 |
|
|
 |
|
| ABDULHAMİD HAN |
ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026 |
|
|
|
|
 |
SAKARYA ÜNİVERSİTESİ ORTADOĞU ENSTİTÜSÜ 2001 SONRASI SUUDİ ARABİSTAN İLE İRAN’IN BÖLGESEL REKABETİNİN AFGANİSTAN ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Rahmatullah HAKİMİ Enstitü Anabilim Dalı: Ortadoğu Çalışmaları Tez Danışmanı: Doç. Dr. İsmail Numan TELCİ MAYIS-2019 BEYAN Bu tezin yazılmasında bilimsel ahlak kurallarına uyulduğunu, başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim. Rahmatullah HAKİMİ 10/05/2019 i İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ............................................................................................................... i KISALTMALAR .......................................................................................................... iv TABLOLAR LİSTESİ ...................................................................................................v ÖZET ............................................................................................................................. vi SUMMARY................................................................................................................... vii GİRİŞ ...............................................................................................................................1 BÖLÜM 1: TEORİK BİLGİLER .................................................................................7 1.1. Realizm ......................................................................................................................7 1.1.1. Güç ..................................................................................................................9 1.1.2. Güvenlik ........................................................................................................11 1.1.3. Ulusal Çıkar ...................................................................................................12 1.1.4. Güç Dengesi ..................................................................................................14 1.1.5. Rasyonel Aktör ..............................................................................................15 1.1.6. High Politics and Low Politics Konusu ........................................................16 1.2. Neorealizm ..............................................................................................................17 1.3. Savunmancı (Yapısal) Realizm ...............................................................................18 1.4. Saldırgan Realizm ...................................................................................................19 1.5. Neoklasik Realizm ...................................................................................................20 1.6. Neoklasik Dış Politika Analizi Modeli ve Modelin İran ile Suudi Arabistan’ın 2001 Sonrası Dış Politikasına Uygulanması ....................................................................24 1.6.1. Bağımlı Değişken: Dış Politika Stratejileri ...................................................25 1.6.2. Bağımsız Değişken: Uluslararası Sistem ve Göreli Güç Dağılımı ...............26 1.6.3. Uluslararası Sistem ........................................................................................27 1.6.4. 2001 Sonrası Uluslararası Sistem ..................................................................29 1.6.5. Ara Değişkenler ve İç Dinamakler ................................................................30 BÖLÜM 2 : İRAN İSLAM CUMHURİYETİ, SUUDİ ARABİSTAN VE AFGANİSTAN İSLAM CUMHURİYETİ .................................................................33 2.1. İran İslam Cumhuriyeti ............................................................................................33 ii 2.1.1. İran’da Muhafazakar ve Reformcu Çatışması ...............................................34 2.1.2. Şiilik Anlayışı ................................................................................................36 2.1.3. Güçlü Devlet Yapısı ve Milliyetçilik ............................................................38 2.1.4. Batı Karşıtlığı ................................................................................................39 2.1.5. Askeri Gücü ...................................................................................................40 2.1.6. Ekonomik Gücü .............................................................................................44 2.1.7. Ülkenin Rejimi Teokratik Cuhuriyet .............................................................45 2.1.8. İran Dış Politikası ..........................................................................................48 2.1.8.1. Hümeyni Dönemi ...........................................................................49 2.1.8.2. Rafsancani Dönemi .........................................................................50 2.1.8.3. Hatemi Dönemi ...............................................................................51 2.1.8.4. Ahmedinejad Dönemi .....................................................................53 2.1.8.5. Ruhani Dönemi ...............................................................................55 2.2. Suudi Arabistan .......................................................................................................57 2.2.1. Ülkenin Siyasal ve Kültürel Yapısı ...............................................................58 2.2.2. Monarşi Siyasal Yapısı ..................................................................................59 2.2.3. Vahhabilik Din Anlayışı ...............................................................................60 2.2.4. Vahhabilerin Şiilere karşı Eleştirileri ............................................................61 2.2.5. Vahhabilerin İhvan karşitliği .........................................................................61 2.2.6. Askeri Gücü ...................................................................................................62 2.2.7. Ekonomik Gücü..............................................................................................63 2.2.8. Suudi Arabistan Dış Politikası ......................................................................66 2.3. Afganistan İslam Cuhuriyeti ....................................................................................69 2.3.1. 11 Eylül 2001 Saldırısı ..................................................................................71 2.3.2. Afganistan’ın Dünyadaki Önemi ..................................................................72 2.3.3. Afganistan’ın İran için Önemi .......................................................................75 2.3.4. Afganistan’ın Suudi Arabistan için Önemi ...................................................76 2.3.5.Afganistan’da İstikrarsızlığa Sebebiyet Veren Unsurlar ................................77 BÖLÜM 3: İRAN VE S. ARABİSTAN ARASINDAKİ REKABETİN ANALİZİ 80 3.1. Bölgesel Nedenler ....................................................................................................80 3.1.1. Siysal Yönetim Farklılıklar ...........................................................................87 iii 3.1.2. İdeolojik Ve Mezhepsel Farklılıklar .............................................................88 3.1.3. Bölgede Etkin Güç Olma ..............................................................................89 3.2. Küresel Nedenler .....................................................................................................90 3.2.1. İran’ın Nükleer Programı ..............................................................................90 3.2.2. ABD ve İsrail ................................................................................................92 3.2.3. Silahlanma .....................................................................................................94 3.2.4. Tehdit Algısı ..................................................................................................95 SONUÇ ..........................................................................................................................98 KAYNAKÇA ...............................................................................................................105 ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................111 iv KISALTMALAR ABD : Amerika Birleşik Devletleri AB : Avrupa Birliği ARAMCO : Arap Petrol Şirketi AKK : Anayasa Koruyucular Konseyi BAE : Birleşik Arap Emirlikleri BM : Birleşmiş Milletler DAİŞ : Irak ve Şam İslam Devleti M.Ö. : Milattan Önce SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği DMO : Devrim Muhafızları Ordusu UM : Uzmanlar Meclisi İDM : İslami Danışma Meclisi TD : Teokratik Demokrasi UAEA : Uluslararası Atom ve Enerji Ajansı FKÖ : Filistin Kurtuluş Örgütü GSMH : Gayri Safi Milli Hasıla BMGK : Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi MD : Medeniyetler Diyaloğu DİP : Devrim İhraç Politikası NP : Nükleer Program OPEC : Petrol İhraç Eden Ülkeler G20 : Gelişmiş 20 Ülke İKÖ : İslam Konferansı Örgütü İİT : İslam İşbirliği Teşkilatı KİK : Körfez İşbirliği Konseyi İB : İslam Bankası NATO : Kuzey Atlantik Savunma Paktı NPT : Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması v TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1: İran’ın 2018 Yılındaki Askeri Gücü ...............................................................41 Tablo 2: S.Arabistan İle İran’ın İnsan Gücü Karşılaştırılması ......................................42 Tablo 3: İran ve S.Arabistan Finansının ($ ) Mukayesesi .............................................63 Tablo 4: S.Arabistan ile İran’ın Petrol Kaynaklarının Mukayesesi ...............................64 Tablo 5: Suudi Arabistan’ın Askeri Gücü .....................................................................65 vi Sakarya Üniversitesi Ortadoğu Enstitüsü Yüksek Lisans Tez Özeti Tezin Başlığı: 2001 Sonrası Suudi Arabistan İle İran’ın Bölgesel Rekabetinin Afganistan Üzerindeki Etkileri Tezin Yazarı: Rahmatullah HAKİMİ Danışman: Doç. Dr. İsmail Numan TELCİ Kabul Tarihi: 28.05.2019 Sayfa Sayısı: vii (ön kısım) + 110 (tez) Anabilim Dalı: Ortadoğu Çalışmaları Afganistan coğrafî, tarihi, sosyo-kültürel yapısı, ekonomik konumu itibariyle çeşitli çalışmalara ve bilimsel araştırmalara konu olmuşsada, İran ve Suudi Arabistan’ın bölgedeki rekabetinin Afganistan üzerindeki etkilerini açıkça ortaya çıkaran bir çalışma yapılmamıştır. Dolayısıyla bu araştırmada iki ülke arasındaki rekabetin güvenlik ve siyasal açılardan Afganistan üzerindeki etkilerinin ortaya çıkarılması hedeflenmektedir. 11 Eylül 2001 saldırısı dolayısıyla ABD’nin Afganistan operasyonu sonrasında Taliban yönetimi iktidardan uzaklaştırılmış ve ülkenin yeniden yapılandırılmasında Suudi Arabistan ve İran bölgedeki birçok ülkede yaptıkları gibi Afganistan’da da oluşan güç boşluğu üzerinde rekabet etmeye başlamışlardır. Dolayısıyla Suudi Arabistan ile İran’ın bölgedeki rekabeti Afganistan’ı siyasal ve güvenlik açılardan olumsuz etkilemektedir. Ayrıca ekonomik açıdan da oldukça zayif konumda olan Afganistan iki ülke başta olmak üzere dışa bağımlı bir konudadır. Bu bağlamda İran ekonomisinin batılı ülkeler tarafından uygulanan ambargolar dolayısıyla zayıflaması hem İran’da bulunan üç milyona yakın Afgan işçileri hem de onların desteklemekle yükümlü oldukları ailelerini dolayısıyla Afganitan’ı olumsuz etkilemektedir. Aynı zamanda ülkedeki farklı etniksel ve mezhepsel grupların bu ülkeler tarafından desteklenmesi ülke güvenliğinin istikrara kavuşmasındaki en büyük engel olarak ifade edilmektedir. Bu araştırma deskriptif analitik bir yöntemle yazılmış olup teori olarak da Ortadoğu’nun rekabete ve çatışmaya dayalı bir bölge olduğunu gösteren realist yaklaşım çerçevesinde devlet içi dinamikleri ile uluslararası sistemi bir arada değerlendiren neoklasik realizm esas alınmıştır. Araştırmada varılan sonuç ise Ortadoğu’da Suudi Arabistan ile İran rekabetinin Afganistan’ın güvenliğini olumsuz etkilemekte olduğudur. Zira Afganistan’ın hem coğrafi hemde kültürel açıdan İran ve Suudi Aarabistan ile kopmaz bağlarının mevcudiyeti sebebiyle bu iki ülke kaynaklı bir değişikliğin bölgede meydana gelmesi sonucunda doğrudan etkilemektedir. Anahtar Kelimeler: Suudi Arabistan, İran, bölgesel rekabet, Afganistan, İslami Devrim, vii Sakarya University Middle East Institute Abstract of Master’s Thesis Title of the Thesis: Effects of Saudi Arabia and Iran’s Regional Competition On Afghanistan After 2001 Author: Rahmatullah HAKİMİ Supervisor: Assoc. Prof. Dr. İsmail Numan TELCİ Acceptance Date: 28.05.2019 Nu. of pages: vii (pre text) + 110 (thesis) Department: Middle Eastern Studies Even though Afghanistan’s geography, history, socio-cultural structure and economic situations has been the subject of various studies and scientific researches, unfortunately no study has been conducted that clearly reveals the effects of Iran and Saudi Arabia’s competition in the Middle East concerning Afghanistan. Therefore the main aim of this study is to reveal the effects of competition between these two countries on the security and political aspects. After the US operation in Afghanistan in September 11, 2001, the Taliban government was removed from power, and in the country's reconstruction Saudi Arabia and Iran began to compete on the power gap as did many other countries in the region. The aim of this study is to examine the effects of Saudi Arabia and Iran's competition in the region on Afghanistan in terms of security and political aspects and to provide an important research document. Saudi Arabia-Iran's competition in the region adversely affects Afghanistan in terms of political and security. Afghanistan, which is extremely weak in economic terms is dependent on foreign countries, especially those countries(Saudi Arabia and Iran).The weakening of the Iranian economy due to the embargoes imposed by Western countries negatively affects both the Afghan workers working in Iran and the families they are obliged to support back home. Moreover, the fact that different ethnic and sectarian groups in the country are supported by these countries (Saudi Arabia and Iran) is the biggest obstacle in stabilizing the country’s security. The research was written using descriptive and analytical methodology. within the framework of the realist approach explaining that the Middle East is a region based on competition and conflict. Neo-classical realism, as a theory is used as an example in this reasearch to evaluate the dynamics of the state and the international system. As a result of the study, it was concluded that Afghanistan was affected negatively from the competition of Saudi Arabia and Iran.The fact that the changes from these two countries is taking place it directly affects Afghanistan for the existence of an inseparable link with these two countries both geographically and culturally. Key Words: Saudi Arabia, Iran, regional competition, Afghanistan, Islamic Revolution, 1 GİRİŞ Günümüzde Ortadoğu olarak adlandırılan bölgenin siyasi amaçlarla oluşturulduğunu tüm ülkelerin yanısıra diğer kurum ve kuruluşların üzerinde uzlaştıkları ortak bir tanımının olmadığı, kaç veya hangi ülkeleri kapsadığı, nereden başlayıp nerede bittiğini açıkça belli olmayan, ülkelerin çıkarlarına uygun olarka tanımladıklarına göre sürekli değişebilen ya da değiştirilebilen bölgenin adı olduğu bellidir. Oratadoğu Kavramı 1902 yılında ilk defa Alfred Mahan tarafından kullanıldığında Basra Körfezi ve civarındaki coğrafı alana işaret etmekteydi. Ardından 1903 yılında Ingiliz çıkarları önplanda tutularak Valentine Chirol tarafından geliştirilerek akademik alanda yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Siyasi ve perspektifsel olarak değişebilen bu kavram başta ABD olmak üzere farklı ülkelerin yaptığı tanımlamalara göre farklılık göstermektedir. Dünyanın en çok petrol ve doğalgaz gibi önemli enerji kaynaklarını barındırması, medeniyetlerin beşiği olması, üç ilahi dinin zuhur ettiği bölge olması, Mekke, Medine, Kudüs gibi önemli kutsal mekânları barındırmasının yanısıra önemli ekonomik, ticari su yollarına sahip olması ve üç kıtanın kesiştiği bölge olması dolayısıyla oldukça büyük önem arz etmektedir. Bölgenin en kalabalık nüfusuna sahip olan Mısır, İran, Türkiye ve Suudi Arabistan aynı zamanda önemli ekonomik ve askeri gücünü de ellerinde bulundurmaktadır. Petrol yataklarını barındırmaları açısından bölgenin en zengin iki ülkesi olan İran ile Suudi Arabistan aynı zamanda iki önemli bölgesel güçtür. Bu iki ülke gerek etniksel, kültürel ve ideolojik gerekse siyasal, yapısal, yönetimsel olarak birbirlerinden farklılık arz etmektedir. Dolayısıyla bu iki ülke siyasetçilerinin izledikleri farklı politikaları sebebiyle bölgedeki iki önemli rakip ülke durumundadırlar. Bu iki ülkeni rekabete sürekleyen birden çok faktör vardır. Coğrafi olarak Basra Körfezinin iki kıyısında yer alan İran ile Suudi Arabistan Oratadoğu’nun en çok petrol ve doğalgaz rezervlerine sahip ülkelerindendir. Kimliksel açıdan da Arap ve Fars kimliklerine sahip olan bu ülkeler mezhepsel olarak da farklılık arz etmektedir. İran İslam cumhuriyeti ağırlıklı olarak Şii İslam dünyasının temsilciliğini 2 üstlenirken Suudi Arabistan Sünni İslam dünyasını temsil ettiğini iddia etmektedir. Aslında her iki ülke de kendisini İslam Dünyasının lideri olarak gösteriyor olsa da gerçekte böyle olmadığı herkes tarafından anlaşılmaktadır. 1979 yılındaki İran İslami devrim öncesinde her iki ülkenin de Amerika Birleşik Devletlerinin müttefiki oldukları dolayısıyla aralarında büyük bir çatışmadan bahsetmek mümkün değildir. Zira o dönemde İran Şahinin rejim ihraç gibi bir politikası söz konusu olmadığı için karşılıklı tehdit algılaması da söz konusu olmamıştır. 1979 Devrimiyle birlikte Monarşi’yı deviren İran Muhafazakârları onun yerine teokratik bir cumhuriyet kurarak bölge ülkelerine devrim ihraç etme girişimleri Suudi Arabistan gibi ülkelerin bölgedeki çıkarlarını tehdit etmesi dolayısıyla İran’a karşı tutumlarının değişmesine sebep olmuştur. Bu bağlamda araştırmanın esinlendiği Teori olan Realizm’e göre Ortadoğu uluslararası sistemin anarşik yapısını açık bir şekilde gösteren bir bölgedir ki böyle bir durumda güçlü olan ayakta kalacaktır. Realist yaklaşım açısından devletlerin en önemli amaçları varlıklarını sürdürmek ve hayatta kalmalarını devam ettirmek olup bu bağlamda ortaya çıkan tehditleri bertaraf etmeye çalışmaları doğaldır. Dolayısıyla Suudi Arabistan ile İran, Ulsulararası sistemin Ortadoğu’daki iki önemli aktörü olmaları nedeniyle bölgede güçlenme ve nüfuzlarını artırma çabası içinde oldukları görülmektedir. Bu bağlamda Ortadoğu’da İran ile Suudi Arabistan’ı rekabete sürekleyen bir kaç unsurun mevcudiyetinden bahsetmekte fayda vardır. Bu unsurlardan birincisi Jeopolotik faktördür. 11 Eylül 2001 yılında meydana gelen terör saldırılarıya nedeniyle Amerika Birleşik Devletleri Terörle mücadele kapsamında Afganistan’a düzenlediği operasyonun ardından, 2003 yılında Irak’a yapılan operasyon dolayısyla iktidarda olan Taliban ve Saddam yönetimlerine son verilmesi bir taraftan İran’ı rahatlatırken diğer taraftan kaygılara yol açmıştır. Ayrıca ABD’nin Irak’tan çekilmesinin ardından özellikle Arap Baharıyla birlikte yükselen tansiyon bölgeyi diğer bir mücadele alanına sürüklemiştir. Irak ve Suriye gibi ülkelerde DAİŞ’ın ortaya çıkması Bahreyn, Yemen ve Afganistan gibi ülkelerdeki iç karışıklıklarda İran müdahalesinin artması dolayısıyla Riyad yönetimi tarafından ABD’nın bölgeye 3 yaptığı müdahalelerin ardından bölgenin en karlı çıkan ülkesi olarak değerlendirilmiştir. Zira İran için önemli tehdit oluşturan Saddam ve Taliban hükümetleri Amerika Birleşik Devletlerin müdahalesiyle ortadan kaldırılmış ve böylece bölgedeki İran yayılmacılığının önünü açmıştır. İkincisi ise stratejik faktördür. Bu bağlamda İran İslam Cumhuriyeti’nin P5+1 ülkeleriyle Nükleer Programı konusunda vardığı sonuç dolayısıyla ambargoların hafifletilmesinin ardından kendini toparlayan Tahran yönetimi bölgeki yayılmacılığını daha da şiddetlendirmiştir. Neoklasik Realist yaklaşımcıların da vurguladığı gibi iç dinamiklerdeki değişim dış dinamiklerdeki değişikliğe yol açmaktadır. Buna ilişkili olarak İran’da ılımlı bir hükümetin (Ruhani Hükümetinin Ahmedinejad Hükümetine göre daha ılımlı bir politika izlemiştir.) iktidara gelmesiyle batılı ülkeler ile özellikle nükleer programı konusunda uzlaşma yaşanmış ve uzun bir süreden beri uygulanmakta olan ambargolar kısa bir süreliğine kaldırlmıştır. Dolayısıyla ekonomik olarak kendini toparlayan İran, Afganistan, Yemen, Lübnan ve diğer ülkelerin iç meselerine eskisinden daha çok müdahale etme firsat ve imkânı elde etmiştir. Üçüncü faktör ise Suudi Arabistan’daki yönetici kadronun değişimiyle ilgilidir. Ülkedeki yönetici kadronun değişmesi ve bir önceki yöneticilere göre daha maceracı ve saldırgan bir tutum sergilemesinin asli sebebi Tahran yönetiminin tehdit algılayışından kaynaklanmaktadır. İktidara gelen yeni kadro bölgedeki anarşik durumdan dolayı İran’ın nüfuz alanının genişlediğinin farkına varmış bunu kendisine bir tehdit olarak görmüş ve bu tehdidi bertaraf etmek için silahlanmayı çare olrak görmüştür. Buradan yola çıkarak Suudi Arabistan ile İran arasındaki rekabetin gerçek sebebinin ideolojik ve etniksel olmadığını, bölgedeki Jeopolitik değişim nedeniyle ortaya çıkan karşılıklı güvensilik ve tehdit algılaması olduğunu söylemek mümkündür. Riyad yönetimi açısından 2001 yılında Taliban’ın devrilmesi ve 2003 yılında Saddam hükümetinin devrilmesinıin ardından meydane gelen olaylar nedeniyle bölgedeki güç dengesi İran lehine olmuştur. Buna karşı koyabilmek için Riyad hükümeti Selman Doktrini’ni harekete geçirmiştir. Buna göre İran’ın hem 4 bölgesel hem de küresel anlamda siyasi ve ekonomik olarak sınırlandırlması gerekmektedir. Bu doktrini tek başına başaramayacağının farkında olan Riyad ABD’deki lobileri ve düşünce kuruluşlarının da yardımını alarak Obama döneminde uzlaşmaya varılan İran nükleer programını çıkmaza sokmak ve Tahran’a karşı uzun yıllardır uygulanmakta olan ambargoların daha da ağırlaştırılmasına yol açarak ülkenin bölgedeki etkinliğinin azaltılmasını hedeflemektedir. Bu çalışma Deskrptif ve Analitik yöntem çerçevesinde hazırlanmıştır. Bu bağlamda öncelikli olarak iki ülke arasındaki rekabetin nedenleri tespit edilerek onların ekonomik, siyasal, askeri ve coğrafı konularına kadar güçlerini tasvir edip ardından bölgedeki rekabetlerinin Afganistan’ı siyasi ve güvenlik açılardan nasıl etkilediği analiz edilmiştir. Araştırmanın Soruları 1. Suudi Arabistan ile İran’ın bölgedeki rekabeti Afganistan’ı güvenlik ve Siyasal açılardan nasıl etkilemektedir? 2. İran ile Suudi Arabistan’ın Afganistan’daki rakabetini belirleyen faktörler sadece ideolojik unsurlarmıdır? 3. Suudi Arabistan ile İran için Afganistan’ın önemi nedir? 4. Suudi Arabistan ile İran arasında neden sürekli bir rekabet ve gerginlik söz konusudur? 5. Neden bu iki ülke birbirleriyle kazan kazan politikası çerçevesinsde ilişki kurarak dostça tutumlar sergilemiyorlar? Araştırmanın İddiaları Bilindiği üzere Afganistan’da 2001 yılında Taliban’ın iktidardan uzaklaştırılmasıyla yeniden bir düzen kurulmuştur. Ülkenin batısındaki en yakın komşusu olan İran ve onun rakibi Suudi Arabistan yeniden yapılandırma sürecinde nüfuz mücadelesine başlamışlardır. Her iki ülke de kendilerine yakın gördükleri grupları destekleyerek ülkede nüfuzlarını artırmaya çalışmışlardır. Dolayısısıyla ülkenin kalkınabilmesi için sağladıkları ekonomik destekleriyle 5 karar alıcılarını etkilemeyi başarmışlardır. Özellikle güvenliğin önündeki en büyük engel olan Taliban Örgütünü 2014 yılında ABD ile Afganistan arasında yapılan güvenlik Antlaşmasına kadar Suudi Arabistan tarafından desteklenmiş ama İran tarafından desteklememiştir. 2014 sonrasında 2024 yılına kadar ABD’nin ülkede kalacağı ve ABD ile kötüleşen Tahran ilişkileri ve gelişen Riyad ilişkileri dolayısıyla tekrar Tahran tarafından desteklenmeye başlanmıştır. Böylece iki ülkenin bölgedeki rekabeti Suriye, Irak, Yemen ve diğer ülkeleri de olduğu gibi Afganistan’ı da siyasi açıdan ve güvenlik açısından etkilemeye devam etmiştir. Suudi Arabistan ile İran’ın Afganistan’daki rekabetinin asli sebebi ideolojik olmayıp güvenlik (ABD’nin ülkedeki mevcudiyeti, Taliban, DAİŞ, EL-KAİDE ), ekonomik (Su, Baraj) gibi unsurlardır. Bu ülkeler mezhepsel ve ideolojik faktörleri amaçlarına ulaşmada bir araç olarak kullanmaktadırlar. Afganistan Sosyo kültürel, Siyasal ve Ekonomik önemi yanında Jeopolitik, Jeostratejik açıdan da gerek farklı etnik ve mezhepsel grupları barındırması, zengin yeraltı ve yer üstü kaynaklarıyla, Genç Nüfusunun yanısıra, doğu ile batı’yı birbirine bağlayan coğrafik konumu itibariyle hem S.Arabistan ile İran gibi bölgesel güçler hem de küresel güçler açısından oldukça önemli bir ülkedir. Coğrafi açıdan her iki ülkenin de körfezin iki kıyısında bulunması, önemli petrol, doğalgaz rezervlerini barındırması, ideolojik ve mezhepsel farklılıklara sahip olmaları, bölgedeki ABD ve diğer güçlerin mevcudiyetlerine bakışlarındaki farklılıkları, yönetim biçimlerilerinin farklılıkları ve silahlanma yarışmaları, Nükleer Programı ve Füze Programları, bölgede etkin güç olma çabaları dolayısıyla aralarında sürekli bir rekabet ve gerginlik söz konusudur. Rekabeti bırakıp işbirliğine girirlerse birisinin kazancının gelecekte diğeri için büyük bir tehdit olarak kullanacağı inancına sahip olan her iki ülke de işbirliğinden kaçınıp rekabete başvurmuş durumdadır. Bu çalışma 2001 yılından Ruhani’nin birinci dönemine (19 Mayıs 2017) kadar zamanı kapsamakta olup genel olarak üç bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın 6 Birinci bölümüde terorik bilgilere yer verilmiştir. Diğer bir ifadeyle ilk bölümde Tezin esin kaynağı olan realizm özet bir şekilde anlatılmıştır. İkinci bölümde İran ile Suudi Arabistan’ın mükayesevi şeklinde siyasi yapıları, askeri gücü, iç sorunları ve dış politikaları anlatılmıştır. Üçüncü bölümde ise iki ülkenin bölgedeki rekabetinin sebepleri neoklasik realizm çerçevesinde analiz edilerek rekabeti tetikleyen bölgesel ve küresel faktörlere yer verilmiştir. Ardından iki ülkenin rekabetinin Afganistan’ı siyasal ve güvenlik açılardan nasıl etkilediği analiz edilmiştir. Çalışmanın sonuç kısmında ise Afganistan’ın iki ülkenin rekabeitnden etkilenmemesi için atması gereken adımlara öneri ve tavsiyeler şeklinde yer verilmiştir. 7 BÖLÜM 1: TEORİK BİLGİLER 1.1. Realizm Her ne kadar 20. Yüzyılda Uluslarası İlişkilerde etkin bir şekilde başvurulan bir teori olsa da Realizm’in tarihi M.Ö 5. Yüzyıllara kada uzanmaktadır. Eski Yunan’a kadar uzanan köklü bir tarihi geçmişi olan Gerçekçi Yaklaşım 424 yılında Atına ile Sparta kent devletleri arasında meydana gelen meşhur Peloponezya savaşında Atına’lı bir general sıfatıyla görev yapan Thuciydides’e göre Atına’nın güçlenmesinden kaygılanan Sparta kendi varlığını devam ettirebilmek için onu büyük bir tehdit olarak görmüş ve bu tehdidi bertaraf etmek için onun ile savaşmayı göze almıştır. Realizm I. Dünya savaşı sonrasında idealizme karşı bir meydan okuma olarak ortaya çıkmıştır. Çünkü bu dönemde idealizm uluslararası barış ve güvenliği korumada oldukça zayıf kalmış ve realistler tarafından eleştirilmeye başlamıştır. Realizm özellikle II. Dünya Savaşı’nın ardından uluslararası arenada güvenlik konularının oldukça önem kazanması dolayısıyla fenomenleşmiştir. Genel olarak ifade etmek gerekirse realizm II. Dünya savaşının ardından iki kutuplu bir sistemde devletlerin en çok başvurdukları temel teori olmuştur.1 Politikayı güç ve çıkar mücadelesi olarak değerlendiren realizm uluslararası politikayi da güç ve çıkar mücadelesi olarak ifade etmektedir. Dolayısıyla 1940-70 yılları arası dönemde klasik realizmın en önemli çalışma alanlarını güç ve ulusal güç kavramları kapsamıştır. Realizm uluslararası anlaşmazlıkların çözüme kavuşturulması veya farklı devletlerin davranışlarını etkilemede, ülkelerin sahip oldukları kapasitenin önemine vurgu yapmaktadır. Realistlere göre, güç uluslararası ilişkileri kavramada en önemli unsurlardandır. Dolayısıyla askeri ve güvenlik konulara öncelik verilmesi gerekmektedir. Realizm’e göre, uluslararası ilişkilerin temel ve yegane aktörü egemen ulus devletlerdir. Dolayısıyla uluslararası politika sadece devletler arasındaki mücadele sürecidir. Bu sebepten dolayı devletleri temel aktör olarak görürler 1 Faruk Sönmezoğlu, Uluslararası Politika ve Dış Politika Analizi, İstanbul: Der yayınları, 2012, s.123- 126. 8 ve devletler dışı aktörleri, çok uluslu şirketler, ulusal ve uluslararsı sivil toplum kuruluşları ve insan hakları örgütleri gibi diğer aktörleri temel aktör olarak kabul etmezler. Gerekçe olarak da ifade ettikleri şey şöyledir: Adı geçen kurum, kuruluş ve örgütlerin egemenlikleri yoktur. Her zaman üyesi oldukarı devletlere bağlıdırlar. Uluslararası arenada aktör olarak değerlendirebilmesi için devletler gibi otonom, egemen ve bağımsız olmaları şarttır.2 Realistlere göre devletler bütüncül ve yekpare yapılar olarak değerlendirilmektedir. Bunlar genel olarak Devlet içindeki dinamikleri gözardı ederek örneğin, siyasi partileri, sivil toplum kuruluşlarını, bürokrasiyi, siyasi liderleri ve kamuoyunu tek tek incelemezler. Çünkü onların deperlendirmesine göre adı geçen öğeler arasında dış politika oluşumunda her ne kadar uyuşmazlıklar ve görüş ayrılığı gibi ciddi sorunlar olsa da son aşamada bir çözüme varılır ve uluslararası arenada diğer devletlerin karşısına tek bir devlet politikası olarak tezahür eder. Realizme göre devletler dış politikalarında rasyonel davranmak zorundadırlar. Zira devletlerin nihayi amacı güç maksimizasyonudur. Güç ve çıkar peşinde koşan devletler mevcut kapasitelerini dikkate alarak amaçlarına ulaşmaya çalışmak zorundadır. Ayrıca realistler yüksek politika ve alçak politika ayrımları yaparak devletin bekasına yönelik güvenlik gibi kavramları yüksek politika, ticari, sağlık ve eğitim gibi unsurları da alçak politika katagorisinde değerlendirmektedirler. Gerçekçilere göre ulusal güvenlik uluslararası ilişkilerin ana gündemini teşkil etmektedir. Uluslararası politika güç mücadelesi olduğu için devletler kendi amaçlarına güçleri vasitasıyla ulaşabilmektedirler. 3 Realist teori yöntem açısından değerlendirilirse genelleme ve yararlılık özelliğini önemsediği görülmektedir. Gerçekçi yaklaşımı benimseyenlere göre bir paradigmanın teşkil eden varsayımlarını doğruluğu ya da yanlışlığı yerine bu varsayımların gerçeklik açısından sınanmaya uygun olup olmaması konusunda tartışılması gereklidir. Davranışsalcılar Realizm’in bu iddasına karşı çıkarak bilimsellik açısından yeterli olmamasını beyan etmesi dolayısıyla 2 Sönmezoğlu, s. 126-132. 3 Sönmezoğlu, s. 133-145. 9 varsayımlarını tekrar gözden geçirmek durumunda kalan realizm Kenneth Waltz’ın 1979 yılında yayınladığı bir çalışmasıyla Neorealizm ortaya çıkmıştır. Waltz Realizm’in temel varsayımlarını insan doğasına dayandırmadan analiz düzeyi olarak sistem ve yapıyı esas almaktadır. 4 1.1.1. Güç Uluslararası Sistemde aktörlerin siyasi, askeri ve ekonomik kapasitelerine dayalı birbirlerini etkileme potensiyelidir. Güç devletlerin amaçlarına ulaşmak ve çıkarlarını maksimum kılmadaki başvurdukları temel unsurdur. Gücün ulsulararası ilişkilerde birden çok tanımı bulunmaktadır. Bu yüzden herkes tarafından genel geçerli somut bir tanımı olmadığı için genel olarak birkaç tanımı ifade etmek zorunda kalacağız. Güç kimilerine göre çatışmalarda üstün gelme ve engelleri aşma yeteneği olarak tanımlanırken kimilerine göre Uluslararası Politika açısından temel öneme sahip bir unsurdur. Zira güç büyüklüğü, büyüklük etkiyi ve etki de uluslararası ilişkilerde diğer ülkeleri etkilemek anlamına gelmektedir. Güç genel olarak Sert güç (Hard Power), Yumuşak güç (Soft Power) ve Akıllı güç (Smart power) olarak farklı dallara ayrılıp incelenmektedir. Yumuşak Gücün diğer güç türlerinden ayrılan temel özelliğine bakıldığında herhangi bir ülkenin Dış Politikada ulaşmak istediği bir amaç veya varmak istediği bir hedefe doğrudan karşı tarafı cezalandırarak ona baskı yaparak zorlayıcı bir yöndemle değil de onu ikna ederek ve öneriyi ona cazip hale getirerek dolayısıyla onun meşru görülmesini sağlayarak istediklerini elde etme sanatı olarak tanımlanabilir.5 Gücün temel unsurları askeri güç ve ekonomik güç olarak ikiye ayrılmaktadır. E.H.Carr’a göre ‘’Askeri Gücün Önemi savaşın Uluslararası Politikada bir son çare (Ultima Ratio) olmasından kaynaklanmaktadır’’. Bazı yazarların güç konusunda yaptığı çalışmalara baktığımız zaman askeri güce büyük önem vermekle birlikte ekonomik güç konusunda da dikkatleri çekmektedirler. Bununla ilgili Kenneth Waltz “Güçlü devletler askeri kuvvetleri ile her şeyi yapamazlar fakat askeri anlamda güçsüz olan devletlerin 4 Şaban Kardaş ve Ali balcı (Ed.), Uluslararası İlişkilere Giriş, İstanbul: Küre Yayınları, 2016, s.124. 5 Sönmezoğlu, s. 263-266. 10 yapamadıklarını yapma imkânına sahiptirler.” diyerek gücün ekonomik boyutuna da vurgu yaptığı görülmektedir. Hatta 1970’lerden sonra ekonomik gücün askerin gücün önüne geçtiğini açıkça ifade etmek mümkündür.6 Güç genel olarak üç alan üzerinde uygulanmaktadır. Gücün uygulandığı alanların ilki gücün otoritesini benimseyen halk olarak bilinmektedir. Gücün uygulama alanlarından ikincisi gücün geçerli olduğunu gösteren toprak ve halkın yaşamakta olduğu mekandır. Gücün hayata geçirilmesi bakımından ‘’Söz konusu olabilen en yüksek ödül ile en ağır ceza arasındaki farklılaşmaya güç yelpazesi (Range of Power) denilmektedir’’. Son olarak da gücün kapsamına değinecek olursak Gücün kapsamının ona tabii olan belirli türden davranışların ilişki ve olayların tümünün bir toplamı olarak ifade etmek mümkündür.7 Güç kavramsal olarak bir şemsiye kavramı niteliğindedir. Dolayısıyla bu kavramın iyi anlaşılması için onu oluşturan unsurlarını tanımlanması gerekmektedir. En genel anlamda gücü oluşturan üç unsurdan bahsetmek mümkündür. Bunlardan birincisi kapasitedir. İkincisi hedeftir ve üçüncüsü ise gücün etkisidir. Kapasite gücün sahip olma yönünü temsil etmektedir. Buradan hareketle en basit bir örnekle açıklamak gerekirse büyük bir firma sahibinin sahip olduğu maddi ve manevi tüm varlıklarını ifade eder. Gücün hedef unsurunu firma sahibinin maddi ve manevi kaynakları kullanarak yönlendirilmek istediği diğer konular olarak ifade etmek mümkündür. Bu bağlamda etki ise sermayenin gücüne benzetilmetedir. Diğer bir ifadeyle etki bir ülkenin diğer bir ülkeyi istediği yönde hareket ettirebilmesi kabiliyetine sahip olması anlamına gelmektedir. 8 Gücün kapasite unsuruna baktığımızda, kapasite çoğu zaman Gücün kaynağı olarak ifade edilmektedir. Kimi yazarlar gücün unsurlarını doğal kaynaklar, Nüfus, Coğrafya, Ekonomik Güç, Siyasal sistem, Ulusal Moral, Bilim ve Teknoloji olduğunu ifade etmektedirler. Diğer bir ifadeyle güçün 6 Sönmezoğlu, s.266-267 7 Sönmezoğlu, s.268-270 8 Sönmezoğlu, s. 270-271. 11 kapasitesini oluşturan unsurları Maddi (Tangible) ve Manevi (Intangible) olarak kısaca ikiye ayırmak yerinde olacaktır.9 1.1.2. Güvenlik Güvenlik öncelikle gelebilecek her türlü zararlara karşı güvende olmak demektir. Ülke içi güvenliğin sağlanması ile uluslararası güvenliğin korunması arasında hayli bir fark mevcuttur. Ülke içi güvenliğini genelde devletler polis ve ordudan meydana gelen zorlayıcı vasitalarla kendi sınırları içerisinde sağlamaktadır. Uluslararası düzeyde güvenlik ise, devletlerin sınırları dışından muhtemel gelebilecek tehditlere karşı güvenliği sağlama, bilhassa silahlı kuvvetlerin savaş yapma ve her türlü saldırıya hazır olmayı ifade eder. 10 Güvenliğin de tıpkı güç gibi birçok farklı tanımları bulunmaktadır. Bu kavram üzerinde herkesin ittifak ettiği bir tanım da yoktur. Güvenliğin klasik tanımına bakarsak maddi sınırların korunması anlamına gelmektedir. Güvenlik kelimesi tek başına bir anlam ifade etmemektedir. Güvenlik; görüş, politika, beklentiler ve farklı teorik yaklaşımların izlerini taşımaktadır. Bu teorik yaklaşımlar birbiri ile çelişen tanımlar verebilir. Bu çerçevede hemen söylememiz gerekir ki, uluslararası ilişkilerde farklı teorilerin de güvenlikle alakalı farklı yaklaşımları vardır. Her yer ve zamanda kullanılacak bir genel güvenlik anlayışı olamaz. Her bir yaklaşım önce güven altında tutacak bir nesne varsayar kendisine karşı tedbir alınacak tehditleri belirler. Daha sonra güvenliği sağlayacak nesne ya da aktörü açıklar ve en sonunda güvenliğin nasıl sağlanacağı ile ilgili politikalar geliştirir. Araştırmanın temel aldığı teori Realizm olduğu için ve diğer teorilere göre tanımlamak uygun olmayacağı için realizm açısından değerlendirmek zorundayız. En genel anlamıyla Realizme göre güvenlik devletlerin silahlı kuvvet kullanımlarından gelen ve gelebilecek zararları bertaraf etme kabiliyeti olarak tanımlanabilir. Dolayısıyla devletler vatandaşlarını/bireylerin fiziksel güvenliğini bütünsel olarak sağlamakla mükelleftirleri. Bu mantıktan yola 9 Sönmezoğlu, s. 271-272. 10 Andrew Heywood, Siyasetin ve Uluslararası İlişkilerin Temel kavramları, Fahri Bakırcı (Çev.), Ankara: BB101 Yayınları, 2016, s.114.115. 12 çıkarak devletlerin güvenliği halkın güvenliği anlamına gelmektedir. Bu nedenle Realizm’de güvenlik kavramı ülkenin milli güvenliğiyle aynı anlamı taşımaktadır. Aynı zamanda bir ülkenin milli güvenliği ise o ülkenin siyasi bağımsızlığını ve kendi başına karar alma özgürlüğünün yanısıra silahlı kuvvetlerini, diplomasi ve istihbarat servislerinin yardımıyla korunmasını ifade etmektedir. Realist yaklaşıma göre güvenlik araç değil amaçtır. Zira güvenliğini sağlayamayan devletlerin diğer bütün davranış ve politikaları anlamsız olacaktır. Bü yüzden gerçekçilere göre güvenli ve güvende olmak demek askeri açıdan güvenli ve güçlü olmak anlamına gelmektedir. Dolayısıyla devletlerin güvenliklerini sağlamak için en büyük askeri güçe ihtiyaçları vardır. Bu yüzden Realizm’e gücün ve ve güvenliğin ölçülebilirlik özelliklerinden bahseder. En özet haliyle Realizm’e göre güvenlik ve güvende olmak demek nükleer yada konvansiyonel silahlar yolu ile düşmanı caydırabilmek, maruz kalınan askeri tehditleri bertaraf edebilmek, veya ittifaklar yaparak daha güçlü devletleri alt edebilmek, iç savaş çıkartarak yada iç savaşları önleyerek inisiyatifi elinde tutmak gibi farklı anlamları ifade etmektedir. Realizm’e göre Uluslararası sistemin anarşik olması uluslararası güvensizlik ortamının ortaya çıkmasına sebebiyet vermektedir. Zira karmaşık bir ortamda saldırganı cezanlandıracak bir üst otoritenin olmaması dolayısıyla devletlerin kendi güvenliklerini sağlaması gerekmektedir. Bu sebepten dolayı anarşik bir ortamda sürekli tekrar eden bir güç mücadelesi kaçınılmazdır. 11 1.1.3. Ulusal Çıkar Ulus devletlerin ortaya çıkmasıyla kullanılmaya başlanan ulusal çıkar kavramı başlangıçta Batı Avrupa ülkeleri arasındaki ilişkileri anlatılması sırasında kullanılmış olsa da, çok geçmeden çeşitli siyasal sistemlerin arasındaki bağlantılar anlatılırken kullanılan en önemli kavramlardan biri haline gelmiştir. Böylece kısa zamanda yaygın kullanım kazanmayı başaran Ulusal çıkar kavramı, bütün devletlerin dış politikalarını belirleyen ama kendisini belirlemeye kadir olmayan müphem bir unsura dönüşmüştür. Genel 11 Zeynep Dağı, Uluslararası Politikayı Anlamak Ulus Devletten küreselleşmeye (Drl.), İstanbul: Alfa Yayınları, 2007, s.124-29. 13 olarak tüm ülkeler bu kavram vasıtasıyla farklı davranışlarını ve isteklerini haklı olarak gösterme eğilimindedirler. Örneğin Gandhi’nin Hindistan’da İngiliz sömürgesine karşı hayata geçirdiği Pasifist Politika, Hitlerin “Lebensraum” olarak nitelendirdiği ve diğer Alman devletlerini ele geçirmek için meşruiyet kazandıran yayılmacı Hayat sahası politikasına kadar değişik amellerine bir sebep oluşturmuştur.12 Ulusal çıkarın Politikayı incelerken analitik hedeflerle kullanıma müsait olmadığı bir gerçektir. Ulusal çıkarın birçok eylem ve düşüncelerin ifade edilmesi için istifade edilmesini bu kavramın tanımlanmasını bir o kadar zorlaştırmıştır. Fakat her şeye rağmen bilhassa klasik uluslararası ilişkiler literatürüne bakıldığında bu kavramın kullanım ve tanımına olan alaka oldukça çok görülmektedir. Örnek verecek olursak, Suat bilgeye göre ulusal çıkar ‘'Milli değerin toplamıdır” veya “bir memleketin kanaatini yansıtan halk ve devlet amellerinin bu memleketin bağımsızlığı, ülke bütünlüğü, güvenliği, maddi ve manevi yaşayış şekli bakımından hayatı saydığı hak ve menfaatleri” şeklinde tanımlanmaktadır. Ulusal Politika klasik eğilimin temsilcililerinden biri olan Joseph Frankel’a göre ülkenin yöneldiği genel ve sürekli amaçları olarak açıklanmaktadır. Charled Lerche ve Abdul Sait ikilisine göre devlet, ulus ve hükümetlerin hizmet ettiklerini düşündükleri genel, uzun dönemli ve sürekli gayeler ulusal çıkarı meydana getirmektedir. Wolfran Hanrieder’e göre ulusal çıkar toplum tarafından bir bütün olarak yararlanılan dağılmaz, bölünmez değer fikrine dayalı bir kavramdır.13 Bu kavramın daha anlaşılır hale gelmesi açısından birkaç örnek vermemiz yerinde olacaktır. Tarih örneklerle doludur ama bizim vereceğimiz örnekler sınırlı olması için bir kaçına değineceğiz. 1956 Süveyiş Krizi sırasında Nasırın Süveyiş kanalını millileştirdiğini duyurunca İngiliz hükümeti bu eylemi kendi ulusal çıkarına karşı gördüğü sebebiyle Mısır’a karşı bir operasyon düzenleyerek eyleme geçmiştir. Diğer bir örnek ise 1962 Küba Füzeler krizidir. Sovyetler Birliğince Fidel Castro yönetimindeki Küba’ya Orta menzilli ve 12 Mustafa Aydın, ‘’Uluslararası İlişkilerin ‘’Gerçekçi’’ Teorisi: kökeni, kapsami, kritiği’’, Uluslarası İlişkiler Akademik Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, Bahar 2004, s.33-60. 13 Aydın, s. 39-47. 14 nükleer başlık taşıyan füzelerin yerleştirdiğinin haberini alan ABD bu hareketi kendi ulusal çıkarı açısında bir tehdit olarak algılamış ve hemen tepki göstermiştir. 14 1.1.4. Güç Dengesi En geniş kullanım yelpazesine sahip olan güç dengesi uluslararası ilişkilerin en önemli kavramlarından biri sayılmaktadır. Bu kavramı tanımlayacak olursak en basit anlamıyla güçlüye karşı birleşmek olarak ifade edilebilir. Ulsulararası sistemde kendilerini tehdit etmekte olan bir gücü dengelemek için birden fazala aktörün birleşerek ona karşı koyma eylemi olarak ifade etmek mümkündür. Hepimizin bildiği üzere anarşik bir yapıya sahip olan uluslararası sistemde devletlerin temel hedeflerinden birincisi hayatta kalmaktır. Anaşik bir yapıda hayatta kalma eylemini başardıkları zaman yaşamlarını sürdürme imkanını yakalayabilmektedirler. Dolayısıyla devletlerin hepsi bu amaç dorultusunda vargücü ile mücadele etmektedir. Aksi tekdirde diğer bir devlet tarafından istila edilme korkusuyla karşı karşıyadırlar. Bu yüzden uluslararası sistemde “Orman Kuralı” geçerli olduğu düşünülmektedir. Böylece zayıf olanlar güçlüler tarafından istila edilmeye açıktır. Buradan yola çıkarak uluslararası sistemde sürekli dostluk ya da düşmanlık kavramlarının olmadığını sürekli çıkarların olduğunu söylemek mümkündür. Bu sebepten dolayı devletlerin birbirlerine güvenmeme konusunda haklı oldukları doğrulanmaktadır. Böyle bir sistemde her devlet kendi başının çaresine bakmakla yükümlüdür. uluslararası sistemin anarşıklığı dolayısıyla güçlü veya güçlenmekte olan bir devlet diğer devletlerin gözünde potansiyel tehdit olarak görülmektedir. Durum böyle olunca güçsüz olan bir devletin ayakta kalabilmesi için ya diğer devletlerle ittifak kurması ya da güçlü bir devlet ile birleşmesi gerekmektedir. Birinci seçenek çıkarların ve tehditlerin ortak olduğunda gerçekleşirken ikinci seçenek ise tercih edilmesi devletlerin yegane arzusu olan hayatta kalma ve yaşamını sürdürme ilkesinin ortadan kalkması anlamına geleceğinden tercih edilmemektedir. Diğer bir ifadeyle eğer böyle bir durumu tercih ederse diğer devletin hakimiyeti altında ancak var 14 Sönmezoğlu, s. 349-360. 15 olacaktır. Tarih boyunca bunun birçok örneği yaşanmıştır. Napolyon döneminde Fransa’yı dengelemek için Almanya, Ingiltere ile Rusya birleşmiştir. Aynı şekilde Hitler döneminde de Almanya’yı dengelemek için İngiltere, Fransa ve Rusya bir araya gelmiştir.15 Bu tür ittifakların birçoğuna Soğuk savaş döneminde de rastlanılmaktadır. Almanya’nın II. Dünya savaşında yenilmesinden sonra Orta Avrupa’da oluşan güç boşluğu Amerika Birleşik Devletleriyle Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği tarafından doldurulmuya çalışılmıştır. Her ne kadar bazı ülkeler Bağlantısızlar Hareketi’ne dahil olsa da iki kutuplu bir sistemde zayıf devletler Batı bloğunun liderliğini üstlenen ABD ile Doğu bloğunun liderliğini üstlenen SSCB’ne yakın olmak zorunda kalmıştır. Soğuk Savaş herhangi bir devletin başlatması ile değil oluşan iki kutuplu sistemin bir sonucu olarak kendiliğinden ortaya çıkmıştır. 1991 yılında SSCB’nın çöküşüyle birlikte Amerika Birleşik Devletleri liderliğinde uluslararası arenada tek kutuplu bir yapı ortaya çıkmışsa da 11 Eylül olaylarıyla birlikte bu yapı sorgulanmaya başlamıştır. 16 1.1.5. Rasyonel Aktör Uluslararası ilişkilerde temel ve rasyonel aktör egemen ulus devletlerine atfedilen bir kavramdır. Bu anlamdan yola çıkarak uluslararası politikayı özellikle devletlerarasında gerçekleşen bir etkileşim ve güç mücadelesi olarak görmek mümkündür. Bundan dolayı uluslararası politikanın temel aktörü devletlerdir. Uluslararası örgütler aktör olmamakla birlikte devletlere hizmet etmek için kurulan yan varlıklar olarak görülmektediler. Devletler onları kendi amaçlarına olaşmada bir araç olarak kullanmaktadırlar. Devletler örgütleri kullanarak amaçlarına ulaştıklarında onların ortadan kalkmaları söz konusu olmaktadır. Zira uluslararası bir niteliğe sahip olsalarda 15 Yalçın B. Basrı, Güç Dengesi? SETA, 2017. https://www.setav.org/guc-dengesi/ (Erişim Tarihi:23.01.2019) 16 Aydın Aydın ve Emir Bakıncak ‘’Uluslararası Güç Dengesi ve İki kutupluluk Arasındaki İlişki’’, C.Ü. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Cilt 17, Sayı 1, 2016, S: 102-104. 16 bu aktörlerin devletler gibi otonom, egemen ve bağımsız hareket etme kabiliyetine sahip siyasal varlıklar olmadıkları bir gerçektir. 17 1.1.6. High Politics and Low Politics Konusu Uluslararası ilişkilerin ana gündemini teşkil eden diğer önemli bir kavram ise ulusal güvenlik olarak değerlendirilmektedir. Devletlerin bekalarını sürdürebilmeleri için en önemli unsurlardan biri olan ulusal güvenlik yüksek politika (High Politics) ve alçak politika (Low Politics) gibi farklı konuları kapsamaktadır. Dolayısıyla ticari, mali, parasal ve sağlık gibi konuları alçak politika olarak kabul edilirken güvenlikle ilgili tüm askeri konular doğrudan devletlere yönelik tehditleri ortadan kaldırmada önemli rol oynadığı sebebeiyle onun bekasını ilgilendiren konular olduğu için yüksek politika olarak görülmektedir. Ayrıca uluslararası ilişkilerde devletler biribirleriyle en çok ulusal güvenlik konusunda çatışmaya girdikleri görülmektedir. Bu bağlamda askeri ve stratejik konular ile ilgili politikalar esas alındığında uluslararası anarşi bir ortamda devletler arasındaki mevcut veya potensiyel çatışmalar dikkate alınarak uluslararsı istikrarın nasıl sağlanabileceği, korunabileceği ve çatışmaların çözümünde güç kullanma oranı ve devletlerin toprak bütünlüğüne olan tehditlerin önlenebilmesi gibi önemli konular yer almaktadır. Bu doğrultuda Devletlerin bekası için en çok ihtiyaç duyulan askeri güvenlik ve stratejik konulara (high politics) ifadesi atfedilirken ekonomik ve sosyal konulara ise (low politics) ifadesi kullanılmaktadır. Birinci unsurlara göre daha ikinci planda yer almaktadırlar. Yani ekonomik konular askeri konulara göre daha az öneme sahiptir. Gerçekçi yaklaşıma göre devlet adamlarının temel amacının ulusal çıkarı korumak ve devletin bekasını sağlamaktan başka bir şey olamaz. Dolayısıyla devletlerin dış politikalrı bu amaç kapsamına işlemektedir. Zira devletin varlığı vatandaşın varlığıyla ilintilidir. Güvenliğini iyi şekilde sağlamayı başaran devlet vatandaşın güvenliğini ve refahini de sağlamış olur. Özet olark devlet toprağını, toplumunu ve tüm değerlerini korumakla 17 Sönmezoğlu, s.18-25. 17 yükümlüdür. Bu yüzden dış politikadaki en önemli amacının ulusal çıkar ve ulusal güvenlik konuları oluşturmaktadır.18 1.2. Neorealizm Neorealizm’a göre uluslararası yapı anarşiktir. Çünkü devletlerin tek tek güvenliğini sağlayacak merkezi bir otorite bulunmamaktadır. Dolayısıyla her devletin kendi güvenliğini sağlamak için ‘’self help’’ ilkesine tabi tutulması gerekmektedir. Böylece her devlet kendi çıkarı doğrultusunda harekete geçeceğini ifade eden Neorealistlere göre, uluslararası yapıdaki istikrarsızlık devletlerin güvenliğini tehdit ettiği için devletler mehtemel tehditleri bertaraf etmek için diğer devletler ile ittifaklar oluşturmaya çalışırlar. Her ne kadar devletler olası tehditleri engelleyebilmek için ittifaklara yönelselerde bu ittifaklara fazla güvenmezler. Bu yüzden kendi güvenliklerini sağlayabilmek için sürekli kendi güçlerini arttırmaya çalışırlar. Devletlerin en yüksek güce ulaşmaya çalışmaları dolayısıyla birbirlerinin önüne geçerek engellemeye çalışmaları sonucunda güç dengesi kavramı ortaya çıkar ve uluslararası arenada istikrarın sağlanmasına yardımcı olur. Eğer devletler hayati çıkarlarını gözetmede başarısızlığa uğrarlarsa içinde bulundukları sistem tarafından acımasızca cezalandırılacaklar. Çünkü rasyonel karar verici bir aktör olan devlet, dış politikasında maliyet unsurunu dikkate almak zorundadır.19 Neorealist teoriye göre sistemin anarşik olması devletlerin davranışlarını tayin eder. Dolayısıyla her ne kadar ortak çıkar söz konusu olsa da net kazanç yoksa anarşik ortam devletlerin işbirliğine engel olacaktır. Uluslararası anarşik bir yapıda devletlerin işbirliğine sürükleyen ve dolayısıyla istikrarın sağlanmasına yardımcı olan faktör devletlerin birbirlerini dengeleme eylemlerinden geçer. Realistlere göre iç politika ile uluslararası politika birbirinden farklık arz etmektedir. bu bağlamda klasik realistler uluslararası politikayı güç mücadelesi mantığıyla açıklarken neorealistler anarşi durumunun devletlerin davranışlarını tayin ettiğini ifade etmektedirler. 20 18Aydın, S.41-43. 19 Aydın, s. 47-49. 20 Balcı, s.132. 18 1.3. Savunmancı (Yapısal) Realizm Savunmacı Realizm diğer adıyla yapısalcı realizm genel olarak neorealizmin varsayımlarını kabul eder. Ama kendine has bazı varsayımları da bulunmaktadır. Savunmacı realizme göre, bir sistemde asli amaç hayatta kalmaktır. Bu yüzden aktörler birbirlerine karşı tehdit algılayışı içerisindedirler. Neorealizm devlet davranışlarını çok sayıda varsayımdan hareketle açıklarken, savunmacılar ise sadece rasyonellik ilkesi üzerinde dururlar. Ayrıca savunmacılar savunma-saldırı dengesi üzerinde dururlar. Bu durum saldırganı cesaretlendiren ya da caydıran unsurları içinde tutan bir varsayımlar kompozisyonu da oluşmaktadır. Savunmacılara göre teknolojiler, coğrafik koşullar savunmada başvurulan en önemli etmenlerdir. Yine de diğer aktörlerin gücünün etkisini ölçmek neredeyse imkansızdır. Savunmada yardımcı olan rasyonelite ve saldırı savunma dengesi gibi varsayımları bir arada değerlendirilirse savunmacı realistlerin statükocu oldukları görülmektedir. Diğer bir ifade ile yayılmaya çok az başvurulurken dengeleme ve caydırmaya çok fazla önem vermektedirler. Savunmacı yaklaşımının en önemli isimlerinden “tehdit dengesi” kavramıyla şöhret kazanmış Stephen Walt’dır. Ona göre, tehditleri bertaraf etmek için anarşi bir yapıda ittifaklara başvurulabilir. Uluslararası sistemdeki devletlerin davranışlarını etkileyen faktör tehdit algılamasıdır. Ayrıca diğer devletlerin gücü de önemli faktörlerdendir. Zira devletler tehdit algılama konusunda diğer devletlerin coğrafik yakınlık, niyet, nisbi güçü ve savunma saldırı dengesi gibi önemli unsurları değerlendirerek hesap yapmaktadırlar. Bu yaklaşımın neden devletlerin dengeleme politikası güttükleri sorusuna vereceği cevap ise, uluslararası yapıda merkezi bir egemen gücün yokluğudur. Savunmacı yaklaşıma göre, statükoculuk devletlerin bekası için çok önemlidir. Zira tehditlere karşı daha yumuşak davranır. Ama revisyonist ve saldırgan davranışlar sonunda büyük felaketlere yol açabilir. Savunmacı yaklaşım herhangi bir çatışmanın ortaya çıkışını açıklarken göz önünde bulundurdukları unsurlardan birincisi içsel unsurlar (ulusal analiz düzeyi) diğeri ise güvenlik ikilemidir. Bu dinamikler devletleri revizyonist politikalara teşvik eder. Güvenlik ikilemi kavramını ilk ortaya atanlardan Tohn Herz’a göre, ülkelerin 19 savunmacı davranışları saldırgancı olarak yanlış anlaşılabilir. Çünkü statükoyu korumaya yönelik davranış sergileyen bir devlet/ devletler diğerleri tarafından saldırıya hazırlık olarak görülebilmektedir. Bu sebepten dolayı savunmacı yaklaşım güvenlik ikileminden hareketle çatışmaları açıklamada zorluk çekerler. Zira bir devletin gücünü arttırması başkalarının tepkisine maruz kalınabilir. 21 1.4. Saldırgan Realizm Saldırgan realizm savunmacı yaklaşımın devletlerin uygun ölçüde güce sahip olmalarını yeterli gördükleri ilkesine karşı çıkar. Devletlerin gücünü maksimuma çıkarmasından yana olan bu yaklaşım bu yöneyle de klasik realistlere benzemektedir. Zira insan doğası üzerinden hareketle bencillik ve güç peşinde çıkarcı gibi özellikleri ifade eden klasik yaklaşım devletlerin gücünü de arttırdığını savunur. Saldırganları klasik yaklaşımdan ayıran temel fark ise, onlar gibi insan doğası dolayısıyla devlet doğası üzerinde durmayıp, anarşik bir ortamdan kaynaklanan güvenlik konuları üzerinde durmaktadırlar. Saldırgan yaklaşıma göre, başkalarının saldırısından korunmak için onlardan daha güçlü olmak gerekir. Zira anarşik bir durumda güçlü olanın sözü geçerlidir. Bu yaklaşımın en önemli savunucularından Mearshimer’e göre, uluslararası sistemin yapısı aktörlerin rakiplerinden daha fazla güçlenmesine itmektedir. Ayrıca böyle bir durumda devletlerin nihai hedefi hayatta kalmaktır. Ayrıca Mearshimer hegemon ve potensiyel hegemon kavramlarından bahsetmektedir. Devletlerin nihai amacının sistemde hegemon konuma gelmek olduğunu ifade eder. Ona göre eğer bir devlet diğer rakip devletleri hiçbir karşılık görmeden ortadan kaldırabilecek bir nükleer güce sahip değilse dünyada hegemon olması oldukça güçtür. Bu bağlamda ABD’yi de bölgesel hegemon olarak niteleyen bu yaklaşıma göre bölgesel hegemonlar da rakiplerini engellemek amacıyla daha fazla güçlenmeye gitmektedirler.22 21Tayyar Arı, Uluslararası ilişkiler Teorileri: Çatışma, Hegemonya, İşbirliği, Bursa: MKM yayıncılık, 2013,s.167-168. 22 Arı, s. 169. 20 Saldırgan realizmin varsayımlarını genel olarak şöyle sıralamak mümkündür. İlk olarak bu yaklaşım, uluslararası sistemin anarşik olduğunu ifade eder. Ayrıca büyük güçlerin gizli askeri saldırı kapasitelerine sahip olduklarını ve birbirlerine zarar verme kabiliyetlerinin olduğunu söylemektedir. Yine de devletlerin kesin olarak diğer devletlerin niyetlerini bilmediklerini savunur. Klasik realistlerinde ifade ettiği gibi bu yaklaşımda devletlerin rasyonel aktörler olduğunu kabul edilmektedir. Ayrıca hayatta kalmayı sadece büyük güçlerin değil tüm devletlerin temel hedefleri olduğunun altı çizilmektedir. Saldırgan realizme göre uluslararası ortam anarşiktir. Dolayısıyla bir belirsizlik hakimdir. Böyle bir durumda devletler güçlerini diğer devletlere zarar vermek için kullanabilirler. Dolayısıyla nisbi gücün hiçbir önemi yoktur. Hayatta kalmak için diğerlerinden daha fazla güçlü olmak gerekmektedir. Güce sahip olmanın tek yolu ise hegemon olmak ve karşı koyacak başka bir hegemonun olmadığından emin olmaktır. Büyük güçler sürekli birbirlerinden korktuklarından dolayı kendi güçlerine güvenmek zorundadırlar. Bu yaklaşıma göre, saldırganlık politikası en iyi savunma yöntemidir. Bu görüşler ne kadar savunmacıların görüşüne aykırı olsada aksi halde diğer devletler pasif durumunuzdan yararlanarak güçlerini arttırabilirler. 23 1.5. Neoklasik Realizm Gideon Rose’un ‘’Neoclassical Realism and Theories of Foreign Policy’’ adlı çalışmasıyla 1998 yılında ortaya çıkan neoklasik yaklaşım, kendisinden önceki mevcut teorilerin o dönemde ortaya çıkan olayları açıklamada yetersiz kaldığı için onlara bir tepki olarak ortaya çıktığını ifade etmiştir. Örneğin süreklilik ve kendini tekrar eden devlet davranışlarını açıkladığını savunan ve değişime yer vermeyen neorealizm 1990’lı yıllarda ortaya çıkan olayları açıklamada yetersiz kalmıştır. Bu dönemdeki SSCB’nin herhangi bir askeri müdahale olmaksızın neden çöktüğünü açıklamaktan aciz kalan neorealizm yerini neoklasik yaklaşımına bırakmak zorunda kalmıştır. Metodolojik anlamda tümevarımcı bir yaklaşımı benimseyen klasik realizm, devletlerin dış 23Arı, s.169-173. 21 politikalarını aktör düzeyinden hareketle açıklamaya çalışırken tümdengelimci bir yaklaşım sergileyen yapısalcı realizm ise, bağımsız değişken olarak devletlerin sistem içindeki göreli kapasite dağilimini kabul eder ve bağımlı değişken olarak de sistem içindeki kendini tekrarlayan olgulardan bahseder. Ama neo-klasik realizm ise, klasik yaklaşımın bazı temel varsayımlarını gözden geçirerek içsel ve dışsal değişkenleri bir arada değerlendirmektedir. Neoklasik realizme göre, devletlerin dış politikalarını belirleyen unsur aktörlerin sistem içindeki pozisyonunu yanı sıra sahip olduğu nisbi güç dağılımıdır. Neoklasik yaklaşımın savunucularına göre, devletlerin güç kapasitelerinin dış politikalarındaki etkisi karmaşıktır. Çünkü sistemdeki baskılar aktörler aracılığıyla uygulanmaktadır.24 Neoklasik realizm aslında neorealizm’ın aşırı indirgemeciliğine bir tepki olarak ortaya çıktığı görülmektedir. Neoklasik realistlere göre, devlet içindeki unsurların dış politikada oldukça önemi bulunmaktadır. Neoklasik yaklaşımcılar neden farklı devletlerin farklı politikalar izledikleri sorusuna cevap vermeye çalışırlar. Zira kendisinden önceki hakim konumda olan neorealistler bu soruya yanıtsız kalmıştır. Neoklasik realistler klasik realistlerin aksine insan doğası üzerinde fazla durmamaktadır. Bunun yerine devletlerin revizyonist motivasyonuna odaklanırlar. Bu yaklaşımın ortaya attığı çıkarlar dengesi kavramına göre devletler korku ve ihtirasları tarafından yönetilmektedirler. Devletler rasyonel aktörler olarak güç ve çıkar tarafından yönlendirilirler. Bu yaklaşıma göre, devletlerin özelliklerinin yanı sıra onları yöneten liderlerin özellikleri, ellerindeki gücü nasıl kullandıkları da oldukça önemlidir. Ayrıca devletlerin iç yapısı, siyasal özellikleri ve liderlerin politika yapma konusunda yetenek ve becerilerini kullanmada ne kadar başarılı olup olmadıkları oldukça önemlidir.25 Aslında yapısalcılara bir alternatif olarak ortayan çıkan neoklasik yaklaşıma göre, karar verme süreciyle ilgili unsurlar, uluslararası sistem ile aktörlerin dış politikaları arasındaki ilişkilerdir. Dolayısıyla devletlerin dış 24 Samet Yılmaz, ‘’Neoklasik Realizm: ilerletici mi? Yozlaştırıcı mı? Lakatosyan bir değerlendirme’’, Dumlupınar Üni, SB Dergisi, Sayı, 46, Ekim 2015, S. 1-18. 25 Arı, s. 173-176. 22 politikalarını sadece sistemik faktörlerle açıklamak mümkün değildir. Neoklasik yaklaşım, yapısalcı realistlerin Amerika Birleşik Devletleri ile Sovyetler Birliği arasındaki ilişkileri incelerken, ABD içindeki demokratlar ve muhafazakarların dış politikaya farklı bakışlarını aynı zamanda da kongrenin etkisini göz ardı ettiklerini ifade eder. Bu bağlamda bölgesel bir güç olan İran’a bakıldığında da muhafazakarlar ile reformistler arasında farklılıklar göze çarpmaktadır. Örneğin katı bir muhafazakar olan Ahmedinejad ile ılımlı bir reformist olan Ruhani’nin dış politikası birbirinden oldukça farklılık arz etmektedir. İç politikadaki faktörlere verdikleri önemlerden dolayı dış politika analizinde liberal yaklaşımcılara bir alternatif oldukların ifade edilen neoklasik realistler aynı zamanda uluslararası sistemin etkisini dikkate almaktadırlar. Liberallardan diğer bir farkları da demokrasilerin birbirlerini rakip olarak gördüklerine inanmalarıdır. Neoklasik realist yaklaşım aynı zamanda uluslararası sistemin dış politikadaki etkisine vurgu yapar ve bu yönüyle dış politikayı sadece içsel faktörlere indirgeyen yaklaşımlardan ayrılır. Örneğin pluralistler dış politikayı devlet içindeki çıkar grupların rekabetinin sonucu olduğunu iddia etmektedir. Neoklasik realistler ise dış politikayı sadece uluslararası koşulların sonucu olduğu iddiasını reddederler. Zira çeşitli devletlerde farklı çıkarlar etrafında toplanan benzer koalisyonlar dış tehditlere karşı benzer politikalar izleyebilirler.26 Uluslararası ilişkilerde en önemli inceleme disiplin alanlarından olan dış politika analizi çeşitli yaklaşımların kendi görüşleri tarafından yorumlanagelmiştir. Dolayısıyla bu kuramları dış politikaya bakışları ve dış politikanın oluşmasındakı bir takım faktörlerin değerlerine göre sıralamasında karmaşıklıkların ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Bu bağlamda dış politika analizine yönelik iki farklı görüş ortaya çıkmıştır. Ülkelerin dış politika analizinde biri uluslararası sitemin etkin olduğunu savunan yaklaşımlar, diğeri ise devletlerin içsel dinamiklerinin bu konuda önemli olduğunu savunan yaklaşımdır. Dolayısıyla uluslararası ilişkilerde bütüncül bir yaklaşımın 26Arı, s.174-176. 23 eksikliği önemli tartışmalara yol açmaktadır. Bu sorunları çözmek amacıyla 1990’larda da ortaya atılan neoklasik yaklaşıma göre ancak bütüncül bir yaklaşım ile dış politika analizi yapılırsa çözüme kavuşulacaktır. Bu yüzden neoklasik yaklaşım diğer yaklaşımlardan farklı olarak dış politika davranışlarının sistemik faktörler ile yerel dinamiklerin belirleyiciliklerini bir arada toplamaktadır. Bu faktörleri ayrı ayrı incelenmesini öneren neoklasik yaklaşım dış politika analizi konusunda bütüncül bir yaklaşım ortaya atmaktadır. Realist yaklaşımın önemli bir parçası olan Neoklasik kuramı uluslararası ilişkilerde baskın konumda olan Waltz’ın (1979) yapısalcı yaklaşımının (neorealizmin) Soğuk Savaşın son bulmasının açıklamada yetersiz kalmasına tepki olarak meydana çıkmıştır. Yapısalcı kurama göre Soğuk Savaş dönemi büyük güçler arasında sıcak bir çatışma olmadığı için istikrar ve barış dönemi olarak ifade edilmektedir.27 Yapısalcı kurama göre bu dönemdeki barış ve istikrarın sebebini iki kutuplu bir sistemin mevcudiyeti dolayısıyla dengeleyici politikalarının uygunlanması ve güç dengesine gönderme yapmaktadır. Gerçektende bu dönemde her iki kutubun da güçlerini birbirine eşit düzeyde olması uluslararası sistemde güçler dengesine yol açmış ve bloklar arasındaki caydırıcılığı sebebiyet vermiştir. Aynı zamanda her iki bloğun da ellerinde nükleer silahların varlığı sıcak bir çatışmaya gitmekten alıkoymuş, güvenlik ve istikrarın sağlanmasında caydırıcı faktör olarak kullanılmıştır.28 Ancak SSCB’nın dağılması ve ittifak sisteminin iflas etmesiyle birlikte yapısalcıları yeterli öngörülerden yoksun olması dolayısıyla sadece sürekliliği açıklayabilen değişiklikleri açıklamada zayıf durumda kalan bir teori olarak eleştirilere maruz kalmıştır.29 Almanya’daki “Demir Perde”nin ortadan kalkmasına, cumhurriyetlerin bağımsızlıklarını ilan etmesine çaresiz kalan Gorbaçev izlediği Glasnost ve Perestroika politikalarıyla her ne kadar güçlü bir 27 J. L, Gaddis, The Long Peace: elements of Stability in the postwar international system, International Security, 10(4), 1986, pp.104. 28 D. C, Copeland, Neorealizm and the myth of bipolar stability: Toward a new dynamic realist theory of major war, Security Studies, 1996, 5(3), pp. 29-30. 29 W. C. Wohlforth, Realism and the end of the cold war, International Security, 19(3), winter 1995, pp.92.93. 24 SSCB arzulamış olsada izlediği yol dağılım sürecini hızlandırmaktan başka bir şey olmamıştır. Gorbaçev tarafından izlenen politikalar yapısalcı yaklaşıma göre birey ve devleti andıran davranışlar olduğu için yapısalcıların inceleme alanı aşmıştır. Halbuki yapısalcılar sistem ve yapının uluslararası ilişkilerde belirleyici rolüne inanmaktaydılar. Yapısalcı kuramın sorgulanmaya başlamasıyla ortaya çıkan neoklasik yaklaşımın en çok inceleme alanı dış politikadır. Zira uluslararası ilişkilerdeki gelişmelerin açıklanabilmesi için dış politika yaklaşımlarının devreye sokulması gerekmektedir. Bu yüzden sistem ve iç politikayı bir arada değerlendirme kapsamına dahil ederek bütüncül bir yaklaşım biçimi sergilemektedir.30 1.6. Neoklasik Dış Politika Analizi Modeli ve Modelin İran ile Suudi Arabistan’ın 2001 Sonrası Dış Politikasına Uygulanması Neoklasik yaklaşım, aktörlerin dış politikalarını yapısal gerçekçi yaklaşımda olduğu gibi sadece uluslararası sistemin baskıları dolayısıyla aynı politikalar üretmek zorunda olmadıklarını iddia eder. Ayrıca aktörlerin yerel dinamikleri de bu süreçte oldukça önemlidir. Neoklasik yaklaşım dış politikayı analiz yaparken sistem unsurlara öncelik vermektedir. Fakat belirleyiciliği kabul edilen bu unsurların dış politika için anlamlı verilere dönüştürülmesi için birim düzeyindeki ara değişkenler tarafından filtere edilerek onlara yeni anlamlar verilmesi gerekmektedir. Dolayısıyla neoklasik yaklaşımda Waltz’ın üç imajinin (birey, devlet, sistem) birleştiği görülmektedir. Bu yaklaşım uluslararası anarşinin tam anlamıyla okunmasının oldukça zor olduğu dolayısıyla güvenlik anlayışında zorlukların varlığını ifade ederek ancak karar alıcıların (ara değişkenlerin) algılarıyla dış politikada belirleyici olabileceğine işaret etmektedir.31 Bu yaklaşım kapsamında devletlerin dış politikaları bağımlı değişkenler olarak kabul edilmektedir. Dolayısıyla dış politika iki ayrı özelliklere sahip unsurun etkileşimiyle bir çıktı oluşturduklarında mümkün olmaktadır. Bu bağlamda uluslararası sistem öncelikli unsurdur ve bağımsız değişkendir. Ama sistemin etkileri ara değişkenler vasıtasıyla filtre olduktan 30 G. Rose, ‘’Neoclassical Realism And Theories Of Foreign Policy’’, World Politics, 51(1), 1998, pp.308-309. 31 Rose, s.152. 25 sonra anlam kazanmaktadırlar. Dolayısıyla devletlerin içyapısından kaynaklanan ara değişkenler şeklinde dış politikaya yön vermektedirler. 1.6.1. Bağımlı Değişken: Dış Politika Stratejileri Yapısalcı yaklaşımdan farklı olarak neoklasik yaklaşım dış politika davranışlarını uluslararası sistemin baskılarını bölgesel düzeyde belirleyici özelliği taşıyan unsurlarla açıklamaya çalışır. Bu kapsamda devletlerin dış politikaları ve çıktıları bağımlı değişken olarak kabul edilmektedir. Taliaferro’ya göre; neoklasik yaklaşımın hedefi devletleri uluslararası arenada farklı dönemlerde neden belirli stratejiler izleme olduğunu ifade eder. Ona göre; kuramın amacı zaten devlet davranışını açıklamaktır. Bu davranışlar genel olarak bir devletin büyük stratejisi, askeri doktrini, dış politikası, ittifak tercihleri ve kriz davranışlarıdır. Dış politkayı bağımlı değişken olarak kabul ederken Taliaferro bunun uygulamada aktörlerin izleyeceği stratejilerin biçimleri ve yoğunlukları açısından benzetme, yenileme ve mevcut stratejiyi muhafaza etme gibi farklı seçeneklerin olduğunu ifade etmektedir. Bu yaklaşım ülkelerin dış politikalarında meydana gelen değişikliklerin açıklanmasında neoklasik realizme önemli kolaylıklar sağlamakta ve analizlerin çok boyutlu olarak ele alınmasına katkı sağlamaktadır. Bu bağlamda değerlendirme yapılacak olursa dış politika eylemlerinin devletlerin davranış biçimleri ve stratejileri çerçevesinde inceleyerek bağımsız değişkenin (Uluslararası Sitemi) ara değişkenler (karar alıcıların ve algıları, yerel faktörlerin kısıtlayıcılığı) aracılığyla dış politika çıktısına (Bağımlı Değişken) dönüştürülmesi aslında neoklasik yöntemini teşkil etmektedir.32 Bu bağlamda İran ve Suudi Arabistan dış politikasını analiz etmek maksadıyla önce İran’ın sonra Suudi Arabistan dış politikası değerlendirilecektir. 32 Taliaferro, Neoclassical realism and resource extraction: state building for future war,S.E Lobell, N.M. Ripsman, J.W. Taliaferro (eds.), Neoclassical realism, the state and foreign policy, Cambridge: University Press, 2009, pp.2013. 26 1.6.2. Bağımsız Değişken: Uluslararası Sistem ve Göreli Güç Dağılımı Neoklasik yaklaşıma göre nispi güç dağılımının aktörler üzerindeki etkisi gibi sistemik unsurlar devletlerin dış politika analizilerinde bağımsız değişken olarak kabul edilmektedir. Her ne kadar uluslararası sistem konusunda yapısalcı yaklaşımın ifade ettiği gibi nispi güç dağılımıyla açıklanma konusuna yakın görüşte olsa da nispi güçün algısı ve değerlendirilmesi konusunda ayrılmaktadır. Diğer bir ifadeyle nispi gücü bağımsız değişken olarak değerlendiren neoklasik realizm bu kavramın açıklanıp nasıl analiz edilmesi konusunda realizmin diğer dallarından ayrılmaktadır. Bu yaklaşımın en önemli yazarlarından olan Wohlforth’a göre, güç uluslararası ilişkilerde aktörlerin birbirleri üzerinde etki oluşturma firsatı veren kapasite veya kaynakların bütünüdür.33 Buradan da anlaşılaçağı gibi neoklasik yaklaşım gücün karşılaştırmalı ve mukayeseli rolüne işaret etmektedir. Dolayısıyla aktörlerin dış politika davranışlarında hedef ve tercihlerine öncelik vererek eylemlerini gerçekleştirdikleri görünmektedir. Böylece ellerindeki gücün algısı dış politika aracılığıyla tezahür ederek belirleyici olmaktadır. Ayrıca anarşi kavramı üzerinde yapısalcı yaklaşımdan ayrılık arz etmektedir. Her ne kadar anarşinin oluşturduğu belirsizlik durum ve potensiyel tehditlerin varlığını yapısalcılarda olduğu gibi neoklasik yaklaşımın da merkezinde yer alsa da, kavramın aktörler üzerindeki belirleyicilik özelliği konusunda fikir ayrılığına düşmektedir. Bu bağlamda yapısalcılara göre devletler uluslararası anarşik bir durum içinde güvenliklerini ön planda tutarlar. Fakat neoklasik yaklaşımcılar onlardan farklı olarak böyle bir durumda devletlerin kendi çevrelerini kontrol etme çabası içinde olduklarını ve anarşinin belirsizlikleriyle mücadele ettiklerini ifade ederler.34 Bu mücadele aslında diğer devletlerle olan güç mücadelesidir. Ama mevcut güç dağılımından farklı olarak karar alıcıların nasıl algıladığıyla ilgili olarak yeni çıktılar oluşturur. Bu yüzden aktörlerin dış politika analizinde gücün kendisinden ziyade onunla ilgili karar alıcıların algıları ve becerileri önem kazanmaktadır. Dolayısıyla sistemik 33 W.C Wohlforth, The Elusive Balance: Power And Perceptions During The Cold War, New York, Cornell University Press, 1993. s.4. 34 Rose, s.152. 27 kısıtlamalar diğer adıyla göreli güç dağılımı neoklasik yaklaşım’da bağımsız değişken katagorisinde yer almaktadır. Yapısalcı yaklaşımın aksine dış politika davraşınlarında da tek değişkenden bahsedilmez. Zira aynı sistem içerisindeki tüm aktörlerin benzer davranışları sergilemek zorunda değillerdir. Dolayısıyla her devletin kendine has dinamikleri varlığı münasebetiyle bunları hesaba katmaları gerekmektedir. Aynı zamanda karar alıcılarında güç dağılımı konusunda ne kadar vakıf oldukları ve sistemin unsurlarını dış politika analizinde nasıl ve ne kadar kullanabilecekleri oldukça önemlidir. 1.6.3. Uluslararası Sistem Uluslararası ilişkilerde en çok tartışma yaratan konulardan birisi de Soğuk Savaşın ardınan ortaya çıkan uluslararası sistemin yapısıdır. Kimilerine göre Soğuk Savaşı sonrası dönem tek kutuplu bir yapı mevcutken kimilerine göre çok kutuplu bir yapıdan bahsedilmektedir. 1991-2001 yılları arasında SSCB’nın dağılmasıyla ABD süper güç olarak ortaya çıkmış olsa da 11 Eylül saldırılarıyla uluslararası sistemde bir krılma noktası oluşmuş Çin, Rusya, Aurupa Birliği, Japonya gibi diğer güçlerin uluslararası ilişkilerideki etkinlikleriyle çok kutuplu bir yapıya geçilmiştir.35 Kavram açısından sistemi en genel anlamıyla kendisini oluşturan parçaların arasında düzenli ilişkileri olan birinde meydane gelen değişiklik diğerlerini de etkileyebilen bir bütün olarak tanımlamak mümkündür. Uluslararası sistem ise kendisini oluşturan aktörlerin belirli çizgilerile birbirinden ayrıldığı ve aralarında düzenli, bağımlı ve sürekli ilişkilerin olduğu bir genel yapı olarak ifade etmek mümkündür.36 Her ne kadar uluslararası yapıyı oluşturan parçaların sayısı ve çeşitleri farklı kuram ve yaklaşımlar tarafından attırılmakta olsa da çalışmanın temel yaklaşım biçimini oluşturan realizme göre tek ve en önemli aktör ulus devletleridir. Bu bağlamda uluslararası sistem kuramcılarından Mortan A. Kaplan uluslararası sistemi kendine has tanımı olan davranışsal düzenlilikleriyle dış çevreden farklı olan 35 Arı, s.400-4002. 36 Arı, s.400-4003. 28 ve aralarında sürekli ilişkileri bulunan değişkenler silsilesi olarak ifade etmektedir.37 Uluslararası sistem kuramcılarından olan Kaplan bu bağlamda altı modelden bahsetmektedir. Kaplanın altı modelini sırasıyla şöyle açıklamak mümkündür. Birincisi Güç dengesi sistemidir. Güç dengesi sistemi en genel anlamıyla güçlerinin birbirlerine eşit olarak varsayılan en az beş devletten oluşan bir sistem olark ifade edilmektedir. Bu sistemde hiçbir devlet sürekli olarak diğerlerinden üstün durumda kalamaz. Zira diğerlerinin güçlüye karşı birleşmesiyle denge sağlanmaktadır. Bu model de devletlerin temel kaygısı dengenin bozulmasıdır. Genellikle sistemin dengesi dengeleyici güç tarafından sağlanmaktadır. Bu model 18. ve 19. yüzyıl Avrupa’sında ortaya çıkmış ve kıta Avrupa’sında en iyi şekilde bu sistemi uygulayan İngiltere olmuştur. İngiltere’nin bu sistemi başarılı bir şekilde uygulamasındakı avantajını kıtanın çatışma bölgesinden uzakta olması, ada ülkesi olması dolayısıyla güçlü bir deniz donanmasının varlığı ve son olarak da ülkenin Avrupa topraklarında örneğin Almanya gibi gözünün olmaması gelmektedir. 38 Kaplanın bahsettiği altı sistem modelinin ikincisi Gevşek iki kutuplu sistem modelidir. Bu sistemde genel olarak tüm devletler iki blok etrafında yer alsalar da her iki bloktan farklı politikalar izleyebilen devletleri de mevcuttur. Bu sistemin diğer bir özelliği ise aynı zamanda tüm devletlerin üye oldukları uluslararası örgütün veya örgütlerin de varlığıdır. Ayrıca bu sistemde dengeleyici güç yerine arabulucu güç veya güçler mevcut olup bu görev ise ya bağlantısızlar hareketi ya da uluslararası örgütler tarafından yerine getirilmektedir.39 Bu bağlamda üçüncü sistem modeli Sıkı iki kutuplu sistemdir. En genel şekliyle açıklamak gerekirse sıkı iki kutuplu sistemde iki büyük devlet vardır. Diğer tüm devletler bu ikisinin kontrolündedir. Bu sistemde uluslararası 37 Arı, s.4002-4003.. 38 Arı, s. 406-407. 39 Arı, s. 407.. 29 örgütlere de yer yoktur. Diğer tüm devletlerin bu iki büyük güçten bağımsız olarak hareket etme kabiliyeti bulunmamaktadır.40 Dördüncü sistem modeli ise Evrensel sistem modelidir. Bu sistem genel olaarak karşılıklı bağımlılık çerçevesinde evrensel hukuk kurallarına bağlı olarak işleyen bir federal dünya devleti olarak ifade edilebilir.41 Beşinci sistem modelis Hiyerarşik sistemdir. Bu sistem gelen olarak ister demokrasi yoluyla ister fetih gibi diğer yollarla olsun oluşturulan tek dünya devletinden bahseden bir sistemdir. Diğer bir ifadeyle uluslararası sistemde hiyerarşik olarak en üstte bir tane büyük devlet/egemen güç mevcuttur diğer devletler ise güç ve kapasitelerine göre şematik olarak egemen gücün altında sırayla yer almaktadırlar.42 Altıncı ve son sistem modeli ise Birim veto sistemidir. Bu sistem aynı zamanda çok kutuplu bir yapıyı da andırmaktadır. Bu modelin en önemli özelliğine bakılırsa her bir devletin bir diğerini caydırıbilme yeteneğinin ve kabliyetinin bulunması de oldukça önemlidir. Bu sistemki devletler veya aktörler birbirlerini caydırma eylemini ancak nükleer güce sahip olarak gerçekleştirebilme imkanını yakalayabilmektedirleri. Diğer bir ifadeyle bu sistemdeki caydırıcılık nükleer güçe sahip olmakla gerçekleşmektedir.43 1.6.4. 2001 Sonrası Uluslararası Sistem Avrupa merkezli güç dengesi sistemi 20. yüzyılın yarısına kadar devam etmiştir. Ancak I. ve II. Dünya Savaşları sonucunda kıta Avrupası alt üst olurken ABD ve SSCB gibi güçlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Dolayısıyla İkinci Dünya Savaşının ardından Birinci Körfez Savaşına kadar devam eden iki kutuplu bir sistem ortaya çıkmıştır.44 Bu bağlamda iki kutuplu dönemde Doğu bloğunu SSCB temsil ederken Batı bloğu ise Amerika Birleşik Devletleri tarafından temsil edilmiştir. Ancak 1991 yılında Berlin duvarının ortadan 40 Arı, s.408. 41 Arı, s. 408-409. 42 Arı, s.409. 43 Arı, s.409-413. 44 Faruk Sönmezoğlu, Uluslararası İlişkilere Giriş, İstanbul: Der Yayınları, 2002, s.35. 30 kaldırılması ve Doğu blokunun dağılmasıyla birlikte 2001 yılına kadar tek kutuplu bir dünya dezeni ortaya çıkmıştır. ABD başkanı Bush’un Birinci Körfez savaşı sırasındaki konuşması oldukça bu yeni düzeni açıklar niteliğindedir. Ağustos 1990 tarihinde Saddam’ın Kuveyt işgali sırasında ABD tarafından dillendirilen yeni dünya düzeni iki kutuplu bir sistemin sona erdiğinin kanıtı olarak görülmüştür. 45 Gorbaçev’un ve Boris Yeltsin’in izledikleri liberal demokratik siyasi yapıya geçiş gibi ülkelerinde batı yanlısı politikalar izleyerek iç meseleler ile boğuşurken ABD’nin uluslararası sistemdeki liderlik pozisyonuna hiçbir tepki gösterememişlerdir. Dolayısıyla Ortadoğu, Orta Asya, Doğu Avrupa ve Balkanlar’da güç kaybeden SSCB, bu alanlarda oluşan güç boşluğunun ABD tarafından doldurulmasına izin vermek zorunda kalmıştır. Özetle 1990-2000’lı yıllar arasında uluslararası sistemde tek süper güç olarak tezahür eden Amerika Birleşik Devletleri 11 Eylül 2001 saldırılarını önlemede zayıf kalmasıyla dünya lideriğini kaybetmiştir. Pentagon ve Dünya Ticaret merkezi binalarına yapılan saldırılar yüzünden uluslararası arenada büyük prestij kaybına uğrayan ABD tek kutuplu yapının artık sorgulanabilir hale gelmesiyle eski konumunu kaybetmiştir.46 Uluslararası sistemin çok kutuplu bir yapıya dönüşümnü gösteren 11 Eylül saldırılarıyla ABD Ortadoğu’da Irak, Afganistan gibi ülkelerde nüfuz kaybetmesiyle Rusya, Çin, Hindistan, Avrupa Birliği, Japonya gibi yeni küresel rakiplerin ortaya çıkmıştır. Ayrıca Ortadoğu’da Türkiye, İran, Suudi Arabistan ve diğer bölgelerde Endonezya, Venezüela gibi diğer bazi bölgesel güçlerin de yeni sistemde belirli bir seviyede söz sahibi olmaları neticesinde güç merkezinin batıdan doğuya doğru kaydığı görülmeye başlamıştır.47 1.6.5. Ara Değişkenler ve İç Dinamakler Neoklasik yaklaşımda karar alıcıların algıları ve devletlerin içsel yapıları ara değişken olarak kabul edilmektedir. Bunlar ülkelerin dış politikalarının oluşumunda oldukça önemlidir. Ara değişkenler her devletin kendine has yapısının olması dolayısıyla farklılık arz etse de genel olarak karar 45 Tayyar Arı, Uluslaraarası İlişkiler ve Dış Politika, İstanbul: Alfa Yayınları, 2004, s. 521. 46 Ahmet Davutoğlu, Küresel Bunalım, İstanbul: Küre Yayınları, 2002, s. 25. 47 Bilgehan Emeklier, ‘’Soğuk Savaş Sonrası Uluslararası Sistem Analizi’’, BİLGESAM, Mayıs 2010. 31 alıcılar ile içsel unsurların ara değişken olarak kabulu söz konusudur. Karar alıcıların algıları; bir ülkenin karar alıcıları o ülkenin hem içerisindeki hem de dışarıdaki yegane temsilcisidir. Zira ülkenin bütün imkanlarınının ellerinde olmasıyla karar alma konusunda her türlü değerlendirme yapma yetkisine sahiptir. Bu kadronun aldığı kararlar rasyonel ya da irrasyonel, doğru yada yanlış olsun dış politikadaki tüm kararları alan ve uygulayan kişiler oldukları sebebiyle uluslararası sistemi nasıl algıladıkları ve hangi düzeyde etkiledikleri için neoklasik yaklaşımın önemli inceleme konuları arasında yer almaktadırlar. Genel olarak neoklasiklerin de karar alıcıların dış politika analizindeki önemine işaret ettikleri görülmektedir. Bu bağlamda neoklasik yaklaşımcılardan Lebell’in belirttiği gibi dış politika analizinde liderler ve diğer karar alıcılar temel aktördür.48 Ayrıca bu kadroların devletlerin ulusal güvenliklerini korumakla mükellef oldukları da ifade edilmektedir. Gerçekten de karar alıcıların bir devletin her türlü verilerine ulaşma ve kullanma imkanına sahip oldukları dolayısıyla uluslararası yapıda meydana gelen göreli güç değişiklikleri değerlendime yapabilecek bir kapasitede oldukları belinmektedir. Bu doğrultuda kendi ulusal çıkarlarını ön plana çıkaran yeni dış politikalar izleyebilecekleri düşünülmektedir. Karar alıcılarını ön plana çıkaran unsurun onların normal vatandaştan daha çok bilgi ve imkanlara ulaşabilmeleri neticesinde sistem içindeki olup biten her şeyi daha çabuk kavrayabilmeleridir.49 Yönetici kesimin algılarına da oldukça önem verilmektedir. Ayrıca bunların siyasi görüşleri, ideolojileri, dünya görüşleri, vizyonleri, misyonları ve devlet içindeki imkanların, kaynakların kullanımındaki becerileri, yetenekleri, kabiliyetleri oldukça önemlidir. Bu bağlamda neoklasik yazarlardan Zakaria 48 S, E. Lobell, The Assesment, The State, And Foreign Policy: A Neoclassical Realist Model, S. E. Lobell, N. M. Ripsman, J.W. Taliaferro (eds.) Neoclassical realism, the state,and foreign policy, Cambridge University Press, 2009,pp.43. 49 N. M. Ripsman, Neoclassical realism and domestic intrest groups, S. E. Lobell, N. M. Ripsman, J.W. Taliaferro (eds.), Neoclassical realism, the state,and foreign policy, Cambridge University Press, 2009,pp.172. 32 karar alıcıları iddiali bir şekilde daha ileri giderek uluslararası politikanın temel aktörü olarak gördüğünü ifade etmektedir.50 Neoklasik yaklaşımda dış politika analizindeki önemli ara değişkenlerden olan devletlerin yerel unsurlarının her ne kadar etkileri uluslararası sistem ve karar alıcıların algıları kadar güçlü olmasa da kendi çaplarında önemleri bulunmaktadır. Bunları genel olarak devletlerin toplumsal ve kültürel yapılarıyla kurumlarının bağımsızlık durumları, ülkenin tarihsel geçmişi gibi dinamiklerdir. Dolayısıyla neoklasik yaklaşımda bu faktörlerden her birinin ülkelerin karar alıcıları üzerindeki etkisi ara değişken olarak değerlendirilmektedir. Daha açık bir şekilde ifade etmek gerekirse, yerel faktörler bir devletin dış politikasında belirleyici güçe sahip olan toplumudur. Zira toplum hem ülkelerin aldıkları dış politikalarından etkilenmekte hemde karar alıcıları etkileme gücüne sahiptirler.51 Sonuç olarak devletlerin dış politikalarını oluştururken iç dinamiklerinden kaynaklanan yerel unsurları da hesaba katmak zorunda olduklarını neoklasik realizmin bu konudaki açıklayıcılık gücünü artırmaktadır. Zira yerel faktörleri de dış politika analizinde hesaba katarak birden çok seçenek sayesinde kapsamlı bir analiz çerçevesine ulaşmaktadırlar. 50 F. Zakaria, ‘’From Wealth To Power: The Unusual Origins Of Americas World Role’’, Princeton: Princeton University Press, 1998, S.42. 51 Ripsman, s.170. 33 BÖLÜM 2 : İRAN İSLAM CUMHURİYETİ, SUUDİ ARABİSTAN VE AFGANİSTAN İSLAM CUMHURİYETİ 2.1. İran İslam Cumhuriyeti Büyük bir imparatorluk geçmişi olan İran son yüz yıl içerisinde birçok işgale, ambargoya ve müdahalelere maruz kalmasına rağmen sahip olduğu konumu itibariyle bölgesel aktörlüğünü korumuş ve 1979 yılındaki İslami devrimin ardından oluşturulan yepyeni bir yapısıyla bölgesel gücünü devam ettirmeyi başarmıştır. Ayrıca bölge ülkeleri ve dünyada kendine has bir yönetim biçimine sahip olan İran farklı siyasi partileri de bünyesinde barındırmaktadır. Ülkede Monarşiye karşı yapılan bir eylem ile başlayan devrim, her ne kadar farklı ideolojilerin ortak savunduğu alan olsa da diğer grupları saf dışı ederek muhafazakar kesimin İslam Cumhuriyetini kurmasına yol açmıştır. Günümüzde ise, İran İslam Cumhuriyetinde genel anlamda iki farklı grup arasındaki iktidar mücadelesinden bahsetmek mümkündür. Bu gruplar muhafazakarlar ve reformcular olarak ifade edilebilir. İran İslam Cumhuriyetinin iç yapısını anlamak için birincisi 1979 yılında gerçekleştirilen İslami devrimi diğeri Şii İslami yönetim anlayışını anlamak kaçınılmazdır. İslami devrimin ardından Humeyni liderliği altında Velayet-i Fakih kavramına dayalı bir Cumhuriyet kurulmuştur. Bu anlayış nisbeten demokratik bir seçimle seçilenlerin dini bir otorite tarafından kontrol ve denetlenmesini kabul etmektedir. Ülke yönetimindeki en yüksek makamda yer alan Ruhban Ayetullah Humeyni’nin vefatının ardından Hameneyi getirilmiş olup en geniş yetkilere sahiptir. Bu yetkilerin en önemlilerini şöyle sıralamak mümkündür. Ülkenin genel politikalarını tayın etmek ve denetlemek, Şiilik anlayışı ve inancı çerçevesinde İslam’ın umumi menfaatlarini korumak, ülkenin silahlı kuvvetlerine komutanlık etmek, Cumhurbaşkanının tayin ve azl kararlarını almak, genel olarak savaşa ve barışa karar vermek, yürütme, yasama ve yargı erkleri arasında ortaya çıkan uyuşmazlıkları çözüme kavuşturmada arabuluculuk görevi üstlenmek, ülkedeki ciddi konularda referanduma gitmeye 34 karar vermek, ülkedeki önemli kurum ve kuruluşların başkanlarını atamak gibi birçok yetkisi vardır.52 Diğer bir ifadeyle ülkedeki dini rehber ülkenin gerçek manadaki yöneticisi ve cumhuriyetin de gerçek kuruyucusudur. Cumhurbaşkanı ise ülkede ikinci planda yer almaktadır. Yani ülkenin siyasal sisteminde dini liderden sonra seçimle gelen Cumhurbaşkanı yer almaktadır. Seçilen cumhurbaşkanı ister muhafazakar ister reformist kanatlardan olsun Velayet-i Fakih kavramına dayalı İran yönetim yapısında derin bir değişiklik yapma hakkına sahip değildir. Çünkü sistem biribirini denetleme yetkisine sahip farklı kurumlardan oluşmaktadır. Bu tabiki sistem içerisinde söylevsel anlamdaki farklılığın yokluğu anlamına gelmemektedir. Rejimin korunması için sistemi değiştirmeye yönelik teşebbüsleri yasal barikatlar ile engellenmektedir. Bu eylemlerin gerçekleşmesini sağlayan en önemli kurumları şöyle sıralayabiliriz. Uzmanlar Meclisi (UM), Anayasa Koruyucular Konseyi (AKK), İslamin Yüksek Çıkarlarını Koruma Konseyi (İYÇKK), Devrim Muhafazları Ordusu (DMO), İslami Danışma Meclisi (İDM) gibi birçok önemli kurum mevcuttur. Bu kurumlar aralarındaki denetim mekanizmesıyla korunmaktadır. Burada ki amaç ise, kurumlarda yöneticilerin değişimini denetleyerek hem sistemde hemde ülkede ortaya çıkması muhtemel istikrarsızlıkların önüne geçilmelidir. Dolayısıyla İran, yönetim biçimi için Teokratik Demokrasi (TD) tabirini kullanmak yanlış olmayacaktır. Çünkü ülkede halk tarafından seçilen bir cumhurbaşkanı mevcut olup onu istediği takdirde görevden azl etme yetkisine sahip dini bir lider mevcuttur. Dolayısıyla dini lider ülkenin gerçek yöneticisidir.53 2.1.1. İran’da Muhafazakar ve Reformcu Çatışması Devrim sonrası İran İslam cumhuriyetinde genel olarak iki grubun etkinliğinden bahsetmek mümkündür. Bunlardan birincisi Reformistler diğer 52 Paygah ittila Resani Defteri Maqham-i Muazzam Rehberi, ( رهبری معظم مقام دفتر رسانی اطالع پایگاه (. http://www.leader.ir/fa/law (21.09.2018). 53 Hazar Vural, ‘’İran İslam Cumhuriyet’inde Reformcu-Muhafazakar Çatışması ve Çözüm Önerileri’’, Türkiye’nin Yakın Havzasındaki Devlet içi Çatışmaların Analizi (Drl.), Ertan Efegil ve Esra Pakim Albayrakoğlu, İstanbul: Gündoğan Yayınları, 2015, S.175-180. 35 ise Muhafazakarlardır. Reformistler 1997 yılında Hatemi’nin Cumhurbaşkanı olarak seçilmesiyle ilk defa ülke yönetiminde yer almışlardır. 2001 yılında Hatemi’nin ikinci kez seçilmesiyle birlikte güçlenen reformistler 2003 sonrasında yavaş yavaş güçlerini kaybetmeye başlamışlardır. Zira Hatemi, vaadettiği reformların gerçekleştirmede başarılı olamamıştır. Seçimlere de katılım oranına bakıldığında bir önceki seçime nazaren az olması halkın Hatemi’den yeteri kadar memnun olmadıklarının göstergesidir. Ayrıca reformcuları başarısızlığa uğratan diğer faktörle de ülkenin siyasal yapısının katı olduğu dolayısıyla bu yapı içerisindeki önemli kurumların muhafazakar kesimlerin elinde olması ve veto etme eylemleriyle karşı karşıya kaldığını ifade etmek mümkündür. Diğer taraftan uluslararası yapı tarafından karşılaşılan baskıları da ifade etmek yerinde olacaktır. Bu dönemde Hatemi, her ne kadar Medeniyetler diyaloğu kavlamıyla dış dünyaya açılmayı hedefleyerek başta batılı ülkeler olmak üzere ilişkilerini düzeltmeyi hedeflemiş olsa da Amerika Birleşik Devletleri başkanı G.W Bush tarafından Şer Ekseni ülkeler listesine alınmasıyla bu hedeflerine ulaşamamıştır. Çünkü 2002 yılında İran’ın Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) na haber etmediği nükleer tesisi ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla İran Uluslararası yapının tepkisiyle karşı karşıya kalmıştır. 2005 yılında muhafazakar kesimden Ahmedi Nejad ülkenin cumhurbaşkanı olarak seçimleri kazanmıştır. Ve ülkedeki reformcu hareketlerin anayasa ve Şeriat kurallarıyla bağdaşmadığını ifade etmesi dolayısıyla Uluslararası toplum tarafından Hümeyni dönemine geri dönüş olarak suçlanmıştır.54 Reformistler ile mühafazakarlar ülkedeki talepleri yüzenden de farklılık göstermektedirler. Reformcular ülke rejimini demokratikleştirme ve Uluslararası Atom Enerji Ajansı 1950’lı yıllarda itibaren nükleer yakıt ve nükleer malzeme ticaretinin bölgesel olarak hacmi ve miktarı arttıkça nükleer unsurlarının ekonomik ve barışı koruma amacından askeri amaçlarda kullanılmasını önleyebilmek için yapılan bir antlaşmadır. Ancak bir süre sonra yapılan anlaşmaya uyulu olarak ülkeleri kontrol edecek uluslararası bir sistemin gerekliliği his edilmiştir. 8 Aralık 1953 tarihinde Amerika Birleşik Devletleri başkanı Eisenhower Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’na böyle bir yapının kurulmasını önermiştir. Ve Barış için Atom ismiyle akıllarda yer alan öneri (UAEA)’nın kurulmasına yol açmıştır. Bu kurumun amacı ise, Ulsulararası Atom enerjisini uluslararası arenada barışa, sağlığa ve refaha olan katkılarını artırmak ve geliştirmektir. TASAM, http://www.tasam.org/trTR/Icerik/3155/uluslararasi_atom_enerjisi_ajansi_uaea (ErişimTarii,12.12.18). 54 Vural, s.180-184. 36 liberalleştirme arzularının yanısıra 1979 yılından beri ülkede hakim olan hukuksal alanda da değişikliklerin yapılmasını talep etmektedirler. Bunlara karşı muhafazakarlar ise, ülke rejiminin İslami niteliğini muhafaza etmeye çalışmaktadır. Ülke içindeki bu iki kesimin iç politikanın yanısıra dış politika ya bakışlarında da ayrılıklar ve farklılıklar mevcuttur. Örneğin muhafazakarlar dış politikada Amerika Birleşik Devletleri ile ilişkileri geliştirilmesine oldukça sert tepki vermektedirler. Diğer bir ifade ile muhafazakarlar reformculara nazaren hem iç hemde dış politika da daha sert ve tutucu davraıyorlar. Halbuki reformculara göre, uluslararası arena’da varlık gösterebilmek için ABD ve diğer batılı ülkeler ile diplomatik müzakereler çerçevesinde ilişkileri geliştirilmesi hayati öneme sahiptir. Örnek olarak nükleer programı konusunda P5+155 ülkeleriyle yapılan müzakereleri İran’ın uluslararası arena’daki varlığı açısından önemli olduğunu ifade ederler. Ahmedinejad sonrası dönemde tekrar reformculardan Hasan Ruhani iktidara gelmiş P5+1 ülkeler ile nükleer programı konusunda bir sonuca varılmıştır. Kısmi olarak olsada ülkeye karşı uygulanmakta olan ambargolar kaldırılmıştır. Çok geçmeden ABD deki seçimlerde Donald Trump’ın ülkenin 45. Cumhurbaşkanı olarak seçilmesiyle birlikte İran ile Nükleer zenginleştirme konusunda uzun yıllar müzakereler sonucunda P5+1 ülkeleriyle varılan anlaşmayı kabul etmeyeceğini açıklamasıyla ülke deki muhafazakar kesimin başta ABD olmak üzere batılı ülkelere güvenilemeyeceği tezinin doğruluğunu ortaya çıkarmıştır.56 2.1.2. Şiilik Anlayışı Şii kavramı esnaaşriye ve İsmailiye fırkalarına bağlı olmakla birlikte Ehli Beyt İmamları hakkındaki İmamet Teorisinin destekçileri için kulanılmaktadır. İmametin İmam Ali, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin soylarıyla kısıtlı olduğu görüşünü benimseyen Zeydilerde bu isimle anılmaktadırlar. Şiilere göre, şiilik ile sunnilik inancı, tevhid konusunda aynı olup imamet konusunda birbirlerinden ayrılmaktadırlar. Şiilere göre, İmam, peygemberin yetkilerine sahiptir. Özellikle İran’ın dini inanç sistemini oluşturan on iki 55ABD, İngiltere, Fransa, Çin, Rusya ve Almanya’dır. 56 Vural, s.181-184. 37 İmamcılara göre, İmamın Hz. Peygember gibi yasa koyma hakkı bulunmaktadır. Onlara göre, imam, Peygember gibi vahiy alabilir. Dolayısıyla İşleri vahiy yoluyla çözebilir. Ayrıca İmam toplumun yönetsel, siyasal, sosyal ve eğitimle ilgili tüm faaliyetlerden sorumludur. Kendi inançlarına uygun olarak bu konularda fetva verir ve hükmeder. Buradan yola çıkarak Şiilik dinsellikten ve mezhepsellikten ziyade siyasal bir görüş olduğu anlamak mümkündür. Zira zaman içinde bir dinsel inanca dönüştürülmüştür. Bu inancı benimsemek isteyenlerin önündeki ilk şart Hilafetin Hz. Ali’nin soyu ile sınırlı olduğunu kabul etmekten geçmesidir. Bu sebepten dolayı Sünnet-i Peygember ve Kuran Kerim’deki öğretilere ters ve tezatlık arzetmektedir. Şiiliğe göre, İmamet’e inanmak imanin şartlarından biridir. İmamet inancına göre, devlet başkanı masum yani günahsız sayılmaktadır. Dolayısıyla İmam esmet vasfina sahiptir. Böylece Hz. Peygember gibi hakklar ve sorumluluklar taşımaktadır. Ayrıca İmam, insani bir karakterin dışında bir kişiliğe sahiptir. Bu yüzden İmamın emir ve yasakları tıpkı dinin emir ve yasakları gibidir. Şiilik inancı bu savlarıyla oldukça müdahaleye açıktır ve Sünnilikle örtüşmemektedir. Zira Sünni inancına göre, esmet vasfı, sadece Peygemberlere aittir. Dolayısıyla Hz. Muhammed (S.V) Son Peygemberdir. Dolayısıyla Vahiy konusu da son Peygemberle son bulmuştur ve Peygemberin vefatıyle kapanmıştır.57 İmamet Şiiliğin ana görüşünü oluşturmaktadır. Bu görüşe göre, Hz Ali, Hz Peygamberden sonra en büyük imam olup diğer imamlar da ilahi tayin ile belirlenirler. Başka bir ifadeyle imamet konusu toplumsal konsensüs ile seçilen bir meseleden ötürü ilahi yani vahye dayalı bir meseledir. Dolayısıyla imamı tanımak ve ona itaat ekmek imandandır. Şiiliğin birçok kolları vardır. Zeydiye, imamiye, ismailiye gibi. Aslında Şiilik Teorisi on iki imam düşüncesi çerçevesinde siyasallaştırılarak inşa edilmiştir. On iki imam görüşü 1979 devrimiyle oluşturulan İran İslam Cumhuriyetindeki önemli kavramlardan olan Velayet-i Fakıh karvramının da temel kaynağını oluşturmaktadır. Bu görüşe göre, on ikinci imam olan imam mahdi kayıptır. Bu kayıplık devam ettiği müddetçe imamet görevini yani devlet ve ümmetin yönetimini hukukçu bir din 57Ahmet El-kâtip, Sünnilik-Şiilik, İstanbul: Mana Yayınları, 2009, s.1-33. 38 adamı üstlenecektir. Onun da ülkedeki halkın büyük çoğunluğu tarafından tanınan ve kabul görülmüş, adil, dindar, takvalı, hem siyasi hem de diğer konuları bilen, ileri görüşlü, tedbirli, cesur ruhani biri olması gerekmektedir. Bu görüşe göre, eğer alim ve güzel ahlak sahibi bir hukukçu yönetimin başına gelirse, toplumu Hz Peygamberin yönettiği gibi yönetebilecektir. Ve bu yüzden toplumun da bu yönetime uyması önemlidir.58 Dolayısıyla İran İslam Cumhuriyetinin iç ve dış poltikasını iyi bir şekilde anlayabilmek için Velayeti Fakih kavramını anlamak esastır. Çünkü bu kavram ülkenin mevcut siyasi mekanizmesının temel taşını oluşrurmaktadır. Velayeti Fakıh Kavramı 1960’lı yıllarda Hemeyni tarafından Necef’te dini dersleri verirken Şii ideolojisini temel alarak inşa edilmiştir. Velayeti Fakıh kavramına göre, toplumun idare edilmesi ve hükümetin inşa görevi Gaib İmam tarafından müçtehitlere verilmiştir. Bu bağlamda din adamları Peygemberin varisi olması sebebiyle toplumu yönetme hakkı sadece onlara aittir. Bu yüzden Peygemberlere ve İmamlara has olan Velayeti Fakıh’ler için de has kabul edilmiştir. Ülkenin Anayasasının 5. Maddesi uyarınca yasama, yürütme ve yargısı Velayet Fakıh’ın denetiminden geçer.59 2.1.3. Güçlü Devlet Yapısı ve Milliyetçilik Köklü bir devlet geleneği geçmişine sahip olan İran’ın devlet yapısı günümüzde de eski imparatorluk döneminin güçlü yapısının özelliklerini taşımaktadır. Ülkenin oldukça hızlı işleyen bürokratik yapısıyla güçlü yönetimi zamanında monarşi merkezli oluşturulan güçlü ordu ve bürokratik yapı 1979 İslami Devrim sonrasında da diğer bir şekliyle devam etmiştir. Diğer bir ifade ile devrim öncesinde Şah’ın kontrolunde olan yasama, yargı ve yürütme aygıtları devrimin ardından dini liderin denetimine geçmiştir. Ayrıca ülkede her ne kadar seçimlere dayalı bir oluşum söz konusu olsa da Velayeti Fakih anlayışı çerçevesinde dini liderin üstünlüğü ağır basmaktadır. 58 Işıl Arpacı, Müslümanlarda Siyasal Tasavvur, İstanbul: Pınar Yayınları, 2016, s.20-22. 59 Bülent Keneş, İran Siyasetinin İç Yüzü, İstanbul: Timaş Yayınları, Birinci Baskı, 2013, s. 171-176. 39 İran İslam Cumhuriyeti’ndeki milliyetçilik düşüncesi ülkenin geçmişindeki imparatorluğuyla doğrudan bağlantılı olduğunu ifade etmek mümkündür. 1979 İslami devrimin sonrasında olduğu gibi öncesindeki yayılmacı ve nüfuz arttırma eylemlerinin de olduğu ülkenin geçmişiyle ilişkili olduğunu göstermektedir. Çok farklı etnik grupları bünyesinde barındırmasına rağmen İran, Milliyetçilik fikrini ülkede bir üst kimlik inşa ederek sürdürmüştür. Bu üst kimliğin sağlanmasında birçok büyük güçlerin müdahalesine maruz kalması nedeniyle tüm etnik grupları birlikte işgalci güçlere karşı harekete geçirebilmesi gelmektedir. Şiilik unsuru her ne kadar 16. Yüzyılda Safevi devletinde milliyetçiliğin önemli bir aracı olarak kullanılmış olsa da Pehlevi hanedanlığı döneminde Fars’lık ve Zerdüşti ideolojisi çerçevesinde bölgedeki diğer Arap ülkeleriyle kendisinin farklı olduklarına vurgu yapılarak milliyetçilik fikri devam etmiştir. Dil olarak (Farsça), ideoloji (Zedüştilik, Şiilik) giyim kuşam gibi kültürel unsurlar üzerinden de yürütülen milliyetçilik faaliyeti 1950’lerde ülkenin doğal kaynaklarının batılı ülkeler tarafından kullanılmasına karşı Millileştirme Politikasıyla zirve yapmıştır. Ülkenin doğal kaynaklarını millileştirme eylemiyle öne çıkan Museddek başta Britanya ve Amerika Birleşik Devletleri olmak üzere emperyalist güçlere karşıtlığını ortaya koymuştur. Museddek’in izlediği batı karşıtlığı Politikasını 1979 İslam Devrimi sonrasında Hümeyni’nin de izlediği ‘’Ne Doğu Ne Batı’’ Politikasıyla net bir şekilde görmek mümkündür.60 2.1.4. Batı Karşıtlığı İran İslam Cumhuriyetinde Monarşi döneminde baba ve oğul (Reza Şah ve Muhammed Reza) tarafından modernleşme ile eş anlamlı olarak algılanan batılılaşma fikri, bir taraftan sanayileşme anlamında yükselmeyi hedeflerken diğer taraftan da askeri alandaki ilerlemeleri hedeflenmiştir. Dolayısyla başta Amerika Birleşik Devletleri olmak üzere batı dünyasının silahlarından ve teknolojisinden yararlanarak ülkede güçlü bir ordu kurulması 60Ali Asgar Davudi ve Reza Nory, ‘’Barrasi Vijegihayi Şahsiyeti Dakter Mohammed Musaddek ve Tasiran Bar Siyaseti Khariciyi İran’’, Fasilnameyi Mutalaati Ulumı İctimaii, Dore, 3, Shmare, 3, Payiz1396, s.16- علی اصغرداودی ؛رضانوری؛ بررسی ویژهگی های شخصیتی دکتورمحمد مصدق وتاثیرآن بر سیاست خارجی ایران؛ فصلنامه )30. (مطالعات علوم اجتماعی دوره ؛۳ شماره ۳؛ پاییز۱۳۹۶ ص۳۰-۱۶ 40 planlanmıştır. Şah, bunu gerçekleştirirken de batı kültürüne de hayranlık duymuştur. Yukarıdan aşağa doğru yapılan baskıcı bir şekilde uygulanan kültürel anlamdaki batılılaşma programı ülkede yaşayan muhafazakar kesimin (Özellikle Ulama’nın) direnişiyle karşılaşmış ve onları siyasal alanın dışına itmiştir. Ayrıca medeni kanunun İslami yargının önüne geçmesiyle Ulama’nın varlığı oldukça zayıf duruma gelmiştir. Sanayileşme, Modernleşme ve ekonomik alanda kalkınma olarak değerlendirilen monarşi dönemindeki batılaşma politikası 1979 yılındaki İslami devrim’i gerçekleştirenler tarafından emperyalizme hizmet ettiği ve ülkenin İslami kimliğiyle oynanan en büyük oyun olarak değerlendirilmişit.61 1979 yılındaki İslami Devrim ile ülkenin dış poltikasındaki ABD ile birlikte hareket etme retoriği değiştirilmiştir. Batı karşıtı uygulamaların gerçekleşmesiyle Filistin Kurtuluş Örgütü’ne (FKÖ) de büyük ölçüde destek veren Tahran hükümeti, ABD ve İsrail’in bölgedeki en büyük düşmanı konumuna gelmiştir. Çok geçmeden İsrail ile ilişkileri kesilen İran ülkeden İsrail diplomatlarını sınır dışı etmiştir. Ardından FKÖ’lider Yaser Arafat’ı Tahran ziyaretinde büyük coşkuyla karşılayarak bundan sonraki süreçte izleyeceği politikayı ne yönde olacağını açık bir şekilde göstermiştir. Devrimin ardından ‘’Ne Doğu Ne Batı, İran İslam Cuhuriyeti’’ diyerek her iki bloktan (Doğu ve Batı Bloklarından; ABD ve SSCB) da bağımsız bir dış politika izlemeyi hedefleyen İran Üçünçü Dünya Ülkeleriyle62 yakın temaslar kurmaya başlamıştır.63 2.1.5. Askeri Gücü Ortadoğu’nun en köklü ülkelerinden biri olan İran İslam Cumhuriyeti Coğrafi anlamda değerlendirilirse aslında Güneybatı Asya’da yer alan bir ülke 61 Rıdvan Kalaycı, Uluslararsı Sitemin, Siyasal Kültürün ve Rejimin Devlet Yapısının Dış Politika Etkileri: İran, Mısır, Suudi Arabistan, Türkiye, İstanbul: Gündoğan Yayınları, 2018, s.153-157. 62 ABD ve SSCB’na bağlı olmayan bağımsız ülkeleri ifade etmek için kullanılan bir kavramdıri iki kutupu bir dünya düzeninde her iki bloğuna da yaklaşmaya sıcak bakmayıp ülkelerdir. Mısır, Endonezya, Hindistan gibi detayli bilgi için Bakınız. http://www.tuicakademi.org/ucuncu-dunyaulkeleri/ (20.05.2018). 63 Robin Wright, Son Büyük Devrim: Hümeyni’den Bugüne İran, (Çev.), Ş.Türkömer, İstanbul: Doğan Kitapçılık, 2001, s.47-49. 41 konumundadır. Ülkenin yüzölçümü ise 1648000 km2 olarak bilinmektedir. Ülkenin bölgedeki önemine bakıldığında ise Kendi toprakları içerisinde barındırdığı yeraltı ve yerüstü zenginlikleriyle birlikte bir taraftan Basra Körfezi diğer taraftan Hazar Denizine kıyıdaş olması sebebiyle stratejik önemi de oldukça yüksek bir ülkedir. Ayrıca tarihi açıdan dikkate alındağında da köklü bir tarihi geçmişe sahip olan ülkenin etniksel olarak da %61’nın Fars, %16 sının Azeriler, %10’nu Kürt, %6’sı Lur, %2’sı Beluç, %2’sı Arap %2’sı Türkmen ve %1’ni diğer etnikler oluşturmaktadır. Ülke etniksel açıdan her ne kadar farklılık gösterse de mezhepsel olarak Şiilik ağırlık basmaktadır. Diğer bir ifadeyle ülkenin %89 Şii inacına mensup kişilerden oluşmaktadır. İran İslam Cumhuriyeti’ne ulusal güç kapasitesi açıdan bakılırsa ülkenin toplam bir milyona yakın ordususunun yanısıra 505 adet askeri uçağı, 1650 adet tank’ı ve 145 adet helikopteri, 5 adet firkataynesi, 3 adet korvetesi, 33 adet deniz altısı mevcuttur.64 Göründüğü üzere bölgedeki önemli askeri personel ve silah gücüyle ön plana çıkmakan İran bölgenin en güçlü askeri gücü olmasa da ülkenin uzun menzilli (2000-2500km2 ) füzelere sahip olması ile birlikte nükleer enerji zenginleştirme konusunda katettiği kayda değer mesafelerden dolayı diğer bölge ülkelerinden birkaç adım önde olduğunu net bir şekilde ifade etmek mümkündür. Tablo 1: İran’ın 2018 Yılındaki Askeri Gücü KARA KUVVETLERİ DENİZ KUVVETLERİ HAVAKUVVETLERİ Tanklar, 1650 Toplam Donanma Gücü, 398 Uçak, 505 Zirhlı Savaş Araçları, 2215 Firkateyne, 5 Savaş Uçakları, 150 Kundağı Motorlu topçu Silahları, 440 Korvet, 3 Taaruz Uçakları 158 Çekili Topçuları, 2188 Denizaltı, 33 Nakliye Uçakları, 192 Roket Atarlar, 1533 Botları, 230 Eğitim Uçakları,101 Mayin Gemisi, 10 Helikopter, 145 Saldırı Helikopteri, 12 Kaynak: Global Firepower, İran Military Strength. 64FirePower, Overview: Iran Military Strength ,https://www.globalfirepower.com/country-militarystrength-detail.asp?country_id=iran ( 15.08.2018). 42 İran İslam Cumhuriyetini Suudi Arabistan ile insani güç açısından değerlendirdiğimizde ise Suudi Arabistan’dan yaklaşık üç kat daha güçlü olduğunu ifade edebiliriz. Zira İran’ın nüfusu günümüz itibariyle 83 milyonu aşmış durumdadır. Ülkede yaşayan bu nüfusun 47 miyon kişisi aktive olarak insani güç açısından kullanılabilir durumdadır. Ayrıca askeri hizmete elviriş olanların sayısı ise 40 milyona yakındır. Ülkede yaklaşık bir buçuk milyon insan yıllık olarak askeri yaşına gelmektedir. Ülkenin toplam askeri pernoneli ise 934.000 kişi olarak bilinmektedir. Bunlardan 534.000’ni aktif ve 400.000’nı ise yedek personel katagörisindedir. Suudi Arabistan’ı insani güçünü değerlendimeye tabi tuttuğumuzda ise ülke toplam 33 milyonluk bir nüfusa sahiptir. Bu nüfusun 18 miyonu insani güç olarak kullanılabilir durumdadır. 16 milyon vatandaş ülkede askeri hizmete elverişili görünmektedir. Yıllık askeri yaşına ise 600.000’a yakın kişi ulaşmaktadır. Toplam olarak ülke 230.000 kişilik bir askeri personele sahiptir. Ayrıca 25.000 yedek askeri de mevcuttur. Tablo ikide iki ülkenin askeri ve insani gücü yer almaktadır. Tablo:2 Suudi Arabistan İle İran’ın İnsani Gücünün Karşılaştırılması İRAN İSLAM CUMHURİYETİ SUUDİ ARABİSTAN Toplam Nüfusu 83,021564 Toplam Nüfusu 33,091,113 Kullanılabilir İnsan Gücü 47000000 Kullanılabilir İnsan Gücü 17,703,745 Askeri Hizmete Elverişli 395 70,000 Askeri Hizmete Elverişli 16198,927 Yıllık Askerlik Yaşına Ulaşma 140,0000 Yıllık Askerlik Yaşına Ulaşma 583,162 Toplam Askeri Personel Sayısı 934000 Toplam Askeri Personel Sayısı 230,000 Aktif Personel Sayısı 534000 Aktif Personel Sayısı 230,000 Rezerv Personel Sayısı 400,000 Rezerv Personel Sayısı 25000 Kaynak: Global Firepower, Iran and Saudi Arabia’ Manpower. İran İslam Cumhuriyeti 1979 yılındaki İslami devrimin ardından Saddam’ın saldırısına maruz kalması dolayısıyla ülkesinin askeri anlamda bağımsızlığı için nükleer enerjiyi konusunu ön planda tutarak teknoloji açıdan da gelişme ihtiyacı duymuştur. Devrimin ardından ABD Tahran büyükelçiliğinin 43 Humeyni’ye gönül bağıyla bağlı öğrenciler tarafından baskına uğramasıyla uluslararası arenada en çok ses çıkartan Rehineler Krizi olayı dolayısıyla Amerika Birleşik Devletler tarafından İran’ı düşman ülke olarak ilan edilmiştir. Ülkenin Batı tarafında düşman ilan edilmesi ardından İran’a karşı yaptırımlar da uygulanmaya başlamıştır. İran İslam Cumhuriyeti Washington’un yaptırımlarına rağmen nükleer programını devam ettirmekten vazgeçmemiş, Çin, Kuzey Kore, Rusya gibi ülkelerden bu konuda destek alarak yoluna devam etmiştir. Ama 2002 yılında Natanz ve Arak’taki iki gizli yer altı uranyum zenginleştirme merkezlerinin ifşasıyla BMGK’na sevk edilen İran daha ağır bir şekilde uluslararası yaptırımlara maruz kalmıştır.65 Genel olarak bölgesel çapta devrim ihraç politikası kapsamında bölgedeki Monarşileri hedef tahtasına yerleştiren Tahran hükümeti Şiilik anlayışının bölgedeki avantajinin yanısıra bazı silahlı örgütleri (Hizbullah, Hamas, Husiler, Haştişabi,Taliban) destekleyerek hem bölgedeki ülkeleri hemde bu Monarşilerle çıkarsal anlamdan yakın ilişkileri olan Amerika Birleşik Devletleri gibi küresel güçlerin hoşnutsuzluklarıyla karşılaşmaktadır. Aslında İran’ı kaygılandıran en önemli faktör 2001 yılındaki Afganistan ve 2003 yılındaki Irak’ın ABD tarafından işgal edilmesi ve bölgede yapılacak üçüncü bir opersyonu kendisine yönelik olacağıdır. Bu dönemdeki Tahran hükümetinin en önemli algısı kendisini Washington tarafından kuşatıldığını ve İran’a yapılacak muhtemel saldırı olarak değerlendirmek mümkümdür. Ancak ABD askerlerinin Obama döneminde Irak’tan çekilmesinin ardından 2011 yılında başlayan Arap Baharı süreciyle İran başta Suriye olmak üzere Yemen, Irak ve Afganistan’da Şii grupların yanısıra Şii olmayan Taliban gibi örgütleri üzerinden etkinliğini arttırarak bölge ülkelerinin özellikle de Suudi Arabistan’ı endişelendirmiştir. Ortadoğu’da özellikle 2001 sonrasında İran’ın güçlenip bölgedeki etkinliğini artırmasına katkı sağlayan en önemli konu ise Ruhani hükümetiyle Obama yönetiminin ülkenin nükleer programı konusundaki 65İran’da 444 gün süren Rehine Krizi, STRATEJİK ORTAK, https://www.stratejikortak.com/2017/11/abd-iran-rehine-krizi.html (17.09.2018). 44 vardıkları uzlaşmayla kayde değer ölçüde ambargoların, yaptırımların ülke üzerinden kaldırılmasıyla Tahran’ın güçlenmesi gelmektedir.66 2.1.6. Ekonomik Gücü İran ekonomisi genel olarak ağırlıklı bir şekilde ülkenin doğal kaynaklarına dayansada (petrol ve doğalgaz gibi) tarımsal, endüstriyel ve hizmet sektörlerinin de ülke ekonomisinde önemli bir katkı payı bulunmaktadır. İndex Mundi verilerine göre 2017 yılında petrol İran ihracatının %80’nını oluşturmuştur. Aynı madde Suudi Arabistan söz konusu olduğunda %90’nı bulmaktadır. İran ekonomisi uzun yıllarıdan beri maruz kaldığı ambargolar sonucunda daralma yaşamaktadır. 2013 yılında Ruhani’nin iktidara gelmesiyle P5+1 ülkeriyle nükleer anlaşma konusunda varılan sonuçla kendini toparlamış ancak Mayıs 2018 tarihinde Trump’ın tek taraflı olarak nükleer anlaşmada çekildiğini açıklaması ve ardından yeni yaptırımları uygulayarak petrol gelirlerini sıfıra indirmeye yönelik girişimleri sonucunda ekonomik darboğazı yaşanmaya başlamıştır. Ülkenin GSMH 412 milyar dolar olup 6,3 milyar dolarlık savunma bütçesi bulunmaktadır. Ekonomik olarak dünyanın 18. Ülkesi konumunda olan İran, Ortadoğu’daki Suudi Arabistan gibi diğer bölgesel güçlerin altında yer almaktadır. Ayrıca ülkenin GSYIH bakıldığında 2015’ta 1401 trilyon dolar, 2016’da 1576 trilyon dolar ve 2017 yılında ise 1631 trilyon dolar olarak karşımıza çıktığı görülmektedir. Ayrıca 2017 yılında ülkedeki işsizlik oranı 12.4 oranında olduğu görülmektedir. Aynı yıl için enflasyon oranı ise 10.5 olarak hesaplanmıştır. Suudi Arabistan ile İran’i ekonomik anlamda karşılaştırmak gerekirse İran’a göre Suudi Arabistan ekonomisi daha çok petrol gelirlerine bağlıdır. Dünyanın kanıtlanmış petrol rezevlerinin %16’sına sahip olan Suudi Arabistan Ortadoğu’nun en büyük petrol ihracatcısıdır. Ekonomisinin %87 orandaki gelirleri petrol sektöründen elde edilmektedir. Bu oran ülkenin GSYIH sının %42’sını oluştururken ülkenin genel gelirlerindeki payı ise %90 oranıdadır. Ekonomi kaynaklarının çeşitliliği bakımından İran’a göre daha arka planda olan Suudi Arabistan ülkesinde 6 mmilyon yabancı işçiyi çalıştırmaktadır. Kendi nüfusunun eğitim ve teknolojik becerilerden 66 Kalaycı, s.131-134. 45 yoksun olması ülke yöneticilerinin karşılaştıkların temel sorunların başında gelmektedir. Dünyada artan enerji kaynaklarının çeşitliliği sebebiyle petrola olan ihtiyacın azalması dolayısıyla petrol fiyatlarının gittikçe düşmesi Suudi yöneticileri ülke kaynaklarını çeşitlendirmeye zorlamaktadır. Her ne kadar kısa vadede bu bağlamda ciddi bir adım atılamazsa da uzun vadede eğitim, sağlık, turizm gibi alanlarda yeni kaynakların aranması planlanmaktadır. 2017 yılında Suudi Arabistan GSYIH 1789 trilyon dolar olarak görülürken bu oran 2016’da 1787 trilyo dolar ve 2015 yılında ise 1756 trilyon dolar oranındaydı. Sanayi üretimi açısından karşılaştırıldığıda ise 2017 yılında İran’ın büyüme oranı %7.1 olarak görülürken Suudi Arabistan için aynı konudaki oran %0.3 olarak görülmüştür. Aynı şekilde iki ülkenin dış borçlarına bakıldığında 2017 yılında İran’ınki 10.56 biliyon dolarken aynı yılda bu oran Suudi Arabistan için 212.9 bilyon dolar cıvarındaydı. Suudi Arabistan ve İran’ın petrol ihracatındaki ülkeleri paylarına bakılacak olursa İran için Çin %30, Hindistan %16.7, güney Kore %10, Türkiye %10, Japonya’nın ise %7’lık payının olduğu görülmektedir. Aynı konu Suudi Arabistan için düşünülürse Çin %14, Japonya %11, Hindistan %11, ABD %10, güney Kore %9, Singapor % 5 payı mevcuttur.67 2.1.7. Ülkenin Rejimi Teokratik Cuhuriyet Ülkelerin doğal olarak siyasi iktidarlarını ya da hükmetme faaliyetlerini vatandaşlar üzerindeki meşruiyetini sağlayabilmek için belli bir dayanağının olması gerekmektedir. Zira ülke yönetiminin meşru bir dayanağı olmadan hükmetme ve yönetme gücü geçersiz olacaktır. Dolayısıyla ülkelerin yönetimlerinde din, uzun yıllar boyunca meşruiyet konusunda kaynaklık etmiştir. Dini yönetim olarak bilinen Teokrasi, Tanrının yeryüzündeki hükümeti anlamına gelmektedir. Diğer bir ifadeyle Tarnrnın yeryüzündeki temsilcisiyle yönetilmektedir. Bu yönetim biçimine göre ülkeyi yöneten Ruhban, Papaz ilahi bir tayin ile yönetme hakkı kazanmaktadır. Bu düşüncenin temel kaynağını ise, din’in kuralları teşkil etmektedir. Dolayısıyla ülkedeki 67 ‘’İndex Mundi, İran vs Saudi Arabia’’, https://www.indexmundi.com/factbook/compare/iran.saudiarabia/economy (25.11.2018). 