Türkiye’nin hazan mevsimine girdiğini biliyorduk ama yaprak dökümünün bu raddeye varacağını doğrusu tahmin etmek istemezdik. Yavuz Bahadıroğlu, Sezai Karakoç, Mustafa Yazgan ve ardından Teoman Duralı (1947-2021) beylerin aynı yıl peş peşe aramızdan ayrılması sevenlerini ve bu ülkenin sahici aydınlarını derinden sarstı. Allah cc. Teoman hocamıza ve diğer büyüklerimize rahmet eylesin, mekânları cennet olsun.

Alarm zilleri çalıyor… Fikir tanklarımız yavaş yavaş boşalıyor….

Peki gidenlerin yerlerini doldurmak için bir şeyler yapıyor muyuz? Asıl mühim olan bu.

Şahsen dost olma ve 2020 Eylül’ünde kendisiyle TVNet’te bir program yapma fırsatı bulduğum merhum Teoman Duralı, Türkiye’de eşine ender rastlanan yetkinlikte cins bir hocaydı. Felsefe gibi kavranılması zor bir sahada öyle parlak bir anlatımı vardı ki, derslerinde adeta kavramları kafanıza çekiçle çakar gibi konuşur, bir başka cins filozof Wittgenstein’ın yaptığı gibi boşlukta el yordamıyla bir başka dünya arar gibi esrarengiz jestleri sözlerine refakat ettirir, bu da talebenin zihninde bir bina inşa edildiği hissini uyandırırdı.

Ancak Teoman hocanın ayırt edici özelliği, felsefe sahasını meslektaşları gibi dar tutmayıp tefekkür kudretini tarih, kültür ve sanat gibi, hatta yaşama felsefesi gibi komşu arazilere de sürmesini iyi bilmesiydi (burada hocası Nermi Uygur’un izindeydi). Böylece adına “düşünen tarih” diyebileceğim ve benzerine ülkemizde pek az rastlanan bir farklılığın o duru zekâdan fışkırışına tanık olurdunuz. Bir ayağını kendi toprağına sabitleyen hoca (Hz. Mevlana’nın pergel mecazını hatırlayın) fikir atını tefekkürün karanlık vadilerine cesaretle sürer ve bu seferlerinden zengin ganimetlerle dönmekle kalmaz, bunları biz müptedilere cömertçe ikram da ederdi.

Bu yüzden İngiliz-Yahudi medeniyetinin dünyayı sinsice sömürmesi ve tahribatına, köksüz Batılılaşma hareketlerine, her türden taklitçiliğe, Cumhuriyet devrindeki “yazının katli” ve “dilin katli” gibi kültür inkılaplarına, Osmanlı Devleti’nin “Türklüğün en parlak başarısı” olduğuna vs. dair can alıcı meselelere Türkiye’de yaşayan bir felsefeciden asla beklenmeyecek cinsten aykırı, net, demlenmiş ve aynı derecede cesurca yorumlar getirebilmiş, uykudaki dimağları uyandırabilmişti.

Alman şairi Heinrich Heine öldüğümde ‘tabutuma bir kılıç koyun’ demişti, insanlar kendileri uğruna çarpıştığımı bilsin diye. Merhum Duralı hoca ise beyninde kılıçla dolaşan bir entelektüeldi. Akademyanın ikiyüzlü, sahtekârca protokol laflarına karnı toktu. En sert sözlerini olanca kibarlığı içinde ama tam bir cerrah soğukkanlılığıyla söylemeyi itiyad edinmişti. Çünkü hastaydık, daha fenası hasta olduğunun farkında olmayan hastalardık.

Hoca teşhisi kim ne der diye umursamadan korkusuzca koymaktan imtina etmezdi. Tıpkı şu vecizesinde olduğu gibi:

“Biz alhzheimer olmuş bir toplumuz. Bunun en önemli müsebbibi, yazının katlidir. Sovyet devrimini, Çin devrimini görmüş dünya ama hiçbiri yazıya dokunmamış. Japonlar ve Koreliler için Çin yazısı yabancı. Niçin değiştirmediler?”

Evet, niçin? Niçin onlar değil de biz kör edildik?

Bu soruya bırakın cevap vermeyi, onun farkında bile değiliz millet olarak.

İyi ki Teoman Duralı gibi zihni ve ruhu diri insanlar yaşadı bu çorak topraklarda ve ışığı on yıllar sonra da olsa fark edilecek saf fikirler serdetti, bununla da yetinmeyip fikirlerini eserler halinde kütüphane raflarımıza tevdi etti.

Bu hazan mevsiminde bir tesellimiz varsa bundandır vesselam.

.

Dr. Süheyl Ünver Hoca (1898-1986) son derece üretken ve geniş malumatlı bir kalem ehliydi. İnanılmayacak kadar çeşitli bahislerde yazdığı iki bine yakın yazı içerisinden Ramazan’la ilgili olanları bundan çeyrek asır evvel bir kitapçıkta derlenmişti.* Bütün yazıları ayrı ayrı üzerinde durulmayı hak ediyor; ancak özellikle kitabın son yazısı olan "Ramazan Medeniyeti", defalarca okunup not ve ders alınacak unutulmuş hatıra ve hikmetlerle dolu olduğu için sayfamızın misafiri olacak.

Radyo ve televizyon olarak TRT’ye mahkûm olduğumuz yıllarda Ramazan geceleri eğlenceyle, eğlence de kantocular, orta oyuncuları, Direklerarası’ndaki tiyatro kumpanyalarından sahnelerle özdeşleştirilmiş gibiydi. Ramazan’da eğlence denilince Dümbüllü İsmail, Şehzadebaşı’ndaki sinemaların önünde piyasa yapıp mendil düşürenler, Kantocu Peruz, Deniz Kızı Eftelya ve İncili Çavuş fıkraları gelirdi akla. Oysa bu, son derece yanıltıcı ve tek yanlı bir Tanzimat sonrası yoz Ramazan anlayışıydı ve tamamen nevzuhurdu.

Başka bir deyişle ağırlıklı olarak 1860’lardan başlayıp 1920’lere kadar devam etmiş bulunan kırma/karma bir alafranga, hatta züppece eğlence hayatıydı sergilenenler ve bırakınız Anadolu’yu, İstanbul’da da son derece dar bir zümreye hitap ettiği halde sanki eskiden bütün İstanbul ve Osmanlı dünyası bu şekilde eğlenirmiş gibi sahte bir algı uyandırılıyordu.

Buna mukabil İstanbul’da asıl büyük ve şimdi olduğu gibi sessiz kalabalıkların rahmanî Ramazan gün ve gecelerini nasıl coşkuyla ihya ettiklerini yeterince bilmiyoruz. Bu bilgiler unutulmuş, genellikle hatıratların şurasında burasında saklı kalmış durumda. Onları saklandıkları yerden bulup çıkarmak bu ülkenin hakiki tarihçilerinin asli vazifelerinden olmak gerekir.

İşte Osmanlı devrinin o son güzel hakiki Ramazanlarının nasıl yaşandığını hatırlatan Süheyl Ünver hocanın bir çırpıda anlattıkları. Dikkat ve ibretle kulak kesilelim söylediklerine:

Ramazan ayında mahya, temizlik, rabıtalık, ahlak tasfiyesi, günah ve zararlı şeylerden çekinme, yerinde eğlenebilme, dinlenebilme, cömertlik ve herkesi düşünmek terbiyesini bir araya getirerek, bir Ramazan medeniyeti vücuda getirmiş ve bunu İstanbul’da teksif etmişiz (ete kemiğe büründürmüşüz).

(...) Ramazan, her sınıftan halkın benimsediği bir mevzu olmuş ve herkeste çocukluğundan beri gelen devamlı ve azalmayan intibalarla (izlenimlerle) daha Ramazan biterken, ‘gelecek sene Ramazan’ına on bir ay kaldı’, diye bir sevinçle, gelecek seneninkine mahsus tasarılarıyla hoş bir sene daha geçirmişler ve ömürlerini, geçirecekleri hoş Ramazanlara bağlamışlardır. Ölmek isteyenler bile, “Şu Ramazan’ı da göreyim de öyle..” diyerek hayatında bir defa daha idrak etmekle noksansız (eksiksiz) ahirete göçmeyi düşünmüşlerdir.

