olur. Dünya ile bir savaş halini alan insan rahata erebilir. Bilimi ve tekniği kullanarak insan hayatın gayesini anlayacak ve geçimini sağlamış olacaktır. Şiirin 20. mısralarından itibaren doğanın insana yaptıkları vardır . Yazın çalışırken insan, güneşin ateşi beyninde kaynar, kışın uğraşırken de üstüne yağan karlar buz tutar. Denizlerin, dağların duruşu insanı karamsarlığa düşürebilir. Tabiatın bu karmaşık haliyle insan karamsarlığa düşer fakat bu karamsarlık hali insanın yaşama hırsı ile sona erer. Âkif, 34’üncü mısrada insanda yaradılışından kaynaklanan bir yaşama hırsının olduğunu belirterek bu yaşama hırsı ile güçlükleri yenebileceğini söyler. Âkif, şiirin son on mısrasında insanın insanlık ruhu ile kaim olduğu halde birçok kimselerde o ruh, bedenin emellerine kurban olmaktadır diyerek insanlık ruhuna dikkat çekmektedir. Eğer insan, ruhunu yükseltmeyi görev olarak bilmiş olursa hayattaki gayenin ne olduğu anlardı. Yaradan insanları hayat ihtiyaçlarına daldırmış ve bu hayat ihtiyaçlarıyla birlikte insanın niçin yaratıldığını anlamasını istemiştir. Şiirinde Âkif’in insanın kendi değerinin farkında olmadığını belitmiş ve insanın meleklerden daha ulvi bir varlık olduğunu insanlara hatırlatarak bu değerinin farkına varmasını istemiştir. Âkif, insanın her zaman bir amaç için çalışması gerektiğini belirtir. Onun insan anlayışı insanın çalışması şartına dayalıdır. Ona göre insan bir amaç uğrunda çalışacak ve bu amacına ulaşamasa bile çalışma yolunda birçok zafere ulaşacağını şöyle anlatır: “Muhakkaktır ya insanlar için bir gâye-i âmâl Edenler ömrünün saatini hakkıyla isti’mal Zaferyâb olmasın isterse varsın asl-ı maksûda, Düşer bin maksad idrak eyleyip bir zıll-i memdûda.” İdeal insanı Âkif, şu mısralarla anlatır: “Başta iman-ı hakiki geliyor, sonra salâh Sonra hak, sonra sebat. İşte kuzum, Dördü birleşti mi, yoktur sana hüsran artık.” İdeal insanda hakiki bir iman, sebat, çalışma sonra sabır gelmelidir. Pekolcay, Âkif’in ibadetleri hakkıyla yerine getirmeyen insanları nasıl eleştirdiği 99 hakkında şunları söyler: “Nefs-i emmareye tabi olmamak, Hak’tan gelenin devlet olduğuna şükretmek, helalinden yetecek kadar rızk istemek, zekât vermek, kalbi bütün kötülüklerden arındırmak, yetim malı yememek, kibirlenmemek gerektiğini, bilhassa şiirlerinde, dolayısıyla dile getiren Mehmet Akif, beş vakit namazı devamlı olarak kılmak, zulümle halkın malını yememek, Allah’a şirk koşmamak, zinadan sakınmak, yalan yere yemin verileni başa kakmamak, lazım geldiğini de, bunların tersini yapan şahıslar üzerinde durarak o kişilerin yaptıklarını hatta bazen alaylı bir şekilde hicvedip göstermeye çalışmıştır’’(Pekolcay,1991:66). Âkif, insanda bulunmasını istediği en güzel unsurlardan birisi de sabırdır. Âkif, sabır hakkında şu açıklamayı yapar: “Sabır nedir?” Sabır ruhun bir melekesidir ki tarik-i hakta tahammülü güç olan şedaide katlanmak, nefsin hoşlandığı meşakkatleri sineye çekmek ancak o meleke sayesinde kabil olabilir. Sabır, feza ilin yegane câzibi, rezailin yegane def’i, salihat-ı âmâalin yegane müdafidir. Sabır faziletin, gerçeğin, olumsuzlukların giderilmesi; güzel işlerin de garantisi olarak Müslüman için son derece gerekli bir kavramdır. Sabır kelimesine göğüs germek anlamını veriyoruz ve neye göğüs germek? Evet, sonunda katlanılmayacak acılarla katlanmak ıztırarına mahkum olmamak için önceden her türlü zulme her türlü mezahire mertçesine insancasına göğüs germek. Allah yolunda, hak yolunda din uğrunda, milliyet uğrunda rahatını uykusunu, malını, canını feda edivermek yok mu? İşte sabır budur”(Şengüler, 2000:157). Âkif insanın her zaman geçmişinden ders alarak bu gün ve gelecek için bunlardan sonuç çıkarması gerektiğini şöyle anlatır: “Dehşet-i mâzîyi getir yâdına; Kimse yetişmez yarın imdadına Merhamet yok diyelim nefsine; Merhamet etmez misin evlâdına. İnsanın sözü ve özü sağlam olmalıdır. Âkif’in istediği insan tipi hakkında Kara şu açıklamayı yapar: “Aktif bir insan ve toplum tipi arıyor. Elbette ahlaklı, dindar ve fakat taşı sıksa su çıkaracak kadar güçlü kuvvetli, azimli ve kararlı, başı yukarıda, aynı zamanda dünyaya bağlı bir insan tipi bu ‘İnmemiştir hele Kur′an bunu hakkıyla bilin/ Ne mezarlıkta okunmak ne de fal bakmak için.’ Diye haykırıyor biliyorsunuz. Zevk, bilgi ve düşünce itibarıyla da gelişmiş insanlardan oluşan bir toplum projesi var. Belki zevk kısmı üzerinde hususen durabiliriz. Acaba kısmen batılı bir sosyal hayat mı arıyor? Aslında bu soruya kısmen evet dersek yanlış olmaz sanırım. Batılı bir hayat tarzı içinde Müslümanca bir hayat aradığını söylemek mümkün. Kendisinin söylediği bir cümle bizi böyle konuşmamız konusunda cesaretlendiriyor. Bizim dinimiz onların hayatı, onların dini bizim hayatımız oldu. Yani batıdaki mevcut temayülleri esasen İslâm dünyasında olması gereken şeyler olarak görüyor. Batılı standartlara uygun dindarane, ahlaklı ve Müslümancı bir kişilik ve hayat tarzı aradığını söyleyebiliriz” (Kara,2007:20). 100 Âkif, ideal insan tipi olarak “Âsım”ı anlatır. “Âsım” Âkif’İn ideal neslini temsil eder. Âkif, Âsım’ı oluştururken onun hem beden yapısını hem kafa yapısını hem de manevi yapısını oluşturmuştur. Bunları şöyle anlatır: “Ya kemikler ne salâbetli, ya etler ne katı: Tepeden tırnağa, güya dolamışlar halatı, İki üç katlı büküp bir çınarın gövdesine Çok geniş dersen omuzlar, boy o nisbette uzun, O ne mevzun kafadır, sonra ne sağlam bir boyun İki çam bölmesi kol, kim tutacak, kim bükecek? O bileklerle o ellerse demirden daha pek Bir şahâmetli temâşâ ki vücud ürperiyor Âsım’ın savleti kuvvet mi sorar hiç adama? Silkiyor dut gibi biçareyi sağdan, soldan.” Âsım’ın tuttuğu yol ise şudur: “Cehennem olsa gelen, göğsümüzde söndürürüz. Bu yol ki Hak yoludur, dönme bilmeyiz, yürürüz;” Âsım’ın amacı: “Doğrudan doğruya Kur’an’dan alıp ilhâmı, Asrın idrâkine söyletmeliyiz İslâm’ı.” Âkif’in idealindeki nesil olan Âsım için Fidan, şunları dile getirir. “Âsım, Mehmet Âkif’in ana hatlarını ayrıntılı olarak çizdiği ideal bir gençlik prototipidir. Vatanını, milletini, değerlerini ve tarihini sevmektedir. Haksızlığa tahammülü yoktur. Haksızlığa karşı susmayan, haykıran ve hatta bileği ile düzeltmeye çalışan bir gençtir. Âsım. Güçlüdür gücünü şahsi çıkarlar için değil ülkesi ve milleti, toplumun yararları ve geleceği için kullanmaktadır. Âsım bir bakıma Mehmet Âkif’in kendisidir”( Fidan,2006:135). Aktaş da Âsım nesli için şunları dile getirir: “Köse İmam, Osmanlı İmparatorluğundaki kötümser insanı; Hocazade Milli Mücadeleyi gerçekleştiren ümidi; Âsım ise geleceği temsil etmektedir. Âsım’ın manası Safahat içindeki değeri ile daha iyi anlaşılır. Zira Âsım, bu sosyal düzensizlik içinde savaştan savaşa koşarak mücadele içinde olgunlaşır; milli hüviyetini idrak etmenin heyecanıyla coşar. Çanakkale Şehitleri’nde Âsım’ın nesli zaferi ebedi ifadesine kavuşur. Bu üç tip, 101 çözülüşten milli devlete geçiş hadisesini temsil etmektedir” (Aktaş,1996;197). Âkif’in ideal genç tipi olan Âsım ismini kahramanlıklarıyla “Çanakkale Savaşları”nda tüm dünyaya duyurmuştur. “Ne çelik tabyalar ister, ne siner hasmından; Alınır kal'a mı göğsündeki kat kat imân? Hangi kuvvet onu, hâşâ, edecek kahrından râm? Çünkü te'sis-i ilâhî o metîn istihkâm. Sarılır, indirilir mevki-i müstahkemler, Beşerir azmini tevkîf edemez sun'-ı beşer; Bu göğüslerse Hüdâ'nın ebedî serhaddi; "O benim sun'-ı bedîim, onu çiğnetme!" dedi. Âsım'ın nesli... Diyordum ya... Nesilmiş gerçek: İşte çiğnetmedi nâmûsunu, çiğnetmeyecek. Şühedâ gövdesi, baksana, dağlar, taşlar... O, rükû olmasa dünyâda eğilmez başlar, Vurulup tertemiz alnından uzanmış yatıyor; Bir hilal uğruna, yâ Rab, ne Güneşler batıyor! Ey, bu topraklar için toprağa düşmüş, asker!.. Gökten ecdâd inerek öpse o pâk alnı değer. Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor Tevhîd'i... Bedr'in arslanları ancak, bu kadar şanlı idi... Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsın? "Gömelim gel seni târîhe!" desem, sığmazsın.” Âsım’ın nesli öyle büyük bir neslidir ki bütün dünyaya kendini tanıtmış kanı ve canıyla Tevhid’i kurtarmış ve korumuştur. Âsım, “Sebilü’r- Reşad”ın çeşitli sayılarındayaklaşık yarısı, geri kalanı da 1924’te kitap halinde yayınlanmıştır. Bu kitabı Âkif, Fuat Şemsi’ye ithaf etmiştir. Bu kitapta özellikle Âkif’in Çanakkale şehitleri için yazdığı şiir dikkat çekicidir. Hocazâde, Köse İmam, Âsım ve Emin arasındaki konulmalardan oluşan bu eserinde Âkif, daha çok Köse İmam ve Hocazâde’yi konuşturur. Hocazâde, Âkif; Köse İmam, Âkif’in babasının 102 talebelerinden Şevki Hoca; Âsım Ali Şevki Hoca’nın oğludur. Emin Âkif’in oğludur. “Yer yer dinî –lirik ve milli bir karakter gösteren bu uzun manzum hikâye, şu konu etrafında çerçevelenir: Birinci Büyük Harp içinde, Çanakkale muharebelerinden bir müddet sonra, İstanbul’da, Hocazâde’nin Sarıgüzel’deki evinde, Köse İmam’la Hocazâde arasında uzun bir sohbet olur. Mehmet Âkif’i temsil eden Hocazâde’nin babası, Köse İmam’ın da vaktiyle hocası olmuştur. Hocazâde’den bir önceki nesle Köse İmam, iki hususda dertleşmek için için Hocazâde’nin evine gelmiştir. Önce komşusunda geçen bir vak’adan bahsedecek, sonra da oğlu Âsım’dan dert yanacaktır. Komşudaki vak’a meselesiyle de çağrışımlarla Köse İmam, şahidi olduğu bir takım hadiseleri fıkralarla ve hikâyelerle süsleyerek anlatır. Bu hadiseler hiçte gönül açıcı değildir. Aile müessesesi çökmektedir. Köylünün sıhhati, ahlâki geçimi bitmiş tükenmiştir. Millet basiretsiz ve kötü idarecilerle, gafletle ve körü körüne uyumaktadır. Birbirlerini anlayamayan eski nesil – yeni nesil, halk-idareciler, mektep- medrese ikiliği memleketi gittikçe derinleşen bir çatışmaya sürüklemektedir. Buna mukabil, Âkif’i temsil eden Hocazâde, ümitlidir. Doğu yahut İslâm dünyası bu uyuşukluktan kurtulacaktır. Köse İmam’ın oğlu Âsım yeni neslin en güzel örneğidir. Âsım’ın nesli her türlü imkânsızlıklar içinde mücadele vermiştir. Son örneği olarak Çanakkale Savaşlarıdır. Burada Âkif’in meşhur Çanakkale şiiri okunur. Kitap Âsım’ın savaştan kurtulmuş bir vatanda İslâm’ın Türklüğün kurtarılması için Batı’nın ilmini, tekniğini getirmek üzere Avrupa’ya gönderilmesiyle biter”(Yıldırım,2007:64). Âsım’da; imân, irfan, ilim, şecaat gibi vasıflarla donanmış, batının bilim ve tekniğine sahip, kazandığı temel değerlerini nâmûs bilen, “ideal insan” tipini görmektedir. Âkif’in “Seyfi Baba” şiirinde yaşlı olmasına rağmen çalışmaktan bir an bile geri durmayan bir insan tipi anlatılmaktadır. Âkif, bu şiirde Seyfi Baba’nın ağzından insanın çalışmadığı durumda başına geleceği acı durumu şöyle anlatır: “Geçen akşam eve geldim. Dediler: -Seyfi Baba Hastalanmış, yatıyormuş. -Nesi varmış acaba? -Bilmeyiz, oğlu haber verdi geçerken bu sabah. -Keşki ben evde olaydım... Esef ettim, vah vah! Bir fener yok mu, verin... Nerde sopam? Kız çabuk ol... Gecikirsem kalırım beklemeyin... Zîrâ yol Hem uzun, hem de bataktır... -Daha a'lâ, kalınız: Teyzeniz geldi, bu akşam, değiliz biz yalınız. Sopa sağ elde, kırık camlı fener sol elde; Boşanan yağmur iliklerde, çamur ta belde. Hani, çoktan gömülen kaldırımın, hortlayarak, 'Gel!' diyen taşları kurtarmasa, insan batacak. Saksağanlar gibi sektikçe birinden birine, Boğuyordum müteveffâyı bütün âferine. Sormayın derdimi, bitmez mi o taşlar, giderek, Düştü artık bize göllerde pekâlâ yüzmek! Yakamozlar saçarak her tarafından fenerim, 103 Çifte sandal, yüzüyorduk, o yüzer, ben yüzerim! Çok mu yüzdük bilemem, toprağı bulduk neyse; Fenerim başladı etrâfını tektük hisse. Vâkıâ ben de yoruldum, o fakat pek yorgun... Bakıyordum daha mahmurluğu üstünde onun: Kâh olur, kör gibi Çarpar sıvasız bir duvara; Kâh olur, mürde şuâ'âtı düşer bir mezara; Kâh bir sakfı çökük hânenin altında koşar; Kâh bir ma'bed-i fersûdenin üstünden aşar; Vakt olur pek sapa yerlerde, bakarsın, dolaşır; Sonra en korkulu eşhâsa çekinmez, sataşır; Gecenin sütre-i yeldâsını çekmiş, üryan, Sokulup bir saçağın altına gûyâ uyuyan Hânüman yoksulu binlerce sefilân-ı beşer; Sesi dinmiş yuvalar, hâke serilmiş evler; Kocasından boşanan bir sürü bîçâre karı; O kopan râbıtanın, darmadağın yavruları; Zulmetin, yer yer, içinden kabaran mezbeleler: Evi sırtında, sokaklarda gezen âileler! Gece rehzen, sabah olmaz mı bakarsın, sâil! Serserî, derbeder, âvâre, harâmî, kâtil... Böyle kaç manzara gördüyse bizim kör kandil Bana göstermeli bir kerre... Niçin? Belli değil! Ya o bîçâre de râhmet suyu nûş eyliyerek, Hatm-i enfâs edivermez mi hemen 'cız!' diyerek? O zaman sâmi'anın, lâmisenin sevkıyle Yürüyen körlere döndüm, o ne dehşetti hele! Sopam artık bana hem göz, hem ayak, hem eldi... Ne yalan söyliyeyim kalbime haşyet geldi. Hele yâ Rabbi şükür, karşıdan üç tâne fener Geçiyor... Sapmıyarak doğru yürürlerse eğer, Giderim arkalarından... Yolu buldum zâten. Yolu buldum, diyorum, gelmiş iken hâlâ ben! İşte karşımda bizim yâr-ı kadîmin yurdu. Bakalım var mı ışık? Yoksa muhakkak uyudu. Kapının orta yerinden ucu değnekli bir ip Sarkıtılmış olacak, bir onu bulsam da çekip Açıversem... İyi amma kapı zâten aralık... Gâlibâ bir çıkan olmuş... Neme lâzım, artık Girerim ben diyerek kendimi attım içeri, Ayağımdan çıkarıp lâstiği geçtim ileri. Sağa döndüm, azıcık gitmeden üç beş basamak Merdiven geldi ki zorcaydı biraz tırmanmak! Sola döndüm, odanın eski şayak perdesini, Aralarken kulağım duydu fakîrin sesini: - Nerde kaldın? Beni hiç yoklamadın evlâdım! Haklısın, bende kabâhat ki haber yollamadım. Bilirim çoktur işin, sonra bizim yol pek uzun... Hele dinlen azıcık anlaşılan yorgunsun. Bereket versin ateş koydu demin komşu kadın... 104 Üşüyorsan eşiver mangalı, eş eş de ısın. Odanın loşluğu kasvet veriyor pek, baktım Şu fener yansa, deyip bir kutu kibrit çaktım. Hele son kibriti tuttum da yakından yüzüne, Sürme çekmiş gibi nûr indi mumun körgözüne! O zaman nîm açılıp perde-i zulmet, nâgâh, Gördü bir sahne-i üryân-ı sefâlet ki nigâh, Şâir olsam yine tasvîri otur bence muhâl: O perîşanlığı derpîş edemez çünkü hayâl! Çekerek dizlerinin üstüne bir eski aba, Sürünüp mangala yaklaştı bizim Seyfı Baba. -Ihlamur verdi demin komşu... Bulaydık, şunu, bir... -Sen otur, ben ararım... -Olsa içerdik, iyidir... Aha buldum, aramak istemez oğlum, gitme... Ben de bir karnı geniş cezve geçirdim elime, Başladım kaynatarak vemeye fincan fincan, Azıcık geldi bizim ihtiyarın benzine kan. -Şimdi anlat bakalım, neydi senin hastalığın? Nezle oldun sanırım, çünkü bu kış pek salgın. -Mehmed Ağa'nın evi akmış. Onu aktarmak için Dama çıktım, soğuk aldım, oluyor on beş gün. Ne işin var kiremitlerde a sersem desene! İhtiyarlık mı nedir, şaşkınım oğlum bu sene. Hadi aktamıyayım... Kim getirir ekmeğimi? Oturup kör gibi, nâmerde el açmak iyi mi? Kim kazanmazsa bu dünyâda bir ekmek parası: Dostunun yüz karası; düşmanının maskarası! Yoksa yetmiş beşi geçmiş bir adam iç yapamaz; Ona ancak yapacak: Beş vakit abdestle namaz. Hastalandım, bakacak kimseciğim yok; Osman Gece gündüz koşuyor iş diye, bilmem ne zaman Eli ekmek tutacak? İşte saat belki de üç Görüyorsun daha gelmez... Yalınızlık pek güç. Ba'zı bir hafta geçer, uğrayan olmaz yanıma; Kimsesizlik bu sefer tak dedi artık canıma! -Seni bir terleteyim sımsıkı örtüp bu gece! Açılırsın, sanırım, terlemiş olsan iyice. İhtiyar terliyedursun gömülüp yorganına... Atarak ben de geniş bir kebe mangal yanına, Başladım uyku teharrîsine, lâkin ne gezer! Sızmışım bir aralık neyse yorulmuş da meğer. Ortalık açmış, uyandım. Dedim, artık gideyim, Önce amma şu fakîr âdemi memnûn edeyim. Bir de baktım ki: Tek onluk bile yokmuş kesede; Mühürüm boynunu bükmüş duruyormuş sâde! O zaman koptu içimden şu tehassür ebedî: Ya hamiyyetsiz olaydım, ya param olsa idi!” 105 Bu şiirden de anlaşılacağı üzerine çalışmayan insan “maskara” olur. İnsanın her durumda çalışması gerektiğini öneren Âkif, tembellik hastalığına yakalanan insanın da onurunu kaybedeceğini belirtir. Ona göre çalışan insan önce kendini kurtaracak sonra yaşadığı toplumu kurtaracaktır. Âkif, İslâm şairidir. Hayatı boyunca İslâm dininin savunuculuğunu yapmış halkın dini daha iyi anlayabilmesi için vaaz ve tefsirler yazmıştır. “Akif, Kur’an yolundan ayrılmamaya gayret gösteren bir şahsiyettir”(İmamoğlu,1996:79). İmamoğlu’nun da belirttiği gibi Âkif, halka Kur’anı anlatmak ve onun iyi anlaşılmasını sağlamak istemektedir. İnsanların “Şeriat”ı anlamadıklarını onu yanlış yorumladıklarını şöyle ifade eder: “Hele bîçâre şerîatle nasıl oynanıyor! Müslümanlık bu mu yahu? Diye insan yanıyor.” (Safahat,105) Şeriata engel olmaya çalışan insanları eleştirir. Ona göre bu “şeriat” kelimesi yanlış anlaşılmakta ve yorumlanmaktadır. “Zavallı şeriat! Kimlerin elinde, hem de ne işlere alet olduğunu biliyor musunuz? Allah aşkına olsun biz daha ne zamana kadar şeriati üzerimize çökmüş bir kâbus, karşımıza çıkmış bir umacı tahayyül edeceğiz. Dünyanın en kalabalık bir caddesinin ortasında bir ölü yatmış gelip geçen dirilerin hayatı üzerinde adeta tasarruf ediyor. Yahu, şu mezarı kaldıralım desek derhal kıyametler kopuyor. “Şeriatın müsaadesi yoktur, ne yaparsın?” deniliyor. Demek bizim o mülevves hükümeti sabıkamız Müslümanlığı şekl-i aslisinden o kadar çıkarmış ki hala simayı hakikisini tanıyamıyoruz, hala bir emr-i hayre teşebbüs edeceğimiz zaman “sakın şeriat buna mani olmasın” demek istiyoruz. Pek kolay. Evvela parmaklığı, sonra taşları kaldırılır. Daha sonra başındaki ağaçlar kestirilir. Bu işler bitince zemini düzeltilip bırakılır. Vakıa aklen böyle.Hayır, efendim, şeran de böyle”(Şengüler,1990:127). Şeriatı insanlar anlamamakta ve anlamadıkları gibi de şeriatı yanlış yorumlamaktadırlar. Âkif, o dönem içerisinde yaşanan yanlış Müslümanlık anlayışını şiirinde eleştirir ve doğruyu insanlara göstermeye çalışmıştır. Bu konu da Eliaçık şu açıklamayı yapar: “ Âkif’in şiirlerinde sürekli olarak“Yaşanan Müslümanlık” anlayışı ile bir hesaplaşma ve güçlü bir özeleştiri görürüz”(Eliaçık,2004:45). 106 “Ah o din nerde, o azmin, o sebâtin dini, O yerin gökten inen dini, hayâtın dîni? Müslümanlık pak sîretten ibaretken yazık! Öyle saplandık ki levsiyyata: Hâlâ çıkmadık.”(Safhat,341) Akif’in Müslüman bir birey olarak en temel isteği, İslam’ın yaşanarak insanların mutlu olmasıdır. Bu konuda Ahmet Kabaklı şöyle der: “ Akif’in İslamlıkta bütün isteği peygamber ve dört arkadaşı zamanındaki Müslümanlığa yani hurafesiz gerçek Kur’an ruhuna dönmektir”(Kabaklı,2003;97). Âkif’in insan anlayışı bağlamında insanların kader ve Allah tasavvurlarını da şiirinde şöyle eleştir: “Bırak çalışmayı emir et oturduğun yerden Yorulma, öyle ya Mevlâ ecir-i hâsın iken Yazıp sabahleyin evden çıkarken işlerini Birer birer oku tekmîl edince defterini Bütün o işleri Rabbim görür: Vazifesidir… Yükün hafifledi… Sen şimdi doğru kahveye gir! Çoluk, çocuk sürünürmüş sonunda aç kalarak… Hüda vekîl-i umûrun değil mi? Keyfine bak! Onun hazine-i (bütün nimetin hazinesi) namı kendi veznendir! Silahı kullanan, Allah, hûdudu bekleyen O; Levâzımın bitivermiş değil mi? Ekleyen O; Demek ki her şeyin Allah….Yanaşman, ırgatın O; Çoluk çocuk Ona ait, lâlan, bacın, dadın O; Tabib-i aile eczacı… Hepsi hâsılı O;”(Safahat,215) Yukarıdaki mısralarda her şeyi yaratıcıdan bekleyen toplumu eleştirmek ve Âkif, insanların çalışması gerektiğini söylemektedir. İnsan önce çalışacak sonra “tevekkül” edecek. “Küfe, Seyfi Baba, Meyhane, Hasta, Köse İmam” gibi şiirlerinde Âkif, insanların 107 ahlaksızlığı neticesinde oluşmuş yaraları anlatır. Toplum ahlaki açıdan çökmüştür. Bu konuda İmamoğlu şunları söyler: “Akif’e göre toplumun içinde bulunduğu en büyük problem ahlak bozukluğudur. Bir toplumda ahlak bozukluğu kendisini adaletsizlik, sözünde durmamak, yalancılık, dalkavukluk, korkaklık, iki yüzlülük, bencillik, fitne gibi tezahürleriyle ortaya koymaktadır. İşte Akif bu durumdan kurtulmanın ancak İslam ahlakıyla olabileceğini belirtmekte, fakat bu konuda çevresinde gördükleri dayanarak fazla iyimser görünmemektedir”( İmamoğlu,1996:51). Akif, yaşadığı dönemdeki din adamlarının mutaassıp, cahil, kabiliyetsiz, aciz olduklarını söyler. Bunun akabinde gerçek din adamının niteliklerini şöyle sıralar: “Vaizlik, mürşitlik edecek adamın sebil-i hakkı tanıması kötü değildir. O caddeye çıkan yolların nerelerden sapmak ihtimali olduğunu iyice bilmelidir. Bir de yanlış yol tutanlara “delalettesin!” demekle iş bitmez. Oraya nasıl düşmüş saha-i reşada nasıl çıkacak, buralarını tamamıyla tayin etmeli, sonra biçarelerin eline yapışmalıdır. Hak tekdir. Tehdit makamında ele alınacak silahlardan değildir”(Şengüler,1990:118). Akif’in ideal din adamı: Tefsir, kelam, fıkıh, ileri derecede Arapça, İslâm tarihi gibi dinî ilimlerle beraber; felsefe, psikoloji, sosyoloji, astronomi, fizik, kimya, biyoloji, jeoloji, tarih gibi müspet ilimleri de çok iyi bilen, kendisiyle ve halkla barışık, halkın psikososyal durumunu çözebilen, erdemli insanlar olarak görür. Dini yanlış yaşayan insanları oradan buradan duydukları bilgilerle dini yanlış anladıklarını ve İslâmiyet’in daha iyi yetişmiş din adamları ile daha iyi anlaşılacağını şöyle ifade eder: “Kuru dava ile olmaz bu, fakat ilim ister. Koca ilmiyeyi aktar da, bu üç tane fakih Zevk-i fıkhisi bütün, fikri açık, rûhu nezih Sayısız hadise var ortada tatbik edecek Hani bir tane “usul” âlimi, yahu, bir tek? Böyle âvâre düşünce ile yaşanmaz, heyhat; “Mültekâ” fıkhınızın nâmı, usûlünce “Mir’ât”(Safahat,349) Âkif, o dönemde yaşayan insanların “kader böyleymiş elden ne gelir” anlayışını da şiddetle eleştirir: “Kader denilince ne anlarlardı hepsi anladın a! Utanmadan yine kalkışma Hakk’a bühtana” 63 108 Kadermiş öyle mi? Haşa bu söz değil doğru, Belanı istedin Allah da verdi… doğrusu bu. Talep nasılsa, tabi-i netice öyle çıkar Meşiyyetin sana zulmetmek ihtimali mi var.”(Safahat,215) Âkif, insanların İslâm’ın şartlarını yerine getiremeyen insanları şöyle eleştirir: “Zaten bütün dünya yüzündeki Müslümanlar felaketine en başlı bir sebep varsa, o da Ş eriat-ı Gâria’yı Muhammediye’nin,(Muhammed’in parlak şeriatı) bir kül olduğunu yani bir çok evâmir ve ahkâmdan müteşekkil bulunduğunu, binaenaleyh Müslüman nâmı altında yaşayan adamın “Ben Müslüman’ım” diyebilmesi için İslam’ın ne kadar şartları, farzları varsa, hepsini birden edâ etmesi lazım geleceğini, hiç hatırına getirmemeleridir. Evet bir yere giderseniz. Orada Müslümanlarda yalnız namaz görürsünüz. Lakin bakarsınız ki namaz kadar ehemmiyeti bulunan fariza-i zekâtı hiç kimse eda etmiyor. Yine o memlekette camilerdeki cemaat kadar meyhanelerde şenlik görürsünüz. Bununla beraber o hacılar memleketinde Müslümanlıkla hiçbir vakit birleşemeyecek yığın yığın bid’atler, olay olay şenâatler, sürü sürü rezil adetler görerek hayretler içinde, dehşetler içinde kalırsınız”(Şengüler,1990:325). Âkif, yukarıda ibadetleri tam anlamıyla yerine getiremeyen insanları eleştirmektedir. İnsanların ibadetlerin sadece bir yönü ile ilgilenmesine karşı çıkmaktadır. İbadetlerin tam anlamıyla yerine getirilmesini istemektedir. İnsanların okumadığından da şikâyetçi olan Âkif bu durumu şöyle izah eder: “Eğer Vakayi-i alemi öğrenmek ve bahusus kendi vatanına müteallik şuundan haberdar olmak, mukteza-yı tabiat ve hamiyyet ise bu aldırmazlık bu duygusuzluk nedir? Nedendir? Anadolu ve Rumeli hiç okumuyor desek, doğru olmaz: Okuyor fakat bizim asla bilmediğimiz, bilmek de istemediğimiz, duygusuna ihtiyacına uygun şeyleri okuyor, bulamazsa dinliyor: Yolcular, misafirler, suhteler, dervişler Anadolu ve Rumeli köylerimizin seyyar gazeteleridir”(Şengüler,1990:119). Âkif’in hiçbir durumda insanın ümitsizliğe düşmemesi gerektiğini söyler, ümitsizliği “haram” olarak belirtir ve ümitsizlik hakkında topluma şu mesajları verir: “Ümitsizliğe kapılarak Allah’ın bize vaat ettiği başarıyı hafife almaya devam mı edeceğiz O halde ye’sin manası var mıdır? Çalışanlara Allah katında mücadele edenlere mev’ud olan nusreti istihfaf mı edeceğiz? Buna liyakat kazanmak için hiç bir hareket hiçbir faaliyet göstermeyecek miyiz? Erbab-ı iman için ye’se düşmek imkânı yoktur. Elhasıl nazâr-ı İslam’da Allah’tan ümidini kesmek haramdır. Haram da değil, küfürdür, şirktir. Ancak Mevlâ’nın merhametine bel bağlayarak emrettiği tariki tutmamak tabiri caiz olmaz”(Şengüler,1990:116). İnsanları çok etkili bir dille uyaran şair ümitsizliğe düşen insanların çocuklarını düşünüp çalışmaları gerektiğini şöyle anlatır: 109 “Mâdem ki alçaklığı bir, ye’s ile şirkin. Mâdem ki ondan daha mel’un, daha çirkin Bir seyyie okur sana ey unsur-i iman Nevmid olarak rahmet-i mev’ud-i Huda’dan Hüsrana rıza verme çalış azmi bırakma Kendin yanacaksan bile, evladını yakma.”(Safahat,389) İnsanın eğitilmesine çok önem veren Âkif bu konuda şunları ifade eder: “Maarif maarif... Bizim için başka çare yok: eğer yaşamak istersek her şeyden evvel maarife sarılmalıyız. Dünya da maarifle din de maarifle. Hepsi, her şey maarifle kaaim. Bizim dinin cehalete tahammülü yok. Cahiller eline geçince mahvolur”(Şengüler:1990;156). Âkif, kadını “Meyhane ve Mahalle Kahvesi” şiirlerinde incelemiştir. Fakat bu şiirlerde anlatılan kadın kocasından eziyet gören, kocası tarafından alınıp satılan bir mal olarak görünen kadın tipidir. Burada Âkif, yapmak istediği içki ve kumar neticesinde kadının içine düştüğü durumu topluma göstermektir. Bu şiirlerde Âkif’e göre kadın kocasının can yoldaşıdır. Batılılaşma ile kadın Türk toplumu içerisinde erkek ile beraber cemiyet içine atılmıştır. Osmanlı sosyal hayatında kadının mekânı evdi fakat Batılılaşma neticesinde kadın evin dışına çıkmaya başlamıştır. İslâmcı düşünürlere göre kadın: “İslam toplularında milletin terbiye-i esasının kadın öğretir. Bu anlamda kadın medeniyetin ilk adımıdır denilebilir. Kadına istibâlde düşen görevler ise şöyle ifâde edilmiştir:.. “Her cemiyetin sa’adet-ihakikası husn-ü terbiye görmüş faziletli kadınların elindedir. Kadın aileyi kudret-i ‘alemiyesi ile idare eder. Faziletkâr bir kadın intizam beyti ihlal ederek, ahvali bir taraf eder. Çocuklar beşeriyetin bir ‘uzv-ı mühimi olmakla zorari oluruz validelerine aiddir. Kadının vazifesi ne âlidir. Her vakit kendileri ihtırama şayandır”(Şengüler,1990:178). Âkif, “Sebilü’r- Reşad” Dergisinde, “İnsaniyet Fikri, Dini Medeniyet” başlıklı yazısında insanların doğasında medeniyetin olduğunu şöyle ifade eder: “İnsanlar bittabi medenidir. İnsanların tabiatında medeniyet hissi vardır; bir cemiyeti teşkil iderek ta’avan ve tenasür ise ömr-ü hayat her insanda bir his-i fetredir. Tarih, maziye doğru ne kadar uzanırsa uzansın mutlaka bir medeniye, bir cemiyet-i beşeriyeye tesadüf ider. İnsanların pek eski zamanlarda da kendilerine göre birer cemiyetleri vardı. Şu kadar var ki, medeniyet efrad-ı cemiyetin haiz oldukları ‘ilm ve ma’rifet ve terbiye fikirleriyle mütenasib bulunur. Binaenaleyh pek eski zamanlarda gelüp geçen insanların terbiye fikirleri de kendüleri gibi has ibtidaiye bulunduğu cemiyet ve medeniyetde şimdiki medeniyetle kısay olunmaz derecede basit bir halde idi. Evet, ileride bir gün gelecek ki işte şimdi bizim derece-i kisvesine vasıl oldu zanittiğimiz medeniyet, ‘adat ve vahce olub kalacaktır. Ahlak bizde de vahşi nazarıyla bakacaktır. Anlaşılıyor ki medeniyeti insaniyet ile tevaimdir. Fakat insanların terbile fikriyeleriyle mütenasibdir. 110 Binaenaleyh beraber terakki iderler, beraber tedeni iderler. Her bir şey kanun-u tekmile tabiidir. Şerâtın cem itdiği suretde terakki ider. Tekâmüle doğru hutuve-i endez olur. Terbiye-i fikriyede teba bir şeydir, kanun-u tekabüle tabi olması elbet zaruridir. Fakat terbiye-i fikriyenin kanun-u mezkur tahtına dahil idebilmesi içun büyük bir şart vardır. O da ta’avun ve tenüsürü adalet üzerine müesis bir cemiyet-i beşeriyenin vücuda ve devamıdır. Evet, bu şüphesiz şartdır. Barakai hakikat tesadüm-ü efkar ile meydana çıkar diyorlar, işte bu kelam-ı hükümet mal bu mad’anın subutuna şehadet idiyor. Anlaşılıyor ki terbiye-i fikriyenin mevcudiyeti ve terakisi cemiyet-i beşeriye ve heyet-i İçtimaiyenen payidar olmasına tevekuf idiyor... Şimdi cemiyet-i beşeriyenin halini biraz tedkik idelim... malumdur ki cemiyeti beşeriyenin devam, payidar olması, hukuku içtimaiyenin taht-ı muhafazada bulunmasına menutdur. Hukuku içtimaiyenin taht-ı muhafazada olmasıda cemiyete mensub her bir fikrin kendi halkını mutlaka taht-ı emniyetde bulundurmakla beraber vatandaşlarına karşı üzerine lazım gelen bütün vezaifi tamamıyla ifa itmekle olabilir. Dimek cemiyetin Dimek cemiyetin devamı ve bekası içün iki şart var; biri: her şahsın kendi hususuna ashab iden “hak” diğeri vatandaşlarını karşı medyun olduğu “vazif”dir. İşbu hak ile azife ve bir vazifenin karşısında bir hak olduğunu görürüz. ‘Adat aralarında olan nisbetde ebuz ile nebut beyninde olduğu gibi bir tezaif andırıyor: bir hak-ı vazifeden, bir vezaifede hakdan katiye infikak itmez. ‘Ali tarikü-l tezaif beraber bulunur. Anlaşılıyor ki hak ile vazife bütün efrad-ı beşer içün bir sırat-ı müstakin teşkil idiyor. Cemiyete dahil olan her bir ferdin işbu tarik-i mahdud üzerinde hareket itmesi zaruridir, mecburidir. İşbu tarik müeyin ve mahdudun her iki tarafı bir ka’r-ı cehimedir. İnsan hangi tarafına meyil iderse itsün bir girdaba vaki oluyor: Ya kendi hakkını ihlal veyahut gayri hakkını payamal itmiş olur. her iki hal cemiyetin intizamını ihlal ider. Binaenaleyh bu gibi hale hiçbir vecihle katiyen cevaz verilmez. Adaletden hiçbir vecihle zerre kadar inhiraf itmemek lazım gelir. Fakat insan, kuvva-i şehviye ve kuvva-i gazabiye arasında mahsur bulunmaktadır. biçare insan ne yapacakdır? Bu iki kuvvet kendisini sürükler. İnsan çar naçar işbu kuvvetlerin o emrine inkıyad idiyor... Zaten tabi’ insaniyede hiss-i inkıyad var. İnsan meti’ ve münkaid bir hayvandır. O kuvhe-i şehviye ve kuvhe-i gazabiyenin teklif itdikleri o cicili bicili müştehiat, o intikam o ta7adi hisleri!!.... Biçare insan öyle iki kuvvetin elinde esirdir. Bahusus kendisini o müstehiyat hususunda gördüm; artık kuvva-i akliye ve vicdaniyenin hükmü kalmaz. Zaten insan zayıf olarak yaradılmıştır. Müsteban oluyor ki efradımızın bu tarik üzere sabit olub hiçbir vecihle etrafa meiy ve ahref itmemesini temin iden bir muhafız vekaidi lazım. Fakat bu kaidelik ve muahafazlık vezaifesini kim ifa idecek? Bu vazifeyi hangi bir vaktın eline tefviz ve devdi itmeli? İşti bu noktada az çok tehriyat icrasına ihtiyacımız vardır. Bade-i emrde işbu vazife-i mühimeyi ifa itmek üzere hatırımızda dört verili kuvvet tebadır idiyor “kuvva-i cebireye”, “namus = şeref-i nefs”, “hükümet ve kanun”, “fikri-i dini”. İbtidaen kuvehe-i cebireye ye ele alalım; Evet, kuvva-i cebire ile insanı tarik-i müstakim üzerinde sabit bulundurmak mümkün gibi görünüyor. Şöyle ki herkes olabildiği alat-ı harbiye ve silahı eline alır. Vazifesini bilmeyüb ihlal-i hukuka yeltenir, karşı istimal ile hakk-ı meşrunu ziyaden muhafaza ider! ... Bu mümkündür değil mi? Fakat bu pek çirkin ve haşayane bir usuldür. Şan-ı insaniyete hiçbir vecihle yakışmaz. 111 İntizam-ı taht-ı muhafazada bulunduracağım dirken asayişi ihlal idilmiş olur, ortalık kana bulanur. Bununla beraber hak daima kuvvet ve mümkünat erbabında kalur. Böyleleri hiçbir vakit kenidi vazifeelrini hakkıyla ifa itmezler. Zaaf’ daima haklarını gaib iderler mağdur olurlar. Binaenaleyh bu usül bizim içimize gelmez. Başka bir usul, başka bir hami aramalıyız. Birde hükümet-i muntazama ve kanunu sayesinde bu vazifenin ‘taht-ı muhafazada bulundurulabileceği varid hatır oluyor. Acaba doğru mu? Hayır bu da doğru olamaz. Zira bir hükümet ne kadar muhtazam ve kanunu ne kadar hükm olursa olsun, insanın imanı kalbiyesine değil, derun hanesinde ceryan iden ahvale bile kesb-i itila idemez, kanunun orada tatbikide mümkün olamaz. Hükümetin vazifesi o kanunu tatbik-i ahval zahirinden zerre kadar ileriye gidemez. Halbu ki insanlardan zuhur iden ahval-i ifa’al, temeliyatı pek mütefevat. Biri meydana zuhur iderse, yüzde doksan dokuz hiçbir kimsenin kesb-i itila idemeyeceği bir keyfiyet üzere sadur ider. İşte hükümet böylelerine karşı ne tedbir idecek. İfa’ak-i hafiye ve temeliyat-ı müzereye karşı nasıl mu’amele icra ve hangi kanunu tatbik idebilecek? ... Ortalığı casus eylemi mi dolduracak? İman-ı kalbiyelerimize kader hayat hiçbir kar itmez. Ve birde erkan-ı hükümetde aynı bizim gibi insanlar değil mi? ya onların kendülerini kim taht-ı muhfazada bulunduracak? Onlar ma’sumlar zümresinden mi? hayır bilakis... kuvvai şehviyeleine birde ve rivayet inzimam itmekle müstehiyata inhimalik .... Hususunda daha ziyade sabırsızlık ve azgınlık ibraz idiyor. İşte bu cihetle az, çok araştıralım: namus, şeref, nefs, yeni ve hakikatı pek de açık bir suretde malum olmayanbir sıfatdır ki insanın kavim ve kabilesi ve mensub olduğu cemiyet nezdinde mezmun ve mekduh ve anların arasında haiz olduğu makam ve rütbesine gayr-i münasib olan bir şeyi irtikabını men’ ider. İşte namus ve şeref nefs didiğimiz husulet işte Avrupa hükümetlerinin yekdiğerine zad ve düşman iki heyet muazeme teşkiline kalkınmışların başlıca sebepleri bundan ibaretdir. O vaka’ orada islam yorganından başka menazi feye mesele yokdur. Cümlenin mütemih nazarı ‘alem İslam’dır. Cümle âlem islama doğru yürüyub cümlesinin maksadı bu sahibsiz maldan hisesin almakdır. Dünyanın bütün gazetelerini okuyoruz! Hemen bütün mütefekirlerin, bütün diplomatların yalınız islam memleketlerine ard mesail ile meşgul olduklarını görürsünüz. İran, meselesi Mısır meselesi, Girid meselesi, Arabistan meselesi vs. İşte diplomasi ve matbuatı meşgul iden mesele! Acaba buna karşı ‘alem-i islam’ ne yapıyor? Neler düşünüyor; Heyhat bilatereddud dirizki; ortada yegane düşünmeyen etrafda koparılan kıyametlerden bihaber kılan yine ‘alem-i İslam’dır....”(Sevil,2005:556). Âkif, “Âsım” da ideal bir insanı, ideal bir hocayı tanıtır: Akif ayrıca " tacı yok, tahtı da yok kendine malik sultan" dediği Mandal Hoca'yı adeta birilerine örnek gösterir: “Ne güzel söyledin, oğlum, Hoca sultandı evet, Yoktu dünyada esir olduğu hiçbir kuvvet” Hoca'nın sultanlığına delil olarak Köse İmam'ın zikrettiği olay da oldukça dikkat çekicidir. Hoca kışın ortasında Trabzon'a sürülmüştür. O sırada Erzurum'a sürülmüş olan Köse İmam ile Trabzon rıhtımında karşılaşırlar. Her ikisini birden makamına kabul eden Trabzon valisi Kadri Bey'e, Yıldız Camiinde verdiği vaazda devrin padişahına 112 çattığı için sürüldüğünü çok canlı mısralarla anlatır. Olayın anlatımı bittikten sonra takdirini Akif şöyle ifade eder: “İşte gördün ya, hocam, millet için lazım olan, Hoca Mandal'daki iman gibi sağlam bir iman! Oflu'nun ilmi de olsaydı o imana göre Şimdi baştanbaşa tevhid ile dolmuştu küre O nasıl kalb, o nasıl azm, o nasıl itmînan? İşte tevfîk-i ilahî'ye yürekten inanan; İşte "la havfe aleyhim" diye Kur'an-ı Hakîm, Bu velî zümreyi etmektedir ancak tekrîm ”(Safahat,382) Düzdağ’a göre, "Köse İmam" Akif Bey'in düşündüğü örnek din adamını temsil eder. Mithat Cemal Kuntay'a göre Köse imam, Akif'in, tok sözlülüğünden ötürü sevip saydığı Ali Şevki Hoca’dır. Nitekim Akif, Köse İmam'ı Safahat'ında, "Köse İmam" ve "Asım" da konuşturur. Köse İmam, muhafazakâr fikirleriyle olayları yorumlar ama bilgi ve otoritesiyle çevresinde saygın, vasıflı ve ağırlığı olan bir din adamıdır. Biraz da zor beğenen biridir. Âkif aradığı ideal din adamını şöyle ifade eder: “Bakın ne günlere kaldık: Ya beş ya altı kopuk, Yamaklarıyla beraber ki hepsi kılkuyruk, Utanmadan çıkıyor, içtihada kalkışıyor! Bu hale karşı tahammül hakikaten pek zor. Harîmi şer-i mübinin ahır değil... Oradan Çekil de kendine bir saha bul, behey nâdân. Kadar ictihad eder "ulema". Düşünmüyor mu bu kopuklar ki: Müctehid geçinen Zamanının olacak muktedâsı irfânen Kitab'ı, Sünnet'i, İcma'ı sağlam anlıyacak Hilafı yoklıyacak, ihtiyacı kollıyacak.” Din adamı sünnet, Kur′an’ı Kerim’i iyi bilmelidir. Âkif insan ve melek arasında şiirinde bir karşılaştırma yapar ve insanın meleklerden 113 daha ulvi bir varlık olduğunu belirtir: “Senin bir nüsha-i kübrâ-yi hilkat oldugun elbet, Tecellî etti artık; dur, düsün öyleyse bir hükmet!” “Haberdâr olmamıssın kendi zâtından da hâlâ sen, ‘Muhakkar bir vücûdum!’ dersin ey insân, fakat bilsen... Senin mâhiyyetin hattâ meleklerden de ulvîdir: Avâlim sende pinhândır, cihânlar sende matvîdir: Zemînlerden semâlardan tasarken feyz-i Rabbânî Olur kalbin tecellî-zâr-ı nûr-â-nûr-ı Yezdânî Musaggar cismin ammâ gâye-i sun’-u İlâhîsin; Bu haysiyyetle pâyânın bulunmaz, bîtenâhîsin.”(Safahat,72) “Ey insan, sen; kisiliginin sahip oldugu derunî âlemlerden hâlâ haberdar degilsin. Yeri geldiginde hâlâ: “Ben basit bir varlıgım.” deyip geçersin. Hâlbuki bir bilsen; senin niteligin meleklerden de yücedir. Allah Teâlâ baska yaratıklara vermedigi birçok âlemleri sende gizlemis, dünyaları dürüp bükerek senin irfanına sunmustur. Allah’ın ilahî feyzi yerlere ve göklere her an dolup tasmaktadır. Ancak, onun en çok tecelli kılıp feyzini aktardıgı yer, senin nurlanmıs kalbindir. Evet, fiziksel olarak küçük bir varlıksın ama ilahî sanatın zirvesini teskil ediyorsun! Dolayısıyla senin itibarın sonsuz, serefin sınırsızdır”(Şengüler,1990:209). “Mehmed Âkif, cemiyetin bozuklugunu, dinden uzaklasmakta, dinin aslî kaynaklardan degil de, ana-babadan yalan yanlıs bilgilerle ögrenilip yasanmasında ve bu yüzden lüzumsuz bir tembellige, tevekküle, taklide ve Batı hayranlıgına saplanmakta buluyordu.”(Bolay,1987:35) “Böyle gördük dedemizden!” sözü dînen merdûd; Acaba sâha-i tatbîki neden nâ-mahdûd? Çünkü biz bilmiyoruz dîni. Evet bilseydik, Çâre yok, gösteremezdik bu kadar sersemlik.”(Safahat,170) Karakoç, neredeyse bir tarih vesikası olabilecek kadar bir cemiyetin muayyen bir devrini ifade eden nitelikteki Safahat’ı sosyolojik bir bakışla şöyle incelemektedir: “1. Birinci Safahat (Genel Sosyolojik Çizgiler-Denemler): Toplumun alelade günlerinin cepheleri. 2. İkinci Safahat (Süleymaniye Kürsüsünde, Spekülatif Yapı Şiirleri): Cemiyetle çarpışan ve er veya geç ona bir biçim verecek olan alternatif fikir ve görüşlerin tenkidi ve kurtuluş yolunun ifadesi. 3. Üçüncü Safahat (Doktrin Şiir, Hakkın Sesleri): Değer hükümleri ve idealinin, İslâm’ın, 114 Kur’ân yolunun anlatılması. 4. Dördüncü Safahat (Fatih Kürsüsünde): Siyasî yapı, kadro. Halkın ve aydınların genel bir incelemesi. 5. Beşinci Safahat (Hatıralar): Karşılaştırmalı tarihî-sosyolojik çizgiler. Akif’in Doğu ve Batı’ya bakışı. 6. Altıncı Safahat (Asım): Tarihî-destansı yapı, savaş sosyolojisi, potansiyel halinde gelecek zaman. Yazılış zamanları aynı olduğu için, içine İstikal Marşı ve Bülbül de eklenirse, bir yandan bir nevi destan şiiri, diğer yandan şairin özlediği geleceğin şiiridir. 