46 bütün kurallar ve düzenlemelerin yegane kaynağı ilahi kaynaktır. Teokrasi yönetimin uygulandığı ülkelerde hukuki anlamda en yetkili ve en yüksek karar makamı Tanrının zemindeki gücünü temsil eden dini lider, Ruhban veya Papazdır. Çünkü kanunlar ve kurallar dinin temel esaslarına göre alındığı dikkate alınırsa bu konularda karar verme ve yargılama gücünün de Ruhban sınfının elinde bulunması gerekmektedir. Aksi takdirde dini konularda bilgi sahibi olmayanların bu makamlarda yer almaları düşünülemez.68 Her ne kadar Cumhuriyet fikrinin eskilere kadar giden bir tarihi olsada modern anlamda patlak veren iki önemli olaydan biri 1776 Amerikan Devrimi ve diğeri ise 1789 yılında gerçekleşen Fransız Devrimi bu fikrin yayılmasında önemli rolü teşkil eder. Dar anlamda cumhuriyet monarşinin tam tersidir. Yani ülke yönetimindeki en üst düzey makamında bulunan kişinin sadece bir aile, soy, kabile’ye mensup olmayıp diğer farklı aile, gruplar, kabile ve etniklere mensup kişilerin de o makama gelebilme şansının bulunmasıdır. Modern anlamda ilk Cumhuriyet olan ABD’de başkan seçimle başa gelmektedir. En genel anlamıyla cumhuriyet, yalnızca ülkenin başkanlarının seçimle iktidara gelmeleri değil aynı zamanda temel kamusal kararların alımasında diğer bireylerin, sivil toplum örgütler gibi diğer grupların da katılımıyla çok partili bir sisteme dayalı yarışmacı ve dönemsel seçimlerin yapıldığı kapsayıcı bir süreçtir.69 İran İslam Cumhuriyetinde Şii İslam anlayışı sadece toplum hayatının değil aynı zamanda ülkenin siyasi külkürünün de önemli bir parçasıdır. Ülkenin diğer bir özelliği ise, milliyetçilik düşüncesinin hala yaygın olmasıdır. Ülke halkının çoğunluğu Fars olmasıyla birlikte köklü bir Fars kültürüne sahip olduğunun bilincindedir. Tarih boyunca hiçbir güç tarafından tam olarak yok edilme veya yenilgiye uğratılamadıkları için çok övünürler. Ayrıca zengin bir tarihin mirasçısı oldukları dolayısıyla batı karşıtlığının yanısıra diğer bölge halklarından da üstün olduklarını iddia etmektedirler.70 68 Kalaycı, s.66-67. 69 Atilla Yayla, Karşılaştırmalı Siyasal Sistemler, Ankara: Adres Yayınları, 2014, s.63-63. 70 ‘’Mezhepleşmiş Milliyetçilik’’: Şiilik ve Farslık ile Özdeşleşme, TASAM, Hazıran 2011. 47 Günümüzdeki İran’ı Teokratik Cumhuriyet olarak ifade etmek mümkündür. Teokrasi genel olarak ülkenin siyasi ve hukuki yapısının bir dine dayanarak ve iktidarın bir din adamına yada Ruhban sınfının elinde olmasıdır. Ülkenin sayasal sisteminin temeli Velayeti Fakih kavramına dayanmaktadır. Fakih’ın anlamı ise, İslam hukukçusu anlamına gelmekte olup Velayeti Fakihlık ömür boyuncadır. Bu makamdaki kişi seçimle gelen Cumhurbaşkanının üstünde yer almaktadır. Velayeti Fakih doğrudan halk tarafından seçilmez, sekiz yıllığına seçilen 86 üyeli Uzmanlar Meclisi tarafından (ki bunlar da din adamlarıdır) seçilir. Velayeti Fakih’ın önemli atamalar yapma yetkisi bulunmaktadır. Aynı zamanda ülkenin siyasal sisteminin gerçek güçü olarak değerlendirilebilir. Diğer bir ifadeyle ülkenin ordusunu, istihbaratını, yargı ve medyasını denetleme yetlerine sahiptır. Ayrıca İran’da sınırlı bir demokrasiden bahsetmek mümkündür. Zira düzenli seçimlerin olması ve halkın geniş kesiminin oy verme hakkının olması bunun en bariz göstergesidir. Ülkede 16 yaşını dolduran herkes oy kullanabilir. İran’da tek kamaralı 290 üyeli bir yasama organı mevcut olup genel olarak 265 seçim bölgesi bulunmaktadır. Bu bölgelerin her birinden bir milletvekili seçilir, kalan 25 üyelik ise, gayrı müslümlara ayrılmıştır. Ama ülkedeki meclis demokrasilerdeki gibi en üst organ değildir. Zira meclise girebilmek yada milletvekili olabilmek için yarışma mekanizması sıkı bir denetime tabidir. Bu bağlamda adayların Muhafızlar konseyinin onayını alması gerekmektedir. Halbuki demokrasilerde böyle bir kurum bulunmamaktadır. Muhafizlar Konseyi 12 kişilik üyeden oluşur. Bunların altısı Velayeti Fakih tarafından diğer altısı ise, Yüksek Adalet Konseyi tarafından atanır. Diğer bir ifadeyle Muhafızlar Konseyi Meclisten daha güçlü konumdadır. Zira hem bir yüksek mahkeme görevi görmesi hem bir seçim üst komisyonu olmasının yanısıra dini bir angizasyon görevlerinide üstlenmektedir.71 http://www.tasam.org/tr-TR/Icerik/2330/mezheplesmis_milliyetcilik_siilik_ve_farslik_ile_ozdesleme (22.06.2018). 71 Yayla, s.137-140. 48 2.1.8. İran Dış Politikası Dış politikayı en basit anlamda bir ülkenin kendi sınırları dışında ulusal çıkarlarını gözeterek izlediği yol ve yöntemler olarak tanımlamak mümkündür. Ayrıca bir ülkenin uluslararası sistemdeki diğer aktörler ile olan ilişkileri açısından aldığı kararlar ve teşebbüs ettiği faaliyetler olarak da tanımlanabilir. Veya bir ülkenin karar vericilerinin uluslararası sistemdeki diğer aktörlerin davranışlarını etkilemeye yönelik aldıkları resmi eylemlerdir.72 İran İslam Cumhuriyetinin 1979 İslam devrimiyle başlayan dini ve ideoloji temelli politikası başta Körfez Ülkeleri73 olmak üzere bölgedeki diğer ülkelerin de kaygılanmasına sebep olmuştur. Bir taraftan Sosyalist Irak hükümeti diğer taraftan Monarşi S.Arabistan ile gerginlikler devam etmiştir. Devrim düşüncesinin bölgede yayılma kaygısı Arap monarşilerinin korkulu kabusu olmuştur. Dolayısıyla bu politika Irak-İran savaşına neden olmuş ve bu savaşta diğer monarşilerin İran karşısındaki cephede yer almalarına yardımcı olmuştur. 1979-1989 yılları arasında neredeyse S.Arabistan ile diplomatik ilişkileri olmayan İran, Riyad yönetimini emperyalistlerin Kabe’deki bekçisi olarak değerlendirmiştir. Dolayısıyla bu dönemde Hümeyni Suudi Arabistan’daki Şii kesimi destekleyerek Suud ailesinin Müslümanlara ihanetle suçlamış ve bu yüzden Kabe’nin yönetiminde oldukça yetersiz olduğunu beyan etmiştir. Ayrıca Suudi Arabistan’ı İsrail’ın işbirlikçisi ve Amerika Birleşik Devletleri’nin kuklası olarak değerlendirmiştir. Riyad’ın ABD ile ekonomik ve askeri açılardan güçlü ilişkileri olması sebebiyle Hümeyni ifadesiyle Amerikancı İslam olarak değerlendirilmiştir. Dervimin ardından iki ülkenin diplomatik ilişkilerinin kötüleşmesiyle ülkedeki Şiileri toplu eylemleri yasaklanmıştır. 27 Kasım 1979 tarıhinde (Muharrem Ayının 10’na denk gelmektedir) Suudi Arabistan’da gerçekleştirilen protesto yürüyüşlerinde Kral yönetiminin devrilmesiyle ilgili atılan sloganlar dolayısıyla çok sayıda tutuklamalar yapılmıştır. Irak-İran 72 Sönmezoğlu, S.257. 73 Katar, Bahreyin, Kuveyit, BAE, Umman, S.Arabistan ve İran’dan olurşmaktadır. Bölgenin en zengin petrol kaynakları bu ülkelerin elindedir. Ayrica son dönemlerde en çok silahlanma körfez ülkeleri arsında gerçekleşmiştir. 49 savaşında Bağdad’a 50 miyon dolarlık yardım eden Suudi Arabistan savaş döneminde de petrol ihracatını arttırarak finansal açıdan Tahran’ı zayıflatmak istemiştir. İki ülke arasındaki ilişkilerin gergin bir şekilde devam etmesi 1987 yılında Kabe’de Protesto yapan Şii hacıların (yaklaşık 400 civarında olduğu ifade edilmektedir.) öldürülmesi iki ülkenin ilişkilerini daha da zedelemiştir.74 1979 yılından sonra genel olarak İran dış politikasına bakıldığında bir taraftan Hizbullah ve Hamas gibi örgütleri desteklerken diğer taraftan da Şii-Sünni ayrımı yapmadan bölgedeki çıkarları doğrultusunda desteklediği görülmektedir. 2.1.8.1. Hümeyni Dönemi İran’ın Suudi Arabistan’a yönelik dış politikası farklı dönemlere göre farklılık göstermektedir. 1979 İslamı devrim sonrası dönemleri farklı bölümere ayırarak incelemek mümkündür. Birinci dönem İran dış Politikası Humeyni’nin iktidara gelmesiyle başlayan Humeyni dönemi olarakta bilinmektedir. Bu dönemde İran ‘’Ne Doğu Ne Batı’’ ilkesinden hareketle uzun zamandan beri batı ekseninde olan ülkesini bağımsız bir dış politika izlemeye yöneltmiştir. Bu dönemde Şah’ın stratejik ortağı olan ABD, İsrail ile sorunlar yaşanmaya başlamış dolayısıyla bu dönemde ülkenin Filistin’e desteğinin de arttığı görülmektedir. ABD ile ciddi anlamda düşmanlıkta bu dönemde başlamıştır. Çünkü 1955 yılında Museddek’a karşı yapılan darbe’den ABD sorumlu tutulmuştur. Ayrıca Irak ile İran arasındaki 8 yıl devam eden savaşın da asli sorumlusu Saddam değil, Amerika Birleşik Devletleri olduğu kanaatina varılmıştır. Bu dönemde ABD’ne büyük şeytan ve bölgedeki işbirlikçilerine de büyük şeytanın yandaşları olarak ifade edilmiştir. Ki bu dönemde İran iki kutuplu bir dünya düzenine karşı çıkarak ‘’Ne Doğu Ne Batı’’ ilkesini şiar edinerek bir taraftan batı merkezli uluslararası düzene karşı çıkarken diğer taraftan da bu düzenin kendi menfaatlari doğrultusunda kullandıkları hizmetçilerine de karşı çıkmıştır. Devrimin ardından ideolojik, Mezhepsel ve radikal bir dış politika izleyen İran’in S.Arabistan ile ilişkileri kötüleşmiştir. Halbuki 1979 yılına kadar batı bloğunun Ortadoğu’daki en önemli stratejik 74 Bekir Hahhallı, ‘’Hümeyni Dömemi İran Dış Politikası’’, Birey ve Toplum, Sayı, 8, Güz 2014, s.1-22. 50 müttefikiydiler. Devrim sonrası İran’da yaşanan rejim ve yönetici kadrodaki değişiklikler sebebiyle ABD bölgedeki en önemli müttefiklerinden birisini kaybetmiş yerini ise, Suudi Arabistan ile kapatmaya çalışmıştır. Bu dönemde İran’ın yaptığı ve yapmaya çalıştığı faaliyetlere bakmak gerekirse, başta bölge ülkeleri olmak üzere mezhep ihraç etmek amaçıyla Şiiliği yaymak veya bölgenin farklı ülkelerinde mevcut olan Şiileri desteklemek ve o ülkelerdeki grupları destekleyerek İran karşıtı hükümetlerine karşı mücadele ettirmek olmuştur. Diğer taraftan ABD’nın bölgedeki gücünü aynı zamanda da prestijini kırmak bunu yaparken de farklı grupları destekleyerek onların aracılığıyla bölge ülkelerinde de nüfuz sahibi olmayı hedeflemiştir. Yukarıda belirtilenlerin yanısıra bölgedeki en önemli rakibi aynı zamanda da ABD’nin stratejik müttefiki olan S.Arabistan’ı kuşatmak ve zayıf duruma düşürmek gibi farklı stratejiler izlemiştir. 2.1.8.2. Rafsancani Dönemi Yeniden yapılandırma dönemi (1990-1999) olarak da bilinen İran dış politikasındaki ikinci dönem ise, Haşimi Rafsancani’nın iktidara gelmesiyle başlar. Bu dönemde ise, Irak’ın kuveyt işgali, SSCB’nın dağılışıyla beraber iki kutuplu sistemin çökmesi ABD’nın de dünyanın tek süper gücü olarak ortaya çıkmasına denk gelir. Ülke uzun dönem savaşın ardından yeniden yapılanmaya ihtiyaç duymuş dolayısıyla hem iç politikada hemde dış politikada reformlara gidilmiştir. Buradaki amaç uzum bir süre savaşan ülkenin öncelikle ekonomik açısıdan canlandırılması için dış yatırımları ülkeye çekebilmek için bazı adımların atılması gerekiyordu. Böylece bir önceki dönemin devrim ihraç politikasından vazgeçilerek bölgedeki Arap ülkelerine güven verilmiş oldu. Ve ilerleyen yıllarda bu ülkeler ile daha yakınlaşmaya gidilmiş oldu. Ayrıca 1991 yılındaki Kuveyt işgaline de karşı çıkan İran, S.Arabistan ile de yakın temaslar kurmuş ardından Avrupa Birliği ülkeleriyle de petrol ve teknoloji karşılığı ticareti başlatmıştır. Bu dönemde İran, dış politikası oldukça pragmatist ve realist çizgiler üzerinden gitmiştir. Rafsancani barış içinde bir arada yaşama ilkesini şiar edinerek önceki dönem muhafazakar tutumlardan vazgeçerek pragmatist bir dış politika izlemiştir. İran’ı pragmatistliğe iten unsurları hem 51 bölgesel hemde küresel açıdan değerlendirmek mümkündür. Birincisi İran içerisinde geçekleşen değişiklikler ikincisi ise, küresel sistemdeki değişikliklerdir. İki kutuplu sistem’in değişmesiyle SSCB bölgeden çekilmek zorunda kalmıştır. Ayrıca bölge ülkelerindeki SSCB yanlısı hükümetleri de destekleyemez hale gelmesiyle birlikte İran rahatlamıştır. Aynı zamanda Afganistan’da da Sovyetlerin yenilmesiyle birlikte İran’ın etki alanı genişlemiştir. 1989 yılında Hümeyni’nin vefatıyla, soğuk Savaşın bitmesi jeopolitik açıdan önemli bir konumda olan İran için yeni bir firsat yaratmıştır.75 Hümeyni sonrası ülke cumhurbaşkanlığına gelen Rafsancani döneminde izlenen pragmatist ve realist politikalar sonucunda uluslararası sisteme tekrar entegresyon süreci başlamıştır. Ayrıca bu dönemde dini lider olarak Hameneyi’nin Hümeyni’nin makamine getirilmesi eski sert İslami rejim bir nebze yumuşatılmıştır. Zira 1980 öncesindeki kararların alınmasında sadece Hümeyni söz konusuyken sonrasında ise Rafsancani ve Hameneyi’nin kensensusuyla alınmaya başlamıştır.76 Haşimi Rafsancani dönemi İran dış politikasında devrim ihracı gibi ideolojik temelli politikalardan tam anlamda vazgeçilmemişsede, ticari anlamda yükselme, güvenlik alanlarında da hem bölge ülkeleri hemde küresel çapta diplomatik ilişkilerin düzeltilmesine çaba sarf edilmiştir. Bu dönemdeki temel amaç ise, uzun dönem maruz kalınan savaş sıkıntılarının aşılması, yalnızlıktan küresel anlamda kurtulmak ve dünya ülkeleriyle tekrar entegre olmak gibi unzurlar hedeflenmiştir. İran’ın bu amaşlarını gerçekleştirmesinde yardımcı olan iki önemli olaya da değinmekte fayda vardır. Biri 1991 yılındaki Irak tarafından Kuveyt işgali ve diğeri SSCB’nin dağılmasıdır. Kuveyt işgaline karşı çıkan İran hem bölge hemde küresel ülkeleriyle ilişkilerini geliştirmiştir. 2.1.8.3. Hatemi Dönemi Hatemi dönemi araştırmadaki sıralamaya göre üçüncü dönem ise 1998- 2006 reform dönemi olarak da bilinmektedir. Bu dönemde Hatemi’nin iktidare 75 Eva Rakel, ‘’Praradigms of İranian Policy in Central Eurasia and Beyond’’, Perspectives on Global Development and Technology, vol: 2, No: 3, 2003, s.551. 76 Gökhan Çetinkaya, ‘’Rafsancani’den Hatami’ye İran Dış Politikasına Bakışlar’’, Türkiye’nin Komşuları, (Drl.), M. Türkeş, İ. Uzgel, Ankara: İmge Kitabevi, 2002, s.301. 52 gelmesiyle birlikte hem bölgesel hemde küresel baskıların İran üzerinden kalkmasına sözkonusu olmuştur. bu dönemde İran üzerindeki uluslararsı baskıların kalmasına sebebiyet veren unzurlar ise Hatemi’nin seçim kampanyasında da vurguladığı üç önemli unsur etkili olmuştur. bu unsurlar ise ülkede yapılması vaad edilen Siyasi reform, Sivil toplum kuruluşlarının geliştirilmesi ve güçlendirilmesi ve hukukun üstünlüğü ilkesine çok önem verilmesidir. Her ne kadar bu üç madde İran’ın bir iç meselesi olarak değerlendirilirsede Hatemi dönemindeki dış baskıların azalmasına yol açacarak ülkeyi Batılı güçler açısından çekici hale getirmiştir. Ayrıca bu dönemde Hatemi iki önemli diplomatik strateji geliştirmiştir. Bunlardan ilki Medeniyetler Diyaloğu (MD) olarak bilinmektedir. Hatemi’nin geliştirdiği Medeniyetler diyaloğu stratejisi ile İran Avrupa Birliği ülkeleri, Mısır ve Japonya gibi ülkeler ile yakınlaşmayı hedeflemiştir. Bu bağlamda Hatemi’nin reform hareketine en çok destekde AB ülkelerinden gelmiştir. Böylece İran ile AB ülkeleri arasındaki ticari ilişkiler önemli mesafe katetmiş oldu. Hatemi’nin geliştidiği ikinci strateji ise, devrim ihraç politikasından (DİP) dolayı kendisinden uzaklaşan Arap ülkelerini tekrar yanına çekmek ve onlarla daha yakınlaşma ve derinleşme yönünde hareket etmekti. 77 1997 yılında ülkenin cumhurbaşkanlığına getirilen reformist kesimden Muhammed Hatemi, Rafsancani’nin dış politikada izlediği çizgiyi takip etmiştir. Ülkenin ekonomik anlamda kalkınmasının yanında siyasi alanda da önemli adımlar atan Hatemi, ‘’Birlikte Yaşam ve Medeniyetler arası Diyaloğu’’ gibi stratejiler geliştirerek izlediği yumuşak politikası sayesinda önemli ilerlemeler katetmiştir. Hatemi’nin bu dönemde kullandığı medeniyetler arası diyaloğu uluslararası arenada hakim ve yaygın olan 11 Eylül olayları karşısında zayif kalmışsa da Hatemi’nin çabalarıyla yumuşak bir politika izleyen Tahran, küresel güçlerin direk karşına almamayı başarmıştır. 11 Eylül saldırıları sonrasında ABD’nin Afganistan ve Irak işgalinde işbirliği yapan İran, eskiden büyük şeytan olarak gördüğü ABD ile Taliban’a karşı operasıyona destek vererek terörle 77Abbas Meleki,‘’Rawabet ba Arabistan Der buta-i Tehlil ve Naqd’’, ( عباس.نقد و تحلیل دربوته عربستان با روابط .2-s2006, 6, :No ,Tawsia Rahbordı) ملکی.نشریه راهبرد توسعه. شماره6. سال .ص20.1385-2. 20.http://www.magiran.com/magtoc.asp?mgID=3733&Number=6&Appendix=0) 26.12.2018). 53 mücadelede Batılı ülkeler ile çıkarları doğrultusunda ortak adımlar atmaya razı olmuştur.78 2.1.8.4. Ahmedinejad Dönemi Dördüncü Dönemde ise, İran İslam Cumhuriyetinin 9. Cumhurbaşkanı olarak bilinen muhafazakar kesimden Ahmedinejad’ın iktidara gelmesiyle başlar. Bu dönemde İran dış Politikası Humeyni dönemindeki özellikilere sahiptir. Diğer bir ifadeyle Hatemi döneminde izlenmeye çalışılan uzlaşmacı dış politika bu dönemde daha sert ve uzlaşmasız bir yönde hareket etmiştir. Bu sebepten dolayı hem küresel ABD gibi hemde bölgesel S.Arabistan gibi güçler açısıından İran, farklı ülkeler ile izlediği revisyonist ve muhafazakar politikalardan dolayı karşı karşıya gelmiştir. Cumhurbaşkanlığı makamına gelmeden önce Tahran belediye başkanlığını yapan ve o zamana kadar ülke siyasetinde fazla tanınmayan Mahmud Ahmedinejad, Ulama grubu içinde olmamasına rağmen tutunduğu dindar tavrıyla sert bir görünüm sergilemiştir.79 Ahmedinejad, Rafsancani’nin izlediği batı ile yakınlaşma politikasının aksine batı karşıtı söylemleriyle daha sert bir dış politika izlemiştir. Özellikle de ülkenin Nükleer Programı konusunda ısrarcı bir tutum sergileyen Ahmedinejad, S.Arabistan gibi bölgesel ülkeleri ABD’ye daha da yakınlaştırmıştır. Aynı zamanda da Amerika Birleşik Devletlerinin Bölgeye girişini hızlandırmıştır. ABD açısından hayati öneme sahip olan petrol ve doğalgaz kaynakları bakımından oldukça zengin konumda olan Ortadoğu’da meydana çıkan egemen bir güç kendi çıkarları için önemli bir tehdit teşkil eder. Bu sebepten dolayı bölgede oluşacak merkezi bir gücün engellemek için sürekli kaos ve istikrarsız durumun olması gerekmektedir. 1979 İslami Devrim ile ortaya çıkan ABD karşıtı bir İran’ı kendi çıkarları için bir tehdit olarak görüyor ve sürekli uluslararası arenada uyguladıkları ambargolar ile sınırlandırmaya çalışıyor.80 Bu dönemde Ahmedinejad’ın sert ve uzlaşmaz tavrı başta ABD ve İsrail olmak üzere bölgedeki diğer ülkeleri S.Arabistan, 78Abdullah Yığın,‘’Devrimin 35.Yılında İran Dış Politikası’’, Seta Perspektif, Sayı.32,Şubat 2014, s.3-4. 79 İsmail Yurdakurban, ‘’Devrim Sonrası İran Dış Politikası’’, Selçuk Üni, SBP, U.A.D, Yüksek Lisan Tezi, s. 46-47. 80 Mohmood Sariolghalam, ‘’Undrestanding Iran: Getting Past Sterotypes And Mythology’’, The Washington Quarterly, vol, 26, No,4, 2003, s.70. 54 BAE, Kuveyt gibi ülkeleri Amerika Birleşik Devletlerinin güvenlik şemsiyesi altına girmesine sebep olmuştur. Bu ülkeleri en çok kaygılandıran konu ise, Tahran’ın nükleer programının sürdürmesindeki ısrarcı tavrı olmuştur.81 Aynı zamanda bu ülkeleri korkutan diğer önemli bir unsur da Tahran’ın oluşturmaya çalıştığı Şii hilalı olarak da bilinan kavram İran’dan başlayıp Suriye ve Irak’ı geçerek Lübnan’ın güneyine kadar uzanan bir alanı ifade etmektedir. Bölge ülkelerini kaygılandıran diğer bir unsur ise Ortadoğu’daki ABD’nin Irak müdahalesinin ardından en karlı çıkan ülkenin İran olmasıdır. Zira bölgede İran için en önemli tehditlerden olan Saddam’ın ortadan kaldırılmasının ardından Irak’ta şiilerin iktidara gelmesiyle birlikte bu tehdit ortadan kalkmıştır. Böylece İran hem siyasi hemde ekonomik açılardan bölgedeki nüfuzunu artmırma fırsatı yakalamıştır. Ahmedinejad dönemi İran dış politikasının belirleyeci unsurunu ülkenin nükleer programı olduğunu vurgulamak yerinde olacaktır. Şah döneminde ABD ve İngiltere desteğiyle başlayan nükleer program (NP) 1979 İslami Devrimle kesintiye uğramıştır. 1990 sonrasında ülkede yaşanan ekonomik toparlanma ile Rusya Federasyonu ile bu konuda çalışmalar devam etmişse de sürekli batı engeline maruz kalmıştır. Eğer İran arzu ettiği nükleer güce ulaşırsa ABD’nin Ortadoğu’daki politikasının iki önemli ayağı olan enerji kaynaklarının dünya pazarlarına transferi ve İsrail’in güvenliği tehlikeye girecektir. Bu Amerika Birleşik Devletleri açısından kabul edilemez bir durumdur.82 ABD’da Neoconların yeni muhafazakarların iktidarda olduğu ve küresel çapta saldırgan bir politika izleme dönemine denk gelen Ahmedinejad dönemi İran dış politikası doğal olarak ulusal çıkarlarını gerçekleştirmede yumuşak bir politika izleyemezdi. Zira İran ılımlı tavrıyla Hatemi döneminde ulaşmak istediği hedeflere varamamıştır. Diğer bir ifade ile Hatemi’nin tüm çabalarına rağmen İran şer eksen ülkeler listesinden çıkamamıştır. Böyle bir ortamda Ahmedinejad sert tepkilere karşı sert söylemleriyle başlamıştır. Bir taraftan nükleer programını devam ettirirken diğer taraftan Latin Amerika ülkeleriyle de ilişkilerini geliştirmiştir. İsrail karşıtlığını sert bir ifade ile deklare eden Tahran’a batılı ülkeler karşı çıkmıştır. Söylemsel olarak her ne 81 Ömer Ersun, ‘’Bush, Ahmedinejad ve Yüce Tanrı’’, Stratejik Analiz, Sayı,74,Hazıran 2006 s.34. 82 Mustafa, Kibarlıoğlu, ‘’İrani’ın Nükleer Programı ve Türkiye’’, Bilge Strateji, Cilt, 5, Sayı,9,Güz 2013, s.1-8. 55 kadar ideal yaklaşım çerçevesinde hareket etmiş olsa da Suriye konusunda oldukça pragmatist davranan Tahran yönetimi kendi çıkarı gereği Suriyede patlak veren rejimi devirme ayaklanmasında Esad’ın yanında yer almıştır.83 2.1.8.5. Ruhani Dönemi Ahmedinejad’ın ardından 2013 yılında Cumhurbaşkanlığı seçimlerini kazanan Hasan Ruhani her ne kadar siyasete devrim lideri Humeyni sempatizanlısı olarak başlamış olsa da Rafsancani’ye yakınlığıyla bilinir. Irakİran savaşı sırasında yüksek savunma ve savaş destekleme üst kurumunda görev yapan Ruhani 1988 yılında Ordu komutanlığı yapmıştır. 1992 ile 2013 yılları arasında ise, Stratejik Araştırma Merkezi başkanlığı yapan Ruhani Pragmatist ve merkeziyetcilliğiyle dikkat çekmektedir.84 Agustos 2013 yılında ülkenin cumhurbaşkanı olarak seçilen Ruhani kendisinden önceki dönem dış politikada bazı değişiklikler getirmiştir. Özellikle karar alma mekanizmasındaki bazı seçkinleri değiştirerek Rafsancani ve Hatemi dönemlerinde aynı görevlerde bulunan ve dış dünyayı yakından tanıyan ve temas kurubilecek uzlaşıcı ve pragmatist düşünceye sahip kişileri getirmiştir. Örneğin Cevad Zarif gibi. Genel olarak Ruhani izlediği İtidalli Dış Politikasıyla tanınmaktadır. Ruhani’nin bu politika ile ulaşmaya çalıştığı dört hedef bulunmaktadır. Birincisi, Gerçeklilik ile İslam Cumhuriyetinin menfaatlari arasında bir dengenin oluşturulmasıdır. Diğer bir ifadeyle Ruhani ülkesinin eskiden beri tanınmış ve belirli dış politika ilkelerine uyumluluk çerçevesinde sadık kalmakla beraber daha pragmatik ve gerçekçi bir politika izleyecektir. İkincisi ülkenin Ahmedinejad döneminde izlenen sert ve tutumunun aksine daha yumuşak bir tutum sergilemiştir. Zira Ruhani’ye göre dış politikada diğer ülkelere karşı sert sloganlar ile yola çıkmak ülkenin prestijini zayıflatır. Üçüncüsü dış ülkeler ile güçlü ve yapıcı bir etkileşim oluşturulması hedeflenmiştir. Çünkü ülkenin uzun yıllardır maruz kaldığı dış baskıları, yaptırımlar ve ambargoların temel nedeni geçmişte izlenilen sert ve 83 Yığın, s. 3-5. 84 Yalçınkaya, s. 407-416. 56 tutucu politikalardan kaynaklanmaktaydı. Dördüncüsü ise ekonomik anlamda kalkınmaya öncelik verilmesi hedeflenmiştir. Ahmedihejad ile Ruhani’nin dış politikası dikkate alındığında birisinin dünya’yı emperyalistler ile sömürülenler diye iki gruptan bahsettiğini ve dünyanın adaletten yoksun olduğunu vurgu yaptığını diğerini ise uluslararası arenada karşılıklı bağımlılık ilişkiler çerçevesinde kazan kazan yaklaşımının taraflar açısından önemine vurgu yaptığı görülmektedir. Ahmedinejad döneminde Batı karşıtlığı dolayısıyla Doğu’ya yakınlaşmalar söz konusuyken Ruhani döneminde ise hem Doğu hem de Batı ile ilişkiler geliştirilerek çok yönlü bir politika izlenmeye başlanmıştır. Ahmedinejad döneminde kürelsel çapta ABD ve bölgesel bazda da İsrail karşıtlığı dolayısıyla bölgesel istikrarsızlığa yol açarken Ruhani’nin gelmesiyle birlikte hem bölgesel hem de küresel anlamda barış ve istikrarın sağlanmasına katkıda bulunma vaatlerde bulunulmuştur. Ayrıca Ruhani’nin 2013 yılındaki BM 68. Genel kurulundaki ilk konuşmasında Ahmedinejad’ın aksine saldırganlığa ve aşırılığa karşı bir dünya görüşünü benimsediğine işaret ederek demokrasinin önemine vurgu yaparak ülkesine karşı olan Batılı güçlere müzakere çağrısında bulunarak kazankazan politikasine vurgulamıştır. Uzun bir dönemin ardından Davos’a katılan ilk İran lider olan Ruhani Obama ile kurduğu yakın temaslarıyla ululararası ilişkilerde hızlıca dikkat çekmeyi başarmıştır. Ayrıca kullandığı sosyal medya araçları (Facebook ve Twitter gibi) büyük çapta destekçi kazanmıştır. Ruhani dönemiyle atılan en önemli adımlardan bir tanesi 2015 yılında P5+1 ülkeleriyle nükleer programı konusunda varılan anlaşma olmuştur. Zira ülkeye karşı oluşan karşıtlığı nispeten kalkması ve ambargoların tam olarak kaldırılması söz konusu olmasada az bir kısmı kalkmış ve daha ağırlaştırılmasının önüne geçilmiştir. Cenevrede kasım ayında gerçekleştirilen oturumda ABD ile İran arasındaki ilişkilerin yumuşaması sebebiyle AB’nin de İran’a karşı olumsuz tutumu ortadan kalkmıştır. Batı ile ilişkilerinde bir yumuşama yaşayan Tahran hemen Ortadoğu ülkeleriyle Özellikle Körfez ülkeleriyle yakın temaslar kurmaya başlamıştır. Örnek olarak Cevad Zarif’in Ürdün ziyareti ve Ümman Kralı Kabusun Tahran ziyareti aynı zamanda Ruhani’nin izlediği İtidalli Dış Politikasına verilebilecek örnektir. Ama İran’ın 57 bölgedeki en önemli rakibi durumunda olan Suudi Arabistan’ın yanısıra İsrail Ruhani’nin izlediği İtidalli Politikasına güvenmeyen iki ülke olmuştur. Aynı zamanda Tahran’nın 2015 yılında P5+1 ülkeleriyle nükleer konusunda vardığı anlaşmadan da en çok rahatsız olduklarını beyan etmişlerdir. Zira Suriye meselesinde olduğu gibi bölgedeki birçok ülkede Ruhani’nin gelmesiyle de İran’in yayılmacı ve saldırgan tavrı hiç değişmemiştir.85 2.2. Suudi Arabistan Bir devlet olarak 1932 yılında Suud bin Abdülaziz tarafından kurulan ülke günümüzde mutlak monarşı ile yönetilmektedir. Bu ülkedeki yönetim biçimi gereği yöneticiler her zaman baba’dan oğula geçecek şekilde devam edecektir. Diğer bir ifade ile yöneticiler hep aynı hanedanın mirasçıları olacak şekilde devam edecektir. Coğrafi anlamda Suudi Arabistan Güneybatı Asya’da yer almakta olup ülkenin kuzeyinde Irak, Doğusunda Kuveyt, Basra körfezi, BAE, Katar, Umman ve Bahreyin yer alırken Güneyinde ise Yemen ve Batısında Kızıl Deniz ile çevrelenmiş bir yarımada durumundadır. Genel olarak Arap yarım adasında yer alan Suudi Arabistan’ın doğusu Basra körfezi, Batısı Kızıl Deniz ile ihata edilmiş durumdadır. 2149690 Km2 yüzölçüme sahip olan ülkenin yaklaşık 33 milyon nüfusu bulunmaktadır. Ülke halkının büyük çoğunluğunu araplar teşkil etmektedir. Daha açık bir ifadeyle halkın %90 Arap %10 Afrıka kökenli ve Asyalı göçmenlerden oluşur. Resmi dili Arapça olan Suudi Arabistan’ın içinde yaşayanların %100 Müslümanlardan oluşmaktadır. Mezhepsel açıdan ülkenin büyük çoğunluğu %86 Sünniler teşkil etmektedir. Suudi vatandaşlarının %14’nu Şiiler oluşturmaktadır. Şiilerin ağırlıklı olarak yaşadığı bölge ise, ülkenin doğusu olmakla birlikte Medine ve Yemen sınırında da önemli sayıda yerleşik oldukları görülmektedir. Coğrafı koşullar dolayısıyla ülke gelenel anlamda güney ve kuzey olarak iki kısma ayrılmaktadır. Ülkenin kuzeyi genel olarak kurak çöllerden oluşur ve burada genellikle fakir, bedevi halk yaşamaktadır. Buna karşılık ülkenin güneyinde ise, zenginler ve şehirliler yaşamaktadır. 85 Bayram Sinkaya, ‘’Ahmedinejad’dan Ruhani’ye İran Dış Politikasında Değişim: İtidalli Dış Politika’’, Ortadoğu Analiz, Cilt: 6, Sayı: 61, Mart-Nısan 2014, s. 30-33. 58 Çünkü bu bölgenin hem ikliminin yaşam için daha uygun olması hem de bölgedeki suyun da fazla olmasından dolayı en çok yatırım buraya yapılmıştır. Dolayısıyla güneydeki insanlar lüks binalarda yaşarken kuzeydaki insanlar gecekondularda yaşamaktadır. Ülkenin nüfusu genel olarak homojen bir yapıya sahip olmasının yanısıra genel anlamda iki gruba ayrılmaktadır. Bedeviler ve şehirliler olarak iki tabakaya ayrılmış olsalarda değişen şehirleşme süreci ile birlikte bu iki tabakayı birbirnden ayrı olduklarını tefkik etmek oldukça güçtür. Cografi olarak ülke beş bölgeye ayrılmaktadır. Batıda Hicaz ve Asır bölgesi daha kalabalık bir nüfusu barındırırken ticari açıdan oldukça önemli olan Yanbu Limanıda aynı bölgede yer almaktadır. Ayrıca Medine’ninde burada bulunması bölgeye ayrı bir özellik katmaktadır. Ülkenin Kuzey bölgesinde göçebe ve yarı göçebe halklar yaşamaktadır. Vahhabiler açısından oldukça önemli olan Necd bölgesi ise ülkenin merkezinde yer almaktadır. Necd aynı zamanda Vahhabilerin anavatanı olarak da bilinmektedir. Son olarak Basra Körfezinin kıyısındaki doğu eyaleti ise1950’lerde ülkede petrolün bulunmasının ardından oldukça önemli hale gelmiştir.86 2.2.1. Ülkenin Siyasal ve Kültürel Yapısı Genel olarak Suudi Arabistan’ın siyasal kültürünün temel öğeleri vahhabilik anlayışı çerçevesinde İslam anlayışı, merkezi devlet anlayışının hakim olması, diğer bir ifadeyle daima ülkenin merkezi yapısının güçlü kalması, Bedevilik, Şiilik karşıtlığı ve İhvan karşıtlığı olarak ifade etmek mümkündür. Suudi Arabistan’ın siyasal kültürünün ana çizgisini Sünni İslam itikadi çerçevesinde Vahhabilik anlayışı ve yourumları oluşturumaktadır. Ülkenin sahip olduğu bu anlayışı dolayısıyla bölgedeki diğer müslüman ülkelerden ayrılmaktadır. Aynı zamanda Suudi Arabistan Vahhabi İslam anlayışını ülkesinin iç ve dış politikasının bir malzemesi olarak da kullanmaktadır. Ülkenin İslam anlayışını oluşturan düşünce olarak ifade edilen Selefilik/vahhabiliğin görevi her ne kadar gerçek İslam’ım yayılmasındaki 86 Mehmet A.Büyükkara, Suudi Arabistan ve Vehhabilik, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2013, s.12-20. 59 hizmetçisi olarak iddia edilsede nihai amaç bölgedeki İran Şiiliğine karşı koyarak Monarşinin bekasını garanti altına almaktan başka bir şey değildir. Bu bağlamdaki eylemlerini hayata geçirirken Suudi Arabistan kendisini İslamı yaymada ve müslümanlara hizmet etmede milliyetçilik gibi etniksel unsurlar üzererinden hareket etmemiş aksine İslami değerleri kullanarak Vahhabilik düşüncesi gibi ideolojik unsurlardan yararlanmaktadır. Mesela, Riyad yönetimi Ortadoğu’da Narsır gibi farklı liderler tarafından farklı dönemlerde izlenen milliyetçilik politikalara karşı Pan-İslamizm’ı bir siper olarak kullanmıştır. İslami olarak kendine has Selefi-vahhabi anlayışa sahip olan Suudi Arabistan dini konuda kendisine alternatif teşkil eden Şii İslam yorumuyla bölgedeki en önemli rakibi olan İran ile karşı karşıya gelmektedir. Suudi Arabistan içinde barındırdığı Sünni müslüman halkıyla ve İslam Konferansı Örgütü, İslam İşbirliği Teşkilati (İKÖ,İİT), ve İslam Bankası gibi önemli kurumlara ev sahipliği yapmasının yanı sıra Afganistan gibi diğer müslüman ülkelerede kendi hedefleri doğrultusunda Taliban gibi örgütlere maddi olarak ciddi manada yardımlar yaparak ve İslami değerleri kullanarak güçlü politikalar yürütmektedir. Aynı zamanda Suudi Arabistan Vahhabi İslam kimliğini iç ve dış tehditlere karşı bir siper olarak kullanmaktadır. Bu bağlamdaki Riyad’ın en önemli amacı ve hedefi ise monarşinin devamlılığını koruyarak kraliyet otoritenin sağlanmasıdir.87 2.2.2. Monarşi Siyasal Yapısı Suudi Arabistan mutlak monarşi ile yönetilen bir Ortadoğu ülkesidir. Bu yönetimin gereği yasama, yürütme ve yargı kralın kontrolündedir. Kral aynı zamanda hükümetin de başında yer almaktadır. Ayrıca ülkenin yasama organı Şura meclisi adında 150 üyeden oluşmaktadır. Meclis üyeleri seçimle değil hepsi atama ile iş başına gelmektedir. Bunun yanında ülkede bakanlar kurulu da mevcut olup hükümet işlerini gerçekleştirmek için faaliyet göstermektedirler. Bakanları kurulu üyeleri de aynı şekilde Kral tarafından atanmaktadır. Suudi Arabistan’da aslında Kral ülkenin iç ve dış politikasında mutlak söz sahibidir. Ayrıca ülkedeki diğer önemli kurum ve kuruluşlar da 87 Kalaycı, s.161-162. 60 Suud ailesinin üyelerine tahsis edilmiştir. Dolayısıyla ülkede güç tek merkezde toplanmış durumda olup ortaya çıkabilecek herhangi bir kargaşa veya karmaşıklık örnek olarak ülkedeki adaletsizliklerden dolayı hak talebiyle ortaya çıkacak olan halk ayaklanması anında bastırılarak kontrül edilebilir niteliktedir. Bu yüzden ülkede rejime karşı bir isyanın çıkması neredeyse imkansız durumdadır. Çıkarsada acımasız bir şekilde baskılarla karşılaşacaktır. Aynı zamanda ülke zenginliklerinin kontrolüde Örneğin Suudi Arabistan’ın dev petrol şirketi olan ARAMCO’nun denetimi de Suud ailesinin elindedir. Kraliyet ailesi elinde bulundurdukları tüm imkanları kullanarak bir taraftan ülke içinde patlak verecek isyanları bastırarak monarşi’yi ayakta tutarken diğer taraftanda rejimin meşruiyetini hem bölgede hem de dünya’da kabul ettirmektedir.88 2.2.3. Vahhabilik Din Anlayışı Vahhabilik düşüncesini ortaya atan isim Muhammed bin Abdulvehhabdir. 1744 yılında ibni Suud ile ibni Adbulvehhab arasında Diriye anlaşması olarak bilinen bir anlaşma ile Suud devletinin resmi dini ve ideolojisi olarak kabul edilen vahhabilik fikri aslında ibni Teymiyyenin savlarına dayanmaktadır. Bu anlayış sadece Kuarn ve Sünneti kabul eder onun dışında kalan icma’yı ve Nas’ı kabul etmez. Ayrıca vahhabiler kendi inanışları dışındaki tüm inanışları yanlış olarak değerlendirmektedirler. Aslında Abdul Vahhab, vahhabiliği birbirlerinden uzak olarak yaşayan bedevilerin (ki bunları farklı inanışlar ve siyasal düşüncelere sahip kesimlerdir) tek bir çatı altında toplamak için başvurduğu bir yöntemdir. Ki bunu yaparkende dini bir araç olarak kullanan Abdul vehhab Suud ailesinin de desteğiyle kendi ideolojisini böylece gerçekleştirmiştir. Suudi Arabistan’ın vahhabi kimliğ benimsemesi ve Kuran’ı da anayasa olarak alması aynı zamanda ülkenin de Şeriat kurallarına göre yönetilmesi bölgedeki diğer arap ülkelerde patlak veren milliyetçi hareketlenmelere karşı önemli rol oynamıştır.89 88 Kalaycı, s.162-164. 89 Kalaycı, s.164. 61 2.2.4. Vahhabilerin Şiilere karşı Eleştirileri Vahhabililere göre, Şiiler müslüman toplumun bir parçası değildir. Çünkü onlar İslam’ı parçalamaya çalışanlara yardımcı olmak istemişlar. Diğer bir ifade ile Şiiler Hıristiyanlar, yahudiler ve moğullar ile işbirliği yaparak İslam alemini parçalamışlardır. Vahhabiliğe göre, Hz Peygember’e itaat etmek Allah-ü Tealaya itaat etmek olup yerine getirilmesi farz olan bir emirdir. Oysaki Şiiler İmamet konusunda aşırılığa gitmişlerdir. Hatta İmame peygember vasıflarını atıf ederek yüceltmişlerdir. Böylece doğru yoldan sapmışlardır. Vahhabilere göre, Şiilerin savunduğu rehber ve İmam Kuran ve Sünnette uymayan unsurlar olup siyasi maksatlar için oluşturulan bir bidattır. Bu yüzden Riyad yönetimi tarafından kabulledirilemez bir konudur. Riyad yönetimi açısından bakılırsa Tahran’ın nihai amacı Şiiliği bölge ülkelerine yayarak kendi yanlısı halkın desteğiyle bölgedeki monarşileri ortadan kaldırmak ve böylece bölgedeki nüfuz alanını genişletmekti 90 2.2.5. Vahhabilerin İhvan karşitliği Suudi Arabistan’daki dağınık şekillerde yaşayan farklı kabileleri vahhabilik çatısı altında bir araya toplayan Abdul Vahhab sonrasında ihvan yani kardeşlik kavramı altında bir araya gelen bir grupla karşı karşıya kalmıştır. Hızlı bir şekilde silahlı olarak örgütlenen bir grup haline gelen bu grup üyeleri ibni Suud Şerif Hüseyin’e karşı kullanarak Hicaz’ı fethetmiştir. Ardından da ihvanın ülkede yayılmasıyla kaygılara kapılan Suud ihvani tasfiye etmeye başlamıştır. İbni Suud ile ulus devlet inşaasında beraber hareket eden İhvan daha sonra onun modernleşme hareketine karşı çıkarak Cüheyman el-Uteybi liderliğinde muhalefet konumuna geçmiştir. Suudi Arabistan’daki İhvan Mısır’da 1928 yılında Hasan el-Benna tarafından kurulan Müslüman kardeşler ile farklılık arz etmektedir. Bunların ayrılık noktaları ise vahhabilik, ılımlılık ve aşırılık konularında görülmektedir. Aslında temel sorun 2011 yılında Müslüman Kardeşlerin Mısır’da iktidar olması dolayısıyla Riyad yönetiminin buna karşı çıkmasıyla başlamıştır. Oysaki Nasır’ın zamanında izlediği 90 Mehmet Zeki, ‘’Selefiliğin Şiilik Değerlendirmeleri Bağlamında Nefret ve Şiddet Söylemi’’, e-Makale Mezhep Araştırmaları, cilt, 6, sayı, 2, 2013, s.157-158. 62 milliyetçilik politikasına karşı İhvan’ı dengeleyeci bir unsur olarak kullanan Suudi Arabistan devam eden süreçte İhvan’ın cihatçılık faaliyetinin diğer bölge ülkelerine de yayılacağı endişesine kapanmıştır. Dolayısıyla Riyad yönetimi Müslüman Kardeşlerin kendi rejiminin bekası ve kraliyet ailesinin geleceği için büyük bir tehdit olarak algılamaya başlamıştır. Zira 2011 yılında Tunus’ta başlayıp Libya ve Mısır gibi diğer Ortadoğu ülkelerine yayılan monarşilere karşı halk ayaklanması Riyad’ı ciddi biçimde kaygılandırmıştır.91 2.2.6. Askeri Gücü Basra körfezi ve Kızıl Denize kıyıdaş olması sebebiyle stratejik bir konuma sahip olan ülke dünyanın petrol zenginliğ açısından bir numaralı ülkesi olarak ön plana çıkmaktadır. Aynı zamanda ülkenin Mekke ve Medine gibi kutsal mekanların da kendi toprakları içerisinde barındırması müslümanlar ve İslam dünyası açısından oldukça önemli bir konumu bulunmaktadır. Yıllık Hac ve Umra ziyaret için ülkeye gelen müslümanlardan elde ettiği gelirler ve petrol ihracatından gelen yüksek gelirleri sayesinda müslüman ülkeler üzerindeki nüfuzu oldukça fazladır. Ülke gelirlerinin %80 petrol kaynaklıdır. Dolayısıyla elde ettiği yüksek gelirlerini askeri anlamda Ortadoğu’daki rakibi olan İran’a nispeten daha zayıf konumda olduğunu farkına vararak silahlanmaya harcamaktadır. 2018 Powerfire verilerine göre, Suudi Arabistan’ın 33 milyon nüfusu bulunmaktadır. Ayrıca ülkenin 230 bin aktif askeri personelinin yanısıra 17 milyon aktif kullanılabilir durumda insani gücü mevcuttur. Suudi Arabistan’ın askeri gücü genel olarak kara kuvvetleri, deniz kuvvetleri ve hava kuvvetleri olmak üzere üç alana ayrılmaktadır. Ülkenin toplam 1062 adet takının yanısıra 11.100 adet zırhlı savaş araçları bulunmaktadır. Ayrıca 705 adet motorlu topçu silahları ve 122 adet roket atarları mevcuttur. Ülkenin toplam donanma gücünün sayısının 55 adet olduğu görülmektedir. Ayrıca 7 adet firkateyne 4 adet korvet, 9 adet bot ve 3 adet mayın gemisi bulunmaktadır. Hava kuvvetleri ise toplam uçak sayısı 848 adet olup 244 adedi savaş uçağının yanısıra 325 adet taaruz uçağı ve 207 adet de eğitim uçağı mevcuttur. Suudi Arabistan’ın askeri alanda İran’a nazaren daha zayıf konumda olduğu 91 Kalaycı, s. 165-68. 63 görülmektedir. Aşağıdaki tablo beşte de gösterildiği gibi İran bu konuda Suudi Arabistan’dan daha güçlü bir görünüm sergilemektedir.92 Tablo 3: Suudi Arabistan’ın Askeri Gücü KARA KUVVETLERİ DENİZ KUVVETLERİ HAVA KUVVETLERİ Tanklar, 1062 Toplam Donanma Gücü,55 Uçak, 848 Zirhlı Savaş Araçları, 11,100 Firkateyne, 7 Savaş Uçakları, 244 Kundağı Motorlu Topçu Silahları, 705 Korvet, 4 Taaruz Uçakları 325 Çekili Topçuları, 1818 Denizaltı, 0 Nakliye Uçakları, 49 Roket Atarlar, 122 Botları, 9 Eğitim Uçakları, 207 Mayin Gemisi, 3 Helikopter, 254 Saldırı Helikopteri, 34 Kaynak: Global Firepower, Saudi Arabia Military Strength. 2.2.7. Ekonomik Gücü Ortadoğu ülkeleri arasında özellikle Arap dünyasının ve Muslümanlar dolayısıyla da İslam dünyasının, ekonomik ve finansal gücü ve değerleriyle de bölgenin önemli ülkelerinden olan Suudi Arabistan, Jeoekonomik açıdan da zengin petrol kaynaklarına sahip olması sebebyle oldukça önemli bir konumda bulunmaktadır. Suudi Arabistan Aynı zamanda sahip olduğu zengin petrol rezevleri ve ihracı konusunda da Ortadoğu’da birinci konumda olan ülke petrol ihrac eden ülkeler (OPEC) arasında da büyük prestije ve öneme sahiptir. Bu bağlamda 2014 yılındaki petrol fiyatlarının düşmesine sessiz kalması petrol üreten ülkeler içindeki rolunu açıkça göstermektedir. Suudi Arabistan’ın petrol fiyatlarına tepkisiz kalmasının altında birkaç neden bulunmaktadır. Bu sessizliği şöyle analiz etmek mümkündür. Suudi Arabistan bu eylemiyle bir taraftan İran ve onun destekçisi Rusya’nın bölgedeki gittikçe artan nüfuz ve etkinliğini kırmak istemiştir. Çünkü Riyad’in bölgedeki en büyük rakibi olan İran’ın böylece ekonomik krize sokulabilmesi sebebiyle bölge politikasındaki sert tutumundan vazgeçmesi bekleniyordu. Aynı zamanda bu tarihte uluslararası piyasede Amerika Birleşik Devletleri gibi büyük güçler tarafında 92 Global Firepower, Saudi Arabia Military Strength. https://www.globalfirepower.com/country-militarystrength-detail.asp?country_id=saudi-arabia (22.02.2018). 64 sunulmaya başlayan kaya gazı gibi yeni enerji ürünlerinin de petrol fiyatlarını alt seviyede tutulmasıyla engellenmesi hedeflenmişti. Böylece Suudi Arabistan hem bölgesel hemde küresel anlamdaki güçlü konumunu kaybetmemiş olacaktı. Ekonomik unsurların yanısıra Suudi Arabistan Ortadoğu’da hem jeoekonomik, jeokültürel hemde jeopolitik açıdan oldukça önemli bir ülke olarak görülmektedir. Ülkenin G-20 gibi önemli uluslararası ekonomik kurumlara üye olması zengin ekonomik gücüyle bölge ülkelerinin meselelerine hem arabuluculuk hemde müdahele etme kabiliyetini beraberinde getirmektedir.93 Ortadoğu’nun bölgesel anlamdaki iki önemli gücü olan İran ile Suudi Arabistan’ın finansal gücünün karşılaştıdığımızda İran’dan daha güçlü bir görünüm sergilemektedir. İran’ın savunma bütçesine bakıldığında 6 mılyard doları aşkın olduğu görülmektedir. Ama Suudi Arabistan’ın savunma bütçesi ise yaklaşı 56 mılyard dolar olarak görülmektedir. Aynı şekilde iki ülkenin altın ve döviz rezervleri ve alım güçü patitelerinin karşılandırdığımızda da Suudi Arabistan İran’a nazaren daha güçlü çıkmaktadır. Aşağıdaki tablo üçte detayı anlatılmaktdır. Tablo:4 İran Ve Suudi Arabistan Finasının Gücünün ($ ) Mükayesesi İRAN İSLAM CUMHURİYETİ SUUDİ ARABİSTAN Finans $ FİNANS $ Savunma Bütçesi $6,300,000,000 Savunma Bütçesi $56,725,000,000 Dış Borcu $10,560,000,000 Dış Borcu $212,900,000,000 Altin Ve Döviz Rezervi $132,600,000,000 Altin Ve Döviz Rezervi $509,000,000,000 Alım Gücü Paritasi $1,631,000,000,000 Alım Gücü Paritasi $1,789,000,000,000 Kaynak: Globalfireman, Iran and Saudi Arabia’s Finance. Suudi Arabistan’ın Ortadoğu ülkeleri arasındaki konumu aynı zamanda Basra Körfezi’ndeki güçlü duruşu diğer taraftan Kızıl Denizin kıyısında yer alması hem ekonomik hemde kültürel açıdan ülkeyi oldukça önemli 93 Muhittin Ataman, ‘’Kral Abdullah Sonrası Dönemde S.Arabistan: Sudeyrilerin Geri Dönüşü’’, SETA Perspektif, Sayı, 88, Ocak 2015, s.17. 65 kılmaktadır. Genel olarak ülkenin diğer önemli özelliklerini şöyle özetlemek yerinde olacaktır. İslam dünyası için önemli olan Mekke ve Medine gibi kutsal mekanların kendi toprakları içerisinde barındırması, Zengin Petrol ve doğal gaz yataklarına sahip olması örneğin Suudi Arabistan dünya petrol rezervlerinin %26’sına sahip bir ülkedir. Ayrıca ülke 6000m3 doğal gaz rezervine de sahiplik etmektedir. İslam Örgütü konferansının merkez binasıda bu ülkenin Cidde şehrinde bulunmaktadır. Dolayısıyla diğer müslüman ülkeler üzerinde de özellikle bu kurum aracılığıyla önemli derecede nüfuza sahip olabilmeyi başarmaktadır. Suudi Arabistan Ortadoğu’daki Arap Birliğinin de önemli finansmanlarındandır. Her ne kadar Suudi Arabistan bölgedeki diğer ülkelere nazaren önemli konuma sahip olsada İran ile karşılaşmada askeri olarak oldukça zayıf durumda kalmaktadır. Tek başına Tahran ile baş edemeyen Riyad ABD’nin güvenlik şemsiyesi altına girerek kendini güvenceye almış ve Batı ile olan yakınlığını ise İran’ı zayıflatmada bir koz olarak kullanmaktadır.94 Aynı şekilde iki ülkeyi ekonomik anlamda en önemli gelir kaynaklarından olan petrol rezervleri, üretimi ve tüketimi açısından da karşılaştırmak gerekirse Suudi Arabistan Ortadoğu’nun bir numaralı petrol rezervine sahip ülke olması dolayısıyla bu konuda İran’ı geride bırakmaktadır. Diğer bir ifadeyle Suudi Arabistan’ın yaklaşık olarak 267 mılyar varıl petrol rezervi varken İran’ın ise 159 milyar varil petrol rezervi bulumaktadır. Nereden bakarsanız İran’ınkini iki katı gibi bir rezervi bulunmaktadır. Bu bağlamdaki detayli bilgileri aşağıdaki tablo dörtte de görebilirsiniz. 94 Meleki, s. 2-20. 66 Tablo: 5 S.Arabistan İle İran’ın Pettol Kaynaklarının Mükayesesi İRAN İSLAM CUMHURİYETİ SUUDİ ARABİSTAN Petrol Üretimi Petrol Tükütimi Petrol Rezervi Petrol Üretimi Petrol Tüketimi Petrol Rezervi 40,68000 Varil/ Günlük 1870000 Varıl/ Günlük 158,400,000,0 00 Varil 10460,000 Varıl/ Günlük 3 000,000 varıl /Günlük 266,500,000 ,000 Varıl Kaynak: Global Firepower, Natural resources of Iran and Saudi Arabia. 2.2.8. Suudi Arabistan Dış Politikası Suudi Arabistan 1932 yılında bağımsızlığını kazandandıktan beri genel olarak batılı ülkelerin özellikle de ABD’nin himayesi altında olagelmiştir. Riyad yönetimi 1973 yılındaki Arap-İsrail savaşı dolayısıyla batılı ülkelere karşı petrol ambargosu uygulayarak Filistin’den yana olarak taraf tutunmuşsada batıdan ayrılmayı göze alamamıştır.95 Genel olarak Suudi Arabistan dış politikasını şekillendiren dört unsurdan bahsetmek mümkündür. Tabiki ülkenin dış politikası bu dört unsurlar kısıtlı değildir. Ama en önemli unsurlar bunlardır. Birincisi din unsurudur ki Suudi Arabistan İslam dünyasının lideri olduğunu zaman zaman ifade etmektedir. Ayrıca İslam’ın doğduğu topraklar olması Mekke ve Medine gibi tüm Müslümanlar açısından oldukça önemli ve kutsal kabul edilen mekanların kendi toprakları içinde barındırması sebebiyle de oldukça önemli bir ülkedir. İslam Könferansı Örgütü (İKÖ), Körfez İşbirliği Konseyi (KİK) ve İslam Bankası (İB) gibi uluslararası kurum ve kuruluşlara ev sahipliği yapması da ülkenin böldegeki prestijini arttımakta olup ülkenin diğer müslüman ülkelere yaptığı fon ve yardım desteklerinden dolayı da ön plana çıktığı görülmektedir. Aynı zamanda Suudi Arabistan sırnırları içinde barındırdığı Mekke ve Medine gibi tüm Müslümanların ortak değerleri olarak bilinen mekanların aracılığıyla da tüm müslüman ülkeler ile farklı düzeylerde ilişkileri mevcuttur. Bu yüzden Ülkeye Ortadoğu’da sünni dünyasının en büyük askeri gücü olarak bakılmaktadır. Suudi Arabistan dış politikasındaki bir diğer önemli unsur ise Arap davalarıyla ilgilenmektir. Bu 95 Malaki, s. 2-20. 67 konuda Filistin halkının yanısıra Suriye halkının da yanında yer alarak büyük miktarlarda maddi yardımlar sağlamaktadır. Üçüncüsü ise ekonomik unsurdur. Ülkenin zengin petrol kaynaklarının kendi toprakları içinde barındırmasının yanısıra turizim sektöründe de Hac ve Umre ziyaretlerinden elde ettiği gelirlerden dolayı ekonomik olarak büyük bölgesel güç konumundadır. Dördüncü unsur ise bölgesel güvenlik ve istikrar unsurudur. Suudi Arabistan kurulduğu günden beri ABD’nin güvenlik şemsiyesi altına girerek bir taraftan kendini güvence altına alırken diğer taraftan küresel düzeyde ise İran’a karşı ABD ve yandaşları tarafından uygulanmakta olan ambargo ve yaptırımlardan azami derecede yararlanmaktadır. Böylece bölgede varlığından söz ettiren ülkelerden birisi olagelmiştir.96 1979 yılındaki İran İslami devrimi dolayısıyla İran yayılmacılığı korkusu beş körfez ülkesini S.Arabistan’a yaklaştırmıştır. Közfez ülkelerini kolayca yanına çekmeyi başaran Riyad körfez dışına da yayılmaya başlamıştır. Afganistan bunun en bariz örneğidir. SSCB’nın 1989 yılında Afganistan’dan çekilmesiyle ülkede başlayan iç savaşta ve ardından Taliban Örgütüne daha öncesinde de ülkedeki mücahitlere verdiği desteklerden dolayı ülkede önemli derecede nüfuz elde etmiştir. 11 Eylül 2001 tarihinde meydane gelen Terör olaylarında da ABD’nin bölgedeki en yakın stratejik ortağı olmuştur. Aslında bu şu anlamına gelmektedir. S.Arabistan ile ABD ilişkileri bugüne kadar petrol ve silah alımı ve güvenlik üzerinden yürümüştür. Buna göre Amerika Birleşik Devletleri S.Arabistan güvenliğini koruma görevini üstlenirken batıya akan petrol güvenliğinin de Riyad’a düşmektedir.97 II.Dünya Savaşı ardından başlayan iki kutuplu bir dünya düzeninde başlattığı komünizm karşıtlığı politikasıyla Batı Bloğuna daha yakınlaşan Riyad yönetimi 1982 yılında Kral Halid’in ölümüyle iktidara gelen Melik Fehd, tam Amerika Birleşik Devletleri ekseninden yürümeye başlamıştır. Suudi 96 Diriöz Alioğlu, ‘’S.Arabistan Dış Politikası ve Bölge Ülkeler ile İlişkileri’’, Ortadoğu Analizi, Cilt: 4, Sayı 39, Mart 2012, s.1-7. 97 Malaki, s. 2-20. 68 Arabistan dış politikasındaki en önemli hedeflerinden birincisi, rejim güvenliğinin korunmasıdır. Diğer hedefleri ise, ülkedeki dini yapının korunmasıdır. Ülke ekonomik açıdan her ne kadar güçlü olsa da bölgedeki birtakım etkin güç olma gibi konularında ABD’nin güvenlik şemsiyesi altına girmeden bu amaçlarına ulaşmada yetersiz kalmaktadır. Zira Suudi Arabistan’ın bu amaçlarına ulaşmasındaki en büyük engel bölgesel anlamda İran tarafında engellenmektedir. Tahran yönetimini kendi bekası için önemli bir tehdit olarak algılayan Riyad, sürekli olarak silahlanmaya gitmektedir. 2001 yılında ABD de gerçekleşen El-kaide Terör örgütüne dayalı saldırıların ardından Suudi Arabistan’ın hem bölgesel hem de küresel çapta sıkıştırmaya çalışmıştır. Zira el-kaide terör örgütüne mensup kişilerin birçoğunun Suudi Arabistan vatandaşı olması sebebiyle Riyad’ın terörün destekçisi olarak suçlayan Washington, hatta Obama döneminde bir adım daha ileri giderek olayda aile azalarını kaybedenlerin, Riyad yönetimine karşı dava açma yasasını onaylamasıyla iki ülkenin ilişkileri zedelenmiştir. Dolayısıyla Suudi Arabistan’ın Usame bin ladin’in ülkeyi terk etmeye zorlamasıyla Afganistan’a yerleşmesi ve Taliban Örgütünün ona sahip çıkması ve Amerika’ya Teslim etmemesine karşılık olarak Taliban yönetimine karşı ABD tarafından Saldırı düzenlenmiştir. Ardından 2003 yılındaki Irak işgali bölgedeki İran yayılmacılığını hızlandırmıştır. Arap Baharıyla da bölgedeki Şii milis grupların yardımıyla Suriye, Irak ve Yemen’de Şiilerin yanısıra, Şii olmayan Taliban gibi grupların yardımıyla da Afganistan ve Pakistan’da etkinliğini arttıran İran, Riyad yönetiminin ulusal çıkarlarına karşı tehdit teşkil etmiştir. Bölgede hızlı bir şekilde yayılan Tahran nüfuzunu kırabilmek için harekete geçen Suddi Arabistan, körfez işbirliği konseyi ülkelerini yanına alarak Şiiliğe karşı Sünni bir blok oluşturarak cevap vermeye başlamıştır. Ayrıca askeri açıdan İran’a göre zayıf konumda olduğu kanaatine varan Riyad yönetimi bütçesinin büyük bir kısmını özellikle ABD’den silah satın almaya ayırmıştır. Aynı zamanda bölgedeki İran karşıtı güçler ile de işbirliğine yönelmesi ve İran’ı dengelemek 69 için aldığı silahlarla bu silahları satan ülkeler açısından kendini çekici duruma getirmeyi başarmıştır.98 2.3. Afganistan İslam Cuhuriyeti Kafkasya, Orta Asya, Güney Asya ve Ortadoğu arasında bir kesişme noktası oluşturan Afganistan İslam cumhuriyeti, bugüne kadar farklı isimler ile anılagelmiştir. Orta çağda Horasan daha Öncesinde Aryana olarak bilinen ülke 1747 yılında Afganistan ismini almıştır. Afganistan bulunduğu coğrafi konumu itibariyle çok önemli bir ülkedir. Ülke her ne kadar coğrafi olarak Güney Asya’da yer alsa da kültürel olarak hem Orta Asya hemde Ortadoğu ülkelerine yakınlık arz etmektedir. Ülkenin kuzeyinde Özbekistan, Türkmenistan ve Tacikistan yer almaktadır. Doğu ve Güneyinde Pakistan, Batısında İran ve Kuzeydoğusunda ise, Çin Halk Cumhuriyeti bulunmaktadır. Ayrıca Afganistan’ın Jeoekonomik bakımdan da kilit ülke olmasının yanısıra Jeostratejik bakımdan da oldukça önemli bir konumda olması küresel ve bölgesel güçlerin dikkatini çekmektedir. Jeostratejik açıdan SSCB’nın sıcak denizlere inmek için önemli geçit noktası olan ülke Sovyetlerin dağılmasının ardından da önemini kaybetmemiştir. SSCB dağılmasının ardından ABD’ye karşı önemli bir güç olarak tezahür eden Çin halk cumhuriyeti’nin yanısıra 1979 yılında İslami Devrimle kurulan ve Amerika Birleşik Devletleriyle sürekli anlaşmazlıklar yaşayan İran İslam cumhuriyetinin, Afganistan ile müşterek sınırlarının olması da ülkenin Jeostratejik önemine katkı sağlamaktadır. 99Afganistan sahip olduğu yer altı ve yer üstü zenginlikleriyle sürekli yayılmacı güçlerin müdahalesine maruz kalmıştır. Ülkenin önemi sadece bu kaynaklara saip olmasından değil ayrıca Orta Asya ile Güney Asya arasındaki tek giriş kapısı hükmünde olması için de oldukça önemlidir. Soğuk Savaşın devam ettiği iki kutuplu bir dünyada büyük güçlerin çatışma bölgelerinden birisi oldu ülkenin Jeostratejik öneminin yüksek olduğunun göstergesidir. Afganistan, Rusya, Hindistan ve Pakistan gibi nükleer güçlerin 98 Kalaycı, s.134-136. 99 Zehra Pişgahiferd ve Sardar M. Rahimi, Caygah-i Afghanistan Der Jeostrateji Nizam-i Newin Cihani, Neşriyeyi Tahqiqat karbordi Ulum Coğrafiyayi, Cilt, 8 Şümare,11 Kış 1387, S.107-111. )زهرا پیشگاهی فرد وسردار محمد رحیمی، ''جایگاه افغانستان درِژیواستراتیژی نظام نوین جهانی،،نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، ج،8ش ،11زمستان 1387 ص111-107.(. 70 yanısıra İran ve S.Arabistan gibi bölgede nüfuz mücadelesi veren ülkelere yakınlığı bakımından oldukça önemlidir. Bir taraftan Hazar Havzasındaki enerji kaynaklarını Hint okyanusu’na aktarılmasındaki köprü rolu oynarken diğer taraftan da Rusya’nın Güneye doğru yayılmasını engelleyen önemli bir duvar hükmündedir. Diğer bir ifade ile Afganistan hem Orta Asya’daki enerji kaynaklarının dünyaya aktarılması hem de kendi içindeki doğal kaynakların çıkarılması ve paylaşılması açısından önemli bir ülke olduğu için büyük güçlerin oynadıkları oyunlarının kurbanı olagelmiştir. Zira 20.Yüz yılın sonlarında ülkeyi batıya kaptıran SSCB ve onun halefi Rusya federasyonu hala o eski sıcak denizlere inme politikasından vazgeçmiş gibi görülmemektedir. 100 1919 yılında Britanya’dan bağımsızlığını kazanan Afganistan tarih boyunca birçok imparatorluklar, devletler tarafından işgale maruz kalmıştır. Yakın tarihte de SSCB’nin işgaline uğrayan Afganistan 1989 yılında SSCB’nin ülkeden çekilmesinin ardından 1979-89 yılları arası dönemde SSCB’ye karşı batılı devletler tarafından desteklenirken sonrasında on yıllık bir süre yalnız bırakılması sebebiyle bir iç savaşa bürünmüştür. Ülkenin ABD tarafından terk edilmesinin temel sebebi olarak da ülkedeki karar verici kadroların değişimi olarak değerlendirmek mümkündür. Daha net bir ifadeyle Clinton döneminde Afganistan gündemden çıkarılmıştır. 101SSCB’nin 1989 yılında ülke topraklarını terk etmesiyle başlayan iktidar mücadelesinde komünist destekli hükümet 1992 yılında istifa ederek yönetimden çekilmek zorunda kalmıştır. Ardından da Mücahitler arasındaki uzlaşmazlık devam etmiştir. 1996 yılında Taliban Örgütü ülkedeki kargaşayı durdurmak ve Mücahitler arasındaki anlaşmazlıkları bertaraf etmek için ülke yönetimini ele geçirmesiyle mücahit liderler sahne dışı edilmiştir. Taliban yönetimi ülkenin %90’nını kontrol altına alarak 2001 yılına kadar Şeriat’e dayalı kurallarla ülkeyi yönetmiştir. Taliban yönetimini resmi olarak tanıyan ülkeler Pakistan, S.Arabistan ve BAE olmuştur. 102 Ancak 2001 yılında ABD’de patlak veren Terör saldırıları ile birlikte NATO üyeleri terörle mücadele konusunda ABD ile birlikte harekete 100 Pişgahiferd ve Sardar M. Rahimi, s.111-129. 101Ahmed Rashid, Taliban: Zanan,Ticareti Mafiya ve Proje-i Azim Neft Der Asya-yi Merkezi, Tahran: Neşriyeyi Bakaa, 2002, s.118-120. (احمد رشاد، طالبان: زنان، تجارت مافیا و پروزه عظیم نفت در آسیای مرکزی، تهران: نشریات بقعه، ،۱۳۸۱ ص. 120-118). 71 geçmişlerdir. Bu saldırılardan El-kaide sorumlu tutulmuş ancak el-kaide lideri Usame Bin Ladin’in Taliban tarafından yer verildiği için bu yönetime karşı operasyon başlatılmış ve böylece Taliban yönetimi devrilmiştir. Ardından ülke de Bonn konferansına dayalı yeniden yapılandırma süreci başlamıştır. Hemen iki yıllık bir geçici hükümet Hamit Karzai başkanlığı altında kurulmuştur. Ardından da genel seçimlere gidilerek 2004 yılında genel seçimde beş yıllığına ülke cumhurbaşkanı olarak seçilen Karzai 2009 yılında ikinci kez seçilmiştir. 2014 yılında ise Eşref Gani ülkede yapılan cumhurbaşkanlığı seçiminin ikinci turda cumhurbaşkanlığına getirilmiştir. 103 2.3.1. 11 Eylül 2001 Saldırısı Soğuk savaşın ardından dünyanın süper gücü olarak uluslararası arena da boy gösteren ABD’nin 2001 yılında maruz kaldığı Terör saldırılarıyla artık dünyanın tek süper gücü olmadaki pozisyonu sarsılmıştır. Aynı zamanda küreselleşme etkisiyle ortaya çıkan yeni terör olaylarının artık hiçbir devletin tek başına karşı koyabileceği bir konu olmaktan çıkmıştır. Dolayısıyla bu olayda NATO antlaşmasının 5. Maddesi çerçevesinde üye ülkelerden birisine saldırı olarak algılanmış ve ABD liderliği altında Terörle mücadeleye başlanmıştır. Amerika Birleşik Devletlerine yapılan bu saldırı uluslararası ilişkiler tarihinin ve küresel siyasetin seyrini değiştirmiştir. Zira ABD deki dünya ticaret bankası ve Pentagon gibi önemli binalara yapılan bu saldırı sadece ABD’yi değil aynı zamanda uluslararası sistemi etkilemiştir. Bu sebepten dolayı terörizm ile mücadelede Rusya, Çin ve Avrupa Birliğinin yanısıra Türkiye ve İran gibi ülkeler de desteklemiştir. Bu saldırılardan Elkaide sorumlu tutularak Afganistan’daki yönetimde olan Taliban Örgütünün de Usame Bin Ladin ve diğer yabaci mahbusların verilmesi talep edilmiş ancak Taliban tarafından ret cevabi üzerine Amerika Birleşik Devletleri İngiltere ile birlikte ‘’Sonsuz Özgürlük Operasyonu’’ adı altında hava saldırılarına başlatmışlar. Operasyon sonucunda Taliban hükümeti devrilmiş ardından ülkede yeni bir meclis oluşturularak yeniden yapılandırma süreci başlamıştır. 5 Aralık 2001 tarihinde ülkenin önemli önde gelen liderlerinin katılımıyla BM 103Pişgahiferd ve Sardar M. Rahimi, 115-129. 72 denetimi altında Bonn Antlaşması imzalanarak Taliban Örgütü bu sürecin dışına itilmiştir. Ülkede güvenliğin temini için Uluslararası Güvenlik Destek Gücü (ISAF) oluşturulmuştur. 2002 yılında ise Hamit Karzai liderliği altında geçici bir hükümet kurulmuştur. 2003 yılında ISAF komutası NATO’ye devredilmiştir. 2014 yılında cumhurbaşkanlığının ikinci döneminde ABD ile bir güvenlik antlaşması yapmaktan kaçınan Hamit Karzai Afgan hükümetiyle Taliban Örgütünün barış müzakereleri teşvik etmesini ve Afgan halkının Amerika Birleşik Devletleri tarafından öldürülmeyeceğinin taahüt etmesini ve Barışın ülkede sağlanması gibi hayati taleplerinin gerçekleştiği durumunda imzalayacağını duyurmuştur. Fakat 2014 yılındaki cumhurbaşkanlığı seçimlerinde ikinci turda tartışmaya açık bir biçimde kazanan Eşref Gani ABD ile 30 Eylül 2014 tarihinde ülkenin kalkınmasını, güvenlğin sağlanabilmesi ve barışın tesisine yönelik Güvenlik Antlaşmasını imzalamıştır. Dolayısıyla aynı yılda NATO güçleri ülkeden çekilerek ülkenin güvenliğini Afgan Milli Ordusuna devretmiştir. 104 2.3.2. Afganistan’ın Dünyadaki Önemi Stratejik açıdan Afganistan Orta Asya, Ortadoğu, (özellikle İran), Hindistan ve Çin arasında konumlandığı için oldukça önemlidir. Geçmişte de bölgenin üç önemli ve eski medeniyetleri, Fars, Çin ve Hindistan Afganistan üzerinden bir birileriyle bağlanıyordu. Dolayısıyla Hindistan yegane geçit yolu olarak görülüyordu. 19. Yüz yılda da Britanya ve SSCB arasında nüfüz mücadelesinde de önemli rolünü kaybetmedi. Aynı şekilde soğuk savaş döneminde de SSCB ile ABD’nin önem verdiği bir ülke olmaya devam etmiştir. Günümüzde de Afganistan Orta Asyayı Hindistan yarımadasına dolayısıyla açık denizlere bağlayan en yakın ülke olması sebebiyle hem bölge ülkelerinin hem de bölge dışı ülkelerinin dikkatini çekmektedir. 2001 sonrasıda ABD’nin ülkeyi işgal etmesindeki temel sebebi de ülkenin sahip olduğu bu jeopoltik öneminden kaynaklanıyor. Zira Çin ve Rusyayı Ortadoğuya yayılmasını buradan engellemek mümkündür105 .Afganistan petrol, doğalgaz, 104 Dicle Sasaoğlu, ‘’NATO Müdahalesi ve Sonrsında Afganistan’’, BİLGESAM, No: 1176, 2014,s. 1-8. 105 Ehemmiyet Stratejik-i Afganistan, Payam-ı Afıtab paygahi ittila Rasani, 04.12.2007. .( اهمیت استراتزیکی افغانستان، پیام آفتاب پایگاه اطالع رسانی، .1386قوس13) 73 demir, lityum, altın, bakır, kömür ve diğer doğal enerji kaynakları ve madenleriyle oldukça zengin bir ülkedir. Ayrıca ülkenin sahip olduğu coğrafık konumu itibariyle de rüzgar enerjisinden yararlanabilme kapasitesinin olması Orta Asya ülkeleriyle rekabet edebilecek kadar güçlü kılmaktadır. Ülkenin sahip olduğu fosil kaynaklı enerji unsurların dışındaki lityum, bakır, demir gibi önemli diğer unsurların barındırması hem bölgesel hem de küresel güçlerin oldukça dikkatini çekmektedir. Bölgesel güçler açısından bakıldığında ülkenin batısında yer alan İran, Afganistan üzerinde oldukça etkin bir nüfuza sahiptir. Zira fars miiliyetçiliği ve anti imperyalizm faktörlerin yanısıra mezhepsel ve ideolojik unsurlar iki ülke arasındaki ilişkileri etkileyen önemli faktörlerdir. Dolayısıyla Afganistan ile güçlü bir ortak kültürel bağı olan İran Taliban yönetiminin 2001 yılında devrilmesiyle doğu sınırlarının güvenliğini garanti altına almış durumdadır. Taliban sonrası dönemde Afganistan’a nüfuz etmeyi bir fırsat olarak değerlendiren İran, gerek ekonomik yardımlarıyla gerekse ülkede yaşayan Şiileri ve Peştun olmayanları yani Farsça konuşan halkın aracılığıyla etkinliğini arttırarak Orta Asya pazarlarına açılmayı hedeflemektedir. İran yaptığı girişimleriyle ülkede Taliban Örgütü gibi köktenci bir grubun iktidara gelmesini değil kendisine sorun çıkarmayacak ılımlı bir kesimin yönetimin başına gelmesini arzulamaktadır. Burada ki amacı Afganistan’da Şii bir hükümet kurmaktan ziyade elindeki kaynakların Orta Asya pazarlarına ulaştırmada ülkeyi önemli ve güvenli bir güzergah olarak kullanmayı planlamasındandır. Çünkü Afganistan’da Taliban Örgütü gibi radikal bir grubun iktidara gelmesi durumunda İran’ın da içinde barındırdığı Sünni Beluçileri harekete geçirebileceği endişesi yatmaktadır. İran Afganistan’ı ekonomik açıdan Hindistan, Çin, Orta Asya ve Basra Körfezi arasındaki geçit noktasını oluşturan önemli bir kavşak olarak değerlendirmektedir. Dolayısıyla başta eğitim ve medrese inşaları olmak üzere telekominikasiyon ve diğer alt yapı tesisleri konusunda ülkeyi desteklemektedir. 106 Hindistan her ne kadar Afganistan ile kültürel ve ekonomik açıdan güçlü ilişkilere sahipse de doğrudan ülke ile sınırları bulunmamaktadır. 106 Sasaoğlu, s.2-6. 74 Afganistan ile ilişkilerinin geliştirmesindeki temel hedefi eski Baharat ve İpek yollarını yeniden canlandırılmasını ummaktadır. Bu planın gerçekleştirdiği zaman hem Orta Asya hem de Güney Asya ülkelerine açılmada Afganistan’ı önemli bir geçit yolu olarak kullanabirlir. Hindistan ile Afganistan’ın yakınlaşmasında ciddi anlamda rahatsızlık duyan Pakistan, ülkedeki Taliban Örgütünü desteklemektedir. Aynı zamanda Afganistan ile diğer ülkelere nazaran daha uzun sınırı (2640km2 ) paylaşan Pakistan stratejik açıdan Afganistan’a çok önem vermektedir. Zira Pakistan’ın ezeli düşmanı olan Hindistan tarafından muhtemel bir saldırı gerçekleştiğinde ülkeyi arkabahçesi olarak kullanmayı planlamaktadır. Bu sebepten dolayı Hindistan ile Afganistan arasında 2014 yılında imzalanan stratejik işbirliği antlaşmasından rahatsızlık duyan Pakistan, ülkenin Kandahar ve Jalal Abad gibi önemli şehirlerindeki Hint konsolusluklarından dolayı ülkede Hint nüfuzunun artması sebebiyle kaygılanmaktadır. 107 2014 yılında Eşref Gani’nin ülkenin cumhurbaşkanı olarak seçilmesinden günümüze kadar olan süre içindeki Taliban ve DAİŞ’ın yaptığı en kanlı saldırılarda Pakistan destekli olması süphesizdir. Ülkenin diğer önemli komşularından olan Çin Afganistan’da gerçek bir güvenliğin tesis edildiği durumda ülkenin kuzeyinde bulunan petrol ve dopalgaz kaynaklarının çıkartılması ve üretimindeki alt yapı ve teknik konularında büyük rol alacaktır. Bu sebepten dolayı Çin direk bir askeri müdahaleden kaçınarak ekonomik işbirliği çerçevesinden haraketle Afganistan ile iyi ilişkiler kurmaya çalışmaktadır. Çin Halk Cumhuriyeti de İran gibi ülkede Taliban Örgütü gibi radikal bir grubun iktidara gelmesini kendisi açısından önemli bir tehdit olarak algılamaktadır. Çünkü Afganistan ile 76 km2 ’lık bir sınıra sahip olan Çin toprakları içerisindeki Uygur müslümanlarının Taliban ile olası ilişki ve ilhamlarından endişelenmektedir. Eşref Gani ile ekonomik alanda önemli adımları gerçekleştiren Pekin yönetimi diğer bölgesel güçler gibi Afganistan’ı Orta Asya, Güney Asya ve Ortadoğu oradan da Avrupa pazarlarına ulaşmada önemli bir güzergah olarak kullanmak istemektedir. 108 107 Sasaoğlu, s.4-7. 108 Sasaoğlu, s. 1-8. 75 2.3.3. Afganistan’ın İran için Önemi İran, tarihsel olarak Afganistan’ı büyük aryan toprakları içinde olduğunu iddia etmektedir. Tarihsel olarak bakıldığında Afganistan eskiden arayana ve bu bölgede yaşayan halka da arya halkı deniliyordu. Dolayısıyla ülke ismi Aryanadan sonra Hurasan olarak adlandırılmaya başlar ve ardından da 1747 yılında Afganistan olarak günümüze kadar aynı isimde devam etmektedir. Ayrıca İran bu ülkeyi kendi kültürel nüfuz alanının bir parçası olarak değerlendiriyor. Gerek ülkede yaşayan %20’lik Şii nüfusu açısından gerekse ülkenin resmi dillerinden birisinin farsça olması bakımından dolayı İran bu ülkeye yönelik etkin bir şekilde nüfuz etmeye çalışmaktadır. Aynı zamanda Afganistan İran için jeopolitik ve jeostratejik konumu itibariyle de oldukça önemli bir ülkedir. Jeopolitik konumu açısından Orta Asya’ya açılan bir kapı hükmünde olması ülkeye oldukça değer katmaktadır. Diğer taraftan İran’da Suudi Arabistan gibi Afganistan’ı SSCB işgaline karşı destekleyen komşu ülkelerden biridir. Ayrıca savaş dolayısıyla ülkesini terk etmek zorunda kalan Afgan halkına ev sahipliği yaptığı bakımından da bu halk nezdinde oldukça saygın konumdadır. Fakat ülkedeki %20’lik bir Şii nüfusu üzerinden yürüttüğü siyasi amaçlar içeren faaliyetler sebebiyle halk zihninde İran’a karşı olumsuz imajlara yol açmaktadır. Ayrıca SSCB sonrası ülkede patlak veren iç savaşta Suudi Arabistan ile birlikte bir vekalet savaşı yürütmesi dolayısıyla afgan halkının acı hatıralarında yer almaktadırlar. Afganistan’da barışın sağlanabilmesi ve Taliban ile barışılması için hala Suudi Arabistan ve İran ile bir araya gelinerek müzakere edilmesi oldukça önemlidir. Çünkü halen bu iki ülke Taliban Örgütü üzerinde oldukça etkiye sahip olmaları nedeniyle her an ülkede bir kargaşa yaratma potensiyeline sahiptirler. Afganistan mevcut cumhurbaşkanı Eşref Gani 2014 yılında seçildiği tarihten itibaren S.Arabistan ile yakın ilişkiler kurmaya çalışması İran’ı rahatsız etmeye başlamıştır. Ayrıca Kabil yönetimi Suudi Arabistan’ın Yemen operasyonuna destek vermesi yakın komşusu olan Tahran hükümetini oldukça kızdırmıştır. Aslında Eşref Gani Yemen operasyonunda Suudi Arabistan yanında yer alarak hem Taliban ile barış müzakereleri konusunda 76 hem de Pakistan’ın ülkesine yönelik baskılarını bertaraf etme hususunda Suudi Arabistan desteğini almayı hedeflemiştir. Kabil yönetimi aynı zamanda İran’ı da karşısına almaktan kaçınarak bu konuda oldukça dikkatli davranmaktadır. Çünkü Afganistan 2001 yılında ABD işgaline maruz kalmış dolayısıyla ülkede yaşayan Şii karşıtlığı sebebiyle İran için tehdit teşkil eden Taliban Örgütü iktidardan uzaklaştırlmıştır. Hemen ardından oluşturulan hükümette İran nüfuzunu arttırmıştır. Çok kısa bir zaman içerisinde ülkede İran nüfuzunun artmasını belirleyen unsurlar ise, ülkede yaşamakta olan %20lik Şii kesimin mevcudiyeti, ülkenin resmi dilinin Farsça olmasının yanısıra Tacikların de daha İran’dan yana tavır tutunmaları, ABD’nin ülkeden askerlerini çekmesi veya sayısının minimuma indirmesi ve iki milyonun üstünde Afganistan vatandaşının İran’da göçmen durumunda yaşamakta olması gibi konular gelmektedir.109 2.3.4. Afganistan’ın Suudi Arabistan için Önemi Suudi Arabistan 1970’lerden itibaren Afganistan’da bir vekalet savaşı başlatmaktadır. Soğuk savaş döneminde Batı Blok’ı yanında yer alan Suudi Arabistan 1979 yılında SSCB’nin Afganistan işgaline karşı çıkarak komünizme karşı mücadelede Afgan halkının yanında yer almıştır. 1991 yılında SSCB’nin dağılmasının ardından Suudi Arabistan’ın Afganistan politikasında değişiklikler meydana gelmiştir. SSCB tehtidi ortadan kalkınca bölgede Riyad’ın en büyük rakibi Tahran hem Güney Asya hem de Orta Asya’ya nüfuz etmeye başlamış Suudi Arabistan ise, İran’ın bu bölgelerde yayılmacılığını önlemeye yönelik politikalar geliştirmeye başlamıştır. Ayrıca SSCB’nin 1989 yılında Afganistan’ı terk etmesinin ardından oluşan güç boşluğu Tahran ile Riyad tarafından doldurulmaya çalışılmıştır. Teolojik açıdan Şii karşıtı olan Taliban örgütü kolaylıkla Riyad’ın finansal desteğini alabilmiştir. Riyad ile Tahran arasındaki rekabetin artması Afganistan’ı güvenlik açıdan oldukça olumsuz etkilemektedir. Ülkede birçok alanda bu iki ülkenin rekabetinden kaynaklanan olumsuzluklar tezahür etmektedir. Mezhepsel, dini medreseler 109 Kemal İnat ve diğer, ‘’İran-Suudi Arabistan Rekabetinin Bölgesel Yansımaları’’, SETA, Sayı, 148, 2016, s.24-27. 77 inşa etmelerden ekonomik ve finansal yatırımlara kadar birçok alanda yarışmaktadırlar. Uluslararası arenada İran’ın güçlenmesi bir taraftan Afganistan için ekonomik açıdan yararlı olurken güvenlik açıdan önemli kaygılara sebep olmaktadır. Ticari olarak dış ülkelere bağımlı durumda olan Afganistan, İran’a karşı uygulanan ambargoların kaldırılmasıyla Pakistan gibi toprak ve sınır konularında sorunları olan ülkelere bağımlılıktan kurtulacaktır. Diğer taraftan da Uluslararası camiade İran’ın imaji arttıkça Afganistan müdahale konusunda daha da etkili olmaktadır. bu durumu dikkatle takip etmekte olan Riyad yönetimi ülkede mevcut sünni grupları İran’a karşı desteklemektedir. Afganistan halkının Suudi Arabistan ve İran’a karşı imajına bakılırsa, dönemsel farklılıklar olmakla birlikte Suudi Arabistan bir taraftan İslam’ın doğduğu ülke olması sebebiyle içinde barındırdığı Mekke ve Medine gibi müslümanlar için önemli ve kutsal mekanlara sahip olması açısından çok önemlidir. Ayrıca Suudi Arabistan Afgan mücahitlerini SSCB’ye karşı desteklediği ve dolayısıyla verdiği finansal destekler açısından oldukça olumlu karşılanmaktadır. Ama 1996 yılında Taliban ülke topraklarının %90 nını ele geçirerek kendi iktidarını kurduğunda bu örgütü tanıyan üç ülkeden (Pakistan, BAE, Suudi Arabistan) biri olması nedeniyle halk nezdinde eski itibarını yetirmiş durumdadır.110 2.3.5.Afganistan’da İstikrarsızlığa Sebebiyet Veren Unsurlar 1919 yılında Britanya’dan bağımsızlığını alan Afganistan 1747 yılında Ahmed Şah Durani liderliğinde kurulmuş olmasına rağmen SSCB ve Britanya gibi dönemin büyük güçlerinin işgaline uğraması dolayısıyla modernleşme ve uluslaşma girişimlerini bir türlü tamamlayamamıştır. Ülkedeki istikrarı sağlayarak diğer önemli projelere el atılabilmesinin önünde birçok engel bulunmaktadır. Ülkenin sahip olduğu coğrafı konumu, yer altı ve yer üstü zenginlikleri, çok kültürlü bir yapıya sahip olması, kaynaklarının 110 Mustafa Bag, ‘’Taliban Örgütü Nedir? Nasıl Ortaya Çıktı? Amacı Nedir? Arkasında Kimler Var?’’,Euronews,(03.01.2019). https://tr.euronews.com/2019/01/03/taliban-orgutu-nedir-nasil-ortayacikti- amaci-nedir-arkasinda-kimler-var (08.08.2019). 78 paylaşımındaki adaletsizlikler, kültürel, siyasal ve ekonomik eşitsizlikler ülke içindeki en ciddi sorunlardır. Ayrıca Pakistan, İran ve Suudi Arabistan gibi diğer ülkelerin baskıları ve ülke içindeki farklı grupları farklı amaçları doğrultusunda desteklemeleri diğer önemli sorunlardan sayılmaktadır. Bunlara ek olarak uyuşturucu, ABD, Rusya ve diğer ülkelerin ülkedeki nüfuzu ve Taliban, DAİŞ gibi diğer birçok terörist grupların bombalı saldırıları, istekleri ve ülkede bir kimliğin sağlanamaması ve dayatmacı bir kimliğin ülkenin bütün halkı tarafından kabul görülmemesi sonucunda ortaya çıkan tartışmalar ülkeyi çıkmaza sürüklemektedir. Ayrıca hukukun işlevsizliği, eğitim sisteminin yetersizliği, su ve yeraltı kaynakların kullanılmasındakı başarısızlık, iç güvenliğin sağlanamaması, yolsuzluklar, ekonomik sorunlar, ulaşım imkânlarının eksikliği, hükümetin meşruiyet sorunu, kabilecilik, siyasette temsilin adaletsizliği, merkezi hükümetin güçsüzlüğü gibi birçok unsurlardan dolayı ülkede istikrar sağlanamamaktadır.111 Afganistan dış politikasına bakıldığında özellikle 2001 sonrasında ABD ile ilişkileri üzerinden bir politika yürüttüğü görünmektedir. Uzun yıllar boyunca çatışmalara sahne olan Afganistan’ın kısa vadede bağımsız bir politika izlemesi düşünülemez. Zira ülkede bir istikrarsızlık durumu söz konusudur. İç güvenliğini sağlayamayan bir ülkenin bağımsız bir dış politika izlemesi neredeyse imkânsızdır. Karzai dönemiyle dış politikada bağımsızlaşma duygusuyla hareket etmiş ama hem ülke içinde hem de komşu ülkelerden gelen tehditler yüzünden başarılı olamamıştır. Genel olarak dış politika hedeflerine bakıldığına jeopolitik ve jeostratejik konumu yardımıyla doğu ile batı arasındaki köprü rolünu üstlenerek istikrara kavuşmayı istemektedir. Afganistan’ın bölgedeki en çok sorunlu olduğu ülkeler İran ve Pakistan’dır. Ülkenin istikrara kavuşamamasında bu iki ülkenin önemli baskıları bulunmaktadır. Pakistan ile toprak sorunu ve İran ile su sorunu bulunmaktadır. Dolayısıyla ülkede barış ve istikrar sağlanırsa Hirmand ve Herirood nehirleri üzerinde inşa edilecek barajlar İran’a hem ekonomik hem de çevresel olarak zarar verebilir. Aynı zamanda Pakistan ile sınır sorununun 111 Mustafa Arslan, “Afganistan’da İstikrarsızlığın Temel Sebepleri”, IJBEMP, Sayı, 1, Mart 2016, s.2-18. 79 çözülmesinde daha aktif rol alabilir. Bu yüzden sürekli olarak ülkede istikrarsızlığa yol açacak olan silahlı örgütler komşu ülkeler tarafından desteklenmektedir. Afganistan bölgedeki tüm baskıları ortadan kaldırmak için ABD ile yakın ilişkiler geliştirerek bir taraftan dünyanın yardımını ve desteğini alırken diğer taraftan Washington aracılığıyla bölgedeki ülkelere baskı yapmaya çalışmaktadır. Özellikle Pakistan ve İran’a terör örgütlerine yardım etmemesi konusunda önemli baskılar yapmıştır.112 112 Siyaseti Kharici-i Afghanistan, Guzaşta, Uknun, Ayande, Veblok-i Danişname-i İktisad ve Mudiriyet, )سیاست خارجی افغانستان، گذشته، کنون، آینده، ویبالک دانشنامه اقتصاد ومدیریت(. http://blog.daneshnamah.net/180-afghanistan-foreign-policy-payk-talk.html ) 27.03.2019(. 80 BÖLÜM 3: İRAN VE S. ARABİSTAN ARASINDAKİ REKABETİN ANALİZİ 21. yüzyılın en şiddetli çatışmalarına sahne olan Ortadoğu sahip olduğu doğal gaz ve petrol gibi önemli enerji kaynaklarının yanı sıra önemli ticari su yollarının barındırması, çeşitli iklim ve kültürleri bir arada bulundurması özellikleriyle küresel ve bölgesel güçlerin dikkatini çekmektedir. Ortadoğu kavramı Avrupa merkezli olup 20. Yüzyılda dönemin egemen gücü olan İngiltere tarafından kendisini merkeze koyarak menfaatları doğrultusunda özellikle Hindistan’daki çıkarlarını korumak amacıyla böyle bir kavram geliştirmiştir. Ortadoğu kavramının persfeksel bir özelliğe sahip olması dolayısıyla çeşitli güçler tarafından çeşitli tanımları bulunmaktadır.113 Ortadoğu kavramı ilk defa 1902 yılında Alfred Mahan tarafında kullanıldığında Basra Körfezi ve civarındaki coğrafi alanı ifade etmekteydi.114 Daha sonra 1903 yılında Valentine Chirol tarafından genişletilerek Kuzey Afrika’dan basra körfezine kadar uzanan bölge için kullanılmıştır.115 3.1. Bölgesel Nedenler Şüphesiz Ortadoğu’da İran ile Suudi Arabistan iki önemli bölgesel güç olmanın yanı sıra bölgedeki iki önemli rakip ülkedir. Iki ülke arasındaki rekabetin birden fazla nedeni mevcuttur. En önemli nedenlerden birisi jeopolitik ve jeostratejk konumdur. Mezhepsel, ideolojik, etniksel faktörler ikincil plandadır. İki ülke arasındaki rekabet jeopolitik açıdan bakıldığında 1968 yılında İngiltere’nin bölgeden çekilme kararıyla başlamış ve 1971 yılında İngiltere’nın bölgeden çekilmesinin ardından ABD’nin Ortadoğudaki müttefikliği dolayısıyla Körfez’in polisi rolünü üstlenen İran, Suudi Arabistan ile birlikte ABD’nın Ortadoğu’daki çıkarlarının koruyucuları hükmünde görev 113 Raşid Khalidi, ‘’The Middle East As A Framework of Analysis: Remapping A Region in The Era Of Globalization’’, Comparative Studies Of South Asia, Africa And The Middle East, Cilt;18, Sayı, 1,1998 s.74-75. 114 Alfred Thayer Mahan, ‘’The Persian Gulf and İnternational Relations’’, National Review, cilt: 40, 1902, s.27-45. 115 Valentine Chrol, ‘’The Middle Eastern Question Or Some Political Problems of Indian Defense’’, London: John Murray,1903. Copeland, D. C, Neorealizm and the myth of bipolar stability: Toward a new dynamic foreign policy, Cambridge University Press, 2009,pp.43. 81 almışlardır. ABD’nın Ortadoğu’daki çıkarlarını sağlamak açısından bölgedeki iki önemli aktör rolünü 1973 yılında patlak veren Arap-İsrail savaşına kadar sürdürmüşler. Bu savaşta ABD’nın İsrail’e verdiği desteklerden dolayı Suudi Arabistan ve diğer OPEC ülkeleri İran hariç batıya petrol ambargosu uygulamışlar, ama İran şahının bu ambargo dışında kalarak hem ABD hem de İsrail’e petrol satışının devam ettirmesi dolayısıyla Suudi Arabistan ile büyük bir ayrılığa düşülmüştür. Zaten bu dönemde ABD’nin Ortadoğudaki en önemli müttefiki olmak için yarış içinde olan bu iki ülke 1979 yılında İran’da patlak veren İran İslami devrimiyle birlikte jeopolitik rekabetin yanısıra ideolojik bir rekabete yönelmiştir. 1979 yılında İran’da yaşanan devrim sonucunda kurulan revizyonist rejim ABD ve SSCB yayılmacılığına karşı çıkmıştır. İmperyalist güçler ile farklı alanlarda işbirliği yapan bölgedeki Monarşiler İran’ı kendileri için büyük bir tehdit olarak algılamışlar. Dolayısıyla 1980-88 yılları arasında Şattül-arap su yolu üzerinde İran ile Irak arasında ortaya çıkan savaşta başta Suudi Arabistan olmak üzere diğer Monarşiler de İran’a karşı Irak’ı desteklemişlerdir. Körfez ülkelerinin bu savaşta Irak’ı desteklemelerinin ardında yatan sebep ise, hem sahip oldukları petrol yatakları hem de bunların transferi üzerinde muhtemel bir İran hâkimiyeti kaygısıydı. Ancak 1988 yılında savaşın bitmesiyle birlikte körfezin en büyük iki gücü olan İran ve Suudi Arabistan arasındaki güç dengesine dayalı nispi istikrar yeniden sağlanmış oldu. Genel olarak bakıtığımızda Suudi Arabistan ile İran arasındaki ilişkiler 1990lı yıllardan 2001 yılına kadar en iyi şekilde devam etmiştir. Özellikle 1999 yılında karşılıklı ziyaretler gerçekleşmiştir. 2001 yılında ABD’de meydana gelen Terörist olaylarından sonra Afganistan operasyonunda kendisine büyük bir tehdit teşkil eden Taliban örgütüne karşı ABD’yı destekleyen İran, Taliban’ın finansal destekçilerinden olan Suudi Arabistan’ı karşısına almıştır. Ardından 2003 yılında Irak’ın işgali dolayısıyla Saddam gibi ezeli düşmanın ortadan kalkmasıyla oluşan güç boşluğunun İran tarafından doldurulmaya çalışılması, bölgede nüfuzunu artıran İran’a karşı S.Arabistan daha da kaygılanmaya başlamıştır. Bölgedeki güç dengesinin İran lehine kayması 82 S.Arabistan’ı rahatsız etmiştir. Her ne kadar bu iki ülke arasındaki ilişkiler 2007 yılında İran cumhurbaşkanı S.Arabistan ziyareti sırasında Suudi Kralı Abdullah ile bir araya gelerek kardeşlik mesaji vermeleri sonucunda yumuşasa da çok geçmeden Aralık 2010’da patlak veren Arap baharıyla bugünkü gerginliğe giden yol başlamış oldu. Aralık 2010 yılında Tunus’ta başlayan Arap baharı en kısa zamanda bölgenin diğer ülkelerinde de görülmeye başladı. Kısa zaman içinde Mısır, Libya ve Suriye gibi ülkelerde halk ayaklanmaları meydana geldi. Ayrıca Şubat 2011 tarihinde Bahreyn’de patlak veren ayaklanmada ülkedeki Şii çoğunluk, Sunni kraliyet yönetimine karşı harekete geçmiştir. Dolayısıyla 14 Mart 2011 tarihinde (KİK) aldığı bir kararla oluşturulan ‘’Yarım Ada’da Kalkan Güçleri’’ S.Arabistan tarafından Bahreyn’e gönderilen bin askerin ardından Riyad yönetiminin bu ayaklanmalardan Tahran’ı sorumlu tutması iki ülke arasındaki gerginliği daha da derinleştirmiştir. Aslında iki ülke arasındaki kriz 11 Ekım 2011 tarihinde ABD’li yetkililerin S.Arabistan’ın Washinton’daki büyük elçisi Adel elJudeyr’a karşı İran destekli bir suikast girişimini deşifre ettiklerini açıklamaları dolayısyıla daha da gerginleşmiştir. Ayrıca Riyad yönetimi 2012 yılında ülke doğusunda ayaklanan Şiilerin İran tarafından kışkırtıldığını iddia etmişti. Ayrıca S.Arabistan asıllı Şii din adamı Şeyh Nimr el-Nimr bu ayaklanmalar sırasında tutuklanmıştı. 116 Öncelikle Jeopolitik faktöre bakılırsa, Basra körfezi üzerindeki jeopoltik rekabet aslında Pehlevi zamanından beri günümüze kadar devam eden bir gerçektir. 1979 Islam devrimi öncesinde bu iki ülke ABD’nın Ortadoğu’daki iki önemli müttefiki olmaları sebebiyle alt seviyelerde tutulan bu rekabet 1979 sonrasında yeni oluşturulan İslam cumhuriyeti ile daha derinleşmiştir. Çünkü revizyonist bir ideoloji benimseyen İran islam cumhuriyeti bir taraftan ABD, SSCB’nın emperyalist emellerine karşı koyarken diğer taraftan S.Arabistan gibi diğer Arap ülkeleri için tehdit oluşturmaya başlamıştır. Devrimin ardından İran İslam Cumhuriyeti’ni kendi mevcudiyetleri için büyük bir tehdit olark algılayan Arap monarşileri 1980-88 116 Pınar Arıkan, ‘’Ulusal Çıkar Çatışması ve Mezhepsel Kutuplaşma Arasında İran-S.Arabistan Gerginliği’’, ORSAM, 2016, No:38,S1-13. 83 yılları arasında gerçekleşen Irak-İran savaşında Irak’ın yanında yer almışlardır. Ayrıca 1981 yılında S.Arabistan başta olmak üzere Bahreyn, Katar, Kuveyt, Umman ve BAE Ortadoğu’da İran tehdidini önleyebilmek için Körfez İşbirliği Konseyi (KİK)’ni kurmuşlardır. Bu dönemde İran İslam Cumhuriyetine karşı oluşturulan KİK aslında bir siyasal ittifak ve güvenlik ittifakı niteliğindedir. Körfez ülkeleri Ortadoğu’da muhtemel bir İran hâkimiyetini gerek sahip oldukları petrol yatakları gerekse petrolun transferi için olası bir tehdit olarak değerlendirmişlerdir. Ancak 1989 yılında Humayni’nin vefatının ardından S.Arabistan ile İran İslam Cumhuriyeti arasında bir yakınlaşma başlamıştır. Humeyninin ardından ülkenin ikinci cumhurbaşkanı olarak seçilen Haşımi Rafsancani devrim ihraç politikasından vazgeçerek yeni politikalar geliştirmeye başlamıştır. Rafsancani’nin yeni politkalar geliştirmesinin ardında yatan önemli sebep ise, ülkesinin uzun süreli bir savaştan yeni çıkmiş olması, altyapı ve üstyapının restore edilmesi, eski düşmanler yerine yeni dostlar kazanılması gibi yeniden yapılandırılmalar gelmekteydi. Böylece İran, Rafsancani dönemi dış politikasında saldırgan ve devrimci tutumundan vazgeçerek pragmatik ve ılımlı bir dış politika izlemeye başlamıştır. 1997 yılınnda ise reformcu kesimden Muhammad Hatemi’nin cumhurbaşkanı olarak seçilmesiyle birlikte İran dış politikasında büyük değişiklikler ortaya çıkmıştır. Bu dönemde İran devrimci retoriğinden arınarak hem bölge ülkeleriyle hem de dünya ülkeleriyle daha uzlaşmacı bir ilişki kurmaya yönelmiştir. Hatemi dönemi İran dış politikasında kararlar ideolojik değil realist bakış açısıyla ulusal çıkar doğrultusunda alınmaya başlanmıştır. Dolayısıyla da İran ile S.Arabistan münasebetlerinde yakınlaşma yaşanmıştır. Ayrıca 1997 yılında ilk defa İslam Konferansı Örgütü’ne ev sahipliği yapan İran, S.Arabistan Veliaht Prensi Abdullah’ı Tahran’da ağırlamış ve 1999 yılında da Hatemi, S.Arabistan’a resmi ziyarette bulunmuştur. Her şeyden önce S.Arabistan ile İran birbirleriyle kimliksel açıdan Fars, Arap olmalarının yanı sıra Şii İslam ve Sünni İslam dünyasının temsilcileri olmaları bakımından da farklılık göstermektedirler. Her iki ülke de kendisini İslam dünyasının büyük temsilcisi olarak görmektedirler. Ayrıca 84 Basra Körfezi’nin hemen iki kıyısında yer almaları ve zengin petrol yataklarına sahip olmaları bakımından da birbirleri için önemli rakipler halindedirler. Aynı zamanda dünyanın en büyük petrol ihracatçıları olan bu iki ülke gerek petrolun ihracı gerekse transfer yollarının denetimi üzerinde yarışmaktadırlar. Soğuk savaş döneminde bu iki ülke birbirleriyle oldukça yakın temaslar halindeydiler. Çünkü SSCB’nin bölgedeki etkinliğini kırmak için Ortadoğu’da Nixon’un iki sütünlü politikasının içindeydiler. Aynı zamanda sosyalist Irak da bu ikisinin ortak düşmanıydı. Ama 1979 yılında İran İslam devriminin başarılı olmasıyla iki sütünlü politika önemini kaybetti. Böylece Ortadoğu’da en önemli müttefiklerinden birini kaybeden ABD bölgedeki politikalarını S.Arabistan yardımıyla yürütmeye başlamıştır. Bu sebepten dolayı İran ile S.Arabistan ilişkilerinde gerginlikler yaşanmaya başlanmıştır. Taliban hükümetinin 2001 yılında ABD operasyonuyla çökmesinin ardından 2003 yılında Irak saldırısı dolayısıyla Saddam ve Taliban gibi düşmanların ortadan kalkması bölgede İran’ın elinin güçlenmesine sebep olmuştur. Çünkü Afganistan’daki Taliban örgütünü destekleyerek hem Afganistan’da hem de Orta Asya’da İran yayılmacılığını engellemeyi hedefleyen S.Arabistan istediği başarıya ulaşamamıştır. 117 Riyad yönetiminin İran’ı bölgedeki en önemli düşman olarak görmesinin temel sebebine bakıldığında ekonomik ve askeri olarak her ikisinin bölgesel güç olması dolayısıyla aralarında yaşanan rekabet ve güç mücadelesinden kaynaklandığı görülmektedir. Her iki ülkenin de bölgedeki temel amaç ve hedefine bakılırsa bölgenin en etkin gücü olmak ve istikrarlarını güvenceye almak gibi unsurlar gelmektedir. Ayrıca Basra Körfezinin hemen iki kıyısında bulunmaları nedeniyle petrol ve doğalgaz yataklarının kontrolü için yarıştıkları görülmektedir. Her iki ülkenin birbirlerine Ortadoğu’da üstünlük sağlamak için yarıştıkları en görünür örnekleri üzerinden bahs edecek olursak, Yemen, Lübnan, Afganistan, Pakistan ve Suriye gibi ülkelerde ideolojik olarak kendilerine yakın grupları destek sağlayarak iktidara getirmeye çalıştıkları 117Arem Armine, ‘’Mübareze-i İran ve Suudi Arabistan Dar Khawarımiyane’’, Fasilnameyi Siyaset, No: 9. 2017, S,1-10. ( آرم ارمینه، مبارزه ایران و سعودی عربستان در خاور میانه، فصلنامه سیاست، شماره، 9 ، ،۱۳۹۵ ص. ۱۰-1 ). 85 gelmektedir. Her iki ülkenin zaman zaman ideolojik faktörleri kullanmaları nihayi amaçları olan güç ve çıkarlarını makzimize etmektir. Her iki ülke de bölgede en çok nüfuz elde etmek amacıyla gerektiğinde ideolojik ve mezhepsel unsurları kullanıyorlar. Tabii ki bu onları mezhepçi politika izledikleri anlamına gelmemlidir. Dolayısıyla savunma ve askeri malzemeler için önemli miktarda bütçe tahsis ederek bir taraftan silanlanmaya giderek diğer taraftan ordularını revize ederek güçlerini arttırmaktadırlar. Bu rekabeti Realist yaklaşımda yaygın olarak kullanılan güvenlik ikilemi kavramıyla da açıklanabilirliği ortadadır. Öyleki her iki ülkenin bölgede üstünlük sağlamak için ettikleri mücadelede birbirlerinin mevcudiyetini kendileri için hayati bir tehdit olarak algılıyorlar. Çatışmayı bırakıp işbirliğine başvurdukları taktirde diğer tarafın elde edeceği kazancın ileride kendisini tehdit etmede bir araç olarak kullanacana inanıyorlar. Özellikle 2001 sonrasında İran’ın başta Irak olmak üzere Suriye, Yemen ve Afganistan’da uyguladığı yayılmacı politikaları nedeniyle S.Arabistan kaygılanmaya başlamıştır. Dolayısıyla Riyad yönetimi ülkenin en çok petrol yataklarının bulunduğu bölgedeki %20 lik Şii nüfusunun olması ve Tahran yönetimi tarafından tahrik edileceği kaygısıyla baskıcı politikalar izlemiştir. Riyad yönetiminin Tahranı kendisi için önemli bir tehdit olarak görmesindeki önemli sebepleri bölgede yürüttüğü vekalet savaşlarının yanısıra Rusya-Mısır gibi ülkeler ile bölgede uluşturduğu ittifaklardan olan kaygılardır. Ayrıca İran Suriye’de kendi ideolojisine yakın olan Esad rejimini ayakta tutmadaki ısrarcı tutumu dolayısıyla ekonomik ve askeri desteğin sağlanması Riyad’ı tedirgin etmiştir. Aynı şekilde Yemen’de Husileri desteklemesi, Bahreyn’de Sünni iktidarı devirme teşebbüsü, Afganistan’da Taliban’ı desteklemesi bu doğrultudaki en önemli örneklerdendir. Özetlemek gerekirse Amerika Birleşik Devletlerinin 2001 sonrası bölgede izlediği politika sebebiyle oluşan güç boşluğu İran tarafından doldurulmaya çalışılmış ve buda Riyad yönetimini silahlanmaya yöneltmiştir.118 118 Veysel Kurt, Ortadoğu’da Ulusal Güvenlik Stratejileri, İstanbul, İstanbul: SETA Yayınları, 2018, s.103-119. 86 Suriye konusunda iki ülke her ne kadar müzakere masasına oturmuş görünseler de uzlaşmazlık büyüyerek devam etmektedir. Aslında 2015 yılındaki Hacılar kriziyle şiddetlenen gerginlik karşılıklı suçlamalar üzerinden devam etmektedir. Suriye’deki iç savaşın başından beri Esed’in yanında yer alan İran devrim muhafızlarına bağlı gruplar vasıtasıyla muhaleflere karşı savaşmaktadır. Ayrıca Suriye’de Moskova ile de koordinali bir şekilde operasyonlar yürütmektedir. Bölgede cereyan eden iki ülke arasındaki rekabet tabiki sadece Suriye ile sınırlı değildir. 2015’ten beri Yemen’de net bir şekilde görülmektedir. Yemen’de bulunan Husileri desteklemekte olan Tahran’ın temel amacı, Riyad’ın petrol sevkiyatını tehdit etmek ve Suudi Arabistan toprakları içerisinde bulunan Şiiler üzerinde etki kurmaktır. Bunun farkında olan Suudi Arabistan hükümeti BAE ile birlikte Tahran’a karşı harekette bulunmaktadır. İki ülke arasındaki rekabet Irak’ta da Şiilik ve Sünnilik üzerinden yürütülmektedir. Özellikle Saddam sonrasında kurulan şii ağırlıklı hükümet bölgedeki İran manevrasını kolaylaştırmıştır. Ülkedeki şii gruplar ile olan derin ilişkilerin varlığı bölgede daha geniş eylem planı hazırlamasında yardımcı olmaktadır. Dolayısıyla bu eylemin Kuveyt ve Bahreyn üzerinde baskılara yol açması onları Suudi Arabistan himayesine sığınmaya mecbur kılmaktadır. Ayrıca BAE ile Tahran’ın körfezdeki adaları yüzünden da sorunu bulunmaktadır. Bu sebepten dolayı Riyad ile birlikte Tahrana karşı alınacak kararlarda yer almasına yol açmaktadır. Lübnan’a bakıldığında da Hariri suikastindan beri iki ülke sadece kendi ideolojilerine yakın partileri değil aynı zamanda kendilerine hizmet eden silahlı grupları destekleyerek vekalet savaşı yürütmektedirler. Genel olarak Suudi Arabistan ile İran arasındaki rekabeti Soğuk Savaş olarak değerlendirmek mümkündür. Zira aralarında doğrudan sıcak bir çatışma söz konusu değildir. Her iki ülke de mezhepsel bir savaş yürüttükleri görünümü sergilemiş olsalar da bölgedeki nüfuz ve çıkarları için bu ideolojiyi araç olarak kullandıkları görülmektedir. 119 119 Erhan Çağrı, ‘’İran ile Suudi Arabistan Arasındaki Rekabet’’, Stratejik Ortak, 29 Aralık 2015. https://www.stratejikortak.com/2016/01/iran-ile-suudi-arabistan-arasndaki.html (03.01.2019). 87 3.1.1. Siysal Yönetim Farklılıklar Yönetim açısından demoktasiden yoksun olarak Suudi Arabistan monarşi ile yönetilmektedir. Kurulduğu tarihten itibaren Suud ailesine mensup kişiler yönetimde bulunmaktadırlar. Oyseki İran’da nispi bir demokrasiden bahs etmek mümkündür. Her ne kadar tüm yetkiler dini liderin elinde toplanmış olsada sürekli olarak seçimler devam etmektedir. Ülkenin belli bir cumhuriyet geçmişi mevcuttur. ülkelerin doğal olarak siyasi iktidarlarını ya da hükmetme faaliyetlerini vatandaşlar üzerindeki meşruiyetini sağlayabilmek için belli bir dayanağının olması gerekmektedir. Zira ülke yönetiminin meşru bir dayanağı olmadan hükmetme ve yönetme gücü geçersiz olacaktır. Dolayısıyla ülkelerin yönetimlerinde din, uzun yıllar boyunca meşruiyet konusunda kaynaklık etmiştir. Dini yönetim olarak bilinen Teokrasi, Tanrının yeryüzündeki hükümeti anlamına gelmektedir. Diğer bir ifadeyle Tanrının yeryüzündeki temsilcisiyle yönetilmektedir. Bu yönetim biçimine göre ülkeyi yöneten Ruhban, Papaz ilahi bir tayin ile yönetme hakkı kazanmaktadır. Bu düşüncenin temel kaynağını ise, din’in kuralları teşkil etmektedir. Dolayısıyla ülkedeki bütün kurallar ve düzenlemelerin yegane kaynağı ilahi kaynaktır. Teokrasi yönetimin uygulandığı ülkelerde hukuki anlamda en yetkili ve en yüksek karar makamı Tanrının zemindeki gücünü temsil eden dini lider, Ruhban veya Papazdır. Çünkü kanunları ve kurallar dinin temel esaslarına göre alındığı dikkate alınırsa bu konularda karar verme ve yargılama gücünün de Ruhban sınıfının elinde bulunması gerekmektedir. Aksi takdirde dini konularda bilgi sahibi olmayanların bu makamlarda yer almaları düşünülemez.120 Günümüzdeki İran’ı Teokratik Cumhuriyet olarak ifade etmek mümkündür. Teokrasi genel olarak ülkenin siyasi ve hukuki yapısının bir dina dayanarak ve iktidarın bir din adamına yada Ruhban sınfının elinde olmasıdır. Ülkenin sayasal sisteminin temeli Velayeti Fakıh kavramına dayanmaktadır. Fakih’ın anlam ise, İslam hukukçusu anlamına gelmekte olup Velayeti Fakıhlık ömür boyuncadır. Bu makamdaki kişi seçimle gelen Cumhurbaşkanının üstünde yer almaktadır. Velayeti Fakıh doğrudan halk tarafından seçilmez, 120 Kalaycı, s. 66-67. 88 sekiz yıllığına seçilen 86 üyeli Uzmanlar Meclisi tarafından (ki bunlar da din adamlarıdır) seçilir. Velayeti Fakih’ın önemli atamalar yapma yetkisi bulunmaktadır. Aynı zamanda ülkenin siyasal sisteminin gerçek güçü olarak değerlendirilebilir. Diğer bir ifadeyle ülkenin ordusunu, istihbaratını, yargı ve medyasını denetleme yetlerine sahiptır. Ayrıca İran’da sınırlı bir demokrasıdan bahsetmek mümkündür. Zira düzenli seçimlerin olması ve halkın geniş kesiminin oy verme hakkının olması bunun en bariz göstergesidir. Ülkede 18 yaşını dolduran herkes oy kullanabilir. İran’da tek kamaralı 290 üyeli bir yasama organı mevcut olup genel olarak 265 seçim bölgesi bulunmaktadır. Bu bölgelerin her birinden bir milletvekili seçilir, kalan 25 üyelik ise, gayri müslümlere ayrılmıştır. Ama ülkedeki meclis demokrasilerdeki gibi en üst organ değildir. Zira meclise girebilmek ya da millet vekili olabilmek için yarışma mekanizması sıkı bir denetime tabidir. Bu bağlamda adayların Muhafızlar konseyinin onayını alması gerekmektedir. Halbuki demokrasilerde böyle bir kurum bulunmamaktadır. Muhafizlar Konseyi 12 kişilik üyeden oluşur. Bunların altısı Velayeti Fakih tarafından diğer altısı ise, Yüksek Adalet Konseyi tarafından atanır. Diğer bir ifadeyle Muhafızlar Konseyi Meclisten daha güçlü konumdadır. Zira hem bir yüksek mahkeme görevi görmesi hem bir seçim üst komisyonu olmasının yanısıra dini bir angizasyon görevlerinide üstlenmektedir.121 3.1.2. İdeolojik Ve Mezhepsel Farklılıklar Mezhepsel olarak her iki ülke farklılık arz etmektedir. Suudi Arabistan Sünni dünyasının liderliğine bel bağlarken İran Şii dünyasının liderliğini üstlenmektedir. Dolayısyla Vehhabi Selefiliğin önderliğni üstlenen Riyad yönetimiyle Şiiğin On İki İmam itikadına mensup Tahran yönetimi mezhepsel olarak görüş farklılıkları yaşamaktadırlar. Hakbuki her ikiside Müslüman ülkelerdir. Ayrıca Suudi Arabistan Batılı ülkeler ile yakın ilişkiler geliştirirken, İran başta ABD olmak üzere batılı ülkeler tarafından ambargolara maruz kalmaktadır. İdeoloji olarak iki farklı ülke olan İran ve Suudi Arabistan, dini 121 Yayla, s.137-140. 89 açıdan bir İslam’ın Sünni anlayışının dört ana çizgisinden farklı olarak Selefi düşüncesi kapsamında Vehhabi akımını desteklemektedir. Diğeri ise, Şiilik düşüncesini Vehhabiliğe karşı olarak desteklemektedir. Her iki ülkenin de devlet politikasının temel taşları bu dini düşenceler üzerine kurulmuştur. Dolayısıyla hem şiilik hem de vehhabiliğin kendine özgü hukuki ve akidevi düşüncesi mevcuttur. Bu yüzden iki ülkenin ideolojisi birbirine zıtlık teşkil etmektedir. Din, her iki ülkenin de devlet politikasının temel mantığını oluşturur. Her iki ülkenin de benimsedikleri düşünceleri genel olarak İslam’ın ehli sünnet itikadi anlayışı çerçevesindeki dört mezhebden ayrı olmaları ve Müslümanların çoğu tarafından da kabul görülmediği ortadadır. Gerçek islami inanca zıtlık arz eden bu iki düşüncenin sonucunda dini-politik vatandaşların yetiştirilmesi hedeflenmektedir.122İki ülke arasındaki ideolojik çatışma özünde milliyetçi ve jeostratejik olsada mezhep çatışmasının meşruiyet aracıdır. İran farslık ve Şiiliği ön plana çıkarırken Suudi Arabistan Arap kimliğini ve Vahhabi din anlayışını desteklemektedir.123 3.1.3. Bölgede Etkin Güç Olma Realist yaklaşımcılar Uluslararası ilişkilerdeki savaş durumunu insan doğasına ilintili olduğuna vurguda bulunurken Waltz gibi önemli bilim adamları Uluslararası sistemin anarşik yapısının savaşların temel nedeni olduğunun altını çizmektedir. Uluslararası sistemin yegane aktörü olan devletlerin arasındaki ilişkileri düzenleyen bir üst otoritenin olmamasıyla her aktör kendi güvenliğini sağlamakla mükelleftir. Bu bağlamda devletlerin güvenliklerini garanti altına almak için güç arttırmaları diğerleri için tehdit oluşturmaktadır. Uluslararası ilişkilerin değişken bir özelliğe sahip olması dolayısıyla devletlerin farklı koşullar ve farklı zamanlarda güvenlik anlayışları değişmektedir. Temel amaçlarının sistemin korunması ve sürdürülmesi olan aktörlerin güvenliklerini tehdit eden faktörleri bertaraf etmek için hem caydırıcılık hem de ittifaklar oluşturarak cevap vermektedirler. Soğuk savaşın 122 Riad Domazeti, ‘’Suudi Arabistan-İran Çatışma Olasılığı’’, İNSAMER, 13 Nisan 2018. https://insamer.com/tr/suudi-arabistan-iran-catisma-olasiligi-_1389.html (03.02.2019). 123Arif Keskin, “İran-Suudi Arabistan krizine Tahran Nasıl Bakıyor?”, ALJAZEERA TURK, 8 Ocak 2016. http://www.aljazeera.com.tr/gorus/iran-suudi-arabistan-krizine-tahran-nasil-bakiyor (10.04.2019). 90 ardından hızlıca küreselleşen dünyada ortaya çıkan yeni tehditler ve olaylar Ortadoğu’yu da etkilemiş ve Afganistan ve Irak işgali ardından patlak veren Arap Baharı dolayısıyla bölge istikrarını kaybetmiştir. Tabiki bölgedeki tüm ülkeler için tek geçerli bir istikrar ve güvenlik anlayışı yoktur. diğer bir ifade ile bazi ülkeler için ekonomik kaynaklarını koruma altına almayı planlarken diğerleri ülkesinin rejimninin ve ideolojisinin sürdürülmesi için mücadele etmektedir. Bu bağlamda S.Arabistan’ın içeride Suudi hanedanlığı ve Vahhabiliği koruyup sürdürülmesinin yanısıra Monarşinin ve ekonomik istikrarın garanti altına alınması hayati önem taşımaktadır. Dolayısıyla tarih boyunca çeşitli çatışmalara sahne olan Ortadoğu 21. Yüzyılda da şiddetli çatışmalara şahitlik etmiştir. Bu çatışmaların yakın zamandaki en şiddetlisi 2011 yılında Tunus’ta ateşlenen ve tüm bölgeyi etkileyip Suriye’de de hala devam etmekte olan Arap Baharıdır. Uzun süredir devam eden bu çatışmaların bölgedeki maddi kayıplarının yanısıra psikolojik ve manevi yıkımlara da yol açmıştır. Özet bir şekilde ifade etmek gerekirse, Çatışmalar yüzyılı olarak da yorumlanan 21. Yüzyılın çatışma odaklı ve devlet merkezli güvenlik anlayışı kapsamında S.Arabistan’ın güvenlik anlayışı çerçevesinde şekillenmesine yol açmıştır. Özellikle küreselleşen dünyada 11 Eylül saldırıları ardından yeni güvenlik anlayışını da beraberinde getirmiştir.124 3.2. Küresel Nedenler 3.2.1. İran’ın Nükleer Programı İran’ın uluslararası toplum ile yaşadığı çatışmanın en önemli sebeplerinden birisi nükleer programıdır. Din’i lider Hameneyi ile Cumhurbaşkanı ülkenin nükleer konusunda farklı bakışlara sahip oldukları görülmektedir. 2015 yılında P5+1 ülkeler ile varılan uzlaşıyı Ruhani bir gurur ve başarı meselesi olarak değerlendirirken Hameneyi ile Devrim Muhafızları bölgede nükleer bir güç olmanın hayati öneminin olduğuna vurgu yapmaktadır. P5+1 ülkeleriyle Tahran arasında yapılan anlaşmaya göre, İran’ın zenginleştirilmiş uranyum stok’unun azaltılması, nükleer tesislerin kontrol 124 Kurt, s.103-108. 91 altına alınması ve sayılarının azaltılmasının yanısıra nükleer silahlara ulaşılmasındaki kapasitelerin düşük seviyelere indirilmesi sağlanarak ülkenin bu kurallara uyumu kanaatina varıldığı sonucunda BM tarafından uygulanmakta olan ambargoların ve yaptırımların kademeli bir şekilde kaldırılacağı ifade edilmektedir.125 Bilindiği üzere İran nükleer programı dolayısıyla uluslararası arenada en çok ses çıkartan ülkedir. İran’ın nükleer güce erişmesi neden hem küresel hem de bölgesel güçler tarafından hoş karşılanan bir faktör değildir? Bu hoşgörüsüzlüğün temel sebebi İran’ın uluslararası antlaşmalara olan sadakatsizliğinden mi yoksa küresel güçlerin bölgedeki çıkarlarına verebilecek muhtemel zarardan mı ve ya nükleer silahlara ulaşmasındaki potensiyel ve kabiliyetinin mevcudiyeti sebebiyle en yakın zamanda bu gücü elde etmedeki ısrarcı davranışından mı kaynaklanıyor? Nükleer silahların tarihsel açıdan değerlendirmeye alındığında çok eskilere gitmediğini net bir şekilde görürüz. Zira 1945 yılında ABD’nin bu silahı Japonya’ya kullanmasıyla dünya çapında bilinmeye başlanmıştır. 1949 yılında SSCB nükleer silahlarını denemeye başlayınca hemen ardından 1952 yılında Birleşik Krallık 1960’ta Fransa ve 1964 yılında ise Çin bu silahları elde ettiğini açıklamıştır. ABD her ne kadar nükleer silahların yayılmasını engellemek için konuyu BM’ye taşımış hatta 1947 yılında özel yasa çıkararak diğer ülkelere nükleer teknoloji satışının yasaklamış olsada başarısız olmuştur. Zira Almaya, Fransa gibi ülkeler çabuk nükleer güce ulaşan ülkeler Pakistan ve Hindistan gibi diğer ülkelere satmaya başlamışlardır. İki kutuplu bir dünya düzeni içerisinde Ortadoğu’daki en önemli müttefikini kaybetmemek ve onun desteğiyle SSCB yayılmasını önlemek amacıyla İran Şahı ile nükleer konusunda işbirliği yapmak zorunda kalan ABD 1953 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulundaki oturumda tüm dünyanın barışcıl bir şekilde nükleer teknolojiyi paylaşma hakkına sahip olduğuna 125Alaeddin Yalçınkaya ve Yasemin Konukçu ‘’İran Siyasetinde Dini Lider ve Cumhurbaşkanı İlişkileri: HasanRuhanı’nın Birinci Dönemi Örneği’’, Bilecik Şeyh Edebali Ünivesitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:2, Sayı,2, 2 Aralık 2017, s.407-416. 92 vurgulamıştır. 1950’lı yıllarda Tahran yönetimiyle nükleer programı konusunda anlaşma yapan Washinton, Şah’ın yanısıra Mısır lideri Nasırı da yanına çekmeyi başarmıştır. Nükleer silah üreten ülkelerin sayısı artıkça 1968 yılında Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Antlaşması (NPT) imzanlanmıştır. Bu antlaşmaya göre, 1 Ocak 1967 yılı öncesinde nükleer gücü elde eden ülkeler müstesna tutularak diğer ülkeler bu konuda üretim yapamaz. Diğer bir ifade ile o tarihten önce nükleer güce ulaşanlar bir sonraki aşamada ise nükleer silahlardan arındırılmış olarak enerji gereği zenginleştirme gerçekleştirebilirler. Peki nükleer güç bu kadar önemliyken neden büyük devletlerin yanında diğer devletler NPT’ye onay vermişler? Açıkça ifade etmek gerekirse onları NPT antlaşmasını onaylamalarındaki temel sebep nükleer teknolojiye ulaşmadaki alt yapı ve bilgi eksiklikleri, yetersizliğidir. Ayrıca bu antlaşmayı onayladıkları zaman lazım olan bilgi ve teknolojiyi güçlü ülkeler tarafından elde etmeyi garanti edecekleri söz konusuydu. Dolayısıyla NPT antlaşmasına uyulup uyulmadığına UAEA karar verir üye olan ülkeler bu kurum tarafından denetlenmeyi kabul etmişlerdir. Ancak bu kurallara uyulduğu kanaatina varıldığı takdirda nükleer teknolojiyi almayı hak ederler. 126 3.2.2. ABD ve İsrail 1979 İslami devrim öncesinde İran’ın Ortadoğu ülkeleriyle normal ve dostane bir ilişkisi vardı. ABD’nin bölgedeki müttefiki ve İsrail ile de hiç bir sorunu olmayan ülkeydi. Devrim sonrasında Humeyni’nin başlattığı batı karşıtı hareketi ve şii ideolojisi yardımıyla bölgede genişleme eylemleri hem bölgesel hem de küresel çapta ülkelerin tepkileriyle karşılaşmıştır.1271973 yılındaki Arap-İsrail Yom Kıppur Savaşı nedeniyle OPEC ülklerinin petrol konusundaki batı karşıtı aldığı kararları dolayısıyla İran Şah’ı petrol gelirleri sebebiyle ekonomisini beş kata çıkararak nükleer programına büyük miktarda yatırım yapma şansı yakalamıştır. 20 yıllık bir süre içerisinde nükleer enerji konusunda 20000 Megavatlık projesiyle başta ABD olmak üzere batılı ülkelerin yardımını 126 Mustafa Kibaroğlu, ‘’İran’ın Nükleer Programı ve Türkiye’’, Bilge Strateji, Cilt 5, Say 9, Güz 2013, s.1-8. 127Ali Reza Manafzade, ‘’Caygah-ı İran Der Revabit Beynelmilel ve Pes az İnkılab’’, Farsi rfi, (علیرضا مناف زاده، جایگاه ایران در روابط بین الملل: پیش و پس از انقالب، ۱۳.۰۳.۲۰۱۹؛فارسی آر.اف.آی ). .(13.03.2019) 93 almayı başaran Muhammed Reza Şah kendi vatandaşlarını batılı ülkelerde nükleer alanında eğitim almak için birçok öğrenci göndermiştir. Bu dönemde ABD ile en yakın ilişkiler içerisnde olan İran 1979 İslam Devrimi ile altüst olmuştur. Özellikle Humeyni’nin izlediği ne doğu ne batı poltikasıyla tam bağımsız olmaya çalışılmıştır. Şah’ın nükleer Programıyla batıya bağımlı hale geldiği düşünülerek bu program askıya alınmıştır. Ama Humeyni’nin ardından Rafsancai’nin iktidara gelmesiyle birlikte Nükleer Programı tekrar gündeme getirilmiştir. Ülkesindeki reaktörlerin yeniden tesisini yapılandırmayı çabalayan Rafsancani hükümeti Fransa ve Almanya gibi ülkeler ile bu konuda görüşmelere başlamıştır. 1990’lı yıllara gelindiğinde Çin ve Rusya Federasyonu ile yapılan anlaşmalarla İran Balistik Füzeleriyle bölgede İsrail ve dolayısıyla ABD için tehdid olarak algılanmaya başlamıştır. 2002 yılında Çin destekli uranyum zenginleştirme merkezinin ifşa edilmesiyle uluslararası ilişkilerde büyük bir yankı oluşturmuştur. Her ne kadar İran’ın kısa vadede nükleer silahlara ulaşması zor olsa da ülkenin sahip olduğu potensiyeli dolayısıyla uzun vadede elde edeceği düşünülmektedir. 20 yıla yakın gizli bir şekilde bu konuda çalışma yapan Taran’ın niyeti nükleer konusunda ısrarcı olduğunu açıkça göstermektedir. Bu yüzden bölgede İsrail ve Suudi Arabistan olmak üzere ABD gibi diğer birçok ülkeyi de kaygılandırmaktadır. Ayrıca 2005 yılında Muhafazakar liderin seçilmesiyle 2002-2005 yılları askıya alınan nükleer programın tekrar gümdeme alınması ve İsrail’in haritadan silinmesi gibi sert girişimlerin ortaya çıkmasıyla bu kaygılar daha da artmıştır. 1979 yılında gerçekleştirilen İslami devrimden sonra İsrail sürekli olarak İran’ı kendi varlığı ve bölgedeki çıkarları karşısındaki önemli bir tehdit olarak algılamaktadır. Böyle bir durumda Tahran’ın nükleer güce ulaştığı göz önünde alındığında İsrail’in hayatı için kaçınılmaz bir tehdit teşkil etmektedir. Realist yaklaşım açısından bakıldığında güvenlik bir ülkenin olmazsa olmazıdır. Dolayısıyla İran’ı kendi güvenliği için tehdit olarak algılayan İsrail, bu tehdidi bertaraf etmek için çaba sarf etmektedir. Bir taraftan savunma sanayisini geliştirmekte diğer taraftan İran’ın Nükleer Programına karşı çıkarak ABD’deki lobilerini devreye sokarak Tahran’a karşı daha ağır ambargolar uygulanmasına destek sağlamaktadır. Ayrıca İran’ın yeraltı tesislerini açığa 94 çıkararak tüm batı’yı Tahran yönetimine kaşı kışkırtmaktadır. Her ne kadar İsrail ile doğrudan bir çatışmada onu iddia ettiği gibi ortadan kaldırıp atacak bir gücü olmasa da bölgedeki Hizbullah gibi bazı örgütlere vereceği destek ve techirat ile İsrail’in huzurunu bozabilme imkanına sahiptir. 128 Bu bağlamda Türkiye’nin tutumu dikkata alınırsa İran ile her ne kadar 1639 yılından beri arasında bir sıcak çatışma yaşanmamış olsa da Tahran yönetiminin nükleer silahlara ulaşması bölgedeki dengenin İran lehine olacağı dolayısıyla Ankara açısından kabul edilemez bir gerçektir. Zaten 2003 sonrası gerçekleşen olaylardan dolayı bölgede en çok nüfuz elde eden ülke İran olmuştur. Özellikle ABD’nin Irak’tan çekilmesinin ardından yeni oluşturulan hükümütte İran destekli Şii siyaset adamları iktidara gelmiştir. Türkiye İran’ın nükleer programında diplomatik yolu seçerek bölgede hem İran’a karşı yapılacak bir müdahaleyi hem de onun nükleer silahlara ulaşmasını istememektedir. Zira İran’a yapılan askeri bir müdahalenin ortaya çıkaracağı yeni sorunları beraberinde getirecektir. Dolayısıyla sınırının hemen dibinde olan komşunun bu olumsuzluklardan etkilenmemesi imkansızdır. 129 3.2.3. Silahlanma Silahlanma devletlerin genellikle yaşamlarına yönelik tehditleri bertaraf etmeleri için başvurdukları önemli bir stratejidir. 2001 sonrasına Ortadoğu’da artan güvenlik kaygıları bölgedeki birçok ülkeyi silahlanmaya yöneltmiştir. Ortadoğu’daki ülkeler arasında en çok silahlanma konusunda bütçe ayıran Suudi Arabistan olmuştur. Suudi Arabistan’ı silahlanmaya iten temel faktör İran’ın 2001 sonrasındaki bölgedeki etkinliği, uzun menzilli füze sistemleri ve nükleer projesidir. 2015 yılında iktidara gelen Kral Salman bin Abdülaziz ülkeye yönetmekte zorlanmansı sebebiyle kendisi arka planda kalarak yerine Veliaht Prens Muhammed bin Salman’ı güçlü bir figür olarak sunmuştur. Bin Salman’ın fiili liderliği altında Riyad hükümeti silahlanma yarışını başlattı. Ülkedeki çok sayıda bulunan prensleri ve bakanları tasfiye ederek, önemli 128 Kibaroğlu, s.2-6. 129 Kibarloğlu, s.4-7. 95 cinayetler işleyerek (kaşıkçı Cinayeti gibi) Batıyla yaptığı büyük miktarlarda silah alımıyla işlediği suçlarını örtbas etmiştir.130 Körfez ülkeleri Suudi Arabistan öncülüğünde İran’dan gelebilecek tehditlere karşı adeta silahlanma yarışına girmişlerdir. Bu yarıştan ABD ile tarihin en büyük silah anlaşmasını yapan Riyad gelmektedir. BAE ise, 35 milyar dolarlık silah alımıyla onu takip eden ikinci ülke konumundadır. Umman ve Kuveyt de onları takip etmektedir. Bölgedeki en büyük tehdit ise Tahran hükümetinin elde ettiği uzun menzilli füzeleriyle monarşileri huzursuzlaştığıdır.131 Aynı zamanda Suudi Arabistan bölge ülkeleri arasında askeri harcamalarda 2017 yılında dünyada üçüncü ve bölgede birinci konuma gelmiştir. Bu dönemde 70 milyar dolarlık silah alımıyla ABD’nin silah satımındaki payında %60’lık yer edinmiştir. Ayrıca 2018 yılında da Riyad yönetimi ABD ile 110 milyar dolarlık bir silah anlaşması imzalamıştır. Genel olarak bakıldığında Suudi Arabistan son on yılda bütçesinin %26’nı ayırdığı görülmektedir. 2030 yılında kadar bu oranın %50’lere çıkarılacağı planlanmaktadır. 132 3.2.4. Tehdit Algısı Suudi Arabistan Ortadoğu’da zengin petrol kaynaklarından elde ettiği gelirleriyle hızlı bir şekilde büyüyen ve gelişmekte olan bir ülkedir. Ekonomik olarak bölgenin güçlü ülkelerinden birisi olsa da Güvenliğini ancak ABD gibi küresel güçlerin sayesinde sağlayabilmektedir. Dolayısıyla bölgede istikrarsızlığa sebebiyet verecek olan her türlü kargaşayı, kendi rejiminin bekası için tehdit olarak görmektedir. Riyad yönetiminin birinci hedefi gerek ülke içinden gerekse ülke dışından istikrarsızlığa yol açacak faktörleri ortadak kaldırmaya yönelik adımların atılmasıdır. Riyad yönetimi kendine karşı 130 İlkerSezer,‘’Suudi Arabistan Ortadoğu’da Silahlanma Yarışını Önde Götürüyür’’Hürriyet(16.11.2017). http://www.hurriyet.com.tr/dunya/suudi-arabistan-orta-doguda-silahlanma-yarisini-onde-goturuyor40646677 (01.02.2019). 131‘’İran Korkusu Silahlanma Yarışı Başlattı’’,BBC (21.09.2010). https://www.bbc.com/turkce/ozeldosyalar/2010/09/100921_mideast_arms (12.01.2019). 132 Muhmmed Abid,‘’Arap Ülkelerinin Silahlanma Yarışı’’,AA (15.01.2019). https://www.aa.com.tr/tr/dunya/arap-ulkelerinin-silahlanma-yarisi/1365160 (05.03.2019). 96 bölgedeki tehditleri özetler şöyle sıralamaktadır. Birincisi İran yayılmacılığıdır. Yemen iç savaşı bunun en bariz örneğidir. 2015 yılında beri iki ülke adeta doğrudan birbirleriyle mücadele etmektedirler. İkincisi Katar ve Müslüman Kardeşler bölgesel anlamda Riyad için İran’dan sonra diğer tehditlerdendir. Katar ve Müslüman Kardeşleri tehdidine gelince Riyad yönetimini yakın zamanlara kadar en yakın ilişkileri olan ve kendisine tehdit olarak görmediği Katar Körfez’in petrol ve doğalgaz kaynaklarına sahipliği dolayısıyla en zengin ülkelerinden biridir. Suudi Arabistan’ın Katar’ı tehdit olarak görmesindeki temel sebepe bakılırsa ülkenin terör örgütlerine sağladığı destek dolayısıyla Riyad Yöetimi açısından bölgesel istikrarı tehdit ettiği iddia edilmesidir. Bu tehdidi ortadan kaldırmak ve Katar’ı baskı altına almak için 5 Hazıran 2017 tarihinde S.Arabistan, BAE, Mısır, Bahreyn ve Yemen ile bir birlik oluşturarak Doha ile diplomatik ilişkilerini kesmiştir. Bu ülkelerin Katar’a karşı güvensizliklerindeki temel sebep bölgedeki İran destekli silahlı grupları desteklemesi gelmektedir. Bu ülkelerin amacı ise Hamas’ın etkisiz bırakılması ve bölgede İran’a karşı alınacak kararların önündeki Katar engelinin kaldırılması gibi diğer birçok faktör bulunmaktadır.133 Ayrıca Riyad yönetiminin İhvan’a karşı sert tutumu onun ülkedeki önemli sayıda bir nüfusa sahip olan Sahva grubuyla yakın ilişki içerisinde olmasından kaynaklanmaktdır. Dolayısıyla Müslüman Kardeşlerin Kahire’de elde ettiği demokrasi tecrübesi Monarşinin sonunu getirebileceği korkusu yöneticiler üzerinde etkisi oldukça yüksek olmuştur. Bu yüzden Riyad yönetimi eskiden Nasır gibi Arap Milliyetçileri karşısında desteklemiş olduğu İhvan’ı şimdi ise bölgeden temizlemek istemektedir. Buna ek olarak da Hizbullah, İhvan ve Hamas gibi grupları açıkça destekleyen İran ve Katar’ı kendisi için önemli tehditler olarak değerlendirmektedir.134 Yemen sorunu, İran İslam Cumhuriyeti ile Suudi Arabistan arasındaki güvensizlik ilişkileri aslında 1979 İslami devrimle başlamış ve Arap Baharının 133Ammar Elkhalfi ve Hacar Başer,‘’Katar’dan Körfez Krizinin Çözümü İçin Şartsız Dıyalog Çağrısı’’, AA,(14.01.2019).https://www.aa.com.tr/tr/dunya/katardan-korfez-krizinin-cozumu-icin-sartsiz-diyalog cagrisi/1364676 (09.04.2019). 134 Kurt, s.119-120. 97 ardından Yemende yaşanan olaylar iki ülkenin bölgedeki rekabetini daha da artmasına neden olmuştur. İran’ın Yemen’deki azınlıklar üzerinde hakimiyet kurma arzularının yanısıra Yemen’in Riyad ile olan sınır sorunu 1934 yılında belirlenmiş fakat bazı kabileler tarafından kabul edilmeyen bir sorun olarak kalmaya devam etmiştir. Ayrıca yemendeki iç karışıklıklardan dolayı komşusu olan S.Arabistan’a akın edecek olan göç meseleside Riyad yönetimi için önemli bir tehdit olarak görülmüştür. Yemen sahip olduğu stretejik konumuyla çeşitli mezhepsel grupların barındırması nedeniyle İran ve Suudi Arabistan’ın vekalet savaşlarının yürüttüğü bir ülke konumuna gelmiştir. Riyad yönetimi ülkede İran’a karşı Sünni Müslüman ülkelerden oluşturduğu bir koalisyon ile mücadele etmektedir. Bu bağlamda Yemen’de Afganistan’dan gelen Elkaide’ye bağlı bazi grupların da S.Arabistan’ın yanında İran’a karşı mücadele ettikleri görülmektedir. Diğer taraftan Riyad yönetimini Yemen’den gelen ve gelebilecek göç de ülkeyi tehdit etmektdir. Yemen kaynaklaı göç tehdidinin asli sebebine bakılırsa S.Arabistan’ın hızlıca artmakta olan genç nüfusa sahip olması ve dolayısıyla işsizlık oranındaki olası artışları nedeniyle ortaya çıkacak halkın memnuniyetsizlikleri gelmektedir. Zaten ülkede hizmet sektöründeki birçok işçinin Asyalı ve Afrıka’lı olması da 2030 vizyonundaki işçilerin yerleştirilmesi hedeflerini gerçekleştirmedeki zorluklarındandır.135 135 Kurt, s. 117-119. 98 SONUÇ ABD 1960’larda Basra körfezini kontrol altına almak için Nixon’un çifte sütün politikasını hayata geçirmiştir. Bu Politikaya göre, Washington’un Suudi Arabistan ve İran ile ilişkileri yüksek düzeyde tutulması gerekmeteydi. Böylece bir taraftan bölgeyi SSCB’ya kaptırmayacak diğer taraftan da kendisine karşı oluşacak olan bölgesel tehditleri (Örneğin, Arap Milliyetçiliği gibi) bastırmış olacaktı. Fakat 1979 devrimiyle İran ve 1973 yılındaki Arap İsrail savaşı dolayısıyla batıya karşı uygulanan petrol ambargosuyla Suudi Arabistan’ı ile ilişkiler kısa bir müddet kesilmiştir. Fakat Baba ve Oğul Bush döneminde Riyad ile Washington arası Petro-dolar karşılığı gelişmiş ama İran ile yol ayrılığına devam etmiştir. Bu dönemde Riyad’ı Washington’a yaklaştıran temel sebeplerin en önemlisi bölgedeki İran yayılmacılığı olmuştur. Hümeyni Liderliğinde gerçekleştirilen İslami Devrim’le birlikte izlenen anti emperyalist ve devrim ihrac politikasının nihayi amacı bölgesel güç ve liderlik konuma gelmeyi amaçlamaktaydı. İran’ın bölgesel güç olma çabaları başta Suudi Arabistan olmak üzere Ortadoğu’daki diğer ülkeler ile de ilişkilerinin zedelenmesine sebebiyet vermiştir. Bu bağlamda İran tehdidine karşı birleşen Körfez Ülkeleri ABD’ya daha yaklaşmaya başlamışlardır. Ayrıca bölgenin en zengin enerji kaynaklarına sahip olmaları dolayısıyla gelirlerinin büyük bir kısmını silah ithalatına ayrımışlardır. Bölgedeki böyle bir birlikteliğin farkına varması dolayısıyla bu birliğin ve arkasındaki destekçilerin hem bölgesel hem de küresel açısından kendi güvenliğine yönelik tehdit olarak algılayan Tahran hükümeti de savunma sanayiine büyük miktarlarda yatırım yapmak zorunda kalmıştır. Ayrıca bu dönemde ABD’nin Büyük Ortadoğu Projesi ve genişletilmiş Ortadoğu Politikası kapsamında bölgedeki enerji kaynaklarının kontrol altına alınması bölge ülkelerinin liberal ekonomiye geçmesinin sağlanması, Pazarın genişletilmesi, bölgedeki müttefiklerin güvenliğini ve uluslararası güvenliği tehdit eden unsurların ortadan kaldırılması gibi birçok alanda planlamalar yapılmıştır. Soğuk Savaş boyunca SSCB’ya karşı önemli bir biçimde ortaya atılan Yeşil Kuşak projesinde İslami kimlikleriyle ön plana çıkan Afgan 99 Mücahitlere önemli görevler verilmiştir. Dolayısıyla bu dönemde El-kaide ve Taliban, SSCB’ye karşı bir siper olarak kullanılmıştır. Ama 1990’larda ulsulararası sistemde meydana gelen değişiklikler SSCB tehdidini ortadan kalkması. Dolayısıyla süper güç olarak ortaya çıkan ABD bölgedeki varlığının devamı için yeni bir düşman oluşturma ihtiyacı duymuştur. 11 Eylül 2001 saldırılarıyla yeni düşman oluşturulmuş ve uluslararası ilişkilerde büyük değişikliklere sebep olmuştur. Bu bağlamda yeni güvenlik sorunları ortaya çıkmış ve devletlerin izleyecekleri politikaları da bu yönde değişmiştir. ABD 11 Eylül saldırıları sonrasında terörle mücadele eylemini başlatmıştır. Tüm devletleri bu mücadeleye davet ederek önce Afganistan ardından Irak’ı işgal etmiştir. Fakat günümüzdeki çok kutuplu bir sistemde özellikle Rusya, Çin gibi küresel güçler İran, Türkiye ve Suudi Arabistan gibi bölgesel güçlerin Ortadoğu’da önemli derecede nüfuz ve etkinlik kazanması ABD’yı rahatsız etmeye başlamıştır. Bölgesel ülkelerin güçlerini kırmak isteyen ABD (PKK/PYD) gibi terör örgütleriyle işbirliğine girmiştir. ABD’nin 2001 yılında Afganistan’da kurulmasına öncülük ettiği hükümetle Taliban’ı barışa zorlayarak müzakerelere öncülük etmesinin sebepleri İran faktörüdür. 2001 sonrasında Ortadoğu’da gittikçe nüfuz elde eden İran’ı çifte taraflı olarak sıkıştırmak istemektedir. Ama İran da ABD’nin Afganistan ile 2014 yılında imzaladığı güvenlik anlaşması dolayısıyla 2024 yılına kadar ülkede kalacağına tepki olarak Taliban’ı desteklemeye başlamıştır. 2014 yılında iktidara gelen Eşref Gani hükümeti ise başta Çin olmak üzere diğer komşu ülkeler ile ekonomik alanda yeni gelişmelere imza atmıştır. Özellikle 2001 sonrasında Orta Asya’yı Çin’e kaptıran ABD, Afganistan aracılığıyla Çin’i Orta Asya’da dengelemek istemektedir. 2013 yılında Çin hükümeti tarafından ortaya atılan bir yol bir kuşak projesinde Afganistan’ın önemli rolü bulunmaktadır. ABD bu bağlamda Taliban gibi din’i esas alan örgütler ile ilişkilerini geliştirmektedir. Zira Çin’in Uygur Müslümanlara yaptığı baskılardan dolayı olası bir vekalet savaşında radikal grupları Çin’e karşı kullanmak Amerika Birleşik Devletleri için hem kolay hem de az maliyetli olacaktır. Böylece Çin’in uluslararası ekonomik sistemin yapısını değiştirebilecek potensiyele sahip olan Yol-kuşak projesinin önüne geçilmiş 100 olacaktır. Hem bölgesel hemde küresel güçlerin çıkar çatışmaları ve oyunlarına sahne olan Afganistan uzun yıllardan beri yaşadığı istikrarsızlıklardan dolayı dış politikada bağımsız bir hareket kabiliyetine sahip değildir. Genel olarak değerlendirildiğinde 2001 sonrasında Afganistan dış politikası dört temel ilke üzerinde hareket etmeye başlamıştır. Bunlardan birincisi bağımsızlık duygusudur. Uzun yıllardır iç çatışmalara ve dış ülkelerin baskılarına maruz kalan Afganistan her ne kadar kısa vadede bağımsız bir dış politika izleme imkanına sahip olmasada ABD’nin desteğiyle en azından bölge ülkelerinin baskısından kurtulmak istemektedir. İkincisi ise, ülkenin jeopolitik konumudur. Afganistan sahip olduğu coğrafi konumuyla Orta Asya ve Güney Asya başta olmak üzere doğu ile batıyı birbirine köprü olarak bağlamda önemli bir güzergahtır. Dolayısıyla bölge ülkeleriyle yakın zamanda kara ve hava’dan bağlanarak ekonomik sorunlarını gidermeyi hedeflemektedir. Aynı zamanda bölgenin ekonomik, enerji ve kültürel açılardan da bağlayıcılık özelliği olarak coğrafi konumu kullanabilme kapasitesinin farkında olan Afganistan, İranHindistan ile Çabahar, Çin ve Orta Asya ülkeleriyle demir yolları inşa ederek yeni İpek Yolu projesini desteklemektedir. Afganistan’ın dış politikadaki planlarına bakılırsa, bölge ülkeleri arasında en çok sorun yaşayan ülkelerden biri Pakistan olarak görülmektedir. Kabil yönetimi İslamabad ile arasındaki sorunları gidermek ve iyi ilişkiler geliştirmek için doğrudan müzakere yerine Çin, İran, Türkiye, ABD ve İngiltere gibi ülkelerin yardımıyla çözüm yolları aramaktadır. Zira Pakistan, Afganistan’ın yegane nükleer güce sahip komşusudur. Ayrıca ekonomik ve askeri açılardan da güçlü konumda olması dolaysıyla ülkenin doğrudan müzakere edebilecek bir etkin gücü bulunmaktadır. Afganistan genel olarak 2001 yılında itibaren günümüze kadar ABD isteği doğrultusunda bir dış politika izlemektedir. Zira 2001 yılında Almanyanın Bon kentinde yapılan anlaşmayla Washinton istekleri doğrultusunda kurulan yeni Afgan hükümeti onun yardımına ihtiyaç duymaktadır. Diğer bir ifadeyle ABD dünyanın küresel gücü olması dolayısıyla uluslararası yardımların Afganistan’a girmesinde bir koridor 101 hükmündedir. 2001 sonrasında Afganistan’a yapılan yardımlar dikkate alındığında ülkenin kalkınması için finansal destekte bulunan ülkelerin Kabil ile olan dostluk ilişkileri dolayısıyla değil ABD ile olan yakınlıkları sebebiyle yaptıkları görülmektedir. Ayrıca Afganistan ABD’nin ülkedeki varlığı dolayısıyla Pakistan, İran gibi ülkelere iç meselelerine müdahale etmeme gibi bazi konularda baskı yaparak istikrara ulaşmayı arzulamaktadır. Afganistan Dış Politikasındaki Genel sorunlara bakıldığında ise birçok sorun göze çarpmaktadır. Öncelikle ülkenin dış politikasındaki yeterli uzman kadronun eksikliği, kapsayıcı ulusal güvenlik dokritinin yokluğu, dış politika alanındaki kurumsal sorunların mevcudiyet, kararalma mekanizmesındaki uzman kadronun eksikliği ve bu bağlamda belirli bir konsensüsün olmaması gibi diğer birçok alanda eksiklik ülkenin başlıca sorunlardandır. Afganistan Suudi Arabistan ilişkilerine bakıldığında İran’a nazaren daha iyi bir ilişki içinde olduğu göze çarpmaktadır. Zira Suudi Arabistan İslam dünyasının en zengin ülkesi olmasının yanısıra Pakistan üzerinde de en etkili ülkeleden birisi olması, ABD ve batılı ülkelerle de yakın ilişkilere sahip olması, Taliban ve El-Kaide gibi örgütlerin de üzerinde derin etkisinin olması ve Afganistan’da eğitim baştan olmak üzere farklı alanlarda önemli yatırımlar yaparak ülkenin yeniden kalkınmasında ekonomik destekleri dolayısıyla daha ön plana çıkmaktadır. Suudi Arabistan amacına bakılırsa Afganistan’da İran nüfuzunu kırarak yerine Kendi nüfuzunu arttırmak, Pakistan ile olan yakın ilişkileri sebebiyle (Pakistan S.Arabistan için İran’a karşı kullanılabilecek nükleer güç olmasının yanısıra Sünni bir müttefiktir. Ayrıca Pakistan’ın terörizm’le mücadelede önemli rolü bulunmaktadır. Dolayısıyla bölgede Suudi rejimini hedef alacak herhangi bir terör hareketinde önemli rol üstlenecektir). Bölgedeki İran nüfuzunu kırmayı hedeflemektedir. Afganistan’ın İran ile ilişkilerine gelince, iki ülke arasında her ne kadar doğrudan sıcak bir çatışma sözkonusu olmasada Su sorunu (Hirmand ve Herirood nehirleri üzerinde yapılan barajlardan dolayı İran’ın Sistan ve 102 Beliçistan bölgesinde oluşan kuraklıklar neticesinde meydane gelen ekonomik ve çevresel olumsuzluklar Tahran’ı rahatsız etmektedir) başta olmak üzere Taliban ile olan ilişkileri, üç milyon Afgan göçmen üzerinden yürüttüğü politikaları ve uyuşturucu kaçakçılı gibi birçok konuda zaman zaman sorunlar yaşanmaktadır. İran’da yaşayan yaklaşık üç milyon Afgan mülteci zaman zaman Tahran hükümeti tarafında bölgedeki yayılmacı eylemlerini gerçekleştirmede bir araç olarak kullanılmaktadır. Örneğin sayıları 50 bin kişiyi aşkın olarak tahmin edilen Fatemiyon Birliği bunun en bariz örneğidir. Bu birliğin hepsi Afgan kökenli Şii Hazaralardan oluşmaktadır. Karşılığında önemli miktarda maddi destek ve 10 yıllık ikamet izni gibi vaadlar verililerek onları mağdur ve mecbur durumlarından yararlanılmaktadır. Taliban örgütü 2001 yılına kadar İran için önemli bir tehdit unsuruyken ABD operasyonuyla iktidardan uzaklaştırılmış ve ülkede İran yayılmacılığının önünü açmıştır. ABD’nin 2014 yılında (2014-2024 ABD-Afganistan Güvenlik Anlaşması) Kabil hükümetiyle kalıcı güvenlik anlaşmasını imzalamasıyla Taliban’i desteklemeye geçen İran’ın en büyük kaygısı ülkedeki ABD’nin uzun süre kalacağı dolayısıyla kendisi için tehdit oluşturmasıdır. Afganistan ülke olarak bir çok komşusundan önce (Pakistan ve Orta Asya ülkelerinden) bağımsızlığına kavuşmuş olsada, yaşadığı çeşitli iç sorunlardan dolayı istikrara kavuşamamıştır. Ülkenin istikrara kavuşmasını engel birden çok sorun bulunmaktadır. Bu sorunları genel olarak şöyle sıralamak mümkündür. İlk olarak Ülkede kuruluşundan günümüze kadar bir üst kimliğin oluşturulamaması (Afgan kelimesi Peştunlar dışındaki diğer etnikler tarafından kabul edilmemektedir. Bu durum ise, elektronik kimlik dağitimi gibi önemli meseleleri engellemekte ve vatandaşların belirli bir kimlik kontrolünden yoksun olması terör örgütlerinin ülkeye kolayca sizmesine yol aşmaktadır. Özellikle Irak ve Suriye’de yenilgiye uğrayan DAİŞ üyeleri ülkeye kolayca girmeyi başarmışlardır. Ayrıca Pakistan tarafından da Peştunca konuşan radikal grupları aynı şekilde ülke sınırlarından geçme firsatını yakalamaktadır), İkincisi, Merkezi hükümetin güçsüzlüğü ve meşruiyet 103 sorunudur, 2014 yılında yapılan seçimlerde Eşref Gani hükümeti ülke seçim kurallarının gereği (50+1) oy oranını alamamış ve dolayısıyla seçim ikinci tura gitmiştir. İkinci turda da gereken oy elde edilememiş ve ABD baskılarıyla özellikle dönemin ABD Dışişleri bakan John Carry iki defa üst üste ziyarette bulunarak Ulusal Birlik hükümeti adı altında yeni bir hükümet kurulmuştur. Üçüncüsü rüşvet ve yolsuzluk unsurudur. Ülkenin birçok öndegelen siyasetçileri ve yöneticileri yolsuzluklarla tanınmaktadır. Bunların her biri farklı dış ülkeler tarafından desteklendiği iddia edilmektedir. Dolayısıyla istedikleri kurumlara ve makamlara kendi adamlarını böylece yerleştirme imkanını yakalamaktadırlar. Dördüncüsü yerel güçlerin merkeze boyun eğmeme meselesidir. Örneğin ülkenin cumhurbaşkanı bir ilin valisini atamada veya azl etmede çok zor durumlarda kalmaktadır. Bu bağlamda Mazar-i Şerif ilinin Valisi olan Ata Noor on beş yıla yakın Hamit Karzai ve Eşref Gani’nin zorlamalarına rağmen velayet kürsisinde kalmayı başarmıştı. Beşincisi unsur kabilecilik ve kabilelerin güçlü yapısıdır. Özellikle Peştunların uzun yıllardan beri iktidarda olmalarına rağmen kendi kabileleri arasında iktidar mücadelesi sözkonusudur. Hamit Karzai (Karzai kabilesine mensuptur Kandahar bölgesinden) ile Eşref Gani Ahmedzai (Ghalzai kabilesine mensuptur Loghar bölgesinden) bunun en açık örneğidir. Her ikisi de Peştun olmasına rağmen iki farklı kabileye mensuptur ve aralarında iktidar mücadelesi mevcuttur. Ayrıca Taliban’ın da Peştunların diğer kabilelerinden olması dolayısıyla adı geçen her iki kabile ile iktidar mücadelesi vermektedirler. Ayrıca Peştunlar dışındaki diğer etkiklerle de bir çok konuda sorunlar yaşanmaktadır. Bu sorunlar başlıca ana dilde eğitim haklarının verilmemesi, siyasi ve enonomik alanlarda temsil haklarının verilmemesi ve yetersizliği, gelir dağılımındaki adaletsizlikler, eşitsizlikler, işsizlik ve güvensizlik gibi diğer birçok sorundan da bahsetmek mümkümdür. Afganistan iç politikada olduğu gibi dış politika da birçok sorun ile karşı karşıyadır. Örneğin ülkede genel hatlarıyla oturmuş bir dış politikanın 104 yokluğu, aynı zamanda dış politika yapma ve karar alma mekanizmasında yeterli sayıda uzman ve yetenekli kadrosunun eksikliği veya yokluğu ve dış politikadaki alınacak kararların aceleci ve kısa vadeli olması gibi birçok sorundan dolayı bağımsız bir dış politika izlemesi kısa vadede neredeyse imkansız görünmektedir. Ayrıca ülkenin yasama, yargı ve yürütme gibi önemli kurumlarında S.Arabistan ile İran destekli grupları mevcudiyet alınacak kararları doğrudan etkilemektedir. Afganistan bu yüzden bölgedeki İran ile Suudi Arabistan arasında cereyan eden rekabetten etkilenmektedir. Eşref Gani hükümeti Riyad’in yemen operasyonuna da destek vererek iki ülke arasındaki mücadelenin aleti olmuştur. Aynı zamanda ülkedeki bazi önemli liderler (Hazaraların lideri üstad Muhakkik İran’daki Afgan göçmenlerden oluşturulan Fatemiyon birliğini desteklemektedir). Eğer Kabil hükümüti iki ülkenin rekabetinden etkilenmek istemiyorsa taraf olmaktan kaçınarak her ülkeyle de eşit derecede yakınaşmalıdır. Siyasi olarak tarafsız kalmalı ve ekonomi olarak her iki ülkeyle de ilişkilerini geliştirmelidir. Zira savaştan yeni çıkmış Afganistan gibi bir ülkenin kendisinden hem ekonomik hemde askeri olarak güçlü olan komşularıyla başedebilmesi imkansızdır. Aksi takdirde bu bağlamda atılacak yalnış bir adım doğrudan ülkenin istikrara kavuşmasını engelleyebilecek niteliktedir. Bir adım atılacaksa da ülkenin ulusal çıkarını ön planda tuturak davranması gerekmektedir
, ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI ULUSLARARASI İLİŞKİLER BİLİM DALI İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNİN VE BÖLGESEL POLİTİKALARININ DEVLET KİMLİĞİ BAĞLAMINDA ANALİZİ (DOKTORA TEZİ) ENGİN KOÇ BURSA-2019 T.C. ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI ULUSLARARASI İLİŞKİLER BİLİM DALI İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNİN VE BÖLGESEL POLİTİKALARININ DEVLET KİMLİĞİ BAĞLAMINDA ANALİZİ (DOKTORA TEZİ) ENGİN KOÇ Danışmanı PROF. DR. TAYYAR ARI BURSA-2019 v ÖZET Yazar Adı ve Soyadı : Engin KOÇ Üniversite : Uludağ Üniversitesi Enstitü : Sosyal Bilimler Enstitüsü Anabilim Dalı : Uluslararası İlişkiler Bilim Dalı : Uluslararası İlişkiler Tezin Niteliği : Doktora Tezi Sayfa Sayısı :xii+ 353 Mezuniyet Tarihi : 2019 Tez Danışmanı : Prof. Dr. Tayyar ARI İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNİN VE BÖLGESEL POLİTİKALARININ DEVLET KİMLİĞİ BAĞLAMINDA ANALİZİ 1979 İran Devrimi'nin ardından ortaya çıkan yeni konjonktür ile İran ve Suudi Arabistan arasındaki rekabet artmıştır. Bu rekabet, doğrudan ya da dolaylı bir şekilde bölgedeki ülkelere de yansıyarak modern Ortadoğu'nun en önemli siyasi meselelerinden biri hâline gelmiştir. İran Devrimi'nden günümüze İran'ın dış politik söylemleri ve rejim ihracı politikaları, Arap monarşileri tarafından bir tehdit olarak algılanmıştır. Arap Baharı hareketlerinin Mart 2011’de Suriye’de başlaması ile İran ve Hizbullah, Suriye rejimini desteklerken Suudi Arabistan ve müttefikleri ise muhalifleri desteklemeyi tercih etmiştir. Ayrıca İran; Irak, Suriye, Lübnan ve Yemen'de giderek daha güçlü hâle gelmiş ve bu bölgelerde Suudi Arabistan ile bir çıkar çatışması yaşamaya başlamıştır. Bu çalışmada, İran ve Suudi Arabistan ilişkileri ile bu ülkelerin bölgesel politikaları devlet kimliği bağlamında incelenmiştir. Ayrıca, 1979'dan sonra İran ve Suudi Arabistan arasındaki ilişkilerde yaşanan gerilimler, değişen ve değişmeyen siyasi öncelikler, temel ayrışma ve rekabet alanları ile iki ülkenin bölgesel siyasetleri devlet kimliği ve konstrüktivist yaklaşım bağlamında analiz edilmiştir. Anahtar Kelimeler: İran, Suudi Arabistan, Ortadoğu, Devlet Kimliği, Konstrüktivizm vi ABSTRACT Name and Surname : Engin KOÇ University : Uludağ University Institution : Social Science Institution Field : International Relations Branch : International Relations Degree Awarded : Ph.D. Page Number : xii+ 353 Degree Date : 2019 Supervisor (s) : Prof. Dr. Tayyar ARI THE ANALYSIS OF REGIONAL POLICIES AND RELATIONS BETWEEN IRAN AND SAUDI ARABIA IN THE CONTEXT OF STATE IDENTITY After the Iranian Revolution in 1979, which emerged a new conjunctor in the region, competition between Iran and Saudi Arabia, which directly or indirectly reflects to countries in the region, is one of the most important political issues of the modern Middle East. Since Iranian Revolution, Iran’s foreign political discourses and its regime-exporting policy was perceived as a threat by Arab monarchs in the region. Iran has become increasingly stronger in Iraq, Syria, Lebanon and Yemen, so it has entered into a conflict of interest with Saudi Arabia in these regions. Initially, Arab Spring movement started in Syria on March 2011, with this Iran and the allied Hizbollah’s have supported to Syrian regime, while Saudi Arabia and His allies were supporting oppositional movement. In this research, the topic of the analysis of regional policies and relations between Iran and Saudi Arabia in the context of state identity has examined. In this study, tensions, changing and unchanging political priorities, basic separation and competition areas in the relations between Iran and Saudi Arabia, and regional politics of these two countries after the iranian revolition in 1979 has analyzed in the context of state identity and constructivist approach. Key Words: Iran, Saudi Arabia, Middle East, State Identity, Constructivism vii ÖN SÖZ Bu çalışmada İran ile Suudi Arabistan’ın ikili ilişkileri ve bölgesel politikaları konstrüktivist yaklaşım bağlamında incelenmiştir. Bu çalışmanın temel amacı, İran ve Suudi Arabistan arasında uzun zamandır devam eden rekabetin konstüktivist bir çerçevede değerlendirilmesini sağlamaktır. Ayrıca bu çalışmada, Ortadoğu bölgesinde ortaya çıkan değişimin ve siyasi süreçlerin analiz edilmesi hedeflenmektedir. Tez çalışmamın planlanmasında, araştırılmasında, yürütülmesinde ve oluşumunda ilgisini ve desteğini esirgemeyen hocam Sayın Prof. Dr. Tayyar Arı’ya teşekkür ederim. Yaptığım çalışmanın kaynak toplama ve analiz kısmında Kahire Amerikan Üniversitesi Ortadoğu Çalışmaları Merkezinde, bana araştırma desteği sağlayan ülkemizin değerli kurumu TÜBİTAK’a teşekkür ederim. Uzun süren eğitim hayatım boyunca benden maddi ve manevi desteğini esirgemeyen babama ve anneme, stresli tez çalışma dönemlerimde bana en güçlü desteği sağlayan sevgili eşime ve oğluma teşekkür etmeyi bir borç bilirim, emeği geçenlere minnettar kaldığımı belirtmek isterim. Engin KOÇ viii İÇİNDEKİLER TEZ ONAY SAYFASI...............................................................................................................................ii ÖZET .......................................................................................................................................................... v ABSTRACT............................................................................................................................................... vi ÖN SÖZ.....................................................................................................................................................vii İÇİNDEKİLER .......................................................................................................................................viii KISALTMALAR ...................................................................................................................................... xi GİRİŞ .......................................................................................................................................................... 1 1. BÖLÜM: TEORİK VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE: DEVLET KİMLİĞİ VE DIŞ POLİTİKA İLİŞKİSİ 1.1. ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE KONSTRÜKTİVİST YAKLAŞIM.......................................... 9 1.1.1. Uluslararası İlişkiler Teorileri ve Konstrüktivizm..................................................................... 9 1.1.2. Konstrüktivizmin Temel Söylem ve Yaklaşımları .................................................................. 14 1.1.3. Konstrüktivizmin Devlet Kimliği Vurgusu ............................................................................. 23 1.2. DEVLETİN KİMLİKSEL ROL ALGISI VE DIŞ POLİTİKA İLİŞKİSİ ...................................... 31 1.3. DEVLET KİMLİĞİNİ OLUŞTURAN TEMEL FAKTÖRLER .................................................... 35 1.4. ORTADOĞU’DA DEVLET KİMLİKLERİNİN TEMEL BİLEŞENLERİ ................................... 40 1.5.1. Din ve Mezhep ........................................................................................................................ 41 1.5.2.Etnisite...................................................................................................................................... 47 1.5.3. Klan ve Aşiret Yapıları............................................................................................................ 49 1.5.4.Bölge Ülkelerinin Büyük Güçler ile İlişkileri........................................................................... 52 1.5.5. Devletlerin Ekonomik Kapasiteleri ......................................................................................... 54 1.5.6. Ordu -Siyaset İlişkisi ............................................................................................................... 57 2. BÖLÜM: İRAN- SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNDE STATÜKO VE DEĞİŞİMİN ANALİZİ 2.1. İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN DEVLET KİMLİKLERİNİN KURUCU UNSURLARI: DÜŞMAN KİMLİKLER ....................................................................................................................... 61 2.1.1. İran Devlet Kimliğinin Temel Kurucu Unsurları..................................................................... 61 2.1.2. Suudi Arabistan Devlet Kimliğinin Temel Kurucu Unsurları ................................................. 70 2.2. 1925-1945 İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN’IN DEVLET İNŞA SÜRECİ.................................. 79 2.2.1. Rıza Şah’ın Milliyetçi İran’ı ve İngiltere’nin Artan Nüfuzu ................................................... 79 2.2.2. Kabilelerin Devlete Entegre Edilmesi ve Vahhabilerin Sistem İçerisinde Eritilmesi.............. 83 2.2.3. İran-Suudi Arabistan Arasında Diplomatik İlişkilerin Tesisi .................................................. 87 2.2.4. Yemen’de İmametçilere Karşı Mücadele ................................................................................ 91 2.2.5. II.Dünya Savaşı Yıllarının İran’a Etkisi ve Monarşinin Tutumu............................................. 93 2.3. BÖLGESEL GELİŞMELERİN İRAN-SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNE ETKİLERİ......... 98 ix 2.3.1. Soğuk Savaşın İlk Yıllarında İran ve Suudi Arabistan ............................................................ 98 2.3.2. Filistin Sorununa Yönelik İran ve Suudi Arabistan Monarşilerinin Tutumu .....................101 2.3.3. Arap Milliyetçiliğinin İran ve Suudi Arabistan Rejimlerine Yönelik Tehdidi ..................104 2.3.4. İran’da Petrolün Millileştirilmesi Girişimi ve Musaddık Darbesinin İran Toplumuna Etkisi ……………………………………………………………………………………………………...106 2.3.5. Süveyş Krizi ve Suudi Arabistan’ın Artan Bölgesel Endişeleri.........................................112 2.3.6. Irak Tehdidine Karşı İran ve Suudi Arabistan Yakınlaşması.............................................116 2.3.7. Ak Devrim Uygulamaları: Şah’a Karşı Artan Memnuniyetsizlik......................................122 2.3.8. 1967 Altı Gün Savaşı ve İran- Suudi Arabistan’ın Savaş Politikaları ...............................126 2.3.9. İki Ayaklı Stratejide İran ve Suudi Arabistan’a Biçilen Roller .........................................130 2.4. İNGİLTERE’NİN BÖLGEDEN AYRILMASININ İRAN-SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNE YANSIMASI....................................................................................................................................... 133 2.4.1. İran’ın Körfezde Güç Arayışı: Abu Musa ve Tunb Adalarının İşgali ...................................134 2.4.2. Dofar Sorunu ve Yemen Savaşı’nda İran-Suudi Arabistan Politikaları.................................137 2.4.3. 1973 Savaşı ve Petrol Krizinde İran-Suudi Arabistan Politikaları ........................................141 2.4.4. Lübnan İç Savaşında İran-Suudi Arabistan’ın Öncelikleri....................................................145 2.4.5. İran-Irak Sınır Sorunu ve Suudi Arabistan’ın Yaklaşımı.......................................................149 3. BÖLÜM: DEVRİM SONRASI İRAN-SUUDİ ARABİSTAN’IN DEVLET KİMLİĞİ, İKİLİ İLİŞKİLER VE BÖLGESEL POLİTİKALARA ETKİSİ 3.1. İRAN DEVRİMİ’NİN SUUDİ ARABİSTAN VE KÖRFEZ ÜLKELERİNE ETKİLERİ .......... 153 3.1.1. İran Devrimi’nin Toplumsal Dinamikleri ve İran’da Devlet Kimliği Değişimi ....................153 3.1.2. Velayet-i Fakih Sistemi veya İran’da Devrim Rehberliği .....................................................159 3.1.3. İran Devrimi ve Devrim İhracının Körfez Devletlerine Etkisi ..............................................167 3.1.3.1. Kâbe Baskını ve Suudi Arabistan Monarşisine Yönelik Selefi ve Şii Kıyam ................173 3.1.3.2. 1981 İran Destekli Bahreyn Darbe Girişimi...................................................................178 3.1.3.3. Lübnan Hizbullahı’nın Kurulması ve İran’ın Lübnan’da Güçlenmesi...........................181 3.1.3.4. Suudi Arabistan’ın İran-Irak Savaşı Politikası ...............................................................184 3.1.4. Afganistan’ın İşgali ve İran-Suudi Arabistan’ın Öncelikleri.................................................189 3.1.5. İran’da Pragmatistlerin İktidara Gelmesinin İran- Körfez İlişkilerine Yansıması.................194 3.1.6. Saddam’ın Kuveyt’i İşgalinin İran-Suudi Arabistan İlişkilerine Yansıması .........................199 3.1.7.İran’da Reformist Değişim ve Suudi Arabistan ile İlişkiler ...................................................204 3.1.8. 11 Eylül Saldırılarına İran ve Suudi Arabistan’ın Tepkileri ..................................................209 3.2. IRAK İŞGALİ SONRASI İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN’IN BÖLGESEL NÜFUZ ELDE ETME ÇABALARI............................................................................................................................. 213 3.2.1. Saddam sonrası Irak’ta İran ve Suudi Arabistan Rekabeti ....................................................214 3.2.2. Sedir Devrimi sonrası Lübnan’da İran ve Suudi Arabistan ...................................................219 3.2.3. Ahmedinejat ve İran Dış Politikasında Değişim....................................................................221 x 3.3.4. Hamas, Hizbullah ve FKÖ Üçgeninde İran ve Suudi Arabistan............................................227 3.3.5. Suudi Arabistan’ın Yemen’e Müdahalesi ve İran’ın Tepkisi ................................................234 3.3. 2010-2016 ARAP BAHARI VE İRAN- SUUDİ ARABİSTAN’IN ORTADOĞU’DA ARTAN NÜFUZ MÜCADELESİ ..................................................................................................................... 238 3.3.1. İran ve Suudi Arabistan’ın Arap Baharı Algılamaları ve Tepkileri.......................................240 3.3.2. Devrim’den Darbeye Mısır’da İran ve Suudi Arabistan’ın Politikaları.................................248 3.3.3. Arap Baharının Bahreyn’e Sıçraması Sonrası İran-Suudi Arabistan ....................................253 3.3.4. Suriye ve Lübnan’da İran ve Suudi Arabistan: Statüko & Revizyon Mücadelesi.................259 3.3.5. Yemen’de Artan Şiddet Sarmalında İran-Suudi Arabistan’ın Etkisi .....................................272 3.3.6. ABD Askerlerinin Çekilmesi Sonrası Irak’ta Artan Bölünmede İran ve Suudi Arabistan’ın Rolü…… .........................................................................................................................................278 3.3.7. Muhammed Bin Selman’ın Veliaht Seçilmesi Sonrası Suudi Arabistan ...............................285 3.3.8. Katar Krizinde İran ve Suudi Arabistan ................................................................................292 SONUÇ.................................................................................................................................................... 300 KAYNAKÇA .......................................................................................................................................... 305 ÖZGEÇMİŞ............................................................................................................................................ 351 xi KISALTMALAR Kısatma Bibliyografik Bilgi AB Avrupa Birliği ABD Amerika Birleşik Devletleri AIOC Anglo-İran Petrol Şirketi AIPAC Amerikan-İsrail Kamu İlişkileri Komitesi APOC İngiliz-İran Petrol Şirketi ARAMCO Suudi Arabistan Petrol Şirketi AWACS Havadan Uyarı ve Kontrol Sistemleri BAC Birleşik Arap Cumhuriyeti BAE Birleşik Arap Emirliği BM Birleşmiş Milletler BMGK Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi CENTO Merkezi Antlaşma Teşkilatı DAEŞ Irak ve Şam İslam Devleti FIFA Uluslararası Futbol Federasyonları Birliği FKÖ Filistin Kurtuluş Örgütü IMF Uluslararası Para Fonu JCPOA Ortak Geniş Aksiyon Planı-İran Nükleer Anlaşması KİK Körfez İş Birliği Konseyi MMRAP Arap Yarım Adası Müslüman Devrimcileri Hareketi NATO Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü xii OAPEC Petrol İhraç Eden Arap Ülkeleri OPEC Petrol İhraç Eden Ülkeler ÖSO Özgür Suriye Ordusu PFLOAG İşgal Altındaki Arap Körfezini Özgürleştirme Cephesi PGCC Persian-Körfez İşbirliği Teşkilatı PKK Kürdistan İşçi Partisi SAVAK İstihbarat Toplama ve Denetleme Ajansı SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği YAC Yemen Arap Cumhuriyeti YDHC Yemen Demokratik Halk Cumhuriyeti YPG Halk Koruma Birlikleri PYD Demokratik Birlik Partisi 1 GİRİŞ Ortadoğu çalışmaları alanında yapılan akademik çalışmaların önemli bir kısmı, Uluslararası İlişkiler disiplinine büyük oranda hâkim olan realist ve neorealist teori perspektifinde yapılmıştır. Bunun temel nedeni, I. Dünya Savaşı’nın ardından günümüze kadar Ortadoğu’da yaşanan siyasi süreçlerin her iki teorinin temel iddialarını desteklemesi ve günümüzde dahi Ortadoğu’da çatışma ortamının devam etmesidir. Bu nedenlerden dolayı Ortadoğu alanında yapılan birçok akademik çalışmada bölge ülkelerinin yapıları, ikili ilişkileri, çatışmalı alanları, savunma alanındaki rekabetleri ve dış politikaları yoğun bir şekilde incelenmiştir. Fakat ideolojik faktörler ve maddi olmayan normatif unsurlar -kimlik, kültür, din ve mezhep vd.- bu çalışmalarda doğal olarak göz ardı edilmiştir. Yapılan çalışmalarda gözlemlenen bu süreklilik ile birlikte Ortadoğu; din, mezhep, dil, etnisite ve kültürel farklılıklar bakımından dünyanın en zengin coğrafyalarından birisi olmuştur. Bu gibi nitelikleri ile Ortadoğu, sosyal unsurların değerlendirildiği akademik çalışmalara önemli veriler sağlamaktadır. Bununla birlikte Ortadoğu’nun kültürel ve sosyolojik zenginlikleri, aynı zamanda bölge içerisindeki birçok devlet, toplum ve alt kimliksel grup arasındaki çatışmaların da kaynağını oluşturmuştur. Özellikle bölge devletlerinden bazılarının, inşa sürecini ve meşruiyetini yukarıda bahsettiğimiz normatif sosyal unsurlar aracılığı ile güçlendirmeye çalışması; Ortadoğu’daki devletlerin yapılarında normatif unsurların ne kadar önemli olduğunu da göstermektedir. Sovyetler Birliği’nin dağılması ve Soğuk Savaş’ın hemen ardından Kafkasya ve Balkanlar’da ortaya çıkan etnik, dini ve mezhepsel çatışmalar uluslararası ilişkilerin temel ilgi alanını değiştirmiştir. Soğuk Savaş’ın ardından diplomasi, savaş, güvenlik, uluslararası hukuk ve terörizm gibi konuların anlaşılması için etnisite, kimlik, kültür ve din gibi yeni paradigmalar ortaya çıkmış ve akademik çalışmalarda daha yoğun bir şekilde tartışılmıştır. Post-pozitivist ve konstrüktivist düşünürler bu gibi tartışmaların yapılmasında önemli roller oynamışlardır. Bu düşünürler Uluslararası İlişkileri anlamada kimlik, kültür ve inanç gibi normatif unsurların en az ekonomik ve askeri güç kadar önemli olduğunu; hatta bunların normatif unsurlardan bağımsız bir şekilde 2 anlaşılamayacağını savunmuşlardır. Konstrüktivistler ayrıca, devletlerin çıkarının, devletlerin sahip olduğu verili olmayan ve sonradan kazanılan kimlikler tarafından belirlendiğini öne sürmüştür. Konstrüktivistler Uluslararası İlişkiler disiplininde göz ardı edilen unsur ve konuları gündeme getirerek disipline yeni bir perspektif kazandırmaya çalışmışlardır. Soğuk Savaş sonrası dönemden günümüze kadar Uluslararası İlişkiler alanında kimlik bağlamında yapılan akademik çalışmalar bütün dünyada giderek artmıştır. Fakat Türkiye’de uluslararası ilişkiler alanında, özellikle Ortadoğu çalışmalarında, bu konular oldukça sınırlı bir şekilde ele alınmıştır. Uluslararası ilişkileri ilgilendiren birçok alanda normatif unsurların belirleyiciliğine yönelik yapılan yerel çalışmaların sınırlı ve yetersiz olması, İran ile Suudi Arabistan’ın ikili ilişkileri ve bölgesel politikalarının devlet kimliği bağlamında çalışılmasında önemli ve teşvik edici bir unsur olmuştur. Özellikle İran ve Suudi Arabistan’ın farklı etnik kimliklere sahip olması, birbirine rakip mezhepsel kimlikleri benimsemesi ve tarihsel süreç içerisinde çatışmalı ilişkilere sahip olması ikili ilişkilerin normatif unsurlar bağlamında analiz edilmesini kolaylaştırmaktadır. Örnek teşkil etmesi açısından aşağıda, kimlik-devlet kimliği ve İran-Suudi Arabistan ikili ilişkileri hakkında literatürde yer alan başlıca kaynaklar hakkında bilgi verilecektir. Böylece, bu çalışmanın yapılan diğer çalışmalardan ayırt edici yönüne değinilecektir. Alexander Wendt, “Identity and Structural Change in International Politics” 1 isimli çalışmasında, kimliklerin uluslararası ilişkilerdeki yapısal değişimi nasıl etkilediğinden bahsetmiştir. Wendt, aynı zamanda “Uluslararası Siyasetin Sosyal Teorisi” eserinde de kimlik, kültür ve diğer normatif unsurların, uluslararası ilişkileri anlamadaki önemine değinmiştir. Katzenstein ise, “Milli Güvenlik Kültürü ve Dünya Siyasetinde Normlar ve Kimlikler” 2 çalışmasında devlet kimliklerinin küresel ve yerel çevreler, kültür veya kurumlar tarafından değil; normlar tarafından inşa edilip meşruiyet kazandırıldığını iddia etmektedir. Cho, “State Identity Formation in Constructivist Security Studies” 3 adlı eserinde, ulusal güvenliğin konvansiyonel ve eleştirel yapılandırmacı yaklaşımlar vasıtası 1 Alexander Wendt, “Identity and Structural Change in International Politics”, The Return of Culture and Identity in IR Theory, ed. Yosef Lapid and Friedrich Kratochwill, London: Lynne Rienner Publishers, 1996 2 Peter J. Katzenstein, Mili Güvenlik Kültürü Dünya Siyasetinde Normlar ve Kimlik, Der. Peter J. Katzenstein, Çev. İbrahim Efe, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Kültür Yayınları, 2014 3 Young Chul Cho, “State Identity Formation in Constructivist Security Studies: A Suggestive Essay” Japanese Journal of Political Science, Vol.13, Issue 03, September 2012 3 ile iç ve dış devlet kimliğinin inşasını nasıl tamamlayacağı hakkında düşüncelerini aktarmıştır. İran dış politikası çalışmalarında önemli bir entelektüel olan Arshin AdibMoghaddam’ın “The International Politics of the Persian Gulf” 4 eserinde, yazar, Ortadoğu devletlerinin kimliklerindeki değişimi, daha çok bölgesel rekabete ve bölge ülkelerinin küresel güçler ile olan ilişkilerine göre incelemiştir. Yazar bu incelemeyi yaparken yerli aktörleri, dışa bağımlı edilgen aktörler olarak tanımlamıştır. Banafsheh Keynoush’un “Saudi Arabia and Iran Friends or Foes?” 5 Başlıklı eseri, devrim öncesi ve sonrası İran-Suudi Arabistan ilişkilerini anlamada en kapsamlı eserlerden biri olmaktadır. Fakat yazarın eserinde sistematik ve teorik yaklaşımın bulunmaması bu eserin, salt tarihsel kronolojik bir kaynak olarak görülmesine neden olmuştur. Sözü edilen eksikliklere rağmen İran-Suudi Arabistan ilişkileri hakkında elimizde bulunan bu çalışma, oldukça önemli bilgileri ve belgeleri sunması açısından önemli bir değere sahiptir Kahire Amerikan Üniversitesi Ortadoğu Çalışmaları Direktörü Robert Mason’un “Foreign Policy in Iran and Saudi Arabia: Economics and Diplomacy in the Middle East” 6 adlı eseri ise, Ortadoğu’daki güvenlik problemlerinin ve çatışmaların, İran ile Suudi Arabistan’ın ekonomik ve politik ilişkilerine yön veren etkileri hakkında yapılmış bir çalışmadır. Mason, bu eserinde Amerika’nın İran ve Suudi Arabistan ikili ilişkilerindeki belirleyici rolüne yoğun bir şekilde değinmiştir. Ayrıca ikili ilişkilerin, Amerika’nın İran ve Körfez politikalarından bağımsız düşünülmemesi gerektiği üzerinde durmuştur. Mason’un editör olarak derlediği “The International Politics of Arab Spring”7 eseri, Arap Baharı’nda İran ve Suudi Arabistan ekseninde yaşanan rekabeti ve motivasyon unsurlarını anlamada önemli bilgiler sunmaktadır. Suudi Arabistan ve Körfez çalışmalarında önemli bir isim olan Gregory Gause’un 2010 yılında kaleme aldığı “The International Relations of the Persian Gulf” 8 adlı eseri ise, İran Devrimi’nin 4 Arshin Adib-Moghaddam, The International Politics of the Persian Gulf, New York: Routledge, 2006 5 Banafsheh Keynoush, Saudi Arabia and Iran Friends or Foes?, London: Palgrave Macmillan, 2016 6 Robert Mason, Foreign Policy in Iran and Saudi Arabia: Economics and Diplomacy in the Middle East, London: I.B. Tauris Press, 2015 7 Robert Mason, “Obama Administration and Arab Spring: Waiting for a Doctrine”, The International Politics of Arab Spring, Ed. Robert Mason, New York: Palgrave Macmillian, 2014 8 Gregory Gause III, The International Relations of the Persian Gulf, New York: Cambridge University Press, 2010 4 sonrasında bölgede yaşanan gelişmelerin, Amerikan dış politikası açısından güç dengesi ve sınır aşan kimlikler çerçevesinde değerlendirilmesi bakımından önemli bilgiler içermektedir. Karşılıklı ilişkileri anlamada bir diğer önemli kaynak, İngiliz bir akademisyen olan Simon Mabon’un kaleme aldığı “Saudi Arabia and Iran: Soft Power and Rivaly in the Middle East” 9 isimli eserdir. Bu eserde İran-Suudi Arabistan ikili ilişkileri; kavramlar, tarihi özellikler, devlet inşa modelleri, mezhepsel karşıtlıklar ve güvenlik algıları gibi konular üzerinden anlaşılmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu çalışmaların dışında; tink thank, araştırma merkezi ve Ortadoğu siyasetini ilgilendiren, akademik çalışmalar yapan bağımlı ve bağımsız düşünce kuruluşlarının hazırladığı raporlardan oluşan alternatif kaynaklar mevcuttur. Bu çalışmada ise, İran-Suudi Arabistan ikili ilişkilerinin ve bölgesel politikalarının kimliksel, ideolojik ve kültürel boyutu incelenecektir. İran ve Suudi Arabistan’ın ikili ilişkileri incelenirken İslam ve demokrasi, otoriter rejimler, insan hakları, eşitlik, milliyetçilik, devrimci ideoloji, hac meselesi, bölgesel hegemonyayı elde etme ve vekâlet savaşları gibi konuları analiz etmede alternatif bakış açıları getirilecektir. Bu anlamda iki devletin temsil ettikleri kimliklerin inşa süreçleri, kültür ve etnisite gibi unsurların ikili ilişkilere ve bu devletlerin bölge politikalarına nasıl yansıdığı konusu irdelenecektir. Bu çalışma, 1979 İran Devrimi sonrası devletin değişen rejim, bürokrasi, dış politika, ekonomi ve güvenlik politikaları neticesinde yeniden inşa edilen kimliğini incelemektedir. İran’ın devrim sonrası süreçte Suudi Arabistan ve diğer Ortadoğu ülkeleri ile ilişkilerini nasıl etkilediği, konstrüktivist yaklaşım bağlamında analiz edilerek her iki ülkenin dış politikasında önemli rollere sahip temel normatif parametrelerin açıklanması hedeflenmektedir. Bununla birlikte 1979 İran Devrimi’nden sonra İran’ın devlet yapısında meydana gelen değişimin sadece kendisi ile sınırlı kalmadığını ve bölgeye yayılan şok ekişi tartışılacaktır. Çalışmanın kapsamı ve planı ise, 1979 İran Devrimi sonrası İran’ın değişen rejim, bürokrasi, dış politika, ekonomi ve güvenlik politikaları neticesinde yeniden inşa edilen 9 Simon Mabon, Saudi Arabia and Iran: Soft Power and Rivaly in the Middle East, New York: I.B. Tauris, 2013 5 devlet kimliğinin, Suudi Arabistan ve diğer Ortadoğu devletleri ile ilişkilerini nasıl etkilediğini konstruktivist yaklaşım bağlamında analiz edilerek her iki ülkenin dış politikasındaki temel parametrelerin açıklanmasını içermektedir. Bu çalışmada İran Devrimi sonrası İran ve Suudi Arabistan ikili ilişkilerinde ve iki devletin bölge politikalarında yaşanan temel gerilimler, değişen ve değişmeyen politik öncelikler, temel ayrılık ve rekabet alanları kimliksel bağlamda ve üç temel bölümde analiz edilmiştir. Çalışmanın İlk bölümünde teorik ve kavramsal çerçeve başlığı altında dış politika analizinde yapı-fail sorunu bağlamında konstrüktivist teorinin ayrıcalığı ve temel argümanları açıklanacak ve konstrüktivist kuramın eksik kalan içsel yönünü güçlendirmek için rol teorisinin kullanılma gerekçesine yer verilecektir. Ayrıca alt başlık olarak devlet kimliğini oluşturan içsel, dışsal ve uluslararası sistemsel faktörler analiz edilmiştir. Ortadoğu’da devlet kimliklerinin müşterek bileşen unsurları olan din-mezhep, etnisite, aile-aşiret yapıları, bölge devletlerinin süper güçler ile ilişkileri ve ordu-siyaset gibi önemli konular tartışılarak bu unsurların günümüzde bile hayati öneme sahip olduğu örnekler sunularak açıklanmıştır. Çalışmamızın ikinci bölümü ise dört alt bölümde incelenmiştir. İlk alt böümde İran ve Suudi Arabistan’ın devlet kimliklerinde sahip oldukları temel kurucu unsurları ve tarihsel yapılanma süreçlerinde hasım kimlikler olarak tanımlanan Araplık-Farslık ve Sünnilik-Şiiliğin rolüne değinilmiş ve bunun devlet inşa süreçlerindeki rolü tartışılmıştır. 1925 yılından II. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar İran ve Suudi Arabistan’ın karşılaştığı içsel ve dışsal siyasi, ekonomik ve sosyal problemlerin ikili ilişkilere ve ibtidai devlet kimliklerine etkisi ise ikinci alt bölümde incelenmiştir. Özellikle İran’da Şah Rıza’nın Kaçar Hanedanlığı’nı lağv ederek iktidarı ele geçirmesinden sonra meşruluğunu güçlendirmek için artan milliyetçi politikalar, Suudi Arabistan’da devletin inşasında aktif görev alan İhvan Örgütü’nün dağıtılması, ikili resmi ilişkileri kurmak için girişilen teşebbüsler ve ortaya çıkan engeller, Suudi Arabistan’ın ülke sınırlarını güçlendirmesi ve Şah Rıza’nın darbe ile tahttan ayrılması gibi olaylar bu kısımda yer verilen konular olmuştur. İkinci bölümün üçüncü alt bölümünde ise, Soğuk Savaş’ın ilk yıllarından İngiltere’nin Körfez’den askerlerini çekme kararı almasına kadar geçen süreçte İran ve Suudi Arabistan’ın Ortadoğu’da meydana gelen önemli olaylara karşı yürüttüğü 6 politikaları ve temel motivasyonları ele alınmıştır. Özellikle Filistin Sorunu, petrolün millileştirilmesi, Blok lideri ülkelerin bölgeye nüfuz etme çabaları, Süveyş Krizi, Irak Darbesi, Yemen Darbesi, Ortadoğu’da komünizmin yayılması gibi konularla İran’ın ve Suudi Arabistan’ın temel yaklaşımını belirleyen itici unsurlar devlet kimliğinin önemli bir yapısı olan monarşilerin meşruiyetini koruma bağlamında analiz edilmiştir. Dördüncü alt bölümde ise İngiltere’nin Körfez’den ayrılmasına müteakiben bölgede artan İran-Suudi Arabistan rekabeti, artan Sovyet baskısı, Arap-İsrail Savaşı sonrası ortaya çıkan Petrol Krizi, artan silahlanma, Lübnan iç savaşının patlak vermesi ve İran-Irak arasında ortaya çıkan sınır çatışmaları ve İran’ın Körfez’de artan gücü analiz edilmiştir. Çalışmanın son bölümü olan İran Devrimi sonrası İran-Suudi Arabistan ilişkileri ise dört alt bölümde incelenmiştir. Birinci alt bölümde İran Devrimi’ni ortaya çıkaran toplumsal ve dini dinamikler, devrim sonrası İran’da ihdas edilen devlet kimliğinin omurga ve beynini oluşturan velayet-i fakih teorisi ve rehberlik makamı analiz edilmiştir. İran Devrimi sonrası İran’ın Körfez Arap devletlerine yönelik devrim ihraç stratejisi ve girişimleri açıklanmıştır. Bunun yanında İran Devrimi’nin Suudi Arabistan’a ve devlet kimliğine etkisi analiz edilerek Lübnan gibi ülkelerde teşekkül edilen İran destekli milis ve politik grupların temel inşa motivasyonları açıklanmaya çalışılmıştır. İkinci alt bölümde ise Afganistan’ın Sovyetler tarafından işgal edilerek hem İran hem de Suudi Arabistan için tehdit olması ele alınmıştır. Afganistan sorununa yönelik politikaları analiz edilerek İran, Afganlı Şiileri güçlendirmeye çalışırken, Suudi Arabistan’ın ise Selefi kimliğini kullanarak Afganistan’da Sovyetlere karşı mücadele eden askeri unsurlara nasıl destek sağladığı gösterilmiştir. Bu kısımda; devrimin, kendi sınırları içerisinde de yayılma korkusunu taşıyan Körfez devletlerinin, Körfez İş Birliği Teşkilatı’nı kurarak kendi aralarındaki iletişimi arttırmaya ve ortak politikalar yürütmeye çalıştıklarına değinilmiştir. Ayrıca Humeyni’nin ölümü sonrası İran’da devleti idare eden Hamaney ve Rafsancani’nin pragmatist ve reformist politikalara yönelmesi, Cumhurbaşkanlığı kurumu ile Rehberin sıkıntılı ilişkiler yaşaması ve bu sürecin devam eden etkisi açıklanmıştır. Ayrıca İran’ın körfez ülkeleri ile ilişkilerini yumuşatma nedenleri, İran ve Suudi Arabistan lehine Körfez’de artan Saddam tehdidine karşılık Suudi Arabistan ile ilişkileri yumuşatma, 11 Eylül Olayları’nın İran ve 7 Suudi Arabistan’ın bölgesel ve uluslararası politikalarında yaşattığı temel değişimleri ve bu olayların devlet kimliklerine ne gibi yansımalarda bulunduğu analiz edilmiştir. Üçüncü alt bölümde ise Irak işgali sonrası İran ve Suudi Arabistan’ın bölgede nüfuz ve güvenliklerini arttırmak için Irak başta olmak üzere Lübnan, Yemen ve Filistin’de her iki devletin mezhep kimliği bağlamında oluşturmaya çalıştıkları cepheler ve bu cephelerde sürdürülen rekabetlerde normatif unsurların ne gibi rol oynadıkları açıklanmıştır. Özellikle Irak’ta mezhepsel kimliklerin hızlı bir şekilde ‘’Irak Ulus Kimliği’’ haline gelmesi ile artan iç çatışma, milis yapılanmaları ve bürokraside karşılaşılan sorunlara İran ve Suudi Arabistan’ın müdahale etme isteği analiz edilmiştir. Lübnan’da Sedir Devrimi sonrası artan bölünme, Ahmedinejat’ın İran’da cumhurbaşkanı olması ile devrim ilkelerine yeniden radikal dönüşüm yaşanmasındaki belirleyici unsurlar açıklanmıştır. Filistin’de Hamas ve El Fetih ayrımında tarafların saf tutması ve Yemen’de Husiler ile hükümet arasında çatışmaların artması, İran ve Suudi Arabistan’ı birbirlerine ve vekâlet örgütlerine karşı daha sert tepki vermeye yöneltmiş ve destekledikleri taraflar arasındaki ayrımları derinleştirmiştir. Çalışmada bu durum ayrıntılı bir şekilde irdelenmiştir. Çalışmanın son bölümünde ise, Arap Baharı halk hareketlerinin başlamasından sonra Mısır, Bahreyn, Suriye, Irak, Yemen ve Lübnan’da meydana gelen hadiselerin İran ve Suudi Arabistan arasında yaşanan ikili ilişkilere ne gibi etkileri bulunduğu tartışılmıştır. İran’ın ve Suudi Arabistan’ın Arap Baharı’nı nasıl algıladıkları, ne gibi tepkilerde bulundukları ve bu tepkilerin devletlerin benimsedikleri kimlikler ile ne gibi bağlantılara sahip olduğu irdelenmiştir. Özellikle Mısır’da Mursi’nin iktidara gelmesi ve askeri darbe ile yönetimden uzaklaştırılması, Bahreyn’de yaşanan protesto ve çatışmalarda iki devletin temel bakış açıları, Suriye’de Esat rejimine yönelik takınılan farklı tavırlarda tetikleyici etmenler, Yemen Krizi’ne yönelik İran’ın ve Suudi Arabistan’ın birbirlerine zıt yerlerde durmalarının temel nedeni ve Katar Krizi gibi bütün bölgeyi ilgilendiren meselelerde bu devletlerin bakış açılarını etkileyen temel normatif etkenler analiz edilmiştir. Ayrıca Suudi Arabistan Kralı Selman’ın oğlu Prens Selman’ı veliaht göstermesi sonrasında, Suudi Arabistan devlet kimliğinde yaşanan değişimler ve bunun Katar başta olmak üzere bölge politikasına yansıması ele alınmıştır. Kısacası, son bölümde devrim sonrasından 2018 yılına kadar İran ve Suudi Arabistan’ın ikili ilişkileri ve bölgesel politikaları; Ortadoğu’da 8 yaşanan yerel, bölgesel ve uluslararası ilişkileri etkileyen olaylar devlet kimliği bağlamında analiz edilmiştir. 9 1. BÖLÜM: TEORİK VE KAVRAMSAL ÇERÇEVE: DEVLET KİMLİĞİ VE DIŞ POLİTİKA İLİŞKİSİ 1.1. ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE KONSTRÜKTİVİST YAKLAŞIM 1.1.1. ULUSLARARASI İLİŞKİLER TEORİLERİ VE KONSTRÜKTİVİZM Uluslararası ilişkilerde, hâlihazırda devam eden veya olması tahmin edilen olayları, gelişmeleri, politikaları, savaşları ve ittifakları açıklayan tek bir uluslararası ilişkiler teorisinden, yaklaşımından veya perspektifinden bahsetmek mümkün değildir. Aynı zamanda, farklı tarihsel dönemlerde ortaya atılan ve birbirlerinden oldukça farklı temel argümanlara ve iddialara dayanan Uluslararası İlişkiler alanındaki teorik ve felsefi çalışmalar, alan içi analiz çalışmalarında ciddi tasnif sorununu gündeme getirmektedir. Uluslararası İlişkiler teorileri, bir devletin diğer devletleri anlaması (tanımlaması) ve bu devletler ile nasıl ilişki geliştireceği ve çıkar çatışması karşısında nasıl bir tepki vereceği konusunun anlaşılmasına ilişkin temel varsayım ve teorik açıklamaları sunmaktadır. Uluslararası ilişkiler alanında temel meselelere ilişkin soruların nasıl sorulacağı ve sorunların nasıl analiz edilmesi gerektiği konusunda çok sayıda teorik bakış açıları bulunmaktadır.10 Bilimsel araştırmaların sistematik bir şekilde yürütülebilmesi ve anlaşılabilir bir şekilde analiz edilebilmesi için birtakım sınıflandırma ve düzenleme yöntemleri kullanılmaktadır. Uluslararası İlişkilerdeki teorik tartışmalara ilişkin “great debates” olarak adlandırılan dört büyük kronolojik kuramsal tartışmadan söz edebiliriz. Bunlardan birinci tartışma realizm-idealizm olarak bilinen 1930-1940’lı yıllara hâkim olan tartışmadır. İkinci tartışma, gelenekselci-davranışsalcı teoriler çerçevesinde yapılan ve 1950-1960’lı yıllara hâkim olan tartışmadır. Üçüncüsü, 1980’li yıllarda başlayan neorealizm-neoliberalizm arasında yapılan paradigmalar arası tartışmadır. Son olarak dördüncü tartışma ise rasyonalist/pozitivist teoriler-eleştirel/post-pozitivist teoriler 10 Lene Hansen, Security As Practice: Discourse Analaysis of the Bosnian War, London: Routledge, 2016, s.15. 10 arasında yapılan ve günümüze kadar devam eden tartışmadır.11 Uluslararası ilişkilerde yaşanan teorik tartışmalarda uluslararası toplumda yaşanan ve bütün dünyada derin izler bırakan I. ve II. Dünya Savaşının çok önemli etkisi olmuştur. Bununlaberaber teorik çalışmalar Soğuk Savaş, Yumuşama Dönemi, nükleer silahların icat edilmesi ve kullanılması ve Soğuk Savaş sonrası dönem gibi uluslararası ilişkilerde yaşanan tarihsel sosyolojik süreçlerden bağımsız düşünülmemektedir. Bu süreçlerin her biri alan çalışmalarına önemli katkılar sunmuş ve yenilikler getirmiştir. 1980’li yıllarda Uluslararası İlişkiler çalışmalarını iki tartışma oldukça çok etkilemiştir. Bunlardan birincisi neorealistler ve neoliberaller arasındaki rasyonalist düşünce odaklı tartışmalardır. Klasik realizm, uluslararası ilişkileri birey merkezli ve bireyin doğası ile açıklarken neorealizmin en önemli temsilcisi olan Waltz, Uluslararası Politika Teorisi12 adlı çalışmasında uluslararası ilişkileri sistem üzerinden açıklamaya çalışmıştır. Waltz’a göre uluslararası sistemin yapısı, anarşi ve askeri gücün dağılımı ile alakalı olup bu yapı, devletlerin davranışlarını kısıtlayabilir. 13 Realistler bir aktörün çıkarının diğer aktörlerin çıkarlarını nasıl etkilediğinin, neoliberal ve neorealistler ise bu çıkar tercihlerinin stratejik bir şekilde nasıl gerçekleştiğinin üzerinde durmaktadır. 14 Anarşinin bir çevrede devletler varlıklarını güvenli bir şekilde devam ettirebilmek için sadece kendi güçlerine güvenmelidir. Bunun nedeni devletlerin diğer rakip devletleri potansiyel birer tehdit unsuru olarak görmesidir. 15 Neorealizm, maddi dünyanın sosyal dünyadaki belirleyici gücüne inanır. Neorealistler için, sosyal dünya yalnızca maddi dünyanın bir yansımasıdır. 16 Neorealizmin ve neoliberalizmin rasyonalist kaidelerini reddeden konstrüktivistler ise, normatif ve maddi yapıların, çıkarların ve eylemlerin oluşturulmasında kimliğin merkezi 11 Tayyar Arı, “Uluslararası İlişkilerde Büyük Tartışmalar ve Post-Modern Teoriler”, Postmodern Uluslararası İlişkiler Teorileri-2, Der. Tayyar Arı, Bursa: Dora Yayınevi, 2014, s.3. 12 Kenneth Waltz, Uluslararası Politika Teorisi, çev. Osman S. Binaltı, Phoenix Yayınevi, 2015 13 Nilüfer Karacasu,” Uluslararası İlişkilerde İnşacılık Yaklaşımları”, Uluslararası İlişkilerde Postmodern Analizler-1, ed. Tayyar Arı, Bursa: MKM Yayınları, 2012, s.122. 14 Stephan M. Walt, “International Relations: One World, Many Theories”, Foreign Policy, Spring 1998, s.4. 15 Ken Both, “Security in Anarchy: Utopian Realism in Theory and Practice”, International Affairs (Royal Institute of International Affairs, Vol. 67, No. 3, July, 1991, s. 533. 16 Ganjar Nugroho, “Constructivism and International Relations Theories”, Global & Strategis, Th. II, No. 1, 2008, s.89.; John J. Mearsheimer, “Yapısal Realizm”, Uluslararası İlişkiler Teorileri Disiplin ve Çeşitlilik, ed. Tim Dunne ve diğerleri, Çev. Özge Kelekçi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Kültür Yayınları, 2016, s.87. 11 rolü, fail ve yapıların karşılıklı oluşumunun önemini vurgulayan dünya siyaseti üzerinde sosyolojik bir perspektif geliştirmeye çalışmışlardır.17 Konstrüktivistler, rasyonalistlerin aksine aktörlerin peşinde koştuğu çıkarları nasıl oluşturduklarının göz ardı edildiğini düşünmektedirler. Konstrüktivistlere göre kimlik ve çıkarlar verili değildir, zaman içerisinde ve diğer aktörler ile girişilen etkileşim sonucunda ortaya çıkmaktadır. İkincisi ise, rasyonalist düşünürler ve eleştirel düşünürler arasında meydana gelmiştir. Soğuk Savaş’tan günümüze bu tartışmalar rasyonalistler–konstrüktivistler ve konstrüktivistler–eleştirel teorisyenler arasındaki tartışmalar ile yer değişmiştir.18 Modern toplumsal ve siyasal hayatı içten bir eleştiri yöntemiyle sorgulayan eleştirel teori çalışanlarını ortak bir noktada toplamak gerekirse bunların hepsinin özgürleştirici (emancipatory) görüşlere sahip olmasıdır. 19 Soğuk Savaş’ın son yıllarına doğru çalışmaları dikkat çeken eleştirel düşünürler, ortaya çıkan yeni soru ve sorunların geleneksel teoriler çerçevesinde anlaşılamayacağını düşünen Waltz’ın iki kutuplu uluslararası sisteminden daha karmaşık olan yenidünyanın sorunlarını anlamak amacıyla sosyal bilimlerde yeni bakış açıları geliştirmeye çalışmışlardır.20 Smith gibi bazı yazarlar uluslararası ilişkilerdeki yeni dönem postpozitivist (postyapısalcılık, postmodernist, feminist teoriler) çalışmaların tamamını eleştirel teori çerçevesinde değerlendirmiştir. 21 Eleştirel teorinin en önemli amacı, uluslararası ilişkilerin alternatif teorisine ve pratiğine ulaşmak için, egemen devletlerin modern sistemi ile ilişkili dışlayıcı dinamikleri aşmak ve tüm dünyadaki özgürlük, adalet ve eşitliği daha iyi teşvik edecek bir kozmopolit düzenlemeler dizisi kurma olasılığına dayanmaktadır. 22 Eleştirel teori aynı zamanda, mevcut yapıların değişmez olduğunu varsayan toplumsal dünya hakkındaki ampirik iddialara karşı durmaktadır. İnsan, kültür, 17 Richard Price and Christian Reus-Smit, “Dangerous Liaisons, Critical International Theory and Constructivism”, European Journal of International Relations, Vol.4, No.3, 1998, s.259. 18 Cristian Reus-Smit, “Constructivism”, Theories of International Relations, 3th edition, Ed. Scott Burchill and others, New York: Palgrave Macmillan, 2005, s.188. 19 Richard Devetak,” Critical Theory”, Theories of International Relations, 3th edition, Ed. Scott Burchill and others, New York: Palgrave Macmillan, 2005, ss.137-138. 20 Nil S. Şatana,” Uluslararası İlişkilerde Bilimsellik, Metodoloji ve Yöntem”, Uluslararası İlişkiler, Cilt.12, Sayı.46, 2015, s. 21. 21 Steve Smith, “Positivism and Beyond”, International Theory: Positivism&Beyond, Ed. Steve Smith, Ken Both, and Marysia Zalewski, New York: Cambridge University Press, 1996, s. 12. 22 Devetak,” Critical Theory” a.g.m, ss.159-160.; Mehmet Akif Okur ve Hakan Övünç Ongur, “Uluslararası İlişkilerde Eleştirel Teori”, Uluslararası İlişkiler Teorileri, Der. Ramazan Gözen, İstanbul: İletişim Yayınları, 2014, s.292.; Raymond Geuss, Eleştirel Teori, Çev. Ferda Keskin, 2b., İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013, s.88. 12 kimlik ve toplum gibi sosyal gerçeklerin verili olmayıp toplum ve sistemi dönüştürebilecek öznel unsurlar olduğu ileri sürülmektedir. 23 Soğuk Savaş’ın sonsuza kadar süreceği ve dönemin yoğun ideolojik kırılması devam edeceği düşünülürken Sovyetler Birliği’nin dışarıdan bir askeri müdahale olmaksızın dağılması, Uluslararası İlişkiler çalışmalarında rasyonel teoriyi savunanlara eleştirel bir şekilde yaklaşılmasına neden olmuştur. 24 Soğuk Savaş’ın çatışmasız bir şekilde sona ermesi Uluslararası İlişkilerin ana akım teorilere olan güveni oldukça sarsmıştır. Uluslararası İlişkiler disiplininin ana akım teorilerinin bu neticeyi yeterince açık görememeleri, uluslararası siyasette yaşanan değişim ve dönüşümü algılayamamaları mevcut ana akım teorilere rakip ve alternatif olarak postmodernist ve konstrüktivist (inşacı) yaklaşımların ilgi odağı olmasını sağlamıştır.25 Bu gelişmeler ayrıca Soğuk Savaş sonrasında uluslararası ilişkiler disiplininde kimlik, kültür ve etnisite alanında yapılan akademik çalışmaların artmasını sağlamıştır. Soğuk Savaş’ın son yıllarına dayanan ve savaşın sona ermesi ile uluslararası sistem, ulus devlet ve uluslararası örgütlere ilişkin bir takım radikal bakış açıları ortaya çıkmıştır. Post-Sovyet ülkelerinin iç politikada radikal değişimler geçirmesi ve sonradan yaşanan uyum çabaları ve çatışmalar neticesinde kültür ve kimlik gibi konular, Uluslararası İlişkilerde daha fazla ilgilenilen alanlar haline gelmiştir.26 Özellikle eleştirel teori çalışanlar ana akım teorilerin verili olarak kabul ettiği rasyonel aktör, hâkim devlet, uluslararası anarşi ve pozitivizm gibi temel kavramları sorgulamak ve bunlara ilişkin bilimsel söylemleri tartışmaya açmayı hedeflemiştir. 27 Postyapısalcılar ise, kimlik ve dış politikanın söylemler ile inşa edildiği ve söylemler arasında nedenselliğin olmadığını 23 Andrew Linklater, “The Achievements of Critical Theory”, International Theory: Positivism&Beyond, Ed. Steve Smith, Ken Both, and Marysia Zalewski, New York: Cambridge University Press, 1996, s.279- 280. 24 Stefano Guzzini, “A Reconstruction of Constructivism in International Relaions” European Journal of International Relations, 6:2, 2000, s.155; Karacasu, a.g.m., s.111. 25 Bahar Rumelili, “İnşacılık/Konstrüktivizm”, Küresel Siyasete Giriş: Uluslararası İlişkilerde Kavramlar, Teoriler, Süreçler, Ed. Evren Balta, İstanbul: İletişim Yayınları, 2014, s.151. 26 Richard Crockatt, “The End of the Cold War”, The Globalization of World Politics An Introduction to Internatonal Relations, Ed. John Baylis and Steve Smith, 2. Edt, New York: Oxford University Press, 2001, s. 92. 27 Hakan Övünç Ongur, “Post-Yapısalcılık”, Uluslararası İlişkilere Giriş, ed. Şaban Kardaş ve Ali Balcı, 3b., İstanbul: Küre Yayınları, 2014, s.227. 13 düşünmektedirler. Kimliklerin söylemler aracılığı ile inşa edilmesinden dolayı aslında somut ve gerçek kimliklerden de bahsetmemiz mümkün olmamaktadır.28 Postyapısalcılar konstrüktivizme giden teorik süreçte çok önemli roller oynayarak realizmin teorikleştirdiği dış politika alanında anarşi, iç politika alanında düzen, hukuk ve adaletin önemli olduğu iddiasına şiddetle karşı çıkmışlardır. Onlara göre bu, devletin modern anlamda ortaya çıkması için ve meşruiyetini sağlaması için bir kurgudur. Bu iddiaya ve dolayısıyla postyapısalcılara göre devletler kimliklerini inşa ederken sürekli dış düşmana ihtiyaç duyarlar. 29 Uluslararası ilişkiler hakkında yapılan çalışmalarda kullandığımız teorik çerçeveye bağlı olarak, kimliğe atfedilen önem ve kimliğin üstlendiği rol değişim göstermektedir. Özellikle post yapısalcılar ve sosyal konstrüktivistler kimlik olgusunu kullanarak uluslararası ilişkilerdeki yaşanan gelişmelere anlam vermeye çalışmaktadır.30 Konstrüktivizm’e göre bir toplumdaki inançlar, ulus kimliği ve kültürel eğilimler devletlerin politik davranışlarının oluşumunda, uluslararası konumlarını belirlemelerinde ve kimliklerinin inşa edilmesinde bize yardımcı olmaktadır. Ayrıca Konstrüktivizm bizi olağan ve sıradan siyasi tartışmaların ötesine götürerek siyasi yaşamın yeni yönlerini keşfetmemiz için zihin dünyamızda yeni pencereler açmaktadır. 31 Konstrüktivistler ayrıca, temelde ekonomiden daha fazla sosyolojik gerçeklere önem vererek kimlik ve çıkarların inşası üzerinde durmaktadırlar. Bunun da devletlerin özünde yapısal anlamda verili olmayan sosyal etkileşimler aracılığıyla inşa edildiğini savunmaktadır. 32 Bu anlamda konstrüktivizm; positivist ve post-pozitif teoriler arasında ve uluslararası ilişkilerde üçüncü yol olarak tanımlanan ve uluslararası ilişkilerin sosyal ve normatif yönüne vurgu yapan kuram olarak da ifade edilmiştir.33 Konstrüktivistlerin 1990 sonrası uluslararası ilişkiler çalışmalarında giderek önem kazanmasında bu teorinin, disiplinin 28 Senem Aydın-Düzgit, “Post-Yapısalcı Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkilerin Temel Kavramları”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 12, Sayı 46, s. 160 29 Tuncay Kardaş ve Ramazan Erdağ, “Postyapısalcılık ve Uluslararası İlişkiler”, Uluslararası İlişkiler Teorileri, Der. Ramazan Gözen, İstanbul: İletişim Yayınları, 2014, s.384. 30 Düzgit, a.g.m. s.159. 31 Hossein Salimi, “Foreign Policy as Social Construction”, Iran and International System, Ed. Anoushiravan Ehteshami and Reza Molavi, New York: Routledge, 2012, p.132. 32 Alexander Wendt, “Ortak Kimlik Oluşumu ve Devlet”, Uluslararası İlişkilerde Anahtar Metinler, Ed. Esra Diri, Çev.Emre Erşen, İstanbul: Der Yayınları, 2017, s.681. 33 Sezgin Kaya, “Uluslararası İlişkilerde Konstrüktivist Yaklaşımlar”, Ankara Üniversitesi SBS Dergisi, Cilt:63, No:3, 2008, s.83. 14 toplumsal yönüne vurgusu ve rasyonalist yaklaşımlarla postpozitivist yaklaşımlar arasında karma bir düşünsel yolu temsil ettiği iddiası etkili olmuştur.34 Konstrüktivistlerin maddi yapılara önem vermemesinden ziyade sosyal dünyanın maddi öğelere olan etkisi ve karşılıklı etkileşim bağlamında çıkarların inşa edildiğine vurgu yapmaktadır. Konstrüktivizm ayrıca, Uluslararası İlişkileri yapı-fail gibi sınırlamaların ötesinde analiz etmeye çalışan postmodern ve eleştirel teorilerden de farklı bir yaklaşıma sahip olmuştur. Konstrüktivizm, bu yaklaşımları göz ardı etmemekle birlikte uluslararası ilişkilerin temel düzeyde yapı ve fail ekseninde karşılıklı etkileşim aracılığı ile inşa edildiğini savunmaktadır. Ayrıca uluslararası ilişkilerin yapı ve faile indirgenemeyecek kadar karmaşık olduğunu savunan bakış açısı konstrüktivizm olarak tanımlanmaktadır. Konstrüktivistler, geleneksel uluslararası ilişkiler teorilerinin kimlik gibi normatif unsurları dış politika ve güvenlik analizlerinde yeteri kadar ele alınmadığını ve bu unsurların yeniden ele alınması gerektiği üzerinde durmuştur. 35 Ayrıca, konstrüktivistler uluslararası politikayı inşa eden en temel unsurların fikirler ve düşünceler olduğunu bireyler ve grupların diğer birey ve grupların fikirlerine kendi fikirlerini kabul ettirmeleri durumunda daha da güçlü olacaklarını savunmaktadır.36 1.1.2. KONSTRÜKTİVİZMİN TEMEL SÖYLEM VE YAKLAŞIMLARI Konstrüktivizm, uluslararası ilişkiler disiplinini şekillendiren geleneksel kuramsal çerçeveden farklı olarak alanın göz ardı edilen kimlik, kültür ve norm gibi konuları akademik çalışmaların merkezine almıştır. 37 Konstrüktivist düşünürler, devletlerin benimsediği norm ve kurallar ile yeni çıkar ve kimliklerini inşa edeceklerini ve devletlerin inşa edilen yeni kimliklere uygun politikalar belirleyeceğini savunmaktadırlar. 38 Konstrüktivizme göre, uluslararası ilişkilerin tesis edilmesi sosyal ilişkilere bağlıdır. Uluslararası ilişkiler sosyal bir ilişki olarak maddi unsurlardan ziyade manevi, sosyal, kültürel, düşünsel unsurlar üzerine kurulmuştur. Konstrüktivistler devlet, 34 Mustafa Küçük, “Uluslararası İlişkiler Kuramında “Konstrüktivist Dönüşü” Anlamak”, Ege Akademik Bakış / Ege Academic Review, Cilt. 9, No.2, 2009, s. 772 35 Helin Sarı Ertem, “Kimlik ve Güvenlik İlişkisine Konstrüktivist Bir Yaklaşım: “Kimliğin Güvenliği” ve “Güvenliğin Kimliği”, Güvenlik Stratejileri, Sayı. 16, 2008, s.180. 36 Jack Snyder, “One World, Rival Theories” Foreign Policy, No. 145, Nov. - Dec., 2004, s.60. 37 Zeynep Arkan, “‘Via Media’ vs. the Critical Path: Constructivism(s) and the Case of EU Identity”, All Azimuth, Vol: 3 No:2, July 2014, s.23. 38 John M. Hobson, The State and International Relations, New York: Cambridge University Press, 2000, s.146. 15 anarşi, egemenlik, ittifaklar, güç dengesi, büyük güçler, ulusal çıkar, tehdit vb. gibi olguların esasen varlığı maddi ve değişmez olmayan sosyal inşalar olduğuna inanmaktadırlar. 39 Yukarıda saydığımız olgular geleneksel uluslararası ilişkiler teorileri tarafından verili olarak kabul edilirken konstrüktivizm bu olguları zaman içerisinde değişim gösteren sosyal olgular olarak görmektedir.40 Uluslararası ilişkiler çalışmalarında rasyonalist teorileri savunan düşünürler devlet veya bireyi analizlerinin temel birimi olarak görmektedir. 41 Konstrüktivistler ise sosyal ontolojiyi benimseyerek sosyal bir varlık olarak kabul ettiği birey ve devletlere ilişkin verilen anlam ve değerlerden dolayı bu kavramlara önem vermektedir. 42 Konstrüktivizmin materyalist yaklaşıma alternatif bir bakış açısı sunmasında devletlerin kimlik ve çıkar algılamaları oldukça etkili olmuştur. ABD’nin Kuzey Kore’den daha güçlü ve etkili nükleer füzelere ve kitle imha silahlarına sahip olan İngiltere’yi kendisine tehdit olarak görmemesi maddi ve realist perspektiften anlaşılması oldukça güç bir durum olmaktadır. Fakat konstrüktivist bakış açısından bu durumun izahı mümkün ve kolay olmaktadır. Çünkü uluslararası ilişkiler konstrüktivist bir perspektiften değerlendirilirken inançlar, beklentiler ve yorumlar önemli unsurlar olmaktadır ki devletlerin dost-düşman ilişkilerini de bu algı ve kendisi için anlamlandırdığı kimlik ile belirlemektedir.43 Bundan dolayıdır ki devletler kendi kimliklerinin anti-tezi veya ötekisi olan devlet kimliklerini kendileri için tehdit olarak algılamaktadır. Konstrüktivizmin, Uluslararası İlişkiler alanında ve çalışmalarında bir teoriden ziyade disipline ilişkin bazı genel varsayımların yeniden yapılandırıldığı bir çerçeve olarak da anlaşılması gerektiğini belirtmek gereklidir. 44 1990’lı yılların başından günümüze uluslararası ilişkiler disiplininde kimlik çalışmalarını ele alan birçok 39 Mustafa Küçük, “Uluslararası İlişkilerde Sosyal İnşacılık”, Uluslararası İlişkiler Teorileri, Der. Ramazan Gözen, İstanbul: İletişim Yayınları, 2014, s.325. 40 Sorensen Jackson and Georg Robert, Introduction to International Relations Theories and Approaches, 3rd ed, New York: Oxford University Press, 2006, pp:164-165. 41 Robert M.A. Crawford, Idealism and Realism in International Relations, New York: Routledge, 2000, s.5. 42 Scott Burchill and Andrew Linklater, “Introduction”, Theories of International Relations, 3th edition, Ed. Scott Burchill and others, New York: Palgrave Macmillan, 2005, s.26.; Rumelili, a.g.m., ss.153-154. 43Ian Haurd, “Constructivism”, http://faculty.wcas.northwestern.edu/~ihu355/Home_files/17-Smit-Snidalc17.pdf, 2008, s.301 44 Martin Weber, Constructivism and Critical Theory, An Introduction to International Relations Australian Perspective, Ed. Richard Devetak, Antony Burke, Jim George, New York: Cambridge Umiversity Press, 2007, s.98. 16 akademisyenin özellikle realist ve rasyonel bakış açısına alternatif paradigmalar sunmak isteyenlerin ilgi alanını büyük oranda konstrüktivizm oluşturmuştur. Bunun en temel nedeni, realist teori uluslararası ilişkileri açıklamaya çalışırken askeri güç ve ekonomik unsurların üzerinde durmaktadır. 45Fakat Konstrüktivistler realistlerden oldukça farklı olarak uluslararası ilişkilerdeki aktörlerin birbirlerini nasıl algıladığı, nasıl yorumladığı konusu üzerinde durmaktadır. Yani konstrüktivistlere göre karar alma sürecinde devletler için düşünsel öğelerin maddi öğelerden daha fazla öneme sahip olduğu düşünülmektedir. 46 Uluslararası ilişkiler teorileri içerisinde konstrüktivizmin en önemli varsayımları ise şunlardır; birincisi, realizm de olduğu gibi devletler uluslararası sistemin temel aktörleridir; 47 ikincisi, post modernizimde olduğu gibi devletler ve kimlikleri maddi yapılardan ziyade, öznel ve birbirlerini etkileyen sosyal yapılardan oluşmaktadır; 48 üçüncüsü ise, devlet kimlikleri ve devletlerin çıkarları, çoğunlukla insan doğası ya da iç politika ile sisteme dışsal olarak belirlenmek yerine, bu yapılar tarafından inşa edilmektedir.49 Konstrüktivistler normatif ve maddi yapıların önemine vurgu yapmakla siyasi eylemi şekillendirmede kimliğin rolü, yapısı ve failler arasındaki karşılıklı etkileşim üzerinde durmaktadırlar.50 Wendt, fikirlerin maddi güç unsurları ile ele alınmasını savunan ılımlı konstrüktivizmden daha fazla ileri giderek anarşik nedenler üstünde durularak devletleri güvenlik rekabetine sokan neorealizme meydan okumaya çalışmıştır. Çünkü, Wendt’e göre, sistemin çatışmacı ya da barışçıl olup olmadığı, anarşinin ve iktidarın değil, 45 Martin Griffiths and Terry O’ Callaghan, “Realism”, An Introduction to International Relations Australian Perspective, Ed. Richard Devetak, Antony Burke, Jim George, New York: Cambridge Umiversity Press, 2007, s.56.; Felix Berenskoetter, “Identity in International Relations”, The International Studies Encyclopedia, (Ed. Robert A. Denemark), Vol: VI, Wiley-Blackwell Publication, 2010, s.3595. 46 Faruk Sönmezoğlu, Hakan Güneş ve Erhan Keleşoğlu, Uluslararası İlişkilere Giriş, Der Yayınları, İstanbul, 2015, s.58. 47 Joseph M. Grieco, “Anarchy and the Limits of Cooperation: A Realist Critique of the Newest Liberal Institutionalism”, International Organization, Vol. 42, No. 3, Summer, 1988, ss.498-499. 48 Roland Bleiker, “Postmodernism”, An Introduction to International Relations Australian Perspective, Ed. Richard Devetak, Antony Burke, Jim George, New York: Cambridge Umiversity Press, 2007, s.93. 49 Wendt, “Identity and Structural Change in International Politics”, s.48. 50 Steve Smith and Patrica Owens, “ Alternative Approaches to International Relations”, The Globalization of World Politics An Introduction to Internatonal Relations, Ed. John Baylis and Steve Smith, 2. Edt, New York: Oxford University Press, 2001; Reus-Smit, a.g.m., s.188. 17 söylemsel sosyal uygulamalarla yaratılan ortak kültürün bir işlevidir. 51Konstrüktivist yaklaşım, bundan dolayıdır ki uluslararası ilişkiler teorilerinin merkezi konularından anarşi, güç dengesi ve çıkar, iktidarın ele alınması ve dünya siyasetindeki değişim gibi birçok konuya alternatif anlayışlar sunmaya çalışmaktadır. 52 Örneğin; konstrüktivist perspektiften bakıldığında “anarşi” 53 devletlerin ürettiği bir olgu olup, devletlerarasındaki ilişkiler bütününden ayırt edilemez, ayrıca anarşi olgusu dünyanın değişmez kanunlarından da değildir. Realizmin sorgulayamadığı egemenlik, anarşi, güvenlik gibi kavramlar konstrüktivizm için açıklanması gereken sosyal olgulardır.54 Konstrüktivizm, ayrıca materyalizm ve rasyonalizmden de oldukça farklıdır. Konstrüktivizm insan topluluklarının oluşturduğu yapıyı kültürel bir olgu olarak görürken materyalizm ise bunu fiziki bir olgu olarak görmektedir. Rasyonalizmden farklı yönü ise yapıların davranış ile kimlik ve çıkarları da inşa ettiğidir.55 Kimlik ve çıkar arasındaki zıtlığı ortadan kaldırmak için kavramların tarihsel süreçteki değişimi, çok yönlü etkileşimi ve kavramları tanımlayan aktörlerin rollerinin ne olduğunu bilmek önemlidir. Gerek kimlik, gerekse çıkar kavramı devletlerin farklı zaman dilimlerinde düzenin tesis edilmesi ve güçlendirilmesinde önemli rollere sahip olmaktadır. 56 Konstrüktivistler çıkarların kökenlerini sahip olunan kimliklerin şekillendirdiğini, devletlerin çıkarlarını ise devletlere özgü kimliklerin belirlediğini savunmaktadırlar. Bu anlamda benimsenen kimlikler devletlerin iç ve dış politikadaki tercihlerini belirler. Kendilerine özgü ulusal rol ve diğer aktörlere karşı uygun davranışı göstermelerinde benimsenen kimlikler önemli rol oynamaktadır. 57 Konstrüktivistlere göre aktörler ve yapılar birbirlerini inşa etmektedirler. Anarşi kavramı bir anlam taşımalıdır, çıkarlar devlet kimliklerinin inşa sürecinin bir kısmını oluşturmaktadır, güç hem maddi hem de maddi olmayan unsurlardan oluşmakta ve dünya 51 Dale C. Copeland, “The Constructivist Challenge to Structural Realism”, Construcitism and International Relations, Ed. Stefano Guzzini and Anna Leander, New York: Routledge, 2006, p.1. 52 Ted Hopf, “The Promise of Constructivism in International Relations”, International Security, Vol. 23, No. 1 Summer, 1998, s.172. 53 Uluslararası ilişkiler teorilerinin anarşi olgusuna bakışını anlamak için bknz: Faruk Yalvaç, “Uluslararası İlişkiler Kuramında Anarşi Söylemi”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 8, Sayı 29, Bahar 2011, ss. 71-99. 54 Küçük, “Uluslararası İlişkilerde Sosyal İnşacılık”, ss.325-326. 55 Alexander Wendt, Uluslararası Siyasetin Sosyal Teorisi, Çev.Helin Sarı Ertem ve Suna Gülfer Ihlamur Öner, 2b., İstanbul: Küre Yayınları, 2016, s.243. 56 Gülriz Şen, Devrimden Günümüze İran’ın ABD Politikası, Ankara: ODTÜ Yayıncılık, 2016, s.43. 57 Mahdi Mohammad Nia, “Holistic Construtivism: A Theoretical Approach to Understand Iran’s Foreign Policy”, Perceptions, Spring-Summer 2010, s.7. 18 politikasında değişim hem mümkündür hem de oldukça güçtür. 58 Konstrüktivistler uluslararası ilişkilerin genelde sosyal boyutlarına ve değişimin ihtimaline önem göstermektedirler. Geleneksel teoriler ise sistemin maddi unsurlarına merkezi bir önem vermektedir.59 Değişimin ise savaş ve çatışma gibi maddi güç unsurlarının aracılığı ile gerçekleştiğini düşünmektedirler. Çünkü uluslararası sistemdeki anarşinin varlığı bunu gerektirir. Konstrüktivist düşünürler arasında da devletin uluslararası ilişkilerde temel aktör olması, uluslararası ilişkilerin sosyal bir boyutunun olması ve yapı-fail eşitliğine dayanması gibi temel konularda hemfikir olunmasına rağmen diğer detaylarda önemli farklılıklar da bulunmaktadır. Konstrüktivimin üç önemli teorisyeni olan Onuf, Kratochwill ve Wendt’in temel düşünce ve perspektifleri bu ayrımı anlamamızda çalışmaya katkı sağlayacağından ilerleyen satırlarda bu teorisyenlerin düşünce ve perspektifleri açıklanmıştır. Uluslararası ilişkiler disiplinine konstrüktivist katkıyı sunan ve kuramın en önemli mümessili olarak kabul edilen “World of Our Making: Rules and Rule in Social Theory and International Relations” isimli kitabın yazarı olan Nicholas Onuf’tur. 60 Onuf, konstrüktivizminin insanların toplumu inşa etmesi, toplumların da tekrardan insanları inşa ettiği temelinde konstrüktivizmi ele almakta ve bunun sürekli bir inşa süreci olduğu, konstrüktivizm üzerinde düşünmek için sürekli birbirlerini inşa eden insan ve toplumların ortasından meselenin ele alınmasını savunmaktadır.61 Ayrıca dil, kurallar, kurumlar ve politikalar toplumların inşa edilmesinde sadece birer araçtır ve bu araçlar maddi unsurları kaynağa dönüştürmektedir. 62 Yani bu uygulamalar özellikle norm ve kurallar düzenleyici özelliklerinden ziyade toplumun inşa edilmesini sağlamaktadır. Onuf, diğer sosyal bilimlerden de yararlanarak dünyadaki tüm sosyal gerçekliklerin insan tarafından inşa 58 Hopf, a.g.m., s.181. 59 K.M. Fierke, “İnşacılık”, Uluslararası İlişkiler Teorileri Disiplin ve Çeşitlilik, ed. Tim Dunne ve diğerleri, Çev. Özge Kelekçi, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Kültür Yayınları, 2016, s.200. 60 Nicholas Onuf, Worl of Our Making: Rules and Rule in Social Theory and International Relations, Univesity of South Carolina Press, 1989 61 Nicholas Onuf, Making Sense, Making WorldsConstructivizm Social Sience and International Relations, Routledge, New York: 2013, s.4., 62 Davut Ateş, “Uluslarararası İlişkilerde Konstrüktivizm: Ortayol Yaklaşımının Epistemolojik Çerçevesi”, Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: X, Sayı 1, Haziran 2008, s.223.; Senem Aydın-Düzgit, “Post-Yapısalcı Yaklaşımlar ve Uluslararası İlişkilerin Temel Kavramları”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 12, Sayı 46, s. 160 19 edildiğini, uluslararası ilişkiler disiplininin de insanlar tarafından inşa edilebilirliğine vurgu yapmıştır. 63 Onuf, (Wendt de aynı şekilde) Giddens’in “sosyal bilimlerin yapılandırılması teorisinden” etkilenmiş pozitivist ve post pozitivistler arasında bir orta yol bulma arayışına girişmiştir. Giddens’e göre bütün sosyal bilimlerde yapı ve fail karşılıklı olarak süreç içerisinde inşa edilmekte olup verili bir olgu değildir. 64 Onuf’a göre yapı-fail arasında etkileşimi sağlayan kalıplar birer kuraldır. Kurallar insanın konuşma eylemleri ile meydana geldiklerinden zaman içerisinde değişmesi de mümkündür.65 Onuf, ‘Parsing Personal Identity” isimli diğer bir çalışmasında ise kimliğin uluslararası ilişkiler çalışmalarının en popüler çalışma alanlarından birini oluşturduğunu, bununla alan uzmanlarının üzerinde net olmayan, şüpheli kaideler bulunduğunu ifade etmiştir.66 Wendt ise Onuf’tan farklı olarak kimlik olgusunun dış politikanın belirlenmesinde ve uygulanmasında önemli bir etmen olduğunu savunmuştur ki çalışmanın ilerleyen bölümlerinde bu noktaya çokça değinilecektir. Bir diğer önemli konstruktivist düşünür olan Kratochwill “Errors Have Their Advantage” isimli çalışmasında uluslararası ilişkiler teorilerindeki epistemolojik zayıflığın eleştirisini politik hayattaki analizler için kural ve normların araştırılması üzerinde durmuştur. 67 Kurallar, kültür ve normlara konstrüktivist perspektifte yer vermektedir. Kuralların Dünya Ticaret Örgütü gibi yapılarda düzenleyici bir yapıya sahip olduğunu düşünen Kratochwill, kurucu kurallar olarak tanımladığı normları ise devletin egemenliği gibi konularda eylemlerin ortaya çıkmadaki önemine vurgu yapmaktadır. 68 Kratochwill, konstrüktivist yaklaşımı eleştirel sosyal teorinin iki temel ilkesi ile şekillendirmiştir. Sosyal dünyamızın pozitivist yöntemler ile anlaşılmaya çalışılması ve kavram ve teorilerin birey ve toplumların sosyal tecrübeleri üzerinde etkili olduğu 63 Birgül Demirtaş, “İnşacılık”, Uluslararası İlişkilere Giriş, ed. Şaban Kardaş ve Ali Balcı, 3b., İstanbul: Küre Yayınları, 2014, s.156. 64 Antony Giddens, Central Problems in Social Theory, London: Palgrave Mac Millan Publisher, 1990, s.231. 65 Fulya Ereker, “Dış Politikayı Analiz Etmek: Dış Politika Analizinde Fail-Yapı Sorunu”, Uluslararası İlişkiler, Cilt.9, Sayı.36, Kış, 2013, s.60. 66 Onuf, a.g.e., 2013, s.75. 67 Friedrich Kratochwil, ‘Errors Have Their Advantage’, International Organization, Vol.38, No.2 Spring 1984, ss.305-320 68 Friedrich Kratochwill and John Ruggie, “International Organization: A State of the Art on an Art of the State”, International Organization, Vol.40, No.4, 1986; “Karacasu, a.g.m., s.114. 20 varsayımının eleştirisidir. 69 Onuf ve Kratochwill’in yanında Konstrüktivizme önemli katkılar sunan John Ruggie ve Richard Ashley gibi teorisyenler yapı ve devlet dışı aktörler konularına alternatif bakış açıları kazandırmışlardır. Uluslararası ilişkileri anlamaya çalışan temel teorilerden olan neorealizm tamamıyla maddi yapılara önem vermekte olup kimlik ve kültür gibi olgular neorealizmde çok öne çıkmamıştır. Alexander Wendt’in konstrüktivizminde ise hem maddi yapıların hem de faillerin bir arada değerlendirilmesi lüzumuna inanılmaktadır.70 Yani uluslararası sistemin inşası devletlerin birbirleri ile kurdukları etkileşim ve bu etkileşim esnasındaki inanç (kimlik, kültür, değer) ve beklentiler tarafından belirlenir. Bunlar da maddi yapılardan çok daha fazla sosyal yapılardır.71 Alexander Wendt ayrıca, konstrüktivizmi bir uluslararası siyaset teorisi olarak ifade etmemektedir. Konstrüktivizm daha çok birbirlerinden farklı olan aktörlerin nasıl inşa edildiklerine bakmamızı sağlayan değerler olarak kabul edilmektedir. 72 Konstrüktivizm kısa zaman içerisinde ilgi odağı olması ile alanda birçok makale ve alanın başyapıtı olan “Social Theory of International Politics” 73 adlı eseri kaleme alan Alexander Wendt, konstrüktivist teorinin şekillenmesinde en önemli entellektüel katkıları sunmuştur. Şiddetin denetim altına alınması ve sistemin değiştirilmesi devletler tarafından yapıldığı için konstrüktivizm, devlet merkezli bir teori olması sebebiyle diğer sosyal unsurlar göz ardı edilmemiştir.74 Uluslararası politikada devlet dışı aktörlerin gittikçe artan önemine rağmen, devletler egemenlikleri konusunda hala kıskançtırlar ve bu nedenle devletler, uluslararası ilişkilerin merkezinde diğer aktörlerden daha fazla yer almaktadır. 75 Rasyonalistler ve konstrüktivistler arasında iki amprik mesele önem kazanmaktadır. Bunlardan birincisi, devletin kimlik ve çıkarlarının iç ve sistemsel düzeyde inşa edilme sınırları; diğeri ise, devlet kimlikleri ve çıkarlarının hangi düzeye 69 Martin Griffiths, Steven C. Roach and M. Scott Solomon, Fifth Key Thinkers in Interntional Relations, Ed 2nd., New York: Routledge, 2009, s. 126. 70 Faruk Yalvaç, “Uluslararası İlişkiler Teorisindeki Temel Tartışmalar ve Eleştirel Gerçeklik”, Uluslararası İlişkilerde Postmodern Analizler-1, ed. Tayyar Arı, Bursa: MKM Yayınları, 2012, s.28. 71 Wendt, Uluslararası Siyasetin Sosyal Teorisi, s.38. 72 Wendt, a.g.e., s.22. 73 Alexander Wendt, Social Theory of International Politics, Cambridge: Cambridge University Press, 1999 74 Wendt, Uluslararası Siyasetin Sosyal Teorisi, s.25. 75 Alexander Wendt, “Collective Identity Formations and the International State”, American Political Sience Review, Vol.88, No.2, 1994, s.385. 21 kadar durağan olduğudur. 76 Wendt, devletin kimliğinin, çıkarlarının ve eylemlerinin arasında bir bağ olduğuna inanmaktadır. Devletin sosyal ve kurumsal kimlikleri arasında bir ayrım yapılmaktadır. Bunlardan birincisi, uluslararası toplumun bir devlete yüklediği statüye, role veya kişiliğe atıfta bulunurken; ikincisi ise, bir devleti kurumsal hâle getiren insan, materyal, ideolojik veya kültürel faktörlere atıfta bulunmaktadır.77 Wendt’e göre postmodernist, feminist, konstrüktivist ve neomarksizm gibi dördüncü kuşak tartışmada yer alan eleştirel teorilerin ortak yönleri, uluslararası ilişkilerin sosyal tarafına ve kimlikler ile çıkarların karşılıklı olarak inşa edildiği üzerindeki sava dayanmaktadır. 78 Konstrüktivistler, bir devletin güvenliğine hangi devletlerin tehdit oluşturduğunun veya oluşturacağının daha kolay anlaşılmasını sağlayan unsurun realist teoride üzerinde durulan anarşiden ziyade sahip olunan kimliklerin etkisi üzerinde durmaktadır. 79 Wendt, devletlerin düşmanlarına dostlarından daha farklı davrandıklarını, bunun nedeninin düşmanlarının kendilerini tehdit etmesi olduğunu ifade etmiştir. Örneğin ABD açısından Kanada ve Küba farklı anlamlar ve algılar ifade ettiği gibi, İngiltere’nin sahip olduğu nükleer silahlar ile Sovyetlerin sahip olduğu nükleer silahlar ABD tarafından farklı çağrışımlara sebep olmaktadır. 80 Bu da devletlerin sahip olduğu kimliklerin devletlerin dost-düşman seçimini, müttefik ve tehdit algılamasındaki stratejik önemini göstermektedir. Devletlerin kimliklerinin, devletlerin çıkar ve tehdit algılamasının belirlenmesinde ve dostluk ilişkilerinin kurulmasında hayati rollere sahip olduğu ortaya koyulmaktadır. Wendt konstrüktivizmin en önemli üç özelliği üzerinde durmaktadır. Bunlar, devletlerin uluslararası ilişkileri anlamada temel analiz birimleri olması; devletler sistemindeki kilit yapıların maddi yapılardan ziyade devlet kimlikleri ve çıkarları gibi öznel ve sosyal yapılara sahip olması; devlet kimlikleri ve çıkarlarının bu gibi sosyal yapılar tarafından inşa edilen önemli bileşenler olmasıdır. 81 Wendt ayrıca kimliklerin hem iç hem de dış yapılar tarafından oluşturulduğunu, ben ve ötekisine ait düşüncelerin 76 Wendt, Uluslararası Siyasetin Sosyal Teorisi, s.58. 77 Reus-Smit, a.g.m., s.200. 78 Alexander Wendt, “Constructing International Politics”, ss. 71-72. 79 Michael N. Barnett, “Ortadoğu’da Kimlik ve İttifaklar”, Mili Güvenlik Kültürü Dünya Siyasetinde Normlar ve Kimlik, Der. Peter J. Katzenstein, Çev. İbrahim Efe, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Kültür Yayınları, 2014, s.446. 80 Alexander Wendt, “Anarchy is What States Make of it: The Social Construction of Power Politics”, International Organization, Vol. 46, No. 2, Spring, 1992, s. 397. 81 Alexander Wendt, “Collective Identity Formations and the International State”, s.385. 22 kabulleniş biçiminin kimliğin parçaları olduğunu da belirtmiştir.82 Devlet kimlikleri dış politikanın şekillenmesinde nedensel ve kurucu bir role de sahiptir. Devletler farklı zamanlarda sahip oldukları farklı kurumsal kimlikler aracılığı ile farklı düşünce ve değerleri öncelik olarak almaktadır. Bu da konstrüktivist açıdan devlet kimliği ve dış politika bağlamında doğrudan bir ilişki olduğunu göstermektedir. Konstürktivizmin kimlik ve dış politika ilişkisinde kültürel norm ve değerlerin devletlerin dış politika yapım sürecini nasıl etkilediği üzerinde durulmaktadır.83 Konstrüktivist çalışmalarda Wendt’in çalışmaları merkezi bir öneme sahip olmuş olsa da Kratochwill ve Onuf gibi teorisyenler de konstrüktivizmin anlaşılması ve alana katkı sağlamasında önemli derecede etkin olmuşlardır. Bu üç yazar arasında anlaşılabilir bir sınıflandırma yapmak gerekirse; Onuf ve Kratochwil, kurallara ve konuşma eylemi (speech act) kuramına vurgu yaparken Wendt, kimlik etrafında şekillenen, verili olmayan kimliği merkeze alan sosyolojik geleneklere dikkat çekmektedir. 84 Çalışmanın kavramsal çerçevesi kimlik/devlet kimliği merkezli olduğu için çalışmada konstrüktivizm ve Wendt’in “kimlik’’ anlayışı; aktörlerin verili olarak sahip olmadığı diğer aktörler ile etkileşim esnasında geliştirdiği, devam ettiği ve dönüştüğü bir perspektiften incelenecektir. Devlet kimliğinin tanımı hakkında net veya çoğunlukla mutabık kalınan bir tanım olmaması, devlet kimliği kavramının çalışmamızda kullanılması ve yorumlanmasında birtakım zorluklara sebep olmuştur. Bunun yanında kimlik- devlet- dış politika kavramları, birtakım akademisyenlerin eserlerinde geçen tanımlardan hareketle çalışmamızda kullanılarak devlet kimliği kavramı anlaşılmaya çalışılacaktır. Konstrüktivist teorik çalışmanın eksik taraflarına değinmek gerekirse, Wendt ve diğer konstrüktivistlerde kimlikten anlaşılması gereken aşağıdan yukarıya doğru bir inşa sürecinde ortaya çıkan bir olgu olurken, süreçsel aşamada farklı bir şekilde inşasını tamamlayan ulusların veya devletlerin durumlarını anlamak zor olmaktadır. Bazı devletlerde ve toplumlarda devlet kimliği statik bir görünüm arz ettiğinden mevcudun korunması adına toplumsal dinamiklerin devlet kimliğine zarar vereceği düşünülerek 82 Wendt, a.g.e., s.279. 83 Mahdi Mohammad Nia and Abdolmajid Seifi, “The Identional Nature of Iranian-Saudi Interactions”, Iranian Review of Foreign Affairs, Vol. 5, No. 4, Winter 2015, s.93. 84 Maja Zehfuss, Constructivism in International Relations, Cambridge: University of Cambridge Press, 2004, ss:11-.22. 23 izole edilmektedir.85 Konstrüktivizm, pozitivizm sonrası uluslararası ilişkileri açıklayan en iddialı teorilerden olmakla birlikte pozitivist yaklaşımlardan tamamıyla da kurtulamaması teorinin bir diğer eksik tarafıdır. 86 Bununla birlikte Karacasulu konstrüktivizmi sistematik olarak sunmanın zorluğunu ve teorinin argümanlarının rasyonal ve post positivist anlamda belirsizliğini vurgulamıştır. Ayrıca konstürkitivmin uluslararası ilişkiler ile sınırlı kalmayıp, sosyoloji, eğitim ve pisikoloji gibi alanlar ile de ilgili bir görüş olarak ortaya çıkmış olup alana has bir yaklaşım olmaktan uzak olduğunu belirtmiştir. 87 1.1.3. KONSTRÜKTİVİZMİN DEVLET KİMLİĞİ VURGUSU Devletler ve toplumlar oldukça karmaşık yapılara sahip oldukları için yekvücut olmuş bir kimliğe sahip değildirler. Aynı zamanda devletlerin ve toplumların tarihsel süreçlere ve kendine has olan mütemeyyiz birtakım özelliklere sahip oldukları görülmektedir. 88 Bu gerçek de devlet kimliğini net olarak tanımlamamızda birtakım sorunları ortaya çıkarmaktadır. Ayrıca önceki satırlarda da bahsedildiği gibi konstüktivizm iç politik unsurların devletlerin dış politikalarına etkisine yeteri kadar değinmemiştir. Dolayısıyla da devletlerin kimlik ve çıkar etkisi üzerinde çok durmaması konstrüktivizmin eksik kalan yönlerini göstermekte ve çalışmanın bir sonraki bölümünde rol teorisini neden kullandığımızı açıklamaktadır. Kimlik olgusu hem bireyler hem de toplumlar için hayati derecede öneme sahiptir. Kimlik insanların, toplumların ve devletlerin kendilerini tanımlarken benimsediği ve uğrunda birçok zorluğu tercih ettiği bir olgudur. Kimlik, bireyler ve toplumlar için ekonomik değerler kadar belki de daha değerli bir sosyal realiteye sahiptir. Çünkü kimlikler insanların kendilerini belirli bir grup veya düşünceye ait hissetmesini ve kendilerinin ruhsal doyum elde etmesini sağlamaktadır. 89 Kimlik olgusu uluslararası ilişkiler disiplininde yer alan birçok konuda merkezi bir öneme sahip olmaktadır. Giderek 85 Çalış, Türkiye ve Avrupa Birliği İlişkileri, s.17. 86 Faruk Yalvaç, “Uluslararası Teorilerisindeki Temel Tartışmalar ve Eleştirel Gerçekçilik,” s.27. 87 Karacasu, a.g.m. s.112. 88 Şen, a.g.e., s.42. 89 Nil Ş. Şatana, “İç Çatışma: Nedenler, Mekanizmalar, Aktörler”, Küresel Siyasete Giriş: Uluslararası İlişkilerde Kavramlar, Teoriler, Süreçler, Ed. Evren Balta, İletişim Yayınları, İstanbul, 2014, ss:309-310. 24 yaygın bir şekilde akademik dünyada kullanılan uluslararası kimlik çalışmaları, 90 birçok alanda farklı tartışmalara yol açmakta ve günlük yaşamın birçok yerinde önemli sonuçlar ortaya çıkaran işlevsel bir yapıya sahip olmaktadır. 91 Sosyal bilimler ve uluslararası ilişkiler çalışmalarında kimlik olgusu ele alınmak ile birlikte kimlik çalışmalarında ele alınan etnik, ulusal ve devlet kimliği oldukça farklı tanım ve anlamlara sahip olmakta ve birbirleri ile sürekli karıştırılmaktadır. Etnik kimlik, etnik grubun kimliği olarak tanımlanmaktadır. Etnik grup ise, geçmişe ait ortak bir soy mitine dayanan, kendi içerisinde mutabık bir ad, ortak bir soy, tarihsel anı, kültür ve geçmişte yaşadığı veya şu an hâlihazırda yaşadığı bir toprak parçasında etnik dayanışma bilincine sahip olan gruptur.92 Soğuk Savaş sonrası dönemde yaşanan etnik çatışmaların nedenlerinin ele alındığı eserinde Yılmaz93 etnik kimliği “kişi düzeyinde değişik kriterler temelinde sübjektif bir his, bir psikolojik bağ meselesi” olarak tanımlamıştır. Yani etnik kimlik, ortak bir soy (bir tür hayali akrabalık) kavramına dayanmaktadır; kültür ise, paylaşılan tasvirleri, normları ve uygulamaları ifade etmek için kullanılmaktadır. Ulus kimliği ise, kavramı zayıf da olsa bir siyasi topluluk etrafında şekillenmektedir. Siyasi topluluk, içinde yaşayan bütün insanlar için ortak kurumlar ve bütün vatandaşların uyması gerektiği tek bir yasayı gerektirmektedir. Ulus kimlikleri, ulusu oluşturan siyasi topluluğun belirli sınırlar ile sınırlandırılmış toplumsal mekân– toprak parçası üzerinde aidiyet bağı tesis etmesini gerektirmektedir. 94 Aynı kültür çerçevesinde müştereken yaşayan insanlar ortak mukaddesat ve birbirlerine oldukça yakın farklılık ve aynılık çizgilerine sahiptir ki bu da ulus kimliği olarak tanımlanmaktadır. 95 Ulus kimliği ülkenin sınırları içerisinde belirli bir zaman sürecinde ve ulusu oluşturan bireylerin kolektif karakteri ve ortak iradesini yansıtmaktadır. Ulusal kimlikler, biz ve ötekilerin karşılaştırılmasına yapıcı bir güç olabileceği gibi tahripkâr yıkıcı bir güç 90 Kuniko Ashizawa, “When Identity Matters: State Identity, Regional Institution-Building, and Japanese Foreign Policy”, International Studies Review, Vol. 10, No. 3, Sep., 2008, s.571 91 Fuat Keyman, “Kimlik ve Demokrasi”, Devlet ve Ötesi Uluslararası İlişkilerde Temel Kavramlar, 8b, Der. Atilla Eralp, İletişim Yayınları, İstanbul, s.217. 92 Ülke Arıboğan, Gülden Aymar ve Beril Dedeoğlu, Uluslararası İlişkiler Sözlüğü, Der. Faruk Sönmezoğlu, 4b, Der Yayınları, İstanbul, 2010, ss:271-272. 93 Muzaffer Ercan Yılmaz, Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Etnik Çatışmalar, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2007, s. 3. 94 Antony D. Smith, Milli Kimlik, Çev.Bahadır Sina Şener, 8b, İletişim Yayınları, İstanbul, 2016, s.24. 95 Nevzat Köseoğlu, Milli Kültür ve Kimlik, 5b., Ötüken Yayınları, İstanbul ,2013, s. 37. 25 de olabilir. Yapıcı anlamda kültürel ve sosyal dayanışma, kalkınmada önemli rol oynayabileceği gibi, ulusal ve etnik ön yargıların giderilmesinde iyi kullanılamaması durumunda düşman üreten bir olgu olacaktır. 96 Ulusal kimlikler çözüldüğünde iç savaşlar, ulusal parçalanma krizi, değişen ittifak kalıpları, mevcut devletlerin dağılması ve yenilerinin oluşturulması veya oluşturulamaması gibi önemli problemler de ortaya çıkarmaktadır.97 Uluslararası ilişkilerin yürütülmesinde kimlik önemli bir yere sahiptir. Kimlik, bireysel anlamda liderler üzerinden, toplumsal düzlemde ise milliyetçilik ve dış politika kültürü gibi olgular ile devletin politikalarını etkileyebilmeyi başarmaktadır. 98 Ulusal kimlikler iki şekilde biçimlenmektedir. Birincisi, toplumun bütün kesimi tarafından katılım sağlanan ulusal kimlik süreçleriyledir. İkincisi ise, toplumda yer alan belli bir kesimin anlayışını tüm topluma kabul ettirmesi ile oluşan ulusal kimlik inşa sürecidir.99 Ulus kimliği sadece dış politikada devletlerarasında yaşanan ilişkilerde ortaya çıkmaz. Ulus kimliği devletlerin ilişkilerinin iç politikada birbirleri ile mücadele eden farklı fikirler ve ideolojilerin çatışması ile de ortaya çıkmaktadır.100 Ulusal ve etnik kimlikler aynı zamanda tarihsel etkileşimler ile ortaya çıkan kimliklerdir. Bu kimlikler bizim ötekisine yönelik oluşturduğumuz algı merkezine dayalı bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Bu durumda etnik kimlik ve ulusal kimlik birbirlerinden oldukça farklı kavramlardır. Etnik kimlik çok uzun bir geçmişe sahipken ulusal kimlik 19. yüzyıl sonlarında Avrupa’da ortaya çıkan ve dünyanın büyük bir kısmına yayılan modern bir olgudur.101 Batılı anlamda ulus kimliği bireyin kendi tercihlerine bırakılan bir intisap iken Batılı olmayan anlamda bu müsamahanın olmadığı yani kendi topluluğunda kalsa veya bu toplumdan uzaklaşsa da aidiyet kimliğini organik olarak sonsuza dek taşıması anlamına gelmektedir. Fakat ulus kimliğinin batılı olmayan modeli etnik kimlik olarak tanımlanabilir.102 Bunun yanında ulus kimliği salt anlamda anladığımız devletin vatandaşının sahip olduğu vatandaşlık bağı ile tesis edilen siyasal kimlikten oldukça 96 Ahmed Eşref, “İran’da Ulusal ve Etnik Kimlik Krizi”, İran Ulusal Kimlik İnşası, ed. Hamid Ahmedi, Çev. Hakkı Uygur, Küre Yayınları, İstanbul, 2009, s.90. 97 Paul A. Kowert, “National Identities: Inside and Out”, Security Studies,8:2-3,1998, p.1. 98 Rumelili, a.g.m., s.379. 99 Hakkı Büyükbaş, “Kimlik, Güç ve Dış Politika: 1912-1913 Yıllarında Rusya’nın Balkan Politikası Üzerine Bir Analiz”, Akademik İncelemeler Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 1, 2013, s. 251. 100 Hasan Kösebalan, Türk Dış Politikası, Çev. Hüsamettin İnanç, BingBang Yayınları, Ankara, 2014,s.58. 101 Eşref, a.g.m., s.89. 102 Smith, Milli Kimlik, s.28. 26 farklıdır. Ulus kimliği, vatandaşlık kimliğinde olduğu gibi istenildiğinde değiştirilebilen bir kimlik türü değildir. Ulus kimlikleri, içinde bulunduğu iklim ve coğrafyadan tabii olarak etkilenen kimliklerdir. Bununla birlikte ülke vatandaşlarının taşıdığı kimliklerin değişmesi gibi ulus kimliğinin değişmesi kısa sürede mümkün değildir.103 Ulusal kimlik, içsel bir şekilde inşa edilen kollektif karakter ve ortak bir iradenin oluşumu ile tanımlanmaktadır. Ulusal kimlikler bize ortak tarihi oluşum, ortak etnik köken, kıyafet ve dil ve toplu politik değerler hakkında fikirler vermektedir. Devlet kimliği ise, elitler tarafından devlete sembolik olarak atfedilen, uluslararası topluluk için bir anlam ifade eden ve devletin dış politika yönlenmesini belirleyen bir nitelik veya nitelikler kümesidir. Devlet kimliği ulusal kimlikten farklı olarak ulusa ait olan değil devletin kurumsal yapısına ait olan bir kimlik türü olduğu için ulusal kimlikten farklıdır. 104 Ulus kimlikler, devlet kimliklerinin en önemli yapı taşlarından birini oluşturmaktadır. Bir devlette baskın olan ulus kimliği ve bu kimlik etrafında çizilen çıkarlar devletlerin kimliklerinin de belirlenmesinde önemli roller üstlenmektedir. Etnik kimlikler, ulus kimliğine göre değişimi daha zor gerçekleştiren kimlikler olmakla birlikte devlet kimliklerinin savaş, devrim, demokratik seçim, askeri darbe ve uluslararası siyasette var olan güç dengesi aracılığı ile değişimi daha kolay gerçekleşmektedir. Bireyin kimlikleri gibi, devletin kendilik kavramı olan devlet kimliği, genellikle diğer devletlerle (ve muhtemelen uluslararası örgütler gibi diğer uluslararası aktörlerle olan ilişkiler ve etkileşimler yoluyla) zaman içinde oluşur ve değiştirilir. Bireysel kimlik gibi devlet kimliği de sadece bir devletin tanımlayıcı bir niteliği değil aynı zamanda başkalarının varlığını veya kimliğini yansıtacak şekilde devlete atıf yapan bir sosyal ve ilişkisel anlayıştır. 105 Konstrüktivist teorisyenler devlet kimliğinin kaynakları ve dinamikleri ile ilgili olarak uluslararası ilişkilerin çalışma alanını genişletmişlerdir. Konstrüktivistler, devlet kimliği ile ilişkili olarak devletlerin nasıl 103 Abdullah Buksur, “Etniklik ve Uluslararası İlişkiler”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, Cilt. 6, Sayı. 12, Yaz 2013, s. 244. 104 Bahar Rumelili, “Kimlik”, Uluslararası İlişkilere Giriş, ed. Şaban Kardaş ve Ali Balcı, 3b., İstanbu: Küre Yayınları, 2014, s.380. 105 Kuniko Ashizawa, “When Identity Matters: State Identity, Regional Institution-Building, and Japanese Foreign Policy”, International Studies Review, Vol. 10, No. 3, Sep., 2008, p.575. 27 hareket etmesi gerektiği ve devletlerin izlediği politikaları daha anlaşılabilir kılmaya çalışmaktadır.106 Uluslararası ilişkilerde devleti harekete geçiren ve politikalarını belirleyen düşünümsel faktörler ve kimlikle alakalı gerçekler vardır. Konstrüktivistler fikirlerin, toplumsal değerlerin ve kimliğe ilişkin olan unsurların uluslararası ilişkilerin temel aktörü olan devletlerin politikalarını sınırladıklarını ve belirlediklerini iddia etmektedir. 107 Uluslararası ilişkiler çalışmalarında yer alan konstrüktivist kurama göre kimlik, devletlerin tercihlerinin ve davranışlarının sosyal yapısını oluşturmaktadır. Bundan dolayı sosyal birer aktör olan devletler egemenliği altında bulunan toplulukların benimsediği din, mezhep, etnisite vb. gibi kimliklere sahiptir.108 Ortadoğu’da yer alan devletler, rejimlerinin sahip olduğu devlet kimliklerini ve rejimlerini korumak için dışarıda rekabet hâlinde oldukları güçlerden ziyade kendi sınırları içerisinde yer alan ve kendileri için öncelikli tehdit oluşturan yerel unsurlar ve muhalefet ile mücadele etmeyi öncelemektedirler. 109 Bu da devlet kimliklerinin devletlerarası etkileşim yolları ile inşa edilebileceği gibi, devlet-toplum ilişkileri ile de inşa edilebildiğini göstermektedir. Gerek Ibn Suud’un Arabistan’ında olduğu gibi gerekse Şah Rıza’nın İran’da yapmaya çalıştığı gibi devletler benimsediği yasalar veya kurallar ile vatandaşlarının yaşam tarzları ve devlet ile olan ilişkilerini belirledikleri gibi aynı kurallar ve normlar ile devletlerin kendi kimlikleri de yeniden inşa sürecine girmektedir. Kimlik problemi uluslararası ilişkiler çalışmalarında gün geçtikçe ilgi çekmek ile birlikte devlet kimliği kavramı da konstrüktivist söylemin dikkat çekici bir özelliği haline gelmektedir. 110 Kendi çıkarının (self interested) sağlanmasına odaklanan neorealist teorinin önceliği; zaman ve mekân anlamında devletin uluslararası siyasetteki tek ve ebedi varlığını (rolünü) bilmektir. Konstrüktivizm ise neorealist varsayımdan çok farklı olarak devletlerin benlik ve kimliklerinin tarihi, kültürel, siyasi ve sosyal yönlerini 106 Vittorio Nicholas Galasso, “Honor and the Performance of Roman State Identity”, Foreign Policy Analysis, Vol. 8., 2012, ss:173-174. 107 Şaban Çalış, Türkiye ve Avrupa Birliği İlişkileri, 5b., Ankara: Nobel Yayıncılık, 2016, s.13. 108 Rumelili, a.g.m. s.159. 109 Gause, The International Relations of the Persian Gulf, s.9. 110 Maxym Alexandrov, “The Concept of State Identity in International Relations: A Theoretical Analysis”, Journal of International Development and Cooperation, Vol.10, No.1, 2003, s.33. 28 anlamaya çalışmaktadır.111 Konstrüktivizmin, kimlik (devlet kimliği) ve kültür konusuna verili unsurlar olarak bakmaması, bunları daha çok sosyal ve değişebilen unsurlar olarak görmesi konstrüktivist teorinin uluslararası ilişkiler ve kimlik çalışmalarında en ayırt edici özelliğini oluşturmaktadır. Devletler kimliklerini oluştururken devletin sınırları dâhilinde olan birçok farklı kimliklerden hangilerini ne amaç ile seçtiği sorusu, konstrüktivistlerin çok fazla üzerinde durmadığı bir olgu olmaktadır. Devlet kimliği, hem amprik çalışmalarda hem de rasyonalist düşünürler tarafından yeterince düşünülmemiştir. Konstrüktivist bakış açısından bakıldığında uluslararası ilişkilerde aktör olan devletlerin çıkarları kimliklerine göre biçimlendirilir. Wendt, devlet kimliğini daha çok dışsal açıdan tanımladığından uluslararası arenadaki devlet eylemlerini gözlemleyerek kimliğini anlamamız gerektiğini düşünmektedir. 112 Wendt’in devlet kimliği tasavvurunun eksik kalan içsel yönleri ve etkileri ise, çalışmamızın bütünlüğünün sağlanması adına çalışmamızın bir sonraki kısmında rol teorisi bağlamında analiz edilecektir. Konu ile ilgili yapılan akademik çalışmaların birçoğunda birbirlerinden oldukça farklı devlet kimliği tanımları yapılmaktadır. Örneğin; Çalış’a göre devlet kimliği 113 “Devletin kendisini özdeşleştirdiği, nitelendirdiği veya tanımladığı bir dizi düşünceler, ilkeler ve eylemler bütünüdür.” Matsumura ise114 devlet kimliğini bir devletin uluslararası sistemde kapasite ile orantılı olarak hangi rolü oynaması ve nasıl bir konuma sahip olması gerektiği şeklinde inşa edilmesi gerektiğine değinmiştir. Ayrıca devletin süper güç, bölgesel güç ya da orta bir güç olması konusunda aldığı pozisyon olarak tanımlamaktadır. Lynch’e göre115 devlet kimliği, yalnızca liderlerin söylemleri ile değil, devletin eylemleri ve ideallerinin kamuoyuna eklemlenmesinde ifade edilen devletin niteliği ve amacı hakkındaki inanç kümeleriyle ilgili bir kavramdır. Alexandrov gibi bazı yazarlar ise devlet kimliğini iki boyutta ele almaktadır. Bunlar; dâhili (konstrüktivizmde ihmal edilmiştir) ve harici boyutlardır. Devlet 111 Hopf, a.g.m., s.176. 112 Alexandrov, a.g.m., s.33-38. 113 Şaban Çalış, “Ulus, Devlet ve Kimlik Labirentinde Türk Dış Politikası”, Liberal Düşünce Dergisi, Sayı 13, Cilt 4 Kış 1999, s.6. 114 Masahiro Matsumura, “The Japanese State Identity as a Grand Strategic Imperative”, Washington, D. C: Brookings Institution Center for Northeast Asian Policy Studies, May 2008, s. 3. 115 Marc Lynch, “Abandonıng Iraq: Jordan's Allıances and The Polıtıcs of State Identıty”, Security Studies, 8:2-3, 1998, s.349 29 kimliğinin iç boyutu, devletin kendi içindeki seçkinler ve halk arasında bu devlet hakkında tasvirleri ve inançlarını ifade ederken diğer devletlerdeki elitlerin ve genel halkın o devlete ait inançları devlet kimliğinin dış boyutunu ifade eder. 116 Ashizawa’ya göre devlet kimliği, uluslararası ilişkilerin yürütülmesinde devletin düzenlediği ve öngördüğü kişilik ve ayırt edici imajı ifade eden bir tür kimlik olarak tanımlanmaktadır. Yani, devlet kimliği, ülkenin ve onu neyi temsil ettiğinin bir anlayışını ifade eder.117 Wendt ise, çalışmalarında bu tanımlamaları genişleterek devletin kendini tanımlaması ile diğer devletlerin bu tanım çerçevesinde tanımlanan devleti tanıması şartını getirmiştir. Devlet kimliği bir devletin davranışında en önemli faktörlerden olduğuna göre dikkat edilecek önemli bir husus bu devletin mevcut kimliğini nasıl edindiği ile ilgili sorudur. 118 Örneğin; modern çağın başlarında bazı devletler, kurumsal kimliklerin oluşturulması sürecinde dini kaynakları kullanmış ve azınlık gruplarına baskı uygulayarak onları sınırlarından uzaklaştırmıştır. İspanya, İngiltere ve Fransa'daki gibi politik elitler ise devletlerinin kimliklerini belirleme konusunda dini kaynakları kullanmıştır. 119 Ulus-devletin inşası sürecinde özellikle Ortadoğu’da etnik kimliklerin dağılımı, mezhepler, güçlü nüfuz sahibi aileler ve sonrasında ise azınlıklar devletlerin kimliklerini inşa etmede etkili araçlar olmuştur. Kimlikler sadece kişisel ve psikolojik olarak tanımlanmalarının yanında aktörlerin sosyal anlamda birbirlerini etkilemesi ile de tanımlanmaktadır. Etkileşim ve katılımın gerçekleştiği kurumsal bağlamlarda aktörler kendilerine bazı kimlikler atfetmektedir. Devletlerde aynı aktörler veya bireyler gibi diğer devletler ile ilişki kurarak kendi kimliklerini inşa etmektedirler. 120 Kimliğini diğer devletler ile etkileşime girerek belirleyen devletler, sonraki süreçlerde kimliklerine uygun olan çıkarlarını ve bu çıkarlara yönelik dış politikalarını belirlemektedir. Örneğin; bir devletin barışçıl bir devlet 116 Alexandrov, a.g.m., s.39 117 Kuniko Ashizawa, “When Identity Matters: State Identity, Regional Institution-Building, and Japanese Foreign Policy”, International Studies Review, Vol. 10, No. 3, Sep., 2008, s.575 118 Yücel Bozdağıoğlu, “Konstrüktivizm ve Rol Teorisi: Kimlik, Rol ve Dış Politika Analizi”, Uluslararası İlişkilerde Postmodern Analizler-1, ed. Tayyar Arı, Bursa: MKM Yayınları, 2012, s.133. 119 Heather Rae, State Identities and the Homogenisation of Peoples, Cambridge: Cambridge University Press, 2003, s. 37. 120 Shibley Telhami and Michael Barnett,” Introduction: Identity and Foreign Policy in the Middle East”, Identity and Foreign Policy in the Middle East, Ed. Shibley Telhami and Michael Barnett,” New York: Cornell University Press, 2002, p.8 30 kimliğine sahip olursa barışçıl çıkar algısı ve dış politika yürüteceği beklenmektedir. 121 Yaşayan bir organizma olan devlet, varlığını sürdürme ve küresel politikada durduğu alanı tayin etmede temel öğe olarak sahip olduğu kimliğini kullanmaktadır.122 Devlet kimliği, devletlerin çıkarlarının tanımlanmasında, düşman algılamalarında ve kuracağı ittifaklara ilişkin tercihlerinde önemli role sahiptir. Örnek vermek gerekirse, Türkiye’nin NATO üyeliği konstrüktivist kuram perspektifinden yorumlandığında Türkiye’nin kendi Batılı kimliğini tescil etmesi ile açıklanabilir. 123 Bir başka örnek vermek gerekirse ABD, İngiltere’nin nükleer silah kapasitesini kendisine bir tehdit olarak görmezken Kuzey Kore’yi (İngiltere’den daha az nükleer silah kapasitelerine sahip olmalarına rağmen) kendisine tehdit olarak görebilmektedir. Bunun nedeni ABD’nin İngiltere ve Kuzey Kore’nin devlet kimliklerini kendi devlet kimliği mekanizmasında farklı olarak algılamasından kaynaklanmaktadır. Yani Amerika ve İngiltere’nin güçlü benzer sosyal ve kültürel ortak yönlerinin olması, ortak geçmiş, ortak ittifaklar ve ortak politik normlara sahip olması iki devletin birbirlerini tehdit olarak görmesini engellemektir.124 Aynı şekilde ABD, nükleer silah gücüne sahip olan bir Pakistan’ı kendi ulusal çıkarları ve rejimini koruma açısından kendisine çok ciddi bir tehdit olarak görmezken, henüz nükleer bir silaha sahip olmamış İran’ın nükleer teknoloji hamlelerini dahi kendi çıkarları açısından büyük tehdit olarak görmektedir. Devlet kimlikleri, inşa edildikten sonra tekrar değişim geçirebilme eğilimlerine sahiptir. Devlet kimliklerindeki değişim hükümet ve siyasal değişimden çok farklı bir konumdur. Fakat devletlerin yaşadığı dramatik değişimler (1952 Hür Subaylar Darbesi, 1958 Irak Darbesi 1979 İran Devrimi gibi) sonucu çıkar ve dış politikalarının tamamen değişmesi neticesinde yeni devlet kimlikleri de rejim ile birlikte inşa edilmektedir.125 Bir devlet diğer devletleri onlara atfettiği kimlikler ile yorumlarken aynı zamanda olağan sosyal etkileşim aracılığı ile kendi kimliğini de yeniden inşa etmektedir.126 Örneğin bir insanın kardeş, oğul, öğretmen ve vatandaş olarak sahip olduğu ve rollerle bağlantılı pek çok kimliği mevcuttur. Benzer şekilde, bir devletin; egemen, özgür dünyanın lideri, 121 Demirtaş, a.g.m., s.160. 122 Erman Akıllı, Türkiye’de Devlet Kimliği ve Dış Politika, Ankara: Nobel Yayınları, 2013, s.14. 123 Rumelili, a.g.m., s.159. 124 Joshua S. Goldstein ve Joh C. Pevehouse, Uluslararası İlişkiler, Çev. Haluk Özdemir, Ankara: BigBang Yayınevi, 2015, s.147. 125 Rumelili, a.g.m, s.381. 126 Hopf, a.g.m., s.175. 31 emperyal güç gibi birden fazla kimliği olabilir. 