Ramazan bir ay, bazen 29, bazen 30 gün sürer. 29 gün Ramazanlarında, “Bizim bir günümüzü çaldılar” diye alakalarıyla serzenişlerde bulunurlar. 30 gün oruç tutanlar bayramın birinci günü oruç tutmadığından bir şey yemeğe utanır ve bir nevi gündüz yemenin acemiliği ve mahçupluğu içindedir. Adeta giden Ramazan’dan sıkılır [‘utanır’ anlamında-MA]. Ramazan gidiyor, acaba bir daha seneye çıkacak mıyım? diye ağlayanları bilirim ben.

(...) Adeta Ramazan yalnız bir oruç ayı değildir. Sanki Peygamberimiz şehirlerimize gelir, hepimizin saadet ve fakirhanelerimize (evlerimize) ruhen misafir olur. Asıl bayram, Ramazan bittikten sonra değil, bizzat Ramazan’da olur. Öyle ki bu bayram, senede bir ay gelir ama onun gelmesi tam on bir bayram sevinci içinde geçer. Her hakiki Müslüman’ın gönlünde Allah korkusu kadar Ramazan sevgisi de yer etmiştir. Bayram değil, Ramazan düğün ayıdır. O düğüne herkes müştaktır (onu sabırsızlıkla bekler). "Ramazan’a çok şükür on ay kaldı", diye bir ay daha yaklaşmanın sevinciyle gözleri yaşaranları bilirim.

(...) Kadir günü Müslümanların çok müteessir (üzgün) bir günüdür. Allah kabul etsin, diye bütün dualar o gün sona erer. Yani Ramazan bi’l-kuvve (potansiyel olarak) Kadir’de sona erer. Sonunda bi’l-fiil (gerçekten) biter. Camilerde “Elveda” avazelerinden ağlamadık can kalmaz. Artık o ismi var, cismi yok bir Ramazan, ömürler oldukça gelecek, tıpkı bir kuyruklu yıldız gibi seyredecektir. Fakat kuyruğunu götürmez, bırakır. Ondan Türkler bir Ramazan medeniyeti kurmuşlardır...

Rahmetli Süheyl Ünver Hoca’nın bu paha biçilmez değerdeki sözlerine herhangi bir ilavede bulunmaya gerek yok aslında. Yine de doğru anlayıp anlamadığımızı kontrol babında şunları söylememe izin verin lütfen:

Ramazanlar Müslüman hayatının etrafında döndüğü eksendir. Onun içindir ki, “On Bir Ayın Sultanı” diye selamlamak adettir onu. Bunun manası, Ramazan’ın diğer 11 ayın yöneticisi, yani efendisi, patronu olduğudur. Adeta Ramazan hakiki aydır da, diğerleri gölgesidir. Rabbimiz bize esasen Ramazan’daki gibi yaşamamızı tavsiye ediyor, bunu da bizim irademize bırakmıyor, bir tür hızlandırılmış eğitimden geçirerek nasıl yaşamamız gerektiği noktasında müdahale edip yönlendiriyor. Yani bir bakıma ‘Ben aslında sizin Ramazan’daki gibi yaşamanızı ve ibadet etmenizi istiyorum. Lakin irade-i cüz’iyyenize de müdahale etmiyor, sizi 11 ay büyük ölçüde kendi başınıza bırakıyorum. Fakat 11 ay sonra yine Ramazan’da huzuruma geleceksiniz; o zaman sizi bir nevi staja alarak, üzerinizden dünyanın tozunu, toprağını temizleyerek garip kalmış gönül gözünüzü açmakla yetiniyorum’ demiş oluyor.

Bir Müslümanın hemen bütün bir ruh hayatı Ramazan’ın etrafında şekillenmekte, bir yıl içerisinde tabiatıyla kaybettiği irtifaya yine Ramazan sayesinde yükselebilmektedir. “Hay Allah, bu yıl yine Ramazan nasıl da geldi” şaşkınlığını isterseniz yukarıda Süheyl Hoca tarafından anlatılan tabloyla karşılaştırmayı bir deneyin. Günümüzün dünyaya boğazına kadar batmış Ramazan algısı ile bayramın daha ilk gününden itibaren bir dahaki senenin Ramazan’ını özlemeye, beklemeye, müştak olmaya başlayanların “On bir Ayın Sultanı”nı karşılaştırmak her bakımdan faydalı olacaktır diye düşünüyorum.

Tabii bize kaybettiklerimizi hatırlatması kaydıyla…

Mesela şu eski bayram tebriği cümlesindeki zarafetlerin hatırlanmasında olduğu gibi:  “Iyd-i sa’îdinizi tebrik eylerim efendim.”

2016 yılına kadar ders kitaplarında tek bir cümleyle yer alırdı Kutul-Amare zaferi. O cümle de şuydu:

“Basra’ya çıkan İngilizler Kutul Amare’de yenilgiye uğratıldılar.”

Hayrola, kim uğrattı? Hayaletler mi? Yoksa gökten bir sel boşandı da o mu sürükleyip denize döktü. “Yenilgiye uğratıldılar” ifadesi kadar ahlaksızca yazılmış, yakın tarihimizin zamirini ele veren cümleye bol bol rastlarız aslında kitaplarımızda ama Mecnun’un gözüyle bakmak şartıyla.

Malum, Mecnun, tutulduğu Leyla için yanıp yakılıyor, akrabaları da merak etmiş “Kim bu Leyla? Bize göster” demişler. Gizlice uzaktan göstermiş. Akrabaları “Bu kara kuru kız mı senin yanıp yakıldığın? diye çıkışınca meşhur aşık “Ama onu Mecnun’un gözüyle görmeniz lazım” cevabını yapıştırmış.

Bu bakımdan tarihte de Mecnun’un gözü önemli. Gören değil, delen bir göz, eski deyişle nâfiz bir nazar lazım.

2016 yılının 29 Nisanında Lütfi Kırdar Kongre Merkezinde kürsüye çıkan Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan “Tarihi 19 Mayıs 1919’dan başlatan anlayışı reddediyorum” deyince gözlerim dolmuştu. Şöyle devam etmişti bu tarih dersini andıran tarihî konuşmasına:  

“Resmi tarihimizi yıllarca İngilizlerin istediği gibi düzenledik.”

Son altı yılda bazı tamirler yapıldı Kutul Amare zaferi hakkında, her yıl 29 Nisanlarda hatırlanır oldu. Ders kitaplarındaki o tek cümlelik manasız ifadenin yanına birkaç cümle eklenebildi ama itiraf edelim ki hakkı verilemedi. Zaten gazi ve şehitlerimizin hakkını ödeyemeyiz ama daha fazla çalışmak ve anlatmak gerekirdi. Bir dizi yapıldı, yarısında ismi değişti. Kim değiştirdi? İngilizler mi devreye girdi? Yoksa içimizdeki İngiliz’den fazla İngilizci olanlar mı? İngiliz’in eli ayağı uzundur derler. İnanırım.

Türkiye’de neden bir İngiliz düşmanlığı yoktur? diye sormuş ama cevap alamamıştım. İngilizlerin Şehzadebaşı’nda katlettikleri 16 Mart şehitlerini artık niye anmıyorsak ondandır diyeyim, gerisini siz anlayın. Zaten İstiklal Savaşı’nı anlatırken de Yunan değil, düşman denilip anonim ve belirsiz hale getirilmesinden az çok çıkartabilirsiniz vaziyetin vahametini.

Evet, Kutul Amare’nin gündeme gelmesi için de bir savaş verdik ama her zafer gibi bu da hasarsız olmadı maalesef.

Bunları yazdık, yine yazarız ama siz değerli okurlarıma her seferinde yeni bir bilgi vermek şiarım haline geldiği için bu defa da daha önce -en azından 1937’den beri- gündeme gelmeyen bir Kutul Amare sayfasını açacağım önünüze. Böyle katkılarla zenginleşecek bu zaferimizin etrafındaki halkalar ve günün birinde hepimizi içerisine alacak inşallah.

Ateşböceği nasıl avlandı?

Cemaleddin Revnakoğlu imzasıyla Haber gazetesinin 8 Mart 1937 tarihli nüshasında çıkan bir hatıra pek az kişinin dikkatini çekmiştir: Bu kahramanlık macerası Firefly yani Ateşböceği ismindeki İngiliz topçekeri ve refakatindeki gemilerin Mehmetçiklerimiz tarafından ele geçirilmesi hadisesidir. (Aynı cephede pervanesi telgraf tellerine dolandıktan sonra yakalanan Julnar gemisinin ele geçirilme hikâyesini de başka bir seferinde yazarım inşallah.)