7. Yedinci Safahat (Gölgeler): Metafizik. Bu kısım artık öteye bakış şiirleridir. Hicran, Gece ve Secde gibi şiirleri, şairin ebedîlik içinde kendini unutma denemeleri ve geri dönüşünde kendini avutan âhenkler getirmesini arzuladığı yankılar adına yolladığı dalgalardır” (Karakoç,1974). Karakoç Akif’in milletin malı olmuş, millet ruhuna kök salmış bir şair olarak nitelendirir. Karakoç, Akif’in şiirini bir nevi günlük (jurnal) olarak niteler. Âkif, şiirlerinde camiler, kahveler, hastalar, meyhane, alıcılar-satıcılar, yetim, dul ve yoksulların içinde bulundukları problemler, idarenin bozukluğu, rüşvet, faiz vs. her yönüyle toplumdan, çizgiler, tablolar halinde bir çöküşün genel görüntüsünü verir. Araştırmanın bundan sonraki kısmında Âkif’in sanat ve şiir anlayışı hakkında bazı açıklamalar yapılacaktır. “Âkif, Türk şiirine evi, mahalleyi, gerçek hayatı sokmuştur. “Türk edebiyatında onun kadar içinde yaşadığı devri, bütün teferruatı ile gören ve gösteren başka bir şair yoktur, denilebilir. Safahât, adetâ, muayyen bir nokta-i nazardan tasvir edilen bir manzum romana benzer: Sokak, ev, kulübe, saray, meyhane, cami, köy, şehir, fakir, zengin, dindar, dinsiz, cılız, pehlivan, korkak, kahraman, halk, yüksek tabaka, münevver, cahil, yerli yabancı, Avrupa, Asya, ticaret, siyaset, harp, sulh, şehircilik, köycülük, mâzi, hâlihazır, hayal, hakikat, hemen hemen her şey, Âkif’in duyuş ve görüş sahnesine girer. Ve o bunları yalnız şiirin değil, edebiyatın bütün ifade vasıtalarıyla anlatır: Tasvirler yapar, portreler çizer, hikâyeler söyler, fıkralar anlatır, konuşmalara başvurur, vaaz eder. Komik, trajik, öğretici, hamâsî, lirik, hakîmâne her edâyı her tonu kullanır. Bu suretle Âkif, şiirin hududunu nesir kadar, edebiyat kadar genişletir; hattâ edebiyatı da aşar, onu hayatın tâ kendisi yapar… Âkif kendisinden önce Türk edebiyatında kimsenin yapmadığı bir işi yapıyor, mâbede sokağı, dinin içine hayatı sokuyor. İnzivasında insanların hâllerini düşünen Yunus, bir gün: ‘Kastım budur şehre varam, feryâd u fîgân koyaram’ der. Fakat şehirde değil, ruhun içinde dolaşır. Âkif, şehrin içine gerçekten giren ve feryâd u fîgân koparan bir şairdir.” Mehmet Âkif, her şeyden önce bir karakter adamı, karakterinin adamıdır. O, her zaman doğruluğun, hakikatin sözcüsü olmayı yeğlemiştir. “ Üç buçuk soysuzun arkasında zağarlık yapmayan, aldırmadan geçemeyeni sözünün hakikat olmasına gayret eden bir karaktere sahiptir. Pek az eser, Mehmed Âkif’in ki kadar yazarının şahsiyetini aksettirebilir. O, devrin hâkim gücü olan İttihad ve Terakki Cemiyeti’ne girerken bile doğru bildiğinden şaşmamış, kayıtsız şartsız itaat edileceğine, ihanet hâlinde ölüme kadar varan cezaları peşin kabul eden bir yemine karşı 115 çıkarak: “Ben böyle yemin edemem. Kayıtsız şartsız cemiyete teslim olamam. Umumî merkezin iyi olan, maruf olan emirlerine itaat edeceğime söz veririrm, fakat fena olan memlekete zararlı olan emirlere riâyet etmem.” demiştir. Âkif’in karakterini anlamak bakımından Mithat Cemal Kuntay’ın söyledikleri çok isabetlidir: “ Cevdet Paşa Kur’ân nâsiridir, Âkif Kur’ân şairi. Ancak ikisinin arasında fark var; Kur’ân, Cevdet Paşa’nın yalnız kültürünü, Âkif’in kültürü ile beraber seciyesini de yaptı.” Âkif’in karakterinin anlaşılması bakımından çağdaşlarının onun hakkında söylediklerine bakılmalıdır. Süleyman Nazif onun mizacı hakkında şöyle der: “Malumdur ki şiir ve şairiyetin iki menba’-i ilhâmı var: Din, kin! Biri aşk ve iman, ümid ve huzur, sabr ü tahammül, bu toprakların altında bile bir penâh-ı refâha i’tikaddan mütevellid itmi’nân-ı mesûd terennüm ettirir. Dindar, cemiyeti ve eşhâsı tenkid ve hattâ şetm ü tel’în ederken de ağladığının hemde mat’ûnunun hasta başının şair göğsüne dayamış, için için ağladığının farkında değildir. Bu tıynetten, Fransız ise Lamartine, Türk ise Mehmed Âkif doğar.” Mehmet Âkif’i “ sembol bir şahsiyet” olarak tanımlayan Prof. Dr. Süleyman Yalçın’a göre şairin zengin bir dünyası vardır ve ruh portresi ana hatlarıyla şöyledir: “ Mehmet Âkif, Müslüman Türk’ü, cemiyetin her kesimi hayatın her safhasında bütün ile tanıyan, öyle yaşayan, duyan ve bu duyuşları en güzel ifadelendiren nâdir bir san’atkâr olarak anılmaya hak kazanmıştır. Bunun yanında onu Türk’ü 1000 senedir Türk yapan iman kutbuna katıksız bağlılığı ile bir inanmış, idealist bir dava adamı olarak da tanımaya, öğrenmeye muhtacız. Ve hele bu davanın tezatsız ahlâk anlayışı ile sürdürdüğü ve süslediği hayatı onu çok müstena bir sembol haline getirmiştir.” Ömrünü menfaatçili, devlet ve ikbal peşinden koşmaktan uzak geçiren Âkif’i Nurettin Topçu, “ruh ve karakter kahramanı” diye niteler. Âkif’in karakteri hakkında çok şey söylenebilir. Onu en yakından tanımış hem dostu hem de damadı olan Ömer Rıza Doğrul onun karakterini anlatırken, onun tam bir seciye adamı olduğunu, bir köşeye çekilip düşündüklerini duyduklarını yazmakla kalan bir şair olmayıp doğru bildiğini söylemekten geri durmayan bir cemiyet adamı olduğunu vurgular. Bunun yanında çok azim sahibi olduğunu, vefakârlığının sınırsız olduğunu, mütevazı, onurlu ve metîn bir yapıya sahip olduğunu belirtir. Ömer Rıza Doğrul, Âkif’i anlatırken ömründe bir kez olsun güçlüye boyun eğmeyen, halkın ıstıraplarına “alâka gösteren”, sevgisinde de nefretinde koyu olan, irfan ve ilme hayran olan kısacası tam bir insan-ı kâmil tipi çizer” (Yıldırım,2007:45,46). 116 SONUÇ “Aile, Toplum ve İnsan” konuları Âkif’in şiirlerinde önemli bir yer tutmaktadır. Âkif’in şiirlerinin toplandığı “Safahat” adlı eserinde aile, toplum ve insan unsurlarını daha genel bir ifadeyle Türk cemiyetine ait bütün toplumsal sorunlara eleştirel bir gözle bakarak bunları ortaya çıkarttığını, bu sorunların sebep ve çarelerini gösterdiğini görmekteyiz. Âkif’in, cemiyetçi bir şair olduğunu, bütün araştırmacılar söylemektedir. Âkif, gerçek bir doktor gibi hastasını teşhis etmiş ve reçetesini sunmuştur. Bu reçetede azim, çalışmak, ilim fen, İslâm’a geri dönüş vardır. Mehmet Kaplan’ın da dediği gibi “ Türk edebiyatında onun kadar, içinde yaşadığı devri bütün teferruatı ile gören ve gösteren başka bir şair yoktur.” bu tespiti Âkif hak etmiştir. Âkif’e göre cemiyetin içinde bulunduğu bu kötü durumun sebeplerini aile kurumundaki ana ve babaların sorumsuzluğunda, cehalette, tefrikada görmektedir. Cemiyetteki bu kötü gidişatın en büyük sebebini de Kur′an’ın yanlış anlaşılması ve İslâm’ın ruhundan uzaklaşılması olarak tespit eder. Müslümanlar dini tam olarak anlamamalarından dolayı, hurafelere kapılmışlar ve “Atalarımızdan böyle gördük.” anlayışını devam ettirerek cehaletin içine saplanmışlardır. Bu durum içerisinde mütefekkir geçinenler, üdebâ takımında olanlar dahi vardır. Bu olumsuzluklardan kurtulmak için tek çıkar yolun “ sadr-ı İslâm” olduğunu cemiyete bildirir. Müslümanlar dini hakkıyla anladıkları zaman bu kötü gidişatın duracağını belirtmektedir. Araştırmada tespit etğimiz en önemli unsurlaradan biri de Âkif’in şiirlerinin yaşadağı dönemi ve bu dönemdeki Türk toplumunu gerçekçi bir şekilde yansıttığıdır. “Safahat” bize göre II. Meşrutiyet yıllarının hem sosyoloji hem tarih hem de hisler kitabıdır ve bu özelliğini dünyanın sonuna kadar koruyacak olmasıdır. Âkif’e göre insan olmak demek “çalışkan olmak” demektir. İnsanın her durumda azimle şevkle çalışması gerektiğini ifade eder. Dünyada her şeyin çalıştığını tembellik ve miskinliğe düşenlerinin sonunun pek hayırlı olmayacağına işaret etmiştir. Meşrutiyet döneminin en önemli şairlerinden olan Mehmet Akif, yaşadığı dönemin İslâmiyet anlayışını eleştirel bir tarzda inceleyip, tespit ettiği sorunlara çözümler getiren 117 toplumcu bir mütefekkirdir. Toplumdaki en büyük sorunlarda biri, dinin anlaşılmaması ve yanlış yorumlanması sorunudur. “Allah” kavramı, Müslümanların yanlış inanç sistemindeki merkez kavramdır. Kulun iradesini yaratan Allah, Müslümanlara göre kaderi de belirlemiştir. Müslümanlardaki bu yanlış tespit, beraberinde yanlış tevekkül anlayışını getirmiştir. Allah’ın mutlak iradesinin temel alındığı bu düşünce Müslümanları tembelliğe, miskinliğe, atalete, sabırsızlığa, ümitsizliğe sürüklemiştir. Her şeyi Allah’tan bekleyen insanlar, çalışmamanın bedelini körelerek ödemek zorundadır. Bu nedenden dolayı Âkif yaşadığı dönemdeki insanlar Batı medeniyeti karşısında ezilmişlerdir. Her alanda ilerleme gösteren medeniyetler Osmanlı toplumu üzerinde baskıcı bir tavırla halkı daha zor durumda bırakmışladır. Cemiyetin sorunların birinin de ahlak bozukluğu olduğu söyleyen Âkif, ahlakın yok olmasını “ mevt-i külli” milletin tamamen toptan yok olacağı neticesine götüreceğini ifade ederek İslâm ahlakına geri dönülmesini söyler. “Toplum” bölümünde de belirtildiği gibi bir milleti ayakta tutan milletin kendi ahlakıdır. Araştırmanın “ Aile” bölümünde Âkif’in bu kuruma yeteri kadar önem verilmediğini, aile içinde karı koca kavgalarının çoğaldığını söyleyerek ailenin yıprandığını belirtmektedir. Ona göre aile hayatı en mutlu hayattır. Aile hayatını tehdit eden en büyük sorunların kahvehanelerden ve meyhanelerden kaynaklandığını ve buraların kapanması gerektiğini şiddetle önerir. Kahvehaneyi “katil” olarak niteler. Ailedeki çocukların durumlarını da iyi görmez. Sarhoş babalar yüzünden çocuklar telef olmaktadır. Âkif aile kurumunda aile reisine çatar. Aile reisini sorumsuzlukları yüzünden suçlu bulur. Aile kurumu yıkılırsa bütün toplumun bundan etkileneceğini söyler. Kadını erkeğin “ruh ikizi”, “yol arkadaşı” olarak tanıtır. Kadınların hor görülmemesi gerektiğini ve bunun İslâm’a yakışmayacağını ısrarla anlatır. Âkif, eğitim konusunda özellikle öğretmenlerin çok iyi yetişmesi gerektiğini, öğretmenin her şeyden önce “imanlı”, “liyakatli”, “temiz” ve “edepli” olması gerektiğini savunur. Bu tespiti çok dikkatte değerdir çünkü öğretmenlik mesleği kutsal bir vazifedir, öğretmenler geleceğimizin hazırlayıcılarıdır. 118 Âkif, medeniyetleşme konusunda taklitçiliğe karşı çıkmış yükselmenin örneği olarak Japon milletini vermiştir. Ona göre ilerleme “milli ruh”un rehberliğinde yapılmalıdır. Aksi takdirde taklitçiliğe düşüleceğini anlatır. Batı’nın sadece ilim ve fenninin alınmasını ister. Araştırmada incelediğimiz şiirlerde “hayât-ı âile”, “mâhiyet-i rûhiyye”, “fazilet” ve “marifet”, “hayr-ı hürriyet”, “sadr-ı İslâm” kavramlarının ön plana çıkarıldığını tespit ettik. Âkif bu kavramları toplumun sorunlarının çözümünde kullanılan bir ışık olarak görmektedir. İmparatorluktan, milli devlete geçiş döneminde şahsiyeti, fikirleri ve sanatıyla topluma rehber olmaya çalışan Mehmet Âkif, “Osmanlıcılık”, “Türkçülük” , “İslâmcılık” gibi birçok siyasi çatışmaların olduğu bu geçiş döneminde “İslâmcılık” idealine bağlı kalarak toplumdaki meseleler için çözümler aradığını bu araştırmada tespit ettik. Âkif’in bu idealin peşinde olduğunu “Süleymaniye Kürsüsünde” ve “ Fatih Kürsüsünde” adlı uzun manzumelerinde görmekteyiz. Yaşadığı dönemde gerçek Müslümanlığın yaşanmadığını söyleyen Âkif, İslâm dininin tam olarak anlaşılmaması neticesinde toplumun bozulduğunu belirtir. Bu yanlış anlaşılan taraflar olarak, dinin çalışma, gayret, kahramanlık, birlik ve beraberliğine çağıran, dünya-insan-ahiret uyumunun göz ardı edilmesidir. Araştırmada, Âkif’in düşüncelerini ifade ederken bir takım deliller getirdiğini, benzetmeler yaptığını, Bir takım tarihi hikâyeleri şiirlerine yansıttığını gördük. Bundaki amacı hakikati tam manasıyla anlatmaktır. Şiirlerindeki kelimeleri seçerken çok titiz davrandığını anlattığı konuyla ilgili kelimeleri seçtiğini ilgisiz kelimelere yer vermediğini gördük. Sonuç olarak Âkif’in kalemini, toplumun huzuru ve kurtuluşu için kullandığını söyleyebiliriz. Âkif, sanatın toplumun ahlâken yükseltilmesine hizmet etmesi gerektiğini düşünmüş ve bu düşüncelerini şiirlerine de uygulamıştır. Akif, toplumu iyiye yöneltmek için edebiyatı bir vasıta olarak görmüştür. Mehmet Kaplan’ın ve yakın arkadaşı Hasan Basri Çantay’ın Âkif için yaptıkları şu tespitler onun Türk edebiyatındaki ve toplumundaki yerini ve önemini çok iyi anlatmaktadır. “Mehmet Kaplan, Âkif için; Türk edebiyatında onun kadar içinde yaşadığı devri bütün 119 teferruatı ile gören ve gösteren başka bir şair yoktur. “Safahat”, adeta, muayyen bir noktai nazardan tasvir edilen bir manzum romana benzer. Sokak, ev, kulübe, saray, meyhane, cami, köy, şehir, fakir, zengin, dindar, dinsiz, cılız, pehlivan, korkak, kahraman, halk, yüksek tabaka, münevver, cahil, yerli, yabancı, Avrupa, Asya, ticaret, siyaset, harp, sulh, şehircilik, köycülük, mazi, hâlihazır, hayal, hakikat, hemen hemen her şey Akif'in duyuş ve görüş sahnesine girer. Ve o bunları yalnız şiirin değil, edebiyatın bütün ifade vasıtalarıyla anlatır. Tasvirler yapar, portreler çizer, hikâyeler söyler, fıkralar anlatır, konuşmalara başvurur, vaaz eder. Komik, trajik, öğretici, hamasi, lirik, hakimane her edayı, her tonu kullanır. Bu suretle Âkif, şiirin hududunu nesir kadar, edebiyat kadar genişletir; hatta edebiyatı da aşar, onu hayatın ta kendisi yapar. Hasan Basri Çantay: Ben Akif'e "Millî şâir değildir" demenin imkânını bulamıyorum. Çünkü onun bütün terennümatı millî idi, milletin derûni sesleri idi.” “Hem, "millî" ile "milliyetçi" başka başka olmak lâzımdır kanaatindeyim. Eğer "milliyetçi" demek, meselâ, eski Türk ocaklarının bir şiâr, bir meslek, bir iş bölümü hâlinde takip ettikleri "siyasî Türkçülük" demekse, Akif, o Türkçülüğün dışında kalmıştır, hatta ona aleyhtar olmuştur. Akif'in bu aleyhtarlığı Türk Milleti'nin harsını, ilerlemesini boğmak için değil, kendisinin yaşadığı ve faal bir surette yazı yazdığı devirde zâif vatanı tefrikalardan ve parçalanmaktan siyanet etmek içindi, yurt severliğindendi." “Eğer "milliyetçi" demek, Türk'ü Türk olarak sevmek ise, Akif şüphe yok ki, olanca temiz ve şümullü mânasıyla bir milliyetçidir. Çünkü o, içinde yaşadığı milleti kadar hiçbir varlığın muhabbetine, aşkına kendini veremedi, bağlayamadı. Bunlarla beraber, Âkif, kanaat çevresini daha çok geniş tutmuştu. O çevre merkezinde ve başında daima Türk Milleti kalmak üzere yüzlerce milyon Müslümanı ihatasına almak istedi. Âkif, görüyor ki dünyanın en acınacak insanları Müslümanlardır. Onları hurafelerden geriliklerden, esaretten, zilletlerden kurtarmaya çalıştı. Terakki ve istiklal aşklarını ruhlarına zerketmek istedi. Bütün Müslümanları yekdiğerine bağlayan “ana tel” İslamiyetten ibaretti. Fakat o tel eski samimi ve kuvvetli sesini vermiyordu; paslanmıştı. Bu pasları temizlemek kudsî bir vazife idi. Evet ona tam bir “İslâm şairi” diyebiliriz. Kuvetli, imanlı, ateşli bir İslâm şairi…”(Yıldırım,2007:310,311). 120 KAYNAKÇA ABDULKADİROĞLU, Adulkerim ve ABDULKADİROĞLU Nuran (1986), Mehmet Âkif Ersoy’un Makaleleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara. AKTAŞ, Şerif (2005), Yenileşme Dönemi Türk Şiiri Antolojisi, Akçağ Yayınları, Ankara. AKAY, Hasan (1998), Servet-i Fünûn Şiir Estetiği, Kitabevi Yayınları, İstanbul. AYDOĞAN, Bedri (1997), “Mehmet Âkif Ersoy’un Meyhane ve Mahalle Kahvesi Şiirleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Türkoloji Araştırmaları Dergisi, Ankara. Sayı 5. ALVER, Köksal (2008), “ Mehmet Âkif’in Şiirinin Sosyo- Politiği Üzerine”, Hece Dergisi, Ankara. Sayı 133. AYAS, Nevzad (1938), Mehmet Âkif Zihniyeti ve Düşünce Hayatı, Asarı İlmiye Kütüphanesi Neşriyatı, İstanbul. ACAR, İsmail (2005), Mehmet Âkif ve Safahat’ta Seyahat, Liva Yayınları, Balıkesir. AKGÜNDÜZ, Ahmet (1993), Osmanlı Kanunnâmeleri, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara. AYDIN, Mustafa (1997), Kurumlar Sosyolojisi, Vadi Yayınları, Ankara. Başbakanlık Aile Araştırmaları Kurumu, (1992), Sosyo- Kültürel Değişme Sürecinde Türk Ailesi, Başbakanlık Aile Araştırmaları Kurumu Yayınları No:71, Ankara. BİROL, Emil (1989), “Tanzimat’ın Büyük İdealisti: Nâmık Kemâl”, Türkiye Günlüğü, Ankara. Sayı 8. BOLAY, Süleyman Hayri (1987), “Düşünür Olarak Mehmet Âkif”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Ankara. Sayı 1. BOLAY, Süleyman Hayri (2006), “Mehmet Akif’in Düşünceleri Hakkında” Bilim ve 121 Aklın Aydınlığında Eğitim, Ankara. Sayı 73. BAŞARAN, İbrahim Ethem (1994), Eğitim Psikolojisi, Kadıoğlu Matbaası, Ankara. CÜNDİOĞLU, Dücane (2007), Bir Kur’an Şairi Mehmet Âkif ve Kur’an Meâli, Etkileşim Yayınları, İstanbul. CÜNDİOĞLU, Dücane (2005), Mehmet Âkif’e Dair, Kaknüs Yayınları, İstanbul. DEVELİOĞLU, Ferit (1998), Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara. DÜZDAĞ, Ertuğrul (2000), Mehmet Âkif Hakkında Araştırmalar I ve II Cilt, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları: 26, İstanbul. DÜZDAĞ, Ertuğrul (2006), Safahat, Çağrı Yayınları, İstanbul. DÜZDAĞ, Ertuğrul (2003), Mehmet Akif Mısır Hayatı ve Kur’an Meali, Şule Yayınları, İstanbul. DOĞRUL, Ömer Rıza (1975), Safahat, İnkilâp ve Aka Kitabevleri Yayınları, İstanbul. ERİŞİGİL, Emin (1986), İslâmi Bir Şairin Romanı Mehmet Âkif, Türkiye İş Bankası Yayınları: 28, Ankara. ELİAÇIK, İhsan (2004) , Mehmet Akif Ersoy, İlke Yayıncılık, İstanbul. FİDAN, Ahmet (2006), “Mehmet Âkif’in İdeal Genci. Âsım’ın Nesli” Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim, Ankara. Sayı, 73. FINDIKOĞLU, Fahri (1950), İçtimaiyat, İstanbul Üniversitesi Yayınları: 319, İstanbul. GÖKÇEK, Fazıl (2005), Mehmet Âkif’in Şiir Dünyası, Dergâh Yayınları, İstanbul. GÖKÇEK, Fazıl (2007), “Mehmet Âkif’in Fikirleri, Şiiri ve Yepyeni Bir Safahat Yayını”, Dergâh Edebiyat Sanat Kültür Dergisi, İstanbul. Sayı, 214. GÖKALP, Ziya (1974), Türk Medeniyeti Tarihi, Toker Matbaası, İstanbul. GÖZE, Ayferi (1998), Siyasal Düşünceler ve Yönetimler, Beta Yayıncılık, İstanbul. GÖÇGÜN, Önder (1991), “Türk Edebiyatı Araştırmaları”, Selçuk Üniversitesi Fen 122 Edebiyat Fakültesi Dergisi, Konya, Sayı 21. İMAMOĞLU, Vahit (1996), Mehmet Akif ve İnanan İnsan, Ravza Yayınları, İstanbul. KABAKLI, Ahmet (2003), Mehmet Âkif, Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, İstanbul. KUNTAY, Midhat Cemal (1997), Mehmet Âkif, Timaş Yayınları, İstanbul. KURT, Hasan (2006), “Kelamcılara Göre Münafık” Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sakarya. Sayı,13. KAPLAN, Mehmet (2005), Tip Tahlilleri, Dergâh Yayınları, İstanbul. KAPLAN, Mehmet (2005), Şiir Tahlilleri 1, Dergâh Yayınları, İstanbul. KARAKOÇ, Sezai (1968), Mehmet Âkif, Yağmur Yayınları, İstanbul. KARA, İsmail (2006), “Âkif Merkeze Alınarak, Bütün Dönem Düşüncesi Okunabilir”, Yedi İklim Dergisi, İstanbul. Sayı, 201. KARA, İsmail (1986), Türkiye’de İslâmcılık Düşüncesi, Risale Yayınları, İstanbul. KILIÇ, Faruk Ahmet (2008), Mehmet Âkif Ersoy’un Din ve Toplum Anlayışı, Değişim Yayınları, Sakarya. NİRUN, Nihat (1994), Sistematik Sosyoloji Yönünden Aile ve Kültür, Atatürk Kültür Merkezi Yayını Sayı:73, Ankara. ORTAYLI, İlber (2006), Son İmparatorluk Osmanlı, Timaş Yayınları, İstanbul. OKAY, Orhan (1998), Mehmet Âkif Bir Karakter Heykelinin Anatomisi, Akçağ Yayınları, Ankara. OKAY, Orhan (1998), Sanat ve Edebiyat Yazıları, Dergâh Yayınları, İstanbul. OKAY, Orhan (1989), Batı Medeniyetleri Karşısında Ahmed Midhat Efendi, Mili Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınları:873, Ankara. ÖZTÜRKMEN, Neriman Malkoç, (1969) Mehmet Akif ve Dünyası, Altınok Matbası, Ankara. 123 PEKOLCAY, Necla (1991), Mehmet Akif’in Verdiği Mesajlar ve Tesir Alanları, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları: 48, İstanbul. SÖNMEZ, Veysel (2004), Öğretmenlik Mesleğine Giriş, Anı Yayınları, Ankara. ŞİŞMAN, Mehmet (2006), Eğitim Bilimine Giriş, Pagema Yayınları, Ankara. ŞEHSUVAROĞLU, Lütfü (2002), Mehmet Âkif Ersoy, Alternatif Yayınları, Ankara. ŞENGÜLER, İsmail Hakkı ( 1990), Açıklamalı Mehmet Akif Külliyatı Cilt: I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, Hikmet Neşriyat Yayınları, İstanbul. TANSEL, Fevziye Abdullah (1973), Mehmet Âkif’in Hayatı ve Eserleri, İrfan Yayınları, İstanbul. TİMURTAŞ, Faruk Kadri (1987), Mehmet Âkif ve Cemiyetimiz, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara. TOPÇU, Nurettin(1998), Mehmet Âkif, Dergâh Yayınları, İstanbul. TANPINAR, Ahmet Hamdi (1977), Edebiyat Üzerine Makaleler, Dergâh Yayınları, İstanbul. TURHAN, Mümtaz (1987), Kültür Değişmeleri, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları: 20, İstanbul. ÜLKEN, Hilmi Ziya (1969), Sosyoloji Sözlüğü, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları:9, Ankara. VAKKASOĞLU, Vehbi (1983), İslâm Şairi Mehmet Âkif, Cihan Yayınları, İstanbul. YETİŞ, Kazım(1992), Mehmet Âkif’in Sanat Edebiyat ve Fikir Dünyasından Çizgiler, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara. YAVUZER, Haluk (1997), Çocuk Eğitim El Kitabi, Remzi Kitapevi, İstanbul. YILDIRIM, Tahsin (2007




XXX
MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ FELSEFE ve DĐN BĐLĐMLERĐ ANABĐLĐM DALI DĐN SOSYOLOJĐSĐ BĐLĐM DALI MEHMET AKĐF ERSOY’UN DĐNĐ-SOSYAL ISLAHATÇILIĞI Yüksek Lisans Tezi HAZIRLAYAN: OSMAN KILIÇOĞLU DANIŞMAN: DOÇ. DR. ALĐ COŞKUN ĐSTANBUL, 2011 i GENEL BĐLGĐLER Đsim ve Soyadı : Osman Kılıçoğlu ( Hazırlayan) Anabilim Dalı : Felsefe ve Din bilimleri Programı : Din Sosyolojisi Danışmanı : Doç. Dr. Ali Coşkun Tez Türü ve Tarihi : Yüksek Lisans- Ağustos 2011 Anahtar Kelimeler : Mehmet Akif Ersoy, Din, Islah, Đhya, Tecdid, Reform, ÖZET MEHMET AKĐF ERSOY’UN DĐNĐ-SOSYAL ISLAHATÇILIĞI Mehmet Akif Ersoy; Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde ve Milli Mücadele yıllarında yaşamış, milletin geleceğine yön vermeye çalışmış önemli şahsiyetlerden birisidir. Mehmet Akif Ersoy genel olarak edebiyatçı ve şair kimliğiyle tanınmakla beraber o, din adamı kimliğine de sahip olan önder bir şahsiyettir. ii Mehmet Akif Ersoy, Đslamcı düşünce içinde toplumu çağdaşlaşma, kalkınma ve ayağa kaldırma adına dini değişim sorunu karşısında çeşitli çözümler ortaya koymuştur. Bu sorunların büyük kısmı günümüzde kısmen de olsa hala güncelliğini korumaktadır. Bu sorunlar için sunmuş olduğu çözümler Akif’in ağırlıklı olarak yedi kitaptan oluşan “Safahat” ında yer almakla beraber o dönemde yayınlanmış tüm eserleri genel olarak bu çerçeve üzerine oturtulmuş özgün fikirlerdir. Tezimizin konusunu da şairin ele almış olduğu bu problemler ve bu problemlere sunmuş olduğu çözümlerdir. Tezimizin birinci bölümünde Akif’in hayatını ele almaya çalıştık. Bu bölümde kullanılan kaynaklar Akif’i görmüş ve onunla arkadaşlık etmiş kişilerin yazdığı eserlerden seçilmeye gayret edilmiştir. Yaşadığı dönem ve eserleri bölümünü özgün kılan başlığımız “Etkilendikleri ve Etkileri” başlıklı kısımdır. Đkinci bölümde ise Akif’in neşrettiği bütün eserlerden istifade etmeye çalışılarak din ve dinin toplumsal fonksiyonları, dinin toplumsal kurumlar üzerindeki etkisi, aile eğitim, iktisat ve siyaset-devlet başlıklarında incelenmeye çalışılmıştır. Üçüncü bölümde ise Đslam dini bağlamında Akif’in Đslam anlayışı ve Kur’an’a bakış açısı, Đslami manada bozulmuş olan çeşitli kurumlar (tarikat gibi), Đslam’ın sonradan eklenmiş bütün unsurlardan arındırılması yönündeki fikirleri ele alınmaya çalışılmıştır. Bu açıdan değerlendirmek gerekirse ikinci bölümdeki başlıklar din sosyolojisi, üçüncü bölümdeki başlıklar ise Đslam sosyolojisi bağlamında değerlendirilmiştir. iii GENERAL KNOWLEDGE Name and Surname : Osman Kılıçoğlu Main Discipline : Philosoph and Religious Sciences Programe : Sociology of Religion Supervisor : Assoc. Prof. Dr. Ali Coşkun Thesis and Dat : Master- August 2011 Key Words : Mehmet Akif Ersoy, Religion, Reform, Revival, Renewal ABSTRACT MEHMET AKĐF ERSOY’S RELĐGĐO SOCĐAL REFORMATĐONS This thesis is composed of Introduction, three Chapters, Conclusion and Bibliograpy. In Introduction we dealt with the topic, aim, importance, hypotesis, method, related literature and key terms of the thesis. In the first chapter we dealt with the life, books and influence of Mehmet Akif Ersoy. In the second chapter we dealt with the idea of Religion and Society iv of Mehmet Akif Ersoy. Đn this framework we searched his idea of religion, family, education, economy, politics and lesiuere time institutions and their fonctions and roles in society. In the third chapter we examined the idea of religio-social reformation of Mehmet Akif Ersoy. Finally in conclusion we discerned Mehmet Akif as ‘modern Đslamist’ in the Đslamic Reform, Renewal and Revival process and tradition. v ÖNSÖZ Mehmet Akif Ersoy, hayatını davasına adamış bir dava adamıdır. Onun davası Đslam davası olup, o Đslam’ın yoğurup şekillendirdiği bir karakter abidesidir. Bu yüzden Akif hakkında araştırma yapmanın iki zorluğu vardır. Bunlardan birincisi Akif’i araştırdım, öğrendim tamam bitti dediğiniz anda yeni bir yönünü keşfedip öğrenmek. Đkincisi ise Đslam’ın şekillendirdiği bu dava adamının dini, vatanı ve milleti için göstermiş olduğu çaba ve dürüstlüktür. Bunlardan araştırma esnasında etkilenmemek ve objektif kalabilmek için bayağı bir uğraş vermek gerekiyor. Bu tez benim için ömür boyu unutamayacağım his ve hatıralarla dolu. Mehmet Akif Ersoy’u araştırmak bir fakülteye kaydolmak gibi, okulun başlangıcında bir şeyler bildiğinizi zannediyorsunuz. Fakat okuldan mezun olduğunuzda aslında başlangıçta pek bir şey bilmediğinizi idrak ediyorsunuz. Şahsım için çok faydalı olan bu konu umarım bu tezden istifade etmek isteyen herkes için faydalı olur. Bu tez çalışmam esnasında bana rehberlik eden danışman hocam Doç. Dr. Ali Coşkun’a, daha çocuk yaşta Akif’i tanımama ve şiirlerini sevmeme vesile olan eğitim hayatım boyunca maddi manevi desteğini esirgemeyen ağabeyim Mali Müşavir Abdulkadir Kılıçoğlu’na, aileme, tez çalışmam boyunca ihmal ettiğimi düşündüğüm eşime ve kızım Ayşe Berra’ya teşekkürü bir borç bilirim. Osman Kılıçoğlu Haziran- 2011 vi ĐÇĐNDEKĐLER İçindekiler GENEL BĐLGĐLER ............................................................................................. i ÖZET ................................................................................................................... i GENERAL KNOWLEDGE .............................................................................. iii ABSTRACT ...................................................................................................... iii MEHMET AKĐF ERSOY’S RELĐGĐO SOCĐAL REFORMATĐONS .............. iii ÖNSÖZ ............................................................................................................... v ĐÇĐNDEKĐLER .................................................................................................. vi Đçindekiler .......................................................................................................... vi KISALTMALAR ................................................................................................ x GĐRĐŞ .................................................................................................................. 1 A-Araştırmanın Konusu, Amaç ve Önemi .......................................................... 1 B- Đddia ve Varsayımlar ...................................................................................... 4 C- Yöntem ........................................................................................................... 5 D- Đlgili Literatür ................................................................................................ 6 E- Temel Kavramlar ............................................................................................ 7 I. BÖLÜM ......................................................................................................... 10 MEHMET AKĐF ERSOY'UN HAYATI VE ESERLERĐ ................................. 10 vii A- HAYATI ve YAŞADIĞI DÖNEM (SĐYASĐ, SOSYO-KÜLTÜREL ORTAM ) ......................................................................................................................... 10 1-Doğumu ve Ailesi .......................................................................................... 10 2-Çocukluğu ..................................................................................................... 12 3-Tahsil Hayatı .................................................................................................. 12 4-Eğitim Hayatına Etki Eden Manevi Unsurlar ................................................ 16 5-Memuriyeti, Öğretmenlik Hayatı .................................................................. 17 6-Evliliği ve Çocukları ..................................................................................... 18 7-Balkan Harbi, I. Cihan Harbi ve Milli Mücadele Yılları ............................... 21 8-Mebusluk Dönemi ve Đstiklal Marşı .............................................................. 26 9-Mısır Hayatı ve Ölümü .................................................................................. 28 B- ESERLERĐ ................................................................................................... 32 1-Manzum Eserleri ........................................................................................... 33 2-Mensur Eserleri ............................................................................................. 36 viii C- ETKĐLENDĐKLERĐ VE ETKĐLERĐ ........................................................... 38 II. BÖLÜM ....................................................................................................... 45 MEHMET AKĐF ERSOY'UN DĐN VE TOPLUM GÖRÜŞÜ ......................... 45 A-DĐN VE ĐŞLEVLERĐ.................................................................................... 45 B-DĐN VE AĐLE ............................................................................................... 53 C-DĐN VE EĞĐTĐM .......................................................................................... 60 D-DĐN VE ĐKTĐSAT ......................................................................................... 68 E-DĐN VE SĐYASET- DEVLET ( ĐSLAM BĐRLĐĞĐ, MĐLLĐYETÇĐLĐK ve VATAN SEVGĐSĐ ) ........................................................................................... 70 1-Đslam Birliği ( Đslamcılık) .............................................................................. 75 2-Milliyetçilik ................................................................................................... 79 3-Vatan Sevgisi ................................................................................................. 85 F- DĐN VE SERBEST ZAMANLARIN DEĞERLENDĐRĐLMESĐ ................ 87 III. BÖLÜM ...................................................................................................... 89 MEHMET AKĐF ERSOY'UN DĐNĐ- SOSYAL ISLAHATÇILIĞI .................. 89 A- ŞERĐAT- TARĐKAT VE TASAVVUF/ĐRFAN ANLAYIŞI ......................... 89 1-Şeriat .............................................................................................................. 89 2-Tarikat ve Tasavvuf ....................................................................................... 98 ix B- AHLAK ANLAYIŞI .................................................................................. 101 C- ÇALIŞMAYI TEŞVĐKĐ VE TEVEKKÜL ANLAYIŞI ............................. 105 D- ÂSIM'IN ŞAHSINDA ĐDEAL NESĐL VE EĞĐTĐMĐ................................ 115 SONUÇ ........................................................................................................... 125 BĐBLĐYOGRAFYA ........................................................................................ 130 x KISALTMALAR a. g. e. : Adı geçen eser a. g. b. : Adı geçen bildiriler a. g. d. : Adı geçen Dergi a. g. m. : Adı geçen makale bk. : Bakınız c. : Cilt Çev. : Çeviren Der. : Dergisi DĐA : Diyanet Đslam Ansiklopedisi Fak. : Fakültesi Haz. : Hazırlayan ĐFAV. : Marmara Ün. Đlahiyat Fak. Vakfı ĐSAR : Đslami Araştırmalar Merkezi Mad. : Maddesi s. : Sayfa TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi TürDAv. : Türkiye Diyanet Vakfı Ün. : Üniversitesi Yay. :Yayınları GĐRĐŞ A-Araştırmanın Konusu, Amaç ve Önemi Sosyal değişme toplumlar için kaçınılmaz olan bir durumdur. Tarihten günümüze kadar bütün toplumlar sürekli bir değişim içerisinde olmuşlardır. Zaten toplumların varlığını sürdürmesi de bu değişime paralel olarak gerçekleşen bir durumdur. Ancak toplumsal değişmeyi gelişmiş toplum kriterlerine göre değil toplumların kendi içyapıları ve gelişim çizgilerine göre değerlendirmek daha doğru olur.1 Đnsanlık tarihinde son iki yüzyıldaki değişim ve gelişmeler baş döndürücü bir hızda gerçekleşmiştir. Đslam toplumları bu hızlı değişime ayak uyduramadıkları için bu değişimin gerisinde kalmışlardır. Bu geri kalmışlık Đslam toplumlarını çağın gerisinde yaşama durumuna itmiştir. Dönemin Müslüman aydınları Đslam toplumlarının geri kalmışlığının sebepleri üzerine düşünmüş, bu konunun çözümü noktasında çeşitli görüşler ileri sürmüşlerdir. Çözüm olarak ortaya konulan fikirlerdeki farklılıklar sonucunda Đslam dünyasında çeşitli fikir akımları ortaya çıkmıştır. Bunların kimi Batı menşeli iken kimi akımlarda Đslam toplum ve medeniyetinin içinden çıkmıştır. Bu fikir akımlarından birisi de “Đslamcılık” akımıdır. Đslamcılık akımı; genel olarak, Cemaleddin Afgani, Muhammed Abduh, Muhammed Đkbal, Muhammed Reşid Rıza, Said Halim Paşa, Ferid Vecdi, Abdürreşid Đbrahim Efendi ve Mehmet Akif Ersoy gibi düşünürler tarafından temsil edilmiştir. Biz tezimizde Đslamcılık akımının “Modernist Đslamcı” kesiminin önde gelenleri arasında olduğunu düşündüğümüz Mehmet Akif Ersoy’u ele almaya çalışacağız. Mehmet Akif Ersoy, on dokuzuncu asrın içinde Đslam âleminde modernizm denilen bir yenileşme cereyanına mensuptur. Bir Kur’an ve Đslam 1 Abdullah Alperen, Türkiye’de Đslam ve Modernleşme, Adana: Karahan Kitabevi, 2003, s. 11 2 şairi olarak anılan şair “sadr-ı Đslam’a rücu” düsturunu savunanlardandır.2 Akif’in de içinde bulunduğu “Modern Đslamcılık” hareketinde esas olan Batıdaki gibi dinden uzaklaşma değil, dinin özüne dönüştür. Zihniyet itibariyle Đslami rasyonalizme bağlı olan Akif’in görüşü Kitap ve Sünnet’e dayanan, fakat bunların tefsirinde akıl ve ilmi esas tutanların görüşüdür. Başka bir deyişle Akif Đslam esaslarını muhafaza suretiyle teceddüt cereyanına taraftar olanlardandır. Đslami modernizmin etkilerini Akif’in başyazarlığını yaptığı Sırat-ı müstakim ve Sebil’ür-Reşad dergilerinde görmek mümkündür. Dergideki yazıların ve özellikle Mehmet Akif Ersoy’un şiirlerinde üzerinde durduğu noktalar ise şunlardır: Kur’an’ın bütün zamanlar için konulmuş bir yasa olduğu, taklitçiliğin topluma getirdiği zararlar, içtihat kapısının açılması gerektiği, Đslam birliğinin önemi, ırkçılık akımının zararları, çalışma konusu içerisinde Đslam toplumlarının yanlış kader ve tevekkül anlayışı, dinin gelenek ve görenek haline dönüşmesinin zararları ve eğitim sistemindeki yanlışların gençler üzerindeki olumsuz etkisi gibi konulardır. Akif’e göre; Kur’an ve ilim iki vefalı dosttu. Din, ilmin eline yapışmalı; kafanın dışı değil, içi Batılılara benzemelidir. Çünkü son dönemlerde bulunan gerçekler Kur’an’daki ayetlerin mealini tekrardan ibaret kalmıştı. Geçmiş ve gelecek bütün bilgiler, bütün fenler dinde vardı. Kapitalist dünyasındaki bütün ilerlemelerin dayandığı medeniyet temelleri Đslam usulünün bir cüzüdür ve Đslam usulünden alınmıştır.3 Kısaca medeniyet adına atılan her adım Đslam’a doğru atılmış bir adımdır. Akif’te din bir ideal halini almıştır. Akif bu idealini gerçekleştirebilmek için o dönemdeki toplumsal kurumların bozulmuş yapısını tecdit, ihya, reform gibi kavramlarla sistematik bir biçimde ele almıştır. Tezimizin konusu da tam olarak bu noktaya oturmaktadır. Tezimiz üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde; öne çıkan yönleriyle Mehmet Akif Ersoy’un hayatı ve yaşadığı çevreyi ele almaya 2 Ahmed Cerrahoğlu, Bir Đslam Reformatörü Mehmet Akif, Đstanbul: Đstanbul Maatbaası, 1964 s. 8 3 Ahmed Cerrahoğlu, a. g. e., s. 20 3 çalışacağız. Bu bölümde aynı zamanda üzerinde duracağımız bir diğer başlık; Akif’in eserleridir. Fakat birinci bölüm içerisinde tezimiz açısından asıl önemli olan nokta son başlığımız olan “Etkilendikleri ve Etkileri” başlığıdır. Bu başlık altında Akif’in fikri yapısını oluşturan temeller ele alınacak olmakla beraber; Akif’in fikir arkadaşlığı ettiği iki önemli isim üzerinde de durmaya çalışacağız. Bu iki isim Cemaleddin Afgani ve Şeyh Muhammed Abduh’tur. Tabi burada şunu da zikretmeliyiz ki, biz bu iki ismi yaşamları, düşünceleri ve eserleri bakımından değil; Akif’ le olan ilgi ve alakaları bakımından ele almaya çalışacağız. Burada ilgi ve alakadan kastettiğimiz mana Akif’in bu iki ismin taklidi olarak görülmesi açısındandır. Đkinci bölümde de Mehmet Akif Ersoy’un din ve toplum alanındaki görüşlerini ele almaya çalışacağız. Eserlerinin neredeyse tamamında yer alan dinin toplumsal fonksiyonları başta olmak üzere eserlerinde üzerinde önemle durduğu aile müessesi ve eğitim kurumlarında yapılan yanlışlar üzerinde duracağız. Bu bölümde Akif’in iktisadi görüşlerine de değindikten sonra Akif için çok önemli olan Đslam Birliği, milliyetçilik ve siyaset görüşlerini de değerlendireceğiz. Bu bölümde sadece Akif’in eserlerinden değil Akif’in fikir dünyasını aydınlatmaya çalışmış olan diğer eserlerden de başta din sosyolojisi alanı olmak üzere istifade etmeye çalışacağız. Üçüncü ve son bölümde ise Đslam dini açısından Akif’in ıslah edilmesini gerekli gördüğü başta tarikatlar ve tasavvuf olmak üzere Đslam şeriatının toplumun pratik hayatına etki eden diğer unsurlarını Akif’in bunlarda gördüğü bozukluklar ve yanlışlıklar çerçevesinde incelemeye çalışacağız. Burada aynı zamanda Akif’in toplumun kanayan yarası olarak gördüğü ve o dönmelerde büyük çöküntü içinde olan ahlak anlayışına da değineceğiz. Üçüncü bölümün son iki başlığı olan çalışmayı teşviki ve tevekkül anlayışı ile ideal neslin eğitimi başlıkları altında Akif’in eserlerinin sonunda ve fikir dünyasında toplumsal sorunların çözümü olarak sunduğu görüşlerini ele almaya çalışacağız. Üçüncü bölümdeki başlıkları değerlendirirken ağırlıklı olarak Akif’in fikir dünyasının her safhasını aydınlatan yedi ciltlik “Safahat” 4 adlı eserindeki şiirlerinden istifade etmeye çalışacağız. Tezimizde Safahat adlı eserin dipnot olarak ilk kullanımı hariç diğer bütün kullanımları “Safahat s..” şeklinde olacaktır. Tezimizin amaç ve önemi: Đslam toplumundaki değişim ve problemleri Osmanlı Đmparatorluğu sınırları içinde yaşayan milletler özelinde ele alan Mehmet Akif Ersoy’un fikirlerini, zihinlerde oluşmasını istediği “inkılabını” din sosyolojisi açısından tecdid, ihya, ıslah, reform ve modernizm kavramları altında ele alarak Đslami modernizm anlamındaki fikir ve hareketlerini dönemin sosyo-kültürel özelliklerini de göz önünde bulundurarak tespit etmeye çalışmaktır. Modernist Đslamcı olan Akif’in genel olarak sadece edebiyat açısından değerlendirilen yedi kitaplık Safahat’ını ve şiirlerinin gölgesinde kalarak ihmal edildiğini düşündüğümüz vaaz, hutbe, makale ve tercümelerini ıslah ve reform kavramları çerçevesinde din sosyolojisi açısından değerlendirmektir. B- Đddia ve Varsayımlar 1- Genel olarak “Đslamcı” hareket içerisinde gösterilen Mehmet Akif Ersoy aslında “Modernist Đslamcı” bir çizgide yer alır. 2- Dâhil edilmeğe çalışıldığı çeşitli fikir akımlarının (Milliyetçilik, Osmanlıcılık, Đslamcılık gibi) temsilcisi olma noktasında tüm özelliklerini taşımaz, bu akımlar onda kendine görelik arz eder. 3- Yaşadığı dönem ve sonrasında bir tasavvuf ve tarikat ehli olarak gösterilen Mehmet Akif Ersoy tarikat dindarlığına genel olarak karşı olmuştur. 4- Savunmuş olduğu fikirleri hiçbir zaman siyasi bir ideoloji şeklinde savunmamıştır. 5 C- Yöntem Bir bilimsel araştırmada doğru sonuca ulaşabilmek için doğru metodları kullanmak gerekir. Konusu ve alanı ne olursa olsun konunun özüne uygun metodları takip etmeden bilimsel bir sonuç elde etmek mümkün değildir. Bir araştırmanın ilmi bir sonuca ulaşabilmesi için belli teknikler, belli metodlar ve belli bir model kullanılmalıdır. Bir araştırmanın modeli konunun tayin edilmesinden, sonuç kısmının hazırlanmasına kadar bütün süreçlere etki eden bir faktördür.4 Her ilmi araştırmada olduğu gibi sosyolojik araştırmalarda da amaç bir kanun ve teori elde etmektir. Bizde tezimizi hazırlarken doğru bir teori elde edebilmek için doğru yöntemleri tespit edip kullanmaya çalıştık. Tezimizi hazırlarken ilk olarak konumuzla doğrudan ya da dolaylı alakası bulunan bilgi ve belgeleri toplayarak belgesel gözlem yaptık. Bilgi ve belgeleri toplarken başta din sosyolojisi alanı olmak üzere diğer alanlarda da konumuzla alakalı olarak hazırlanmış araştırma ve eserleri inceleme altına aldık. Toplanılan bu belgeler, olmuş bitmiş olayların araştırılmasında kullanılan dokümantasyon metodu kullanılarak incelenmiştir.5 Toplanılan ve değerlendirilen bu dokümanlarla konumuzla alakası bulunan olay, nesne ve kurumlara dair “Vasıflama” yapılmıştır. “Vasıflama”yı tamamlayabilmek için bir toplum içinde farklı dönemlerde gerçekleşen olayları incelemede kullanılan “Karşılaştırma” metoduna başvurulmuştur. Karşılaştırma metodunun temeli ise analiz-sentez, sebep-sonuç ilişkisi bulma ve analoji teşkil eder.6 Doğru sonuca ulaşabilmek için mümkün olduğunca temel dokümana, baş kaynağa ulaşılmaya çalışılıp, yukarda zikredilen metodlar çerçevesinde objektif bir değerlendirme yapılarak sonuca varılmaya çalışılmıştır. 4 Zeki Arslantürk, Sosyal Bilimciler Đçin Araştırma Metod ve Teknikleri, Đstanbul: Çamlıca Yayınları, 7. Baskı, 2008, s.38 5 Zeki Arslantürk, a. g. e. , s. 80 6 Zeki Arslantürk, a. g. e. , s. 78 6 D- Đlgili Literatür Araştırmamızı yapmak için bilgi ve belge toplama aşamasında bir literatür taraması yapmaya çalıştık. Yapmış olduğumuz literatür taramasında Mehmet Akif Ersoy’un hayatı, fikir ve eserlerinin din sosyolojisi bağlamında çok fazla ele alınmadığını gördük. Mehmet Akif Ersoy’un ağırlıklı olarak Türk Dili ve Edebiyatı açısından ele alınmış olduğunu müşahade ettik. Đlgili literatür olarak tezimize kaynaklık etmiş eser ve araştırmaları din sosyolojisi alanı başta olmak üzere Akif’in fikir dünyasını inceleme altına almış olan ve önemli olarak gördüğümüz eserleri buraya taşıdık. Mehmet Akif Ersoy’un direk olarak ele alındığı eserlerle beraber, “Đslamcılık” ve Đslami modernleşme alanında yazılmış ve Akif’e de yer verilmiş olan eserleri de literatürümüze aldık. 