127 Karşı devletleri de terörist devlet, haydut devlet, diktatör devlet gibi kimlikler ile tanımlayabilmektedir. 1.2. DEVLETİN KİMLİKSEL ROL ALGISI VE DIŞ POLİTİKA İLİŞKİSİ Alexander Wendt’in şekillendirdiği sistematik konstrüktivizm kapsamında devlet kimliğinin şekillenmesinde en önemli unsurlardan olan iç faktörler analiz dışı bırakılmıştır. Konstrüktivist dış politika analizinde devlet kimliğinin oluşumu sadece sistematik etkileşim sonucu oluştuğu düşüncesi ile sınırlı kalmaktadır. Yani devletlerin iç politikaları, rejimleri, lider yapıları ve etnik kimliklerinin devlet kimliğine etkisi göz ardı edilmektedir. Dolayısıyla devletlerin birbirleriyle ilişkileri öncesi diğer devletler hakkında herhangi bir fikre sahip olmadığı düşünülmektedir. İç faktörlerin konstrüktivist teorinin dışında tutulması konstrüktivizmin ikna edilebilirliğini zayıflatan önemli bir etken olmaktadır. Dış politikanın oluşum sürecinde siyaset yapıcılar kendi politikalarını şekillendirirken devlet kimliğinin hem iç hem de dış boyutuna dikkat etmektedir. Bu dikkat etmek ise dış politika analizi yapılırken bireysel, toplumsal ve uluslararası düzeyde ortak bir yaklaşım sergilenmesi olarak ifade edilmektedir ki bu yaklaşım “rol teorisi” olarak tanımlanmaktadır. 128 Sosyal Bilimler’de rol teorisine ilişkin ilk çalışmalar bireylerin davranışlarını anlamak amacıyla dış politika analiz çalışmalarından ziyade sosyal psikoloji ve sosyoloji alanlarında yapılmıştır.129 Rol teorisi; Uluslararası İlişkiler ve siyaset biliminde ise ilk defa Holsti’nin konuya ilişkin kaleme aldığı “National Role Conceptions in the Study of Foreign Policy” isimli makalesi ile devletlerin uluslararası politik rollerine ilişkin çalışma yapılmıştır. 130 Modern kimlik kavramları tarihçilerin ve sosyal bilimcilerin son yıllarda en çok ilgilendikleri alan olmaktadır. Bunun yanında birçok akademisyen ulusal olmayan (non- 127 Wendt, “Anarchy is what States Make of it: The Social Construction of Power Politics”, s.398. 128 Yücel Bozdağıoğlu, a.g.e., ss.137-138. 129 Micheal Grossman, “Role Theory and Foreign Policy Change: The Transformation of Russian Foreign Policy in the 1990s”, International Politics, No:42, 2005, s.335. 130Marijke Breuning, “Role Theory in Foreign Policy”, http://politics.oxfordre.com/view/10.1093/acrefore/9780190228637.001.0001/acrefore-9780190228637-e334?print=pdf s.1. (05.06.2017) 32 nationalistic) dinsel bir devlet kimliğine dayanan hanedanlık meşruiyeti (dynastic legitimacy) yerine milletlerin, milliyetçiliklerin ve ulus kimliklerinin sosyal konstrüktivizmi üzerinde durmuştur.131 Siyasi ve kültürel bir bakış açısı içeren rol teorisi, dış politika analizinin anlaşılmasını oldukça kolaylaştırmaktadır. Rol mefhumlarının, kültürel normların ve ulusal değerlerin dış politika açısından nasıl bir eyleme ve söyleme dönüştüğünü göstermektedir. Bu anlamda ulusal rol, toplumun ve kültürün bir ulusun dış politikasına ve devlet kimliğinin inşasına nasıl hizmet ettiğinin incelenmesi için sahip olduğumuz birkaç kavramsal araçtan biridir.132 Devletlerin dış politikalarını anlamamız ve anlamlandırmamızı kolaylaştıran rol teorisi, ulusal politikaları belirleyen elitlerin düşünceleri, bu elitlerin uluslararası sistem hakkındaki anlayışları ve kendi devletlerine ilişkin diğer devletlerin rol algılaması üzerine odaklanmaktadır.133 Devlet kimliklerinin dış politika ile ilişkisini anlamamız için devletlerin ulus kimliklerinin ve baskın ulusal rollerinin devletlerin çıkarlarına ve dış politikasına olan etkisi de incelenmelidir. 134 Ulus kimliği, genel anlamda bir milletin müşterek sosyal kuralları, dili, gelenekleri, değer yargıları ve müşterek düşünme şeklini içermektedir.135 Anthony Smith ise ulusal kimliğin, “toplumun kuşaklar boyu süren bir devamlılık duygusuna, ortak tarihsel olaylar ve hatıralara, bütün bunlar üzerinde oturan ortak bir kader duygusuna dayandığını”136 ifade etmiştir. Ulusal kimlik, bir başka tanımda ise, birlikte var olan ve aynı zamanda çakışan sosyal, ırksal, dinsel, dilsel ve cinsel kimlikler de dâhil olmak üzere bir ülkedeki kimliksel bütünlük olarak ifade edilmiştir.137 Arı ise, ulusal kimliği bir ülkedeki insanların kendilerini tanımlama biçimi olarak ifade etmiş ve 131 William Ochsenwald, “Islam and Loyalty in the Saudi Hijaz 1926-1939”, Die Welt des Islams, New Series, Vol. 47, Issue 1, 2007, s.8 132 Lisbeth Aggestam, “Role Identity and The Europeanisation of Foreign Policy: A Political–Cultural Approach”, Rethinking European Union Foreign Policy, ed.Ben Tonra and Thomas Christiansen, Manchester: Manchester University Press, 2004, s.82 ; Valerie M. Hudson and Christopher S. Vore, “Foreign Policy Analysis Yesterday, Today, and Tomorrow” Mershon International Studies Review, Vol.39, No.2, Oct.,1995, s.226 133 Vit Benes, “Role Theory: A Conceptual Framework For the Constructivist Foreign Policy Analysis?”, Third Global International Studies Conference “World Crisis. Revolution or Evolution in the International Community?”, Portugal: University of Porto, 17-20 August 2011, s.1. 134 Thomas Banchoff, “German Identity and European Integration”, European Journal of International Relations, Vol. 5, No.3. 1999, ss.261-262. 135 Ebru Çoban Öztürk, “İnşacı Kuram Gözüyle Ulusal Kimlik, İkili İlişkiler ve Uzlaşma”, Ermeni Araştırmaları, Sayı: 47, 2014, s.90. 136 Kudret Bülbül, “Kültür ve Medeniyet Tartışmalarına Türkiye’den Bakmak”, Küreselleşme Temel Metinler, Ed. Kudret Bülbül, Ankara: Orion Kitabevi, 2009, s.264. 137 Jack Citrin, Cara Wong and Brian Duff, “The Meaning of American National Identity”, Social Identity, Intergroup Conflict and Conflict Reduction, ed. Richard D. Ashmore and others, Vol.3, New York: Oxford University Press, 2001, s.71. 33 bu tanımlamanın bölgesel ve küresel politikanın belirlenmesinde önemli unsurlardan biri olduğuna değinmiştir. 138 Uluslararası sistemde bir devletin diğer devletler ile birçok sosyal konum ve rol çerçevesinde ilişkileri bulunmaktadır. Devletlerin sahip olduğu kimlikler ve kimliklerinin tezahürleri olan roller, devletlerin uluslararası sistemde sahip oldukları algılara göre değişim göstermektedir.139 Uluslararası siyasetin yürütülmesinde bir devletin kendisini nasıl gördüğü ve diğer devletler tarafından nasıl görülmek istendiğine ilişkin kimlikler, roller ve algılar devletin iç ve dış politikasının anlaşılmasına yönelik önemli derecede katkı sağlamaktadır. 140 Devletler sürekli bir biçimde karşılıklı etkileşim sürecinde bulunmakta ve kendileri arasında ben ve öteki algısını oluşturmaktadır. Ben ve öteki algısını güçlendiren devletler ulusal çıkarlarını zaman içerisinde yeniden tanımlayarak dış politikalarında değişim yapmayı tercih etmektedirler. 141 Bu da devletlerin dış politik yönelimleri ve çıkar algılamalarında kurumsal kimliklerinin oynadığı önemli rolü göstermektedir. Holsti, her devletin diğer devletlerden oldukça farklı rollere sahip olabileceği üzerinde durmuştur. Örneğin devletler; devrimci, bölgesel lider, bölge koruyucusu, aktif bağımsız, bağımsızlık destekçisi, anti-emperyalist, inancın savunucusu, arabulucu, anti Siyonist olma vb. gibi rollere sahip olabilir. Örneğin, küçük ve askeri açıdan zayıf olan ülkeler, çatışma durumlarında arabuluculuk rolü ve barışın sağlanmasında önemli roller oynarlar. 142 Devletlerin uluslararası sistemde de farklı kimlikleri ve bu kimlikler ile bağlantılı farklı rollere sahip farklı dış politikaları olması devlet ve ulusların kimlik ve rollerine uygun politikalar peşinde koştuğunu ve bunları gerçekleştirmek istediklerini göstermektedir. Devletler ayrıca benimsedikleri kimliklerini koruyabilmek için bazı politikaları yerine getirmelidir. Bu, devletlerin doğası gereğidir fakat devletler bu çıkarlarını istediği 138 Tayyar Arı, Uluslararası İlişkiler ve Dış Politika, 7b., Bursa: MKM Yayıncılık, 2008, s.220. 139 Naomi Bailin Wish, “Foreign Policy Makers and Their National Role Conceptions”, International Studies Quarterly, Vol. 24, No. 4, Dec., 1980, s.533. 140 Ömer Göksel İşyar, Karşılaştırmalı Dış Politikalar, Bursa: Dora Yayınları, 2009, s. 118. 141 Hakkı Büyükbaş, “Kimlik, Güç ve Dış Politika: 1912-1913 Yıllarında Rusya’nın Balkan Politikası Üzerine Bir Analiz”, Akademik İncelemeler Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 1, 2013, s. 249. 142 Kal Holsti, “National Role Conceptions in the Study of Foreign Policy”, International Studies Quarterly, Vol. 14, No. 3, September 1970, s.242-271. 34 şekilde inşa edeceği anlamına da gelmemektedir.143 Sosyal bir yapıya sahip olan devletler statik ve değişmeyen rollere sahip olmayıp, dinamik ve bir amaca yönelik rollere sahip olmaktadır. Devletlerin rollerinin değişimi ise rastlantısal ve tesadüfî olmayıp rasyonel ve bilinçli bir şekilde inşa edilmektedir. 144 Örneğin; 1939'daki Alman ulusal kimliği kendine özgü şovenist ve münhasır bir kimlik iken günümüzde önemli Avrupa milletleri ile birlikte yaşamaktadır ve uluslararası toplumdaki rolünü yeniden inşa etmiştir; Sırp kimliği ise, Yugoslav kimliğinin evrim geçirmesi ile radikal bir değişim göstererek şovenizme eğilim göstermiştir. 145 Yukarıda zikr edilen konuya bir başka örnek ise II. Dünya Savaşı öncesi ve sonrası için Japon ulus kimliği için geçerlidir. II. Dünya Savaşı sonrası Asya’da Japonya’nın oldukça savaşçı ve yayılma geleneğine sahip olan devlet kimlikleri, uluslararası sistemin de dayatmasıyla devlet kimliklerini değiştirmek ile birlikte dış politikadaki yönelimi ve tezlerini de değiştirmiştir.146 Birey, toplum ve devletlerin kimlik tahayyüllerinin değişmesi doğrudan ve dolaylı olarak güvenlik algısı, kim olduğumuz, müttefik-düşman ilişkilerini ve rakip tarafı belirleyen kimlik ve rol algısının değişmesini sağlamaktadır.147 Bir kimlik, herhangi bir şekilde tanımlandığında muhakkak bir öteki kimliksel varlıktan söz etmek zorunluluğu vardır. Bu da karşı kimliği oluşturmaktadır. Yani ontolojik açıdan bakıldığında ben ve ötekisi arasındaki ayrımdan tamamen kurtulmak hem birey hem de toplumlar için mümkün gözükmemektedir. 148 Günlük hayatta bireylerin kendilerini diğer bireyler karşısında tanımladığı ve bu kimliklere uygun hareket ettiği kimlikler hatta alt üst kimlikleri olduğu gibi devletler de kurumsal davranışlarını belirleyen veya bu davranışların belirlenmesinde etkili olan kimlik ve rollere sahip olmaktadır. Rol teorisi bağlamında devletlerin sahip olduğu kimlikler, devletlerin diğer devletler ile bulunduğu etkileşimden ziyade siyasetçilerin inanışları ve iç politikanın bir 143 Wendt, Uluslararası Siyasetin Sosyal Teorisi, s.295. 144 Lisbeth Aggestam, “Role Theory and European Foreign Policy”, European Union’s Roles in International Politics Concepts and Analysis, ed. Ole Elgström and Micheal Smith, Oxon: Routledge, 2006, ss. 21-22 145 Alexander Wendt, “Collective Identity Formations and the International State”, s.387. 146 Linus Hagström and Karl Gustafsson, “Japan and Identity Change: Why it Matters in International Relations”, The Pacific Review, Vol. 28, No.1, 2015, ss:1-20.; Richard Ned Lebow, National Identities and Internationl Relations, Cambridge: Cambridge University Press, 2016, s.45. 147 Hasan Kösebalan, Türk Dış Politikası, Çev. Hüsamettin İnanç, Ankara: BingBang Yayınları, 2014, ss.19-20. 148 İbrahim Kalın, Ben, Öteki ve Ötesi, 5b., İstanbul: İnsan Yayınları, 2016, s.13. 35 bileşeni olduğu varsayılmıştır.149 Uluslararası ilişkilerde kimliğin önemi bireyin durumu ile alakalı bir olgu olarak da incelenebilir. Bireyin durumunun değişmesi ile bireyin aidiyet, kimlik ve söylemleri de değişmektedir. Bu değişim bireyin rekabet içerisinde olan seçkinlerin çıkarları tarafından araçsal olarak kullanılmasını netice verebilmektedir. 150 Örneklendirmek gerekirse 1985 yılında alkol bağımlılığından Evanjelist bir rahip sayesinde kurtulan G.W. Bush, köktenci Protestan kimliğe göre kendini yeniden doğmuş olarak kabul etmektedir. Bush, 1995’te Teksas Valisi, 2000 yılında ise ABD başkanı olmasını tanrının kendisine ilahi bir misyon yüklemesi ile açıklamıştır. ABD’de önemli güce sahip neoconların Bush’un yeni kazandığı kimlik ve inancı ışığında Afganistan’ı ve Irak’ı işgal etmesi buna güzel bir örnektir.151 Buna benzer şekilde siyasi tarihi şekillendiren veya içerisinde önemli yer işgal eden siyasi karar alıcıların sahip olduğu veya söylemde kullandığı kimlikler ulusal kimliğin teşekkülü ve dış politikanın anlaşılmasında önemli bir veri olmaktadır. 1.3. DEVLET KİMLİĞİNİ OLUŞTURAN TEMEL FAKTÖRLER Habermas’a göre devlet 152 , “Hukuksal anlamda tanımlanmış bir kavram olup, nesnel anlamda, içte ve dışta egemen bir devlet gücüne; coğrafyası bakımından, kesin olarak sınırları çizilmiş ülke topraklarına, sosyal açıdan da, mensupların tümüne, yani devlet halkına işaret eder.” Bunlarla birlikte devletlerin oluşumunda normatif unsurlar da oldukça etkili olmuştur. Bir insanın kimliğinde birden çok yön ve aidiyetler bulunduğu ve yaşamının devam etmesi sürecinde sahip olduğu muhtelif kimliklerden birisinin öne çıkarak bireyin baskın kimliği olması gibi devletlerin de diğer devletlerden farklı kimlik unsurları, bileşenleri ve aidiyetleri vardır. Devletler iç politikadaki öncelikleri, yabancı 149 Wendt, Uluslararası Siyasetin Sosyal Teorisi, s.283. 150 Anthony Giddens, The Constitution of Society: Outline of the Theory of Structuration, Cambrdige: Polity Press, 1984; Antony D. Smith, Milli Kimlik, Çev. Bahadır Sina Şener, 8b, İstanbul: İletişim Yayınları, 2016, s.41. 151 Ahmet İnsel, “Bush ve Neo-Con’lar, Evanjelizm, Armageddon”, Türk Dış Politikası Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Ed. Baskın Oran, Cilt: III, İstanbul: İletişim Yayınları, 2013, s.17. daha fazla bilgi için bkz. Özdemir Akbal, “Evangelizmin Gelişim Süreci ve ABD’nin Ortadoğu Politikasına Etkisi”, Dini Jeopolitik Yaklaşımıyla Ortadoğu, ed. Engin Akçay ve diğerleri, Ankara: Akçağ Yayıncılık, 2013, ss:39-55. 152 Jürgen Habermas, “Öteki” Olmak “Öteki”yle Yaşamak, 9b., Çev. İlknur Aka, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017, s.15. 36 ülkeler ile ilişkileri ve uluslararası sistemin belirleyici etkisi aracılığıyla kendi kimliklerini inşa etmekte ve belirlemektedir. Bir devletin kimliğinin oluşmasında ve diğer devletlerin kimliğinden ayrışmasında temel olarak içsel, dışsal ve uluslararası sistemsel olmak üzere üç faktörden bahsedebiliriz. İçsel Faktörler: Matsumura’ya göre her devletin siyasi lideri, doğal sınırları, ekonomik büyüme ve gelişmesi, teknolojik kabiliyetleri, askeri güç ve kamuoyu gibi unsurlara göre içyapısal bağlamda devlet kimliği şekillenmektedir.153 Hükümet liderleri veya ulusal parti liderleri, ulusal çıkarlar çerçevesinde gerçek bir muhalefet söz konusu olduğunda devletlerinin ülke içindeki ve dışındaki olası temsilcileri olmaları hasebiyle devletin çıkar ve ilkelerini en üst düzeyde ifade ederler. Ulusal ve uluslararası kamuoyundan önce, belirli devletleri dost ve düşman olarak tanımlarlar.154 Demokratik ülkelerde muhalif partinin ve iktidar partisinin kendi kimlik tanımlamaları ve bunlara yapılan itirazlar devlet kimliğinin inşa evresinde en önemli içsel unsurlar arasına girmektedir. 155 Devletlerin kimliklerinin belirlenmesinde demokratik seçim imkanının bulunduğu ülkelerde içsel faktörlerin inşasında önemli faktörlerden biri olmaktadır. 156 Özellikle seçimleri etkileyen unsurlar olan ülkenin ekonomik durumu, insan haklarına verilen önem, sosyal refah düzeyi gibi konular, seçim sonuçları ile devletlerin kimliğini yeniden şekillendiren içsel faktörlerden olmaktadır. Aynı zamanda seçilmiş liderin seçim vaatlerini yerine getirip getirmemesi ve lobi çalışmaları bu süreçte etkili olmaktadır. Devrim gibi radikal değişim yöntemleri ile devletlerin sahip olduğu kimlikler değiştirilebilmektedir. Aynı zamanda devletin eliyle gerçekleştirilen yerli kurumsal düzenlemeler ve seçim sonuçları neticesinde bir devletin kimliği değişim gösterebilmektedir. Bazen de ideolojik grupların ülke içerisinde mücadeleleri neticesinde devlet kimliği en güçlü olan grup tarafından değiştirilebilmektedir. 157 Devlet kimliği, 153 Matsumura, a.g.m., s. 3. 154 Banchoff, a.g.m., s. 269. 155 Jelena Subotic, “Europe is a State of Mind: Identity and Europeanization in the Balkans”, International Studies Quarterly, Vol. 55, No. 2, June 2011, s.312. 156 Thomas J. Volgy and John E. Schwarz, “Does Politics Stop at the Water's Edge? Domestic Political Factors and Foreign Policy Restructuring in the Cases of Great Britain, France, and West Germany” , The Journal of Politics, Vol. 53, No. 3, Aug., 1991, s. 623 157 Yücal Bozdağlıoğlu, Turkish Foreign Policy and Turkish Identity, New York: Routledge, 2003, ss.26- 27.. 37 devletin kendi sınırları içerisinde meydana gelen ekonomik, demografik ve politik değişimler neticesinden de etkilenebilmektedir. İlerleyen satırlarda açıklanacağı gibi ekonomik açıdan petrol ihracatına bağımlı rantiyer bir devletin dış politikasını ve kimliğini belirleyen unsurlar ile dış desteğe veya tarımsal ürünlerin ihracatına bağımlı devletlerin kimlikleri, politikaları ve ittifak seçenekleri farklı olacaktır. Günümüzde devletlerin inşa sürecinde aşiretçilik, mezhepçilik, bölgeselcilik ve diğer alt kimlik rollerine olan bağımlılık devam etmektedir. Bu da devlet mekanizmasını yönetenler ile meşru otoriteye itaat etmesi beklenen toplumun mücadele etmesi ve yönetilen toplumun iktidarla arasına mesafe koymasının en temel nedeni olmaktadır.158 Ulus-devletlerin oluşumunda kültürel değerler önemli bir yere sahip olsa da ulus-devletin varlığı ve kimliği sadece kültürel unsurlar ile açıklanamaz. Bununla birlikte ulusların sahip olduğu yerel kültürler ulus-devletlerin kimliklerini biçimlendirmede ve davranışlarını şekillendirmede önemli bir unsurdur. 159 Buna göre önemli derecede kültürel farklılıklar olmaksızın derin etnik farklılıklar olabilir (Boşnaklar, Sırplar, Hırvatlar gibi) ve etnik sınırlar olmaksızın (örneğin, İngiliz orta sınıfı ile İngiliz işçi sınıfı arasında olduğu gibi) kültürel çeşitlilik de bir çeşit etnik kimliği oluşturmaktadır.160 Dil ve ulus kimliği arasında tabii bir bağ olduğu bilinmekle birlikte161 dil ve devlet kimliği arasında da bir bağ bulunmaktadır. Özellikle modern ulus-devletlerin tanıdığı “resmi dil” devletlerin kimliksel teşekküllerinde de önemli rol oynamaktadır. Özellikle, Türkiye ve İran gibi imparatorluk bakiyesi olan ve ulus devlet olarak yeniden inşa edilen, etnik ve mezhebi birçok farklı kimliklerin bulunduğu devletler, kuruluş aşamasındaki baskın etnik grubun dilini resmi dil olarak seçmiştir. Dışsal Faktörler: Gelişmekte olan devletler, ulusal kimliğin tesisinde iki temel problem ile karşılaşmaktadır. Bunlardan birincisi; mevcut devletin sömürge devletlerine karşı verdiği mücadele sonrası bağımsızlık elde etmesi neticesinde ulusal kimliğin anti 158 Lisa Anderson, “The State in the Middle East and North Africa”, Comparative Politics, Vol. 20, No. 1 Oct., 1987, s.1. 159 Dana P. Eyre ve Mark C. Suchman, “Statü, Normlar ve Geleneksel Silahların Zenginleştirilmesi: Kurumsal Bir Teori Yaklaşımı”, Mili Güvenlik Kültürü Dünya Siyasetinde Normlar ve Kimlik, Der. Peter J. Katzenstein, Çev.İbrahim Efe, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Kültür Yayınları, 2014, s.119. 160 Thomas Hylland Eriksen, “Ethnic Identity, National Identity, and Intergroup Conflict: The Significance of Personal Experiences”, Social Identity, Intergroup Conflict and Conflict Reduction, ed. Richard D. Ashmore and others, Vol.3, New York: Oxford University Press, 2001, s.43. 161 John Myhill, Language, Religion and National Identity in Europe and the Middle East, Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, 2006, s.6 38 kolonyal özelliğe sahip olmasıdır. İkincisi ise; sömüren devletlerin yeni devleti oluşturan uluslara miras bıraktığı ülke sınırlarıdır. Yani gelişmekte olan devletlerde ilk önce devlet oluşturulmuş ve bu devletlere ilişkin paralel uluslar oluşturulmaya çalışılmıştır. Bu da post-kolonyal devletler içerisinde birçok siyasal, sosyal ve etnik problemin ortaya çıkmasına neden olmuştur.162 Uzun yıllar Ortadoğu, Orta Asya ve Balkanlar’da yaşanan etnik, mezhepsel ve ideolojik çatışmaların temel nedenlerinden biri, bahsedilen postkolonyal devlet yapıları olmuştur. Bu devletlerin sınırlarının jeopolitik gerçeklik ve etnik duyarlılıklardan uzak, keyfi bir şekilde çizilmesi, etnik ve devletlerarası çatışan ideolojilerin körüklenmesi, sorunlu ve iç içe geçmiş etnik nüfuz alanlarının bırakılması bunların en önemli özellikleridir. Devletlerin kimliğinin teşekkülünde dış müdahale ve manda rejimine de maruz kalması önemli bir etkidir. Suriye örneğinde olduğu gibi 1920-1946 yıllarında Fransız Manda rejimi altında şekillenen modern Suriye devleti, Fransızların Suriye’de bulunan Nusayrileri orduya kazandırıp devleti mezhepsel bir azınlığa emanet etme gayretiyle günümüze kadar devam ederek devlete mezhepçi bir yön kazandırmıştır.163 İnşa sonrası kabul edilen veya tanımlanan devlet kimliklerine dışsal faktörlerden kaynaklı yeni unsurlar eklenebilir veya çıkartılabilir. Barışçıl söylemlere sahip bir devletin komşu ülkelerden yakın tehdit algısı hissetmesi sonrası ofansif politika ve söylemleri kullanması gibi bir devletin yakın ve ölümcül bir dış tehdit hissetmesi de devlet kimliğinin inşa edilmesinde önemli araçlardan biri olmaktadır. Arap dünyasının I. Dünya Savaşı sonrası büyük güçlerin çıkarları çerçevesinde bölünmesi ve parçalanması, Ortadoğu ve Kuzey Afrika’daki Arap devletlerinin suni bir şekilde Batılı güçler tarafından oluşturulması bölge devletlerinin kimliklerinin inşasındaki harici unsurların ne kadar belirleyici olduğunu göstermektedir. Bunun yanında Körfez’in önemli gelir kaynağı olan petrolün kontrolüne ilişkin yaşanan mücadeleler, İsrail’in Batılı devletler tarafından korunması ve bölge petrollerinde çıkarları olan yabancı süper güçlerin arasındaki mücadeleler bölge devletlerinin kimliklerinin inşasında çok önemli roller oynamıştır. 164 Bunun yanında iki komşu ülke 162 Andrew Heywood, Siyaset, çev. Bican Şahin, Ankara: Adres Yayınları, 2007, s.159. 163 Tayyar Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, 6b., Bursa: Dora Yayınları, 2014, s.126-134. 164 Özden Zeynep Oktav, Basra Körfezi’nin Değişen Dinamikleri, İstanbul: Beta Yayıncılık, 2011, s.9. 39 arasında yaşanan sorunlu veya pozitif ilişkiler de devlet kimliklerinin inşasında önemli unsurlar olarak görülmektedir. Uluslararası Sistemsel Faktörler: Tarihsel sosyolojik çalışmaların değindiği gibi uluslararası devlet mekanizması ve devlet-toplum ilişkileri devlet kimliğinin inşa edilmesinde önemli roller oynamaktadır. Devlet hem içsel faktörler hem de uluslararası sistemsel faktörler tarafından inşa edilmekte ve yeniden yapılandırılmaktadır.165 Özellikle 1648 Vestfalya Anlaşması, 1789 Fransız İhtilali, 1815 Avrupa Uyumu, I. ve II. Dünya Savaşları gibi uluslararası sistemdeki devletleri temelden etkileyen tarihsel olayların gerek Avrupa, gerekse uluslararası toplumdaki diğer aktörlerin değişen kimliklerine etkisi önemlidir. İki kutuplu sistemin egemen olduğu Soğuk Savaş sürecinde çatışmalar daha çok ideolojik kimlikler üzerinden ortaya çıkmıştır. Berlin Duvarı’nın yıkılması ile dünyanın gelişmiş refah düzeyi daha da yükseleceği, sınırların ortadan kalkacağı, malların ve insanların serbest dolaşacağı insanlığın bugüne kadar görmemiş olduğu bir yeni dünyanın temellerinin atılacağı inancı birey ve toplumlarda hâkim olmaya başlamıştır. 166 Soğuk Savaş’ın sona ermesi ile uluslararası ilişkilerde siyasi belirsizlik ve tartışmalardan daha güçlü bir şekilde kimlik meseleleri merkezi önem arz etmiştir. Avrupa uyum sürecinin geleceği, artan yabancı düşmanlığı, neomilliyetçi akımlar AB’ye Doğu Avrupa ülkelerinin entegrasyon süreçleri, eski Sovyet coğrafyası, ABD gibi birçok yerde yaşanan gelişmeler kimlik odaklı politikaları merkezi öneme getirmiştir.167 Soğuk Savaş sonrası dönem sadece etnik kimlikleri değil yanında haydut devlet, terörist devlet, nükleer tehdit olan devlet gibi yeni devlet kimliklerinin de ortaya çıkmasını sağlamıştır Ayrıca Birleşmiş Milletler, Avrupa Birliği, ASEAN, NATO, Şangay İş Birliği Örgütü, IMF, Dünya Ticaret Örgütü, OPEC gibi uluslararası örgütlü yapılar devletlerin meşruiyetini tanıyarak ve kendi örgütlenmesi içerisinde kabul ederek devletlerin kimliğinin inşa edilmesi veya değişmesine etkide bulunabilmektedir. 1952 yılında NATO’ya girmeden önceki ve sonraki Türk devlet kimliğinin bir olmayacağı gibi, 165 Şen, a.g.e, s.57. 166 Amin Maalouf, Çivisi Çıkmış Dünya, 17b., Çev.Orçun Türkay, İstanbul: YKY Yayınları, 2009, s.17-20. 167 Peter J. Katzenstein, “Milli Güvenlik Üzerine Alternatif Perspektifler”, Mili Güvenlik Kültürü Dünya Siyasetinde Normlar ve Kimlik, Der. Peter J. Katzenstein, Çev. İbrahim Efe, Sakarya: Sakarya Üniversitesi Kültür Yayınları, 2014, s.37. 40 2011’den sonra Dünya Ticaret Örgütüne üye olan Çin’in de ne devlet kimliği ne de dış politika öncelikleri aynı olmayacaktır. 1.4. ORTADOĞU’DA DEVLET KİMLİKLERİNİN TEMEL BİLEŞENLERİ Modern ulus devlet şeklinde olmasa168 ve kültürel mirası devretme konusunda başarısız da olsa kurumsal anlamda devlet sisteminin ilk örneklerinin ortaya çıktığı coğrafya, Ortadoğu coğrafyası olmuştur. Bunun en önemli iki etmeni bölgenin sahip olduğu tarımsal ekime elverişli coğrafi alana sahip olması ve bunun sosyal boyutu olarak sistemli ve teşkilatlı yapıların gerektiği yönetme şekillerinin ortaya çıkmasını hızlandırmış olmasıdır. 169 Her devlet ve ulus, farklı ve görece ayrıcalıklı kimliklere sahip olmaktadır. Ortadoğu, Avrupa, Kuzey Amerika, Güney Amerika, Avrasya, Uzak Doğu ve diğer bölgeler kendilerine ait bölge devletlerinin kimliklerinin inşasına yardımcı olacak birtakım temel hayati bileşenlere sahip olmaktadır. Ayrıca, bugün Ortadoğu’daki devletlerin istikrarsız ve devlet kimliklerinin oldukça karmaşık bir yapı sergilemesinin en önemli nedenlerinden biri I. ve II. Dünya Savaşı öncesi ve sonrası dönemin güncel etkileri olmaktadır. Özellikle II. Dünya Savaşı sonrası süreçte bölgeyi kontrol eden İngiltere, Fransa, Sovyetler ve Amerika gibi bölgenin yerel siyasi unsuru olmayan yabancı güçlerin belirlediği devlet sınırlarının potansiyel doğal sınırlardan bağımsız ve keyfi çizilmesinden kaynaklanmaktadır. Bu durum Ortadoğu bölgesinde geçmişte birçok siyasi, ekonomik ve sosyal sorunların kaynağı olmuş ve günümüzde dahi devletlerin geleceği ve halkların yaşamı açısından önemini devam ettirmektedir. Ortadoğu’ya ilişkin çalışmalarda kimlik temelli çalışmaların öne çıkmasının en önemli sebebi bölgede kimlik kaynaklı sosyal ve siyasal hareketlerin giderek artması olmuştur. Bu durum, Ortadoğu çalışan akademisyenlerin giderek kendilerini geleneksel 168 Uluslararası sistemde genişlemekte olan devlet yapısı ile Ortadoğu’da bulunan geleneksel devlet yapılarının karışması sonucu yerelde melez diyebileceğimiz yeni devlet yapıları çıkmıştır. Bu yapılar hem Doğulu hem de Batılı özelliklere sahip olmaktadır. Bununla birlikte Arapların geleneksel siyasi yapılarından kaynaklanan durum siyasal, içtimai ve finansal açıdan Batılı bir devlet mekanizmasını ortaya çıkarmakta yetersiz olmakta ve Westfalyan model ile uyumlu olmamaktadır. Bknz: Gökhan Bacık, Modern Uluslararası Sistem, İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2007, s.212. 169 Hamza Ateş ve Soner Ünal, “Devletin Doğduğu Yer: Antik Çağ Ortadoğusu’nda İdari Hayat”, Bilgi, Cilt.8, No:1, 2004, s. 21. 41 teoriler dışında bakış açılarına yöneltmiştir. 170Bir başka açıdan bakıldığında Ortadoğu’da devlet inşa süreçlerinde kurucu liderin, başat kabile ve toplumların yapısında önemli yapısal faktörlere sahip olduğu düşünülmektedir. Buna ek olarak Lübnan ve Suriye gibi devletler ise etnik, mezhepsel ve dini aidiyetler ile yapay bir şekilde toplumun bütün unsurlarının birbirine karşı denge kurması ile inşa edilmiş devletlerdir. Körfez ülkelerinde daha da baskın bir nitelik olarak ise eski tüccar kabile reislerinin, devleti hâlihazırda yönetiyor olması, günümüzde dahi siyasi kabilecilik anlayışının baskın bir rol oynadığını göstermesi açısından oldukça önemlidir. 171 II. Dünya Savaşı sonrasında dünya politikasında artan öneme sahip olan Ortadoğu devletleri, yaygın birtakım özelliklere sahiptir. Bunlar; başka bir güce bağımlı olmaları, otoriter ulus devlet görüntüsüne sahip olmaları, petrol zengini rantiyer devlet veya dış desteğe bağımlı olmalarıdır.172 Ayrıca, bölge devletlerinde din ve mezhep173 olgusunun görmezlikten gelinememesi, devletlerin birbirlerinden oldukça farklı ve çeşitli rejimlere sahip olması ve ordunun (askeri yapılanmanın) devlet içerisindeki belirleyici role sahip olması Ortadoğu devletlerinin yapısal özellikleri olma yanında, devlet kimliklerinin de temel bileşenlerini oluşturmaktadır. Ortadoğu’da enerji kaynaklarının ortaya çıkmasının bölgede devam eden devlet inşa sürecini etkilediğini ve yeni ortaya çıkan devlet inşa sürecinin aynı zamanda petrol zengini ülkelerin kimlik, çıkar ve politikalarını güçlü bir şekilde etkilediğini söyleyebiliriz. 1.5.1. DİN VE MEZHEP Din ve mezheplerin Ortadoğu devletlerinin kimliklerine etkisinin irdeleneceği bu kısımda teolojik bir akademik çalışmadan ziyade din olgusunun ulusal-uluslararası politika ve devlet kimliğini etkilemesi üzerinde durulacaktır. Dinin mevcut Ortadoğu 170 Telhami and Barnett, a.g.e., p.3. 171 Nadine Sika, “The Arab State and Social Contestation”, Beyond The Arab Spring: Evolution Ruling Bargain in the Middle East, Ed. Mehran Kamrava, New York: Oxford University Press, 2014, ss.74-75 172 Marion Boulby, “Extra-Regional Interests, Authoritarian Elites, and Dependent State Formation in the Arab World”, State Formation and Identity in the Middle East and North Africa, Ed. Kenneth Christie and Mohammad Masad, New York: Palgrave Macmillan Press, 2013, s.48.; Ehteshami, Anoushiravan, “Middle East Middle Powers: Regional Role, International Impact”, Uluslararası İlişkiler, Volume 11, No. 42, Summer 2014, s.31 173 Mezhep yaygın olarak, gidilen yol, meslek, görüş, metot, yöntem anlamında kullanılmaktadır. Bknz: Kazım Mudir Şaneçi, “Dinler ve Mezhepler Tarihine Bir Bakış”, Çev. Şahin Ahmetoğlu, Iğdır Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı. 2, Ekim 2013, s.183. 42 siyasi meselelerinde önemi, dinler tarihi ile alakalı bir durumdur. Üç önemli semavi din olan Yahudilik, Hıristiyanlık ve Müslümanlığın kökenlerinin ve bu dini insanlara tebliğ eden elçilerinin (peygamberlerin) inançlarını tebliğ etme alanının Ortadoğu bölgesi olması, dinin bölgedeki sosyolojik etkisini gösteren en güçlü olgu olmaktadır. Üç kitabi dinin yanında Yezidilik, Zerdüştlük, Bahailik ve diğer Ortadoğu merkezli azınlık dinlerinin burada bulunması din olgusunun Ortadoğu için her anlamda önemini göstermektedir. Mezhepsel farklılıklar konusunda coğrafyanın çoğunluk nüfusunu oluşturan Müslümanlar Sünni, Şii, Alevi, Zeydi, İsmaili ve Dürzî mezhepleri arasında bölünmüştür. Hıristiyanlarda ise Rum, Süryani ve Keldani, Nasturi ve Ermeni Ortodokslar yanında Asuri, Maruni, Katolik, Rum, Süryani, Ermeni ve Keldani Katoliklerden de söz edebiliriz. Mezhepsel bölünme Müslüman ve Hıristiyanlar ile sınırlı bir olgu olmayıp Yahudilerin arasında da bulunmaktadır. Ortadoğu’da farklı diller, töreler ve diller olmakla birlikte Ortadoğu devletleri, milletleri ve dinleri arasında da kendi içlerinde oldukça farklılıklar bulunmaktadır. Ortadoğu, dünyanın geri kalan diğer bölgelerinden oldukça farklı özelliklere sahiptir.174 Ortadoğu’nun, Batı’da olduğundan farklı olarak ulus-devletin dine karşı verdiği mücadelede çok başarılı olduğu söylenemez. Bu da Ortadoğu’nun diğer coğrafyalardan daha farklı olarak din unsurunun ülkelerin iç ve dış politikalarında ne kadar etkili olduğunu göstermektedir.175 Fakat Fransız Devrimi sonrası milliyetçiliğin bütün dünyada olduğu gibi Ortadoğu’da da yayılması halklarda sekülerleşmeyi arttırmak ile din ve mezhebin toplumdaki gücüne ulaşamamıştır. Devlet ve dinin birleşmesi ve özdeşleşmesi ile ortaya çıkan Doğulu politik paradigmayla, uzun yıllar din-devlet ilişkilerine mesafeli yaklaşan ve hatta uzun yıllar çatışan Hıristiyanlığın egemen olduğu toplumlarda aynı durum mevcut değildir. Bunun nedeni Müslüman toplumlardan farklı olarak Hıristiyan toplumlarda en baştan kilise ve siyasi otorite farklı kimlikler ile tanımlanırken, Doğulu toplumlarda her ikisi özdeş olarak kullanılmıştır. Ortadoğu’da din ve sosyo-politik yapıların ayrılmazlığı günümüze kadar devam edip gelmiştir. Günümüze kadar gelen bu yapıların ve geleneklerin güç ve derin tarihsel köklere sahip olmasından bölge ülkelerinde laik yapıların tesis edilmesi de 174 Fred Halliday, Ortadoğu Hakkında 100 Mit, Çev. Can Cemgil, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2008, s.9. 175 Mehmet Şahin, Din-Dış Politika İlişkisi ABD Örneği, 2b., Ankara: Barış Patin Kitabevi, 2016, s.97. 43 oldukça zor olmuştur.176 Aynı zamanda bölgede var olan devletlerin, siyasi ve ideolojik gruplar, diğer politize olmuş yapılara karşı ortak paydalarını daraltarak mezhepsel ayrıcalıklarını bilinçli bir şekilde derinleştirmek için tarafların kendi inanç, kültür ve kimliklerini her zaman ikame etmeye çalışması Ortadoğu’daki potansiyel çatışma alanlarını da güçlendirmektedir. Ortadoğu’da inşa edilen sistematik politik yapılar sadece güç ve paranın maddi konfigürasyonları yanında, kimlikten kaynaklı (din, mezhep ve etnisite gibi) kültürel normları ve moral unsurları da içermektedir.177 Özellikle Ortadoğu’da din, çoğu zaman dolaylı veya doğrudan siyasal iktidarların birincil meşruiyet kaynağı olmuştur. Din aidiyeti; siyasi otoriteye ailevi, grup, aşiret bağlarından daha yüksek makro derecede sadakat sağlamaktadır.178 Bu da dünyanın diğer coğrafyalarında olduğu gibi Ortadoğu’da da din, devletlerin kimliklerini inşa edilme sürecinde çok önemli merkezi rol oynadığını ve ileride de oynayacağına işaret etmektedir. Bunun yanında devletlerin sahip olduğu inanç, din ve mezhep grupları gibi dinsel organizasyonlar diyebileceğimiz yapılar diğer devletleri etkileme ve üzerlerinde nüfuz sağlamak gibi politikalar için de yoğun bir şekilde kullanılmaktadır.179 Çünkü inancın ulusal devlet sınırlarını aşan çok boyutlu bir yapısı ve geniş bir yayılma potansiyeli bulunmaktadır. Ortadoğu’da özellikle Suudi Arabistan ve İran, dini bir rejim ve otorite ile devleti idare ettiklerini ifade ederken İslam’ın emir ve öğretilerinden iç ve dış politikalarını belirlerken birtakım referanslara başvurmaktadır. Bu ülkelerde liderler, şeriat kurallarının tatbikine söylem düzeyinde de olsa yer vermektedirler ve yönetici elitler kendi meşruiyetlerini bu İslami söylemler ile birleştirmeye özen göstermektedir. 180 Hatta İslam öncesi İran tarihinde hükümdarlar din aracılığı ile kendi toplumları karşısında meşruiyet kazanmakta ve halkı yönetme örneklerinde bulunmaktadır. İran’da İslam devletlerinin 176 Amir Ahmad Fekri, Tarihsel Gelişim Sürecinde İran Devrimi, İstanbul: Mızrak Yayınları, 2011, s.35-48. 177 Raymond Hinnebusch, The International Politics of Middle East, Manchester: Manchester University Press, 2003, s.2. 178 Hossein Razi, “Legitimacy, Religion, and Nationalism in the Middle East”, The American Political Science Review, Vol. 84, No. 1, Mar., 1990, s.75. 179 Roger Owen, State, Power and Politics in the Making of the Modern Middle East, 3th ed., London: 2004, s.154. 180 Moataz A. Fattah, “Islam and Politics in the Middle East”, Islam and Politics, Ed. John Esposito and Emad el-din Shahin, New York: Oxford University Press, 2013, s. 300 44 kurulması ve sonrasında Şii Safevileri, kendilerine Şahin Şah (Şahların Şahı) ünvanını ekleyip, yönetimlerine ilahi bir dayanak kazandırarak topluma hükmetmişlerdir. 181 Arap Yarımadası’nda bugün dahi Vahhabi ulemanın 18. yüzyılın ortasında kazandıkları siyasi iradeyi güçlü bir şekilde etkileyen dini otoritesi devam etmektedir. Muhammed bin Abdulvahhab’ın kabilesi Suud rejimine dini ve siyasi meşruiyet sağlamak adına hem rejim hem de vatandaşlar üzerinde etkisini devam ettirmektedir. Bu anlamda Vahhabilerin sistemde devamlılığı Suudi Arabistan devletinin bekasına bağlı kılınmıştır. Din ve dinsel imgeler ile meşruiyet ve toplumda genel kabul oluşturma, muhafazakâr olarak nitelenen siyasi idareler ile sınırlı olmayıp Muhammed Rıza Şah gibi seküler liderler tarafından da önemli görülmüştür. İlginçtir ki Muhammed Rıza Şah, kendisi ile yapılan bir röportajda ilahi koruma altında olduğunu ve Tanrı’nın yardımı ile birçok defa ölümden kurtulduğunu ve Hz. Ali’yi rüyasında defalarca gördüğünü ve Hz. Ali’nin karşı karşıya kaldığı birçok sorunun çözümünde kendisine yardım ettiğini söylemiştir.182 Suriye örneğine baktığımızda ise, Hafız Esat iktidarı ele geçirmesi ile hızlı bir şekilde eski yönetimin bürokratlarını saf dışı bırakarak ülke yönetiminin stratejik yerlerine kendine ve yakın çevresine tehdit olmayacak Nusayrileri getirmiştir. Bu gelişmeler ile Suriye gibi çoğunluğu Sünni olan bir ülkede kendi azınlık iktidarının sıkıntı yaşayacağını fark eden Esat, Nusayriliğin İslam’ın bir ekolü olduğuna ilişkin bir fetva almış ve sonrasında ülkenin anayasasına da devlet başkanının Müslüman olması gerektiği ifadesini ekletmiştir.183 Esat, bu şekilde dini anlamda da kendisine meşruiyet sağlamıştır. Bu gibi gelişmeler Ortadoğu’da bir iktidarın ne kadar din ve mezhepten uzak seküler bir rejim inşa etse de bunu da yine dinden yardım alarak yerine getirmesi önemini göstermektedir. 181 Safevilere dayandırılan birçok kaynakta Safevi Hanedanlığının mensupları 7. İmam Musa Kazım’a dayandırılarak dolaysı ile Hz. Ali ile ilişkilendirilerek Seyyitlik (Hz. Peygamberin soyundan gelme) isnad edilmiştir. Bu da Safevilerin On İki İmam’ın yolunda bulunduğu ve Şiiliğin kurucularından olduğunu iddia etmişlerdir. Bkz: Tufan Gündüz, Son Kızılbaş Şah İsmail, 8b., İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2018, s.15. Muhammed R. Hafeziniya, İran Jeopolitiği ve Siyasi Coğrafyası, Çev.Kaan Dilek, Ankara: İraniyat Yayınları, 2017, s.168. 182 Kermit Roosevelt, Karşı Darbe, İstanbul: Nehir Yayıncılık, 1979, s.85. 183 Muhammed Hüseyin Mercan, Suriye Rejim ve Dış Politika, İstanbul: Açılım Kitap, 2012, s.70. 45 Ortadoğu’nun bir diğer önemli mezhebi olan Nusayriler hakkında bilgi vermek gerekirse, bugün Suriye topraklarında bulunan Cebel’ül Ensariye veya Cebal’ül Aleviyye diye bilinen dağlarda yaşayan, mevcut Suriye rejiminin idari ve askeri kısmında tek güçlü olan mezhepsel grubu ifade etmektedir. 184 Nusayrilik, Muhammed bin Nusayr tarafından İslam öncesi Bâtıni fikirler ve Sabilik dininden etkilenmiş olup, bugün Türkiye’de varlığı güçlü bir şekilde devam eden Anadolu Aleviliğinden de oldukça farklı bir felsefeye sahip olmuştur. Fransızların Suriye’yi işgali ve yerel bir müttefik bulma girişimi neticesinde Fransızlar tarafından Suriye Alevileri, Arap Alevileri veya Akdeniz Alevileri gibi isimlendirmelerde bulunulmuştur.185 Ayrıca İslam’ın temel ilkeleri olan tevhid, nübüvvet (peygamberlik), ahiret inancı, Nusayrilerde gerek Sünni gerekse Şii mezhebinden oldukça farklı yorumlanması Nusayrilerin, tarihsel süreçte her iki mezhep tarafından dışlanmalarına neden olurken sosyal yönden ve inanç yönünden kendi içlerine daha fazla kapanmalarına neden olmuştur. Bunun en önemli göstergesi ise Nusayri inanç ve kültürünü tam anlamı ile aktaran yazılı ve herkesin kolay ulaşacak bir kaynağa sahip olmamasıdır. Suriye’nin İran-Irak Savaşı esnasında kendi etnik topluluğuna ait olan Iraklı Arapları desteklemeyerek, rejimin mezhepsel yanlış politikalarından dolayı Bağdat’ın kötü ilişkilere sahip olduğu Şii İran’ı desteklemesi Ortadoğu çalışmalarında, hem rejim çıkarı-ulusal çıkar hem de mezhepsel aidiyet ile etnik aidiyet çekişmesinde rejim çıkarı ve mezhepsel aidiyetin ne denli güçlü olduğunu göstermektedir. Bu olgunun tersi bir yaklaşım da mevcuttur. Mesela, Iraklı Şiiler, İranlılar ile her ne kadar aynı mezhebe ait olsalar da taraflar arasındaki Fars-Arap etnik farklılığı dönem dönem kendini gösterebilmekte, mezhep üstü kimliklerin ikili ilişkilerde müşahede edilmesine sebep olabilmektedir. Bunun yanında Şii fıkhında imani bir rükün sayılan “İmamet” inancı ise bütün dünyadaki Şiileri birbirlerine yakınlaştıran bir olgu olurken Sünni Müslümanlar ile arasındaki ayrışmayı da derinleştirmektedir.186 184 Stefanos Yerasimos, Milliyetler ve Sınırlar, Balkanlar, Kafkasya ve Ortadoğu, 6b., İstanbul: İletişim Yayınları, 2010, s.120 185 Murat Bardakçı, “Suriye’deki Aleviliğin Türk Aleviliği ile Hiçbir Alakası Yoktur”, Habertürk, 04. 09.2018,https://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/2128267-suriyedeki-aleviligin-turk-aleviligiile-hicbir-alakasi-yoktur (E.T.04.09.2018) 186 “Bütün inanlar (müminler) kardeştir.” Hadis-i Şerif’i Sünnilerin büyük bir kısmı tarafından Şii Müslümanları da mümin yani inanan veya iman edenler olarak içine aldığı düşünülürken Şiiler tarafından Sünniler “Müslüman” olarak kabul edilmekte “Mümin” olarak kabul edilmemektedir. Bunun en önemli 46 Bir başka açıdan ise Şiilerin demografik açıdan üstün olduğu Irak’ı yıllarca Sunni olan Saddam ve çevresinin yönetmesi, Sünni nüfusun baskın olduğu Suriye’nin Nusayri azınlık tarafından yönetimi ve Şii nüfusun yoğun yaşadığı Bahreyn’i Sünni bir hanedanın yönetmesi bölgede din-mezhep temelli istikrarsızlığa neden olabilmekte187 ve din-mezhep olgusunun devlet kimliği açısından devam eden önemini göstermektedir. Bununla birlikte İran’ın ulusal sınırları içerisinde etnik açıdan oldukça heterojen bir yapıya sahip olması ve ulusal bütünlüğe karşı olası etnik meydan okumaları ortadan kaldırmak için devrim sonrasında dini ve mezhepsel açıdan Şiilik temelli politikaları sürdürmeyi tercih etmiştir. Din ve mezhepler, Ortadoğu’da birçok Arap devletine şekil vermiş ve kimlik kazandırmıştır. Bunun yanında İsrail devletini de şekillendirerek Yahudi devlet kimliği kazandırmıştır. 1948 yılında İsrail Bağımsızlık Bildirisi’nde “İsrail Yahudiliğin doğuş yeri” olarak ifade edilerek kutsanmıştır. 188 Din, mekânsal bir jeopolitik söylem olarak hem ulus hem de devlet kimlik inşa sürecinde güçlü sonuçlar doğurabilecek potansiyel taşımaktadır. Dini ve milli kimliğin inşa edilmesinde mekâna dayalı (Kabe, Mescid-i Aksa, Süleyman Mabedi, Hz. Meryem Kilisesi) teopolitik söylemler çok önemli unsurlar olmaktadır.189 Örnek olarak İsrail’in Süleyman Mabedi'nin inşa etme ve eski yurda dönüş gibi söylemleri, Mehdi’nin Araplara göre Şam’da bulunan Emevi Camii’nde yeryüzüne inmesi, İranlılara göre Kum’da bulunan Cemkeran Camiine gelmesi gibi tartışmalar dinin mekânsal olarak jeopolitik açıdan değerlendirilmesini sağlamıştır. Bu da bu kutsal yerlerin savunulması, korunması veya ele geçirilmesi için devletlerin politikalarını etkilemektedir. İnşacı teori çerçevesinden bakıldığında bir ülkenin Müslüman, Yahudi veya Hıristiyan çoğunluklu nüfusa sahip olması, Katolik, Protestan, Ortodoks, Sünni, Alevi çoğunluklu nüfusa sahip olması, o ülkenin dini veya mezhebi kimliğinin devlet kimliği olmasını sağlamaz. Burada önemli olan nokta, muayyen devletin kendi kimliği ile din nedeni ise Sünnilerin İmamet inancını benimsememesi bundan dolayıdırki birçok Şii tarafından Sünniler dini anlamda kardeş olarak görülmeyerek hidayet ulaştırılması gerekilenler olarak nitelendirilmiştir. Muhtemeldir ki, İran’ın devlet ve kültürel çıkarlarının yanında Sünni coğrafyalardaki yayılma (tebliğ) girişiminde bulunmasının temel dini ve felsefik gerekçesi bu olmalıdır. 187 Mesut Şöhret, “Ortadoğu’da Devlet Yapıları”, Ortadoğu Analizi: İki Kutuplu Sisteem Sonrası Ortadoğu ve Arap Baharı, Der. Hasret Çomak ve Caner Sancaktar, İstanbul: Beta Yayıncılık, 2014, s.16. 188 Robert D. Lee, Religion and Politics in the Middle East: Identity, Ideology, Institutions and Attitudes, 2th ed., Boulde: Westview Press, 2014, s.81. 189 Engin Akçay ve Fatih Sezgin, “Dini Jeopolitiği Anlamak”, Dini Jeopolitik Yaklaşımıyla Ortadoğu, ed. Engin Akçay ve diğerleri, Ankara: Akçağ Yayıncılık, 2013, s.31. 47 arasında nasıl bir bağ kurduğu ve uluslararası çevrede yer alan diğer devletlerin o devletin dinsel kimliğine ilişkin nasıl bir tutum sergilediğidir. 1.5.2.ETNİSİTE Ortadoğu milli, etnik ve dini kimliklere aidiyet bakımından dünyanın diğer bölgelerinden benzersiz bir mozaiğe sahiptir. Birçok dinin merkezi Ortadoğu olduğu gibi Türk, Arap, Fars, Kürt, Ermeni, Asuri ve Keldani gibi etnik grupların da yaşam alanı ve medeniyet merkezleri Ortadoğu olmuştur. Bölgede heterojen etnik yapıların bulunması ve bunların inanç ve kültür ekseninde de birbirlerinden ayrılması özellikle I.Dünya Savaşı’ndan önceki süreçten günümüze gelene kadar birçok sosyal sorun ve etnik çatışmanın da kaynağını oluşturmaktadır. Ortadoğu’da hâkim etkin unsurlar olan Türkler, Araplar ve Farslar kendi geçmiş ve soylarını bölgenin medeniyet ve tarihi açısından en önemli taşıyıcısı olarak görmektedirler. Örneğin; İran ulusu kendisini Ortadoğu’nun en eski bir medeniyet mirasçısı olarak görmektedir. Fars medeniyeti İslam'dan önce var olduğu gibi İslam medeniyetinin gelişimine ve yayılmasına da önemli katkılar sağlamıştır. 190 Bununla birlikte Emeviler ve Abbasiler döneminin belirli kesitlerinde İranlılar başta olmak üzere Arap olmayanlara karşı yapılan yanlış muamelelere karşılık doğal bir tepki ortaya çıkmış, bu da İran coğrafyası merkezli uzun yıllar sürecek ayaklanma hareketlerini ortaya çıkarmıştır. 191 İranlıların ise geçmişteki kendi büyük imparatorluk güçlerine olan özlemleri, Emeviler ve sonrasında Abbasi iktidarına karşı öfke ve nefret ortaya çıkarmıştır.192 Bugün dahi Farslar Arapları etnik olarak aşağı görmelerinin temelinde yatan neden, Fars imparatorluğunun ve medeniyetinin Arapların eli ile yıkılması olmaktadır. İslam öncesi dönemde çok güçlü ve uzun yıllar devam etmiş kurumsal bir devlet kimliğine sahip olmayan Araplar, kuzeyde Fars-Sasaniler ve Bizanslılara komşuydu. 190 Shahram Akbarzadeh and James Barry, “State Identity in Iranian Foreign Policy”, British Journal of Middle Eastern Studies, 2016 Vol. 43, No. 4, s.616. 191 Hamid Ahmedi, “İran’da Din ve Milliyet: Dayanışma mı, Çekişme mi?”, İran Ulusal Kimlik İnşası, ed. Hamid Ahmedi, Çev. Hakkı Uygur, İstanbul: Küre Yayınları, 2009, s.35. 192 Ünal Gündoğan, İran ve Ortadoğu, 2b., Ankara: Adres Yayınları, 2010, s.30. 48 Bugünkü Arap yarımadası ise birbirleriyle kandaş ve rakip olan kabilelerden oluşmuştur.193 Ayrıca küçük şehirlerin etrafına toplanan Arap kabileleri uzun yıllar güçlü bir devlet meydana getirmeyi başaramamışlardır.194 İslam’ın doğuşu ve sonrasında inşa edilen İslam devletleriyle siyasi anlamda mevcudiyetini Arap yarımadasından Avrupa kıtası ortalarına (Endülüs Emevi Devleti) kadar yayması ise olağanüstü bir başarı, tarihsel anlamda bir kesit olmuştur. Bölge ülkelerinin güncel sınırlarının emperyalist devletler tarafından belirlenmesi fakat ulus-devlet mantığına uymayan ülke vatandaşlarının etnik, dini ve kültürel kimliği ile uyumsuz ülke sınırlarının çizilmesi bölge halklarının vatandaşları oldukları devletlere aidiyet hissetmesinin en önemli engeli olmuştur.195 Ayrıca Ortadoğu’nun mevcut sınırının Batılılar tarafından keyfi olarak oluştuurlması sonucu yeni kurulan devletlerin halklarında toplum-iktidar ilişkisi sürekli problemli olmuştur. Rejimler kendi mevcut sırlarını kendi halklarına karşı korumaya çalışırken bölünmüş toplumlar ortaya çıkmaktadır.196 1. Dünya Savaşı’nın ardından Arapların yaşadığı bölgeler de Batılı devletlerin cetvelleri ile çizilmiştir. Lübnan ve Ürdün, Suriye topraklarından koparılmış; Kuveyt, Irak sınırları içerisinde icat edilmiş ve dolayısıyla Arapların birleşmesi de engellenmiştir. Yeni kurulan bu devletlerin başına küçük kralcıklar getirilerek uzun yıllar birbirleri ile rekabet edecek hanedanlar oluşturulmuştur. Bunun en güzel örneği Şerif Hüseyin’in bir oğlunu Irak, diğerini Ürdün kralı yaparak Suudi Arabistan’daki Suud yönetimi ile uzun yıllar sürecek düşmanlığın tohumları atılmıştır. Bütün bu gelişmeler Ortadoğu’da Arap milliyetçiliğinden ziyade mikro milliyetçiliklerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. 197 I. Dünya Savaşı sonrası İran ve Türkiye gibi ülkelerde ise ortaya konulan katı ulusalcı politikalar, ilerleyen yıllarda ülkesel bütünlüğü sarsacak birtakım etnik çatışmaların yaşanmasına neden olmuştur. Bu radikal politikalar İran ve Türkiye ile sınırlı olmayıp Mısır, Suriye ve Irak’ta da devletin inşa süreçlerinde ve kimliklerinin teşekkülünde oldukça ilgi görmüştür. Değişen olgu hâkim Arap kimliği ile Mısırlılık, Suriyelilik veya Iraklılık oluşmuştur. 193 Adnan Demircan, Haricilik Mezhebinin Doğuşu Bağlamında Din-Siyaset İlişkisi, 2b., İstanbul: Beyan Yayınları, 2015, s.13-14. 194 Tufan Gündüz, Kur’an ve Kılıç Türkler Nasıl Müslüman Oldu?, İstanbul:Yeditepe Yayınları, 2018, s.11. 195 Oktav, a.g.e., s.23. 196 Emin Salihi, Irak Devletin Çöküşü ve Çatışma Süreci, İstanbul: Kaknüs Yayınevi, 2017, s.80. 197 Haluk Gerger, ABD Ortadoğu ve Türkiye, 5b., İstanbul: Yordam Kitap, 2012, s.20. 49 1.5.3. KLAN VE AŞİRET YAPILARI Bugün Ortadoğu’daki mevcut devletlerin güç ve kapasitelerindeki çeşitlilik, geçen yüzyıl boyunca bölgede yaşanan devlet inşası ve bürokratik oluşum süreçlerini yansıtmaktadır. Modern Batı bürokrasilerinden farklı olarak Ortadoğu ülkelerinde bürokratik gelişim, egemenliğin uluslararası kabulü olmadan devlet gücünü elinde tutan kişiler tarafından yavaş, zayıf ve genellikle şiddet kullanılarak kurulmaya çalışılmıştır.198 Sömürge dönemi sonrasında Ortadoğu’da on dokuz Arap devleti ya da devletçiği diyebileceğimiz siyasi otorite kurulmuştur. Bu otoritelerin başlarında ise kral, emir, şeyh, sultan, bey veya imam diyebileceğimiz devlette ailesel miras haklarına sahip kişiler var olmuştur.199 Ortadoğu’da aşiretler arası ilişkiler ve aşiretlerin siyasette belirleyici birer güç olması Modern Arap devletlerinin kimliklerinin otokritik yapılar kazanma sürecine de katkı sunmuştur.200 Yeni kurulan devlet veya sistemde güç kazanan sınıf veya aileler kendi yüksek çıkar ve menfaatlerini korumak için devletin yanında kalarak hatta bazen varoluşsal destek sağlayarak devletin desteğini almışlardır. Sömürge dönemi ve sonrası dönemde ülkelerin iktidarını ellerinde tutan yerel güçlü aileler ve aşiretler işgal ettikleri pozisyonlar bağlamında hem kendi geleceğini hem de onları bu pozisyonlara getiren güçlerin çıkarlarını korumuş ve bu çıkarlara tehdit olmamalarını sağlamıştır. Devletlerin rejimlerini belirleyen ve ellerinde tutan bu elit grup, kendilerini veya kendilerinin temsil ettiği rejimlerin çıkarlarını ulusal çıkarlardan üstün tutmuşturlar. İngiltere ve Fransa Ortadoğu’yu kendi çıkarları çerçevesinde bölmüş ve kendi çıkarları çerçevesinde Ortadoğu’nun daha önce görmediği farklı rejimler tesis etmişlerdir. 201 Osmanlı Devleti’nin yıkılmasının ardından batılı güçler tarafından kurulan ve sınırları jeopolitik gerçeklere dayanmayacak şekilde çizilen Arap yarımadası devletlerinin otorite ve rejimleri, birbirlerinden farklı gibi gözükse de devlet otoritesinin kurumsallaşması, 198 Anderson, a.g.m., s.3. 199 Owen, a.g.e., 2004, s.40. 200 Lingyu Lu and Cameron G. Thies, “War, Rivalry, and State Building in the Middle East”, Political Research Quarterly, Vol. 66, No. 2, June 2013, s.241. 201 Bernard Lewis, The Middle East, New York: Scribner Press, 1995, s.343. 50 ulus kimliğinin tesisi, ekonomik gelişim yönünden sınırlı bir durum arz etmektedir.202 Ortadoğu devletlerinin tamamına yakını kendi rejimini kabul ettirmek için kendine en yakın bulduğu aşiret, kabile, mezhep veya etnisitenin kimliğini o ulusun ve devletin kimliği olarak kabul ettirmektedir. Bu da rejimin toplumun kendisine yakın olan kısmını asli unsur olarak algılarken, kendisine yakın olmayan etnisite, mezhep veya aşiretleri ikinci derecede hatta üçüncü derecede bir vatandaş olarak görmesine neden olmuştur. Modern zamanda Ortadoğu devletleri kendi rejimlerini, dini bağlarla olduğu kadar kabile bağları aracılığı ile de koruma özelliğine sahip olmuştur. Saddam Hüseyin Irak’ta Araplara, Araplar içerisinde azınlık Sünnilere ve onlar içerisinde de kendi hemşerileri olan Tikritlilere önem vermiştir. Aynı şekilde Esat rejimi Suriye’nin azınlık etnik kimliğini oluşturan Nusayrilerin çoğunluktaki Sünnilere karşı Esat rejimine sadakati, Ürdün’de Haşimi rejimini destekleyen yerel bedevi unsurların bulunması203 Ortadoğu’da kabilesel unsurların devlet inşa ve kimliğinde ne kadar önemli unsur olduklarını göstermektedir. Suudi Arabistan’da uzun yıllardır ticareti elinde tutan aşiretler, Suud Devleti’nin kurulması ve Necd ve Hicaz’ın kontrol altına alması için İbn-i Suud’a maddi destek sunmuşlardır. Bunlardan Ali Rıza, el Kuseybi, Bin Ladin, Ka’ki ve Nasıf gibi büyük aileler Suudi Arabistan’ın petrol gelirlerinin artması neticesinde ekonomik alanda günümüze kadar güçlü bir şekilde gelen etkilerini sürdürmüştür. 204 Hatta Kral Abdulaziz’in eşleri arasında bulunan ve Arapların Sudayri kabilesinden olan eşlerinin Abdulaziz’in diğer eşleri arasında ülke yönetiminin stratejik mevkilerinde göreceli olarak pozitif ayrımcılığa sahip olmuştur. 205 Sudayriler, Suudi Arabistan’ın güney bölgelerinde Yemen sınırının hemen kuzeyinde yer alan bölgede etkin bir kabile olmakla birlikte 202 Salihi, a.g.e., s.13. 203 Boulby, a.g.e., s.49. 204 Mehmet Ali Büyükkara, İhvan’dan Cüheyman’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, 3b., İstanbul: Rağbet Yayıncılık, 2013, s.17. 205 Kral Abdulaziz devletin inşa döneminde Sudayri, Şammar, Jivuli gibi aşiretler başta olmak üzere birçok büyük aşiretler ile evlikler aracılığı ile bağ kurmuştur. Bu evliliklerden olan çocukları ileride ülke yönetiminde iktidara sahip olmak için annelerinin bulunduğu aşiret önemli bir araç olmuştur. Özellikle Kral Abdulaziz’in Sudayrilere mensup olan Hassa binti Ahmet Sudayri’den sahip olduğu çocuklar (sudayri yedilisi olarkta bilinmektedir) ülke yönetiminde her dönem kral, bakan, veliaht gibi üst pozisyonlar kazanmıştır. Bazen aşiretler arasında ciddi rekabete de sebebiyet veren bu yapı bakanlıklar arasında da rekabete neden olmuştur (genellikle Savunma ve İçişleri Bakanlığı Sudayi kontrolünde Kraliyet Muhazfıları Şammarların kontorlünde) gibi. Abdullah Erboğa, “Suudi Arabistan’da Ordu ve Siyaset: İthal Güvenlik ve Hanedan Dengesi”, Ortadoğu’da Ordu ve Siyaset, Ed. Veysel Kurt, İstanbul: Seta Yayınları, 2017, s.188-189. 51 merkezi yönetimde de Sudayrilere bağlı birçok kabile üyesi önemli görevler üstlenmektedir.206 İngiltere’nin Körfez’i terk etmesi, terk edeceğinin anlaşılması ile ardından kurulan Kuveyt, Bahreyn, Katar, Umman ve Birleşik Arap Emirlikleri de kurucu ailelerinin iktidar ve kontrolünde bugüne kadar politik varlıklarını idame edebilmiştir. Suudi Arabistan ve diğer körfez ülkelerinde kraliyet ailesi, devletteki üst düzey sivil ve askeri görevlerin yanında dış politika danışmanlarını da kendi kraliyet ailesine mensup kişilerden seçmektedir.207 Ortadoğu’da varlığını devam ettiren ve ülkelerin siyasetlerine oldukça kolay nüfuz edebilme kabiliyetleri olan büyük aşiretler, devletler ile entegre olduğunda sisteme muazzam bir güç olarak katılırken sisteme entegre edilmediği veya düşmanlaştırıldığında da ülkenin istikrarını bozacak bir potansiyele sahip olduğu gözden kaçırılmamalıdır. Lübnan’daki Canbolat ve Kataip Ailesi, Ürdün’de yaşayan Haşimiler, Suriye’de rejimin bel kemiği olan Nusayriler ve Esat ailesi, Devrim Öncesi İran’da Pehlevi ailesi, Irak’ta işgal öncesi Saddam’ın akrabası olan Tikritli aşiretler, Libya’da Kaddafi’nin mensup olduğu aşiret, 208 Körfez ülkelerinden Katar’da Thani, yedi emirlikten oluşan BAE’ni oluşturan aileler, Kuveyt’te Sabah ailesi, Umman’da Sultan Kabus’un ait olduğu Said ailesi ve rakip aşiretler gibi örnekler Ortadoğu devletlerinin kimliklerinin inşa sürecinde ve sonunda oldukça önemli pozitif ve negatif rol oynamıştır. Petrol gelirlerine bağımlı olan ve Yemen gibi yeterli düzeyde merkezileşmemiş devletlerde aşiretler ülkenin tamamına yayılması gereken petrol gelirlerine sahip çıkarak merkezi devletin daha da zayıflamasına sebebiyet vermektedirler. Bunun yanında Suudi Arabistan, Katar, Umman, Kuveyt, BAE, Fas ve Ürdün gibi ülkeler monarşiyle yönetilmektedir. Monarşinin mensup olduğu kraliyet aileleri bazen güç sahibi önemli bir ailenin öncü temsilcilikleri olabilmekte, bazen ise devleti yöneten ailenin devletin kuruluşunda oynadığı hayati rol ülkeyi yönetmede meşruiyet kaynağı olmaktadır. Ayrıca Irak ve Ürdün monarşisinde olduğu gibi peygamber ailesine 206 Tim Niblock, Saudi Arabia Power, Legitimacy and Survival, New York: Routledge, 2006, s.26. 207 Owen, ag.e., s.49. 208 Aşiret olgusu Mısır ve Tunus’ta belirli bölgelerle sınırlı ve iktidarın gücünü sınırlama potansiyeline sahip değilken, Libya’da aşiretler toplumun doğal aidiyet bağı olmakta ve iktidarın geleceğini etkileme potansiyeline sahip olmaktadır. Bknz.Hamit Bozarslan, Ortadoğu’nun Siyasal Sosyolojisi, 4b., Çev.Melike Işık Durmaz, İstanbul: İletişim Yayınları, 2016, s.24. 52 mensubiyet gibi dini motifli bağlar da monarşilerin meşruiyet inşa sürecinde etkili olmuştur. Ortadoğu’da rejimin sahibi olan aileler yakın akraba kabilelerine ekonomik, sosyal, siyasal ayrıcalıklar sağlayarak bunların rejime karşı tehdit oluşturmamalarını ve destek sağlamalarını temin etmeye çalışmaktadırlar. 209 Suudi Arabistan bu neden ile kuruluş yıllarında bedevi kabileleri kendisi için bir tehdit olarak görmektense onları Arap yarımadasını Suud ailesi etrafında birleştirecek askeri bir endüstriman olarak kullanmıştır. Bununla birlikte İran, dağınık kabile ve aşiretleri merkezi hükümete karşı tabi olmaları için ezmeye çalışmış bu da uzun yıllar aşiretler ve merkezi hükümetler arasında çatışmaların yaşanmasına neden olmuştur. 1.5.4.BÖLGE ÜLKELERİNİN BÜYÜK GÜÇLER İLE İLİŞKİLERİ Ortadoğu siyasetinin teşekkülünde en önemli etken son iki yüzyıldır bölgede oldukça etkin olan, askeri ve ekonomik anlamda güçlü olan Batı dünyası olmuştur.210 I. Dünya Savaşı öncesi Ortadoğu’nun bölge güçleri olan Osmanlı ve İran’ın (Safevi-Kaçar) uzun dönem birbirleri ile rekabeti sürdürmeleri ve bölgedeki dominant güç olma mücadelesi her iki devleti de güçsüzleştirirken bölgede yabancı güçlere daha da etkin olma fırsatı vermiştir. 211 Özellikle giderek zayıflayan İran’ın 19. yüzyılda Rusya ile imzaladığı Gülistan ve Türkmençayı anlaşmalarıyla Kuzey Azerbaycan’ı Rusya’ya kaptırması, sonrasında I. ve II. Dünya Savaşları’nda işgale uğraması İran’ın bugün dahi dış güçlere karşı ilişkisinde oldukça temkinli davranmasına sebep olmaktadır.212 Gelvin, 213 Ortadoğu ve Mezepotamya’daki devletlerin inşa sürecini şu şekilde anlatmaktadır; “Levant ve Mezepotamya’da devlet inşası bölgede yaşayanlar tarafından değil, muzaffer Avrupalı güçler tarafından başlatılmıştır. Mili kurtuluş savaşlarıyla ülkelerini kuran Washington ve Garibaldil gibi liyakatli liderler olmadı. Amerikan Devrimi’nde olduğu gibi, ulus inşasının efsanevi sembolü haline gelen bir Valley Forge 209 Michele Penner Angrist, “The Making of Middle East Politics”, Politics & Society in the Contemporary Middle East, Ed. Michele Penner Angrist, Sec. Edt., Colarodo: Lynne Rienner Publishers, 2013, s.20. 210 Halliday, Ortadoğu Hakkında 100 Mit, s.40. 211 Lewis, a.g.e., s. 332 212 Fatma Aslı Kelkitli, “İdealizm ve Realizm Sarkacında Soğuk savaş Sonrası İran Dış Politikası”, Ortadoğu Analizi: İki Kutuplu Sistem Sonrası Ortadoğu ve Arap Baharı, Der. Hasret Çomak ve Caner Sancaktar, İstanbul: Beta Yayıncılık, 2014, s.218. 213 James L. Gelvin, Modern Ortadoğu Tarihi, İstanbul: Timaş Yayınları, 2016, s.227. 53 de olmamıştı. Bir yerli Bismarc ve Napolyon çıkıp vatandaşlarına fetihleriyle vatanseverlik ruhu aşılamadı. Levant ve Mezepotamya’daki devletler masa başında diplomatlar tarafından yaratıldı, sınırları başkaları tarafından çizilmiş ve bağımsızlıklarını da genellikle zahmetli müzakereler sonucunda adım adım kazanmıştır.” Devletlerin kuruluş aşamasında dış güçlerin etkisi olduğu gibi devletlerin sonradan maruz kaldığı veya bırakıldığı kırılım dönemlerinde de dış güçlerin önemli oranda etkileri olacaktır. Modern Suudi Arabistan’a dönüşecek olan III. Suud Devleti’nin 1902’de Riyad’ı İngiliz desteği ile işgal etmiş. İngilizlerin I. Dünya Savaşı esnasında Osmanlılara karşı Suud ailesini desteklemesi karşılığında da bağımsız bir Arap devleti sözü vermiştir. Daha sonrasında tekrar Suud ailesi ile anlaşarak Şerif Hüseyin’in iki oğlundan birini Irak ve diğerini Ürdün kralı yapması, fakat Suudilerin Körfez bölgesini ele geçirmesine izin vermemesi Arap yarımadasında yer alan devletlerin kuruluşunda bölge dışı güçlerin ne kadar etkili olduğunu açık bir şekilde göstermektedir. II. Dünya Savaşı’ndan sonra ise sömürgeci ülkelerin Ortadoğu’dan yavaş yavaş ayrılması, elbette bu bölge ülkelerinin mutlak bağımsızlık kazandığı anlamına gelmemiş. Bölge hızlı bir şekilde ABD ve SSCB’nin liderlik ettiği çift kutuplu gerilim döneminin yaşandığı bir bölgeye inkılâp etmiştir. Mayıs 1948 Arap-İsrail Savaşı sonrası SSCB’nin Arap ve İsrailli taraflar ile askeri ve siyasi ilişkiler geliştirmesiyle Sovyetlerin, Ortadoğu’daki etkinliği artmaya başlamıştır. 1952 Hür Subaylar Devrimi ile Mısır, Sovyetlere yakınlaşmıştır. Musaddık Darbesi ile sonuçlanan İngiliz-İran petrol uyuşmazlığı SSCB’nin prestijini bölgede arttırırken Batı Bloğu, Ortadoğu’da yalnızlaşmaya başlamıştır. Bu nüfuz artışını engellemek adına ABD’nin desteği ile Türkiye tarafından Irak, İran, Pakistan ve İngiltere’nin birlikteliğinde 1955’te Bağdat Paktı kurulmuştur. 214 Paktın ilanı ile Ortadoğu devletleri de Soğuk Savaş’ın etkisini yakından hissetmeye başlamışlardır. 1957 yılında ilan edilen Eisenhower Doktrini sonrası Ürdün ve Lübnan’da doktrine istinaden Amerikan askerlerinin çağrılması Ortadoğu’daki bazı devletler açısından dış güce dayanmanın ne denli hayati derecede zorunluluk olduğunu göstermiştir. 214 Engin Koç, “ABD Dış Politika Doktrinlerinin Ortadoğu’ya Yansıması”, 2. Uluslararası Çin’den Adriyatik’e Sosyal bilimler Kongresi, (Ed. Ragıp Pehlivanlı ve Selçuk Demirkılınç), İksad Yayınları Mayıs 2017, s. 27 54 Bölgedeki devletler (Kuveyt, Katar ve BAE gibi) bağımsızlıklarını korumak için güçlü ülkeler ile her konuda iyi geçinmeye gayret etmektedirler. 1961 yılında Irak’ın Kuveyt’i işgal hareketine karşılık İngiltere’nin Kuveyt’e asker göndermesinden anlaşılacağı gibi 215 güçlü devletler de bu bölgedeki kırılgan devletler üzerinde oldukça geniş nüfuz alanlarına sahip olmaktadır. Katar ve Umman gibi devletler ise, hem küresel güçler (ABD, Rusya ve Çin) ile dengeli ilişkiler gerçekleştirirken hem de bölgesel güçler, (İran ve Suudi Arabistan gibi) komşu devletler ile de dengeli ve çok boyutlu ilişkiler gerçekleştirmeyi tercih etmektedir. Şah döneminde İran, ABD (Batı) ve İsrail’in bölgedeki en önemli müttefiki olurken Devrim sonrası bu yönelim ters istikamete doğru ilerlemiştir. İran Devrimi sonrasında Humeyni rejimi çok önemli bir sorun ile karşılaştı ki o da ABD ve Batılı eski müttefiklerinin tecrit politikalarıdır. İran’ın İsrail, ABD ve Batı karşıtlığı neticesinde hızlı bir şekilde tecride maruz bırakılması ve giderek içeri kapanması neticesinde Tahran’da bulunan otoriter rejim daha da güçlenerek farklı muhalefet hareketlerinin dolaylı olarak ses çıkarmasına engel olmuştur. 216 İran, devrim sonrasında uzun bir dönem tamamen bağlantısız politikalar izlemeye çalışmış olsa ve bunu yapmış olduğunu iddia etse de uluslararası politikada maruz kaldığı yalnızlığı gidermek için Rusya ve Çin’e yaklaşmıştır. Bölge devletlerinin heranlamda büyük güçler ile geliştirdiği ilişkiler devlet kimliklerinin inşa edilmesi, rol algılarının belirlenmesi ve çıkarların oluşmasında önemli roller oynamaktadır. 1.5.5. DEVLETLERİN EKONOMİK KAPASİTELERİ I.Dünya Savaşı öncesi hemen hemen tek bir entegre ekonomik yapıyı temsil eden Arap Ortadoğusu, Osmanlı sonrasında birçok ekonomik çeşitlilik ve sistemlere bölünmüştür. Her yeni devletin kendine özgü gümrük tarifeleri yanında ekonomiyi belirleyen yasaları, parası ve dış güçler ile finansal bağları oluşmuştur. 217 Sömürge yönetimleri sömürü ekonomilerini belirlerken siyasete iktisattan daha çok önem 215 Lewis, a.g.e., s.360. 216 Hasan Yücel Başdemir, “Fundamentalizm”, Dünya’da ve Türkiye’de Siyasi İdeolojiler, Der. Ömer Çaha ve Bican Şahin, Ankara: Orion Yayıncılık, 2013, s.591. 217 William Cleveland, Modern Ortadoğu Tarihi, çev. Mehmet Harmancı, İstanbul: Agora Yayınevi, 2008, s.195. 55 vermişlerdir. Özellikle Fransa ve İngiltere örneğinde “böl ve yönet” politikası ile iktisadi açıdan israfa neden olan yapay siyasi yapılar ortaya çıkarmışlardır. Sömürgeler dışarıdan mali destek almadıklarından kısıtlı ekonomik kaynaklarını sosyal refah ve kamu hizmetinden ziyade yönetim ve iç güvenliğe ayrılmışlardır. Sömürge ülke ile sömürgeci ülkenin para biriminin birbirine bağlanması sömürülen ülkenin iktisadi açıdan oldukça zarara uğramasına sebep olmuştur. 218 Ortadoğu ülkelerinin devlet yapılarını etkileyen unsurlardan bir diğeri ise yabancı güçler veya emperyalist güçler ile aralarında imzalanan ve dolaylı sömürüyü temsil eden imtiyaz antlaşmaları olmuştur. Ortadoğu’da 1901’de imzalanan “D’arcy Petrol İmtiyazı” ilk petrol imtiyazı olarak bunun en önemli göstergesi olmuştur. Bu imtiyaz ile İran, Kaçarların hâkimiyeti altında bulunan bütün topraklarda altmış yıllığına petrol ve diğer doğal kaynakları çıkarma, işleme ve dünya piyasalarına arz etme imkânı bulmuştur.219 Modern Ortadoğu’nun sınırlarının çizilmesinde bölgenin sahip olduğu ekonomik getirisi çok yüksek enerji kaynaklarının ele geçirilmesi büyük bir faktör olmuştur. Bundan dolayıdır ki bölgenin sınırlarını çizen devletler bu kaynakların tek ve istikrarlı bir elde toplanmamasına da özen göstermişlerdir. Özellikle İran örneğinde çalışmanın ilerleyen sayfalarında açıklanacağı gibi petrolün ülkenin refah ve askeri gücünü arttıracağı düşünülmesi ters tepki yaparak İran’da dış güçlerin etkinliğini arttırmış, bu etki 1979’ a kadar devam etmiştir.220 Var olan askeri güç de İran-Irak Savaşı’nda yok edilmiştir. 1938 yılından petrol bulunana kadar geçen zamandaki Suudi Arabistan Krallığı ile petrol bulunduktan sonraki krallığın politikaları aynı olmayacağı gibi devletin kimliği de aynı olmayacaktır. Petrol öncesi hac, hurma ve hayvan ticaretine dayalı ve aşiretlerin ekonomik destek verdiği Krallık yapısı ile petrol gelirleri sonrasında hızlı bir şekilde rantiyer bir krallığa dönüşen Suudi Arabistan aynı devlet değildir. Muhammed bin Selman’ın Suudi Arabistan veliahtı seçilmesi ile ülke kalkınması için dışa dönük ekonomik programlar uygulayacağını göstermesi de elbette gelecek yıllarda Suudi Arabistan’ın devlet kimliğindeki değişimlerin erken habercisi olmaktadır. 218 Roger Owen ve Şevket Pamuk, 20.Yüzyılda Ortadoğu Ekonomileri Tarihi, 2b, İstanbul: Sabancı Üniversitesi Yayınları, 2015, s.74-75. 219 Gelvin.a.g.e., s.194. 220 Gündoğan, a.g.e., s.211. 56 II. Dünya Savaşı sonrasında Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkelerinden Cezayir, Irak, Libya, Suudi Arabistan ve Körfez ülkelerinde petrolün bulunması ve dünya piyasalarına sürülmesi ile bu devletlerin gelirlerinde muazzam derecede artış olmuştur. 221 Bir ülkenin mevcut ekonomik yapısı, gelirleri ve üretim biçimi ile devletin örgütlenme ve siyasal rejimi arasında önemli bir bağ vardır. Ortadoğu’da birçok devlet rantiyer devlet sınıfındadır.222 Özellikle Suudi Arabistan, Körfez ülkeleri ve Libya devlet gelirlerinin büyük bir kısmının dış dünyadan elde edilen ve ülke halkının az bir kısmının üretim aşamasına müdahil olduğu devlet biçimidir. Devlet gelir üzerinde hâkim olduğu için tasarrufunda da devlet hâkimdir. Refah devletlerinden farklı olarak verginin genellikle talep edilmediği veya çok az talep edildiği Ortadoğu ülkelerinde rantiyer bir şekilde devlet, sivil toplum ve kamuoyu da gelişmemektedir.223 Bölgedeki zayıf devletlerin doğal kaynaklar haricindeki temel gelirleri dış yardım, tarım gelirleri, küçük işletmeler ve ülke dışında çalışan iş gücünün ülkeye getirdiği dövizlerdir. Sanayinin gelir düzeyinde çok bir karşılığı olmadığı bölge olan Ortadoğu’da, ekonomik gelişmeler de devlet kontrolünde gerçekleşmektedir. 224 Petrol zengini olan devletler aynı zamanda petrolü ve diğer değerli enerji kaynakları olmayan Ürdün, Lübnan ve Pakistan gibi ülkelere ekonomik yardımlar yaparak ve iş gücü istihdam etme fırsatı vererek bu ülkelere de kendi politik çıkarları çerçevesinde etki etme fırsatı kazanmaktadırlar. Ortadoğu’da mülteci veya diğer Arap ülkelerden işçi misafir eden konuk ülkeler ile misafir edilen ülkenin hükümeti arasında ilişkiler bozulduğunda en büyük zararı ilk olarak misafir işçiler görmekte ve bu işçilerin kendi ülkelerine dönmesi ile ekonomik açıdan zayıf olan hükümetler daha da zayıflamaktadır. Ürdün ve Lübnan gibi rantiyer olmayan devletlerde ise petrolün olmaması fakat stratejik öneme sahip olmalarından sürekli bir şekilde bölge içi ve dışı güçlerin ekonomik yardımlarını almaktadırlar. Bölgenin zengin ülkeleri olan körfez ülkelerinin petrol gelirlerini bir diplomatik silah olarak kullanması ve diğer bölge dışı ülkelere bir denge unsuru olarak kullanması Ortadoğu ekonomileri açısından önem arz etmektedir. Petrol 221 Owen, a.g.e., s.23. 222 Hazem Beblawi, “The Rentier State in the Arab World”, The Arab State, Ed. Giacomo Luciani, Los Angeles: University of California Press, 1990, s.50. 223 Erdem Demirtaş, Ortadoğu’da Devlet ve İktidar, İstanbul: Metis Yayınları, 2013, s.57-58. 224Mirjam E. Sorli, Nils Petter Gleditsch and Havard Strand,” Why Is There so Much Conflict in the Middle East?”, The Journal of Conflict Resolution, Vol. 49, No. 1, Feb., 2005, s.147. 57 zengini ülkeler enerji kaynaklarını aynı zamanda ittifak ilişkilerini geliştirmek için ve küçük (zayıf) ülke olarak tabir edilen devletlerin iç ve dış politikalarında belirleyici bir güç için kullanmaktadır. İran ve Suudi Arabistan’ın Irak, Suriye, Lübnan ve Yemen’de nüfuz arayış çabalarında olduğu gibi... Petrol gelirlerine bağımlı olan rantier devletler, petrol fiyatlarında beklenmedik düşüş yaşanması durumunda petrole bağımlı devletlere göre paradoksal bir şekilde daha fazla zarar görmekte ve ekonomik gelirlerin sert bir şekilde düşmesi bu gibi devletlerde beraberinde sosyal ve siyasal değişimleri de tetiklemektedir. 225 Bölgedeki zayıf devletlerin ekonomik bağımlılığı aynı zamanda onları politik açıdan da etkisiz bırakmaktadır. Çünkü ekonomik anlamda (hatta savunma alanında da) bağımlı devletler, kendilerine ekonomik destek sağlayan patronlarını hoşnut etmedikleri takdirde ciddi ekonomik ve siyasi krizlere maruz kalabilirler. Neticede bu bağımlılık ilişkisi, zayıf devletlerin bağımsız dış politika izleyememesine ve kendi devlet kimliklerini istedikleri gibi inşa edememesine veya dış etkenlerden güçlü bir şekilde korunmasına neden olmaktadır. 1.5.6. ORDU -SİYASET İLİŞKİSİ Ordu-Siyaset ilişkileri bağlamında Ortadoğu ülkelerinin otoriter rejimlere sahip olması, ordunun modernleşme sürecinde aktif role sahip olması, bölgenin doğal kaynaklarından elde edilen gelirlerin büyük kısmının savunma harcamalarına ayrılması ve iç politikanın askeri mekanizmadan bağımsız bir şekilde gelişmemesi yönüyle OrduSiyaset ilişkisi bölge ülkelerinin en önemli ortak özellikleri olmaktadır.226 Siyasi iktidarı elinde bulunduran hükümet, soyut bir anlam ifade etmek ile birlikte somut etkileri olan devlet kavramından oldukça farklıdır. Fakat otoriter rejime sahip birçok Ortadoğu ülkesinde devlet ve hükümet mahiyeti birbirinin yerine geçmiştir. Ortadoğu’da kurulu rejimler anayasal monarşi, askeri diktatörlük, haneden rejimi, tek parti gibi rejimlere 225 Halit İbrahim, Lanet En Neft: Hal Tahattit Aruş El Halic El Arab, TRT Arabia, 15.09.2019, -17508العربي-الخليج-عروش-د-تهد-هل-النفط-لعنة/explainers/com.trtarabi.www://https 226 Veysel Kurt, “Ortadoğu’da Ordu-Siyaset İlişkilerinin Dönüşümü”, Ortadoğu’da Ordu ve Siyaset, Ed. Veysel Kurt, İstanbul: Seta Yayınları, 2017, s.7. 58 sahip olmak ile birlikte bu rejimlerin genel tipolojisi otoriter olmalarıdır.227 Özellikle I. Dünya Savaşı sonrasında Ortadoğu’da merkezi devlet idarelerinin yıkılması Kaçar ve Osmanlı bakiyesi olan topraklarda kurulan yeni devletlerin merkezi idareyi inşa edilmesini kolaylaştırmak için güçlü ordu ve karizmatik lider ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Tesis edilen ordular ise hem rejimin hem de rejim kurucularının iktidarda uzun yıllar kalmasının garantisi olmuştur. Sömürge sonrası dönemde Ortadoğu, Irak’ta ilk olarak General Bekir Sıdkı’nın 1936 yılında yaptığı darbeden günümüze kırk beş askeri darbe geçirmiştir. Bu darbelerin meşruluğu ise devletlerin ve ulusların inşasında önemli bir yer olan ordunun devlet ve ulusun koruyucuları olarak görülmesinden kaynaklanmaktadır. 228 Irak’ta General Sıtkı’nın 1936’da darbesi ile başlayan darbeler dönemi, 1941 yılında Bağdat’taki İngiliz üssünün kuşatılması olayı uzun bir müddet Irak bürokrasisini etkileyecektir. 1958 yılında ikinci bir darbeyi tecrübe eden Irak’ın bürokratik yapısı hâlâ askeri unsurlardan tam olarak arındırılamamıştır. Suudi Arabistan’daki askeri yapılanmada ise, kraliyet ordusunun bel kemiğini Suud Hanedanlığının merkezi olan Necd bölgesinde yaşayan bedeviler ve akraba kabileler oluşturmaktadır. Bu ordu mensupları doğrudan kraliyet ailesine bağlı olup Suudi rejiminin güvenliğinin sağlanmasına hizmet etmektedir.229 Suud bin Abdulaziz, devletin teşekkül devrinde dağınık bir görüntüye sahip ve paramiliter grupları andıran aşiretleri, İhvan (Kardeşler) çatısı altında revize ederek “Beyaz Ordu”, “İhvan-el Mücahid” ve son olarak da “Ulusal Muhafız” birliği adı altında kurumsallaştırılmıştır. Ulusal muhafızların en temel görevi özellikle Nasırcılığın yayılmasına karşı düzenli orduyu kontrol edebilecek ve Suud rejimini koruyacak sadık bir askeri birlik oluşturmaktır. 230 Bundan dolayı Suud ordusunun en stratejik kademelerine geleneksel olarak Suud ailesinin önemli üyelerinden kişiler geçirilmektedir. İran’da da devrim sonrası dönemde ordu eski rejimin 227 Demirhan Fahri Erdem ve Çiğdem Erdem, “Ortadoğu’da Otoriter Rejimler: Ortadoğu Arap Toplumları’nın Tarihsel, Siyasal ve Sosyo-Ekonomik Yapısı Üzerinden Bir Değerlendirme”, Akademik Ortadoğu Dergisi, Cilt.7, Sayı, 14, 2013, s.214 228 Bayram Sinkaya, “Ortadoğu’da Asker-Siyaset İlişkisi ve Askeri Darbeler”, Ortadoğu Analiz, Cilt.8, Sayı. 76, Eylül-Ekim 2016, ss:51-52. 229 J.E. Peterson, Historical Dictionary of Saudi Arabia, second ed., Oxford: The Scarecrow Press, 2003, s.3. 230 Sebastiano Andreotti, “The Ikhwan Movement and Its Rolein Saudi Arabia’s State-Building”, State Formation and Identity in the Middle East and North Africa, Ed. Kenneth Christie and Mohammad Masad, New York: Palgrave Macmillan Press, 2013, s.104. 59 kalıntılarından olabildiğince temizlenmeye çalışılmıştır. Ayrıca ulusal orduyu dengeleme kapasitesine sahip ve rejime bağlı Devrim Muhafızları, Besic ve diğer alternatif silahlı paramiliter gruplar kurulmuştur.231 1952’de Mısır yönetimine el koyan Nasır, 1954’te İngiltere’nin Süveyş Kanalı’ndaki askeri birliklerini çekmesine dair anlaşma imzalanır imzalanmaz polis ve kolluk kuvvetlerinin sayılarını arttırmaya başlamıştır. Nasır, adeta yeni bir orduyu yeni silah ve teçhizatlar aracılığıyla kurdu. 1956’da 80.000 kişilik orduya sahip Mısır, 1966’da 180.000’e ulaşmıştır. 1956 yılında gayrı safi milli hasılanın %18,3’ü savunmaya ayrılırken bu harcama 1970’de 55.7’ye kadar arttırılmıştır. Irak’ta 1960 yılında %28.4 ve Suriye’de %23,5 olan savunma harcamaları 1970’de Irak’ta 44,2 Suriye’de ise 37,9 oranına ulaşmıştır.232 Ortadoğu rejimlerinde ordunun mali anlamda güçlenmesi devlet içerisindeki kontrol ve etkisinin de artmasını sağladığı için devlet kimliklerinin inşasında, ulusal kimliklerin belirlenmesine dost-düşman ve öteki ayrımının yapılmasında da önemli rol oynamaktadır. Fransızlar 1920’de Suriye’de kurdukları askeri akademi aracılığı ile Sünni ailelerin tercih etmedikleri askeri okullara Nusayri ve Dürzi ailelerin çocuklarını yerleştirmiştir. Böylece 1946’da bağımsızlığını ilan edecek olan Suriye’nin geleceğinde önemli etkileri olacak olan azınlık askeri bürokrasisi, ülke içi dengeye sokulmuş olacaktır. 233 1949 yılı ve sonrasında Suriye’de yaşanan askeri darbeler ve bu askeri darbeler neticesinde modern Suriye’de teşekkül eden Nusayri rejimi, Ortadoğu ülkelerinde rejimin çıkarlarının ulusal çıkarlardan daha üstün görülmesi ve ordunun temel niteliğinin ulus çıkarlarının değil rejim çıkarlarının korunmaya yönelik algısını gösteren güzel bir örnektir. Mart 2011 Olayları’ndan sonra yaşanan süreçte Suriye rejiminin kendi güvenliğini sağlamak ve halkın talep ettiği reformları yapmamak adına mezhepsel ayrışmayı kullanması ve Nusayri azınlık ile İran’dan gelen Şii milislerin rejimi korumak için birlikte mücadele etmesi, ordu içerisindeki yapılanmanın devlet kimliği üzerindeki etkisini anlamak adına önem arz etmektedir. 231 Hakkı Uygur, “Devrim Muhafızları’nın Siyasetteki Rolü Bağlamında İran’da Ordu ve Siyaset”, Ortadoğu’da Ordu ve Siyaset, Ed. Veysel Kurt, İstanbul: Seta Yayınları, 2017, s.19 232 Owen, a.g.e., ss.24-25. 233 Cleveland, a.g.e., s.248. 60 İsrail’de ise Ordu-Bürokrasi ilişkisi ve bunların devlet kimliğine olan etkisine baktığımızda İsrailli askeri elitlerin hem iç hem de dış politikadaki önemi, istihbarat raporlarında ordunun görüşünün öncelikli olarak değerlendirilmesi ordunun devlet içerisindeki güçlü etkisini göstermektedir. Emekli olan ordu çalışanlarının siyasi hayata aktif olarak katılması, hatta bazı partilere liderlik yapması dikkat çekmektedir. İsrail ordusu ayrıca İsrail’e dışarıdan gelen Yahudilerin toplum yapısına hızlı ve sorunsuz bir şekilde entegrasyonunun sağlanması için yoğun seminer programları, gezi ve kurs hizmetleri vermektedir.234 Bu da hem İsrail ulus kimliğinin inşa edilmesinde hem de Yahudi devlet kimliğinin güçlendirilmesinde önemli bir rol oynadığını göstermektedir. Lübnan’daki askeri yapılanma ise farklı etnik ve dini grupların birleşmesinden teşekkül ettiği için gerek 1958 yılındaki krizde, gerekse 1975-1990 iç savaşında ülkesel bütünlüğü ve devlet hâkimiyetini korumaktan daha çok kendi etnik ve dini grubunun çıkarlarını korumayı ve desteklemeyi tercih etmiştir. Bu yönelim Lübnan’da devam eden kaotik durumun daha da belirsizleşmesine neden olmakta ve ülkede ciddi anlamda güvenlik açığı sorununu ortaya çıkarmaktadır. Ortadoğu devletlerindeki mevcut OrduSiyaset ilişkisi devletlerin kimliklerinin inşa edilmesinde ve muhalefetin bastırılmasında en önemli etkin unsurlardan biri olduğu ve bu durumun günümüzde dahi devam ettiği bilinmektedir. 234 İbrahim A. Anlı, “İsrail: Bir Ulus-Ümmetin Dini Jeopolitiği”, Dini Jeopolitik Yaklaşımıyla Ortadoğu, ed. Engin Akçay ve diğerleri, Ankara: Akçağ Yayıncılık, 2013, s.117. 61 2. BÖLÜM: İRAN- SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNDE STATÜKO VE DEĞİŞİMİN ANALİZİ İki devlet arasındaki ilişki ve dış politika analizlerini sadece devletlerin kurumsal yapılarını şekillendiren rejimler ile değil aynı zamanda toplumsal hayatın diğer yönleri olan aile, ekonomi, kültür, iktidar ve sosyal hareketler gibi tarihsel sosyolojiyi etkileyen unsurları da göz önüne alarak incelemek gerekmektedir. 235 Çalışmanın bütünlüğünün sağlanması açısından burada Modern İran ve Suudi Arabistan devletlerinin inşasında etkili olan faktörler ve bu faktörlerin devletlerin ilkel kimliklerine olan etkisi analiz edilecektir. Her iki devletin bölgede gerçekleşen ve kırılmalara sebebiyet veren veya global politikayı etkileyen olaylar karşısında takındığı tavır ve belirlediği politikalar devrim öncesi İran-Suudi Arabistan ilişkilerini anlamada çok önemli veriler olmaktadır. Bu dönemde her iki devletin monarşi ile yönetilmesi ve Arap Milliyetçi hareketlerine karşı zıt politikalar izlemeleri yanında Soğuk Savaş’ın Batı Bloğunda yer almaları da önemli ortak paydalardır. Bununla birlikte çalışmada gösterileceği gibi özellikle İngiltere’nin Körfezi terk etmesi ile Körfezde hegemonya sağlama ve benzeri gibi konularda ikili ilişkiler birçok sorunlu alanlara da sahip olmuştur. 2.1. İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN DEVLET KİMLİKLERİNİN KURUCU UNSURLARI: DÜŞMAN KİMLİKLER 2.1.1. İRAN DEVLET KİMLİĞİNİN TEMEL KURUCU UNSURLARI İran, Ortadoğu bölgesi için oldukça benzersiz özelliklere sahiptir. İran çoğunluğu Sünni olan bir coğrafyada Şii, aynı zamanda Arap eksenli bir coğrafyada Fars nüfusa sahip olan 236 İran, İslam öncesi dönemde Sasaniler, Ahamenişler ve Persler gibi kurmuş oldukları güçlü devletler ile özdeşleşmiştir. Aynı zamanda İran derin zıtlıklara sahip bir ülkedir. İran, dünyanın hem en eski ülkelerinden biri hem de en yenilerinden biridir. İran siyasi tarihi M.Ö. 600’de İran’ı birleştiren Büyük Siruz’a kadar gitmektedir ki İranlılar bugün de Siruz’un torunları olmaktan gurur duymaktadırlar. İran kültüründe şah ve 235 Frad Halliday,” For an International Sociology”, Historical Sociology of International Relations, Ed. Stephen Hobden and John M. Hobson, Cambridge: Cambridge University Press, 2002, s.246 236 Vahdettin Bingöl, Ortadoğu Satrancında Yeni Oyun Sünni-Şii Çatışması, Ankara: Orion Kitabevi, 2013, s.112. 62 krallar kendilerini Tanrı olarak görmese de Tanrının yeryüzündeki ortağı olarak görmüşlerdir.237 İran çok eski bir medeniyete sahip olmak ile birlikte sahip olduğu devlet yapısı ve idari kurumları da bölgedeki diğer devletler ile kıyaslandığında oldukça eski zamanlara dayanmaktadır. 238 İran’ın 3000 yıllık tarihsel sürecindeki en önemli özelliği din ve devletin birliği meselesi olmuştur. Bu birlik aynı zamanda izleri günümüze dek uzanan Mezepotamya’da bölgesel temellere dayanan köklü bir geleneğin yansımasını oluşturmuştur. 239 İran’da binlerce yıl din devletin temel ve ayrılmaz en önemli öğesi olurken devlet de dinin koruyucusu olarak kabul edilmiştir. Devletin sahip olduğu dini karakter ona hem meşruluk hem de onun toplumsal birliktelik aracı olmasını sağlamıştır. 240 Farsların İslam’ı kabul etmesi ile bu gerçek İran siyasi tarihinde devam etmiştir. Arap-İslam ordularının Fars topraklarını fethetmesinden sonra İran, dilsel ve ulus kimliğini güçlü bir anlamda İranlılık kimliği ile korumuştur. İran’ın İslam öncesi dönemlerde güçlü bir medeniyet ve kültüre sahip olması Farsların İslamlaşması ile birlikte kimlik olarak İranlılık dini anlamda da İslam inancının benimsenmesi toplumda ikili bir kırılgan dengeyi doğurmuştur. İran’da bu iki kutbun yani İslam ve İranlılığın dengesi sağlanamaması toplumda dönem dönem tansiyonun artmasına sebep olmuştur. 241 İran’ın İslamlaşması sonrasından günümüze kadar devam eden İranlılık ve Müslümanlılık kimliği tartışmaları bugün dahi İran toplumunda devam etmektedir. Yeryüzünde farklı zaman aralıklarında birçok medeniyet kurulmuş ve zaman içerisinde yok olmuştur. Bu medeniyetlerin birçoğu zamanın geçmesi ile birlikte diğer kültür ve medeniyetlerle karışmış veya rakip olan diğer medeniyetler tarafından ortadan tamamen kaldırılarak tarih sahnesinden silinmiştir. Günümüzde hayatta kalmayı başarabilen medeniyetlerden en önemlilerinden biri de İran (Fars) Medeniyetidir. Farsların Müslüman olması medeniyet anlamında bazı değişimler geçirmesine neden 237 John Farndon, Iran, Cambridge: Icon Books, 2006, s.13. 238 Tahereh Ahin, “İran İslam Cumhuriyeti’nde Devlet Yapısı”, Amme İdaresi Dergisi, Cilt 43 Sayı 2, Haziran 2010, s.82. 239 Ahmad Fekri, a.g.e., s.39. 240 Mohammad Reza Djalili ve Thierry Kellner, İran’ın Son İki Yüzyıllık Tarihi, Çev. Reşat Uzmen, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2011, s.37. 241 Simoglou Alexandros, “Iran: A Brief Study of the Theocratic Regime”, http://www.eliamep.gr/old/eliamep/files/PN05.07.Simoglou9612.pdf p.3 (24.01.2015) 63 olmakla kendi varlığını da İslam medeniyetiyle birlikte devam ettirmeyi başarabilmiştir. Lewis’in de İran’ın Tarihi adlı makalesinde tespit ettiği gibi İranlılar dışında kalan Suriye, Irak, Mısır ve Kuzey Afrika ülkeleri İslamlaşırken aynı zamanda dil ve kültür olarak Araplaşmışlardır.242 İran ise kendi (Farsça) milli dilini günümüze kadar muhafaza etmek ile birlikte İslam dinine kendine ait olduğu kültürü empoze etmiş ve İslam içerisindeki yeni fragmanları destekleyerek 1500’lü yıllarda Şii mezhebinin kurumsallaşmasını sağlamıştır. İran zannedilenin tersine İslamlaşması ile birlikte Şiileşen bir coğrafya değildir. Aksine uzun yıllar güçlü entelektüelleri ve kurumları ile Sünniliğe güçlü kaynaklık etmiştir. Örneğin; Sünnilerin arasında oldukça muteber alimlerden olan İmam-ı Gazali, İmam-ı Azam, Şair Hafız ve Sadi birer Şii değil Sünni idiler. İran’ın Şiileşme süreci ilerleyen satırlarda açıklanacağı gibi Safeviler döneminde devlet politikası olarak hatta bazen de baskı kullanılarak inşa edilmiş bir kimliktir. İlginçtir ki Türklerin Müslüman ve Sünni olmasına yardım eden İran medeniyet havzasında etkin güç olan Türkler de Farsların Şiileşmesine katkı sağlamıştır.243 İranlılar 16. yüzyılda Safevi Türkleri ile birlikte on iki İmam (isna aşari) olarak bilinen Hz. Ali ve diğer on bir imamı Müslümanların gerçek önder ve yöneticileri olarak kabul ederek Şii mezhebini benimsemişlerdir. Son imam olan İmam Mehdi’yi ise Peygamberin bir rivayetine dayandırarak dünyaya adalet ve nizam getirecek olan son kurtarıcı olarak kabul etmişlerdir. 244 Safevilerin Şiileşmesi ile birlikte İran’da yerleşik Sünni sufi tasavvuf hareketleri zayıflayarak Şii dini ekoller hızlı bir şekilde çoğalmıştır.245 İranlılar açısından ise Şiiliğin kabulü kolay bir mesele olmuştur. Bunun birçok nedenlerinden biri Hz. Ömer’in orduları tarafından yakalanan son Sasani prensesinin Hz. Muhammed’in torunu Hz. Hüseyin ile evlenmesidir. Bundan dolayı birçok İranlı kendilerini Peygamberin torunları olarak kabul etmektedir. Ayrıca Hz. Ali taraftarlarının Hz. Ömer’e olan öfkesi İranlıların Şiiliği kabul etmesini ve savunucusu olmalarını kolaylaştırmıştır.246 Fekri’ye göre Şia247 , “kültür ve inanç olarak, Anadolu’da 242 Bernard Lewis, Iran in History, http://shahab.pe.wvu.edu/OtherFiles/IRAN-in-History.pdf p:1- 2.(10.02.2018) 243 Mahmud Erol Kılıç, Ayırmaya Değil Birleştirmeye Geldik, İstanbul: Sufi Kitap, 2015, s.86. 244 Keynoush, a.g.e., s.25. 245 Ali Şeriati, İran ve İslam, 2b., Ankara: Fecr Yayınları, 2014, s.76. 246 Farndon, a.g.e., s. 43. 247 Ahmad Fekri, a.g.e., s.73. 64 teşekkül eden Alevilik anlayışının ötesinde, Emevilerin baskıcı uygulamalarına maruz kalan İranlıların, ulusal kimlikleri üzerinden gösterdikleri tepki, düşünce ve kültürel inanç biçimi” olarak tanımlanmıştır. Bunun da Şiiliğin anti-Emevi (Arap) bakış açısına sahip İran coğrafyasında zemin bulması ve hızlı bir şekilde yayılmasını sağladığını söyleyebiliriz. 16. yüzyılda ise Safevilerin, kaybettikleri toprakları yeniden kazanmak ve kendi sınırlarına yeni topraklar katma mücadelesi territorial bir sorun ve Osmanlılara karşı bir mücadele iken giderek Sünni Osmanlılara karşı dini bir görüntüye evrilmiştir. Bu süreç ile birlikte Safeviler, Şiiliği 200 yıldan fazla kendi halkına özgürlük ve refah sağlamaktan ziyade ellerinde bulunan siyasi gücü meşrulaştırmak ve pekiştirmek için kullanmıştır. Özellikle Sünni rakipleri olan Osmanlılara karşı uzun yıllardır yürütülen savaş ve çatışmaları meşru kılmak amacıyla önemli bir iç ve dış politika aracı olmuştur.248 Bugün dahi İran’da Şii mezhebine dayalı din inancı rejimin meşruiyetini sağlamada en önemli unsur ve bölgede İran’a rakip olan devletlere karşı kullanışlı bir güç olmaktadır. İran devlet kimliğinde önemli bir unsur milli bilinçtir ki; İranlılar kendilerini İslam toplumunda yer alan Araplar ve Türklerden farklı görerek İslam öncesi devlet geleneğine ve siyasi sisteme sahip olduklarını bundan dolayı da güçlü bir ulus bilince sahip olduklarını düşünmektedir. 249 İran’ın Ortadoğu’nun ulus kimliği en güçlü olan devletlerinden birisi olmasının önemli nedenleri vardır. Bunda etkili olan nedenler ise, güçlü kültürü, İslam öncesi uzun bir imparatorluk geleneğine sahip olması birçok büyük ve güçlü Müslüman devletin bugünkü İran sınırlarında yaşamış olması ve son olarak dünyadaki Şiileri siyasi anlamda etkileyecek merkezi konuma sahip olmasıdır. İran gibi ideolojik devletlerin dış politikasında savunulan ideolojiyle birlikte, jeostratejik konum, ekonomik zorunluluklar, geçmiş miras, dini yapı, sahip olunan doğal kaynaklar, uluslararası sistemsel faktörler gibi ulusal çıkarları etkileyen unsurlarla 248 R.K. Ramazani, “Iran’s Foreign Policy: Independence, Freedomi and Islamic Republic”, Ed. Anoushirevan Ehteshami and Mahjoob Zweiri, Iran’s Foreign Policy From Khatami to Ahmadinejat, Ithaca Press, 2008, s.4. 249 İran, antik dönemden günümüze doğudan ve batıdan farklı kavimlerin istilasına uğrasada Pers kültür, gelenek ve dilini unutmadığı gibi topraklarına yerleşen Arap, Türk ve Moğolların yönetimleri ve kültürlerinide etkilemeyi başarmıştır. Bknz: Hatice Doğan, “İran Siyasi Tarihi”, İran: Değişen İç Dinamikler ve Türkiye-İran İlişkileri, Ed. Soyalp Tamçelik, Ankara: Gazi Kitabevi, 2014, s.4.; Ahmedi, “İran’da Din ve Milliyet: Dayanışma mı, Çekişme mi?, s.33. 65 açıklanabilir. 250 Bundan dolayıdır ki Şiilik, İran devlet kimliği ve dış politikasında oldukça önemli bir unsur olmakla birlikte mutlak en temel unsur da değildir. İran, Ortadoğu ve Afrika gibi Şii azınlık nüfusların bulunduğu coğrafyalarda Şiilik üzerinden politika yürütmeye çalışırken Orta Asya, Kafkasya ve Avrupa gibi coğrafyalarda klasik ulus devlet mantığı ile hareket etmeyi tercih etmektedir. Bu da İran’ın hem bir modern ulus devlet hem de dini teokrasi ile yönetilen bir şer’i devlet ayrıcalığına sahip olduğunu göstermekte ve İran’ın dış politikada manevra alanının ne kadar geniş ve etkili olduğuna işaret etmektedir. 20. yüzyıla gelindiğinde ise İran’da düzgün bir şekilde işleyen devlet mekanizması bulunmamaktadır. Şah devleti kendi yakın akrabaları, bakanları, aile efradı, aşiret reisleri, toprak ağaları ve kendisine yakın din adamları ile yönetmekteydi. 251 Savunmada ise 1879 yılında Ruslar tarafından organize edilen ve her yönü ile Rus kimliğine sahip bir Kazak Tugayı kurulmuştur. Bu tugayın görevi Şah’ın muhafızları olarak görev almalarıdır. Bu durum ve Rusya’nın Kuzey İran’ın birçok bölgesini kontrol etmesi ve hızlı bir şekilde güneye yönelmesi durumun vahametini göstermektedir.252 Kaçarların Tahran dışında kalan bölgeleri askeri anlamda kontrol edememesi merkezden uzak ve kırsalda kalan bölgelerin aşiretler tarafından yönetilmesine sebebiyet vermiştir. Bu durum uzun bir dönem aşiretler arası denge politikaları izlenerek sürdürülmüş olsa da sonraki yıllardaki Modern İran’ın kuruluşu sürecinde Şah’ın en çok başını ağrıtacak konulardan birisi olacaktır. Kaçarların İngiltere ve Rusya tarafından sömürülen bir ülke olmuş olması hem İran ulusal kimliğine hem de İran devlet kimliğinin biçimlenmesine etkisi olmuştur. 253 1901 yılında Kaçar Şah’ı Ahmet ile petrol imtiyaz antlaşması imzalayan William Know D’archy 1908’de İran’da ilk petrolü bulmuş ve 1909’da İngiliz-İran Petrol Şirketi kurulmuştur. 30 Ağustos 1908 tarihinde Çarlık Rusya’sı ve İngiltere bir anlaşma ile İran’ı üç bölgeye ayırmıştır. Kuzey Rusların hakimiyet alanı; Güney İngilizlerin; orta kısım ise ortak nüfuz alanı olmuştur. 1915’te ortak nüfuz alanı da işgale uğramış ve bu durum 1917 Rus Devrimi’ne kadar devam etmiştir. 1919 yılında İran’ın büyük bir bölümü 250 Gündoğan, a.g.e., s.169. 251 Ervand Abrahamian, A History of Modern Iran, Cambridge: Cambridge University Press, 2008, s.3-4. 252 Lewis, a.g.e., s.336. 253 Abrahamian, A History of Modern Iran, s.194. 66 İngiltere’nin eline geçmiştir.254 İran’ın mevcut sınırlarının belirlenmesi süreci modern Ortadoğu’da inşa edilen devletlerin sınırlarından oldukça farklı olup, toprak bölüştürülmesi yolu ile elde edilmemiştir. İran’ın sınırlarının belirlenmesi daha çok İngiltere, Rusya ve Osmanlılar ile giriştiği güç mücadeleleri neticesinde güncel sınırları son şeklini almıştır. 255 Hatta İran bu dönemde topraklarının büyük bir kısmını ve Afganistan gibi tarihsel hinterlandını da kaybetmiştir. I. Dünya Savaşı dönemlerinde İran ekonomik, siyasal ve sosyal bakımdan oldukça zayıf bir durumdaydı. Rusya’da 1917 yılında devrim yaşanmasaydı ve Rusya kendi içinde bu büyük değişim ile meşgul olmasaydı İran’ın Gürcistan ve Azerbaycan gibi Rusya’nın uzun yıllar bir parçası olacağını söylemek mübalağa olmayacaktır.256 1921 ve 1927 yıllarında İran ve Sovyetler arasında dostluk anlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşmanın en önemli kısmı ise üçüncü bir devlet veya onun müttefiki Sovyetlere karşı İran’ı tehdit eder veya baskı uygularsa İran hükümeti de bunu engelleyemezse Sovyetlerin İran topraklarına askeri birliklerini sokmasını öngörmüş olmasıdır. 257 Çalışmanın ilerleyen satırlarında görüleceği gibi bu anlaşma aracılığı ile 1941 yılında İngiliz-Rus ortak işgalinin meşruluğu sağlanmıştır. Bu dönemde ayrıca Tebriz merkezli Türklerin ayaklanmaları da artmış 1918 Tebriz merkezli Türk Azadistan devleti kurulmuş olsa da 1920 yılında Kazak Tugayları tarafından yıkılmıştır.258 Kuzistan’da kurulan Arabistan Devleti yine 1920’de yıkılmıştır. 21 Şubat 1921’de İngiltere’nin de desteği ile General Rıza Han yaklaşık 3000 asker ile Tahran’da denetimi ele geçirmiş ve ardından sıkıyönetim ilan etmiştir. Kaçar Şah’ı Ahmet Şah’ı tahtından indiren Rıza Han başbakanlığa İngilizlere yakın Ziya Tabatabai’yi getirdi.259 Rıza Han (Rıza Şah-Şah Rıza) 1921 yılına kadar Rusların Şah’ı ve Kuzey İran’ı korumak için eğittiği Kazak Süvarilerinde görevli orta rütbeli bir subaydı. Şah’ı kendisini ordu kumandanı ve müttefiklerini de bakanlık görevlerine atamalarına ikna etmiştir. Rıza Han’a göre İran ulusal kimliğinin istikrar ve gururunu restore etmesinin tek 254 Hamid Dabashi, İran: Ketlenmiş Halk, Çev. Emine Ayhan, İstanbul: Metis Yayınları, 2008, s.98. 255 Mohammad Reza Djalili and Thierry Kellner, 100 Soruda İran, Çev. Reşat Üzmen, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2017, s.25. 256 Farndon, a.g.e., s. 84. 257 Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl siyasi Tarihi 1914-1995, 19b., İstanbul: Timaş Yayınları, 2014, s.190. 258 Tohid Melikzade, “I. Azerbaycan Cumhuriyeti (1918-1920) ve İran (Fars) Basını”, Karadeniz Araştırmaları, S.4., Kış 2005, ss: 53-64 259 Abrahamian, A History of Modern Iran, s.63-64. 67 yolu askeri bir disiplinden geçmesiydi. 260 Gerçekte ise İngiltere, İran Şahının İran’ı yönetecek bir kabiliyette olmaması ile birlikte askeri bir gücün İran’ı hem kendi çıkarları çerçevesinde kontrol edeceği hem de diğer bir gücün İran’a müdahalesinde tampon görevi üstleneceği için mevcut durumu uzun bir süre desteklemiştir. Rıza Han, 1921-1923 arasında savaş bakanı olarak görev yapmış, 1923 yılında Şah ve Başbakan Tabatabay’ı devirerek kendisini başbakan olarak görevlendirmiş, 1924 yılında ise suni bir cumhuriyet denemesinden sonra ise nihayetinde kendisi 1925 yılında monarşinin başına geçmiş ve kendi hanedanlığını ilan etmiştir. 261 Rıza Han’ın İngilizler tarafından desteklenmesinin önemli nedenlerinden birisi Almanya’nın denizde artan gücüne karşılık İngiliz savaş gemileri ve sanayisinin giderek İran petrolüne daha da ihtiyaç hissetmesi ve İran’daki Kaçar Hanedanlığının İran’ın bütünlüğünü ve petrolünü koruyacak güce sahip olmasıydı. Bu nedenledir ki 1921’den 1925’e gelene kadar Rıza Han, ülkedeki birçok etnik ve kabile ayaklanmasını bastırarak İngiltere’ye karşı rüştünü ispat etmeye çalışmıştır. İran’da 1925 yılına kadar, diktatörlük ve keyfi yönetime destek verenler ile muhafazakâr demokratlar arasında iktidar mücadelesi çekişmesi yaşanmış olsa da Rıza Han sahip olduğu askeri güç ile bu mücadeleyi kolay bir şekilde kazanmıştır.262 Rıza Han’ın bu mücadeleden galip çıkmasının en önemli nedenlerinden birisi İran’ın muhafazakâr kesimi olan ulemanın rejimin şekillenmesi üzerindeki belirleyiciliğidir. İran rejiminin cumhuriyet olması durumunda muhafazakâr kesimin tasfiye olacağını Türkiye örneğinden İran ulemasına yansıtması kendisine şüphe ile yaklaşanları ikna etmiştir. Ayrıca Rıza Han İran’ın kutsal şehirlerinden biri olan Kum’da bulunan türbelere ziyarete gitmesi, dini kutlamaları ordunun eli ile yaygınlaştırması, Irak’ın Necef şehrine hac amacıyla gitmesi Rıza Han’ın muhafazakâr kesimden destek kazanmasını sağlamıştır.263 Baktığımızda İran modern devlet kimliği başlangıç yıllarında İngiltere ve Rusya ile 260 Farndon, a.g.e., s. 86. 261Michael P. Zirinsky, “Imperial Power and Dictatorship: Britain and the Rise of Reza Shah, 1921-1926”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 24, No. 4, Nov., 1992, s.639. 262 Homa Katozian, “Rıza Şah Döneminde Devlet ve Toplum”, Türkiye ve İran’da Otoriter Modernleşme Atatürk ve Rıza Şah Dönemi, Der. Touraj Atabaki ve Erik J. Zürcher, Çev. Özgür Bircan, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2012, s.18. 263 Said Amir Arjomand, The Turban for the Crown: The Islamic Revolution in Iran, Oxford: Oxford University Press, 1988, s.81. 68 sürdürülen ilişkiler, İran’ın yabancı devletlere verdiği ayrıcalıklar, seküler kesimmuhafazakâr kesim mücadelesinin önemli etkileri olmuştur. İslam öncesi İran kültüründe dini ve siyasi kurumlar birbirleri ile özdeşleştiği halde İslam’ın Fars topraklarında yayılması ile Araplara bir tepki olarak eskiye özlemin artmasıyla özdeşleşen yeni yapılar çatışma konusuna dönüşmüş ve günümüze kadar muhalif Şii kültürünü devam ettirmiştir.264 Safeviler ve Kaçarlar döneminde İran’da Şii ulemalar oldukça güçlü pozisyonlar kazanmıştır. Çünkü ulema sınıfı özellikle adalet, eğitim, ailevi ilişkilerin tesisi ve ticari meselelerde arabuluculuk gibi önemli meselelerde İran toplumunun içinde önemli bir mevkide yer almaktadır siyasi otorite ise topluma hitap edecek çok fazla bir alternatife sahip olmamıştır.265 Bu gerçeği Shayegan266 şu şekilde izah etmektedir: “Ulema İran’da her zaman muazzam bir etkiye sahip olmuştur. Küçümsenmeyecek bazı tarihçiler, bu durumun tarihsel öncülleri bulunduğunu düşünmektedir; onlara göre bu durumun, İslam öncesi İran’da, Sasaniler dönemindeki din adamları kastının (Mobadan) İslami-Şii versiyonu olduğu söylenebilir… İran’daki ruhban sınıfının, Sünni İslam’daki Ulema’nın aksine, iyice kökleşmiş kurumlara, yayılma alanı geniş sıçramalara ve iletişim şebekelerine sahip olan bir tür kasta çok benzemektedir.” İran siyasetinde ulemanın bulunduğu konum ve siyasi iradeye karşı güç kaynakları iyi anlaşılmalıdır. İran’da ulema İslam dünyasının diğer bölgelerinden oldukça farklı bir güce sahiptir ve bağımsızdır. Hususen merce-i taklid olan ulema kendi tabilerinin de ‘humus’ olarak adlandırdıkları özel bir zekâtı kabul etmesi ulemayı ekonomik yönden bağımsız yapmak ile birlikte siyasi iradeye karşı da önemli bir rakip olarak ortaya çıkarmıştır.267 Günümüzde dahi Irak’ta Şii dünyadaki en muteber merce-i taklidlerden olan Ayetullah Sistani Irak ve İran başta olmak üzere Şiilerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerden tabisi bulunmakta ve kendisine yıllık kazançlarının yüzde beşini humus zekatı olarak vermektedirler. Bundan dolayıdır ki bazı merce-i taklidlere yapılan bağışlar dünyadaki yoksulluk sınırı altında olan devletlerin toplam gelirlerinden daha fazla olduğu düşünülmektedir. 264 Ahmad Fekri, a.g.e., s.59. 265 Djalili and Kellner, 100 Soruda İran, s.42. 266 Daryush Shayegan, Yaralı Bilinç: Geleneksel Toplumlarda Kültürel Şizofreni, çev. Haydun Bayrı, 5b., İstanbul: Metis Yayınları, 2017, s.183. 267 Mahmud Erol Kılıç, Ayırmaya Değil Birleştirmeye Geldik, İstanbul: Sufi Kitap, 2015, s.103 69 Rıza Han iktidarın ilk yıllarında İran’ın bozulmuş devlet düzeni ve merkeziyetçi yapısını tesis etmek için yarı özerk bulunan liderler ve potansiyel özerk yapılara meydan okumuş ve birkaç olumsuzluğa rağmen kayda değer başarılar kazanmıştır. Aşiretsel desteklerin yerine ordudaki samimi dostlarının desteğine önem veren Rıza Han güvenilir dostlarına mükâfat olarak ise bürokraside kritik makam, askeriyede yüksek rütbe komutanlıkları ve idarede eyalet yöneticilikleri tevdi etmiştir. 268 İran’da yönetimi ele aldığı ilk yıllarda iyi ilişkiler kurduğu ve meşruiyetini İran ulemasının desteği ile güçlendirmeyi başaran Rıza Han çok geçmeden ulema ile de ilişkileri bozulmaya başlamıştır. Rıza Han, ulemanın İran’da güçlü kaldığı sürece kendisinin politik pozisyonunun zayıflayacağını iyi bilmekteydi. Rıza Han kendisini âlimlerin onayladığı bir belge ile Şah olarak atadıktan sonra ulema ile hesaplaşmaya kararlıydı. 1927’den itibaren Şah Rıza, hükümet, idari ve askeri alanda bir dizi reform hareketleri uyguladı ve bu alanlara hâkim olan ulema sınıfının yerini öğretmenler, askerler, bürokrat ve avukatlar ile yenilemeye çalıştı. Ulemanın Şah’a bölük bir muhalefet çerçevesinde direnmesi ve Şah’ın ulemayı gerici olarak yaftalaması ile ulema gücünü siyasette hızlı bir şekilde kaybetmeye başlamıştır.269 Şah Rıza, bütün dini okulları ve medreseleri devlete bağlamış ve eğitim kurumlarının tamamını kendi rejiminin kontrolü altına almak istemiştir. Ulemaların Şah’ın bu uygulamalarına direnmesi 1936 yılından itibaren Meşhed başta olmak üzere ülkenin diğer bölgelerinde yüzlerce kişinin ölümü ile sonuçlanan protestolara neden olmuştur.270 Şii ulemanın Şii Fıkhı’ndan kaynaklı haklarını Şah’a kaptırmak istememesi ve bu reformun Şii dünyasında ulemanın pozisyonuna büyük zarar vereceğini düşünmeleri Şah’a karşı çıkmalarının en önemli nedenleri olmuştur. İran’da Rıza Şah ile Şii ulema arasındaki çekişme Şah’ın tesettür gibi İslam’ın kesin bir emrini yasaklaması gibi nedenlerden dolayı oldukça sert yaşanmıştır. Bundan dolayıdır ki İran’daki toplumsal tartışma milliyetçiler ile muhafazakârlar arasında yaşanan ideolojik bir tartışma ile sınırlı olmamıştır.271 1940’lı yılların başında Şah’ın 268 Cronin, a.g.e., ss.142-144. 269 Mohammad H. Faghfoory, “The Ulama-State Relations in Iran: 1921-1941”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 19, No. 4, Nov., 1987, ss.413-415. 270 Judith Colp Rubin, “The Republic of Islam”, The Middle East A Guide to Politics, Economics, Society, and Culture, Ed. Barry Rubin, London: M.E.Sharpe, 2012, s.357 271 Ahmedi, “İran’da Din ve Milliyet: Dayanışma mı, Çekişme mi?”, s.43. 70 politikalarına karşı cephe alan İslami gruplardan ilki Fedayin-i İslam olarak isimlendirilen grup olmuştur. Bu grup, bir dizi politikacının ve entelektüelin suikastına adı karışmış Şah karşıtı bir yapılanmadır. Humeyni’nin İran dışına sürgün edilmesine kadar yakın ilişkiler kurduğu bu grup 1970’li yıllarda da Şah karşıtlığında önemli roller oynamıştır. 272 İran, modern zamanda sadece milliyetçi veya sol fikirlerin değil muhafazakâr kesimi temsil eden İslami referans kaynaklı fikirlerin de yükseldiği bir ülke olmuştur. Rıza Şah ile Şii ulema arasındaki bu çekişme kısa bir dönem dondurulduysa da 1963 yılında Ak Devrim uygulamaları ile Muhammed Rıza Şah ile tekrar tartışma alanına çekilecek ve İran devriminin en önemli meşru dayanaklarından birisi olarak Şah muhalefeti tarafından sık sık kullanılacaktır. 2.1.2. SUUDİ ARABİSTAN DEVLET KİMLİĞİNİN TEMEL KURUCU UNSURLARI İslam öncesi dönemde Arap Yarımadası’nda bazı krallık ve imparatorlukların var olduğu bilinmektedir. Bu oluşumlar İran kadar güçlü olmasa da Arap yarımadasında bölgede bir devlet kurumu ve kültürü örneği görmemiz açısından önemlidir. 273 Arap yarımadasında etkili olan Arap etnisite merkezli siyasi idareler İran siyasi yapılarına göre çok daha parçalı, kurumsal devlet geleneğinin gelişmediği ve yeknesak bir devlet düzeninin olmadığı siyasi yapılar olmuştur. 274 Bununla birlikte günümüz Modern Suud devlet kimliğinin devlet inşa sürecinde çok önemli içsel kurucu unsurlarından bahsedebiliriz.275 Bunlardan özellikle; kabile, aile, din ve ekonomik unsurlar Suud devlet kimliğinin inşa ve devamlılığında büyük rol oynamış ve oynamaktadır. Arapların değer dünyasında en önemli meta olan belirli bir kabile, boy ve aşiretle olan mensubiyete sahip olmadır ki bu durum bugün de geçerliliğini korumakta ve devletin içindeki görev paylaşımına da sirayet etmektedir. 276 İslam dünyasında dahi İslam dininin en sert yorumu olarak değerlendirilen hatta birçok Sünni Müslüman’ın da eleştirdiği Vahhabilik Suudi Arabistan devletinin ve 272 Abbas William (Bill) Sami, Iran, Guide to Islamist Movements, Ed. Barry Rubin, New York: M.E. Sharpe, 2010, s.252. 273 Greg Fisher, Arabs and Empires Before Islam, Oxford: Oxford University Press, 2015. 274 Yusuf Korkmaz, İran-Suriye Bölgesel İttifakı, İstanbul: Matbuat Yayınları, 2015, s.15. 275 Neil Partrick, “Domestic Factors and Foreign Policy”, Saudi Arabian Foreign Policy, ed.Neil Partrick, London: I.B.Tauris, 2016, s.2. 276 Korkmaz, a.g.e., s.27. 71 kimliğinin inşa edilmesinde önemli rol oynamıştır. Ekolün kurucusu Muhammed bin Abdulvahhab, 1703 yılında Necd’e yakın Uyeyne’de doğmuş ve Araplar içerisindeki en önemli kabilelerden biri olan Beni Temim’e mensuptur. 1743 yılına kadar farklı şehirlerde din eğitimi alan Abdulvahhab kendi doğduğu şehre geri gelmiştir. Kitabu’t Tevhid ismindeki bir kitabında temel öğretilerini şekillendirmiştir. Geleneksel Sünniliğe muhalif bazı fikirlerinden dolayı Osmanlı idaresine yakın yöneticilerin baskısıyla Uyeyne’den kovulan Abdulvahhab’ı Dir’iyye’deki Suudlar himayesine almıştır. Dir’iyye’yi tercih etmesindeki en önemli faktör ise o dönem Suudların üyesi olduğu Aneze Aşireti’ne mensup Mesalih kabilesinin Osmanlı’ya yakın duran ve Necd bölgesinde nüfuz sahibi olan Beni Halid kabilesi ile aralarında yaşanan husumetin sağlamış olduğu güç dengesiydi. 277 I. Suud Devleti, Diriyye’de 1744 yılında Suudların Muhammed bin Adulvahhab ile yaptığı anlaşma (Diriyye Anlaşması) ile Muhammed bin Suud, Abdulvahhab’ın davet ve ekolünü benimseyeceği ve kafirler ile mücadele edeceği sözünü vermiş ve Abdulvahhab’dan da kendisi başarılı olduğu taktirde kendisinden başka siyasi otorite ile ittifak kurmayacağı ve Diriyye halkının kendisine vergi vereceği taahhüdünü almıştır. 278 Bunun neticesinde ilk Suud devleti279 kurulmuşsa da 1811 yılında Osmanlı idaresi altında bulunan Mısır’ın valisi olan Mehmet Ali Paşa’nın ordusu tarafından yıkılmıştır, II. Suud Devleti ise, 1843 yılında Faysal bin Turki tarafından kurulmuş. 1891 yılında Bugünkü Irak’ta yer alan Şammar bölgesindeki Reşid Oğullarının Riyad’ı işgali ve Turki’nin vefatı ardından tekrar yıkılmıştır. III. Suud Devleti ise 1902 yılında de facto bir şekilde; 1916’da ise de jure olarak bağımsızlığını ilan etmiştir.280 Suudi Arabistan bu tarihten sonra geleneksel yerel yapılarını muhafaza etmek ile birlikte, Suudiler ve Vahhabiler koalisyonu ekseninde ülke sınırları içerisinde bölünmüşlüğü ortadan kaldırılmaya çalışacaktır. Osmanlı Devleti’ne muhalif kabilelerin ikna edilmesi ile önemli bir güce 277 Zekeriya Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hakimiyeti Vehhabi Hareketi ve Suud Devleti’nin Ortaya Çıkışı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998, ss:17-18. 278 Nuqra Al Tihami, “Muhammad ibn Abd Al Wahhab and His Call For Monotheism”, A History of Arabian Peninsula, Ed. Fahd al Semmari, New York: I.B.Tauris, 2010, s.103. 279 Günümüze kadar varlığı devam eden din ile siyaset arasında ittifak kuran bu anlaşmaya göre; Vehhabi imamlar dini, sosyal ve hukuki konulardan sorumlu olurken, Emirliği üstlenen Suud ailesi ise siyasi ve askeri liderlik görevini üstlenmektedir. Natana J. Delong-Bas, “Islam and Power in Saudi Arabia” Islam and Politics, Ed.John Esposito and Emad el-din Shahin, New York: Oxford University Press, 2013, s.411. 280 Peterson, a.g.e., s.7. 72 dönüşecek olan Suud-Vahhabi ortaklığı gelecekte uzun yıllar Suudi Arabistan’ın sosyal ve siyasi hayatına da önemli tesiri olacaktır. 281 Suud ailesinin kendisini Arap coğrafyasında baş aktör olarak görmek istemesinin de bazı sosyolojik ve tarihsel dayanakları vardır. Bunlardan özellikle Suud ailesinin ait olduğu Ruwalla kabilesinin Anaiza olarak isimlendirilen Necd, Irak ve Suriye’de kabilesel bağları olan büyük bir oluşumun bir parçası olması önemli rol oynamıştır. Bununla birlikte federasyon olarak nitelendirebileceğiz bu oluşumun (Anaiza) Arapların ilk atası olarak görülen ve Arap isminin buradan geldiği düşünülen Yaarab’a dayanması Suud ailesinin diğer kabile ve aşiretlere kıyasla daha kolay otonomi elde ettiğinin önemli bir nedeni olmaktadır.282 Sosyal yapılar insanların sahip olduğu kimlik ve peşinde koştukları çıkarların belirlenmesinde önemli etkilere sahiptir. Biri Afganistan biri de Los Angeles’ta doğan iki kişinin hayata bakışı ve hedefleri farklı olacaktır. 283 Çölde yaşayan bir bedevi ile kentli bir insanın anlayışı ve hayata bakışı da farklı olacaktır. Vahhabiler, Hariciler gibi bedevi hayat tarzını devam ettiren Arap kabilelerinin kent yaşamına geçmekle birlikte adet ve göreneklerini kent hayatında devam ettirmeleri sürecinde ortaya çıkmıştır.284 Bu noktadan bakıldığında Vahhabizm ile düşünsel ekolü İslam’ın ilk yıllarına dayanan Harici din anlayışının önemli sosyolojik bağlar bulunduğu söylenebilir. Kuruluşunun temel felsefesinde Şiiliğe ve Tasavvufi hareketlere karşıtlık olan Vahhabilik bu hareketlerin dine dışarıdan sokulan bid’atlar olduğunu ve Müslümanları küfre götüreceğini savunmuştur. 285 Vahhabilik, baskıcı politik rejimlere benzer bir şekilde otoriter bir yapıya sahip olmuştur. Vahhabiler ayrıca, otoriter rejimlerin farklı fikirleri kabul etmemesine benzer bir şekilde ve kendi temel düşüncelerini sorgulayacak alternatif ideolojilerin ortaya çıkma ihtimaline karşı özellikle dindeki monopolcü görüşlerinin yanında siyasete nüfuz edebilecek başka bir dini görüşü kabul 281 Jacob Goldberg, The Foreign Policy of Saudi Arabia, London: Harvard University Press, 1986,pp:6- 112. 282 Dilip Hiro, Cold War in the Islamic World: Saudi Arabia, Iran and the Struggle for Supremacy, London: Hurst Publication, 2018, s.17. 283 Joseph Nye ve David A. Welch, Küresel Çatışmayı ve İşbirliğini Anlamak, Çev. Renana Akman, 3b., İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2009, s.93. 284 Demircan, a.g.e., s.65. 285 Başdemir, a.g.e., s.527. 73 etmemektedirler.286 Din, medeni hayat ve toplumsal düzen konularında yapay düşünceye sahip ve sert mizaçlı olan bu insanlar Suudi Arabistan’ın kuruluş dönemi ve Vahhabilik ekolünün teşekkül evrelerinde lokomotif rolünü üstlenmek ile birlikte devletin inşa edilmesi, korunması ve muhalif kabilelerin baskı yolu ile ikna edilmesinde de bariz öneme sahip olmuştur. Suud kabilesi ve Vahhabiler, ortak inanç, ekonomik ihtiyaç, kabileler arası barış anlaşması ve kabile entegrasyonlarından dışlama tehdidi ile birçok öteki olarak kabul edilen kabileler ile ittifak etmeyi başarmıştır. Bununla birlikte devlet düzenine geçişte kendine problem çıkarma potansiyeline sahip aşiretsel yapıları da değiştirmeye çalışmıştır. Bu radikal değişimi gerçekleştirmenin en önemli aracı ise dini kullanmak ile olacaktır. Aynı peygamberin ilk günlerindeki gibi Tanrı adına Vahhabilikte çok tanrılık ve şirk olarak tanımlanacak her obje ve inanış tahrip edilerek Selefin çizgisine gelineceği Vahhabi ulema tarafından kendilerine tabi olanlara emredildi. Bu emir ile İslam’ın ilk dönemlerinden itibaren varlığını devam ettiren Peygamber ve sahabelerinin kabirleri, evleri ve İslam tarihi açısından önemli olarak kabul edilen mekanlar hatta Kâbe dahil hepsi putperestliğin kalıntıları olarak tanımlanacaktır. 1801-1802’de Hz. Hüseyin’in kabri, 1803-1804’te Medine’de Cennet’ül Baki mezarlığı tamamen yıkılmış hatta Hz. Muhammed’in kabri dahi bu yıkımdan oldukça zarar görmüştür. 287 Fakat İslam Dünyasından gelmesi muhtemel olan şiddetli tepkilere maruz kalmamak için Hz. Muhammed’in kabrini yıkma teşebbüsü başarısız kalmıştır. Arap Yarımadası daha doğrusu Hicaz bölgesinin bir diğer önemli ailesi olan Şeriflerin ise uzun yıllar tabi oldukları Osmanlılar ile birtakım sorunlar yaşaması Hicaz’da istikrarın ortadan kalkmasına neden olmuştur. Şerif Hüseyin, Temmuz 1915’te İngiliz Yüksek Komiseri McMahon’a bir mektup göndermiş ve İngiltere’nin bir bağımsız Arap devletini desteklemesi şartına karşılık kendisinin Osmanlılara karşı isyan edeceğini bildirmiştir. Hüseyin’in tahayyülündeki Büyük Arabistan, Mısır’ın doğusunda Arapça konuşulan bütün bölgeyi içermekteydi.288 İngiltere, Şerif Hüseyin’e Osmanlı ile değil kendileri ile ittifak yapması halinde Arabistan’ın iç işlerine müdahale etmeyeceği, dış 286 Madawi Al-Rasheed, Contesting the Saudi State Islamic Voices From a New Generation, New York: Cambridge University Press, 2007, s.5. 