Kutul Amare cephesindeki Ateşböceği gemisinin zaptedilme hadise şöyle gerçekleşmiştir:

Dicle nehni sığ olduğu için buraya uygun 12 gambot inşa edip gönderen İngiliz bahriyesi Kut kasabasında sıkışıp kalmak üzere olan İngiliz ordusuna su yoluyla gıda, silah, mühimmat vs. yardım gönderecek, böylece daha uzun süre direnmelerini sağlayacaktır hesapta. Bu son sistem gambotlardan Ateşböceği silah teçhizatı bakımından çok yeni ve mükemmel bir gemiydi. Seri ateşli topları, projektör ve telsizleriyle adeta bir dretnot kadar donanımlıydı. O kadar ki içerisinde buz yapacak makinalar bile vardı.

Buzlu su içip serinleyen İngiliz’e karşı hoşaf ekmek yiyen Mehmetçik gambot ve etrafındaki gemileri görünce aniden ateşe başladı. Çanakkale’den aldığı büyük moral ve “Allah’a dayan, saye sarıl, hikmete ram ol” ilkesiyle hareket eden Mehmetçik bu 12 gemiyi ateş altına almakta zorlanmadı. Bu sırada Yüzbaşı Singleton kumandasındaki Şeytan gambotu kara oturunca Mehmetçik derhal onu ele geçirdi. Nasıl mı? Çamura saplanan gambotu gören Mehmetçikler suya atladı ve yüzerek gemiye ulaştı. Tırmandılar ve yumruk ve pençeleriyle bu İngiliz gemisini ele geçirdiler. Bu kadar…

Peki Ateşböceği’ne ne oldu dersiniz? Üm’de İngiliz ordusunun ricatini himaye etmek isteyen gambota bir topçu ustamızın (Kutul Amare’nin Seyyid Onbaşı’sı mı desek bu meçhul kahramanımıza, bilemedim) ateşlediği sahra topundan çıkan mermi geminin kazan dairesine isabet etmiş ve orada patlayarak gemiyi hareketsiz hale getirmişti.

Tabii Mehmetçik hemen suya atladı ve yüzerek gemiye ulaştı ve silahsız bir şekilde, yumruk yumruğa bir kavgadan sonra Ateşböceği de artık bizim elimizdeydi. İsmi derhal değiştirildi ve Nureddin Paşa’nın altı ay kadar önce kazandığı Selman-ı Pak muharebesinin şanlı ismi verildi.

Ardından Dicle filotillası da benzer bir akıbete duçar oldu. Ele geçirildi. Ayyıldızlı bayrağımız gönderine çekildi.

Bunlar haricinde üç lanç, altı büyük ve silahlı mavna ile birçok şalope ve küçük tekne batırıldı, filotillanın geri kalan kısmı ise kendilerini Kut limanına güç bela atabildi.

Selman-ı Pak (nam-ı diğer Ateşböceği) o toprakları terk edeceğimiz zaman düşmana yar olmasın diye kenid elimizle berhava edildi. A. Cemaleddin Saraçoğlu’nun verdiği bilgiye göre Denizcilik (Bahriye) Müzesinde gemideki komodor gidonu flandra ve flamaları bu zaferin hatırası olarak sergilenmekteymiş. Merak ettim, ilk işim gidip yerinde duruyor mu, diye bakmak olacak.

Yazı şöyle bitiyor:

“Ve Dicle’nin seri cereyanlariyle akıp giden şırıltılı suları Türkün şehametini, yumrukla düşman gambotlarını zaptetmesi ve destanını bizden gelen nesillere de fısıldayacaktır.”

Bundan 150 yıl önce Anadolu’nun demografik yapısı bugün bildiğimiz gibi değildi: Gerçi evvel eski Anadolu göç yolları üzerinde bulunuyordu ama demografik yapı büyük ölçüde çeşitli alt kimlikleriyle Selçuklu ve Osmanlı’daki klasik yapısını muhafaza ediyordu. Derken 93 (1877-78) Harbinde Balkanlar ve Kafkaslarda yaşanan ağır toprak kaybı üzerine Anadolu’ya yönelik göçler yoğunlaştı. Ve bu göçler devlet tarafından dikkatle yönetildi. Osmanlı devleti gelen göçmenlerin yaşadıkları bölgeleri kılı kırka yararcasasına inceleyip uygun yerlere yerleştirdi.

Mesela bugün Isparta’nın gül sanayiinin Bulgaristan’ın Kızanlık bölgesinden gelen göçmenler sayesinde ortaya çıkıp geliştiğini bilmemiz lazım. Kızanlık Osmanlı’da gülyağı üretiminin merkezlerinden biriydi. Kızanlıklı göçmenlerden bir bölüğü önce Ümraniye’ye, Hekimbaşı numune çiftliğine yerleştirildi. Buradaki gülyağı deneme üretiminden beklenen verim alınınca ahalinin işin ehli oldukları anlaşıldı ve onlara yerleşecekleri uygun bir yer arandı ve sonunda Isparta’ya yerleştirildiler. Bugün bildiğimiz gül sanayiini orada geliştirdiler.

Başka yerlerden, Abhazya’dan, Ahıska’dan, Dagğıstan’dan vs. Müslüman Kafkas halklarının gelip yerleşmesiyle Anadolu Müslüman bir kimlik kazanmış oldu. Merhum Kemal Karpat hocanın dediği gibi daha önce Anadolu nüfusu hiç bu kadar Müslümanlaşmamıştı. Mevcut bildiğimiz yüzde 90’ı Müslüman olan demografik yapı ancak bu yoğun göçler sayesinde meydana geldi.

Lozan’da yapılması kararlaştırılan nüfus mübadelesi ile 1 milyon 350 bin Ortodoks Rum Anadolu’dan Yunanistan’a gönderildi, aynı şekilde Yunanistan’daki 400 bin Müslüman Türk de Anadolu’ya getirildi. Daha önce 1915’de bir Ermeni tehciri yaşanmıştı malum. Kalan Ermenilerden 100 bini de bu sırada Yunanistan’a gönderildi. Yahudi kökenli Müslümanlar Sabetayistler (Dönmeler) de buna mukabil Selanik’ten Türkiye’ye getirilenler arasındaydı.

Dikkat edilirse Türk-Yunan Mübadelesi etnik köken üzerinden değil dinî kimlik üzerinden yapılmıştır. İstisna olarak Girit Rumları sonradan Müslüman oldukları için mübadeleye dahil edildi. Bir de Türkçeyi çok güzel kullanan, Yunan alfabesiyle Türkçe yazan, bu şekilde kitaplar ve gazeteler çıkarmış olan Ortodoks Karamanlı Rumlar vardı Anadolu’da, Türkçe konuştukları ve yazdıkları halde yine de Yunanistan’a gönderildiler. (Meraklısına kendisi de Karamanlı bir Rum olan Evangelia Balta’nın Gerçi Rum İsek De, Rumca Bilmez Türkçe Söyleriz adlı kitabını okumasını tavsiye ederim.)

Velhasıl trajedileri çok olan mühim bir olaydır Mübadele.  

Yunanlarla mübadele bir sürü zorluğa rağmen gerçekleşince mübadeleden muaf tutulan İstanbul’daki Rumlar ile Batı Trakya’daki Türkler yerlerinde kalmıştı. Böylece Yunanistan’la aramızdaki mesele büyük ölçüde halledilmişti. Fakat çevredeki diğer eski Osmanlı ülkelerinde milyonlarca Osmanlı bakiyesi soydaşımız kalmıştı.

Cumhuriyetin 1930’lu yıllarında Bulgaristan’daki Müslüman Türkler açısından ciddi bir problem çıktı. Komünist yönetim orada Müslüman Türkleri Hıristiyan olmaları, Türkçe konuşmamaları, Bulgarca öğrenmeleri için baskı altına aldı. Tabii Türkiye devleti buna o zaman çok ses çıkaramadı, çünkü Bulgaristan’ın arkasında Sovyetler Birliği vardı. Böylece Bulgaristan’dan parça parça, sonuncusu 1980’lerde olmak üzere- yoğun göçler yaşandı Türkiye’ye. Bu göçler Anadolu’nun demografik yapısını bir kere daha değiştirdi. Bulgaristan muhacirleri Türkiye’yi ekonomik, sosyal, hatta dini açılardan değiştirmiştir. Mesela yakinen bildiğim Bursa’da ticarî ve ekonomik hayatı canlandırdılar.