1- Abdullah Alperen, Sosyolojik Açıdan Türkiye’de Đslam ve Modernleşme, Adana: Karahan Kitabevi, 2003 2- Ahmet Cerrahoğlu, Bir Đslam Reformatörü Mehmet Akif, Đstanbul: Đstanbul Matbaası, 1964 3- Ahmet Faruk Kılıç, Milli Yürek (Mehmet Akif Ersoy’un Din ve Toplum Anlayışı, Đstanbul: Değişim Yayınları, 2008 4- Hüsnü Ezber Bodur, Akif’e Dini Sosyolojik Bir Bakış, Erzurum: Atatürk Ün. Đlahiyat Fak. Dergisi, sayı: 13, 1997 5- Recep Đhsan Eliaçık, Đslam’ın Yenilikçileri, Đstanbul: Söylem Yayınları, II. C. , 2001 6- Zeki Arslantürk, Mehmet Akif’te Đçtimai Nizam, Gazi Ün. Gazi Eğitim Fak. Dergisi, Ankara, c. 2 sayı: 1, 1986 7 E- Temel Kavramlar Islah: Düzeltme ve iyileştirme anlamlarına gelen ıslah kavramı; insanları, aileleri, toplumu, kurumları, işleri, ahlâkî davranışları ve çevreyi iyi, güzel, yararlı hale getirmeyi, sulh, barış, huzur ve sükûnu sağlamayı ifade eder.7 Sözlükte "iyi ve yararlı olma" anlamındaki salâh kökünden masdar olan ıslâh genel olarak "düzeltmek, daha iyi hale getirmek" mânasında kullanılır ve bir ölçüde Batı dillerindeki reform kelimesine tekabül eder. Çağdaş Đslâmî literatürde ise daha ziyade Muhammed Abduh ve M. Re-şîd Rızâ'nın öncülüğünü yaptığı dinî düşünce akımında sistematik anlamını kazanmış temel terimlerden biridir. Bu terim, esas itibariyle adı geçen akımın Selefıyye yanlısı temel fikrî tavrını ifade etmektedir. Islah, Kur'ân-ı Kerîm'de isim ve fiil kalıplarıyla geçtiği kırk âyette "kendisini veya insanlar arasındaki Đlişkileri düzeltmek; barışmak, barıştırmak" anlamında kullanılmıştır. Đsm-i faili olan muslin de kötülüğe, düzensizliğe ve bozgunculuğa karşı barıştan, dirlik düzenlik ve esenlikten yana bir tutum takınan muttaki insanları ifade etmek üzere çeşitli âyetlerde yer almaktadır. Kur'an terminolojisinde ıslah ifsadın, muslih de müfsidin karşıtıdır. Islah kavramı aynı anlamda hadislerde de geçmektedir. Modern ıslahçı düşünürler, Kur'an'-da hayatları örnek olarak zikredilen ıslahçı peygamberlerin ve özellikle de Hz. Muhammed'in izinde oldukları iddiasındadırlar. Modern ıslahçı akımın öncüleri, geliştirmek istedikleri fikrî hareketin ilkeleri itibariyle Kur'an'dan kaynaklandığı ve Đslâm tarihi boyunca belli bir geleneğe sahip olduğu düşüncesindeydiler. Bu temel yaklaşıma göre yeryüzünde Đslâm'ın Kur'an ve Sünnet denilen iki temel kaynakta ifadesini bulmuş kural ve değerlerini yerleşik kılma çabası var oldukça ıslahçı tavır da var olmaya devam edecektir. Modern ıslah tasavvuru çağımızda Đs-lâmî değerleri yeniden Đhya amacına yönelik olup Kur'ân-ı Kerîm'in "iyiliği emretme ve kötülükten alıkoyma prensibine dayanmaktadır. Islahçı tavrı 7 http://tdkterim.gov.tr/bts/23.05.2011 8 gerekli kılan bu prensip söz konusu akımın öncüleri tarafından sık sık bu bağlamda değerlendirilmiştir.8 Toplumsal yaşayışın hangi bölümünde olursa olsun istenilen değişme ve gelişmelerin, devrimsel girişimler yerine birbirini izleyen ve yavaş yavaş uygulanan düzeltici önlemlerle gerçekleşebileceğini ileri süren görüş. Eldeki imkânlarla, ihtilale başvurmadan toplum düzeninin tedrici bir metod izlenerek daha iyi duruma getirilebileceğini, sosyal adaletin sağlanabileceği gibi anlamları ifade eden kavram. Reform: Kelime olarak yeniden şekil vermek demek olan bu kavram, toplumda yıpranmış kurum veya yapıları düzeltmek, kalıntılarından kurtararak yenileştirmek veya daha iyi işleyen yeni kurumlar ortaya çıkarmak amacıyla bir dizi değişiklik yapmayı ifade eder. Reform kökten ve zor kullanılarak yapılan bir değişimi değil, uzlaştırıcı ve ikna edici yollarla daha arzu edilir ve parça parça yapılan bir değişimi ifade eder. Đslami çevrelerde her zaman dinde reform dini değiştirme, aslını bozma olarak görüldüğü için reddedilmiştir. Đslam’da reformun olmayacağını savunan bu çevreler reform kavramına alternatif olarak yenilenme anlamına gelen “tecdid” kavramını kullanmışlardır.9 Tecdid: Kelime olarak yenilenme anlamında kullanılmaktadır. Toplumda kaybolmaya yüz tutmuş dini değerlere yeniden itibar kazandırmak, bu değerler etrafında oluşmuş olan şüpheleri gidermek, Đslam’ın kendi özgün değerlerini açığa çıkarmak ve Đslam’ın ilke ve prensiplerini Müslümanların hayatına hâkim kılmaya çalışmaktır. Đslam’a sonradan yamanmak istenen ters yorumları, kapalı ve donuk anlayışlardan arındırarak Đslam’ın kendi asli kimliğiyle yeniden belirmesini sağlamaktır.10 Đhya: Yeniden canlandırma, diriltme, sönmeye yüz tutmuş olan şeylere hayat verme gibi anlamlara gelmektedir. Đslam’ı geçmişle tamamen ilişkileri 8 Türk Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi, “Islah” mad. C.19,Đstanbul: TürDav. Yay., s. 145 9 Mehmet Ali Kirman, Din Sosyolojisi Terimleri Sözlüğü. Đstanbul: Rağbet Yayınları, 2004, s. 188 10 Abdullah Alperen, a. g. e. , s. 24 9 koparmadan bir düşünce sistemi olarak yeniden ele almayı ve diğer yabancı etkilerle Đslam’a girmiş olan unsurları temizlemeyi hedef edinen bir çaba olarak gösterilebilir. Đhya, dine sonradan girmiş, dinin aslına ve özüne zarar veren bid’at, hurafe gibi beşeri unsurların dinden temizlenmesi anlamına gelmektedir. Đhyada yenilik dinin bizzat kendisinde değil, onun insanlar ve toplumlar tarafından anlaşılma tarzlarında söz konusudur. Đhya dini aslına irca etme, selefin anladığı şekilde anlama fikri ve taklidin bağlarından kurtarma olarak tarif edilebilir. Modernleşme: toplumsal, kültürel ve ekonomik alanlarda sanayileşmiş Batı toplumlarının temsil ettiği, teknik bilgi ve zihniyet seviyesine ulaşmak için yapılan düzenleme ve gösterilen çabaların tümü olarak ifade edilebilir.11 Modernleşme, eski toplum tipinden günümüzdeki toplum tipine doğru bir değişme olarak tanımlanabilir. Modernleşme aslında Batı medeniyetinin ulaşmış olduğu hayat tarzı, Rönesans ve aydınlanma dönemiyle kazanılan kültürel değerlerin, teknik ve bilimsel gelişmelerin benimsenmesi şeklinde tanımlanabilir.12 11 M. Ali Kirman, a. g. e. , s. 154 12 Abdullah Alperen, a. g. e. , s. 23 10 I. BÖLÜM MEHMET AKĐF ERSOY'UN HAYATI VE ESERLERĐ A- HAYATI ve YAŞADIĞI DÖNEM (SĐYASĐ, SOSYOKÜLTÜREL ORTAM ) 1- Doğumu ve Ailesi Mehmet Akif Ersoy, Hicri 1290 yılının Şevval ayında Miladi (22 Kasım veya 20 Aralık) 1873 tarihinde Đstanbul'un geleneksel semtlerinden Fatih'in Sarıgüzel Mahallesinde Nasuh sokağında ailesine ait bir evde doğmuştur. Babası adını “Ragıyf” koymuştur. Akif'in kendisi bunu şöyle nakletmektedir. “Babamın bana verdiği mahlas “Ragıyf” tır. Ragıyf Arapça bir nevi ekmek demektir. “Ragıyf” ev halkı ve mahalleli tarafından kullanılamamış. 'Akif'e çevrilmiş. Nüfus kâğıdına da Akif olarak geçmiş. Đşte bu suretle adım “Mehmet”, mahlasım da “Akif” kalmıştır. Fakat babam hep “Ragıyf” derdi. Ragıyf tevellüd tarihimi de ifade eder.” O Đstanbul’da doğmuş olmasına rağmen; nüfus kâğıdı Çanakkale Bayramiç'te çıkarıldığından dolayı doğum yeri olarak Bayramiç yazılmıştır.13 Mehmet Akif'in baba tarafından dedesi Arnavutluk'un Đpek kasabasının Susişa köyünden Nureddin Ağa'dır.14 Şair Asım adlı şiirinde dedesi için şunları söyler. Kimin oğluydu baban? Kimdi unuttun mu deden? 13 Eşref Edip, Mehmet Akif Hayatı, Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları, Đstanbul: Beyan Yayınları, 2010, s. 494 - A. Faruk Kılıç, Milli Yürek Mehmet Akif Ersoy'un Din ve Toplum Anlayışı, Đstanbul: Değişim Yayınları, 2008, s. 9 14 Tahsin Yıldırım & Şaban Özdemir, Fikirler ve Hatıralar Etrafında Mehmet Akif'i Anlamak, Đstanbul: Yağmur Yayınları, 2008, s. 15 11 Đpeğin köylüsü; ümmi, yarı vahşi bir adam...15 Şairin babası Mehmet Tahir Efendi (1826- 1888 ) daha çocukken hayatını ilme vakfetmiş, hiçbir yardım ve himaye görmeden köyünden kalkıp Đstanbul'a gelmiş çalışkanlığı ve azmi sayesinde Fatih medresesi müderrisliğine kadar yükselmişti.16 Yaşamış olduğu dönemde ki bütün sıkıntılara rağmen temizliğe gösterdiği aşırı dikkat sebebiyle çevresi tarafından “ Temiz” lakabıyla anılmıştır. Nakşibendi tarikatına mensup olan Tahir Efendi ilim ve irfan sahibi bir kimseydi yetiştirdiği yüzlerce talebenin yanı sıra, meşhur Đbnülemin Mahmud Kemal ve kardeşi Ahmed Tevfik Beylere de uzun müddet ders vermiştir. Đbnülemin Akif'in babası hakkında şunları söylemektedir: “Salih, fadıl, vefi, sahi, alicenap, mürüvvetkâr, müstakim bir üstadı kâmildi. Bir aile efradı gibi senelerce beraber yaşadık. Hadidülmizac, seriül infial olduğu halde bizi Hiçbir suretle incitmedi.” Tahir Efendinin diğer bir özelliği de, onun Bir Osmanlı geleneği olan “Huzur Dersleri” ne muhatap olduğudur. Huzur dersleri, Osmanlı Devleti kurulduğundan beri her Ramazan ayında padişahlarında katıldığı 'Tefsir' toplantılarıdır.17 Mehmet Akif babası hakkında Safahatının Üçüncü kitabında ki üçüncü şiirine şu notu düşmüştür. “Babam Fatih Müderrislerinden Đpekli Hoca Tahir Efendi merhumdur ki, benim hem babam, hem hocamdır. Ne biliyorsam kendisinden öğrendim.” Annesi Emine Şerife Hanım ( 1836- 1926 ) 'dır. Buhara'dan Anadolu’ya göçmüş bir aileye mensup olan Annesi Tokat'ta dünyaya gelmiştir. Emine Şerife Hanım ilk evliliğini Şirvanlı Derviş Efendi ile yapmıştır. Derviş Efendi ailesiyle beraber ilk önce Amasya ya oradan da Đstanbul'a gelip Sarıgüzel de bir ev alarak buraya yerleşmiştir. Bu ev Akif'in dünyaya geldiği evdir. Şerife Hanımın Derviş Efendiden iki oğlu bir de kızı dünyaya gelmiştir. Fakat önce oğullarını kısa bir süre sonra da eşini kaybetmiştir. Oğullarını ve 15 Mehmet Akif Ersoy, Safahat, Haz. Ertuğrul Düzdağ, Đstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları,1. Baskı, 1987, s. 299 16Selahaddin Yaşar, Mehmed Akif Hayatı Sanatı Mücadelesi, Đstanbul: Nesil Yayınları, 2. Baskı, 2006, s. 9 17A. Faruk Kılıç, a.g.e., s. 10 12 eşini kaybeden Emine Şerife Hanım, daha sonra Mehmet Tahir Efendi ile evlenmiştir. Derviş Efendiden olan kızını da Tahir Efendiyle evlendikten kısa bir sonra kaybetmiştir. Emine Şerife Hanım'ın Tahir Efendi ile olan evliliğinden önce Akif daha sonra Nuriye isminde bir kızları olmuştur. Emine Şerife Hanım tam manasıyla Türk- Đslam kadını idi. Sağlam bünyeli sağlam seciyeli anlayışlı tecrübeli ve derin görüşlü kadındı.18 2- Çocukluğu Mehmet Akif Ersoy, çok talihli bir çocukluk ve gençlik dönemi geçirmiştir. Özellikle babasını kaybedinceye kadar ki günlerini çok verimli geçirmiştir. Akif'in şahsiyet ve karakterinin oluşmasında huzurlu bir aile ortamının çok büyük etkisi olmuştur. O çocukluk yıllarını bir cennet hayatı olarak şöyle anlatmaktadır. Çocukluğumda, evet bahtiyar idim cidden Harimi ailenin farkı yoktu cennetten. 19 Mehmet Akif Ersoy'un yetişmesinde ailesinin yanında rol oynayan en etkili faktörlerden birisi de mahallesidir. Zira Osmanlı insan eğitiminin bu yönünü iyi bildiğinden, aile intizamı içerisinde, bir mahalle nizamı kurmuştur. Osmanlı medeniyetinde mahalle, manevi açıdan olduğu kadar mimari yönden de çocuğun dürüst yetişmesini sağlayacak şekilde tanzim edilmiştir. 3- Tahsil Hayatı Đlk ve en önemli temel eğitimini ailesinden alan Akif dört yaşında Emir Buhari Mahalle Mektebine gönderilmiştir. Safahatın Birinci kitabında yer alan Âmin Alayı şiirinde Akif'in Emir Buhari mektebine başlaması nazmedilmiştir. Âmin Alayı; Osmanlı döneminde çocukların dört yaş, dört ay, 18Ertuğrul Düzdağ, Mehmed Akif Hakkında Araştırmalar, c. 1, Đstanbul: ĐFAV Yayınları, 4. Baskı, 2006, s. 50 19A. Faruk Kılıç, a.g.e., s. 11 13 dört günlük oldukları dönemde düzenlenen bir merasimdir. Asıl adı Bed-i Besmele Cemiyetidir. Bu merasimde çocuk bir fayton arabasına bindirilip; en önde bir Hocanın eşlik ettiği Alayla Eyüp Sultan ziyareti yaptırılır. Bu alay Eyüp Camiine kadar Hocanın yaptığı duaya 'Âmin' diyerek yürüdüğü için Âmin Alayı adını almıştır. Eyüp ziyareti yaptırılan çocuk mahalle mektebine veya evine getirilir. Burada bir Hoca veya aile büyüğü tarafından Besmele ile beraber alfabenin ilk harfleri okutulur. Böylece çocuğun eğitim- öğretim hayatına neşe ve sevinç içerisinde atılması sağlanırdı. Emir Buhari mahalle mektebine iki sene devam eden şair buradan Maarif Nezaretine bağlı resmi bir okul olan ve Fatih Muvakkithanesinin yanında yer alan Đbtidai Mektebe geçmiştir. Bu mektebe üç sene devam etmiştir. Bir yandan bu mektebe devam eden Akif diğer yandan da yavaş yavaş babasından Arapça öğrenmeye başlamıştır. Buradan mezun olan Mehmet Akif Fatih Otlukçu yokuşunda bulunan Fatih Merkez Rüşdiyesi'ne başlar. O dönemle alakalı olarak şunları söylemiştir: “Rüşdiye tahsiline devam ederken, babamdan gene Arapça okurdum ve epeyce ilerlemiştim; seviyem mektep programından çok yüksekti. Babam okuturken, o zamanın usulünü ve kitaplarını takip ediyordu.” Rüşdiyeye devam eden Akif aynı zamanda babasından Arapça ve Fatih Camii'nde Esat Dede isimli Hocasından Farsça dersleri almaya başlamıştır. Burada Hafız Divan'ı, Gülistan ve Mesnevi gibi eserleri okumuştur. Bu dönemde şiirle de alakadar olmaya başlamıştır.20 Bunlar hep şarka ait dil ve bilgilerdi. Fakat o sırada Garb'ı bilmemek büyük bir eksiklik telakki ediliyordu. Bunu hissederek kendi kendisine Fransızca öğrenmeye koyulan Akif, kısa zamanda bu dili de bir hayli ilerletti ve diğer derslerin yanı sıra bu dillerde de mektebin en başarılı talebesi haline geldi.21 Rüşdiye’yi bitiren Akif'i babası okul seçiminde serbest bırakmıştır. Fakat bu dönemde anne Emine Şerife Hanım Akif'in medreseye gitmesini, 20Eşref Edip, a. g. e., s. 495 21Selahaddin Yaşar, a. g. e., s. 13 14 babası ise mülkiyeye gitmesini arzu etmişlerdir. Akif tercihini mülkiyeden yana kullanmıştır. Böylece Mehmet Akif mülkiyenin üç yıllık idadi kısmına kaydolur. Üç yıllık idadi kısımdan sonra da aynı okulun iki senelik ali kısmına geçer. Mülkiyenin iki yıllık ali kısmının daha birinci senesinde Mehmet Akif babasını kaybeder. Aynı yıl büyük Fatih yangınında Mehmet Akif'lerinde evi yanar. Bu nedenle aile zor günler geçirmeye başlamıştır. Ve ailenin bütün sorumluluğu Mehmet Akif'in omuzlarına biner. Bu münasebetle Akif mezun olunduğunda hemen iş imkânı olmayan mülkiyenin ali kısmını bırakmak zorunda kalır. O dönemlerde yeni açılmış olan ve mezunlarının hemen memuriyet alabildiği Mülkiye Baytar Mektebine geçiş yapar. Ve 22 Aralık 1893'te bu fakülteden birincilikle mezun olur. Tahsil hayatı döneminde şair ilk olarak Rüşdiye mektebinde şiirle tanışır. Đlk okuduğu şiir kitabı Fuzuli'nin Leyla vü Mecnun'udur. Rüşdiye'de okurken bazı nazım parçaları karalamıştır. Akif'in şiire olan ilgisi Baytar mektebinin son iki senesinde hız kazanır. Kendisi o dönemi şöyle anlatmaktadır: “Şiirle ilk iştigalim Baytar Mektebinin son iki senesinde hızlandı. Çok manzum parçalar yazdım. Sonra bunların hepsini mahvettim. Şiirle alakamı artırmak için orta ve yüksek tahsilde yeni bir müessir çıkmamıştır. Eski temayülüm inkişaf etmiştir. Đlk manzumelerimin mevzuları dini, garami, ahlaki idiler.”22 Bu arada şair Baytar Mektebini bitirdikten sonra üç ay gibi kısa bir süre içerisinde Hafız olmuştur. Kısa sürede hafız olmasında ki en etkin sebep eğitim hayatı boyunca Kur’an’la çok iç içe yaşamış olmasıdır. Tüm bunların yanında Mehmet Akif Halkalı Baytar Mektebinde öğrenci iken tanışmış olduğu Kıyıcı Osman Pehlivan'a “ Osman sen dürüst ve mert bir arkadaşsın. Ben de yapılı ve kuvvetliyim. Fakat sen okumayı bilmiyorsun, ben de pehlivanlığı. Gel sen bana pehlivanlığı öğret, ben de sana okumayı öğreteyim.” demiş ve güreş tutmayı öğrenmiştir. Akif'in oğlu Emin Ersoy, babasından dinlediği; onun güreşle ilgili fakülte yıllarındaki bir hatırasını şöyle anlatmıştır. Buna göre Baytar Mektebi’nde Agop isminde Ermeni bir öğrenci vardır. Bu genç okulda birçok öğrenciyi güreşte ezip geçmektedir. Akif oğlu 22Eşref Edip, a. g. e., s. 497 15 Emin'e onunla ilgili şunları anlatmıştır: “ Ermeni bildiğin gibi değil dehşet kuvvetliydi. Arkadaşları çarçabuk altına alarak ezmesi çok zoruma gidiyordu. Kendisi ile şaka mahiyetinde olsun tutuşmazdık. Zira onun da gözü beni pek tutmuyordu... Bir gün hiç unutmam Hüseyin Avni isminde Fatihli bir hemşerim ve benden bir sınıf aşağı bir arkadaşımla Agop, idman mahiyetinde bir güreş tutmuşlardı. Đdman falan derken Avni'ye boyunduruk çekiyor, şiddetli el enseleriyle çocuğu eziyordu. Nasıl oldu bilmiyorum, Avni, Agop'un çektiği şiddetli bir elense ile yüzükoyun yere kapandı. Ağzından, dişlerinden kan boşanmaya başladı. O zaman artık dayanamadım. Gel Agop, dedim, biraz da ikimiz idman tutalım. Hayır diyemedi. Arkadaşlarımın intikamını almak üzere Agop'u tek çapraza aldım. Meydan genişti. Belki on belki yirmi adım sürdüm. Nihayet kavi rakibim tutunamadı. Elleri üzerine yüzükoyun yere kapaklandı. Bu sefer çok iyi yaptığım kündeye aldım onu. O koca Agop'u kaldırarak öyle bir çevirdim ve sırtını yere getirdim ki, o ne olduğunu anlayamadı. Kıpkırmızı olmuş, hala yerinde oturuyor, önüne bakıyordu. Đşte o zaman etrafı şiddetli bir alkış tufanı çınlattı. Agop'u tam manasıyla mağlup etmiştim. Hiç sesini çıkarmadı. Yavaş yavaş yerinden kalktı, kafası önünde kös kös mektebin kapısından içeriye giderek kayboldu. Bu olaya ihtiyar bir riyaziye hocamız olan Ekrem Bey de şahit olmuştu. O da Agop'u kaldırdı, savurdu; attı diye sevinç hareketleri yapıyordu. Akif bu hobisini Annesi karşı çıkmasına rağmen Cumaları ve tatil günlerinde Đstanbul civarında ki köylerde güreş tutarak devam ettirmiştir. Güreş sporunun yanında yüzme, atlama, taş atma ve koşma gibi bedeni mümareselerde bulunduğunu Eşref Edip'in Mehmet Akif: Hayatı, Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları isimli eserden öğreniyoruz. Okul hayatının bitiminden sonra bir müddet ney üflemeye çalışmış fakat iyi bir müzik kulağına sahip olmaması nedeniyle başarılı olamamış ve ney üflemeyi bırakmıştır. 16 4- Eğitim Hayatına Etki Eden Manevi Unsurlar Akif'in eğitim durumuna baktığımızda, onun geleneksel ve modern eğitim kurumlarının her ikisinden de yararlandığını görürüz. Bir taraftan Fatih gibi geleneksel ilim ve irfan faaliyetlerinin yapıldığı bir merkez. Öte yanda Tanzimat'tan beri gelişen modern eğitim kurumları. Akif babasının da desteğiyle her iki çevreden de bal toplayan bir arı gibidir. Bu armonici tutum ilerleyen yıllarda onun düşünce dünyasına da yansıyacaktır.23 Akif'in eğitim sürecinin başından itibaren babası Tahir Efendi oğlunun eğitimiyle özel olarak ilgilenmiş bu konuda çocuklarına karşı baskıcı ve zorlayıcı olmamış bu konuda çok hassas davranmıştır. Tahir Efendi, çocuklarının manevi eğitimleriyle de ilgileniyordu. Onların dini ve ahlaki değerleri kavraması için elinden gelen her şeyi yapıyordu. Örneğin zaman zaman onları Fatih Camiine götürüyor, çocuklarının buradaki manevi atmosferi teneffüs etmelerini sağlıyordu. Tahir Efendi'nin bu faaliyetleri tahlil edildiğinde bunun bir maneviyat eğitimi olduğu açıkça görülmektedir. Safahat'ın yedi kitabından ikisinin isminin “Süleymaniye Kürsüsünde” ve “Fatih Kürsüsünde” olması acaba tesadüf müdür? Tahir Efendi'nin çocuklarına manevi değerleri öğretme çabaları boşa gitmemiş, Akif gibi büyük bir şahsiyetin yetişmesine vesile olmuştur. 24 Rüştiyede okurken Abdülhamid devrinin hürriyetperver şahsiyetlerinden Hoca Kadri Efendi dil bilimleri itibariyle Akif'i çok etkilemiştir. Kendisi Hoca Kadri Efendi ve o dönemle alakalı olarak şunları söylemektedir: “Đlmen ve ahlaken çok yüksek bir zat, aslen Herseklidir. Arapçası, Acemcesi çok kuvvetli, Fransızcada öğrenmişti. Bu zat lisan itibariyle üzerimde çok müessir oldu. O kadar yüksek bir adamın alelade bir nasihati bile tesir yapar. Baytar mektebinde hocalarımızın ekserisi doktordu. Bunlar da hem mesleklerinde yüksek, hem de dini salabet erbabı idiler. 23A. Faruk Kılıç, a.g.e., s. 15 24A. Faruk Kılıç, a.g.e., s.13 17 Bunların telkinleri de dini terbiyem üzerinde müessir olmuştur.”25 Mehmet Akif'in eğitim hayatındaki başarısı ailesinin de etkisiyle planlı, programlı ve disiplinli bir hayat tarzının sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Mehmet Akif'teki bu şevk, gayret ve dini terbiye eğitim görmüş olduğu tüm okullarda hocalarının dikkatini çekmesine sebep olmuştur. Akif üzerindeki bu dikkat eğitim ve öğretim hayatının daha başarılı geçmesini sağlamıştır. 5- Memuriyeti, Öğretmenlik Hayatı Mehmet Akif Halkalı Baytar Mektebinden birinci olarak mezun olduktan sonra Umur-i Baytariye Şubesinde Ziraat Nezareti Umur-ı Baytariyye ve Islahı Hayvanat Umum Müfettiş Muavini olarak yedi yüz elli kuruş maaşla memuriyet hayatına başlamıştır. Đstanbul merkez olmakla beraber Edirne’de üç, dört sene kadar Rumeli, Anadolu'nun çeşitli bölgelerinde dolaşarak bulaşıcı hayvan hastalıkları ile ilgili çalışmalar yaptı. Edirne'de kaldığı dönemle alakalı olarak şunları söylemiştir: “ Edirne'de yirmi ay kadar kaldım; ancak pek toy, pek gençtim. Heyhat! Edirne'ye bir daha dönebilsem, lakin böyle altmış iki yaşımda değil, hiç olmazsa şöyle on beş seneyi tarh ederek dönebilsem.”26 Bir ara ordunun ihtiyacını karşılamak için gerekli alımları yapmak üzere Şam ve civarında dolaştı. Şam, Halep ve Adana'ya yaptığı seyahatler de Akif'in görevi gereğidir. Burada Baytar Miralayı Đbrahim Bey'le kurduğu yakınlık ve halkla iç içe olması Akif'in bu seyahatlerinin en önemli sonuçlarından biridir.27 Bu münasebetle özellikle köylüler olmak üzere halkın her tabakasıyla yakından temas imkânı buldu. Böylece ülkenin her tarafındaki sosyal gerçekleri gördü. Bu tecrübeler ona vatanın ve milletin dertlerini yakından teşhis etme imkânını verdi. Onun halkı ve memleketi yakından tanıması sosyal alanda isabetli tedavi reçeteleri hazırlamasına da yardımcı oldu. Đstanbul'da bulunduğu yıllarda memuriyeti yanında Halkalı Ziraat 25Eşref Edip, a. g. e., s. 497 26Mithat Cemal Kuntay, Mehmed Akif Hayatı- Seciyesi-Sanatı, Đstanbul: Timaş Yayınları, 6. Baskı, 2009, s. 213 27Tahsin Yıldırım & Şaban Özdemir, a. g. e., s. 24 18 Mektebi ( 1906) ile Çiftlik Makinist Mektebinde ( 1907 ) kitabet-i resmiyye hocalığı yaptı. II. Meşrutiyetin ilanından sonra Ebül'ula Zeynelabidin ( Ebül'ula Mardin) ve Eşref Edip'le ( Fergan) birlikte devrin ilim ve fikir hayatında önemli bir yeri ve tesiri olan, hemen hemen bütün yazı ve şiirlerinin çıkacağı Sırat-ı Müstakim Mecmuasını başyazarlığını da yaparak yayımlamaya başladı ( 27 Ağustos 1908 ). Aynı yıl Đstanbul Darülfünunu Edebiyat Şubesi'nde Osmanlı edebiyatı müderrisliğine tayin edildi. Haksızlıklara tahammülü olmayan Akif Balkan harbinden sonra müdürünün haksız yere vazifeden alınması sonucu Umur-ı Baytariyye'de ki memuriyetinden istifa etmiştir. Dönemin aydınları arasında Arapçayı en iyi bilenlerden Akif bir taraftan da Đttihat ve Terakki'nin Şehzadebaşı Kulübü'nde cemiyetin Heyet-i Đlmiyye üyesi olarak Mu'allakat ve Lamiyyetü'l Arab gibi eserleri okutup Arap edebiyatı ve tercüme usulü dersleri verdi. Darüledeb adlı özel bir okul da da fahri hocalık yaptı. Baytar Mekteb-i Alisi Me'zunini Cemiyeti başkanlığında bulundu ( 1910 ). Darü'l hilafeti'laliyye Medresesi'nde Türkçe edebiyat muallimi oldu ( 1914 ).28 6- Evliliği ve Çocukları Mehmet Akif 1898 senesinde, yirmi beş yaşında iken Tophane-i Amire veznedarı Mehmet Emin Bey'in yirmi yaşındaki kızı Đsmet Hanımla evlenir. Đsmet Hanım: Tophane-i Amire veznedarı Mehmet Emin Bey ve Hasibe Hanımın kızıdır. Mehmet Emin Bey hali vakti yerinde, kibar ve değerli bir adamdı. Hırka-i Şerif'teki konağı Veznedar Konağı diye maruftu. Akif'le Đsmet Hanım'ın düğünleri bu konakta yapılmış, karı koca bu konakta bir ay kadar yaşamışlar, daha sora kendi evlerine yani Emine Şerife Hanım'ın, yangından sonra inşa olunan evine geçmişler ve izdivaçlarının ilk yılında birinci çocukları olan Cemile doğmuştur. Đsmet Hanım, tam manasıyla kibar bir Đstanbul kızıydı. Alımlı, derin duygulu, ince ruhlu, zeki ve görgülü bir kadındır. Akif'le evlendikten ve çocukları doğduktan sonra, Şerife Hanımın küçük evi aileye dar geldiğinden, karı koca bu evden ayrılmak zorunda kalmışlar ve Đstanbul'un 28Türk Diyanet Vakfı Đslam Ansiklopedisi, ‘Mehmet Akif Ersoy mad.’,c. 28, Đstanbul: TürDav. Yay., s. 433 19 muhtelif semtlerinde ikamet etmişlerdir.29 Mehmet Akif ;“ Đstanbul'un ikamet etmediğim bir semti kalmadı.” diyerek sık sık ev değiştirdiğini vurgulamıştır. Hayatının büyük kısmı kira evlerinde geçen ve sevdiği dostlarına yakın olmak için sık sık ev değiştiren Akif'in daha çok Üsküdar, Beylerbeyi ve Çengelköyü taraflarını tercih ettiği biliniyor. Beylerbeyi'nde oturduğu evlerden biri Araba Meydanı'ndadır. Ankara'ya geçmeden önce Havuzbaşı'nda büyük, beyaz bir köşkte oturuyordu. Döndükten sonra yine Havuzbaşı'nı tercih etmiş ve bahçesinde büyük bir fıstık ağacı bulunduğu için “Fıstıklı Köşk” diye anılan Boğaz'a hâkim bir ev kiralamıştır. Mısır'a gitmeden önce, bilmediğimiz bir sebeple Üsküdar Selimiye'ye bir eve taşınan Akif, bir mektubunda bu evin Selimiye'de Şevket Paşa'nın evi olduğunu söyler. Bunlardan sadece Beylerbeyi'nde Araba Meydanı'ndaki ev ayaktadır ve bir duvarına kısa bir süre önce Üsküdar Belediyesi tarafından bir plaket çakılmıştır. Şunu rahatlıkla söyleyebilirim: Akif'in oturduğu tarihteki kimliğini koruyan tek ev, Kahire'nin Helvan semtindeki evdir ve devletimizin himmetini beklemektedir.30 Akif, şiirlerinde aile ocağına karşı pek hassas davranır: Manzumelerinde aile temelinin yıkılmamasını ister, bundan çıkacak mahzurları sayar, döker. Bir şiirinde yine bahsi aileye getirerek birçok mütalaalar arasında: Lakin Allah etmesin, bir düşse şayet ailat, En kavi kollarla hatta kalkamaz imkânı yok. Kim ki kalkar der, onun hayvan kadar iz'anı yok!31 Hükmünü veriyor. Aile işine bu kadar düşkün olan Üstad'ın kendi kurduğu ailede huzur bulamadığını işittiklerimizden anlıyoruz. Yedinci Safahat'taki şu kıt'a aile huzursuzluğundan duyduğu üzüntünün zarif bir 29Tahsin Yıldırım & Şaban Özdemir, a. g e., s. 23 30http://www.zaman.com.tr/yazar.do?yazino=526583 ‘Beşir Ayvazoğlu, Akif'in Evleri’ Zaman Gazetesi, 12 Nisan 2007, 13.03.2011 31Safahat, s. 184 20 sızıntısı olsa gerek32 Seni bir nura çıkarsam, diye koştum, durdum, Ey bütün dalgalı ömrümde, hayat arkadaşım! Dağ mıdır, karşı gelen, taş mı, hep aştım, lakin Buruşuk alnıma çarpan bu sefer kendi taşım! Akif'e bütün hayatı boyunca eş ve can yoldaşı olan Đsmet Hanım Akif'in ölümünden sonra 8 yıl yaşamıştır. Akif'le evliliği kırk sene devam eden Đsmet Hanım 19 Nisan 1944'te vefat etmiştir. 1898 senesinde evlenen Mehmet Akif ve Đsmet Hanım'ın üçü kız üçü erkek olmak üzere altı çocuğu olmuştur. Bu çocukların en büyüğü Cemile'dir. Bundan sonra Feride ve Suad adında iki kızları olmuştur. Bu üç kızdan sonra Đbrahim Naim, Emin ve Tahir izlemiştir. Mehmet Akif kızı Cemile'yi gazeteci-yazar Ömer Rıza Doğrul'la, Feride'yi iş adamı Muhyiddin Akçor'la Suad'ı ise Baytar Yüzbaşısı Ahmed Ali Bey'le evlendirmiştir. Cemile Hanım'ın Seyhan adında bir kızı; Suad Hanım'ın da Fatma Ferda adında bir kızı ve Cevat adında bir oğlu olduğu vardır. Akif'in dördüncü çocuğu Đbrahim Naim bir buçuk yaşında iken vefat etmiştir. Emin'le Tahir'e gelince, ikisi de Mısır da babalarının yanında büyümüşlerdi. Mehmet Akif'in kızları Cemile, Suad ve oğlu Emin dışındaki çocukları hakkında kaynaklarda herhangi bir bilgi yer almamaktadır. Fakat oğlu Emin'in askerde ve hayatının sonunda çok bedbaht olduğu kaynaklarda yer almaktadır. Çünkü merhum Mahir Đz'in aktardığına göre: Akif 1936'da hasta yatağında iken, “büyük adamların ailesinden sefahet girdabında kaybolup gitmiş olan gençleri sorarak oğlu Emin için teselli ara imiş... Ve Emin Ersoy 24 Ocak 1967'de bir kış günü sokakta ve bir kamyon karoserinin içinde ölü olarak 32Eşref Edip, a. g. e., s. 508 21 bulundu.33 7- Balkan Harbi, I. Cihan Harbi ve Milli Mücadele Yılları a. Balkan Harbi Balkan Harbi; bütün hayatı boyunca birlik ve beraberlik kavramına son derece önem vermiş olan Mehmet Akif’in ruhunda büyük ızdıraplar duymasına sebep olmuştur. Đlan-ı hürriyet sanki memleketi ateşlemişti. 31 Mart Faciası, ondan sonra Arnavutluk isyanı, diğer taraftan Trablusgarp istilası, arkasından en büyük facia: Balkan Harbi. Bu felaketler karşısında güneşli geceler Ona leyl-i matem oluyordu. Memleket sevgisi, istiklal aşkı onun bütün benliğini kaplamıştı. Bu felaket ortamında Mehmet Akif ruhundaki ızdırabı dindirmek ve milleti nifak tohumlarına karşı uyandırmak için şiirler yazarak feryad etmiştir. Bu dönemde Âkif Safahat’ın Üçüncü kitabı olan Hakkın Sesleri ve Dördüncü kitap olan Fatih Kürsüsünde – ki bin altı yüz doksan iki mısralık tek şiirden oluşur.- isimli şiirlerini yazmıştır. Bu şiirlerin yanında makalelerinde ve vaazlarında da aynı konuları işlemiştir. Denilebilir ki Balkan Harbi Akif’in şiir hayatında bir dönüm noktası haline gelmiş; şiirlerinde toplumsal konulara ağırlık vermeye başlamıştır. En heyecanlı şiirleri ihtiva eden üçüncü “ Safahat ( Hakkın Sesleri)” baştanbaşa böyle samimi feryatlarla doludur. O felaketlerin acılarını herkesten çok duyan büyük şair, o faciaların matemini terennüm etmiş, gelecek nesillere o kanlı günlerin elim hatıralarını nakletmiştir. Balkan Harbi esnasında Akif ilk Mısır gezisini gerçekleştirmiştir. Burada Akif eş-Şaab gazetesinde muharrir olarak çalışan Ömer Rıza Doğrul’ la tanışmıştır. Mehmet Âkif Mısır gezisinde; Mehmet Sadık Anber, Ferid Vecdi ile tanışmış, burada Aziz Đzzet Paşa’ ya misafir olmuştur. Buradan da el- Uksur’ a geçmiş ve El- Uksur’da şiirinin planını bu gezide yapmıştır. El- Uksur’dan tekrar Kahire’ye dönmüş buradan da Medine’ye hareket etmiştir. Oradan da 33Dücane Cündioğlu, Akif'e Dair, Đstanbul: Kaknüs Yayınları, 2005, s. 85 22 tekrar Đstanbul’a dönmüştür. Üstad Mısır gezisinde Prens Abbas Halim Paşa’nın tavsiyesiyle El- Uksur’a gitmiş ve buradan mülhem olarak yazdığı “El- Uksur”da şiirini Prens Abbas Halim Paşa’ya atfetmiştir. b. I. Cihan Harbi Mehmet Âkif Balkan Harbi esnasında yaşamış olduğu ızdırabı Birinci Cihan Harbi’nde de yaşamıştır. Birinci cihan harbiyle alakalı olarak: Balkan’daki yangın daha kül bağlamamışken Bir başka cehennem çıkıversin… Bu ne erken! Akif Birinci Cihan Harbinde Harbiye Nezareti’ne merbut “ Teşkilat-ı Mahsusa” kendisine mühim vazifeler tevdi etti. Bunun üzerine Berlin’e gitti. Almanya’da Đtilaf Devletleri ordularından alınmış birçok Müslüman esirler vardı. Almanlar bunlara mahsus kamplar yapmışlardı. Her milletin, mesela Arapların, Hintli Müslümanların, Rusyalı Müslümanların –birbirine yakın olmakla beraber- ayrı ayrı kampları vardı. Bunlar 50, 60 bin, belki de 100 bin kadardı. Đşte Üstad bu Müslüman esirlerinin geçirdiği hayatı görmek, onlara bazı şeyler söylemek üzere Berlin’ e gitmişti. Üstad’ ın Berlin seyahati “ Berlin Hatıraları” gibi kıymetli bir şiirin yazılmasına vesile oldu.34 Akif bu seyahatten yedi şeyle döndü: bir nükteyle, bir manzumeyle, bir hayretle, bir ıstırapla, bir de üç mütalaayla. Nükte şudur: “ Berlin’de ne var, ne oluyoruz?” dedim. Akif: “ Ne olacağız” dedi, “ Berlin’e gittim, elçimiz Kur’an’a tefsir yazıyor; Đstanbul’a geldim, Fatih’te hocalarımız siyaset konuşuyor. Ne olacağız, artık anlarsın…” Manzume şudur: 34 Eşref Edip, a. g. e., s. 87 23 Berlin Hatıraları Hayret şudur: Fala inanmayan Akif’in Berlin’ de, bir falcı kadın eline bakıyor, “ Yakında Đstanbul’dan taçlı bir mektup alacaksın” diyordu. Ve birkaç gün sonra, Berlin’de Akif’e hiç beklemediği halde, Đstanbul’daki Abdülmecit’ten tepesi hanedan armalı bir mektup geliyordu. Akif bu falcı kadını hatırladıkça: “ Nostradamus’un kadını” derdi. Istırapta şudur. “ Yahudi, Almanya’da da, karşıma çıktı. Banka, borsa, piyasa, gazete, kitap, mektep, musiki, her şey Yahudi’nin elinde!” Üç mütalaasına gelince: “ Almanların üç şeyi berbattı: Yemekleri, siyasetleri, müsteşrikleri.”35 c. Milli Mücadele Yılları Osmanlı Devleti’nin Birinci Cihan Harbinde Đtilaf Devletleri arasında yenilgiye uğraması sonucu Đttifak Devletleri tarafından vatanın dört bir tarafı işgal edilmeye başlanır. Bu arada Anadolu’da Milli Mücadele hareketi başlamıştır. Mehmet Akif Anadolu’da başlayan bu harekete katılma kararı verir. Bu sırada Đzmir’in Yunanlılar tarafından işgali ve katliamlara girişilmesi üzerine Ayvalık ve Karasi taraflarında başlayan milli mukavemet hareketi, gönüllere çekilen ümit ışığını tekrar alevlendirdi. Bunun üzerine Mehmet Akif hemen Balıkesir’e giderek Zağanos Paşa Camii’nde çok heyecanlı bir hutbe verdi. Bu hutbeyi halkın beklenenden çok daha büyük bir heyecanla karşılaması üzerine başka yerde konuşmalar yaparak halkın heyecanına doğru bir istikamet vermeye çalıştı. Düşman sesi duymak istemezsen 35 Mithat Cemal Kuntay, a. g. e., s. 215 24 Kardeş sesidir, uyan bu sesten Kalkınca görür ki akşam olmuş, Vaktiyle uyanmayan bu sesten Sözün tesirinin mahdut olduğunu bildiği için, fikirlerini sanatına malzeme yapıp bu gibi veciz dörtlükler yazarak Ses Mecmuası’nda neşretti ve kulaklarda, vicdanlarda ebediyen çınlayacak sesler bırakarak Đstanbul’a döndü. Fakat bilhassa Balıkesir’de yaptığı konuşmalar ve yazdığı yazılar dikkatleri üzerine çekince Đstanbul’da rahat hareket etme imkanı kalmadı ve Anadolu’da başlayan milli mücadele hareketine katılmaya karar verdi.36 Đstanbul’da yapacak bir şey bulamayınca Eşref Edip’e hitaben: “Artık burada duracak zaman değildir, gidip çalışmak lazım. Bizim tarafımızdan halkı tenvire ihtiyaç varmış. Çağırıyorlar. Mutlaka gitmeliyiz. Ben yarın Ankara’ya hareket ediyorum. Hiç kimsenin haberi olmasın. Sen de idarehanenin işlerini derle topla, Sebilürreşad klişesini al, arkamdan gel. Meşihattakilerle de temas et, Harekât-ı Milliye aleyhinde bir halt etmesinler.”37 Mehmet Akif oğlu Emin’i de yanına alarak, Trabzon mebusu Ali Şükrü Bey’le beraber Ankara’dan gelen davet üzerine yola çıkarak zorlu bir yolculuktan sonra Ankara’ya vasıl olurlar. Emin Ersoy’un anlattıklarına göre, doğruca TBMM’ye giderler. Meclis bahçesinde M. Kemal Paşa ile karşılaşırlar. Paşa evvela Ali Şükrü Bey’in elini sıkarak hoş geldiniz der, akabinde de Mehmet Akif’e şöyle iltifat eder:“- Sizi bekliyorduk efendim. Tam zamanında geldiniz. Şimdi görüşmek kabil olmayacak. Ben size gelirim.” dedi. 38 Ankara’da Taceddin Dergâhına yerleşen Akif ilk olarak Konya’ya gidip orada çıkmış olan isyanı önlemeye çalıştı. Eşref Edip’te Mehmet Akif’in ardından Sebilürreşad’ın klişelerini alarak Anadolu’ya Kastamonu’ya geçer. Zamanın şartları içinde gazete ve 36 Selahaddin Yaşar, a. g. e., s.36 37 Eşref Edip, a. g. e., s. 108 38 Eşref Edip, a. g. e., s. 110 25 dergilerin çok tesirli bir silah olduğunu gören Akif maddi, manevi her türlü zorluğa göğüs gererek, imanın sesini basın yoluyla duyurmak için Kastamonu’ya geldi. Mehmet Akif ve Eşref Edip gibi iki kıymetli insanın şehre gelişi şehrin yerel gazetesi Açıksöz gazetesinin 21 Teşrinievvel 1336 tarihli nüshasında halka duyurulur. Üstad’ın Kastamonu’ya gelişinde ki diğer bir etken de Eşref Edip’in buraya gelmiş olmasıdır. Kastamonu’da Eşref Edip’le beraber Sebilürreşad gazetesini çıkarmaya başladılar. Sebilürreşad, Milli Mücadeleye pek çok açıdan destek vermiştir. Eşref Edip’in verdiği şu bilgiler; bunun bariz göstergesidir: Hindistan’daki Đslam mütefekkirlerinden Şeyh müşir Hüseyin Kıdvay’ın, başta Đngilizler olmak üzere, bütün işgalci devletlere ateş püsküren, Türkleri müdafaa eden “ Đslam’a Çekilen Kılıç” adlı eserini Đngilizce’ den Türkçe’ ye tercüme ediyoruz. Her türlü tehlikeyi göze alıp gizli olarak Necm-i Đstikbal Matbaası’nda on binlerce nüsha bastırıp Anadolu’ya sevk ediyoruz. Bu eserin basılmasında matbaa sahibi merhum Ahmet Efendi’nin cesaret ve fedakârlığını hiç unutmuyorum.39 Bunun yanında Nasrullah Camii’nde “ Milletler topla, tüfekle, zırhlı ile ordularla, tayyarelerle yıkılmaz. Milletler ancak aralarındaki rabıtalar çözülerek, herkes kendi başının derdine, kendi havasına, kendi menfaatine, kendi menfaatini temin etmek kaygısına düştüğü zaman yıkılır” diyerek başlattığı ateşli ve heyecanlı vaazları ile halkı düşmana mukavemete teşvik etti.40 Mehmet Akif’in Nasrullah Camii’ndeki vaazından övgüyle bahseden el- Cezire cephesi kumandanı Nihad Paşa Akif’e şu telgrafı göndermiştir. “ Nasrullah Cami-i şerifinde irad buyurduğunuz mev’izayı havi mecmuanızın ancak bir nüshası elde edilebilmiştir. Diyaribekir’in Cami-i Kebir’inde Cuma namazından sonra kıraat edilerek mü’minini hazıra envar-ı 39 Eşref Edip, a. g. e., s. 110 40 Selahaddin Yaşar, a. g. e., s.37 26 maneviyesinden hisseyab-ı tenevvür ve tefeyyüz olmuşlardır…”41 Mehmet Akif ve Eşref Edip Sebilürreşad’ ın birkaç sayısını Kastamonu’da çıkardıktan sonra Ankara’ya dönerler. Ankara’ya döndükten sonra Sebilürreşad’ı burada neşretmeye devam etmişlerdir. Ankara’ da M. Kemal Paşa Mehmet Akif ve Eşref Edip’le görüşme talebinde bulunur. Ankara tren garında gerçekleşen görüşmede Mustafa Kemal onları ayakta karşılar. Ve hizmetlerinden dolayı kendilerine müteşekkir olduğunu beyan ettikten sonra hizmetlerinin devamını beklediklerini söyler. Ankara’da Mehmet Akif sürekli olarak Taceddin Dergâhında kalmıştır. Bu yerle alakalı olarak Eşref edip şunları nakletmektedir: “Ankara’ya gelince doğru Taceddin Dergahı’na indik. O zaman Ankara’da mesken buhranı olduğu için herkes bir tarafa sığınmıştı. Taceddin şeyhi bir hürmet-i mahsusa olmak üzere dergâhı Üstad’a tahsis etmişti. Dergâh deyince dervişler, ayinler hatıra gelmesin… Eşraftan birinin adeta selamlık dairesi. Üstad Ankara’daki bütün şiirlerini bu dergâhta yazmıştır.” 42 Halkın sevip saydığı bir Müslüman aydın sıfatıyla Milli Mücadele’ye katılması, bu hareketin Đttihatçıların yeni bir macerası olduğu şeklindeki şüpheyi büyük ölçüde gidererek Kurtuluş Savaşı çalışmalarına önemli bir güç katmıştır. Nitekim bu sebeple ona “ Milli Mücadele’nin manevi lideri” sıfatı verilmiştir.43 8- Mebusluk Dönemi ve Đstiklal Marşı a. Mebusluk Dönemi Akif, 5 Haziran 1920’de Burdur’dan milletvekili seçildiğine dair mazbatasını almıştır. Bütün hayatı boyunca ateşli bir kürsü hatibi, dinleyicileri hislendiren ve heyecanlandıran bir vaiz olarak bilinen Akif, mecliste çok aktif bir görüntü sergilememiştir. Bunda mütevazı şahsiyetinin, siyasi çekişmelerden 41 Eşref Edip, a. g. e., s. 120 42 Eşref Edip, a. g. e., s. 124 43 TürDav., DĐA, s. 434 27 hoşlanmayan ruh yapısının ve belki de biraz şair alınganlığının etkisi olduğu düşünülebilir. Dönemin T.B.M.M. gizli celse zabıtlarından anlaşıldığı üzere Akif bütün vekâleti boyunca meclis kürsüsünde sadece bir kez söz almıştır. Bu konuşması da Londra Konferansı’na ( 21 Şubat 1921 ) katılım yüzünden Ankara ve Đstanbul hükümetleri arasında çıkan temsil problemi üzerinedir. ( Geniş bilgi için bakınız: TBMM Gizli Celse Zabıtları, c.1 Đş Bankası Yay. Ankara, 1985, s. 410-416 ). Bu konu haricinde Akif’in karşı çıkmış olduğu diğer bir mevzu da Kurtuluş Muharebesi’nde düşman kuvvetlerinin Sakarya önlerine gelmesiyle Meclis’in Kayseri’ye taşınma mevzusu olmuştur. O, biraz burukluk, biraz alınganlık içinde; hayat felsefesini Meclis’e yansıtamamış pasif bir milletvekili olarak, görev süresi bitinceye kadar milletine hizmet etmiştir. Bu bağlamda 1922 yılında Şeriye ve Evkaf Vekâletine bağlı olarak kurulan Tedkikat ve Telifatı Đslamiye heyetine seçilmiştir.44 Mehmet Akif, bir müddet sonra Meclis’te muhalefet grubu içerisinde yer almıştır. Günlerinin çoğunu Taceddin Dergâhı’nda ve matbuat işleriyle uğraşarak geçirmiştir. Bu dönem içerisinde Ankara ve çevresinde ki kazalarda vaazlar vermiştir. Birinci Büyük Millet Meclisi 1923’de dağıtıldı. Bütün muhalefet grubu mensuplarıyla beraber Mehmet Akif’te Meclis’in ikinci devresinin dışında kalmış ve Đstanbul’a dönmüştür. 45 b. Đstiklal Marşı 1920’nin Aralık ortalarında Erkan-ı Harbiye-i Umumiye vekili olan Đsmet Đnönü, Maarif Vekili Rıza Nur’u ziyaret etmiş ve ondan “ milli heyecanı koruyacak, milli azmi, imanı besleyecek, zinde tutacak, Fransızların Marsailes marşına benzer bir marş” yazdırılmasını ordu adına istemiştir. Bu talepten kısa bir süre sonra Maarif Vekaleti’ne Hamdullah Suphi getirilmiştir. Maarif Vekilliği Đstiklal Marşı için ödüllü bir yarışma açarak yarışmanın şartlarını 44 A. Faruk Kılıç, a. g. e., s. 33 45 Orhan Okay, Mehmed Akif Bir Karakter Heykelinin Anatomisi, Đstanbul: Akçağ Yayınları, 3. Baskı, 2005, s. 36 28 okullara duyurmuştur. Ayrıca gazetelere de şairlerin dikkatine diye ilanlar verilmiştir. Buna göre birinci gelecek esere 500 lira, besteyi yapana da 1000 lira ödül verileceği duyurulmuştur. Đlerleyen günlerde yarışmaya 724 şiir gönderilmiş, 6 tanesi seçilmiş fakat bunların hiçbirisi beğenilmemiştir. Bunların içerisinde Akif’in şiiri yoktur. Çünkü yarışmada para ödülü vardı. Bu onun karakterinin hazmedemeyeceği birşeydi. Maarif Vekili Hamdullah Suphi ve Hasan Basri Çantay Akif’e bir mektup yazarak ikna etmeye çalıştılar. Para ödülü mevzusunun bir şekilde halledileceği sözünü vererek Akif’i ikna ettiler. Sonra Taceddin Dergâhına kapanan Akif 48 saat içerisinde Đstiklal Marşını yazmıştır. Akif tarafından meclise sunulan marş 12 Mart 1921 tarihinde resmen Milli marş olarak Büyük Millet Meclisi’nde kabul edilmiştir. Mecliste şiiri Milli Marş olarak kabul edilirken Mehmet Akif mahcubiyet içerisinde salondan dışarı fırlayıp caddeye çıkmıştı. Ödül olarak verilen 500 lirayı yoksul kadın ve çocuklara meslek öğreten “ Darül Mesai” adında ki iş yurduna bağışlamıştır. O günlerde bir memurun maaşı 7,5 liradır. Ve 10 lira zenginlik ölçüsü olarak görülmektedir. Fakir bir hayat süren ve o günlerde üzerine giyecek paltosu bile olmayan Akif’in bu tutumu çok büyük bir fedakârlıktır. Đstiklal Marşı’nın Arapça çevirilerinden birini yapan Cemal Muhtar’a göre, Đslam ülkeleri milli marşları arasında dini ve ahlaki değerleri en güzel şekilde ifade eden Mehmet Akif Ersoy’un yazdığı marştır.46 9- Mısır Hayatı ve Ölümü Mehmet Akif ikinci meclis dışında kaldıktan sonra Đstanbul’a döner. 