287 Salam Hawa, The Erasure of Arab Political Identity, New York: Routledge, 2017, s.163 288 Cleveland, a.g.e., ss.176-177. 74 müdahalelerden koruyacağı, Araplara her türlü mali, askeri ve siyasi desteği vereceğini ayrıca Osmanlı Hanedanlığındaki Halifeliğin de Peygamber soyundan gelen kendisine verileceğini vaat etmiş ve neticesinde Şerif Hüseyin ve taraftarlarının Osmanlı Devleti’ne karşı isyan etmesini sağlamıştır. 289 Osmanlı İmparatorluğu’nun I. Dünya Savaşı sonunda parçalanması ile birlikte Türkler ve Arapların uzun yıllardır sürdürdükleri siyasi birlik de sona ermiştir. Mekke’deki Haşimiler’in temel iddiaları 1916 yılında İngilizlerin de desteği ile Osmanlılara isyanı başlattıklarında Türklerin elinde olan Hilafeti tekrar Araplara kazandırmak ve Arapların eski şanını kazanmasını sağlamaktı. 290 İngilizler, I. Dünya Savaşı esnasında Ortadoğu’da hem Şerif Hüseyin’e hem de 1917 tarihindeki Balfour Deklarasyonu ile Yahudilere devlet kurma sözü vermiştir. İngilizler ayrıca, Osmanlıların merkezi gücünü dağıtacağı düşüncesi ile Osmanlılara karşı mücadelelerinde Şerif Hüseyin ve taraftarlarına oldukça cömert ekonomik ve askeri desteklerde bulunmuş ve Osmanlı Devleti’nin Ortadoğu’daki etkisinin azalma sürecini hızlandırmıştır. 291 I.Dünya Savaşı’ndan önceki yıllarda bugünkü Suudi Arabistan sınırlarının bulunduğu coğrafyada Arap ulus kimliği oldukça zayıftı. 26 Aralık 1915 tarihinde Suud bin Abdulaziz (İbni Suud) ile İngilizler arasında yapılan anlaşma neticesinde kurulan ittifak ile Abdulaziz başıbozuk olan bedevi kabileleri İhvan292 çatısı altında askeri bir yapılanma ve Vahhabi ideoloji nüfuzunda dinsel bir birlikteliği sağlamayı başarmıştır. Özellikle bu birliktelik Hicaz bölgesinde Hâşimilerin kazandıkları gücün etkisizleştirilmesinde ve yeni nüfuz alanın kazanılmasında çok önemli rol üstlenmiştir. 293 1915 yılına gelindiğinde bu örgüt düzenli bir ordu görünümü kazanmıştır. Hicret felsefesi ile oluşturulan bu örgüt kendi toprak ve yaşam tarzlarını inançları doğrultusunda bırakıp başka yerlere din ve inancını daha doğru yaşamak için hicret ettiklerinden kendilerini kardeşler anlamına gelen “İhvan” kelimesi ile vasıflandırmışlardır. 289 Yerasimos, a.g.e., s.136. 290 Maalouf, a.g.e., s.84. 291 Gelvin, a.g.e., s.219. 292 İhvan örgütü ve faaliyetleri hakkında daha geniş bir bilgi için; Daniel Silverfarb, “Great Britain, Iraq and Saudi Arabia: Revolt of the Ikhwan, 1927-1930, The International History Review, Vol.4, No.2, May 1982, ss.222-248. 293 Andreotti, a.g.e., ss.91-93. 75 İbni Suud ve Vahhabi âlimleri arasında Arabistan’ın birleştirilmesi için tesis edilen İhvan Örgütü, kırsalda yaşayan asi, başıbozuk ve kontrolü zor olan Vahhabileri, yeni ve eski kent yerleşim alanlarına Vahhabi öğretilerini daha iyi yaşama ve yayma düşüncesi ile onları bir araya getirmeye ve şehirlileştirmeye çalışmıştır. İbn Suud bu hamle ile hem bedevileri dini inançlar çerçevesinde kontrol etmeye çalışırken hem de yeni yaşam alanları kurarak bedevi aşiretleri birer askeri garnizon olarak kullanmaya çalışmıştır.294 Vahhabilerin güçlenmesi Suudların Arap Yarımadasında daha da etkin bir güç olmasını sağlayarak gelecekte inşa edilecek devlette omurga görevi üstlenmesini gerekli kılmıştır. Vahhabiliği kabul etmekte zorlanmayan bedevi kabileler Vahhabilikte olduğu gibi tikel bir asabiyeye yani aşiret egemenliğine sahiptirler. Aşiretsel bağların dışında kalan her alanın yağmalanması, ele geçirilmesi ve sahiplenilmesi mübah toplumsal, siyasal ve coğrafi alanlar olarak algılanmaktadır. Vahhabiler kendileri gibi düşünmeyen insanları küfre girme ve Allah’a isyan etmeyle ittiham etmektedirler. Vahhabiler küfür fenomenini hem politik hem de dini bir yayılmacılık ve hükümranlık olarak kabul etmektedirler. Geleneksel Sünni ekollerde kelime-i şehadet getirenlerin Müslüman sayılma ilkesi Vahhabilerde geçerli değildir. Bundan dolayıdır ki Vahhabiler Müslümanlar ile de rahat bir şekilde savaşmışlardır. 295 Bununla birlikte yaşadıkları yerlerde bulunan gayri Müslimlerin (Hristiyan ve Yahudi) kendilerine Allah tarafından verilen ve korunması gereken emanetler olarak gören Vahhabiler diğer din mensupları ile çatışmaktan uzak durmayı tercih etmişler ve İslam tarihi sürecinde genellikle kendilerinden olmayan Müslümanlar ile savaşmışlardır. 18. yüzyılın ortalarında Vahhabilerin yaşadığı Necd bölgesi 296 Raşid ve Suud ailesi tarafından yönetilirken 19. yüzyılın sonuna doğru bu bölge tamamen Suud ailesi tarafından kontrol edilmekteydi. Hicaz olarak adlandırılan batı kısmı ise Osmanlı 294 Büyükkara, İhvan’dan Cüheyman’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, s.50. 295 Aziz Al Azmeh, İslamlar ve Moderniteler, 2b., çev. Elçin Gen, İstanbul: İletişim Yayınları, 2014, s.225. 296 Necd bölgesi, Arap tarihinde özellikle, Hz. Peygamber döneminde de sorunlu bir bölge olarak kalmıştır. Müseylemet’ül Kezzab başta olmak üzere yalancı peygamberlerin bu bölgeden türemesi ve sonraki dönemde de muhtelif isyancı gurupların bu topraklardan nevalanmasından dolayı tarihi süreç içerisinde problemli bir yer olarak belirtilmiştir. Aynı zamanda bölge halkının cahil ve bedevi olmasının yanında Abdulvehhab’ın yağmacılık fikrini bidatler ile cihat olarak niteleyerek kutsallaştırması, son olarak ise, fikirlerini kabul etmeyenleri ise tekfir edip, kafir ilan etmesi, bölgede fikirlerinin hızlı bir şekilde yayılışını kolaylaştırmıştır. Bknz: Ethem Ruhi Fığlalı, Çağımızda İtikadi İslam Mezhepleri, Ankara: Selçuk Yayınları, 3b, 1986, s.99. 76 halifesinin idaresi altında bulunmaktaydı. Osmanlıların hakimiyeti I. Dünya Savaşı’nın ortalarına kadar devam etmiştir. Mekke Şerifi Hüseyin İngilizlerin de desteği ile Osmanlılara karşı ayaklanarak burada siyasi nüfuz elde etmeyi başarmıştır. 297 Abdulaziz, Suudi Arabistan’da kabileler arası konfederasyonun yerine merkezi bir siyasi idare kurmayı tercih etmiştir. Merkezde kendisinin arzusu ile yönetilen bir yönetim oluşturması yazılı bir anayasa ile olmayıp, dini temellere dayandırıldığı iddia edilmekteydi.298 Şerif Hüseyin, Haşimi Krallığı’nı yeni ilan etmişti ki bölgedeki bir diğer yerli rakip olan İbni Suud Şerif Hüseyin ile çatışmayı başlattı. Zayıf bir direnç neticesinde Şerif Hüseyin’in birlikleri yenilmiş ve İbni Suud’a teslim olmuştur.299 Suudi Arabistan’ın bazı resmi kaynaklarına dayanılan bilgilere göre ise Hicaz bölgesini İngilizler ile birlikte kontrol altına alan Şerif Hüseyin ve müttefikleri, Suudların kontrol ettikleri Necd bölgesi ile Hüseyin’in oldukça kötü ilişkilere sahip olduğuna değinmiştir. Ayrıca Hüseyin’in Necd’den gelen hacılara Mekke’ye giriş izni vermediğine değinmiş ve Abdulaziz’in Haşimilere karşı savaş açmasının, Mekke ve Medine’yi kendi kontrolü altına almasının nedeni olarak öne sürmüştür. 300 Şerif Hüseyin’i Batılı müttefiklerinin gözden çıkarmasının nedenlerinden en önemlisi Türkiye Büyük Millet Meclisinin ilga ettiği Hilafet kurumunu kendisi üzerinden ihya etme çabası olmuştur. 1924 yılında İbni Suud Mekke’yi ele geçirmiş ve İngiliz destekli Haşimi Arap Krallığı’nı tekrar İngilizlerin desteği ile ortadan kaldırmıştır. 301 İngiltere’nin Şerif Hüseyin’e ihaneti sonrası iki oğlundan Faysal’ı Irak, Abdullah’ı ise Ürdün kralı ilan etmiştir. İhvan örgütünün tepkisine neden olan bu olay sonrası bölgede dengelerin değişmesi ihtimaline binaen İhvan üyelerini sınırlandırmak için 7 Kasım 1922’de Suud ailesi ile Ukayr Antlaşması imzalanarak Necd-Irak ve Necd- Ürdün sınırları çizilmiş bu sınırların güvenliği ve İhvan’ın sınırlandırılması Suudilere bırakılmıştır. 302 1927’de İngiltere ile imzaladığı Cidde Antlaşması ile Abdulaziz, İngilizler tarafından Suudi Arabistan bölgesinin kralı olarak tanınmıştır. 297 Muhammad Rizwan, Muhammad Arshid and Muhammad Waqar, “From Rivalry to Nowhere: A Story of Iran-Saudi Ties “, Journal Of Humanities And Social Science (IOSR-JHSS) , Volume 19, Issue 9, Ver. IV Sep. 2014, s.93. 298 Cleveland, a.g.e., s.497. 299 David Commins, The Wahhabi Mission and Saudi Arabia, New York: I.B. Tauris, 2006, s. 72. 300 Muhammed İsmail İbrahim, Tarih’ul Memleket’ul Arabiyet’ul Suudiye, Cidde: Dar’ul Isfahani ve Şerkehu, 1973, s.84. 301 Yerasimos, a.g.e., s.172. 302 Büyükkara, İhvan’dan Cüheyman’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, s.84. 77 İbni Suud, İngiltere’nin Doğu ve Güneydoğu Körfez kıyısı olan Arabistan topraklarında hayati çıkarlarının olduğunu anlamış ve Londra’nın da desteği ile 1925 yılında Mekke, Medine ve Cidde’yi kontrolü altına almayı başarmıştır. Şerif Hüseyin oğlu Ali namına tahtan uzaklaşsa da Ali ülkeyi terk etmiş ve sonrasında yaşanan gelişmelerle birlikte İbni Suud kendisini 1928 yılında Hicaz Kralı ve Necd Sultanı olarak ilan etmiştir. İbni Suud bu unvanı 1932’de krallığını Suudi Arabistan olarak değiştirene kadar kullanmıştır. 303 İran, Şiilik ve Şiilere düşman olan Vahhabi ekolünün temsil edildiği bir devletin kurulmasını çok olumlu karşılamamıştır. Bunun nedeni Vahhabilerin Irak ve Suudi Arabistan’ın doğu eyaletlerindeki Şiilere gösterdikleri tepki ve geleneksel Arap-Fars husumetidir. Suudi Arabistan’da devletin ideolojisinin dini temelli bir biçime sahip olduğu aşikardır. Rejim İslami kuralların geçerli olmasına dikkat eder ve halkının muhafazakâr eğilimlere sahip olmasına özen göstermektedir. Ayrıca rejim kendisini İslam’ın koruyucusu ve dış dünyadaki tek temsilcisi olarak görmektedir.304 Bununla birlikte Suud kabilesinin geçmişte İngilizler ve şu an ise Amerika ile müttefikliği Suud’a destek veren bununla birlikte İngiltere ve Amerika’yı da kafir gören Vahhabiler açısından önemli ikileme sebep olmakta ve bu durumun açıklanmasını zorlaştırmaktadır. Suudi Arabistan, İran’dan farklı olarak tarihsel derinliği (Geçmiş İran İmparatorlukları) ve mevcut dini kimliği (Şii/İslam) çatışan ve çekişen zıtlıklara sahip değildir. Bundan dolayı İran’da kültürel ve dini kimlikler Suudi Arabistan’da yaşanan kısır tartışmalara nazaran daha gergin, derin ve karmaşıktır.305 Suudi Arabistan’ın devlet kimliğinde İslam’ın önemli yeri olması bir bakıma anlaşılır bir durumdur. Bütün Müslümanların ibadet ederken Kabe’ye yönelmeleri, Peygamberin ve dava arkadaşları olan sahabelerinin bugünkü Suud topraklarından çıkması, Müslümanların farz olan hac ibadetini Suud topraklarında yerine getirmesi, İslam’ın Suud devlet kimliğinde kolay bir şekilde yer almasını kolaylaştırmakta ve Suud Monarşisine stratejik avantaj sağlamaktadır. 303 Lewis, a.g.e., s.344. 304 Niblock, a.g.e., s.8. 305 Shokrollah Kamari Majin, “Iranian and Saudi Cultural and Religious Identities: Constructivist Perspective”, Open Journal of Political Science, No.7, 2016, s. 68 78 Suudi Arabistan vatandaşlarının büyük bir kısmı kendisini nesilleriyle ve yaşadıkları coğrafi bölgelerin kimlikleri üzerinden tanımlamaktadır. Kabile bağları birçok Suud vatandaşının hala kendini tanımlarken öncelikli kimliği olmakta ve bu bağlar diğer kabilelerden olan kişiler ile iletişime girerken önemli bir rol oynamaktadır. İnsanların diğer kabilelerden olan kişilere saygı duymak ile birlikte kendi klanını daha yüksek görme eğilimi Modern Suud toplumunda açık bir şekilde gözlenebilen bir olgudur.306 Suudi Arabistan kuruluşundan bugüne kendi iç sınırlarında rejime yönelik bazı muhalif akımlara da sahip olmuştur. Bunlar Doğu eyaletlerinde bulunan ve kendilerini İran’a yakın gören Şiiler, Batı medyasında “Cihadi Selefi” olarak tanımlanan ve rejimin İslami kurallara göre yönetilmediğini savunan muhafazakâr gruplar, orta sınıfı oluşturan liberaller ve Suudi Arabistan’ın kurulduğu günden itibaren rejime entegre olmakta zorlanan Hicazlı yani Mekke, Medine ve Taifli büyük aşiretler olarak sıralanabilir. Özellikle Hicazlılar kendilerini Necd’in bedevi kabilelerinin rejimlerine oldukça yabancı hissetmekte ve Vahhabilik ve temel kurallarını kabulde zorlanmaktadırlar.307 Bununla beraber Vahhabilik Suudi Arabistan’da kamusal alan ve vatandaşların kolektif ahlaki kuralların uygulanmasının sağlanmasında güçlü etkisini sürdürmektedir. Suudi Arabistan’ın yönetim şekline baktığımızda ise kral ülkeyi şeriata isnat eden anayasal kanunlarla mutlak bir monarşi ile yönettiği gözükse de krallığı ilgilendiren bütün kararların monarşi tarafından alınacağı anlamına da gelmemektedir. Hanedan üyeleri, prensler, Vahhabi ulema karar alma sürecinde önemli derecede etkilere sahip olmaktadır. Kralın atadığı ve 150 üyeden oluşan Danışma Meclisi tavsiye niteliğinde görüşler sunarken Suud vatandaşların eğitim seviyesi yükselmesi ile hanedan dışından da önemli mevkilerde Suud vatandaşları yer alabilmektedir. Yeni kralın belirlenmesinde ve seçiminde ise 2006 yılında Kral Abdullah tarafından inşa edilen Biat Heyeti önemli rol oynamaktadır.308 306 Sebastian Maisel,”The New Rise of Tribalism in Saudi Arabia”, Nomadic Peoples, Vol. 18, No. 2, Special issue: Reshaping Tribal Identities in the Contemporary Arab World, 2014, s.103 307 Mehmet Ali Büyükkara, ”Ortadoğu’da Mezhepler ve İslami Hareketler”, Ortadoğu Konuşmaları: Bölgesel ve Küresel Perspektiften Arap Baharı, Ed. Zahide Tuba Kor, İstanbul: Küre Yayınları, 2014, ss.473-474. 308 Cengiz Tomar, Ortadoğu: Kıyametin Kapısı, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2018, ss: 61-62. 79 2.2. 1925-1945 İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN’IN DEVLET İNŞA SÜRECİ 2.2.1. RIZA ŞAH’IN MİLLİYETÇİ İRAN’I VE İNGİLTERE’NİN ARTAN NÜFUZU 19. yüzyılda Müslümanların çoğunluk olarak yaşadığı devletlerin İngiltere, Rusya ve Fransa gibi büyük devletler tarafından sürekli olarak yenilgiye uğratılması İranlı elitlerin bir kısmının çöküşü durdurabilmek için milliyetçi politikalar uygulanmaya çalışılmıştır. Bu dönem İran devlet adamlarının büyük bir kısmının büyük devletlerin dini kimliklerden ziyade milli unsurlara dikkat verdiği, terakki ve güçlenmek için milliyetçi değerlerin yüceltilmesi gerektiği ifade ettikleri görülmüştür. 309 İranlı milliyetçiler, toplumun küçük bir kısmı tarafından gerçek manada yaşamsal bir değer ile bağlanılan etnisite ve dinin kimliksel boyutunun İran’ın geri kalmasının en önemli nedeni olarak görmüştür. Bundan dolayı bu milliyetçiler toplumsal bir tepkiden de çekinerek İran’ı İslam’ın temel değerlerinden ayırmak mümkün olmasa da en azından Arap kültür ve dilinin İran kimliği üzerindeki etkisinden sıyrılması gerektiğini düşünmüşlerdir.310 18-20. yüzyılda ortaya çıkan birçok devrimin aksine İran’da yaşanan 1906 İran Anayasa Devrimi İran için aynı derecede başarı sağlayamamış ve İran’da merkezi bir devlet inşasını gerçekleştirememiştir. Anayasa devrimi ile İran’daki otokratik yapılar güçlenmiş, ülkede birkaç yıl süren bir iç savaş yaşanmış ve 1911 yılının son aylarında Rusya, İran’ın kuzey topraklarını ele geçirmiştir.311 1926 yılında Şah olarak tahta çıkana kadar Rıza Han laik bir milliyetçilik çerçevesinde güçlü ordu, merkezi bir devlet kurmak için gayret göstermiştir. Rıza Han, kendisine karşı cephe alan askeri ve sivil muhalefeti de pasifize ederek kendi güvenliğini de tesis etmeyi başarmıştır.312 I. Dünya Savaşı’ndan sonra İslam Dünyasının birçok ülkesinde Türkiye’nin modellik yaptığı hızlı bir sekülerleşme süreci başlamıştır. İran’da da Rıza Şah ülkesinin modern anlamda inşası 309 Ahmedi, “İran’da Din ve Milliyet: Dayanışma mı, Çekişme mi?”, s.28. 310 Gholam Reza Afkhami, The Life and Times of the Shah, London: University of California Press, 2009, s.18. 311 Arjomand, The Turban for the Crown :The Islamic Revolution in Iran, s.59 312 Stephanie Cronin, “İran’da Ordu, Sivil Toplum ve Devlet:1921-1926”, Türkiye ve İran’da Otoriter Modernleşme Atatürk ve Rıza Şah Dönemi, Der. Touraj Atabaki ve Erik J. Zürcher, Çev. Özgür Bircan, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2012, s.115. 80 için Türkiye modelini benimsemiştir. Fakat Mustafa Kemal’den farklı olarak İran’ı Avrupa tarzı cumhuriyet ile değil hanedanlık ile yönetmeyi tercih etmiştir.313 İran’ın modern milliyetçililerinden biri olan Mahmut Afşar, İran’ın ulusal birliğe ulaşmasının en kısa yolu olarak Farsçanın ülkenin tamamında konuşulması, bölgesel farklıkların ortadan kaldırılması, kılık kıyafetteki farklıkların ortadan kaldırılması, diğer etnik unsurların konuştuğu dilin unutturulmasını savunmuştur. Afşar ayrıca bu politikaların gerçekleşmediğinde İran’ın ulusal ve ülkesel bütünlüğünün risk altına gireceğini ifade etmiştir. 314 Bu da aynı zamanda Nicholas Onuf’un konstrüktivist anlayışında belirtildiği gibi insanların toplumu inşa etmesi sonrasında toplumun tekrar insanları inşa etmesi sürecinde dilin araçsallaştırılması tezini doğrulamaktadır. 315 Ayrıca Caner’in belirttiği gibi316; “Rıza Han’ın milliyetçiliği, temelinde tarihsel ve ideolojik unsurlar yatan, bilinçli ve planlı çabaların bir ürünüdür. Diğer bir deyişle Farslaştırma çabaları, çok uzun bir süre başka uluslar tarafından yönetilen İran’ın, bu kez kendilerine Fars denilen “ari” bir ırk tarafından yönetilmesi düşüncesinden doğmuştur. Dolaysıyla Rıza Pehlevinin yapmak istdiği şey, esasen ulus kimliğine ulaşamamış ve kendisini dinsel veya etnik farklılıklar ile tanımlayan bir coğrafyayı ulusal bir kavram etrafında bütünleştirme çabasıdır.” Şah, İran’ın modernleşmesi adına önemli atılımlar başlatmış. Yabancı kaynak ve yatırımcıların da dahil olduğu bu projeler İran halkına yeni ekonomik fırsatlar sunma kapasitesi bulunmakla birlikte, Kuzey’de Sovyet sınırlarına doğru giden doğal gaz boru hatları da gelecek açısından İranlıların refahını yükseltme beklentisini de güçlendirmekteydi. Fakat Şah’ın bu politikaları gerçekleştirirken Ortadoğu toplumlarında önemli bir sosyal hastalık olan “pastanın bir kısım tarafından yenmesi” durumu da ortaya çıkmıştır.317 Ekonomik atılımlar ile birlikte İran’da milliyetçi politikalar Rıza Han’ın iktidara geçmesi ile yavaş yavaş uygulanmaya başlamıştır. Pehlevi döneminde Farslar, Azeriler, Türkmenler, Kürtler, Araplar, Beluciler, Ermeniler ve Yahudiler gibi bölünmüş 313 Maalouf, a.g.e., s.82. 314 Hikmet Erdoğdu, Büyük Pers Düşüncesinden Zülfikar’ın Yumruğuna İran, İstanbul: IQ Yayınları, 2008, ss.17-18. 315 Onuf, Making Sense, Making WorldsConstructivizm Social Sience and International Relations, Routledge, s.4., 316 Cantürk Caner, “İran’da Devletin Tarihi: Başlangıçtan İslam Devrimine Teorik ve Devrimsel Bir Analiz”, Doğu-Batı Yol Ayrımında İran, (Edt.Barış Adıbelli), İstanbul: Bilim+Gönül Yayınları, 2012, ss.29-30. 317 Roosevelt, a.g.e., s.7 81 kimlikler İran’ın en belirgin özelliğini yansıtmakta ve toplumdaki patrimonyalizmi ayakta tutmaktaydı. Pehlevi, İran milliyetçiliği, sekülerlik, kültürel modernizm, rasyonalizm gibi kavramları kullanarak İran ulus kimliğini bir üst kimlik olarak güçlendirerek diğer kimlikleri zayıflatmak istemiştir.318 Rıza Han devleti yeniden teşekkül ettirirken Şii İslam'ı kendisine en büyük engel olarak gördüğü için İranlı mollaları sistemden dışlamaya çalışmıştır. Ayrıca İranlıların ulusal kimliklerine vurgu yaparak ülkenin ismini Siruz zamanında kullanılan “İran” olarak değiştirmiştir. Her İranlı çocuğun Firdevsi’nin beyitlerinden ezberlemesi gerektiği hususunda eğitim müesseselerine emir vermiştir. 319 Şah’ın bu değişikliğe gitmesinin İran isminin Pers kavramı gibi etnik bir kavram değil coğrafi bir birliktelik sembolü olarak kullanılması ve ortak sınırlar içerisinde yaşayan halkların üzerinde birleştirici bir anlama sahip olması da önemli rol oynamıştır. 320 1935 yılında Rıza Şah’ın Pehlevi soy ismini almasıyla hem kendisini hem de ülkesini İslam öncesi Sasaniler ile ilişkilendiren Rıza Şah hem ülke hem vatandaşların tamamını Aryenlerin ülkesi anlamında “İran” olarak ifade etmiştir. Rıza Şah, Pers milliyetçiliğini etkili bir şekilde kullanarak ülkedeki diğer milletler olan başta Türkler, Kürtler ve Araplar sistemden dışlamaya başlamıştır. 321 Bununla beraber İran vatandaşlarının %40lık bir kesiminin belki daha fazla bir oranının Türk olması ve hatırı sayılır bir oranda Sünni Kürt ve Beluci nüfusa sahip olması ve diğer Sünni-Şii etnik unsurları içerisinde barındırması Rıza Şah’ın Fars milliyetçiliği yanında coğrafi milliyetçilik konusundaki vurgusunun önemini göstermektedir. Sasani ve Ahamenid imparatorluklarının sembolü olan aslan ve güneş İran bayrağı üzerine çizilmiş, ayrıca Sasanilerden esinlenerek kurduğu yeni hanedanlığı da “Pehleviler” olarak isimlendirilmiştir. 322 Rıza Han’ın başbakanı olan Faruki birçok 318 Hüseyin Beşiriyye, “İran’da Siyasal İdeoloji ve Toplumsal Kimlik”, İran Ulusal Kimlik İnşası, ed. Hamid Ahmedi, Çev. Hakkı Uygur, İstanbul: Küre Yayınları, 2009, s.79. 319 Shayegan’a göre “Firdevsi gibi bir şairin 10, yüzyılda kafasını meşgul eden büyük “ulusal kimlik” teması, 20, yüzyıl sonunda dinsel taasubun taarruzuna karşı kültürel milliyetçliği diriltme mücadelesi veren düşünür için hala güncel olduğunu” ifade etmiştir. Shayegan, Yaralı Bilinç: Geleneksel Toplumlarda Kültürel Şizofreni, s.18; Farndon,a.g.e., s. 90. 320 Hafeziniya, a.g.e., s.23. 321 Yalçın Sarıkaya, Tarihi ve Jeopolitik Boyutlarıyla İran’da Milliyetçilik, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2008, s.85. 322 Oral Sander, Siyasi Tarih 1918-1994, 18b., İstanbul: İmge Yayınevi, 2009, s.87. 82 konuşmasında Şah’ın politikalarını teyit edercesine Rıza Şah ile tarihi İran’ın şahları arasındaki benzerlikten bahsetmiş ve Şahların dağınık İran halkını tekrardan toparlayarak İran’ı yeniden dünyanın en güçlü devletlerinden birisi haline getireceğini ifade etmiştir. 323 Şah İran’ın yüzyıllık aşağılanma dönemini hafızalardan silme adına ülkesinin ismini 20 Mart 1935 tarihinde Pers’ten İran’a çevirmiş ve yurtdışındaki bütün diplomatik temsilcilere ve diğer ülkelere de bu notayı göndermiştir. 324 Ülke isminin değişmesi mevcut siyasi, ekonomik ve toplumsal durumun değişeceği anlamına gelmemek ile beraber Şah, iç politikada kendi meşruiyetini daha kolay sağlamaya çalışmıştır. Rıza Şah, bu yenilikler ile İranlıların mezhepsel, etnik ve kültürel mikro aidiyet bağlarını İranlılık ve İran ulus kimliği etrafında makro aidiyet bağları kazandırmaya çalışmıştır. Şah’ın bu politikaları idealist bir düzeyde topluma yansısa da toplumun diğer kesimleri tarafından olumlu bir gelişme olarak karşılanmamıştır. 325 Bununla birlikte İngiltere, Rıza Han’ın milliyetçi politikaları ve anti Sovyet politikalarından oldukça memnun kalmıştır. Çünkü İran, o dönem İngiltere için hem Sovyetlerin Basra körfezine inmesini engellemek için bir jeopolitik bariyer hem de komünizm ideolojisine karşı bir engel olmaktaydı. İngiltere savaş gemilerinin ise İran petrolü ile çalıştığı düşünüldüğünde Şah’ın İngiltere için bölgede çok stratejik bir ortak olduğunun söylenmesi abartı değildir. Fars milliyetçiliğinin yansıması sadece insanlara, mekânlara ve şehirlere verilen isimler ile kendisini göstermemiştir. Aynı zamanda uzun yıllar dönüşümlü olarak Türklerin, Arapların ve İranlıların etkisinde bulunan körfezin isimlendirilmesine de yansımıştır. Körfez, İran tarafından ‘‘Fars Körfezi’’ olarak tanımlanırken, Araplar tarafından ‘‘Arap Körfezi’’ olarak tanımlanmış Türkler ise kesintili de olsa dört yüzyıl hâkim oldukları bu bölgeyi ‘‘Basra Körfezi’’ olarak tanımlamışlardır. Bu bölge İran ve Arap yarım adasının körfez kıyılarında bulunan coğrafi alanı kapsamaktadır. Çoğu batılı kaynaklarda ise Fars Körfezi anlamına gelen “Persian Gulf” tabirinin kullanılması İran’ın devrim öncesi Batılı ülkeler ile geliştirdiği stratejik yakınlığından kalma bir tabirdir.326 323 M. Reza Ghods, “Iranian Nationalism and Reza Shah”, Middle Eastern Studies, Vol. 27, No. 1, Jan., 1991, s.43 324 Djalili and Kellner, 100 Soruda İran, , s.30. 325 Özge Özdemir, “İran’da Siyaset ve Toplumsal Yapının Dönüşümü” İran: Değişen İç Dinamikler ve Türkiye-İran İlişkileri, Ed. Soyalp Tamçelik, Ankara: Gazi Kitabevi, 2014, s.66. 326 Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, s.371.; Ali Demir, “İran'ın Basra Körfezi’ni Bloke İhtimali ve Hürmüz Boğazı’ndan Geçişlerin Uluslararası Hukuk Açısından Analizi”, Savunma Bilimleri Dergisi, Cilt.13, Sayı, 1, Mayıs 2014 83 Bugün dahi isimlendirilme sorunu devam eden körfez bölgesi İranlılar tarafından Fars Körfezi ve Araplar tarafından Arap Körfezi olarak kullanılmaya devam etmiştir. 2.2.2. KABİLELERİN DEVLETE ENTEGRE EDİLMESİ VE VAHHABİLERİN SİSTEM İÇERİSİNDE ERİTİLMESİ Suudi rejiminin temel yapısı Vahhabi hareketinin esinlendiği Sünni/Hanbeli âlimlerden biri olan İbni Teymiyye tarafından formüle edilmiş bir iktidar paylaşımına dayanıyordu. Devletin iki yönetici direği olarak ümera (yöneticiler) ve ulemayı (din alimleri) kabul etmiştir. Ümera güvenlik ve iç düzeni korumaktan sorumluydu. Ulema ise Vahhabi ekolünün değerlerini ve düşüncelerini savunmak ve şeriatın kurallarını güncel meselelere göre yorumlamaktan sorumluydu. Vahhabi ulema aynı zamanda Suud ümerasına tavsiyeler sunma hakkına sahip olmuştur. Modern Suud devletinde, kabile yasalarına tabi tutulan Vahhabilik ile ülkeye hükmeden Suud ailesi daima entegre bir şekilde varlığını devam ettirmiştir. 327 Suudi Arabistan’da Vahhabiler güçlü pozisyonlara sahip olmakla birlikte mezhebi anlamda Suudi Arabistan’da yaşayan Şiilerin yanında birçok Sünni Müslüman da Vahhabiliğe mesafeli olan mezheplere tabi olmaktadır. Bunlardan özellikle Necd’de Hanbeli ve Şafi ve Batı Suudi Arabistan’da ise Maliki ve Hanefi mezhebine tabi olanlar çoğunluktadır. 328 Suudi Arabistan’da monarşinin başı olan Kral, Suud ailesinden İbni Suud’un oğullarından seçilmektedir. Kral’ın prensleri ise ülkenin birçok resmi kurumunda doğrudan sorumluluk sahibidirler. Prensler Kral’ın politika belirlemesinde de etkili olmakta ve danışmanlık da yapmaktadırlar. Kraliyet ailesinin 7000 prense sahip olduğu düşünüldüğünde devletin merkezi ve yerel yönetiminde kraliyet ailesinin ne kadar güçlü bir etkiye sahip olabileceğini anlamak zor olmayacaktır. 329 Suudi Arabistan, devlet adamları (Suud Ailesi) ve din adamlarını (Vahhabiler) entegre bir şekilde yönetime The Making od Modern Saudi Arabia 1916-1936, Oxford: Oxford University Press, 1993, s.73. 328 Pascal Menoret, The Saudi Enigma, New York: Palgrave Macmillan, 2005, s.36. 329 Niblock, a.g.e., s.11. 84 katılmasını sağlayarak din aracılığı ile devletin kurumsal kimliği ve rejimin meşruiyetini pekiştirmeye çalışmıştır.330 Kral Abdülaziz'in ilk dönem Necef sonra Riyad’dan çevre illere atadığı vali ve siyasi yetkililerden kendi kabile, akraba veya sadık müttefiklerinden olmasına dikkat etmesi ise sistemin devamlılığının korunması açısından önem arz etmiştir. 1,5 milyon kilometre karelik bir coğrafi alana sahip olan Suudi Arabistan’ın şehirler arasındaki mesafenin uzun çöllerden oluşması Suudi Arabistan’ın farklı bölgelerinde yaşayan aşiretlerin farklı aidiyet bağları geliştirmesine neden olmuştur. Necd bölgesinin Irak, Bahreyn ve İran’a yakın olması, Mekke, Medine ve Cidde’nin binlerce yıldır hac ve ticaret açısından önemli şehirler olması, Cizan ve Necran’ın Suudi Arabistan’dan ziyade Yemen kabilelerine yakın olması Suudi Arabistan’ın kendi sınırları içerisindeki teritoriyal ve sosyolojik bölünmüşlüğü göstermektedir.331 İbni Suud, Vahhabilik anlayışı çerçevesinde etrafında dağınık şekilde bulunan aşiretleri modern hayata katmayı başarmış ve Krallığa hizmet için kendilerine yüksek dini vecibeler yüklemiştir. Aşiret şeyhlerine Vahhabi öğretilerinin eğitimi verilmiş ekonomik ve ticari yardımlar yapılarak konumları muhafaza edilmeye çalışılmıştır. 332 Ayrıca İbni Suud, Hicaz ve Necd’deki aşiret reislerinin kızları ile evlenerek diğer aşiretleri Vahhabilik ideolojisi çerçevesinde bir araya getirmeye ve onlara mutlak lider olmaya çalışmıştır. İbni Suud ayrıca bedevi kabilelerin yaşamsal çıkarlarını elde etmek için ihtiyaç duydukları ticaret yollarının güvenliğini sağlaması diğer kabilelerin Suud kabilesine olan bağımlılıklarının artmasını sağlamış bu da İbni Suud’un gücünü diğer kabile liderlerine karşı pekiştirmiştir.333 Ayrıca kendi pozisyonunu güçlendirirken diğer aşiretler ile de çocukları olan prensler aracılığı ile kan bağı olan akraba olma yoluna gitmiştir. 334 330 Joseph Nevo, “Religion and National Identity in Saudi Arabia”, Middle Eastern Studies, Vol.34, No.3, July 1998, s.37 331 Ghassane Salameh and Vivian Steir, “Political Power and the Saudi State”, MERIP Reports, No. 91, October 1980, s.14. 332 İbni Suud’un Arap Yarımadasındaki rakip kabileleri kendi krallığına entegre etmesi ile ilgili detaylı bilgi için bakınız: Kostiner, The Making od Modern Saudi Arabia 1916-1936, ss:13-70. 333 Hawa, a.g.e., s.162. 334 İbni Suud, Suudi Arabistan’ı kolay br şekilde yönetmek ve aşiretler arası konsolidasyonu sağlamak için birçok büyük aşiretin reislerinin kızları ile evlensede Sudayri aşireti diğer klanlardan öne çıkmıştır. Bunun en öneli nedeni Sudayrilerin Necd merkezli bir aşiret olması ve İbni Suud’un en çok sevdiği eşi Hassa binti Ahmed el Sudayri’den Kral Fahd ve Kral Selman gibi ülke yönetiminde doğrudan en üst pozisyona sahip 85 1926’da İhvan ile Suudileri karşı karşıya getirecek bir olay vuku bulmuştur. Mısır hükümeti her sene olduğu gibi 1926’da da Kabe’nin örtüsü ve hac mekanına götürecekleri adı “Mahmel” olarak bilinen değerli hediyeleri taşırken Necdli Vahhabi hacıların saldırısına uğramıştır. Mısırlı askerlerin Necdlilere ateş açması üzerine çatışma çıkmıştır. Olay Suud ile Mısır hükümeti arasında diplomatik bir krize dönüşmüştür.335 Bu sorunun yaşanmasında önemli bir tarihsel faktör I. Suud Devletinin ve Vahhabi öncülerinin Mısır’daki Mehmet Ali Paşa’nın oğlu Tosun Paşa tarafından ortadan kaldırılması olmuştur. İhvan ve Suud ailesi arasında bu olay sonrası sorunlar ortaya çıkmaya başlamıştır. Mart 1929’un sonuna kadar İhvan ve Abdülaziz el Suud arasında sürtüşmeler devam etmiştir. Bunun en önemli nedeni İbni Suud’un İngiltere ile olan bağımlılığı ve İhvan liderlerinin İbni Suud’un makamında gözü olmasından kaynaklanmıştır.336 Bu dönemde yaşanan hadiseler Suudi Arabistan’ın o günün şartlarında inşa ettiği devlet kimliği ile alakalı bir durumdur. Suudi Arabistan kurumsallaşmamış olan devlet yapısı ve otoritesini; kralın liderliğinin kabul edilmesi, rejimin sahibi olan hanedana sadakat gösterilmesi ve hanedanın temsil ettiği dini anlayışa karşı bir görüşün olmamasına dayandırmıştır. İhvan ise bu anlayışa o dönem problem oluşturan en öncelikli bir yapıya dönüşmüştür. 1927’de İngiltere ve Suudi Arabistan arasındaki Cidde Antlaşması ile İngiltere, Suudi Arabistan'ın “tam ve mutlak bağımsızlığını” tanımış ve bu yeni krallığın savunmasının İngiliz kaynaklı silah, teçhizat ve sistem himayesinde korunma güvencesini elde etmiştir.337 İhvan gruplarının İngilizlerin doğrudan nüfuz alanı içerisinde bulunan Irak ve Kuveyt’e saldırmaları hatta bazı bölgelerde sivilleri katletmeleri İngiltere ve kişilerin gelmesidir. Stéphane Lacroix, Awakening Islam The Politics of Religious Dissentin Contemporary Saudi Arabia, London: Harvard University Press, 2011, s.9. 335 Bu olay ve Mekke’nin işgali sonrası yaşanan yıkım neticesinde diğer Müslümanlar tarafından büyük bir güven sorunu yaşayacağını düşünen Ibni Abdulaziz, İslam ülkelerine haber göndererek Mekke’ye delegeler göndererek mevcut durum hakkında kendilerinin bilgi alabileceğini bildirmiştir. Çok ilginçtir ki bu davet ilk öncelikle İran Şahı Rıza tarafından kabul edilerek Mekke’ye delegeler gönderilmiştir. Ayrıca bu olay Şah Rıza’nın İslam’a verdiği önem ve hassasiyet olarak İran toplumu tarafından algılanmıştır. Bknz: Saeed M.Badeeb, Saudi -Iranian Relations:1932-1982, London: Cener fo Arab and Iranian Studies, 1993, s.33.; Büyükkara, İhvan’dan Cüheyman’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, s.108. 336 James Wynbrandt, A Brief History of Saudi Arabia, New York: Library of Congress Cataloging-inPublication Data, 2004, s. 186. 337 Matthew Fallon Hinds, The US, The UK and Saudi Arabia in World War II: Middle East and the Origins of a Special Relationships, London: I.B. Tauris, 2016, s. 2 86 Suudilerin arasını bozacak bir düzeye gelmiştir. Hicaz ve Necd’de Kral Abdülaziz'in ordu ve bürokraside yaptığı yeniliklere de İhvan örgütü mensupları karşı gelmişlerdir.338 1929 Sebile Savaşı başlamadan Mart 1929’da İbni Suud ile müttefikliğe devam eden Vahhabi ulemadan Abdullah el Ankari, Abdullah bin Zaim, Ebu Habib eş Şutri Necd yakınlarındaki Sebile denilen düzlükte İhvan liderlerinden Faysal ed-Deviş, İbni Bicad ve İbni Hüseyn ile uzlaşmaya çalışmış fakat ihvanın İbni Suud’u Müslüman saymadığını ifade etmesi ile savaş kaçınılmaz olmuştur. 339 İhvan’ın bu kadar tepki çekmesi sonucunda İngiltere, İhvanın silahlı kanadından büyük bir kısmını hava saldırıları ile ortadan kaldırmıştır. Ayrıca rejime yakın olan Vahhabi ulemalar İhvan üyelerinin aşırıcılar olarak nitelenen Hariciler olduğunu öne sürerek kendilerine yönelecek toplumsal tepkileri de sınırlandırmaya çalışmışlardır. Suud Rejiminin kendisine tehdit olacak radikal Vahhabileri “Harici” sıfatı ile birleştirmesi uzun yıllar devam edecektir. Sebile Savaşı ve sonraki yıl Suudi Arabistan’ın Ahsa eyaletinde devam eden askeri operasyonlar neticesinde İhvan dağıtılmıştır. İsyancı kabile reisleri ölüm ile cezalandırılmakla birlikte kabileleri de kendilerine düşen hisseleri almıştır. En büyük isyancı kabilelerden olan Ertaviyye ve Gatğat tamamen dağıtılmış mallarına el konulmuştur. İbni Suud’a sadık ve ihvan ile çarpışan kabileler ise mükafatlandırılmıştır. Bugün Modern Suudi Arabistan’ın parçalı ordu yapısından olan Kraliyet Muhafızlarının kuruluşu ve sisteme entegre oluşunun tarihi, Sebile Savaşına dayanmaktadır.340 İhvan’ın silahsızlandırılması ve sistem dışına çıkartılmasının en önemli nedeni Suudi modern devlet olgusunun önünde bariyer olmaları, kendi başlarına vergi toplayarak merkez ile bütünleşememeleri, rejimin omurgası olan Suud ailesini İngilizler ile ilişkileri nedeni ile aşağılamaları, yaptıkları yağma hareketleri ile Suudi Arabistan ile komşu ülkelerin arasını bozmaya çalışmaları olmuştur. Suudi Arabistan’da bunlar yaşanırken İran’da Rıza Han, tüm muhalefeti susturmak için 1927’de bütün partileri yasaklamıştır. Bununla da kalmayarak direnen 338 Hassan Mneimneh, Saudi Arabia, Guide to Islamist Movements, Ed. Barry Rubin, New York: M.E. Sharpe, 2010, s.373 339 Büyükkara, İhvan’dan Cüheyman’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, s.127-129. 340 Mehmet Ali Büyükkara, Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali, 3b., İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015, s.99. 87 entelektüel ve siyasetçileri de hapis cezasına çarptırmıştır. Şah ayrıca İran’da ulusal bütünlük ve kimliği sağlamak adına merkezden uzak ve dağınık olan aşiretleri zorunlu göçe tabi kılmıştır. Direnç gösteren aşiretler ise rejim tarafından zorlanarak yerlerinden edilmiştir.341 Zorunlu göç politikası sadece Suudi Arabistan’daki göçer kabilelere has olmayıp, Irak ve İran’da da uygulanmaktaydı. Bu kabilelere kasaba ve şehirlerde sabit iş ve toprak vererek düzenli hayata geçmeleri için alan açılmıştır. Özellikle sulama projelerinin de yapılması kıt kanaat bir yaşam sürdüren kabilelere binlerce kişiyi beslemek ve ticaret yapmak için mahsul kazandırmayı hedeflemekteydi. Fakat bu proje Suudi Arabistan’da uygulama açısından sorunlar ortaya çıkardığı gibi İran’da da aynı sorunlarla karşılaşılmıştır. İran’da tatbik edilmeye çalışılan bu projeyi özellikle Kaşkaylar kabul etmemiş ve merkezi hükümet ile ilişkileri bozulmuştur.342 1939 yılına gelindiğinde bile Suudi yönetimi Hicaz bölgesinin kırsal alanlarında tam olarak tanınmamak ve kabul edilmemek ile birlikte şehir merkezlerinin bütün köşelerine hâkim olmuştur. Bu da Suud yönetiminin dikkatli bir şekilde, yavaşça ve karmaşık süreçler neticesinde sınırlarının kontrolünü sağladığını göstermektedir. 343 Bu aynı zamanda Suudi Arabistan devlet yapısının kırılgan taraflarını göstermektedir. Yukarıdaki bilgilere dayanarak bugün dahi Suudi Arabistan’ı modern devlet ve hükümet sistemleri içerisinde uygun bir kategoriye koymak oldukça zor bir iş olmaktadır. Bunun temel nedenleri şunlardır: Suudi Arabistan monarşi ile yönetilmekle birlikte kral ülkedeki en önemli kişiler arasında önemli karar alıcılardan birisi olmaktadır. Bir aile egemenliği görüntüsü var olmakla birlikte iktidarın yapısında oldukça değişken bileşenler varlığını devam ettirmektedir. Krallık kendisini İslam devleti olarak tanımlamakla birlikte birçok seküler kural ve kaidelere ülkenin yönetiminde yer vermiştir. Toplumsal anlamda gelenek ve göreneklerine oldukça bağımlı kabilesel bir toplum olmanın yanında modernitenin izlerinin ülkenin her yerinde bulunması şaşırtıcı olmaktadır. 344 2.2.3. İRAN-SUUDİ ARABİSTAN ARASINDA DİPLOMATİK İLİŞKİLERİN TESİSİ 341 Erdoğdu,a.g.e., s.69-70. 342 Roosevelt,a.g.e, ,s.75. 343 Ochsenwald, a.g.m., s.7. 344 William B.Quandt, Saudi Arabia in the 1980s, Washington D.C.: The Brookings Institution, 1981, s.76. 88 1902 yılında Riyad’ın ele geçirmesi ile başlayarak otuz yıl devam eden süreçte Kral Abdülaziz, kurnaz siyasi ve askeri manevralar ile birbirinden oldukça farklı anlayış, gelenek, din algısı, coğrafi yerleşim alanı ve etnik faktöre dayanan kabileleri ve Necd, Kasım, Hasa, Hail, Hicaz ve Asir bölgelerini birleştirerek Suudi Arabistan Krallığını inşa etmiştir.345 Zahiren Suudi Arabistan’ın kurulmasında açıktan herhangi bir Batılı ülkenin yardımı olmaması ve İngiltere’ye mesafeli politikalar izlenilmesi Abdülaziz'e Araplar arasında güçlü bir meşruluk sağlamıştır. Farklı aşiretlerden yaptığı evlilikler sayesinde kabileleri rejime ortak etmeye başarmış kendisini de bu örgütlenmenin en güçlü bireyi haline getirmiştir.346 Aralık 1925’te Rıza Han’ın Rıza Şah olması sonrası Kral Abdülaziz Tahran’a bir tebrik ve 3 yıldır kabile savaşları nedeni ile gelmelerine izin verilmeyen İranlı hacıların Mekke’ye gelişlerine izin belgesi göndermiştir. Şah Rıza, Kral Abdülaziz'in tebrikini kabul etmek ile birlikte Necd ve Hicaz’dan oluşan Suudi Krallığı ile diplomatik ilişki kurmaktan çekinmiştir.347 İran 1929 yılında Suudi Arabistan ile diplomatik ilişkileri tesis etmek için görüşmelere başlamış fakat Şiilerin önem verdiği kutsal mekânların Vahhabiler tarafından tahrip edilmesi iki taraf arasında sorunların devam etmesine neden olmuştur. 348 Bununla birlikte 1929 yılında Suudi Arabistan ile İran arasında dostluk anlaşmasının imzalanmasında en temel faktörlerden biri olan Suudi ekonomisinin çöküntüde olması ve bunu dışarıdan özellikle İran ve Suriye’den gelen Şii hacıların ekonomik getirileri ile giderme hedefinden kaynaklanmıştır. İran ve Suudi Arabistan arasındaki diplomatik ilişkilerin başlangıç tarihi olarak 1929 yılı kabul edilse de bu sadece diplomatik açıdan iyi niyet beyanı taşımaktadır. İki ülke dostluk anlaşması imzalamalarına rağmen ekonomik ve siyasi açıdan 1950’li yılların sonuna kadar çok ciddi bir ilişkiye sahip olamamıştır. Bunun en temel nedeni ise her iki ülkenin de alt yapı çalışmalarına yönelmesi ve kendi sınırları içerisinde egemenliğini kalıcı hale getirecek süreçler ile ilgilenmesidir. 349 Modern İran ve Suudi Arabistan devletlerinin ortaya çıkmasına kadar hatta II. Dünya Savaşına kadar İran-Suudi Arabistan 345 Hinds, a.g.e., s.28. 346 Robert A. Harper, Saudi Arabia, 2ed., New York: Chelsea House Publishers, 2007, s.62. 347 Keynoush, a.g.e., s.53. 348 Wynbrandt, a.g.e., s.187. 349 Rizwan, Arshid and Waqar, a.g.e., ss.93-94. 89 ilişkileri geleneksel ve kısıtlı ticari ilişkiler ve hac ibadeti kaynaklı turizm çerçevesinde sınırlanmıştır. 1926’da Hicaz’daki bütün kutsal yerleri 1927’de ise Hicaz bölgesinin tamamını ele geçiren Abdülaziz, 1932 yılında Hicaz ve Necd Krallığını Suudi Arabistan olarak değiştirmiştir. Modern Suudi Arabistan 1932 yılında resmi bir şekilde kurulmuş olsa da kabile ittifakları, kabileler arası kan davaları, İbni Suud’a olan gevşek bağlılık ülkenin politik manzarasını şekillendirmeye devam etmiştir. Necd ve Hicaz toprakları her ne kadar birleşmiş olsa da Hicaz’ın Avrupa ve Batı etkisinde olmasının açık bir şekilde müşahede edilmesi daha muhafazakâr ve bedevi alışkanlıklara sahip Necd halkı üzerinde merkezi otoriteye şüpheyle yaklaşılmasına neden olmuştur. 350 Özellikle Hicaz’da bulunan kutsal mekânların Abdülaziz'in idaresine geçmesi devletin gelirlerinin artması ve çeşitlenmesi o günlerde yaşanan durum bakımından Abdülaziz'in gücünün artmasını sağlamıştır. Ayrıca Hicazda yüzyıllardır varlığını devam ettiren Sufi tarikatların tasfiye edilmesi Vahhabiliğin Hicaz’da da rahat yayılmasını sağlamış ve Suud rejiminin daha da güçlenmesini sağlamıştır. Bu dönemde Suud rejiminin en temel güvenlik endişesi ise iç politik unsurlardan kaynaklanmaktadır. Daha önceden bir ve birleşmiş bir şekilde kurumsal bir devlet çerçevesinde yaşama tecrübesi olmayan ve başı buyruk hareket etme alışkanlıklarına sahip olan bedevi kabilelerin ilk defa merkezi bir devlet yapısı tarafından kontrol edilmesi oldukça zor olmuştur. Dış ilişkilerde Riyad’ı tedirgin eden mesele ise Haşimi ailesi fertlerinin ileride kendileri açısından bir sıkıntı olup olmayacağı konusuydu.351 Irak ve Ürdün’ün Haşimi hanedanlığı tarafından kontrol ediliyor olması ve Suudi Arabistan’daki birçok kabileler ile akrabalıklarının bulunması Riyad açısından birinci derecede güvenlik ve meşruiyet sorununa neden olmuştur. Suudi Arabistan diğer ülkeler ile ikili ilişkilerini geliştirmek ve tanınırlığını arttırmak için 1926 yılında Dış İşleri Müdürlüğü kurmuştur. Bu kurum 1930 yılında Dışişleri Bakanlığı adı altında revize olmuştur. 1926 yılında İngiltere ile birlikte Sovyetler, Fransa, Hollanda ve Türkiye Suudi Arabistan’ın bağımsızlığını tanımıştır. 350 Wynbrandt, a.g.e., s.188. 351 Imad Abdussalam Rauf, Mamlakat’ul Arabiat’ul Suudiyyah Bayna’l Harbayn Alamayn, Jeddah: Dar’ul Akhzam, 2005, s.299. 90 1929’da İran diplomatik görüşmelere başlamış, 1931 yılında ABD Suudi Arabistan’ı tanımış, bölge ülkelerinden Mısır ise 1926 yılında İhvan üyelerinin Mısırlı hacılara saldırması nedeni ile 1953 yılında Kral Abdülaziz ölene kadar Suudi Arabistan’ı tanımamıştır. 352 Suudi Arabistan’ın bölge ülkeleri ile diplomatik ilişkiler kurması Krallığın bölge siyasetini yürütmede manevra kabiliyetini güçlendirmek ile birlikte Suud rejiminin de güçlenmesini sağlamıştır. 1921-1933 yılları arasında İran hem Sovyetler hem de İngiltere ile ciddi sorunlar yaşamaktaydı. Sovyetler ile ilgili temel sorunlu alanlar Sovyetlerin İranlı komünistleri destekleyerek komünizmin İran’da yayılmasına çalışmasıdır. İngiltere ise 1932 yılında Şah, İngiliz-İran Petrol Şirketinden (APOC) 353 hisselerinin arttırılmasını talep etmiş ve 1901’deki imtiyaz anlaşmasını fesh etmiştir. İngiltere imtiyaz anlaşmalarının tek taraflı iptal edilemeyeceğini ifade etmiş ve Basra Körfezine savaş gemilerini göndermiştir. Ayrıca, Milletler Cemiyetinin desteğini de alan İngiltere diplomatik açıdan da İran’ı sıkıştırarak sorun çözülmüş ve sonrasında yapılan görüşmeler neticesinde İran’ın hisseleri arttırılmıştır. 354 İran ve İngiltere arasında ortaya çıkan bu sorun Şah’ın Almanya’ya yakınlaşması ve İngiltere’yi dengelemesi gerektiği dersini vermişse de ilerleyen sayfalarda göreceğimiz gibi Şah bu politikasında başarılı olamamıştır. Hem Suudi Arabistan hem de İran süper güçleri dengelemek açısından yeni ittifak ve iyi komşuluk ilişkilerine sahip olunması gerektiğini anlamıştır. 1932 yılında Suudi Arabistan ve İran arasında diplomatik ilişkilerin tesis edilmesinin ardından Abdülaziz, İranlı hacıları ibadetlerini yapma konusunda koruyacağını ve kolaylık sağlayacağını taahhüt etmiş ve iki ülke arasında ticaretin arttırılması hedeflenmiştir. Anlaşma hem Cidde hem de İran’da imzalanmış ve Milletler Meclisi arşivine gönderilmiştir. Hoveide İran’ın Suudi Arabistan ilk büyükelçisi olarak Cidde’ye atanırken, Rashid Pasha ise Suudi Arabistan’ın Tahran’daki elçisi olarak atanmıştır. 355 Kral Abdülaziz Mayıs 1932’de oğlu Prens Faysal bin Abdülaziz'i üst düzey yetkilerle donatarak Tahran’a 6 günlük bir diplomatik ziyaret için göndermiştir. Bu, iki 352 Wynbrandt, a.g.e., s.187. 353 Şirketin ismi ülkenin ismi ile değişerek AIOC (Anglo Iranian Oil company) İngiliz İran Petrol Şirketi olmuştur. 354 Armaoğlu, 20. Yüzyıl siyasi Tarihi 1914-1995, s.190-191. 355 Keynoush, a.g.e., s.54-55. 91 ülke arasındaki ilk üst düzey ziyaret olarak tarihe geçmek ile birlikte ikili ilişkilerde gelinen noktayı göstermesi açısından önem arz etmektedir. 356 Kral Abdülaziz'in Prens Faysal’ı İran’a göndermesi Suudi Arabistan’ın küresel güçler ile ilişkilerini geliştirirken bölgesel denge politikasına önem vermesi ve iki ülke arasında Bahreyn meselesi gibi olası sorunların çıkmasında iyi niyete sahip olduğu olarak yorumlanmaktadır. 357 İki egemen devlet arasında tesis edilen resmi ilişkilerin ardından ilişkiler iyileşmeye devam etmek ile birlikte her iki taraf temkinli politikalar yürütmeye gayret etmiştir. Bunda en önemli neden ise iki ülkenin arasında tarihsel, mezhepsel ve toplumsal rekabetin devam etmesidir. 2.2.4. YEMEN’ DE İMAMETÇİLERE KARŞI MÜCADELE 1891’den itibaren Yemen’de (Kuzey Yemen) hanedanlık kuran İmam Yahya, devleti Zeydi mezhebi temelinde İmamet rejimi ile yönetmeye çalışmıştır. İngiltere’ye karşı Osmanlı saflarında savaşan İmam Yahya 1918’de Osmanlının bölgeden çekilme sonrasında bağımsızlığını ilan etmiştir.358 Osmanlı sonrası dönemde İdrisiler, Suudlar ve İngilizler ile mücadele etmek zorunda kalan İmam Yahya’nın Güney Yemen’de hakimiyet kurmasına İngilizler doğrudan engel olmuştur. 359 Yemen’in Osmanlı sonrası dönemde siyasi olarak uzun yıllar devam eden kronik bölünmüşlüğü devam etmiştir. Güney Yemen İngilizlerin kontrolüne geçerken, İmam Yahya Kuzey’i kontrol etmeyi başarmıştır. Fakat bürokratik açıdan devlet yönetme tecrübesine sahip olunmadığından burada kalan Türkler bürokrasiyi yönetmeye devam etmiştir.360 Osmanlının yıkılmasıyla Yemen fiili olarak bağımsızlık kazanmak ile birlikte İngilizlerle 1934’e kadar savaşmaya devam etti. Yemen, 2 Eylül 1926’da İtalya ile dostluk ve ticaret anlaşması imzalayarak hem İngiliz hem de Suudilere karşı bir denge unsuru kazanmış oldu. 1934 yılında Suudi Arabistan’ın baskılarından dolayı İngiltere’ye 356 Badeeb, a.g.e., s.49. 357 Abdulhakim Aamir Al Tahhavi, Al Alaqat As Saudiyya wa Al Iraniyya wa Eseruha Fi Duwal al Khalic al Arabi, 1951-1981, Riyadh: Maktabateh Abiiqa, 2004, s.29. 358 Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, s.211. 359 Yusuf Yazar, Ortadoğu’nun Son Yüzyılı, İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2017, s.42. 360 Emre Yıldırım, “Yemen Ortadoğu’nun Taşrasındaki Çatışma”, İNSAMER, 2015, s.5 92 de yakınlaşarak Londra ile bir dostluk anlaşması imzalamıştır.361 Abdülaziz ve İmam Yahya’nın Arabistan-Kuzey Yemen sınırında bulunan Asir bölgesi üzerinde güç mücadelesi 1934’te iki ülke arasında bir savaşa neden olmuş ve bu savaşta İmam Yahya yenilmiştir. Savaş sonunda İmam Yahya Asir bölgesini Suudi Arabistan’a bırakmıştır.362 Savaş sonrasında imzalanan Müslüman Dostluk ve Kardeşliği Anlaşmasının kabul edilmesinde Suudi Arabistan’ın Yemen’de güç kazanması İngiltere, İtalya ve Fransızları oldukça rahatsız etmesi neticesinde Kral Abdülaz’in kendi üzerinde baskı hissetmesine sebep olmuştur. 363 1934’te imzalanan Taif anlaşması ile ilk defa Yemen ve Suudi Arabistan arasında bir sınır çizilmiştir. Kuzey Yemen’in Kızıl denize yakın bazı toprakları Suudi Arabistan’a geçse de bu bölgelerin Yemen ile olan kabile bağları ve hayvancılık ile uğraşan bedevilerin ülke sınırını tanımamasından dolayı başkent Riyad, bölgede tam kontrolü sağlayamamıştır.364 Bununla birlikte anlaşma ile resmi bir şekilde Suudi Arabistan ve Kuzey Yemen birbirini tanımış ve kalıcı barışı tesis etme beyanında bulunmuştur.365 Suudi Arabistan’ın topraklarına ilhak ettiği bu bölge oldukça muhtemel sınır problemlerini çözmenin yanında sıcak ve tarım için oldukça verimsiz olan Kızıl Deniz kıyılarından farklı olarak serin ve oldukça verimli ekim alanlarına da sahip olması Suudi Arabistan’ın Yemen’e müdahale etmesinde önemli rol oynamıştır.366 20 yıllığına imzalanan bu anlaşma neticesinde aynı zamanda bu anlaşmaya göre Yemenliler, Suudi Arabistan sınırları içerisinde vize başvurusu olmadan çalışma hakkı elde etmiştir.367 1937 yılına geldiğinde dünyanın her tarafında artan gerginlik ve savaş emarelerinin yükselmesi ile birlikte bölge ülkeleri İran, Irak, Türkiye ve Afganistan kendi aralarında sınır sorunlarını çözme, iç işlerine karışmama ve ortak sorunlar ile mücadele 361 Armaoğlu, 20. Yüzyıl siyasi Tarihi 1914-1995, ss.189-190. 362 Mark N. Katz, “Yemeni Unity and Saudi Security”, Middle East Policy, Vol.1, No. 1, 1992, ss.5-6. 363 Serpil Açıkalın, Gamze Coşkun ve Sedat Laçiner, Yemen Dosyası Fakirlik ve Terör Kıskacında Bir Ülke, Ankara: USAK Yayınları, 2010, ss.63-64. 364Brian Whitaker, “Yemen and Saudi Arabia”, al-Bab, 05.03.2015, http://al-bab.com/blog/2015/03/yemenand-saudi-arabia#The Treaty of Taif, 1934 (30.10.2017) 365 Askar Halwan Al-Enazy "The International Boundary Treaty" (Treaty of Jeddah) Concluded between the Kingdom of Saudi Arabia and the Yemeni Republic on June 12, 2000”, The American Journal of International Law, Vol. 96, No. 1, Jan., 2002, s.161. 366 Gerald De Gaury, Faisal: King of Saudi Arabia, London: Arthur Barker Limited, 1966, s.32. 367 John Duke Anthony, Whither Saudi Arabia –Yemeni Relations Interests and Implications for U.S. Policies”, U.S.-GCC Corporate Cooperation Commite, No.3, Washington, 1999, s.18 93 etme konusunda “Sadabad Paktı”368 olarak bilinen bir pakt imzalamışlardır. Bu pakt yeni bağımsızlık elde eden devletlerin egemenliğinin tanınması ve bölgeye dış müdahalenin engellenmesi konusunda bir niyet beyanı taşımaktadır. 1938 yılında Suudi Arabistan’ın Bahreyn’e yakın bir şehri olan Dahran’da petrolün bulunması ile birlikte Suud ekonomisinde petrolün etkisi yavaş yavaş da olsa gözükmeye başlamıştır. Suudi Arabistan’ın yerel nüfusu petrol işlerinde çalışmak için sınırlı olması Suudi Arabistan’ın Yemen, İran ve Hindistan’dan işçi getirmesinin yolunu açmıştır. Suud yönetimi İran’ın Bahreyn’de hak iddiasından endişelendiğinden ve bu işçilerin Şii Bahreynlileri örgütlemesinden koktuğundan dolayı Hindistanlı işçiler daha çok tercih edilmiştir. 369 Suudi Arabistan ve Yemen sınırının yeteri kadar coğrafi ve tarihsel gerçekliğe uygun çizilememesi ve ihtilaflı alanların devam etmesi ile iki ülke arasında bölünen kabileler iki ülke arasında mal, silah ve diğer kaçakçılık işlerinde yoğun bir şekilde meşgul olmuşlardır. 2.2.5. II. DÜNYA SAVAŞI YILLARININ İRAN’A ETKİSİ VE MONARŞİNİN TUTUMU Şah, İran’ın kuruluş sürecinde tam bir bağımsız dış politika yürütmekten ziyade farklı olarak büyük güçler arasında denge politikasına dayanmayı tercih etmiştir. Özellikle İran’da bol miktarda petrolün bulunması sonrasında Şah kendi koltuğunu korumak için önce İngilizler daha sonrasında ise Amerikalılar ile ittifak kurmuştur.370 Fakat Şah, İngilizlere bu kadar bağımlı olmanın rasyonel olmadığının farkındaydı bundan dolayı 1930 sonrası Almanya’ya her konuda yakınlaşmayı çıkarları çerçevesinde tercih etmiştir. İran teknik açıdan Almanya’dan önemli derecede destek görmek ile birlikte bu yakın ilişkiler İngiltere ve Rusya’nın dikkatinden kaçmamıştır. 371 Şah’ın Almanya’ya 368 Saldırmazlık ve dostluk antlaşması olarak ifade edilebilecek olan Sadabad Paktı ile Türkiye, Irak, İran ve Afganistan’ın yer aldığı bir pakt oluşmuştur. İran’dan kaynaklanan Irak, Afganistan ve Türkiye sınır problemleri, Kürt aşiretlerinin ulusal sırları aşan isyan hareketleri, ülkelerin bağımsızlıklarını vurgulama ihtiyacı hissetmeleri bu anlaşmanın yapılmasını sağlamıştır. İtalyan faşist, SSCB komünist yayılmacılığı karşıtı olan bu pakt İngiltere ise dışarıdan desteklemektedir. Bknz: Atay Akdevelioğlu ve Ömer Kürkçüoğlu, 1923-1938 Ortadoğu’yla İlişkiler, Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar:1919-1980, Ed. Baskın Oran, 19 b., Cilt 1, İstanbul: İletişim Yayınları, 2014, ss.365- 367. 369 Owen, a.g.e., s.117. 370 Maalouf, a.g.e., s.82. 371 Cleveland, a.g.e., s.214. 94 yaklaşmasında ve ilişkileri geliştirmesinde Şah’ın Farsların Ari Irk olduğu söylemi ve Alman üstün ulus söylemlerinin benzerliği önemli bir faktör olmuştur. Almanya ise bu dönemde özellikle teknik alanda İran’a destek vermiştir. Ayrıca Almanya İran’a altyapı çalışmalarının güçlendirilmesi için mühendisler, eğitim sisteminde kalifiyeli bireylerin yetişmesi için danışmanlar göndermeyi de eksik etmemiştir. Almanya’nın İran’daki kendi istihbarat ajanları ve ordu içerisindeki subaylarının İranlı askerleri eğitmesi hem Rusya hem de İngiltere'yi oldukça rahatsız etmiştir. 372 Şah Hitler'in Avrupa’da güçlenmesinden ve etki alanını hızla geliştirmesinden rahatsız değildi. Özellikle Hitler’in faşist politikaları çerçevesinde İranlıların Aryan ırka ait olduğu söylemleri Şah’ın duymak istediği verilerdi. Şah aynı zamanda 1939 yılında diğer bir faşizan politikalar izleyen Japonya ile dostluk anlaşması imzalamış ve II. Dünya Savaşı’nda tarafsız olacağını fiilen göstermiştir.373 İran kamuoyu Almanya’ya daha sıcak bakmak ile birlikte 1939 yılında Sovyet-Alman antlaşmasının imzalanması ise İran’da derin kaygıya ve hayal kırıklığına sebep olmuştur. Almanya’nın Sovyetlere 1941’de Barbarossa harekâtını başlatması ise bu hayal kırıklığını gidermiştir. 374 İngiltere ve ABD’nin Almanya’ya karşı Sovyet ordusuna desteklerini göndermek için en uygun bölgenin İran toprakları olması, Türkiye’nin tarafsız olduğundan dolayı boğazlardan geçişe izin vermemesi İran’ın stratejik önemini arttırmaktaydı. İran Ağustos 1941’de İngiltere ve Sovyetler tarafından işgal edilmiş ve İran’da Rıza Şah tahtından indirilip yerine oğlu Muhammed Rıza geçirilmiştir. Müttefik kuvvetler İran’daki yerel unsurların tepkisini çekmemek için Ocak 1942’de İran ile bir ittifak anlaşması imzalayarak kendilerini yabancı işgalci değil İran’ın müttefiki olarak göstermişlerdir.375 İran’ın işgal edilmesinin en önemli nedeni İran’ın Basra Körfezinde sahip olduğu jeopolitik konumu ve sahip olduğu petrol kaynaklarıydı. Sovyetler ve İngiltere, İran’ın başka bir ülke tarafından işgali söz konusu olduğunda bunun ulusal çıkarlarına çok büyük zarar verme ihtimali taşımasından dolayı İran’ı kendileri işgal etmiştir.376 372 Steven R.Ward, A Military History of Iran and Its Armed Forces, Washington: Georgetown Unıversıty Press, 2009, ss.151-152. 373 Chris Paine and Erica Schoenberger, “Iranian Nationalism and the Great Powers: 1872-1954”, Middle East Research and Information Project, No. 37, May, 1975, s.16. 374 Djalili and Kellner, 100 Soruda İran, s.33. 375 Armaoğlu, 20. Yüzyıl siyasi Tarihi 1914-1995, s.340. 376 Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, s.423. 95 Muhammed Rıza Şah ise, Sovyet destekli Tudeh Partisine karşı denge oluşturmak ve kendi otoritesini sağlamlaştırmak için dini grupları kontrollü bir şekilde destekleyerek dindar insanların desteğini kazanmaya çalışmıştır.377 1943 Tahran Konferansı, Sovyetler Birliği ve İngiltere arasında imzalanmış İran’ın müttefik kuvvetler ile birlikte olduğu tescil edilmiştir. Buna karşı ise İngiltere ve Rusya İran’ın savaş esnasında uğradığı zararların giderileceği ve ülkenin işgaline son verileceğini taahhüt etmiştir. Pratikte uygulanması zor olan bu taahhütler neticesinde Soğuk Savaş’ın en önemli kırılım alanlarından birisi olan Almanya (Berlin) sorunu yanında İran (Tahran) sorununu ortaya çıkarmıştır. II. Dünya Savaşından sonra tesis edilen Soğuk Savaş’ta Ortadoğu çok önemli dönüm noktaları yaşamıştır. Bölgedeki mevcut İngiliz-Fransız etkisi giderek azalırken ABD ve SSCB etkisi giderek artmıştır. Bu iki yeni süper gücün en önemli özellikleri manda ve sömürge karşıtlığı ve yoğun ideolojik politikalar takip etmek olmuştur. Bu süreç itibariyle bölge siyasi birlikleri birer bağımsız ve meşru devletlere dönüşüm göstermiştir. 378 Sovyetlere denge oluşturmada ABD ve İngiltere, Şah’a destek verme karşılığında İran’da büyük nüfuz elde etmişlerdir. Bu da İran’ı sürekli dış desteği arayan bir ülke konumuna getirmiştir.379 Şah ise bir taraftan kendi gücünü tekrardan konsolide etmeye çalışırken diğer taraftan halkına bağımsız politikalar yürütebildiğini göstermek için yeni politikalar yürütmeye çalışmışsa da çok başarılı olamamıştır. II. Dünya Savaşının ilk aşamalarında hem ittifak tarafı hem de mihver tarafı Suudi Arabistan’ı yanına çekmeye çalışsa da Abdülaziz ittifak devletleri lehine tarafsızlığını koruyabilmişti. Suudi Arabistan’ın tarafsız kalmasındaki en önemli etkenlerden biri zaten oldukça azalmış olan hac gelirlerinden ekonomik anlamda daha da çok etkilenmemek olmuştur. Bununla birlikte muhtemel bir Almanya veya İtalya saldırısına uğrama veya bu devletler tarafından işgal edilip petrol kaynaklarının kontrol edilmesi doğrudan ABD’yi endişelendirmiş ve Suudi Arabistan savaş boyunca ABD tarafından korunmuştur. SuudiABD yakınlaşmasının diğer bir önemli nedeni ise Suudi Arabistan’ın İngiltere’ye daha 377 Mojtaba Mahdavi, “Ayatollah Khomeini”, Islam and Politics, Ed.John Esposito and Emad el-din Shahin, New York: Oxford University Press, 2013, s.182. 378 Boulby, a.g.e.,s.48. 379 Gündoğan, a.g.e., s.94. 96 şüpheci bakması olmuştur.380 Çünkü İngiltere’nin inşa ettiği Ürdün ve Irak monarşilerinin halihazırda Suudi Arabistan rejiminin meşruiyeti konusunda tereddütleri devam etmekteydi. 1942 yılına gelindiğinde ABD ve Suudi Arabistan birbirlerine yakınlaşma ihtiyacı duymuştur. Kral İbni Suud ve Faysal Washington’a bir ziyaret gerçekleştirmiş ve Başkan Roosevelt ile görüşülmüştür. ABD tarafı aynı yıl hem iade-i ziyarette bulunmuş hem de General Roys’un komutanlığında Dahran’a askeri hava alanı inşa edilmeye başlanmıştır. 381 Roosevelt, Mayıs 1945'te, Kral Abdülaziz ile Kızıldeniz’deki ABD kruvazörü üzerinde şubat ayında bir araya gelerek ABD-Suudi ilişkilerini resmileştirmiştir. Roosevelt, ABD petrol çıkarlarının güvenliği karşılığında Suudi Arabistan'ın bağımsızlığını destekleme sözü vermiştir. 382 ABD ve Suudi Arabistan’ın yakın ilişkiler kurmasındaki en önemli nedenler Suudi Arabistan’ın ispatlanmış petrol yatakları ve stratejik limanları olurken diğer taraftan Suudi Arabistan’ın bağımsızlığını korumak amacıyla güçlü bir müttefike sahip olma isteği ve devlet inşa sürecinde çekilen ekonomik zorlukları azaltma arzusu olmuştur 1943 yılında İranlı Şii hacıların Kabe’ye ellerindeki çöpleri atma iddiası sonucu Suudi güvenlik görevlileri tarafından İranlı hacılar yakalanarak idam edilmiştir. 1929 yılından beri devam eden dostluk ilişkilerine zarar veren bu olay neticesinde gerginleşen ilişkiler, 1944 Mart ayında diplomatik ilişkilerin kesilmesine neden olmuştur. İran meseleyi kendisi açısından gurur ve prestij olarak algılarken Suudi Arabistan ise egemen devletin sorumluluğu olarak algılamıştır.383 Bununla birlikte kesilen diplomatik ilişkilerin hangi üçüncü ülkeler tarafından devam edeceği meselesi ortaya çıkmıştır. İran, Mısır’ın veya Irak’ın Suudi Arabistan diplomatik misyon kanallarının kendi ülkelerinin yarıda kalan işlerini temsil edeceği teklifini Suudi Arabistan çok hoş karşılamamış ve Mısır’ı kabul edebileceğini belirtmiştir. Bu kararı almasının en önemli nedeni Irak ve Suudi Arabistan arasında devam eden sınır sorunları olmaktadır. İran ise, Lübnanın diplomatik 380 Daniel Silverfarb ”Britain, the United States, and the Security of the Sa'udi Arabian Oilfields in 1942”, The Historical Journal, Vol. 26, No. 3, Sep., 1983, ss. 719-726 381 Wynbrandt, a.g.e.,s.197. 382 Keynoush, a.g.e., s.58. 383Saeed M. Badeeb, Saudi–Iranian Relations: 1932–1982, London: Centre For Arab And Iranian Studies And Echoes,, 1993, ss:50-51. Aktaran Adel Altoraifi, Understanding The Role Of State Identity in Foreign Policy Decision-Making The Rise And Demise Of Saudi–Iranian Rapprochement (1997–2009) , The London School Of Economics And Political Science, London, 2012, ss.99-100. (Basılmamış Doktora Tezi) 97 misyonları tarafından devam eden ilişkilerin takip edilmesi kararı alınmıştır. Ekim 1947’de her iki liderin de ilişkileri tekrar başlatmak amacıyla olumlu niyet beyan etmesi sonrasında tekrar diplomatik ilişkiler tesis edilmiştir. 384 İlişkilerin yeniden tesisinde Sovyetlerin sıcak sulara inme ihtimaline karşı Batı Bloğunun bölgesel ittifakı pekiştirme çabası büyük rol oynamıştır. İran ve Suudi Arabistan I. Dünya Savaşının sonundan Soğuk Savaş’ın ilk yıllarına kadar bazı noktalarda benzer bazı noktalarda ise farklı devlet inşa süreçlerine yöneldikleri görülmüştür. Bunlar her iki devletin monarşilerinin meşruiyetlerini güçlendirmeye çalışmaları, dış güçler ile ilişkilerinde ihtiyatlı davranmaları, bir önceki monarşiden oldukça farklı siyaset yürütmeye çalışmalarıdır. Bununla birlikte Suudi Arabistan monarşisi kabile ve aşiretleri rahat yönetebilir bir hale getirirken İran monarşisi kendi topraklarında yaşayan kabile ve aşiretleri uzun yıllar sıkıntı yaşayacağı bir düşmana dönüştürmüştür. İran monarşisi toplumun üst kısmından devlet entegre sürecini başlatırken Suudi Arabistan ise toplumun en alt kesimi olan bedevileri devlete entegre etmeyi kısmen başaracaktır. Suudi Arabistan büyük güçler ile ilişkilerinde daha ihtiyatlı olurken İran bu güçleri birbirine karşı kullanmayı tercih ettiğini ve bunun 1941 yılında olduğu gibi bir taht değişikliğine sebep olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca İran bu süreçte yüzyıllardır temsilciliğini yaptığı Şii dini kimliği üçüncü plana atmıştır. Suudi Arabistan ise meşruiyetinin önemli bir kaynağını din daha doğrusu Vahhabi ekolünün topluma dayatılmasından kazanmıştır. Suudi Arabistan 1945 yılında Ürdün’e karşı denge oluşturmak için Mısır ile ilişkilerini geliştirme ve Arap Ligi’ne katılma kararı almak ile birlikte bunu bazı şartlara bağlamıştır. Bunlardan en önemlileri; Suudi Arabistan'ın toprak bütünlüğünün garanti altına alınması, Lübnan, Irak ve Suriye’nin bağımsızlığının korunması gerektiği gibi koşullara bağlamıştır. 385 Suudi Arabistan’ın komşu ülkeler ile ilişkilerini düzeltmek istemesinin en önemli nedeni hala Arap yarımadasında önemli etkisi olan ve Suudi Arabistan’ın da topraklarında talepleri devam eden Haşimi Hanedanlığına karşı bölgesel bir güç dengesi sağlama amacı olmuştur. Suudi Arabistan’ın Haşimi Hanedanlığı endişesi ilerleyen bölümlerde açıklanacağı gibi uzun yıllar devam etmiştir. 384 Badeeb, a.g.e., s.51. 385 Vassiliev, a.g.e., s.348 98 2.3. BÖLGESEL GELİŞMELERİN İRAN-SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNE ETKİLERİ 2.3.1. SOĞUK SAVAŞIN İLK YILLARINDA İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN II. Dünya Savaşının akabinde Sovyetler ve ABD önderliğindeki iki kutuplu Soğuk Savaş’ın en önemli mücadele alanlarından biri Ortadoğu olmuştur.386 George Kenan’ın Sovyetler Birliğini çevreleme politikasının kısa bir zaman içerisinde Amerikan hariciyesinde genel kabul görmesi ile birlikte Amerikan siyaset yapıcıları Sovyetlerin Avrupa başta olmak üzere diğer önemli coğrafi nüfuz alanlarına yayılmasını önlemek adına ittifak ağlarını genişletmeye başlamışlardır.387 Özellikle Batı dünyası başta olmak üzere diğer büyük devletlerin petrolün gelecekteki ekonomik ve siyasi önemi ile birlikte diğer enerji kaynaklarının da teknolojinin geliştirilmesi ve kullanılması alanında oynayacağı eşsiz rolü anlaması devletlerin Ortadoğu bölgesine daha stratejik çıkarlar ile bakmalarına neden olmuştur. Soğuk Savaş’ın ilk yıllarında İran ve Suudi Arabistan, önemli stratejik jeopolitik konumları ve enerji kaynakları nedeni ile bu konum ve kaynaklara ihtiyacı olan güçlü devletlerin dikkatini çekmiştir. Sömürge altındaki birçok ülke II. Dünya savaşından sonra bağımsızlık kazanmıştır. Yeni kurulan birçok devletin inşa sürecinde nüfus açısından ülkede dominant olan etnik gruplar ülkenin idaresinde son söz sahibi olmuştur. Hegemon olan etnik gruplar hâkimiyet tesisini ülkenin merkezden uzak bölgelerine yaymaya çalıştığında diğer etnik gruplara karşı ya asimile veya sindirme politikaları uygulamıştır.388 Özellikle İran’da Farslar’ın kendilerini ana unsur olarak tanımlaması ile beraber, kültürel ve dilsel tek-tipleştirme politikaları İran’da uygulamaya başlatılmış oldu. Okullarda Azeri Türkleri başta olmak üzere Kürt, Arap ve Beluci çocuklarına da mecburi olarak Farsça eğitim verilmesi İran’da yaşayan Türkler başta olmak üzere diğer etnik unsurları oldukça 386 Hinnebusch, a.g.e., s.21. 387 Martin Griffiths and Terry O’Callaghan, Al Mafhim’al Asasiyyah fi Al Alaqat’ul Duwaliyya, Dubai: Markaz’ul Khalij Al Baahus, 2002, ss.36-37. 388 Muzaffer Ercan Yılmaz, Soğuk Savaş Sonrası Dönemde Etnik Çatışmalar, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2007, s. 10. 99 rahatsız eden bir uygulama olmuştur. 389 İran’da etnik gruplar Şah’ın Fars milliyetçiliği politikalarına kendi etnik kimliklerini siyasal açıdan güçlendirerek veya Şah’a karşı Sovyet yanlısı birtakım gruplar ile ittifak ilişkisi kurarak tepki göstermiştir. Kasım 1945-Haziran 1946 arası dönemde Sovyetlerin Kuzey İran’dan asker çekme konusunda isteksizliği ve Azeriler ile Kürtlerin yaşadığı Mahabad bölgesinde kendisine yakın bazı ayrılıkçı hareketleri sahiplenmesi ile İran II. Dünya Savaşının sonunda İngiltere-ABD ve Sovyetler arasında bazı anlaşmazlıkların ve çıkar çatışmalarının yaşanmasına neden olmuştur. 390 Şah, Sovyetlerin İran’dan çekilmesine karşılık imtiyazlı petrol önermiş fakat bu teklif halkın İran Şah’ına karşı büyük bir tepki göstermesine ve halkın Şah’ı zayıf görmesine neden olmuştur. Moskova ise bu teklifi kabul etmemiştir. İran’ın kuzeyine gözünü diken Moskova yönetimine karşılık ABD, İngiltere’nin yanında durarak BM’de İran’ın toprak bütünlüğünü desteklemiş ve Sovyetlerin İran topraklarından çekilmemesi durumunda güç kullanacaklarını ifade etmiştir.391 İran ve Almanya topraklarındaki işgalin sonlandırılması ve yabancı askerlerin çekilmemesi hadisesi uluslararası politikayı benzersiz bir biçimde şekillendirecek olan Soğuk Savaş döneminin başlamasına neden olmuş ve bu kurulan yeni olgu yarım asra yakın bir süre önemini korumuştur. Sovyetler, Soğuk Savaş’ın ilk yıllarında İran üzerinden Ortadoğu petrolleri ve Körfez’e ulaşmaya çalışırken; Türkiye üzerinden boğazlar, Ege Denizi ve Akdeniz'e; Yunanistan üzerinden ise Doğu Akdeniz’e etkinlik oluşturma çabasına girişmişlerdir. Bu bölgeler her ne kadar İngilizlerin II. Dünya Savaşı öncesi oldukça güçlü olduğu alanlar olsa da İngiltere’nin şu an bu bölgeleri koruyacak askeri ve ekonomik güce sahip olduğu anlamına gelmemektedir. 392 II. Dünya Savaşından sonra ortaya çıkan Soğuk Savaş konjonktüründe ise İngiltere-Rusya arasındaki rekabet yerini giderek ABD ve SSCB arasında nüfuz mücadelesine bırakmıştır. 393 İngiltere ve ABD arasındaki bu rol 389 Ahmed Eşref, “İran’da Ulusal ve Etnik Kimlik Krizi”, İran Ulusal Kimlik İnşası, ed. Hamid Ahmedi, Çev. Hakkı Uygur, İstanbul: Küre Yayınları, 2009, s.113. 390 Gary R. Hess, “The Iranian Crisis of 1945-1946 and the Cold War”, Political Science Quarterly, Vol. 89, No. 1, Mar., 1974, s.117. 391 Steven W.Hook ve John Spainer, Amerikan Dış Politikası İkinci Dünya Savaşından Günümüze, çev. Özge Z. Tanırlı, İstanbul: İnkılap Yayınları, 2014, s.35.; Geoffrey Roberts, “Moscow's Cold War on the Periphery: Soviet Policy in Greece, Iran, and Turkey, 1943–8”, Journal of Contemporary History, Vol. 46, No. 1, January 2011, ss: 66-67 392 Armaoğlu, 20. Yüzyıl siyasi Tarihi 1914-1995, s.396. 393 Dabashi, a.g.e., s.129. 100 değişiminin en büyük nedeni İngiltere’nin körfezi ve Batılı müttefiklerinin çıkarlarını bölgede koruyacak güce sahip olmamasıdır. İngiltere İran’da etkili bir güç olmak ile birlikte Sovyetlerin nüfuz çabalarına karşı yeteri kadarı güçlü olmaması ABD’nin bölgeye doğrudan müdahale etmesini ve bölgede giderek güçlenmesini sağlamıştır. 394 ABD’nin Soğuk Savaşın ilk yıllarındaki İran politikasında öncelikli hususlar Sovyetlerin İran’a nüfuzunun engellenmesi ve İran petrolünün Washington kontrolünde Batı bloğu ülkelerine kolay bir şekilde ulaştırılması olmuştur. Washington bu amaçla İran’a ekonomi ve savunma alanında birçok uzman personelini göndermiş ve İran’daki altyapı çalışmalarına destek vermiştir. 395 Sovyetler karşısında daha güçlü bir İran görmek isteyen İngiltere ve Amerika, Şah’ın kendi iktidarını sağlamlaştıracağını düşündüğü politikalarını desteklemiştir. 1946 yılında işgal kuvvetlerinin İran’dan ayrılması ile birlikte Şah iç politikaya yoğunluk vermeye başlamıştır. Özellikle Azerbaycan eyaletinde kısmen özerk olan Türklere yönelerek muhtemel Sovyet etkisine girme ihtimaline karşı özerk Azerbaycan’a son vermiştir. 396 Mahabad’da kurulan Kürt devleti de aynı yıl Şah’tan payına düşen hissesini almış ve Şah’ın ordusu tarafından ortadan kaldırılmıştır. Şubat 1945’te Yalta Konferansı sonrasında ABD Başkanı Roosevelt ve Kral Abdülaziz görüşmesi Suudi Arabistan ve ABD ilişkilerinin en önemli dönüm noktası olmakla birlikte ABD petrol şirketlerinin Suudi Arabistan’daki ayrıcalıklı konumunun başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Kral Abdülaziz, İngilizler dahil Avrupalı güçlere güvenmediğinden Amerikalıların bölgede sömürü geçmişi olmadığından Washington’a yakın olmayı tercih etmiştir. 397 Kral Abdülaziz, Soğuk Savaşın ilk yıllarında Sovyetlerden coğrafi olarak uzaklığı nedeni ile kendisini güvende hissetmiştir. Fakat ilerleyen zaman içerisinde Sovyetlerin sıcak denizlere inme politikası ve dünyanın birçok yerindeki sol hareketleri desteklemesi Suudi rejiminin kendini tedirgin hissetmesine neden olacaktır. 394 Charles Kupchan, The Persian Gulf and the West: The Dilemmas of Security, New York: Routledge, 1987, s.10. 395 Roland Popp, “An Application of Modernization Theory During the Cold War? The Case of Pahlavi Iran”, The International History Review, Vol:3, No:1, 2011, s.80. 396 Erdoğdu, a.g.e., ss.161-162. 397 Chad Parker, Making the Desert Modern: Americans, Arabs, and Oil on the Saudi Frontier, 1933-1973, Boston: University of Massachusetts Press, 2015, s.18. 101 1947 yılında ABD Başkanı Truman Sovyetlerin Türkiye ve Yunanistan üzerinde Ortadoğu’ya yönelme eğiliminde olduğunu fark etmiş ve kendi ismi ile anılacak Truman Doktrinini Kongreye açıklamıştır. Buna göre özgür ulusların iç (Yunanistan’daki sol gruplar) ve dış (Türkiye üzerinde Sovyet tehdidi) baskılara karşı ABD tarafından ekonomik açıdan desteklenmesi gerektiğini ifade etmiştir. Bu yardımlar Türkiye ve Yunanistan ile sınırlı kalmamıştır. Truman Doktrini çerçevesinde Körfez güvenliğinin güçlendirilmesi açısından Suudi Arabistan’a askeri bir üs ve Bahreyn’e yeni bir liman inşa edilmiştir. 398 Suudi Arabistan’ın ABD’nin kendi topraklarında üs kurmasına izin vermesine iten nedenler Sovyet tehdidinin yanında İngiltere’ye oldukça yakın ilişkilere sahip olması, ayrıca Irak ve Ürdün Haşimi krallıklarından duyulan güvenlik endişeleridi. 399 Suudi Arabistan kendi monarşisini daha güvenli bir şekilde devam ettirmek ve yerli rakiplerine karşı uluslararası destek kazanmak amacı ile Amerika ile ilişkilerinin gelişmesine önem göstermiştir. Muhammed Rıza Şah da kendi toprak bütünlüğünü korumak ve etnik milliyetçi ve sol akımlara karşı daha güçlü olmak için Amerika ve Batı ile ilişkilerini iyi tutmaya çalışmıştır. 2.3.2. FİLİSTİN SORUNUNA YÖNELİK İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN MONARŞİLERİNİN TUTUMU I. Dünya Savaşının sonuna kadar Filistin nüfusunun %90’ı Müslüman olan Araplardan oluşmuştur. Yahudiler Filistin’de yaşayan Hıristiyanlar ile birlikte azınlık nüfusuna sahip olmuştur. Yahudiler, dini ve tarihi açıdan Kudüs’ü kendileri için ana vatan olduğunu iddia etmektedir. 1930’lu yıllarda Hitlerin Avrupalı Yahudilere karşı uyguladığı kitlesel katliamlar neticesinde Avrupa ve dünyanın diğer bölgelerinde yaşayan birçok Yahudi, Filistin topraklarına yerleşmeye başlamışlardır.400 Yahudilerin Filistin’de giderek çoğalması ve bölgenin yerli unsurları olan Müslümanlara karşı baskı ve şiddet uygulamaları neticesinde Filistin topraklarında Arap-Yahudi çatışmaları başlamıştır. Günümüze kadar güçlü bir şekilde devam eden Filistin sorunu her dönem gerek İran gerekse Suudi Arabistan açısından ilgi ile takip edilmiştir. 398 Kupchan, a.g.e., ss.13-14. 399 Josh Pollack, Saudi Arabia and the United States, 1931- 2002, Middle East Review of International Affairs, Vol. 6, No. 3, September, 2002, s.79-80. 400 Wynbrandt, a.g.e., ss.201-202. 102 1922 yılında Milletler Cemiyeti, Filistin’i İngiliz yönetimine vermiştir. 1922 yılından I. Arap –İsrail Savaşına kadar Filistinli ve diğer Araplar ile Yahudiler ve en büyük destekçileri olan İngiliz askerleri arasında çatışmalar sürmüştür. 1944’te Mısır’ın İskenderiye şehrinde Arap Ligi kurulmuş ve Filistin sorununa yönelik ortak politikalar benimsenmeye çalışılmışsa da başarılı olunamamıştır. Ürdün Kralı Hüseyin iki devletli çözüme sıcak bakarak Arap Filistin topraklarını kendi topraklarına katmayı istemişti. Suudi Arabistan ve diğer Arap ülkeleri ise bu fikre katılmamışlardır.401 Buna benzer şekilde Arap devletlerinin Filistin sorununun çözümüne yönelik kendi öncelikleri ve aralarındaki rekabet nedeni ile ortak politika ortaya koyamamaları Arap devletlerinin günümüze kadar devam edecek kronik sorunları ortaya çıkaracaktır. Filistinli Araplar ve Filistin’e göç eden Yahudiler arasında bağımsız bir Arap devleti ve Yahudi devleti etrafında dönen tartışmalara bir çözüm bulamayan İngiltere, 2 Nisan 1947’de Filistin meselesini BM Genel Kuruluna taşımıştır. 7 Temmuz 1947’de Suudi Arabistan, Filistin’deki mandanın sona ermesi ve bağımsız bir Arap Filistin devletinin kurulmasının BM Genel Kurulunda görüşülmesini talep etmiştir. Hindistan ve Yugoslavya ise Araplar ve Yahudiler arasında teksim edilen, başkenti Kudüs olan bağımsız federal bir Filistin devleti kurulması fikrine sahiplerdi. İran ise, Filistin’in taksim edilmesi durumunda bölgedeki şiddet, bölünme ve istikrarsızlığın daha da artacağını düşünmekteydi. 402 29 Kasım 1947’de BM Genel Kurulunun aldığı 181-A sayılı karar ile Filistin’in Araplar ve Yahudiler arasında bölüştürülmesi kararı verilmiştir. İngiltere’nin ilgili karar doğrultusunda birliklerini çekmeye başlaması ile Yahudiler kendilerine verilen toprakları kontrol etmeye başlamış, Araplar ise bu kontrole engel olmak için Yahudiler ile çatışmaya başlamıştır. BM’nin bu kararı hem İran hem de Suudi Arabistan’ın tepkilerine neden olmuştur. 403 İngiltere’nin 15 Mayıs 1948’de Filistin’deki güçlerinin tamamını çekeceğini bildirmesi taraflar arasındaki çatışmanın şiddetini arttırmıştır. Yahudilerin bağımsız İsrail devletini İngilizlerin çekilme süresi dolmadan kısa bir süre önce ilan 401 Fahir Armaoğlu, Filistin Meselesi ve Arap – İsrail Savaşları (1948-1988), 4b., İstanbul: Kronik Kitap, 2017, s.78. 402 Trita Parsi, Treacherous Alliance: The Secret Dealings of Israel, Iran and the United States, London: Yale University Press, 2007, s.20. 403 Armaoğlu, Filistin Meselesi ve Arap – İsrail Savaşları (1948-1988), s.90-95. 103 etmeleri ve hemen sonrasında ABD’nin ve birkaç gün sonra Sovyetlerin bu devleti tanıması neticesinde I. Arap-İsrail Savaşı resmen başlamıştır. Suudi Arabistan günümüze kadar İsrail ile resmi anlamda ekonomik, siyasi ve diplomatik ilişki tesis etmemiştir.404 1948 yılında I. Arap-İsrail Savaşının başlaması ile birlikte Suudi Arabistan, Suriye, Mısır, Ürdün, Irak ve Lübnan İsrail’e karşı savaş ilan etmişlerdir. Arap devletlerinin İsrail’i hedef alması Yahudiler ve Filistinli Müslümanlar arasındaki anlaşmazlığı iki egemen devlet arasındaki mücadeleye taşımıştır. Bu da dünya kamuoyunun Filistin sorununa bakışının Arap-İsrail anlaşmazlığı algısına kaymasına neden olmuştur. 405 Yahudilerin Arap devletleri tarafından düşman ilan edilmesi Yahudilerin Batı Dünyası tarafından daha da güçlü bir şekilde ekonomik, askeri ve diplomatik aygıtlar ile desteklenmesini netice vermiştir. Truman’ın Yahudileri desteklemesi ve İsrail’i bağımsız bir devlet olarak tanıması Amerika’nın Suudi Arabistan ile ilişkilerinde anlaşmazlık oluşturmuştur. Kral Abdülaziz, birçok kez medya karşısında Amerikalıların Siyonistleri desteklemesini ağır bir şekilde eleştirse de ABD ve Suudi Arabistan ilişkilerinin Filistin sorunu bağlamında tehlikeli bir tarafa çekilmemesi gerektiğinin de farkında olmuştur. 406 Bununla birlikte Kral Abdülaziz, ilke olarak Arap topraklarında bir Yahudi devletinin kurulmasına karşı çıkmıştır. Amerika’nın Filistin bölgesine yerleşen Yahudileri desteklemesi ve buraya gelmelerini kolaylaştırmasını Abdülaziz hoş karşılamamış ve buna karşı ABD’nin sahip olduğu Aramco imtiyazını kullanmaya çalışmışsa da Amerikan politikası karşısında önemli bir netice elde edememiştir.407 Amerika’nın İsrail'e destek vermesinin altında yatan teorik bazı nedenler bulunduğu iddia edilmektedir. Bunlar; İsrail’in etrafının düşman devletler ile çevrili bir devlet olması, demokrasi ile yönetilebilen bir ülke olması, Yahudi halkının geçmişte yaşamış olduğu travmalara karşı bir mükafatlandırma ve İsrail’in politikalarının İsrail’e düşman olan devletlerinkinden ahlaki açıdan daha üstün olduğu iddialarıdır.408 404 Rene Rieger, “Saudi Arabia’ Relations With Israel and Palestine”, Saudi Arabian Foreign Policy, ed. Neil Partrick, London: I.B.Tauris, 2016, s.150. 405 Gelvin, a.g.e., s.259. 406 Maurice Jr. Labelle, “The Only Thorn”: Early Saudi-American Relations and the Question of Palestine, 1945–1949”, The Journal of The Society for Historians of American Foreign Relations, Vol.35, No.2, 2011, s.257. 407 Pollack, a.g.e., s.81. 408 Stephen M.Walt ve John Mearsheimer, İsrail Lobisi ve ABD Dış Politikası, İstanbul: Zodyak Yayınları, 2014, s.20. 104 ABD ve Batılı ülkelerin bu iddiaları geçmişte olduğu gibi bugün de birçok devlet ve insan tarafından sorgulanmakta ve eleştirilmektedir. Suudi Arabistan’da 1947 yılında krallık için başka bir tehdit unsuru ortaya çıkmıştır. Ürdün Kralı Haşimi Abdullah’ın Arapları bir devlet çatısında toplayacak ülkülere sahip olmasıdır. Çünkü Abdullah mensubu olduğu Haşimi kabilesinin Peygamber’in soyundan olması nedeni ile Arapların önemli bir çoğunluğunu kendisine tabi kılma potansiyeline sahip olmasıdır. Kral Abdullah’ın Arapların toplu halde yenik çıktığı I. Arap-İsrail Savaşı sonunda Batı Şeria ve Doğu Kudüs’ü kendi sınırlarına eklemesi ise Suudi Arabistan’ın güçlü protestosuna neden olmuş ve Ürdün revizyonist olmakla suçlanmıştır. 1951 yılında Kral Abdullah’ın bir suikast neticesinde öldürülmesi ve tahta torunu Hüseyin’in geçmesi ile Suudi Arabistan rahat nefes almaya başlamıştır.409 Suudi Arabistan’ın Filistin meselesinde ABD ve İsrail karşıtı bir dil kullanmasının Müslüman ülkelerden gelebilecek tepkinin yanında en büyük nedeni Ürdün’ün taksim planından yararlanarak kendi sınırlarını Suudi Arabistan’ın çıkarları aleyhine genişletmek istemesi olmuştur. İsrail, I. Arap-İsrail Savaşından sonra Arap komşuları ile anlaşamayacağının farkındaydı. Bundan dolayı İsrail Başbakanı Ben Gurion bölgede Arap olmayan ülkeler ile ilişkilerini geliştirerek izole edilmişlikten kurtulmak istemiştir. İran, İsrail’in varlığına karşı takındığı muhalefete rağmen 1950 yılında de facto şekilde tanıyarak ilişkiler tesis etmiştir.410 Şah, Arap ve Müslüman ülkelerin tepkisini çekmemek için resmi bir şekilde İsrail’i tanımasa da İsrail’i geleneksel rakipleri olan Araplara karşı bir denge unsuru olarak görmüştür. Ayrıca 1941 Darbesi sonrası tahta çıkan yeni Şah için İsrail, İran’ın uluslararası toplum tarafından tanınırlığının artması ve Sovyetlere karşı daha güçlü bir şekilde Amerikan desteğini alması için de büyük fırsat olmuştur. Bu nedenledir ki Şah uzun yıllar İsrail ile yürüttüğü örtülü ilişkilerinden oldukça yararlanmıştır. 2.3.3. ARAP MİLLİYETÇİLİĞİNİN İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN REJİMLERİNE YÖNELİK TEHDİDİ 409 Wynbrandt, a.g.e., s.205. 410 Dalia Dassa Kaye, Alireza Nader and Parisa Roshan, “A Brief History of Israeli-Iranian Cooperation and Confrontation” RAND Corporation, 2011, s.10. 105 I. Arap-İsrail savaşında ordu içerisinde karizması yükselen Nasır’ın, savaşın kaybedilmesi ve Mısır Başbakanı Nahhas’ın Kral Faruk tarafından görevinden alınması ve yerine atanan başbakanın istifası ile eline büyük bir fırsat geçmiş, Mısır’ın istikrarını sağlama adına 22-23 Temmuz 1952 gecesi ordu içerisindeki kendi ideolojisine yakın olan arkadaşları ile birlikte darbe yapmıştır. 411 Nasır, kısa bir süre sonra krallığı ortadan kaldırarak cumhuriyet ilan etmiş ve kendisini de Mısır’ın cumhurbaşkanı olarak ilan etmiştir. Batı dünyasına karşı çok sert söylemler kullanan Nasır, bütün Arapların birleşmesi gerektiği ve monarşilerin ortadan kaldırılması gerektiği fikrini savunmuştur. Komşu ülkeler, özellikle Monarşi ile yönetilen Arap devletleri ve kendi nüfusları içerisinde Arap azınlık barındıran ülkeler, Nasır’ın fikirlerinin muhatap bulmasından endişe etmişlerdir. II. Dünya Savaşı sonrasında Arap milliyetçilerinin çoğunluğu Batılı standartlarda eğitim almış ve Batı’nın modern siyasi sistemlerinden etkilenen kişiler olmuştur. Bu dönem Arap milliyetçileri için İslam; bireysel ve sosyal hayata düzen getiren uygulamalardan ziyade ulusal bir din ve kültürel mirasın önemli bir parçası olarak kullanılmıştır. 412 1952 yılında Nasır’ın Kral Faruk Hanedanlığını ortadan kaldırması sonrası oluşturduğu Sosyalist Arap Milliyetçisi rejimi İran ve Suudi Arabistan’ın Mısır’a karşı ortak yakın politikalar izlenmesine neden olmuştur. Nasır’ın Sovyetlere yakınlaşması Kral Abdülaziz'in gözünde Şah’ı daha fazla iş birliği yapılabilecek bir dost haline getirmiştir.413 Şah, Nasır’ın emperyalist olarak tanımladığı ABD ve İsrail ile yakın politikalara sahip olduğundan Nasır’a karşı bölgesel bir rakip olmuştur. Bununla birlikte İran’ın Huzistan bölgesinde yaşayan Arapların, Pehlevi rejiminin aleyhine Arap milliyetçiliğine yönelme ihtimali Şah’ı oldukça tedirgin etmiştir. Şah, Nasır’ı dengelemek için hem İsrail ile olan ilişkileri geliştirmiş hem de Nasır karşıtı bölge ülkelerine yakınlaşmayı tercih etmiştir. Gerek İran gerekse Suudi Arabistan’da Nasır’ın fikirlerinin giderek yayılması ve Arap Milliyetçisi muhalefetin giderek iki devletin rejimlerine yönelik tehdit oluşturması Nasır’dan endişelenmelerinin ne kadar haklı olduğunu göstermiştir. 411 Davut Dursun, “Cemal Abdulnasır”, DİA, C.VII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, s. 297. 412 İhsan D. Dağı, Ortadoğu’da İslam ve Siyaset, 2b., İstanbul: Boyut Kitapları, 2002, s.32. 413 Keynoush, a.g.e., s.66. 106 Aramco şirketi, 1950li yılların başında Suudi Arabistan’daki yerel işçilerin bir kısmını eğitim amacıyla Mısır ve Lübnan’a göndermiştir. Bu işçiler Suudi Arabistan’a geri döndüğünde şirketlerde yüksek mevki kazanmak ile birlikte ekonomik açıdan durumları çok fazla değişmemiştir. Petrol şirketinde çalışan işçiler 1953’te Kral Abdülaziz'in ölümünden kısa bir süre önce beyanatta bulunmuş ve çalışma şartları ve ücretlendirilmelerinde değişikliler talep etmişlerdir. Suud hükümetinin bu talepleri dinlememesi sonucu büyük bir grev ile birlikte bölgede şiddet olayları yaşanmıştır. İki hafta süren bu olayların Suudi Arabistan’a ciddi etkileri olmuştur. Suud rejimi olayların Mısır kaynaklı olduğunu düşünmüş ve eğitim için yurtdışına giden Suud vatandaşları da dâhil olmak üzere sınırlama getirmiştir.414 Nasır’ın Arap milliyetçiğine dayalı politikaları, Suudi Arabistan’ın monarşi temelli rejimini tehdit ettiği gibi İran’ın da bölgede büyük bir Arap nüfusu içerisinde güç kaybetmesine sebep olacağından Arap milliyetçiliğinin karşısında Suudi Arabistan ile İran'ın ortak politika izlemelerini kolaylaştırmıştır. Bu gelişmeler ile birlikte İran ve Suudi Arabistan arasındaki mevcut diplomatik ilişkiler küresel ve bölgesel gelişmelerin de yardımı ile güvenlik ve enerji boyutundan farklı gelişmelere de evrildiği söylenebilir. Gerek Şah Muhammed Rıza gerekse Kral Suud gelişen ikili ilişkilere yönelik daha hassas politikalar izlemeye çalışmıştır. Suudi Arabistan’ın Arap milliyetçiliğine karşı rejimini koruma telaşı, İran’ın ise kendi sınırları içerisinde yaşayan Arapları etnik anlamda kensidine karşı bir tehdide dönüştürmeme çabaları Nasır’a karşı İran-Suud ittifakının kökenini oluşturmuştur. 2.3.4. İRAN’DA PETROLÜN MİLLİLEŞTİRİLMESİ GİRİŞİMİ VE MUSADDIK DARBESİNİN İRAN TOPLUMUNA ETKİSİ İran’da asil bir aileye mensup olan Muhammed Musaddık, 1943 yılında milletvekili seçilmiştir. 1949 yılında birbirinden oldukça farklı görüşte olan parti ve grupları Şah’ın otoritesinin sınırlandırılması ve İran egemenliğinin korunması konusunda Ulusal Cephe adı altında birleştirmeyi başarmıştır. Musaddık ve Ulusal Cephesi Anglo İran Petrol Şirketinin petrol gelirlerinden İran’ın yararlanması için 1949 yılındaki yapmış 414 Commins, a.g.e., s.109. 107 olduğu değişikliği az bulmuş ve Suudi Arabistan gibi en az %50-%50 oranında olmasını talep etmiştir. 415 1951 yılına gelindiğinde Şah, içeride Fedayan-ı İslam, Tudeh ve Musaddık’ın ulusal cephesi ile ayrı ayrı sorunlar yaşarken dışarıda ise İngiltere ile AIOC’nin hisselerinin paylaşımı konusunda tartışma devam etmekteydi. 416 20 Mart 1951 tarihinde İran Meclisi İran petrollerinin millileştirmesi için bir kanun tasarısı geçirmiş ve Musaddık’ı ani birşekilde İran’ın başbakanı olarak seçmiştir. Musaddık’ın gayretleri neticesinde Şah istemeyerek de olsa Mayıs ayında İran petrollerinin millileştirilmesine yönelik kanunu onaylamak zorunda kalmıştır. 417 Musaddık’ın millileştirme kararından dönmemesi ve İngiltere ile artan sürtüşmenin giderek sertleşmesi iki ülkenin ilişkilerini zedelemiştir. İngiltere, İran petrolünün dünya piyasalarında satılmaması için ambargo uygulamış, petrol gemilerine el koymuş ve deniz kuvvetlerini körfeze konuşlandırmıştı. Ayrıca BMGK’ye İran’ı şikâyet etmişse de bir sonuç alamamıştır. 418 İran petrolü, İngiliz buharlı gemilerinin I. ve II. Dünya Savaşlarında kıtalar arası seyrini sağlamıştır. Ayrıca savaş yıllarından sonra Avrupa kıtasının petrol ihtiyacının %90’lık bir kesimini tek başına sağlamıştır. Irak sınırındaki Abadan’a Anglo-İran Petrol Şirketi’nin (AIOC) inşa edilen petrol rafinerisi 1980 yılına kadar dünyanın en büyük petrol rafinerisi olarak çalışmıştır.419 Bununla birlikte Savaş sonrası Batı ve Uzak Doğu sanayisi için İran’dan gelen petrollerin stratejik önemi oldukça fazla olmuştur. Ayrıca İran gibi bir ülkenin Sovyetlere yaklaşması durumunda bu kaynaklardan mahrum kalma endişesi Batılı devletlerin gerektiğinde İran’a karşı çok sert politikaları da uygulayabileceklerini göstermiştir. Musaddık 1949 yılından itibaren önemli oranda din adamlarının desteğini almak ile birlikte Sovyet destekli Tudeh Partisi’nin de Ulusal Cepheyi desteklemesi din adamlarını yavaş yavaş Musaddık’tan uzaklaştırmıştır. ABD ve İngilizler ise Musaddık’ın bu derece Sovyetler ve yerli milliyetçiler tarafından desteklenmesini kendi 415 Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, s.428-431. 416 Keynoush, a.g.e., s.60. 417 Brent E. Sasley, “Iran”, The Middle East A Guide to Politics, Economics, Society, and Culture, Ed.Barry Rubin, London: M.E.Sharpe, 2012, s.78. 418 Ervand Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, New Jersey: Princeton University Press, 1982, s. 268. 419 Farndon, a.g.e., s.95. 108 çıkarları açısından hiç hoş karşılamamıştır. 420 Musaddık İran petrollerinin millileştirilmesi ile birlikte bir takım kalkınma projelerine yönelmiştir. İlerleyen dönemlerde petrol ambargosu ve enflasyonun yükselmesi ile birlikte planlanan projeler hayata geçirilememiş ve süreç Musaddık’ın aleyhine dönmeye başlamıştır. Özellikle komünist Tudeh Partisinin bozulan İran ekonomisi ve artan işçi grevleriyle birlikte Ulusal Cephe aleyhine dönmesi ve Musaddık’ı ağır bir şekilde eleştirmesi, ardından muhafazakâr kesimin aynı şekilde Musaddık’ın politikalarını dini bakımdan sorgulaması ülke çapında protesto ve grevlere neden olmuştur. Tudeh’in güçlenmesini Moskova etkisi olarak gören İngiltere ve Amerika yanlısı subaylar Musaddık’ı devirmek için elverişli bir bahane bulmuşlardır.421 Bu dönemde Musaddık aleyhine gerek İran gerekse uluslararası kamuoyunda yoğun bir şekilde propaganda yapılarak kendisi hakkında komünist, Yahudi, Bahai, diktatör ve aşırı dinci gibi birbirlerinden oldukça farklı dezenformasyonlarda bulunulmuştur. İran ayrıca İngiltere ve Amerika tarafından ekonomik ambargolar ile terbiye edilmeye çalışılarak Musaddık’ın yönetimi yıpratılmaya çalışılmıştır. 422 İngiltere’nin İran’daki petrol imtiyazını kaybetme endişesi nedeni ile Musaddık’a oldukça kızan Londra yönetimi ile birlikte Şah’ın İran siyasetinden pasifize edilerek muhtemel sonuçları itibari ile Sovyetler tarafından desteklenecek Musaddık ve İran hükümeti Amerika’nın da Musaddık’tan rahatsız olmasını sağlamıştır.423 Amerika’nın İngiltere ile birlikte 16 Ağustos ve 19 Ağustos 1953 tarihinde Ajax operasyonunu düzenlemesi Sovyet tehdidinin İran üzerindeki etkisini sonlandırmıştır. Ayrıca, Batı Avrupa ve Uzak Doğu’daki müttefiklerine enerjinin kesintisiz ulaşması garantiye alınmıştır. Bu darbe ABD’nin Ortadoğu enerji kaynaklarının sahipleri olan ülkelerin millileştirme girişimlerine karşı da bölge ülkelerine bir uyarı mesajı niteliği de taşımaktadır. Öyleki bu süreçte bölge enerji kaynaklarında geniş hisseleri bulunan petrol şirketleri bundan büyük endişeye kapılmıştır. Sovyetlerin sıcak denizlere inmedeki önemli bir jeopolitik bariyeri olan İran’ın, Batı Bloğu adına sorun teşkil etmesini önlemek adına yapılan bu darbe aynı zamanda da Arapların demografik anlamda yoğun bir şekilde 420 Lee, a.g.e., s.177. 421 Abrahamian, Iran Between Two Revolutions, ss.271-277. 422 Hakkı Uygur, “1953 Darbesi ve Hatırlattıkları”, Ortadoğu Analiz, Cilt:8, Sayı:76, Eylül-Ekim 2016, s.16. 423 Roosevelt, a.g.e.,s.13. 109 yaşadıkları coğrafyada yerel destek bulmak isteyen İsrail için de oldukça önem arz etmiş ve darbe desteklenmiştir. İngiltere ve Amerika’nın da destek verdiği darbe ile tekrar yönetime gelen Şah Muhammed Rıza ise İngilizlere ve Amerikalılara yakın, Sovyetlere uzak politikalar uygulamaya yeniden ve daha güçlü bir şekilde devam etmiştir. Bu amaç ile askeri ittifaklar geliştirmek isteyen Şah, İngiltere’nin de içinde bulunduğu Bağdat Paktı’na katılmıştır. 424 İran’ın komşusu olan ve petrol ihraç eden diğer devletler İran’ı bu durumda yalnız bırakmıştır. İngiltere’nin baskısı ile Kuveyt ve Suudi Arabistan başta olmak üzere diğer körfez ülkeleri üretim oranlarını yükselterek İran’dan kaynaklanan kayıplar giderilmiş ve Musaddık’ın devrilme süreci daha da hızlandırılmıştır. 425 Musaddık’ın İran petrolünü millileştirme politikaları ve Nasır’ın milliyetçilik ve Batı karşıtlığı fikirleri güçlü bir şekilde Ortadoğu’da taraftar bulmuştur. İran ve Mısır’ın yanında birçok bölge devletinde Batı karşıtlığı bu olaylar sonrasında daha da yükselişe geçmiştir. Ulusların tarihlerinde yaşanılan ve bütün fertler tarafından hatırlanan tarihsel olaylar ulusların sinir uçlarını harekete geçirmektedir. Uluslar bu hatırlama ve hatıralar ile birlikte kimliklerine dair güçlü bilinç kazanırlar. İranlılar da bu gibi acı olayların hatırlanması ile kimliklerini ve ülkelerinin tarihlerini ulusal bilinçleri altında korumuşlardır. 426 Millileştirme ve sonrasından gelen darbe İran halkı tarafından unutulmayacak bir anı olarak kalacak, İran Devrimi’nde ve sonrasında toplumun belirli bir kesimi tarafından devamlı tartışılacak ve gündeme getirilecekti. Devrim sonrası anti Amerikan ve anti Batıcılığı arttırmak için de kullanılacak olan bu darbeyle aynı zamanda İran İslam Devrimi sürecine giden yolda toplumun ödediği bedelleri devrim hanesine kaydederek İran halkının anti Batıcılığa karşı sempati duyması ve devrim değerlerine inanması sağlanmıştır. Ortadoğunun birçok ülkesinde (Mısır, Yemen, Irak ve Ürdün) giderek hızlı bir şekilde artan Sovyet etkisini azaltmak için Amerika, 1953 yılında Suudi Arabistan’la Askeri Eğitim Görevi isimli proje ile Suudlu güvenlik kuvvetlerini eğitmeye 424 Atay Akdevelioğlu ve Ömer Kürkçüoğlu, “1946-1960 İran’la İlişkiler”, Türk Dış Politikası: kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar:1919-1980, Ed. Baskın Oran, 19 b., Cilt 1, İstanbul: İletişim Yayınları, 2014, s.651. 425 Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, s.433. 426 Cihangir Moini Alemdari, “İran’da Kimlik, Tarih ve Anlatı”, İran Ulusal Kimlik İnşası, ed. Hamid Ahmedi, Çev. Hakkı Uygur, İstanbul: Küre Yayınları, 2009, s.16. 110 başlamıştır. 427 1953 yılında Abdülaziz el Suud’un ölümü sonrasında Suud bin Abdülaziz babasının vasiyeti üzerine Suudi Arabistan’ın Kralı, kardeşi Faysal bin Abdülaziz ise veliaht (aynı zamanda iç işleri ve dış işleri bakanı) olarak tayin edilmiştir. Kral Suud, Mart 1954’deki konuşmasında Meclis-i Vüzera (Bakanlar Kurulu) tanıdığını, babasından devir aldığı prensipler ve geleneklere bağlı kalarak ülkeyi yöneteceğini ve anti-siyonist politikasını sürdüreceğini dile getirmiştir.428 Kral Suud dönemi aynı zamanda Suudi Arabistan devletinin resmi inşa dönemlerinden birini oluşturmaktadır. Kurumsal devlet yapısı ve kimliğine sahip olmayan Suudi Arabistan, Kral Suud’un tahta çıkmasından kısa bir süre sonra Eğitim, Ziraat, Petrol ve Hac Bakanlıkları gibi birçok önemli yeni bakanlık ve teşkilat kurmuştur. İran’da ise Şah, Musaddık’ın baskılarına dayanamayıp ülkeyi terk etmiş ve ABD-İngiliz darbesi ile Musaddık’ın devrilmesinden sonra tekrar İran’a dönmüştür. Şah, 1953 sonrası otoritesini tesis etmek ve muhalefeti ortadan kaldırmak amacıyla oldukça sert politikalar uygulamaya başlamıştır. Dış politikada ise kendisinin yıkılan imajını inşa etmek ve güvenilir bir müttefik olduğunu göstermek amacıyla ABD ve İngiltere ekseninde politikalar yürütmeye devam edecektir. I. ve II. Dünya Savaşında Sovyetleri kontrol altında tutmak için İngiltere öncülüğünde müttefik politikalar geliştirilmiş, 1945 yılından sonra Doğu Avrupa ve Ortadoğu’da artan Sovyet etkisini dizginlemek için ilk adımı ABD’nin aksine İngiltere atmıştır. İngiltere’nin bölgede zayıfladığı zamandan itibaren ise ABD, Sovyet karşıtı politikaları devam ettirmiştir. Ortadoğu ve yakın coğrafyasında Sovyet tehdidine açık olan ülkeler; başta Yunanistan, Türkiye ve İran olmuştur. Sovyetlerin bu politikasının stratejik hedefleri ise sıcak denizlere inmek ve Ortadoğu’da nüfuz alanları elde etmek olarak açıklanmaktadır.429 1952 Hür Subaylar Darbesi sonrası Mısır, giderek Sovyetlere yakınlaşan bir ülke olmuştur. Nasır’ın ve dolaysıyla Sovyetlerin Ortadoğu’da giderek artan etkisi ve bu etkinin Soğuk Savaş konjonktürü çerçevesinde Amerikan çıkarlarına verdiği zararı engellemek amacıyla bölge ülkelerinin bir pakt etrafında bütünleşmesi gerektiği öngörülmüştür. 427 Joshua Teitelbaum, Saudi Arabia and The New Strategic Landscape, California: Hoover Institution Press, 2010, s.8. 428 Wynbrandt, a.g.e.,s.210. 429 Hook ve Spainer, a.g.e.,s.34. 111 Mayıs 1955’te Amerika’nın desteği ile Türkiye ve Irak arasında bir güvenlik anlaşması olarak kurulan Bağdat Paktı’na kısa bir süre içinde Pakistan, İngiltere ve en son olarak İran dahil olmuştur. Suudi Arabistan ise Haşimilerin kontrolünde olan Irak’ın, Ürdün’ü Suudi Arabistan aleyhine etkileyerek bölgesel güç dengesini dönüştürme ihtimalinden dolayı Mısır ve Suriye ile birlikte kurulan bu paktın tesisini eleştirmiş ve paktın Arap dünyasını böleceği ve İsrail’e manevra alanı vereceğini ifade etmiştir.430 İsrail'de ise, Mısır, Suriye ve Suudi Arabistan’ın ortak yaklaşımını kendi güvenliği açısından Arap komşuları tarafından çevrelendiği hissini uyandırmıştır. Bağdat Paktı, Ortadoğu ülkelerini Batı Bloğuna yaklaştırma ve Sovyetlere karşı bir tampon olma amacıyla kurulmuşken sonuç olarak bölgeyi üç gruba bölmüştür. Birinci grubu paktı destekleyen Irak, Pakistan ve İran oluşturmuştur. İkinci grup, pakta karşı çıkan ve bölgeyi parçalayacağını düşünen Mısır, Suriye, Yemen ve Suudi Arabistan’dır. Üçüncüsü ise tarafsız olan gruptur ki; bu devletler Ürdün ve Lübnan olmuştur. Bu bölünmenin ortaya çıkması bölgede Amerika’dan ziyade Sovyetlerin etki alanının genişlemesini sağlamıştır. 431 Suudi Arabistan Şubat 1954’te Krallığa konuşlanan Amerikan yardım heyetini ülkeden çıkarmış ve Sovyetlerin bölgedeki en güçlü müttefiki olan Nasır ile savunma anlaşması imzalayarak birçok Mısırlı askeri uzmanı misafir etmiştir.432 Suudi Arabistan’ın Bağdat Paktı’na karşı soğuk bakmasının en önemli nedeni pakt aracılığıyla Irak Haşimi Krallığının Riyad rejimi aleyhine daha da güçlenerek ileride Bağdat çıkarlarına yönelik problemler ortaya çıkarması endişesidir. Ortadoğu ülkelerinin karakteristik bir özelliği olan birbirleri ile kalıcı dostluk politikaları yürütememeleri nedeni ile bölge ülkeleri kendi komşularını ve akraba topluluklarını her dönem Sovyetler ve Amerika’dan daha tehlikeli görmüştür. İran’ın Bağdat Paktı’na katılması dış politikada da yenilenmelere gideceğini göstermiştir. Geleneksel olarak dış politikada tarafsızlık ve denge politikaları yürüten Şah, 1953’te yaşanan olaylar neticesinde bölgede tarafsız politikalar yürütemeyeceğini anlamış ve neticede İran’da Batı’ya yakın politikalar yürütmeye gayret göstermiştir. 433 430 Keynoush, a.g.e., s.67. 431 Armaoğlu, 20. Yüzyıl siyasi Tarihi 1914-1995, s.443. 432 Tayyar Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi Cilt 2, Bursa: Alfa Yayınları, 2017, s.141. 433 Mehmet Gönlübol, Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1995), 10b., Ankara: Siyasal Kitabevi, 2014, s.265. 112 İran, Suudi Arabistan’ın endişelerini çok dikkate almamıştır. Çünkü kendisi için pakta katılmak 1953 darbesi sonrası süreçte zayıflayan rejim ve ordusunu yeniden ve daha güçlü bir şekilde inşa etmek için zorunlu bir yönelimdir. Suudi Arabistan, Amerika ile uyumlu çıkarlara sahip olsa ve Sovyetlerin yayılmacı politikasından endişelense de Irak’ın (Haşimilerin) bölgede kendi aleyhlerine gücünü pekiştirmesinden daha çok endişe duymaktaydı. Pakta karşı çıkan Kral Suud, Nasır ile iyi ilişkiler sürdürmeye çalışmış fakat kendi ordusunu Nasır’ın Arap milliyetçi fikirlerinden tamamen koruyabildiği söylenemez. 434 Bu nedenle Kral Suud uzun yıllar orduda Nasır kaynaklı bir darbe girişiminden endişe duymuştur. Muhammed Rıza Şah’ın Mısır Kralı Faruk’un kız kardeşi ile evlenmesi İran’ın Arap dünyasında artan etkisi olarak gözükmüş ve birçok taraf bu evliliği eleştirmiştir. Bununla birlikte 1957 yılında Şah’ın Bağdat Paktı ve buna bağlı bölgede yaşanan gelişmeleri değerlendirmek için Suudi Arabistan’a bir diplomatik ziyaret düzenlemiştir. Ziyaret sonrası ikili ilişkilerde gözle görülür iyileşmelerin yaşanmasını sağlamıştır. İki ülke 1958 Lübnan Krizi, Nasır’a karşı etkin mücadele edilmesi, Irak’ın sınırlandırılması ve Körfez Arap Şeyhlikleri ile ikili ilişkilerin geliştirilmesi konusunda birbirleri ile mutabık kararlar almışlardır. Bununla birlikte İran’ın İsrail ile ilişkiler kurmak istemesi, İsrail’e petrol satışını arttırması gibi durumlarla Arapların İsrail konusundaki hassasiyetlerine dikkat etmemesi İran-Suudi Arabistan ilişkilerini yıpratsa da çok büyük bir sorunu ortaya çıkarmamıştır.435 2.3.5. SÜVEYŞ KRİZİ VE SUUDİ ARABİSTAN’IN ARTAN BÖLGESEL ENDİŞELERİ Amerika ve İngiltere, Nasır’ı daha fazla Sovyetlere yakınlaştırmamak, bölgedeki etkinliğini sınırlandırmak ve onunla barışmak üzere Nasır’ın Asuan’da yapmayı planladığı baraj için Mısır’a kredi vermeyi teklif etmişlerdir. Nasır’ın bu tekliflere ılımlı yaklaşacağını düşünen Batılılar tam tersi bir durum ile karşılaşmışlardır. Mısır ve Nasır’ın Arap devletlerinde giderek artan karizması ve Çin Halk Cumhuriyetini tanıyarak Batıyı resmen karşısına alması Nasır’ın bölgedeki etkisini daha da arttırmıştır. Nasır’ın Doğu Bloğu ülkelerine yakınlaşarak Çekoslovakya'dan Sovyet silahlarını temin etmesi 434 Keynoush, a.g.e., s.68-69 435 Badeeb, a.g.e., s.55. 113 Amerika ve İngiltere’nin kredi tekliflerinden vazgeçmelerine sebep olmuştur.436 Nasır ise, Amerika ve İngiltere’nin bu hamlesine karşı cevabını Temmuz 1956’da açıldığı günden itibaren çok önemli bir jeopolitik ve ekonomik konuma sahip Süveyş Kanalı’nı millileştirdiğini ilan ederek vermiştir. Nasır bu hamle ile İngiliz-Fransız ortaklığı Kanal Şirketini ortadan kaldırmak ile birlikte Avrupa’ya akan petrolü de denetim altına almıştı. İngiltere ve Fransa, Nasır’ı durdurmak için 29 Ekim 1956’da İsrail ile savaşmasının önünü açmışlardır. İsrail, Sovyetlerin Nasır’ın arkasında durması nedeniyle ve ABD’nin de Ortadoğu’da prestij kaybını önlemek için İngiltere ve Fransa’ya baskı uygulayarak çatışmaları sonlandırmışlardır.437 Suudi Arabistan, Nasır’ın Süveyş Kanalı’nı millileştirmesine destek vermiştir. İngiltere, Fransa ve İsrail’in Mısır’a saldırması sonrasında ise İngiltere ve Fransa ile ilişkilerini kesmiş (İsrail ile zaten herhangi bir ilişki mevcut değildi) Nasır’a ekonomik ve askeri destek vermiştir. Nasır ve Kral Suud arasındaki ilişkiler Nasır’ın Suudi Arabistan’ı ziyaretinde Pan-Arapçılık etrafında birleşme fikrini sunması ve Suudi Arabistan’da birtakım subaylar ile yakın ilişki kurmasının anlaşılmasından sonra giderek endişe ile karşılanmış ve ikili ilişkiler kontrollü bir seviyede tutulmaya çalışılmıştır. 438 Mısır’dan giderek endişelenen Suudi Arabistan monarşisi Mısır’a karşı farklı bölgesel güçlere yakınlaşma ihtiyacı duymuştur. Suudi Arabistan monarşisinin Nasır’ın sosyalist ve milliyetçi ideolojisinden tehdit algılaması neticesinde Kral Suud komşu ülkelerinden olan ve aynı zamanda tarihsel rakip ve düşmanları olan Irak (II. Faysal) ve Ürdün (Kral Hüseyin) monarşilerine yakınlaşmayı tercih etmiştir. Bu yakınlaşma Suudi Arabistan’ın devlet sisteminde monarşinin biricikliği, değiştirilmezliği ve üstünde vehmi bile olsa herhangi bir paralel otorite tesis edilemezliğini göstermektedir. Aynı zamanda Suudi Arabistan’ın, Arap Dünyasındaki bütün devletlerin birleşmesi ve monarşilerin fesih edilmesi fikrini asla kabul etmediğini göstermektedir. Bunda bir etkili neden ise Suudi Arabistan’ın Mısır’a oran ile çok az bir nüfusa sahip olmasıdır. Bu şekil bir birleşme teşebbüsü Suudi Arabistan’ı edilgen bir konuma getireceği için olumlu karşılanmamaktadır. Bu birleşme aynı zamanda Suudi 436 Henry Kissinger, Diplomasi, Çev. İbrahim H.Kurt, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2000, ss:585-587. 437 Sander, Siyasi Tarih 1918-1994, ss:301-304. 438 Wynbrandt, a.g.e.,ss:216-217. 114 Arabistan’ı oluşturan ittifaki grupların da sistemden dışlanarak kimliklerini kaybetmesine neden olacağı için kabul edilmemektedir. Ortadoğu’da ilk millileştirme hareketinin İran’da ortaya çıkması bütün Ortadoğu halkları üzerinde sömürgeci yabancı güçlerin durdurulabileceğini göstermiştir. En azından insanlar bunun mümkün bir şey olduğunu İran örneğinde görmüştür. Nasır, Musaddık’ın AIOC’i millileştirmesini Süveyş Kanalı’nın millileştirilmesi olayına tatbik etmiştir.439 İran, İsrail-Mısır çatışması sürecinde İsrail ile ilişkilerini kesmemiştir. Bu dönemde İran-İsrail ilişkilerinin güçlenmesini etkileyen birtakım gelişmeler olmuştur. Bunlar, Sovyet tehdidinin Ortadoğu’da yayılma imkânı bulması, Sovyetler ile yakın ilişkiler kuran Arap rejimlerinin güçlenmesi ve Arap milliyetçisi-Batı karşıtlığı fikrine sahip olan Nasır gibi liderlerin İran’ın ulusal çıkarlarını tehdit etmesidir.440 Bununla birlikte Nasır’ın Süveyş Kanalı’nı millileştirerek bir krize neden olması bu kanaldan geçen İran petrollerinin dış pazarda arz konusunda sıkıntı yaşamasına, bürokrasi, özel sektör ve askeri alanda yapmayı planladığı reformlara daha az kaynak aktarımına neden olmuştur.441 Süveyş Savaşı’nın ardından İngiltere, Ortadoğu’daki nüfuz alanlarını giderek kaybetmiştir. Mısır’ın savaşta mağlup olması ile birlikte Arap sokaklarında kahraman olarak kabul edilen Nasır ve destekçisi Sovyetlerin ise bölgede etkisi giderek artmıştır. ABD Başkanı Eisenhower, İngiltere, Fransa ve İsrail’in Süveyş’i işgal planlarını oldukça mantıksız ve sömürge anlayışını devam ettiren bir uygulama olarak görmüş ve bölgenin giderek Sovyetlere yakınlaştığını fark etmiştir. Amerika’nın hayati çıkarlarını Ortadoğu bölgesinin kontrolünün kendisi haricinde bir gücün kontrolünde olmaması olarak tanımladığından dolayı Ortadoğu’daki mevcut Sovyet nüfuz alanlarını daraltmak ve kendi müttefiklerine güvence vermek istemiştir. Başkan Eisenhower, Ortadoğu’da Sovyet etkisini kırmak için kendisine kongre tarafından bazı yetkiler verilmesini talep etmiştir. Bunlar, Sovyetlerin nüfuzunu engellemek için Ortadoğu ülkelerine ekonomik ve askeri yardımda bulunmak, komünist 439 Ofer Israeli, “Twilight of Colonialism: Mossadegh And the Suez Crisis”, Middle East Policy, Vol. XX, No. 1, Spring 2013, s.150. 440 Parsi, a.g.e., s.22. 441 Nathan J. Citino, Eisenhower, King Saud, and The Making of U.S.-Saudi Relations, Bloomington: Indiana University Press, 2002, s. 151. 115 ülkeler tarafından gelebilecek saldırıdan korunmak için tehdit altındaki ülkelerin Amerikan askerleri tarafından korunmasını sağlamak.442 Eisenhower’ın bu doktrini ilan etmesinin temel nedeni Ortadoğu’da Mısır ile başlayan Sovyet yakınlaşmasının domino etkisi göstererek diğer bölge devletlerinin de Sovyetlere yakınlaşmasını engellemek olmuştur. 443 Eisenhower Doktrini’nin ilan edilmesinden ABD ile ilişkileri kötü olan Sovyetler, Mısır ve Suriye rahatsız olmuştur. Eisenhower Doktrini’nin ilan edilmesi kısa bir süre sonra Ortadoğu ülkelerini kutuplaştırarak Soğuk Savaş’ın içerisinde bölgesel bir Soğuk Savaşa sebebiyet vermiştir. Kral Suud, ABD’ye düzenlediği bir ziyaret esnasında Amerika’nın kendisine yakın olan ülkeleri daha fazla desteklemesi gerektiğini ifade etmiştir. Bunda Nasır’ın giderek yayılan popülaritesi ve Arap milliyetçiliği fikirleri etkili olmuştur. Suudi Arabistan’ın Nasır’dan aynı derecede endişe duyan Ürdün Haşimi Krallığı ile Nasır’a karşı ittifak kurmak amacı ile barışması Nasır’ın bölgede ne kadar etkin olduğunu göstermektedir.444 Suudi Arabistan Amerika’nın Mısır’a karşı alternatif dengeleyici bir güç oluşturması için Krallığın askeri hava alanları yenilenmiş silah eğitim ve satış programı oranları yükseltilmiştir.445 İran da Eisenhower’ın tekliflerinden oldukça memnun olmuştur. İran, Amerika’nın bu politikası ile hem ekonomik anlamda kötüleşen dorumunu düzeltmek hem de Şah’a bağlı olan orduyu güçlendirmek ve modernize etmek için önemli bir fırsat yakalamıştır. ABD ise İran’ın bulunduğu önemli jeopolitik konum, petrol kaynakları ve halkın ABD'ye yakın olan Şah’tan memnuniyetsizlikleri nedeni ile İran’ın Sovyetler açısından daha kolay bir hedef olma ihtimaline binaen İran’a verilen önemi arttırmıştır. 446 Ayrıca Eisenhower Doktrini ve “Barış İçin Atom” çerçevesinde oluşturulan yeni politikalar ile İran’da nükleer teknolojinin temelleri de bu dönemde atılmıştır.447 İran bu 442Dwight D. Eisenhower, Eisenhower Doctrine, January 5, 1957, https://www.eisenhower.archives.gov/education/bsa/citizenship_merit_badge/speeches_national_historical _importance/eisenhower_doctrine.pdf (10.11.2017) 443 Burton Kaufman and Diane Kaufman, The A to Z of The Eisenhower, The Scarecrow Press Maryland, 2009, s.86. 444 Veysel Ayhan, Ortadoğu ve Petrol, 2b., Bursa: Dora Yayınları, 2009, s.175. 445 Citino,a.g.e., s.102. 446 Kristen Blake, The U.S.-Soviet Confrontation in Iran, 1945-1962, Maryland: Universty Press of America, 2009, s. 104-110. 447 İlginçtir ki bugün İran’ın nükleer bir güç olmasına karşı en sert duruş sergileyen ABD yönetimi İran’ın nükleer güç sahibi olması için 1950’li yıllarda İran’ı bu güce sahip olmasını teşvik eden de ABD idi. ABD, o yıllarda İran’dan aldığı petrolü ucuza kapama ve kendisine nükleer bağımlılık oluşturma adına bazı 116 süreçten itibaren gerekli nükleer teknolojiye hızlı bir şekilde yönelerek yurtdışından birçok bilim adamını İran’a davet ederek gerekli nükleer altyapı çalışmalarını hızlandırmıştır. 1957 Ürdün’de Kral Hüseyin’i devirmeye çalışan Arap milliyetçisi subaylarına ve Filistinli Araplara karşı Kral Hüseyin, istikrarsızlığa sebep olan faaliyetlerin komünistlerce tertiplendiğini belirterek açık şekilde ABD’den destek istemiştir. Aynı şekilde Kral Hüseyin Lübnan’daki Müslüman Arapların Nasır’ın fikirleri etrafında birleşmesini Lübnan’ın geleceği açısından tehlikeli olarak algılayarak Cumhurbaşkanı Chamoun ABD askeri kuvvetlerini Lübnan’a davet etmiştir. Ürdün ve Lübnan, Eisenhower doktrininden yararlanan ilk ülkeler olmuştur. 448 Lübnan Cumhurbaşkanı Chamoun’un Arap Milliyetçilerini kızdıran bu teşebbüsü ulusal paktın ihlali olarak algılanmıştır. 1958 baharında Chamoun’un tekrar Lübnan Cumhurbaşkanı olma teşebbüsü ile Lübnan’daki farklı mezhep ve dini kırılımlarda bulunan gruplar arasında çatışmalar başlamıştır. Irak’taki Haşimi monarşisinin yıkılması ise Chamoun’a istediği fırsatı vermiş ve ülkesinin Mısır, Suriye ve Sovyetler tehdidi altında bulunduğunu ifade ederek Amerikan hükümetinden yardım talep etmiştir. 449 Buna benzer gelişmeler her dönem Modern Lübnan’ın kırılgan ve sekteryen yapısı Lübnan'ın hem bölgesel güçlerin hem de bölgenin tamamını kontrol etme amacını taşıyan küresel güçlerin mücadele alanına dönüşmesini kolaylaştırmıştır. 2.3.6. IRAK TEHDİDİNE KARŞI İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN YAKINLAŞMASI Ürdün üzerinden Lübnan’a müdahale amacıyla giden Irak ordusunun başındaki komutan General Kasım emri altındaki askeri birlikleri Bağdat’tan Lübnan’a doğru şirketlerini İran’ın nükleer gelişimine faydalı olacak materyal satmasını teşvik etmiştir. Nükleer enerji elde etmek için birçok İranlı araştırmacı Şah döneminde ABD ve Avrupa’da eğitim görmüş ve İranlı akademisyenlere bu konularda olanak sağlanmıştır. 1960lı yılların ortasında İran’ın Basra Körfezine yakın bazı şehirlerde kentine Fransız ve Alman şirketler tarafından ilk reaktör geliştirilmiştir. Şah’ın niyeti yirmiye yakın reaktör oluşturma ve uranyum zenginleştirmesi yaparak nükleer silahlarda kullanılabilecek bir seviyeye getirmektir. Bknz: Farndon, a.g.e., s.174.; Mustafa Balbay, İran Raporu, İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 2006, s.13. 448 Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, s.190-192. 449 Veysel Ayhan ve Özlem Tür, Lübnan: Savaş, Barış, Direniş ve Türkiye İle İlişkiler, Bursa: DoraYayınları, 2009, s. 75-77 117 gitmelerini yönlendirecekken 14 Temmuz 1958 yılında Nasırcı bir grup subay ile birlikte Irak’ta Haşimi Krallığına son vererek monarşiyi darbe ile ülke yönetiminden uzaklaştırmıştır. 450 Bu darbe Kral Suud’un Arap milliyetçilerine verdiği sert tepkinin ve Nasır’ın fikirlerinden abartılı bir şekilde endişe duymasının ne kadar yerinde olduğunu göstermesi açısından önem arz etmiştir. Bu darbe aynı zamanda da İran’ın kendi sınırları içerisinde yaşayan Arap vatandaşlarını Nasır’ın fikirlerinden etkilenen Arap milliyetçilerine karşı korumak için dikkatli adımlar atmasının pisikolojik nedenini ortaya koymaktadır. 1958 darbesi sonrası Sovyetler, Irak’ta giderek güçlenmiştir. Irak’ın hızlı bir şekilde Sovyet Bloğuna kayması Şah’ın endişelerinin artmasına neden olmuştur. Sovyetler aynı zamanda İran’a baskı kurarak saldırmazlık anlaşması imzalamak istemişse de İran, ABD ve müttefiklerinden baskı görerek Sovyetler yerine İran-ABD savunma anlaşmasını imzalanmıştır. 451 Bunun en önemli nedenlerinden biri; ABD’nin baskısı yanında İran’daki Sovyet yanlıları ve İran’ın Sovyetler nüfuzu altında bulunan komşularının Şah rejimine karşı düşmanca propaganda yapmaları Şah’ı tedirgin etmesinden, Şah ABD ile anlaşmaya kolay razı olmuştur. 452 Irak’ın Bağdat Paktı’ndan çıkmasından sonra pakt isim değiştirilerek CENTO ismini almış ve genel merkezi Ankara’ya taşınmıştır. Darbe ardından Şah kendisini Sovyet etkisine karşı daha savunmasız hissetmiş ve ABD’den ekonomik ve askeri yardımların arttırılmasını talep etmiştir ve neticede ABD Şah’a ordusunu güçlendirmek için uçak, tank ve mayın temizleme araçları göndermiştir. ABD, Irak’ta monarşinin yıkılmasından sonra Şah’ı ayakta tutmanın en önemli aracı söz verdiği reformların hayata geçirilmesine yardımcı olmak olduğunu anlamıştır. Amerika bu reformları Şah’ın hayata geçirmesi için önemli oranda ekonomik destekte bulunmuştur.453 Ayrıca Pehlevi ve Baas arasında Arap ve Fars kimliklerinin uzantıları olan rekabet alanları da ortaya çıkmıştır. Her iki devletin kimlik politikalarına 450 Roby Barrett, “Intervention in Iraq, 1958-1959”, The Middle East Institute Policy Brief, No. 11, April 2008, ss.1-12. 