Özellikle 1930’lu yıllarda gelenler Bulgaristan’dayken dinî hisleri baskı altında oldukları için gayret-i diniyeleri kabarmış olarak gelmişlerdi ana vatana. Tek Parti devrinde cemaati epeyce azalmış camilere devam ederek zayıflayan dinî hayatı canlandırdıklarını bugün dahi hatırlayanlar var. O kadar ki, o zamanlar kapalı olan bazı camilerin de açılmasına vesile oldular. Mesela iki camide birden imamlık yapan bir tanıdığımın (Gürbüz Işık) dedesini biliyorum, sırf imam bulunamadığı gerekçesiyle camiyi kapatmasınlar diye birinden öbürüne koşturuyormuş rahmetli.

İkinci Dünya Savaşı öncesi ve sonrası göçler devam etti velhasıl.

Keza Yugoslavya’dan Boşnaklar, Arnavutlar vs. aynı şekilde geldiler. Mesela İstanbul Bahçelievler’deki Yenibosna semti Bosna-Hersek’ten gelen Boşnak Müslümanların ilk yerleştirildikleri yerlerden idi ki manidar bir şekilde isminde vatanlarının hatırasını bugün dahi taşır (“Yeni Bosna”). 

Zamanla Rodos ve diğer Akdeniz adalarından da Türkiye’ye göç edenler oldu. Hatta çok enteresan, Atatürk zamanında Türkiye yine ülkelerindeki bir iç karışıklık sırasında Suriyeli göçmenlere kapılarını açmıştı. Suriyeli muhacirlerin Güneydoğu Anadolu’da bazı köylere yerleştirildiklerini zamanın günlük gazetelerinden bile okumak mümkündür.

Öte yandan bilakis, Selçuklu ve Osmanlı zamanlarında Türkiye’den Suriye’ye de çok sayıda göçün yaşandığını biliyoruz. Çünkü Suriye o tarihlerde Anadolu’daki birçok bölgeden çok daha gelişmiş (müreffeh) bir vaziyette idi. Bir başka deyişle bugün Suriye’den ülkemize iltica edenlerin bir kısmının ataları Anadolu’dan oraya gitmedir. Kaldı ki Suriyeli mültecilerin bir kısmı zaten Türkmendir, ayrıca çok has Türkçe konuşurlar. Öte yandan kuzey Suriye “ikinci Anadolu” diyebileceğimiz kadar Türklükle yakın temas halinde bulunmuş kadim bir Türk yurdudur.

Türkiye’nin güncel sığınmacı politikası hakkında ise şunları söyleyebilirim:

İki taraf için de kolay bir süreç değildir ama İbn Haldun’un dediği gibi toplumlar pıhtılaşmamak için harekete muhtaçtır.

Tabii ne sığınan ilticayı arzular, ne sığınılan. Kimse tabiatıyla durduk yerde yerinden, yurdundan kopup mülteci olmak istemez. Biliyoruz ki son derece ciddi, hatta hayatî can güvenliği sorunları bulunduğu için iltica etti Suriyeliler. Düşünün, bugün on binlerce suçsuz sebepsiz insan Esed hakimiyetindeki bölgelerde hapishanelerde yatıyor. Aileleri kendilerinden haber dahi alamıyor. Geçenlerde nasıl olduysa 100 mahkûmu affedip serbest bırakmışlardı, Suriye şehirlerinde onbinlerce yakını hapishanelerin çevresinde toplandı acaba benim kocam veya oğlum da serbest bırakıldı mı diye. Nerede olduğunu dahi bilmiyorlardı çünkü.

Vurulanların, öldürülenlerin, insanlık dışı işkenceler altında sakatlananların, kurşuna dizilenlerin bini bir para. Geçenlerde Telegraph gazetesi sayesinde yayılan videolarda gördük: Kendilerine kazdırılan ölüm çukurlarına balık istifi atılanlar, sonra da diri diri üzerlerine kurşun sıkılıp toprağa gömülenler vs.

Suriyeli göçmenler yalnız bize gelmedi ki, dünyanın çeşitli yerlerine dağıldılar. Almanya’ya, Kanada’ya, Arjantin’e kadar gittiler. Öte yandan Ürdün, nüfusu bize göre çok daha düşük ama neredeyse nüfusunun yarısı oranında Suriyeli sığınmacıya kapısını açtı. Bu bir insanlık imtihanı.

Yüzbinlerce insan sınırına yığılınca kapılarını açan Türkiye’de ilk başlarda bir kaos yaşandı elbette. Fakat zamanla işler düzene girdi. Göç İdaresi duruma el koydu. Mülteciler Geçici Koruma altına alınarak muntazam kamplara yerleştirildi, kimlikleri çıkarıldı, bu sırada BM’nin ve AB’nin yardımları yetişti. Bugün Suriyelilere maaş diye dağıtılan paralar bu yardımlardan ödeniyor.

Esasen bir ülkeye göçmenlerin gelmesi her zaman faydalıdır. Amerika ve Almanya neden göçmen alıyor? Çünkü toplumsal tabakaları aşağıdan girerek yukarıya doğru mobilize eder göçmenler. Çalışıp iyi bir yere gelmek isterken ister istemez topluma bir dinamizm getirirler.

Geçenlerde ilginç bir haber çıktı: Almanya’nın çocuk kategorisindeki şampiyon satranççısı Suriyeli bir çocuk olmuş. İnanıyorum ki ileride Türkiye’den de farklı alanlarda başarılı Suriyeliler çıkacak.

Yabancı düşmanlığı yapmaya gerek yok, yapılacaksa en başta yapılmalıydı ama ensarlığa aşina kültürümüz buna müsaade etmedi ve elhamdülillah ki yapılmadı. Aradan 10 küsur yıl geçti, şu anda tam Türkiye’ye entegre olma aşamasındalar. Lakin memlekette suni bir şekilde bir Suriyeli/göçmen/yabancı düşmanlığı hortlatıldığı dikkatlerden kaçmıyor.  

Kabul ediyorum; kolay değil, bir ekonomik kriz ortamında göçmenler her zaman göze batmaya başlar ama bunlar neticede kimsenin ekmeğini elinden almıyor ki. Göçmenlerin ülkemize ve ekonomimize yaptığı ve yapacağı katkıları da anlatmamız gerek. 3 milyon 700 bin insan günde bir ekmek yese 3,700,000 adet ekmek tüketiyor demektir. Bu da ekonomiye mühim bir katkıdır. Fırıncı parasına bakar, paranın kimden ve nereden geldiği bir esnaf için önemli midir?

Birkaç yıl önce bir toplantıda Şanlıurfa Valimiz Abdullah Erin anlatmıştı. Urfa’da iki Türk, bir Suriyeli kızı kaçırmak isterken kızın babası yetişmiş ve Türklerden birini öldürmüş. Halk tabiatıyla bu cinayete tepki göstermiş, sebebi ne olursa olsun, Suriyelilerin evlerine ve işyerlerine yürümüşler vs. Vali Bey Suriyelilerin ileri gelenleri toplamış ve onlara ikinci bir emre kadar sokağa çıkmamalarını söylemiş. Onlar da bu emre uymuş, evlerinden çıkmamışlar. Üçüncü gün çarşıyı gezerken esnaf Validen Suriyelileri serbest bırakmasını istemiş, çünkü işleri kesat gitmeye başlamış. 

Buna rağmen inanıyorum ki, er veya geç Suriyelilerin bir kısmı ülkelerine geri dönecektir. Çünkü evleri barkları, akrabaları, tarlaları, dükkânları var orada bunların. Vatan sonuçta.   

Yakınlarda Cumhurbaşkanımız Birleşmiş Milletler ve Avrupa Birliği’nden gelen paralarla Suriye sınırı içinde biriket evlerden şehir kurulacağını ve 1 milyon göçmeni kendi rızalarıyla oraya göndereceklerini söyledi. Anlaşıldığı kadarıyla BM ve AB’den gelen paralarla devlet Suriye sınırları içerisinde yeni bir şehir veya şehirler kuracak. Esasen orada güvenli bölge oluşturmaya çalışıyoruz. Aslında ta göçler başladığı zaman ABD’ye ve dünyaya söylediği fikri hayata geçiriyor Türkiye. “Gelin, Suriye’de bir güvenli bölge oluşturalım, göçleri orada durduralım” diye diye dilinde tüy bitti Cumhurbaşkanımızın. Ama ABD ve şürekâsı bu makul teklife malum sebeplerle yanaşmadı. İş başa düştü bu yüzden.

27 Nisan 1909 günü Yıldız Sarayı’nı basan bir güruh yükte hafif, pahada ağır ne bulursa almış, hatta Sultan Abdülhamid’in kara günler için devasa havuzun altına yaptırdığı gizli hazinenin kapısı kırılarak içine girilmiş ve orda bulunan servet birilerince iç edilmişti. “İlan-ı hürriyet”le yeni bir çağ açtıklarını, “İnkılab-ı azim” (büyük devrim) yaptıklarını iddia edenlerin bu yağmadan ne kadar para götürdükleri hiçbir zaman tam olarak belirlenemeyecekti.