1923 yılında Sebilürresad dergisini yeniden çıkarmak isteyen Akif, yoğun bir sansür bombardımanıyla karşılaşmıştır. ‘Odun’ gibi olsa da doğrunun söylenmesi gerektiğine inanan sairimiz yazması gerekenleri yazamayınca dostu ve hürmetkârı Abbas Halim Paşa’nın davetini kabul ederek Mısır’a gitmekten başka çare bulamamıştır. Mısır’a gidisinden sonraki ilk iki yazda tekrar 46 A. Faruk Kılıç, a. g. e., s. 40 29 Đstanbul’a geldiyse de 1925 ten sonra devamlı olarak Mısır’da yasamaya başlamıştır; daha açıkçası burada yasamaya mecbur kaldı.47 1925’ten sonra Türkiye’de yeni bir döneme girilmiştir. Bu dönemde etkili olan kökten batıcı seçkinler, rejimle alakalı bazı kaygılar yüzünden kantarın topuzunu kaçırmışlardır. Örneğin, Đstiklal Mücadelesinin en ateşli taraftarlarından olan Sebilürreşad dergisinin kapatılması, derginin sahibi Eşref Edip’in hiçbir delil yokken vatana ihanetle suçlanıp idama mahkûm edilmesi ve sonra beraat ettirilmesi Akif’i çok üzmüştür. Dahası aynı dönemde kendisine de kem gözlerle bakılması, yer yer takip ettirilmesi onun ince ruhunu derinden yaralamıştır. Đşte bu dönemde bir şair alınganlığı ile cennet olarak vasıflandırdığı vatanını terk etmek durumunda kalmıştır.48 Bu dönemlerde Akif Safahat’ın altıncı kitabı olan Asım’ı bastırmış, vaktinin çoğunu da Abdülaziz Çaviş’in, Đçkinin Hayat-ı Beşerde Açtığı Rahneler ve Anglikan Kilisesine Cevap adlı eserleri tercüme ederek geçirdi. Aynı dönemlerde Diyanet Riyasetinin teklifi ve Elmalılı Hamdi Yazır’ın ikna çabalarıyla Kur’an-ı Kerim Meal teklifini bir miktar avansla beraber kabul etti. 1926 kışında Mısır’a tekrar giden Akif Kahire yakınlarında Hilvan’a yerleşti ve Đstanbul’a dönmedi. Akif’in Mısır’daki hayatı adeta bir inziva halini aldı. Hafta da birkaç kez Camiatü’l- Mısıriyye Darülfünunu’na giderek, o yıl başlayıp, 1936 yılına kadar devam ettirdiği Türk Edebiyatı dersleri verdi. Bunun haricinde ki zamanını “Kur’an Meali” çalışmaları, ibadet ve zaman zaman da Nil Nehri’ne yaptığı yürüyüşlerle geçirdi.1932 yılında Mısır’a gidip Akif’i ziyaret eden Eşref Edip Kur’an Mealini baştan sona okuduğunu belirttikten sonra “ O ne sadelik, o ne ahenk! Ayetler arasındaki irtibatı muhafaza hususunda öyle bir kudret göstermiş ki bir sureyi okursunuz da hiçbir ayetin başında veya sonunda ufak bir irtibatsızlık göremezsiniz.” cümleleriyle dile getirdi. Mevzu bahis bu Kur’an tercümesini bitirdiği halde aslının yerine kullanılma korkusu yüzünden neşretmemiş Diyanet’ten aldığı avansı da iade ederek anlaşmayı feshetmiştir. Fakat bu tercüme işi Akif’in 47Ahmet Kabaklı, Mehmet Akif, , Đstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, 8. Baskı, 2003, s. 20 48 A. Faruk Kılıç, a. g. e., s. 47 30 bütün enerjisini almış; Mısır hayatı boyunca Akif tasarlamış olduğu şiirlerin hiçbirisini yazamamış sadece birkaç küçük şiir yazabilmiştir. Mehmet Akif için Mısır’daki mahrumiyetlerin en büyüğü, vatandan uzakta bulunmasıydı. O zamana kadar bir ecdad yadigârı ve vatan sadakati ile sevdiği Mısır’ı semalarında hilal dalgalanmadığı için yabancı bir diyar saymaya başladı. Vatan- cüda gibiyim ceddimin diyarında; Ne toprağında şu yurdun ne cuybarında, Bir aşina sesi yahut bir aşina izi var, Semada beklediğim aksi vermiyor ovalar!49 Çekmiş olduğu vatan hasretini bu mısralarla dile getirmeye çalışmıştır. Mısır’ın sıcağı ile eski sağlamlığını kaybeden bünyesi bu kadar kesif bir çalışmaya tahammül edemeyince değişik zamanlarda Lübnan’a, Đskenderiyye’ye, Antakya’ya giderek dinlenmeye çalışmıştır.50 Mehmet Akif Siroz hastalığı teşhisi ile Haziran 1936’da Đstanbul’a dönüyor. Dönerken Kur’an mealini, dostlarından Yozgatlı Đhsan Efendi’ ye bırakarak “ Dönersem alırım, dönmezsem yakarsın” diye vasiyet etmiştir. Yurduna dönen Akif tedavi olmak için Şişli de Sıhhat yurduna yerleşir. Burada yirmi gün kalan Akif, hamisi Abbas Halim Paşa’nın çocuklarına ait Beyoğlu’ndaki Mısır Apartmanına yerleşir. Birkaç hafta geçtikten sonra Akif, Said halim Paşa’nın oğlu Halim Bey’in Alemdağı’ndaki çiftliğine yerleşir. Son zamanlarında iyice rahatsızlanması üzerine Mısır Apartmanına geri dönmüştür. Şu serilmiş gölgeme imrenmedeyim Ne saadet? Hani ondan bile mahrûmuyum ben Daha bir müddet eminim ki hayatın yükünü Dizlerim titreyerek çekmeye makûm ben. 49 Safahat, s. 261 50Selahaddin Yaşar, a. g. e., s. 47 31 Çöz de artık yükümün kördüğüm olmuş bağını Bana çok görme Đlâhî; bir avuç toprağını.51 Niyazını böyle mısralarla terennüm ederek kendisini kaderin tecellisine bıraktı. Her şeye rağmen mesrurdu. Çünkü Mısır’dan döndüğü gün “ Ne mutlu bana ki, Peygamberimin yaşında öleceğim” diye nida etmişti. Ömür boyu hayati bir haslet halinde zihninde taşıdığı ve zaman zaman terennüm ettiği anlaşılan o makbul dua müstecap olmalı ki, Mehmet Akif Ersoy 27 Aralık 1936 yılında 63 yaşında iken vefat etti.52 Cenazesi Beyazıt Camiinden kaldırılacaktır; ama devlet erkânı Akif’in cenazesine gereken ilgiyi göstermez. Akif’in yakın arkadaşlarından Mithat Cemal Kuntay, Akif’in cenazesinin nasıl bir törenle kaldırıldığının canlı şahididir: “ Cenaze Beyazıt’tan kalkacak. Oraya gittim. Kimseler yok, bir cenazenin geleceği bile belli değil. Çok sonra birkaç kişi göründü. Biraz sonra çıplak bir tabut geldi. ‘Bir fukara cenazesi olmalı’ dedim. O anda Emin Efendi Lokantasının sahibi Mahir Usta, elinde bir bayrakla cenazeye koştu. Sebebini anlamadım. Yine o anda yüzlerce genç peyda oldu. Üniversitenin büyük sancağına çıplak tabutu sardılar. Ellerimi yüzüme kapadım. Cenazeyi tanımıştım. Al sancakla siyah Kâbe örtüsüne sarılan tabut, üniversite gençlerinin bir ürperme manzarası alan ellerinin üstünde gidiyordu. Cenazenin arkasından yekpare bir karaltı yürüyordu; bunda bir damla teşkilat yoktu. Bunlar bir işaretin topladığı insanlar değildi, kendi kendilerine cenazeye gelmişlerdi.53 Akif yüzlerce üniversite talebesinin omuzlarında Edirnekapı şehitliğinde çok sevdiği iki arkadaşı Süleyman Nazif ve Babanzade Ahmed Naim’in yanına defnedilmiştir. Cenazesi de yaşantısı gibi sessiz ve sade olmuştur. Kendi ifadesiyle o 51 Safahat, s. 418 52 Selahaddin Yaşar, a. g. e., s. 51 53 Tahsin Yıldırım & Şaban Özdemir, a. g. e., s. 27 – Mithat Cemal Kuntay, a. g. e., s. 191 32 münzevi bir adamdı, öyle yaşadı ve öyle uğurlandı. Toprakta gezen gölgeme toprak çekilince, Günler şu heyulayı da er geç silecektir. Rahmetle anılmak, ebediyet budur amma, Sessiz yaşadım kim beni nerden bilecektir.54 B- ESERLERĐ Mehmet Akif Ersoy’ un ilk olarak şiirle tanışması Rüşdiye mektebinde olmuştur. Bu dönemde Fuzuli’nin Leyla vû Mecnun’u okumuştur. Aynı dönemde vezinsiz ve kafiyesiz olarak nazım parçaları yazmıştır. Halkalı Baytar Mektebinde okurken şiirle daha fazla alakadar olmaya başlamıştır. Yazdığı ilk şiirlerle alakalı olarak kendisi şunları söylemiştir. “ Baytar Mektebi’nin son iki senesinde çok manzum parçalar yazdım. Sonra bunların hepsini mahvettim. Đlk manzumelerimin mevzuları dini, garami ahlaki idiler.” Mehmet Akif ilk şiirlerinde ağırlıklı olarak Ziya Paşa, Muallim Naci, Namık Kemal ve Abdulhak Hamid’den etkilenmiştir.55 Akif bu dönemde yazın hayatı açısından bir arayış içerisine girmiş şiir ve nesir yazmak arasında tereddüt yaşamıştır. Bu tereddüdünü Safahat’ta yer almayan şu şiirinde dile getirir: Müstakbeli şi’rimin açıkmı? Şâir olamam, o belli zaten, Bir nâzım olur muyum acep ben? 54 Safahat, s. 418 55 Eşref Edip, a. g. e. , s. 499 33 Nesrimde rekâket olmasaydı; Evvelce gözüm de dolmasaydı, Hiç nazma temayül eylemezdim, Bir sadece beyt söylemezdim. Heyhât, bir iptilâ imiş bu, Ben bilmez idim, hatâ imiş bu! Bu tereddüt Akif’te fazla sürmez ve edebiyat hayatına şiirle devam eder. Şiir yazmaya devam etmekle beraber Üstadın çoğunluğu Sebilürreşad’ da yayınlanmış birçok mensur eseri de yer almaktadır. 1- Manzum Eserleri a. Safahat’ta Yer Almayan Manzumeleri Bu şiirler Üstad’ın Rüşdiye Mektebinden itibaren yazdığı şiirlerdir. Đlk şiirleri 1898- 1899 yıllarında “ Resimli Mecmua” da yayınlanmıştır. Bunlar kendisinin olgunluk devrinden önce yazdığı şiirlerdir. Hepsi on bin mısradan fazla olduğu tahmin edilen bu şiirler daha sonra Akif tarafından imha edilmiş, Safahat’a alınmamıştır. Bunların yanında Akif “ O benim milletime aittir.” Diyerek ‘ Đstiklal Marşı’nı da Safahat’a koymamıştır. 56 b. Safahat Safahat; safhalar, devreler, dönemler biraz geniş bir anlamlandırma ile görünüşler manzaralar demektir. Safahat Akif’in hayatta iken yedi kitap halinde neşrettiği şiirlerin daha sonra bir kitapta toplanmış şeklidir. Safahat yedi bölümden oluşmaktadır.57 Tamamı aruz vezniyle yazılmış 11240 mısra 108 manzumedir. 56 M. Ertuğrul Düzdağ, a.g. e., c.II, s.25 57 Selahaddin Yaşar, a. g. e. , s. 137 34 1- Safahat: Şairin ilk kitabı olan bu bölüm; 1911 yılında Osmanlıca harflerle olmak üzere 1928’e kadar üç baskı yapmıştır. Đçerisinde 43 manzumeyi barındırır. Bunlar şairin aynı zamanda ismini ilk duyurduğu şiirlerdir. Fatih Camii, Hasta, Küfe, Hasır, Geçinme Belası, Meyhane, Selma, Seyfi Baba, Đnsan, Kocakarı ile Ömer, Ezanlar, Mahalle Kahvesi ve Köse Đmam gibi şiirler bu bölümde yer alır. Bu şiirlerde Đctimai hayat içerisinde ki sıkıntılardan anlatılır. Hastalık geçim sıkıntıları, ailevi sorunlar anlatılır. Okuyucunun bunlar üzerinde düşünmesi sağlanmaya çalışılır. 2- Süleymaniye Kürsüsünde: 1912 yılında yayınlanmış olan ikinci kitaptır. 1002 beyit ve 23 bölümden oluşmaktadır. Akif bu bölümde Sibirya’dan Đstanbul’ a gelmiş olan Abdürreşid Đbrahim’i58 konuşturmaktadır. Akif’in Đslam ideali ile ilgili fikirlerini, Đslam coğrafyası ve kavimlerini de dikkate alarak anlattığı ilk kitabı olması bakımından Süleymaniye Kürsüsü önem taşır. Đslam cemiyetlerinin çöküşü, Đslam’ın asli kaynaklarından uzaklaşmasının tabi bir sonucu olmuştur. Bu kitapta Akif meseleleri sadece Anadolu insanı açısından değil tüm Đslam cemiyetleri bakımından ele almıştır. 3- Hakkın Sesleri: Sekiz ayet ve bir Hadis’in manzum olarak tefsir edildiği bölümdür. Kitabın sonunda “ Pek hazin Bir Mevlid Gecesi” isimli şiir yer almaktadır. Gerek ayetler ve gerekse hadisin ortak mealleri, insanların kendi hataları sebebiyle uğradıkları musibetlerin ifadesidir. Son şiir ise bu musibetlerden ibret alıp uyanmaya bir çağrı ve Peygamber’in ruhaniyetinden istimdat manası taşımaktadır.59 4- Fatih Kürsüsünde: Adını taşıyan tek ve uzun bir manzumeden ibarettir. Tamamı bin altı yüz doksa iki mısradır. Đlk olarak 1914 yılında Osmanlıca olarak basılmıştır. Nükteli konuşmalarla başlayan şiir de, ağırlıklı 58 Abdürreşid Đbrahim bütün ömrünü mücadele ile geçirmiş, Asya, Afrika’yı dolaşmış, dünya genelinde ki Müslüman toplumların hallerini görmüş gitmiş olduğu yerlerde vaazlar ve konferanslar vermiştir. Türkiye’de ise meşrutiyetten sonra şöhret bulmuştur. Takip ettiği siyaset Türk Müslümanların Türkiye namı altında ve bir bayrak etrafında toplanmasını, coğrafi ve siyasi imkânı olmayanlarında medeni ve ictimai bağlarla Türkiye’ye bağlı bulunmalarını temin etmek. ( daha geniş bilgi için; “Eşref Edip, Mehmed Akif: Hayatı Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları’na” bakınız) 59 Orhan Okay, a. g. e. , s. 54 35 olarak çalışma konusu işlenmiştir. Süleymaniye Kürsüsünde perişanlığı anlatılan Đslam âleminin kurtuluşunu bu bölümde “çalışma” ya bağlar. 5- Hatıralar: Toplam on manzumeden oluşur. Şiirlerin ilk dört tanesi ayet tefsiri, iki tanesi hadis açıklamasıdır. Müslümanları ikaz anlamında yazılmış olan “Uyan” şiiri de bu bölümde yer almaktadır. Son üç manzume ise Üstadın seyahatlerini anlattığı El- Uksur’da, Berlin Hatıraları ve Necid Çöllerinden Medine’yedir. Akif merhuma şiirlerinden birini inşad etmesi rica olunduğu zaman ya El-Uksur’da şiirini ya da Necid Çöllerinden Medine’ye şiirini okurdu. Delil olabilir ki, Üstadın en çok beğendiği yahut en çok sevdiği şiirler bunlardır.60 6- Asım: Đki bin iki yüz doksan iki mısradan oluşan tek manzumedir. Yazılışı ile basımı arasında süre çok uzundur. Đlk olarak 1919 da Sebilürreşad’da çıkmış olmasına rağmen 1942 yılında kitaplaştırılabilmiştir. Basılmasının gecikmesindeki temel sebep Akif’in Đstiklal mücadelesi için Anadolu’ya geçmesidir. Şiir karşılıklı konuşma tarzında yazılmıştır. Şiirde konuşturulan şahıslar; Hocazade: Mehmet Akif, Köse Đmam: Akif’in babasının talebelerinden biri, Asım: Köse Đmam’ın oğlu, Emin: Mehmet Akif’in oğlu’dur. Şiirde birinci cihan harbi döneminde memleketimizde yaşanılan ictimai, ahlaki ve kültürel sıkıntılar ele alınmaktadır. Memleketin geri kalmasının nedenleri ve Đslam dünyasının içine düştüğü buhranlar ve bunların kurtuluş reçeteleri şiir içinde ele alınan konulardır. Burada asıl dikkat çekici nokta tamamen hayali bir kahraman olan “Asım” ın şahsında Akif’in ideal insan tiplemesi çizmesi ve onu “Asım’ın Nesli” olarak nitelemesidir. “Asım’ın Nesli” Akif’e göre Çanakkale savaşında rüşdünü ispat etmiştir. Asım’ı önemli yapan unsurlardan birisi de; bu bölümde “Çanakkale Şehitleri” adıyla bilinen meşhur şiirin burada yer almış olmasıdır. Şiirde yer alan bu içerik özelliklerinin yanında üslup olarak ta Akif önceki şiirlerine nazaran daha sade bir dil kullanmıştır. 7- Gölgeler: Mehmet Akif’in hayattayken neşrettiği son kitabıdır. Toplam kırk bir parçadan oluşan bu bölüm ilk olarak 1933 yılında eski harflerle 60 Hasan Basri Çantay, Âkifname, Đstanbul: Erguvan Yayınları, 2008, s. 215 36 Mısır’da basılmıştır. Bu bölümdeki şiirler tamamen dini, lirik özellikler taşımaktadır. Bu bölümde toplumsal özellik gösteren şiirler hiç yoktur. Mısır’da yaşadığı münzevi hayat Akif’i toplumdan uzaklaştırmıştır. Bu bölümde daha çok; çalışmak, tevekkül ve birlik konuları işlenmiştir. Bu bölümdeki bazı şiirler yine ayet tefsirleri bağlamında ele alınmıştır. 2- Mensur Eserleri a. Makaleleri Mehmet Akif çeşitli ictimai, edebi, tarihi ve dini meselelerin ele alındığı elli adet makale yazmıştır. Bu makalelerin çoğusu Sırat-ı müstakim ve Sebilürreşad gibi gazetelerde yayınlanmıştır. Bu makaleler toplu halde ilk olarak Đsmail Hakkı Şengüler’in Mehmet Akif Külliyatının 5. cildinde yayınlanmıştır. Daha sonra ise Abdülkerim Abdulkadiroğlu ve Nuran Abdulkadiroğlu tarafından Mehmet Akif Ersoy’un Makaleleri adı altında kitaplaştırılmıştır. Bu makaleler Üstad’ın kültürünü, nüktedanlığını ve dünya görüşünü yansıtan eserlerdir. b. Hutbe ve Vaazları Akif’in yayınlanmış ilk vaazı Đttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Heyet-i Đlmiyye azası iken Şehzadebaşı Kulübünde yaptığı “ Đttihat Yaşatır, Yükseltir, Tefrika Yakar, Öldürür.” başlıklı vaazdır. Üstad Balkan Harbi ve Cihan Harbi esnasında Đstanbul’un üç büyük camisinde ( Beyazıt, Fatih, Süleymaniye ) vaazlar vermiştir. Ayrıca Kurtuluş Savaşı döneminde Balıkesir Zağanos Paşa Cami ve Kastamonu Nasrullah Camii’nde verdiği vaazlar meşhurdur. Bu vaazlar Eşref Edip tarafından kaydedilip Sırat-ı Müstakim ve Sebilürreşad’da yayınlanmıştır. Ayrıca Kastamonu Nasrullah Camii’ndeki vaazı El-Cezire Cephesi komutanı Nihad Paşa tarafından neşredilmiş ve Elaziz, Diyarbakır gibi çeşitli cephelerde çarpışan askerlere dağıtılmıştır. Ayrıca Nihad Paşa bu alandaki hizmetlerinden dolayı Akif’e teşekkür mektubu göndermiştir. Bu vaazların kaynağı Üstad’ın şiirlerinde konu başlığı olarak kullandığı ayetlerin tefsirleridir. 37 c. Tercümeleri Akif özellikle fikirlerinden etkilendiği yazar ve düşünürlerin eserlerini tercüme etmiştir. Bu tercümelerin çoğusu Sırat-ı Müstakim ve Sebilürreşad’ da yayınlanmıştır. Tercümelerin bir kısmı kitap halinde neşredilse de diğer bir kısmı gazetede yayınlandığı haliyle kalmıştır. Tercüme ettiği makaleler: Şeyh Muhammed Abduh’tan: Müslümanlıkta Esaslar, Sa’y û Amelin Đslam’daki Mevkii, Din ve Đlim, Đnsan, Din Nedir, Eski Müslümanların Đlme Hürmeti, Bugünkü Müslümanlar, Müslümanların Ataleti ve Esbabı, Ataletin Đntac Ettiği Fenalıklar, Atalet ve Mekatib-i Resmiye Talebesi, Atalet Geçici Bir Hastalıktır, Arapların Fünunu ve Keşfiyatı, Kaza ve Kader, Din ne Kadar Müsaid imiş, Garp Medeniyeti Nasıl Bulmuş, Hıristiyanlık ve Müslümanlık, Vahdet ve Hakimiyet, Fezail ve Rezail, emel ve Taleb-i Mecd, Şeref, Zikr-i Cemil, Mülkü Muhafaza Esbabı, Milletin Mazisi Hali ve Hastalıkların Çaresi, Cinsiyet ve Diyaneti Đslamiye, Taassup, Laf Ne Kadar Çok da Đş Ne Kadar Az, Ferid Vecdi’den: Osmanlıların Mazereti, Bütün Âlemi Đslam’a Açık Mektup, Azimzade Refik’ten: Đslam’da Fert Hakimiyeti ve Cemaat Hakimiyeti), Abdülaziz Çaviş’ten: Hilafet-i Đslamiye, Müslümanlıkta Kadının Hukuku , Müslüman Askeri bu makalelerin bir kısmı Sadi imzası taşımaktadır. Tercüme ettiği kitaplar: Đlk tercüme ettiği kitap; Camille Flammarion’ın Uranie adlı eseridir. Ferid Vecdi’nin Müslüman Kadını, Hadika-i Fikrîye, Müslümanlık’ta Medeniyet adlı eserleri, Şeyh Muhammed Abduh’un Hanotaux’un Hücumuna Karşı Şeyh Muhammed Abduh’un Đslam’ı Müdafaası, Şeyh Şibli EnNumani’nin Medeniyet-i Đslamiye Tarihinin Hataları, Abdülaziz Çaviş’in Âlem-i Đslam Hastalıkları ve Çareleri, Anglikan Kilisesine Cevap, Müslümanlık Fikir ve Hayata Neler Bahşetti, Đçkinin Hayat-ı Beşerde Açtığı Rahneler, Kavmiyet ve Din, Esrarü’l- Kur’an, Said Halim Paşa’nın Đslamlaşmak, Đslam’da Teşkilat-ı Siyasiye adlı eserlerini tercüme etmiştir. Mehmet Akif’in yaptığı tercümeler Đsmail Hakkı Şengüler’in on ciltlik Mehmet Akif Külliyyatı’nın 6- 8. Ciltlerinde geniş bir şekilde yer almaktadır. 38 d. Tefsirleri Yaşadığı dönemin içtimai meselelerini, halkın sıkıntılarını ve bu sıkıntıları aşmak için gerekli gördüğü çözümleri sunduğu ilgili ayet ve hadislerin tefsirleridir. Bu tefsirlerin on sekiz tanesi Safahat’ta manzum olarak ele alınmıştır. Tefsirlerinin toplamı elli altı tanedir. Ayrıca Muhammed Abduh’tan tercüme etmiş olduğu uzun bir “Asr Suresi” tefsiri vardır. Mehmet Akif’in bu tefsirlerden başka dönemin Diyanet Đşleri Başkanlığının teklifi ve yakın arkadaşlarının ısrarı üzerine kabul ettiği Kur’an-ı Kerim Meali yazma işlemi vardır. Üstad bu tercüme işini bitirmesine rağmen dönemin yöneticileri tarafından ibadetlerin Türkçeleştirilmesi noktasında kullanılması korkusu yüzünden bu meali ilgili mercilere teslim etmemiş, son kez Mısırdan Türkiye’ye hasta olarak döndüğü dönemde Yozgatlı Đhsan Efendi’ye teslim etmiş ve Mısır’a dönememesi durumunda bu eseri ortadan kaldırmasını rica etmiştir. Akif’in bu ricası Yozgatlı Đhsan Efendi tarafından yerine getirilemese de Đhsan Efendi’nin oğlu Ekmeleddin Đhsanoğlu tarafından bu vasiyet yerine getirilmiştir.61 Akif’in Kur’an Meali ve akıbeti hakkında geniş bilgi için Dücane Cündioğlu’nun “Bir Kur’an Şairi” isimli eserine bakılabilir. e. Mektupları Mehmet Akif’in çeşitli dönemlerde yazmış olduğu mektuplardır. Bu mektupların muhafaza edilenlerinden elli tanesi bütün olarak yaklaşık on tanesi de parça olarak Đsmail Hakkı Şengüler’in Mehmet Akif Külliyatı adlı eserinin 9. cildinde yer almaktadır. C- ETKĐLENDĐKLERĐ VE ETKĐLERĐ Her şair ve yazarın şahsiyeti ile eserleri arasında bir ilişki mevcuttur. 61 Eşref Edip, a. .g. e. , s. 173 39 Şüphesiz bu durum Mehmet Akif içinde geçerlidir. Akif’in eserlerinin daha iyi anlaşılabilmesi için onun yetişmesinde ve fikir hayatının oluşmasında etkili olan şahısları tanımakta yarar vardır. Mehmet Akif’in şahsiyetinin oluşumunda ki en etkili unsur; hiç şüphesiz Fatih Dersiamlarından olan babası Tahir Efendi ve annesi Emine Şerife Hanım’dır. Babasının müderris oluşu çocukluğundan itibaren Akif’in ilmi meselelerle iç içe yaşamasına sebep olmuştur. Bu durum onu ilmi meseleler etrafında düşünmeğe ve araştırma yapmaya sevk etmiştir. Mehmet Akif’in babasının Arnavut kökenli annesinin ise Buhara kökenli oluşu da şahsiyetine tesir etmiş; bu sayede Osmanlının batı cemiyetlerine de doğu cemiyetlerine de ilgi ve alaka göstermiştir. Akif’i etkileyen diğer bir unsur ise çocukluğunu geçirmiş olduğu Fatih semtidir. Çünkü Osmanlı medeniyetinde mahalle, manevi açıdan olduğu kadar mimari yönden de çocuğun dürüst yetişmesini sağlayacak şekilde tanzim edilmişti. Böyle bir yerde çocuk daha sokağa çıkar çıkmaz; oyunla beraber temizliği, itaatle birlikte ibadeti de öğrenir ve hayatı boyunca ruhunu bunlarla şekillendirirdi. Akif de kimseden öğrenemeyeceği çok şeyi, bu ictimai müessesenin intizamlı işleyişi sayesinde sokakta öğrendi.62 Tahsil hayatının ilk dönemlerinde Akif’i şahsen tanımış olduğu şahıslar noktasında en çok Türkçe öğretmeni Hoca Kadri Efendi etkilemiştir. Akif, Hoca Kadri Efendi hakkında şunları söylemiştir: “Hoca Kadri Efendi; Abdülhamid devrinin hürriyetperver şahsiyetlerindendir. O devirde evvela Mısıra kaçtı. Orada “Kanun-i Esasi” gazetesini çıkardı. Sonra Paris’e gitti. Paris’te Harb-i Umumi ortalarına kadar yaşadı. Đlmen ve ahlaken çok yüksek bir zat. Aslen Herseklidir. Đngiliz Kerim Efendiden, Hoca Tahsin Efendiden okumuş. Arapçası, Acemcesi çok kuvvetli, Fransızca da öğrenmişti. Paris’te ilerletmiştir. Bu zat lisan itibariyle üzerimde çok müessir oldu. O kadar yüksek bir adamın alelade bir nasihati bile tesir yapar”. 63 Hoca Kadri Efendi’nin Akif üzerindeki tesiri daha Rüşdiyede okuduğu dönemlerde görülmeye başlanmış; 62 Selahaddin Yaşar, a. g. e. , s.11 63 Eşref Edip, a. g. e. , s. 495 40 Akif bu dönemde Türkçe, Arapça, Acemce ve Fransızca dillerinde okulunun birincisi haline gelmiştir. Đlerleyen dönemlerde bu dillerin tamamına vakıf olan Akif bu sayede Şark kültürü, Garp edebiyatı ve dünyası hakkında fikir sahibi olmuştur. Rüşdiye de okuduğu dönemlerde Akif eserlerinden tanımış olduğu şahıslar içerisinde ise en çok Gülistan-Bostan’ın yazarı Sadi’den etkilenmiştir. Bu etkiyi Akif’in yazın hayatında da görmek mümkündür. Zira Üstad Muhammed Abduh’tan yaptığı bazı makale tercümelerini Sebilürreşad’da “ Sadi” mahlasını kullanarak neşretmiştir. Sırat-ı Müstakim’de yayınlanan “Sadi” makalesinde ise şunları söylemektedir: “ …Demek büyük büyük hikmetler göstermek için uzun uzun vak’alar tertip etmeğe lüzum yokmuş. Her gün görülen, her gün görüldüğü için hiç nazarı dikkat celbetmeyen hadiseler bir leahaza-i iman önünde namütenahi mevzular teşkil edebilirmiş! Mesela Avrupalılarca dünyaya gelen şairlerin Homer’den sonra en büyüğü tanılan Firdevsi’yi ne yapayım? Altmış bin beyitlik Şehname’si Bostan’ın yedi sekiz beyite varan iki hikâyesi kadar insanlığa hizmet edebilmiş midir?”.64 Yine Sadi’nin üzerindeki etkisi ile alakalı olarak, “ Zannediyorum ki okuduğum Şark ve Garp muhalledatı içinde Sadi’nin eserleri kadar üzerimde hiç biri müessir olmamıştır.” Demiştir.65 Edebi açıdan; Akif ilk şiirlerinde Ziya Paşa’yı kendine numune aldığını söylüyor. Ayrıca Namık Kemal ve Abdulhakhamid’den de fikren yararlandığını ifade etmektedir. Fakat bunların yanı sıra doğu klasiklerinden Muallakat, Hafız, Mevlana, Fuzuli, Baki, Süleyman Çelebi, Nef’i, Nedim, Şeyhülislam Yahya, Şeyh Galip, Akif Paşa, onun okuduğu kimselerdir. Yine, Hersekli Arif Hikmet, Şinasi, Recaizade Ekrem, Osman Şems, Muallim Cudi, kendi döneminde okunan ve Akif’inde okuduğu kimselerdir. Hint edebiyatından da Đbn_i Farız, Feyzi-i Hindi, Nabiga, Mütenebbi, Ebu Temmam, Buhturi, Muhteşem-i Kaşani, Ebu Firas, Muhammed Đkbal’i okumuştur. Batı dünyasından, Victor Hugo, Ernest Renan, Anatole France, Alfre’de de Musset, La Martine, Rousseau, Alponse, Daudet, 64 Đsmail Hakkı Şengüler, Mehmed Akif Külliyatı, c. 5, Đstanbul: Hak Yayıncılık, 7. Baskı, 2000, s. 169 65 Eşref Edip, a. g. e. , s. 499 41 Emil Zola, Alexendre Dumas Fils gibi yazarları da okumuştur. Fikir ve kanaatlerinin oluşmasında bunların da rolü olmuştur. 66 Aynı dönemlerde Akif; Arapçasını ilerlettiği Hoca Halis Efendi ve Maarif Nazırı Emrullah Efendi de sohbetinden istifade ettiği şahıslar arasındadır. Hatta Üstad Emrullah Efendi’nin sohbetinden istifade edebilmek maksadıyla evini Emrullah Efendi’nin evine yakınında bir yere Bakırköy’e taşımıştır. Memuriyet hayatı döneminde yaptığı seyahatlerde ise Üstad’ı en çok Adana’da tanıştığı Baytar Miralayı Đbrahim Bey etkilemiştir. Đbrahim Beyle Üstad, Baytar Mektebi müessisi Mehmet Ali Bey vasıtası ile tanışmışlardır. Üstad, Đbrahim Bey’den Fransızca dersleri almış, Fransızcasını Đbrahim Bey sayesinde ilerletmiştir. Mehmet Akif Safahat’ın birinci kitabında Đbrahim Bey’in vefatı dolayısıyla “ Merhum Đbrahim Bey” başlıklı uzun bir mersiye yazmıştır. Üstad’ın bu zata karşı olan duygularını Mithat Cemal Kuntay şöyle aktarıyor. “ Akif iki tip adamı sevmezdi. Avrupa’ya takılıp memleketinin toprağına iğreti basanı… Bir de kaşlarına kadar Şarka batarak gözü Avrupa’yı görmeyeni… Hâlbuki Baytar Miralayı Đbrahim Bey hem Şark, hem Garp adamıydı. Ve Akif bu ihtiyara âşıktı.”67 Akif’in etkilendiği bir diğer Đbrahim ise Abdürreşid Đbrahim Efendi’dir. Abdürreşid Đbrahim Efendi; 1857’de Sibirya’da Tobolsk ilinin Tara kasabasında doğmuştur. Aslen Buharalı Özbek bir ailenin çocuğudur. Çevre kaza ve illerdeki medreselerde tahsil gördü. Daha sonra Đstanbul üzerinden Medine’ye geçerek bir müddet orada da tahsilde bulundu. 1885 yılında yine Đstanbul üzerinden Tara’ ya döndü. Burada Usul-i Cedid adı altında bir okul kurdu. 1906 yılına kadar Rusya’nın çeşitli yerlerinde eğitim, siyaset ve dini alanlarda faaliyetlerde bulundu. Bundan sonra 1930 yıllarına kadar Đslam Dünyası başta olmak üzere olmak üzere dünyanın birçok bölgesini gezdi. 1934 yılında ailesiyle birlikte Japonya’ya yerleşti ve 1944 yılında burada vefat etti.68 Abdürreşid Đbrahim Efendi’nin özellikle Rusya ve Japonya’da Đslam’ı tanıtma adına büyük faaliyetleri olmuştur. Abdürreşid Đbrahim ve Mehmet Akif, Abdürreşid Đbrahim’in Đstanbul’a geldiği bir dönemde burada 66 A. Faruk Kılıç, a. g. e. , s. 81 67 Mithat Cemal Kuntay, a. g. e. , s. 302 68 M. Ertuğrul Düzdağ, a. g. e. ,c. III, s. 111 42 tanışmışlardır. Abdürreşid Đbrahim Đstanbul’da bulunduğu dönemlerde Đstanbul’un belli başlı camilerinde vaaz etmiştir. Üstad Safahat’ın “Süleymaniye Kürsüsünde” bölümünü Abdürreşid Đbrahim’in bu vaazlarından esinlenerek yazmıştır. Abdürreşid Đbrahim’in; Đslam birliği fikri ve Müslümanları aydınlatmak için yapmış olduğu faaliyetler ve bu konuda gösterdiği gayret Akif’i çok etkilemiştir. Abdürreşid Đbrahim’de Akif’in şiirlerinden çok etkilenmiş ve “ Ah Akif, ne yapayım ki senin kalpleri tutuşturan şiirlerine can verecek yaşta değilim. Yirmi sene evvel bunları yazmış olsaydın, kim bilir, bunlar bana daha ne büyük kuvvet vermiş olacaktı! Bütün Asya’yı, Afrika’yı gezdim dolaştım. Senin gibi bir şair görmedim…” demiştir.69 Yunus Emre de Akif’i etkileyen önemli şahsiyetlerden biridir. Yunus Emre’nin “ Severim seni ben candan içeru”, “Bu aklı fikriyle Mevla bulunmaz”, “ Ben yürürüm yana yana” bu âşıkane sözler onu mest ederdi.70 Ayrıca Yunus Emre sanat olarak da Akif’i etkilemiş; bu hayranlık sonucu Akif şiirlerinde yaşamış olduğu dönemdeki şairlere nazaran daha sade bir dil kullanmıştır. Dönemin Đslam mütefekkirleri arasında Üstad’ın etkilendiği isimler ise Cemaleddin Afgani ve Muhammed Abduh’tur. Akif, üzerinde müessir olmuş bu iki şahıs hakkında kendisi şunları söylemektedir. “ Şarkın yetiştirdiği fıtratların en yükseği olmasa bile en yükseklerinden biri olduğu şüphe götürmeyen merhum Cemaleddin Afgani’ye dair birkaç söz söylemek istiyorum. “Merhum-ı müşaru’-ileyhin en büyük, en muhalled eseri bence Mısır Müftüsü merhum Şeyh Muhammed Abduh’tur. Evet, Şinasi millete en muazzam hizmetini Namık Kemal’i yetiştirmek suretiyle eda ettiği gibi, Cemaleddin’de alem-i Đslam’a en kıymetli bir yadigar olarak Müfti-i merhum’u bırakmıştır. Şeyh Muhammed Abduh’un ölmüş yüreklere ruh-i şehamet nefheden sıhr-i Mübin-i beyanı, o feyz-i cüşacuşu hangi 69 Eşref Edip, a. g. e. , s. 276 70 Eşref Edip, a. g. e. , s. 244 43 menbadan alıyordu? Şüphesiz Üstad-ı Muazzamı Cemaleddin’in sanihatından…”71 Üstad Cemaleddin Afgani’nin Vehhabilikle suçlanması ile alakalı olarak da şunları söylemektedir. “ Geçen hafta merhum Cemaleddin Afgani’ye dair birkaç söz söylemiştim. Maksadım o büyük adama isnat edilmek istenilen dinsizliğin pek yanlış bir tevcih göstermek idi. Maatteessüf bu seferde mülhid değil, fakat Vehhabi idi, iddiası ortaya sürülmeye başladı... Vehhabilik bir mezheb-i mahsusun ismi olmakla beraber Arabistan’ın birçok yerinde dinsiz tanınan yahut öyle tanıtılmak istenen adamlara verilen payedir… Arabistan’a gidin en büyük adamlar Vehhabi, Türkistan’a gelin Farmason, Acemistan’a uğrayın dinsiz yahut Babi! En garibi şurasıdır ki bütün aktar’ı Đslamiye de bu unvan ile teşhir edilen adamların bir kısmı a’zamı Müslümanlığı, Müslümanları müdafaaya vakf-ı hayat etmiş olan ekâbir-i ümmettir, fedakaran-ı millettir! Bugün hıtta-i Mısriyede menafi-i Đslam’ı müdafaa eden ne kadar hamiyetli kalem varsa hepsi Cemaleddin’in saye-ı terbiyesinde yetişmiştir.” Üstad Đslami alandaki bu çalışmaları neticesinde bu iki mütefekkirden etkilenmiştir. Fakat mezkûr bu iki zatın tesiri altında kalışı abartılmıştır. O adeta, bu fikir adamlarının ortaya attığı fikirlerin Türkiye’deki bir müdafii, o ekollerin bir şairi gibi gösterilir. Hâlbuki Türkiye’de yeni Đslam düşüncesinin doğuşuyla öbür ülkelerde doğuşu apayrı şartlara bağlı olmuştur. Mehmet Akif fikirlerini, bu düşünürlerden çok, sokaktan, aileden, klasik kültürden, devletin sarsıntılı halinden ve nihayet kendisinden alıyordu. Bu Đslam mütefekkirlerinin tesiri, kendisinde Đslam fikrini doğurmuyor, esasında var olan bir ülküyü geliştirmeye ve beslemeye yarıyordu. Aradaki benzerlikler, 20. Yüzyıl başlangıcındaki Đslam düşüncesinin ortak tarafları ve genel çizgileridir. Aralarındaki en büyük farksa, Akif’in Đslam ruhunu canlandırmak istemesine karşılık Mısır bilginlerinin Đslam’ın genel sistemine yeni bir yorum getirmeye çalışmalarıdır.72 Bunların yanı sıra Akif’in çok kıymetli dostları vardı. Her dostunun Üstad üzerinde farklı bir tesiri vardır. Babanzade Ahmed Naim, Elmalılı 71 Đsmail Hakkı Şengüler, a. g. e. , c.V, s. 45- 48 72 Sezai Karakoç, Mehmed Akif, , Đstanbul: Diriliş Yayınları, 10. Baskı, 2007, s. 22- 24 44 Hamdi Yazır, Süleyman Nazif, Mithat Cemal Kuntay, Ferid Kam, Fatin Gökmen, Hasan Basri Çantay, Neyzen Tevfik, Mahir Đz, Eşref Edip Fergan bunların en meşhurlarıdır. Ayrıca Mısır’da kaldığı dönemlerde Prens Abbas Halim Paşa, Ferid Vecdi ve Yozgatlı Đhsan Efendi gibi kıymetli dostları olmuştur. Edebiyat ve ilim çevreleri dışından -şahsiyet olarak- Akif’i en çok etkileyen insan hiç şüphesiz Kıyıcı Osman Pehlivan’dır. Üstad, Kıyıcı Osman Pehlivan’a “Osman sen dürüst ve mert bir arkadaşsın. Ben de yapılı ve kuvvetliyim. Fakat sen okumayı bilmiyorsun, ben de pehlivanlığı. Gel sen bana pehlivanlığı öğret, ben de sana okumayı öğreteyim.” Demiş ve güreş tutmayı bu şahsiyetten öğrenmiştir. Safahat’ın Altıncı kitabı Asım’da Osman Pehlivan “Asım” adıyla güreşir. Asım Akif’in ideal tiplemesi olduğu için Akif’in gözündeki Osman Pehlivan, şahsiyet olarak ideal şahsiyetin bir yönüne sahipti. Osman Pehlivan, Namık Kemal’in ümmisiydi; vatanını onun kadar severdi; sonra Müslüman, adamdı, iki rekât namaz kılmadan güreşmezdi.73 Mehmet Akif’in hayatı ve şahsiyetine sonuç olarak denilebilir ki; Akif, hayatında hak ve adalet sahibi, aczini bilen, imanlı, gönlünü Allah’a vererek ibadet eden, sabırlı ve sebatlı, sağlam bir karakter yapısına sahip, ye’se düşmeyen, ümitli, geleceğe ve genç nesle güvenen, gayret ettikten sonra tevekkül eden, tedbiri elden bırakmayan, taklitten uzak bir tutum içinde, sürekli çalışan, birlik ve beraberliğe ehemmiyet veren, milleti ve vatanına bağlı, vatanı ve milleti için hizmet ve fedakârlıktan kaçınmayan, ahlak ve fazilet sahibi, kötü alışkanlıklardan uzak bir yaşam sürmüş ve eserlerinde de bu mesajları vermeye çalışmıştır. 73 Mithat Cemal Kuntay, a. g. e. , s. 179 45 II. BÖLÜM MEHMET AKĐF ERSOY'UN DĐN VE TOPLUM GÖRÜŞÜ A- DĐN VE ĐŞLEVLERĐ Etimolojik ve semantik bakımlardan Arapçada din kelimesinin “de-yene” veya “da-ne” kökünden geldiği ve genellikle üç muhtelif kaynağa dayanan farklı manalar ifade ettiği anlaşılmaktadır. Arapçada din, “ usul, adet, tutulan yol ve huy” gibi manalara gelmektedir. Arami, Đbrani dillerinden geldiği ifade edilen anlamı ile din, “ mülk, idare etmek, hükmetmek, ceza, yargı, hesap, muhasebe ve mükâfat” manalarında kullanılmaktadır. Farsça, ZendAvesta’daki Daena sözünden geldiği öne sürülen din kelimesi, “ din ve mezhep edinmek, inanmak, adet edinmek” manalarını ifade etmektedir. Buna göre din, “kişinin bağlandığı ve uyduğu nazari ve ameli yol” dur ki, bu anlam, bugün dinden anlaşılan manaya daha yakın gözükmektedir. Eski Yunanca’ da din sözü, “korku ile karışık sevgi ve saygı” manalarını ifade etmekteydi. Batı dillerinde din sözünün iki kökten geldiği ifade edilmektedir. Bunlardan birincisi dinin “Re-li-gare” yani “bağlanmak” kökünden geldiği görüşü, ikincisi ise “Religere” kökünden geldiği ve “bir işi tekrar tekrar ve dikkatlice yapmak” olduğu görüşüdür. Kur’an-ı Kerim’de ise din kelimesinin muhtelif ayetlerde taat, itaat, teslimiyet, ibadet, millet, vs. gibi çeşitli manalarda kullanıldığı görülmektedir. Esasen Kur’an-ı Kerim’de din kelimesinin Đslam ile sıkı sıkıya irtibatlı olduğu anlaşılmaktadır. Gerçi din kelimesi herhangi bir din manasını ifade edebilirse de, Kur’an-ı Kerim’de tahsisen Allah katındaki dinin Đslam olduğu “Allah indinde din Đslam’dır” (Âli Đmran: 19) ayet-i celilesi ile 46 açıkça bildirilmektedir.74 Kelime manasını aşıp, kavram ve müessese olarak din nedir diye sorarsak alacağımız cevap çok çeşitli de görünse hep aynı bütünü ifade eder. Din aşkın varlığa bağlanma ve buna ait inancın gerektirdiği düşünce ve uygulamaların bütünüdür. Sosyolojide din şu şekilde tarif edilmiştir. ”Din kutsal şeylere ait ve münakaşaları caiz olmayan inançlara bağlı olup değiştirilmesi caiz olmayan fiilleri yapan insanlardan meydana gelmiş manevi birliktir. Rudolf Otto’ya göre, gayet kısa olarak din, kutsalın tecrübesidir. Tüm bunların yanı sıra burada şunu belirtmek gerekir ki dinin fertte derinleşen, fertte kök salan sübjektif bir tarafı ve ibadet, ahlak, ayin v.b. ile cemiyet hadisesi halini alan, başkalarınca görülebilen objektif bir tarafı vardır.75 Her şeyden önce şunu belirtmeliyiz ki, din denilince ne anlaşılması gerektiği sorunu her zaman için güncelliğini koruyan bir sorundur. Genel olarak dini tanımlamada üç eğilim ortaya çıkmıştır: dinin özü itibariyle tanımı, gördüğü işlevler itibariyle tanımı ve bu iki tanımlamanın birey ve topluma olan yararlılık dereceleri itibariyle telif edilmeleri yönündeki tanımdır. ”Dinin ne olduğu?” sorusu birinci yani özle ilgili (substansiyel) tanımlamaların, “Dinin ne yaptığı?” sorusu ikinci yani işlevle ilgili (fonksiyonel) tanımlamaların, belli tarihi ve toplumsal şartlar altında Dinin söz konusu bu iki tanımının “ne derecede ve ne ölçüde yararlı olduğu?” sorusu ise üçüncü yani yararlılıkla ilgili tanımlamaların amacı olagelmiştir. Hızlı olmayan sosyal değişmelerin yaşandığı sanayi öncesi durağan toplumlarda dinin özüyle ilgili tanımlara uygun bir dini yaşayışın hâkim olduğu görülürken, hızlı sosyal değişmelerin yaşandığı ve geleneksel olandan sanayi toplumuna geçişin paradigmayı oluşturduğu modernizmin etkisindeki toplumlarda ise işlevsel din tanımlarına uygun bir dini yaşayışın tecrübe edildiğini görüyoruz. 