451 Roham Alvandi, “Iran and the Cold War”, Iranian Studies, Vol.47, No.3, 2014, s.375. 452 Blake, a.g.e., s. 95. 453 Blake, a.g.e., ss. 118-120. 118 yönelmeleri ve bunu otoriter bir şekilde gerçekleştirmeye çalışmaları neticesinde rekabete ve birbirlerini ötekileştirmeye dayalı devlet kimliklerini ortaya çıkarmıştır.454 1958 yılında Suriye ve Mısır’ın birlikteliği ile Birleşik Arap Devleti (1958-1961) kurulmuştur. Kral Suud ile birlikte Ürdün ve Irak krallarını da oldukça rahatsız eden bu gelişmeden çok kısa bir zaman sonra Bağdat’ta II. Faysal tahtından indirilerek idam edilmiştir. Irak Darbesinin gerçekleşmesi, Nasır’ın Arap dünyasında artan etkisi, Kral Suud’un kendi yakın çevresine iktidarda oldukça geniş yetkiler vermesi hem Suudi Arabistan halkında hem de rejimin temel dayanağı olan ulema sınıfında Kral Suud’un kardeşi Veliaht Faysal’a (Bedevilerin güçlü desteğine sahiptir) tahtı bırakması gerektiği üzerinde görüş birliğine varmasını sağlamıştır. 455 Geleneksel monarşiye dayalı yönetimlerini sürdürmek isteyen Suudi Arabistan ve Ürdün, yaşanan gelişmelerin ardından Sovyetlere yakın olan Mısır, Suriye ve Irak’a karşı açık bir mücadeleye girişmiştir. Hatta Suudi Arabistan, Nasır’ın ortadan kaldırılması için Suriye istihbaratından destek bile almayı denemiş fakat başarılı olamamıştır. 456 Suudi Arabistan ayrıca darbe sonrası Irak’ta statükonun korunması için ve devrimci faaliyetlerden daha fazla etkilenmemek için Bağdat Paktı’nda olan ülkelerin Irak’a müdahale etmesini talep etmiştir. 457 Suudi Arabistan, Irak darbesi ile birlikte zayıf ve kontrol edilebilir bir Irak Haşimi Hanedanlığı yerine süratli bir şekilde Sovyet etkisi altına giren ve bir anda marjinalleşen daha güçlü bir rakip bulmuştur. Kral Faysal’ın458 1964 yılında tahta oturduktan sonraki ilk işi Nasır’ı yatıştırmak olmuştur. Kral Faysal, Irak-Ürdün ittifakına da Birleşik Arap Cumhuriyeti BAC'a (Mısır, Suriye, Güney Yemen) karşı da pozitif tarafsız olduğunu ifade etmiştir. Ayrıca BAC’nin tepkisini azaltmak için Amerikan hava kuvvetlerinin Dahran’dan Ürdün’e uçmalarına izin vermemiş ve Haşimi monarşileri ve BAC arasında arabuluculuk yapmaya çalışmıştır.459 İran ise, Nasır’ın Arap milliyetçiliği tehdidi yanında General Kasım’ın da İran’daki Araplara muhtemel nüfuz etme girişimlerine karşı İsrail ve Türkiye ile birlikte Mısır, 454 Moghaddam, a.g.e., s.16. 455 Wynbrandt, a.g.e.,s.218. 456 Ferhat Pirinçci, Silahlanma ve Savaş, Bursa: Dora Yayıncılık, 2010, ss.211-212. 457 Armaoğlu, 20. Yüzyıl siyasi Tarihi 1914-1995, s.463. 458 Kral Faysal Suudi Arabistan devleti ve dış politikasında büyük bir öneme sahiptir. Ibni Saud’un isteği ile on dokuz yaşındayken 1919’da düzenlenen Paris Barış Konferansına katılması, 1930 yılından itibaren Suudi Arabistan’ın dış işleri bakanlığı görevini yürütmesi nedeni ile Suudi Arabistan tarihinde en önemli siyasi liderlerden birisi olmuştur. Bknz: Salameh and Steir, a.g.e., ss.11-12. 459 Stephen M.Walt, The Origins of Alliances, New York: Cornell University Press, 1987, s.73. 119 Suriye ve Irak’a karşı istihbaratı bilgi paylaşımına ve iyi ilişkiler geliştirmeye çalışmıştır. 460 Güçlü ve rakip bir Irak’ın kendisi için sorun yaratacak potansiyelde olmasına karşılık Tahran, Irak’taki Kürt ve muhalif Şii hareketler ile ilişkilerini güçlendirmeyi tercih etmiştir. Ayrıca Irak Darbesi ile Suudi Arabistan devlet kimliğinde çok önemli gelişmeler yaşanmıştır. Monarşinin el değiştirmesi ve Amerika ile daha da yakınlaşmanın yanında Riyad, Ürdün ile ilişkilerini geliştirerek Arap monarşilerinin devamını sağlamayı savunmuşlardır. Osmanlılar bugünkü Irak olarak isimlendirilen coğrafyayı üç vilayet çerçevesinde yüzyıllarca yönetmiştir: Musul eyaleti; Anadolu ve Suriye, Bağdat eyaleti; İran ve Basra eyaleti ise, körfez ve Hindistan ticareti ile yakından ilişkilendirilerek yönetilmiştir. Osmanlı döneminde etnik ve dini bakımdan oldukça bölünmüş olan bu coğrafyada zorla kurulmaya çalışılan bir ulus devlet inşasının uzun yıllar süren bedeli olacaktır. Aynı zamanda İngilizlerin çizdiği elverişsiz ve Irak’a hayat hakkı tanımayan sınırlar Irak’ı klasik bir kara devleti statüsüne koymuştur. Basra körfezine ulaşımı zorlaşan Irak’ın 58 kilometrelik kıyı şeridinin oldukça bataklık olması neticesinde Irak tabii bir refleks ile Kuveyt’in sınırlarına her dönem göz dikmiştir. 461 Kuveyt'in 19 Haziran 1961 tarihinde İngiltere’den bağımsızlığını kazanmasının ardından General Kasım, Kuveyt’in Osmanlı dönemi Irak topraklarına ait olduğunu iddia ederek Kuveyt’i işgal etmeye çalışmıştır. İngiltere’nin Kuveyt’i terk eden askerlerinin geri dönmesi ve sonrasında Suudi Arabistan, Mısır ve Suriye askerlerinden oluşan Arap Ligi askerlerinin Kuveyt’e gönderilmesi neticesinde General Kasım’ın işgali sona ermiştir. 462 General Kasım’ın ilhak girişimi bütün bölge devletlerinin ortak tepki vermesine neden olmuştur. Çünkü Kasım, Kuveyt’i işgal ederek hem jeopolitik açıdan güçlenecek hem de Kuveyt’in devasa petrol kaynaklarına sahip olacaktır. Bu ise Irak’ın Soğuk Savaş Ortadoğu'sundaki bütün güç dengesini kendi lehine bozacağını göstermiştir. Özelikle ABD ve Batı Bloğuna yakın olan İran, Körfez ülkeleri, Ürdün ve Suudi Arabistan bu ilhakı kendi monarşilerine ve çıkarlarına karşı tehdit olarak görmüşlerdir. 460 Parsi, a.g.e., s.28. 461 Cleveland, a.g.e., s.229-230. 462 Mesut Özcan, Sorunlu Miras Irak, İstanbul: Küre Yayınları, 2003, s.65. 120 Kuveyt üzerinde Irak ve Suudi Arabistan’ın hak iddiasında bulunması iki ülke arasındaki olumsuz ilişkilerin en önemli nedenlerinden birisi olmuştur. Küçük, stratejik derinlikten yoksun fakat jeopolitik ve ekonomik açıdan oldukça hayati bir öneme sahip olan Kuveyt hem Irak hem de Suudi Arabistan açısından çok önemli değere sahip olmaktadır. Ayrıca Kuveyt’in iki ülkeye de komşu olması muhtemel bir ilhak girişiminde ilhak eden tarafa büyük bir üstünlük sağlarken karşı tarafın da ulusal çıkarlarına çok büyük darbe vurma potansiyeline sahip olmaktadır. 463 Bu nedenlerden dolayı Suudi Arabistan için Kuveyt’in Irak tarafından işgal edilmesi kabul görmemiştir. İran Şah’ı da aynı nedenler ve Irak’ın İran’ın Huzistan’daki Arap vatandaşlarını kendisine karşı etnik kimlikleri aracılığı ile kışkırtma endişesi ile bu ilhaka karşı çıkmış ve Irak’ın Kuveyt işgalini tanımamıştır. Yemen’de ise 1948 yılında bir suikast neticesinde öldürülen İmam Yahya’nın yerine oğlu İmam Ahmet ülke yönetiminin başına geçmiştir. İmam Ahmet’in 1961 yılında eceli ile ölmesi sonrasında monarşinin başına oğlu İmam Bedr geçmiştir. Reformist bir kişiliğe sahip olan Bedr, 1952 Mısır Hür Subaylar Darbesi ve 1958 Irak Darbesi’nden etkilenen Yemen ordusundaki Nasır yanlısı subaylar tarafından 26 Eylül 1962’de darbeyle tahtından indirilmişse de Bedr, Kuzey Yemen’deki Zeydi kabilelere sığınarak mücadelesine devam etmiştir. Bedr’in Mısır destekli cumhuriyetçiler ile olan mücadelesi devrim önderi Genelkurmay başkanı Abdullah Sallal’ın darbe sonrası dış politika ve ülke rejimini tanımlaması ve açık bir şekilde Sovyetler yanlısı monarşi karşıtı politikalar belirlemesi Yemen sorununun uluslararası bir sorun haline gelmesine sebep olmuştur. 464 Mısır’ın yakın çevresinde kalan Suudi Arabistan ve Ürdün monarşileri Nasır tehdidinin giderek kendilerine yaklaştığının farkına vardıklarından dolayı Suud ve Haşimi monarşileri arasındaki müttefiksel ilişkiler Nasır’a karşı daha da güçlenmiştir. Bu darbe Soğuk Savaş döneminde ortaya çıktığı ve Nasır üzerinden Yemen’de Sovyet destekli bir yönetim kurulma girişimi olması nedeni ile ABD-İngiltere ve Sovyetler arasında Yemen üzerinden devam eden mücadelede ikinci derece devam eden bir vekâlet savaşı görünümü kazanmıştır. 463 İzzetullah İzzeti, İran ve Bölge Jeopolitiği, Çev. Hakkı Uygur, İstanbul: Küre Yayınları, 2005, s.30. 464 Armaoğlu, Filistin Meselesi ve Arap – İsrail Savaşları (1948-1988), s.178-179. 121 Suudi Arabistan, İmametçiler-cumhuriyetçiler mücadelesinde güçlü olan aşiret bağlarını Mısır’ın desteklediği cumhuriyetçilere karşı kullanmış hatta bazı Suudi aşiretler de Yemenli İmametçiler için savaşa destek vermişlerdir. Ayrıca Suudi Arabistan, topraklarında çalışan Yemenlilerin bir kısmını savaşa kanalize etmeyi başarmıştır. 465 Bununla birlikte diplomatik anlamda da gerek Birleşmiş Milletler gerekse Amerika ile yaptığı görüşmelerde Yemen’i Yemenlilerin yönetmesi gerektiği ve Mısır’ın tutumunun kabul edilemez olduğu görüşünü sürekli bir şekilde dile getirerek Mısır’ın Yemen’deki etkinliğini sınırlandırmaya çalışmıştır. 466 Darbenin hemen sonrasında Yemen Arap Cumhuriyeti (YAC) ilan edilmiş ve 20'den fazla ülke tarafından hemen tanınmıştır. YAC, Arap Yarımadasında ilk vücuda gelen cumhuriyet olması ve monarşiyi devirmesi özelliği ile Suudi Arabistan monarşisi için ciddi bir tehdit kaynağı olmuştur. Bunun yanında birkaç Suudi Arabistanlı pilotun kullandıkları uçakları ile birlikte Mısır’dan sığınma talebi istemesi ve Suud rejimine karşı birtakım darbe çalışmalarında bulunulması Riyad rejimini ciddi bir şekilde endişelendirmiştir.467 Riyad hükümeti İmamiye rejimini korumak için uzun bir süre Kuzey Yemen’e para desteğinde bulunmuş ve silah sağlamıştır.468 Yemen’de büyük aşiret liderlerini kendi kontrolüne alan Suudi Arabistan, aynı zamanda Kuzey Yemen-Güney Yemen güç dengesini de sağlamaya çalışmıştır. 469 İlerleyen satırlarda aktarılacağı gibi güneyde sosyalistlerin güçlenmesine karşılık olarak Suudi Arabistan Kuzey Yemen’i destekleyecektir. Bu da Yemen’de devam eden yerel sorunları bölgesel ve küresel ölçekte etki uyandıran bir seviyeye taşımıştır. Mısır’ın Yemen’deki cumhuriyetçileri desteklemesi neticesinde Mısır-Suudi Arabistan diplomatik ilişkileri kesilmiştir. Suudi Arabistan, Yemen’deki mücadelede kendi monarşisi ve sınırlarını korumak ile birlikte Suudi Arabistan içerisindeki muhtemel Nasır yanlısı Cumhuriyetçilere de gözdağı vermek istemiştir. Nasır ise, 1956 Süveyş Kanalı Krizi ve sonrasındaki kayıplarını Yemen’de telafi ederek bölgesel bir güç olduğunu tekrar göstermeye çalışmıştır. Nasır, Yemen’de bu başarıları elde etmek için 465 Açıkalın, Coşkun ve Laçiner, Yemen Dosyası Fakirlik ve Terör Kıskacında Bir Ülke,s.70. 466 Al Tahhavi, a.g.e., s.29. 467 Wynbrandt, a.g.e.,s.221; Albert Hourani, Arap Halkları Tarihi, 10b., İstanbul: İletişim Yayınları, 2013, s.474. 468 Neil Partrick, “Saudi Arabia’s Relations With Egypt”, Saudi Arabian Foreign Policy, ed.Neil Partrick, London: I.B.Tauris, 2016, s.56. 469 Marc Pellas, “Armed Struggle in North Yemen”, MERIP Reports, No. 22, Nov., 1973, s.24. 122 70.000’den fazla Mısır askerini 1967 Arap-İsrail Savaşı çıkana kadar Kuzey Yemen’deki cumhuriyetçileri korumak için görevlendirilmiştir. İran ise, Sovyetlerin Ortadoğu’da yayılmacı bir politika izlediğini ve bu politikanın yavaş yavaş Basra Körfezi’ne doğru geldiğini fark ettiği için Suudi Arabistan ile birlikte Yemen’de İmam rejimini desteklemiştir. Ayrıca Şah, Kuzey Yemen’deki Zeydilere (İmam Bedr taraftarları) yardım etmek için 30,000 gönüllü savaşçıyı Jidde’ye göndermiştir.470 Ayrıca 1960 yılında İran ve İsrail arasında resmi diplomatik ilişkilerin tesis edilmesi Nasır’ı da oldukça kızdırmış bir girişim olduğundan Nasır, İran’ın Huzistan bölgesinde yaşayan Araplara Şah’a karşı ayaklanmalarını telkin etmişse de çok başarılı olamamıştır. 471 İran, Nasır’ın karşı hamlelerine tepkisini Kuzey Yemen’de Cumhuriyetçilere karşı mücadele eden İmametçileri daha güçlü bir şekilde destekleyerek vermiştir. Yemen Krizi Suudi Arabistan ve İran’ı birbirlerine daha da yakınlaştırmış ve Mısır’a karşı daha güçlü ve kapsamlı politikalar yürütmelerini sağlamıştır. 2.3.7. AK DEVRİM UYGULAMALARI: ŞAH’A KARŞI ARTAN MEMNUNİYETSİZLİK Muhammed Rıza Şah, merkezi otoriteyi güçlendirmek için kendine bağlı askeri unsurları güçlendirmiş ve 1957’de kurduğu SAVAK istihbarat toplama ve denetleme ajansı ile rejim güvenliğini arttırmaya çalışmıştır. 472 Bu gelişmeler ile birlikte 1953 darbesinden sonra İran siyasi hayatından hızlı bir şekilde Tudeh ve Ulusal Cephe tasfiye edilmiştir. İlginçtir ki bu gelişmelerin ardından Şah karşıtı olan muhalefet kendisini milliyetçilik, sosyalizm ve liberal jargonlar ile değil, İslamcı temalar altında birleşmeye başlamıştır.473 Bu gelişmelerin yaşanmasında gerek ulusal cephe gerekse de sol gruplar içerisinde yaşanan bölünme, yeteri kadar örgütlenememe ve İranlı muhafazakâr kesimin Şah ve bürokrasisi tarafından ciddi bir şekilde sindirilmeye çalışılması İslamcıların Şah’a karşı muhalefet içerisinde güçlenmesini hızlandırmıştır. 470 Keynoush, a.g.e., s.73-76. 471 Faisal bin Salman al Saud, Iran, Saudi Arabia and The Gulf, Power Politicsin Transition, New York: I.B.Tauris, 2003, s.8. 472 Owen, a.g.e., 2004, s.81. 473 Abrahamian, A History of Modern Iran, s.122. 123 Muhammed Rıza Şah, ilk olarak 1948-1955 tarihleri arasında petrolün beklenmedik bir şekilde devlet gelirlerini yükseltmesi ile bir reform politikası yapmaya karar vermiştir. Fakat 1951’den sonra İran’a uygulanan ambargo ve yaptırımlar neticesinde reform programı gerçekleştirilememiştir. Sanayi ve tarımın gelişmesi için ikinci kalkınma planı 1955-1962 yılları arasında uygulanmış kısmen başarılı olmuştur. Şah, bu iki tecrübe ile çok daha geniş ve kapsamlı reform politikaları uygulamaya karar vermiştir. 474 Şah, 1961 yılında İran Anayasasını modernleşme programını yavaşlattığı ve engel olduğu düşüncesi ile askıya almıştır.475 Ayrıca Şah’ın bu anayasa değişikliği ile kadınlara oy hakkı verilmesi meselesi muhafazakarları rahatsız ettiği gibi sosyalistlere uygulanan baskılarda sol grupları oldukça rahatsız etmiştir. 476 Anayasal bağımlılıktan kurtulan Şah, kendi görüş ve düşünceleri çerçevesinde yeni bir modernleşme planı ile İran’ı kalkındırma hamlelerine başlamıştır. Muhammed Rıza Şah, Ocak 1963 yılında reform çalışmalarına ilişkin altı temel reform alanı belirlemiştir. Bunlar; toprak reformu, toprak reformunun finansmanı için devlete ait bazı mülkiyetlerin satılması, kadın haklarının arttırılması, orman ve otlakların kamulaştırılması, okuma yazmanın ülke çapında arttırılması, endüstriyel işçilerin sosyal durumunun iyileştirilmesidir. 477 1963 yılında İran’ın %75’i ülkenin kırsal kesimlerinde yaşıyordu. Şah, İran’daki toplam ekilebilir alanın %85’lik kısmının sahibi olan birkaç yüz toprak ağasından ve dini lider-kurumlardan alıp kırsalda yaşayan çiftçiler arasında paylaştırmak isteyerek toprak reformu yapmıştır. 478 Dışarından bakıldığında büyük bir devrim niteliğinde olan bu teşebbüsler neticesinde İran’ın geleneksel toplumsal yapısı dikkate alınmadan uygulamaya geçilen toprak reform politikalarının halk arasında devletin eli ile kolaylıkla gerçekleştirilemeyeceği açık olsa da Şah bu gerçeği dikkate almamış ve toplumun birçok kesiminden büyük tepki çekmiştir. İran Başbakanı Hüveyda ise, Ak Devrim uygulamalarının zaruriyetinden bahsederken eski sistemin tamamen yıkılması gerektiği ancak bu şekilde yeni ve modern 474 René Theberge “Iran: Ten Years After The "Whıte Revolutıon"” MERIP Reports, No. 18, June, 1973, s.10. 475 Yazar, a.g.e., s.113. 476 Ahmad Al Baz, As Sawra wa Al Harb Tashakkal al Alaqat Iraniyyati al Khalijiyyeti, Kahire: Arabi Publishing, 2018, s.25. 477 Arjomand, The Turban for the Crown:The Islamic Revolution in Iran, s.72-73 478 Aristokrasinin çekildiği tarım alanları ve yeni toprak sahiplerinin üretim aşamasındaki yetersizliği neticesinde İran’da 1970 yılının ortasına kadar gıda kıtlığı yaşanmıştır Farndon, a.g.e., s.109. 124 bir sistemin kurulacağından bahsetmekteydi. Fakat bu yeni kurulacak olan sistem yüzyıllardır İran’da var olan toplumsal yapıyı özellikle kırsal kesimdeki toprak ağalarını ve vakıf aracılığıyla bu topraklara sahip olan din adamlarına büyük zarar vereceği çok açıktı. 479 Şah ayrıca, kadınlara oy hakkı, bilgi ordusu, sağlık ordusu, kalkınma ve medeniyet inşası ordusu ve hakseverlik evleri gibi yapılar kurarak Ak Devrim’in uygulamalarını bütün İran’a yaymaya çalışmıştır.480 Şah, reformları yaparken halkı ikna veya değişim sürecine ortak etmekten ziyade halkın önemli bir kesimini karşısına alarak otoriter bir şekilde davrandığı için birçok problem ile karşılaşmıştır. Şah, reform uygulamaları ile Şii ulemanın sahip olduğu veya destek aldığı geniş toprak sahiplerinin gücünü kırmıştır. Ayrıca ulemanın sahip olduğu vakıf ve dernek gibi toplumsal kurumlar da devletin kontrolü altına alınmaya çalışılmıştır. Fakat bu, mollalar ile arası zaten bozuk olan Şah’ın muhafazakâr kesim tarafından daha da sert eleştirilmesine neden olacaktır. 1963 yılında İran Şah’ı Muhammed Rıza’nın yapmış olduğu “Ak Devrim” uygulamalarından Şii ulema oldukça rahatsız olmuştur. Şiilerin önemli liderlerinden Ayetullah Burucerdi’nin 481 vefatı üzerine Humeyni İran’daki Şiilerin çoğunluğu tarafından popüler ve karizmatik bir dini lider olarak kabul görmüştür. Humeyni Şah’ın uygulamalarına karşı protesto ve Şiddet eylemlerine başvurması sonucu yakalanıp yurtdışına sürgüne gönderilmiştir.482 Ak Devrim uygulamalarına tepki olarak ortaya çıkan olayların İran’ın birçok yerine yayılması neticesinde Şah, İran’da sıkıyönetim ilan etmek zorunda kalmış ve İran sınırlarında güvenlik tedbirlerini arttırmıştır. 1963 olayları Humeyni’nin Şah’ın meşru otoritesini İran’ın geniş toplumsal tabanı içerisinde sorgulatması için de önemli bir imkân sağlamıştır. Humeyni de bu durumu en güzel şekilde kullanmış özellikle toplumun muhafazakâr kesiminin duygularına hitap ederek Şah’a olan toplumsal kini arttırmayı başarmıştır. Humeyni, reform programlarının özü itibari ile İslam’a uygun olmadığını ve Şah’ın İran’daki uzun dönem baskı altında tuttuğu İslami toplumu yavaş yavaş eritmek için bu uygulamaların bir proje olduğunu 479 James A.Bill, “Modernization and Reform From Above: The Case of Iran “,The Journal of Politics, Vol. 32, No. 1, Feb., 1970, ss. .32-35 480 Erdoğdu, a.g.e., s.166. 481Muhammed Rıza Şah döneminde devlet-ulema uyumu Ayetullah Burucerdi ve Şah arasındaki ittifaka, ulemanın geeneksel Şii anlayışta olduğu gibi siyasete karşı mesafeli olmasına, devletin ise ulemanın yaşam alanına müdahale etmemesine dayanıyordu. Burucerdi’nin vefatı ile bu denge hızlı bir şekilde bozulmuştur. İran’da muhafazakar ulema sınıfı Şah’a karşı şiddetli bir şekilde muhalefet kanadına geçmiştir. Serpil Sancar, Din, Siyaset ve Kadın İran Devrimi, 2b., Ankara: Nika Yayınevi, 2016, s.70. 482 Dabashi, a.g.e., s.146. 125 defalarca tekrar etmiştir. Humeyni 5 Haziran’da güvenlik görevlileri tarafından tutuklansa da Şah, halkın kitlesel ve kontrolsüz tepkisinden korktuğu için Humeyni'yi tekrar serbest bırakmıştır. 483 Ayrıca Humeyni tutuklandığı zaman Şah, Humeyni’den kurtulmak için onu idam etmek istemiş fakat Ayetullah Şeriatmedari ve Milani önderiğinde İran’daki Ayetullahlar, Humeyni’ye bir günde Ayetullah unvanını vererek idam edilmesine engel olmuştur. Bunun nedeni İran’da Ayetullahların idam edilme konusunda dokunulmazlığı olmasıdır.484 Humeyni ise, Şah’a karşı muhalefetini daha sert şekilde sürdürmesi nedeni ile 1964 yılında tutuklanarak ilk önce bir sene kalacağı Türkiye’ye daha sonra ise 1978 yılına kadar kalacağı Irak’a bir sene sonra İran’a muzaffer bir devrimci olarak döneceği Fransa’ya gönderilmiştir. 485 Ak Devrim uygulamalarının iki temel nedenden dolayı başarılı olmadığı söylenebilir. İlk olarak devrim etkili bir şekilde uygulanamadı ve bazı durumlar nedeni ile İran’ın ekonomik ve sosyal koşullarını daha da kötüleştirdi. Örneğin birçok köylü yeniden dağıtılan topraklardan yeterince istifade edemedi. Köylüler kente göç ederek ayakta kalmak zorunda kaldılar. İkincisi; toprak reformları ulema ve soyluların gücünü azaltarak rejime karşı muhalif tarafa geçmelerini sağlamıştır. 486 İran’da bunlar yaşanırken Suudi Arabistan’da daha farklı bir reform hareketi ortaya çıkıyordu. Kral Faysal babası Kral Suud tarafından 39 yaşındayken Suudi Arabistan’ın dış ilişkilerinden sorumlu olarak atanmıştır. Kral Faysal, Suudilerin Hicaz’ı ele geçirmesinde ve 1934 Yemen Savaşı’nda ordu içerisinde oldukça başarılı bir görüntü sergilemiştir. Kral Suud’un sağlık problemleri nedeni ile devletin geleceğine yönelik en önemli görevler Faysal’a devredilmiştir. Eisenhower doktrinin ilanından hemen sonra Kral Faysal (o zamanda prens) Eisenhower ile görüşerek, Sovyetlerin Ortadoğu’daki etkinliklerinin sınırlandırılması, ekonomik ilişkilerini geliştirilmesi, Ürdün ve Suudi Arabistan’ın güçlü destek vererek silahlandırılması ve İsrail’in işgal altında tuttuğu Gazze’den çekilmesi konusundaki görüşlerini bildirmiştir. 487 1964 yılında Suudi Arabistan’ın kralı olan Faysal, 1975 yılına kadar kendisinden önceki krallardan oldukça 483 Gündoğan, a.g.e., s.109. 484 Sancar, a.g.e., s.77. 485 Barış Adıbelli, Pax Persica: İran Jeopolitiği, İstanbul: IQ Yayınları, 2017, s.15. 486 Sasley, “Iran”, s.79. 487 Helmut Mejcher “King Faisal Ibn Abdul Aziz Al Saud in the Arena of World Politics: A Glimpse fromWashington, 1950 to 1971”, British Journal of Middle Eastern Studies, Vol. 31, No. 1, May, 2004, ss. 5-9. 126 farklı politikalar izlemiştir. Çalışmanın ilerleyen bölümlerde Kral Faysal’ın iç ve dış politikadaki reformist uygulamalarına değinilecek ve Suudi Arabistan devleti açısından ne gibi değişimlere imza attığı hakkında bilgi verilecektir. 2.3.8. 1967 ALTI GÜN SAVAŞI VE İRAN- SUUDİ ARABİSTAN’IN SAVAŞ POLİTİKALARI Kral Faysal, Suud tahtına çıktığı ilk gün Suudi Arabistan ve Mısır’ın Yemen’de nüfuz elde etme mücadelesinden dolayı Nasır, Kral Faysal’a dolaylı yollardan hakaret ederek onu Suudi Arabistan’ın en son kralı olarak tanımlamıştır. 23 Kasım 1965’e gelindiğinde Yemen savaşı iki tarafı da oldukça yıpratmıştır. Kral Faysal ve Nasır sürpriz bir şekilde aynı yıl ilk yüz yüze görüşmelerinde, devam eden Yemen sorununu bitirmek için anlaşma (Cidde Anlaşması) imzalamış ve Siyonizm ile mücadele konusunda iki lider mutabık kaldıklarını bildirmiştir. 488 1965 sonrasında artan iyi ilişkilerin en temel nedenlerinden biri de Mısır ve İsrail arasındaki savaş söylemlerinin giderek artması ve olası bir savaş ihtimalinin Mısır’ı Yemen ve kendi sınırları içerisinde zor durumda bırakma endişesi olmuştur. Kral Faysal, 9-14 Aralık 1965 tarihinde Tahran’a yaptığı bir ziyaret sonunda Şah ile birlikte bir bildiri kaleme almış ve bu bildiride İslam ülkelerinin katılacağı uluslararası bir konferans yapma kararı almıştır. Faysal’ın bu talebini Ürdün, Pakistan, Fas ve Tunus desteklerken başta Mısır, Kuveyt, Lübnan, Libya ve Sudan desteklememiştir. Ayrıca Nasır, bu girişimi Bağdat Paktı’nın yerini alacak emperyalizm ve Siyonizm’in bir oyunu olarak tanımlamıştır. 489 Nasır, kendisi gibi karizmatik bir lider olan Kral Faysal’ın Araplar içerisinde güçlenmesini istemediğinden dolayı bu fikre karşı çıkmayı tercih ederek Arap halklarının Kral Faysal’a olan ilgisini azaltmaya çalışmıştır. Provaktif politikalar yürütmeye gayret gösteren Kral Faysal komşu ülkeler ile de daha istikrarlı ilişkiler geliştirmeye özen göstermiştir. Şah Muhammed Rıza ise, İsrail ve Arap ülkeleri arasında dengeli ilişkiler kurmaya çalışsa da başarılı olduğu söylenemez. Şah, İsrail’i kendi ülkesi için büyük bir 488 Joseph Mann “King Faisal and the Challenge of Nasser's Revolutionary Ideology”, King Faisal and the Challenge of Nasser's Revolutionary Ideology, Middle Eastern Studies, Vol.48, No.5, 2012, ss.749-751. 489 Armaoğlu, Filistin Meselesi ve Arap – İsrail Savaşları (1948-1988), s.228. 127 tehdit olarak görmemek ile birlikte İsrail’in bölgede tek dominant güç olmasını da istememiştir. Bunun nedeni İsrail’in İran ile kıyaslandığında oldukça küçük bir nüfuz yapısına sahip olması ve İran-İsrail sınırlarının birbirine uzak olmasıdır. Ayrıca İsrail’in bölge ülkelerine oranla güçsüz olması durumunda İran’ın kendi üzerinde daha fazla Arap ve Sovyet baskısını çekeceğini düşünmüştür. 490 İran’ın kendi çıkarlarına dayalı mevcut dış politikası bölgede yaşayan Arap komşularını oldukça rahatsız etmek ile birlikte bölgedeki bütün Arap devletler tarafından dışlanan İsrail’i de oldukça memnun etmekteydi. Ayrıca İsrail’in İran savunmasına yaptığı katkı ve ABD ile güçlü ekonomik ve askeri ilişkileri geliştirmenin yolunun bölgede İsrail ile kabul edilebilir ilişkiler kurmak olduğunun farkında olan Şah, İsrail’e söylem düzeyinde tepki göstermekten başka bir yaptırımı olmamıştır. Nasır, 23 Mayıs 1967 günü uluslararası bir suyolu olan Tiran Boğazı’nı ablukaya alarak İran’dan (İsrail’e tek petrol aktaran Ortadoğu ülkesi) İsrail’in Eliat limanına gelen gemilere engel olmak için boğazı İsrail ulaşımına kapatmıştır. 491 Akabinde 1 Haziran 1967’de Bağdat’ta toplanan Arap ülkeleri İsrail’e karşı olası bir savaş durumunda birtakım ortak kararlar almışlardır. Bunlar; İsrail’i destekleyen devletlere petrol ihracatını durdurmak, Arap ülkelerinde bulunan petrol şirketlerinin toplantı kararlarına uymasını sağlamak, aksi takdirde millileşmeye gideceklerini belirtmişler ve diğer petrol üreticisi Müslüman ülkelerden kendilerine bu konuda destek talep etmişlerdir. Suudi Arabistan ve Kuveyt gibi petrol ihracatına bağımlı ülkeler bütçe dengesini korumak için bu kararlara sıcak bakmasa da büyüyen toplumsal muhalefeti kontrol etmek ve rejim güvenliğini (Nasırcı fikirlerden) korumak için alınan kararları kabul etmişlerdir. 492 İran ise, İsrail ile olan ikili ilişkileri bozmamak için alınan kararları kabul etmemiş ve taraflara itidalli olunmasını tavsiye etmiştir. Bu dönemde Araplar tarafından İsrail’i destekleyen ülkelere uygulanan petrol ambargosu en çok bölgede petrolden kârını yükselten ve İsrail ile ticaretini kesmeyen İran’ın işine yaramıştır. Arap devletleri giderek ekonomik krizin içine girerken İran hem daha fazla petrol satmış hem de bu gelişmeler sayesinde İran Batılı ülkeler ile daha samimi ilişkiler kurmuştur. İran böylece 490 Parsi, a.g.e., s.30. 491 Ian Smart, Oil, The Super –Powers and The Middle East, International Affairs, Vol. 53, No. 1, January, 1977, s.20. 492 Ayhan, Ortadoğu ve Petrol, s.228-233. 128 1951-1953 yıllarında Musaddık’a karşı uygulanan ambargodan dolayı kayıplarını telafi edebilmiştir. İran, petrol ambargosunu kabul etmemek ile birlikte Suudi Arabistan ve Mısır ekseninde birleşen İsrail ve Batı karşıtlığı duruşunu kendi kamuoyunu kontrol edebilmek için sözde de olsa takip etmek zorunda kalmıştır. Filistinli mülteciler meselesi, İran’da bulunan Amerikan askerlerinin statüsü ve Ak Devrim uygulamaları esnasında birleşen muhalefeti daha da güçlendirmemek Şah’ın öncelikli politikası olmuştur. 493 Şah, bütün taraflar ile bir şekilde anlaşarak en azından radikal yönelimlerden uzak durarak çatışan güçler arasında dengeyi sağlamayı tercih etmişse de bu yönelim çok başarılı olmamıştır. Mısır’ın Tiran Boğazı’nı İsrail’e karşı ablukaya alması İsrail’i tahrik etmiş ve 5 Haziran 1967 tarihinde Moşa Dayan komutasında İsrail ordusu İngiltere’nin da desteği ile Mısır, Ürdün ve Suriye’ye ansızın saldırarak altı gün gibi kısa bir süre içerisinde üç devletin hava savunma ve saldırı, altyapı ve limanlarını tahrip ederek savaşı İsrail kazanmıştır.494 İsrail bu savaşta sınırlarını oldukça genişletmiştir. Batı Şeria ve Doğu Kudüs başta olmak üzere Suriye’ye ait olan Golan Tepeleri, ve Mısır’ın Sina Yarımadası da İsrail’in kontrolü altına girmiştir. Ayrıca Filistin Sorununun temel meselelerinden birisi olan topraklarını terk eden Filistinli ve diğer ülkelerin vatandaşlarının oluşturduğu mülteci sorunu daha da ciddi bir sınıra yükselmiştir. Suudi Arabistan ve diğer petrol ihraç eden ülkelerden bazıları, 6 Haziran’da İsrail’in Mısır’a saldırıları sırasında Amerika ve İngiliz askeri birliklerinin İsrail’e yardım ettiklerini iddia etmiş ve bu iki ülkeye petrol ambargosu uygulanmıştır. Kararın alınmasından hemen sonra ABD ve İngiltere’ye petrol sevkiyatı durdurulmuştur. 495 Amerika da Suudi Arabistan ve petrol ambargosu alan diğer Arap devletlerine silah ambargosu uygulamıştır. Ayrıca Suudi Arabistan’ın başkenti Riyad’da Amerika aleyhine gösteriler düzenlenmiş ve ABD büyükelçiliği saldırıya uğramıştır. Bunun yanında Bazı 493 Moghaddam, a.g.e.,, s.13. 494 Ömer Turan, Medeniyetlerin Çatıştığı Nokta Ortadoğu, İstanbul: Acar Matbaacılık, 2003, ss.192-193. 495 Armaoğlu, Filistin Meselesi ve Arap – İsrail Savaşları (1948-1988), s.254. 129 Suudi Arabistanlı gönüllü savaşçılar ise Ürdün üzerinden Filistin’e geçerek savaşa katılmışlardır. 496 Petrol ambargosunun Suud ekonomisine verdiği zararı gören Kral Faysal, 7 Temmuz 1967’de İngiltere ve Amerika’ya uygulanan petrol ambargosunun sonlandırılması gerektiğini çünkü bu iki ülkenin İsrail’e yardım ettikleri konusunda ellerinde bir delil olmadığını ifade etmiştir. Mısır başta olmak üzere petrol ihracatına bağımlı olmayan Arap ülkeleri ise Kral Faysal’ı Arap davasına ihanet etmek ile ittiham etmiştir. 497 Bu ittiham Kral Faysal’ın tutumunda herhangi bir değişikliğe neden olmamıştır. Suudi Arabistan ve Amerika arasında yaşanan bu olumsuz gelişmeler Suudi Arabistan dış politika tarihi açısından önemli bir dönem olmak ile birlikte İsrail’e karşı yaklaşımında Suudi Arabistan’ın bağımsız davranabilme kapasitesinin görülmesi açısından da önem arz etmektedir. Arap–İsrail Savaşı’nda yenilen Nasır, savaşta ülkesinin büyük bir yıkıma uğraması, artan enflasyon ve işsizlik nedeni ile derin bir ekonomik krize sürüklenmiştir. Nasır, bu kötü şartlardan kurtulmanın tek yolunun Suudi Arabistan'a yakınlaşmak olduğunu bildiği için Suudi Arabistan ile Ağustos 1967 tarihinde Hartum’da bir konferans tertiplemiş ve Yemen’den askerlerini geri çekme, monarşiyi rahatsız etmeme ve Suudi Arabistan’ın iç işlerine karışmama konusunda taahhüt vermiştir.498 Savaş öncesi dönemde Mısır-Suudi Arabistan ilişkileri çok iyi olmasa da savaş sonunda Suudi Arabistan Nasır’a oldukça cömert davranarak ordusunu tekrar kurması ve altyapı sistemlerini yenilemesi için hatırı sayılır miktarda yardım yaptığı bilinmektedir. Suudi Arabistan’ın bu yardımları Nasır’ı oldukça etkilemiş olmalı ki; Eylül 1967’de petrol ambargosu kaldırılmıştır.499 Altı Gün Savaşı’nın bölgesel anlamda en önemli neticelerinden birisi 1950- 1960’lı yıllarda Nasır’ın karizmatik liderliğinde şekillenen Arap milliyetçiliği fikrinin güç kaybetmesi ve bölgede artan ABD etkisine paralel olarak bölge ülkelerinin süper güçler 496 John D. Ciorciari, “Saudi-U.S. Alignment After The Six-Day War”, MERIA Journal , Vol. 09, No.02, Jun 2005, http://www.rubincenter.org/2005/06/ciorciari-2005-06-01/ (16.11.2017) 497 M. S. Daoudi and M. S. Dajani, “The 1967 Oil Embargo Revisited”, Journal of Palestine Studies, Vol. 13, No. 2, Winter, 1984, s.72. 498 Mann, a.g.e., ss. 754-755 499 Keith Crane and Others, “Imported Oil and U.S. National Security”, RAND Corporation, 2009, s.27. 130 ile ilişkilerini güçlendirmesidir. 500 Kral Faysal, Nasır’ın popülaritesinin ve Arap milliyetçiliği fikrinin hızlı bir şekilde azaldığının farkına vararak Filistin ve Kudüs davasına sahip çıkmaya başlamıştır. Ayrıca Filistin’den Arap ülkelerine göç eden Filistinli mültecilere oldukça önemli ekonomik destekler sağlamış ve 1969 yılında İslam Konferansı Örgütünü kurmayı başarmıştır.501 BMGK 22 Kasım 1967 tarihinde 242 sayılı kararı almıştır. 502 İran bu kararı desteklemiş ve silah gücü ile işgal edilen toprakların tanınamayacağını ifade ederek, İsrail’in işgal altında tuttuğu topraklardan hemen çekilmesi gerektiğini, savaş ile toprak kazanmanın kabul edilemeyeceği kararını desteklemiştir. İran’ın 242 sayılı kararı desteklemesinin diğer bir nedeni ise, kendi sınırlarını muhtemel Sovyet veya Arap yayılmacılığına karşı uluslararası toplumda koruma güdüsünden kaynaklanmaktadır. 503 Ayrıca 1968 yılında Baasçıların yaptığı Irak Darbesi İran’da Arap milliyetçiliğinin yayılması endişesini artırmıştır. İran’da Arapların yaşadığı Huzistan bölgesinin Arap vatanının bir parçası olarak talep edilmesi İran için kabul edilebilir bir durum değildir.504 İran’ın sorunlu ilişkiler yaşadığı komşusu olan Irak’ın daha radikal bir şekil kazanması güvenlik açısından İran’ı paradoksal bir şekilde İsrail’e yakınlaştırmaya devam ettirmiştir. Ortadoğu ülkelerinden Irak, Suriye, Mısır ve Yemen’e Sovyetlere yakın iktidarlar gelmesi Suudi Arabistan’ı öncelikli tehdit algısı taşıdığı Haşimi rejimden daha büyük bir tehdit olarak Sovyet nüfuzunun engellemesi için politikalar geliştirmeye yöneltmiştir. 505 Bundan dolayıdır ki; Suudi Arabistan ve Ürdün monarşilerinin ilişkilerinin iyileşmesi bölgedeki Sovyet Bloğuna bir tepki olarak ortaya çıkmıştır denilebilir. 2.3.9. İKİ AYAKLI STRATEJİDE İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN’A BİÇİLEN ROLLER 500 Hourani, a.g.e., s. 409-410. 501 Bruce Riedel, “How the 1967 War Dramatically Re-Oriented Saudi Arabia’s Foreign Policy”, 30.05.2017,https://www.brookings.edu/blog/markaz/2017/05/30/how-the-1967-war-dramatically-reoriented-saudi-arabias-foreign-policy/ (17.11.2017) 502 BMGK 242 sayılı kararı için bknz: United Nations, http://www.un.org/Depts/dpi/palestine/ch3.pdf (15.11.2017) 503 Parsi, a.g.e., s.31. 504 Oktav, a.g.e., s.97. 505 Teitelbaum, a.g.e., s.8. 131 1956 Süveyş Krizi’nden sonra bölge ülkeleri üzerinde Sovyet nüfuzu giderek artmıştır. 1957’de Eisenhower Doktrini ile ABD, Ortadoğu’da kendi etkinlik alanını korumaya çalışmıştır. Fakat 1957’de Suriye Bunalımı, 1958’de General Kasım Darbesi sonrası Irak’ın Bağdat Paktı’ndan ayrılması, Suriye ve Mısır’ın Birleşik Arap Cumhuriyetini kurma kararı almaları bu süreci başarısız kılmıştır. Ayrıca 1962 Küba Füze Krizi, 1964 yılında Johnson Mektubu krizi ile Türkiye-ABD ilişkilerin gerginleşmesi, 1967 Arap-İsrail Savaşı, 1968 yılında Brejnev’in Sosyalist devletlerin güvenliklerini sağlama politikaları ve devam eden Vietnam Savaşı’nda Amerikan kamuoyu baskısının giderek artması ABD yönetiminin Ortadoğu politikasını zorlaştırırken Sovyetlere de önemli bir nüfuz alanı açılmıştır.506 Pehlevi Hanedanlığının kurulmasından yıkılmasına kadar İran ile Suudi Arabistan birbirleriyle kıyaslandığında benzer ideolojik yapı ve devlet kimliklerine sahip olmakla birlikte dönem dönem monarşik yapılarına karşı ortak tehdit veya çıkarlar üzerinden ilişkilerini güçlendirmişlerdir. Nixon’un iki ayaklı stratejisi bağlamında ortak iş birliği ve koordinasyonun sağlanmaya çalışılması bunun en önemli göstergesi olmuştur. Bununla birlikte İran Devrimi’ne kadarki dönemde Şah’ın Körfezde proaktif politikaları Suudi Arabistan’da bazen rahatsızlıklara da sebep olmuştur. 1969 yılında Amerika’da Cumhuriyetçilerin iktidara gelmesi ve Nixon’un başkan olması ile Amerika Ortadoğu’daki politikalarını değiştirme ihtiyacı hissetmiştir.507 Nixon yeni stratejisinde Amerika’nın müttefiklerine karşı nükleer koruma dâhil bütün sorumluluklarını yerine getireceği, ekonomik ve askeri yardımları devam ettireceğini taahhüt etmiştir. Fakat bölge ülkelerinin savunulmasında sorumluluğun öncelikle ABD’nin bölgedeki müttefik devletlerine ait olacağını ifade etmiştir. 508 Bu şekilde Amerika bölgedeki çatışmalardan kendini uzak tutarak kendi müttefiklerini sahaya sürerek bölgesel politika ve çıkarlarını korumaya çalışmıştır. Körfezin, İngiltere ve ABD çıkarları açısından, iki önemli devleti olan İran ve Suudi Arabistan, İngiltere’nin bölgeden 1971 yılında ayrılacağını ilan etmesinden sonra Körfez ülkelerinde bu karar endişeye neden olmuştur. Kültürel ve siyasi açıdan oldukça 506 Koç, “ABD Dış Politika Doktrinlerinin Ortadoğu’ya Yansıması”, s. 28-29. 507 “Nixon's Strategy in the Middle East”, MERIP Reports, No. 13, Nov., 1972, ss. 3-6. 508 J. L. S. Girling “Kissingerism': The Enduring Problems”, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol. 51, No. 3, Jul., 1975, ss.327-328. 132 farklı olan bu iki devletin istikrar ve iş birliği içinde bulunması Batılı devletler açısından büyük önem taşımaktaydı. İran ve Suudi Arabistan’ın körfezdeki küçük emirliklerin topraklarında uzun yıllardır devam eden iddiaları vardı. Körfezde yaşanacak olası bir İran-Suudi Arabistan rekabeti İngiltere’nin bölgeden çıkmasını zorlaştırırken, Amerika’nın da bölgedeki etkisini tehlikeye atma potansiyeline sahiptir.509 Örnek olması açısından bu dönemde İran’ın Bahreyn’de hak talep etme ve Bahreyn’i kendi topraklarının eski bir eyaleti olarak görme meselesi İran-Suudi Arabistan ilişkilerini sorunsuz bir şekilde devam ettirmenin ne kadar zor olduğunu göstermiştir. 1966 yılında Kral Faysal, Tahran’a resmi bir ziyarette bunmasına karşılık 1968 yılında Şah iade-i ziyaret için Riyad’a geleceğini duyursa da Suudi Arabistan’ın Bahreyn’in bağımsızlığını desteklemek için yaptığı çalışmalardan oldukça rahatsız olmuş ve ziyaretini iptal ederek tepki göstermiştir. 510 İran, adada yaşayanların birçoğunun köken olarak İranlı olması ve Şiilerin çoğunlukta bulunması nedeni ile Tahran hükümeti Bahreyn’i İran’ın on dördüncü eyaleti olarak tanımlamıştır.511 Muhammed Rıza Şah’ın Ocak 1969’da Hindistan da katıldığı bir konferansta uzun yıllar Tahran’dan ayrı bir yapı olan Bahreyn’in İran topraklarına katılması gerektiğini ve bunu yapmak için zor kalması durumunda askeri güç kullanacağını duyurması Körfezdeki tansiyonu hızlı bir şekilde arttırmıştır. 512 Ocak 1969’da İran Şah’ı Bahreyn’de bir plebisit yapılması çağrısında bulunmuşsa da 30 Nisan 1970’de ise BM Genel Kurulu Bahreyn’i tam bağımsız ve egemen bir devlet olması gerektiği kararı almıştır.513 Suudi Arabistan bu kararı olumlu karşılarken, İran alınan kararın adil olmadığını belirtmiştir. Amerika, ayrıca İngiltere’nin bölgeden çekilmesi ile birlikte İran ve Suudi Arabistan’a askeri ve ekonomik yardım yaparak İngiltere’nin bölgedeki yerini almalarını ve güvenliklerini korumalarını sağlamıştır. Amerika, çoğu zaman birbirleri ile problem yaşayan bu iki devleti destekleyerek birbirlerine daha da yakınlaşmasını ve iş birliğini kolaylaştırmıştır. Amerika’nın körfezde İran ve Suudi Arabistan’ı güçlendirmeye dayalı 509 W. Taylor Fain, American Ascendance and British Retreat in The Persian Gulf, Hampshire: Palgrave Macmillan, 2008, s.175. 510 Forence Gaoup, “War of Words: Saudi Arabia vs Iran”, European Union Institue for Security Studies, Fabruary 2016, s.1. 511 Fain, a.g.e.,s.175. 512 Edward Gordon, Resolution of Bahrain Dispute, The American Journal of International Law, Vol. 65, No. 3, Jul., 1971, ss. 561-562. 513 Christin Marschall, Iran’s Persıan Gulf Polıcy From Khomeini to Khatami, London: Rotledge Curzon, 2003, s.8. 133 bu politikasına “twin pillar strategy” yani iki ayaklı strateji olarak tanımlanmaktadır. 514 Suudi Arabistan’ın askeri gücü o günün şartlarına bakıldığında İran kadar etkili olmadığından aslında ABD’nin bu stratejisi daha çok İran’a dayanmaktaydı. Suudi Arabistan ise Batı Bloğunu destekleyici ihtiyati bir güç olarak kabul edilmiştir. İran ve Suudi Arabistan, Basra Körfezi ve OPEC içerisinde dengeli bir rekabet sürdürmüş ve iki ülkenin oldukça farklı rejimleri ilişki kurmak ve sürdürmekte ideolojik problemler ile karşılaşmamıştır. Özellikle iki alanda iki devlet birbirini desteklemiştir: Birincisi bölge ve ülkelerdeki statükonun (monarşilerin) devam etmesi; ikincisi ise, Arap milliyetçilik fikrinin (Irak ve Nasır eksenli) bölgede etkinlik alanının sınırlandırılmasıdır. 515 Amerika’nın İki Ayaklı Stratejisi’ni devreye sokması ise hem Sovyetler hem de Irak’ı oldukça rahatsız etmiştir. Bu gelişmeler Irak’ın Sovyetlere yakınlaşarak 1972 yılında Sovyetlerle dostluk anlaşması imzalamasına neden olmuştur. Irak ve Sovyetler arasında imzalanan bu anlaşmadan sonra Amerika, İran ve Suudi Arabistan’a olan askeri ve ekonomik desteklerini arttırarak cevap vermiştir.516 Amerika’nın iki ayaklı stratejisinin bölgede çok etki uyandırmaması ve diğer Arap devletleri tarafından hoş karşılanmamasının nedeni ise, Şah’ın Basra Körfezinde kurmaya çalıştığı hegemonya olmuştur.517 İran’ın 1971 yılında Birleşik Arap Emirlikleri’ne ait stratejik değeri yüksek olan üç adayı işgal etmesine rağmen gerek Amerika gerekse Sauudi Arabistan tarafından İran’a karşı pasif politik hamleler ile karşılık verilmesi ve İran’ın Bahreyn’de hak iddia etmesi 1979 İran Devrimine kadar çok ciddi tepki verilmemiştir. Bununla birlikte her iki ülkeninde devlet kimliklerinde en önemli unsurlardan olan monarşileri Irak ve Sovyetlerin tehdidi altında olması nedeniyle ortak menfaatlerini koruma adına aralarındaki ihtilaflı noktaları göz ardı etmişlerdir. 2.4. İNGİLTERE’NİN BÖLGEDEN AYRILMASININ İRAN-SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNE YANSIMASI 514 Tayyar Arı, Irak, İran ve ABD, Bursa: Alfa Yayınları, 2004, ss.228-229. 515 Paul Aarts and Joris van Duijne, “Saudi Arabia After U.S.-Iranian Detente: Left in the Lurch”, Middle East Policy, Vol. XVI, No.3, Fall 2009, s. 65. 516 Keynoush, a.g.e., s.90. 517 Parsi, a.g.e.,s.43. 134 İran ve Suudi Arabistan yeryüzünde modern teknolojik imkânlar ile kanıtlanmış petrol rezervlerinin önemli bir kısmını kendi sınırları içerisinde barındırmaktadır. İran ve Suudi Arabistan, kanıtlanmış petrol kaynaklarının 1/4’üne, deniz yolu taşımacılığı ile ihraç edilen petrolün 1/8’ine sahip olan körfezin iki güçlü ve stratejik ülkesi olmaktadır. Her iki devlet aynı zamanda sınırları içeresinde geniş topraklar, yüksek nüfus, mezhebi çoğunluk, askeri güç ve jeopolitik ayrıcalıklara sahiptir. İran ve Suudi Arabistan bu özellikleri ile bölgeyi kendi çıkarları çerçevesinde kontrol etmek ve bölgesel gücün taşıyıcısı olmak istemektedirler. İki devlet zaman zaman körfezin istikrarını sağlayan güçler olmak ile birlikte çıkarları çatıştığında bölgeyi istikrarsızlaştıran en önemli ülkeler de olmaktadır. 518 Bu nedenle ABD, İngilterenin Körfezi terketmesi ardından bölgeye daha sağlam bir şekilde nüfuz ederek taraflar arasında bir kontronör rolü olmayı da üstlenmiştir. Bu dönemde, ilerleyen satırlarda anlaşılacağı gibi İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde her iki ülkenin monarşi ile yönetilmesi, Batılı güçler ile istikrarlı ilişkiler yürütülmesi ve devrim sonrası görülecek olan mezhepsel kutuplaşmanın olmaması körfezde güç pekiştirmek dışında bir dereceye kadar makul her iki devlet arasında çok büyük kriz alanlarının olmaması ikili ilişkilerin daha sağlıklı devam etmesini sağlamışsa da Körfez’de ortaya çıkan güç boşluğu iki devletin birbirinin lehine pozisyon almalarını kolaylaştırmıştır. Gelecek sayfalarda İngilterenin Basra Körfezinden ayrıldıktan sonra ortaya çıkan güç boşluğunun ve yeni konjonktürün İran-Suudi Arabistan ilişkilerine yansımasına değinilecektir. 2.4.1. İRAN’IN KÖRFEZDE GÜÇ ARAYIŞI: ABU MUSA VE TUNB ADALARININ İŞGALİ İngiltere II. Dünya Savaşı’ndan sonra Körfez bölgesindeki nüfuz alanlarında giderek güç kaybetmeye başlamıştır. 1953 yılında Musaddık darbesi ve darbe sonrasında İran’da güvenilirliği azalan İngiltere, Nasır’ın Süveyş Kanalı’nı millileştirmesi ve sonrasında 1956 Süveyş Krizi sürecinde bölgede geçmişteki gibi etkisi kalmadığı görülmüştür. 1958 yılında General Kasım’ın Irak’ta askeri darbe ile İngiltere destekli 518 Cavid Veliyev, “Suudi Arabistan-İran İlişkileri” Kaosa Doğru İran, Ed. Osman Metin Öztürk ve Yalçın Sarıkaya, 2b., Ankara: Fark Yayınları, 2006, s.407. 135 Haşimi Krallığını sonlandırması İngiltere’nin bölgede zayıfladığını teyit etmiştir. 519 Amerika’nın petrol başta olmak üzere bölgede artan diğer jeopolitik çıkarlarını koruma ve Sovyetlere bu bölgeyi kaptırmama stratejisi ile bölgede Amerika’nın etkisi daha fazla artmaya başlayacaktır. İngiltere’nin körfezden çekilmesini ve Amerika’nın Nixon Doktrini çerçevesinde İran’ı silahlandırmasını kendisi açısından jeostratejik bir kazanım olarak algılayan Şah, İran’ın ekonomik ve askeri nüfuzunu bölgede arttırmak için oldukça yüklü miktarda silahlanmaya başlamıştır. 520 İran’ın stratejik hamleleri iki ayaklı stratejinin diğer ayağı olan Suudi Arabistan’ı tabiatıyla rahatsız etmiştir. İngiltere’nin Körfez’den çekilmesi ve buradaki güç boşluğunun İran tarafından doldurulmaya çalışılması Suudi Arabistan başta olmak üzere Körfezin diğer ülkeleri de İran’ın bölgede giderek güçlenmesini kuşku ile karşılamıştır. 521 İran, bölgede Suudi Arabistan’ın hatırı sayılır askeri ve siyasi gücünü kabul etmek ile birlikte Körfez’in kendisi tarafından kontrol edilmesini her dönem öncelikli çıkarı olarak görmektedir. Suudi Arabistan ise gerek kendi nüfusu içerisinde yer alan Şii azınlığı gerekse İran’ın Bahreyn’de jeopolitik çıkarlarına engel olabilecek Şii çoğunluğun İran tarafından kontrol edilme ihtimalini her zaman kendi ülkesel bütünlüğü açısından tehdit olarak görmektedir. 522 Devrim sonrası İran-Suudi Arabistan ikili ilişkiler ve bölgesel politikalarının belirleyicisi olacak bu iki farklı perspektif ve politikalar İran ve Suudi Arabistan arasında uzun yıllar sorunlu ilişkiler yaşanmasının da en temel nedeni olacaktır. İngiltere’nin 1971’de Basra Körfezinden çekilmesiyle İran’ın etkinliğinin artmasına paralel olarak yaşanmıştır. İran dış politikada Amerika’nın da desteği ile körfez ve körfezin güvenliği konusuna daha fazla önem vermeye başlamıştır. İran, körfezin düşman bir güç tarafından kontrol edilmesi durumunda petrollerinin çıkış güzergâhının kapanmasını önlemek için Şah, Abu Musa ve Tunbs adalarını Kasım ayında işgal ederek 519 Ayhan, Ortadoğu ve Petrol, ss.161-162. 520 James F. Goode, “Assisting Our Brothers, Defending Ourselves: The Iranian Intervention in Oman, 1972–75”, Iranian Studies Vol. 47, No. 3,2014, s.442. 521 Goode, a.g.e., ss.445-449 522 Neil Partrick, “Saudi Arabia and Iran”, Saudi Arabian Foreign Policy, ed.Neil Partrick, I.B.Tauris, London, 2016, s.112. 136 endişesini gidermeye çalışmıştır. 523 Basra Körfezinde yer alan bu adalar Şah’ın Irak’a karşı güçlenmesinde, bölge hegemonyası yarışında etkinliğinin artmasında ve İran’ın petrol ve güvenlik gibi jeostratejik kazanımlar elde etmesinde önemli bir yeri olmaktadır. Şah, aynı zamanda bölge ülkelerine İran’ı daha ciddi bir şekilde tanımaları gerektiğine ilişkin göz dağı da vermiştir. İran’ın adalar hakkındaki temel tezi ise, Ebu Musa, Büyük Tunb ve Küçük Tunb olarak adlandırılan adaların İran’ın tarihsel toprak parçası olmasına rağmen İngilizlerin bu adaları haksız bir şekilde Araplara verdiğini iddia etmesidir. İran, İngiltere’nin körfezden çekilmesi ile Birleşik Arap Emirlikleri’nin (BAE) bağımsızlık ilan etmesi tartışmalarının yürütüldüğü bir sırada Ebu Musa Adasına asker çıkartmıştır.524 İngiltere ise İran’ın körfezde diğer bir potansiyel hâkimiyet alanı olacak olan Bahreyn’deki tarihsel egemenlik iddialarından vazgeçmesi şartıyla herhangi bir tepki ortaya koymamıştır. Bununla beraber BAE içerisindeki emirliklerin ve körfezin diğer küçük monarşilerinin de adalara ilişkin farklı politika ve bakış açılarına sahip olması İran’ın adalardaki varlığını kolaylaştırmıştır. 525 İran bu süreçte Körfezde Amerikan jandarması olarak görüldüğü için askeri olarak güçlenmesi de tabi olarak Amerikan desteği ile gerçekleşmiştir. İran’ın arkasında Amerikan desteğini bulması ve artan askeri gücü nedeni ile adaları işgal etmesine Mısır ve Suudi Arabistan gibi merkezi Arap ülkelerinin çok güçlü tepki vermemesini sağlamıştır.526 Aynı zamanda Sadam’ın körfez ülkeleri ve İran’a rejim ihraç çalışmalarını yürütmesi Irak’ın İran’dan daha büyük bir tehdit olarak görünmesini sağlamıştır. Bundan dolayıdır ki ne Suudi Arabistan ne de BAE dahil diğer körfez ülkeleri İran’ın körfezde güçlenmesine çok ses çıkarmamışlardır. Fakat bu işgal uzun yıllar ikili ilişkilerin devam ettirilmesinde özellikle kriz dönemlerinde tansiyonun artmasına sebep olmuştur. Körfez’de diğer bir hegemonya kurmak isteyen Suudi Arabistan ise, Körfez kıyı şeridi ve yakın adalarda bulunan tarihsel iddialarını Krallığın BAE ile ilişkilerine 523 Marschall, a.g.e., s.8. 524 Ahmad Jalinusi and Vahid Barari Arayee, “The Three Islands: (Abu Musa, the Greater & Lesser Tunb Islands) Integral Parts of Iran”, The Iranian Journal of International Affairs, Vol. XIX, No.4, Fall 2007, ss.1-10. 525 Arı, Irak, İran ve ABD, s.164-165; Bahman Aghai, “The Greater and Lesser Tunbs and Abu-Musa“, 05.09.2011,https://iranian.com/main/blog/diba/greater-and-lesser-tunbs-and-abu-musa.html,E.T.10.11.2017 526 Salman al Saud, a.g.e., s.124. 137 yansıtmaktadır. Suudi Arabistan, BAE’nin Bureymi bölgesini kendisine verilmesini talep etmiş uzun süren görüşmeler neticesinde BAE’nin Katar ile arasında yer alan kıyı şeridini Suudi Arabistan’a devir etmesi ile BAE ile Suudi Arabistan arasında olumlu ilişkiler tesis edilmiştir. 527 Suud yönetimi, İran’ın Abu Musa ve Tunb adalarını işgalini hoş karşılamamak ile birlikte bu girişimi alttan almıştır. İran’ın körfezde nüfuzunun artmasından korkan Suud yönetimi askerî açıdan İran ile kıyaslandığında oldukça cılız bir konumda olduğu ve aynı güvenlik şemsiyesi altında hareket ettikleri için mümkün olduğunca petrolün fiyatı, körfezde hegemonya ve İsrail meselesi gibi doğrudan çatışma konularına girmemeye özen göstermiştir.528 2.4.2. DOFAR SORUNU VE YEMEN SAVAŞI’NDA İRAN-SUUDİ ARABİSTAN POLİTİKALARI Sultan Said Teymur (1932-1970), İngilizler ile güçlü ilişkiler kurmuş ve bunun neticesinde Umman’da merkezi idareyi tesis etmeyi başarmıştır. Fakat İngiltere ile kurulan güçlü ilişkiler, Umman’ın ekonomik ve sosyal anlamda dünyanın en gerisinde kalmasına engel olamamıştır. Teymur’un oğlu olan Sultan Kabus bir saray darbesi tertipleyerek babasını tahttan indirmiş ve Umman’ın idaresini ele almayı başarmıştır. 529 Sultan Kabus, 1970 yılında iktidarı ele aldığında Umman’ın en temel problemi 1964 yılında babası Sultan Said’e karşı başlamış olan ayaklanmayı sonlandırmak (1976) ve oldukça ilkel bir sisteme sahip olan Umman altyapısını yeniden inşa etmek olacaktır. 1960 yıllarının sonuna doğru Marksistlerin kontrolüne geçen Dofar bölgesinde, monarşi karşıtı güçler; başta Sovyetler, Çin ve Güney Yemen tarafından merkezi yönetime karşı desteklenmiştir.530 Umman’ın kıyı şeridine yakın başkentinin bulunduğu Maskat ile denizden uzak ve dağlar ile çevrili Dofar bölgesinde ekonomik, kültürel ve dini açıdan oldukça farklı yapılara sahip topluluklar bulunmaktadır. Nasırcı bir grup isyancı tarafından Dofar Kurtuluş Cephesi adı altında başlatılan Dofar ayaklanması 1965 yılına gelindiğinde İşgal 527 Anthony H. Cordesman, Saudi Arabia Enters the Twenty-First Century, London: Praeger, 2003, s. 80-83 528 Gündoğan, a.g.e., ss.304-305. 529 Cleveland, a.g.e., s.515. 530 Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, s.515. 138 altındaki Arap Körfezinin Kurtuluşu İçin Popüler Cephe (Popular Front for the Liberation of the Occupied Arab Gulf (PFLOAG) olarak isimlendirilen Leninist ve Marksist bir örgüte evrilmiştir. 531 Bu örgüte Nasır’ın yanında Sovyetler, Çin ve Güney Yemen’deki solcular da destek vermiştir. Muhammed Rıza Şah, 1972-1979 yılları arasında Irak hariç körfez ülkeleri ile göreceli olarak iyi ilişkiler yürütmekteydi. Bölge ülkeleri İran’ı Irak ve Sovyetlerden gelen tehditleri önleyici bir duvar olarak düşündükleri için Şah’ın körfezdeki hegemonyacı tavırlarına çok aldırış etmemişlerdir. Şah ayrıca, Kuzey ve Güney Yemen, Somali, Pakistan'ın Belucistan eyaleti özellikle de Umman sultanı Kabus’a karşı ayaklanan Sovyet destekli gruplara karşı Dofar ayaklanmasının bastırılmasındaki gibi hayati rollere sahip olmuştur.532 Sultan Kabus, Dofar Savaşı’nda en büyük askeri desteği İran Şah’ından almıştır. Şah, Sultan Kabus’a lojistik ve askeri destek sağlamak için 205 helikopter ve 1500 özel asker görevlendirmiştir. Şah aynı zamanda hem kendi ordusunun performansını diğer bölge ülkelerine gösterme hem de BAE ait olan Tunbs adalarını işgal etiği için bölge ülkelerinin kızgınlığını Umman Sultan’ına destek vererek telafi etmek istemiştir. 533 Suudi Arabistan, İngiltere’nin körfezden çekilmesi ile ortaya çıkan güç boşluğundan en çok yararlanacak olan ülkenin İran olduğunun, körfezdeki adaların Şah tarafından işgal edilmesi ve Dofar Ayaklanmasına doğrudan müdahalesi ile tekrar farkına varsa da Yemen, Irak ve Umman’daki mücadelelerde İran ile aynı safta yer almıştır. Bu müşterek politikaların en önemli nedeni her iki monarşinin de ortak kimliksel niteliklerinden kaynaklı Sovyetlerin ideolojik baskısına maruz kalmaları olmuştur. İran, Umman Sultanını desteklemek için Sultanın mücadele ettiği Marksist örgütlere karşı sahada mücadele vermiştir. İngiltere’nin askeri yardımı, İran’ın sahadaki gücü ile Umman’daki Marksistler önemli ölçüde zayıflatılmıştır.534 İran’ın askeri olarak Sultan Kabus’u desteklemesinin en temel nedeni körfezdeki kazanımlarını korumak, kendi ve bölgesel çıkarları lehine bölgede oluşabilecek Marksist yapılara engel olmaktır. BAE ise, bölgedeki radikal solcu ve anti monarşist hareketlerin kendisini de 531 Ian Skket, Oman: Politics and Development, New York: Palgrave, 1992, s: 36-37. 532 Steve A.Yeltiv, The Absence of Grand Strategy The United States in The Persian Gulf 1972-2005, Maryland: The Johns Hopkins University Press, 2008, s. 34. 533 Skket, a.g.e., s.49. 534 Mohammad Reza Djalili ve Thierry Kellner, İran’ın Son İki Yüzyıllık Tarihi, s.111. 139 etkileyeceğinden korkarak İran’ın kendi adalarını işgal etmesine çok ses çıkarmamıştır.535 Suudi Arabistan da İran ile benzer nedenlerden dolayı yani Sovyet yayılmasını önlemek, bölgedeki sol girişimleri sınırlandırmak ve geleneksel monarşileri korumak için İran ile yakın politikalar izlemeye kendisini mecbur hissetmiştir. 536 Ortadoğu’da iki rakip devlet olan İran ve Suudi Arabistan aralarındaki farklı ve öncelikli politikalara rağmen Sovyetlerin yayılmasından ve anti monarşist hareketlerin güçlenmesinden endişe ettiklerinden dolayı Umman’ın komünistler ile mücadelesine iki ayaklı strateji çerçevesinde ortak destek vermişleridir.537 Suudi Arabistan ve Umman, modern devlet inşa süreçleri öncesi uzun yıllar günümüzde BAE sınırları içerisinde olan Büreymi üzerinde güç mücadelesinde bulunmuş iki rakip yapı olmuştur. Ayrıca Suudi Arabistan, uzun yıllar Umman’da İmamet rejimini kurmak isteyen İbadi muhalifleri Muskat’a karşı desteklemiştir. II. Dünya Savaşı sonrası sınır anlaşmazlıklarını çözemeyen iki devlet 1970’te Sultan Kabus’un Umman tahtına oturmasıyla Suudi Arabistan-Umman ilişkilerinde bir dönüm noktası olmuştur. Riyad bölgedeki değişen konjonktür ve etkinliğini arttıran Sovyetlerin de tesiriyle İmamet grubu ile bağını koparmaya başlamış ve Umman ile sınır sorununu çözmek istemiştir. Körfez’de hızla yükselen Sovyet tehdidi ve İngiltere’nin körfezdeki askeri gücünü çekmesi Suudi Arabistan ve Umman’ı da birbirlerine yakınlaştırmıştır. 1972 yılında Riyad, Umman’a teknik ve askeri konularda destek vereceğini ifade etmiş ve bu çerçevede Umman’a 12 milyon dolar tutarında ekonomik yardımda bulunmuştur. 1975 yılına gelindiğinde Riyad’ın Umman’a olan yardımı 150 milyon dolar tutarına ulaşmıştır. 538 Riyad, Umman’a askeri ve ekonomik yardım yaparak Umman’ın hızlı bir şekilde İngiltere etkisinden çıkarak kendi eksenine girmesini arzulamıştır. Suudi Arabistan Umman’a tekrar ile İngiltere’nin sorumsuz bir şekilde Güney Yemen’den ayrılarak burada Arap monarşilerine karşı bir güç boşluğu oluşturduğu bundan dolayı güvensiz bir 535 Marschall, a.g.e., s.9. 536 Sherifa Zuhur, Saudi Arabia, California: ABC Clio, 2011, s.109. 537 Teitelbaum, a.g.e., s.10. 538 Josepf A. Kechichian, Oman and The World The Emergence of An Independent Foreign Policy, Santa Monica: RAND, 1995, ss: 66-73. 140 müttefik olduğunu ifade etmiştir.539 Ayrıca Suudi Arabistan ve BAE, İran’ın Umman’a müdahale etmesini ve buraya asker göndermesini İran’ın körfezdeki gücünü pekiştirme ve egemenliğini tescil etme göstergesi olarak algılayıp bunu kaygı ile karşılanmışsa da açık bir tepki vermekten uzak durmuşlardır. 540 İran’ın askeri gücü, Suudi Arabistan’ın ise mali yardımları ile Umman, Marksist Leninist grupları pasifize ederek ülke bütünlüğünü sağlamıştır. Mısır (Cumhuriyetçiler) ve Suudi Arabistan (İmametçiler), 1964 yılından itibaren Yemenli taraflar arasında savaşı sonlandırmak için görüşmeler yaptıysa da 1967 Arapİsrail Savaşı’nın bitmesine kadar bundan bir netice alınamamıştır. Mısır, İsrail karşısında yenilmesinin ardından Yemen’deki askerlerini çekeceğini, Suudi Arabistan ise Yemen’de monarşiyi savunanları desteklemeyeceğini belirtmiştir. Mısır askerlerinin çekilmesi sonrasında iktidardan darbe ile uzaklaştırılan General Sallal yerine Yemenlilik kimliği ağır basan Kadı Abdurrahman el İryani geçmiş ve 19 Mayıs 1970’te taraflar arasında bir anlaşma imzalanarak sekiz senelik iç savaş bitirilmiştir.541 Anlaşmaya göre İmam Bedr, Yemen’e dönmeyecek fakat Yemen hükümetinde kralcılar adil bir şekilde temsil edilecektir. 23 Temmuz’da Suudi Arabistan, 29 Temmuz’da İngiltere ve sonrasında İran yeni kurulan Yemen Cumhuriyeti’ni resmen tanımıştır. İngiltere de 1964 yılında İşçi Partisi’nin seçimleri kazanmasından sonra bir karar alarak Süveyş’in doğusundan çekileceğini bildirmiş ve 30 Kasım 1967’de Güney Yemen’e bağımsızlık vermiştir. Solcular 30 Kasım 1970’de iktidarı ele geçirerek ülkenin ismini Yemen Demokratik Halk Cumhuriyeti (YDHC) olarak değiştirmiştir.542 Suudi Arabistan Sana’da Mısır destekli cumhuriyetçiler ile çatışırken, 1967 yılında İngiltere’nin Aden’i terk etmesi ile birlikte kısa bir zamanda Güney Yemen’de Marksist bir yönetim iktidara gelmiştir. Yemen sınırları içerisinde Suudi Arabistan’ın müdahil olduğu ikinci bir mücadele alanı açılmıştır. Yeni kurulan YDHC ile Suudi Arabistan (İran da dahil) temel açıdan çatışan çıkar ve önceliklere sahip iki yapı olmuştur. Suudi Arabistan ve İran’ın Kuzey Yemen ve Umman’daki güçlü askeri varlığı, YDHC’nin anti monarşi karşıtlığı ve Sovyetler ile 539 Geraint Hughes, “A Proxy War in Arabia: The Dhofar Insurgency and Cross-Border Raids into South Yemen”, The Middle East Journal., Vol. 69, No. 1, Winter, 2015, s.103. 540 Erdoğdu, a.g.e., s.363. 541 Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, s.212. 542 Armaoğlu, Filistin Meselesi ve Arap – İsrail Savaşları (1948-1988), s.188-194. 141 güçlü ilişkilere sahip olması Suudi Arabistan ve İran’a yönelik potansiyel tehdit içermesi hem Suudi Arabistan hem de İran’ı YDHC konusunda endişelendirmekteydi.543 Kuzey Yemen (Yemen Arap Cumhuriyeti (YAC) ile Güney Yemen (Yemen Demokratik Halk Cumhuriyeti (YDHC)) arasında 1970 sonrasında başlayan çatışmalar bölgede bir kez daha Suudi Arabistan ve İran iş birliğini gerçekleştirmiştir. Sovyetler ve Marksizm’in kendi sınırları içerisinde yayılmasından endişe duyan iki rejim, İran Devrimi’ne kadar Yemen meselesinde ortak hareket etmişlerdir. Suudi Arabistan’ın ekonomi ve silah açısından desteklediği Kuzey Yemenlilere İran’dan askeri danışmanlar gönderilmiş ve İran da YAC’lı pilotlara eğitim vermiştir. 544 Kuzey Yemen’in cumhuriyet kimliği kabul edilmekle birlikte Güney Yemen’in Marksist kimliği İran ve Suudi Arabistan tarafından yeni öteki düşman olarak tanımlanmıştır. 2.4.3. 1973 SAVAŞI VE PETROL KRİZİNDE İRAN-SUUDİ ARABİSTAN POLİTİKALARI 1973 Savaşı’nın (Ekim, Yom Kippur ve Ramazan Savaşı olarak da adlandırılmaktadır) temel nedeni 1967 Savaşı’ndan sonra İsrail’in işgal ettiği Mısır, Suriye ve Ürdün’ün topraklarının diplomatik yollar ile geri alınamaması olmuştur. İsrail’in 1967 Savaşında işgal etiği topraklardan çekilmek istememesi üzerine Mısır ve Suriye birlikteliğinde İsrail’e karşı 1973 yılının ilk aylarında başlayan koordinasyon oluşturma çabaları Eylül ayının sonlarına doğru ekonomik, siyasi ve askeri alanlarda diğer Arap ülkelerinin de destek verdiği bir anti İsrail koalisyonuna dönüşmüştü. 545 Ayrıca Nasır gibi karizmatik bir liderin ardından Mısır lideri olan Enver Sedat, İsrail’den 1967 Savaşı’nda kaybedilen toprakları tekrar geri alarak toplumsal açıdan Mısır siyasetindeki meşruiyet ve konumunu güçlendirmek istemesi İsrail’e karşı askeri mücadele verilmesini kolaylaştıran etmenler olarak ortaya çıkmıştır. Ekim ayında ise, OAPEC üyesi devletlerin aldığı üretimi kısma kararı ile başlayan petrol krizi birkaç hafta sonra üye ülkelerin petrol üretim kotalarını daha da kısması ile 543 Fred Haliday, Revolution and Foreign Policy: the Case of South Yemen 1967-1987, Cambridge: Cambridge University Press, 1990, s.158. 544 Fred Haliday, Arabia Without Sultans, London: Penguin Press, 1974 545 Avraham Sela, “The 1973 Arab War Coalition: Aims, Coherence, and Gain‐ Distribution”, Israel Affairs, Vol.6, No.1, 1999, s.38. 142 petrol krizi tırmanmıştır. Kota kısma yanında OAPEC üyeleri ürettikleri petrollerin varil başına fiyatını da arttırmışlardır. 546 OAPEC ülkelerinin üretimi kısması ve fiyatları arttırması ile petrol kaynaklarına ulaşım problemi dünya enerji piyasalarında ortaya çıkmıştır. Dünyanın birçok bölgesi bu krizden etkilenmekle birlikte Batı Avrupa ve Japonya başta olmak üzere Ortadoğu enerji kaynaklarına bağımlı olan teknoloji üretici ülkeler oldukça zarar görmüştür. Üretilen ürünlerdeki kâr oranlarının arttırılması için ihraç edilen temel teknoloji ve tüketim ürünlerine zam yapılmış bu durumun faturası ise petrolden yoksun ve petrole bağımlı gelişmekte olan ülkelere kesilmiştir. Suudi Arabistan her ne kadar 1973 Savaşı’na aktif askeri ve siyasi destek sağlamışsa Riyad’ın savaşa katılımının sembolik bir taraf tutmadan öteye geçmediği söylenebilir. Bunun en önemli nedeni 1970’ten itibaren İsrail hava kuvvetlerinin Suud hava sahasını geçip kullanılmayan petrol rafinelerini vurarak Suud savunmasının İsrail karşısında ne kadar güçsüz olduğunu göstermesi önemli rol oynamıştır. 547 Kral Faysal, İsrail’i destekleyen devletlere karşı petrol ambargosuna başlangıçta katılmak istememiştir. Bunun nedeni Suudi Arabistan gelirlerinin azalmasıyla birlikte güçlü ilişkiler kurduğu ve devletinin kurumsallaşması aşamasında en çok destek aldığı Amerika ve Avrupalı ülkeler ile olan iyi ilişkilerini bozmak istememesidir. 548 Amerika ve müttefiklerinin İsrail’i destekleme konusunda inat etmesi Kral Faysal’ı İsrail müttefiklerine karşı konulan petrol ambargosunda lider kişi haline getirmiştir. Kral Faysal (1964-1975), Suudi Arabistan’ın her yönden gelişmesinde en önemli rol oynayan liderlerinden biri olmuştur. Kral Faysal, gerek Suudi Arabistan’da gerek diğer Arap ve üçüncü dünya ülkelerinde eğitim ve yardım faaliyetlerini desteklemiş, Müslüman ülkeler ile yakın ilişki kurmayı tercih etmiştir. 1973 yılında yaşanan petrol krizini ABD ile yakın ilişkilerine rağmen destekleyerek bölge ülkelerinin büyük bir kısmı tarafından saygı görmüştür.549 Kral Faysal, İslam ülkeleri ile yardımlaşma ve dayanışma adı altında Pan-İslamcı politikalar geliştirmiş ve bu şekilde Nasır’ın Arap Sosyalizmi projesine de alternatif muhafazakâr bir cephe açmıştır. Aynı zamanda iç politikada ülke 546 Robert Mason, Foreign Policy in Iran and Saudi Arabia: Economics and Diplomacy in the Middle East, London: I.B.Tauris Press, 2015, s.11. 547 Rieger, a.g.e., s.150. 548 Gerd Nonneman, “Saudi-European Relations 1902-2001: A Pragmatic Quest for Relative Autonomy “, International Affairs, Vol. 77, No. 3, Changing Patterns of European Security and Defence, Jul., 2001, s.647 549 Peterson,a.g.e.,s.9. 143 yönetiminde etkili olan Vahhabi ulemayı da kendine yakınlaştırarak Suud devlet mekanizmasındaki meşruiyetini de güçlendirmeye çalışmıştır.550 ABD’nin İsrail’e 2,2 milyar dolar askeri yardım yapacağı sırada Suudi Arabistan’ın 18 Ekim’de petrol üretiminin %10 oranında keseceğini duyurması bütün dünyada şok etkisi yaratmıştır.551 Suudi Arabistan ayrıca ARAMCO’yu oluşturan Mobil, Chevron, Texaco ve Exxon firmalarının genel müdürleri ile toplantı yapmıştır. Toplantıda ABD’nin İsrail’e silah yardımını durdurmaması durumunda Suudi Arabistan ve Kuveyt başta olmak üzere Amerika’ya dost Arap ülkelerin Amerika ile ilişkilerini gözden geçireceklerini ifade etmiştir. 552 Kral Faysal, Suudi Arabistan’ın Batı ile ilişkilerini geliştirmek ile birlikte devletin din ve monarşi bağlamındaki yapısının korunmasına da özen göstermiştir. Petrol Krizi ile birlikte bütün Arap ve Müslüman dünyasında popülaritesi artan Kral Faysal, konjonktürel durumlarda da Batı’ya sırt çevirmeyi başarabilen bir lider olmuştur. Sovyetler ile de ilişkilerini geliştirmeye çalışan Faysal, bölgenin kutuplaşmaması için bölge içi itilaflarda uzlaşmayı tercih etmiştir. Faysal’ın Müslüman ülkeler ile dayanışma kurma çabaları aynı zamanda İran Şahı’na da yakın ilişkiler kurulabilecek bir müttefik olduğunu göstermiştir.553 Arap devletlerinin İsrail’e destek veren ülkelere uyguladığı petrol ambargosuna İran taraf olmamıştır. Petrol sevkiyatına devam ederek ambargonun tesirini zayıflatan Şah, Batılı çok uluslu şirketlere de İran’ın kapılarını açmıştır.554 Suudi Prensi Fahd’ın Tahran ziyareti sırasında İran’ın da İsrail’e ambargo uygulaması gerektiği hakkındaki tavsiyelerini dinlemeyen Şah, savaş süresince tarafsızlığını muhafaza etmek ile birlikte Mısır’a ham petrol desteği ve savaş cephesinde yaralananlara yönelik tıbbi destek sağlamıştır. 555 Petrol krizi süresince İran petrol fiyatlarının yükselmesini kendisi 550 Thomas Hegghammer, Jihad in Saudi Arabia Violence and Pan-Islamism Since 1979, New York: Cambridge University Press, 2010, s.17. 551 Mason, a.g.e., s.13. 552 Armaoğlu, Filistin Meselesi ve Arap – İsrail Savaşları (1948-1988),s.344; Louis Turner and James Bedore, “Saudi Arabia: The Power of the Purse-Strings”, International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-), Vol. 54, No. 3, Jul., 1978, s. 408 553 Helmut Mejcher “King Faisal Ibn Abdul Aziz Al Saud in the Arena of World Politics: A Glimpse fromWashington, 1950 to 1971”, British Journal of Middle Eastern Studies, Vol. 31, No. 1, May, 2004, s.23. 554 Gündoğan, a.g.e., s.246. 555 Keynoush,a.g.e., s.91.; Bernard Weinraub, “Shah of Iran Urges Arabs To End Their Oil Embargo” 22.11.1973,http://www.nytimes.com/1973/12/22/archives/shah-of-iran-urges-arabs-to-end-theiroilembargo-shah-of-iran-urges.html (20.11.2017) 144 açısından çok iyi kullanmış ve petrol üreten ülkelere ambargoya son verilmesi çağrısında bulunarak petrole bağımlı olan Batılı ülkeler ile olan ilişkilerini güçlendirmek için kullanmıştır.556 İran mevcut politikaları ile Batı için bölgede ne kadar önemli bir işbirlikçi güç olduğunu göstermek ile birlikte iki ayaklı stratejinin en önemli ayağının kendisi olduğunu tekrardan ispat etmiştir. İran’ın bu savaşta petrol gelirlerini arttırarak avantaj sağlamasıyla birlikte Arapların İsrail ile olan mücadelesinde galip gelmelerini kendi çıkarları açısından da istememiştir. Çünkü İsrail’e karşı galip olan Araplar, İsrail’in bölgedeki en önemli müttefiklerinden biri olan İran için bir dezavantaj oluşturabilecekti. 557 Ambargo döneminde ekonomik açıdan oldukça yüksek kazanımlar elde eden Şah bölgede güç kaybeden OAPEC üyesi ülkelere nazaran güç ve karını arttırmayı başarmıştır. Bu olağan üstü gelir ve Batı desteği ile Şah yeni bir imparatorluk kurma amacıyla ABD’nin de desteği ile askeri harcamalarını yüksek oranda arttırmıştır.558 1973 Ekim ayının sonlarında Suudi Arabistan, Birleşmiş Milletlerin 242 sayılı kararı uyarınca İsrail'in işgal altındaki topraklardan tamamen çekilmesini istedi ve OAPEC üyeleri aralık ayında petrol ambargosunun kaldırılmasını kademeli olarak İsrail askerlerinin işgal ettikleri topraklardan çekilmesine bağladılar. 559 Ocak ayı itibari ile gevşetilen ambargo ise OAPEC üyesi ülkeler açısından giderek önemini ve stratejik etkisini kaybetmeye başlamış ve 18 Mart 1974 tarihinde petrol ambargosu sona erdirilmiş. Petrol krizinden en çok faydalananlar petrol üreten ülkeler olmuştur. Bu ülkeler normal gelirlerinden çok fazla kazanç elde etmiştir. Avrupa ve Japonya gibi petrol bağımlısı olan ülkeler ise ekonomik anlamda oldukça zor bir süreç yaşamıştır. Haziran 1974’te ABD başkanı Nixon, Kral Faysal’ı ziyaret etmek için Riyad’a gitmiştir. Başkan düzeyinde Suudi Arabistan’a ilk ABD ziyareti olan bu adım, iki ülke arasındaki gerginliği 556 Yeltiv, a.g.e., s.34. 557 Parsi, a.g.e., s.44. 558 Healter Lehr Wagner, Creation of Modern Middle East: Iran, 2th Edition, New York: Chelsea House Publishers, 2009, ss. 51-54. 559 “The 1973 Oil Embargo: Its History, Motives, and Consequences”,Oil and Gas Journal, 05/02/2005, http://www.ogj.com/articles/print/volume-103/issue-17/general-interest/the-1973-oil-embargo-its-historymotives-and-consequences.html (01.12.2017) 145 azaltmak adına oldukça önemli olmuştur. Bu görüşme sonrasında Kral Faysal 1974 yılının sonunda Times dergisinde yılın kişisi olarak seçilmiştir.560 Arap-İsrail Savaşı öncesi ve sonrası durum Kral Faysal, liderliğindeki Suudi Arabistan’ın devlet kimliğinde muhafazakârlık, Pan-İslamcılık, anti-komünizm ve antisiyonizm gibi temel etki alanlarını somutlaştırmıştır. Suudi muhafazakârlığı Vahhabizm’in yanında bölgedeki Arap monarşilerinin statükolarının devamı olarak nitelenebilmektedir. İslamcılık ise seküler pan-Arapçılığa (Nasır’ın liderliğindeki) karşı en güçlü yerel tepki olarak değerlendirilebilmektedir. 1967 ve 1973 Arap-İsrail Savaşları ise Kral Faysal’ın Suudi Devlet kimliğindeki muhfazakar yapının en önemli pekiştirici unsuru olan Siyonist ötekisini de ortaya çıkarmıştır.561 Faysal, artan petrol fiyatlarının mali kârlarını Suudi Arabistan’ın kalkınmasında kullanmayı başarmış Krallık sınırları içerisinde birçok yeni üniversite, okul ve hastane inşa ettirmiştir. 2.4.4. LÜBNAN İÇ SAVAŞINDA İRAN-SUUDİ ARABİSTAN’IN ÖNCELİKLERİ 1947 Taksim Planı ve 1948 Arap-İsrail Savaşının ardından Lübnan’ın kronik sorunlarına bir yenisi daha eklenmiştir. Filistin sorunu bağlamında Yahudi militanların saldırılarından kaçan Filistinlilerin Lübnan’a sığınması ile Ortadoğu’da yeni bir sorun daha başlamıştır. 700.000 ile 1.000.000 arasında değişen ilk dönem Filistinli sığınmacılara 1967 savaşı sonrası 700.000 civarında daha Filistinli sığınmacı eklenmiştir. Lübnan’daki sığınmacı Filistinlilerin kısa bir zaman içerisinde askeri ve politik gruplar çevresinde örgütlenmesi ve Lübnan topraklarından İsrail’e saldırmaları Lübnanlı Hıristiyan grupların tepkisini çekmiş ve Lübnanlı Hıristiyanlar orduyu kullanarak Filistinlileri ezmeye çalışmıştır. 562 Lübnan’daki Filistinlilerin Lübnan hükümeti tarafından kontrol edilme çabaları ve Marunilerin sistem içerisinde göreceli hâkim rollerinin devam ettirilmesi Lübnan’ın kontrolsüz bir şekilde istikrarsızlaşmasına neden olmuştur. 560 Wynbrandt, a.g.e., s.236. 561 Alexei Vassiliev, The History of Saudi Arabia, London: Saqi Press, 1998, s.344. 562 Ayhan ve Tür, Lübnan: Savaş, Barış, Direniş ve Türkiye İle İlişkiler, s.82-85.; Lewis,a.g.e., s.365. 146 1970 Kara Eylül olaylarında ise, Kral Hüseyin’e bağlı Ürdün bedevi birlikleri Filistinlilerin üzerine saldırmış ve on gün içerisinde binlerce militan öldürülerek etkisiz hale getirilmiştir. Ürdün’den çıkartılan El Fetih lideri Arafat ve Filistin Kurtuluş Örgütü (FKÖ) tarafından Lübnan, İsrail’e karşı bir cephe rolü statüsü kazanmıştır. Lübnan Devleti’nin Filistinli milisleri durduracak yapısal unsurlara sahip olmaması Filistinli gerillaların Lübnan’a geçmesinin en büyük nedenini oluşturmuştur. 1973 yılında İsrail’in Filistinli mültecilerin yaşadığı iki şehre saldırması uzun yıllar Lübnan’ı iç savaşa sokacak gelişmelerin başlangıcı olmuştur. Mart 1974’te Beyrut’ta yaşayan ve göreceli olarak yoksul sınıfa ait Şiilerin lideri İranlı Musa Sadr, “Mahrumlar Hareketi” olarak bilinen hareketi başlatmıştı. “Silahı ve silahlı mücadeleyi erkeğin süsü” olarak tanımlayan Sadr, İsrail’in Lübnan topraklarına saldırması durumunda merkezi hükümetin harekete geçmesini beklemeden İsrail’e karşı saldırıya geçeceğini ifade etmiştir. Lübnanlı Şiilerin İsrail’e karşı mücadele etmeleri için askeri eğitim kampları açan Sadr, Emel Hareketi’nin de vücut bulmasını sağlamıştır.563 Bununla birlikte Sadr, FKÖ’nün Güney Lübnan’daki faaliyetlerini tasvip etmeyerek örgütün Sünni Müslümanları radikalize ettiğini savunmuştur. Ortadoğu Arap devletlerinde sosyalizmin yayılması ve istikrarsız hükümetlerin kurulması açık bir ekonomik yapıya sahip olan Lübnan’ın giderek güçlenmesini hızlandırmıştır. Ülkenin 1970’e kadarki istikralı hali Beyrut’u hem bölge de hem de bölge dışından bir çekim gücüne çevirmiş ve ülkede uluslararası bankacılık sisteminin gelişmesine neden olmuştur. 1970’e kadar birçok mezhepsel grup ve liderler de bu sistemi kendileri için oldukça karlı olduğu için bir şekilde desteklemiştir. 564 Bununla birlikte Lübnan’da sayıları giderek artan Filistinli mültecilerin yanında diğer mezhepsel kimliklerin giderek sivrilmesi Lübnan’ı uzun yıllar uğraştıracak krizlere sürüklemiştir. 1975 yılında Beyrut’ta bir kilise açılışı sırasında Marunilerin kimliği belirsiz insanlar tarafından katledilmesi ve sonrasında Maruni Falanjistlerin, Filistinli mültecileri taşıyan bir otobüsü tarayarak yirmi yedi kişiyi öldürmesi Lübnan iç savaşının fitilini yakmıştır. Müslümanlar Dürzi Canpolat’ın liderlik ettiği Ulusal Hareket’e bağlı olurken Hıristiyanlar Cemayel ailesinin önderlik ettiği Lübnan cephesinde toplanmıştır. Lübnan 563 David Hirst, Küçük Devletlerden Sakının: Lübnan Ortadoğu’nun Savaş Alanı, Çev. Timur Demirtaş ve diğerleri, İstanbul, Matbuat Yayınevi, 2015, s.111-128. 564 Brent E. Sasley, “Lebanon”, The Middle East A Guide to Politics, Economics, Society, and Culture, Ed.Barry Rubin, London: M. E. Sharpe, 2012, s.67. 147 ordusu içerisindeki etnik grupların kısa bir zaman içerisinde ordudan ayrılarak milis kuvvetlerine katılması Lübnan’ı kontrolsüz bir iç savaşa sokmuştur.565 İran için ise, Lübnan’da nüfuz alanı oluşturmak tarihin hiçbir döneminde zor olmamıştır. Bunda en büyük destek ise İran’ın dönem dönem Lübnan’a gönderdiği Şii misyonerler ve din adamları aracılığı ile gerçekleşmiştir. 1972 yılına kadar Şah ve yakın bürokrasisi ile Lübnan’da İran vekalet gücü oluşturan Sadr bu tarihten sonra Şah ve Savak’a sırtını dönerek Şah muhalifi olan gruplar ile hareket edecektir.566 Sadr ayrıca Akdeniz’de kendisinin etkisinde olacak bir Şii kuşağı için de çalışmalarını başlatmıştır. Sadr, Suriye’deki Nusayrileri kendine yakınlaştırmak için Nusayrilerin Şiiliğin bir mezhebi olduğu yönünde bir fetva çıkarmıştır. Günümüze kadar fıkhî ve usulî açıdan tartışılan fetva ile Esat Suriye toplumu ve İslam dünyasından görmediği meşruluğu hak edebilmek için önemli bir fırsat ele geçirmiştir.567 Suudi Arabistan ve Lübnan’ın siyasi ve ekonomik ilişkileri ise, iç savaş öncesi normalin üzerinde iyi bir seviyedeydi. Suudi Arabistan, Lübnan’da birçok yatırımlara imza atmış, her sene binlerce Suudi Arabistan vatandaşının turist olarak Lübnan’a gitmesini teşvik etmiş ve bazı petrol boru hatlarını Lübnan’ı da içine alacak şekilde inşa ettirerek Lübnan’ın bölgedeki stratejik öneminin artmasını sağlamıştır. 568 1973 yılında Lübnan Cumhurbaşkanı Süleyman Franj’ın Riyad ziyareti ile Suudi Arabistan-Lübnan ikili ilişkileri daha da fazla pekişmiştir.569 Lübnan’da iç savaşın başlaması ve bu esnada Irak, Libya ve Sovyetlerin kendilerine yakın grupları desteklemesi bununla birlikte Lübnan krizinin uluslararası bir krize dönüşebilmesi hâliyle Suudi Arabistan’ı oldukça endişelendirmiştir. Lübnan’ın çatışan gruplarından Dürziler başta olmak üzere Sünni gruplar ve hatta Maruniler de Suudi Arabistan’dan destek almışlardır. Suudi Arabistan ise Marunilerin şiddet eylemlerini kınamak ile birlikte tarafların çok üzerine gitmemeyi tercih etmiştir. Ayrıca Enver Sedat ile Arafat’ın Filistin sorunu üzerindeki uzlaşmaz tutumlarını ortadan kaldırmaya çalışan Suudi Arabistan, FKÖ’nün içerisindeki ılımlı ve uzlaşmacı kanadı 565 Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, s.103-105. 566 Amir Taheri, Kanlı Terörün İçyüzü Hizbullah, Çev. Hikmet Bila, İstanbul: Sel Yayıncılık, 1990, s.87. 567 Ayşe Karabat, Suriye Savaşları, İstanbul: Timaş Yayınları, 2013, s.45. 568 Nasser Kalawoun, The Struggle For Lebanon: A Modern History of Lebanese-Egyptian Relations, New York: I. B. Tauris, 2000, s.120 569 Turki Aldakhil, “On Khaled al-Faisal’s Beirut Visit, What Do We Want from Lebanon?”, 28.11.2016, https://english.alarabiya.net/en/views/news/middle-east/2016/11/28/On-Khaled-al-Faisal-s-Beirut-visitwhat-do-we-want-from-Lebanon-.html (04.12.2017) 148 kendi tarafına çekmeye çalışmıştır. Suudi Arabistan, Filistinli mültecilerin Lübnan’ın iç işlerine karışmasına ve Lübnanlıların Filistinlileri sınır dışı etmesine de karşı olarak taraflara arabuluculuk etmiştir. 570 Suudi Arabistan, Lübnan sorununa yönelik uzlaşmacı girişimde bulunarak 18 Ekim 1976’da Riyad da bir konferans düzenlemiş ve bu konferansta Kral Halid, Mısır Cumhurbaşkanı Enver Sedat, Suriye Devlet Başkanı Hafız el-Esad ve FKÖ lideri Yasir Arafat'ın katılımıyla Lübnan’da bir ateşkes anlaşması imzalanması kararı verilmişse de bu konferanstan savaşı sonlandırabilecek bir sonuç alınamamıştır. 571 Şah ise, İran’ın Beyrut Büyükelçisi Ahmet Atabaki aracılığı ile hem Lübnan’ın finans sektörünü elinde tutan Maruniler hem de ülkede yaşayan Arap Şiiler ile ilişkilerini geliştirmiştir. Şah ayrıca Kum’da bulunan Ayetullah Borujerdi aracılığı ile her sene Lübnan’daki Şiilere 33.000 dolar yardım göndermiş bu yardımlar Şii okulların inşası ve mollara hediye olarak takdim edilmiştir. Lübnan iç savaşının evrelerinde Irak ve Libya ile yakın ilişkiler kuran Musa Sadr da Şah’ın gözünden düşerek İran tarafından desteklenmemeye başlamıştır. İç savaşın ilerleyen günlerinde Dürzi ve FKÖ’lü militanlar ile arası daha da bozulan Sadr, Lübnan’daki Hıristiyanlara yakınlaşmış ve Hareket’ül İçtima’ya dahil olmuştur.572 1978 yılında Sadr, Libya’ya gitmek için Beyrut’tan ayrılmış ve şüpheli bir şekilde ortadan kaybolarak şu ana kadar akıbetinden herhangi bir haber alınamamakla birlikte Libya eski lideri Kaddafi Sadr’ın kayboluşundan sorumlu tutulmuştur. 1977 yılına gelindiğinde Irak’ta sürgünde yaşayan Humeyni, kendisini taklit eden taraftarlarının dikkatini Lübnan iç savaşına çekmiş ve savaşta zarar gören Şiiler için yardım çalışmaları başlatmıştır. Humeyni FKÖ’nün İsrail ile mücadelesine destek verirken, Arafat’ı İran’ın Beyrut Büyükelçiliği konusunda uyarmış ve İran elçisinin Amerikalılara çalıştığı uyarısını yapmıştır. Humeyni, Irak’tan çıkartılınca Arafat Humeyni’yi Lübnan’a davet etse de Humeyni bu daveti kabul etmeyerek Paris’e gitmeye karar vermiştir. 573 Lübnan Krizi daha çok Suriye ve İsrail arasında nüfuz elde etme 570 M.Grame Bannerman, “Saudi Arabia”, Lebanon in Crisis: Participants and Issues, Ed. P. Erdward Haley and Lewis W. Snider, New York: Syracuse University Press, 1979, pp:117-123. 571 Vassiliev, a.g.e., s.821. 572 Samii, “The Shah's Lebanon Policy: the Role of SAVAK”, ss.59-85 573 H. E. Chehabi, “The Anti-Shah Opposition and Lebanon”, Distant Relations: Iran and Lebanon in the Last 500 Years, Ed. Houchang Chehabi and Rula Jurdi Abisaab, I.B.Tauris, 2006, s.193-195. 149 yarışını ifade etse de birçok bölgesel ve küresel aktör değişen ittifakların destekçisi olmuştur. Çalışmanın ilerleyen kısımlarında İran ve Suudi Arabistan’ın Lübnan politikalarının anlaşılması açısından bu bölümde iki ülkenin politikaları sınırlı bir şekilde ele alınmıştır. 2.4.5. İRAN-IRAK SINIR SORUNU VE SUUDİ ARABİSTAN’IN YAKLAŞIMI Emperyalist Batılı devletlerin mevcut Ortadoğu ülkelerinin sınırlarını keyfi bir şekilde çizmesi neticesinde inşa edilen yeni devletlerin siyasi otoritesi ile bu sınırlarda yaşayan etnik gruplar arasında uyuşmazlıklar ortaya çıkmıştır. Devlet otoritesine gösterilmesi gereken itaat ve sadakat ise bu bölgelerde yaşayan insanlar tarafından devlet altı ve devlet dışı aktörlere gösterilmiştir. Bu kronik bozukluk bazı bölge devletlerinin irredentist politikalar belirlemesinin en önemli nedenini oluşturmuştur.574 Ortadoğu’da kronik sınır sorunlarının olması devletler arasındaki eşit ve güvenilir ilişkilerin gelişmesini engellerken aynı zamanda bölgeye yönelik diplomatik ve askeri dış müdahalenin de artmasını kolaylaştırmıştır. Osmanlı Devleti’nin yıkılmasından sonra imparatorluğun Irak’taki üç eyaleti olan Musul, Basra ve Bağdat’ın Irak sınırları içerisinde kalmasıyla Osmanlılar ile İranlıların sınır problemleri Irak ile İran’a tevarüs etmiştir. Sınır problemlerinin en önemlisi Şattülarap’ın sahip olduğu stratejik konum olmaktadır. Bölgede petrol endüstrisinin de gelişmesi ve nehrin iki tarafında iki ülkeye ait limanların bulunması iki ülke için Şattülarap’ın stratejik önemini daha da arttırmıştır. İran-Irak aralarındaki sınır sorunlarından dolayı İran, Irak’ı 1929 yılında tanımış ve Sovyet tehdidini engelleme girişimleri çerçevesinde İran, Irak ile 1937 yılında Sadabat Paktı’nın imzalanılmasından önce İngiltere baskısı ile anlaşma yapmış olsa da bu anlaşmanın maddelerinden çok memnun kalmamıştır. Irak’ta 1958 yılında yaşanılan darbe sonrasında Irak’ın kendi kara sularını 12 mil olarak belirlemesi, İran’ın ise nehir boyunca Thalwg hattı prensibini uygulayacağını bildirmesi iki ülkeyi krizin eşiğinie getirmiştir. 1968 Irak darbesi sonrası Irak’ın nehrin tamamı üzerinde ve İran’ın Huzistan bölgesinde hak iddia etmesi iki ülkeyi 574 Hinnebusch, a.g.e., s.5. 150 savaşın eşiğine getirmiş ve bu ülkelerin kendi çıkarları lehine çalışan karşıt grupları desteklemelerine neden olmuştur.575 Irak’ın 1972 yılında Sovyetler ile savunma anlaşması imzalayarak yüklü miktarda silahlanmaya gitmesi Batı Bloğunu tedirgin ederek bloğun İran’a ve Kürtlere olan desteklerini arttırmıştır. Irak ise İran’daki muhalif Araplar başta olmak üzere, Kürtler ve diğer Şah karşıtı muhalefeti desteklemiştir. Önceki bölümlerde de ifade edildiği gibi 1970 sonrasında İngiltere’nin körfez bölgesinden çekilmesi ile ortaya çıkan boşlukta İran’ın etkinliği hızla artmaya başlamıştır. 1973 yılında yaşanan petrol krizi sonrası ekonomik açıdan önemli derecede mesafe kat eden İran, finansal birikimlerini silahlanmaya yatırarak bölgenin en önemli gücü olmakla birlikte Irak’ın üzerine de askeri baskı uygulamaya da başlamıştır. İran ve İsrail ise, Irak’ta inşa edilmeye çalışılan yeni sistemi kendileri için ortak tehdit olarak görmüştür. Bağdat’a karşı ortak mücadele etme konusunda mutabık kalan bölgenin Arap olmayan bu iki ülkesi Irak’ın kuzeyinde yaşayan Kürtleri merkezi hükümete karşı desteklemeyi kararlaştırmış. Mossad ve Savak’ın ortak istihbarat faaliyetleri ile Kürtleri Bağdat hükümetine karşı kışkırtmayı başarmıştır. 576 Nixon ve Kissinger, İran’a 30 Mayıs 1972 tarihinde bir günlük bir ziyarette bulunmuş ve İran’ı her türlü modern silah teçhizatı ile destekleme niyetlerini tekrar etmişlerdir. İkili Şah’a Kürtleri de Irak’a karşı destekleyeceklerine dair söz vermiş ve Barzani’nin Bağdat hükümetine karşı daha da sivrilmesini sağlamışlardır. 577 Şah, İngiliz sömürgesi döneminde belirlenen ve Şattülarap nehrinin kontrolünün Irak’a bırakılmasını öngören hiçbir düzenlemeyi kabul etmemiş en azından nehir üzerinde eşit egemenlik hakkının olmasını iddia etmiştir. Şah, Bağdat hükümetini köşeye sıkıştırmak ve istediği tavizleri koparmak için Kürt grupları bir araç olarak kullanmaya karar vermiştir. 16.000 Irak Askeri ve Kürt peşmergesinin canına mal olan savaş dönemi; İran’ın Irak ile 1975 Cezayir Anlaşmasını imzalaması, İran ve Amerika’nın Kürt gruplar 575 Özcan, a.g.e., s.85-96. 576 Kaye, Nader and Roshan, “A Brief History of Israeli-Iranian Cooperation and Confrontation” a.g.e., s.11.; Nader Entessar, “The Kurds in post revolutionary Iran and Iraq “,Third World Quarterly, Vol.6, No.4, 1984, ss.918-919 577 Peter Galbraith, Irak’ın Sonu Ulus Devletlerin Çöküşü mü?, Çev.Mehmet Murat İnceayan, İstanbul: Doğan Kitap, 2007, s.141. 151 üzerindeki desteği geri çekmesi ile sona ermiştir. 578 Barzani, Irak hükümetine karşı saldırıları durdurduğunu ilan etmiş ve aileleri ile birlikte yaklaşık 100.000 Iraklı Kürt İran’a sığınmıştır. Barzani’nin İran ve Amerika’nın talimatı ile Kürtleri yarı yolda bırakması neticesinde Celal Talabani, Kürdistan Demokrat Partisinden ayrılarak Kürdistan Yurtseverler Birliği Partisini kurmuştur.579 Bu savaştan oldukça kazançlı çıkan Şah ise, Cezayir’de düzenlenen OPEC toplantısında Irak ile varılan anlaşmaya göre Şattülarap sınır çizgisi Thaweg (yarı hat) olarak belirlemiştir. Irak ise, Kuzistan’ın kendisine bağlanması gereken bir Arap toprağı olduğu iddialarından vaz geçmiş ve İran’ın Kürtleri desteklemeyeceği ve sınırları içerisinde Irak’a karşı milis gücü barındırmayacağı kararı alınmıştır. 580 Şah’ın, Irak üzerinde önemli kazanımlar elde etmesi Körfez’in tamamında daha rahat hareket etmesine ve müttefiki Amerika tarafından daha değer görmesini netice vermiştir. İran ile olduğu kadar Irak ile de tarihsel sorunlu ilişkilere sahip olan Suudi Arabistan, 1932-1958 yılları arasındaki en büyük tehdit algısı Irak Haşimi rejimi olmuştur. 1958 devriminden sonra Suudi Arabistan’ın rejim ekseninde tehdit hissettiği Irak, 1968 sonrasında ise Suudi Arabistan ile doğrudan ve dolaylı yollardan Güney Yemen ve Umman üzerinden karşılıklı mücadelelerini sürdürmüşlerdir.581 Kral Faysal, Irak ve İran'ı yatıştırmaya çalışmak ile birlikte İran’ın Kürtlere destek vermesine ses çıkarmamıştır. Bunun en temel nedeni sınır ve rejim problemi yaşadığı Bağdat hükümetinin Kürtlerle meşgul olmasıyla Irak-Suudi ilişkilerindeki gerilimi azaltabilme ihtimalidir. 582 Suudi Arabistan, aynı zamanda İran’ın Irak ile uğraşarak hem Irak’ın Kuveyt ve Riyad’a yönelik güç kazanmasına engel olmuş hem de bunu İngiltere’nin bölgeden çekilmesi ile etkinliği artan İran’ın gücünü sınırlandıracak bir unsur olarak değerlendirmiştir. 1975 Cezayir Anlaşması, İran’ın stratejik kazanımları yanında Irak-Sovyet ilişkisinin zayıflamasını ve Irak-Körfez ülkeleri ilişkilerinin gelişmesini netice vermiştir. Özellikle Irak ve Suudi Arabistan kesişen sınırlarındaki petrol sahaları üzerinde uzun 578 Joe Stork, “Iraq and the War in the Gulf”, MERIP Reports, No. 97, Iraq, Jun., 1981, s.7. 579 Mahir Aziz, The Kurds of Iraq, New York: I.B.Tauris, 2011, s.74. 580 Kerim Yıldız, Kurds in Iraq The Past, Present and Future, London: Pluto Press, 2004, s.23 581 Beth K. Dougherty and Edmund A. Ghareeb, Historical Dictionary of Iraq, Maryland: Scarecrow Press, 2013, s.546. 582 Keynoush, a.g.e., s.89. 152 yıllar devam eden belirsizliği ortadan kaldırılarak ortak bir anlaşmaya varmışlardır.583 İran ve Suudi Arabistan’ın diplomatik ilişkilerinin tesis edildiği günden İran Devrimi’ne kadarki süreçte İran-Suudi Arabistan ilişkileri genel anlamda çatışmadan uzak olmuş ve ortak çıkarlar belirleyici rol üstlenmiştir. Bunun temel nedeni iki yerel monarşik devletin ortak tehditler bağlamında kendi monarşilerine yönelen endişeleri giderme çabası olmuştur. Aynı zamanda gerek İran gerekse Suudi Arabistan, komünizmin bölgede yayılması, Arap milliyetçiliği başta olmak üzere anti monarşik hareketlerin sınırlandırılması ve Batı ile dostane ilişkileri etkileyebilecek konularda paralel politikalar izlemiştir. İngiltere’nin körfezden ayrılmasından sonra İran ve Suudi Arabistan arasında bölgede hegemonya ve nüfuz sağlama yarışında yeni durumu kendi lehlerine çevirecek girişimlerde bulunmuştur. Fakat bu nüfuz sağlama yarışında daha güçlü ve avantajlı çıkan ABD’nin yoğun askeri ve siyasi desteğini alan İran olmuştur. Devrim öncesi İran-Suudi Arabistan ilişkilerinin en önemli birleştirici unsuru monarşilerin korunmasına yönelik ortak iş birliği girişimleri olmuştur. Her iki devlette çıkar algıını monarşik kimlikleri üzerine bina etmiştir. 583 John P. Miglietta, American Alliance Policy in the Middle East, 1945-1992: Iran, Israel, and Saudi Arabia, New York: Lexington Books, 2002, s.254. 153 3. BÖLÜM: DEVRİM SONRASI İRAN-SUUDİ ARABİSTAN’IN DEVLET KİMLİĞİ, İKİLİ İLİŞKİLER VE BÖLGESEL POLİTİKALARA ETKİSİ Bu bölümde İran Devrimi sonrası dönemde İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde ve iki ülkenin bölge politikalarında yaşanan gerilimler, değişen ve değişmeyen politik öncelikler, temel ayrılık ve rekabet alanları devlet kimliği bağlamında ve üç bölümde analiz edilecektir. İlk bölümde İran Devrimi’nin İran Devlet kimliğinde ve dış politik çıkarlarında nasıl bir dönüşüm gerçekleştirdiği ve bu dönüşümün Suudi Arabistan başta olmak üzere Körfez ülkelerine yansıması incelenecektir. İkinci bölümde Amerika’nın 2003 yılında Irak işgali sonrası İran ve Suudi Arabistan’ın Ortadoğu’da güvenlik açısından ve siyasi açıdan ne gibi öncelikleri olduğu analiz edilecektir. Ayrıca bölgede artan mezhepçilik ve vekil örgütlerin ikili ilişkilere etkisi irdelenecektir. Üçüncü bölümde ise, ‘‘Arap Baharı’’ olarak da bilinen halk hareketlerinin başlamasından 2018 yılına kadarki süreçte Ortadoğu ve uluslararası siyaset açısından ciddi sonuçlar doğuran gelişmelerin İran ve Suudi Arabistan için ne anlam ifade ettiği ve dış politik öncelikleri normatif değerler bağlamında irdelenecektir. 3.1. İRAN DEVRİMİ’NİN SUUDİ ARABİSTAN VE KÖRFEZ ÜLKELERİNE ETKİLERİ 3.1.1. İRAN DEVRİMİ’NİN TOPLUMSAL DİNAMİKLERİ VE İRAN’DA DEVLET KİMLİĞİ DEĞİŞİMİ Konstrüktivist teori açısından bakıldığında devletler sürekli değişim ve dönüşüm içinde olan sosyal ve toplumsal ilişkilere sahip yapılardır. Devletler diğer devletler ile etkileşime girerek kendi siyasi sosyalleşmesini sağlayabilen dinamik aktörlerdir. Değişimini sağlayan devlet mekanizması, sırası ile; ulusal çıkarı ve nihayetinde dış politikasındaki yönelim ve motivasyonlarını da değiştirmektedir.584 Çalışmanın önceki bölümlerinde açıklandığı gibi devlet dönüşümlerinin iç, dış ve uluslararası faktörel etkileri bulunmaktadır. Özellikle tarihte yaşanan ve kitleleri etkileyen her bir olay ortaya 584 Büyükbaş, a.g.m., s. 252. 154 çıktığı toplum ve bireylerin psikolojik durumundan ayrı bir şekilde ele alındığında doğru sonuçlar elde edilebileceği söylenemez. 585 İran Devrimi de aynı şekilde İran’ın iki yüzyıldır devam eden ulusal gurur zedelenmesi, kukla rejimler ve Batı kontrollü liderler tarafından yönetilmesi, devrime taraf olan insanların Şah’a karşı takındıkları muhalefetin sebeplerini anlamadan devrimin İran devleti üzerinde bugüne kadar devam eden etkisi de yeterince anlaşılamayacaktır. 1963 Ak Devrim uygulamalarından sonra değişen toplumsal yapı ve Şah’a yakın elitlerin olağanüstü müreffeh hali toplumdaki kutuplaşmayı ve Şah’a karşı muhalefeti tetikleyen önemli bir etken olmuştur. İran’da Şah karşıtlığı rejim tarafından görmezden gelinmeye çalışılırken muhalif ulemalar ise, öğrenciler ve fakir kesim tarafından daha da güçlendirilmiştir.586 Şah’ın Savak aracılığı ile kitle hareketlerini engellemeye çalışması ve Humeyni’ye yakın muhafazakâr hareketleri bastırmaya çalışması; muhalefetin daha da sertleşmesini ve birbirlerine yakınlaşmasını sağlamıştır.587 İlginçtir ki; Şiiliğin en önemli kültürel öğesi olan bir İmam’ın etrafında toplanma âdeti İran’da baskı ve ikinci derece vatandaşlığa itilen muhafazakâr kişilerin Humeyni’nin etrafında toplanmasını, cami ve medreselerin siyasallaşmasını kolaylaştırmıştır.588 Mücahidin-i Hak gibi örgütler ise Şah rejimine karşı diğer muhalif hareketler ile giderek diğer örgütlü birleşmiş ve Marksizm ile İslam’ın sentezi fikirler ortaya koyan 100.000 kişilik bir gerilla grubuna sahip bu güç ile Şah’ın tahtına göz dikmişlerdir. 589 Bunun yanında Halkın Mücahitleri gibi radikal örgütler, Tudeh gibi komünist yapılar da Şah muhalefetine karşı diğer muhalif hareketler ile birleşmiştir. Bütünsel anlamda İran halkının Şah ve Şah’ın iç-dış destekçilerine karşı tahammülsüzlüğü ve halkın giderek kötüleşen ekonomik ve sosyal durumu İran’da monarşiye karşıt olan tarafların daha net çizgiler çerçevesinde birleşmesini ve mücadele etmesini ortaya çıkarmıştır. 1973 Petrol krizinde petrol gelirlerinden oldukça yüksek derecede kâr elde eden Şah rejimi, ekonomik ve teknolojik kapasitesini aşan altyapı, silahlanma ve kurumsallaşma politikalarına yönelmiştir. Ülke içerisinde yanlış yönetimden kaynaklanan 585 Demircan, a.g.e., s.62. 586 Heather Lehr Wagner, The Iranian Revolution, New York: Chelsea House Publishing, 2010, s. 14. 587 Alev Erkilet, Ortadoğu’da Modernleşme ve İslami Hareketler, İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2015, s.358. 588 Erol Kılıç, a.g.e., s.92-93 589 Farndon,a.g.e., s.132 155 sorunlar hızlı bir şekilde enflasyonun yükselmesine ve fakirleşmeye sebep olmuştur. Ülkede giderek artan yolsuzlukların yanında ekonominin iyi yönetilememesi, İran’ı ciddi ekonomik ve sosyal krizlere maruz bırakırken Şah’a karşı muhalefeti de güçlendirmiştir. 590 1976’da kamu harcamalarının devletin petrol gelirlerini aşması İran’da ekonomik sıkıntıları gün yüzüne çıkartmıştır. Tam bu dönemde Şah, ABD’den de bir uyarı alarak Başkan Carter İran’ı insan hakları konusunda uyarmış ve entelektüel kesim ve muhalefete dolaylı yoldan destek sağlamıştır. Şah’ın 1978’de başlayan protestolar döneminde bir kısım muhalefet ile masaya oturması ise muhalefet tarafından Şah’ın zayıflığı olarak algılandığı için bu durum muhalefetin Şah’a karşı gücünü ve karşıtlığını arttırmıştır. 591 1978 yılının ortasına gelindiğinde Şah’a karşı muhalefet oldukça çeşitli bir şekil arz etmiştir. İran’da Şah ve ihdas ettiği rejime karşı Tudeh Partililer, Marksistler, Fedaiyan-ı Hak, Halkın Mücahitleri, Maocular, İslamcılar ve liberaller ile birlikte yüz binlerce öğrenci aynı safta yer almaktaydı. 592 Irak ve Fransa’da sürgünde bulunmuş Humeyni, İran’da devrim sürecinde Şiiliğin geleneksel başkaldırı kültürünü modern bir başkaldırı hareketine çevirerek ve geleneksel Şiiliği revize ederek siyasallaştırmıştır.593 İran’ın geleneksel Şii kültüründe siyasal ve toplumsal karşı çıkmalar önemli bir gelenek olmaktadır. 1890-1891 Tütün Boykotu gibi olaylarda iktidar ve güçlü devletlere karşı gösterilen tepkiler İran’da politik otoritenin meşruiyetini kabul etmeyen kitlelerin ulemanın meşruiyetini merci sıfatı ile tanımalarını sağlamıştır.594 İran Devrimi’nde Humeyni’nin merci sıfatı ile mevcut siyasi otorite yerine devrim lideri olarak meşruluğu tanınmıştır. Humeyni’nin liderliğindeki İran Devimi sadece monarşiyi ortadan kaldırılarak İslamcılığın teokratik bir düzenin kurulmasını netice veren bir devrim olmamış aynı zamanda İslamcı ideolojinin son iki yüzyılda teokratik bir devleti devrim yolu ile inşa ettiği tek örnek olmuştur.595 Bununla birlikte İran Devriminin İslami bir devrim olup olmadığı 1979 yılından beri tartışıldığı ve net bir sonuca varılmadığı için çalışmada İran Devrimi olarak belirtilmiştir. 590 Shaul Bakhash, “Historical Settings”, Iran a Country Study, ed. Glenn E.Curtis and Eric Hooglund, Washington: Library of Congress Cataloging, 2008, s.46. 591 Farhad Khosrokhavar ve Oliver Roy, İran: Bir Devrimin Tükenişi, 2b., Çev.İsmail Yerguz, İstanbul: Metis Yayınları, 2013, s.23.; Doğan, a.g.e., s.37. 592 Arjomand, The Turban for the Crown:The Islamic Revolution in Iran, s.106. 593 Dağı, a.g.e., s.45. 594 Taha Akyol, Osmanı’da ve İran’da Mezhep ve Devlet, 9b., İstanbul: Doğan Kitap, 2013, s.171. 595 Doğan, a.g.e., s.4. 156 İranlı devrimcilere göre Şah rejimi, İran’ın Müslüman ve muhafazakâr yapısını görmezden gelmiş Fars dili, Aryan Irkı, Antik Fars Medeniyeti ve monarşiye sadakat gibi söylemleriyle İslam öncesi Pers kültürüne daha çok yönelmiştir. İran Devrimi ise İran’ın mücadeleci ve devrimci İslami (Şii) kimliğini oldukça öne çıkarmıştır.596 Devrim İran’da kitleleri sosyokültürel bir değişime sokarak Şah dönemi toplumsal açıdan revaçta olmayan İslam ve anti Batıcılık gibi yeni ideolojik yönelimleri ortaya çıkmıştır. 597 Devrim sonrasında ise, İran devlet ve ulus kimliğine yönelik farklı tartışmalar ortaya çıkmıştır. Muhafazakâr İranlılar, İran devlet ve ulus kimliğini Şiilik temelli düşünmüşlerdir. İranlı laikler ise bunu din ve mezhep algısından ziyade etnisite ve dile indirgemişlerdir. 598 Diğer bir takım Şii ulema ise siyasetten ictinab etme kültürlerini ortaya koyarak günümüze kadar devrimci İslamcılardan bağımsız şekilde davranma kararı almışlar ve bunu devam ettirmişlerdir. Bununla birlikte İran Devrimi her ne kadar İslami devrim olarak tanımlansa da sol jargonlardan önemli derecede kavramlar devşirilmiştir. İnkılap (devrim), ideoloji (sınıfsız toplum) ve mustazafin (ezilenler/proleterya) gibi sol kavramlar küçük evrimler ile İslami devrimin temel kavramlarına dönüşmüştür.599 Bu kavramların İran Devrimi sürecinde aktif bir şekilde kullanılmasının en önemli nedeni Şah döneminde kırsaldan Tahran başta olmak üzere İran’ın diğer büyük kent merkezlerine edilen göçler sonucu artan işsizlik ve gecekondularda biriken sosyal tatminsizliği Şah’a karşı ve yeni bir sistem inşa etme niyeti önemli bir rol oynamıştır. 1979 yılına kadar birçok sağ ve sol ithal devrim modellerinin Ortadoğu’da İran Devrimi’nin gerçekleşmesi bölgenin ilk defa kendi kimliğine has ve yerel bir dönüşüm sağlamasına neden olmuştur. 600 İran siyasi tarihi üzerine çalışmalar yapan birçok akademisyen İran Devrimi’ne yönelik farklı tanımlamalarda bulunmuştur. Dabashi’ye göre; 601 1979 Devrimi çeşitli ekonomik, toplumsal ve ideolojik kaynak ve amaçlardan doğan bir ulusal kurtuluş hareketiydi. Devrim sürecine katılan güçlü ve amansız bir 596Lee, a.g.e., s.172. 597 Mahmood Monshipouri, Muslims in Global Politics, Pennsylvania: University of Pennsylvania Press, 2009, s.165. 598 Hossein Karimifard, “Constructivism, National Identity and Foreign Policy of the Islamic Republic of Iran”, Asian Social Science, Vol. 8, No. 2, February 2012, s.240. 599 Khosrokhavar ve Roy, a.g.e., s.13. 600 Bozarslan, a.g.e., s.51. 601 Dabashi, a.g.e., s.161. 157 İslamcı grup bütün diğer gruplara üstün gelerek, devrimi istediği istikamete yöneltmiş ve ona “İslami” devrim demiştir. Rakel’e göre ise İran Devrimi, İran’ı uzun yıllardır kontrol etmeye çalışan yabancı güçlere toplumun patlayan bir öfkesi olmuştur. Ayrıca İran Devrimi, 1890-1891 Tütün İsyanı, 1905-1906 Anaysa Devrimi, 1950-1953 petrolün millileşmesi hadisesi gibi modern İran tarihini derinden etkileyen zincirleme olayların sonuncusu olmuştur.602 İran Devrimi sonrasında Humeyni’nin de iradesiyle İran Başbakanlığı makamının başına Mehdi Bazargan getirilmiştir. Oldukça mutedil ve İran’ın Körfez’deki Arap komşuları ile ilişkilerine de önem veren bir kişi olan Bazargan, dış politikada da oldukça mutedil davranmaya çalışmıştır. Suudi Arabistan ile ilişkilerini devam ettirmek istediği ve Körfez’de güvenliğin ortaklaşa sağlanması gerektiği konularında Riyad ile ilişkilerine önem veren Bazargan radikal devrimciler tarafından çok sevilmemiştir.603 İran Devrimi sonucunda İran’ın ilk cumhurbaşkanı olan Mehdi Bazargan, İslam Devrimi’ne karşı olduğu gerekçesi ile görevinden alınmıştır. Aslında Bazergaan, İslam’ın kurallarının siyasete hâkim olması, din ve siyasetin ayrı olarak düşünülmemesi gerektiğini hatta bunun Hıristiyan kültürünün İslam dünyasındaki bir etkisi olduğunu savunmuşsa da Humeyni ile ters düşmesi nedeni ile görevinden aniden uzaklaştırılmıştır. 604 Mehdi Bazargan hükümetinin düşmesiyle Modern İran tarihinde geçmişte hiç olmadığı kadar Şii din adamlarının önderleri olan Ayetullahların yolu açılmıştır. Humeyni’nin “İkinci Devrim” olarak tarif ettiği bu olay neticesinde laik milliyetçi kesim ülke yönetiminden hızlı bir şekilde uzaklaştırılmaya başlamıştır.605 İran Devrimi sonrası toplum ve idarede ortaya çıkan yönetsel boşluk karizmatik lider Humeyni tarafından süratli bir şekilde doldurulmuş, dolaysıyla diğer grupların kendi aralarında mücadele etme oranı azalmıştır. 606 31 Mart’ta yapılan referandum sonucunda ise İran İslam Cumhuriyeti’nin kurulduğu ilan edilmiştir. 3 Aralık’ta tekrar yapılan halk oylaması ile Humeyni’nin İran yönetimi için Irak’ta sürgündeyken kategorize etmiş olduğu Velayet-i Fakih sistemini merkeze alan Anayasa taslağı İran’ın yeni anayasası olarak kabul 602 Eva Patricia Rakel, “Iranian Foreign Policy since the Iranian Islamic Revolution:1979–2006”, The Greater Middle East in Global Politics, ed. M. Parvizi Amineh, Brill NV, Danvers, 2007, s.148 603 Al Tahhavi, a.g.e. s.159. 604 Sancar, a.g.e., s.102. 605 Sohail Hashmi, “Iran’s Second Revolution”, Harvard International Review, Vol. 4, No. 2, October 1981, s. 4 606 Ahmad Fekri, a.g.e, s.172. 158 edilmiştir.607 İran Devrimi sonrasında kurulacak siyasal sistem ve rejimin ne olacağı konusunda devrimci gruplar arasında ortak bir fikir birliği mevcut değildi. Solcular hariç Şah karşıtı muhalifler yeni siyasi yapının İslami temelli bir yapıda olması konusunda mutabık olmakla birlikte bunun şekli konusunda ortak bir görüş sahibi değildir. 608 İran’ın devrim sonrası süreçte yaşadığı gelişmeleri devrimi destekleyen muhafazakâr kesim oldukça iyi kullanarak devrimin odak noktasının belirlenmesinde ve siyasi tartışmaların kendi eksenlerinde devam etmesi için oldukça iyi bir şekilde kullanmıştır. Öyle ki İran’ın dış politikası bu süreçte belirleyici olmuş ve Amerika - İsrail gibi ülkeler ile kurulan ilişkilerde devrimin en güçlü yansımaları gözükmüştür. Ayrıca İran’da ki devrimciler bu süreci yöneterek İran ulusal ve devlet kimliğinin yeniden inşa edilmesi için oldukça araçsallaştırmışlardır. 609 4 Kasım 1979’te kendilerini “İmam’ın Çizgisini Takip Eden Müslüman Öğrenciler” olarak tanımlayan devrime sadık öğrenciler tarafından başlatılan ve 444 gün süren ABD’nin Tahran Elçiliği’ndeki rehine krizinde Amerikalılar, personellerini kurtarmak adına başlattığı operasyonda (Kartal Pençesi “Eagle Claw”) başarısız olmuş bu İran’ın daha da radikalleşmesine ve anti Amerikancı söylemler kullanmasına neden olmuştur. 610 Bununla birlikte İran Devrimi kendi içerisinde ulusal, muhafazakâr ve Marksist eğilimlerin tamamını barındırmaktadır. Rehine krizinden sonra ise İran Devrimi giderek teokratikleşmiş ve diğer eğilimlerin etkisini rejimden silmeye çalışmıştır.611 Referandum sonrası sol kesimin hızlı bir şekilde ülke yönetiminde uzaklaştırılarak Humeyni ve ekibi İran siyasetine tam anlamıyla hâkim olmaya başlamıştır. İranlı devrimcilerin ABD büyük elçiliğini işgal ederek, elçilik çalışanlarını rehin alması İran’ın uluslararası hukuk kurallarını çiğnediği algısının hızlı bir şekilde yayılmasına sebebiyet vermiştir.612 Şen, rehine krizinin İran devrim ve kimliğine etkisini şu şekilde 613 açıklamaktadır: “Rehine Krizi İran’da devrimci yönetimin kendini 607 Pınar Arıkan, “İran İslam Cumhuriyetinde Anayasal Sistem ve Siyasi Partiler”, ORSAM Rapor No:112, Mart 2012, s.5. 608 Sancar, a.g.e., s.141. 609 Suzanne Maloney, “Identity and Change in Iran’s Foreign Policy”, Identity and Foreign Policy in the Middle East, Ed. Shibley Telhami and Michael Barnett,” New York: Cornell University Press, 2002, p.89. 610 Adıbelli, a.g.e., s.49. 611 Dabashi, a.g.e., s. 161. 612 Carl Brown, Religion and State The Muslim Approach to Politics, New York: Columbia University Press, 2000, s.161. 613 Şen, a.g.e., s.128. 159 tanımlaması kadar ülke içinde süren güç mücadelelerinin ABD’ye karşı yönelmiş uluslararası bir mücadele ile iç içe geçmesi açısından önemlidir. Krizin devrimcilerin ABD’ye karşı çıkıp, onunla mücadele etmeyi ülkenin uluslararası kimliğinin sembolü yapma arzusunu perçinlediği görülmektedir. Büyükelçiliğin işgali ABD’ye karşı yeni bir zafer kazanıldığı hissiyatını güçlendirmiş ve Amerikan karşıtlığı kısa süre içinde yeni devletin ideolojik sütununa dönüşmüştür”. Amerikalıların elçilik personelini kurtarmak için başlattığı ve tam bir fiyasko ile sonuçlanan “Tabes Operasyonu” İran ve Amerika arasındaki ilişkilerini tamamen ortadan kaldırmak ile birlikte tamir edilmez bir seviyeye yükselmesine neden olmuştur. Ayrıca bu süreçten sonra İran, İslami devrim çizgisinde daha radikal adımlar atmaya başlamıştır.614 Ocak 1980 yılında İran ilk cumhurbaşkanını Halkın Mücahitleri tarafından desteklenen İslamacı solcu bir kişi olan Ebu’l Hasan Benisadr’ı seçmiştir. Ebu’l Hasan Benisadr’ın Temmuz 1981’de Humeyni tarafından görevden alınması sonrasında ikinci cumhurbaşkanı Muhammed Ali Recai olmuş, bunun da 30 Ağustos’ta bir suikasta uğramasının ardından ise devrimin ilkelerine çok yakın bir isim olan Hüccetülislam Ali Hamaney cumhurbaşkanı seçilmiş ve Humeyni ölene ve kendisi İran Devrim Rehberi olana kadar bu vazifesini yerine getirmiştir. 615 Gerek seküler gerekse muhafazakâr rakiplerini sindirmeyi başaran Humeyni, İran siyasi tarihinde radikal anlamda birçok önemli adımlar atmış olup, bunlardan en önemlisi bir sonraki bölümde açıklanacak olan İran siyasi sistemine Velayet-i Fakih teorisini kazandırması olmuştur. Kratochwil’e göre ise, İslam Cumhuriyeti fikri uluslararası sistemde geniş bir yankı uyandırmış ve Batı karşıtı ya da anti-modernist olarak tanımlanan siyasi kimlik şekilleriyle ilgili yeni meydan okumalara da yol açarak uluslararası ilişkilere hâkim teorik geleneklerinde yeniden sorgulanmasına ve anti tezler üretilmesini sağlamıştır.616 3.1.2. VELAYET-İ FAKİH SİSTEMİ VEYA İRAN’DA DEVRİM REHBERLİĞİ 614 İzzeti, a.g.e.,s.82-83. 615 Bayram Sinkaya, “İran İslam Cumhuriyeti’nde Siyasal Yapı ve Yönetim”, Ortadoğu Siyasetinde İran, Ed.Türel Yılmaz ve Mehmet Şahin, Ankara: Barış Kitap, 2011,s.37. 616 Friedrich Kratochwil, “Religion and (Inter-)National Politics: On the Heuristics of Identities, Structures, andAgents”, Alternatives: Global, Local, Political, Vol. 30, No. 2 (Apr.-June 2005), p. 113. 160 II. Dünya Savaşından sonra din ve devletin birbirleri ile ilişkisi, etkileşimi ve hangisinin daha baskın olduğu hakkında çeşitli tartışmalar yapılmış ve Batı karşıtı hareketler dünyanın hertarafında artmaya başlamıştır. Müslüman toplumların arasında da reformist ve geleneksel muhafazakâr kültürel fikirler tartışması devam ederken yeni nesil liderlerin bir kısmı ise hem Batı’ya hem de eski geleneksel yapıya karşı çıkmıştır. Yerel siyasi liderlerin eleştirilmesi toplumsal ve siyasi hayatta radikal ideolojilerin de ortaya çıkmasını kolaylaştırmıştır. 1970’li yılların sonrasında İslami terminolojiler ile ifade edilen İslami muhalefetin ilk başarısı 1979 İran Devrimi ile olmuştur.617 İran, kadim bir medeniyet mirasına sahip olması ve bu medeniyetin oldukça geniş bir coğrafyaya yayılmasından dolayı kültürel, 1979 Devrimi’nin gerçekleşmesi ile ideolojik, devrimin lokomotifi olan mezhep ve din unsurlarını barındırdığından dolayı Şii mezhepsel unsurları içerisinde barındıran bir yapıya sahip olmaktadır. 618 İran Devrimi ardından İslami ve mezhebi referanslar devlet ve toplumun her yerinde yoğun bir şekilde kullanılmıştır. Devlet başkanı ve otoritesini meşru sayan Sünni yaklaşım ile karşılaştırıldığında geleneksel Şiilik iktidara mesafeli olan ve iktidarın meşruiyetini tanımayan fakat ihtilalci de davranmayan bir ekol olarak devam etmiştir. Şii İslam tarihinde fukahanın gayb imamın yardımcıları olarak görülmesi ise Şii toplumda her dönem savunulan bir içtihat fikri olmamıştır. Çünkü Geleneksel Şiilikte devlet başkanlığı müessesesi sadece gayb olan İmam’ın hakkı olduğuna inanılmaktadır. Bu nedenle Şii ulema velev ki kendi devletleri Şii yöneticiler tarafından da yönetilse iktidarın sahiplerini meşru olarak görmemektedirler.619 Gayb İmam adına Şii ulemanın (merce-i taklid’in) İslam’ın dini vecibelerini yerine getirmesi ve ahlaki davranışların toplum içerisinde sağlanmasındaki vazifesi uzun yıllardır devam etmiştir. Fakat ulemanın siyasi otoriteyi tek başına kontrol altında tutması ise Şii geleneği açısından hoş karşılanmamaktadır. 620 Çünkü Şiilik açısından dünyevi bağ ve hanedanlık bağı liderin meşruiyetini sağlamak için yeterli olmamaktadır. 617 John O.Voll, “Political Islam and The State”, Islam and Politics, Ed.John Esposito and Emad el-din Shahin, New York: Oxford University Press, 2013, ss.56-57. 618 Abdullah Yeğin, İran’ın Bölgesel Faaliyetleri ve Güç Unsurları, İstanbul: Seta Kitapları, 2017, s.16. 619 İsmail Safa Üstün, “İmamiye Şiasında Otorite Problemi Ayetullah Humeyni’nin Velayet-i Fakih Kavramı, Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiilik Sempozyumu, İlmi Neşriyat, 13-15 Şubat 1993, İstanbul, ss.376-382. 620 Mazlum Uyar,“Velayet-i Fakih’in Ortaya Çıkışı ve Değerlendirilmesi”, Dini Araştırmalar Dergisi, C.2, S.2., Ocak-Nisan 2006, s. 85 161 Humeyni Irak’ın Necef şehrinde sürgündeyken Şah’a ve Şah’ın müttefiklerine karşı muhalefetini uzun yıllar devam ettirmiştir. Necef’te camilerde verdiği hutbeler ve gazetecilere verdiği röportajlarda Şah’ın yönetim şeklinin (monarşinin) meşru bir yönetim şekli olmadığını iddia etmiştir. İran’daki Müslümanlara çağrıda bulunan Humeyni, Şah rejimine karşı halkın başkaldırması ve İslami bir yönetim şeklini inşa etmesi gerektiği konuları üzerinde yoğunlaşmıştır. Bu fikirlerini temel alan Velayet-i Fakih adı altında bir kitap olarak neşrederek İran’da kendi taraftarları aracılığıyla bu fikirlerin yayılmasını sağlamıştır.621 İran devrimi sonrası değişen iç politika, dış politika ve devlet kimliğini net bir şekilde anlamak için ilk önce Velayet-i Fakih kavramını anlamak gerekmektedir. Çünkü devrim sonrasında hayata geçirilen bu kavram etkisi bugün dahi devam eden yeni devlet sisteminin her alanında büyük değişikliklere neden olduğunu söyleyebiliriz. İran tarihinde din ve devletin (siyasetin) iç içe geçmesi, devlet dininin oluşması, din temelli siyasi bir ideoloji sisteminin teşekkülü yeni bir olgu olmayıp Sasaniler döneminde ortaya çıkmıştır. 622 İranlılar tarih boyunca dinden meşruiyet alan dünyevi “Şahları” tanımıştır. Diğer din adamları ise manevi Şah-Tasavvuf Şah’ı olarak kabul edilmiştir. İran Devrimi ile birlikte manevi Şahların siyasi idareyi ele alması ile “yönetici Şah” ortaya çıkmış olup İranlılar oldukça yeni bir uygulama ile karşılaşmıştır.623 11. ve 12. yüzyıllarda Velayet-i Fakih teorisinin temelleri atıldığı bilinmekle birlikte, kavramsal anlamda ilk olarak Molla Ahmet Narraki (1771-1829) tarafından şahın halk üzerinde otoritesi bulunduğu, Şii ulemanın ise Şah üzerinde otoritesi olduğunu ifade etmiş fakat o günün şartlarında sadece politik meselelerden uzak birkaç konu üzerinde sınırlı kalmıştır.624 Siyasal alana mesafeli duran ve sosyal muhafazakâr bir yapıya sahip olan Şii gelenekte din adamları mutlak liderliğe ancak Gizli (meçhul ve saklı olan) İmam’ın sahip olacağına ve ona itaat edilmesi gerektiğine inanmışlardır.625 Humeyni kendinden önceki yüzyıllardır devam eden Şii geleneğin bütün iktidarlarını gayrı meşru sayması ve bundan 621 Bakhash, a.g.e., 2008, s.45.; İmam Humeyni, Velayet-i Fakih İslam Devleti, Tanzim ve Yayınlama Müessesesi, Tahran 622 Korkmaz, a.g.e., s.8. 623 Abdullah Yeğin, İran Siyasetini Anlama Klavuzu, Ankara: Seta Yayınları, 2013, s.22. 624 Mohammad Reza Djalili ve Thierry Kellner, İran’ın Son İki Yüzyıllık Tarihi, s.37. 625 Mahdavi, a.g.e., s. 181. 162 dolayı Şii din adamlarının siyasetten uzak durmasına farklı bir yorum getirmiştir. O da krallığın-monarşinin dünyanın en kötü sistemi olduğunu kabul etmiş ve Müslümanların bu yönetim şeklinden uzak durması gerektiğini tavsiye etmiştir. Humeyni monarşinin yerine Gizli İmam gelene kadar ilahi bir liderin (Rehber) İmam’a vekâleten inanmış Şiilere öncülük etmesi gerektiğini öne sürmüştür. 626 Ayrıca, Humeyni’ye göre din ve siyaset birbirinden ayrı tutulamaz. Buna da Peygamberin kendisi ve Peygamber sonrasında yönetimde hem dindar hem de siyaset ve idareden sorumlu bulunan imamları örnek göstermektedir.627 Humeyni’nin Veleyet-i Fakih düşüncesi din adamlarının siyasete müdahil olması veya olmaması tartışmasına yeni bir boyut kazandırmıştır. Humeyni’nin düşüncesine göre İslam tehlikededir ve korunması için İslami bir devlet teşekkül edilmelidir. Bu devleti en iyi idare edebilecek kişiler ise Peygamberlerin ve on iki imamın yeryüzündeki varisleri olan Şii ulemadır. Yani ümmetin idaresi öncelikle ulemanın sorumluluğundadır. 628 Humeyni, Velayet-i Fakih’in gerekliliğini “Mehdi’nin gaybeti döneminde olduğumuz bugünde İslami yönetimin kurallarının yerinde kalması ve sürdürülmesi gerektiği; kargaşaya yer verilmemesi için, hükümet teşkili de gerekir” olarak ifade etmiştir. 