Bizzat Teşkilat-ı Mahsusa’nın lider kadrosundan Albay Hüsamettin Ertürk hatıralarında “Fakat” der, “Bu (haram) servet onlara da yar olmadı. Parlayan ocak söndü, hepsi çil yavrusu gibi dağıldılar. Kimisi uzak diyarlarda Ermeni kurşunlarıyla, kimisi yurdun içinde karıştıkları İzmir suikastı mahkemesi sonunda darağacında can verdiler.”

Sözde binlerce insanın katili dedikleri “Kızıl Sultan”ın sarayındaki hazineleri yağmaya dalanların aklına, dedikodular ayyuka yükseldikten sonradır ki nihayet sayım yaptırıp envanter çıkartmak geldi ve bu göreve ünlü romancı Halit Ziya Uşaklıgil’in de içinde bulunduğu bir heyeti memur ettiler.

İşte o kan dökmekten zevk aldığı ve haremde bini aşkın cariyesiyle keyif çattığı söylenen Sultan’ın Selanik’e gönderilmesinden sonra sarayına girenlerin karşılaştığı şok veya öğrendikleri sır…

Halit Ziya anlatıyor. Çıtımızı çıkarmadan dinliyoruz:

“İlk şaşırmak ilk adımda başladı diyordum. Daire-i Hususiye [Sultanın özel dairesi] bu muydu? Bütün Abdülhamid siyasetinin mihveri [ekseni] şu basık tavanlı loş köşecikden ve onun, içi tıklım tıklım kâğıd desteleriyle dolu dolaplarından ibaret miydi?

Medhalden [girişten] sonra hemen ilk karanlık odada bir divan gösterdiler. Bu, Abdülhamid’in istirahat yeriydi. Belki de yatağı… Zaten Daire-i Hususiyede en basit şekilde bile bir yatak odası görmedik. Daire-i Hususiyeye bitişik ve oldukça güzel bir bina olan iki katlı dairede de hemen hiç eşya kalmamıştı. (…)

Daire-i hususiyede yazı odası denebilecek yerde cidden güzel yeni tarzda, bazan da pek kıymetli değişik [müteferrik] eşya vardı. Kalemlere varıncaya kadar tespit ve terkim edilmiş [rakamlandırılmış, yazılmış] olan bu eşyayı şöyle bir kuş bakışı görerek padişahın hususi hamamını, bir kenarda içinde yumurta yenmiş sahanı ile bir tepsi, gene onun hususi eğlence yerini teşkil eden marangozhaneyi gördükten sonra küçük mabeyin namiyle anılan daireye geçtik...”[1]

Sarayın içinde bulunmuş tanıklardan Paris Büyükelçisi Salih Münir [Çorlu] Paşa’nın kardeşi Münir Sirer ise Halit Ziya’nın gördüğü o yatağı bizim için tabir caizse biraz daha “zumluyor”. İçimizi cız ettiren o ses, şu kurşundan cümleyi fısıldıyor kabaran ruhlarımıza:

“Fakat tuhafı şu ki, Abdülhamid’in yattığı odadaki karyola, en âdi hastanelerde kullanılan cinsindendi.”[2]

Derin uykuyu öldüren hünkâr

Sarayda binlerce kadınla zevk, sefahat ve israf içinde yaşadığı zannedilen Sultan Abdülhamid’in hayal ettikleri zevk odasını bir türlü bulamayan acar ve meraklı heyet şaşırmış ve sonunda buldukları yatağın da en adi hastanelerde kullanılan cinsten karyolalardan biri olduğunu görünce kelimenin tam anlamıyla şoke olmuştu.

Bazı yayınlarda “Abdülhamid’in yatak odası” diye geçen odada Sultan gerçekte hiç yatmamış, ikinci yatak odasında yatağını gayet rahatsız denilecek şekilde ve adeta rahat bir uyku uyumamak üzere tasarlatmış, üçüncü odaya ise Halit Ziya’nın tanık olduğu üzere portatif, yani açılıp kapanan bir yatak koydurmuştu. Gerekçesini de “Asker böyle yatıyor, ben de yatayım” şeklinde açıklamış, hatta doktoru Nazif Paşa’ya bu yatakta çok rahat ettiğini söylemişti.[3] 

Bunlara haremde gördüğü manzara karşısında şoke olan bir şahit daha ekliyoruz ki, yazan şahıs azılı İttihatçılardan Hüseyin Cahit Yalçın’dır. Onu dinliyoruz şimdi de:

“31 Mart isyanından sonra bir gün Sadrazam Hüseyin Hilmi Paşa, Yıldız Sarayını gezmeğe gideceğini söyleyerek beni ve Cavit’i de yanına aldı. Yıldız Sarayını tanımak benim için pek meraklı bir hâdise teşkil ederdi. Yıldız Sarayı Hareket Ordusunun işgali ve muhafazası altında bulunuyordu. Biz Yıldız’ı Abdülhamid’in alınıp götürülmesinden on gün sonra gezecektik. Sarayda en çok Abdülhamid’in hususi dairesini görmek emelinde idim.  ‘Hiçbir gece hangi odada yattığı belli olmaz’ diye ağızlarda bir hikâye dolaşırdı.

(…) Bir hükümdar yatak odasına benzeyen hiçbir odaya tesadüf etmedim. Hatta o gün Abdülhamid’in hangi odada yattığını kestiremedik.

Nihayet ‘Abdülhamid’in yatak odası’ denilen büyükçe salona girdik. Burada Hereke kumaşlarından yapılmış bir yatak vardı. Bunun başucu duvara dayanmış, ayakucuna birçok yastıklar atılmıştı. Abdülhamid rahat ve derin bir uykuya dalmamak için ayaklarının uzanmasına mani olmak üzere, bu yastıkları ayak ucuna doldururmuş.

(…) Güzel bir merdivenle küçük mabeyin dairesinin üst katına çıktık. Burada yine bir yatak odası vardı.

Üç dört yerde gördüğümüz bu yatak odalarının hangisinin Abdülhamid’e ait olduğunu –yukarıda da söylediğim gibi- kimse temin edemiyordu.

Bir rivayete göre Abdülhamit, taşıması kolay seyahat karyolalarından birini rastgele bir tarafa kurdurarak birkaç saat için orada vakit geçirirmiş. Bunlar birer masaldan ibaret olacak zannederim.”[4]

Rahat ve derin bir uykuya dalmamak için hastanelerde görülebilecek en adi cinsten bir portatif karyolada, hem de ayak uçuna yastıkları doldurarak ayaklarını uzatmadan yatmayı nefsine kabul ettirmiş bir insanın niye büyük olduğunu açıklamaya hacet var mı? 

Hadise budur sevgili dostlar.

“Sultan Abdülhamid’in büyüklüğü nerede yatıyor?” diye soranlara, başka bir şeyi değil, o yumurta sahanı ile adi hastane karyolasını, bir de ayak ucuna doldurduğu yastıkları gösteriyorum artık.

Okuma ve yazma. Bu iki eğitim eskiden ayrı ayrı verilirdi. Okuyan ama yazamayanlar vardı ve bu bütün dünyada böyleydi. Modern toplumlarda ikisi birleşti. Bu bakımdan eskiden okuyan ama yazamayan ciddi bir kitle olduğunu söylemek yanlış olmaz.

Mesela Kur'an-ı Kerim okumayı öğrenip de Arapça yazmayı bilmeyen milyonlarca insan bulunur çevremizde. O zaman bu iki kelimeyi dikkatlice kullanmak gerekir. Mesele bir alfabeyi öğrenip okumak ise Osmanlı devrinde milyonlarca okuma yazma bilen olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz ve bu oran zannettiğimiz gibi düşük değildir.

Eskiden hem okumayı hem de yazmayı bilenler de vardı ama bunları okullarda değil, kendi dar muhitlerinde öğrenirlerdi ama bunların diplomaları olmadığı ve bir okuldan mezun bulunmadıkları için de sayıları istatistiklere okur-yazar hanesinde geçmemiştir.