76 Esasen birey ve toplum arasındaki ilişki diyalektik bir ilişki olduğu kadar din ve toplum arasındaki ilişki de diyalektik bir ilişkidir. Dolayısıyla bu amaçla din, yoğun olarak 74 Ünver Günay, Din Sosyolojisi, Đstanbul: Đnsan Yayınları, 8. Baskı, 2008, s. 212 75 Yümni Sezen, Sosyoloji Açısından Din, Đstanbul: ĐFAV Yayınları, 3. Baskı, 1998, s. 79 76 Ali Coşkun, Din Toplum ve Kültür, Đstanbul: Đz Yayıncılık, 2005, s. 13 47 bireysel ve kişisel, kaçınılmaz olarak da toplumsal bir gerçektir.77 Dinin işlevlerinin ne olduğuna gelince, yine değişik bakış açılarından hareketle izafi bir şekilde telakki edilen birçok özelliğidir ki, onları da; sosyal sisteme bütünlük sağlamak, sosyal dayanışma ve yardımlaşmayı temin etmek, sosyal yapıya düzenlilik ve devamlılık sağlamak, bu yönde semboller oluşturmak, bireysel ve toplumsal eylemler için normatif kurallar koymak, kişilerin mana ve kimlik arayışlarında onlara kaynak ( repertuvar, depo) oluşturmak, -daha çok Marksist ve materyalist açıdan bakınca- sosyal sınıfların ve grupların maddi çıkarlarını maskeleme aracı olmak, yabancılaşma ve sosyal çatışmaları anlamada güçlü bir araç olmak, dini kökenli başkaldırıları açıklama işlevi görmek ve insanı özgürleştirmede sahip olduğu potansiyelden hareketle ideolojik etkenlerin başını çekmek şeklinde sıralayabiliriz.78 Bilindiği gibi her din, mensupları üzerinde bir dünya görüşü bir zihniyet meydana getirir ve bununla onların davranış ve faaliyetlerini etkiler. Diğer taraftan her mütefekkirin fikri yapısı da din tarafından etkilenir. Mehmet Akif Ersoy’da bu mütefekkirlerimizden birisidir. Şüphesiz değerli fikir adamı Akif’in kişiliğinin oluşmasında ve fikri yapısının gelişmesinde dinin çok özel bir yeri vardır. Zira o her şeyden evvel dindar bir aileden gelmiş ve kuvvetli bir dini terbiye ile yetişmiştir. Akif, sancılı bir dönemin şairidir. Dinî duygu ve düşünceleri de o çalkantılı dönemin, ruhunda bırakmış olduğu pek derin tesirlerle yoğrulmuştur. Mehmet Akif Ersoy’un din anlayışı konusunda üzerinde yoğunlaştığı nokta dinin teorik yönünden ziyade dinin pratik yönüdür. Sosyolojik açıdan değerlendirilecek olursa Akif dinin subjektif yönüyle değil objektif yönüyle alakadar olmuştur. Akif dine daha çok toplum, topluma da din noktasından bakmıştır. Akif’in dindarlığı mücerret bir ideal olarak sade kendi ruhunun kurtuluşu davası değil, ümmetin kurtuluşu davasıdır. Bundan dolayı milletini 77 Ali Coşkun, a. g. e., s. 20 78 Ali Coşkun, a. g. e., s. 14 48 içerisine alır ve onu kucaklar.79 Ona göre toplumun içine düştüğü kötü durumdan kurtulmasının yegâne çaresi dindir. Dinin teorik bölümünün doğru bir şekilde pratiğe dökülmesi, toplum hayatına doğru bir şekilde yansıması devleti kurtaracaktır. Teorik ve pratiğin uyumunun gerekliliği Akif’in temel meselelerinden birisi olmuştur. Bunun için onun eserlerinde dini uygulamalardaki yanlışlıklar bir bir tespit edilmiş, bunların ferde, topluma, ümmet’e, devlet’e ve din’e zararları gösterilmiştir. Bunun yanında doğru uygulamaların faydaları da tarihten alınmış ideal tiplerle izah edilmiştir.80 Akif din ve toplum düşüncesinde teoriden kaçınmak, pratiğe ehemmiyet vermek gerektiğini şu mısralarla ifade etmiştir: Nazariyatta boğulmakla geçen ömre yazık; Ameli kıymetidir kıymeti ilmin artık.81 Aslında Akif’in halk arasında yaşayan dine yoğunlaşması, kıyaslama ve tiplemelerde bulunması, Gabriel Le Bras (1891-1970)’ın kendi ifadesiyle formülleştirdiği; morfolojik sosyolojiden tipolojik sosyolojiye geçişin bir örneği gibidir. “Tanrılar kadar onlara tapanlara da dikkat edelim” diyen Le Bras’ın bu anlayışını, Akif daha önceden, kendi toplumunda nispeten gerçekleştirmiştir denilebilir.82 Akif’in din anlayışındaki en önemli bakış açılarından biriside hiç şüphesiz taklitçiliktir. Yani cemiyet hayatı içerisindeki dinin tamamen geçmişte yaşayanların bıraktıkları bir adet, bir gelenek ve görenek şeklinde yaşanıyor olmasıdır. Bakara Suresi’nin yüz yetmişinci Ayet-i Celile’sinin tefsirini yaptığı “Taklit” başlıklı yazısında şunları söylemektedir. “Din işini taklit ile kaim bilmenin kötü neticesidir ki, nesilden nesile birer ikişer bidat, üçer beşer hurafe miras olarak gele gele bugün inançlarımız, taat ve ibadetlerimiz, muamelelerimiz adeta hurafeler toplamı, bidat yığını haline gelmiş! Dinin 79 Nurettin Topçu, Mehmet Akif, Đstanbul: Dergah Yay., 3. B., 2006, s. 44 80 A. Faruk Kılıç, a. g. e. , s. 87 81 Safahat, a. g. e. , s. 156 82 A. Faruk Kılıç, a. g. e. , s. 89 49 sahih şeklini kolay kolay hatıra bile getiremiyoruz! Görenek dinimizi tahrip ettiği kadar dünyamızı da tahrip etmiştir. Zaten Müslümanlıkta din ile dünya birbirinden ayrılmaz ki işte tarih meydanda duruyor… Dini taklit, dünyası taklit, adetleri taklit, kıyafeti taklit, selamı taklit, kelamı taklit, hülasa her şeyi taklit olan bir milletin fertleri de insan taklidi demektir ki, kabil değil ictimai heyet vücuda getiremez, binaenaleyh yaşayamaz…”83 Gelenek diniyle alakalı olarak Mithat Cemal Kuntay şunları söylüyor: “Onun dini “beşik dini” değil. Müslüman doğmakla kalmadı. Müslüman olmaya muvaffak oldu.”84 Akif gelenek ve göreneğin din kavramının önüne geçmesini şu şekilde ifade etmektedir. Biz neyiz? Seyreyle artık; bir de fikr et, neymişiz? Din de kürkün aynı olmuş: Ters çevirmiş giymişiz.85 Akif’e göre Đslamiyet; kendine has inanç sistemi, o sistem üzerinde kurulmuş ahlak nizamı, o ahlak nizamından doğan cemiyet sistemini ihtiva etmek itibariyle en olgun ve en mükemmelliği haiz, insan tabiatına uygun dindir.86 Akif’in şiirlerinde sürekli olarak “var olan Đslam” anlayışıyla bir hesaplaşma ve güçlü bir özeleştiri görürüz. Zamanındaki kimi aydınların dini anlamadıklarını düşünmektedir. Halk kitlelerinin yaşayageldiği Müslümanlık, Akif’e göre, asıl Müslümanlıktan uzaktır. Mütefekkirler dini yanlış anladığı gibi halk da dini hurafelere boğulmuştur. O bunları şu mısralarda dile getirir.87 Mütefekkirler dini de hiç anlamamış; Ruh-i Đslam-ı telakkileri gayet yanlış Sanıyorlar ki; terakkiye tahammül edemez; 83 Đsmail Kara (Haz.), Türkiye de Đslamcılık Düşüncesi, c. 1, Đstanbul: Kitabevi Yayınları, 3. Baskı, 1997, s. 467 84 Mithat Cemal Kuntay, a. g. e. , s. 271 85 Safahat, s.182 86 Zeki Arslantürk, “Mehmet Akif’te Đçtimai Nizam”, Gazi Ün. Gazi Eğitim Fak. Dergisi, Ankara, 1986, c. 2 sayı: 1, s. 104 87 Recep Đhsan Eliaçık, Đslam’ın Yenilikçileri, Đstanbul: Söylem Yayınları, II. C. , 2001, s. 559 50 Asrın asar-ı kemaliyle tekâmül edemez.. “Müslümanlık” denilen ruh-i ilahi arasak “Müslümanız” diyen insan yığınından ne uzak.88 Mehmet Akif yaşamı boyunca hurafelere boğulmuş din anlayışını eleştirmiş, bir iç hesaplaşma mücadelesine girişmiştir. Var olan yanlışlarla mücadele ve körü körüne geleneklere bağlanma yenilikçi akımların tipik özelliklerindendir. Akif’te bu tezi savunanlardandır. Ona göre Müslümanların kurtuluşu dini tekrar ilk saflığına döndürmektedir. Dinin merkezine Kur’an oturtulmalıdır. Problemin asıl çözüleceği nokta tam olarak burasıdır. Akif’e göre başta Kur’an’ın uygulanması temel problem olmak üzere, Kur’an-ı Kerim tam olarak okunup, anlaşılmamıştır da. Lafz-ı muhkem yalınız anlaşılan, Kur’a’nın Çünkü kaydında değil, hiçbirimiz mananın Ya açar Nazm-ı Celîl’in, bakarız yaprağına Yahut üfler geçeriz bir ölünün toprağına Đnmemiştir hele Kur’an bunu hakkıyla bilin Ne mezarlıkta okunmak için ne de fal bakmak için”89 Mısralarıyla problemi ortaya koyan Akif; bir başka şiirinde çözümü yine kendisi sunmaktadır. Doğrudan doğruya Kur’an’dan alıp ilhamı, Asrın idrakine söyletmeliyiz Đslam’ı”90 Yenilikçilerin tipik özelliklerinden olan geleneğe karşı çıkma 88 Safahat, s. 158 89 Safahat, s. 144 90 Safahat, s. 349 51 noktasında Akif’i diğerlerinden ayıran unsur nedir? Diye soracak olursak: Akif’e bu temayül içerisinde özel bir konum kazandıran nokta; onun basit gibi algılanan bu köklü teoriyi halk tabakalarına taşıması ve onları buna inandırma gayreti içerisinde olmasıdır.91 Gelenek ve görenek dinine karşı çıkma noktasında Akif; devrin din görevlilerine de ağır eleştirilerde bulunmuştur. Ona göre eğitim seviyesi çok düşük olan halk dini; camilerden, oradan buradan duyduklarıyla yaşamaktadırlar. Halkın dini yaşantısındaki bozuklukların temelinde yeterli ilme sahip olmayan din adamlarının halka dini yanlış öğretmeleri yatmaktadır. Bunu şöyle dile getirir: Hele ilmiyye bayağdan da aşağı bir turşu! Bab-ı Fetva denilen daire ümmi koğuşu92 Ayrıca dini bilgisi yetersiz olan din görevlileri din konusunda halkın aydınlanmasını sağlamak bir yana kendi cehaletlerini örtmek namına dini bidat ve hurafeye boğmuşlardır. Akif bu duruma çözüm olarak içtihadı sunar. Fakat Akif’in işaret etmiş olduğu içtihat; dini ilimlere hâkim, akıllı ve bunların yanında kültürel konularda uzmanlaşmış din âlimleri tarafından yapılmalıdır. Bu niteliklere sahip olmayan ve kendisini alim olarak gösteren din adamlarını eleştirir. Bakın ne günlere kaldık: Ya beş, ya altı kopuk, Yamaklarıyla beraber ki hepsi kılkuyruk, Utanmadan çıkıyor, içtihada kalkışıyor! Bu hâle tahammül hakikaten pek zor. Harîmî Şer-i mübînîn ahır değil…oradan 91 A. Faruk Kılıç, a. g. e. , s. 88 92 Safahat, 138 52 Çekil de kendine bir sâha bul, be hey nâdan! … Kilitlidir kapı “ümmi duhât için, amma Kıyâm-ı haşre kadar ictihad eder “ulema”93 Akif’in din algılayışında, kimi Đslam ilahiyatı ve kelamına dair kavramlar önemli bir yer tutmaktadır. Yenilikçi akımların üzerinde önemle durduğu Allah, kader, tevekkül ve rızık kavramlarını Akif yeniden ele alır. Akif bu kavramları ele alırken kelami ekollerden ve yenilikçi ilahiyatçılardan farklı bir yaklaşım sergiler. O öncelikle halka hitap etme felsefesine uygun bir şekilde bu konuda genellikle kuru akla ve mantığa dayanan kelami izahlara girmeksizin duygulara hitap etme yolunu seçmiştir. Çünkü ona göre halk duygularıyla hareket etmektedir.94 Akif’e göre dinin doğru olarak anlaşılamamasının ve gerçek dinin yaşanamamasının nedenlerinden biri de dinin suiistimal edilmesidir. Onun yaşadığı dönemin şartlarına göre din; idari mekanizma tarafından, dindar aydınlar tarafından ve halk tarafından suiistimal edilmiştir. Mehmet Akif Ersoy dinin özünün anlaşılması ve ictimai hayat içerisinde doğru bir şekilde yaşanabilmesi için dönemin şartlarına göre dini konuların yeniden ele alınılması gerektiğini düşünmektedir. Ona göre Đslamiyet zamanın şartlarına göre yorumlanmazsa bu hem dinin hem de Müslümanların sonu demektir. Akif’e göre yapılması gereken şey, eski ulemanın kendi hayat şartlarına göre yazılmış eserlere takılıp kalmaktan ziyade, yeni hayat şartlarının ihtiyacına cevap verecek şekilde Kur’an-ı Kerim’i esas alan orijinal çalışma ve yorumların yapılmasıdır.95 Aydın sınıfın dini anlamaması ya da anlamış gibi olanların dini suiistimal etmeleri, dinin terakkiye mani olduğu görüşü ve dini yaşantıda taklitçi bir yaklaşım sergilenmesi Akif’in karşı çıktığı görüş ve 93 Safahat, s. 223 94 A. Faruk Kılıç, a. g. e. , s. 90 95 A. Faruk Kılıç, a. g. e. , s. 124 53 yaklaşımlardır. Akif dini yaklaşım olarak Selefi bir tutum içerisindedir. Onun din anlayışına baktığımızda en genel manada ihyacı ya da ıslahçı hareketin içinde yer aldığı gözlemlenmektedir. Cemaleddin Afgani ve Muhammed Abduh gibi kimselerce temsil edilen bu görüş, hareket noktası olarak, ilk devrin Müslümanlığına, kitap ve sünnete bağlılığı, dine sonradan girmiş hurafelerin temizlenmesini esas almaktaydı. Đslami düşüncede ıslah ya da ihya hareketi içerisinde yer alan Akif bu hareketin teferruat meselelerine girmemiştir. Teorik manada dini tartışmalardan özellikle uzak durmuştur.96 Kısaca Akif’te müesseselerin ve değerlerin kaynağını teşkil eden dinin, sosyal dayanışmayı güçlendiren temel bir fonksiyonu vardır. Akif’in dine atfettiği ictimai fonksiyon düşünce sisteminin en sağlam ve tutarlı tarafını teşkil eder.97 B- DĐN VE AĐLE Đnsan yaratılışı itibariyle yalnız yaşayamayan bir varlıktır. Sevgi, şefkat, ilgi gibi duyguları tatmaya ihtiyaç duyar. Bütün bu duyguları tadabileceği tek ortam ailedir. Đnsanlık aile ile başlar. Đslamiyet’e göre ilk insan ve ilk peygamber Hazreti Âdem ile eşi Hazreti Havva, yeryüzünde bulunan ve vahiy ile terbiye edilmiş ilk ailedir. Ailenin esası bir erkek ve bir kadından ibarettir. Erkek ile kadın aynı haklara sahiptir. Ailenin sağlam bir temele dayanması esastır. Bu amaçla erkek ile kadın anlaşarak bir araya gelmelerine maddi ve manevi bakımdan denk olmalarına önem verilir. Türk milletinin tarihi boyunca her sahada kazandığı zafer ve başarılarda, Türk aile yapısının çok büyük bir payının olduğunu unutmamak gerekir.98 Aile ne kadar sağlam olursa, toplum o derece güçlü temeller üzerine 96 A. Faruk Kılıç, a. g. e. , s. 123 97 Hüsnü Ezber Bodur, ‘Akif’e Dini Sosyolojik Bir Bakış’, Erzurum: Atatürk Ün. Đlahiyat Fak. Dergisi, 1997, sayı: 13, s. 25 98 Şevkiye Kazan, ‘Safahat’a Göre Kadın ve Aile’, I. Uluslararası Mehmet Akif Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Burdur: Mehmet Akif Ersoy Ün. Yayınları, c.II, s. 770 54 kurulmuş olur. Đctimai düzen ve huzurun temeli aile müessesesinin sağlam bir zemine oturtulmuş olmasına bağlıdır. Akif’in yaşamış olduğu dönem siyasi ve sosyal açıdan sancılı bir dönemdir. Bu sancılı dönemde birçok sosyal müessese yıkılmış ve işlevini kaybetmiş, birçoğu da bu sancılı dönemde tahrip olmuştur. Tahrip olan bu kurumların başında da aile gelmektedir. Akif’in Safahat’ında; ailede ki bu tahribatı, sebeplerini ve bu tahribatın önüne geçmek için yapılması gerekenleri ele aldığını görmekteyiz. Akif ailenin toplumdaki önemini “Mahalle Kahvesi” ve “Meyhane” adlı şiirlerinde ele almıştır. Mehmet Akif Ersoy, birinci Safahat’ın ilk şiiri olan “Fatih Cami” inde, babasını ve çocukluğunu hatırlıyor. Böylece Safahatta ilk anlatılan bir Cami olduğu gibi, ilk rastladığımız bir aile, namaz kılan bir baba ve çocuklarıdır.99 Sekiz yaşında kadardım. Babam gelir: "Bu gece, Sizinle câmiye gitsek çocuklar erkence. Giderseniz gelin amma namazda uslu durun, Meramınız yaramazlıksa işte ev, oturun!" Deyip alırdı beraber benimle kardeşimi. Namaza durdu mu, hâliyle koy verir peşimi, Dalar giderdi. Ben artık kalınca âzâde, Ne âşıkane koşardım hasırlar üstünde!100 Akif’in üzerinde en çok durduğu toplumsal tabaka ve kurumlardan birisi de ailedir. Osmanlının son dönemindeki çözülmeden kadın ve aile de nasibini almıştır.101 Akif aileyi varlığımızın ve geleceğimizin teminatı olarak 99 Ertuğrul Düzdağ, a. g. .e. ,c. I, s. 57 100 Safahat, s. 6 101 A. Faruk kılıç, a. g. e. , s. 169 55 görmektedir. Ailenin yıkılması ictimai çöküşün hızlanmasına neden olacaktır. Bu ise milletin yok olması demektir. Biz ki her mevcudu yıktık, gayesiz bir fikr ile ; Yıkmadık bir şey bırakmadık... Sade bir şey: aile. Hangi bir bünyanı mahvettik de ishal eyledik? Đşte viran memleket! Her yer delik, her yer deşik! Bunların tamiri kabil... Olsa ciddiyetten, sebat; Lakin Allah etmesin, bir düşse şayet, ailat, En kani kollarla kalkamaz imkânı yok, Kim ki kalkar der, onun hayvan kadar iz'ani yok! "Âili bir inkılap olsun!" diyen me'yus olur, Başka hiç bir şey kazanmaz, sade bir deyyus olur.102 Akif aile müessesesini maddi ve manevi hayatın en saadetli bir yuvası olarak görmektedir. Toplumun dinamizmini, huzur ve geleceğini aileye bağlamaktadır. Fakat yaşamış olduğu dönemde aile müessesesinin kıymeti bilinmemekte ve aile hayatı ağır bir tahribata uğramaktadır. “Hayat-ı aile isminde bir maişet var; Saadet ancak odur… Dense hangimiz anlar? Hayat-ı aile dünyada en safalı hayat, Fakat o âlemi bizler tanır mıyız hiç? Heyhat!103 102 Safahat, s. 184 56 Akif “Mahalle Kahvesi” adlı şiirinde aile hayatının baş düşmanı olarak kahvehaneleri görmektedir. Özellikle erkeklerin evlerinde vakit geçirmelerini isteyen Akif; ev reislerinin ailelerini ihmal etmelerini ağır bir dille eleştirir. Sabahleyin dolasıp bir kazanca hizmetle; Evinde aksam otursan kemâl-i hizmetle; Karın, çocukların, annen baban kimin varsa, Dolaşsalar, seni kat kat bu hâleler sarsa; Saray-ı cenneti yurdunda görsen olmaz mı? Đçinde his taşıyan kalp için bu zevk az mı? Karın nedîme-i ruhun; çocukların ruhun; Anan, baban birer âgûş-i ilticâ-yı masûn” Feza kadar sana vasi gelir bu dar çember. Ne var şu kahvede bilmem ki sığmıyorsun eve? Gelin de bir bakalım… Buyurun işte kahve104 Akif’in yaşadığı dönemde aile hayatının kıymeti bilinmez olmuştur. Kadının cemiyet hayatında hiç yeri yoktur. Bu noktaya da temas eden Akif toplum hayatında kadınların hakir görülmelerini eleştirir. Kadın lakırdısı girmez kulağına zati benim. Senin karım dediğin adeta pabuç gibidir: Biraz vakit taşınır, sonradan değiştirilir. 105 103 Safahat, s. 95 104 Safahat, s. 95 57 Buna karşılık Đslam dininin kadınlara verdiği önemi ortaya koymaya çalışır. Birçok erkeğin kadınlara yaptığı kötü muameleyi dine mal etmelerini eleştirir. O dönemde ailenin karşılaştığı en büyük sıkıntı; aile içi şiddet ve boşanmalardır. Boşama hakkının yalnız erkeklerde olması suiistimal edilmiştir. Dinin aile yaşantısı ile ilgili ortaya koyduğu prensipler ise tamamen farklıdır. O tüm bu meseleleri şöyle nazmetmiştir: Size haltetme düşer… Dövmüş isem kendi karım. Keyfim ister döverim, sen diyemezsin: “Dövme.” Bu tecavüz sayılır doğrusu haysiyetime… -Hangi haysiyetin, oğlum? O da varmış desene! …. Boşamışsam canım ister boşarım elbette. Đşte meydanda Kitap! Hem alırız, hem boşarız! Dara geldin mi, Şeriat! Sus ulan iz’ansız! Ne zaman camie girdin? Hani tek bir hayrın? …. Müslümanlıkta şeriat bunu emretmiş imiş: Hem alır, hem boşarmış; ne kadar sade bir iş! Karı tatliki için bak ne diyor Peygamber: “Bir talak oldu mu dünyada, semalar titrer!” Đki evlense ne varmış… bu yenir herze midir? 105 Safahat, s. 34 58 Vakıa bazen olur, dörde kadar evlenilir… Bu kimin harcı, a sersem, hele bir kerre düşün! Tek kadın çok sana emsal olan erkekler için. Hani servet? Hani sıhhat? Ne ararsan mefkud Tamtakır bir kese var ortada, bir sıska vücud! Sen dua et ki “şeriat” demiyor evde karın! Yoksa, boynunda bugün zorca gezerdin yuların! Karı iş görmeyecek; varsa piçin bakmayacak; Çamaşır, tahta, yemek nerde? Ateş yakmayacak, Bunların hepsini yapmak sana aid “şer’an!” Çocuk emzirmeye hatta olacak süt anan! Boşarım, evlenirim, bahsini artık kapada, Hak ne verdiyse yiyip hoş geçinin bir arada.106 Akif’e göre Đslam’ın öz değerlerinden uzaklaşmak, aile hayatının bozulmasında önemli sebeplerden birisidir. Đçki kumar ve fuhuş gibi kötü alışkanlıklar hem toplum hem de aile için zararlıdır. Sıtma, fuhş, içki, kumar, türlü fecayi salgın… Sonra söylenmeyecek şekilde var hastalığın.107 Akif tüm bu sıkıntıların temelinde halkın cehaletini ve dini yanlış algılamasını görür. Bu cehalet ve yanlış algılama sonucu; erkekler kadına değer vermemekte, mutluluğu dışarda aramaktadırlar. Ona göre toplum evlenmeyi, 106 Safahat, s. 104 107 Safahat, s. 317 59 boşanmayı ve taaddüd-i zevcatı (çok eşliliği) keyfine göre değerlendirmektedir. Bu durum ise toplumun ilme ve hakikate dayalı hayat tarzını ve değerler manzumesini bozmaktadır. Sıktı akşam “edemem, üstüme evlenme!” diye Ne demek! Dörde kadar evlenir erkek, demeye Kalmadan başladı şirretliğe… Kızmaz mı kafam? -Kustuğun herzeyi yutsun diye, hey sersem adam! Dövüyorsun, boşuyorsun elin öksüz kızını… Haklı bir kerre ya insan boşamaz haksızını. -Boşamaz? Amma da yaptın! Ya şeriat ne için Bize evlenmeyi ta dörde kadar emretsin? Đki alsam ne çıkar saye-i hürriyete? Boşamışsam canım ister boşarım elbette.108 Bütün bu olumsuz şartlara rağmen Akif’e göre aile hala yıkılmamıştır. Ona göre eğer aile yıkılırsa bu toplumun çöküşü demektir. O, bu noktada Avrupa tarzında bir aile yapısı kurmaya çalışan ve bunun için ailede bir inkılap öneren batıcı aydınlara şiddetle karşı çıkmaktadır. Lakin Allah etmesin, bir düşse şayet, ailat, En kani kollarla kalkamaz imkânı yok, Kim ki kalkar der, onun hayvan kadar iz'ani yok! "Âili bir inkılap olsun!" diyen me'yus olur, 108 Safahat, s. 104 60 Başka hiç bir şey kazanmaz, sade bir deyyus olur.109 Akif tüm bu sorunların çözümünü cehaletten kurtulmaya bağlar. Đslam dininin kendilerine vermiş olduğu hakları öğrenmeleri ve toplumda daha iyi bir statü elde etmeleri için kadınların da eğitilmesi gerektiğini söyler. Ailenin bütünlüğü ve devamı için; aile fertlerinin birbirlerine karşı görev ve sorumluluklarını yerine getirmeleri gerekmektedir. Ahlak zafiyeti olmadan neslin devam etmesi, milletin birlik ve beraberliğinin temini için ailenin kaim olmasını şart olarak görür. Akif aileye ve kadına toplumun temellerinin atıldığı en küçük birim olduğu, ahlaki değerlerin bireylerden başlayarak topluma ulaşacak bir zincir oluşturduğu inancıyla büyük önem vermektedir. Aile işine bu kadar düşkün olan Üstadın kendi kurduğu ailede huzur bulamadığını işittiklerimizden anlıyoruz. Yedinci Safahat’taki şu kıta da aile huzursuzluğundan duyduğu üzüntünün zarif bir sızıntısı olsa gerek:110 Seni bir nura çıkarsam, diye, koştum durdum, Ey bütün dalgalı ömrümde, hayat arkadaşım! Dağ mıdır, karşı gelen taş mı, hep aştım, lakin Buruşuk alnıma çarpan bu sefer mezar taşım!111 C- DĐN VE EĞĐTĐM Eğitimin ne olduğu ve nasıl olması gerektiği sorusu iki insanın bir araya geldiği günden beri zihinleri meşgul eden bir soru olmuştur. Đlkel topluluklardan günümüze kadar nicel ve nitel olarak farklılık gösterse de eğitimin temel hedefi insan davranışlarını değiştirmek olarak kalmıştır. Toplumun her aşamasında kültürel mirasın aktarılması ve yeni kuşakların sosyalleşmesinde en büyük görev eğitim kurumlarına düşmüştür. Eğitim bir 109 Safahat, s. 184 110 Eşref Edip, a. g. e. , s. 508 111 Safahat, s. 432 61 milletin yüzyıllardır süren kültürünün bir ürünüdür. Eğitim programlanan özelliklere sahip insan yetiştirme faaliyetidir. Eğer bu faaliyet doğru metotlarla gereğince yürütülürse, toplumun yetişmiş insan gücü ihtiyacı karşılanır. Eğer bu faaliyet doğru yürütülmez ya da kesintiye uğrarsa toplumda kaht-ı rical yaşanır. Bu anlamıyla eğitim toplumsal bir kurumdur. Sosyolojik açıdan eğitim; bireyin içinde yaşadığı topluma göre sosyalleşmesi, topluma katılması ve toplumsal kültürü benimsemesi olarak tanımlanır. Mehmet Akif Ersoy’un yaşadığı yıllar, Osmanlı Đmparatorluğunun bütün müesseselerinde zayıflık belirtilerinin herkesin görebileceği kadar açığa çıktığı ve bu durumdan kurtuluş için pek çok ıslahat ve değişikliğin yapıldığı bir dönemdir. Devletin bütün kurumlarında gerçekleştirilmek istenilen yenilikler esnasında eğitim kurumlarının da geliştirilmesine ve yenileştirilmesine çalışılmıştır. Mehmet Akif Ersoy’un üzerinde en çok durduğu konulardan biriside eğitim, ilim ve ilmin geliştirilmesidir. Mehmet Akif Ersoy’un eğitimle olan ilgisi cemiyetçe sanat anlayışından kaynaklanmaktadır. Onun her tahlilinde her şiirinde millet vardır. Bütün şiirlerinin özü millettir, milletin refahı ve yükselmesidir. O daima milleti, milletin hislerini, elemlerini ve mefahirini terennüm etmiştir.112 Mehmet Akif’in olaylara bakışı kendine has bir özellik arz eder. Eserlerinde ele aldığı bütün konuları dert- sebep- çare üçgeni içinde değerlendirir. Olayları çok hassas ölçüler içinde tahlil edip sebeplerini belirleyen şair, bunları ortadan kaldıracak köklü ve makul tedbirler teklif eder. Onun en büyük özelliklerinden birisi de problemleri sadece Osmanlı Đmparatorluğu sınırları içinde değil, bütün dünya Müslümanları genelinde düşünmesidir.113 Ona göre toplumun problemlerinin kaynağında cehalet vardır. Bu cehalet halkın her alanda taklitçi bir tutum içinde olmasına, dinin hurafelere boğulmasına ve toplumda ahlaki düşüş yaşanmasına neden olmaktadır. Akif’e göre Şark marifetten de, faziletten de yoksun bir haldedir. Gerçekten Şark; fazilet, özellikle marifet açısından zamanındaki Batı toplumlarıyla 112 Eşref Edip, a. g. e. , s. 73 113 Ali Özer, Mehmet Akif ve Eğitim, Đzmir: Đzmir Đlahiyat Fak. Vakfı Yayınları, 1991, s. 15 62 kıyaslanamayacak derecede geridedir. Akif bu durumun üç yüz senelik bir mazisinin olduğu kanaatindedir. Üç yüz senedir Müslümanlar marifet yönünü ihmal etmişler, gerekli ilerlemeyi sağlayamamışlardır. Bizler edvar-ı faziletleri cidden parlak, Bir büyük milletin evladıyız, oğlum, ancak; O fazilet, son üç asrın yürüyen ilmiyle, Birleşip gitmedi, battıkça millet cehle. 114 Maddi, manevi dini sahadaki geriliği ve bu durumun sebebi olarak marifet yokluğunu belirledikten sonra sıra üçüncü noktaya “çare” konusuna gelir. Kurtuluş reçetelerinden verimli sonuç alabilmek için önce illet belirlenmeli, sonra reçete o illete uygun şekilde düzenlenmelidir. Dert marifet eksikliği, cehalet olduğuna göre çarede maariftir, eğitimdir. Çünkü hem marifeti, hem de fazileti insanlara kazandırmanın yolu eğitimdir. Toplumun bireyleri, eğitimle faziletli ve bilgili hale gelebilir.115 Mevzu cehalet ise panzehri de eğitim ve öğretimdir. Eğitimin önemini çok iyi bilen Akif; bilgi edinmenin ve cahillik felaketinden kurtulmanın yolunu “mektep” olarak görmüştür. Daha Safahat’ın ilk kitabında “Küfe” manzumesinde yaşıtları okurken küfe taşımak zorunda kalışını çocuğa söyletir. Rüştiyeden dağılan çocuklarla küfe taşıyan çocuğu karşılaştırır. Yine “Meyhane” adlı manzumede de ihmalkârlık sonucu okula gönderilmeyen bir çocuğu ele alır.116 Kimse evladını cahil komak ister mi ayol? Bize lazım iki şey var: biri mektep, biri yol!117 …. 114 Safahat, s. 370 115 Ali Özer, a. g. e. , s. 20 116 Kazım Yetiş, Mehmet Akif’in Sanat- Edebiyat ve Fikir Dünyasından Çizgiler, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1992, s. 130 117 Safahat, s. 329 63 Felaketin başı hiç şüphe yok cehaletimiz; Bu derde çare bulunmaz –ne olsa- mektepsiz.118 Đyi bir gençliğe sahip olabilmek için onlara iyi bir eğitim vermek zorunludur. Ancak, Müslüman âlemi genel olarak eğitim kalitesi açısından çok düşük bir seviyededir. Mehmet Akif, önce eski ve som din anlayışını temsil eden din adamlarına ve onları yetiştiren medreselere çatar ve onları taassupla itham eder. Medreselerin uzun süren tahsil şekillerini de tenkit eder. Medresenin faydasız hale geldiğini, vazifesini yapamadığını, Müslümanlığın daima ileriye işaret eden manasına ayak uyduramadığını izah etmiş ve öz cevherine ihanet edilmediği takdirde dipdiri duracak bir dinin, ölüler dini haline getirildiği kanaatine varmıştır. Medreselerin bir Đbn Rüşd, Đbn Sina, Gazali ve Razi benzeri büyük âlimler yetiştirmek yerine, bunların eserlerinin belki on şerhe bakıp bir kuru mana çıkaran cahil hocalar yetiştirdiği kanaatindedir.119 Bu bağlamda medresenin ve ilim adamlarının köhneleştiğini ve çürüdüğünü, ilmin babadan oğula geçen bir hadise haline geldiğini üzüntü içerisinde görür. Buna karşı çok sert bir tepki içindedir. Hele ilmiye bayağıdan da aşağı bir turşu! Bab-ı fetva denilen daire ümmi koğuşu Ana karnından icazetlidir, ecdada çeker; Yürüsün, bir de sarık, al sana kad-ı asker Mehmet Akif, halkın camilerde vaaz ve nasihat yoluyla eğitilmesine de çok önem verir. Akif camiler için şunları düşünmektedir: “Camiler efkâr-ı milleti tenvir için ne müsaid yerlerdir. Ağzı düzgün bir zat kürsüye çıkarda Kur’an namına, Hadis namına hangi hakikati cemaate telkin edemez? Đhtirasatının birçoğunu cami kapısının dışında bırakarak temiz asude bir kalp ile Allah’ın evine giren şu binlerce halktan niçin istifade edilmemeli? Niçin 118 Safahat, s. 227 119 Abdullah Alperen, a. g. e., s. 317 64 onları cemiyet-i Đslamiye için daha müfid bir hale getirmemeli?” Fakat o, buraların da yetersiz vaizler tarafından işgal edildiğini ve halkın doğru biçimde bilgilendirilmediğini şöyle ifade eder: “Lakin mev’ize bermutat Đsrailiyat olacaksa vazgeçtik! Cemaat-i Müslimine artık ictimaiyat lazım, ictimaiyat! Şarkta, garpta, şimalde, cenupta ne kadar Müslüman varsa zillet içinde sefalet içinde esaret içinde yaşadığını; sefil bir milletin elinde kalan dinin i’la edilemeyeceğini bilmeyen, anlamayan vaizi kürsüye yanaştırmamalı. Vaiz milletin mazisini, halini bilmeli; cemaati istikbale hazırlamalı.”120 O dönemin medreseye alternatif olarak açılan diğer eğitim kurumu; mekteplerdir. Mehmet Akif Ersoy, medreseye alternatif olarak açılan “mekteplerde” görülen eksikliklerden de söz etmektedir. Memlekette Tanzimat döneminden itibaren Batı tarzı birçok okul açılmıştır. Tanzimat sonrası açılan bu mektepler tüketici adam yetiştirmekte, ülkenin işine yarayacak, ihtiyaçlarını giderecek insanlar çıkartmamaktadır. Mekteplerden çıkanlar Batının müspet bilimini değil, bizim dini-ahlaki göreneklerimize ters düşen çeşitli düşünce ve hayat biçimini alıyorlar. Onun bu okullarda gördüğü eksiklik, Batıdaki benzerlerinin seviyesine ulaşamamaları ve iyi eleman yetiştirememeleridir. Toplumdaki mektep-medrese çatışmasını da eleştiren Akif; mektepleri doğru adam yetiştiremeyen taklitçi yapılar, medreseyi de yanlış eğitim sistemi uygulayan, detaylarda boğulmuş ezberci kurumlar olarak görmektedir. Kısaca Akif’e göre o dönemde Müslüman çocuklarının dini hassasiyetlerini kaybetmeden, modern eğitim alabilecekleri bir eğitim kurumu bulunmamaktadır. Bu konuyla alakalı olarak Akif yazmış olduğu bir “Hasbihal” inde Lehistan’dan çocuğunu Đstanbul’da okutmak için gelen bir babanın çocuğuna Rusya’daki okullar kalitesinde eğitim verecek bir kurum bulamamasını anlatır.121 Ona göre bizim arzulanan biçimde bir toplum olamamamız da eğitimin hatasıdır. Bizi sadece birey olarak değil, toplum olarak da değiştirip 120 Đsmail Hakkı Şengüler, a. g. e. , c. 5, s. 72 121 Đsmail Hakkı Şengüler, a. g. e. , c. 5, s. 133 65 iyileştirecek bir eğitime ihtiyacımız vardır. O bunu şöyle ifade eder. “ Bakıyorum, ayrı ayrı pek iyi adamlarız. Bizi medeniyette dünyalar kadar geride bırakan milletlerin efradında bizdeki büyüklükler yok. Sonra bakıyorum bir yere gelince bir heyet-i Đctimaiye teşkil edemiyoruz, çünkü o terbiyeden mahrumuz. Đşte bizim muhtaç olduğumuz terbiye asıl bu ikinci terbiye olacak.”122 Đnsanı doğumundan ölümüne kadar bir bütün olarak değerlendiren Akif, hayatın her safhasındaki eğitimi ele almıştır. Aile çocuğun ilk eğitimini aldığı müessese olduğu için büyük öneme sahiptir. Örgün eğitimin temelini ise “Mahalle Mektebi” teşkil etmektedir. O, eğitimdeki ıslah çalışmalarının yükseköğretimden başlaması gerektiğini ortaya koyan “Tuba Ağacı Nazariyesi” ne karşı çıkmaktadır. Önce ilköğretimin yokluğu ile iç huzursuzluklar arasındaki ilişkiye dikkat çeker ve ilköğretimin önemini vurgular. Đçteki tefrikalar, sınırlardaki isyan ve kopmalar ve bunların önlenememesi büyük ölçüde ilköğretimin eksikliğinden kaynaklanmaktadır. Ona göre eğitimdeki ıslah çalışmalarının “ilk adımı” ilköğretimde atılmalıdır.123 Mahalle mektebi olsaydı bizde vaktiyle, Ya uğrasaydı kalanlar güzelce ta’dile; Yarım pabuçla gezen, donsuz üç buçuk zibidi, Bir Arnavutluğu isyana kaldırır mı idi? …. Demek ki; atmalıyız ilme doğru ilk adımı. Mahalle mektebidir, işte en birinci adım.124 Ülkede bir inkılap gerekmektedir. bu inkılap var olanı kötülerini, 122 Đsmail Hakkı Şengüler, a. g. e. , c. 5, s. 142 123 Ali Özer, a. g. e. , s. 37 124 Safahat, s. 227 66 iyilerle değiştirecek bir inkılap olmalıdır. Gündelik tedbirlerle içine düşülen halden kurtuluş pek mümkün değildir. Mehmet Akif ıslahat faaliyetlerinde gündelik tedbirlerin uzun vadede başarılı olamayacağına inandığı için, bu şekilde davrananları tenkit eder. Verimsiz bir faaliyet içinde olduklarını söyler. Hiç bu mantıkla a divane, hükümet mi yürür? Bir cemaat ki erenler işi yumrukla görür, Kafa bitmiş demek, artık; çekiver kuyruğunu125 Ona göre inkılap her şeyden evvel eğitime dayalı olmalıdır. Günü kurtarmak adına yapılan faaliyetleri ıslahat olarak değerlendirmez. Onun zihnindeki ıslahat uzun solukludur ve yapıları, kurumları, yöneticileri değiştirmeye dayalı değil zihinleri, kafalardaki düşünceleri değiştirmeye yöneliktir. Đnkılab istiyorum, ben de fakat Abdu gibi Yoksa ellerde kör alet efeler tertibi, Bâbıâlileri basmak, adam asmakla değil!126 Eğitimdeki ıslahın ilköğretimde başlaması gerektiğini belirten Akif; bu konuda herhangi bir gayret sarf etmeyen dönemin öğretmenlerini de eleştirmektedir. Dayakla terbiye vermeyi amaçlayan, korkak, hareketsiz, kendine güveni olmayan nesiller yetiştirdiklerini düşündüğü muallimlerde Akif’in mısralarında ele aldığı toplumsal tipler arasındadır. Muallim ordusu derken çekirge orduları, Çıkarsa ortaya, artık hesap edin zararı!127 …. 125 Safahat, s. 363 126 Safahat, s. 369 127 Safahat, s. 227 67 Daha mektepte çocuktuk, bizi yıldırdı hayat, Oysa hiç korku bilmeyecektik heyhat! Neslim ürkekmiş, evet yoktu ki ürkütmeyeni, “Yürü oğlum” diye teşci edecek yerde beni Diktiler karşıma bir kapkara müstakbel ki, Öyle korkunç olamaz hortlasa devler belki! Bana dünyaya çıkarken “batacaksın” dediler. Çıkmadan batmayı öğren, ne kadar saçma hüner! Ye’si ezber bilirim, azmi yüzünden tanımam! Okutan böyle okutmuştu, beğendin mi Đmam?128 Ona göre, iyi bir öğretmen imanlı olmalıdır. Müslüman bir toplumun çocuklarının eğitiminde, ilk hedef imanlı bir neslin yetişmesidir. Bundan dolayı onları yetiştirecek öğretmenlerinde imanlı olması vazgeçilmez bir özelliktir.129 Đdeal bir öğretmen modeli çizerek, öğretmenlerin imanlı, edepli, mukaddesata saygılı, liyakatli ve vicdanlı olmasının önemini dile getiriyor. “Muallimim” diyen olmak gerektir imanlı; Edepli, sonra liyakatli, sonra vicdanlı. Bu dördü olmadan olmaz: Vazife, çünkü büyük …. Evet, ulûmunu asrın şebaba öğretelim; 128 Safahat, s. 340 129 Abdullah Alperen, a. g. e. , s. 319 68 Mukaddesata, fakat çokça ihtiram edelim130 Cehaleti bir felaket olarak gören Akif’in bu felaketi önlemek için sunduğu reçete eğitimdir. Ona göre öncelikle maarif kurumları taklitçi olmamalıdır. Eğitim milli ve dini esaslara uygun olarak yapılmalıdır. Dinin muhafazası eğitimle olacağı için din gayretiyle eğitim faaliyetleri paralel olmalıdır. Toplumda çatışma yaratan mektep-medrese ikiliği giderilmelidir. Eğitim; pedagojik formasyona sahip öğretmenler tarafından, eşit olarak toplumun tüm katmanlarına verilmeli ve ilköğretim; köylere varıncaya kadar yaygınlaştırılmalıdır. Öğretmen öğrenci ilişkilerinde belli bir muvazene olmalı, öğretmenin kullandığı materyaller, öğretim programı ve metotlar güncel tutulmalıdır. Tüm bu niteliklere sahip eğitim sistemi topluma nitelikli bireyler kazandırmakla beraber toplumda kolektif bir şuur oluşturmalıdır. D- DĐN VE ĐKTĐSAT Mehmet Akif Ersoy, Müslüman toplumların gerileyişini yoğun bir biçimde tartışan aydınlarımızın başında gelir. Mehmet Akif, öncelikle Weberci bir çizgiden hareketle toplumsal gelişmeyi, dinin dünyaya bakışında aramaktadır.131 O, önce toplumdaki geri kalmışlığı eleştirir. Modern bir toplum sanayi ve ticaret yapısında geleneksel tarzlardan ayrılmış, düzenli bir iktisadi yapıya kavuşmuş bir toplumdur. Ayrıca böyle bir toplumun, rasyonel bir biçimde işleyen kurumlara da ihtiyacı vardır. O, toplumdaki düzensiz ve irrasyonel işleyişi de eleştirir. Sanâyi´in adı batmış, ticaret öylesine, Ziraat olsa da... Âdem nebi usulü yine!132 …. 130 Safahat, s. 228 131 Ergün Yıldırım, ‘Toplumsal gelişme Açısından Protestanlık ve Đslam’, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sosyal Bilimler Dergisi, Kütahya: sayı: 12, 2005, s. 60 132 Safahat, s. 223 69 Ne devairde hükumet, ne ahalide bir iş Ne sanayi, ne maarif, ne alış, ne veriş. Çamlıbel sanki şehir: Zabıta yok, rabıta yok; Aksa kan sel gibi dindirecek vasıta yok.133 Akif’e göre her milletin, sanayi, ticaret ve iktisadi açıdan gerilikten kurtulup ilerlemesi milletin ruhuna uygun şekilde olmalıdır. Her mevzuda olduğu gibi iktisadi kalkınmada da Akif taklitçiliğin karşısında yer alır. Kalkınma ve gelişim modeli olarak hiçbir ülke ya da millet taklit edilmemelidir. Başka bir kavmin izinden yürümek, çok kerre, Adeta mühlik olur; sonra ne var, her millet, Gözetir seyr-i tekâmülde birer ayrı cihet.134 Mehmet Akif’in iktisadi görüşlerinde; Đslam’ın dünyayı ve ticareti dışlamadığı, bilim ve sanat alanındaki gelişmelere dinin karşı çıkmadığı ve bütün bunları Đslam’ın bizzat kendisinin teşvik ettiği görüşü vardır. Eğer biz, tekrar Đslam’ın o saf/ öz kaynakların “Đlhamını çağa” taşırsak toplumsal geriliğimizi üzerimizden atarak, kalkınmanın güdüsel, ahlaki ve zihni altyapısını meydana getirebiliriz.135 Bu noktada şunu belirtmeliyiz ki Akif’in kalkınma ve çalışmayla ilgili iki önemli tiplemesi vardır. Bunlardan birincisi “Küfe” şiirinde yer alan “hamal çocuk” diğeri ise “Seyfi Baba” şiirinde yer alan geçimini temin etmek için çalışan ihtiyar adam, tiplemesidir. Bu bölümlerde ağırlıklı olarak çalışma, kader, tevekkül ve atalet konuları işlenmiştir. Bu nedenle Üstad’ın bu konudaki görüşlerini bir sonraki bölümde “Çalışmayı Teşviki ve Tevekkül Anlayışı” başlığı altında değerlendirmeye çalışacağız. 133 Safahat, s.150 134 Safahat, s. 158 135 Ergün Yıldırım, a. g. m. , s. 62 70 E- DĐN VE SĐYASET- DEVLET ( ĐSLAM BĐRLĐĞĐ, MĐLLĐYETÇĐLĐK VE VATAN SEVGĐSĐ ) Normal zamanlarda bile, en azından birkaç düşünür ya da bilgin, insanın kaderi –belirli bir toplumun nereden gelip nereye gittiği, nasılı ve ne içini- üstünde kafa yorar. Ciddi bunalım anlarında ise, bu sorunlar birdenbire, teorik olduğu kadar pratik ve düşünürler için olduğu kadar sıradan halk için de olağanüstü bir önem kazanır. Akif’in yaşadığı asır Đslam dünyası ve onun temsilcisi Osmanlı Devleti’nin en buhranlı ve bunalımlı dönemleridir. Mehmet Akif Türk toplumunda keskin siyasi dönüşümlerin yaşandığı yılları gördü.136 II. Abdülhamit dönemi, Balkan, Trablusgarp, Birinci Dünya savaşlarından sonra Đmparatorluğun çöküşünü, kurtuluş savaşını, TBMM’yi, saltanat ve hilafetin kaldırılışını, peş peşe gelen “şok” siyasi değişimleri müşahede etti. II. Abdülhamit, Đttihat ve Terakki ve Cumhuriyet dönemlerinde çizgisi genelde muhalifti. Akif’in bu süreçlerde olumlu gördüğü tek dönem, belki de birinci Meclis’in üç yıllık ilk dönemiydi diyebiliriz.137 Birinci meclisin haricindeki tüm oluşumlara muhalif olan Akif’in siyasi fikrini en iyi yansıtır biçimde “Âsım”da görmekteyiz: Zulmü alkışlayamam, zalimi asla sevemem; Gelenin keyfi için geçmişe kalkıp sövemem. Biri ecdadıma saldırdı mı, hatta boğarım!.. -Boğamazsın ki! -Hiç olmazsa yanımdan kovarım. Üç buçuk soysuzun ardından zağarlık yapamam; Hele hak namına haksızlığa ölsem tapamam. 136 Zeki Arslantürk, a. g. d. , s. 99 137 Recep Đhsan Eliaçık, a. g. e. , c. II, s. 577 71 Doğduğumdan beridir, aşığım istiklale; Bana hiç tasmalık etmiş değil altın lale! Yumuşak başlı isem, kim dedi uysal koyunum Kesilir belki, fakat çekmeye gelmez boyunum! Kanayan bir yara gördüm mü yanar ta ciğerim, Onu dindirmek için kamçı yerim, çifte yerim! Adam aldırmada geç git, diyemem aldırırım. Çiğnerim, çiğnenirim, hakkı tutar kaldırırım!138 Akif’in aktif olarak siyasetle alakası I. TBMM ile başlar. Üç yıllık bu meclis sürecinde de Akif aktif siyaset yapmak yerine şiirlerindeki dini ve milli lirizmi kullanarak; fikri bir mücadele içerisinde olmuştur. Bu üç yıllık süreçte – Đstiklal Marşı’nı yazmış olmasına rağmen- Akif meclis kürsüsüne sadece bir defaya mahsus olmak üzere çıkmıştır.139 Genel olarak, siyasi tartışmalardan geri durmuş, yazılarında da tefrikaya sebep olacak, gerginlik yaratacak mevzuları ele almamıştır. “Đstiklal harbinden sonra büyük millet meclisi azalığına intihap oluncaya kadar siyasiyat ile geniş bir alakam yoktur.”140 Diyen Akif’le alakalı olarak Eşref Edip şunları anlatır: Zafer-i Milliden sonra bir gün kendisine rastladım “-Artık siyaset adamı oldun. Siyasetten ayrılmak biraz gücüne gider galiba,” dedim. Hemen Şeyh Abduh’un istiazesini okudu: “Allah’a sığınırım şu siyasetten, siyaset sözünden, siyaset 138 Safahat, s. 332 139TBMM Gizli Celse Zabıtları, Ankara: C.1 Đş Bankası yay. 1985, s. 410-416 140 Eşref Edip, a. g. e. , s. 500 72 manasından, siyaset sözünün ağızdan çıkan her harfinden, siyaset namına içten geçen her hayalden, siyasetin anıldığı her yerden, siyasetten bahseden yahut siyaseti öğrenen yahut siyasetle aklını bozan, yahut siyasetle akıllılaşan herkesten, siyaset kelimesinin kökünden ve o kökten çıkan iştikakların hepsinden Allah’a sığınırım.”141 Elbette ki, Akif, siyasetin içinde olduğunu kabul ettiği dönemler yaşamış; siyasi olduğunu düşündüğü görevler üstlenmiştir. Ölümünden beş ay önce Beyoğlu Mısır Apartmanı’ndaki evinde, hasta yatağın da yazdırdığı kendi hayat (otobiyografi) notlarında “… Balkan Harbi’nden sonra Ziraat Nezarti’ndeki memuriyetimle Dar-ül Fünün’dan istifa ederek çekildim. Umumi Harpte (1914-1918 I.Cihan) Teşkilat-ı Mahsusa namına (Türk Millî Đstihbarat Teşkilatı) Almanya’ya, daha sonra siyasi vazifelerle Medine ve Necid’e gittim. Siyasi hayatla alakam bu vazifelerdedir. Đstiklâl Harbi devresinde Büyük Millet Meclisi’nde Burdur Mebusu idim.” sözleriyle siyasi hayatını özetlerken kısaca bunları dese de, kuşkusuz ki, Onun “siyasi” hayatını fikir, mücadele ve sanat hayatından ayırmak çok da kolay değildir. Çünkü Mehmet Akif Ersoy’u bu türden siyasi görevler almasına, üstlenmesine neden olan amiller bakımından değerlendirmek ve siyasi hayatını bu çerçevede ele almak doğru, yerinde bir yaklaşım olacaktır.142 O dönemlerde Akif’in bu görevleri kabul etmesinin siyasi sebepleri arasında; ırkçılık akımlarına karşı olması, Osmanlı merkezli Đslam Birliği ideali, o dönemlerde tek bağımsız Müslüman ülke Osmanlı Devleti olması sayılabilir. Akif’in siyaset- devlet anlayışının temelini Đslam Birliği, milliyetçilik ve vatan sevgisi kavramları oluşturur. Bu üç unsur Akif’te birbirine geçmiş halkalar gibidir. Bir anlam ifade etmeleri için, Đslam birliği mefkûresinin, nasıl bir milliyetçilik anlayışı taşıdığının ve vatan- yurt kavramını nasıl ele aldığının bilinmesi gerekir. Fakat şunu da vurgulamalıyız ki; Akif bu kavramları, çağdaşı olan mütefekkirlerden farklı olarak ele almıştır. 141 Eşref Edip, a. g. e. , s. 251 142 B. Zakir Avşar, “Siyasal Đletişim Bağlamında Bir Biyografi Çalışması: M. Akif Ersoy”, Gazi Üni. Đletişim Fak.Đletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, Ankara: Đletişim Fak. Basım Evi, Bahar 2010 sayı: 30, s. 243 73 Şimdi burada önce o dönemde ortaya çıkan fikri akımların neler olduğuna kısaca değinip, Akif’in bu akımlar hakkındaki düşünceleri ve eleştirilerine değineceğiz. Daha sonra Akif’in siyasi fikrinin temellerini oluşturan Đslam Birliği (Đslamcılık), milliyetçilik ve vatan sevgisini ele almaya çalışacağız. 1839 Tanzimat Fermanı, Batı karşısında takınılan tavır bakımından Osmanlı Devleti ve düşünürleri için büyük önemi haizdir. O bir bakıma Batı karşısında yenilginin resmi bir fermanıdır. Osmanlı coğrafyasında telaffuz edilemeyen bir gerçek vardır. O da altı asırlık cihan devleti parçalanmak, yıkılmak ve bir millet istiklalini kaybetmek üzere olduğu gerçeğidir. Bu gidişe dur demek için neler yapılmalıdır? Đşte o dönemlerde zihinleri meşgul eden tek soru budur. Osmanlının son döneminde korkulan ve telaffuz edilmeyen bu kötü gidişten kurtulmak için farklı bakış açılarının yansıması olan görüşler ileri sürülmeye başlanmıştır. Bu görüşler: Batıcılık, Osmanlıcılık, Đslamcılık’ tır.143 Ortaya atılan bu bakış açıları, fikri akımlar ilerleyen dönemlerde bazı değişikliklere uğramıştır. Bu üçlünün bazısı birbirine doğru kayma yaparken bazılarının içinden yeni fikri akımlar tezahür etmiştir. Đlerleyen dönemlerde Osmanlıcılık söylemi büyük ölçüde Đslamcılık söylemine kaymış, yine Osmanlının kavmiyetçilik akımları karşısında Balkanlarda ve güney bölgelerde toprak kaybetmesi sonucu Osmanlıcılık fikri yerini yavaş yavaş Türkçülük akımına bırakmaya başlamıştır. Daha sonraki aşamalarda ise Türkçülük akımı kendi içerisinde Halis Türkçüler, Türkçü Đslamcılar olmak özere iki gruba ayrılmıştır. O dönemde ortaya çıkmış olan bu fikir akımlarının tamamı Türk dünyasında ya da Đslam dünyasında yeni bir oluşuma gitmek mahiyetinde değildir. Bu fikirler tamamen hali hazırda bağımsız olarak bulunan Osmanlı devletinin hastalıklı taraflarının iyileştirilmesini, çürümeye yüz tutmuş veya köhneleşmiş kurumlarının ıslah veya tecdidine dayanan ve millette birlik beraberlik şuuru oluşturmayı esas alan fikri akımlardır. Bundan dolayı denilebilir ki bu akımlar ağırlıklı olarak siyasi arenada kendisine yer bulmaya çalışmış ağırlıklı olarak bu çalışmalar siyaset sahnesinde yürütülmüştür. Fakat 143 Tahsin Yıldırım & Şaban Özdemir, a. g. e. , s. 70 74 Akif gibi bazı fikir adamları sadece halkın cehaletten kurtulması, Đslam dünyasının içine düştüğü kötü durumdan çıkarılması, toplumdaki yanlışlıkların –dini veya dünyevi- düzeltilmesi için, pratik siyaset alanına fazla girmeden çalışmalarını yürütmüşlerdir. Bu fikri akımların ya da savunucularının tam olarak anlaşılabilmesi için kendi ait oldukları dönem şartları itibariyle değerlendirilmelidirler. Mehmet Akif Ersoy o dönemde ortaya çıkan bu akımların çoğunu batı menşeli olmaları münasebetiyle eleştirir. Akif’in tercümeleri arasında yer alan Said Halim Paşa’nın “Đslamlaşmak” adlı eserine yazmış olduğu tanıtma yazısında şunları söylemektedir: “Avrupalılaşmak, asrileşmek, Türkleşmek, Osmanlılaşmak gibi manaları meçhul mastarlar gördük. Fakat sohbet toplantılarındaki konuşmalara, basındaki makalelere mevzu olarak ele alınan bu tabirlerin hakkıyla izah edildiğini görmedik. Bu sebeple de bunları ileri sürmek isteyenlerin ne demek istediklerini bir türlü anlayamadık. Bazıları bunu bizim anlayışımızın kıt olmasına veriyorlardı. Şimdi iyice gördük ki anlayamamaktan çok anlatamamak felaketi varmış. Đşte Said Halim Paşa hazretleri tarafından “Đslamlaşmak” mevzuuna dair ileri sürülen fikirleri pek güzel anlıyoruz. Çünkü bu fikirler sağlam, sabit ve hakiki bir inancı müdafaa etmek için tam bir samimiyetle ileri sürülüyor… Halbuki yukarda saydığımız diğer tabirlerin altında ileri sürülenleri bu mahiyette görmüyoruz. Çünkü sahibinde bile inanç şeklini almamış bir fikir, başkaları tarafından hakiki bir kanaat gibi müdafaa edilmek isteniyor. Artık böyle bir müdafaayı başarabilmek için ileri sürülecek düşüncelerin ne derece açıklık taşıyacağı pek kolay tahmin edilir.”144O “Batıcılar” ı sorunların kaynağına Đslam dinini koymaları münasebetiyle eleştirir. Batıcılar’ın bu teşhislerini ve bu teşhis sonucu dinden uzaklaşmada buldukları çözümü eleştirir. Hele ilanı zamanında şu mel’un harbin. Bize efkâr-ı umumiyesi lazım Garb’ın; 144 Said halim Paşa, Buhranlarımız ve Son Eserleri (haz: Ertuğrul Düzdağ), Đstanubul: Đz yayınları, 6. Baskı, 2009, s. 32 75 “O da Allah’ı bırakmakla olur” herzesini Halka iman gibi telkin ile, dinin sesini Susturan aptalın idrakine bol bol tükürün! 