629 İslam dünyasında geçen yüzyıla kadar pratikte örneği bulunan “Halife” yönetim şekline benzer olan Fakih’in Velayeti sistemiyle halifelikten farklı olarak; seçilmiş ve kan bağı olmadan siyasi iktidara sahip olma ve yönetme yetkisine sahip yeni bir rejim modeli geliştirilmiştir. Devrim Rehberliği olarak da ifade edilen Velayet-i Fakih sistemi Şii düşüncesindeki İmam Mehdinin ortaya çıkana kadar İslam’ın hükümlerini devlet eliyle pratikte uygulamayı savunan bir teoridir. İran İslam Cumhuriyeti Anayasasının 5. Maddesinde ifade dildiği gibi, devlet başkanının sivil politikacılardan ziyade mutlak surette siyasete vakıf din adamlarından olması gerektiğini öngörmektedir. 630 Aynı zamanda İran anayasasının 57. maddesine göre ise yasama, yürütme ve yargının Velayet-i 626 Farndon, a.g.e., s.118. 627 Neil Shevlin, “Velayat-e Faqih In The Constitution of Iran: The Implementation Of Theocracy”, Journal of Constitutional Law, Vol.1, No.2, Fall 1998, s.365. 628 Sinkaya, “İran İslam Cumhuriyeti’nde Siyasal Yapı ve Yönetim”, s.15. 629 Ayetullah Humeyni, İslam Fıkhında Devlet, Çev.Hüseyin Hatemi, İstanbul: Düşünce Yayınları, 1979 aktaran Adıbelli, a.g.e., s.24. 630 Mehmet Koç, İran’da Devlet Yapıları ve Kurumlar-I:Devrim Rehberliği, Ankara: İRAM Yayınları, 2017, s.7. 163 Fakih’in denetiminde olduğu ifade edilmiştir. Bu kurumlar kendi aralarında bağımsız da olsa Velayet-i Fakih’in hepsinin üzerinde mutlak otoritesi olduğu görüşü benimsenmiştir. 631 Velayet-i Fakih teorisini destekleyen Şii ulemanın temel görüşü Müslümanları yönetmek hakkının tek ve ilahi vasıflar ile donatılmış rehberin hakkı olduğudur. Bu görevin seçimler aracılığı ile lider olan yönetici tarafından yürütülemeyecek kadar kutsal olduğu görüşüne hakimdir. Rehber’e bu vazife ilahi olarak verilmektedir.632 Bu ve benzeri görüşlerden dolayı İran devlet rejiminde Rehber, mutlak surette itaat edilmesi gereken geniş bir otoriteye sahip olmuştur. Aynı zamanda Rehber, Gayb İmam’ın vekili olduğu için diğer Müslümanlar üzerinde mutlak buyuruculuğa sahiptir ve Rehber’e itaatsizlik teorik anlamda düşünülemez. İran’da tesis edilen cumhuriyet ve Velayet-i Fakih sisteminin yapılanmasında Rehber rejimin sorumsuz ama en yetkili kontrol organı olarak kabul edilmektedir, İran dış politikasında önemli olduğu zannedilen ve seçim ile gelen Cumhurbaşkanı ise İran rejiminin yetkisiz ama asli sorumlu üyesidir. 633 İran’ın en yüksek otoritesi ve diğer kurumlar üzerinde en baskın güç merkezini temsil eden Rehber’i seçme ve görevinden uzaklaştırmak ile yetkili tek kurum ise Uzmanlar Meclisine aittir. Rehber’in ölümü veya rehberlik vasıflarını kaybetmesi ile yeni seçilecek rehberin meşruluğunu onaylayan kurum ise yine Uzmanlar Meclisidir.634 Rehber’in şahsiyetinde birçok önemli ve müspet sıfatları barındırması mecburiyeti olmak ile birlikte en önemli özelliği yönetici kabiliyetine sahip olması ve devletin karşılaştığı güncel siyasi sorunlar ile başa çıkabilecek kadar güçlü bir siyasi karaktere sahip olmasıdır. Humeyni liderliğindeki İran Devrimi Marksist ve Maoucu devrimci düşünceden farklı olarak bir ilahi dinin siyasi ve içtimai bir devrime dönüşebilme olasılığını göstermiştir. İran Devrimi, İslam dünyasında tek olmak ile birlikte Şiilik açısından da Mehdi’nin görevini vekâleten üstlenerek geleneksel Şii ekole de bir alternatif düşünce oluşturmuştur. 635 İran Devrimi sonrasında Velayet-i Fakih teorisi çerçevesinde Şii 631 Hafeziniya, a.g.e., s.196.; Shireen T.Hunter, Iran’s Foreign Policy in the Post Soviet Era, California: ABC Clio, 2010, s. 23. 632 Alireza Nader, David E. Thaler and S. R. Bohandy, The Next Supreme Leader, RAND Corporation, Pittsburgh, 2011, s.23. 633 Onur Okyar, İran ve Demokrasi, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2014, s.92-93. 634 Sami, Iran, Guide to Islamist Movements, s.251. 635 Adıbelli, a.g.e., s.11. 164 Usuli636 gelenek iktidar ile birlikte Şiiliğe de din ve siyasetin ayrılmazlığını dikta ederek hâkim olmaya başladıysa da Ahbari gelenekte İran’da varlığını korumaktadır. İran’daki reform talebinde olan muhafazakârların Ahbariliğe olan ilgisi artmıştır. 637 Bununla birlikte geleneksel Şiiliği savunanlar İmamların Müslümanların siyasi önderleri değil dini önderleri olması gerektiği çünkü tek gerçek mutlak önderin Mehdi’nin kendisi olabileceği düşüncesini korumaya devam etmiştir ki bu görüş Irak-Necef merkezli Ahbari görüşün güncel etki alanını göstermektedir. Şia’daki Ahbari görüş Ehl-i Sünnet içerisinde yer aldığı farz edilen Selefiliğin Şia’daki muhafazakâr grubunu tanımlamak için kullanılmaktadır. Humeyni, Şiilik açısından radikal yeni fikirler ortaya atmış ve geleneksel Şii ulemanın devlet ile olan ve devlete istenmeyerek entegre edilmekten öteye geçmeyen Şiiliği, dinamik bir şekilde Şii ulemayı İran devletinin asli sahibi yaparak geleneksel Şiiliği de derin bir dönüşüme uğratmıştır. Şah’ı ve hanedanlığını gayri meşru bir yönetici olarak kabul etmek ile birlikte Velayet-i Fakih teorisi neticesinde Gayb İmamın vazifesi ve peygamberin vekilliği olarak “Rehber” adı altında mutlak itaat gerektiren ve meşruluğu sorgulanamayan yeni bir sistem ortaya çıkarmıştır. Humeyni’nin velayet-i fakih teorisine karşı İranlı Türk kökenli Ayetullah Şeriatmedari başta olmak üzere İran içinden ve dışından birçok ulema karşı çıkmıştır. Şeriatmedari’ye göre Gaib İmam’ın yokluğunda merce-i taklid’in onun vekili olması Şii İslam inancı ile çelişmekteydi. Humeyni’nin emri ile merci-i taklidlikten azledilen Şeriatmedari ölünceye kadar ev hapsinde tutulmuştur. 638 Şeraitmedari ile birlikte Ayetullah Mahmut Talakani de teoriye karşı çıkarak bütün ümmetin sorumluluğunun sadece tek bir fakihe yüklenmesinin hata ve bidat olduğunu ifade etmiştir. Bunun yanında Lübnanlı Şii din alimi Şeyh Muhammed Cevat Muğniye de bu teoriyi kabul etmemiş ve 636Şii ulema geleneksel olarak iki ekol etrafında tartışmalarını devam ettirmiştir. Bunlar Ahbari ve Usuli ekollerdir. Ahbariler, içtihat ilkesini kabul etmeyerek imamın gaybeti döneminde müçtehidin içtihadı kullanamayacağını düşünmekteydiler. Usuli ekol ise, imamın gaybetinde merce-i taklitlerin içtihadı kullanabileceklerini inanmaktaydılar. Usuliler aynı zamanda terce-i taklit olmayan sıradan Müslümanların tanınmış ilmine şüphesiz güvenilen ulemayı taklit etmesi gerektiğini düşünmektedirler. Zaman içerisinde Usuli ulemanın Ahbariler karşısında güçlenmesi İran’da ulemayı politik açıdan çok daha aktif bir güç haline getirmiştir. Asaf Hüseyin, İran’da Devrim ve Karşı Devrim, 3b., Çev.Taha Cevdet, İstanbul: Pınar Yayınları, 2009, s.64-65. 637 Hasan Onat, “İran İslam Devrimi ve Şiilik”, e-Makalat Mezhep Araştırmaları, VI/2, Güz 2013, s.225 638 Gündoğan, a.g.e., ss.159-160.; Eric Hooglund and William Royce, “The Shi'i Clergy of Iran and the Conception of an Islamic State”, State, Culture, and Society, Vol. 1, No. 3, Spring, 1985, s.112. 165 bunun Şiilik içerisine sokulmaya çalışılan yeni bir diktatörlük şekli olarak düşünmüştür. 639 İran’da Şii Müslüman reformist olarak tanınan Muhsin Kadivar ise Velayet-i Fakih teorisine eleştirmek adına Şii Hukukunda Devlet Teorileri ve Velayet Yönetimi isimli iki kitap kaleme almıştır.640 Shayegan gibi bazı seküler İranlı aydınlara göre ise Şiilik geleneksel çizgisi olan dini ve ahlaki denetleme görevini bırakarak en güçlü baskı aracına dönüşmüş ve İslam Cumhuriyetinin kurulması on iki imamın özellikle Gaybi İmam’ın görevini sonlandırmıştır.641 Bir başka eserinde ise Shayegan dinin sosyal ve kamusal alanı kuşattığında asliyetini kaybederek dinin geleneğin ideolojikleştirilmesi ile büyü bozumuna uğradığını söylemektedir. Yazar Şiilikten örnek vererek şu an Gaybetü’l Kübra (Büyük Gizlilik veya Büyük Belirsizlik) döneminde varsayıldığımızdan bir İslam devletinin kurulması Mehdi yani On İkinci İmam’ın doğrudan vazifesini yerine getirmeye çalışması Şiilik anlayışı ile çelişmektedir.642 Humeyni’nin temel fikirlerine karşı çıkan bir diğer Şii ulema ise Necef’te yaşayan ama aslen İranlı olan Ebu’l Kasım el-Hui dir. Hui’e göre Şii fakihlerin otoritesi siyasi alana girmemeli ve bütün ulemanın yetkisi tek bir fakihte (Rehber) toplanması doğru değildir. 1992 yılında Hui’nin vefatından sonra Ayetullah Ali el-Sistani de Humeyni’nin fikirlerine karşı çıkmıştır.643 Velayet teorisine karşı çıkan diğer önemli Şii ulemalar ise, Ayetullah Bahaeddin Mehallati, Ayetullah Sadık Ruham, Ayetullah Ahmed Zencam, Ayetullah Ali Tahram, Ayetullah Mahmud Telakan olmuştur.644 Bunun yanında Şirazi tarikatı gibi Şiilik ve devletin bütünleştirilmesinin savunmak ile birlikte rejimin Şiiliğin bazı konularında yasaklamaya gitmesi, geleneksel Şii kurumların bağımsızlığını ortadan kaldırması ve Şii fıkıh kurallarından ziyade ülkeyi nizamın maslahatı düsturuna göre yönetmeye çalışması gibi fikirlerden dolayı rejime muhalefet edenler de bulunmuştur. 645 639 Yıldırım Boran, Lübnan’daki İran Hizbullah, İstanbul: Siyah Beyaz Kitap, 2007, ss.89-90. 640 Şahruh Akhavi, Ortadoğu’da Laik ve Kutsal Politikalar, Çev. Mustafa Topal, İstanbul: Asur Yayınları, 2012, s.290. 641 Shayegan, Yaralı Bilinç: Geleneksel Toplumlarda Kültürel Şizofreni, 202. 642 Daryush Shayegan, Melez Bilinç, çev. Haydun Bayrı, 3b., İstanbul: Metis Yayınları, 2018, s.40. 643 Mehmet Şahin, “Şii Jeopolitiği: İran İçin Fırsatlar ve Engeller”, Ortadoğu Siyasetinde İran, Ed.Türel Yılmaz ve Mehmet Şahin, Ankara: Barış Kitap, 2011, s.188. 644 Üstün, a.g.ç. s.397. 645 Hadi Khodabandeh Loui, Siyasal Şiilikte Otorite Çatışması”, İram Analiz, Nisan 2018, s.4. 166 Velayet-i Fakih anlayışı aynı zamanda Şiilik açısından en önemli mesele olan Mehdiyet meselesini zayıflatmıştır. Bunun nedeni Şiiliğin temelinde yatan gerçek adalet ve saadetin ancak Mehdi’nin liderliğinde elde edilebileceği ve dünyanın adaletsizlikler ve zulüm ile dolu olduğu inanışıdır. Humeyni’nin inşa ettiği teoride ise Mehdi nüzul etmeden de Mehdi’nin vekilleri olan Fakihlerin adalet ve huzuru sağlayacağı anlayışını benimsemektedir.646 Devrim, sonra tesis edilen Velayet-i Fakih teorisi ile On İki İmam Şiiliğine dayalı ilkeler ülkenin sosyal, kültürel, politik ve dini alanlarının sınırını da belirlemiştir. Velayet-i fakih teorisine uygun olmayan görüşe sahip dini cemaat ve topluluklar rejim tarafından velev ki Şii dahi olsalar yeni rejim tarafından muhalif sayılmıştır. 647 Humeyni’nin teorisine karşı çıkan Şii ulemanın temel dayanağı Şiiliğin geleneksel eğilimine olan bağlılıktır. Onlara göre Humeyni Şiilik içinde reformist bir kişiydi. Ayrıca Şah döneminde muhalefet kanadında yer alan Şeriatmedari, Humeyni gibi monarşi karşıtı değil adaletsizliğe karşı bir ulemaydı. Şeriatmedari, Şii ulemanın politikaya mesafeli kalması gerektiği, onların cami ve medreselere geri dönmesi ve bu mekanlarda toplumun irşat ve düzeltilmesi için çalışması gerektiğini siyasetin profesyonel siyasetçilere bırakılmasını savunmaktaydı. Laik ve orta sınıfın da desteğini alan Şeriatmedari velayet-i fakih teorisine de devrimden sonra tesis edilen İslam Devrim Mahkemelerine de karşı çıkmıştır. 648 Bir bütün halinde İran siyasi sistemi incelendiğinde modern Ortadoğu’da hiçbir devlette olmayan kendine özgü bir sistemin varlığından bahsedilebilir. İran tipik bir tek diktatörün yönettiği bir devlet değildir. Devletin kontrolü halk tarafından seçilmemiş ve herhangi bir kuruma karşı sorumsuz bir liderin elindedir fakat yürütmede bulunan birçok yönetici açık seçimler aracılığı ile belirlenmektedir. İran il valilerinden, ilçe yetkililerine, belediye ve köylere kadar uzanan bir seçim sistemine sahiptir. İran’ın en yetkili kişisi dini lider olan Rehber’dir seçilmiş cumhurbaşkanı değildir. Rehber yasama, yargı ve yürütmeyi kontrol etmektedir. Ekonomik anlamda çok önemli dernek ve vakıfların kontrolüne sahip olan Rehber aynı zamanda da ülke yönetimini ilgilendiren birçok 646 Uyar, a.g.e., s.97. 647 Mehmet Koç, “İran’da Bir Milli Güvenlik Sorunu Olarak Tarikatlar,13.02.2017, https://iramcenter.org/iranda-bir-milli-guvenlik-sorunu-olarak-tarikatlar/(20.02.2017) 648 Hüseyin, İran’da Devrim ve Karşı Devrim, s.253. 167 kurumda veto yetkisine sahiptir. Rehberin herhangi bir sorumluluğu yokken Cumhurbaşkanı sistemin sorumlu olan makamını oluşturmaktadır.649 3.1.3. İRAN DEVRİMİ VE DEVRİM İHRACININ KÖRFEZ DEVLETLERİNE ETKİSİ Sol ve devrimci hareketler Arap dünyasında 1960’lı yılların ilk başlarında Arap halkları tarafından önemli derecede ilgi görmüştür. Özellikle monarşi ile yönetilen ülkeler tarafından (İran ve Suudi Arabistan gibi) artan sol ve devrimci hareketlerden önemli oranda tehdit algılamıştır. 650 Bu devletler Kuzey Yemen ve Umman’daki devrimci eğilimleri bastırmak için ekonomik ve askeri anlamda oldukça büyük boyutlarda harcamalar yapmıştır. Monarşiler arası zorunlu nedenlerden kurulan ittifak birlikteliği 1979 İran Devrimi’ne kadar devam etmiştir. 651 İran Devrimi’ne kadar Doğu ve Batı ideolojilerinin devrimci fikirlerinin tartışıldığı Ortadoğu coğrafyası, İran Devrimi ile dini ve devrimsel hareketle tanışmıştır. Bu da bölgede yaşayan Müslüman halkların İran Devrimi temel söylemlerinin daha hızlı bir şekilde yayılacağı endişesini arttırmıştır. İran Devrimi’nin, cumhuriyetçi ve İslami imajı Körfez’deki kitlelere model olma potansiyeline sahip olduğunu göstermekle birlikte kısa bir zaman içerisinde Körfez’deki monarşilerin geleneksel yapılarına da bir meydan okuma olmuştur. 652 İran Devrimi sonrası İran devlet kimliği monarşik ve milliyetçi bir yapıdan hızlı bir şekilde devrimci İslamcı bir şekile dönüştürmüştür. İran Devrimi’nin ideolojik değerlerini diğer ülkelere aktarılma hedefi belirlenmiştir. 653 İran’ın devrim ihracında en önemli hedef kitleleri belirlemesi çok zaman almayacaktır. Özellikle Körfezde’ki azınlık Şiiler ve monarşi karşıtı muhalif hareketler İran Devrimi ve söylemlerinden hızlı bir şekilde etkilenecektir. İran Devrim sonrası süper güçlerin stratejik planlarının tersine hareket ederek kafa karışıklığına sebep olmuştur. Aynı zamanda bölgenin liderlerini de Kur’an’ın hükümlerini uygulamadıkları nedeniyle ittiham altına alarak meşruiyetlerini zayıflatmaya 649 Vali Nasr, “The Present and Future of Iranian Politics”, The Brown Journal of World Affairs, Vol. 15, No. 1, Winter, 2008, ss. 37-38 650 Wynbrandt, a.g.e., s.244. 651 Muhammed Selim El Kerim, Al Alakat’ul Suudiyye ve Iraniyye 1979-2011, Gayda: Darul Gayda, 2013, s.7. 652 Dağı, a.g.e., s.97. 653 Moghaddam, a.g.e., s.23. 168 çalışmıştır. Çünkü devrimci İran’ın argümanlarına göre Arap monarşileri İslami kanunlarını uyguladığı takdirde kendi meşruiyetlerini tamamen yitirecekti. Bundan dolayıdır ki; körfez ülkeleri İran Devrimi’ni küçümseyerek devrimi maceracı ve bölgedeki güç dengesini bozucu bir unsur olarak görmüşlerdir.654 Fakat Arap monarşileri, aynı zamanda İran Devrimi’nin seslerini kısa bir zamanda diğer Arap devletlerinin meydanlarında da duymaya başlayınca İran Devrimi’ne karşı engelleme pozisyonu almışlardır. Gharayagh Zandi’ye göre İran ve Suudi Arabistan ilişkileri genellikle dış politika, bölgesel rekabet, din, etnik kimlik ve mezhepsel kimliksel perspektiflerden anlaşılmaya çalışılmıştır. Bütün bu motivasyonlar İran-Suudi Arabistan ilişkilerini etkilemek ile birlikte kimliksel faktörler ilişkilerin tanımlanmasında temel öğe olmaktadır. Bunun en önemli iki nedeni olmaktadır. Bunlardan birincisi; İran ve Suudi Arabistan’ın her ikisinin de İslam dünyasının lideri olduğu veya olmaya çalıştığı ile bağlantılı bir kimliksel rekabet olmaktadır. İkincisi ise; İran’ın devrimden sonra kendi rejimini İslam dünyasının diğer kalanı için en iyi ve kullanılabilir örnek olduğu ve Suudi Arabistan’ın bağnaz kabile devleti olduğu, marjinal gruplar tarafından yönetildiği ve siyasi sisteme hanedan ailesi haricinde siyasi katılımın olmadığı bir devlet olduğu iddiası bulunmaktadır.655 Devrim sonrasında İran’ın Suudi Arabistan ve diğer Körfez ülkeleri tarafından bölgede rakip olarak algılanmasının en önemli nedenleri; İran’ın devrimci Şii kimliği ve bölgede Arap olmayan kalabalık etnik-mezhebi nüfusa sahip olması ve İran’ın bölgede bulunan yabancı güçlerin varlığını doğrudan ve her fırsatta eleştirmesidir.656 İran Devrimi aynı zamanda eskatolojik devrimsel bir yapıyada sahiptir. Bozarslan bu konu hakkında şöyle der: “Eskatolojik devrimler dünyayı mevcut haliyle ya da sıra dışı olmayan tedbirlerle ıslah edilebilecek şekliyle değil de yeni ve radikal koordinatlarla tasarlayan bu ihtilallerin aynı zamanda evrensel birer model oluşturduklarını, hem kendilerini “ihraç” etme tutkusuna sahip olduklarını hem de fedakârlık ve angajman yoluyla başka ülkelerde bir mobilizaysona yol açabileceklerini görmekteyiz. Fransız, Rus ve İran devrimlerinin 654 Hüseyin, İran’da Devrim ve Karşı Devrim, ss.27-28. 655 Davoud Gharayagh Zandi, Doç.Dr. Shahid Baheshti Üniversitesi, Bölge Çalışmaları Araştırma Enstitüsü Dekanı, 26.08.2018 tarihinde Tahran Shahid Baheshti Üniversitesinde yapılan bir mülakat. 656 Dr. Javad Heirannia, Mehr Haber Ajansı Uluslararası Ofis Başkanı, Tehran Times Gazetesi Analisti ve İran Ortadoğu Stratejik Çalışmalar Enstitüsü Üyesi 27.08.2018 tarihinde Tahran’da yapılan bir mülakat. 169 bu kategoride yer aldığını söyleyebiliriz.”657 Devrimin İran’da başarılı olmasıyla beraber devrimin korunması ve ihraç edilmesine yönelik politikalar hızlı bir şekilde geliştirilmeye başlanmıştır. Devrim sonrasında adeta yeniden inşa edilen İran devleti ve yönetici eliti kurulan yeni sistemi Devrimci İslam kimliği üzerine bina etmişlerdir. Bu anlayışa göre sistem İslam kurallarına göre yapılandırılırken İran dışındaki devletlerin İslam ilkelerine göre yeniden yapılandırılması gerektiği stratejik bir hedef olarak belirmiştir. Devrim sonrası İran anayasasının 152-155 maddelerinde belirtilen İran dış politika ilkeleri her türlü baskının reddi, İran’ın bağımsızlığı ve toprak bütünlüğünün savunulması, İran dışındaki diğer Müslümanların sorunları ve hakları ile ilgilenilmesi, despot ve zalim (müstekbirin) siyasi idarelere karşı mukavemet gösterilmesi ve savaş yanlısı olmayan ülkeler ile ilişkiler tesis edilmesi politikası siyasi elitler tarafından ifade edilmiştir.658 İran devriminin ilk dönemlerinde temel söylemi olarak “her yer Kerbela her gün Aşure” kullanılarak devrimin yayılma potansiyeli matem kültürü 659 ile birleştirilerek geniş tutulmuştur. Alizade’ye göre Aşure olarak da bilinen ve Şii ideolojik kültürün birleştirici bir unsuru olan Kerbela hadisesi İran toplumunu derinden etkilemiş ve etkilemeye devam etmektedir. Toplumun inanç ve kültürünün şekillenmesinde önemli rol oynayan Aşure, İran toplumunun ortak bir paydada toplandıkları nadir olgulardan birisi olmuştur. İran Devrimi öncesine kadar siyasi otoriteler tarafından kontrol altına alınmaya çalışılan Aşure ritüelleri devrim sonrası rejimin iktidarını ve meşruiyetini sağlamak için siyasi otorite tarafından kullanılmıştır. Rejim, Aşure’de halka Kerbela vakasını anlatan meddahlar aracılığı ile matemlere katılan grupları kontrol altına alınmaya çalışmıştır.660 Bununla birlikte Humeyni’nin devrimcileri Şah’ın askerlerine karşı çarpışmada cesaretlendirmek için, ‘‘Şah ve askerlerine karşı mücadele ederken şehit olmak Hz. 657 Bozarslan, a.g.e., s.13. 658 Nasır Kashef Asl, “İran İslam cumhuriyeti Dış Politikasının Oluşumunu Etkileyen Etmeler: Bir İranlı Görüşü”, Ortadoğu Siyasetinde İran, Ed.Türel Yılmaz ve Mehmet Şahin, Barış Kitap, Ankara, 2011, s.142. 659 Şii İslam Tarihinde Kerbela Trajedisi ile başlayan “Matem Kültürü” uzun yıllar Şiiliğin mezhep, kimlik ve kültür olarak inşa edilmesinde önemli bir araç olmak ile birlikte bugün dahi önemini korumaktadır. Özellikle İran’ın Kum ve Irak’ın Kerbela, ve Necef gibi muhafazakar şehirlerinde insanların düşünce, inanç, anma günlerinin belirlenmesi (Aşure gibi) ve giyimdeki renk tercihine (siyah ve koyu tonların tercih edilmesi) kadar birçok siyasi ve sosyal alanlarda kendisini hissetirmeye ve inşa edici rolünü devam ettirmektedir. 660 Tevhid Alizade, “Aşura, Siyaset ve Hayat”, İran Araştırmalar Merkezi, 15.11.208, https://www.iramcenter.org/asura-siyaset-ve-hayat/ (E.T.16.11.2018) 170 Hüseyin’e kavuşmaktır.’’ şeklinde hitap etmesi devrim esnasında kitleleri motive etmede en önemli seçilmiş travma olmuştur.661 Şii kültürün yoğun izini taşıyan İran Devrimi, diğer Şiilerin yaşadıkları ülkelerde de taşınmaya çalışılarak kültür ve mezhep ideolojik bir aygıt olarak kullanılmıştır. Bununla birlikte İran devrim ihracında Şiiliği temel aldığında Sünnileri; Farsları temel aldığında ise Arapları karşısına almak zorunda da kalmıştır.662 İran devriminde de gözüktüğü gibi tarihte yaşanmış olayların geleceğin inşasında önemli bir rolü olduğu görülmektedir. Tamamıyla siyasi bir olay olan Kerbela’nın seçilmiş ve transfer edilmiş travmalar ile günümüze taşınarak kendini feda etme dürtüsüne devrimci bir şekil verilmiştir. Kerbela’nın bu şekilde anlaşılması ve aktivizasyon kazanmasında Ali Şeriati ve Mutahhari gibi İranlı entelektüellerin Kerbela’yı moderniteye taşıması önemli bir rol oynamıştır. Kerbela travması ayrıca Humeyni tarafından devrim sonrası İran devlet kimliği inşasına yönelik bir şekilde kullanılmaya çalışılırken aynı zamanda da devrim ve baş kaldırının yeni rejimin kendisine karşı tehdit oluşturmaması için de kontrol altına alınmaya çalışılmıştır. 663 Ayrıca Humeyni, devrim ihracı fikrine itikadi bir boyut ekleyerek kendi taraftarlarını makul bir çizgide tutmak için monarşi karşıtlığını Şii İmamet inancı ile birleştirmiştir. Humeyni, İslam dünyasındaki birçok devletin monarşi ile yönetildiği veya ABD-Sovyet uydusu olduğu nedeniyle bu devletlerin idarelerinin meşru otoriteler olmadığını iddia etmektedir.664 Javad Salih’e göre İran devrimi ortaya çıktığında ve bütün dünya çapında geniş bir yankı uyandırdığında bölgesel anlamda buna ilk karşı gelen ve durdurmaya çalışan devlet Suudi Arabistan olmuştur. Öyle ki; Suudi Arabistan’daki birçok selefi âlim İran Devrimini sınırlandırmak için İranlıların, Arap olmayan Acemlerden oldukları, Rafızi düşünceye sahip sapkın oldukları ve İslam öncesi Pers imparatorluklarını tekrardan kurmaya çalıştıklarına dair propaganda yaparak İran Devrimi’ni sınırlandırmaya 661 Hasan Onat,“Kerbelayı Doğru Okumak”, Akademik ORTA DOĞU, Cilt 2, Sayı 1, 2007, s. 4. 662 Yeğin, İran’ın Bölgesel Faaliyetleri ve Güç Unsurları, s.19-20. 663 Metin Bozan, “Tarihi Hadiselerin Konjonktürel İnşası”, e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi, Kasım2017 Cilt:9 Sayı:2, s. 819-821 664 Gündoğan, a.g.e., s.176. 171 çalışmışlardır. 665 Devrimin gerçekleşmesinden yaklaşık bir sene sonra Mekke ve Medine’ye gelen İranlı hacıların ellerinde Humeyni’ye ait bildirileri dünyanın her yerinden gelen Müslümanlara dağıtmaya çalışmaları ise doğrudan Suud rejiminin dikkatini çekmiştir. Devrim öncesi Humeyni’nin Şah’a karşı propaganda yapmalarına müsaade edilen İranlı hacıların devrim sonrasındaki her hareketleri gözlem ve kontrol altına alınmaya çalışılmıştır. 666 Çünkü devrim öncesi Humeyni, Suudi Arabistan açısından İran Şah’ının meşruiyetine yönelik en tehlikeli ideolojik tehdit olurken devrim sonrası ise Suudi Arabistan rejimi için en tehlikeli bir aktöre dönüşmüştür. İran Devrimi sonrası Devrim muhafızları başta olmak üzere, içişleri ve istihbarat bakanlığı İran Devrim hareketinin sınırdaşında etkisinin duyulmasında en önemli rol oynamıştır. Özellikle İranlı devrimciler, Irak’ta Irak İslam Devrimi Yüksek Meclisi ve Bahreyn’de İslam Kurtuluş Hareketi gibi yapılanmalara politik, ekonomik ve entellektüel destek sağlamıştır. 667 Devrim sonrası İran, kendi yakın coğrafyasında bulunan Şii topluluklar ile ilişki kurma ve ortak çıkar geliştirmede teopolitik eksenli kamu diplomasisi politikaları uygulamıştır. 668 Ayrıca uzun yıllar İran, Irak ile başlattığı savaşın artan maliyetine rağmen gerek devrim muhafızları gibi birlikleri gerekse kamu diplomasi araçları ile yakın ve uzak Müslüman ülkeleri bir şekilde etkilemeye çalışmıştır. İran devrimi Suudi Arabistan, Yemen, Lübnan, Irak ve Pakistan’daki Şiilere esin kaynağı olmak ile birlikte Malezya ve Filipinler’e kadar siyasal İslam üzerinden bir baskı aracı olmuştur. Körfez ülkelerinde ise İran, devrim ihracı ve Şiilerin hamiliğini yapması Irak’a sunulan körfez monarşilerinin desteğine karşı bir silah olarak kullanılmıştır.669 Bu endişeden dolayıdır ki; İran-Irak Savaşı süresince Suudi Arabistan ve diğer Arap (Körfez) monarşileri kendi rejimlerini İran’ın devrim ihracı girişimlerinden korumak için Saddam’a büyük ekonomik ve askeri destek vermişlerdir. Ayrıca İran’ın bölgede mezhep eksenli politikalar yürütmesi Suudi Arabistan ve körfez ülkelerinin Vahhabilik kimliğini ötekileştirdiğinden bu devletlerin iç ve dış politikalarında Vahhabi düşünce ekolünün 665 Sayyed Javad Salehi, Prof. Dr. 26.08.2018 tarihinde Tahran Ortadoğu Araştırmalar Merkezinde yapılan bir mülakat. 666 Birol Başkan, “Körfez’in İran Sorunu: Güvenlik İkileminde Çoklu İlişkiler”, Akademik Ortadoğu, C.7, S.14,2013, s. 50. 667 Hinnebusch, a.g.e, s.194 668 Muharrem Ekşi, “İran’ın Transnasyonel ve Teopolitıi – Şiilik – Temelli Kamu Diplomasisi, Ankasam, İran Özel Sayısı S. 1, No.2, Ekim 2017, s.47-48. 669 Ward, a.g.e., s.267. 172 etkisinin daha da fazla güçlenmesine neden olmuş ve Suudi Arabistan, İran yayılmasına karşı mezhepsel kimliğini dünya çapında yaymaya daha kararlı bir şekilde başlamıştır. İran Devrimi sonrası Suudi Arabistan devlet kimliğini etkileyen üç önemli yönelim ortaya çıkmıştır. Birincisi, din adamlarının toplumsal ve siyasal rolleri artmış ve bunlar devlet tarafından daha fazla desteklenmeye başlanmıştır. İkincisi, rejimi iç ve dış tehditlerden korumak için Suudi Arabistan ve Amerika ilişkileri gözle görünür bir şekilde güçlenmiştir. Son olarak ise, rejimin istikrarına gelebilecek eleştirilere engel olmak amacıyla sosyal harcamalarda artış sağlanarak ücretler arttırılmış, eğitim alanına daha fazla yatırım yapılmış ve sosyal refah seviyesi devlet eli ile arttırılmaya çalışılmıştır.670 Suudi Arabistan daha önceden hiç olmadığı kadar İslam ülkeleri liderleri ile ilişkilerini güçlendirmeye başlamıştır. Gerek İran gerekse de Suudi Arabistan Körfez’in en zengin petrol ve doğalgaz kaynaklarına sahip iki güçlü devleti olması ve Körfez’de kendi çıkarlarını idame ettirmeye çalışmaları geçerli bir mücadele alanı olmaktadır. Bununla birlikte İran ve Suudi Arabistan, aynı zamanda kendilerine ve mezheplerine müttefik olacak bölge devletlerinin rejimlerine ihtiyaç duymuştur. Irak, Bahreyn, Lübnan, Suriye, Yemen ve Mısır gibi ülkelerde rejimin başında duracak kişinin bu iki ülkeden birisine müttefik olması diğerinin hanesine kayıp olarak yazılacağı için bu ülkelere yönelik zaman zaman müdahaleci politikalar yürütmelerine neden olmaktadır.671 İran devrimi Suudi Arabistan monarşisi başta olmak üzere Körfez’deki diğer Sünni devletleri yöneten monarşiler tarafından kendi Şii vatandaşlarını merkezi idareye karşı kışkırtıcı bir gelişme olarak görülmüştür. İran Devrimi sonrasında bölgede yaşanan aşağıda açıklanan gelişmeler ve İran’ın devrim ihraç politikaları bu endişelerin haklı taraflarını göstermektedir. İran Devrimi sonrasında gerek İran gerekse Suudi Arabistan kendisini İslam dünyasının tek lideri olarak gördüğü için sahip oldukları yerel İslami kimlikleri jeopolitik alan kazanmak ve bölge ülkelerinde etkinliklerini arttırmak için yoğun bir şekilde kullanmaktadır. Bu da İran ve Suudi Arabistan arasındaki mevcut jeopolitik alandaki rekabetin daha ideolojik bir boyuta taşındığını göstermiştir. Ayrıca bu bölümde 670 Niblock, a.g.e., s.55. 671 Kemal İnat ve Diğerleri, “İran-Suudi Arabistan Rekabetinin Bölgesel Yansımaları”, Seta Analiz, Sayı:48, Ocak 2016, s.8. 173 incelenecek olan kimliğin çıkar elde etmek için kullanımı sadece Ortadoğu ülkelerinden İran ve Suudi Arabistan’a ait olmayıp, ideolojik kimlikleri baskın hale getirmek adına dış politikadan çıkar elde etmek için aktif bir şekilde uluslararası toplumda yer alan birçok devlet tarafından demokrasi, insan hakları, sekülerizm liberalizm vb. Gibi alanlar kullanılmaktadır. 3.1.3.1. KÂBE BASKINI VE SUUDİ ARABİSTAN MONARŞİSİNE YÖNELİK SELEFİ VE Şİİ KIYAM Şah’ın devrim yoluyla iktidardan uzaklaştırılması neticesinde İran’ın ABD ve Suudi Arabistan başta olmak üzere Körfez ülkeleriyle de ilişkilerini ve bu ülkelerin İran rejimine bakışlarını değiştirmiştir. Kral Suud isteksiz bir şekilde İran Devrimi’nin başarısını tebrik etmiş ve İran ile dostça ilişkileri sürdürmek istediğini belirtmişse de kısa bir süre içerisinde bu söylemlerin rasyonel bir şekilde devam ettirilemeyeceğini anlamıştır.672 ABD ise, İran monarşisinin yıkılması ile İki Ayaklı Strateji bağlamında bölgede kendine dost kalan diğer önemli müttefiki olan Suudi Arabistan rejiminin dolaylı olarak tehlikeye girdiğini anlamış ve Suudi Arabistan’ın savunulabilmesi için Amerika’nın bölge politikalarını gözden geçirmeye başlamıştır. 673 Suudi Arabistan, İran’ın devrim politikalarını sahaya yansıtmasından kısa bir zaman sonra İran Devrimi’ni ağırlıklı olarak Sünni Müslüman dünyasında Şii İslam'ı teşvik etmek ve İran’ı diğer ülkelerin iç işlerine karışmakla ittiham etmiştir. Suudi Arabistan, Körfez krallıkları için de İran’ın faaliyetlerini doğrudan bir meydan okuma olarak algılamış ve körfez monarşileri ile ilişkilerini güçlendirmeye çalışmıştır. 674 Suudi Arabistan’ın kendi sınırları çerçevesinde ülkesel kimlik oluşturmada kullandığı en büyük unsur kendi görüş ekolünden başka diğer dini düşünceleri kabul etmeyen Vahhabilik olmuştur. Vahhabilik açısından en güçlü ötekisi olan Şiilik nedeni ile İran’da Şiiliğin en sert ötekisi olarak Vahhabiliği tekrardan kullanmaya başlamıştır. İran Devrimi sonrasında iki ekol arasında var olan reddiyecilik daha da görünür hale 672 Aarts and Duijne, a.g.e., s.66. 673 Arı, Irak, İran ve ABD, s.240. 674 Keynoush, a.g.e., s.21. 174 gelmiştir.675 İran Devrim’inin bu nedenlerden dolayı bugün dahi Suudi Arabistan için önemli neticeleri devam etmektedir. Örneğin; Prens Muhammed bin Selman’ın 676 Ekim 2017’de Guardian gazetesine verdiği röportajda İran Devrimi ve değerlerinin körfez ülkeleri tarafından şaşkınlıkla karşılandığı ve devrimin söylem ve değerlerine anti tez oluşturmak amacıyla Suudi Arabistan dahil körfez ülkelerinin radikal İslami (Vahhabi) söylemlere başvurduğunu ve krallığın otuz yılını feda ettiğini ve bunu tekrarlamayacağını ifade etmiştir. Muhammed bin Selman’ın verdiği bu demeç İran Devrimi’nin Suudi Arabistan monarşisinin de radikalleşmesini tetiklediğini açık bir şekilde göstermektedir. Bununla birlikte İran açısından en azından resmi söylemlerde Vahhabilik ve Sünnilik ayrı ayrı olarak değerlendirilmektedir. İran’a göre Vahhabilik batıl bir yol ve İslam’a uymayan bir kabile hayat tarzıdır. İran’a göre aynı zamanda Suudi Arabistan’ın kendisi için de Vehhebilik İslam dünyasının geri kalan kısmı ile siyasi ve sosyal ilişkilerin yürütülmesinde Riyad’a en zarar verici ve ön yargıya sebep olucu bir unsurdur.677 İran Devrimi’nin gerçekleşmesinden itibaren İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde genel anlamda çatışmacı ve birbirlerinin hareket ve politikalarına şüpheli yaklaşımların hâkim olduğu söylenebilir. 678 Bunun en temel nedeni Suudi Arabistan’ın 18. yüzyılda kurguladığı monarşik devlet kimliği karakteri ile devrim sonrası İran’da inşa edilen devlet kimlikleri arasında düşmanca bir ayrım mevcut olmasıdır. Suud monarşisi statükocu ve Batı yanlısı bir devlet görünümüne sahip iken İran kendisini bir cumhuriyet ve devrimci bir devlet olarak tanımlamaktadır. 679 Suudi Arabistan İran Devrimi ardından en tehlikeli tehdidi Sovyet destekli radikal sol gruplardan değil kendisini ABD uşağı olarak niteleyen ve sınırları içerisinde mezhepdaşlarını Riyad’a karşı ayaklanmaya davet eden İran’dan hissetmiştir. Bundan dolayıdır ki; Humeyni’nin körfez monarşilerini hedef olarak göstermesinden itibaren Suudi Arabistan her fırsatta bölgede İran’ın güçlenmesini 675 Muharrem Hilmi Özev, “İran-Suudi Arabistan lişkileri, 1932-2014”, İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt.66, No., 2016, s.87. 676 Muhammed bin Salman, “I Will Return Saudi Arabia to Moderate Islam, Says Crown Prince”, 24.10.2017, https://www.theguardian.com/world/2017/oct/24/i-will-return-saudi-arabia-moderate-islamcrown-prince (25.10. 2017) 677 Dr. Javad Heirannia, Mehr Haber Ajansı Uluslararası Ofis Başkanı, Tehran Times Gazetesi Analisti ve İran Ortadoğu Stratejik Çalışmalar Enstitüsü Üyesi 27.08.2018 tarihinde Tahran’da yapılan bir mülakat. 678 Mabon, a.g.e, s.41. 679 Moghaddam, a.g.e.,s.30. 175 engellemek adına inisiyatif almıştır. 680 Suudi Arabistan’ın İran karşısında proaktif politikalar izleme tercihi bugün dahi Suudi Arabistan’ın ulusal güvenliği açısından devam etmektedir. Önceki satırlarda değinildiği gibi devletler maddi olmayan statü ve ün gibi şeylere kendilerine biçtikleri roller ile ilişkili olarak ilgi gösterebilir. Örneğin İsviçre AB ve NATO üyesi olmamasına ve 2002 yılına kadar BM’ye de üye değilken tarafsız ve bağlantısız devlet kimliği rolü ile prestij ve statü kazanarak birçok ihtilaflı meselelerin diplomatik çözüm yeri olmuştur.681 Vatikan’ın Hıristiyan dünyasında önemli bir merkezi yeri olması, İsrail işgali altında bulunan Kudüs’ün bütün semavi dinler ve İsrail açısından da büyük bir öneme sahip olması kutsal toprakları koruyan ülkelere politik kazanımlar da sağlamaktadır. Hac ibadetinin Suudi Arabistan’ın kontrolünde bulunması da Krallığa, İslam dünyasının sembolik anlamda merkezi devleti olma konumunu sağlamaktadır. Krallığın kontrolü altında tutulan Hac mekanları aynı zamanda devletin benimsemiş olduğu Vahhabilik ekolünün bütün dünyaya teşhir edilmesinde de önemli bir misyona sahip olmuştur. 20 Kasım 1979’da eski İhvan üyelerinden oluşan ve anti-monarşist olan Arap Yarımadası Müslüman Devrimcileri Hareketi (Muslim Revolutionaries of the Arabian Peninsula-MMRAP) Muhammed bin Abdullah Kehtani’nin ideolojik ve Cuheyman el Utaybi’nin682 askeri liderliğinde Mekke ve Medine’yi kuşatmaya çalışmıştır. Medine’deki baş kaldırış kısa bir süre içerisinde bastırılmışsa da Mekke’deki direniş Kabe’nin isyancılar tarafından işgali nedeni ile biraz zaman almıştır.683 İşgalcilere göre küfrün en temel göstergesi inançsız insan ve gruplar (Amerika ve Batı) ile rejimin sürekli beraber hareket etmesidir. Ayrıca devlet inançsız kâfirler ve putperestler ile savaşması gerekiyorken para putuna tapmaya başlamış bu da işgalcilerin Suudi Arabistan monarşisini hedef almasına neden olmuştur. 684 Ayrıca, isyancılar Suud ailesinin 680 Vassiliev, a.g.e., s.967. 681 Goldstein ve Pevehouse, a.g.e.,s.149. 682 Cuheyman’ın babası eski bir İhvan üyesi olup Sebile Savaşında Ibni Suud’a karşı savaşmıştır. On sekiz yıl Kraliyet Muhafızlarında ordu mensubu olarak çalışan Cuheyman, 1973 yılında Suud yönetimini gayri meşru bir devlet olarak tanıdığından ve Suudi Arabistan çıkarları için çalışmanın haram olduğuna inandığı için ordudaki görevinden ayrılmıştır. 1974 yılında Suudi yönetimini eleştiren kitaplar yazmaya başlayan Cuheyman kısa bir zamanda rejime yakın diğer ulema tarafından Harici olarak ittiham edilmiştir. Bkz Büyükkara, Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali, s.101-113. 683 Wynbrandt, a.g.e,, s.240. 684 Azmeh, a.g.e., ss.243-245. 176 yabancılar ile İslam dinine uymayan ilişkiler içerisinde olduğunu ve rüşvet gibi İslam’ın yasakladığı çirkin fiillerin Suudi Arabistan’da hızla arttığını ve bunun sorumlusunun Suudlar olduğunu ifade etmişlerdir. 685 İşgalci grubun bir diğer iddiası Suudilerin Vahhabi öğretilerinden uzaklaştığı dolaysıyla İslam’dan uzaklaştığı nedeniyle yönetimlerinin meşruiyetlerini yitirdiğine yönelik düşünceleridir. 686 Cuheyman ayrıca kutsal Kâbe ve diğer dini mekânların Allah’ın sınırlarını tanımayan bir rejimin (Suud rejimi) kontrolü altında olması ve bunun kabullenilmesini küfür olarak görmüştür. Suudlu yetkililer ise, Kutsal Kabe’nin korunması ve Cuheyman gibi sapık Harici düşüncelere sahip teröristlerden kurtarılması için çatışmak dahi her türlü önlemi alacağını ifade etmiştir. 687 Cuheyman’ın mensup olduğu Utaybi kabilesinin Suudi Arabistan’ın kuruluşundan itibaren rejime en güçlü destek veren ve İhvan’ın içerisinde en aktif olarak bulunan kabilelerden olması çok önemli bir veri olmaktadır. Çünkü bu durum Suudi Arabistan gibi farklı kabilelerin entegrasyonu ile ortaya çıkan Suud rejiminin zayıflamasına ve kabileler arası entegrasyonu sonlandıracak bir potansiyeli içinde barındırmaktadır. Kâbe'nin işgal girişimine en sert tepki İran’dan gelmiştir. İşgalin ikinci günü İran Devrim Rehberi Humeyni, Kabe’yi işgal edenlerin ABD ve İsrail’e bağlı güçler olduğunu televizyon ve radyo aracılığı ile bütün dünyaya duyurmuştur. Ayrıca Humeyni, bütün Müslümanlara seslenerek Kabe’nin işgalden kurtarılması için ABD ve İsrail’e karşı cihat etmeye davet etmiştir. 688 İhvan teşkilatının bastırılmasından sonra Kâbe işgali ile Vahhabiler ve Suudi rejimi arasında ikinci çatlak ortaya çıkmıştır. Suudiler hem iç hem de dış politikada Kâbe baskını ile zayıflattıkları otoritelerini Sovyetlerin işgal ettiği Afganistan’daki cihada maddi ve insani destek vererek gidermeye çalışmıştır.689 Ayrıca Hac ve kutsal mekanlar Şah, ABD, İsrail ve Batı karşıtlığının yanında İran Devrim fikirlerinin İslam dünyasında yayılmasına çok önemli bir mekansal görev icra etmiştir. Aynı zamanda Humeyni Hac ibadetini politik bir şekilde kullanılması gerektiğini ve Hac mekanlarının bir ülke (Suudi Arabistan) ve bir dini ekolün (Vahhabilik) egemenliğinde 685 Hinnebusch, a.g.e., s.130. 686 Mneimneh, a.g.e., ss.373-374. 687 Pascal Menoret, “Fighting for the Holy Mosque”, Treading on Hallowed Ground: Counterinsurgency Operations in Sacred Spaces, Edt. C. Christine Fair, and Sumit Ganguly, New York: Oxford University Press, 2008, s.134. 688 Büyükkara, Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali, s.140. 689 Büyükkara, İhvan’dan Cüheyman’a Suudi Arabistan ve Vehhabilik, ss.225-234 177 olmaması gerektiği hakkında birçok beyanatta bulunmuştur. Suudi Arabistan ise Humeyni’nin devrimci fikirlerinden korkmuş ve kendi meşruiyetini hem Suudi Arabistan içinde hem de İslam dünyasında pekiştirmek maksadı ile Kral Fahd ünvanını İki Kutsal Mekânın Muhafızı Kral Fahd olarak değiştirmiştir.690 İran Devrimi sonrasında Suudi Arabistan ve İran arasında ideolojik söylem tartışması ve hac mevsiminde meydana gelen birtakım hadiseler ilişkilerin gelişiminde belirleyici olmuştur. 1982-1983 yıllarında hac ibadetini yapan 100.000 İranlı hacının İran Devrimi İhracı propagandası yapmak için slogan ve broşür taşımaları Suudi Arabistan otoritesini oldukça rahatsız etmiş ve birkaç yıllığına İranlı hacılara hac yasağı getirmiştir. 691 1987 yılında Kabe’yi ziyarete gelen İranlı hacılar ile Suudi Arabistan güvenlik güçleri arasında çıkan çatışmada 400’e yakın kişi hayatını kaybetmiş ve binlerce insan yaralanmıştır. Bu olaylar zinciri hem İranlı hem de Suudi Arabistanlıları oldukça derinden etkilerken iki ülkenin insanlarının birbirleri hakkında olumsuz fikirler beslemesine de neden olmuştur. 692 Suudi Arabistan'ın İranlı hacılara yönelik sert tavırları Tahran ve İran’ın diğer şehirlerinde protesto edilmiş hatta olaylar büyüyerek bir Suudlu diplomatın hayatına kaybetmesine neden olmuştur. Tahran ve Riyad birbirlerini ihmalkârlık ve kötü niyet ile suçlamıştır. Riyad bu tarz olayların tekraren yaşanmaması için Hac ibadeti esnasında dini ve politik propaganda yapılmasını yasaklamış ve İran’dan gelecek hacılara sınırlandırma getirmiştir. 693 Suudi Arabistan’ın doğu kıyı bölgelerinde yer alan Katif, Ahsa, Tarut, Hofuf ve Mubarraz yerleşim yerlerinde yaklaşık 1,5-2 milyon Suudlu Şii yaşamaktadır. Bu Şiiler İranlıların tabi oldukları On İki İmam Şiiiğine tabidir. Bu bölgeler Suudi Arabistan’ın diğer bölgelerine göre geri kalmış bir yapıya sahiptir. Ayrıca Suudi Arabistan ihraç ettiği petrolün büyük bir kısmını da bu bölgeden çıkarmaktadır. 1940-1960 yıllar arasında Arap Milliyetçiliğine yönelerek Suudi rejimine karşı muhalefet eden Suudlu Şiiler, İran Devrimi’nden sonra tekrardan Şiiliğe yönelerek devrimci bir muhalefet olan Shirazi 690 Toby Matthiesen, The Other Saudis, New York: Cambridge University Press, 2015, s.128. 691 Farndon, a.g.e., s.144. 692 Marschall, a.g.e., ss.45-46. 693 Mabon, a.g.e., s.52-53. 178 Hareketine ilgi duymaya başlamışlardır.694 İran Devrimi’nden sonra giderek politikleşen Suudi Arabistanlı Şiiler, Riyad içinde büyüyen bir güvenlik endişesi olmaktadır. 28 Kasım 1979’da Suudi Arabistanlı Şiiler yasak olmasına rağmen Kutsal Aşure günlerini anmak için toplanmış, anma töreni kısa bir zamanda Şiilerin kendilerinin ekonomik, sosyal ve siyasi haklarını talep eden bir protestoya dönüşmüştür. Bir iki yıl aradan sonrada aynı şekilde yapılan protestolar neticesinde birçok Şii aktivist tutuklanmak ile birlikte Suudi Arabistan’ın en zengin doğal kaynaklarının bulunduğu fakat Şiiler meskûn olduğu için yatırım yapılmayan bölgelere yatırım yapılmaya başlanmıştır. 695 Vahhabilerin, Suudi Arabistan’daki Şiilerin yaşadığı bölgeleri kontrol altına almasından itibaren toplu bir şekilde yapılması yasaklanmasına rağmen Aşure günlerinin açık bir şekilde yapılması İran’ın Suudi Arabistan’daki devrimci Şii hücreleri kanalize etmekteki başarısını göstermektedir. Ayaklanmalar Şiilerin yaşadığı bölgelere yayıldıktan sonra protestocular Suud rejimi ve Amerika’yı tehdit edercesine İran’a olası bir saldırı olması halinde İran yönetimi ARAMCO’nun çalışmasını durdurmak için ellerinden geleni yapacaklarını ifade etmişlerdir. Gösteri alanlarında Humeyni’nin de resimlerinin taşınması protestocuların Suud rejimine karşı İran rejiminden destek aldıklarının yeterli delili olarak görülmüştür. 696 El Has bölgesinde haftalarca devam eden protesto tutuklama ve çatışmalar bunu teyit eden gelişmeler olmuştur. Suud rejimi toplumsal tepkiden de endişelendiği için Şiilerin temel hak ve hürriyetlerinde bir kısım değişikliklere gitmişse de kısa zaman sonra bu politikaları bırakmıştır.697 3.1.3.2. 1981 İRAN DESTEKLİ BAHREYN DARBE GİRİŞİMİ Bahreyn meselesi, Arap ve Farslar arasındaki rekabetin kökenlerinden birini temsil ettiği için her dönem ikili ilişkileri anlamada önemli bir yere sahip olmuştur. İran, 694 Toby Matthiesen, Secterian Gulf, Stanford: Stanford University Press, 1984, ss.22-23. 695 Commins, a.g.e., s.171. 696 Matthiesen, The Other Saudis,a.g.e.,s.96-106. 697 Taheri, a.g.e., s.170.; Toby Craig Jones, “Rebellion on the Saudi Periphery: Modernity, Marginalization, and the Shiʿa Uprising of 1979”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 38, No. 2, May 2006, ss. 213-233 179 emperyal bir güç olduğu dönemlerden itibaren Bahreyn’e yönelik özel bir bakış açısına sahip olup, Bahreyn’i kendi topraklarının ana karasına uzak parçası olarak görmektedir. Gerek devrim öncesi gerek devrim sonrasında İran ise medya kanalları aracılığıyla sürekli bir şekilde Bahreyn’in İran toprağı olduğunu ve orada yaşayan Arap Şiilerin aslında İran’dan giden Farsların olduğunu iddia etmektedir. 698 1971 yılında İngiltere’nin körfezden askerlerini çekmesi neticesinde kurulan Bahreyn, körfez ülkeleri arasında diğer ülkelerden ayırt edici özelliklere sahip bir ülke olmuştur. Toplam nüfusunun çoğunluğu Şii Arap olmak ile birlikte ülke aynı zamanda Sünni el-Halife ailesi tarafından yönetilmektedir. Bahreyn bu ayırt edici özelliği ile bölgesel güçlerin rekabetinde önemli bir rol oynamaktadır. İran’ın Bahreyn üzerindeki uzun yıllardır devam ettirdiği hak iddiası ve mezhepsel bağ, Suudi Arabistan’ın ise jeostratejik bakımdan Bahreyn’in güvenliğini kendi güvenliği hissetmesi ve el-Halife ailesi ile yakın ilişkilere sahip olması İran ve Suudi Arabistan arasında Bahreyn’den kaynaklı potansiyel sorun alanları oluşturmaktadır. Humeyni’nin İran Devrimi öncesi ve sonrası konuşmalarını içeren kaset ve videolar Körfez ülkeleri başta olmak üzere diğer coğrafyalara muhafazakâr Şiiler aracılığı ile yayılmıştır. Humeyni’nin bu kayıtlardaki temel teması Körfez ülkelerindeki rejimlerin anti-İslamcı olduğu ve Müslümanlar tarafından devrilmesi gerektiğidir. İran, Şiilerin yoğunlukta yaşadığı fakat Sünni azınlık tarafından yönetilen Bahreyn’de bu hedefini yerine getirmek için İran Devrimi’nden etkilenen Bahreyn Kurtuluş İslam Cephesini (alJabha al-Islamiyya li Tahrir al-Bahrayn & The Islamic Front for the Liberation of Bahrain) desteklemiştir. 699 13 Aralık 1981’de Bahreyn İçişleri Bakanlığı El-Halife ailesinin iktidardan düşürülüp İran ekseninde bir Şii İslam Devleti kurma teşebbüsünde bulunmaları nedeni ile farklı milletlerden toplam 73 kişinin yakaladığını duyurmuştur. Bahreyn hükümeti suçluların İran tarafından yönlendirildiğini, hükümet binasını, radyo ve televizyon yayın merkezlerini ele geçirmeye çalıştıklarını iddia etmiştir.700 Bahreyn Kurtuluş İslam Cephesi’nin yakalanan üyelerinin bir kısmı örgütün Humeyni ile olan bağı hakkında; İran’ın kendilerini silahlandırdığını, hatta sahte Bahreyn polis üniformalarını 698 Muhanna Al Habil, Al Khalic Al Arabi ve Al Zehf İrani, Beyrut: Al Muassasat’ul Arabiyyatu Al Dirasat ve Neşr Al Markezil Arabi, 2017, s.65 699 Joseph Kostiner, Conflict and Cooperation in the Gulf Region, Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften Media, 2009, s.47. 700 Hasan Tariq Alhasan, “The Role of Iran in the Failed Coup of 1981: IFLB in Bahrain”, Middle East Journal, Vol.65, No.4, Autumn 2011, s.607. 180 İran’dan temin ettiklerini ve İran medyasının kendileri için yoğun propaganda faaliyetinde bulunduklarını kabul etmişlerdir.701 Kâbe işgali sonrası Suudi Arabistan’da Şiilerden kaynaklı meydana gelen olaylar ve Bahreyn darbe girişiminden sonra Körfez ülkeleri İran ile ilişkilerine daha temkinli yaklaşmaya başlamışlardır. Bu darbe teşebbüsünde Körfez ülkeleri Bahreyn’in sadece başlangıç noktası olduğu ve bütün körfez monarşisinin tehlike altında olduğunu düşünmüşlerdir. Suudi Arabistan darbe girişiminden İran’ı sorumlu tuttu. Hemen sonrasında Bahreyn, Katar, BAE, Umman ve Suudi Arabistan arasında KİK temellerini oluşturan savunma anlaşması imzalanmıştır. 702 Bahreyn’deki darbe girişiminden sonra Kuveyt’te de muhtemel bir darbe endişesinden dolayı İran’a yakınlığı ile bilinen birçok kişi Kuveyt’ten çıkarılmış ve liderleri de idam edilmiştir. Bahreyn her ne kadar diğer körfez ülkelerine göre siyasal özgürlük ve hoşgörüye önem veren bir ülke olsa da rejimin yıkılma tehdidi sürerken devleti daha sert politikalar ile yönetmek zorunda kalmıştır.703 Bahreyn’deki darbe girişiminin ardında İran’ın bulunduğuna emin olan Suudi Arabistan, Bahreyn ile bir savunma anlaşması imzalamış ve Şiilerin yoğunlukta yaşadığı Doğu eyaletlerindeki güvenlik seviyesini arttırmıştır.704 1990’lı yılların başında da rejim ve muhalif Şiiler arasında diyaloğun sağlanamaması ile çatışmalar tekrardan ortaya çıkmıştır. Bahreyn hükümeti saldırganların İran destekli Bahreynli Şiiler olduğunu ifade etmiş ve ülkedeki mezhepsel bölünmenin bilinçli bir şekilde organize edildiğini ifade etmiştir. Bahreyn’in müttefiki olan Batılı güçler ise El-Halife ailesini ve rejiminin politikalarını desteklemeyi tercih etmiştir.705 Bahreyn, Körfez’deki İran-Suudi Arabistan rekabetinin ve jeostratejik konum elde etme mücadelesinin en merkezi mücadele alanlarından birini oluşturmaktadır. İran’ın Bahreyn’de yaşayan çoğunluk Şiileri kullanarak Bahreyn’de Şii bir devlet inşa etme arzusu Suudi Arabistan tarafından kendi sınır güvenliği tehdidi olarak algılanmaktadır. Bu da Bahreyn’de iki ülkenin rekabetinin uzun yıllar devam edeceğinin göstergesi 701 Kevin Downs, A Theoretical Analysis of the Saudi-Iranian Rivalry in Bahrain, Journal of Politics & International Studies, Vol. 8, Winter 2012/13, s. 214. 702 Dağı, a.g.e., s.106. 703 Taheri, a.g.e., 1990, s.163. 704 Matthiesen, The Other Saudis, a.g.e., .119. 705 Adam Hanieh, “Bahreyn”, Arap Baharından Kesitler, Ed. Paul Amar ve Vijay Prashad, İstanbul: İntifa Yayınları, 2014, s.109. 181 olmaktadır. 2011 yılında Arap Baharı protestolarının Ortadoğu’nun birçok tarafına yayılması ve Bahreyn'de de bu protestoların başlaması ile birlikte Bahreyn rejimi tekrardan Şii kaynaklı toplumsal muhalefete karşı güvenlik güçleriyle müdahale etme zorunluluğu ile karşılaşacaktır. 3.1.3.3. LÜBNAN HİZBULLAHI’NIN KURULMASI VE İRAN’IN LÜBNAN’DA GÜÇLENMESİ Önceki bölümlerde incelediğimiz gibi İran’ın Lübnan ve Lübnan’daki Şiiler ile ilişkisi uzun yıllara ve tarihsel bağlara dayanmaktadır. Safeviler döneminde Şah İsmail’in İran’daki Sünni ve Türkmenleri Şiileştirmek için Güney Lübnan’daki Şiilere İran’da alan açması sonrası İran’ın günümüze kadar sürecek olan Lübnan ile stratejik ilişkileri başlamıştır. Şah döneminde de Şii toplum üzerinde ekonomik, kültürel ve politik alanlarda hâkim olan İran, devrim sonrasında Lübnan’ı İsrail, Amerika ve Arap devletleri ile ilişkilerinde önemli bir stratejik yer olarak kullanacaktır. Lübnan’ın kırılgan ve mezhepsel kimliklere göre ayrışan yapısı ise her dönem gerek İran gerekse diğer bölge ülkelerinin Ortadoğu’da etkinlik kurma mücadelelerinde önemli bir role sahip olmuştur. 1982 yılında İsrail askerlerinin Lübnan’da Filistinli mültecilerin kaldıkları Sabra ve Şatilla Kamplarında katliam yapması İran’da muhafazakâr Şiileri oldukça kızdırmıştır. İran’da mollalar cami, okul ve medreseler aracılığı ile halkı İsrail’in Müslümanlara ait olan toprakları işgal ettiğini ve insanları katlettiklerini duyurarak İsrail’e beslenen düşmanlığı arttırmışlardır. 706 İsrail’in işgali sırasında Celile bölgesinden kaçan Filistinliler, Lübnan’ın Sayda şehrinde 80.000 kişilik bir çadır kent kurmuşlardır. 6 Haziran 1982’de İsrail uçakları Eyn el-Hive bölgesini 10 gün boyunca bombalamış ve 11 Haziran’da Beyrut’un güneyine ulaşmıştır. Aynı gün Suriye’nin de onayı ile İran’dan gelen 1000 kişilik Devrim Muhafızı (Pasdaran) Suriye topraklarından geçerek Beka Vadisi’ne yerleşmiştir. Lübnan Diriliş Lejyoları ve Emel Örgütü’nden kopan birçok Şii, Devrim Muhafızlarının önderliğinde ve Muhammed Hüseyin Fadlallah liderliğinde 706 Mustafa Kibaroğlu, “İran’ın nükleer Programı: Aktörleri ve Etkileri” Kaosa Doğru İran, Ed. Osman Metin Öztürk ve Yalçın Sarıkaya, 2b., Ankara: Fark Yayınları, 2006, s.75. 182 İran’ın da desteği ile Hizbullah olarak isimlendirilecek yeni bir örgüt etrafında birleşmişlerdir.707 Hizbullah’ın Lübnan’da ortaya çıkmasını sağlayan etmen sadece İran Devrimi değildir. Aynı zamanda Lübnan’da hâlihazırda askeri birlikleri bulunan Suriye de önemli bir rol oynamıştır. İsrail’in Lübnan’a ölçüsüz müdahalesi Lübnan’daki Şiilerin öfkesini kamçılamış ve tahrik edici bir kamçı olmuştur ki Hasan Nasrallah İsrail’in Beyrut işgalini kastederek yıllarca “Düşman bu adımı atmasaydı” diyerek bu gerçeği dillendirecektir.708 İran Devrimi ve İsrail’in Lübnan’ı işgali Hizbullah’ı Lübnan toplumunun çevresinde yer alan bir örgüt iken toplumunun merkezinde bir öneme getirmiş ve kolay bir şekilde güçlenmesini sağlamıştır. Hizbullah’ın kendisini dini ve devrimci bir hareket olarak ifade etmesi aynı zamanda Emel’in daha temkinli ve seküler ilkelerine karşı Şiiler arasında da güçlü bir rakip olarak gözükmüş ve Emel’den (Emel İslam) ayrılan muhafazakâr Şiilerin Hizbullah’a geçmesiyle gerek Lübnan Şii toplumunda gerekse diğer ülkelerde yaşayan Şiiler arasında Hizbullah’a daha çok önem gösterilmesini sağlamıştır.709 Hizbullah’ın İran ile derin bağlantılara sahip olduğu örgütün sözcüsü İbrahim el Emin’in Biz Lübnan’daki İran, İran’daki Lübnan’ız sözleri ile ifade etmiştir. Ayrıca örgüt tarafından yayınlanan tanıtım belgesinde de İran’daki Velayet-i Fakih’e bağlılıklarını ifade etmişlerdir. Hizbullah ayrıca, İsrail işgali nedeni ile kurulan bir örgüt olduğundan dolayı ideolojik temelini ‘‘işgale karşı direniş’’ olarak belirtmiştir. Lübnan’da 1983 yılında Amerikalı ve Fransalı askerlere düzenledikleri saldırılar, Emel Hareketi’nin Lübnan’daki Müslümanlar üzerindeki olumsuz algısını giderme ve Velayet-i Fakih teorisi çerçevesinde hareket etmesi Hizbullah’ın en önemli özellikleri olmuştur. 710 Humeyni, İran Devrimi sonrası şehadet 711 ve cihat kavramları yeniden yorumlayarak mehdi 707 Farndon, a.g.e., s.145.; Ward, a.g.e., s.267.; Yıldırım Bozan, Ortadoğu’da Direniş, İstanbul: Siyah Beyaz Yayıncılık, 2011, s.72-73. 708 Hirst, a.g.e., s.211. 709 Eyal Zisser, “Hizballah in Lebanon: Between Tehran and Beirut, Between the Struggle with Israel, and the Struggle for Lebanon”, Lebanon Liberation, Conflict and Crisis, Ed. Barry Rubin, New York: Palgrave Macmillian, 2009, s.158 710 Ayetullah El Libi, Lübnan Hizbullahı ve Filistin Davası, İstanbul: Küresel Kitap, 2014, s.70-71. 711 Şiilikte yer alan Şehadet fikrinin kaynağı Kerbela’da Muharrem ayında şehit edilen üçüncü imam Hz. Hüseyin’den esinlenilmiştir. Fakt bu matem geleneği İranlılarda tarihsel anlamda İslam öncesi dönemlere uzanan bir bağa sahip olmaktadır. Özellikle Firdevsinin Şahnamesinde yer alan Siyavuş’un katl edilmesi gibi hadiseler bize İran’da ki geleneksel matem kültürünü göstermektedir. Ayrıca başlangıçta tamemn apolitik bir tapınma olan Kerbela asli anlamda gözyaşı, matem ve çileyi sembolize etmektedir. Fakat Humeyni Şiilikteki şehadeti politize etmeyi başararak Hz. Hüseyin’in monarşi karşıtı ve devrimci bir lider 183 inancının devrimci bir rol üstlenmesini sağlamıştır. 712 Bu kavramların Hizbullah tarafından İsrail ve diğer rakipleri ile mücadelesinde üyelerinin motivasyonunun arttırılmasında ve diğer ülkelerdeki Şiilerin desteğinin alınmasında önemli rol oynayacaktır. İslam dünyası liderliğine oynayan İran için Filistin sorunu ayrı bir öneme sahip olmaktadır. Araplara karşı güçlü olmak zorunda olan İran, Arapların Filistin meselesine yönelik çıkan kısık seslerinden oldukça fazla istifade etmiştir. Arap toplumuna kendisini ve devrimin ilkelerini sunarken Filistin sorunu, Hamas, ABD ve İsrail karşıtlığını iyi kullanan ve İsrail’e karşı mücadele eden Sünni örgütleri de destekleyen İran, Filistin meselesine yönelik politikalardan dolayı birçok Müslüman tarafından desteklenmekte ve önemli derecede kabul görmektedir.713 Hizbullah Örgütü’nün kurulması ile Lübnan’da parlamenter olarak düşük temsiliyet hakkı bulunan Şiiler Lübnan içerisinde önemli bir siyasi nüfuz alanı da elde etmeyi başarmışlardır. Ayrıca Hizbullah, İsrail ile olan mücadelesinden dolayı sadece Şiilerin değil Lübnan dışındaki Sünnilerin de dikkatini çekmiş ve örgüte dünyanın birçok yerinden destek sağlanmasını gerçekleştirmiştir. 1988 yılında Güney Lübnan’da Filistinli mültecilerin yaşadıkları kamplara saldıran Emel ile Filistinli mültecileri destekleyen Hizbullah arasında artan tartışmalar çatışmaya dönüşmüştür. 714 Bu tarihten sonra Lübnan ve İslam Dünyasında giderek popülaritesi ve desteği azalan Emel Örgütü’nün kaybettiği kazanımları Hizbullah adım adım ele geçirmeye başlamıştır. Ayrıca Lübnanlı Şiiler, Lübnan toplumunda diğer dini ve mezhebi unsurlardan daha fazla nüfus artışına sahip olduklarını iddia ederek Lübnan parlamentosunda daha fazla temsiliyet hakkı talep etmiştir. İsrail’in Lübnan’a saldırması ve Beyrut’u kuşatmasını kınayan Suudi Arabistan, İsrail’e tepki göstermek ile birlikte İsrail’in en önemli müttefiki olan Amerika’yı zorlayıcı pratik adım atmaktan da kaçınmıştır. 715 Suudi Arabistan Veliaht Prensi Fahd 6 Ağustos 1981’de Riyad Radyosu’na verdiği bir mülakatta Filistin sorununa yönelik çözüm önerilerinde bulunmuş ve bunu sekiz temel ilkede belirtmiştir. Temelde BMGK’nin 242 ve 338 sayılı kararlarına olduğu sembolize edilmiştir. Shayegan, Yaralı Bilinç: Geleneksel Toplumlarda Kültürel Şizofreni, s.119- 120. 712 Teitelbaum, a.g.e., s.15.; Dağı, a.g.e., s.49. 713 Barış Doster, “İran Dış Politikası ve Rusya”, Doğu-Batı Yol Ayrımında İran, Edt. Barış Adıbelli, İstanbul: Bilim+Gönül Yayınları, 2012, ss.251-252. 714 Boran, a.g.e., s.180. 715 Vassiliev, a.g.e., s.968. 184 değinilen planda İsrail’i tanımadan İsrail ile barış içerisinde yaşanabileceğini bunun için de İsrail’in işgal ettiği topraklardan çıkması gerektiğini ifade etmiştir. Aynı zamanda da Amerika’nın tek taraflı olarak İsrail’i desteklememesi gerektiği görüşü İsrailli yetkililer tarafından hoş karşılanmamıştır.716 15 Kasım 1988 tarihinde Cezayir’de toplanan Filistin Milli Konseyi, Filistin Devleti’nin kurulduğunu ilan etmiştir. Marş ve bayrağı da belli olan yeni devletin sınırlarının çoğunluğu ise İsrail işgali altında gösterilmiştir. Kısa bir zaman içerisinde ondan fazla devlet tarafından kabul edilen Filistin ile İsrail arasında doğrudan ikili müzakereler 1993 yılında başlamıştır.717 Hizbullah, Filistin devlet fikrini kabul edip tanırken İsrail Devleti’nin varlığını ve sınırlarını tanımamakta ve hiçbir şekilde müzakereci taraflardan olmayacağı politikasını sürdürmektedir. 3.1.3.4. SUUDİ ARABİSTAN’IN İRAN-IRAK SAVAŞI POLİTİKASI Devrim sonrası İran’ın ideolojik ve kimliksel anlamda hem bölgesel devletler hem de küresel süper güçler ile ilişkilerinde değişme yaşanmıştır. İran, devrimin “mustazafin” vurgusuyla Körfez ülkeleri ve diğer İslam ülkelerinde yaşayan halklar ile Batı ve emperyalizm karşıtlığı yolunda güçlü ilişkiler kurarak İran lehine güç devşirmeyi başarmış ve etki alanını yaymıştır. Irak ve Körfez ülkeleri İran’ın potansiyel manevra alanının güçlenmesine karşılık iki cihetten İran’ı durdurmaya karar vermişlerdir. Birincisi, Irak Savaşı aracılığı ile; ikincisi ise, KİK’i tesis ederek. 718 İran, gerek Şah dönemi gerekse devrimden sonra Irak’a karşı elinde iki kozu tutmaya çalışmıştır. Bunlardan birincisi aynı mezhebe tabi oldukları Basra bölgesindeki Şii Araplar, diğerleri ise kuzeyde yaşayan ve Bağdat yönetimi ile sıkıntılı ilişkilere sahip olan Kürtlerdir.719 İran Devrimi neticesinde İran’da Şii bir İslam Devleti kurulmasıyla bu yeni kurulan devlet bölgede yaşayan diğer Şiilerin dikkatini çekmiştir. Özellikle Ortadoğu’da en kalabalık Arap Şii nüfusa sahip olan Irak ve Bahreyn’deki Şiiler devrime oldukça sempati ile yaklaşmışlardır. Ayrıca Saddam’ın uzun yıllar Irak’ta yaşayan Şiileri Irak’ınesi ve Arap – İsrail Savaşları (1948-1988), s.451-452. 717 Yazar, a.g.e., s.158. 718 Dr. Javad Heirannia, Mehr Haber Ajansı Uluslararası Ofis Başkanı, Tehran Times Gazetesi Analisti ve İran Ortadoğu Stratejik Çalışmalar Enstitüsü Üyesi 27.08.2018 tarihinde Tahran’da yapılan bir mülakat. 719 Ali Semin, “ABD’nin İşgali Sonrasında Irak’ta İran Etkisi ve Türkiye,” İran: Değişen İç Dinamikler ve Türkiye-İran İlişkileri, Ed. Soyalp Tamçelik, Ankara: Gazi Kitabevi, 2014, s.341. 185 ikinci sınıf vatandaşı olarak görmesi, onları toplumsal ve siyasi hayatta ötekileştirmesi İran’ın Irak’a kolay nüfuz edebilmesinin önünü açmış ve Irak toplumunda İran’ın kendisine müttefik olacak grupları bulmasını da kolaylaştırmıştır. 720 Bununla birlikte Saddam’ın İran’ın Huzistan bölgesinde yaşayan Arapları etnik kimlik aracılığı ile kendi saflarına çekebileceği ve İran rejimine zarar verebileceği düşüncesi Saddam’ın İran’a karşı daha sert kararlar almasını kolaylaştıracak en önemli unsurlardan biri olmuştur. Humeyni, devrim ihracı politikasının en kolay yayılım alanını Irak’ta bulabileceğini düşünmekteydi. Humeyni’nin bu motivasyona sahip olmasının en önemli nedeni Irak’ın Şiilik açısından öneminin yanında Bağdat yönetimi tarafından görmezden gelinen %60’lık bir Şii nüfusun Saddam’a karşı beslediği intikam duygusu olmuştur. Bundan dolayıdır ki; Humeyni, Haziran 1979’da Irak’ta Şiilere seslenerek gayr-i meşru olarak tanımladığı Baas rejimine karşı isyan etmeleri çağrısında bulunmuştur. Saddam Hüseyin ise petrol kaynaklı artan gelirleri ile Körfez’deki gücünü arttırmak ve Arap dünyasında söz sahibi olmak için devrimin hemen ertesinde İran’ı zayıflatarak hem kendini daha güvenli hissetmek hem de bölgede en güçlü devletin kendisi olduğunu göstermek için fırsat kollamıştır. İslam Devrimi ile birlikte İran mezhep eksenli politikalara dönerek Suudi Arabistan başta olmak üzere Körfez Arap ülkelerini kendisinden uzaklaştırmıştır. İranIrak Savaşı’nın temellerinde İran’ın Irak’taki Şiilere devrim ihracını benimsetmesi ise çok önemli bir rol oynamıştır. 721 İran-Irak Savaşı Humeyni’ye İran’da otoritesini güçlendirmek için muazzam bir imkân vermiştir. Aynı zamanda Humeyni’nin İran’da kendisine karşı muhalif olanları da tasfiye etmek için en uygun şartlar bu savaş döneminde ortaya çıkmıştır. Humeyni’nin Kudüs’ün yolu Kerbela’dan geçer gibi sözleri ile Irak’ta İslam Devrimi’nin gerçekleşmesi durumunda İran Devrimi ilkelerinin bütün Müslüman coğrafyaya yayılacağı hedefi çizilmiştir.722 Suudi Arabistan-Irak ilişkileri ise, her iki ülkenin jeopolitik etkileri nedeni ile istikrardan uzak bir yapıya sahip olmuşsa da iki ülkenin de Arap olması ve Arapların temsil edildiği kuruluşlarda bulunması nedeni ile bir şekilde kontrolden çıkmaması 720 Hirst, a.g.e., s.203. 721 Doç.Dr. Mohamed J. Al-Khraisha, Ürdün Üniversitesi Uluslararası Çalışmalar Fakültesi Öğretim Üyesi ile 11.04.2018 tarihinde yapılan bir mülakat. 722 Kostiner, Conflict and Cooperation in the Gulf Region, a.g.e., s.68.; Khosrokhavar ve Roy, a.g.e.,, s.28. 186 sağlanmıştır. İki ülke arasında 1922, 1938, 1975 ve 1981 yılında sınır anlaşmaları yapılması Suudi Arabistan ve Irak sınırlarının potansiyel gerilim alanlarına sahip olduğunu göstermektedir. İki ülkenin arasında kaçakçılık başta olmak üzere, bedevi aşiretlerin sınır ihlali, Kuveyt üzerinde hak iddiaları ve Irak’ın Hasa bölgesine yönelik toprak talebi gibi gerginlik alanlarına sahiptir.723 Irak Baas rejimi uzun yıllardır Suudi Arabistan ve çıkarlarını doğrudan ve güçlü bir etkiyle Ortadoğu’da sınırlandırmaya çalışmış bir rejim iken İran ise devrim sürecinden yeni çıkmış iç ve dış politikada belirsizlikleri devam eden bir ülke görünümü vermekteydi. Fakat İran’ın devrim sonrası Riyad ile ilişkilerinde provokatif davranışlara yönelmesi Suudi Arabistan’ı Irak ile ilişkilerini düzeltme ve geliştirmeye zorlamıştır. Ayrıca hem Irak hem de Suudi Arabistan’da yaşayan Şiilerin kendi rejimlerine karşı güvenlik tehditleri ortaya çıkarması gerek Irak gerekse de Suudi Arabistan’ı oldukça endişelendirmiştir. Kral Halit 1979 sonrasında Suudi Arabistan’ı doğrudan ilgilendiren üç temel önemli gelişme ile yüzleşmiştir. Bu gelişmelerden birincisi: İran Devrimi ve devrimin Suudi Arabistan’daki Şii azınlığa yansımasıdır. İkincisi: Komünizmin bölgesel yayılma potansiyelini gösteren Sovyetlerin Afganistan’a müdahalesidir ki Suudi Arabistan’ı güvenlik açısından Amerika’ya daha fazla yaklaştırmıştır. Üçüncüsü ise sekiz yıl sürecek olan İran-Irak Savaşı olmuştur. İran’ın, Suudi Arabistan’ın Amerika ile ilişkilerini İslam dünyasında propaganda malzemesi olarak kullanması Suudi Rejiminin hem kendi halkı hem de İslam dünyasının çoğu tarafından sert şekilde eleştirilmesini netice vermiştir.724 İran-Irak Savaşı’nda Suudi Arabistan, Irak’a sağladığı finansal yardım ve petrol fiyatlarının düşmesi ile birlikte petrol gelirlerinden de önemli derecede kayba uğramıştır. Modernleşme projelerinde de tıkanmaya uğrayan Suudi Arabistan alt yapı çalışmalarına ayıracağı gelirlerini de önemli bir oranda kısarak güvenlik ve kimlik odaklı politikalara yönelmiştir. 725 Suudi Arabistan ayrıca İran’ın toprak bütünlüğünün de bozulması durumunda Irak ile sorun yaşayacağını bildiğinden ve petrole bağımlı olan kendi ekonomisinin körfezde 723 İzzeti, a.g.e., s.29. 724 Madawi Al-Rasheed, A History of Saudi Arabia, 2th ed., Cambridge: Cambridge University Press, 2010, s.138. Bu açıklamalar ile birlikte devrim sonrası yıllardan itibaren gözlemlenen İran ve Amerika ilişkilerinden kaynaklanan çıkar çatışma alanları görünen provokasyon girişimleri ve askeri çatışma alanlarından daha büyük olmaktadır. Bknz: Al Habil, a.g.e., s.31. 725 Kostiner, Conflict and Cooperation in the Gulf Region, a.g.e., s.75. 187 sınırlandırılamayan bir savaştan zarar görme ihtimali olacağından savaşın ilk günlerinde “bekle gör” politikasını izlemiştir. İran rejiminin doğrudan Suud rejimi başta olmak üzere Körfez’in diğer monarşilerini hedef alması ve körfez ülkelerinde yaşayan Şiileri merkezi hükümetlerine karşı kışkırtması ile birlikte İran’ın Suudi Arabistan tarafından daha büyük ve sınırlandırılması gereken bir tehdit olarak algılanmasına ve daha proaktif politikalar yürütmesine neden olmuştur. İran ve Irak her ikisi de gerek nüfus gerek ideoloji ve gerekse askeri kapasite bakımından Suudi Arabistan’dan güçlü olmaları ve bu iki gücün çarpışmaları bölgede güç dengesini sürdürmeye çalışan Suudi Arabistan’ın işine en çok yarayacağı düşünülmüştür. 726 Bununla birlikte Iraklı Şiiler arasında İran’a dolaysıyla Velayet-i Fakih sistemine yakın duran gruplar da ortaya çıkmıştır. Bu grupların en önemlisi 1982 yılında Tahran’da kurulan Irak İslam Yüksek Konseyi olmuştur. Konseye bağlı milis gruplardan Bedir Tugayı ise İran-Irak Savaşı’nda İranlı Şiilerin yanında Irak’a karşı savaşması Irak açısından ne kadar dezavantajlı bir durum olduğu ortadadır.727 Saddam, Ağustos 1980’de Suudi Arabistan’ı ziyaret ederek kendilerine destek vermelerini talep etmiştir. Kral Halit tarafından hoş karşılanan Saddam’ın ziyareti sonrası Suudi Arabistan ve Kuveyt, Irak’ın İran ile savaşında ilk destekçi ülkeler olmuştur. Suudi Arabistan ve Kuveyt her ne kadar Irak’ı kendilerine tehdit olarak görseler de o vaziyette en tehlikeli düşman olarak İran’ın yayılmacılığını gördükleri için Irak’a güçlü askeri ve ekonomik destek vermeyi tercih etmişlerdir. 1981 yılına kadar Suudi Arabistan 10, Kuveyt ise 5 milyar dolar değerinde Irak’a destek vermiş savaş sonuna kadar ise bu destek 50 milyar doları bulmuştur. Suudi Arabistan ve Kuveyt aynı zamanda Irak’a limanlarını açarak petrol satışlarına devam etmesini kolaylaştırmıştır. 728 İran’ın Irak, Kuveyt ve Suudi Arabistan arasındaki ittifak ilişkisini eleştirmesi ise taraflar açısından hiçbir sonuç vermemiştir. Humeyni’nin devrim ihraç etme girişimi İran’a yakın ve içerisinde Şii nüfus barındıran bütün ülkeleri oldukça rahatsız etmiştir. Bununla birlikte İran’a karşı Irak ile bir savaşa katılmanın petrol kaynakları ve alt yapılarına katlanılmaz zarar verebilme ihtimalinden dolayı da körfez monarşileri Saddam’a başlangıçta çok isteksiz 726 Nozar Alaolmolki, The Persian Gulf Region in the Twenty First Century, Maryland: University Press of America, 1996, s.140; Arı, Irak, İran ve ABD, s.391-393. 727 Bayram Sinkaya,“Amerikan Askerlerinin Çekilmesinden Sonra Irak-İran İlişkileri”, Seta Rapor, No.9, Mayıs 2013, s.11. 728 Efraim Karsh, The Iran-Iraq War1980-1988, Nothhants: Osprey Publishing 2002, s.69. 188 davranmışlardır. 729 İran tehdidinden endişelenen Arap ülkelerinin büyük bir kısmı Saddam’ın İran düşmanlığını tahrik ederken Umman ve BAE Irak’a hava sahalarını açmamışlardır. Ayrıca Suriye ve Libya da Irak’ın İran’a saldırma planlarına destek vermeyerek karşı çıkmıştır.730 Savaş esnasında BM Güvenlik Kurulu’nun geçici üyesi olan Yemen, savaşın ilk haftalarında tarafsız davranmaya çalışırken Irak’ta yaşayan yüz binlerce göçmen Yemenli işçinin geri dönme ihtimali ve uzun yıllar Suudi Arabistan’a karşı Yemen’i destekleyen Saddam faktörü nedeni ile Irak tarafında yer almıştır.731 Irak, Arap dünyasının doğu sınırlarının muhafızıydı. Irak, aynı zamanda diğer Arap devletlerindeki azınlık olan Şiilerin İran tarafından kışkırttırılmasının önünde en güçlü bir bariyerdi. Bundan dolayıdır ki Suriye dışındaki birçok Arap Devleti İran-Irak Savaşı esnasında İran Devrimi’nin etkisini azaltmak için Irak’a ciddi askeri ve ekonomik yardımlarda bulunmuştur. 1984 İlkbaharında İran; Kuveyt ve Suudi Arabistan’ın Irak’a askeri ve ekonomik desteğine bir tepki olarak bu iki ülkenin Körfez’de bulunan tankerlerine ateş ederek bunları batırmıştır.732 Irak savaş uçaklarının İran’ı bombaladıktan sonra hava sahasını hızlı terk etmek için Kuveyt ve Suudi Arabistan’ın hava sahasına girmesi ile İran kaçan uçakları takip etmiş ve neticede Kuveyt ve Suudi Arabistan hava sahasını ihlal etmiştir. Haziran ayında İran’ın hava sahası ihlallerini sürdürmesine bir cevap olarak iki Suudi F15 uçağı İran’ın sınır ihlallerini savaş uçakları ile engellemiştir. 733 İran ile tamamen köprüleri atmak istemeyen Riyad, 1985 yılında İranlı hacılara tekrardan hac izni vermiş ve ilişkileri yumuşatmaya çalışmıştır. Suud Dışişleri Bakanı olan Prens Suud Tahran’a resmi bir ziyarette bulunmuş, İran-Irak Savaşının bir an önce bitirilmesi gerektiğini, İranSuudi Arabistan ekonomik ve politik ilişkilerinin iyileştirilmesi gerektiğini ifade etmiştir. 7 Aralık 1985 tarihinde İran Dışişleri Bakanı da Suudi Arabistan’ı ziyaret etmiş ve ikili ilişkilerde karşılıklı güven oluşturmak istemiştir.734 İran-Irak Savaşı başlamasından hemen sonra ABD Genelkurmay Başkanı David Johns Suudi Arabistan’a giderek daha önce İran’a verilmesi planlanan AWACS savaş 729 Heather Lehr Wagner, Iraq, 2nd edt., Chelsea House Publishers, New York, 2009, s.79-80 730 Kaveh Farrokh, Iran at War 1500-1988, Osprey Publishing, 2011, s.348 731 Açıkalın, Coşkun ve Laçiner, Yemen Dosyası Fakirlik ve Terör Kıskacında Bir Ülke, s.75-76. 732 Armaoğlu, 20. Yüzyıl siyasi Tarihi 1914-1995, s.772. 733 Ward, a.g.e., s.272. 734 Gündoğan, a.g.e., s.95. 189 uçaklarının satışı için gerekli prosedürleri yürüterek bunun karşılığında Suudi Arabistan’da Amerikan Acil Müdahale Güçlerinin bulundurulmasına yönelik izin alınmıştır. Suudi Arabistan’ın stratejik öneme sahip olan bu savaş uçaklarını alması ve Amerika’nın da savaş bölgesine oldukça yakın bir bölgede konumlanması hem ABD’nin hem de Suudi Arabistan’ın bu savaşın bir parçası olduklarını göstermektedir.735 Sekiz yıl boyunca bir yıpratma savaşı içerisinde mutlak bir galibiyet elde edemeyen İran ve Irak tarafları savaşın Hürmüz Boğazından geçen tarafsız devletlerin tankerlerine zarar vermesi ve enerji bağımlısı ülkelerin bundan etkilenmesi ile bölgesel olan bir kriz uluslararası boyuta taşınmıştır.736 22 Temmuz 1987’de İran’ın artan saldırılarından korunmak için ABD makamlarının da onayı ile Kuveyt tankerleri Amerikan bayrağı çekmişlerdir. Amerika’nın doğrudan savaşa müdahalesini gösteren bu olay Körfez ülkeleri ile birlikte İran’a karşı olduğunun göstergesi olmuştur. 737 18 Temmuz 1988 BM Güvenlik Kurulu’nun 598 sayılı kararı Irak saldırılarına direnmekte zorluk çeken ve askeri teçhizat bakımından da tükenen İran’ı Irak ile barış yapmaya zorlamıştır. Humeyni zehir içmekten de beter diye ifade ettiği ateşkes anlaşmasını imzalamıştır. 25 Ağustos 1988 tarihinde Cenevre’de ilgili anlaşma imzalanarak sekiz yıl süren savaş sonlandırılmıştır.738 Humeyni İran-Irak Savaşı’nın sonlandırılması için oluşturulan girişimleri İran’ın toprak bütünlüğü ile birlikte diğer önemli bir neden olan İran Devrimi’nin varlığını garanti altına almak için kabul etmiştir.739 İran Devrimi, İran devlet kimliğinde nasıl bir değişiklik yapmışsa İran-Irak Savaşı da devleti, devlet-toplum ilişkilerini, İran’ın iç ve dış politikalarını yeniden yapılandırmıştır. İran-Irak Savaşı aynı zamanda devlet kimliğindeki merkezileşme ve toplum üzerindeki hegemonyasını da güçlendirmeyi sağlamıştır.740 3.1.4. AFGANİSTAN’IN İŞGALİ VE İRAN-SUUDİ ARABİSTAN’IN ÖNCELİKLERİ 735 İzzeti, a.g.e.,s.88. 736 Adıbelli, a.g.e.,s.60. 737 Rakel, a.g.e., s.158. 738 Arı, Irak, İran ve ABD, s.388 739 Ramazani,a.g.e.,s.11. 740 Şen, a.g.e., s.139. 190 Sovyetler, 1979 İran İslam Devrimi ile ABD müttefiki olan Şah’ın devrilmesinden dolayı bölgede kendi lehine kazanımlar elde etmiştir. ABD’nin 1970 tarihli Nixon Doktrininde Suudi Arabistan ve İran’ı İki Ayaklı Politikalarının gerçekleşmesinde kullanmış ve ABD’nin stratejisinin bir ayağını kaybetmesi bölgede Sovyetler lehine kazanımlar ile birlikte ABD müttefikleri olan ülkelerde endişe yaymıştır.741 İran’ı önemli bir müttefik olarak kaybeden ABD, Yeşil Kuşak stratejisi çerçevesinde Sovyetlerin sıcak denizler ve Ortadoğu’ya inmesini önlemek için en çok desteklediği ülke Suudi Arabistan olmuştur.742 Bu stratejiye göre Amerika, İran’ın temsil ettiği politik ve devrimci İslam anlayışına engel olmak için kendi çıkarları ile uyumlu çalışabilecek İslami örgüt ve grupları güçlendirmeye çalışmıştır. 27 Aralık 1979’da Sovyetlerin Afganistan’ı işgal etmesi Washington ve Riyad arasındaki bölgesel uzlaşıyı pekiştirmiştir. Riyad, ABD’nin Afganistan’daki mücadelesini hem kendi öz finansal kaynaklarıyla hem de Afganistan’a savaşmaya giden gönüllülere yol açarak insan kaynağı olarak da desteklemiştir. 743 Suudi Arabistan kendi sınırları içerisindeki radikal cihatçı grupları Afganistan’a gitmeleri için mobilize ederek hem Afganistan ve İslam dünyasında popülaritesini güçlendirmeye hem de kendi rejimine tehdit olabilecek kişi ve grupları radikal unsurlardan korumak için potansiyel tehlikeyi sınırları dışarısına çıkarmaya çalışmıştır.744 Suudi Arabistan, Afganistan’da dolaylı yollar ile bölgesel rakibi olan İran’ı Afganistan’daki Şii Hazaraların Afganistan’daki siyasi güçlerini zayıflatarak karşılık vermiştir. Ayrıca Suudi Arabistan, Afgan Savaşı’nda Amerika ile olan ilişkilerini de güçlendirmiştir.745 Suudi Arabistan ve ABD Afganistan’daki Sovyet işgalini sonlandırma konusunda oldukça yakın politikalar yürütmüştür. Başkan Carter Sovyetlere karşı savaşan Afgan grupları “Özgürlük Savaşçıları” olarak isimlendirmiştir. Suudi Arabistan ayrıca Müslümanların yaşadığı birçok ülkeden Afganistan’a savaşmak için gitmek isteyen 741 Arı, Irak, İran ve ABD, s.233. 742 Büyükkara, Geçmişten Günümüze Kabe’nin İşgali, s.148-150. 743 Keynoush, a.g.e., s.111. 744 Thomas Hegghammer and St´Ephane Lacroix, “Rejectionist Islamism In Saudi Arabia: The Story Of Juhayman Al-Utaybı Revisited”, Int. J. Middle East Stud. No.39, 2007, s.118. 745 Guido Steinberg and Nils Woermer, “Exploring Iran & Saudi Arabia’s Interests in Afghanistan & Pakistan: Stakeholders or Spoilers - A Zero Sum Game?”, CIDOB Policy Research Project, April 2013, s. 11. 191 savaşçıları finansal ve ideolojik açıdan da desteklemiştir.746 Suudi Arabistan’ın savaşı ideolojik açıdan desteklemesi ile birlikte kısa bir süre sonra cihadi ve Selefi hareketlerin Afganistan Savaşı üzerinden İslam dünyasına yayılması ve popülarite kazanmasını sağlamıştır. 747 Afganistan’ın SSCB işgali ardından ABD’nin Sünni Taliban’ı desteklemesi kelimenin bir diğer anlamı ile İran’ın hem Irak hem de Afganistan tarafından çifte çevreleme ile kontrol altına alındığını göstermiştir. Fakat İran özellikle Şii Hazara ve İran’a sığınan Afganistanlı Şii mülteciler aracılığıyla Afganistan’daki etkisini de devam ettirmeye çalışmıştır. Sovyetlerin Afganistan’da artan etkisini engellemek ve Afganistan’da stratejik nüfuz alanı oluşturmak için İran, Suudi Arabistan ve Pakistan arasında siyasi ve ideolojik anlamda güçlü bir rekabet yaşanmıştır. Afganistan, gerek İran’ın gerekse de Suudi Arabistan’ın Orta Asya’ya açılan kapısı olması nedeni ile Sovyet işgali bu mücadeleyi arttırmıştır. 748 İran, Sovyetlerin Afganistan işgalini kınamış ve Afgan sınırlarından çekilmesini talep etmişse de Sovyetleri kışkırtmaktan çekinmiştir. Ayrıca Sovyetlere karşı oluşturulan Washington-İslamabad-Riyad eksenini desteklemeyip aktif tarafsız kalarak Afganistan’daki Hazara Şiilerinin hamisi olmaya çalışmıştır. Ayrıca savaş esnasında 2 milyona yakın Hazara Şii mülteciyi topraklarına almıştır. 749 İran, kendisine sığınan Afgan mültecileri savaşın ilerleyen yıllarında güçlü bir şekilde kanalize ederek onların Afganistan içerisinde İran desteği ile etki alanları kazanmalarını sağlamıştır. Sovyetler İslamabad ve Riyad destekli Sünnileri kendilerine düşman ettiklerinden dolayı Hazaralar’ı kontrol altına alıp kendilerine sorun çıkarmalarını istememiştir. Bu da en çok İran’ın işine yaramıştır. 750 Bununla birlikte Suudi Arabistan’ın Pakistan üzerinden Afganistan ve Pakistan’daki Selefi grupları destekleyerek bunları savaşa kanalize etmesi Afganistan Savaşı sonrası İslam coğrafyasında Selefi hareketlerin artış göstererek Şiiler ile doğrudan çatışma ortamının oluşmasında önemli rol oynamıştır. 746 Wynbrandt, a.g.e., s.246. 747 Mohammad Masad and Kenneth Christie, “State Formation, Religion, and Ethnicity in the Middle East and North Africa: An Overview”, State Formation and Identity in the Middle East and North Africa, Ed. Kenneth Christie and Mohammad Masad, New York: Palgrave Macmillan Press, 2013, s.26. 748 Yeğin, İran’ın Bölgesel Faaliyetleri ve Güç Unsurları, s.92-95. 749 Vassiliev, a.g.e.,s.820. 750 Mohsen Milani, “Iran and Afghanistan”, Middle East Journal, Vol. 60, No. 2, Spring 2006, s.238. 192 İran’ın Afganistan’daki en büyük endişesi Taliban’ın Afganistan’da kontrolü ele geçirerek Afganistan’daki kendi Şii nüfuzunu sınırlamasıdır. Çünkü mevcut Afganistan sınırları Şiiliği ve Farslığı sosyolojik yapısında önemli yer işgal etmektedir. Bunun nedeni Afganistan’ın son 500 yılında çoğunlukla İran etkisi olması, Afganistan’ın eski Fars sınırları içerisinde kalması ve Afganistan’ın iç kısımda yaşayan Hazaralar’ın Farsça konuşan Şii olmasıdır.751 Devrimin ilk yılında Afganistan’daki Şiilere devrim ihracı fikri ile yakın ilişkiler kuran Tahran, savaşın başlaması ile birlikte kendi çıkarları çerçevesinde Şiileri destekleyerek Afganistan’da etki alanları kurmaya çalışmış ve daha reel politikalar yürütmeye çalışmıştır. 1978-1979 yıllarında meydana gelen iki olay zengin Körfez ülkelerini oldukça rahatsız etmiş ve kendi aralarında sorunları gidererek ortak paydada buluşma arzusu artmıştır. Bunlardan birincisi İran Devrimi ve muhtemel devrim ihracı politikalarının Körfez’e olan yansımaları; diğeri ise Afganistan’ın Sovyetler tarafından işgali ve Körfez’de artan komünizm tehdidiydi. Bundan dolayıdır ki KİK’in kurulduğu ilk günler birlikteliğin ekonomik, kültürel ve sosyal bir işlevi olduğunu belirtmiş olsa da asıl amaç rejimlerin İran’dan korktuğu Şii yayılmacılığa karşı önlem alması olmuştur. 752 İnşacı teori uluslararası örgütlerin devletleri önemli oranda etkilediğini iddia eder. Çünkü uluslararası örgütler devletlerarasında sosyal etkileşime sahne olan ortamlardır. Muayyen Uluslararası örgütlere üye olan muayyen ülkelerin kimlikleri, çıkarları, biz ve öteki algıları oldukça güçlü ve benzerdir. Bu veriler örgüte üye devletlerin ortak norm ve politikalarda birleşmesi ve ortak kurumsal kimlik inşa etmelerini kolaylaştırmaktadır.753 Aynı zamanda müşterek kimliklere sahip olan aktörler müşterek tehdit algısına da sahip olmaktadır ki kimlik inşaları tehdit algısı ile birlikte inşa edilmektedir. Aynı zamanda müşterek tehditler müşterek kimlik ve ittifakların kurulması ve korunmasında da büyük avantajlar sağlamaktadır. 754 KİK 25 Mayıs 1981 tarihinde Suudi Arabistan, Katar, Bahreyn, BAE, Kuveyt ve Umman tarafından ekonomik, sosyal, kültürel, politik ve güvenlik gibi gerekçelerinden dolayı kurulmuştur.755 İran Devrim sonrasında kendisini İslam ülkeleri için bir model olarak görmesi ve Körfez ülkelerinin başlarında bulunan 751 Gündoğan, a.g.e., s.200. 752 Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, ss.406-407. 753 Rumelili, “İnşacılık/Konstrüktivizm”, a.g.m., s.169. 754 Barnett, a.g.e., s.456. 755 Peterson, a.g.e., s.61. 193 monarşilere karşı pervasız tutumu ile Körfez monarşilerinin endişe hissetmesine neden olmuştur. İran’ın özellikle Lübnan, Beyrut ve Irak’ta Arap Şiiler aracılığı ile nüfuzunu yayması bölge ülkelerinin İran tehdit algısını yükseltmiştir.756 Hafeznia’ya göre ise, İran-Suudi Arabistan ilişkilerini şekillendiren en önemli unsur her zaman İran’ın mevcut jeopolitik konumu olmuştur ki kimlik ve diğer ideolojik meseleler ikincil fakat jeopolitik politikaları tamamlayan önemli unsurlar olmaktadır. İran’ın antik zamandan beri devam eden ve değişmeyen Körfez güvenlik politikası bulunmaktadır. Bu politika İran’ın kendisini ve diğer komşu devletlerin güvenliğini Basra Körfezi’nde komşuları ile iş birliği çerçevesinde coğrafi bütünlüğü sağlamayı amaçlamaktadır. İran bu anlamda kendisinin ve Irak’ın’da dahil olacağı sekiz bölge ülkesini (Suudi Arabistan, Katar, Kuveyt, BAE, Umman, Bahreyn, Irak, İran) içine alan yeni bir iş birliği konseyi (PGCC) kurarak körfezdeki güvenliği sağlamak istemektedir. İran Devrimi ile birlikte İran’ın Ortadoğu politikasındaki en önemli söylemi bölge dışı yabancı güçlerin bölge içi sorunlara müdahil olmaması ve bölge devletlerinin kendi sorunlarını yabancı güçleri kullanmak aracılığıyla çözmesine karşı çıkmaktır ki bugün dahi İran bu politikasını devam ettirmektedir. 757 Suudi Arabistan kurulan bu birlik içinde en büyük ekonomiye sahip olması, üye ülkeleri ile ortak sınırların varlığı ve konseyin merkez binasının Riyad’da bulunması, ABD ile güçlü ekonomik ve askeri ilişkilerin bulunması ve İslam’ın kutsal mekanlarının da kendi sınırlarında olmasından dolayı birlik içerisinde iş birliğinin sağlanmasında lider olma rolü üstlenmiştir. 758 Suudi Arabistan, KİK aracılığı ile İran’a karşı bir denge oluşturmaya çalışmanın yanında doğal liderlik pozisyonu ile küçük Körfez ülkelerinin birbirileri ve Suudi Arabistan'ın kendisi arasında olan sınır sorunlarının da çözümüne arabuluculuk çabaları sarf etmiştir. 759 KİK, İran’ın Körfez’de yayılmacı politikalarına karşı bir bariyer olma potansiyeline sahip olduğu gibi konseyin doğal lideri olan Suudi Arabistan’ın da üye ülkeler arasında lider olarak kabul görmesini sembolize etmektedir. Bununla birlikte konsey üyesi olan ülkelerin farklı çıkar algıları bulunması, dış güçler ile 756 Adıbelli, a.g.e., s.56. 757 Prof.Dr. Mohammad Reza Hafeznia, Tarbiat Modares Üniversitesi Siyasi Coğrafya&Jeopolitik Bölümü Öğretim Üyesi 26.08.2018 tarihinde yapılan bir mülakat. 758 Mason, a.g.e., s.50. 759 Hermann Frederick Eilts, “Saudi Arabia’s Foreign Policy”, Diplomacy In The Middle East, Ed. L. Carl Brown, New York: I.B.Tauris, 2004, s.224 194 bağımsız ve bazen birbirlerinin çıkarları aleyhine ilişkiler yürütmeleri konseyin kurumsal yapısı açısından tam bir entegrasyon girişimini de başaramadığını göstermektedir. 3.1.5. İRAN’DA PRAGMATİSTLERİN İKTİDARA GELMESİNİN İRAN- KÖRFEZ İLİŞKİLERİNE YANSIMASI 1985 İran-Kontra Skandalının ortaya çıkmasıyla Humeyni’nin kendisinden sonra Devrim Rehberi olacak vekili Ayetullah Montazeri ve onun ailesine mensup bazı kişilerin Humeyni tarafından kendinden uzaklaştırılmasını ve vekillikten azledilmesini netice vermiştir. Bu azil işlemi ise en çok kendisine yakın ikinci adam olan Ayetullah Ali Hamaney’e yaramış Humeyni’nin vekili olmasını kolaylaştırmıştır. 760 Humeyni’nin vefatından kısa bir zaman önce İran devleti daha pragmatik ve çok yönlü politikalar izleme eğilimine girmiştir. Bunun en önemli nedeni sekiz yıl süren İran-Irak Savaşı nedeni ile ekonomik ve sosyal beklentileri karşılanamayan halkın taleplerinin yerine getirilmemesi olmuştur. Rejimin kendisini korumak ve halk ile doğrudan karşı karşıya gelmekten kaçınmak için pragmatik politikalara yönelmesi hem kendi güvenliği hem de İran halkı için en mantıklı yol olmuştur.761 İran’ın Suudi Arabistan dış politikasının belirlenmesi ve ilişkilerin yürütülmesinde devrim öncesi ve sonrası süreçte oldukça belirgin değişiklikler olduğu gibi İran’da iktidara gelen hükümetlerin Suudi Arabistan ve diğer Körfez ülkeleri ile ilişkilerinde oldukça belirgin ve farklı yönelimler ortaya çıkmıştır. Bu yönelimler devrim liderinin vefatı ardından İran cumhurbaşkanları seçim propagandaları ve politikaları nezdinde farklı grup ve taraflar ile isimlendirilmiştir. 1988-1997 yılında cumhurbaşkanı olan Rafsancani pragmatist politika ve grupları temsil etmiştir. 1997-2005 yılında cumhurbaşkanı olan Hatemi ise reformist olarak tanımlanmıştır. 762 2005-2013 yılları arasında cumhurbaşkanı olan Ahmedinejat daha çok radikal ve muhafazakarları temsil etmiştir. 2013’te cumhurbaşkanı olan Ruhani ise hem pragmatistleri hem de reformcuları temsil edecektir. Bununla birlikte bölge dışı güçlere karşı çıkılması ve Filistin sorunu gibi 760 Dabashi, a.g.e., s.188. 761 Keith Crane, Rollie Lal, Jeffrey Martini, Iran’s Political, Demographic, and Economic Vulnerabilities, Pittsburgh: Rand Corporation, 2008, s.9. 762 Amin Saikal, “Iran and Changing Regional Strategic Environment”, Iran in the World President Rouhani’s Foreign Policy, Ed. Shahram Akbarzadeh & Dara Conduit, Hampshire: Palgrave Macmillan, 2016, s.22. 195 değişmeyen temel söylem ve politikalar da İran dış politikasında korunmaya devam etmiştir. Devletin benimsediği rejimin başında olan liderlerin kendilerinin sahip olduğu baskın değerler ve benimsediği roller devletlerinin politikalarını şekillendirdiğinden ve dolayısıyla devlet dış politikasının referansı olmasından doğrudan devlet kimliğine etki etmektedir.763 Humeyni’nin vefatı sonrasında İran’da devrimin pratik ve teorik yönlerine ilişkin birtakım tartışmalar ortaya çıkmıştır. İmamın İzinden Gidenler olarak kendilerini niteleyen, devrimin ilkelerine sıkı bir şekilde bağlı olan grup iç ve dış politikada radikal bir şekilde Humeyni’nin politikalarının devamını savunan radikal muhafazakârlar olmuştur. Devrim ihracı; aktif siyaset ve İran Devrimi çıkarına birçok grup ile ilişki kurmayı doktrin olarak benimsemek İran siyasetindeki muhafazakarların temel ilkeleri olmuştur.764 1989 Anayasa değişikliğine kadar Rehber olabilmek için adayın en yüksek merci-i taklid olması gerekmektedir. Fakat Humeyni’nin vefatından sonra atanıncaya kadar cumhurbaşkanlık görevini yürüten Hamaney, Rehber seçildiğinde Ayetullah bile değildi. 765 Uzmanlar Meclisi tarafından 1979 Anayasası değiştirilmiş ve devrimin liderinden sonra rehber olarak seçilebilecek kişilerin Merce-i Taklit olması gerektiği hükmü kaldırılmıştır. Hamaney, Velayet-i Fakih teorisinde değişime giderek Humeyni’nin kavramsallaştırdığı teolojik tecrübe ve eğitime sahip en büyük Merce-i Taklit anlayışı ortadan kaldırılmıştır. Humeyni’nin vefatının ardından bir Hüccetullah fakat Ayetullah olmayan Ali Hamaney’e hızlı ve geleneklere aykırı bir şekilde Ayetullah unvanı verilmiş sonrasında ise İran’ın yeni dini lideri olarak seçilmiştir.766 Hamaney’in Rehber olarak seçilmesi velayet-i fakih anlayışındaki liyakat esasına ciddi bir darbe vurarak devrimi destekleyenlerin Hamaney ve karşıtı olarak bölünmesini ortaya çıkarmıştır. Bu şekilde yeni anayasa değişikliği ile İran Devrimi’nin ilk anayasasında Rehber’in halkın çoğunluğu tarafından genel kabul görme ilkesi (Merci-i Taklit) 763 Ashizawa, a.g.e., s.581. 764 Cantürk Caner, “İslam Devrimi Sonrasında İran’da Yönetim”, Doğu-Batı Yol Ayrımında İran, Ed.Barış Adıbelli, İstanbul: Bilim+Gönül Yayınları, 2012, s.81 765 Khosrokhavar ve Roy, a.g.e., s.42. 766 Shevlin, a.g.e., ss.358-382 196 çıkarılmış, Rehberin İran’ın başsız kalmaması için asgari şartlara sahip olması yeterli görülmüştür.767 Bununla birlikte bir başka değişiklik de gerçekleştirilmiştir. 1979 İran Anayasası cumhurbaşkanın İranlı olması gerektiği üzerinde dururken dini rehberin Müslüman olması şartını koymuştur. Cumhurbaşkanlığı kurumu ulusal çıkarlar ile ilgili bir görüntü arz ederken rehberlik tüm Müslümanları ilgilendiren bir kurum olarak göze çarpmıştır. 1989 yılında yapılan bir diğer değişiklik ile Rehber’in de İranlı olması şartı getirilmiştir. Bunun en büyük nedeni İran’da önde gelen hatırı sayılır önemli din adamlarının çoğunun Iraklı veya Lübnanlı olmasıydı. 768 Bu kişilerin İran’da rehber olması durumunda farklı ülkelerde yaşayan Şiiler arasında Arap-Fars ayrımında potansiyel bölünme olacağı inancı ve İran’ın etkinlik alanını daraltacağı endişesi bu kararı almada en etkin rol oynamıştır. 4 Haziran 1989’da Hamaney yeni dini lider olarak kabul edilmiş ve Cumhurbaşkanı Ali Ekber Rafsancani ise 17 Ağustos’ta görev başına geçmiştir.769 İran ekonomisi 1990’lı yılların başında devrimin maliyeti, sekiz yıl süren Irak ile savaş, hızlı nüfus artışı ve petrol gelirlerinde yaşanan düşüş nedeni ile oldukça büyük zararlar görmüştür. Rafsancani beş yıllık bir kalkınma planını devreye sokarak İran ekonomisine çeki düzen vermek istemiştir.770 İran, bölgesel ve uluslararası ilişkilerini tekrardan düzene koymak ve ekonomik canlandırmayı sağlamak için Batı ile sorun yaşamamaya çalışmış aynı zamanda Körfez ülkeleri ve bağımsızlığını kazanan eski SSCB ülkeleri ile de ikili ilişkilerini geliştirmeye özen göstermiştir. 771 Rafsancani ile Humeyni arasındaki en temel belirgin fark Humeyni devrimi muhafaza etmek için İran’ı olabildiğince izolasyona tabi tutarken Rafsancani ise İran’ın bağımsızlığının dünya toplumuna, hususen ekonomik anlamda uluslararası topluluğa entegre olmasından geçtiğine inanmaktadır.772 Bundan dolayı Rafsancani devrimin temel ilkeleri ile çelişmeden, devrimci sloganlara mesafeli durmayı tercih etmiş, İran-Irak 767 Koç, İran’da Devlet Yapıları ve Kurumlar-I:Devrim Rehberliği, s.9. 768 Christin Marshall, Iran’s Persian Gulf Policy, London: Routledge Curzon, 2003, s.14, Akt. Adıbelli, a.g.e., s.84. 769 Dabashi, a.g.e., s.202. 770 Kostiner, Conflict and Cooperation in the Gulf Region, ss.165-166. 771 Anoushiravan Ehteshami, After Khomeini The Iranian Second Republic, London: Routledge, 2002, s.42 772 Ramazani, a.g.e., s.9.; Anoushiravan Ehteshami and Raymond A. Hinnebusch, Syria And Iran Middle Powers in a Penetrated Regional System, London: Routledge, 1997, s.32. 197 Savaşı'nın izlerini silerek ülkesini yenide inşa etmek istemiştir. 773 Rafsancani aynı zamanda toplumsal yapıda var olan “matem kültürü” gibi olguları da perde arkasından eleştirerek Müslümanların siyah ve solgun elbiseler içerisinde mutsuz bir birey izlenimi vermemeleri gerektiğini, zenginlerin de muhafazakâr olabileceği ve toplumda güçlü bir pozisyonu olan tutucu mollalara yönelttiği eleştirileri ile reformist kişiliğini birçok noktada göstermiştir. Rafsancani pragmatik politikalar çerçevesinde Cihad-ı Sazengi (Yapım-Onarım Seferberliği) kalkınma programı ile İran’ın devrim ihracı gibi konulardaki ideolojik sertliğini yumuşatmaya çalışmıştır. Ayrıca Devrim Muhafızlarının siyasetteki etkisini azaltmak için ekonomik ve teknik anlamda iş alanı açarak daha rahat siyaset üretmek istemiştir. Fakat bu hamle paradoksal bir şekilde Devrim Muhafızlarının hem askeri hem ekonomik hem de teknik konularda ülkenin en güçlü örgütlü yapısı haline gelmesine neden olmuştur.774 Rafsancani iyi komşuluk politikası izleyerek İran’ın ulusal çıkarları açısından birtakım kazanımlar elde etmeye çalışmıştır. Devrim ihracı meselesinden vazgeçerek özellikle Körfez’deki komşular ile pragmatik ilişkiler sürdürmeye gayret etmiştir. İran petrol ihracatına dayalı bir ekonomiye sahip olduğu için körfezdeki ülkelerin Basra Körfezinden rahat bir şekilde petrol nakliyatı gerçekleştirmelerini taahüt ederek kendisinin de Körfez ülkeleri aracılığı ile uluslararası pazarlara rahat ulaşmasını sağlamıştır. Rafsancani ekonomik reform ve kalkınma politikaları uyguladığı için OPEC’in petrol fiyatlarını arttırması konusunda körfez ülkeleri ile ortak hareket etmeye çalışmıştır. Rafsancani aynı zamanda İran mallarının körfez ülkelerine rahat girebilmesi ve ihracattan kazanılan kaynakların kalkınma politikalarına olumlu katkısından dolayı bölge ülkeleri ile ikili ilişkiler kurmaya ve geliştirmeye özen göstermiştir.775 İran, Humeyni’nin ölümü ve İran’ın dünya devletleri arasında giderek yalnızlaşması ile birlikte Ortadoğu ve uluslararası sistemde kendisinden başka devletlerin var olduğunun ve kendi değerlerini bütün dünyaya teşmil edemeyeceğinin farkına varmıştır. İran bölgesel yalnızlıktan kurtulmak için Suudi Arabistan ile ilişkilerini 773 Mohammad Reza Djalili ve Thierry Kellner, İran’ın Son İki Yüzyıllık Tarihi, s.139. 774 Hakkı Uygur, “Devrim Muhafızları’nın Siyasetteki Rolü Bağlamında İran’da Ordu ve Siyaset”, s.27-28. 775 Rakel, a.g.e., s.160. 198 iyileştirmenin diğer Körfez ülkeleri için de anahtar görevi üstlendiğinin farkında olduğundan ikili ilişkileri geliştirmeye Suudi Arabistan’dan başlamıştır. 776 Özellikle Rafsancani döneminde İran-Suudi Arabistan ilişkilerinin iyileşmesi ve ihtilaflı alanların kontrol edilebilir bir seviyeye gelmesi iki ülke açısından da lider özelliğinin ve liderlerin devlet yönetimindeki rollerinin görmezden gelinemeyeceğini göstermiştir.777 İran ve Suudi Arabistan ilişkilerini sıkıntıya sokacak kıyıdan uzak adalar, iki devletin farklı İslami ekolleri kabul etmeleri, İran Devrimi’nin yankıları ve İran’ın Batı müttefiki ülkelere yönelik olumsuz söylemleri devam etsede Rafsancani’nin devrim ihracı politikasından geçmesi bölge ülkeleriyle ilişkilerini yeniden tesis etmek için en önemli adım olmuştur. Aynı zamanda Suudi Arabistan’ın ABD merkezli olarak oldukça sofistike silahlar ile ordusunu güçlendirmesi Tahran’ı bölgede Irak’tan sonra ikinci bir bataklığa çekebilme potansiyeli taşıdığından İran-Suudi Arabistan ilişkileri İran tarafından bilinçli bir şekilde yumuşatılmıştır.778 Suudi Arabistan’da müttefik Amerikan askerlerinin bulunduğu Haziran 1996’da Khobar Kulelerinin bombalanması neticesinde sürdürülen tatbikatta İran destekli grupların müdahil olduğunun ortaya çıkması neticesinde İran-Suudi Arabistan ilişkileri tekrardan kopma noktasına gelmiştir. İran’dan kaynaklanan bu eylemin İran-ABD ilişkilerini bozması yanında İran-Körfez ülkeleri ilişkisine de zarar vermiş hatta Körfez ülkelerini güvenlik endişesine sokarak Amerika’ya daha da yaklaştırmıştır. 779 Kriz İran ve Suudi Arabistan tarafından sınırlandırılmaya çalışılarak bölgesel bir krize sebebiyet vermeden gündemden uzak tutulmuş tarafların soğukkanlı tepkiler vermesini netice vermiştir. İran ve Suudi Arabistan arasında İslam dünyasının liderliğine ve Körfez’de nüfuz arttırmaya ilişkin rekabet daha ılımlı söylemler ile devam ederken 1996 yılından itibaren iki ülke arasında ciddi yakınlaşmalar da yaşanmıştır. İran Deniz Kuvvetleri, Suudi Arabistan’ın Cidde’deki deniz üssünü ziyaret etmiş ve iki savunma bakanı arasında görüşmeler gerçekleştirilmiştir. İran ayrıca Umman, Kuveyt ve Katar ile de ilişkilerini geliştirmeye çalışarak KİK’teki ülkeler ile ortak birkaç askeri tatbikatta bulunmuştur. İran 776 Farhang Jahanpour, “Iran after Khomeini”, The World Today, Vol. 45, No. 8/9, Aug. - Sep., 1989, s.152. 777 Dr. Javad Heirannia, Mehr Haber Ajansı Uluslararası Ofis Başkanı, Tehran Times Gazetesi Analisti ve İran Ortadoğu Stratejik Çalışmalar Enstitüsü Üyesi 27.08.2018 tarihinde Tahran’da yapılan bir mülakat. 778 Ray Takeyh, Guardians of The Revolution: Iran and The World in The Age of The Ayatollahs, New York: Oxford University Press, 2009, s. 132. 779 Takeyh, a.g.e., ss. 176-177. 199 ayrıca OPEC’te Suudi Arabistan ile yakın politikalar izlemiş, BAE’ye Ebu Musa ve Tunb adaları konusunda karşı denge oluşturmak için diğer KİK ülkeleri ile ortak ilişkilerini geliştirmiştir. Bununla birlikte Körfez’deki Amerikan güçleri İran ve bölge ülkeleri arasında sorun olmaya da devam etmiştir.780 Rafsancani, Kafkasya’daki gelişmelere de oldukça pragmatik bir şekilde yaklaşmıştır. Azerbaycanlı yetkililere Azerbaycan’ın Sovyetler içerisinde kalması gerektiğini tavsiye etmiştir. Sovyetlerin dağılması konusunda isteksiz olan İranlı yetkililer Azerbaycan’daki Türk Şiilerden ziyade Azerbaycan’ın rakibi olan Hıristiyan Ermenistan ile ilişkileri geliştirmiştir. Çeçenistan Savaşı’nı Sovyetlerin iç meselesi olarak algılayan İran’ın en temel endişesi bölgede yükselecek etnik milliyetçiliğin kendi ulusal bütünlüğüne zarar vermesi olmuştur.781 Aynı zamanda 2000li yılların başında İran’da mevcut devrimci ideolojik kimliğin güç kaybetmesi ile birlikte ulusal, mahalli, geleneksel, cinsel, sınıfsal ve mezhepsel çok çeşitli alt kimlik grupları güçlenmeye başlamıştır. 782 Rafsancani’nin pragmatik politikaları neticesinde aynı zamanda Panİslamcılık, Pan-İrancılığa yaklaştırılmıştır. İran muhafazakâr milliyetçiliği başta bürokrasi olmak üzere İran resmî kurumlarında görünürleşmeye başlamıştır.783 3.1.6. SADDAM’IN KUVEYT’İ İŞGALİNİN İRAN-SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNE YANSIMASI İngiltere’nin Körfez’den ayrılması ile birlikte Irak, İran ve Suudi Arabistan artan petrol gelirleri ile de gerek Körfezde gerekse Ortadoğu’nun diğer bölgelerinde daha aktif rol oynamaya başlamışlardır. Bununla birlikte bu üç ülke ekonomik, askeri ve siyasi anlamda bölgenin en önemli devletleri olup, Arap Ligi, İslam Konferans Örgütü ve OPEC gibi kurulumları etkileme ve yönlendirme kabiliyetine de sahip olmuştur. Fiziki anlamda da oldukça büyük alana sahip olan bu üç devlet oldukça farklı siyasi rejimlere sahiptir. 784 Saddam, İran Devrimi ile ortaya çıkan tehdidin Körfez’e ulaşmasını 780 Daniel Byman, Shahram Chubin, Anoushiravan Ehteshami and Jerrold Green, Iran's Security Policy in the Post-Revolutionary Era, ed. Byman, Daniel, Pittsburg: RAND Corporation, 2001, s.74. 781 Byman and others, a.g.e., ss.78-79. 782 Beşiriyye, a.g.e., s.85. 783 Sarıkaya, Tarihi ve Jeopolitik Boyutlarıyla İran’da Milliyetçilik, s.124. 784 Simon Murden, Emergent Regional Powers and International Relations in the Gulf 1988-1991, Lebanon: Ithaca Press Reading, 1995, s.15. 200 engellediği için hem Batılı devletler hem de Körfez ülkeleri tarafından savaş süresince desteklenmiştir. Savaş sonunda Saddam’ın, kalan mevcut gücünü pekiştirmek ve maddi masraflarını sıfırlamak için tarihsel iddialarının bulunduğu Kuveyt’i işgal kararı alması ile Körfez’de Irak, Körfez monarşileri tarafından doğrudan tehdit olarak algılanmıştır. Saddam’ın bu hamlesi gerek bölgesel gerekse uluslararası toplum tarafından barış ve güvenliğe yönelik ciddi bir tehdit olarak görülmüştür.785 Irak’ın Suriye’ye yakınlaşarak Arap Birliği kurma projesi ve Akdeniz’den petrol ihraç etmek için kendine alan açmanın imkânsızlığını anlaması sonucunda Irak doğrudan Basra Körfezi’ne yönelmiştir. Irak’ın Basra Körfezi’ni kendi çıkarları çerçevesinde kullanabilmesi için Kuveyt engelinin kaldırılması gerekeceğini anlamıştır. Bu yolda Irak, Kuveyt’in Osmanlı döneminde Basra vilayetinin toprağı olduğu için Irak’ın toprakları içerisine katılmasını savunmaya başlamıştır. Irak, Kuveyt’i işgal stratejisi ile sahil şeridini genişletmenin yanı sıra Kuveyt’in kanıtlanmış 90 milyar varil petrolü ile çökmüş Irak ekonomisine hayat vermeyi de planlamıştır.786 Irak, aynı zamanda Suudi Arabistan ve Kuveyt’in İran-Irak Savaşı sürecinde kendisine yapılan yardımın borçlanma sayılamayacağını çünkü kendilerini İran tehdidinden kurtardığını ifade etmiş ve 15 Temmuz’da Kuveytli bakanlar ile Cidde’de yaptığı toplantı esnasında Kuveyt’in Saddam’ın 15 milyarlık borcunu silmeyeceğini duyurması ile 1 Ağustos tarihinde Kuveyt işgali başlamıştır.787 Eylül 1988’de İran-Irak Savaşı’nın sona ermesi Suudi Arabistan tarafından oldukça karışık duygular ile karşılanmıştır. Öncelikle, Saddam’ın bölgedeki askeri gücü artmak ile birlikte İran’ın zayıflatılması ve devrim ihracı faaliyetlerinin sınırlandırılması Suudi Arabistan’a yönelik doğrudan ciddi bir tehdidi de engellemiş oldu. Sahip olduğu askeri güç ile 2 Ağustos 1990’da Kuveyt’i işgal edecek kadar kendini güçlü hisseden Saddam, Suudi Arabistan’ın endişelenmesine neden olmuştur ve Riyad, İran’dan hissettiği tehdidi müşahhas bir şekilde Irak’ın Kuveyt’te yayılmasında ve kendisine doğrudan bir askeri tehdit olmasında hissetmiştir. 788 Suudi Arabistanlı yetkililer Saddam’ın durdurulmadığı takdirde Suudi Arabistan’ın petrol bölgeleri olan doğu 785 Tayyar Arı, Yükselen Güç Türkiye ABD ilişkileri ve Ortadoğu, Bursa: MKM Yayınları, 2010, s.43 786 İzzeti, a.g.e., s.31-33. 787 Armaoğlu, 20. Yüzyıl siyasi Tarihi 1914-1995, s.780. 788 Vassiliev, a.g.e.s.972.; Neil Partrick, “Saudi Arabia and Iraq”, Saudi Arabian Foreign Policy, ed. Neil Partrick, London: I.B. Tauris, 2016, s.132. 201 kısmını işgal edeceği korkusu artmıştır. Riyad, Saddam’ın ancak uluslararası güçlerin (ABD) desteği ile durdurabileceğini, Kuveyt’in işgalden kurtulacağını ve Suud topraklarının da güvenliğinin sağlanacağı kanaatine varmıştır. 7 Ağustos’ta ise Amerikan öncülüğündeki ilk koalisyon askerleri Suud topraklarına girmiştir.789 Ayrıca Saddam’ın Kuveyt’i işgal etmesi neticesinde Riyad yönetimi iki ülke arasındaki bağları güçlendirmek ve Saddam’a karşı güç dengesini korumak için Kuveyt yönetiminin Riyad'da temsil edilmelerini ve hükümet kurmalarını sağlamıştır.790 Kuveyt’in işgali ile dünya gündemine oturan Irak gerek Ortadoğu enerji kaynaklarının gerek ise bölge Arap ülkeleri ve İsrail’in güvenliğini tehdit ettiğinden dolayı ABD öncülüğünde BM Güvenlik Konseyi’nin aracılığı ile ilk olarak Saddam’ın Kuveyt’i terk etmesi talep edilmiştir. Saddam’ın bu teklifi olumlu karşılamaması sonrasında ise BM Güvenlik Konseyi yeni bir kararla 15 Ocak 1991 tarihine kadar Bağdat’a Kuveyt’ten çekilmesi için mühlet tanıdı ve aksi takdirde, “bölgede uluslararası barış ve güvenliğin sağlanması için gerekli her türlü yola başvurulacağı” uyarısında bulunmuştu. Saddam’ın bu kararı da tanımaması neticesinde ABD öncülüğündeki koalisyon tarafından 17 Ocak 1991 tarihinde Çöl Fırtınası Operasyonu başlatılmıştır.791 Uluslararası koalisyon tarafından 26 Şubat 1991’de Kuveyt Saddam işgalinden kurtarılarak Bağdat hükümeti BM tarafından alınan bütün kararları kabul ettiğini duyurmuştur. Bu tarihten sonra 36. paralelin kuzeyi ve 32. paralelin güneyine Bağdat hükümeti askeri uçuşa yasak alan uygulamaları kararını kabul etmiş ve Irak’ın kuzeyini kontrol etmek için koalisyon güçleri tarafından “Çekiç Güç” kurulmuştur.792 İran, Irak’ın Kuveyt sınırına asker yığmasını kınamış ve Saddam’ın bölgeyi tekrar ateşe sokacak agresif politikalardan çekinmesi gerektiğini belirtmiştir. İran ayrıca Irak’ın Kuveyt işgalini ise Kuveyt ve Körfez ülkelerinin tamamının istikrarını bozacağı bir girişim olarak görmüştür. İran aynı zamanda bölge dışından gelen yabancı koalisyon güçlerin müdahalelerine de karşı çıkmış ve bölgedeki bütün sorunların bölgedeki bağımsız devletlerin ortak iş birliği neticesinde çözülmesi gerektiğini vurgulamıştır.793 789 Lacroix, Awakening Islam The Politics of Religious Dissentin Contemporary Saudi Arabia, s.158. 790 Eilts, a.g.e., s.224 791 İlter Türkmen, Türkiye Cumhuriyeti’nin Ortadoğu Politikası, İstanbul: Bilgesam Yayınları, 2010, ss.26- 27 792 Sönmezoğlu, Güneş ve Keleşoğlu, a.g.e., s.201. 793 Marschall, a.g.e., s.106-07. 202 Kuveyt’in işgalinin İran’a iki önemli etkisi olmuştur. Birinci etkisi; İran’ın devrim sonrası Arap komşularıyla sıkıntılı süreçler yaşaması neticesinde kapanan iletişim kanalları açılarak İran’ın Körfez’de profilinin tekrardan yükselmesine neden olmuştur. İkincisi ise yabancı güçlerin Körfez’e gelmesi ile bölgede uzun yıllar devam edecek gerilimli bir dönem başladı. Bu durum İran’ın tekrar Batı müttefiki bölge ülkeleri ile sıkıntılı ilişkiler yaşamasına neden olmuştur. İran ayrıca Kuveyt monarşisinin meşruiyetini ve Kuveyt’in toprak bütünlüğünü tanıyarak bölge ülkeleri ile tekrardan olumlu ilişkiler kurmak istediğini göstermiştir.794 İran, Saddam tehlikesinden kurtulurken ABD’nin Körfez’de askeri ve ekonomik anlamda kendi aleyhine giderek nüfuzunun artmasına da tanıklık etmiştir. Tahran, ABD’nin kendisini yakın çevresiyle stratejik kuşatma altına almasına karşılık Rusya Federasyonu, Çin ve ayrıca Amerika ile kötü ilişkilere sahip üçüncü dünya ülkeleriyle ilişkilerini geliştirmeye çalışmıştır. Saddam'ın yayılmacı ve saldırgan politikalarının Körfez devletleri ve dünya kamuoyu tarafından görülmesi Irak Savaşı sırasında büyük bir Irak destekçisi olan Kuveyt'i İran'dan özür dilemek zorunda bırakmıştır. İran ayrıca Saddam’ın Kuveyt’te bozguna uğratılması sonucunda Irak'ın askeri birliklerini İran'ın topraklarından çekmeye ve Cezayir Sözleşmesi’nin geçerliliğini kabul etmeye zorlamıştır. 795 Bununla birlikte savaş sırasında alınan esirler ve tutukluların iadesi gerçekleşmiş hatta Saddam birçok savaş ve yolcu uçağını hava bombardımanından korumak için İran’a göndermiştir.796 Irak’ın askeri müdahale sonrası giderek zayıflaması İran’ın Irak’a karşı barış taleplerini daha kolay bir şekilde kabul ettirmesini netice vermiştir. Ayrıca Amerika’nın Saddam’ı vurması ile birlikte İran’ın yanı başında 500 bin kişilik bir Amerikan ordusunun bulunması İran için farklı dezavantajlar oluşturmuştur. Afganistan ve Irak tarafından çevrelenen İran bu tarihten sonra ABD’den kendisine karşı daha fazla güvenlik tehdidi hissetmiştir. Ayrıca savaş sonunda Irak’ta Şii ve Kürtlerin durumunda yeni değişimlerin olması ve Saddam’a karşı ayaklanmaların başlaması İran’ın Irak’ı daha yakından gözlemlemesini sağlamıştır. Suudi Arabistan’ın koalisyon güçlerini kendi topraklarında misafir etmesi ve onlara aktif destek vermesi ülke içerisinde Suud rejiminin birtakım problemler ile de 794 Ehteshami and Hinnebusch, a.g.e., s.46. 795 Hunter, a.g.e., s.48.; Arı, Irak, İran ve ABD, s.415. 796 Şen, a.g.e., s.175. 203 karşılaşmasına neden olmuştur. Ağustos 1990’ın ortalarında Suudi Arabistan’ın dört köşesindeki camilerde rejimin Amerikan korumasına girmesi ve Amerikan askerlerinin Suud topraklarında konuşlanması eleştirilmiştir. Ülkenin birçok köşesinde gösteriler düzenlenerek rejimden acil ve radikal reformalar yapılması talep edilmiştir. Suud rejiminin olası bir başkaldırı veya istikrarsızlık durumunda kırılganlığını gösteren bu durum birkaç yıl devam etmiştir.797 Devlet olarak Suudi Arabistan, Amerika’nın Irak’ı Kuveyt’ten çıkarmasına onay vermiş olsa da bu desteğin Suud vatandaşlarının çoğunluğu tarafından da kabul gördüğü anlamına gelmemektedir. Amerika’nın Irak’a saldırması ile birlikte Suud rejimine ve Kraliyet ailesine karşı muhalif muhafazakâr hareketlerde artış görülmekle birlikte bu durum Suudi Arabistan’daki anti Amerikancılığı da beslemiştir. Suudi Arabistan’da rejime mesafeli muhafazakâr grupların İslam’ın kutsal topraklarında gayri Müslim askerlere ait üstleri görmeleri radikal unsurların yapılanması ve güçlenmesi için kolaylaştırıcı rol üstlenmiştir. Kuveyt’in işgali Körfez ülkelerini Amerika’ya daha çok yakınlaşmaya mecbur bırakırken Amerika’nın Körfez’de uzun yıllar hegemon süper güç olmasının da önünü açmıştır.798 Körfez Savaşı esnasında hem İran’ın hem de Suudi Arabistan’ın aynı tarafta olmaları İran-Irak Savaşındaki bozulan ilişkilerin de tesis edilmesini sağlamış ve kesilen diplomatik ilişkiler yeniden büyükelçilik düzeyine çıkartılmıştır.799 Aynı zamanda Suudi Arabistan tarafından 1987’de İranlı hacılara konulan Hac yasağı da kaldırılarak daha fazla sayıda İranlı hacının Mekke ve Medine’ye girişlerine izin verilmeye başlanmıştır. Bu tarihten sonra İran ve Suudi Arabistan aynı zamanda OPEC ve ticari ilişkilerin geliştirilmesinde de ortak politikalar yürütmeye başlamıştır.800 Haziran 1991’de Suudi Arabistan Dışişleri Bakanı Prens Suud el-Faysal Tahran’a resmi bir ziyarette bulunmuştur. 1997 yılında Pakistan’da düzenlenen İslam Zirvesi’nde Rafsancani Veliaht Prens Abdullah ile görüşmüştür. Bir yıl sonra ise İran’ın yeni Cumhurbaşkanı Hatemi 797 Lacroix, Awakening Islam The Politics of Religious Dissentin Contemporary Saudi Arabia, s.3. 798 Gary Sick, “The United States and the Persian Gulf in the Twentieth Century”, The PErsian Gulf in History, Ed. Lawrence G. Potter, New York: Palgrave Macmillian, 2009, s.305. 799 Erdoğdu, a.g.e., s.365. 800 Hooshang Amirahmadi, “Iranian-Saudi Arabian Relations Since the Revolution”, Iran and the Arab World, Ed. Hooshang Amirahmadi and Nader Entessar, London: Macmillan Press, 1993, s.152 204 yeni kral olan Abdullah’ı Tahran’a davet etmiş ve İslam İş Birliği Konferası’na Tahran’da ev sahipliğinde bulunmuştur.801 Savaş süresince İran aktif tarafsızlık politikaları benimserken Suudi Arabistan savaşa Irak’tan kendisine karşı doğrudan tehdit hissettiği için Kuveyt’i desteklemiş ve Saddam’a engel olmak için koalisyon güçlerine topraklarından Saddam’a saldırmalarına izin vermiştir. İran, bölge dışı güçlerin Körfez’e yakınlaşmasını endişe ile karşılarken Suudi Arabistan hayatsal çıkarlarından dolayı yabancı güçlerin bölgeye nüfuzunu desteklemiştir. Her iki ülkenin de Saddam’ın saldırgan politikalarının karşısında olmaları tarafları ortak bir zeminde bir araya getirerek devrim sonrasından itibaren başlayan kötü ilişkileri sonlandırmak için iyi niyet beyanında bulunulmuştur. 3.1.7.İRAN’DA REFORMİST DEĞİŞİM VE SUUDİ ARABİSTAN İLE İLİŞKİLER Soğuk Savaş sonrası dönemde küreselleşme olgusu çok farklı bakış açılarında dünya geneline yayılmıştır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerin neo-liberal politikalara yönelmeleri bir şekilde İran’ı da etkilemiş ve devlet içerisinde ekonominin yönetilmesi konusunda tartışmalar başlamıştır. Özellikle devrim ilkelerini muhafaza etme ve daha fazla özgürlük talebinin karşılanması konusu 1997 seçimlerinin belirleyicisi olmuştur.802 İranlı genç ve kadınlar demokrasinin bütün dünyada hızla yayılan bir olgu olduğundan farkındalığı olan kesimlerdi. 1997 yılı seçimlerinde milyonlarca İranlı; sosyal, ekonomik, politik değişim ve ülkelerinin uluslararası sisteme adapte olması amacıyla parlamento seçimlerinde oy kullanmıştır.803 1997 yılında İran Devrimine aktif olarak katkıda bulunan ve devrimin gerçekleşmesinde önemli emeği geçen Muhammed Hatemi 1997 seçimleri neticesinde İran’da cumhurbaşkanı seçilmiştir. Reformist bir kişilik olan Hatemi, rejimin sert politikalarının iyileştirilmesi, halkın özgürlük alanlarının genişletilmesi söylemlerini kullanarak cumhurbaşkanlığı seçiminde toplam oyların % 69’unu almıştır. 804 Sivil toplum, özgürlük ve çoğulculuk açısından hak ve hürriyetlerin genişletileceği umudu olan 801 Said Amir Arjomand, After Khomeini, New York: Oxford University Press, 2009, s.142. 802 Caner, “İslam Devrimi Sonrasında İran’da Yönetim”, s.100. 803 Ramazani,a.g.e., s.13. 804 Başdemir, a.g.e., s.592. 205 bu dönemde özellikle gazeteciler iletişim kanalları aracılığı ile rejim ve dini liderlere yönelik daha rahat eleştiri yürütebilmişlerdir.805 1999 yılında Hatemi’nin Papa’yı ziyareti ve 2000 sonrasında “medeniyetler arası diyalog” çalışmaları gibi projeleri sürdürmeye çalışmıştır. Hatemi medeniyetler arası diyalog stratejisi ile hem dış Hıristiyan-Yahudi (Batı) dünyası ile ilişkilerini yumuşatırken hem de bölgede Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap monarşileri ile de ilişkilerini geliştirmek için kullanmıştır.806 İran’ın Irak ile seksiz yıl süren savaşı ve Amerika ile bozulan ilişkilerine ek olarak ekonomik anlamda giderek kötüleşmesi İran halkının devrimden olumlu beklentilerine karşı hayal kırıklığına sebep olmuştur. Dış politikada zor bir durumda olan İran’ın Cumhurbaşkanlığı’na Rafsancani ve sonrasında Hatemi’nin gelmesi ile ideolojik söylem ve politikalardan uzak pragmatist ve reform politikaları ile daha rahat hareket etme alanı kazanmıştır. 807 1997 yılında Cumhurbaşkanlığı seçimlerini Hatemi’nin kazanması ile birlikte İranlılar rejime rağmen rejime karşı İran Devriminde olduğu gibi sonuçları coşku ile karşılamıştır. Pragmatist ve ılımlı bir lider olan Rafsancani’nin üç temel politikası vardı. Bunlar; İran’ın bölge devletlerinin haritalarını değiştireme niyetinde olmadığı, ABD’nin bölgede hegemon olduğu bir güç dengesinde yerini alması gerektiği ve son olarak ise Suudi Arabistan ile ilişkileri düzelterek Körfez ülkeleri ile daha istikrarlı ilişkiler geliştirerek sekiz yıl devam eden İran-Irak Savaşı’nın kayıplarını telafi etmektir. Hatemi’nin ise stratejik açıdan en önemli amacı bütün bölge ülkeleri ile ilişkilerini geliştirmeye çalışarak bölgesel stabilizasyon ile birlikte İran’ın istikrarını korumak ve ekonomik gelişimine katkı sağlamak olmuştur.808Cumhurbaşkanı Hatemi yapmış olduğu bir konuşmada: 809 ’’Devletin üç önemi vardır: Bağımsızlık, özgürlük ve İslam Cumhuriyeti. Ve bu üç amacın gerçekleşmesi dinamik bir topumun gerçekleşmesi demektir.” diye düşüncesini ifade etmiştir. Bununla birlikte pragmatistler de reformcular gibi Velayet-i Fakih çerçevesinde Devrim Rehberi’ni meşru otorite olarak tanıma ve İran’ın İslami bir yapıdan 805 Erdoğdu, a.g.e., s.84. 806 Eric Edelman and Ray Takeyh, Revolution&Aftermath Forging a New Strategy Toward Iran, California: Hoover Institution Press, 2018, s.28. 807 Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi Cilt 2, s.433.; Ahmad Fekri, a.g.e., s.202. 808 Shah Alam, “The Changing Paradigm of Iranian Foreign Policy Under Khatami”, Strategic Analysis, Vol.24, No.9, 2000, s.1631 809 Sami Oğuz, Gülümseyen İslam Hateminin Ağzından İran’da Değişim, İstanbul: Metis Yayınları, 2001, s.82. 