Böylece okuma bilen ama yazma bilmeyen geniş bir kitle ile her ikisini de bilip bir okuldan diploması bulunmayan dar bir kitlenin okur-yazarlık istatistiklerinden dışlandığını söylemek mümkün. Okur-yazarlık istatistikleri neticede diplomalı okur-yazarları ölçer. ‘Okuma yazma biliyor musun?’ diye yöneltilen bir soruya Kur'an okumayı bilen kişi ‘biliyorum’ der mi? Demez. Dese bile bu cevap istatistiklere ‘biliyor’ diye yansıtılır mı? Yansıtılmaz. O zaman bu kişiler istatistik dışına düşer. Demek istediğim, istatistikler bir çok noktada olduğu gibi bu noktada da yalan söyler.

Bu örgün olmayan eğitimle öğrenilen okurluk ve yazarlıkları ölçen istatistiklere geldiğimizde ilginç bir tuhaflıkla daha karşılaşırız: “Osmanlı'da okuma yazma oranı ne durumdaydı?” şeklinde bir soru o kadar geniş bir bağlamda sorulmuştur ki, bunun makul ve mantıklı bir cevabının olmaması bizi şaşırtmamalıdır. Zira hangi Osmanlı'dan bahsetmekteyizdir? Osman Gazi zamanından mı, Fatih devrinden mi, Kanuni çağından mı yoksa Sultan 1. ve 2. Abdülhamid'in asırlarından mı? Dikkat ederseniz bunlar arasında yer yer 100, 200, 300 senelik boşluklar var ve yine aynı soru karşımızdadır: Hangi Osmanlı? Şehirli Osmanlı mı, köylü Osmanlı mı? Taşra mı, payitaht mı? Rumlar mı Ermeniler mi yoksa Türkler ve Arnavutlar mı? Hepsi? Hiçbiri? Tabii ki Osman Gazi devriyle Sultan 2. Abdülhamid devri bu istatistik açısından aynı çıkamayacaktır, bu kesin. Öte yandan Osmanlı nüfus sayımlarında (takrirlerinde) muhataplara 'Okuma yazma biliyor musunuz?' diye bir soru yöneltilmediğini biliyoruz. O zaman nasıl tespit edeceğiz Osmanlı’da okuma yazma oranını? Tabii ki edilemez. Ancak yaklaşık bir takım tahminler ileri sürülebilir ki, bunlar da tutarsız olmaya mahkûmdur.

Ancak Sultan 2. Abdülhamid devrinde modern bir nüfus sayımı yapılabildiğini biliyoruz ve elimizde maarif (eğitim) istatistikleri mevcut o devre ait. Böylece Sultan 2. Abdülhamid'in devrinde -Kemal H. Karpat ve Mehmet Ö. Alkan gibi araştırmacıların ortaya koyduğu gibi- resmi okullarda okuyanlar ve mezunlar üzerinden yapılan bir değerlendirmede okuma yazma oranının 1906 gibi bir tarihte yüzde 15 civarında çıktığını belirleyebiliyoruz. Öte yandan Prof. Mete Tunçay’ın dediği gibi eğer Türkiye Sultan 2. Abdülhamid devrindeki eğitim/okullaşma temposunu devam ettirebilseydi Cumhuriyetin kuruluşunda okur yazarlık oranında yüzde 30'ları tutturmuş olacaktık. Bu yüksek bir orandır, çünkü biz bu yüzde 30'lara ancak 1940’lı yılların ortalarında ulaşabilecektik.

Osmanlı'nın Sultan 2. Abdülhamid devri okullarında eğitilen okur-yazar kitle harplerde harcandı ve Mustafa Kemal Bey "Biz Arıburnu'nda bir Darülfünun gömdük" diyerek bu hazin gerçeği itiraf etmişti. Darülfünun gençleri toprağa gömülmüştü, ama nice liseler ile meslek liseleri öğrencileri ile mezunları da toprağa gömülmüştü ve bu fidanların kaybının bizi nasıl okur-yazarsızlaştırıdığından İnkılap Tarihi kitaplarımızda hiç bahsedilmez. Halbuki bu büyük bir tahribattı ve Osmanlı'da okur yazarlığın ulaştığı noktanın Cumhuriyetin başlangıç yıllarında neden yüzde 8’lerde seyrettiğini ancak buraya bakarak anlayabiliriz.

Demek ki Sultan 2. Abdülhamid devrinde kaydedilen okur-yazarların yüzde 50 oranında kaybederek ulaşabildik Cumhuriyete. Bu yarı yarıya yıkım demektir.

Şimdi bunları bir yana bırakalım ve Cumhuriyet kurulduğunda elimizde kalmış olan, toprağa gömülmeyen diğer yüzde 50'ye bakalım, yani okur-yazar olan yüzde 8'e.

Burada bir alfabeyi tamamen unutturup yeni bir alfabeyi almayı gerektirecek bir durum asla sözkonusu değildi. Nitekim ilk 5 beş yılda harp ve işgal devresinde kapanan okullar açılıp da eğitim camiasının yaralarının sarılmaya başlanması üzerine 1923-28 arasında okur-yazarlığın yüzde 8'den yüzde 12'ye çıktığını görüyoruz hem de Arap alfabesiyle. Demek ki Arap alfabesiyle pekala ilerliyoruz ve her yıl 1 puan da ilerlemeyi becermişiz. Bu tempoyu 1928-38 devresine yaymayı becerebilsek yüzde 22'ye ulaşmamız sıradan bir netice olacakken harf devrimiyle -kütüphanelerin tuğla yığınına çevrilmesi pahasına- ulaşılan nokta, yüzde 19,2 oluyor! Ve biz buna dünyanın en büyük/mucizevi okur-yazarlık başarısı diyor ve gurur duyuyoruz

Halbuki alfabe değiştirmeden ulaşacağımız yüzde 22 ile değiştirmek gibi hala kapatamadığımız bir uçurum açma riskine mukabil ulaştığımız nokta yüzde 19’u karşılaştırmayan birisi bize büyük bir yalan söylüyor demektir.

Demek ki, alfabe değiştirmenin okuma yazma oranının artmasına bir etkisi olmamıştır, hatta devrim yapmak durumu daha da vahimleştirmiştir. 1928’de okur-yazar olan mevcut yüzde 8'lik kitle de bu darbeyle cahil durumuna düşürülmüştür.

Ne uğruna peki?

Batılılaşmak ve Avrupa ile aynılaşmak uğruna elbette. Daha doğrusu Osmanlısızlaştırma ve İslamsızlaştırma uğruna… Nitekim ilk defa tamamen Latin harfleriyle çıktığı 1 Aralık 1928 tarihli Cumhuriyet gazetesinin başyazısında bu ideolojik tercih alenen itiraf edilmiş bulunuyordu:

Anlayana tarihini buram buram anlatmaya müheyya bir Lale Devri çeşmesidir o. Patrona Halil isyanından iki yıl önce kondurulmuştur bu Roma, Bizans ve Osmanlı başkentinin kadîm noktasına (1728-1729).

Hattatlığının yanı sıra hatırı sayılır derecede şairliği de bulunan Sultan 3. Ahmed inşa ettirdiği bu muhteşem çeşmenin tarih beytini ısrarla kendisi düşürmeye karar vermiş ve şu tarih mısraını bulmuştu:

"Besmeleyle iç suyu Hân Ahmed'e eyle dua."

Lakin ebced hesabıyla bu tarih 4 yıl eksik çıkıyor ve manzume bu yüzden bir türlü tamamlanamıyordu.

Şuara takımına emir vermişti gerçi ‘tamamlayın’ deyu.

Nitekim Padişah hazretlerinin vaad ettiği cömert ihsana gark olmak üzere divitine kanat açtıran şair makulesi çoktu ama nedense sonuç alınamıyordu.

Harıl harıl şiir yazılıyordu âherli kâğıtlara şairlerce, lakin ortaya çıkan eserler titizliğiyle nam salan Sultan Ahmed’in içine bir türlü sinmiyordu.

Mısradaki o kayıp 4 yılı nasıl olup da tamamlamalıydı?

Nihayet 8 yıl önce kaleme aldığı ve Padişahın çocuklarının, yani şehzadelerin sünnet düğününde yaşananları canlı bir dille ifade ettiği Surnâme metniyle meşhur olan şair Seyyid Vehbi Efendi bulacaktı altın çözümü.

• Sultan hazretleri, diyecekti günlerden bir gün, kalem-kerdeniz olan bu mehteşem mısraın başına "Aç" kelimesini getirirsek hem ebced hesbına 4 sayı ilave etmiş, hem de şiirin veznini rahatlatmış oluruz.

Böylece o tek mısraın başına bir mısra da kendisi ilave ederek beyti resimde göründüğü hale getirecekti.

Sultan bu mahirane buluşu çok beğenmiş, epeydir sıkılan içi bir anda ferahlamıştı.