145 Mehmet Akif Ersoy Batıcıları eleştirmekle beraber Türkçüleri de eleştirmiştir. O insanın yaradılıştan bir kavmin, ırkın, kabilenin mensubu bulunması gerçeğini kabul ediyordu. Hatta Türkler’in ilim ve fikirde yükselmesini sağlayacağı ümidi ile, ilk çıktığı günlerde “Türkçülük” hareketine muhalefet etmiyordu. Ancak bu cereyan çabucak siyasi bir şekle girip diğer ırklara karşı bir üstünlük iddiası halini alınca da ona ilk karşı duranlardan olmuştu. 1- Đslam Birliği ( Đslamcılık) “Đslamcılık” akımını Đslam Birliği başlığı altında incelememizin sebebi “Đslamcılık” tabirinin Mehmet Akif ya da bugün “Đslamcı” olarak kabul edilen düşünürlerden hiçbirinin eserlerinde ya da herhangi bir yerde bu tabiri kullanmamış olmalarıdır. “Đslamcılık” tabirini ilk olarak Akif’in en yakın dostu ve fikir arkadaşı Babanzade Ahmet Naim Bey “Đslam’da Dava-yı Kavmiyet” adlı eserinde kullanmıştır. Ancak kendisi bunu kabul etmemiş ve yanlış bulmuştur. Aynı tarihlerde, Müslümanlığın yayılmasını, iyi anlaşılmasını, Müslümanların maddi ve manevi olarak yükselmesini isteyen ve bunun için çalışan fikir ve dava adamları arasında kendi kendisine “Đslamcı” diyenine rastlamadık. Hâlbuki onların hepsinden şimdi “Đslamcı” olarak bahsedilmektedir. Babanzade Ahmet Naim Bey ile arkadaşları ve ihtimal Mehmet Akif’in bu tabire itiraz etmelerinin sebebi, bir Müslüman için “Müslüman” isim ve sıfatından başka bir kelime ile adlandırılmaya lüzum görmemeleri idi.146 “Müslüman” isim ve sıfatının “Đslamcı” isim ve sıfatını mana bakımından ihata ediyor olması onların haklılıklarının bir göstergesi gibidir. Đşin nazari cephesi böyle ise de hadiselere bakınca her Müslüman 145 Safahat, s. 170 146 Ertuğrul Düzdağ, a. g. e. , c. II, s. 38 76 cemiyetinin ve her Müslüman’ın, Đslamcı olduğunu, yani Đslam dininin ruhuna uygun itikadlarla mücehhez ve gene bu dinin tatbikini istediği hükümlerle amil bulunduğunu iddia edemeyiz. Lafzi Müslümanlık ile hakiki Müslümanlık arasında ki bu fark; hem itikatta, hem amelde ve bilhassa ahlaki hayatta dikkate çarpar.147 Đslam âleminde 19. Yüzyıl içinde başlayan modernizm denilen bir cereyan ortaya çıkmıştır. Bu cereyan muhtelif Đslam memleketlerinde yetişmiş bir takım mütefekkirler tarafından temsil ve müdafaa olunmuştur. Bu yenileşme hareketinin iki cephesi vardır. 1- Yalnız Kur’an’a ve Sünnet’e dayanmak 2- Kur’an’ın ve Hadis’in tefsirinde aklı esas tutarak ilim ile dini telif etmek. Bu cereyanlardan birincisi Selefilik “Sadr-ı Đslam’a rücu” etmek, ikincisi ise Mutezililiye, Đslam Rasyonalizmidir. Bu birinci grup içinde yer alanlar “Đslamlaşma” –Bizde Đttihad-ı Đslam”, Avrupalılar arasında “Panislamizm” denilen düşüncedir. Tam olarak burada Üstad, Akif’in Đslamcılık davasının kaynağını yakalamış oluyoruz. Fakat öncelikle “Đslamlaşma” ve “Đslamcılık” tabirlerinin ne manaya geldiği ya da savunucuları tarafından hangi manalarda kullanıldığına baktıktan sonra Akif’in Đslamcılığına değineceğiz. 19. yüzyıl başlarında Avrupalılar arasında “Müslümanların medeniyette geri kalmalarına sebep dinleridir.” Yolunda fikirler ileriye sürülmeye başlanmıştır. Bununla beraber Garp müellifleri arasında, Müslümanlıkla bugünkü Müslümanlar arasında pek büyük bir fark olduğunu yazanlarda olmuştur. Bu durum Müslümanların kendi zihniyetleri ve hayat tarzlarıyla dinlerinin esasları arasındaki münasebet üzerinde derin derin düşünmeye mecbur kalmaları sonucunu doğurmuştur. Bu düşünce içerisinde 147 Eşref Edip, a. g. e. , s. 529 77 olanlar Đslam’ın ruhundan çok uzaklaştıklarını anlamakta gecikmediler. Bunun sonucunda Đslam âlemindeki düşkünlüğün, Đslam dininin mahiyetinden değil, bu dinin itikad ve amele müteallik esaslı hükümlerini anlamakta ve tatbik etmekte yanlış yollara gidilmesinden ileri geldiğine inananlar; Müslümanlara asıl Müslümanlığı anlatmak, Müslümanları “Đslamlaştırmak” lazım geldiğine kani oldular. Müslümanları Đslamlaştırmak fikri üzerinde yürüyen mütefekkirlerimizden bazıları “Đslamlaştırmak” emelinin hudutlarını daha geniş tuttular. Nihayet Đslamcılık tabiri kullanılmaya başlandı.148 Peki, “Đslamlaşmak”, “Đslamlaştırmak” ya da daha geniş manada “Đslamcılık” nedir? Neleri ihtiva eder? Sosyolojik bir terim olarak Đslamcılık; dünyadaki bütün Müslümanları Đslam birliği altında toplama fikri ve bu amaçla ortaya konulan her tür çabadır.149Đslamcılık dar manasıyla Müslüman cemiyetlerini hurafelerden kurtararak kendilerine Đslam’ın ruhunu anlatmak, onun itikad ve amelde hakiki manasıyla Müslüman yapmak gayretidir; geniş manasıyla da bu gayreti daha ileriye götürerek Đslam âleminde, Đslam camiasında din kardeşliğinden doğan birliğin emrettiği maddi ve manevi tesanüdü temine çalışmaktır.150 Müslüman fertleri ve toplumları, Đslamiyet’in gerçek iman ve amel esaslarına döndürmek, Đslam’ın ruhunu anlamaları ve Đslam ahlakı ile yaşamalarını sağlayacak duygu ve bilgilerle donatmak ve Đslam dünyasında, din kardeşliğinden doğan birliğin gerektirdiği maddi ve manevi yardımlaşmayı sağlamak için çalışmaktır.151 “Đslamlaşmak” demek, Đslamiyet’in inanç, ahlak, yaşayış ve siyasete ait esaslarının tam olarak tatbik edilmesidir.152 Bu tanımlamalar çerçevesinde Đslamlaşmaktan anlaşılan nedir? Kendisinin Müslüman olduğunu söyleyen bir adamın, kabul etmiş bulunduğu dinin esaslarına göre hissetmesi, düşünmesi ve hareket etmesi gerekir. Bir 148 Eşref Edip, a. g. e. , s. 529 149 Mehmet Ali Kirman, a. g. e., s. 114 150 Eşref Edip, a. g. e. , s. 530 151 Ertuğrul Düzdağ, a. g. e. , c. II, s. 41 152 Said Halim Paşa, a. g. e. , s. 186 78 Kant’ın yahut Spencer’in ahlak görüşüne inanan sosyal hayatta Fransız, siyasette Đngiliz usulünü kabul eden bir Müslüman, ne kadar bilgili olursa olsun, ne yaptığını bilmeyen bir kimseden başka bir şey değildir. Çinlilerin ahlak, Hintlilerin hayat ve Meksikalıların siyaset görüşlerini benimseyen bir Fransız veya bir Alman acaba nedir? Mademki bir Fransız yahut Alman gibi hissetmiyor, düşünmüyor; hareket etmiyor; kullandığı lisan Alman yahut Fransız lisanı olsa da, o ne Alman, ne de Fransız’dır. Aynı durum bir Müslüman içinde geçerlidir. Đslamiyet’in ahlak ve hayat siyasetine kendini tamamıyla uydurmadıkça tam Müslüman sayılabilir mi? Bu noktaya kadar Đslamcıların; Đslamlaşmaktan ne kastettiğini ele aldık. Đslamcıların dar manada “Đslamlaşma” yı geniş manada da “Đslamcılığı” tanımlarken kullandıkları kavramlar neden ibarettir. Bu kavramlarla neler kast edilir. Đnanç kavramıyla; hurafelerden arındırılmış, özüne uygun itikadi bir yapı ve katıksız bir “iman” kast edilir. Ahlak anlayışı ise hürriyet, eşitlik ve yardımlaşma unsurlarını içerir. Đslam ahlakı insanlar arasında hak, hikmet ve adalet adına, hürriyet, eşitlik ve yardımlaşma düsturlarını koymuştur. Đslam’ın siyaset esasları, cemiyet esaslarından doğmuştur. Bundan dolayı kin, rekabet ve husumet gibi hislerden uzak olmalıdır. Bütün hakları elinde toplamış herkesin itaat ettiği bir “ Devlet Başkanı” tarafından idare edilir. Fakat yaptığı, işler ve hareketler en sıkı bir dikkatle takip edilir. Bu yüksek makam, milletin menfaatlerine göre hareket eder ve yetkisini milletten alır. Đslam siyasetinin esasları kısaca; ferdin hak ve hukukuna mutlak hürmet ve siyasi hâkimiyete mutlak surette itaat etmek, şeklinde özetlenebilir.153 Mehmet Akif’in Đslam Birliği ve Đslamcılık fikrinde aralarında sınırlar kaldırılmış, tek devlet halinde toplanmış bir Đslam dünyası yoktur. Bütün Müslümanların ayrı ayrı gelişip, yardımlaştığı ve ortak hareket ettiği bir birlik vardır. Üstad 1918 yılında yazmış olduğu bir yazısında idealindeki Đslam Birliğini şöyle anlatır: “Aradaki Đslam bağını devam ettirip kuvvetlendirmek şartıyla, 153 Said Halim Paşa, a. g. e. , s 198 79 Müslüman milletlerin irşadını o milletlere mensup aydınlara bırakmalıyız. Bu aydınlar kendi kavimlerini okutup yazdırır, ilim ve irfan sahibi eder, servet ticaret sanat hususlarında ilerletmek için geceli gündüzlü çalışırlar… Sonunda, ayrı ayrı çalışıp ilerlemiş olan bu Müslüman toplulukların birleşmesiyle, ilerlemiş bir Müslüman Ümmeti teşekkül eder.” Üstad bu kavimlerin birleşmesiyle bir “Müslüman Milletler Topluluğu” kurulabileceği fikrindeydi. Akif’e göre bu birlikteliğin teşekkül edebilmesi için Müslüman Milletler birtakım vazgeçilmez esaslara göre hareket etmelidirler. Bu esasların başında Müslümanların fert cemiyet veya millet olarak hürriyetlerine sahip olmaları gelir. Aslında “hürriyet” ve “istiklal” kavramları Akif’in neredeyse tüm şiir ve yazılarında yer alır. Bu kavram Akif’te aşk derecesindedir. Daha sonra Müslümanlar yabancıları dost edinmemeli ve birbirlerinin dostu ve sırdaşı olmalıdırlar.154 Üstad’ın Safahat’ta Hatıralar bölümünde kaleme aldığı şu satırlar Đslamcılık fikrini özetler niteliktedir: Demek: Đslam’ın ancak namı kalmış Müslümanlarda; Bu yüzdenmiş, demek, hüsran-ı milli son zamanlarda. Eğer çiğnenmemek isterseler seylab-ı eyyama; Rücu etsinler artık Müslümanlar Sadr-ı Đslam’a. O devrin yad-ı nuranuru bi-payan şehamettir; Mefahir onların tarihidir, ümmet o ümmettir.155 Genel olarak bakıldığında Mehmet Akif Ersoy’un Đslamcılık ve Đslam birliği fikirleri, eserlerini tercüme ettiği Said Halim Paşa’nın “Đslamlaşmak” fikirleriyle paralellik gösterdiği göze çarpmaktadır. 2- Milliyetçilik Milliyetçilik, milletten türetilmiş bir kelimedir. Arapça olan millet 154 Ertuğrul Düzdağ, a. g. e. , c. II, s. 44 155 Safahat, s. 258 80 kelimesi “din topluluğu” manasına gelmektedir. Dilimizde millet “nation” kelimesine karşılık olarak kullanılmaktadır. Latince bir fiil olan “nasci” den gelen “nation” aynı yerde doğmuş bir insan topluluğu manasını ifade etmektedir. Đngilizcede milliyet anlamına gelen “nationality” kelimesinin varlığı 1691’den itibaren tespit edilmişse de, bunun bugünkü anlamında ilk kullanılışı 19. yüzyıl başlarındadır. Fransızcada da aynı anlama gelen “nationalite” kelimesi ilk defa 1885’te Akademi Sözlüğüne girmiştir. Ziya Gökalp, “Türkçülüğün Esasları” adlı eserinde milleti “dilce, dince, ahlakça ve bediiyatça müşterek olan, yani aynı terbiyeyi almış fertlerden mürekkep bulunan bir zümre” olarak tanımlarken Yusuf Akçura ise “ırk ve dilin esasen birliğinden dolayı içtimai vicdanında birlik hasıl olmuş bir cemiyet-i beşeriye” diye tanımlar.156 Esasında “millet”, “milliyet” ve “milliyetçilik” kavramlarının tanımlanması tartışmalı bir konu olarak karşımıza çıkmıştır. Milliyetçiliğin sosyal bilimlerde birçok açılımı vardır. Milliyetçiliğin yanına bazen farklı ideolojileri alarak, “muhafazakâr milliyetçilik”, “modern milliyetçilik”, “liberal milliyetçilik” gibi açılımlara gittiği de görülmektedir. Bu nedenle tek parça halinde net bir tanımdan bahsedilemez. Milletleşme veya millet oluşturma, tarihi gelişim çizgisi içinde, toplumsal bir süreçtir. Bu nedenle geniş çapta sosyal yapıyla bağlantılıdır. Şöyle ki, toplumların her birinin bir evrim çizgisi vardır. Bu da eldeki antropoloji ve etnolojik verilere göre, klan veya hord şeklinde ifade edilen en ilkel toplum tipinden, günümüz millet anlayışına kadar ilerleyen bir yapısal değişme sürecini yansıtmaktadır. Millet kabile-aşiret, feodal yapıdan daha üst düzeyde donatılmış bir üst kuruluşa yükselişin son safhasıdır. Đnsanların, kabile safhasından millet safhasına geçişi ve millet anlayışının doğuşuyla birlikte milliyetçilik fikrine ulaşmaları bir süreç dâhilinde meydan gelmiştir. Böyle olunca millet, en basit şekliyle kendilerinin millet olduğunu hisseden insanların topluluğu olarak tarif edilmektedir.157 156 Tahsin Yıldırım & Şaban Özdemir, a. g. e. , s. 87 157Hasan Duran & M. Enes Salkım, ‘Mehmet Akif Ersoy’da Đslamcılık ve Milliyetçilik Düşüncesi, a. g. b., s. 350 81 Milliyetçilik, mensup olduğu milletin ilerlemesi ve yükselmesini, milli hüviyetini kaybetmeden üstün bir seviyeye gelmesini istemek ve bunun için bütün varlığıyla çalışmaktır.158 20. yüzyılda önem kazanan bir kavram olan milliyetçilik, bir millete ait olan bütün değerlere sahip çıkma, onları koruma, yüceltme, başka milletlere ve onlara ait değerleri küçük görme esasına dayanan bir ideolojidir. Başka bir toplum baskısından ve egemenliğinden kurtulmak ve bağımsızlık kazanmak ve toplumda milli kültürün egemen olmasına çalışmak anlamında seküler bir bilinç hali ifade eden milliyetçilik, kültürel ve siyasi yönü ağır basan bir kavramdır. Bir dünya görüşü olan milliyetçiliği, “şövenizm” gibi başkalarına hayat hakkı tanımamayı ifade eden aşırı milliyetçilikten ve yabancı düşmanlığından ayırmak gerekir. Çeşitli milliyetçilik tipleri vardır. Buna göre “etnik milliyetçilik”, milletleri doğuştan getirdikleri ortak ırk özelliklerine ayırmaktadır. Halkın milli devletle eşitliği etrafında dönen milliyetçiliğin bu biçimi, farklılıklara karşı daha az hoş görülüdür. “Sosyal Milliyetçilik” te ortak milli kimlik, topluluk ve kültür vurgulanır; ırk birliği şartı yoktur. Bu yüzden etnik milliyetçilik dışlayıcı özellikler arz ederken sosyal milliyetçilik kapsayıcıdır. Temelde vatanseverliğe dayalı olan “Resmi Milliyetçilik” ise etniklik, milli kimlik ve kültür özelliklerine bakmaksızın vatandaşlık hukuku çerçevesinde kapsayıcı devlet milliyetçiliğidir. Ayrıca bir milli devlet içindeki bütün vatandaşların eşit kabul edilmesi ve siyasi değerleri paylaşması anlamında “Sivil Milliyetçilik” kavramı vardır.159 Mehmet Akif’in en çok üzerinde durulan yönü milliyetçiliği ile ilgilidir. Akif hakkındaki genel kanaat onun “Milliyetçi” olduğudur. Fakat bu milliyetçilik bugünkü manadaki milliyetçilikten biraz farklıdır. Mehmet Akif Ersoy’da Đslamcılık ile milliyetçilik arasında ince bir çizgi vardır. O ne katı bir gelenekçi, ne de ırk ve kavmiyeti esas alan bir milliyetçidir. Akif modern manadaki milliyetçiliğe karşıdır. Çünkü modern milliyetçiliğin yorumlanış biçimi Türk kimliğini Đslam kimliğinden ayırarak Türklerin Đslam öncesi 158 Faruk Kadri Timurtaş, Mehmet Akif ve Cemiyetimiz, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987 s. 57 159 Mehmet Ali Kirman, a. g. e. , s. 153 82 yaşantılarıyla bağ kurulmasıyla olmuştur. Dinle ilgisiz bir milliyetçilik tasavvur edemeyen, din ile milliyeti kaynaşmış, birbirinden ayrılmaz telakki eden Akif; başta komünizm ve kozmopolitlik olmak üzere milliyet düşmanı bütün ideolojilere karşı cephe almıştır. Bununla beraber kendi döneminde hızlanan “Türkçülük” cereyanına da muhalif kalmıştır.160 Đlk olarak ortaya çıktığı dönemlerde milliyetçiliğe karşı olmayan Akif; bu cereyanın kısa sürede siyasi bir mahiyet alıp ayrılıklar doğurması sonucu milliyetçilik cereyanına muhalif olmuştur. Vahdetten eser yok bir avuç halkın içinde! Hala mı boğuşmak? Bu ne gaflet, ne rezalet! Cemi’yyete bir fırka dedik, tefrika çıktı; Sapasağlam iken milletin erkânını yıktı. “Turan ili” namiyle bir efsane edindik; “Efsane fakat gaye!” deyip az mı didindik? Kaç yurda veda etmedik artık bu uğurda? Elverdi gidenler acıyın eldeki yurda!161 Mehmet Akif Ersoy’un fikir hayatının tamamında “Milliyetçi” bir çizgide durduğu söylenemez. “Milliyetçilik” cereyanı açısından Akif’in hayatını iki aşamada değerlendirmek gerekir. Birinci dönem, Kurtuluş savaşı öncesi dönemdir. Bu dönem II. Meşrutiyet’le Balkan Harbi sonrasından Kurtuluş savaşına uzanan dönemdir. Bu dönemde Akif daha çok ümmetçi çizgiye yakındır. Bu noktada Akif ırk üstünlüğüne dayanan kavmiyet anlayışına karşıdır. Kavmiyet cereyanının siyasi mahiyete bürünmesine üzülen bu dönemlerde de dil ve kültür milliyetçiliğine 160 Abdullah Alperen, a. g. e. , s. 324 161 Safahat, 83 karşı değildir. Bu nokta itibariyle Akif’in milliyetçiliği “sosyal milliyetçilik” sınıfına girmektedir. Yazdığı bir makalede bu konuyu şöyle dile getirir: “ Ne olurdu, kavmiyet denilen o melun cereyan derhal siyasi bir şekil almasaydı. Yahut mademki aldı, yurtları ile, ocakları ile risaleleriyle, gazeteleriyle, konferanslarıyla, nutuklarıyla, anasır-ı Đslamiyyeyi birbirine düşürürken aynı vesaitle birazda kütlelerin lisanına irfanına hizmet edeydi de, bugün o büyük şerrin şu kadarcık bir hayrını gördük diyebileydik.” 162 Daha çok vatan ve din esaslarına dayanan, kuvvetini tarihten alan ve Đmparatorluğun o zaman ki durumunun gerektirdiği bir milliyetperverliktir. Bir Đslam-Türk milliyetçiliğidir. Fakat bütün Đslam camiasına şamil değil, Đmparatorluk dâhilindeki Müslüman unsurlara ait bir anlayıştı. Bu anlayışın temelinde Osmanlı Devletine bağlı unsurlarda ortaya çıkan isyanların önüne geçmek ve devletten kopuşu durdurmak mahiyetindedir. Đşte ey unsur-i isyan, bu elim izmihlal, Seni tahrik eden üç beş alığın ma’rifeti! Ya neden beklemiyordun bu rezil akibeti? Hani, milliyetin Đslam idi… Kavmiyyet ne! Sarılıp sımsıkı dursaydın a milliyetine. “Arnavutluk” ne demek? Var mı şeriatte yeri? Küfr olur, başka değil, kavmini sürmek ileri! Arab’ın Türk’e; Lazın Çerkese, yahud Kürde; Acemin Çinliye rüchanı mı varmış? Nerde! Müslümanlıkta “anasır” mı olurmuş? Ne gezer! Fikr-i kavmiyyeti tel’in ediyor Peygamber. 162 Faruk Kadri Timurtaş, a. g. e., s. 55 84 En büyük düşmanıdır ruh-i Nebi tefrikanın; Adı batsın onu Đslam’a sokan kaltabanın!163 Đkinci dönem ise; Kurtuluş savaşı sonrası olan dönemdir. Fikir hayatının bu döneminden sonraki kısmında Akif; bütün kavimlerin Osmanlıdan ayrılması sonucu “Ümmetçi” anlayıştan “Milliyetçi” anlayışa doğru kaymıştır. Zira artık bir arada tutulması gereken unsurlar kalmamıştır. Đstiklal Harbinden sonraki bu fikri değişiklik yazın hayatında da kendini gösterir. Akif’in artık gerek manzumelerinde gerekse nesrinde “ırk”, “milliyet” ve “millet gibi kavramları kullandığı görülür. Bunun en güzel örneği Đstiklal Marşı’dır. Akif Anadolu’nun göbeğinde yazdığı bu şiirde artık tamamen milliyetçidir. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; … Kahraman ırkıma bir gül… Ne bu şiddet bu celal? … Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlal: Hakkıdır, hür yaşamış bayrağımın hürriyyet; Hakkıdır, Hakk’a tapan, milletimin istiklal.164 Akif, milliyetçilik meselesinde, pek de ileri görüşlülük gösterememiştir. Đslam bağının artık Osmanlıya bağlı olan Müslüman tebayı bir arada tutamayacağını sezememiştir.165 Aslında Akif’in düşünceleri, siyasi fikirleri, Türkçülüğü, Đslamcılığı, hep kendine göredir. Akif büyük bir Müslüman Türk olarak yaşadı. Türkçe düşündü, Türkçe yazdı, Türkçe 163 Safahat, s. 173 164 Safahat, s. 441 165 Faruk Kadri Timurtaş, a. g. e. , s. 56 85 terennüm etti.166 3- Vatan Sevgisi Mehmet Akif Ersoy’da vatan kavramı, bağımsızlık ve din kavramlarıyla iç içedir. Ona göre bir toprağın vatan olabilmesi için orada ilk önce millet bağımsız olmalıdır. Zira bağımsızlık olmadan dinin yani Đslam’ın yaşanması mümkün değildir. Dinin yaşanamamasına sömürgeleşmiş Đslam milletlerini örnek olarak gösterir. Yok mu sizlerde vatan namına hiçbir duygu? Düşmeden pençesinin altında istikbalin, Biliniz kadrini hürriyetin, istiklalin. Söyletip başka memalikteki makumini: Hakimiyyet ne imiş, öğreniniz kıymetini. Yoksa onsuz ne şu dünya kalır Đslam’a ne din… Kuşatır millet-i mahkumiyeyi hüsran-ı mübin.167 Akif’e göre vatan bir toprak parçası olmaktan ziyade, bütün mukaddes değerleri temsil eden, varlığımızın, şanlı geçmiş ve geleceğimizin sembolüdür. Vatan yalnız beşiğimizin sallandığı ve hayatımızın kendisine bağlandığı bir kara parçası değildir.168 Onda bütün millet tarihi gömülüdür. Enbiya yurdu bu toprak, şüheda burcu bu yer; Bir yıkık türbesinin üstüne Mevla titrer! Dışı baştanbaşa bir nesl-i kerimin yâdı; 166 Eşref Edip, a. g. e. ,s. 547 167 Safahat, s. 152 168 Nurettin Topçu, a. g. e. , s. 42 86 Đçi boydan boya milyonla şehid ecsâdı. Öyle meşbu-i şehadet ki bu öksüz toprak; Oh, bir sıksa adam otları, kan fışkıracak! Böyle bir yurdu elinden çıkaran nesl-i sefil, Yerin üstünde muhakkar, yerin altında rezil! Hem vatan gitti mi, yoktur size bir başka vatan; Çünkü mirasyedi sâil kovulur her kapıdan!169 Kurtuluş Savaşı döneminde Yunanlıların Bursa’ya girmeleri ve bu işgal döneminde oradan çok elim haberlerin Ankara’ya ulaşması durumu Mehmet Akif’in çok gücüne gider. Bu dönemde Akif meşhur “Bülbül” ve şiirini yazar. Akif’in vatan sevgisini anlamak için “Bülbül” şiirine bakmak yeterli olacaktır. Bütün hayatını vatan ve milletine adayan Akif’te bu sevgi “aşk” derecesindedir. Akif’in “vatan ve millet” şairi olmasının sebebi ondaki bu vatan ve millet aşkıdır. …Hayır, mâtem senin hakkın değil... Mâtem benim hakkım: Asırlar var ki, aydınlık nedir, hiç bilmez âfâkım! Tesellîden nasîbim yok, hazân ağlar bahârımda; Bugün bir hânmansız serseriyim öz diyarımda! Ne hüsrandır ki: Şark'ın ben vefasız, kansız evlâdı, Serâpâ Garba çiğnettim de çıktım hâk-i ecdadı! Hayâlimden geçerken şimdi, fikrim herc ü merc oldu, Selâhaddîn-i Eyyûbî'lerin, Fatihlerin yurdu…170 169 Safahat, s. 153 87 F- DĐN VE SERBEST ZAMANLARIN DEĞERLENDĐRĐLMESĐ Mehmet Akif Ersoy serbest zamanların değerlendirilmesini, anı yaşamak açısından ele alır. Akif’in üzerinde önemle durduğu anı iyi değerlendirmek, bulunulan zamanda gereğince gayret göstermekle alakalıdır. Akif’in düşünce hayatını en çok etkileyen şahıslardan olan Sadi Şirazi’nin etkisi burada da görülmektedir. Zira Akif zamanın değerlendirilmesi mevzusunu Sadi’nin dünya üç gündür; dün bugün ve yarın, dün geçti, yarının geleceği ise meçhul, öyleyse bugünün kıymetini bil manasına gelen sözleriyle değerlendirir. Akif’in sanat anlayışının “cemiyet için sanat” olduğunu daha önce ki bölümlerde belirtmiştik. Serbest zamanların değerlendirilmesini de Akif topluma faydalı olacak biçimde değerlendirmek esasıyla yaklaşır. Đnsanın yaşadığı zamanın kıymetini bilmesini isteyen Akif; toplumdaki “serbest zaman” anlayışını eleştirir. “Đki Arkadaş Fatih Yolunda” şiirinde iki arkadaşın konuşmaları arasında bu noktaya temas eder: -Ağırca davranıyorsun… Biraz çabuk yürüsek… -Vakit kazanmak için isterim yavaş gitmek. -O halde kuş gibi sekmek değil midir lazım? Ayıp değil ya, bu sözden ne çıktı, anlamadım. -Bu itirazı niçin salladın muhakemesiz? Vakit geçirmeyi bizler kazanma addederiz.171 Safahat’ın birinci kitabında yer alan “Hasbihal” isimli şiirinde zamanın değerlendirmesini ne şekilde olmasını açıklayan Akif; burada, yapılması gereken işlerin ertelenmemesi gerektiğini vurgular. Aslında bu şiir “Geçen zamanın hesabıyla uğraşıp boş yere oyalanma, o geçip gitmiştir. 170 Safahat, s. 393 171 Safahat, s. 194 88 Geleceğe ise sakın bel bağlama. Onun da ne olacağı hiç belli olmaz senin için en faydalı olanı içinde bulunduğun andır. Uyanık ol da, durmadan akıp gitmekte olan bu anı değerlendirmeye çalış.” 172 Anlamındaki Arapça bir beytin izahatı gibidir. Fakat Üstad burada “Bugünün işini yarına bırakanlar helak olur” mealindeki hadisi Hazreti Ali’nin “Kişi vaktin oğludur.” sözü çerçevesinde tefsir etmektedir. Büyük bir şairin düstur-i hikmettir şu ihtarı, Velev duymuş da olsan yolsuz olmaz şimdi tekrarı: “Geçen geçmiştir artık, an-ı müstakbelse mübhemdir; Hayatından nasibin: Bir şu geçmek isteyen demdir.” Evet, maziye ric’at eylemek bir kerre imkânsız; Ümidin sonra istikbal için sağlam mı? Pek cansız! Bugünlük iş bugün lazım yapılmak, yoksa ferdaya Bırakmışsan… O ferdalar olur peyveste ukbaya! Benim on beş yıl evvelden kalan işler durur hala; Yarın bir başlayıp yapsam demiştim, bak, demin hatta! Müsevvifler için dünyada mahvolmak tabi’idir Bu bir kanun-i fıtrattır ki yok te’vili: Kat’idir. Sakın ey nur-i didem, geçmesin beyhude eyyamın Çalış halin müsaidken… Bilinmez çünkü encamın.173 172 Đsmail Hakkı Şengüler, a. g. e. , c. 1, s. 447 173 Safahat, s. 120 89 III. BÖLÜM MEHMET AKĐF ERSOY'UN DĐNĐ- SOSYAL ISLAHATÇILIĞI A- ŞERĐAT- TARĐKAT VE TASAVVUF/ĐRFAN ANLAYIŞI 1- Şeriat Mehmet Akif Ersoy’un dini planda yer alan görüşlerini ikinci bölümde “din ve toplum” başlığı altında ele almaya çalışmıştık. Şimdi bu bölümde Şeriat başlığı altında önce sosyolojik manda “şeriat” ın ne olduğunu ve Akif’in şeriat başlığı altında ıslah edilmesi gerektiğini düşündüğü “ibadetler” ve “sabır” gibi konulara değinmeye çalışacağız. Tabi bu kavramların ıslah edilmesinden maksat bu kavramlarda yapılan yanlışlar ve bu kavramların nasıl anlaşılması gerektiğidir. Yani Akif’in bu kavramlarda ıslah düşüncesi onlarda bir reform yapmak değil, onları asıl hallerine özlerine uygun hale getirmektir. Onun ıslah ve reform anlayışı dinin inanç ya da ibadetlerinde değildir. Çünkü o, ortadaki problemin “din” kaynaklı olduğu düşüncesinin her zaman karşısında olmuştur. O, -kendi ifadesiyle- “inkılap” istiyordu. Fakat bu inkılap “dinde reform” şeklinde bir inkılap değildir; onun istediği inkılap zihinlerde gerçekleşmesi gereken bir inkılaptır. Şeriat; genel anlamıyla tanrının hukuk koyucu olduğuna inanan inanç sistemlerinde geçerli olan dine dayalı hukuk sistemini ifade eden bu kavram, özel anlamda Đslam hukuk sistemini nitelerken kullanılır. Başta Yahudilik ve Đslam olmak üzere çeşitli inanç sistemleri hayata ilişkin kuralları dinin temel kaynaklarına göre belirlerler. Dinin belli bir dönemde belli bir coğrafyada uygulanan biçimi olup, Kur’an’da “her topluluğun bir şeriatı vardır.” (Maide 5/48) denilmektedir. Aslında bu ayet, dinin zamana ve mekâna göre bir 90 algılanış ve yaşanış biçimi olduğunu ifade eder. Bir diğer ifadeyle din, “kitabi din”i ifade ederken şeriat, toplumda yaşanan “sosyolojik din” olmaktadır.174 Akif’in bir Đslam şairi olduğunu daha önceki bölümlerde vurgulamıştık. Üstad bütün hayatını bu yolda geçirmiştir. Şiirlerini yazarken, vaaz verirken, hutbe okurken hem bu amaca hizmet etmiştir. Eserlerinde şeriatla ilgili olan konuları Đslam’ın ana kaynakları temelinde ele almıştır. Bu noktada denilebilir ki Akif’in şeriatının kaynağını Kur’an ve sünnettir. Kendisi Kur’an merkezli bir şeriat din yaşamış ve dinin Kur’an merkezli anlaşılıp bu merkez çevresinde yaşanması gerektiğini ifade etmiştir. Doğrudan doğruya Kur’an’dan alıp ilhamı, Asrın idrakine söyletmeliyiz Đslam’ı…175 Akif Đslam’ın Hz. Peygamber ve dört Halife dönemindeki şekliyle yaşanması gerektiği görüşündedir. Bu yolla Müslümanlar hurafelerden arınmış gerçek Đslam’a yani Kur’an ruhuna dönmüş olacaklardır. Akif bunu “sadr-ı Đslam’a rücu” etmek kelimeleriyle ifade eder. Dinin en büyük sıkıntısı hurafelere boğulmuş olmasıdır. Toplumdaki gelenek görenek hastalığı din kavramının önüne geçmiştir. Şeriat asıl kaynaklardan değil din hakkında yazılmış şerhlerden öğrenilmektedir. Akif’e göre zamanındaki şerhçi yaklaşım ve yedi sekiz yüzyıl öncesinin şartlarına göre yazılan eserler yeni hayat şartlarının ihtiyaçlarına asla kifayet edemez. Bu şerhçi yaklaşım dinin yanlış anlaşılması ve uygulanması problemini doğurmuştur. Hani Seyyid gibi, Razi gibi üç beş alim? En büyük fazlınız: bunların asarından, Belki on şerhe bakıp, bir kuru mana çıkaran, Yedi yüzyıllık eserlerle bu dinin hala 174 M. Ali Kirman, a. g. e. , s. 218 175 Safahat, s. 349 91 Đhtiyâcâtını kabil mi telafi? Asla,176 Dinin yanlış öğretilmesi ve uygulanmasıyla alakalı olarak kendisi şunları söylemiştir: “Eğer gerçek Đslam bana öğretilmemiş olsaydı, şu son zamanlarda gençlerin tutulduğu dinsizlik hastalığına bende yakalanırdım.”177 Toplumdaki dini uygulamaları bir hurafe yığını olduğunu söyleyen Akif bu durumu eleştirir. Bakın ne hale getirmiş ki cehlimiz dini, Hurafeler bürümüş en temiz menabini 178 1911 yılında koleranın Đstanbul’u kasıp kavurduğu günlerde Sırat-ı Müstakim idarehanesine şu mealde bir mektup gelir: “Bir zamanlar memlekete kolera gibi, veba gibi müstevli bir hastalık gelince fedakârlık yapılarak para ile hafızlar tutulur ve memleketin etrafı devir ettirilirdi. Bugün Đstanbul‘da, civar vilayetlerde koleradan epeyce telefat olduğu rivayet ediliyorken hiç böyle bir teşebbüste bulunmak kimsenin aklına gelmiyor. Sırat-ı müstakim hükümete bu eski fakat dindarane usulü ihya etmesini tavsiyede bulunsa büyük bir hayır işlemiş olur.” Akif merhum şu cevabı verir: “Evet eskiden böyle bir usul vardı, lakin hiçbir vakit dindarane değil idi! Hükümet-i sabıka (II. Abdülhamit dönemi), mevkiini tahkim için millete savlet eden felaketlerden bile istifade etmek isterdi. Yoksa sari hastalıklara karşı nizamat-ı sıhhiyye tamamiyle tatbikten başka bir tedbir olamayacağını pekala bilirdi. Đyice bilmeliyiz ki gerek münferit gerek sari ne kadar hastalık varsa izalesi için tababetin tavsiye edeceği tahaffuzi, şifai tedabirden başka yapılacak bir şey yoktur. ”179Üstad’ın vermiş olduğu bu cevap onun dini anlayışını çok güzel yansıtır, bir cevaptır. Fakat bu hadise halkın din anlayışındaki hurafeleşmeyi de açıkça ortaya koymaktadır. Hurafeleşmeyle alakalı olarak bir “Hasbihal”inde başından geçen 176 Safahat, s. 349 177 Đsmail Hakkı Şengüler, a. g. e. , c. 5, s. 74 178 Safahat, s. 221 179 Đsmail Kara, ‘Đslam Modernizmi ve Akif’e Dair Birkaç Not’, Vefatının 60. Yılında M. Akif Sempozyum Bildirileri ĐSAR Yay., s.54 92 şu hadiseyi anlatır: “Üç gün evvel Bayezid’den Fatih’e doğru gidiyordum… O aralık biri aşağıdan diğeri yukarıdan olmak üzere kemal-i sür’atle iki araba geliyordu. Ben bunların altında kalarak çiğnenmemek için hemen kendimi sol tarafa atıp kurtulmak istedim. Göğsüm Osman Baba türbesinin parmaklığına çarptı, fena halde canım yandı. O acının tesiriyle “Yol ortasında mezar olur mu? Bu ne maskaralık! Demiş bulundum. Vay efendim, derhal sağdan soldan itiraz sesleri yükselmeye başladı! Garibi neresi, işin içine yine şeriat bahsi karıştırıldı… Zavallı şeriat! Kimlerin elinde, hem ne gibi işlere alet olduğunu biliyor musun? Allah aşkına olsun biz daha ne zamana kadar şeriatı üzerimize çökmüş bir kâbus, karşımıza çıkmış bir umacı tahayyül edeceğiz?”180 Üstad halkın dini anlayışın eleştirdiği gibi aydınların dini görüşlerini de eleştirir. Zira dönemin aydınlarına göre toplumun geri kalmışlığının nedeni Kur’an ve dindir, bu düşüncelerle halkı dinden soğutmaya çalışmışlardır. Çözümü de dinden uzaklaşmakta gören bu zihniyeti Akif eleştirir. Bir de halkın dini var, sık sık sık ta’arruzlar gören. Hale bak: Millette hissiyatı oymuş öldüren! Dini kurban etmeliymiş, mülkü kurtarmak için!. Tut da, hey sersem, bu idrakinle sen âlim geçin!181 … Mütefekkirleriniz dini de hiç anlamamış; Ruh-i Đslam’ı telakkileri gayet yanlış. Sanıyorlar ki: Terakkiye tahammül edemez; 180 Đsmail Hakkı Şengüler, a. g. e. , c. 5, s. 126 181 Safahat, s. 184 93 Asrın asar-ı kemali ile tekâmül edemez.182 Akif’e göre halkın dini anlayışındaki problemin kaynağında yanlış Tanrı anlayışı vardır. O, halkın “Allah” tasavvuru değişmelidir. Dinde asıl olan Allah’a olan inançtır. Yanlış şekilde başlayan bir Allah inancı dinin diğer unsurlarında da kendini gösterecektir. Eğer halkın Allah inancı düzelirse Đslam hak ettiği değeri bulacak ve pratik dini uygulamalardaki yanlışlıklarda bu vesile ile ortadan kalkacaktır. Akif o dönemde ki Allah inancını şöyle eleştirir. “Bırak çalışmayı, emret oturduğun yerden, Yorulma, öyle ya, Mevlâ ecir-i hâsın iken! Yazıp sabahleyin evden çıkarken işlerini, Birer birer oku tekmîl edince defterini; Bütün o işleri Rabbim görür: Vazifesidir… Yükün hafifledi… Sen şimdi doğru kahveye gir! Çoluk, çocuk sürünürmüş sonunda aç kalarak… Hudâ vekîl-i umûrun değil mi? Keyfine bak! Onun hazine-i in’amı kendi veznendir! Havale et ne kadar masrafın olursa… Verir! Silahı kullanan Allah, hudûdu bekleyen O; Levâzımın bitivermiş, değil mi? Ekleyen O! Çekip kumandası altında ordu ordu melek; Senin hesabına küffarı hâk-sâr edecek! 182 Safahat, s. 158 94 Başın sıkıldı mı, kâfi senin o nazlı sesin: “Yetiş!” de kendisi gelsin, ya Hızr’ı göndersin! Evinde hastalanan varsa, borcudur: Bakacak; Şifa hazinesi derhal oluk oluk akacak. Demek ki her şeyin Allah…Yanaşman, ırgatın O; Çoluk çocuk Ona ait, lâlan, bacın, dadın O; Tabib-i aile eczacı… Hepsi hasılı O. Ya sen nesin? Mütevekkil! Yutulmaz artık bu! Biraz da saygı gerektir… Ne saygısızlık bu!183 Đbadetler; Mehmet Akif Ersoy dinin pratik uygulamalarındaki yanlışlara da değinir. Başta namaz olmak üzere Đslami emirlerin gerektiği şekilde yerine getirilmediğini ifade eder. Özellikle Müslümanların namaz konusundaki gevşekliğini ele alan Akif namaza gereken önemin verilmemesi sonucu camiler fonksiyonunu yitirmiş; Müslümanlarda “cemaat” şuuru kaybolmuştur. Ne evamir, ne nevahi, seçemez hiçbirini Namazın semtine bayramları uğrar sade; Hiç şu görmez yüzünün düşmanıdır seccade. Hani, üç beş kişiden fazla musalli arama; Mescid ambarlık eder, başka ne yapsın imama!184 Cuma namazlarında camilerde sergilenen tutumu da eleştiren Akif; 183 Safahat, s. 216 184 Safahat, s. 317 95 cuma namazlarının gereksiz yere uzatılmasını eleştirir. “Yazıklar olsun ki elimizdeki nimetlerden vasıtalardan istifade etmenin hiç yolunu bilemiyoruz! Daha doğrusu bilerek bilmeyerek o yolları kâmilen kapıyoruz. Đbadetlerimiz hemen hemen birer bid’at şekline girmiş! Selatin camilerinde Cuma namazı bir saate yakın sürüyor ki mahfilde tilavet olunan Kur’an-ı Kerim ile asıl namazdan başkası için geçirilen zamanlar hederdir!”185 Oruç konusunda ise Akif yapılan ibadetin kim için yapıldığının farkına varılarak ibadet edilmesi gerektiğini söyler. Kişilerin ibadet hususunda insanları kandırabileceklerini fakat Allah’ı kandıramayacaklarını vurgular. Safahat’ın Asım bölümünde alaycı bir dille “Kır Ağası”nın oruç karşısındaki tutumunu eleştirir.186 Müslümanların Hac ibadeti konusundaki cehaletinden yakınan Akif; haccın amacının bilinmediği hacca giden bir kısım hacıların “Medine’de Peygamber yatıyor, Kâbe’de de Allah” diyecek kadar şuursuz ve cahil olduklarını vurgular. Toplumun zengin kesiminin ise kendilerinin hacca gitmediğini yerlerine mahallenin ihtiyarını ya da bekçisini gönderdiklerini şu kelimelerle ifade eder: “Zenginlerimizin bir kısmı hacca gitmez. Bir kısmı bedel gönderir, bir kısmı da on, on beş kişi ile beraber gider. Bu sonrakilerin dört beş yüz lira sarf edip götürdüğü adamlar kimlerdir bilir misiniz? Mahallenin ihtiyar bekçisi, muhtar mütekaidi, merhum babasının azadlı kalfası gibi hikmet-i haccı dünyada değil, ahirette bile anlayamayacak adamları!.. Be mübarek adam! Bunların yerine iki üç adam akıllı arkadaş götürsen de Müslümanlar arasında bir tearüf, bir ittihad husulüne çalışsan olmaz mı?” 187 Kısaca; Akif’in Müslümanlardan beklediği şey ibadetlerin şuurlu 185 Đsmail Hakkı Şengüler, a. g. e. , c. 5, s. 73 186 Safahat, s. 320 187 Đsmail Hakkı Şengüler, a. g. e. , c. 5, s. 75 96 olarak yapılmasıdır. Tabi burada şunu da zikretmek gerekir ki ibadetlerin şuurlu yapılması Üstad’ın beklentisi olmakla beraber dinin emridir. O, “Müslümanlık” kelimesinden neyi kastettiğini şöyle açıklar: "Biz “Müslümanlık” deyince dinin şekl-i sahihini, devr-i ashabdaki şeklini kasd ediyoruz. Şu cihan-ı medeniyet, bırakalım Peygamberi, acaba Ebubekir gibi, acaba Ömer gibi, acaba Osman, Ali gibi yahut diğer ashab-ı kiram gibi adam yetiştirdi mi? Yetiştirebildi mi?.. Kable’l-Đslam hepsi cehalet içinde idiler. Dünyanın ücra bir köşesinde oturuyorlardı. Onları din-i Đslam terbiye etti. Evet, dini Đslam, din-i Đslam’ın şekl-i sahihi.” 188 Üstad aynı zamanda ibadetin kime, niçin ve neden sorularına cevap verilerek yapılmasını ister. Đslami emirlerin ve nehiylerin bir bütün içinde ele alınmaları gerektiği üzerine de vurgular yapar. Bir kişinin “ben Müslümanım” diyebilmesi için nasıl olması gerektiğini şu sözlerle tanımlar: “…Çünkü sizler Müslümanlığı bir iki farzı, o da yarım yamalak olmak suretiyle eda etmekten ibaret zannediyorsunuz. Zaten bütün dünya yüzündeki Müslümanlar felaketine en başlı birsebep varsa, o da Şeriat-ı Garra’yı Muhammediye’nin bir kül olduğunu yani bir çok evâmir ve ahkâmdan müteşekkil bulunduğunu, binaenaleyh Müslüman nâmı altında yaşayan adamın “Ben Müslümanım” diyebilmesi için Đslam’ın ne kadar şartları, farzları varsa, hepsini birden edâ etmesi lazım geleceğini, hiç hatırına getirmemeleridir. Evet, bir yere giderseniz. Orada Müslümanlarda yalnız namaz görürsünüz. Mükellefiyet çağına varan efrad-ı ümmetin hepsini musalli bulursunuz. Đçlerinde binamaz pek mahduttur. Lakin bakarsınız ki namaz kadar ehemmiyeti bulunan fariza-i zekât hiç kimse eda etmiyor. Yine o memlekette camilerdeki cemaat kadar meyhanelerde şenlik görürsünüz. Diğer bir Müslüman yurduna uğrarsınız orada bilfarz yalnız namazla oruca ehemmiyet verildiğini, hâlbuki cemaat-i Müslim’in arasında hüküm sürmesi icab eden vahdetten teavünden şefkat, merhamet hislerinden eser olmadığını anlarsınız. Diyar-ı Đslam’ın başka bir köşesine gidesiniz, ahalinin hemen kâffesini hacı bulursunuz. Aralarında tekrar Hicaz’a gitmemiş olanlara nadir tesadüf edersiniz. Bununla beraber o hacılar memleketinde Müslümanlıkla hiçbir vakit birleşemeyecek 188 Đsmail Hakkı Şengüler, a. g. e. , c. 9, s. 213 97 yığın yığın bid’atler, alay alay şenaatler, sürü sürü rezil adetler görerek hayretler içinde, dehşetler içinde kalırsınız.”189 Eğitim seviyesi düşük, dini şuuru olmayan Müslümanların taassuba kapıldıklarını söyler. Bu taassup toplumda öyle bir hal almıştır ki insanlar dinin emirlerini artık kendilerine göre yorumlamaya başlamışlardır. Akif “Meyhane” adlı şiirinin bir bölümünde bu taassubu anlatır. Dönemin hocalarındaki taassubu da Akif “Süleymaniye Kürsüsünde” adlı manzumesinde anlatır. Ya ta’assubları? Hiç sorma, nasıl maskaraca? O, uzun hırkasının yenleri yerlerde, hoca, Hem bakarsın eşi yok dine teaddisinde, Hem ne söylersen olur dini hemen rencide!190 Üstad sabır konusuna da değinmiştir. Yazılarında ve şiirlerinde geniş bir yer tutmasa da o, sabır konusunu da ele almıştır. Akif “sabır” kavramını “katlanmak”, “tahammül etmek” şeklinde değerlendirmez. Onun sabır anlayışı aktif bir sabır anlayışıdır. “Boğun eğme” ve “katlanmayı” sabır olarak görmeyen Akif’e göre sabır; göğüs germek ve mücadele etmektir. “Sonra yanlış anladığımız hakayıktan birisi de sabır. Biz zannediyoruz ki sabır mezellete tahammüldür. Hâlbuki sabır katlanmak değil şedaid-i hayata göğüs germektir.”191 “Aman yarabbi! Kur’an ne söylüyor, biz ne anlıyoruz! Sabır katlanmak değil göğüs germek demektir. Neye göğüs germek? Evet, sonunda, katlanılmayacak acılara katlanmak ıztırarına mahkûm olmamak için, önceden her türlü şedaide, her türlü mezahime merdcesine, insancasına göğüs germek. Allah yolunda, hak yolunda, din uğrunda, millet uğrunda rahatını, uykusunu, malını canını feda edivermek yok mu? Đşte sabır budur.”192 189 Đsmail Hakkı Şengüler, a. g. e. , c. 9, s. 325 190 Safahat, s. 143 191 Đsmail Hakkı Şengüler, a. g. e. , c. 9, s. 220 192 Đsmail Hakkı Şengüler, a. g. e. , c. 9, s. 157 98 2- Tarikat ve Tasavvuf Kelime anlamı olarak yol, meslek, meşrep demek olan tarikat, Đslam geleneği içerinde ortaya çıkan tasavvuf akımının çeşitli ekoller halinde kurumsallaşması üzerine söz konusu ekollerin her biri için kullanılan bir kavramdır. Zikir, yani Allah’ı anma esası üzerine kurulan Đslami tarikatlar, zaman içerisinde tekke, zaviye, dergâh ve ribat gibi çeşitli merkezlerde faaliyetler sergilemişlerdir. Tarihte geliştiği şekliyle bir bütün olarak değerlendirildiğinde, toplumsal ve kültürel planda gerçek bir dini yaşantı biçimi veya siyaset, iktisat bilim ve sanata katkısı olan bir disiplin olarak görülen tarikatların kurumsallaşmasını takip eden dönemde pek çok sebepten dolayı uhrevi hedeflerden dünyevi hedeflere doğru bozulmalar ve sapmalar şeklinde bir değişim görülmektedir. Bu çerçevede tarikatlara yönelik eleştiriler arasında öznellik, batıni bilgiyi arama, nefsi alçaltma ve hor görme noktasındaki aşırılıklar, şeyhlerin yeterli olgunluğa sahip olmaması, ahlaki düşüklük hurufilik ve ibahi yaklaşımlar sayılabilir. Tasavvuf ise; kişinin dünya ile ilgisini kesmek ve nefsini yenmek suretiyle manevi kirlerden arınarak ruhi kuvvetleri harekete geçirme ve böylece Allah’a yaklaşma, kavuşma yolu. Günümüzde ise tasavvufi hayat denildiğinde, daha yoğun bir manevi yaşantı amacıyla örnek kişilerin otoritesine karizmasına saygı duyarak kendilerini özgür irade ve seçimleriyle onların kontrolüne teslim etme ve dünyayı onları öğreti süzgecinden algılayıp yorumlama anlaşılmaktadır.193 Đslam tasavvufu Đslam dininin belli bir yorumudur. Sufi dindarlık formu, bazı Müslümanları Hicretin ikinci ve üçüncü yüzyıllardan itibaren özellikle hukukçuların (fıkıh) biçimci yorumları ile Mutezilenin akılcılığı din yorumu karşısında bunlardan farklı olarak ortaya koydukları bir din Đslam anlayışıdır. Tasavvufi din anlayışının belirgin özellikleri Kur’an ve Hadis’i 193 Mehmet Ali Kirman, a. g. e. , s. 226 99 anlamada “zahir”den ziyade “batın”a önem vermek; yaratan ile yaratılan arasında varlık itibariyle ayrılık bulunmadığını, çünkü Allah’tan başka bir varlık bulunmadığını kabulü iddia etmeleridir.194 Mehmet Akif’in yaşadığı dönemin başlarında yer alan II. Abdülhamit devrinde Gazali’nin eserleri tercüme edilmiş, medrese zihniyetine karşı, tasavvufla kelam ve felsefeyi uzlaştıran daha geniş bir görüş yayılmış, bu hükümdar döneminde kuvvetli tasavvuf cereyanları doğmuştur. Ne var ki Akif’in de içinde bulunduğu Đslamcılar çevresi, Vahdet-i Vücud konusu hariç, çoğunluk itibariyle tarikat ve tekkelere ilgi alaka duymamış, tekke düşüncesiyle Đslam’ın yeniden eski günlerine kavuşabilmesini mümkün görmemişlerdir. Anne ve babası hakkında verdiği bir mülakatta Nakşibendi şeyhi Feyzullah Efendi’nin müridi olan Akif’in babasının ona herhangi bir tasavvufi telkinde bulunmadığını söylemiştir. Đlerleyen dönemlerde de Akif herhangi bir tarikata mensup olmadığı gibi nesir manzumelerinde de bu konuları eleştirme mahiyetinde ele almıştır. Bir tarikat mensubu olmamakla beraber Akif’in mütevazı, mahviyet sahibi, şöhretten kaçan bir kişiliğe sahip olduğu görülür. Bu haliyle tasavvufun hedeflediği ahlak ve maneviyat zenginliğini kendisinde taşımaktadır.195 Akif’in tasavvuf anlayışı için iki dönemden bahsedilebilir. Đlk dönem Mısır’a gitmeden önceki dönem, ikinci dönem ise Mısır da geçirdiği günleri kapsayan dönemdir. Đlk dönemlerde Akif’in eserlerinin tasavvufi bir özellik taşıdığı söylenemez. Üstad tasavvuf konusunu nesirlerinde pek ele almamıştır. manzumelerinde ise Safahat’ın da ise Gölgeler bölümünün sonuna kadar bu özelliğe pek rastlanmaz. ”Gölgeler” bölümünün son şiirleri ise Mısır da geçirdiği dönemlerde yazmış olduğu şiirlerdir. Đlk dönemde Akif tasavvufun karşısındadır. 