Sonunda arzusu yerine gelmişti…

Seyyid Vehbi Efendi padişahın ‘devam’ mesajını alınca bu muhteşem mimari esere muhteşem bir manzumeyle mukabelede bulundu. Onun kaleminden çıkan manzume çeşmenin dört cephesini fırdolayı dönmektedir.

Çeşmenin fotoğrafta gördüğümüz yüzündeki büyük kıt’ada yazılmış beyitte şunlar yazılıdır:

Târîhi Sultân Ahmed’üñ cârî zebân-ı lüleden

Aç besmeleyle iç suyu Hân Ahmed'e eyle du’â.

Yani Seyyid Vehbi Efendi,

‘Sultan Ahmed'in tarih beyti çeşmenin dilinden akar, suyu besmeleyle aç ve içtikten sonra Ahmed Han’a dua et’

diyerek bir başka güzellik iklimine kapıları sonuna kadar açmıştı.

O nâdiredân güzellikler, her Allah’ın günü yanından “selfie” çektirip geçen onbinlerce insanı ağlamaklı gözlerle seyretmektedir bugün.

300 yaşını doldurmaya şurada 6 yılı kalmış olan tam bir sanat ve medeniyet galerisi olan görkemli çeşme, “okuyup yazması olmayan”, bu yüzden kendisini anlamayan, hatta anlamaya da niyetli olmayan, sadece androidiyle çekileceği ve eşiyle, dostuyla ‘paylaşımda bulunacağı’ ve sonra facebook’ta unutacağı üç beş karenin hatırına varlığını hatırlayan vandalların manasız telaşını dolu gözlerle takip edip ta Lale Devri’nden beri karnında taşıdığı ulu bir medeniyetin diriltici usaresini anlamaya iştahlı yeni bir nesle intizar etmeye koyulacaktı.

Yakın tarihimiz dibi delik bir kova. Bir yandan dolduruyoruz ama delikler o kadar büyük ki, su tutmuyor bir türlü. Tutması için lehimlemek şart ama zinhar dokunamazsın. Hemen cısss’lar sökün eder.

22 Ekim 1919 günü İstanbul Hükümetinin Başbakanı Salih Paşa ile Heyet-i Temsiliye üyeleri (Mustafa Kemal, Hüseyin Rauf ve Bekir Sami beyler) arasında imzalanan Amasya protokolleri yakın tarihimizin en kritik belgelerindendir. Nutuk’ta 1. ve 3. protokoller “Vesikalar” cildinde tam metin olarak eksiksiz bir şekilde verildiği halde 2 nolu gizli protokol nedense bazı kısımları atlanarak özetlenmiştir. Bu gerçeği 1961 yılında ilk kez 2 nolu protokolün Latinize edilmiş metnini yayınlama cesaretini gösteren Faik Reşit Unat dile getirmiş:

Atatürk, Büyük Nutkunda bu görüşmelerden oldukça geniş bir şekilde bahsetmekte (Nutuk, 1935 baskısı, c. I, s. 167 ve 173-179) ve üçü imza altına alınan ve ikisi gizli olduğu için imzalanmayan beş protokol hakkında bilgi vermekte ve birinci, üçüncü protokolleri de nutkunun vesikaları arasında (Nutuk, c. III, s. 192-194) yayımlamış bulunmaktadır.

Nutuk’ta ikinci protokolün metninden bazı kısımların aynen alınmış, bazı kısımların da terk edilmiş bulunduğu, Amasya görüşmelerine ait olarak Salih Paşanın Mustafa Kemal Paşa ve arkadaşları tarafından imzalı olmak üzere İstanbul’a götürdüğü ve şimdi Başvekâlet Arşivinde Babıâli Evrak Odasından devralınan dosyasındaki (Heyet-i Temsiliye ile cereyan eden muhabere evrakı, Nr. suretinden öğrenilmektedir.[1]

Bu vesileyle belirtelim ki, Nutuk belge bakımından zengin bir metin olmakla beraber sunulan belgelerin ne kadarının aslına mutabık olduğu ciddi bir araştırma mevzuu olamamıştır. Belgeleri asıllarıyla karşılaştırmak suretiyle yapılacak bir tahkik Nutuk’un neşredildiği 1927 güzündeki siyasî ve ideolojik kaygılar ve öfkelerin metne nasıl yansıdığını ortaya çıkaracaktır ama buna cesaret edecek İnkılap Tarihçisini hangi gezegenden getirmek gerekir acaba?

2 nolu gizli protokolün sansürlenen ilk maddesi şu cümleyle başlıyor:

“Beyannamenin birinci maddesinde Devlet-i Osmaniye'nin tasavvur ve kabul edilen hududu Türk ve Kürtlerle meskûn olan araziyi ihtiva eylediği ve Kürtlerin camia-i Osmaniye'den ayrılması[nın] imkânsızlığı izah edildikten sonra bu hududun en asgari taleb olmak üzere temin-i istihsali lüzumu müştereken kabul edildi.”

Özetleyelim mi:

1. Osmanlı Devleti'nin düşünülen ve kabul edilen sınırı Türkler ve Kürtlerin oturdukları araziyi kapsar,

2. Kürtlerin Osmanlı topluluğundan ayrılması imkânsızdır,

3. Türkler ve Kürtlerin yaşadıkları bölgenin kurtarılması en asgari ortak talebimiz kabul edilmiştir.

2 nolu Amasya protokolünün aslında çıkarılan cümlelerden bazıları.

Maddenin devamında ise İngilizler kastedilerek, yabancıların görünüşte Kürtleri bağımsızlıklarına kavuşturacakları vaadiyle yaptıkları hilelerin önüne geçmek maksadıyla bu hususun, yani Türk-Kürt ayrılmazlığının Kürtlere bildirilmesinin uygun görüldüğü belirtilmiş. (Orijinali: "Maahazâ ecanib tarafından Kürtlerin istiklali maksad-ı mahsusu altında yapılmakta olan tezviratın önüne geçmek için de bu hususun şimdiden Kürtlerce malum olması tensib edildi.")

Belgeler deyince teyakkuza geçmeliyiz. Nitekim incelediğimiz gizli protokolde şüphemizi celbeden kritik bir nokta gizli. Bekir Sıtkı Baykal'ın yayınladığı Heyet-i Temsiliye Kararları’na baktığımızda yukarıya aldığımız ilk cümlenin devamındaki tam üç (3) sayfanın 'kopuk' olduğu yazılıdır![2] Evet kopuk! İyi de bu kadar hayatî önemi haiz bir kararın 3 sayfası neden kopuktur? Kim kopartmıştır? Araştırılmamış, hesabı sorulmamış mıdır? Arşivlerimizin birileri tarafından elden geçirildiğini mi anlamamız lazım bundan?

Öte yandan gizli Amasya Protokolü'nün 1. maddesinin ilk cümlesinden sonraki 3 sayfanın “kopuk” olduğunu söyleyen Prof. Baykal ne yapmış dersiniz? Neden kayboldu? sorusunun ardından seğirteceğine, Başbakanlık Arşivi'nden bu defa protokolün Sadrazam Salih Paşa'da kalan nüshasına bakmış ve orada tamamen farklı bir cümlenin yer aldığını görmüş. Yukarıda okuduğunuz ikinci cümle, arşiv nüshasında bambaşka olup 1923 sonrasının ideolojik inşa ortamında orijinal belgelerin Kürtlükle ilgili kısımlarının sansürlendiğini gösteriyor.

Şimdi Salih Paşa'ya verilen ve Mustafa Kemal Paşa'nın da imzasının bulunduğu 2 numaralı gizli protokoldeki sansürlenen cümlenin baş tarafını belgenin aslından okuyabiliriz:

"Maahaza Kürtlerin serbesti-i inkişâflarını temin edecek vech ve surette hukuk-i örfiye ve ictimâiyece mazhar-ı müsâedat olmaları dahi tervîc ve ecânib tarafından Kürtlerin..."[3]

Ancak bu kısım tutanaklardan koparılmış ve belge düpedüz kesilip yeniden yapıştırılmıştır. Üstelik bu operasyonun yıllarca arşivlerde çalışmış olan Mithat Sertoğlu gibi bir 'üstad' tarafından, daha da fenası, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi’nde yani belge yayınladığını söyleyen bir yayın organında yapılmış olması insanda kime güveneceğine dair sağlam bir his bırakmıyor. Gerçekten de belgeler bile makaslanarak bu hale sokuldu ve hafızamıza şiddet uygulandıysa bizi hangi 'tarih polisi' koruyacaktır?