194Mehmet AkgülTürkiye’de Din ve Değişim Bir Erol Güngör Çözümlemesi, Đstanbul: Ötüken Yayınları, 2002, s. 329 195 Mehmet Demirci, Yahya Kemal ve Mehmet Akif’te Tasavvuf, Đzmir: Akademi Kitabevi, 1993, s. 71 100 Sürdüler. Türk’e “tasavvuf” diye bir şırayı Muttasıl hakikat kokuyor şimdi Sıtkı dayı Bu cihan boş, yalnız rakı hak, bir de şarap Kıble tezgâh başı, meyhaneci oğlan mihrap.196 Akif aslında tasavvufa değil ona verilen şekle karşıdır. Tasavvufa verilen eşgalin çok aleyhinde idi. Đslam’a söylediği gibi görünmemeyi, göründüğü gibi söylememeği öğreten en fena telakki edilecek bir şeyin orasına burasına kulp takarak iyi bir şeymiş gibi gösteren, şuur yollarını bozan, irade keskinliklerini kirleten bu Batıniler tasavvufuna hücum ederdi.197 Nefs-i emmare hizasında henüz duyguları! Sonra tenkide giriş: hepsi tasavvufla dolu: Var mı sufiyye de bilmem ki Đbahiye kolu? Đçilir, türlü şenaatler olur, bi-perva; Hafız’ın ortada divanı kitabü’l fetva! Gönül incitme de keyfin neyi isterse becer.198 Akif’in yakın arkadaşlarından Mithat Cemal de şunları nakleder Akif’in tasavvufuna dair: “O Đslamiyet’i bir sanatkâr gibi değil, bir mütefekkir gibi sevdi. Onun içindir ki “Secde”, “Leyla”, “Gece”, “Hicran” gibi tasavvuflu şiirlerinde bile “his mistisizmi değil “fikir mistisizmi var. Akif tekke Müslümanı değil, cami Müslümanıdır; onda cezbeden ziyade secde var.”199 Akif’in tasavvuf anlayışında ki ikinci dönem Mısır da ki günleridir. Yurttan ayrıldıktan sonra, Akif’in din idealinde mistikliğe doğru bir yükseliş 196 Safahat, s. 301 197 Eşref Edip, a. g. e. , s. 252 198 Safahat, s. 143 199 Mithat Cemal Kuntay, a. g. e. , s. 267 101 görüyoruz. Sanatının sonlarında ise; evvelce Akif’in ruhunda hiç varlığı hissedilmeyen bir âlem teşhis edildi. Akif evvelce mistik değildi, Vahdet-i Vücuda inanmıyordu. Yurdundan ayrıldıktan sonra, şüphesiz ki hicranın, hasretin ne demek olduğunu iyice tattıktan sonra, Akif’te Eflatunları, Mevlanaları mest eden bir mistisizm zuhur etti. Akif, “Gölgeler”deki son şiirlerinde Vahdet-i vücudun değilse bile vahdet-i şuhudun mertebesine ulaşmış bulunuyor. Đdealist sanatının sonunda bu mistik temaşa hasreti onda bir ihtiras haline geldi. Cemaat dini, sade şekilden ibaret dini onu tatmin etmiyordu. Đlahi temaşaya ulaşamadıktan sonra, sadece bir vasıta olan ibadet hayatında kalmanın ne manası vardı.200 Ne yapsın abidin sensiz bu viran vahşet-abadı? Nedir manası, Ma’bûd olmadıktan sonra, mihrabın, Rükû’un, haşyetin, vecdin, bütün biçare esbabın?201 Netice olarak, tasavvuf anlayışı açısından Akif onun sokulduğu şekle itiraz etmiştir. Yoksa Đslam’ın özüne uygun olan şekliyle tasavvuf ve mutasavvıf karşıtı değildir. Yunus Emre, Gazali ve Mevlana gibi mutasavvıflar onu her zaman etkilemiş, tasavvufun hayat verdiği sanat dallarından olan musikiye karşı hep bir ilgi ve alaka içinde olmuştur. B- AHLAK ANLAYIŞI Đnsanların günlük hayatlarında bireysel ve toplumsal ilişkilerini, hatta diğer bütün canlılara karşı davranışlarını düzenleyen ilkeler ve değerler sistemi, “Aktöre” olarak da adlandırılan ahlak, dilimize, bir insanın yaradılışı gereği gerçekleştirdiği davranışı ifade eden “hulk” kelimesinin çoğulu olarak Arapçadan geçmiştir. Toplumsal anlamda bir düzenin oluşturulması için bir takım kuralların konulması ve bunlara uyulması gerektiği düşünüldüğünde 200 Nurettin Topçu, a. g. e. , s. 53 201 Safahat, s. 414 102 kaçınılmaz öneme sahiptir. Bu bakımdan en ilkelinden en gelişmişine kadar her toplumun gelenek ve görenekleri, örf ve adetleri vardır ve bunlar ahlak kurallarını oluşturur. Đlkel toplumlarda din, ahlak ve hukuk kuralları iç içe geçmişken modern toplumlarda aralarında farklılaşma söz konusudur.202 Yukarda tanımını vermiş olduğumuz “ahlak” kurumuna toplumda yaşayan herkesin uyması gerekir. Aksi takdirde toplum da kuralı ihlal eden dışlanır, ya da ona bir takım müeyyideler uygulanır. Sanatçılar da bu genel ahlaki kurallara uymak hatta onlar eserleriyle toplumdaki ahlakın gelişmesine yardımcı olmaya çalışmalıdırlar. Toplum için sanat anlayışına sahip olan Akif aynı zamanda da keskin bir ahlakçıdır. Bu itibarla Akif’in bir sanatkâr olarak bu vazifeyi fazlasıyla yerine getirdiğini söyleyebiliriz. Akif’in ahlak anlayışında yer alan en önemli unsur dindir. Akif için dinle ahlakı birbirinden bağımsız düşünmek mümkün değildir. Ondan dolayı Akif her zaman ahlak kavramını din çerçevesinde ele almıştır. Akif’in Safahatta ahlak konusunu ele aldığı manzume “Hatıralar” bölümünde “Uyan” başlıklı manzumesidir. Akif bu bölümde “Đslam ahlak güzelliğidir” mealindeki hadis-i şerifin tefsiri bağlamında ele alır. Akif’e göre ahlak ancak dinle yürür. Akif dinsiz ahlaka inanmaz; lakin cahil dindara da dinsiz kadar düşmandır. Müslümanların perişanlığını ahlaksızlık, cahillik ve nifak da bir kelime ile dinsizlik de, dinin zaafında bulunur.203 Dindeki zayıflık insanlardaki Allah korkusunu da azaltmıştır. Đçinde Allah korkusu bulunmayan fertlerde ahlakın bulunması beklenemez. Mehmet Akif, cemiyetin yapısına zarar veren ahlaki bozukluk ve dejenerasyon karşısında, Müslüman halkı kendi ruh yapılarına dönmeye çağırmaktadır. Ferdin gerçek ve değişmez bir ahlaka sahip olabilmesi ancak Đslamiyet’le mümkündür. Kaynağını dinden almayan ahlaklar, şahsa ve topluluklara göre değişirler. Sadece bilgi ile veya vicdan denen ve her yerde her zamanda başkalıklar gösteren bir hayal ile bütün zamanı ve insanları kucaklayan bir ahlaka erişilmez. Milletin ahlakı ise onun ruhu demektir.204 Ahlakı milletler üstü gören Akif; milletlerin yaşamasını ve ölmesini de ahlaka 202 Mehmet Ali Kirman, a. g. e. , s. 15 203 Đsmail Hakkı Şengüler, a. g. e. , c. 10, s. 277 204 Abdulah alperen, a. g. e. , s. 316 103 bağlar. “Ne irfandır veren ahlaka yükseklik, ne vicdandır; Fazilet hissi insanlarda Allah korkusundandır. Yürekten çekilmiş farz edilsin havf-i Yezdânın… Ne irfan kalır tesiri kat’iyyen, ne vicdanın.” … Oyuncak sanmayın! Ahlak-ı milli, ruh-u millidir; Onun iflası en korkuç ölümdür: Mevt-i küllidir.205 …. Gökten inmez bir de hiçbir şey… Bütün yerden taşar; Kendi ahlakıyla bir millet ölür yahut yaşar.206 Bizim toplumumuzda ahlak, Đslam’la dini bütün olmakla özdeştir. Osmanlının görkemli günlerini hayıflanarak, üzülerek yâd ettiği “Hatıralar” bölümünde toplumsal ahlakında bozulmaya başladığını dile getiren Akif, Đslam’ın ahlak anlayışından, Đslam düşüncesinden biraz nasiplenseydi veya kopulmasaydı; bugün yıkık, perişan bir imparatorluk olmayacağı inancını taşır. Bu noktada Akif’in devletin çökmesi ve ahlaki çöküntü arasında paradoksal bir yapı kurduğu dikkati çekmektedir. Her ikisini de birbirinin doğal sonucu olarak gören şair için, ahlaki çöküntünün doğal sonucu da devletin, milletin çökmesidir.207 Ne din kalmış, ne iman, din harap, iman türab olmuş! Mefahir kaynasın gitsin de vicdanlar kesilsin lal… 205 Safahat, s. 249 206 Safahat, s. 255 207 Soner Akpınar, ‘Safahat’ta Ahlaki Öğeler’, a. g. b. , c. II, s. 737 104 Bu izmihlal-i ahlaki yürürken durmaz istiklal!208 Đslam’ın toplumu tertemiz ve pak bir haldeyken dinden uzaklaşarak kirlenmiştir. Bu ahlaki çöküntü içerisindeki millet her türlü zilleti hak etmektedir. Çiğnenirsek biz bugün, çiğnenmek istihkakımız: Çünkü izzet nerde, bir bak nerdedir ahlakımız. Müslümanlık pak siretten ibaretken, yazık Öyle saplandık ki levsiyata: Hala çıkamadık!209 Mazlumun yanında olmayan, zulme ses çıkarmayan, hak ve adaletten bi-haber, bana dokunmayan yılan bin yıl yaşasın düşüncesinde ve sürekli olarak kuvvetlinin yanında yer alınmaya başlanmıştır. Halkın yaptığı merasimlerde, törenlerde gayr-i ahlaki bir hal almıştır. Ayrıca bu kadar ahlaki çöküntü içindeki halk aynı zamanda ayrılık içindedir ve ona göre insanlar ikiyüzlü bir hal almıştır. Peki, çözüm nedir? Halk bu durumdan nasıl kurtulur. Müslümanlık bizden evvel böyle zillet görmedi! Halimiz bir inhilal etmiş vücudun halidir; Ruh-i izmihlalimiz ahlakın izmihlalidir. Sade bir sözdür fakat hikmetlerin en mücmeli; Bir halas imkânı var: Ahlakımız yükselmeli.210 Toplumdaki bütün sıkıntıların çözümünü Kur’an’da arayan Akif; milletin ahlakının kurtuluşunu ve yükselmesini de “Đslam ahlakı’nda görmüştür. Eğitimle cehaletten kurtulan toplum fıtri olarak Đslam’a yönelecek, 208 Safahat, s. 384 209 Safahat, s. 255 210 Safahat, s. 256 105 bu vesileyle milletin irfanı, fazileti ve maneviyatı yükselmiş olacaktır. C- ÇALIŞMAYI TEŞVĐKĐ VE TEVEKKÜL ANLAYIŞI Mehmet Akif Ersoy’un eserlerinde üzerinde en çok durduğu konuların başında “çalışma” ve “azm” konuları yer almaktadır. Akif’in üzerinde önemle durduğu “çalışma” konusu “kader”, “irade”, “tevekkül”, “kalkınma” ve “azm” gibi kavramlarla iç içe geçmiştir. Bu bölümde ilk önce Akif’in kader anlayışını ele alarak; bu bağlamda tevekkül, çalışma, kalkınma ve iktisat konularını incelemeye çalışacağız. Mehmet Akif Ersoy kader ve irade meselesini ilk defa “Tevhid yahud Feryad” isimli şiirinde ele alır. Şiirin konusu doğrudan doğruya kader ve irade meselesi değildir. Fakat şiirin son bölümlerine doğru Akif kader meselesine değinir. Şiirde Akif yaşadığı dönemde insanları içinde bulunduğu vahşeti ve zulmü ele alır. Bu çerçevede halini Allah’a arz eden şair bu zulümlerin ve kötülüklerin kaynağını nerede arayacağını bilememektedir. Zulmetinde nurunda yaratıcısının Allah olduğunu söyler ve şiirin sonunda ise “kaderci” değilim fakat bu durum karşısında “kaderci” olsam suçum ne? Diye sorar. Bu şiirde Akif “kaderci” bir tutum içerisindedir. Canileri, katilleri meydana süren sen; Canideki, katildeki cür’et senden! Sensin yaratan başka değil zulmeti, nuru; Sensin veren ilham ile takvayı, fücuru! Zalimde teaddiye olan meyl nedendir? Mazlum niçin olmada ondan müteneffir? Âkil nereden gördü bu ciddi harekâtı? 106 Cahil neden öğrenmedi âdâb-ı hayâtı? Bir failin icbârı bütün gördüğüm âsâr Cebri değilim… Olsam Đlahi ne suçum var?211 Akif’in kaderci, fatalist bir anlayış benimsediği bu “Tevhid yahud Feryad” adlı şiiri Safahat içindeki tek örnektir. Bundan sonraki şiirlerinde cebriyeci bir anlayıştan ziyade çalışan, çabalayan, miskinlikten, fakirlikten kurtulmaya çalışan bir insan modeli çizmektedir. Mehmet Akif onu “merd-i sahip azm” olarak nitelendirir. Merd-i sahip-azm için neymiş uzak, neymiş yakın? Hangi müşkildir ki himmet olsun âsân olmasın? Hangi dehşettir ki insandan hirâsân olmasın? Đbret al erbâb-ı ikdâmın bakıp âsârına Dağ dayanmaz erlerin dağlar söken ısrarına.212 Akif, “Tevhid yahud Feryad” şiirinden sonra kader ve çalışma kavramlarını “Durmayalım” şiirinde ele alır. Buradan sonra Akif yaşadığı dönemin temel sorunlarından olarak gördüğü çalışma bağlamında yanlış tevekkül ve kader anlayışını eleştirerek, Đslam’ın çalışma karşı, kuru bir tevekkül anlayışı içerdiğini söyleyenlere dini çerçevede cevaplar verir. Đslam âleminin, Batıdaki teknik ilerlemeler karşısında ayakta durabilmesinin, varlığını sürdürebilmesinin yegâne şartı çalışmaktır. O çalışmayı hem fert hem de toplumsal planda ele alır. Fakat dönemin insanı devletin düştüğü durum dâhil olmak üzere her şeyi kadere atfetmektedir. Şeriatın emri olan çalışmanın göz ardı edildiğini ve bu duruma milletin kendi isteğiyle düştüğünü belirtir. “Kadermiş!” Öyle mi? Haşa, bu söz değil doğru: 211 Safahat, s. 14 212 Safahat, s. 22 107 Belanı istedin, Allah da verdi… Doğrusu bu. Talep nasılsa, tabii netice öyle çıkar, Meşiyyetin sana zulmetmek ihtimali mi var? “Çalış” dedikçe şeriat, çalışmadın durdun, Onun hesabına birçok hurafe uydurdun, Sonunda bir de tevekkül sokuşturup araya, Zavallı dini çevirdin onunla maskaraya!213 Halkın hiçbir konuda bir gayretinin olmadığını gören Akif onların her şeyi Allahtan beklemelerini alaycı bir dille eleştirir. Çünkü halk kuru bir tevekkülle her şeyi Allahtan bekler olmuştur. Allah’ın verdiği iradeyi hiçbir noktada kullanmamaktadır. Burada Akif, halkın Allah’tan beklediği; savaşta ordu, hastalıkta doktor, şifa vermede eczacı, geçinmek için iaşe temin edici gibi konuları eleştirir. Bu şekilde bir tevekkül anlayışını Allah’a saygısızlık, imana sığdırılamayacak bir şirk olarak görür. “Bırak çalışmayı, emret oturduğun yerden, Yorulma, öyle ya, Mevlâ ecir-i hâsın iken! Yazıp sabahleyin evden çıkarken işlerini, Birer birer oku tekmîl edince defterini; Bütün o işleri Rabbim görür: Vazifesidir… Yükün hafifledi… Sen şimdi doğru kahveye gir! Çoluk, çocuk sürünürmüş sonunda aç kalarak… Hudâ vekîl-i umûrun değil mi? Keyfine bak! 213 Safahat, s. 215 108 Onun hazine-i in’amı kendi veznendir! Havale et ne kadar masrafın olursa… Verir! Silahı kullanan Allah, hudûdu bekleyen O; Levâzımın bitivermiş, değil mi? Ekleyen O! Çekip kumandası altında ordu ordu melek; Senin hesabına küffarı hâk-sâr edecek! Başın sıkıldı mı, kâfi senin o nazlı sesin: “Yetiş!” de kendisi gelsin, ya Hızr’ı göndersin! Evinde hastalanan varsa, borcudur: Bakacak; Şifa hazinesi derhal oluk oluk akacak. Demek ki her şeyin Allah… Yanaşman, ırgatın O; Çoluk çocuk Ona ait, lâlan, bacın, dadın O; Tabib-i aile eczacı… Hepsi hâsılı O. Ya sen nesin? Mütevekkil! Yutulmaz artık bu! Biraz da saygı gerekir… Ne saygısızlık bu? Hudâ’yı kendine kul yaptı, kendi oldu Hudâ; Utanmadan da tevekkül diyor bu cür´ete... Ha? Yehûd Üzeyr´e, Nasârâ Mesîh´e ibnu’llâh Demekle unsur-i tevhîd olur giderse tebâh Senin bu kopkoyu, şirkin sığar mı îmâna? 109 Tevekkül öyle tahakküm demek mi Yezdân´a?214 Bütün sorumluluğu Allah’a yükleyip; sonrada hiçbir sebebe müracaat etmeden başarı beklemeyi ahmaklık olarak görür. Halkın tevekkül anlayışının tarla ekmeden, hasat yapmayı bekleyecek kadar basit bir derecede olduğunu vurgular. Sonrada asıl kader anlayışının nasıl olması gerektiğinin üzerinde durur. Ona göre kader; gerekli şartlar oluştuktan sonra mümkün olanın gerçekleşip ortaya çıkmasıdır. Đnsan sadece seçimlerinden sorumludur, kader sırrını araştırmak vazifesi değildir. Đnsanların vazifesi kaderin nasıllığını düşünüp durmak değildir. Onlara düşen vazife bir emr-i Đlahi olarak ona inanmaktır. Eğer bu şekilde bir yaklaşım sergilenmezse şeriatın bütün emirlerinin boşa çıkacağını söyleyerek Peygamberimizin de bu konuda soru sorulmasını yasakladığını belirtir. Sonrada bu konu paralelinde Hz. Ömer’in orduyla savaşa çıktığında vebalı bir yere rastlaması sonucunda gelişen hadiseleri anlatarak kader anlayışımız için sahabeyi örnek gösterir. Görür de hâlini insan, fakat bu derbederin, Nasıl günâhına girmez tevekkülün, kaderin? Sarılmadan en ufak bir işinde esbâba, Muvaffakiyyete imkân bulur musun acaba? Hamâkatin aşıyor hadd-i i´tidâli, yeter! Ekilmeden biçilen tarla nerde var? Göster! "Kader" senin dediğin yolda Şer´a bühtandır. Tevekkülün, hele, hüsrân içinde hüsrândır. Kader ferâiz-i îmâna dâhil... Âmenna Fakat yok onda senin sapmış olduğun ma´nâ. 214 Safahat, s. 216 110 Kader: Şerâiti mevcûd olup da meydanda, Zuhûra gelmesidir mümkinâtın a’yânda. Niçin, nasıl geliyormuş... O büsbütün meçhul Biz ihtiyârımızın suretindeniz mes´ûl. Kader nedir, sana düşmez o sırrı istiknâh, Senin vazîfen itâ´at ne emrederse Đlâh. O, sokmak istediğin şekle girmesiyle kader; Bütün evâmiri Şer´in olur bir anda heder! Neden ya, Hazret-i Hakk´ın Resûl-i Muhterem´i, Bu bahsi men ediyor Mü’minîne, boş yere mi?215 Kader bahsinden sonra Akif, burada bir kısım cahillerin, örümcek kafalıların tevekkülü yanlış yorumlamasını bununda dini tanınmayacak bir hale soktuğunu anlatır ve nasıl anlaşılması gerektiğinin de üzerinde durur. O tevekkülü erdemlerin en üstünü sayılabilecek bir iman işareti olarak görür. Fakat onun yanlış anlaşılması milletin tembelliğine memleketin ise harap olmasına sebep olduğunu söyler. Tevekkülün olmadığı yerde faziletten de bahsedilemeyeceğini vurgular. Tevekkülün gerçek manasını kavramak için ceddimizin yaptıklarını örnek olarak gösterir. Eğer onlarda bizim gibi bir tevekkül anlayışına sahip olsalardı bugün bizim elimizde ne bu yurt olurdu ne de dini bir mirastan bahsedilebilirdi. Tevhidin ışığı söner, Kur’an ise Allah nezdine dönerdi. Tevekkülün, hele manâsı hiç de öyle değil. Yazık ki: Beyni örümcekli bir yığın cahil. 215 Safahat, s. 218 111 Nihâyet oynayarak dîne en rezil oyunu. Getirdiler, ne yapıp yaptılar, bu hâle onu! Yazık ki: Çehre-i memsûha döndü çehre-i din: Tevekkül öyle yaman bir Şiâr-ı imandı. Ki kahramân-ı fezâil denilse şayandı. Yazık ki: Rûhuna zerk ettiler de meskeneti: Cüzâma döndü, harâb etti gitti memleketi! Tevekkül olmasa kalmaz faziletin namı…216 …. "Allah'a dayandım!" diye sen çıkma yataktan... Ma'nâ yı tevekkül bu mudur? Hey gidi nâdan! Ecdâdını, zannetme, asırlarca uyurdu; Nerden bulacaktın o zaman eldeki yurdu? Üç kıt'ada, yer yer, kanayan izleri şâhid: Dinlenmedi birgün o büyük nesl-i mücâhid. Âlemde "tevekkül" demek olsaydı "atâlet'; Mîrâs-ı diyânetle yaşar mıydı bu millet? Çoktan kürenin meş'al-i tevhîdi sönerdi; Kur'an duramaz, nezd-i Đlâhîye dönerdi.217 216 Safahat, s. 218 112 Tevekkülü de bu şekilde izah eden Akif, milletin doğru tevekkül anlayışı içinde tembellikten kurtulmak için ne yapmak lazım geldiği sorusunu ise azim ve çalışma konularıyla işler. Zira Akif azim ve tevekkül kavramlarını beraber değerlendirerek onları şeriatın iki önemli esası olarak görür. Tevekkülü azmi güçlendiren bir unsur olarak ele alır. Hz. Peygamberin bile azmetmekle emrolunduğunu vurgulayan Akif, azim ve tevekkülü ayırmadığını ikisini bir addettiğini söyler. Demek ki: Azme sarılmak gerek mebâdîde Yanında bir de tevekkül o azmi teyîde Hülâsa, azm ile me´mûr olursa Peygamber; Senin hesâbına artık, düşün de bul, ne düşer! Şerîatin ikidir en muazzam erkânı; Kimin ki öyle müzebzeb değildir îmânı: Ayırmaz onları, bir addedip tevessül eder… Açıkça söyleyelim: Azm eder, tevekkül eder:218 Akif daha Safahat’ın başında “Küfe” şiirinde sırtında ki küfeyle hamallık yapan çocuğun çalışmasını takdir eder. Ona göre çalışmanın şekli veya şöyle böylesi yoktur. Önemli olan çalışmaktır. Kişinin çalışarak kendi ihtiyaçlarını temin etmesi dilencilik yapmasından veya toplumda bir asalak gibi yaşamasından daha iyidir. Bu konuda en belirgin örneklerden biri küfe taşıyan çocuk diğeri ise “Fatih Kürsüsünde” bölümündeki şiirinde Sadi’den naklettiği hikâyede yer alan adamdır. Kuzum ayıp mı çalışmak, günah mı yük taşımak? 217 Safahat, s. 392 218 Safahat, s. 219 113 Ayıp: dilencilik, işlerken el yürürken ayak…219 …. “Dolaş da yırtıcı arslan kesil behey miskin! Niçin yatıp, kötürüm tilki olmak istersin? Elin kolun tutuyorken çalış, kazanmaya bak, Ki artığınla geçinsin senin de bir yatalak.”220 Çalışan insan için her hangi bir zorluk söz konusu değildir. O, çalışmanın önünde hiçbir engelin duramayacağı kanaatindedir. Hangi müşkildir ki himmet olsun âsân olmasın? Hangi dehşettir ki insandan hirâsân olmasın? Đbret al erbâb-ı ikdâmın bakıp âsârına Dağ dayanmaz erlerin dağlar söken ısrarına221 Geçmişin hesabına saplanıp kalmadan ve zamanı heba etmeden çalışarak geçirmek gerekir. O, Müslümanın hergün ve her an için çalışması gerektiğini söyler. Đnsan sonunun ne olacağını bilemeyeceği için geçmişe dövünmemeli, geleceği beklememeli ve hali çalışarak değerlendirmelidir. Sakın ey nur-i didem, geçmesin beyhude eyyamın Çalış halin müsaidken… Bilinmez çünkü encamın.222 Çeşitli örneklerle çalışma üzerinde duran akif, kainatta bulunan her varlığın çalıştığını hatta gökteki cisimlerin bile durmaksızın çalıştığından bahseder. Böyle bir durumda insanın tembel tembel yatması dini veya dünyevi 219 Safahat, s. 19 220 Safahat, s. 221 221 Safahat, s. 22 222 Safahat, s. 120 114 hiçbir işle uğraşmaması en üstün varlık olarak yaratılmış olan insana yakışmaz. Kamer çalışmadadır, gökle yer çalışmadadır, Güneş çalışmada, seyyareler çalışmadadır. Didinmeden geri durmaz, nücum-i gisû-dar Bütün alın teridir durmayıp yağan envar!223 Ayrıca dünyada hayat hakkı isteyen, ezilmek istemeyen çalışmalıdır. Bütün kâinat hareket halindeyken hareketsiz kalan ezilir gider. Hayatı hak tanıyanlar yorulmuyor… heyhat Sükûn nedir, onu görmüş müdür ki uzviyyat? Bu kâr-zâra düşen hangi ferd-i uzvi ki Kımıldamaz onu çiğner geçer hemen öteki.224 Akif’in bu konuyu işlediği şiirinde sık sık tekrarladığı bir bölüm vardır. Bu beyit Üstad fert ve cemiyetin yaşama, hayat bulma açısından sürekliliğinin çaresini de çalışma olarak gösterir. Akif kalkınmak için, cehaletten kurtulmak için çağın gerektirdiği yaşam standartlarına ulaşmak için çalışmanın gerekli olduğu üzerinde ısrarla durmuştur. O çalışmaya sarılmaktan başka bir çaremiz olmadığını kendisinin de başka bir yol bilmediğini ve Allah’ın rahmetinin dahi çalışmakla elde edileceğini vurgular. “Bekayı hak tanıyan sa’yi vazife bilir; Çalış, çalış ki beka sa’y olursa hak edilir.225 … 223 Safahat, s. 205 224 Safahat, s. 210 225 Safahat, s. 212 115 Allah’a dayan, sa’ye sarıl, hikmete râm ol… Yol varsa budur, bilmiyorum başka çıkar yol.226 …. Alınlar terlesin, derhal iner mev’ud olan rahmet, Nasıl hâsir kalır “tevfiki hakk ettim” diyen millet? 227 D- ÂSIM'IN ŞAHSINDA ĐDEAL NESĐL VE EĞĐTĐMĐ Şiirlerine baktığımız zaman, Akif’in bütün hayatı kucaklayan bir insan olarak hayatın değişik birimlerindeki beklentileri karşılayacak insan tiplerini idealize ettiğini görürüz. Bunları; Âsım’ın şahsında tanımladığı “kurtarıcı insan” tipi, Dört Halife ile kimi Selçuklu ve Osmanlı padişahlarından hareketle çizdiği “devlet adamı” tipi ve özellikle Süleymaniye Kürsüsündeki Abdürreşid Đbrahim Efendi’nin şahsında tanımladığı “aydın” (din görevlisi-öğretmen) tipi şeklinde isimlendirebiliriz.228 Akif, şiirlerini topladığı Safahat külliyatının altıncı cildini gençlik ve eğitimi meselesine ayırır ve bu bölümün adını Âsım koyar. Safahat’ın Âsım bölümü, realizm çerçevesine sokulmuş tam bir idealizm ile doludur. Âsım, ideal Müslüman-Türk gencidir. Âsım bir neslin işareti, örneği hatta karakteridir.229 Âsım’ın yazıldığı yıllarda ülkemiz, çok zor durumdadır. Balkan savaşı sürecindeki ayrılıkçı hareketlerle büyük yara alan Osmanlı Devleti, ardından Ortadoğu bölgesinde benzer ayrılıkçı hareketlerle karşılaşır. Doğusunda ve Batısında bu tür felaketlerle yüz yüze gelen ülke birinci dünya savaşıyla işgal edilmeye başlanır. Saldırılar, artık devletin kalbine Đstanbul’a ve Anadolu’ya yönelmiştir. Devlet bu durumda olmakla beraber milletin de 226 Safahat, s. 390 227 Safahat, s. 384 228 Ramazan Gülendam, ‘Mehmet Akif’in Đdeal Đnsan Tipi’, a. g. b. , c. 2, s. 688 229 Hekimoğlu Đsmail, Mehmet Akif’e Göre Dün Bugün Yarın, Đstanbul: Timaş Yay., 3. b., s. 87 116 maneviyatı sarsılmış, içinde, toplum ahlakı çöküntüye uğramış, Akif’in tabiriyle “yalan rayiç din mültezem” olmuş bir haldedir. Đşte Üstad “Âsım”ı böyle bir manevi karanlığın içinde kaleme alır. Ona göre halkı düştüğü bu karanlık ortamdan çıkaracak olan “Âsım’ın nesli” dir: Bu rezalet beni me’yus ediyor atiden. Hale baktıkça adam kahroluyor elde değil, Bizi kim kurtaracak, var mı ki bir başka nesil? -Âsım’ın nesli, Hocam,230 Şiirde Akif’in babasının talebelerinden Köse Đmam’ın oğlu olarak tasvir edilen Âsım, aslında gerçek bir şahsiyet değildir. Şiirin tamamı Köse Đmam ile Hocazade arasında geçen konuşmalardan ibarettir. Âsım, Akif’in hayalindeki gençliğin sembol ismidir. Başka bir ifadeyle Akif’in tüm sanat hayatının idealidir. Burada meşhur “Çanakkale Şehitleri” şiirini yazan Akif için yine kurtarıcı Asim’ neslidir. Âsım’ın nesli… Diyordum ya… Nesilmiş gerçek: Đşte çiğnetmedi namusunu, çiğnetmeyecek. 231 Şiirin ilerleyen bölümlerinde ise Akif; Âsım’ın özelliklerini anlatır. Her şeyden önce Akif’in ideali olan nesli temsil eden şahıs modern bir insandır. Ancak bu insan başka ülkeleri taklit eden bir modernleşmeyi değil, kendi akıl ve iradesinin imkânlarıyla sahip olduğu değerleri bütünleştirmeyi hedef alan bir modern insandır. Yeniliklere başka milletlerden gelecek faydalı unsurlara Đslam’a ve milli ruha uygunsa açıktır. Onun ideali olan insan, toplum hayatında birey olarak kendi öneminin ve gücünün farkında olan insandır. Karşında ziya yoksa sağından ya solundan 230 Safahat, s. 354 231 Safahat, s. 355 117 Tek bir ışık olsun buluver… Kalma yolundan. Âlemde ziya kalmasa halk etmelisin, halk! Ey elleri böğründe yatan şaşkın adam kalk232 Bu insan kendi gücünün farkında olmakla beraber çevresinde olup bitenlere karşı da vurdumduymaz değildir. Kendi tabiriyle “Neme lazımcılık” belasından sıyrılmıştır, bana dokunmayan yılan bin yıl yaşasın zihniyetine karşıdır. Bu neslin en büyük fazileti Đslam’a yapılan saldırılara göğüs germeleri, vatanlarına yapılan saldırı karşısında ölümden korkmayarak cepheye gitmeleridir. Âsım’ın nesli her türlü imkânsızlık içerisinde en büyük mücadeleyi vermiştir. Bu mücadele Çanakkale savaşıdır. -Güzel amma, ne faziletleri var evladım? -Ne fazilet mi? Çocuklar koşuyor, aç çıplak, Cepheden cepheye arslan gibi hiç durmayarak. Yine vardır bir ölüm korkusu arslanda bile; Yüzgöz olmuş bu çocuklar ölümün şahsiyle!233 Âsım aynı zamanda bir aksiyon insanıdır. Akif’in ideali olan bu nesil sürekli aktif, hareketli ve uyanıktır. O önce kendi nefsini Đslami özelliklere bezemiş, ruhunu ahlaki prensiplerle temizlemiş, daha sonra çevresindeki olumsuzluklara karşı tepki göstermeyi vazife bilmiş, devamlı olarak mücadele içinde olan biridir.234 Ahlakı yüksek, marifet sahibi olmakla beraber fazilet sahibidir de Allah’tan korkar. Milletinin değerlerinden kopuk değildir ve kuru bir tevekkül anlayışı içerisinde yaşamaz. Zamanını iyi değerlendirir. Geçmişe saplanıp kalmaz. Đmanlı, ihlaslı, azim ve ümit sahibidir, ye’se kapılmaz. Yapmayacağı, yapamayacağı şeyleri söylemez, boş konuşmaktan geri durur. 232 Safahat, s. 175 233 Safahat, s. 354 234 Vahit Đmamoğlu, Mehmet Akif ve Đnanan Đnsan, Đstanbul: Ravza Yayınları, 1996, s. 139 118 Ne büyük söyle, ne çok söyle; yiğit işte gerek. Lafı bol, karnı geniş soyları taklit etme; Sözü sağlam, özü sağlam adam ol, ırkına çek.235 , Atiyi karanlık görerek azmi bırakmak… Alçak bir ölüm varsa, eminim, budur ancak. Dünyada inanamam, hani, görsem de gözümle: Đmanı olan kimse gebermez bu ölümle. Ey dipdiri meyyit! “Đki el bir baş içindir” Davransana… Ellerde senin, baş da senindir! … Ye’s öyle bir bataktır ki: düşersen boğulursun. Ümmide sarıl sımsıkı, seyret ne olursun! Azmiyle ümidiyle yaşar hep yaşayanlar236 Asım ahlak, fazilet, irfan ve fikir yönünden yukarda sayılan özelliklere sahip olmakla beraber, bedeni özellikler bakımından da mükemmel bir haldedir. Kafası ve beyni ile beraber boynu ve ensesi de gelişmiştir. Sonra, irfanı için söyleyecek söz bulamam; Oğlanın bildiği, öğrendiği her şey sağlam. Boynu dehşetli, evet beyni de lakin zinde; 235 Safahat, s. 432 236 Safahat, s. 176 119 Kafa enseyle beraber gidiyor seyrinde.237 Fakat Asım sıkıntı ve problemlerini bedeniyle, kaba kuvvetle değil, zihni ve fikri mücadeleyle çözer. “Asım” yıllarca süren savaşlarda özellikle Çanakkale’de gösterdiği kahramanlıklardan sonra evine dönmüş ve Đstanbul’da, meydanı boş bulmuş olan kötülerle mücadele eder, ve savaşlarda kaybettiği arkadaşlarının acısı hala içindedir. Bu acılar sonucu kötülüklere karşı giriştiği mücadeleleri Akif, “Âsım”da uzun uzun anlatır. -Anladık, hepsi de a’la, diyecek yok… Lakin Şu benim derdime bir çare bulaydık ilkin. Ramazan vakası her gün, Hocazadem her gün, Hele günler bereketliyse hemen üç beş öğün! Adeta çılgına dönmüş… Bu cünunun da başı: Yanarak gömdüğü binlerce şehit arkadaşı. Sanırım son yarasından da biraz huylanıyor… Sonra, ahvale tahammül mü dedin, gayet zor, Ne dolaplar dönüyor, beynini sarsar duysan!238 Akif’in ideal nesli hürriyetine düşkün, mazlumun elinden tutan, geçmişinin fakında olarak yaşayan, etrafındaki haksızlıklara bigâne kalmayan, haktan yana olan, cesur bir nesildir. Zulmü alkışlayamam, zalimi asla sevemem; Gelenin keyfi için geçmişe kalkıp sövemem. Biri ecdadıma saldırdı mı, hatta boğarım!.. 237 Safahat, s. 359 238 Safahat, s. 360 120 -Boğamazsın ki! -Hiç olmazsa yanımdan kovarım. Üç buçuk soysuzun ardından zağarlık yapamam; Hele hak namına haksızlığa ölsem tapamam. Doğduğumdan beridir, aşığım istiklale; Bana hiç tasmalık etmiş değil altın lale! Yumuşak başlı isem, kim dedi uysal koyunum Kesilir belki, fakat çekmeye gelmez boyunum! Kanayan bir yara gördüm mü yanar ta ciğerim, Onu dindirmek için kamçı yerim, çifte yerim! Adam aldırmada geç git, diyemem aldırırım. Çiğnerim, çiğnenirim, hakkı tutar kaldırırım!239 Yukarda saydığımız niteliklere sahip olan “Asım” Akif’e göre “dört başı mamur” bir insandır. Đslam’ın özüne bağlı, tarihi değerlere hizmetkâr, azimli, çalışkan, zamanın getirdiği yeniliklere açık, dünyayı ihmal etmeyen, geleceği için çalışan, kanunlara saygılı, gücünü kendi milli geçmişinden ve değerlerinden alan biridir.240 Görmedim ben bu kadar dört başı ma’mur insan. Ne büyük hilkat o Âsım, ne muazzam heykel!241 Akif’in idealindeki bu muazzam heykeli oluşturacak şey, eğitimdir. Safahat’ın bu bölümünde Köse Đmam ile Hocazade memleketteki eğitim 239 Safahat, s. 332 240 Ramazan Gülendam, a. g. b., s. 691 241 Safahat, s. 358 121 hususunu konuşurlar. Burada mektep-medrese çatışması yanında iyi bir eğitimin nitelikleri de ele alınır. Ona göre yetiştirilecek nesiller her şeyden önce kendi yaşayacakları devrin niteliklerine sahip ve o devrin ihtiyaçlarına cevap verecek şekilde yetiştirilmelidir. Fakat bu eğitim onları kendi milletlerine ve kültürlerine yabancılaştırmamalıdır. Dinlerini, milli kimliklerini ve milli kültürlerini kaybetmeyecekleri bir eğitim anlayışıdır. Bu tip anlayışla asrın ilim ve fennini yakalayan bir millet olan Japon’ları örnek olarak gösterir. Sorunuz şimdi, Japonlar da nasıl millettir? Onu tasvire zafer-yâb olamam, hayrettir, Şu kadar söyleyeyim: Din-i mübinin orada, Ruh-i feyyazı yayılmış, yalnız şekli Buda… Medeniyyet girebilmiş yalınız fenniyle… O da sahiplerinin lahik olan izniyle. Ne kadar maskaralık varsa kovulmuş kapıdan! Garb’ın eşyası eğer kıymet-i haizse yürür; Moda şeklinde gelen seyyie gümrükte çürür!242 Âsım’ın son bölümünde Akif’in Âsım’a tavsiyeleri yer alır. Âsım ve arkadaşlarının yurt dışında devam ettikleri eğitim savaş nedeniyle yarıda kalmıştır. Akif burada onların eğitimlerini tamamlayarak yurda dönmelerini ister. Âsım’ı Almanya’ya “maddenin kudreti zerriyesi” yani atom kudretini tahsil için gönderir. Çünkü o kudret ele geçince yeryüzü değişecektir. O ilimler arasında herhangi bir ayrım yapmaz. Olgun insan olabilmek için din ve dünya ilimlerinin aynı seviyede öğrenilmesi gerektiği görüşündedir.243 Millet son üç asırda ilim ve fenden geride kalmıştır. Milleti düştükleri bu durumdan Âsım’ın 242 Safahat, s. 144 243 Abdullah Alperen, a. g. e. , s. 310 122 nesli” kurtaracaktır. Bir büyük milletin evladıyız oğlum, ancak, O fazilet son üç asrın yürüyen ilmiyle Birleşip gitmedi, battıkça da ümmet cehle… Bu cihetten, hani hiç yılmasın oğlum, gözünüz; Sade Garb’ın, yalınız ilmine dönsün yüzünüz. O çocuklarla beraber, gece gündüz, didinin; Giden üç yüz senelik ilmi sık elden edinin. Fen diyarında sızan na-mütenahi pınarı, Hem için, hem getirin yurda o nafi suları.244 Fakat bu dönüşte milletlerine marifet, fazilet ve ahlak timsali olarak dönmelidirler. Üstad burada zihinlerde inkişaf etmesini istediği “inkılabını” da Âsım’a anlatır. Akif’in ideal neslinde görmek istediği erdemlerin başında iman, edep, liyakat ve vicdan yer alır. Milletin geleceği onlara bağlıdır. Akif’in milleti ve memleketi saran olumsuz ve kötü şartlardan “Âsım’ın Nesli” nin kurtaracağına olan inancı tamdır. Bu nesil bu başarı ve liyakati Birinci Cihan Harbinde sayısız cephede ve en önemlisi Çanakkale de göstermiştir. Kıssadan hisse çıkarsak mı ne dersin Âsım Anlıyorsun ya, zarar yok daha iyi anlaşalım: Đnkılâb istiyorum ben de, fakat Abdu gibi... Yoksa, ellerde kör âlet efeler tertîbi, Bâbıâlî´leri basmak, adam asmakla değil. 244 Safahat, s. 370 123 Çek bu işten bütün ihvânını, kendin de çekil. Gezmeyin ortada, oğlum, sokulun bir sapaya, Varsa imkânı, yarın avdet edin Avrupa´ya. - Amca Bey! - Nâfile Âsım, seni hiç dinlemeyiz...´ Çünkü sen bir kişisin, biz bakalım öyle miyiz? Ben... Baban... Sonra Melek... Tutturamazsın ne desen... Hadi tahsîlini ikmâle tez elden, hadi sen! Çünkü milletlerin ikbâli için, evlâdım, Ma´rifet, bir de fazîlet... Đki kudret lâzım. Ma´rifet, ilkin, ahâlîye sa´âdet verecek Bütün esbâbı taçır; sonra fazîlet gelerek O birikmiş duran esbâbı alır, memleketin Hayr-ı i´lâsına tahsîs ile sarf etmek için. Ma´rifet kudreti olmazsa bir ümmette eğer, Tek fazîletle teâli edemez, za?fa düşer. Đbtidâîliğe mahsus olan âvâre sükûn, Çöker a´sâbına. Artık o da bundan memnûn! Ma´rifet, farz edelim, var da, fazûlet mefkûd... Bir felâket ki cemâ´atler için, nâ-mahdûd. 124 Beşerin rûhunu tesmîm edecek karha budur; Ne musîbettir o: Tâunlara rahmet okutur!245 Akif’in ideal nesli; müspet ilimlerde ki eğitimini tamamlamış, maddeten ve manen ruhi gelişimini kemale erdirmiş, güçlü bir fikir yapısına sahip olduğu kadar; güçlü ve sıhhatli bir bedene de sahip olan, ülkesine ve milletinin geleceğine ilim ve irfanıyla ışık saçan, istiklaline düşkün, dini bütün ve milli değerleriyle barışık, baskı ve zorlamalar karşısında boğun eğmeyen, umumun derdiyle dertlenen, milletinin menfaatini kendi menfaatinin üstünde tutan, bireysel ve toplumsal iradesinin farkında olan, yüksek ahlak sahibi, ye’se kapılmayan, kuru bir tevekkül anlayışında bulunmayan, dini kaide ve kuralları kendi çağına uygun olarak yorumlayabilen, hâsılı kendisine çıkış kaynağı olarak müspet ilimleri ve Kur’an’ı alan ümitli, azimli ve kararlı bir nesildir. 245 Safahat, s. 369 125 SONUÇ Mehmet Akif Ersoy, Osmanlı Đmparatorluğunun her manada çöküş içerisinde olduğu bir devirde, dindar bir anne babanın evladı olarak dünyaya gelen Akif Đstanbul’un eski ve dindar semtlerinden olan Fatih’te yaşamıştır. Bu aile ve mahalle onun hayatının tamamına etki etmiştir. Gerek ailesi gerekse bulunduğu muhit ilmi ve kültürü çok yüksek bir noktadadır. Bu vesile ile Akif ilmi meselelerle çocukluk çağından itibaren tanışmıştır. Bu durum Akif’in eğitim ve öğretim hayatını olumlu manada etkilemiş, eğitim hayatına sağlam bir başlangıç yapmasına vesile olmuştur. Dönemin eğitim kurumları arasındaki çatışma, mektep-medrese ikilem Akif’in eğitim hayatını etkilememiştir. O, medresede dini ilimleri öğrenirken, mektepte de müspet ilimleri öğrenmiştir. Bu sayede Akif dini ve müspet ilimleri sentezleyerek fikri hayatını oluşturmuştur. Ayrıca o, eğitim-öğretim süreci boyunca girmiş olduğu her okulda üstün başarılar göstererek, okulun gözde öğrencileri arasında olmuştur. Dil öğrenimine büyük ehemmiyet veren Akif; dönemin popüler diller olan Arapça ve Fransızcayı öğrenmiş, makalelerinde dil eğitiminin önemine geniş yer ayırmış ve doğru şekilde yapılması üzerinde de ehemmiyetle durmuştur. Akif’in fikir dünyasının temelini oluşturan kaynaklar çok çeşitlilik arz eder. Bu sayede o, dünyaya çok geniş bir perspektiften bakma imkânı bulmuş, tek bir yöne saplanıp kalmamıştır. O, sadece şark kökenli kaynaklarla yetinmemiş, birçok Batılı yazarlarında eserlerinden ve görüşlerinden istifade etmiştir. Bu noktada şunu belirtmek gerekir ki Akif’in fikir dünyası doğu-batı sentezli bir dünyadır. Burada kastettiğimiz sentezin doğulu tarafını düşünce ve zihniyet batılı tarafını ise çalışma, ilkeli ve prensipli yaşam oluşturur. O, düşünce hayatında hiçbir zaman bu ikisi arasında bir tercih yaparak sadece o yönle yetinmek gibi bir duruma düşmemiştir. Fakat Akif’i etkileyen kaynaklar içerisinde Akif’i “Gülistan- Bostan”ın yazarı Sadi Şirazi kadar hiçbir düşünür 126 etkilememiştir. Sadi’nin eserleri Akif’in hem edebi hayatını hem de fikir hayatını etkilemiştir. Akif’in kendisi de bu durumu çeşitli röportajlarında dile getirmiştir. Eğitim hayatı sonunda çalışma hayatına atılırken Akif’in dini yönü çok kuvvetlidir. Bu dönemde Akif ilmi çevrelerce Arapça ve Türkçeyi çok iyi bilmesiyle tanınır. Bu şekilde büyük bir birikimle iş hayatına başlayan Akif yaptığı iş gereği her kesimden halk tabakasıyla teşrik-i mesaide bulunmuş, bu sayede milletini ve toplumunu yakından tanıma fırsatı elde etmiştir. Çok iyi bir gözlemci olan Akif memuriyeti esnasında toplumdaki sıkıntı, problem ve eksiklikleri görmüş ve bunların çözümü noktasında çeşitli çareler üretmeye çalışmıştır. Akif’in toplumsal sorunları ele alış şekli üç aşamadan oluşur. Đlk aşamada problemin ne olduğu belirlenir. Đkinci aşamada problemin kaynağı üzerinde durur. Üçüncü ve son aşamada ise sorunun giderilmesi için problemin çözümüne yönelik çareler üretmeye çalışır. Bu üç aşamalı tutumu Akif’in tüm şiir, mev’ize, hutbe ve makalelerinde görmek mümkündür. Mehmet Akif Ersoy’un topluma ve dünyaya bakışının temelinde din bulunur. O, dinin toplumsal hayatta birleştirici, bütünleştirici, geliştirici ve çatışmadan uzak tutucu gibi fonksiyonlarından yola çıkarak, toplumsal sorunları ele alır. Akif’in yaşadığı dönem dünyada modernizm akımının hızla yayılmaya başladığı bir dönemdir. Bunun sonucunda da Batı toplumları sekülerleşmiş, bu etki Osmanlı Devleti ve ona bağlı Müslüman toplulukları da içine almaya başlamıştır. Toplumda aydın sınıfın büyük çoğunluğu da bu akımın taraftarları haline gelmiştir. Aydın sınıfın ağırlıklı görüşü; Osmanlı toplumunun sorunlarının kaynağında din olduğu, eğer dinden uzaklaşılır, toplumsal hayatın ve toplumsal kurumların içinden din çıkarılırsa bütün sorunların çözüme kavuşacağı yönündedir. Akif bu tür bir düşüncenin tamamen karşısındadır. Ona göre modernizm Batı toplumunun gelişmesine faydalı olmuş olabilir. Fakat bunu birebir alıp kendi toplumumuza uygulayarak sorunları çözüme kavuşturamayız. Çünkü o, her toplumun kendisine ait bir ruhu 127 olduğunu (mahiyyet-i ruhiyye) toplumsal alandaki kurumların bu milli ruha göre şekillendiklerini söyler. Bu nedenle o, modernizmin Batı’dan onlardaki şekliyle alınıp Osmanlı toplumuna uygulanmasına karşıdır. Bu durum toplumun sorunlarını çözemediği gibi toplumda yeni sorunların doğmasına sebep olacaktır. O ilerlemek ve asrı yakalamak için dışardan alınacak olan unsurların milli ruha uygun olması gerektiği üzerinde ısrarla durur, bu noktada pragmatist bir tutumla millete faydası olmayan hiçbir şeyin yurda sokulmasını istemez. Onun bu konudaki en iyi örneği “Japon” halkıdır. Mehmet Akif Ersoy’un sanat anlayışı; topluma adanmış bir sanat anlayışıdır. Yani Akif’te sanat toplum içindir. Akif’in sanat anlayışı aynı zamanda realisttir. Onun eserlerinde ve fikirlerinde hayale yer yoktur. Onun ele aldığı mevzular, fikir ürettiği konular toplumun gerçekleridir ve bunlar günlük hayattan birer parçadır. O, taşımış olduğu hiçbir kimlik açısından ( din bilimcisi, edebiyatçılığı, baytarlığı v. b.) teorici olmamış, bilakis her alanda pratiğe büyük ehemmiyet verip hep onun üzerinde durmuştur. Buna örnek olarak Akif’in dini görüşleri ele alınabilir. O, dini meseleleri de toplumsal açıdan ele almıştır. Ferdin pratik dini hayatından ziyade, toplumun pratik dini hayatı üzerinde yoğunlaşmıştır. Akif, dini toplumsal açıdan ele aldığı gibi toplumu da dini açıdan ele alır ve toplumsal kurumların din çerçevesinde nasıl olması gerektiği üzerinde durur. Onun ele aldığı toplumsal kurumların başında aile, eğitim, iktisat ve devlet gibi kurumlar gelmektedir. Akif önce bu kurumlarda var olan problemleri ortaya koyar. Daha sonra ise bu sorunların çözümü için kendi görüşünü izah eder. Đşte tam bu noktada “din” devreye girer. Ona göre toplumun tüm problemlerinin çözümü Đslami ruhtadır. Fakat ilk önce toplumu dini konulardaki taklitçilikten arındırmak gerekmektedir. Akif aslında sadece din konusunda değil nerede ve ne şekilde olursa olsun her türlü taklitçiliğe karşıdır. Akif eserlerinde toplumsal meseleleri ele almakla beraber, birçok dini meseleyi de inceleme altına almıştır. Bu konuların başında dinin hurafelerden 128 arındırılması meselesi gelmektedir. Çünkü dine sokulmuş olan hurafeler dini bir maskaraya çevirmiştir. Bununla beraber bu hurafeler yüzünden din toplumsal hayat içerisinde yaşanılmaz bir hale getirilmiş, din özünden tamamen kopmuştur. O, ilk önce dinin temizlenip, arındırılıp ilk dönemlerdeki haline getirilmesi gerektiğini savunur. Akif tasavvuf ve tarikat Müslümanlığına pek itibar etmez. Fakat bu itibarsızlığın kaynağında tasavvuf ve tarikatların özünden saptırılmış olmaları yatmaktadır. Yoksa aslına ve özüne uygun bir tasavvufa hayranlığını kendisi çeşitli yerlerde dile getirmiştir. Dinin ibadet boyutunu da ele alan Akif ibadetler açısından toplumdaki yapılan yanlışları da eleştirir. Bunlarla beraber Akif’in üzerinde en çok durduğu konuların başında kader, ahlak, tevekkül ve çalışma gibi konular yer almaktadır. Fakat burada şunu belirtmeliyiz ki Akif kader ve tevekkül gibi dini kavramları bir kelamcı gibi ele almaz. O bu kavramları toplumsal açıdan, insanların pratik yaşamı üzerindeki etkileri açısından ele alır. Eserlerinin birçok yerinde çeşitli tipolojiler oluşturan, karşılaştırmalar yapan Akif eserlerinin sonunda ise kendi ideal tipini ortaya koyar. Akif’in eserlerinde izlemiş olduğu bu tutum edebi açıdan olduğu kadar sosyolojik açıdan da incelenmeyi hak ettiğinin bir göstergesidir. Akif yaşadığı dönemin fikir akımları açısından “Đslamcılık” ekolünün içerisinde ismi anılır. Bu ekolde aynı zamanda Akif’in çok kıymet verdiği mütefekkirlerden Said Halim Paşa, Cemaleddin Afgani ve Muhammed Abduh’ta yer almaktadır. Eserlerinde bu isimlere sıkça yer veren Akif, düşünce yapısı itibariyle özellikle Afgani ve Abduh’un taklitçisi, Türkiye’deki şubeleri olarak görülmüş ve bu şekilde gösterilmeye çalışılmıştır. Her şeyden evvel her konuda taklitçiliğe karşı olan Akif’in fikir yapısı itibariyle bu iki ismi taklit etmesi düşünülemez. Đkinci olarak da Akif yaşadığı dönemin aydın ve mütefekkir hastalığı olan “izm” hastalığına yakalanmamış, eserlerinin hiçbir yerinde bunlara yer vermemiştir. Üçüncü olarak da Akif “Đslamcılık”, “milliyetçilik” gibi kavramları hiçbir zaman siyasi bir ideoloji olarak ele almamıştır. 129 Akif’in meseleleri ele alış biçimi nevi şahsına münhasırdır ve her meseleye farklı bir yaklaşım sergilemiştir. O, dini pratikler anlamında “ihyacı”, eğitim alanında “reformist” ve milliyetçilik bağlamında ise ıslahatçı olarak karşımıza çıkar. Hayatı ve eserlerini din sosyolojisi bağlamında değerlendirmeğe çalıştığımız Mehmet Akif Ersoy’un tezimizin iddia kısmında yer alan maddeler içerisinde modernist Đslamcı olması, gelenek karşıtı bir tutum sergilemesi ve tarikatların dini yozlaştırdığına dair görüşleri ve asıl olarak ortaya koymuş olduğu fikir ve düşünceleri siyasi ideoloji şeklinde savunmamış olması gibi iddiaların doğrulanmış olduğunu görmekteyiz



ILAHIYAT FAKÜLTESI DERGISI21:1 (2016), SS. 29-45. MEHMET AKiF'iN GElENEKSEL DiN LAYlŞlNA TiR LERi 1 ASRI~ iDRAKiNE iSLAM'! SÖVLETMEK" Ahmet BAGLIOGLU• "Doğrudan doğruya Kur'an'dan alıp iUıamı, Asrın idrakine söyletme/iyiz islam'ı" diyen Akif, içerisinde bulunduğu zaman dilimine islam' ı söyletmek için çaba sarf eder. Akifin geleneksel din anlayışını eştirirken varmak istediği hedef, kitap ve sünnetten uzaklaşan islam toplumunu tekrar bu iki ana kaynağa döndü.rmek; dini, bid'at ve hurafelerden anndırmaktır. Akif, dinin taklit bataldığından kurtanlmasını ve selelin örnek alınmasını isterken onlar gibi, yeni meselelerle karşılaşıldığında çözüm bulunması gerektiğini belirtir. Müslümanlan içine düştükleri dini, ahlaki ve kültürel yozlaşmadan ve bunlann içtimal ve siyasi yansımalanndan kurtarmaya çalışmak gerekmektedir. Bunun için de din anlayışını yeniden gözden geçirmeye ihtiyaç vardır. Anahtar Kelimeler: Mehmed Akif, Safahat lhya, Islah, Bidat M ehmet Akif's Cri iques of Traditional Religion Vi'ew 1 "Making the lntellect of the Age Pronounce Islam" Abstract As revealed in his own words "Taking inspiration directly from the Quran, we should make the intellect of the age pronounce Islam• Akif makes efforts to get the age he was in to pronounce Islam. As Akif criticizes the traditional understanding of religion what he aims to achieve is to call people back to the book and the sun-nah, from which they had been distant and to purify the religion of innovations and superstitions. Akif wants the religi·on to be saved from the swamp of imitatian and the predecessors be taken as examples whereas the new problems faced should be solved like they solved theirs. Muslims have to be: saved from the religious, moral and cultural corruption they fell into and the social and political reflections of these. In order to achieve this, our understanding of religion has to be revised. Keywords: Mehmed Akif, Safahat Animation, Renovation, lnnovation. • Yrd. Doç. Dr., Fırat Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi, e-mail: baglioglu@firatedu.tr 30 Ahmet BAGLIOGLU Giriş Mehmet Akif, içerisinde bulunduğu toplumun sorunlannın başında, din anlayışındaki yanlışlık ve çarpıklıklar bulunduğunu yazılanyla, özellikle de şiirleriyle dile getirip eleştiren bir fikir ve düşünce adamıdır. Osmanlının son dönemi aydınlan içerisinde, hakkında en çok yazılan ve konuşulan biri olmasına rağmen ne yazık ki din anlayışı konusundaki fikirleri toplumumuz tarafından pek de bilinmemektedir. Akife göre toplumun bu hale gelmesindeki en önemli etkenlerden biri mevcut din anlayışıdır. Bu nedenle Akif, geleneksel din anlayışını birçok noktadan eleştiriye tabii tuttu9u gibi doğru din anlayışına nası l ulaşılacağı konusunda da çözüm yollan üretmiş ve Asım'ın Nesli" diye idealize ettiği toplumun oluşması için.çaba göstermiştir. Akif, bir sosyolog gibi toplumun problemlerini tespit ettiği gibi, çözüm yollarını da göstermiştir. Bu nedenle olsa gerek. Kaplan onun için; Türk edebiyatıoda onun kadar içinde yaşadığı devri bütün teferruatıyla gören ve gösterenbaşka bir şair yoktur .... Akit şiirin hududununesir kadar, edebiyat kadar genişletir; hattô edebiyatı da aşar, onu hayatın ta kendisi yapar1 demiştir. Din, insan hayatını etkileyen en temel unsurlann başında· gelmektedir. Toplumsal ilerlemelerin, değişimierin hatta medeniyet : oluşturabilmenin en etkin faktörü daima din oi(Tluştur. Bu gerçekten hareket eden Akifin, Türk-Osmanlı toplumunun din anlayışını doğru bir zemine oturtmak için çaba sarfettiği görülmektedir. Muhammed Abduh ve Cemaledd_in Efgani gibi o da, dinin hurafelerden temizlenmesini, Kur'an ve sünnetin merkeze alınıp aklın da etkin kılınarak. günün şartlarına göre yeniden yorumlanması gerektiğini belirtir. Akifin Sırat-ı Mustakim ve Sebilü'r-Reşat'taki tercümelerine baktığımız zaman Muhammed Abduh ve Cell}~leddin Efgani'yi övdüğü gibi onlara yapılan eleştiri ve saldırılara da cevaplar verdiği görülmektedir. Buradan yola çıkarak Akif'in din anlayışının Muhammed Abdııh ve Cemaleddin Efgani ile·aynilik taşıdiğını söyleyemeyiz. Ancak dini yeniden ele alma ve yorumlama anlayışının temel noktalarında onlardan etkilendiğini söyleyebiliriz. 2 "Asnn idrakine lslam'ı Söyletmek" düşüncesinin temelinde de bu an ayışın yattığını görmekteyiz.· 1 Mehmet Kaplan, ·suıeymaniye KOrsüsünden Bir Parça•, Şiir Tahlilleri 1, Derga_h Yay., Istanbul, 2003, s. 174. 2 Se.zai Kara koç. Mehmet Aki(. Diriliş Yay., Istanbul, 1979, s. 20. F.Ü. ilahiyat Fakültesi Dergisi 21:1 (2016) 31 Akif, ilk önce dünyanın değişik ülkelerini ziyaret ederek, Batı'nın neden bu kadar geliştiğini, bunu etkileyen unsurların neler olduğunu tespit etmiş, sonra Müslüman topluma bakarak "Sade siz derdi bulun, sonra kolaydır derman"3 fikri çerçevesinde mevcut zafıyetleri tespit etmiş ve bu zafıyetlere çözüm önerileri sunmuştur. Türk modernleşme tarihinin en önemli konularından biri daima din olmuştur. Akif çağdaşlaşma, kalkınma, batılılaşma gibi konuların tartışıldığı dönemde kendine özgü fikirler sunarak yanlış anlaşılan, anlamiandırıian ve tatbik edilen din hakkında 'bir dizi fikri telkinlerde bulunmuştur. Şiirlerini toplumu aydınlatmak için bir ar~ç olarak kullanmıştır. Akife göre Islam dünyasının bütününde yaşanan gerek ilmi, gerekse teknolojik gerilemenin· mutlaka ortadan kaldırılması gerekmektedir. Bu problemi ortadan kaldırmak için, mevcut din ve ilim anlayışının doğrudan Kur'an ve sünnete ve hatta Islam'ın ilk asırlardaki yapısına, yani selef ulemasına dayanarak aklın ışığında ıslah edilmesini önermektedir. Böylece _. . toplumsal değişim, dönüşüm ve gelişim sağlanabilecektir. Akif, Kur'an'a ve sünnete dönüş olgusu üzerinde durmuş, selefın tecrübesinden faydalanmanın ve selef eserlerine başvurmanın yanında selef gibi yeni çözümler üretebilmenin önemini vurgulamıştır. Bununla bağlantılı olarak akla önem verip, içtihadın kullanımını sağlamak, taklidi reddetmek, dini eğitimin ve hukuk sisteminin ıslahını gerçekleştirmek, toplumdaki bidatleri ve hurafeleri ortadan kaldırmaya çalışmak, ihya hareketine engel olarak görülen tasawufı oluşumları ıslah etmek, toplumsal birliği sağlamak ve ferdin özgürlüğünü öne çıkarmak gibi pek çok hususta fikirler serdetmiştir. Biz de bu bağlamda "Mehmet Akifin Geleneksel Din Anlayışına eştirileri" adı altında ve seri halinde, yukarıda zikrettiğim z konuları, onun penceresinden irdelemeye çalışacağız. lik makalemizde Akif'in dinT alanda yenileşme düşüncesine bakışını resmetıneye gayret edeceğiz. 1. Dini Alanda eğ im Dü ünce i · · Akif, islam dünyasının niçin geri kaldığını tahlil ederken, bunun sorumlusu olarak islam'ı görmez. Aksine islam'ın terakkiye açık olduğunu vurgular. Islam dünyasının ilerlemesini temin edecek şey Akife göre, öze dönüş hareketidir. Ona göre islam hayat dinidir, yaşamın her anını etkiler. Ancak halen Islam dünyasında yaşanılmakta olan din, gerçek islam değildir. 3 Mehmet Akif Ersoy, Sa(ahat, Hece Yay., Ankara, 2009; s. 187. 32 Ahmet BAGUOGLU Akif, Cemaleddin Efgani ve Muhammed Abduh gibi dinin doğru anlaşılması için esas kaynak olan Kur'an'dan azami ölçüde faydalanmayı savunmaktadır. Doğrudan doğruya Kur'an'dan alıp ilhamı, Asrın idrakine söyletmeliyiz lslam'ı • ilhamı Kur'an'dan almak isterken, içerisinde bulunduğu ve yaşadığı çağın anlayışına lslam'ı söyletir. Eskiyi bırakıp yeniye yönelirken zamanın gerçeklerini de göz önüne alarak yeni bir duruş sergilemektedir. Demek: islam'ın ancak na mı kalmış Müslümanlarda; Bu yüzden miş, demek, hüsran-ı milli son zamanlarda. Eğer çiğnenmemek isterseler seylab-ı eyyama; Rücu' etsinler artık Müslümanlar Sadr-ı islam'a5 • Sadr-ı islama dönmek yani islamiyet'i temel ve asli özellikleri ile yeniden ortaya koyarak, ilhamı Kur'an'dan alarak bugüne seslenmek, hakikat perdesi altında dine bulaştınlmış bidat ve hurafeleri temizlemektir. Akif'in söylediği, islam'ın, kaynağından doğru bir şekilde öğrenilmesi ve öğrenilenin de süratle hayata geçirilmesidir. Bunu öze dönüş hareketi olarak adlandırabiliriz. Akif, geçmişe dönmek isterken, hem yaşanmış olan eski tecrübelerden ders almayı hem de bu tecrübelerden hareketle ve ilha[llla daha ileriye gidebilmenin yollarını aramıştır. "Sadr-ı islama dönmek''ten kastı, seletin tecrübesinderı yararlanarak vahyi, sünneti ve aklı temele alıp, dini ·alanda ihya veya ısiaha imkan tanımaktır. Böylece geçmişte seletin yaptığı gibi yeni dönem ve şartlarda, yeni içtihatlar yaparak, dini donuklaştırmadan kurtarıp yeniden hayata ikame etmeyi önermektedir. Mehmet Akif, Muhammed Abduh'un, iki eserinin yanı sıra; Sırat-ı Mustakim ve Sebilü'r-Reşad dergilerinde onlarca makalesini Osmanlı Türkçesine tercüme -bazıları Sa' di mahlası ile- ederek yayımlamıştır.6 Mehmet Akif, Sırat-ı Mustakim'in iki sayısında Efgani'ye yapılan eleştiri ve saldırılara cevap vermiştir. Bunların biriiKisinde Efgarii'yi; "lslam aleminin yetiştirdiği en önemli kişiliklerden biri" şeklinde nitelendirerek, onun en büyük eserinin Muhammed Abduh olduğunu ifade etmiştir? Ikinci makalesinde ise, Efgani'nin Vahhabi olduğu iddialarına karşı, Müslümanlık için çalışan bu gibi 4 Ersoy, Sa(ahat, s. 403. s Ersoy, Sa(ahat, s. 301. 6 Fevziye Abdullah Tansel, Mehmed Akif Hayatı ve Eserleri, Ankara, 1991, s. 52-53. 7 Mehmet Akif, Sırat-ı Müstakim, IV, Sayı: 90-91, (17 Cemaziyülewel1328 ve 24 Cemaziyülewel1328); Sadeleştiriimiş metin için bakınız: !smail Kara, Türkiye'de islômcılık Düşüncesi/, Kitapevi Yay., istanbul, 1997, s. 461-465. F.Ü. ilahiyat Fakültesi Dergisi 21:1 (2016) 33 büyük alimierin Vehhabi, Farmason, dinsiz, Babai şeklinde yaftalandığını ve Vehhabilik suçlamasının Abduh için de yapıldığını ifade ederek Efgani'yi savunmuş ve ona yönelik saldiniara cevap vermiştir.8 Akif de Cemaleddin Efgani ve Abduh gibi ahlaki yçız aşma ve yanlış din anlayışını islam dünyasının geri kalmasının en önemli nedenleri olarak görür. Abduh'un eserlerini çevirmesini .göz önünde bulunduracak olursak, Mehmet Akif'in, Abduh'un fikirlerinden etkilendiği ve ona ilgi gösterdiğini söyleyebiliriz. Akif'in şiirlerinde Cemaleddin Efgani ve Abduh hayranlığı hemen göze çarpmaktadır. sır'ın en muhteşem üstadı Muhammed Abduh Konuşurken neye dairse Cemaleddin'le; Der ki tilmizine Afgan'lı: Muhammed dinle! inkllab istiyorum, başka değil, hem çabucak! Çıkarıp gönderelim, has ılı, Şeyh im, yer yer, Oradan alem-i islam'a Cemaleddin'ler .. .''9 Akif İnkılab istiyorum ben de, fakat, Abduh gibi... 10 diyerek Abduh'a büyük bir hayranlık duyduğunu göstermiştir. Dini ve siyasi alanda yenilenme aceleye getirilemeyecek kadar büyük ve önemli bir iştir. Akif bunun farkında olmasına rağmen Osmanlı Devleti'nin ve toplumunun içerisinde bulunduğu durumdan do ayı inkılabın, yani dini, siyasi ve toplumsal değişimin hemen olmasını ister .. Akif, değişime direnenleri ise şöyle eştirmektedir; "Yeniyi iyiliğinden, hususiyle lüzumundan dolayı almak; eskiyi de fenalı ğı sabit olduğu için atmak kimsenin aklına, daha doğrusu işine gelmiyor! Dini taklid, dünyası taklid, adatı taklid, kıyafeti taklid, selamı taklid, kelamı taklid, hulasa her şeyi taklid olan bir milletin efradı insan taklidi demektir ki, kabil değil, hakiki bir hey'et-i ictimaiye vücuda getiremez; binaenaleyh yaşayamaz."11 Akif de Efgani ve Muhammed Abduh gibi toplumsal ve milli bilincin oluşturulmasında islam'ın temel alınmas ı gerektiğini belirtmiş ve işe, islami terbiye ve özellikle eğitimden başlayarak geniş çerçeveli bir yenileşme 8 Mehmet Akif, Sırat-ı Müstakim, IV, Sayı: 91, (Cemaziyülewel1328); Sadeleştiriimiş metin için bakınız: !smail Kara, Türkiye'de islômcılık Düşüncesi/, c. 1, s. 365-367; Zeki San han, Mehmet Akit istanbul, 1996. s. 38-39. 9 Ersoy, Safahat s. 428. 10 Ersoy, Sa(ahat, s. 428. 11 ismail Hakkı Şengüler, Açıklamalı Mehmet Aki( Kül/iyatı, c. 9, Hikmet Neşriyat, Istanbul, Trz. s. 122. 34 Ahmet BA<'iLIOGLU hareketine ihtiyaç olduğunu belirtmiştir. Ona göre Müslümanlar selefi örnek alarak, gerçek bir islami terbiye ve eğitimden geçerek aklını en üst düzeyde kullanmalıdır. Böylece dinlerini hem taklit batağından kurtaracak hem de kaderci anlayış yerine terdin özgürlüğü ve sorumluluğunu öne çıkaran anlayışın yerleşmesini sağlayacaktır. Akif'e göre dini alanda değişim ve yenilenme yaparken Cemaleddin Efgani ve Muhammed Abduh'un yaptığı gibi selef döneminin çok güzel bir şekilde tahlil edilmesi ve örnek alınması gerekmektedir. Ancak selef dönemi tahlil edilirken taklit etmekten kaçınılmah, oradan sadece ilham ve örnek alınmalıdır. Dini tedkik edeceksek, dönelim haydi geri; Alalım neş'et-i lslam'a y~kın bir devri:12 Akif, sadece al:ıireti merkeze alan kaderci bir din anlayışına karşı olduğu kadar, dinin donup kalmasına ve geleneksel mezhep görüşlerine zamanla oluşan yeni problemlere rağmen kuru kuruya bağlı kahnmasına da karşı çıkmıştır.,Ona göre ana kaynaklar olan Kur'an ve Sünnet yeniden etkin kılınarak mezhebi taassup gütmeden dinin donuklaştırılmasının önüne geçmek gerekmektedir.13 öncelikle dini alanda yeni eşmenin temel muharriki Kur'an-ı Kerim'in aklı öne çıkaran ve düşünmeyi emreden ayetleri ile, Hz. Peygaml?er'in bizzat kendisinin tutum ve sözleridir. Çünkü Peygamberimiz, kendisinin açıklamadığı hükümlerin detaylannın soruimamasım ashabından isterken farklı anlayışlara, içtihatlara ve dolayısıyla da yenileşmeye fırsat tanımıştır. Bu bir bakıma içtihadın teşvik edilmesi anlamını da taşımaktadır. Kilitlidir kapı "ümmi duhat" için, amma Kıyaın-ı Haşr'e kadar ictihad eder "ulema". Evet, şeraiti mevcOd olunca insanda; Ne kaldı men' edecek ictihadı, meydan da? lle'l-ebed yetişir müctehid bu ümmetten; Ş~ var ki; çıkmalı terda-yı nOra zulmetten 14. Akife göre Islam düşüncesinde değişen şartlar çerçevesinde akıl yürütme yoluyla yeni ~ilgilere ulaşılması (içtihat} temel bir gerekliliktir. Buna bağlı olarak akıl ile vahiy aras1rida bir uzlaşma söz konusudur. Içtihat yapabilecek kişilerde bulunması gereken şartlan da belirtir: "Kitab'ı, Sünnet'i, icma'ı sağlam anlayacak; 12 Ersoy, Sa(ahat, s. 191. 13 Mehmet Akgül, /. Uluslar Arası Mehmet Akif Ersoy Sempozyumu, Bildiriler, 19-20 Kasım 2008, •Mehmet AkiFin Düşüncesinde Dini Yenilenme•, Burdur, 2009, s. 496. 14 Ersoy, Safahat, s. 262. F.Ü. ilahiyat Fakültesi Dergisi 21:1 (2016) 35 Hilafı yoklayacak, ihtiyacı kollayacak. 15 Öyle anlaşılıyor ki Akif, müntesibi olduğu, izinden gitmeye çalıştığı Ebu Hanife'yi de örnek almaktadır. Çünkü Ebu Hanife kendisinden önceki geleneğe bakışını ve içtihat an[ayışını şöyle dile getirmiştir. Biz önce Allah'ın kitabında olanı alırız. Onda bulamazsak Hz. Peygamber'in sünnetine bakarız. Orada da bir şey bulamazsak ashabın ittifak ettiğini benimseriz, ihtilôf etmişlerse dilediğimizin görüşünü alırız. Başkalarının görüşlerini onlara tercih etmeyiz. Ancak Hasan-ı Basr~ ibrôhim en-Nehai, Said b. Müseyyeb gibi tôbitn alimlerine gelince onların idihadiarına bağlı kalmayız. Onlar gibi biz de ictihadda bulunuruz. Aralarında· müşterek illet bulununca bir hükmü diğerine kıyas ederiz.16 Akif, selef-i salihle ve akli ilimlerle canlı bir bağlantı kurulduktan sonra gerÇekçi bir ruhla içtihat metoduna başvurulmasını ve doğrudan vahyin kendisine gidilmesini öngörmektedir. Ancak bu şekilde toplumun problemlerin_e çözüm üretilebileceği anlayışındadır. Akite göre din, asırlar geçtikçe yeni bir biçimde gelişmektedir, dolayısıyla dini alanda yenilenme, dinin dışına çıkmak, dini aşmak değil, sürekli yenilenen çağlarda ve koşullarda dindar olmanın ihtiyaçlarını karşılamaktır. Tarihte de aynı şekilde. olmuş ve islam fıkhı diri bir fıkıh olarak başlamış ve geçirdiği. tarihi evrelerde de, bu özelliğini koruduğu i~ihat asırlannda da, canlılığını devam ettirmiştir. Hz. Peygamber'in hadislerinde çokça bulabileceğimiz, içtihadın teşvik edilmesi, alimlerin, peygamberlerin mirasçılan olarak kabul edilmesi gibi hususlar; hatasının bile sevap kabul edildiği bilgi ve delille ulaşılan yeni görüş ve anlayışiann değerini ortaya koymaktadır. Unutulmamalı ki içtihat kavramı, düşünce tarihimizde yenileşmenin temel ilkelerinden biri olarak görülmüştür. . Akif, içtihat kapısını . kapatmanın, Allah'ın kudretini zaman ve mesafelerle sınırlamak anlamına geleceğini düşünmektedir. içtihat kapısının hiçbir zaman kapanamayacağını, içtihat kapısının kapandığının söylendiği tarihten sonra bile birçok müçtehidin y~tiştiQini ifade etmektedir. "Zamanın değişmesi ile hükümler de değişir" fikrini kabul eden Akife göre, ilk dönemlerde müçtehitler bu açıdan üzerlerine düşen görevleri yaparak, toplumun problemlerini çözmüşlerdir. Ancak daha sonra Müslümanlar, ilk dönem müçtehitlerini örnek almadıkları için, islam hukukunun, nesh edilmiş bir kanunlar manzumesi durumunda kalmasına sebep olmuşlardır. ıs Ersoy, So{ohat, s. 262. 16 Mustafa Uzunpostalcı, "Ebu Hanife•, TDViA, istanbul, 1994, c. 10, s. 135. 36 Sayısız hadise var ortada tatbik edecek; Hani bir tane "usul" alimi, yahu, bir tek? Böyle avare düşünceyle yaşanmaz, heyhat, "Mülteka" fıkhınızın namı, usulün "Mir'at". Yaşanır, zannediyorsan, Baba Ca'fer'liksin, Nefes ettir, çabucak. kendine, olsun bitsin!17 Ahmet BAGLIOÖLU Yukardaki beyitler de de görüleceği gibi Akif'in en çok şikayet ettiği konulardan biri de içtihat yapabilecek alimierin yokluğudur. Aynca ulema sınıfını, cehalet ve taassuplanndan dolayı insanların faydasına olabilecek değişimlere bidat diyerek karşı çıktıkları için şiddetle eleştirmektedir. Akif'e göre değişim sürecinde dikkat edilmesi gereken önemli noktalardan bir diğeri de her milletin gelişip ilerlemesinin kendi şartları içinde ele alınması gerekliliği dir. Bu gözardı edilerek. yapılan değişiklikler yani başka milletleri taklit etmek. faydadan çok zarar vermektedir. Bu konuda da aydınları uyaran; Mütefekkirleriniz anlamıyorlar sanırım, Ki çemenzar-ı terakkide atılmış her adım, Değişir büsbütün, akvama, cema'ate göre:18 -. . Akif, Almız ilmini Garb'ın, atınız san'atını 19; diyerek ilim ve teknolojinin milliyeti plmadığını vurgulamıştır. Hatta birçok Islam düşünürü gibi O da, sadece islam kültüründen değil daha önceki ilmi ve kültürel geleneklerden faydalanmayı da "müminin yitiği" olarak görerek. bunun ilahi kaynağına şöyle işaret etmiştir. · Evet uiOmunu asrın şebaba öğretelim; Mukaddesata, fakat çoksa ihtiram edelim20• Akif, islam'ın terakkiye mani olmadığını ısrarla vurgulamaktadır. Ecdadın en büyük medeniyetlerden birini inşa ettiğini belirtir. Ona göre bugün Müslümanların içerisinde bulunduğu/ durum dinden değil, müntesipierinin din algısından kaynaklanmaktadır. Hail olsaydı te~akkTye eğer Şer'i mübTn, Devr-i mes'ud-i kudOmuyle giren asr-ı güzTn, En büyük bir medeniyyetle mi eylerdi zuh0r?21 17 Ersoy, Safahat s. 403. 18 Ersoy, Sa(ahat, s. 190. 19 Ersoy, Safahat s. 192. 20 Ersoy, Sa(ahat, s. 267. 2 1 Ersoy, Sa(ahat, s. 191. F.Ü. ilahiyat Fakültesi Dergisi 21:1 (2016) 37 Akif, ilerlemeyi ve terakkiyi savunurken, bunun kendi dini ve kültürel değederimizi göz ardı etmeden, yapılması gerektiğini belirtmiştir. Akif değişimin sağlıklı bir şekilde sonuçlanmasının neticesini ise şu şekilde açıklar, Çıkarmış olsak eğer, şimdi, kuweden fi'le, Kucaktaşır medeniyyetle din tamamiyle,22 Akife göre, Islami düşünce donuklaştırı mamalı, köklere yeniden dönerek ve zamanın gerçeklerini göz önünde bulundurarak bir tecdit gerçekleştirilmelidir. Ona göre tecdidin önündeki en önemli engellerden biri dini ilimler ile akli ilimlerin' ayn tutulmasıdır. Bu durum Islam medeniyetinin çöküşüne sebep olmuştur. Allah resulü, vahiy ile aklı birlikte etkin kılarak. dinin doğru anlaşılması ve sağlıklı bir şekilde hayata tatbik edilmesi hususunda bizim için en mükemmel örnektir. Biz Müslümanların üzerine düşen en büyük görev ise bu mükemmel örne~en faydalanıp, vahyi, sünneti ve aklı birlikte etkin kılarak, dini doğru bir şeki de hayata geçirmektir. 2. Böyle Gördük Dedemizden Zihniyeti Kur'an, dini alandaki farklı anlay ş ve uygulamaların bir zenginlik belirtisi olarak kabul edilmesini istemektedir. Ancak. bu farklı anlayış ve uygulamalann zam~nla kurumsallaşıp, düşünce gelenekleri ve ekaller oluşturmasını, geleneğin kutsallaştırı ması olarak re~metmekte ve bu durumu şiddetle eleştirmektedir. Akif de "Böyle Gördük Dedemizden" lafzıyla kutsallaşt rılan geleneği şiddetle eleştirmektedir. Akif, Sırat-ı müstakim'de "Tefsir-i Şerif (taklit)" adlı makalesinde23 Kur'an'dan; "Hem, onlara 'Allah ne göndermiş ise ona uyunuz', dendiği zaman, 'biz daha iyi, atalarımızı müdavim bulduğumuz şeylere uyarız' derler. Pekôlô! Ya ataları bir şeye akıl erdirememiş, doğru yolu seçmemiş ise. yine mi uyacaklar?'124 "Hayır, belki onlar, 'biz babalarımızı bu yol üzerine bulduk, biz onların izini tutarak gidiyoruz' derler. Böylece senden önce her ne zaman bir beldeye korkutucu (uyarıcı) bir peygamber gönderdiysek, o beldenin zenginleri ve ileri gelenleri, 'babalarımızı bu yolda bulduk, biz de onların izine uyarak gidiyoruz' dediler''25 "Siz Rabbiniz tarafından vahy olana uyunuz, O'ndan 22 Safahat, s. 262. 23 Mehmet Akif, "Tefsir-i Şerir,Sebilur-Reşad, IX, Sayı: 209, (23 Ramazan 1330); Sadeleştiriimiş metin için bakınız: !smail Kara, Türkiye'de islamcılık Düşüncesi, c. ı, s. 466-67. 14 Baka ra, 2/170. 25 Zuhruf, 43/22-23. 38 Ahmet BAGLIOGLU başka sahte dost/ara uymaymiZ ... " 26 ayetlerini delil göstererek dini körü köıiine taklit edenleri, yani gelenek-görenek halini almış geleneksel dinin hurafelerine saplanıp kalanlan, Allah'ın fıtrat diliyle tebliğ ettiği hakikatiere karşı gözlerini yumup, kulaklannı tıkayanlar olarak görür. Akifin eleştirdiği bu anlayışın, Kur'an'ın başka bir birçok ayetinde eleştiriye tabi tutulduğunu görmekteyiz. Onlar bir kötülük yaptıkları zaman: "BabalarımiZı bu yolda bulduk, bunu bize Allah emretti." derler. De ki: "Allah kötülüğü emretmez. Allah'a karşı bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?"27 Allah'a ortak koşanlar d.ediler ki: "Allah dileseydi, ne biz, ne atalarımız O'ndan başka hiçbir şeye tapmazdtk ve O'nun emri dışında hiçbir şeyi haram kılmazdtk" Kendilerinden öncekiler de böyle yapmıştL Buna karşı peygamberlerin vazifesi, ancak açık-seçik bir tebliğden, ibarettir. 28 _. "Yok, dediler, ama biz babalarımızı böyle yapar bulduk. " 29 Onfgra-: " Allah'ın indirdiğine ve Peygambere gelin" dendiği zaman:" Atalarımızı üzerinde bulduğumuz şey bize yeter" derler. Ataları bir şey bilmeyen ve doğru yolu da bulamayan kimseler olsalar da mı?30 Onlara: "Allah'm indirdiğine tabi olun!" dendiği zaman: "Hayır, biz atalartmiZı neyin üzerinde bulduksa, onun ardınca gideriz." diyorlar. Ya şeytan· onla ri cehennem azabma çağırıyor idiyse de mi onlara uyacaklar?31 Akif'e göre Müslümanların yaşama~a olduklan din, yukarıdaki ayetlerde de eleştirilen, atalarından gördükleri şekliyle gelenek-görenek haline gelmiş olan bir dindir. Günümüzdeki Müslümanlar, tıpkı Kur'an'ın ifade ettiği gibi yeni şeyler duyduklarında doğru . ya da yanlışlığını tahlil etmeden savunma psikolojisi neticesinde bu duruma "Biz atalanmızdan böyle gördük" düşüncesi ile karşı çıkmaktadıriar. "Böyle gördük dedemizden!" sesi titrek titrek! "Böyle gördük dedemizden!" sözü din~_r:ı merdOd; ·Acaba saha-i tatbiki neden na-mahdOd? Çünkü biz bilmiyoruz dini. Evet, bilseydik, Çare yok gösteremezdik l:iu kadar sersem lik. 32 26 A'raf, 7/3. 27 A'raf, 7/28. 28 Nahl, 16/35. 29 Şu' ara, 26/7 4. 30 Maide, 5/104. 31 Lokman, 31/21. F.Ü. ilahiyat Fakültesi Dergisi 21:1 (2016) 39 Akif geleneğin kutsanmasını "Böyle gördük dedemizden!" ifadesiyle eleştirerek bu düşüncenin dinde yerinin olmadığını belirtir. Ona göre hayat dini olan Islam, geleneklerin, hurafelerin ve bilgisizliğin de etkisiyle özünden uzaklaştınlmıştır. _ Yine Akif'e göre Müslümanlar, ibadetleri gayesinden uzaklaştırarak. onları ata rından gördükleri gibi taklit etmektedirler. Dinin gönderiliş amacının farkında olmadıkları gibi, Kur'an'dan uzak bir yaşam biçimine de yöne mişlerdir. Kur'an hayata yönelik rehber olmaktan çıkarılarak, ölülere okunan ya da gaybi haberler çıkarmak için başvurulan bir kitap haline getirilmiştir. Çin'de, Mançurya'da din bir görenek, başka değil. Müslüman unsuru gayet geri, gayet cahil. Acaba meyl-i tea li ne demek onlarca? "Böyle gördük _dedemizden!" sesi milyonlarca Kafadin aynı tehewürle bakarsın, ıkıyor! Arş ı arnali bu ses ta temelinden yıkıy 33 Akif'in, hurafelere boğulmuş geleneksel din anlayışını şiddetle eleştirdiği görülmektedir. Akif'e göre insanlık tarihi boyunca her yeni fikir, görüş veya uygulamalara "Böyle gördük dedemizden!" kavramıyla karşı durulmuştur. 3. Bid'at Anlayışı Bid'at kelimesi lügat itibarıyla "daha önceden benzeri bulunmayıp, sonradan ortaya çıkan şey" anlamındadır34• stıl ahta ise, "Asr-ı Saadetten sonra ortaya ıkan, şer'i bir delile dayanmayan inanç, ibadet, fikir ve davr~nışlar"35 olarak tarif edilmektedir. Kur'an'da, önceden madığı halde, sonradan ortaya çıkanlan yeniliklere36 dahi temel çerçeveye aykırı olmadıkça, izin verildiği anlaşılmaktadır. Hz. Peygamber de hadisi şeriflerinde; Mislam'da güzel bir çığır (sünnet-i hasene) açana o çığıra uyanlar bulunduğu sürece 32 Ersoy, So{ohat,,s. 175. 33 Ersoy, So{ohot, s. 174_ 34 S. Şerif COzcani, et-To'ri(ôt, 8eyrut, 1987, s_ 68; Ebu'( Fadl Cemaleddin ibn ManzOr, Lis'onu'IArob, c. VII, Beyrut. 1990, s. 6-7; Kur'an-ı Kerim'de de aynı manada kullanılmıştır. Bkz. Ahkaf, 46/9; Hadid, 57/27. 35 Ragıb el-lsfahani. ei-Müfredôt {i Goribi'l-Kur'on, Istanbul, 1986, s. 50-51; M. Ali el-Faruk! Tahanevl, Keşşô(u lstlohôti'I-FünCm, c. !,Istanbul, 1984, s. 133_ 36 Hadid, 57(27_ 40 Ahmet BAGLIOGLU sevap verileceğini, kötü bir çığır (sünnet-i seyyie) açana da aynı şekilde günah yaz lacağını"37 söylemiştir. Hz. Ömer'in topluca teravih namazı kılanlar hakkında söylediği "bu ne güzel bir bid'attir''38 sözü de maslahatı gözeten yeniiiiderin kabul edilebilirfiğini göstermektedir. Kur'an ve sünnetin teşvikinden hareket eden Müslümanlar ilk asırlardan itibaren, bazı gelişmelerin de etkisiyle yeni görüşler ortaya koymuşlardır. Bu yenileşmenin yanında, getirilen bu yeni görüş ere, doğal olarak. itirazlar da yapılmış böylece ciddi anlamda bir fikri hareketlilik meydana gelmiştir. ister dini konularla ilgili olsun isterse olmasın bir şeyin sonradan ortaya çıkması bizatihi kötü olmasını gerektirmemektedir. islam düşüncesindeki din akıl uzlaşması dahi bazı kesimler tarafından kabul görmemiştir. Kelam ilmi ile uğraşanlar veya dini konularda Aklı devreye sokanlar bile bazı çevreler tarafından ehl-i bi d' at olarak isimlendirilmişlerdir.39 Akifin kaldırılmasını istediği bidatler bidat-ı seyyie olarak isimlendirilen kötü bid'atlerdir. Bundan yola çıkarak Akif'in bid'at-ı hasene ve bid'at-ı seyyie ayrımı yaptığını söyleyebiliriz. Akif, "Bugün bir bid'at-ı seyyiyeyi dinden çıkarıp atmak. dinin en büyük rükünlerinden birini yıkmak olarak an!aşılmaktadır 40 diyerek Islam toplumunda dinin bidatler tarafından kuşatıldığını belirtir. Yıine ne yazık ki aynı toplum yeni bir şey söylense bidat diyerek karşı durmaktadır. Ya ta'assublan? Hiç sorma, nasıl maskaraca? O, uzun hırkasının yenleri yerlerde, hoca, . Hem bakarsın eşi yok dine teaddisinde, Hem ne söylersen olur dini hemen rendde! Milletin hayrı için her ne düşünsen: Bid'at: Şer'i tagyir ile terzi! ise -haşa- sünnet!41 37 Ahmed b. Hanbel, Müsned, (thk. Şuayb Arnavut), Beyrut, 2001, 3/494, 509, 513; Nesai, Ebu Abdurrahman, es-Sünenü'l·Kübrô, •et-rahrid Ala's-Sasakat (thk. Hasan Abdulmunirn Çelebi), Beyrut, 2001, 3/60; Müslim Muhammed, Sahihu Müslim, (thk. Muhammed Fuad Abdulbaki), Beyrut. Trz.. 2[704, 4/2059. 38 Buhari, Muhammed b.lsmail, Sahih, Bab'u Salatü't-teravih, (Thk. Muhammed Züheyr b. Nasurin Nasır), Dımeşk, 1422, 3/45; Beyhaki, Ahmed b. EI-Huseyin. es-Sünenü'l-Kübrô,(thk. Muhammed Abdulkadir Ata), Beyrut 2003, 2/694. 39 Geniş Bilgi için Bkz; Mevlüt Özler, islam Düşüncesinde Ehl-i Sünnet Ehl-i Bid'at Adlandırmalan, Erzurum, 2001. ~ Kara, Türkiye'de islamcılık Düşüncesi, s. 467. 41 Ersoy, Sa(ahat, s. 173. F.Ü. ilahiyat Fakültesi Dergisi 21:1 (2016) 41 Akif'e göre, "din işini taklit ile kaim bilmenin kötü neticesidir ki, nesilden nesile birer ikişer bid'at, üçer beşer hurafe miras olarak gele gele bugün inançlanmız, itaat ve ibadetlerimiz, muamelelerimiz adeta hurafeler toplamı, bid'at yığını haline gelmiş! Dinin sahih şeklini kolay kolay hatıra bile getiremiyoruz!"42 Akif bid'atlere savaş açarken toplumun haynna olan yeni fikir ve düşüncelere ise kucak açar. Akif yenilik adına eskiye ait ne varsa reddedenlere karşı çıktığı gibi eskiye sahip çıkıp yenilik adına ne varsa onu bid'at kabul edip reddedenlere de karşı çıkmışt r. Akif, ilk dönem Müslümanlarının örnek alınarak geleneğin kutsanmadan aklın ışığında sorgulanmasını ve değerlendirilmesini istemektedir. 4. Temel Kaynaklardan Kopuş Akife göre dinin temel kaynaklanndan öğreni ip hayata geçirilmesi Müslümanların din _alanindaki problemlerinin ortadan kaldırılabilmesinin temel esasıdır. Dinin temel kaynakları olan Kitap, Sünnet ve icma'nın işlevsiz hale getirildiğinden dert yanan Akif, temel kaynaklardan kopuşu şu mısralarıyla ifade etmektedir: Kitab\ Sünnet'i, icma'ı kaldırıp attık; Havassı maskara yaptık, avamı aldattık. Yıkıp, Şeri'ati, bambaşka bir bina kurduk;43 Akif, Muhammed Abduh'un etkisiyle geleneği çok ciddi bir şekilde sorgulamıştır. Sadece öte dünyayı göz önünde tut~n kaderci din anlayışını kabul etmediği gibi dinin günümüz dünyasına cevaplar vermesi gerektiğini de düşünmektedir. Geleneksel mezhep algısını tasvip etmeyerek, mezhebi görüşlere kuru kuruya bağlı kalmayı da benimsememiştir. Ona göre ana kaynaklar olan Kur'an ve sünnet, aklın ışığında günümüz dünyası için yeniden değerlendirilebilir. Akif bir şiirinde mescitlerde anlatılan ve pratikte yaşanılmakta olan dini şu ifadelerle eleştirir. Sağın solun dolu mescid, beğen beğen dahver. -Namaz değil yahnız maksadım ... Bugün bir adam Çıkıp da va'z edecek öğle üstü halka ... Tamam! Zamanıdır oturup, şimdi herze44 dinlemenin;4S 42 Kara, Tilrkiye_'de islamcılık Düşüncesi, s. 467. 43 Ersoy, Sa{ahat, s. 259. 44 Herze; Uydurma hadis. 45 Ersoy, Safahat, s. 228. 42 Ahmet BAGLIOGLU Ömer Rıza Doğru!, Akif'in Kur'an ile bağını şöyle açıklar; Mehmet Akif Ersoy bütün ömrünü, bütün varlığını Kur'an'a bağlayan bir adamdL Kur'an, onun hem semavi kitabı id~ hem ahlakı ve ruhôni ülküsü idi. Onun için bütün yaşayışmı bu kitaba uydurmuştu.. Hayatında yazdığı ve neşrettiği ilk şiir 'Kur'ôn'a Hitab'dı ve bu hitap onun genç ruhundan semaya yükselen, sonra bütün ömrünce onun ruhuna sağanak sağanak feyiz yağdıran bir rahmetti. Gençliğinde ve olgunluğunda ona daima Kur'an rehberoldu.46 Onun duygu, fikir ve düşüncelerinin en büyük ilhamı daima Kur'an olmuştur. Kur'an'ın aniaşılmak için indiğini ama Müslümanların sadece sevap kazanmak için düşünmeden okuduğundan rahatsızdır. Akif bu düşüncesini şu şekilde ifade eder; Aman Ya Rabbi! Kur'an ne söylüyor, biz ne anlıyoruz! 7 Bugün Kur an'ı, manasinı hiç düşünmeden sadece okuyup geçmekteyiz ... Evet bizler şimdiye kadar Allah ın Kitabını tedebbür ederek yani her sayfas.ındaki, her ayetindeki hükümleri, ibretleri her birimiz kendi ilmi, kendi idraki derecesinde__anlamak isteye isteye okusaydık Islam alemi hiçbir zaman böyle perişan olmazdı.48 diye sızlanarak, halkın anlamadığını, eksik yahut yanlış anladığını, Kur'an'ın söyledikleri ile halkın sergilediği hayatın farklı olduğunu dile getirirken, Müslümanların batının karşısındaki durumunu da eleştirir; Sustu herkes duyunca feryadı, Kimsecikler yerinden oynamadı. Sesi hatta kısıldı Kur'an'ın Sustu guya sadası Mevla'nın!49 Akif'e göre Islam ümmetinin geri kalmasındaki temel sebep Kur'an'ın ruhundar:ı uzaklaşılarak yerine hurafelerle dolu şekilsel bir dini hayatın hakim kılınmasıdır. Kur'an'ın ahlaki ilkelerini ve hedeflediği toplumu göz ardı eden . Müslümanlar, onu ölülere okumak, gaybi haberlere ulaşabilmek veya muska yazmak gibi dini n amaçlarına ters düşen fiiller irca etmek için müracaat edilen bir kitap halirıe getirilmiştir. Ona göre Kur! an; hayat kitabı olup, okunup anlaşılması için gönderilmiştir. insanoğlunun, insani görevlerini yerine getirmesi ancak Kur'an ilkelerini hayatına tatbik etmesiyle mümkün olabilir. ibret olmaz bize, her gün okuruz ezber de! Yoksa, bir maksad aranmaz mı bu ayetlerde? 46 Doğrul, Ömer Rıza, Kur'ôn'dan Ayetl~r ve Nesirler, Yüksel Yayınevi, istanbul, 1944, Önsöz, s. 3. ' 7 Abdülkeıim Abdülkadiroğlu-Nuran Abdülkadiroğlu, M. Akifin Kur'an ı Kerimi Te{siri, Ankara, 1992, s. 83, 63, 116. 48 Abdülkadiroğlu-Nuran Abdülkadiroğlu, M. Akifin Kur'an ı Kerimi Te{siri, s. 161. 49 Ersoy, Sa{ahat, s. 95. · F.O. ilahiyat Fakültesi Dergisi 21:1 (2016) Lafzı muhkem yalınız, anlaşılan, Kur'an'ın: Çünkü kaydında değil, hiçbirimiz ma'nanın: Ya açar Nazm-ı Celil'in, bakarız yaprağına; Yahud üfler geçeriz birölünün toprağına. inmemiştir hele Kur' an, bunu hakkıyle bilin, Ne mezarlıkta okumak ne de fal bakmak için!50 43 Akif'in yukandaki düşüncelerini Kur'an ayetleri ile de desteklemektedir. Biz ona şiir öğretmedik. Bu ona yaraşmaz da ... O sadece bir öğüt ve apaçık bir Kur'ôh'dır.51 Bir başka ayette Bil ki sen, ölülere işittiremezsin, arkasım dönüp kaçmakta olan sağırlara da daveti duyuramazsm. Sen körleri sapıklıklarmdan çevirip doğru yola getirecek değilsin. Ancak (gönillden) teslim olarak ôyetlerimize iman edenlere duyurabilirsin.52 Çünkü sen ölülere işittiremezsin. O daveti, arkalarmı dönmüş giderlerken sağırlara dçı dı.iyuramazsm. Körleri de sapıklıklarından hidayete getiremezsiD-. Sen ancak ôyetlerimizi iman edeceklere duyurursun da onlar Müslüman olur, selameti bulurlar. 53 Başka bir ayette Ölülerle diriler de eşit olmaz. Gerçi, her dilediğine işittirirse de sen, kabirlerd(;!kine işittirecek değilsin 54 buyrularak Kur'an'ın hayat dini olduğu, Müslüman toplumu ıslah edecek prensipleri taşıdığı belirtilmiştir. · Memleket mahvoluyor, din de beraber gidiyor; Size Kur'an, bakınız sade uzaktan mı diyor?"ss Akife göre devletin zaafıyete düşmesi, dini de olumsuz yönde etkilemektedir. Kur'an ilkelerine niçin sarılmıyorsunuz diyerek, halkı uyardığı gibi, kurtuluşu da doğru din anlayışında aramaktadır. Akif, ısrarla Kur'an'ın muhatabının yaşayan insanlar olduğunu vurgulamaktadır. Kimin hesabına inmiş, düşünmüyor, Kur' an ... Cenab-ı Hak çıkacak, sorsalar, muhatab olan! Bütün evamire 'lan ı harb eden şu sefih, Mükellefıyyeti Allah'a eyliyor tevcih!56 . so Ersoy, Sa{ahat, s. 175. 51 Yasin, 36/69. sı Nemi, 27/80-81. sJ Rum, 30/52-53. 54 · Fatır, 35/22. ss Ersoy, Safahat, s. 169. S6 Ersoy, Sa{ahat, s. 253. Ahmet BAGLIOGLU Akif, hakiki Müslümanlık ile yaşanan Müslümanlık arasındaki uçurumun gittikçe arttığını düşünerek dini alanda yenileşmenin en büyük savunucularından biri olmuştur. Müslümanlık nerde! Bizden geçmiş insanlık bile ... Alem aldatmaksa maksad, aldanan yok, nafile! Kaç hakiki Müslüman gördümse: Hep makberdedir; Müslümanlık, bilmem amma, galiba göklerdedir!57 Sonuç Akif geleneksel din anlayışını eleştirirken varmak istediği hedef, kitap ve sünnetten uzaklaşan Islam toplumunu tekrar bu iki ana kaynağa döndürmek, dini, bidat ve hurafelerden anndırmaktır. Dini alanda yenileşme isterken, dinin özüne dakunulmasına da karşıdır. Toplumun ihtiyaçların ı vahyi temel alarak çözümiemek ister. Ilahi nizarndan sapmaları düzeltmek ve engellemek, batıl inanış ve hurafelerden uzaklaşmak, geleneğin zararlı unsurlarını temizlemek, cehaletle, bilgisiılikle ve taklitle mücadele etmek, toplumun kalkınması ve dünyada efahı, ahirette kurtuluşu için gereken her tedbiri almak, dini alanda yenileşme düşüncesinin temel dinamiklerini ol(!şturur. Mehmet Akif, Kur'an'dan ilham alarak çağımıza lslam'ı anlatmanın lüzumundan bahsed~rken lslam'ı, "her asrın idrakine söyletmek" gerektiğini ve bunun da ilim ve iifanla olabileceğini belirtir. Mehmet Akife göre Müslümanlar dinlerini kaybetmiş sonuçta hurafelerin esiri olmuşlardır. Akif, dinin taklit bataklığından kurtarılmasını ve seletin .dini anlama ve tatbikatlarını örnek alarak onlar gibi yeni meselelerde çözüm bulunması gerektiği üzerinde durmuştur. Safahatın "Süleymaniye" ve "Fatih Kürsüsünde" adlı bölümlerinde hurafelerle, batıl inanışlada mücadele etmiş ve geleneksel din anlayışını şiddetle eleştirmiştir. Müslümanları içine düştükleri dini, ahlaki ve kultürel yozlaşmadan ve bunların içtimai ve siyasi yansimalanndan kurtarmaya çalışmak, dini anlayışını bir nevi ihya etmek gerekir. Akif ken~i toplumunun özgün değerlerini yeniden açığa . çıkarma çabası içerisinde olmuştur. Doğrudan doğruya Kur'an'dan altp ilhamı, Asrın idrakine söyletmeliyiz lslam'ı diyen Akif ilhamı Kur'an'dan alırken, içerisinde bulunduğu zaman dilimine lslam'ı söyletmek için Çapa sarf eder. Geleneği göz ardı etmeden, ancak ona teslim de olmadan, günün gerçeklerini göz önüne alarak dini 57 Ersoy, Sa{ohat, s. 294. F.Ü. ilahiyat Fakültesi Dergisi 21:1 (2016) 45 - yeniden yoruma tabii tutmaktadır. Yapmaya çalıştığı bir nevi ihya veya ıslah hareketidir diyebiliriz.

Bugün 187 ziyaretçi (344 klik) kişi burdaydı!


Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?
Ücretsiz kaydol