Çıkartılan o cümlede ne diyordu peki? Şunu (mecburen sadeleştireceğiz):

‘Bununla beraber Kürtlerin kendilerini geliştirme özgürlüğünü sağlayacak şekilde örfi (ırkî) ve sosyal haklarına müsaade edilmesi de değerlendirildi ve yabancılar tarafından Kürtlerin istiklali özel maksadı altında yapılmakta olan tezviratın önüne geçmek için de bu hususun şimdiden Kürtlerce bilinmesi uygun görüldü.’

Özetle Kürtlerin kendilerini geliştirmeleri için kültürel ve toplumsal haklarına erişmelerine müsaade edilmesi noktasında İstanbul hükümetiyle mutabakat temin edilmiştir.

İşte size Milli Mücadele'nin en kritik belgelerinden birinin hal-i pür-melâli. Karar verin bu ülkede gerçekten tarihçilik yapılıp yapılamayacağına.

Hoş, aynı ameliyat, bizzat Mustafa Kemal Paşa'nın İzmit konuşmasına da yapılmadı mı? Vaktiyle Doğu Perinçek sayesinde Atatürk'ün "hangi livanın ahalisi Kürt ise onlar kendi kendilerini muhtar (özerk) olarak idare edeceklerdir" sözünün yer aldığı kısmın, 1982 yılında Türk Tarih Kurumu tarafından basılan metinden çıkarıldığını öğrenmiştik.[4]

Öğrendik de fena mı oldu?

Not: Amasya görüşmelerinde üzerinde uzlaşılan 2 nolu gizli protokolün Nutuk’ta yer alan özetinde de yukarıdaki cümlelerin çıkarıldığını söyleme gerek yok sanırım. Gelecek yazıda aslıyla karşılaştırırız nasipse.   
 

İsviçre kökenli Alman hukukçu Ernst E. Hirsch'in (1902-1985) dilimize Hâtıralarım adıyla çevrilen eseri keşfedilmemiş bir hazine gibi. Her sefere çıkışımda ganimetlerle dönüşüm bu yüzde

Hirsch Türkiye’de 20 yıl kadar üniversitelerde ders vermek yanında hükümete hukuk danışmanlığı hizmeti vermek veya Atatürk’ü Koruma Kanunu’nun formülatörlüğü gibi ilginç vazifeler de üstlenmiş bu arada. Almanya’daki kız kardeşinin Yahudi olduğu için Naziler tarafından öldürüldüğü gibi ilginç ayrıntılara rastladığım kitabın sayfaları arasında kazıya devam ediyorum.

Türkiye’deki “resepsiyon” yoluyla Avrupa’dan alınan hukuk sistemi ve eğitimini yerli yerine oturtanlardan biri olan bu hukuk profesörü aşağıdaki ilginç satırları kaleme almış mevzubahis hatıratında:

"Ticaret Kanunu ile aynı zamanda, 4 Ekim 1926'da Türk Medenî Kanunu ve Türk Borçlar Kanunu yürürlüğe girmişti. Bunların her ikisi de esas olarak, ilgili İsviçre kanunlarının Fransızca metninin Türkçeye aktarılmasından ibaretti. Kanunlar ne dil, ne de içerik bakımından birbirine göre ayarlanmıştı ve bu da, uygulanmaları sırasında büyük güçlüklere yol açıyordu.

Ticaret Kanununun deniz hukukuna ayrılmış olan ikinci kitabı Alman Ticaret Hukukunun dördüncü kitabının Fransızca çevirisinin Türkçeye çevrilmesinden ibaret(ti). (...) Buna ek olarak, bir de, kara ticaret hukukunun münferit bazı müesseselerinin, deniz ticaret hukukunda olduğu gibi, tek bir millî hukuk düzeninden alınmış olmayıp, en az 12 değişik millî hukuktan derlendiğini belirtmek gerek. Ayrıca içerikte ve terminolojide bir birlikten sözetmek mümkün değildi, çünkü anlaşılan komisyonun her üyesi, kendi bildiği dille yazılmış olan kaynağı kullanmış ve bunu gene kendi kelime dağarcığına göre Türkçeye çevirmişti. TAM YAMALI BİR BOHÇA, TÜRK MESLEKTAŞLARIMIN DEDİĞİ GİBİ, MAYONEZİ EKSİK BİR "RUS SALATASI"YDI." (s. 284-285)

Sözde Türk Hukuk Devrimi'nin (çünkü ne “Türk” ne de “devrim” vardı ortada, Ernest Hirsch’in yazdıklarından anladığımız kadarıyla “yamalı bohça” olduğu için hukuk kısmı da defoluydu) oradan buradan derleme olduğunu Türk meslektaşlarıyla birlikte bu şekilde sarakaya alan Alman hukukçu, Türkçeye tercüme edilen "Türk kanunlarında SAYISIZ HATAYA VE UYUMSUZLUKLARA RASTLADIĞINI" AÇIKÇA BELİRTMİŞTİR.

Çok sayıda makale yazarak (300. sayfadaki 15 nolu dipnotta bunların isimlerini teker teker tadad ediyor) kanunlarımızda mevcut bu çeviri hatalarını ve evlatlık olarak aldığımız (adopted) kanunlar arasındaki uyumsuzlukları sabırla ifşa eden Hirsch, olgu olarak gerçek durumun açıklık kazanmasını sağladığını yazmaktadır.

Devamında sözlerini şöyle sürdürür (s. 300-301):

"AÇIĞA ÇIKAN ÇEVİRİ HATALARI, MAHKEMELER TARAFINDAN HATA OLARAK KABUL EDİLMİŞ VE MEDENİ KANUNUN 1. MADDESİNE UYGUN BİR YORUMLA ORİJİNAL METİNDEKİ ANLAMLARI TESPİT EDİLMİŞ VE UYGULANMIŞTIR. GENE BENİM AÇIĞA ÇIKARDIĞIM ÇELİŞKİLER, EN AZINDAN ÇELİŞKİ OLARAK GÖRÜLMÜŞ VE GENELLİKLE BENİM ÖNERİLERİM DOĞRULTUSUNDA OLMASA BİLE, ŞU YA DA BU YOLLA DÜZELTİLMEYE ÇALIŞILMIŞTIR."

Bir başka deyişle Ernst Hirsch Türkiye’ye gelmese apar topar ve onlarca çevirmene dağıtılıp bir terminoloji ve anlayış birliğine kavuşturulmadan yapılan sözde hukuk devrimleri, doğru bir ifadeyle hukuk transferleri yine yamalı bohça gibi kalacak ve çeviri hataları yüzünden de birçok madde yanlış uygulanacaktı.

Son olarak bu defa 400. sayfadan bir ek “alıntı” da biz yapalım ve bu gezimizi şimdilik noktalayalım:

“Ama şu son 12 yıl içinde, YURTDIŞINDAN DEVRALINAN TÜRK KANUNLARINDA SAYISIZ ÇEVİRİ HATASI BULUNDUĞUNU GÖZLERİMLE GÖRMÜŞTÜM. BU YANLIŞLARI SİLMEK, YERİNE DOĞRU DEYİMLER KOYMAK ZORUNLUYDU.”

Sözde “Hukuk Devrimi”nin içyüzünü bu netlikte anlattığı için Prof. Dr. Ernst E. Hirsch'e teşekkür borçluyuz esasında. Onun Türkçesi 1985 yılında yayınlanan Hâtıralarım adlı eserini okuyanlar hayrete şayan ayrıntılarla, hatta Yunanca ve Latince klasiklerin çevrilmesindeki katkıları gibi sürprizlerle örülü olduğunu göreceklerdir. Meğer bizim Hasan Âli Yücel’in fikri zannettiğimiz klasiklerin tercümesi fikri de George Rohde adlı bir Alman profesöre aitmiş de haberimiz yokmuş (s. 401). (Zaten orijinal neleri var ki! 10. Yıl Marşı bile Jean-Jacques Rousseau’dan aparma değil mi?)

Soru şudur:

Peki Hirsch’in ciddiyeti sayesinde tercüme kanunlarda düzeltme yapılmadan önce Türkiye’de adaletin hali nice olmuştu? “Yamalı bohça”dan hangi hukuk trajedileri fışkırmıştı? Kimler yanlış çevirilerden dolayı mağdur olmuş, kimler kimlere gadr etmişti?

Ah ki ah!

Balzac’ı Fransızcadan yanlış çevirenler karşısında küplere biniyordu Cemil Meriç. Keşke vakit bulup Hirsch ile beraber çalışsaydı da onun fark edemediği kamyonla hatayı Üstad bulup adrese teslim etseydi.

.