206 seküler bir yapıya çevrilmemesi konusunda muhafazakâr kanat ile aynı görüşe sahip olmaktadır. Ayrıca reformcular temel insani ve sosyal haklarda iyileştirilmeye gidilmesi ve İran’ın dünyaya daha liberal bir şeklide açılması gerektiğini savunmaktadır.810 Hatemi, bu politikaları uygulamasının en önemi nedeni İran devrimini reforme etme ihtiyacının ortaya çıkmasıdır. Hatemi halkın idaresini yansıtan cumhurbaşkanının Rehber ile aynı öneme sahip olduğunu, cumhurbaşkanının eleştirilirken Rehber’in bundan muaf tutulmaması gerektiğini savunmuştur. Hatemi iç politikada demokrasi ve insan hakları konularına önem vermeyi tercih etmiştir.811 Rehber ile cumhurbaşkanlığı arasında olan bu tartışmanın temel tetikleyici unsuru Safevilerden beri İran tarihinde devam eden ulema-umera rekabetinin bir yansıması olarak değerlendirilmelidir. Hatemi ise, devlet otoritesinde doğrudan seçilmiş siyasilerin etkin birşekilde var olması gerektiğini düşünmüştür. İran’ın devrim sonrası Devrim Rehberi ve Cumhurbaşkanlığı kurumunu ihdas eden çift kutuplu sistemi ile Rehber ülkenin dini, felsefi ve ideolojik yönüne odaklanırken yürütmeden ise ülkenin gündelik sorunlarının yönetilmesi beklenmiştir. Hem Rafsancani hem de Hatemi bu paradigmayı değiştirip yürütmeyi güçlendirmeye çalışmışlarsa da çok başarılı olamamışlardır. Rafsancani Batı düşmanlığını sınırlandırmaya çalışmış, Lübnan’daki Amerika krizinin çözülmesine katkıda bulunmuş ve Oslo Görüşmelerini kısık ses ile de olsa olumlu karşılamıştır. Hatemi ise özellikle medeniyetler arası diyalog çalışmaları ile devrimci radikalizmi sınırlandırmaya çalışmıştır. Buna rağmen her iki liderin de ülkenin Rehber ekseninde yönetilen idari yapısını yumuşatmada çok başarılı olduğu söylenemez.812 1995 yılına doğru İran’ın tekrardan Suudi Arabistan Şiilerine önem vermeye başlaması ile birlikte Riyad-Tahran ilişkileri tekrar hızlı bir şekilinde gerginlik dönemine girmiştir. Suudi Arabistan’ın İran’a karşı iç güvenlik tehdit algısı olarak gördüğü Suudi Arabistanlı Şii azınlıklar Riyad rejiminin Tahran’a doğal olarak şüpheci yaklaşmasını sağlamıştır. Fakat Hatemi’nin İran Cumhurbaşkanı olması ve radikal politikalardan 810 Keith Crane, Rollie Lal and Jeffrey Martini, Iran’s Political, Demographic, and Economic Vulnerabilities, Pittsburgh: Rand Corporation, 2008, s.32. 811 Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Cilt.2 s.137 812 Mahmood Sariolghalam, “Prospects for Change in Iranian Foreign Policy”, 20.02.2018, http://carnegieendowment.org/2018/02/20/prospects-for-change-in-iranian-foreign-policy-pub-75569 (21.02.2018) 207 sakınacağını ifade etmesi ile birlikte İran-Suudi Arabistan ilişkileri tekrardan düzelmeye başlamıştır.813 Hatemi, İran Cumhurbaşkanı olması ile birlikte Rafsancani’nin izini takip ederek KİK ülkeleriyle özellikle de Suudi Arabistan ile olan bozuk ilişkilerini normalleştirmeye ve geliştirmeye gayret göstermiştir.814 Körfez’de istikrarın sağlanması, Irak’ın saldırgan tutumunun sınırlandırılması, Körfez ülkelerinin İran’a yatırımlarının arttırılması ve OPEC’te petrol fiyatlarının yükseltilmesi gibi konular İran ile KİK ülkelerini doğrudan birbirine yakınlaştırmıştır. Kral Fahd ise Tahran’a resmi bir ziyarette bulunarak Hatemi’nin cumhurbaşkanı seçilmesini tebrik etmiştir. Eski Cumhurbaşkanı Rafsancani de Suudi Arabistan’a resmi ziyarette bulunmuş fakat Suudi Arabistan’ın önde gelen Vahhabi din adamları bu ziyareti sabote etmeye çalışmıştır.815 Kral Fahd, Suudi Arabistan’ın jeopolitik gerçekliğinin İran tarafından görmezlikten gelinemeyeceğini, İran’ın jeopolitik gerçekliğinin de Suudi Arabistan tarafından her dönem hesaba katıldığını vurgulamıştır.816 Suudi Arabistan’ın İran’la ilişkilerini hızlı bir şekilde ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasi alanlarda geliştirmesi ile birlikte, Riyad yönetimi İran ile ilişkilerini geliştirmeye tedirgin yaklaşan Katar ve BAE’ne de önemli telkinlerde bulunmuştur.817 Kral Fahd ayrıca, 1998 yılında yaptığı diğer bir konuşmada Suudi Arabistan’ın global değişimleri görmezlikten gelemeyeceği bundan dolayı da küreselleşme sürecine ülkesinin entegre edileceğini ifade etmiştir. Kral 2000 yılında Suudi Arabistan’daki yabancı yatırımcılara sosyal açıdan daha rahat hareket alanı sağlamak amacıyla yatırımcıların temel hak ve hürriyetleri ile ilgili birkaç düzenlemeyi hayata geçirmiştir. 818 Her iki liderin reformist karakter ve politikalara sahip olması iki ülke arasındaki buzların erimesini kolaylaştıran bir faktör olurken ilişkileri geliştirmede de en önemli faktör olmaktadır. Fakat 2005 yılında devrim ilkelerine sıkı bağlı muhafazakâr bir liderin İran’da cumhurbaşkanı olması ile bu iyimser tablo da ortadan kısa bir zamanda kalkacaktır. 813 Mark Gasiorowski, “Government and Politics””, Iran a Country Study, ed. Glenn E.Curtis and Eric Hooglund, Washington: Library of Congress Cataloging, 2008, s.243 814 Mahjoob Zweiri, “Arab-Iranian Relations: New Realities?”, Iran’s Foreign Policy From Khatami to Ahmadinejat, Ed. Anoushirevan Ehteshami and Mahjoob Zweiri, Lebanon: Ithaca Press, 2008, s.115. 815 Marschall, a.g.e., ss.142-143. 816 Altoraifi, a.g.ç.,s.154 817 Hiro, a.g.e., ss.161-162. 818 Ayhan, Ortadoğu ve Petrol, s.81 208 Mayıs 1998’de iki ülke arasında karşılıklı yatırım projelerinin yanında ticari, teknik, finansal, bilimsel, kültürel, hava-deniz yolu ticareti ve spor gibi alanlarda ortak ilişkileri geliştirmek için anlaşmalar imzalanmıştır. Bunun yanında her iki ülke birbirlerinin iç işlerine karışmama ve meşruiyetlerine saygı gösterme konusunda tekrar ortak beyanatta bulunmuşlardır. 819 Cumhurbaşkanı Hatemi’nin İran Cumhurbaşkanı olarak seçildiği tarih ile Veliaht Prens Abdullah’ın de facto olarak Suudi Arabistan tahtına çıkma tarihleri ortak zaman aralığında bulunmaktadır. Abisinden daha yoğun bir şekilde İran ile ilişki kurmak isteyen Abdullah 820 kendi bununla özellikle petrol fiyatlarının giderek düşmesi ile petrol fiyat ve kotalarının belirlenmesinde enerji piyasalarında etki uyandıracağını düşünmüştür. İran-Suudi Arabistan ve diğer Körfez ülkeleri arasında iyileşme devam ederken Körfez’de yabancı ülkelere ait askerlerin bulunması, İran’ın BAE ait olan adaları işgali, Filistin sorunu hakkında farklı politika tutumları, İranlı hacıların sınırlandırılan kotası gibi sorunlar devam etmiştir. Veliaht Prens Abdullah’ın Tahran ile ilişkileri geliştirmesi Suudi Arabistan’ın Ortadoğu’daki imajını da güçlendirmektedir. Ayrıca Suudi Arabistan ile İran ilişkilerinin düzelmesinin yanında Saddam tehdidinin ortadan kalkması ve Mısır ve Suriye ile ilişkilerin geliştirilmesi rejimin kendisine olan güvenini arttırmıştır. Bununla birlikte Amerikan askerlerinin Suudi Araistan’a konuşlanması Krallığın imajını hem iç hem de dış politikada oldukça zedelemektedir. Suudi Arabistan’da ortaya çıkan ve kendilerini ‘‘Sahva’’ yani uyanış olarak isimlendirilen birtakım grupların Kral Fahd’a Amerikalı askerler konusunda ağır eleştirilerde bulunması bu etkiyi göstermektedir. 821 Bu gelişmelerin yanında Kral Fahd’ın kardeşi olan ve “Hür Prensler” hareketinin lideri olan Prens Talal bin Abdulaziz, Suud rejiminin demokratik bir şekilde ülke yönetimini gelecek nesillere bırakması gerektiğini teklifini yinelemiştir.822 Radikal reform taleplerinin Suudi Arabistan’da giderek artması ise, rejime yakın bürokratlar ile birlikte devletin önemli 819 Anthony H. Cordesman, “Saudi Arabia-Iran”, CSIS, June 2001, https://csisprod.s3.amazonaws.com/s3fs-public/legacy_files/files/media/csis/pubs/saudi_iran.pdf,ss.5-6 (23.02.2018) 820Kral Fahd’ın görevelerinin büyük bir kısmını üstlenen Kral Abdullah (1996-2005) gençliğinin büyük birkısmını çölde kabileler ile geçirmiş Kral Faysal’ın desteği ile 1962 yılında Suudi ulusal muhafızlarının kumandanı olmuştur. 1970-1980 arası dönemde Suriye’de Esat, Lübnan’da Canbolat ve Irak’ta Saddam ile güçlü bağlara sahip olmuştur. Kuveyt krizi ortaya çıktığıda Amerikan askerlerinin Suudi Arabistan toprakalrında konuşlanmasına da karşı çıktığından krallığın müttefikleri tarafından ilgi ile takip edilen bir kişi olmuştur. Bkz: Madawi al-Rasheed, “King Abdullah of Saudi Arabia Obituary”, 22.01.2015, https://www.theguardian.com/world/2015/jan/22/king-abdullah-of-saudi-arabia (02.02.2018) 821 Altoraifi, a.g.ç., s.200. 822 Joseph A. Kechichian, Successon in Saudi Arabia, New York: Palgrave, 2001, s.1. 209 kurumlarında gücü olan Vahhabileri endişelendirmeye başlayacaktır. Sahva Hareketi içerisinde buluna kişiler tarafından da desteklenen reform taleplerine en ciddi tepki ve itirazın Kraliyet ailesi ve Vahhabi ulemadan gelmesi Suudi Arabistan devletinin kurumsal kimliksel kökenlerine aidiyetinin gücünü göstermektedir ki gelecekte de bu tepkimeler tekrar edilecektir. 17 Nisan 2001 tarihinde Tahran’da İran ve Suudi Arabistan İç İşleri Bakanları tarafından imzalanan güvenlik anlaşması “organizeli suçlar ile mücadele, resmi işlemlerde sahtecilik, ticari suçlar; silah, mal ve tarihi eser kaçakçılığını engelleme ve en önemlisi ise güvenlik sorunlarına ilişkin istihbari bilgi paylaşımı” gibi konularda mutabık kalınmıştır.823 Bu anlaşma ile taraflar aynı zamanda birbirlerinin iç işlerine karışmamayı ve birbirlerinin toprak bütünlüklerine saygılı olmayı kabul etmişlerdir. İran’ın reformist Cumhurbaşkanı olan Ruhani ile Suudi Arabistan’ın pragmatist ve diyaloğa açık Prens Abdullah’ın liderliğindeki ikili ilişkilerin gelişmesi İran’ın Körfez ülkeleri ile olan ilişkilerini de düzeltmesini sağlamıştır. İran ve bölge ülkelerinin düzelmesi bölgede artan mezhepsel gerginlikleri de oldukça frenlemiş ve mezhepsel çatışmaların da oldukça azalmasını sağlamıştır. 3.1.8. 11 EYLÜL SALDIRILARINA İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN’IN TEPKİLERİ İran, Sovyet işgali sonrası Afganistan’ın Amerika tarafından işgaline kadarki sürede anti Taliban grupları desteklemiştir. Buna Taliban ile arası iyi olmayan Sünni gruplar da dahil olmuştur. İran, Afganistan’da proaktif politikalarının sahadaki negatif karşılığı olarak 8 Ağustos 1998’de olduğu gibi bazen diplomatik personeline suikast düzenlenmiştir.824 İran, Şiiler ile birlikte Afganistan’daki Tacikler ve Özbeklerin de bir kısmını kendi yanına çekmeyi başarmıştır. Suud yönetimi İran’ın bunun gibi bazı gruplar üzerinde etki kurması ile Riyad yönetimi Afganistan’daki Selefilere Pakistan aracılığıyla daha çok destek vermiştir. Suudi Arabistan’ın, İran’ın Afganistan ve Orta Asya’da 823 Muriel Mirak, “Saudi Arabia, Iran Sign Security Accord”, Executive Intelligence Review, Vol. 28, No. 17, April 2001, s.42.; Reze Ekhhtiari Amiri, “Security Cooperation of Iran and Saudi Arabia”, International Journal of Business and Social Science, Vol. 2 No. 16; September 2011, ss:246-251. 824 Steinberg and Woermer, a.g.m., s. 7. 210 güçlenmesini engellemek için kendine yakın Selefilere destek vermesi doğrudan Taliban’ın güçlenmesine katkı sunmuştur.825 Suudi Arabistan, BAE ve Pakistan ile birlikte Sovyet sonrası Taliban hükümetini tanıyan ve Taliban’a doğrudan destek veren ülkelerdir. 1998 yılında Molla Ömer’in Usame bin Ladin’i Suudi Arabistan’a teslim etmemesi ile bozulan ilişkiler 11 Eylül Saldırıları sonrası kopmuştur. 826 Afganistan’da Peştunların ezici çoğunlukta olması İran’ın nüfuzu karşısında en büyük engel olmaktadır. Pakistan ve Suudi Arabistan’ın işine gelen bu yapı İran’ın Afganistan’da rahat hareket etmesini engellemektedir. 1992 sonrasında Kuzey İttifakı’nı kontrol etmeye çalışan İran’ı dengelemek için Taliban güç dengesi olarak çıkartılmış, Taliban’ın devrilmesi ise İran’ın Afganistan’da daha rahat hareket etme kabiliyetini arttırmıştır.827 11 Eylül 2001 tarihinde el-Kaide üyelerinin Washington ve New York’ta saldırılarda bulunması Suudi Arabistan’ın dini yapısının kendi çıkarları açısından kullanışlı bir element olarak gören ABD’nin görüşlerini değiştirmesine yol açmıştır. On dokuz saldırganın on beşinin Suudi Arabistan vatandaşı olması ve olayın meydana gelmesinden hemen sonra bir hafta içinde 600 Suudi Arabistanlı zengin tüccar ailesinin Amerika’yı terk etmesi bütün şüpheleri Suudi Arabistan’a çekmiştir.828 Bununla birlikte Usame bin Ladin’in liderliğindeki el-Kaide'yi destekleyen ve cesaretlendiren ülkeler Irak, İran ve Suriye olarak Amerikalı yetkililer tarafından açıklandı ve “önleyici vuruş” olarak ifade edilen Amerikan stratejisi gerçekleştirilerek Afganistan işgal edilmiştir.829 Suudi siyasi elitlere göre Riyad rejiminin de düşmanı olan el-Kaide bu saldırıları iki ülke arasındaki ilişkilere zarar vermek için dizayn etmiştir. Bu amacın önüne geçmek adına Suudi Arabistanlı yetkililer Amerika’nın terörizm ile savaş planına koşulsuz destek vermiştir. Suudi Veliaht Prensi ile birlikte, savunma ve dışişleri bakanları da açıkça terörizme karşı savaş kampanyasını desteklemiş bu doğrultuda Suudi Arabistan’da önemli dini kuruluş ve vakıfları da kapatmış ve terör listesine koyarak radikal gruplara 825 Greg Bruno,“Saudi Arabia and the Future of Afghanistan”, 10.12.2008, https://www.cfr.org/backgrounder/saudi-arabia-and-future-afghanistan, (21.02.2018) 826 Steinberg and Woermer, a.g.m., s.3. 827 Arif Keskin, “Şii Jeopolitiği ve İran”, Ortadoğu’da Güç Savaşları Hedef Neden İran?, Ed. Mehmet Tuncel, İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2008, s.47-48. 828 Niblock, a.g.e., s.127. 829 Gündoğan, a.g.e., s.386. 211 finans akışını durdurmaya çalışmıştır.830 Fakat Suud rejimine karşı muhalif olan radikal unsurlar yer altına çekilerek örgütsel faaliyetlerini daha dikkatli bir şekilde devam ettirmişlerdir. Suudi Arabistan iç ve dış güvenliğin sağlanmasında Amerika’nın desteğini almakla birlikte Amerika'nın olası baskısından kurtulmak için bazı temel reform girişimlerinde bulunmuştur. 831 Riyad rejimi, reformları tanıtmak amacı ile bir vizyon programı hazırlamış ve Krallık’ta rejimin güç dağılımına ilişkin birtakım temel reformların gerçekleşebileceğine dair göstergeleri ortaya koymuştur. 832 Ayrıca Amerika’nın terör listesinde olan gruplara finansal destek sağladığı iddiasıyla kraliyet ailesi mensuplarının bazıları dahil olmak üzere birçok kişiyi tutuklamış ve diğer KİK ülkeleri ile birlikte Amerika’nın terör listesinde olan grupları desteklemeyeceklerine ve finans akışına engel olacaklarına dair anlaşma imzalamışlardır.833 11 Eylül saldırılarını gerçekleştiren teröristlerin çoğunun Suudi Arabistan vatandaşı olması ve bunun bütün dünya tarafından bilinmesi Suudi Arabistan’da radikal dini gruplar ile rejimin ana damarını oluşturan aileler arasında birtakım sıkıntıları göz önüne sermiştir. Bürokrasi ve idareyi elinde tutan aileler ABD ile ilişkilerin bozulmasından endişelenirken radikal muhafazakâr kesim ise ABD’ye karşı husumetini gizlemekte başarılı olamamıştır. 834 İşgal sonrası Suudi Arabistan da Pakistan ile ilişkilerini geliştirerek yeni inşa edilecek Afganistan’da alan kazanmak istemiştir. Bu durum aynı zamanda İran’ın nüfuzunu çevrelemede de gerçekleşecektir. 11 Eylül saldırıları sonrası Cumhurbaşkanı Hatemi ve Devrim Rehberi Hamaney saldırıyı kınamıştır. İran kamuoyu tarafından da oldukça olumsuz karşılanan saldırılar Arap ülkelerinde oldukça farklı algılanmıştır.835 İran ve Amerika saldırıların ardından İsviçre’nin farklı yerlerinde gizli görüşmelere başladığı medyaya yansımıştır. Bu olay İran ve Amerika ilişkilerinde kontra skandalı sonrasında tesis edilen ilk diplomatik 830 Jennifer Davies , “US US Challenges and Choices Saudi Arabia: A View From the Inside”, The Stanley Foundation, https://www.stanleyfoundation.org/publications/archive/EFCgulfh02.pdf 831 Taufiq Subhan,” US-Saudi Arabia Relations: Coming of Age”, Economic and Political Weekly, Vol. 38, No. 37, Sep. 13-19, 2003, s.3887 832 Julia Choe,” Fading Mirage: Illusory Reform in Saudi Arabia”, Harvard International Review, Vol. 29, No. 2, Summer 2007, s.12. 833 Gawdat Bahgat, “Oil and Militant Islam: Strains on U.S.—Saudi Relations “,World Affairs, Vol. 165, No. 3 Winter 2003, s. 121 834 Keynoush, a.g.e., s.154. 835 Michael Axworthy, A History of Iran: Empire of the Mind, New York: Vasic Books, 2008, s. 284 212 doğrudan görüşme olduğundan önemlidir. 836 İran, 11 Eylül meselesinde potansiyel sorumlu olarak kalmamak için Amerikan askerlerinin İran sınırlarından Afganistan’a geçişine ve lojistik sevkiyatına izin vermiştir. İran dış işlerinin ifadesi ile Taliban sonrası dönemi için ise herhangi bir mevcut politikalarının olmadığını duyurmuşlardır. 837 Amerika’nın 2001 yılındaki Afganistan işgali İran tarafından dolaylı olarak olumlu karşılanmıştır. Özellikle arama kurtarma çalışmalarında Amerika’ya kolaylık sağlayan Tahran 2002 yılında Tokyo’da düzenlenen Afganistan’ın yeniden yapılandırılması çalışmalarına da 560 milyon dolar tutarında yardım sağlamıştır. 838 İran, Amerika’nın Afganistan işgaline karşı çıktığını belirtmek ile birlikte kendi açısından Taliban tehdidinin ortadan kaldırılmasından dolayı memnun kalmıştır. Harekât esnasında İran’ın en temel endişesi İran’ın Afgan rejimini çökertmesinden ziyade Amerikan askeri güçlerinin veya Amerikan müttefiki hükümetlerin Afganistan’da uzun yıllar kalma endişesinden kaynaklanmaktadır.839 İran Amerikan işgali sonrasında Taliban unsurlarının gerek Hazara Şiilerini gerekse de batı İran sınırlarında yaşayan Sünnileri etkilemesi nedeniyle kendi topaklarında terör saldırılarının artmasından oldukça endişelenmiştir. Bununla birlikte İran, Afganistan’da birçok grup ile ekonomik, siyasal, kültürel, mezhepsel ve kimliksel ilişkisini güçlendirerek kayıplarını gidermeye çalışmıştır. 11 Eylül sonrası ABD, İran sınırına daha da yaklaşmak ile birlikte İran’ın dünyadaki terörizmin finansal destekçisi olduğu ve dünya barışını tehdit ettiği fikrinden de vaz geçmemiştir.840 İran ayrıca Bush’un İran’ı “Şer Ekseninde” tanıtmasından sonra da Afganistan’da ABD’nin adamı olan Hamiz Karzai’yi desteklemeye devam etmiştir. İran ve Amerika’nın çıkarlarının çakıştığı Afganistan’da ortak Taliban düşmanlığı önemli bir faktör olmuştur. İran ayrıca Amerika karşıtı Şii grupları da kendi yanına çekerek Amerika’nın Afganistan üzerinden İran’a olası baskılarına engel olmaya çalışmıştır841 836 Parsi, a.g.e., s.228. 837 Mohsen M. Milani, “Iran's Policy Towards Afghanistan “, Middle East Journal, Vol. 60, No. 2, Spring, 2006, s.247. 838 Shahram Akbarzadeh and Dara Conduit, “Rouhani’s First Two Years in Office: Opportunities and Risks in Contemporary Iran”, Iran in the World President Rouhani’s Foreign Policy, Ed. Shahram Akbarzadeh & Dara Conduit, Hampshire: Palgrave Macmillan, 2016, ss.2-3 839 Balbay, a.g.e., s.64. 840 Hunter, a.g.e., s. 12. 841 Mohsen M. Milani,” Tehran's Take: Understanding Iran's U.S. Policy “, Foreign Affairs, Vol. 88, No. 4., July/August 2009, s.57-58. 213 İran, ABD’nin kendi önündeki Taliban engelini kaldırdığını kendi ulusal çıkarları açısından olumlu bir gelişme gibi algılamakla birlikte Amerikan askerlerinin Afganistan’da kalıcı olmasında en çok endişe duyan ülke yine İran olmuştur. Irak’ın işgal edilmesi ile aynı durum söz konusu olmuş ve hem doğu hem de batıdan çevrelenmiş olan İran’ın bölgedeki jeopolitik hamle alanı doğrudan kısıtlanmıştır. İran, Amerika'nın olası bir operasyonuna maruz kalmamak için ise Amerikan güçlerini kendi etki alanındaki Iraklı gruplar ile yıpratarak Irak Savaşı’nda basarız olmasını sağlayacaktır. 3.2. IRAK İŞGALİ SONRASI İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN’IN BÖLGESEL NÜFUZ ELDE ETME ÇABALARI Amerika’nın 1991 ve 2003 Irak Savaşı oldukça farklı şekillerde gerçekleşmiştir. İlk savaşta Amerikan kuvvetleri birçok BM üyesi devlet tarafından desteklenirken ikinci savaşta dünya devletlerinden destek bulamamanın yanında uluslararası hukuk kurallarını açık bir şekilde ihlal ettiği için dünya kamuoyu tarafından ciddi eleştirilere maruz kalmıştır. Bölgesel düzlemde ise Türkiye, İran ve Suudi Arabistan gibi bölgenin en önemli güçlü ülkeleri Amerika’nın hoyratlığından korkmaya, dolaysıyla kendilerine yönelik yakın gelecekte tehdit hissetmeye başlamıştır. Bundan dolayıdır ki bu üç bölgesel devlet de işgal sonrası Irak’ta kendine yakın yerel müttefikleri destekleyerek kendi güvenliklerini sağlamaya ve Irak içerisinde etkin olmaya çalışacaktır.842 Irak içerisindeki farklı etnik ve mezhep grupları ise her birisi kendi çıkarları için ve yeni Irak siyasetinde daha güçlü bir şekilde var olmak için Irak dışı güçler etrafından destek bulmaya çalışacaktır. Çalışmamızın ilerleyen bölümlerinde de değinileceği gibi 2005-2008 yılında Irak’ta yaşanan mezhepsel çatışma ve gerilimler ve Şiilerin ülkede artan etkilerine bakıldığında hem Şiilerin silahlanması hem de bu silahlanmanın finanse edilmesinin arkasındaki en büyük destekçinin İran olduğu gözükmektedir. 843 ABD’nin Irak’ta oluşturduğu yeni düzende Sünnileri Baas rejimi ile özdeşleştirmesi Sünnilerin siyasi 842 Patrick Cockburn, Kaos ve Halifelik, Çev. Selim Özgül, İstanbul: Agora Kitaplığı, 2017, s.61. 843 Keeneth Katzman, “Iran-Iraq Relations”, CRS Report for Congress, August 2010, s. 2., http://www.fas.org/sgp/crs/mideast/RS22323.pdf (04.04.2015) 214 hayattan dışlanarak Irak’ta, mezhebi ayrılmalar körüklenmiştir. 844 Bunun yanında Saddam döneminde rejime karşı savaşan devlet dışı milis güçlerin 2003 sonrası dönemde devletin güvenlik birimlerine dönüşmesi ile ülkede var olan güvenlik sorunlarında da hızlı bir şekilde artış gözükmüştür.845 Özellikle silahlı Şii milis güçlerin ve aşiretlerin ülkede etkinliğinin artması Sünnilerin güvenlik endişelerine sebep olup, Sünnilerin silahlanma ve radikalleşme gerekçelerini de kolaylaştırmıştır. Bölgede mezhepsel kimlikler temelinde hızlı bir şekilde artan potansiyel çatışma alanları ortaya çıkarak mezhep kimliğindeki ayrışmalar hızlı bir şekilde derinleşmiştir. 3.2.1. SADDAM SONRASI IRAK’TA İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN REKABETİ 2002’de ABD ve İngiltere’nin “önleyici müdahale” 846 ve Irak’ın silahlanma faaliyetleri hakkındaki mevhum raporları 8 Kasım 2002’de BM Güvenlik Konseyinin 1441 sayılı karar gereği Irak’ın silah denetimine izin vermesini kararlaştırmıştır. Kasım ayı içerisinde Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı Irak’ta ki çalışmaları başlamıştır. Irak, Mart ayı başında El Samud füzelerini imha etmeye başladıysa da 19 Mart 2003 tarihinde Amerika ve İngiltere koalisyonunun işgalinden kurtulamamıştır.847 ABD’nin Saddam ve Baas’ı tasfiye etmesi ile başlayan Irak’ın yeniden yapılanma süreci kısa bir süre sonra ülkede yaşayan etnik, mezhepsel ve farklı siyasi kimliklerin temsilcisi olan grupların mücadele sürecine dönüşmüştür. Irak merkezi yönetiminin çökmesiyle birlikte Irak hızlı bir şekilde idari ve bürokratik anlamda türbülansa sürüklenmiştir. Amerikan işgali sonrası Saddam’ın düşmesi bölge ülkelerde özellikle de İran’da karışık duygulara sebep olmuştur. Bir taraftan İran’ın Körfez’deki en önemli rakibinin bölgesel mücadelede diskalifiye olması ve sekiz sene savaştığı Baas rejiminin yıkılması İran’ı rahatlatırken; diğer taraftan da Amerika’nın giderek İran’a karşı söylemlerini sertleştirmesi ve İran’ı 844 Can Acun, “Irak’ta İsyanın Haritası: Silahlı Gruplar”, SETA Perspektif, Sayı:55, Haziran 2014, s.1. http://file.setav.org/Files/Pdf/20140627155044_irakta_isyanin_haritasi_silahli_gruplar.pdf (10.04.2015) 845 Ali Semin, “Irak’ta IŞİD’le Mücadelenin Başarıya Ulaşması Mümkün Mü?”, BİLGESAM Analiz/Ortadoğu, No:1208, Nisan 2015, s.1. 846 ABD’nin “önleyici müdahale” statrejisini “bir bölgenin, iktidarın, grubun ya da ülkenin tehdit üretme ihtimali karşısında bile müdahale yapılması öngörülmektedir”. Beril Dedeoğlu, “11 Eylül Öncesi ve Sonrasıyla ABD-İran İlişkileri”, Ortadoğu’da Güç Savaşları Hedef Neden İran?, Ed. Mehmet Tuncel, İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2008, s.20. 847 Sönmezoğlu, Güneş ve Keleşoğlu, a.g.e., s.202. 215 hem Afganistan hem de Irak yönünden çevrelemiş olması Tahran’ın güvenlik endişelerini de doğal olarak arttırmıştır. 2003’te Amerika’nın Irak’ı işgali bütün bölge ülkelerinin uzun süreli siyasi artçı şoklar hissetmesine neden olmuştur. Saddam’ın devrilmesi ile birlikte Irak’ta merkezi yönetim aniden çökmüş ve Irak’ta Şiiler, Sünniler ve Kürtler; İran-Suudi Arabistan; Amerikan işgaline destek veren ve karşı çıkan gruplar arasında amansız ve ölçüsüz bir mücadele başlamıştır. 848 2003 yılında ABD’nin Irak’a saldırı ve işgalinden sonraki hedefin kendisi olacağı öngörüsünde bulunan İran bu durumdan ciddi bir şekilde endişe duymaya başlamıştır. Fakat savaş sonunda yaşanan süreç İran’ın lehine birçok gelişmeyi de ortaya çıkarmıştır. Nüfusunun %60’lık kısmı Şii olan Irak’ta yapılan seçimler sonucu Şiilerin iktidara gelmesi ve İranlı Şii din adamlarının Kerbela ve Necef başta olmak üzere Irak’ın diğer bölgelerinde giderek güçlü bir siyasi ve dini aktöre dönüşmesi bunun bir kısım göstergesi olmaktadır.849 İran’ın bölgedeki etkisinin vardığı noktayı işgalden kısa bir süre sonra Suudi Arabistan Dışişleri Bakanı Suud Faysal 850 “Amerikalılar, Irak’ı İran’a gümüş bir tepside sundu.” şeklinde ifade ederek İran’ın Irak’ta çok hızlı bir şekilde güçlenmesine dikkat çekmiştir. Aynı zamanda Irak’ta ortaya çıkan konjonktürde önünde iki seçenek bulan Suudi Arabistan; ya Irak’ın şekillenmesinde gerçek bir belirleyici rol oynayacak veya İran’ın Irak’ta ortaya çıkan yeni durumda güçlenmesine eli kolu bağlı bir şekilde izin verecekti. Özellikle İran’ın geçici Irak hükümetini (geçiş hükümetini) tanıması ve buna finansal yardım sağlaması İran’ın Irak’ta Suudi Arabistan karşısında önemli stratejik avantajlar kazanmasını sağlamıştır.851 Bauman’ın kimlik isimli eserinde852 yer verdiği; “Devlet reayasının kümelenmesiyle benzeşen birleştirici bir ulusal cemaat sadece sonsuza kadar başarısız olmaya değil, aynı zamanda ebediyen kırılgan olmaya da mahkumdur.” ifadesi Irak için de oldukça geçerli olmuştur. 848 Cockburn, a.g.e., s.3. 849 Judith S. Yaphe, “The United States and Iran in Iraq: Risks and Opportunities”, Ed. Anoushirevan Ehteshami and Mahjoob Zweiri, Iran’s Foreign Policy From Khatami to Ahmadinejat, Lebanon: Ithaca Press, 2008, s.40. 850 Muhammad bin Ahmad Şadi, “Hel Gaddem Iraq ala Tabbaq min Zeheb İran”, Al-Jazirah, 19.01.2012, http://www.al-jazirah.com/2012/20120119/rj2.htm (E.T.10.05.2018) 851 El Kerim, a.g.e., s.101-102. 852 Zygmunt Bauman, Kimlik, Çev.Mesut Hazır, Ankara: Heretik Yayınları, 2017, s.31. 216 Iraklı Şiilerin ülke siyasetinde hızlı bir şekilde yükselmesi Ortadoğu; özellikle Körfez’deki Sünni monarşileri oldukça rahatsız etmiştir. Saddam ile de problem yaşayan Körfez monarşileri, Şii Irak ile daha sıkıntılı ilişkiler yaşayacakları aşikar hale geldiğini düşünmektedirler. Özellikle 2006 yılında yapılan seçimler ile Şii Nuri Maliki’nin Irak Başbakanı olmasıyla birlikte ülkede İran’ın nüfuzu hızlı bir şekilde artarken Irak ile Körfez ülkeleri arasındaki ilişkilerin giderek daha da soğumasına neden olmuştur. 853 Uzun yıllar Saddam ve Baas tarafından ikinci sınıf vatandaş muamelesi gören Iraklı Şiilerin işgal sonrası Bağdat hükümetinde çok önemli yerler kazanmaları Körfez’deki mezheptaşlarını da kendi içerisinde bulundukları rejimlere karşı mücadelelerinde heyecanlandırmıştır. Riyad hükümeti ise, Suudi Arabistan’da yaşayan; Riyad hükümeti ve dini destekçileri (Vahhabi ulema) ile ilişkileri oldukça kötü bir geçmişe sahip olan Şiilerden giderek endişe duymaya başlamıştır.854 Irak’ın giderek Şii mezhepsel kimliğinin ön plana çıkması gerek Irak gerekse de Ortadoğu’da mezhepsel kimlikler üzerinden sürdürülen tartışmaların daha da artmasını sağlamış ve bölgenin kırılgan yapısının en önemli nedenlerinden birinin sınırı aşan kimlikler olduğunu bir ere daha göstermiştir. Gause’nin855 de değindiği gibi Arap, Kürt, Fars, Müslüman, Şii, Sünni ve kabile kimlikleri Ortadoğu'nun en belirgin sınır aşırı kimlikleri olmaktadır. İran, Irak, Suriye ve Türkiye sınırlarına yayılan Kürtler; Körfez’de hatırı sayılır rakamlara ulaşan Şii nüfusu; küçük bir devletin nüfusuna sahip olan bazı önemli kabilelerin birkaç ülkede akrabalık bağlarının bulunması kimliksel aidiyetlerin bölge açısından her daim önemi olduğunu göstermektedir. Irak’ta yeni şekillenen siyasi görünüm ile birlikte İran’dan Irak’a hacılar, din adamları, diplomatlar ve diğer hükümet görevlileri, tüccarlar, istihbarat personeli, öğrenciler ve Irak’a geri dönmek isteyen İran’da yaşayan bazı önemli Şii aileler aracılığıyla İran; yatırım, yeniden yapılandırma, ticaret ve insani yardım için Irak’a yönelik ciddi ekonomik harcamalarda bulunmuştur. 856 2003 Irak işgalinden itibaren İran’ın Irak’ta destek verdiği Şii siyasi partiler aracılığıyla özellikle ülkenin güney kısmında ve merkezi hükümette büyük etkiye sahip olmuştur. Aynı zamanda İran’ın 853 Michael Axworthy, Iran What Everyone Needs To Know, New York: Oxford University Press, 2017, s.177. 854 Toby Jones, “The Iraq Effect in Saudi Arabia”, Middle East Report, No.237, Winter 2005, s.20. 855 Gause III, The International Relations of the Persian Gulf, s.9-10. 856 Yaphe, a.g.e., s.45. 217 gerek Irak polis gücü üzerinde gerekse de Irak ulusal ordusunda beraber ortak hareket ettiği Şii gruplar aracılığıyla çok güçlü nüfuzu bulunmaktadır.857 Irak, işgal sonrası hızlı bir şekilde Sünni Arap devleti olma özelliğini yitirmiştir. Irak’ta Saddam dönemi ötekileştirilen Şiiler ve Kürtlerin de Bağdat’ta siyasal açıdan daha aktif pozisyonlar kazanmaları Irak devlet kimliğinin değişimini de güçlü bir şekilde etkilemiştir. Irak’ın giderek Sünni azınlığı sistemin dışına atarak yeni bir Şii Arap devleti olması diğer Sünni Arap ülkelerini de tedirgin etmiştir. İran’ın Iraklı Arap Şiiler üzerinde Körfez’de daha güçlü politikalar üretmesi ile Şii jeopolitiği tartışmaları da başlamıştır.858 Bazı Suudi Arabistan vatandaşlarının 11 Eylül sonrası Afganistan’a Amerikan işgalinden sonra ise Irak’a işgalci güçlere karşı savaşmaya gitmesi Suudi Arabistan’ı uluslararası politikada oldukça zor bir duruma sokarken ABD ile de ilişkilerine oldukça zarar vermiştir. ABD, Suudi Arabistan’a tepki vermek adına Amerika’daki fon kaynaklarının bir kısmını dondurmuştur. Riyad bu baskılardan kurtulmak ve uluslararası toplumun algısını farklı yönlere çekmek için de İran’ın Irak’ta nüfuzunun her geçen gün arttığını gündeme getirmeye çalışmıştır. Hatta birçok Suudi Arabistanlı diplomat el-Kaide militanlarının İran tarafından desteklendiğine ilişkin bilgileri medya ile paylaşmıştır.859 Bununla birlikte Irak’a Amerikan işgalcilerine karşı savaşmak için giden birçok Suudi Arabistan vatandaşının yakalanması ve bunların güçlü Vahhabi/Selefi inanca sahip şiddet eğilimli insanlar olması Suudi Arabistan’ın güncel toplumsal yapısının hem kendileri hem de uluslararası toplum tarafından sorgulanmasına neden olmuştur.860 Mayıs 2003’ten itibaren Suudi Arabistan’da yabacıların kaldıkları konut ve sitelere yönelik el-Kaide kaynaklı saldırılar artmaya başlamıştır. 2007 yılına kadar 300 kişinin hayatına mal olan bu saldırılar Suudi Arabistan’ın farklı bir döneme girdiğini göstermiştir. 2003 öncesi Suudi Arabistan’ın içerisindeki radikal unsurları koordineli bir şekilde Afganistan, Bosna ve Çeçenistan’a kanalize etmeyi başarması Suudi Arabistan’ı paradoksal olarak ülke içi şiddetten korumak için bir savunma yöntemi olmuştur. 861 Veliaht Prens Abdullah, ülkede artan din kaynaklı şiddetin sınırlandırılması gerektiğini 857 Galbraith, a.g.e., s.21. 858 Keskin, a.g.ç., s.29. 859 Keynoush, a.g.e.,s.175. 860 Madawi Al-Rasheed, Contesting the Saudi State Islamic Voices From a New Generation, s.9. 861 Thomas Hegghammer, “Islamist Violence and Regime Stability in Saudi Arabia”, International Affairs, Vol.84, No.4, Jul., 2008, s.701. 218 belirtmiş ve 2005 yılında Suudi Arabistan tarihinde ilk defa belediye seçimleri yapılmış ve kadınlara bu seçimlerde oy kullanma hakkı tanınmıştır.862 Irak işgali ardından hızlı bir şekilde ötekileştirilen ve ülke yönetiminden dışlanan Sünnilerin çoğunluğu yeni hükümet tarafından Baas destekçisi olarak görülmüştür. Bu dışlama Sünnilerin Irak’ta sahipsiz kalmasını ve birtakım radikal gruplara yakınlaşmasını kolaylaştırmıştır. Irak’ta Selefiliğin hızlı bir şekilde artması neticesinde Şii-Sünni mezhep uyuşmazlıkları da hızlanarak Ağustos 2003’ten itibaren çatışmaya dönüşmüştür.863 Selefi menşeli kişilerin 2006 yılında Samarra’da Şiilerin kutsal mekânlarına saldırılarda bulunulması; Irak’ta yaşanan süreç, uzun yıllar sürecek mezhep savaşı olarak tanımlayabileceğimiz çatışmaların başlamasına sebebiyet vermiştir. 2006 yılında ortalama her ay 3.000 kişi ölmüş ve artan terör olayları neticesinde 4 milyon Irak vatandaşı kendi ülke sınırları içinde yer değiştirmek ve yurt dışına göç etmek zorunda kalmıştır. 864 Irak hükümeti bazı yerel aşiretlerin Irak’ta birtakım terör faaliyetleri gerçekleştiren el-Kaide örgütüne karşı silahlandırılması talebinde bulunmuştur. 865 Irak’taki Şii grupların hızlı bir şekilde silahlanması ile İran’ın Şii İslamcı Partiler ve diğer Şii gruplarla Irak’ta nüfuzunu hızlı bir şekilde arttırmış; Suudi Arabistan ise Irak’ta muhalif Şiiler, Sünniler, Kürtler ve diğer kamuoyu oluşturabilecek gruplar ile ilişkilerini derinleştirmek istemiştir. Irak’ta Sünni ve Şii Araplar arasında gerilimin hızlı bir şekilde tırmanması ile birlikte birçok Iraklı Şii Irak’ta yapılan şiddet eylemlerinin Suudi Arabistan’dan gelen fanatik İslamcıların ve işgal sonrası işsiz kalmış eski Baas mensuplarının yaptığını düşünmektedir. Aynı şekilde Irak’taki Şiiler ise İran istihbaratının kendi çıkarlarını gerçekleştirmek ve Irak’ta nüfuzunu arttırmak için yerel Şiiler üzerinde güçlü bir etkisinin olduğu konusunda haklı düşüncelere sahip olmuştur.866 Suudi Arabistan ise Irak’ta artan şiddet olaylarının en büyük müsebbibinin mezhepsel ayrışmayı körükleyen politikaları sürdürmek ile suçladığı Tahran’ı suçlamaktadır. 862 Choe, a.g.m., s.13. 863 Axworthy, Iran What Everyone Needs To Know, s.117 864 Gökhan Çetinsaya ve Taha Özhan, “İşgalin 6. Yılında Irak”, Seta Yayınları IV, Ocak 2009, s.30. http://arsiv.setav.org/ups/dosya/24299.pdf (08.05.2017) 865Rick Jervis, “Iraq Considers Arming Insurgents”, 07.04.2016 http://usatoday30.usatoday.com/news/world/iraq/2006-07-04-insurgents-weapons_x.htm ( 20.04.2017) 866 Cockburn, a.g.e., s.167. 219 3.2.2. SEDİR DEVRİMİ SONRASI LÜBNAN’DA İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN İsrail askerlerinin 2000 yılından itibaren işgal altında tutuğu Lübnan topraklarından askeri güçlerini çekmesi ile birlikte İsrail’in Lübnan’ı işgal etmeye çalıştığı bahanesiyle Lübnan’da asker bulunduran Suriye’nin varlığının Lübnan vatandaşları tarafından sorgulanma sürecini de başlatmıştır. Bu süreçte özellikle Maruniler ve Dürziler, Suriye aleyhtarlığının önde gelenleri olmuştur. Şii ve Sünniler başlarda rahatsızlığını çok belli etmeseler de Amerika’nın 11 Mayıs 2004’te Suriye’ye yaptırım kararı alması sonrasında Suriye’nin Lübnan’dan derhal çekilmesi gerektiğini vurgulaması ve 2 Eylül 2004 ABD’nin liderliğinde BMGK’de Lübnan’da yabancı güçlerin çıkması ve silahlı grupların silahsızlandırılmasına yönelik 1559 sayılı karar çıkarılmıştır. Bu süreç sonrası giderek Suriye’den uzaklaşan Lübnanlı Sünnilerin 14 Şubat’ta Lübnan parlamentosundaki en önemli temsilcileri olan Başbakan Refik Hariri’nin bombalı saldırı ile öldürülmesi neticesinde Suriye’nin Lübnan’dan çekilmesini sağlayacak olan “Sedir Devrimi” süreci başlamıştır. 867 Suudi Arabistan’ın doğrudan desteklemiş olduğu Suriye’nin Lübnan’dan tamamen çekilmesi talebi, İran tarafından hoş karşılanmamış ve Lübnan’ın iç işlerine müdahale ve İsrail’in çıkarlarına hizmet ve bölgede siyonizme destek olmak olarak algılanmıştır. 14 Şubat 2005’te Başbakan Refik Hariri’nin öldürülmesi ile birlikte hem Suriye hem de Hizbullah'ın ülkedeki varlığından rahatsız olan birbirlerinden farklı gruplar, Suriye'nin Lübnan’daki kontrolü ve Hizbullah'ın İsrail'e yönelik saldırılarını protesto etmek için bir araya geldi.868 14 Mart İttifakı olarak adlandırılan bu grup, Suriye’nin Lübnan’dan çekilmesi durumunda Hizbullah’ın zayıflayarak silah bırakacağını düşünmüşlerdir. Fakat Suriye’nin Nisan 2005’te Lübnan’dan çekilmesi ile İran’ın Lübnan üzerindeki Hizbullah aracılığı ile etkisi daha da artmış ve Hizbullah’ın hem Suriye’nin hem de kendisinin çıkarlarını savunması için rol elde etmiştir. 869 8 Mart olarak adlandırılan ve İran-Suriye destekli Hizbullah’ın liderlik ettiği diğer bir ittifak ise Lübnan’a yerleşen Suriye askerlerinin Lübnan’da kalmasının ülke güvenliği ve istikrarın sağlanması açısından önemli olduğunu savunanlardan oluşmuştur. 867 Ayhan ve Tür, Lübnan: Savaş, Barış, Direniş ve Türkiye İle İlişkiler, s.185-197. 868 Sasley, “Lebanon”, s.78. 869 Yasin Atlıoğlu, Savaşta ve Barışta Lübnan Marunileri, İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2014, s.447. 220 Hariri’nin öldürülmesi ve sonraki süreçte Suriye ordusunun Lübnan’dan çıkarılması ile gerçekleşen “Sedir Devrimi” ve 2006 İsrail-Hizbullah Savaşı hem İran hem de Suudi Arabistan için Lübnan’a müdahalede ve nüfuz kazanmakta belli alanlar tanımıştır.870 Suudi Arabistan 33 gün süren savaş sırasında ve sonrasında sürekli bir şekilde Hizbullah ve İran’ı suçlayarak İsrail’e yapılan serserice saldırıların hem Lübnan halkını hem de bütün Arapları tehlikeye attığı yönünde suçlamalarda bulunmuştur. İran ise, Suudi Arabistan’ın İsrail ve Batılı ülkeler ile hareket ederek hem Hizbullah’a hem de Lübnan halkına zarar verdiği suçlamalarında bulunmuştur.871 İran, içerisinde Hizbullah, Emel ve Michel Aoun’un bulunduğu 8 Mart Hareketi’ni desteklerken, Suudi Arabistan Hariri destekleyicilerinin dahil olduğu 14 Mart Hareketi’ni desteklemiştir. Uzun bir dönem 8-14 Mart ittifakları üzerinden birbirleri ile rekabet etmekte olan İran ve Suudi Arabistan Lübnan’daki mevcut karmaşık durumun daha da gerilmesine oldukça etkileri olmuştur. Hariri suikastından sonra Lübnan siyasetinde var olan dış müdahale ve dış aktör gerçeği daha da artarak mezhepsel ayrışmanın derinleşmesini sağlamıştır.872 İran destekli Şii Arapların Ortadoğu’da giderek güç kazanması Irak yönetimini ele geçirmeleri, Lübnan’da hızlı bir şekilde artan etkilerini gören Ürdün Kralı Abdullah İran’ın Ortadoğu’da bir Şii Hilali873 oluşturmaya çalıştığını ve Mısır Başkanı Mübarek’in ise Şiilerin kendi ülkelerinden ziyade İran’a daha sadık olduklarını ifade etmesi bölgede artan İran endişesini göstermektedir.874 Suudi Arabistan yeni süreçte 14 Mart İttifakı’nı desteklerken Amerika’dan da büyük oranda güç almaktaydı. Hizbullah’ı Lübnan’ın istikrarsızlığını tetikleyen bir faktör olarak gören Suudi Arabistan aynı zamanda Lübnanlı Sünnileri ideolojik anlamda desteklemek için Trablus gibi Sünnilerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerde Selefilik propagandası yürütmüştür. Lübnan’da muhafazakâr taraftarı artan ve Hizbullah’a yakınlaşan Şiilere karşı Sünniler her zaman Suudi Arabistan için alternatif vekâlet grupları olmuştur. Ayrıca Suudi Arabistan Lübnan’daki Sünnileri ülke 870 Frederic Wehrey and others, Saudi Iranian Relations Since the Fall of Saddam, Pittsburgh: RAND Corporation, 2009, s.79. 871 El Kerim, a.g.e., s. 118. 872 Nur Köprülü ve İlker Salih Ebrem, “Lübnan’da Çoklu Güç Paylaşımı ve Ortaklıkçı Demokrasi Zemininin Arap Ayaklanmaları Sonrası Geleceği”, Akademik Ortadoğu, Cilt 8, Sayı 1, 2013, s.4. 873 Kral Abdullah’a göre İran, Arap Yarımadasının kuzeyinden başlayarak Sünni Arap ülkelerini Irak, Suriye, Lübnan ve Körfez Arap ülkelerini bir hilal halinde içine alarak kuşatmaya çalışmaktadır. Büyükkara, “Ortadoğu’da Mezhepler ve İslami Hareketler”, s.471. 874 Hirst, a.g.e., s.354. 221 yönetiminde daha çok güçlendirmek için ekonomik ve politik destek sunmaktadır ve Sünniler üzerindeki nüfuzu arttırmak istemektedir. 3.2.3. AHMEDİNEJAT VE İRAN DIŞ POLİTİKASINDA DEĞİŞİM Uluslararası ilişkilerin geleneksel rasyonalist analizlerine bakıldığında uluslararası ilişkilerde yaşanan çatışmaların çıkar, toprak ve güç mücadelesinden kaynaklandığı görülmektedir. Konstrüktivist teori ise çatışan tarafların düşman kimlik algısının nasıl üretildiği ve tartışmalı meselelerin nasıl vazgeçilemez bir duruma getirildiğinin sosyal unsurlar bağlamında inceler. Konstrüktivistler çatışmaların sadece verili değerlerden kaynaklanmadığını, savaşan tarafların kimlik inşa süreçleri nedeni ile de yaşandığını düşünmektedirler. 875 2005 sonrası Ortadoğu’daki gelişmelere baktığımızda, özellikle Irak’ta devlet ve kurumlarının muvafık veya muhalif mezhepsel kimliklerinin devleti inşa etme sürecinin ülkede nasıl bir şiddet sarmalına döndüğünü göstermek açsından önemli bir örnek olmaktadır. Yine Irak örneğinde derinleştirilen alt kimliksel ayrımlar toplumun bir arada yaşama ihtimalini azaltırken üçüncü devletlerin de Irak içerisinde vekil gruplar aracılığıyla daha rahat hareket etmesini kolaylaştırmaktadır. Rafsancani, Devrim Muhafızlarını pasifize etmek ve onların ülke maliyesi üzerindeki yükünü azaltmak istemiştir. Fakat Devrim Muhafızları ekonomi ve ticarette güçlenmiştir. Hatemi döneminde, endişeli muhafazakâr rolüne sahip Devrim Muhafızları Bush’un saldırgan politik söylemleri ile ters orantılı olarak bölgenin en güçlü askeri yapılarından birisi haline gelmiştir. 876 Hatemi’nin, ABD ve Batı dünyasına karşı yürütmeye çalıştığı ılımlı politikalar İran’da 2005 yılı sonrasında da reformcu hükümetlerin devamını garantilemeye çalışmıştır. Fakat Bush’un saldırgan ve İran halkını rahatsız eden ittihamları neticesinde Hatemi ve reformcular politik açıdan zarar görmüş ve İran’daki muhafazakâr muhalefet hızlı bir şekilde tekrardan güçlenmiştir. Hatemi’ye karşı muhalefette duranlar Amerika’ya verdiği hiçbir tavizin işe yaramayacağını ve Amerika’nın İran Devrimi’ne bakışını değiştirmeyeceğine inanmış olup, ayrıca Amerika’ya verilecek tavizlerin İran Devrimi ruhuna zarar vereceğini düşündüklerinden dolayı Cumhurbaşkanı Hatemi’yi eleştirmişlerdir. 875 Bahar Rumelili, “İnşacılık/Konstrüktivizm”, a.g.e., ss.167-168. 876 Hakkı Uygur, “Devrim Muhafızları’nın Siyasetteki Rolü Bağlamında İran’da Ordu ve Siyaset”, s.20. 222 Devrim sonrası İran otoriter bir karaktere sahip olsa da Humeyni sonrası cumhurbaşkanı olan Rafsancani ve Hatemi döneminde reformist bir devlet görünümüne sahip olmuştur. 2005 yılınde icra edilen İran Cumhurbaşkanlığı seçiminde ise Ahmedinejat’ın seçilmesi İran’da reformistlerin zayıflayarak devletin tekrar otoriter bir şekilde yönetildiği dönemi yeniden başlatmıştır. Devlette reformistlerin adım adım tasfiye edilmesi ve devlet sansürünün güçlenmesi ile devlet tekrardan devrimci kimliğine geri dönmeyi amaçlamıştır. 877 Ahmedinejat, seçim kampanyasında devrim ilkelerine sadık bir profil çizmeye özen göstermiştir. Ahmedinejat, İran’ın kırılgan ulusal güvenliğini güçlendireceğini, ekonomik refah seviyesini yükselteceğini, bireyler arasında sosyal adalet sağlayacağını kısacası İran Devrimi’nin özüne döneceğini güçlü bir şekilde vurgulamıştır. 878 Ahmedinejat’ın söylemleri en çok reform döneminde zayıflatılan Devrim Muhafızları, Besic Birlikleri ve kendisine destek veren muhafazakârlardan destek almıştır. Devrim Rehberi Hamaney’in seçim sürecinde Ahmedinejat’ı desteklemesiyle cumhurbaşkanı seçiminden Ahmedinejat galip çıkmıştır.879 Ahmedinejat cumhurbaşkanı görevine başladığı ilk günlerden itibaren güvenlik ve din merkezli politikalara öncelik vermiştir. Dış politikada oldukça sert söylemler kullanmayı tercih etmiştir. Özellikle İsrail’in haritadan silinmesi gerektiğini birkaç defa tekrar etmesi ve Yahudilere uygulanan soykırım aleyhindeki düşüncesi nedeni ile İran’ın birçok ülke ile sıkıntılı ilişkiler yaşamasına sebep olmuştur. 880 Bununla birlikte Ahmedinejat’ın İran dışı Şii dünyada da hatta Sünniler arasında da Amerika ve İsrail karşıtlığı nedeni ile popülaritesi oldukça artmıştır. Bunun en temel nedeni Batı karşıtlığıyla birlikte medyaya yansıyan mütevazi hayat tarzı önemli bir etken olmuştur. Ahmedinejat yönetimi Hatemi yönetiminin kendilerine göre yanlışlıklarını düzeltmek için medeniyetler arası diyolog projesini ani bir şekilde askıya almış ve uluslararası ilişkilerde Batı eksenli tek aktörlü yeni yapıyı açık bir şekilde eleştirerek anti Amerikancı muhalefete katılmıştır. İran aynı zamanda Çin, Rusya ve Hindistan ya da 877 Waaike Warnaar, Iranian Foreign Policy During Ahmadinejad İdeology and Actions, New York: Palgrave Macmillian, 2013, s.35.; 878 Doğan, a.g.e., s.49. 879 Sahand Moarefy,” Changing of the Guard: The Rise of Radicalism in Iran”, Harvard International Review, Vol. 31, No. 3, Fall 2009, ss. 12-13 880 Milani, a.g.e., s.254. 223 üçüncü dünya ülkelerine yakınlaşarak bölgeselcilik ve global politikalardaki değişkenliklere de yoğunlaşmaya başlamıştır. 881 Ahmedinejat, İran devriminin büyük şehirlerde gecekondularda yaşayan fakir “mustazafların” devrimi olduğu söylemini güçlü bir şekilde kullanılmıştır. Bunun nedeni karşı dikotonomi ile mustazafları tanımayan müstekbirlerin (yerli ve yabancı) ötekileştirilmesi ile devrimin mümkün olduğu kadarıyla muhalif sesleri susturması ve yeni bir biz ve ötekiler kimliği inşa etme sürecinin başlatılmasıdır.882 İran, etnik bakımdan Farsların yanında Azeri Türkleri, Kürtler, Araplar, Ermeniler, Beluciler ve Türkmen ve bunlar gibi farklı milletten olan topluluklardan oluşmuştur. Bundan dolayı İran’ın devrimci siyasi liderleri Fars kimliği yerine daha kapsayıcı olan İranlılığı kullanmaktadır. Ahmedinejat da diğer İranlı siyasi liderler gibi İran medeniyetinin büyüklüğünden bahsederken bunun, sadece Farsça konuşan İranlılara ait olmadığını tüm İran sınırlarında yaşayan halklara ait olduğuna vurgu yaparak Pragmatist ve Reform dönemindeki muhafazakâr milliyetçi politikalardan vaz geçildiğini göstermek istemiştir.883 Aynı zamanda devrimin ilk yıllarında İran iç ve dış politikasında yoğun birşekilde kullanılan ümmet anlayışı meteforu tekrar İran siyasetinde kullanılmaya başlanmıştı. Ahmedinejat devrimin erken dönemin değerlerini hem yurtiçi hem de yurtdışında güçlendireceğine vurgu yapmıştır. Bu şu anlama gelmekteydi; Batı, özellikle ABD ile ilişkilerde giderek çatışmacı bir tonun benimsenmesi, Latin Amerika'daki gibi sosyalist hükümet kurma çabalarının desteklenmesi ve Arap-İsrail çatışmasına yönelik daha proaktif bir yaklaşımın yeniden başlatılması, Hizbullah ve Hamas gibi grupların daha fazla desteklenmesi ve İsrail'e yönelik saldırıların devam etmesiydi. 884 Ahmedinejat, ABD’nin İran’ın komşuları olan Afganistan ve Irak’ı işgal etmesi ve kendilerini sürekli bir şekilde askeri müdahale ile tehdit etmesi nedeni ile savunma politikalarına ağırlık vermeyi tercih etmiştir. 885 Fakat İran’ın sert ABD ve İsrail karşıtı söylemleri ABD’nin 881 Warnaar, a.g.e., s.113. 882 Ahmad Fekri, a.g.e., s.187. 883 Akbarzadeh and Barry, “State Identity in Iranian Foreign Policy”, ss.617-618. 884 Hunter, a.g.e., s. 63. 885 Hakkı Uygur, “Devrim Muhafızları’nın Siyasetteki Rolü Bağlamında İran’da Ordu ve Siyaset”, s.33. 224 bölgeye daha rahat bir şekilde müdahale etmesini sağlamış ve paradoksal bir şekilde hem İran’ın hem de ABD’nin bölgede giderek güçlenmesini sağlamıştır.886 Hatemi’nin halefi olan Ahmedinejat Aralık 2005’te Mekke’de düzenlenen İslam Konferans Örgütü’nün toplantısında İran-Suudi Arabistan ilişkilerinden pozitif yönde beyanatta bulunmuş ve KİK ülkeleri ile dostane ilişkiler geliştirme niyetlerinde bulunduğunu ifade etmiştir. 887 Ahmedinejat yönetimi iktidara geldikten hemen sonra dışişleri bakanı olarak seçilen Muttaki ilk yurtdışı ziyaretlerini Kuveyt, Bahreyn, Umman, BAE ve Katar’a yapmıştır. Körfez ülkeleri ile ilişkilerini geliştirme adımı olarak gözüken bu ziyaretler bölgede İran nüfuzunun yayılmasından en çok rahatsız olan Suudi Arabistan’ı rahatsız etmiştir. Ahmedinejat’ın Arap Şii sokaklarının yanında Filistinli Sünniler nazarında İsrail’e kullandığı sert söylemler bir anda Ahmedinejat’ı Filistin meselesinin önemli bir aktörü haline getirmiştir.888 22 Şubat 2006 tarihinde, Samarra’da bulunan 11. İmam olan Hasan Askeriye türbesine yapılan saldırı sonucu Türbe ve civarındaki mekanlar el Kaideli militanlar tarafından havaya uçurulmuştur. Sonrasındaki günlerde Mehdi Ordusu’nun milisleri Bağdat’ta birçok kontrol noktası kurmuş ve birçok Sünni camisine karşı saldırıda bulunmuş ve birçok Sünni bu saldırılarda hayatını kaybetmiştir. 889 Irak’ta artan mezhepsel çatışmalar Irak’ı iç savaşa her gün biraz daha yakınlaştırmıştır. Suudi Arabistan Dışişleri Bakanı Suud el Faysal ise İran’ın Irak’taki mevcudiyetinden rahatsız olarak, İran’ın Irak’ta Şii milis grupları finansal, lojistik ve askeri anlamda desteklediğini ve bunun Irak’ın istikrarsızlaşmasına sebep olduğunu birçok defa ifade etmiştir.890 İranSuudi Arabistan ilişkilerinde gerilime sebep olan bu süreçte Suudi Arabistan, Irak’ta Sünni muhalefeti güçlendirmeye çalışmışsa da çok başarılı olamamıştır. Suudi Arabistan, İran’daki iktidar değişimini ilerleyen süreçte Rafsancani ve Hatemi’den sonra Ahmedinejat gibi oldukça sert söylemlere sahip bir liderin gelmesini İran Devrimi’nin bölgedeki gerçek yüzünü göstermesi olarak ifade etmişlerdir. 891 Bölgedeki İran’ın çevrelenmesi ve terörizm ile mücadele meseleleri Suudi Arabistan’ın 886 Oktav, a.g.e., s.44. 887 Arjomand, After Khomeini, a.g.e., s.142. 888 Warnaar, a.g.e., ss.114-115. 889 Galbraith, a.g.e., s.17-18. 890 Altoraifi, a.g.ç., s.240. 891 Partrick, “Saudi Arabia and Iran”, a.g.e., s.115. 225 hem bölgedeki Sünni devletler hem de güçlü devletler ile ilişkilerini geliştirmesini kolaylaştırmıştır.892 Bölge monarşileri ve İran’ın yayılmacı politikalarından rahatsız olan devletler Suudi Arabistan merkezli muhalefetin altında birleşirken, İran ise Hizbullah, Hamas ve Husiler gibi yerel devlet dışı örgütler aracılığı ile gücünü konsolide etmeye devam etmiştir. İran mezhep kimliği ile ortak paydalara sahip oldukları bu grupları ekonomik, sosyal ve askeri yardımlar ile destekleyerek ilişkilerini güçlendirmiştir. Kral Abdullah’ın Suudi Arabistan tahtına çıkması özellikle ülkede yaşayan ve rejim tarafından ikinci sınıf vatandaş muamelesi gören Şiileri oldukça memnun etmiştir. Birçok Suudi Arabistanlı Şii, Kraliyet ailesinden kaynaklı uzun baskı ve güvensizliği bir tarafa bırakarak Kral Abdullah’ı kucaklamayı tercih etmiştir. Bunun en önemli nedeni anti Şiilik üzerine kurulan ve güçlü bir şekilde Vahhabilik anlayışından beslenen bir krallıkta hoşgörülü bir izlenim çizen Kral Abdullah’ın siyasi ve sosyal reformlar yapabilecek potansiyele sahip olmasıydı.893 Kral Abdullah 23 Eylül 1923 yılında kurulan ülkesinin bağımsızlık gününü Vahhabi ulemanın hoş görmemesine rağmen kutlamış ve o günü resmî tatil yaparak Krallıkta önemli izler bırakacağını erken bir şekilde herkese göstermeye çalışmıştır. 894 Kral Abdullah’ın reformist politikalara girişmesinin diğer önemli nedenleri ise, Batı dünyasının 11 Eylül sonrası Suudi Arabistan’ı radikalizm ve şiddeti beslemek ile ittiham etmesi, İran’ın Irak ile birlikte hızlı bir şekilde Körfez Şiileri arasında nüfuzunu yaymayı engelleme çabası ve iç politikada kendi meşruiyetini Suudi Arabistan’ın öteki kimliğine sahip olan Şiilere rıza ile kabul ettirme dolaysıyla rejimi ülke sınırları içerisinde daha da güçlendirme çabasından kaynaklanmıştır. Afganistan ve Irak’ın işgali ile Amerika ve bazı Batılı müttefikleri tarafından dolaylı olarak çevrelenen İran’ın güvenlik politikaları gereği nükleer silah sahibi olmak istemesi gayet doğal karşılanabilmektedir. Bununla birlikte Bush’un İran’ı haydut devlet olarak değerlendirmesi ve İran rejimini doğrudan hedef alacak beyanatlarda bulunması Ahmedinejat’ın güvenlik eksenli popülist söylemlerde bulunması ve halkın kendisini desteklemesini netice vermiştir. Bu da İran rejiminin zayıflamasından ziyade güçlenmesini sağlamıştır.895 İran; Irak, Lübnan ve Suriye gibi ülkeleri ön cephe olarak 892 Mason, a.g.e., s.35. 893 Jones, “The Iraq Effect in Saudi Arabia”, s.21. 894 Dilip, a.g.e., s.17. 895 Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi Cilt 2, s.443. 226 kullanıp kendi güvenliğini sağlayarak doğrudan askeri ve diplomatik çatışmalardan uzak kalmayı tercih etmektedir. Suudi Arabistan ve İran ile ilişkileri iyi olmayan diğer bölge ülkeleri ise İran’ın bu hamlelerini bölgesel yayılma stratejisi olarak değerlendirmektedir. 2009 İran cumhurbaşkanlığı seçimi ardından oyların çalındığı iddiası ile ülkenin dört bir yanında protestolar yapılmıştır. Ayetulah Hamaney’in oyların yeniden sayılmasını talep etmesi bir şeyi değiştirmemiştir. Bu protestolar esnasında binlerce insan tutuklanmış ve şiddet kullanılarak eylemleri bastırılmıştır.896 İran Anayasa Koruyucular Konseyi; Devrim Rehberi’nin altı üye atadığı ve altı diğer üyenin ise meclis tarafından seçilen Rehber’in onayı ile konseye giren on iki üyeden oluşmaktadır. 897 Bundan dolayıdır ki cumhurbaşkanlığı seçimini ve referandum süreçlerini yöneten bu kurumda Rehber’in büyük etkisi olduğu gözükmektedir. Rehber ile olumlu ilişkilere sahip Ahmedinejat’ın tekrar İran Cumhurbaşkanı seçilmesinde bu kurumun büyük etkisi olmuştur. 2009 Cumhurbaşkanlığı seçiminde Humeyni’nin yakın takipçilerinden olan Mir Hüseyin Musavi, eski Cumhurbaşkanı Hatemi, Rafsancani ve eski meclis başkanı olan Ayetullah Kerrubi gibi şahsiyetlerin seçimlere hile karıştırıldığını idda etmişlerdir. Bu da Ahmedinejat’a desteğini devam ettiren Rehber Hamaney ile reformistlerin arasındaki bozuk ilişkinin basit bir seçim ihtilafından daha derin sorunları içerisinde barındırdığını göstermektedir. Ahmedinejat aynı zamanda Devrim Muhafızlarının da güçlü bir şekilde desteğini almıştır. Pragmatist ve Reform politikalarını uygulayan liderlerin döneminde sosyal açıdan dışa itilen fakir ve kırsalda yaşayan İranlılar ile muhafazakâr Şiiler Ahmedinejat’ı desteklemeyi tercih etmişlerdir.898 Mir Hüseyin Musavi’nin seçimde kullandığı yeşil renkten dolayı protestoları yapanlara “yeşiller veya yeşil hareketi” ismi verilmiştir. Protestolar esnasında rejim hatta Devrim Rehberi’nin dahi eleştirilmesi, Kum’da bulunan ve devrimin önderlerinden olan Ayetullah Hüseyin Ali Montazeri tarafından desteklenmesi hareketin bütün topumsal kesim tarafından desteklendiğini göstermektedir. 899 Ayrıca, Shayegan’a göre Yeşil Hareketi, 2004-2005 Mısır'daki Kifaye, 2011 Tunus’ta Yasemin Devrimi’nin bir benzeri 896 Gelvin, a.g.e., s.356. 897 Alireza Jafarzadeh, The Iran Threat, New York: Palgrave Macmillian, 2007, s.25. 898 Axworthy, A History of Iran: Empire of the Mind, s. 285 899 Özdemir, a.g.e., s.75. 227 olarak seküler, siyasi katılım talepleri, temelsiz Batı düşmanlığının reddi, cinsiyet eşitliğini ön gören ve orta sınıfın yoğun olarak desteğini arkasına almış bir hareket olarak kabul edilmektedir. 900 Yeşiller Hareketi’ni destekleyenler İran’ın ABD ve Batılı ülkeler ile daha istikrarlı ilişkiler kurmasını hedeflerken hareketin başarısız olması ve tekrardan İran’ın muhafazakâr siyasi kanadını temsil eden Ahmedinejat’ın cumhurbaşkanı olarak seçilmesi ile ikili ilişkiler daha sert bir düzleme taşınmıştır.901 2009 seçimlerinden altı ay sonra Aşure döneminde vefat eden Ayetullah Hüseyin Ali Montazeri’nin cenazesinde on binlerce insan toplanmış ve rejimin politikalarına karşı sloganlar atmışlardır. Munatazeri’nin insan hakları ve siyasi despotizm aleyhinde bir ömür geçirmesi cenaze namazının dahi geleneksel Şiilik çerçevesinde politize olmasını netice vermiştir. 902 İran’da seçim sonuçlarından sonra yapılan protestolar neticesinde hükümet tarafından Facebook, Twitter ve Telegram gibi birçok sosyal medya uygulamasına hükümet tarafından erişim engellenmiş ve göstericilere karşı güç kullanarak dağıtılmaya çalışılmış, çıkan çatışmalarda ise bazı göstericiler hayatını kaybetmiştir. 3.3.4. HAMAS, HİZBULLAH VE FKÖ ÜÇGENİNDE İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN İran ve Suudi Arabistan rekabetinde; İran Devrimi, Vahhabizm, din/mezhep, kimlik, kültür ve ideoloji her iki devletin dış politikanın belirlenmesinde ve bölgesel ittifakların tesis edilmesinde önemli unsurlar olarak kullanılmakla birlikte iki devlet arasındaki ilişkilerin bir diğer belirleyicisi ulusal güvenliğe dayalı jeopolitik çıkarlar olmaktadır. Bununla birlikte mezkûr çıkarların inşa edilmesinde ve çıkarlara yönelik politikalar belirlenmesinde sosyokültürel ve kimliksel unsurlar çok önemli derecede rol oynamaktadır. Özellikle İran ve Suudi Arabistan bölge politikalarını inşa ederken ve ittifaklarını tesis etmeye çalışırken normatif unsurlar sistemi taşıyan lokomotif görevi üstlenmektedir. 900 Shayegan, Melez Bilinç, s.9. 901 James Dobbins, Alireza Nader, Dalia Dassa Kaye and Frederic Wehrey, Coping with a Nuclearizing Iran, New York: Rand Corporation, 2011, s.9 902 Nader Hashimi,”The Green Movement and The Struggle For Democracy in the Islamic Republic” Beyond The Arab Spring: Evolution Ruling Bargain in the Middle East, Ed. Mehran Kamrava, New York: Oxford University Press, 2014, s.208. 228 İran Şii bir devlet olarak Şii grupları desteklemekle birlikte kendi çıkarları ve bölgesel stratejisi açısından Sünni bir örgüt olan Hamas’ı da güçlü bir şekilde desteklemektedir. 903 İran; Filistin ve Mescid-i Aksa meselesinin sadece Arapların değil yeryüzündeki bütün Müslümanların sorunu olduğunu düşünmekte ve bunu imkân bulduğu bütün platformlarda dillendirmektedir. Suudi Arabistan ise bu sorunlara daha bölgesel ve etnik yaklaşarak aslında bu sorunların Arapların iç meselesi olduğu ve Arapların elleri iler çözülmesi gerektiğini iddia ederek İran’ı kriz yönetiminde dışlamaya çalışmaktadır. Mart 2002 Beyrut Zirvesi’nde Arap Birliği’nin İsrail ile ilişkilerini normalleştirmek ve Filistin Sorununa kalıcı çözüm bulmak amacıyla Suudi Arabistan Kralı Abdullah bir plan hazırlamıştır. İsrail’in 1967 öncesi sınırlarına çekilmek kaydı ile Arap ülkelerinin İsrail’i tanıyacağı fikrini ortaya atmışsa da bu fikir Batı ile ilişkileri istikrarlı olan Mısır, Ürdün ve Körfez ülkelerinden başka diğer Arap ve Müslüman ülkeler tarafından çok olumlu karşılanmamıştır. Kral Abdullah’ın planı özellikle İran, Suriye ve Libya tarafından çok sert eleştirilmiştir. 904 Filistin davasına ihanet olarak görülen bu planın Filistinli Müslümanların güncel durumunun düzelmesinde ve geçmiş kayıplarının telafisinde herhangi bir fayda sağlamayacağı düşünülmüştür. Kendisinden önceki barış planlarından çok farklı olmayan Kral Abdullah Barış Planı hiçbir zaman uygulanamadı Bununla birlikte Suudi Arabistan, Filistin içerisinde el Fetih’i desteklemeye ve Hamas ile ilişkilerini geliştirmeye de devam etmiştir. Fakat Suudi Arabistan’ın Hamas’ın İsrail ile masaya oturmama prensibine karşı çıktığı için Hamasİran ilişkileri daha da güçlenmeye başlamıştır. Hamas’ın Filistin’de 2005 belediye seçimleri ve 2006 parlamento seçimlerinden zafer ile çıkması neticesinde İsrail, Hamas’ın en güçlü yerel muhalifi olan el Fetih’in de dolaylı desteğini alarak Hamas’ın uluslararası toplum tarafından tanınmasını zorlaştırmaya çalışmıştır. 905 Seçim sonuçlarından ve Hamas’ın güçlenmesinden İran oldukça fazla memnun olmuştur. Filistin’de Hamas’a yönelik İsrail ambargoları artmakla birlikte İran’ın doğrudan ekonomik yardımları ile Hamas yönetimi bu süreçte az da olsa 903 Doç.Dr. Hassan A. Barari, Ürdün Üniversitesi Uluslararası Çalışmalar Fakültesi Öğretim Üyesi ile 11.04.2018 tarihinde yapılan bir mülakat. 904 Joseph Kostiner, “Saudi Arabia and the Arab-Israeli Peace Process: The Fluctuation of Regional Coordination “,British Journal of Middle Eastern Studies, Vol. 36, No. 3, December 2009, s.422 905 Benan Kepsutlu, Amerika’nın Ortadoğu Politikası, İstanbul: İnkılap Yayınları, 2016, s.89. 229 rahat nefes alabilmiştir. İran, Hamas’ı sadece ekonomik kaynakları ile desteklememiş aynı zamanda askeri alanlarda da desteğini sürdürmüştür. 906 Hamas’ın Filistin’de güçlenmesi İran, Suriye ve Hizbullah’ın oluşturduğu anti İsrail ve Batı karşıtlığı ve “direniş cephesi” olarak tanımlanan ittifakın güçlenmesini sağlamıştır.907 Suudi Arabistan Hamas’ın etkisinin arttığı Filistin güç dengesinin dışında kalmamak için Hamas ile de diyaloglarını geliştirmeye çalışmışsa da İran kadar Hamas’ın üzerinde etkili olamamış ikili ilişkilerini FKÖ üzerinden devam ettirmeyi daha çok tercih etmiştir. Suudi Arabistan, İran’ın bölgedeki yayılmacılığına karşı proaktif politikalar çerçevesinde Filistin Sorunu, el Fetih-Hamas anlaşmazlığı, Irak’ta devam eden Sünni-Şii rekabeti gibi konularda daha fazla rol almak mecburiyetinde kalmıştır.908 Bu anlamda Hamas’ın Filistin’de giderek güçlenmesinden kaynaklı ortaya çıkan Hamas-el Fetih çatışmalarını sonlandırmak için Suudi Arabistan Kralı Abdullah, Hamas ve el Fatih taraflarını 7 Şubat’ta Mekke’ye davet ederek ortak bir konsensüse varılmasını sağlayıcı adımlar atmıştır.909 Hamas ve el Fetih arasında Mekke Mutabakatı sağlanmış olsa da Filistin sorununa yönelik temel yaklaşımlarının farklılığı Hamas’ın İsrail ile uzlaşmaya soğuk bakarken el Fetih’in İsrail’i tanıması ve daha seküler bir yapıya sahip olması çatışmaların düşük yoğunlukta da olsa devam etmesini sağlamıştır. Lübnan sınırına giren iki İsrailli askerin Hizbullah’ın askeri kanadını oluşturan İslami Direniş Örgütü tarafından 12 Temmuz 2006’da kaçırılması Lübnan’daki Filistinliler ve Şiiler tarafından sevinçle kutlanırken İsrail Başbakanı bunu kendilerine karşı savaş ilanı olarak tanımıştır. 13 Temmuz’dan itibaren Lübnan karasularını geçen İsrail donanmasının ardından hava saldırıları ile başlayan çatışmalar 14 Ağustos’ta BMGK’nin 1701 kararı ile durdurulabilmiştir. Çatışmalar devam ederken BMGK’da 11 Ağustos 2006 tarihinde alınan 1707 sayılı kararı ile; çatışmaların sona erdirilmesi, Güney 906 Rachel Brandenburg, “Iran and the Palestinians”, http://iranprimer.usip.org/resource/iran-andpalestinians (20.03.2018) 907 International Crisis Group, “Gaza's Unfinished Business,” Gaza City, Ramallah, Jerusalem, Washington, and Brussels, 23 April 2009, Journal of Palestine Studies, Vol. 38, No. 4, Summer 2009, s.207. 908 Aarts and Duijne, a.g.e., s.68. 909 Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi Cilt 2, s.295-296. 230 Lübnan’da Lübnan askerleri ve UNIFIL konuşlanması, İsrail’in işgal ettiği yerlerden çekilmesi ve Hizbullah’ın silahsızlandırılmasını talep etmiştir.910 İsrail’in Hizbullah hedefleri ve Lübnan sivil altyapı tesislerini vurması ile binden fazla kişi hayatını yitirmiş ve binlerce kişi de yaralanmıştır. Lübnan sınırları içinde saldırılardan kurtulmak için yaklaşık 900.000 kişi güvenli bölgelere taşınmıştır. Hizbullah’ın İran ve Suriye menşeli binlerce roketinin ise İsrail’in Kuzey sınırlarını hedef alması ile 300.000 İsrail vatandaşı da İsrail içerisinde güvenli bölgelere taşınmıştır. Hizbullah lideri Hasan Nasrallah ise 14 Ağustos 2006’da bir televizyonda katıldığı programda Hizbullah tarafından İsrail’e karşı büyük bir zafer kazanıldığını vurgulamıştır. 911 2006 yılında İsrail’in Lübnan’a saldırması neticesinde Ahmedinejat, Esat ve Hizbullah lideri Nasrallah ortak açıklamalar ve politikalar yürütmeye çalışmıştır.912 İran’ın Ortadoğu’da etkinlik ve prestijini arttıran bu olaylar ile birlikte Suudi Arabistan’ın pasif tavırları neticesinde Riyad’ın Filistin sorunu ve diğer meselelerde de inandırıcılığı giderek azalmış olmak ile birlikte İran’ın güçlenmesi ise şüphe ile karşılanmıştır. İsrail-Hizbullah Savaşında İsrail’in kontrolsüz bir şekilde Lübnan’ın büyük bir bölümüne saldırması, Hizbullah’ın ise buna mukavemet göstermesi ve İsrail’e ciddi miktarda zarar vermesi bir anda Hizbullah’ı Lübnan’ın en güçlü savunucusu haline getirmiş ve Hizbullah’ın İsrail karşısında silahlanmasına yönelik meşruiyet sağlamıştır. 34 gün süren savaş sonunda Başbakan Sinyora, Hizbullah’ı; Lübnan’ı savaşa ve telafisi ağır zararlara uğratmak ile suçlarken, Saad Hariri ise Hizbullah’ın Suriye ve İran çıkarları için İsrail ile savaşarak Lübnanlı sivillerin canını tehlikeye attığını ifade etmiştir.913 Suudi Arabistan ise, İsrailli askerlerin kaçırılmasını Lübnan’daki Hizbullah ve onu destekleyen dış güçlerin (İran ve Suriye) “meşru direniş” ile “hesapsız maceralar”ın farkına varmayan kişiler tarafından yapıldığı nedeni ile tepki vermiştir. Riyad’ın Hizbullah’ın bu yanlış fiilinin bütün Arapları tehlikeye soktuğu ifadesi Ürdün ve Mısır tarafından kabul edilerek 910 Yıldırım Bozan, Lübnan’daki İran Hizbullah, İstanbul: Siyah Beyaz Kitap, 2007, s.17-18.; Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, s.122-123 911 Yonah Alexander and Milton Hoenig, The New Iranian Leadership Ahmadinejat, Terrorism, Nuclear Ambition, and the Middle East, London: Praeger Security International, 2008, ss.66-67. 912 Shahram Akbarzadeh and Dara Conduit, “Charting a New Course?” ,Testing Rouhani’s Foreign Policy Agency in the Iran–Syria Relationship, Iran in the World President Rouhani’s Foreign Policy, Ed. Shahram Akbarzadeh & Dara Conduit, Hampshire: Palgrave Macmillan, 2016, s.135. 913 Ayhan ve Tür, Lübnan: Savaş, Barış, Direniş ve Türkiye İle İlişkiler, s.240-247. 231 aynı beyanatta bulunulmuştur. Filistin sorununda Arapları ikiye bölen bu gelişmenin neticesinde bölgede artan İran etkisinin önemli bir izi olmaktadır. 914 Hizbullah ise, Temmuz-Ağustos 2006’da yaşanan kanlı çatışmayı kendi zaferi ve İsrail’e ateşlediği yüzlerce roketi kendi gücü olarak teşhir etmiştir. Lübnan hükümeti ise Suudi Arabistan ve Mısır’ın da desteği ile hayatta kalmaya ve iç istikrarını korumaya çalışmıştır.915 Suudi Arabistan, Hizbullah’ın hukuksuz bir şekilde İran aracılığıyla Lübnan’ın iç işlerine müdahalede bulunduğunu iddia etmekte ve Hizbullah’ın tamamen silahsızlandırılıp kendisine verilen dış desteğin kesilmesi için de İran’a baskı yapılması gerektiğini savunmaktadır. Bununla birlikte Suudi Arabistanlı yöneticiler ise Lübnan’ın daha istikrarlı ve güvenli bir ülke olması adına916 Lübnan Merkez Bankası’na 1 milyar dolar para aktararak Lübnan ekonomisine ve bozulan alt yapısına katkı sağlamışlardır. Suudi Arabistan ayrıca Hizbullah’ın Lübnan siyasetine egemen olma girişimine de karşı durmaya çalışmıştır. Savaş sonunda Lübnan; Selefi çizgiye yakın Sünni aileleri (el Shahal) destekleyerek Lübnan’daki Sünnileri de Hizbullah’ı dengelemek maksadı ile Suud çizgisine çekmek için uğraşmıştır. 917 Bununla beraber Hizbullah’ın İsrail karşısında güçlü bir mukavemet göstermesi Hizbullah'ın Suudi Arabistan’da yaşayan Şiiler tarafından beğenisini kazanmasını sağlamış ve savaşın ilk günlerinden itibaren miting ve toplantılar düzenleyerek Hizbullah’ın mücadelesine destek verilmiştir. Suudi Arabistanlı Şiilerin hükümet ile arasını açan bu gelişmeler neticesinde Kral Abdullah Şiilere yönelik reform hareketlerini giderek azaltmaya başlamıştır.918 Suudi Arabistan’ın gerek Lübnan hükümetine gerekse Lübnan’daki Sünnilere maddi destek sağlaması, savaş sırasında Amerika ve İsrail ile iş birliği inşa etmek için müzakere yürütmeye çalışmasından dolayı gerek Lübnan gerekse bölgedeki diğer birçok ülkenin siyasetçileri tarafından ağır bir şekilde eleştirilmiştir.919 914 Hirst, a.g.e., s.376. 915 William Harris, “Lebanon’s Roller Coaster Ride”, Lebanon Liberation, Conflict and Crisis, Ed.Barry Rubin, New York: Palgrave Macmillian, 2009, s.64. 916 Turki Al Faisal bin Abdul Aziz Al Saud, “Saudi Arabia’s Foreign Policy”, Middle East Policy, Vol. XX, No. 4, Winter 2013, s.40. 917 Wehrey and others, a.g.e.,ss.82-83. 918 Toby Jones, “Saudi Arabia's Not so New Anti-Shi'ism”, Middle East Report, No. 242, The Shi'a in the Arab World, Spring, 2007, s.30 919 Keynoush, a.g.e., s.210. 232 Savaşın son günlerine doğru Hizbullah’ın Lübnan’ı savaşa sokarak yapmış olduğu stratejik hatalar akılda olmakla birlikte İsrail ordusunun ağır bombardımanı ve kontrolsüz saldırılarına karşı İsrail’e en güçlü şekilde mukavemet gösteren Hizbullah, Lübnan’da paradoksal bir şekilde gücünü konsolide edebilmeyi başarmıştır. Savaşın başlangıcında Lübnan’da %58 oranında ve çoğunluğu Şiilerden destek alan Hizbullah Savaşın sonlarına doğru %87’lik bir destek kazanmıştır. 920 Hizbullah’a artan destek ve sempati sadece Lübnan ile sınırlı kalmayarak bütün Arap ve Müslüman ülkelerde hızlı bir şekilde artmıştır. 2007 yılında İran ve Suudi Arabistan arasında Lübnan’da çatışmayı kontrol altına almak ve Filistin’de Müslüman taraflar arasında makul çözüm önerilerini görüşmek için Kral Abdullah’ın insiyatifinde Mekke’de bir zirve düzenlenmiştir. Fakat iki ülkenin birbirlerine güvensizlikleriyle birlikte Suudi Arabistan, İran’ın Cezayir ve Fas başta olmak üzere bölgede birçok Arap Sünni’yi Şiileştirdiği görüşünden dolayı çok verimli olmamıştır. Ahmedinejat’ın Mart 2007’de Suudi Arabistan’ı ziyaretinde ise bölgede artan mezhepçilik ve siyasi mücadeleler ele alınmıştır. Kral Abdullah, Ahmedinejat’ın ziyaretinden oldukça memnun olmakla birlikte Mayıs 2008’de İran destekli Hizbullah’ın Lübnan’da darbe girişiminde bulunması ile görüşmeler daha fazla ılımlı bir şekilde devam edeemiştir.921 Sedir Devrimi ve Suriye’nin Lübnan’dan çıkması ile güçlenen 14 Mart Hareketi kısa bir zamanda Hizbullah’ın etkinliğini kırmış olsa da Lübnan’da siyasetçilere yönelik devam eden suikastlar ve 2008 yılında Hizbullah’ın Beyrut kuşatması teşebbüsü ile tekrardan güçlenmiştir.922 İsrail hükümeti terör örgütü olarak kabul ettiği Hamas’ı Filistin yönetiminden uzaklaştırmak için Gazze’ye kara, hava ve deniz ablukası uygulamış aynı zamanda da Gazze üzerindeki askeri operasyonlarına devam ederek birçok Gazzelinin ölümüne neden olmuştur. 19 Haziran 2008’de taraflar arasında anlaşma sağlanarak İsrail ve Hamas saldırıları durduracağını taahhüt etmişse de 4 Ekim tarihinde İsrail varılan anlaşmayı Gazze’de bulunan Hamas üyelerine hava saldırısı yaparak ihlal etmiştir. Hamas’ın İsrail’e karşı saldırıya geçmesi ile İsrail Savunma Bakanlığı 27 Aralık'ta Gazze’ye yönelik 920 Hirst, a.g.e., s.394-395. 921 Warnaar, a.g.e., s.120. 922 Ceren Kenar, “Ortadoğu’nun Prova Odası Olarak Lübnan”, Ortadoğu Analiz, Mart-Nisan C.6, S.61., s.82. 233 “dökme kurşun” operasyonu başlattığını duyurmuştur. 923 Gerek İran gerekse Suudi Arabistan Gazze Savaşı’nda ilk saldırılardan itibaren Hamas’a destek vermişlerdir. İran; Lübnan ve Gazze’ye verdiği destek ile Arap rejimleriyle arası iyi olmayan fakat İsrailFilistin anlaşmazlığı konusunda güçlü olan Arap kamuoyu nazarındaki popülaritesini arttırmayı başarırken, Arap halkların rejimleri ile de ilişkilerini bozmaya çalışmıştır. İran, Mısır ve Suudi Arabistan’ın İsrail ve Amerika’nın Gazze’de ki durumu ciddiye almamasının yanında İsrail’e doğrudan destek verdiğini hatta Mısır istihbaratının İsrail’e bilgi akışı sağladığını Hamas’a destek vermeyen Arap rejimlerinin Venezüella Başkanı Chaves kadar İsrail’e karşı tepki göstermediğini farklı kesimler aracılığı ile dile getirmiştir.924 Hizbullah ve Hamas gibi iki örgütün İsrail karşısında güçlü mukavemet göstermesi ile bölge halkları tarafından da beğeni ve takdir edilerek desteklenmiştir. 925 İran ile birlikte Gazze Savaşı sırasındaki Mısır-Suudi Arabistan’ın tutumu Suriye ve Katar tarafından da çok sert eleştirilmiş. Dolaysıyla bu savaş Arap Dünyasının tekrar ikiye bölünmesine neden olmuş ve İran’ın bölgede Filistin sorunu üzerinden güç devşirmesine katkı sağlamıştır. Suudi Arabistan ve Mısır ise Ocak 2009’da Doha’da yapılacak Arap Birliği zirvesine Ahmedinejat, Esat ve Halid Meşal’in katılacağından dolayı protesto ederek katılmamayı tercih etmiştir.926 İran, Hamas gibi Sünni bir örgütü askeri anlamda desteklemiş olsa da bunun en önemli nedeni İslam Dünyasına yönelik mezhep üstü bir politika yürüterek diğer Sünni ülkelerden ve gruplardan kendisine yöneltilen eleştirileri gidermektir. 2009 Lübnan genel seçimlerinde beklentinin aksine 14 Mart İttifakı Lübnan Parlamentosunda 71, 8 Mart ittifakı ise 57 milletvekilliği kazanmıştır. 2009 seçimlerinin kazanılmasında Suudi Arabistan ve Mısır’ın 14 Mart ittifakını özellikle Hariri taraftarlarını desteklemesi İran ve Suriye’nin Lübnan’daki etkinliğini kırmak için önemli bir gelişme olmuştur. Hizbullah’a rağmen seçimi kazanan 14 Mart ittifakı ilk yurtdışı gezisine ise Suudi Arabistan ve Mısır’dan başlamıştır. İran ise, Hizbullah ve 923 Ahmet Hamdi Topal,”27 Aralık 2008-18 Ocak 2009 Gazze Saldırısı ve Uluslararası Ceza Hukuku”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi C. XII, S. 1-2, 2008, s.1094. 924 Sadegh Zibakalam, “Iran and the Gaza War”, 26.01.2009, https://www.opendemocracy.net/article/iranand-the-gaza-war(25.03.2018) 925 Turan Kışlakçı, Arap Baharı, 3b., Mana Yayınları, İstanbul, 2012, s.57. 926 Dalia Dassa Kaye and Frederic Wehrey,” Containing Iran?: Avoiding a Two-Dimensional Strategy in a Four-Dimensional Region”, The Washington Quarterly, July 2009, s. 42. 234 müttefiklerinin seçim kazanması durumunda hem İsrail üzerindeki mevcut baskısını arttıracak hem de Suudi Arabistan ve Mısır’ın Lübnan’daki etki alanını sınırlandıracaktı fakat seçimin kaybedilmesi ve İran cumhurbaşkanlığı seçiminde Tahran’da meydana gelen olaylar ile İran, Lübnan’daki mevcut gücüne rağmen başarılı olamamıştır.927 Bununla birlikte İran’ın Filistin’de Hamas’ı, Lübnan’da ise Hizbullah’ı desteklemesinin en önemli nedeni Amerika ve İsrail’in İran’a uyguladığı baskıyı azaltmak olmuştur. İran, bölgesel rakibi Suudi Arabistan’ın Amerika tarafından güçlenmesini ve bölgedeki hamlelerinin sınırlandırılmasına karşılık kendi askeri savunma sistemlerini güçlendirerek ve devlet dışı silahlı aktörler ile güçlü ilişkiler geliştirerek sağlamaya çalışmıştır. 928 Fakat İran’ın kendi güvenlik endişelerini gidermek için Ortadoğu’da mevcut istikrarı bozucu hamleler yapması özellikle bunu yaparken de Şii Hilali gibi bloklar oluşturmaya çalışması Suudi Arabistan başta olmak üzere diğer bölge devletlerini tedirgin etmektedir. 3.3.5. SUUDİ ARABİSTAN’IN YEMEN’E MÜDAHALESİ VE İRAN’IN TEPKİSİ 1978 yılında iktidara gelen Ali Abdullah Salih, Yemen’de kendisine yakın olan kabileler ve askerlerin ittifakına dayanan bir sistem kurmayı başarmıştır. Kuzey’de denetimi ele almayı ve kısmi de olsa Yemen’i kalkındırmayı başarsa da Yemen’in tamamını kontrol etmeyi hiçbir zaman başaramamıştır. 929 Suudi Arabistan, Güney ve Kuzey Yemen arasında birleşme görüşmeleri ortaya atıldıktan sonra Kuzey Yemenlileri desteklemeyi giderek azaltmıştır. Birleşik Yemen’i kendi çıkarları açısından daha çok olumsuz gören Riyad, bu fakir ülkenin Arap Yarımadası’nda gelecekte kendisine karşı güçlü bir rakip olacağı ve bir takım sosyal problemlerin Suudi Arabistan sınırlarına taşınacağından dolayı Yemen’in birleşmesini desteklememiş ve Selefiliğin artması için birçok grubu ve Güney Yemen’deki ayrılıkçı hareketleri desteklemiştir. 930 Güney ve Kuzey Yemen’de birleşmeye soğuk bakan farklı grupları desteklemeyi tercih eden Suudi Arabistan ayrıca, Yemen’in ABD öncülüğündeki koalisyonun Irak’a müdahalesi 927 Ayhan ve Tür, Lübnan: Savaş, Barış, Direniş ve Türkiye İle İlişkiler, s.261-271. 928 Dedeoğlu, a.g.e., s.24. 929 Lisa Wedeen, Peripherial Visions Publics, Power, and Performance in Yemen, London: The University of Chicago Press, 2008, s.51 930 Vassiliev, a.g.e., s.969. 235 konusunda destek vermemesi nedeni ile Suudi Arabistan’da çalışan bir milyondan fazla Yemenliyi ülkelerine geri göndererek işsizlik ve yoksulluğun yüksek olduğu Yemen’e bir ekonomik ve siyasi darbe daha vurmuştur. Suudi Arabistan’ın bu kararı almasında konjonktürel şartlar altında Zeydilerin desteklediği Abdullah Salih’i zayıflatma amacı etkili olmuştur. Suudi Arabistan ve Yemen ilişkileri istikrarlı olduğu dönemlerde ise Riyad, Ali Abdullah Salih’e destek vermesi için birçok kabile ve komutana ekonomik yardımda bulunmuş ve Salih’in ayakta kalmasını sağlamıştır. Suudi Arabistan’a bağımlılığı artan Abdullah Salih, Suudi Arabistan’ın nüfuzu altında önemli bir aktör olarak Riyad’ın çıkarlarını korumaya çalışmıştır. Suudi Arabistan, Abdullah Salih’i destekleyerek Güney Yemen’de demokratik bir sistemin de gelişmesini engellemiş olmuştur. 931 Suudi Arabistan, güneyde güçlü ve kendi toprak bütünlüğüne tehdit olabilecek bir komşu istemediğinden dolayı Yemen’in bağımsızlığı ve birleşmesinden sonra Yemen’e yönelik oldukça karmaşık ve değişken politikalar yürütmüştür. Yemen her dönem Suudi Arabistan’ın önemli etki alanlarından birisi olmuştur. Suudi Arabistan, Yemen’i kendi kontrolünde ve kendisine tehdit olmayacak bir ülke olarak görmek istemesi de normal karşılanmaktadır. Özellikle Şiilerin bir kolu olan Zeydi 932 mezhebine tabi Husilerin Yemen’in büyük bir kısmında egemenliği ele geçirmeleri Suudi Arabistan açısından büyük bir endişe olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte İran’ın Husiler ile olan mezhepsel yakınlığı Suudi Arabistan’ın tehdit algılamasını doğrulamaktadır. Ayrıca Yemen’in Kızıl Deniz’in başında Bab el Mendeb gibi stratejik bir kontrol noktasına sahip olması ve bu suyolunun petrol ve uluslararası deniz ticaretinde çok önemli stratejik mevkide bulunması Yemen üzerindeki İran-Suudi Arabistan rekabetini arttırmaktadır. 933 Aynı zamanda Zeydi Husilerin kan bağları Haşimilere dayandığı için Yemen toplumunda Zeydilerin önemli bir mevkisi bulunmaktadır. Zeydiler Yemen’de Ali Abdullah Salih’in ülkeyi istikrara 931 Kışlakçı, a.g.e., s.220. 932 Zeydiler, Şiilerden farklı olarak İmamların yanılmaz ve insanüstü özelliklere sahip olduğunu kabul etmezler. Zeydiler için önemli olan İmam’ın Peygamber ailesinden olması ve ehliyetli biri olmasıdır. Zeydiler İran’ın hegemon mezhebi olan Caferilerden (İsnaaşeriyye) farklı olarak Muhammed Bakr’ı değil Zeynel Abidin’in diğer oğlu Zeyd’i beşinci imam olarak kabul etmektedir. Zeydiler, Şialar arasında ehli sünnete en yakın mezhep olarak kabul edilmektedir. Bknz: Tayyar Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, s.43 933 Mohamed Bin Huwaidin, “The Security Dilemma in Saudi-Iranian Relations”, Review of History and Political Science, Vol. 3, No. 2, December 2015, s.76. 236 kavuşturamamasından fırsat elde ederek Kuzey Yemen’de siyasi ve sosyal hayatta güçlü nüfuz elde etmişlerdir. Aynı zamanda Husiler Cumhuriyetçi kanadı temsil eden Islah Partisi ile de hasımane ilişkilere sahip olmuştur.934 İran Devrimi sonrasında Yemen’deki Zeydiler ile ilişkilerini geliştirmeye çalışan İran, 1982 sonrasında politik partilerin üzerinde de nüfuza sahip olmaya başlamıştır. 11 Eylül sonrası Mümin Gençler Partisi’ni destekleyen İran 2003, 2005, 2007 yıllarında merkezi yönetim ile çatışmaya girmiştir. Yemen-İran diplomatik ilişkilerine de zarar veren bu gelişmeler dönem dönem tırmanış göstermektedir.935 1990 yılında Zeydi kültür ve eğitim taleplerinin yerine getirilmesi için kurulan Mümin Gençler (Shahab al-Mumin) isimli grup 2004 yılında hükümete karşı düzenlenen protestolar sonrası Sana tarafından tehdit olarak görmeye başlanmıştır. Ali Abdullah Salih’in anti Selefi politikaları nedeni ile uzun yıllar desteklenen bu grup hükümetin Amerika, İsrail ve Suudi Arabistan ile ilişkilerine karşı tepki olarak Hüseyin Bedreddin el Husi (el-Hak Partisi meclis sözcüsü) liderliğinde birçok çatışma yaşanmıştır. Sana hükümetinin 1000 kadar Husiyi öldürmesi sonrası Saada kentine daha fazla asker yığması ile Hizbullah ve İran, Zeydileri (Husi) destekleyici açıklamalarda bulunsa da Husiler İran’ın doğrudan desteğini kabul etmemiş ve hükümet ile bir şekilde anlaşmaya çalışmıştır. 2007 yılında Katar Emiri Hamad’ın öncülüğünde taraflar arasında barış anlaşması görüşmesi yapılmış ve Doha Anlaşması olarak bazı noktalar ortaya çıksa da Suudi Arabistan Katar’ın Yemen’de güçlenmesinden rahatsız olup bunu engellemeye çalıştığı için anlaşma yürütülememiştir. 936 Fakat Suudi Arabistan bu tarihten itibaren mezhepsel kimlikleri ve İran ile olan yakın ilişkileri nedeni ile Husilere karşı oldukça sert tedbirler almaya başlamıştır. 2009 yılının başlarında petrol fiyatlarının düşmesi ekonomisi petrole bağımlı olan Yemen’i ciddi derecede etkilemiştir. Yemen hükümeti krizi atlatmak için halka arz ettiği hizmetlerde kısıtlamaya gitmiş bu da Yemen’de gıda fiyatlarının yükselmesini, işsizlik ve terör olaylarının artmasını tetiklemiştir. Toplumsal açıdan etnik, dini, mezhebi ve tarihsel birçok fay hattında bölünmeler yaşayan Yemen’de şiddetin dozu giderek artmıştır.937 934 Abdulbaki Şemsan, “Suud ve BAE, Yemen Halkını Sırtından Bıçakladı”, Timetürk, 12.11.2018 935 Keskin, a.g.ç., s.34. 936 Cristopher Boucek, “War in Saada: From Local Insurrection to National Challenge”, Carnegie Papers, No:110, April 2010, ss. 5-8. 937 Açıkalın, Coşkun ve Laçiner, Yemen Dosyası Fakirlik ve Terör Kıskacında Bir Ülke, s.17-34. 237 Yemen’in kuzeyinde bulunan Zeydi aşiretler İran ve Şii grupların da desteği ile Yemen merkezi hükümetine karşı silahlı eylemler başlatmıştır. İran’ın Zeydileri silah ve iletişim kanaları ile desteklemesi karşısında Suudi Arabistan, merkezi hükümete daha güçlü destek vermeye başlamıştır.938 2009 yılında yeniden İran destekli Husilerin, Suudi Arabistan sınırlarını geçerek Suudi Arabistanlı iki sınır muhafızını öldürmesi, Yemen’den Suudi Arabistan’a silah ve patlayıcı kaçakçılığı yapmaları üzerine Suudi Arabistan, Yemenli Husilere karşı geniş çaplı bir operasyon başlatmıştır. Operasyon neticesinde 133 Husi militanı öldürülmüş ve binlerce kişi de yaralanmıştır.939 İran olayı “Vahhabi devlet terörizmi” olarak tanımlamış ve Sana ile imzalanan gümrük işbirliğini sonlandırmıştır. Tahran ayrıca Husilere silah tedarik etme ittihamını da reddetmiştir. 940 Suudi Arabistan ayrıca Yemen merkezi hükümetine ekonomik ve siyasi anlamda destek vererek Husilerin Yemen’de etkisinin kırılması için Yemen hükümeti ile koordineli bir şekilde iş birliği geliştirmiştir. Suudi Arabistan, Kuzey Yemen’de yaşanan gelişmelere kendi devlet ve Körfez güvenliği için hayati önem verirken, İran’ı Husilere silah ve para desteğinde bulunduğunu ayrıca İran merkezli yayın yapan El-Alem, El-Kevser ve Tahran Radyosu aracılığı ile Husileri radikalize etmek ile suçlamıştır. İran ise, Suudi Arabistan’ın yönelttiği iddiaları reddederken Suudi Arabistan ve Yemen hükümetini sivilleri katlettiğini ve Husilere karşı mezhepsel ayrımcılık uygulandığını ifade etmektedir.941 Ocak 2010’da Husilerin üzerine daha çok gitmeye başlayan Suudi Arabistan destekli Yemen hükümeti 40.000 kişilik bir ordu ile Husileri hedef almıştır; hatta bu çatışmalar esnasında Husiler ile arasında uzun yıllar problem bulunan diğer Zeydi ve Sünni aşiretleri de kullanmıştır. Bakil Kabilesinde yer alan Şakir ve Sufiyan aşiretleri, Haşid aşiretinde yer alan Harif kabilesi, Naccar ve Farhan kabileleri Yemen hükümetine oldukça önemli destekte bulunmuştur. Suudi 938 Downs, a.g.m., s. 223. 939 W.Andrew Terrill,”The Saudi-Iranian Rivalry and the Future of Middle East Security”, Rivalry in the Middle East Saudi Arabia and Iran, Ed.Mackenize Tyler and Anthony M.Boone, Nove Publishers, New York, 2012, ss.15-16. 940 “Iran Military Denounces Saudi &Quot; Killing&Quot; in Yemen”, 17.11.2009, https://www.reuters.com/article/idUSDAH749814 (16.04.2018) 941 Veysel Ayhan,” Yemen’de İç Savaş: Ortadoğu’da Şii-Sünni Gerginliğinin Yayılması”, 09.09.2009, http://orsam.org.tr/orsam/DPAnaliz/12158?dil=tr (16.04.2018) 238 Arabistan önderliğinde KİK üye ülkeleri de Yemen’in Husilere karşı başlattığı operasyonu desteklemiştir.942 Suudi Arabistan ve Yemen hükümetinin Husilere karşı operasyonda istediği başarıyı alamaması üzerine Amerikan askeri birliklerinden destek almış ve hem Güney hem de Kuzey Yemen’de yürütülen operasyonlarda Amerikan birlikleri kullanılmıştır. İran’ın büyük tepkisine neden olan bu girişim Yemen’de büyük bir krize de neden olmuş ve toplumsal ayrışmayı da derinleştirmiştir. Zeydi Husilerin Kuzey Yemen’de giderek etkisini arttırması, Hizbullah, Iraklı Şii milis gruplar ve İran’ın desteğini kazanması Suudi Arabistan’ın sınırlarındaki Şiilere örnek olma potansiyeli bakımından Riyad’ı oldukça rahatsız etmektedir.943 Bundan dolayıdır ki Riyad hükümeti, Husilerin bölgesel özerklik kazanmadan ve kendisine potansiyel tehdit olabilecek yeterli silahlı güç elde etmeden kendi yerel güçleri ve müttefiki olduğu Körfez ülkeleri tarafından sindirilmesine çalışmaktadır. Önceki satırlarda da izah edildiği gibi 2001 yılından itibaren Orta Doğu’da güç dengesi Arap Devletlerinin aleyhine değşirken süreçten en fazla karlı çıkan ise İran olmuştur. Bununla birlikte Suudi Arabistan’ın finansal ve ABD’nin güçlü askeri desteği ile de diğer Arap ülkeleri arasında en güçlü konuma geldiğide görülmektedir. Katar, Kuveyt ve BAE gibi küçük ve zengin ülkeler ise diplomatik anlamda kendilerini güçlendirmeye çalışarak Suudi Arabistan’ın körfezdeki mutlak egemenliğinin önüne de taş koymaktadırlar.944 Fakat bu durum ilerleyen satırlarda görüleceği gibi taraflar arasında birçok sorunun çıkması ve İran’ın bundan faydalanmasını netice verecektir. 3.3. 2010-2016 ARAP BAHARI VE İRAN- SUUDİ ARABİSTAN’IN ORTADOĞU’DA ARTAN NÜFUZ MÜCADELESİ 942 Boucek, a.g.e., s. 8-10. 943 Veysel Ayhan, “Yemen Sorunu ve Suudi Arabistan’a Etkisi: Selefi-Şii Gerginliğinin Çatışmaya Dönüşme Olasılığı” Ortadoğu Analiz, Cilt:2, Sayı:14, Şubat 2010, ss:40-48. 944 Anoushirevan Ehteshami, “Security and Strategic Trends in The Middle East”, Transformation of The Gulf: Politics, Economics and the Global Order, Ed. David Held and Kristian Ulrichsen, New York: Routledge, 2012, s. 275 239 17 Aralık 2010 tarihinde Muhammed Buazizi isimli Tunuslu bir gencin Tunus polisi tarafından seyyar satıcılık yaptığı tezgâhının devrilmesi ve sonrasında şiddet görmesi olayını kendini yakarak protesto etmesi ile başlayan olaylar neticesinde Tunus Devlet Başkanı Zeynel Abidin bin Ali istifa ederek Tunus’u terk etmiştir. Çok kısa bir süre içerisinde Tunus’ta baş gösteren gelişmeler diğer Arap ülkelerine de yansıyarak bu olaylar neticesinde Arap Baharı olarak tanımlanabilen eşitlik, insan haklarına saygılı, yönetimde şeffaflık, demokratik seçimler, iktidara katılım945 ve insan onuruna uygun bir yaşam taleplerinin dile getirildiği halk hareketleri başlamıştır. Ortadoğu halkları için uzun süredir devam ede gelen sosyoekonomik sorunlar, rejim ve halk arasında sosyopolitik uyumun tesis edilememesi, etnik ve mezhepsel yapılanmalar açısından ulus devlet denemelerinin başarılı olamayışı ve iktidarların kendi muhalif vatandaşlarını rejimlerinin bekası açısından tehdit olarak görmesi ile giderek artan baskı Arap Baharı hareketlerinin yaşanmasında katalizör rolü oynamıştır. Bununla birlikte demokrasi, özgürlük ve eşitlik talepleri amacı ile sokaklara dökülen halklara, rejimlerin sivil vatandaşlarına karşı silahlı güçler ile müdahale etmesi neticesinde bölge kısa bir zaman içinde iç savaş, göç ve katliamların yaşandığı bir alana dönüşmüştür. Dış askeri müdahaleler de eklendiğinde uzun yıllar sürecek istikrarsızlıkların tohumları ekilmiş oldu.946 Arap Baharı olaylarının yaşanmasının bir başka önemli bir nedeni ise Suriye, Bahreyn, Tunus ve Mısır gibi ülkelerde yaşayan vatandaşların mezhepsel ve sınıfsal alt kimliklerinin uzun yıllar siyasi elitler tarafından görmezden gelinerek bastırılması ve devlet mekanizması ile kontrol edilmesi olmuştur. Aynı zamanda Ortadoğu devletlerinin; özellikle Arap devletlerinin birbirleri ile etnik, dilsel, dini, mezhepsel ve kabilevi sınır aşırı bağlara sahip olmaları Arap Baharı’nda gözlemlendiği gibi kitlesel etkilere neden olan olayların ortaya çıkarmasını ve sınırları aşarak yayılmasını kolaylaştırmıştır. 947 Bölgede iki önemli güçlü ve hasım devlet olan İran ve Suudi Arabistan ise Ortadoğu’da giderek yayılan ayaklanma ve 945 Arap Baharının gerçekleştiği ülkeler birbirlerinden farklı özelliklere sahip olmak ile bu ülkelerin genellikle nüfuslarının %60’nın otuz yaş altı genç demografik yapılara sahip olması, Bununla birlikte gelecek beklentilerinin oldukça sınırlı olması ve iktidara yönelik gerçek anlamda herhangi bir katılım hakkına sahip olmamaları ortak özelliklerinin oluşturmaktadır. Shayegan, Melez Bilinç, s.9. 946 Caner Sancaktar, “Arap Baharı’nın Dış Faktörleri”, Uluslararası Politikada Suriye Krizi, Ed. Hasret Çomak ve Diğerleri, İstanbul: Beta Yayınları, 2016, s.119. 947 Michele Angrist “The Impact of International Politics, Politics & Society in the Contemporary Middle East, Ed. Michele Penner Angrist, Sec. Edt., Colarodo: Lynne Rienner Publishers, 2013, s.65. 240 protestoları kendileri lehine kullanmak için olayların ilk başladığı günden itibaren bütün süreçlere önem vererek takip etmiştir. İran ve Suudi Arabistan, Arap Baharı’nı kendileri açısından vekalet güçler ve bu güçlerin sahip oldukları etnik, dini ve kültürel kimlikler aracılığı ile fırsata çevirmek için zemin bulmaya çalışmıştır. Uzun yıllar bölgede iki önemli rakip olan İran ve Suudi Arabistan, Arap Baharı ile birlikte aralarındaki mücadelenin daha sert ve şiddet içeren bir evreye girdiğini söyleyebiliriz. Özellikle İran, uzun yıllardır güçlü ilişkiler kurduğu müttefiklerini (Esat rejimi, Hizbullah ve Husiler gibi) kaybetmemek ve sınır güvenliğini kendi sınırları ötesinde korumak için kendi açısından savunmacı; karşıtları açısından ise saldırgan bir şekilde Tahran kontrolünde olan vekil örgütleri de kullanarak 2014 sonrası sahada daha sert ve yoğun bir şekilde rol oynamaya başlamıştır. Bu süreç içerisinde İran ve Suudi Arabistan yoğun bir şekilde Ortadoğu’nun birçok bölgesinde birbirleri ile vekil devletler, örgütler ve gruplar aracılığıyla mücadele etmişlerdir. İki devletin desteklediği vekil güçlerin belirlenmesinde ve sahaya sürülmesinde ise en önemli unsurlar etnisite, din ve mezhepsel kimlikler öne çıkmıştır. Hem İran hem de Suudi Arabistan’ın Arap Baharı öncesi Ortadoğu’da sahip olmuş olduğu mezhep kimlikli etki ve güç parametreleri sürecin çatışmalara evrilmesiyle birlikte sahadaki müttefiklerini daha güçlü bir şekilde desteklemelerine de neden olmuştur. Dış güçlerin müdahil olduğu protesto ve çatışmalar ise yerel ve birbirinden kopuk olan hükümet karşıtı eylemleri birleştirmiş ve daha geniş alanlara yayılmasına ve kontol edilememesine neden olmuştur. Gerek İran gerekse Suudi Arabistan’ın müttefik olduğu küresel güçlerin çatışma süreçlerine müdahil olması ise bölgesel bir halk hareketinden kaynaklı çatışmaları; uzun yıllar devam edecek uluslararası bir krize çevirmiştir. 3.3.1. İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN’IN ARAP BAHARI ALGILAMALARI VE TEPKİLERİ İran ve Suudi Arabistan; her iki devletin Ortadoğu’da birbirlerine karşı kullandıkları söylem ve eylemler aracılığıyla birbirlerinin devlet kimliklerini inşa etmelerine katkıda bulunmaktadırlar. Suudi Arabistan, İran’ı teolojik anlamda sapkın ve siyasi anlamda revizyonist olarak tanımlarken, İran ise Suudi Arabistan’ı radikal ve bölgede Batı ajanı olarak görmektedir. Ayrıca, Suudi Arabistan kendisini Hadim’ul 241 Haremeyn ve bütün İslam dünyasının lideri olarak tanımlarken, İran ise kendisini doğal olarak Şii İslam dünyasının lideri ve diğer ülkelerdeki azınlık Şiilerin vekili olarak görmektedir. İran ve Suudi Arabistan arasındaki söylem ve eylem bazındaki bu karşılıklı tanımlama ve algılamalar kendilerini de tanımlamakta etkili oldukları gibi birbirlerini nasıl algıladıkları ve tanımladıkları konusunda da önemli ve belirleyici olmaktadırlar. Karşılıklı algılama ve kimlik inşa politikası taraflar arasında Arap Baharı sürecinde de radikal bir şekilde devam ettiği gözlenmiştir. Arap Baharı’na yönelik İran’ın bütün siyasi elitlerinin sunduğu ortak bir görüşün bulunduğu konusu abartılı olmayacaktır. İran’daki siyasi elitlerin bir kısmı rejime karşı protesto yapan halkların taleplerini demokratik halk talepleri olarak tanımlarken, bir diğer kesim yorumcular bu olayların İslam’ı daha iyi yaşamak ve İslam devleti kurmak amacıyla ortaya çıktığını savunmuştur. Başka bir diğer kısım ise, Arap halklarının sosyal ve siyasal ihtiyaçlarından kaynaklandığını ifade ederken az bir diğer kısmı ise bu hareketleri Batı destekli komplo hareketleri olduğunu düşünmüştür. Özellikle Ahmedinejat ve Rehber Hamaney Arap sokaklarında özellikle Suriye’de ortaya çıkan olayları Amerika, Batı ve Suudi Arabistan’ın da desteği ile bölge ülkelerinin istikrar ve huzurunu zedeleyici girişimler olarak tanımlamıştır.948 Bununla birlikte İran, kendi iç politika ve rejiminin güvenliği açısından da Arap halklarının protestolarda dile getirdiği söylemlerden de endişe duymuştur. Özellikle 2009 seçimlerinin şaibeli olması ve muhalefetin hali hazırda geçmişe dönük eleştirileri ve memnuniyetsizliği, İran içerisinde kontrolü güçlü bir sosyal patlama olasılığı devrim rehberliği kurumunu da oldukça rahatsızlık vermiştir. Aynı zamanda devam eden ambargoların halkın fakirleşmesine olan etkisi, İran rejiminin yurtdışındaki müttefiklerine kaynak aktarımı sağlaması, liberallerin rejim tarafından baskıya maruz kalması, İran’daki Sünni azınlığın İran’ın mezhep merkezli politikalarından memnuniyetsizliği ve etnik unsurların kendi kimliklerini net bir şekilde yansıtamadıklarından İran rejimi Arap Baharı talep ve ayaklanmalarının kendi sınırlarına yönelmesinden son derece tedirginlik duymuştur. Bununla birlikte İran toplumunda güçlü bir şekilde varlığını koruyan din ve mezhep algısı bu sürecin kontrol edilmesinde önemli rol oynamıştır. Shayegan’ın949 da 948 Hamid Ahmedi,” Iran and the Arab Spring: Why Haven’t Iranians Followed the Arabs in Waging Revolution?”, Asian Politics & Policy, Volume 5, Number 3, 2013, ss.408-409. 949 Shayegan, Melez Bilinç, s.15. 242 ifade ettiği gibi İran rejimi bölgedeki diğer baskıcı rejimlerden oldukça farklı olmaktadır. Ülkede yaşayan insanlarda rejim tarafından din ve mezhebin uzun yıllar yoğun propaganda ve sloganlar ile yıpratılmasına rağmen hala dinin İran toplumunda derin etkisi bulunmakta ve halk dini telkinlere cevap vermektedir. İran’daki güçlü eğilim Arap Baharı ayaklanmalarının ilk günlerinde 1979 Devrimi’ne atfen İslam Devrimi olarak algılanmıştır. İranlı liderler Mısır, Libya ve Tunus’taki protestoları desteklemiş ve bunları Batı’dan bağımsız emperyalizme karşı baş kaldırış olarak kabul etmiştir. 950 İranlı birçok siyasetçi ayrıca “Arap Baharı” yerine “İslami Uyanış Dalgası” temasını halk hareketlerini tanımlamada daha fazla kullanmıştır. İranlı yetkililer Batılıların diktatör lider Bin Ali’yi desteklediğini savunarak Tunus’taki Yasemin Devrimi’ni İran Devrimi’ne benzetmesini kolaylaştırmıştır.951 İran, Suriye’de olayların başlaması ve giderek kontrolden çıkması ile Arap Baharı’na yönelik söylemlerini de hızlı bir şekilde değiştirmiştir. Suriye ve Esat rejiminin emperyalist bir kuşatma altında olduğunu, rejim karşıtlarının emperyalistlerin oyuncağı olduğu söylemlerini kullanmaya başlamıştır.952 Esat rejiminin giderek güç kaybetmesi ile İran, sahada kendi mezhepsel, politik ve stratejik çıkarlarına yakın olan bölgesel aktör ve gruplar ile stratejik açıdan oldukça etkinlik sağlamaya başlamıştır.953 Irak’ta IŞİD örgütünün ortaya çıkması ve Yemen’de iç savaşın tırmanması ile İran desteklemiş olduğu milis güçleri ile sahada oldukça güçlü köşe başlarına sahip olmaya başlamıştır. İran, Suriye ve Güney Lübnan gibi kendisine müttefik olan ülkelerde var olan ve İran tarafından desteklenen milis ve mezhep gruplarına karşı mücadele eden diğer grup ve devletleri (Suudi Arabistan gibi) İsrail’e karşı oluşturulan “Direniş Cephesini” yıkmaya çalışan devletler ve oluşumlar olarak tanımlayarak Sünni dünyadan gelen ve İran’a yöneltilen “mezhepçi” tepkileri azaltmaya çalışmaktadır. İran’a karşı uygulanan ambargo, ekonomik durumun kötüye gidişi ve 2013 seçimlerinin yaklaşıyor olması İran’ı Arap Baharı ve bölgesel gelişmeler açısından daha 950 Akbarzadeh and Conduit, “Charting a New Course?” a.g.e., s.135. 951 Mohammad Reza Djalili ve Thierry Kellner, Arap Baharı Karşısında İran ve Türkiye, Çev. Hande Güreli, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2013, s.22-23. 952 Adıbelli, a.g.e., s.9. 953 Göktürk Tüysüzoğlu, “İran’ın Artan Bölgesel Etkinliği ve Yaşanan Krizler Özelindeki Uygulamaları”, Ankasam, Analiz No: 3, 2017, s.7. 243 radikal kararlar almaktan sınırlandırmıştır. 954 2013 seçimlerinde Ruhani’nin başarı ile çıkması ve cumhurbaşkanı olması sonrasında İran’ın ilişkilerinin bozuk olduğu bölge ülkeleri ile tekrardan güvenilir ilişki kurmasını hedeflemiştir. Dünya Ekonomik Formu’nda bölge ülkelerine iş birliği çağrısı yaparak ikili ilişkilerini düzeltmek istediğini duyurmuştur. Umman kralı Sultan Kabus, Ruhani’nin cumhurbaşkanı seçilmesinden kısa bir süre sonra Tahran’ı ziyaret ederek Ruhani’nin çağrısına olumlu tepki vermiştir. Ruhani ayrıca BAE ile kronik sınır problemlerini çözmeye niyetli olduğunu ifade etmiştir. 2013 yılı sonuna doğru İran Dış İşleri Bakanı Zarif’in Körfez turu “komşularımız önceliğimizdir” söylemi çerçevesinde bu amaçla düzenlenmiştir. 955 İran’ın diplomatik alanda pozitif ilişkiler yürütme isteği Umman, Kuveyt ve Katar gibi ülkeler tarafından olumlu karşılanmak ile birlikte İran’ın Şii yayılmacılığı ve kendine yakın olduğu gruplar ile diğer bölge ülkelerinin iç işlerine müdahale etmek için gayret göstermesi İran’ın Ortadoğu ülkelerinde yürütmeye çalıştığı barışçıl diplomatik sürece zarar vererek İran’ın bölge ülkeleri tarafından güvensiz bir komşu olarak algılanmasını sağlamıştır. Uluslararası politikanın Arap Baharı’na yoğunlaşması İran üzerindeki dikkatin dağılmasını sağlayarak İran’ın nükleer çalışmalara daha yoğunlaşmasını sağlamıştır.956 Amerika ile de ilişkilerini düzeltmeye çalışan Ruhani çatışmadan ziyade uzlaşma ve yapıcı ilişkiler kurmayı tercih etmiştir. Amerika ile yapılan nükleer uzlaşı çabaları bunun en önemli yansıması olmuştur. Fakat Irak’ta IŞİD örgütünün ortaya çıkması ve Iraklı Şii milislerin silahlandırılması, Lübnan Hizbullah’ının Suriye’de savaşması ve Yemen’de Husilerin giderek güçlenmesi İran’ın bölgesel barışı koruma ve iş birliği söylemleri ile oldukça tezat teşkil etmiştir. Bu da İran’ın bölgesel barışı sağlamada rol oynama teklif ve teşebbüsünün Suudi Arabistan ve diğer bölge ülkeleri tarafından ciddiye alınmamasına sebep olmuştur. Arap Baharı, Suudi Arabistan için ise bir tsunami etkisi yaratmıştır. Bu süreç ile birlikte Ortadoğu’da II. Dünya Savaşı ve yayılmacı Sosyalizm tehlikesinden sonra en 954 Bayram Sinkaya,"Implication of The Arab Spring For Iran’s Policy Towards The Midlle East”, Ortadoğu Etüdleri, Vol.6, No.2, January 2015, s. 74-75. 955 Akbarzadeh and Conduit, “Rouhani’s First Two Years in Office: Opportunities and Risks in Contemporary Iran”, s.8. 956 Atilla Sandıklı ve Ali Semin, “Arap Uyanışı: Riskler ve Fırsatlar”, Ortadoğu Analizi: İki Kutuplu Sisteem Sonrası Ortadoğu ve Arap Baharı, Der. Hasret Çomak ve Caner Sancaktar, İstanbul: Beta Yayıncılık, 2014, s. 109 244 önemli kriz dalgalarının ortaya çıkmasına neden olmuştur. Suudi Arabistan rejimi Arap Baharı protestolarında rejimlerden istenilen temel talep ve söylemleri kendisine yönelik büyük bir tehdit olarak algılamıştır. Suudi Arabistan’da yükselen reform taleplerini ve işsizliğe karşı mücadeleyi Suud rejimi 2011 yılında işçilere çift maaş ödeyerek ve 40 milyar dolarlık nakit para piyasaya sürerek kısmen de olsa talepleri susturmuştur. 957 Bunların yanında Suudi Arabistan’da Kral Abdullah’ın tahtına göz diken ve Krallığın birçok yerinde birbirleri ile mücadele içinde olan prensler arasındaki rekabet, genç nüfusun ülke nüfusunda çoğunluğa sahip ve rejimden memnuniyetsiz olmaları, eğitimli kadın nüfusun talepleri, radikal Vahhabi ulemanın toplumdaki etkisi, fakir tabakanın marjinalleşme eğilimde olması, artan işsizlik, Suudi Arabistan’da çalışan yabancılara artan baskı Riyad’ın yakın gelecekten korkmaları adına oldukça haklı sebepler olmuştur.958 Suudi Arabistan’da rejime karşı devam edegelen memnuniyetsizlik, refah seviyesinin eşit bölünememesi nedeni ile Suudi Arabistan Arap Baharı sürecinde Arap halklarının taleplerinin kendi sınırları içerisinde yükselmesinden önemli derecede endişe duymuştur. Suudi Arabistaan ayrıca, ekonomik açıdan halkının taleplerini gidermek adına son birkaç yıldır başlatmış olduğu kalkınma ve refah planlarını arttırmış bu projelere ortalama artı 130 milyar dolar para ayırmıştır. Ev sahibi olma, uzun vadeli kredi sağlama ve işçi ücretlerinin arttırılmasında önemli değişiklikler yapan Riyad, bu şekilde Arap Baharı’nın daha keskin demokratik taleplerinin bir şekilde önüne geçmeyi başarmıştır. 959 Suudi Arabistan’da eğitimli ve işsiz gençlerin rejimden ekonomik ve politik beklentilerinin olması kadınların önlerindeki temel sosyal yaşam hakkına yönelik araba kullanma ve kamusal alanda kendini daha rahat ifade edebilme hak talepleri gibi konularda Riyad’ı oldukça rahatsız etmiş ve Arap Baharı hareketlerinin kendi sınırlarında hızlı bir şekilde yayılacağından korkmuştur. Suudi Arabistan toplumunun geniş bir bölümünü oluşturan gençlerin önemli bir kısmı Arap dünyasında meydana gelen gelişmelere destek vermek ile birlikte Facebbok ve Twitter gibi sosyal medya araçları ile Suud rejimini reform yapması taleplerini 957 Mason, a.g.e., s.43. 958 Madawi Al-Rasheed, “The Dilemmas of a New Era”, Salman’s Legacy: The Dilemmas of a New Era in Saudi Arabia, Ed. Madawi Al Rasheed, New York: Oxford University Press, 2018, s.3. 959 Gregory Gause, “Saudi Arabia in the New Middle East”, Council on Foreign Relations, No:63, December 2011, s. 5-6.; Gelvin,a.g.e., s.331. 245 yenilemek ile birlikte Özgür Gençler Koalisyonu, Huneyn Devrim Hareketi adı altında reformdan daha fazlasını talep eden gruplar da ortaya çıkmıştır.960 Suudi Arabistan’da Şii nüfusun yoğun olarak yaşadığı ve petrolün alanlarının bulunduğu doğu bölgelerinde 2011 Şubat ayında başlayan gösteri ve protestolar modern Suudi Arabistan tarihinde yaşanan en uzun ve geniş katılımlı protestolar olmuştur. Bahreyn başta olmak üzere diğer Arap ülkelerinde yaşanan gelişmeler neticesinde ortak sorunlara sahip olan Suudi Arabistan’daki Şiilerin de sokağa çıkmasını sağlamıştır.961 Suud rejiminin protestoları bastırmaya çalışması esnasında can kayıpları, işkence ve tutuklamaların yaşanması rejim aleyhtarlığı Şiilerin daha da geniş halk kitlelerine ulaşmalarını sağlamıştır. Suudi Arabistan eski İçişleri Bakanı ve veliaht prens olan Nayef bin Abdulaziz al Suud ve Kraliyette Suudi Arabistan’daki Şiilere karşı sert tavır alınmasını önceleyen diğer kişiler Şiilerin bu olaylarda Suud güvenlik güçlerine karşı ateşli silahlar kullandığını ve ölüm oranını yükselttiklerini ifade etmiştir. Şiilere karşı sıfır toleransa sahip olan bu kişiler Şii protestolarını bastırmak ve Bahreyn’de ayaklanmayı sona erdirmek için Manama’ya asker sevkiyatını onaylamıştır. Bu olaylar Suudi Arabistan ve Bahreyn’de Sünniler ve Şiiler arasındaki ılımlı yönelimleri zedeleyerek Körfezde radikalizmin artmasına katkı sağlamıştır. 962 Yaşanan bu olaylar İran ve Suudi Arabistan’ın kontrolü altında tuttuğu vekil gruplar aracılığıyla iki ülke arasındaki kimliksel sorunların bölgesel sorunları derinleştirmesine sebep olmuştur. Suudi Arabistan; Mısır, Tunus ve Bahreyn’deki protestolar karşısında statükocu bir tavır takınırken Suriye’de muhalefeti desteklemeyi tercih etmiştir. Bunun en önemli nedeni batısından Müslüman Kardeşler Örgütü; doğusundan ise İran, Irak, Hizbullah ve Suriye tarafından Şii ekseni çerçevesinde sınırlandırılma kaygısından kaynaklanmaktadır. 963 Arap Baharı’nın ilk günlerinde 1970li yıllarda Suudi Arabistan’daki Selefilerden ekol olarak ayrılan Sahva (Uyanış) Hareketi içerisindeki âlimler de Arap Baharı’nı desteklemiştir. Sahva Hareketi demokrasiye mesafeli yaklaşırken aynı zamanda geleneksel Arap monarşilerini İslami uyanışın engelleri olarak 960 Hiro, a.g.e., s.28. 961 Toby Matthiesen,” A "Saudi Spring?" The Shi'a Protest Movement in the Eastern Province 2011— 2012”, Middle East Journal, Vol.66, No.4, Autumn 2012, s.629-630. 962 Yoel Guzansky, The Arab and Gulf States and Reform in The Middle East, New York, Palgrave Macmillian, 2015, s.46. 963 İsmail Akdoğan, “Suudi Arabistan’ın Suriye Politikası”, Ortadoğu Analiz, Ocak-Şubat Cilt: 7 Sayı: 66, 2015, ss.24-25. 246 görmektedirler. Bundan dolayı bu grup Arap Baharı’nın temel söylemleri olan adalet, hak ve özgürlük kavramlarını desteklemiştir.964 Suud hükümeti toplumun her tabakasından yükselen reform taleplerini dindirmek için toplumun birçok tarafının pozitif kazanım elde edeceği devlet teşvik ve desteklerini arttırarak halkın taleplerini satın almaya çalışmış ve büyük oranda da başarılı olmuştur. Sahva Hareketi, post-kolonyal süreçte Ortadoğu’ya hâkim askeri ve seküler rejimlerin İslam’ın sosyal hayatta yaşanmasına engel olmasına karşı tavır almıştır. İslam dininin dünya, din ve devlet eksenli bir yapısı olduğunu savunan hareket modern dönemde milliyetçilik eksenli seküler politikalar yerine temel kimliğin İslam olduğu bir devlet kurma hedefi taşımaktadır. 965 Suudi Arabistan’da Vahhabilik’ten sonra en çok popüler ve etkili muhafazakâr akım olan Sahva Hareketi, Selefilik ve Müslüman Kardeşlerin birçok yönünden etkilenmiş melez bir aksiyonel harekettir. Gerek Vahhabililer gerekse Sahva Hareketinin temel otoriteleri ulemalar olmaktadır.966 Her iki ideolojik grubunda muhafazakâr yönleri bulunmak ile birlikte Sahva Hareketi’nin, Mısır temelli siyasi anlamda görüş ve amaçlara sahip İhvan yani Müslüman Kardeşler Hareketi’nden oldukça çok etkilendiğini söyleyebiliriz. Farklı bir bakış açısı ile incelendiğinde Müslüman Kardeşlerin de içerisinde bulunduğu Sahva Hareketi bu neden ile Suud rejim tarafından öncelikli tehdit olarak belirlenmiştir. Suud rejiminin Müslüman Kardeşleri kendi açısından tehdit kaynağı olarak görmeye başlaması ile birlikte örgüte gerek kendi sınırları içerisinde gerekse de müttefik ilişkilere sahip olduğu devletlerde, yoğun baskı uygulamaya başlamıştır. Hatta Suudi Arabistan’ın Müslüman Kardeşlere yönelik bu politikası önemli bir Körfez komşusu olan Katar ile arasının açılmasına ve bölgesel bir krizin ortaya çıkmasına da neden olmuştur. Bundan da anlaşılıyor ki Suudi Arabistan’ın yaşanan süreçlerdeki temel endişesi Ortadoğu’da demokrasi menşeli rejim değişikliklerinin Riyad zararına sahada jeopolitik daralmaya sebep olma olasılığı olmuştur. Müslüman Kardeşler ise, İslamcı bir örgüt olmak ile birlikte seçim, parti, demokrasi ve değişime sıcak bakması Suudi Arabistan için 964 Mehmet Ali Büyükkara, “Arap Devrimleri Süreci ve Selefiler”, Ortadoğu Analiz, Cilt: 7 Sayı: 70, EylülEkim 2015, ss.10-11 965 Talip Özdoğan, “Suriye’de Din ve Siyaset: Ulema-Devlet İlişkileri”, Bağımsızlıktan Arap Baharına Suriye, Ed. Mehmet Akif Okur ve Nuri Salık, Ankara: Nobel Yayınları, 2016, s.131. 966 İsmail Akdoğan ve Rıdvan Kalaycı, “Suudi Arabistan’da İhyacı Hareketler Olarak Sahve ve Vehhabilik”, Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi, Cilt:1, Sayı:1, Mayıs 2014, s.157. 247 Müslüman Kardeşler’in faaliyetlerinin potansiyel tehdit olma sonucunu ortaya çıkarmıştır. Ayrıca Mısır ve Tunus gibi ülkelerde güçlü sempati ve taraflara sahip Müslüman Kardeşler Hareketinin yapılan seçimlerde büyük başarı ile çıkması Suudi Arabistan’ın daha da çok endişelenmesine ve kendi rejim güvenliğini sağlamak adına Müslüman Kardeşler’in aleyhine hareket etmesine neden olmuştur. Suudi Arabistan’ın uzun yıllar çok büyük oranda silahlanmasını arttırması ve bu silahlanma faaliyetlerinin içeriden gelecek bir olası yerel tehdide karşı bir cevap olacak şekilde dizayn edilmesi Suudi Arabistan vatandaşlarını devletlerinden temel hak ve özgürlük alanlarında taleplerinde bulunurken daha da mutedil olmalarına neden olmuştur. Suudi istihbaratının güçlü bir şekilde ülkenin birçok bölgesinde yapılanması ve muhtemel bir iç karışıklık durumunda halkına karşı acımasız olacağı izlenimi vermesi Arap sokaklarında yankılanan taleplerin Riyad sokaklarında daha kısık ses ile dile getirilmesine ve giderek kaybolmasın neden olmuştur. 967 Suudi Arabistan’ın ABD ve diğer Batılı ülkeler ile güçlü ilişkilere sahip olması ve sahip olduğu petrolün kesintisiz bir şekilde Batı’ya akmasının önünde engel çıkmaması için Batılı ülkeler Suudi Arabistan’da yaşayan halkların demokratik taleplerini çok umursamamaktadırlar. Ortadoğu ve Kuzey Afrika’daki devletlerin oluşumuna ve tarihsel gelişimine baktığımızda din ve etnik kimliklerden önemli oranda etkilendikleri tarih boyunca; özelliklede Arap Baharı sürecinden itibaren tekrar anlaşılmıştır. 968 İran-Suudi Arabistan geçmişte de uzun yıllar birbirleri ile rekabet halinde olmuş olsa da Arap Baharı ile birlikte bu rekabet tarihte gözükmemiş bir şekilde sertleşmiştir. Her iki taraf halk hareketlerinin organize edildiği ve çatışmaların yaşandığı ülkelerde farklı güç ve çıkar odaklarının arkasında bulunarak özellikle mezhepsel ve ideolojik argümanlarını güçlendirmeye çalışıp diğer tarafın nüfuz alanına doğrudan zarar vermeye çalışmıştır. Arap Baharı isyanları ve eylemleri sürecinde taraf olan ülkeler ortaklık ilişkileri kimliksel faktörlerin belirlediği çıkarsal etkenler tarafından belirlenmiştir. İran mezhepsel farklılığını kullanarak Bahreyn ve Yemen gibi Şii veya Şiiliğin fraksiyonlarından olan Zeydi veya Nusayri gibi Arapları desteklemiştir. Suudi Arabistan ise bu kimliklerin karşısında yer alan ve devlet yönetimini elinde bulunduran Sünni liderleri ve güç 967 Toby C. Jones, “Suudi Arabistan”, Arap Baharından Kesitler, Ed. Paul Amar ve Vijay Prashad, İstanbul: İntifa Yayınları, 2014, s.136. 968 Masad and Christie, a.g.e., s.15. 248 odaklarını desteklemiştir. Suriye ve Irak’ta ise Suudi Arabistan’ın desteklediği ana kişiler Selefi gruplar olacaktır. 3.3.2. DEVRİM’DEN DARBEYE MISIR’DA İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN’IN POLİTİKALARI 2005 yılında Müslüman Kardeşler Hareketi Mısır’da politik faaliyetleri yasaklı olmasına rağmen parlamentoda 88 bağımsız aday çıkarmayı başarmışlardır. Mısır halkının toplumsal desteğini arkasında bulan Müslüman Kardeşler bu tarihten itibaren Mısır siyasetinde giderek daha da etkin bir hale gelmeye çalışmıştır.969 Bununla birlikte 2004-2005’te Mısır’da Amerika’nın Irak işgali, rejime ve Mübarek’in Filistin ve diğer dış politika yönelimlerine karşı devam eden “kifaye hareketi” de devam etmekteydi. Özellikle Mübarek’in kendisinden sonra oğlu Cemal’i Mısır lideri olarak kabul ettirme çabaları Mısır’da bütün muhalif grupların rejim aleyhine daha sert karşı durmasını sağlamıştır. 970 Fakat Müslüman Kardeşler’in Mısır’da sistematik ve güçlü bir şekilde muhalefet içerisinde yer aldığı düşünüldüğünde ilerleyen süreçte örgütün mevcut pozisyonundan dolayı örgüt baskı görmek ile birlikte önemli kazanımlar da elde edecektir. Tunus’ta başlayan Arap Baharı halk hareketleri ve taleplerinin çok kısa bir zamanda Mısır’a ulaşması ile uzun yıllar Mısır’ı yöneten Mübarek, kendisine karşı artan gösteri ve protestolar neticesinde sağlık sorunlarını bahane ederek iktidardan çekilmek zorunda kalmıştır. 25 Şubat 2011’de Tunus’taki olayların etkisi ile Mısır’da düzenlenen protestolarda binlerce kişi toplanmış, 28 Ocak’ta Kahire’de Mübarek ve rejimi aleyhine yapılan protestoda 200.000 kişi katılım sağlamıştır. 1 Şubat’ta Mısır’ın diğer bölgelerine yayılan protestolara ise bir milyona yakın kişi katılmış ve 2 Şubat’ta Mısır hükümeti göstericilerin dağılması için develi askeri birlikleri kullanmıştır. Mısır’da giderek hızla artan protestolar neticesinde 11 Şubat’ta Mübarek görevden çekildiğini ifade etmiştir.971 İran, Mısır rejiminin devrimin hemen sonrasında Şah’a sahip çıkması ve İran Devrimi aleyhinde politikalar yürütmesi, İran ile ilişkilerini geliştirmek istememesi, İran-Irak 969 Yazar, a.g.e., s.204. 970 Hal Marcovitz, The Arab Spring Uprisings, San Diego: Reference Point Press, 2014, ss.23-24. 971 Maryam Jamshidi, The Future of Arab Spring, Oxford: Elsevier, 2014, s.10. 249 Savaşı sürecinde Mısır’ın Irak’a destek çıkan açıklamalarda bulunması ve İran’ın Şiiliği yayma çabasına sahip olduğunu her platformda belirtmesi nedeni ile İran, uzun yıllar Mısır ile kötü ilişkilere sahip olmuştur.972 Bu nedenledir ki İran, Mısır’da Mübarek karşıtı protestoları desteklemiş, Devrim Rehberi Ayetullah Ali Hamaney protestoların ve yaşanan süreçlerin İran Devrimi’ni hatırlattığını ve Mısır’da da İran gibi bir İslam devletinin kurulmasının yakın olduğunu vurgulamıştır. Mısır Devrimi sonrası Nisan 2011’de buluşan Mısır ve Suudi Arabistan dışişleri bakanları ise, ikili ilişkilerin güçlendirilmesi ve ekonomik ilişkilere ivme kazandırılmasına yönelik açıklama yapılmış ve Mısır, Riyad tarafından ekonomik destek verilerek kontrol edilmeye çalışılmıştır.973 Suudi Arabistan ayrıca devrim öncesi süreçte Mısır’da Mübarek rejimine karşı protestoların yoğunlaştığı günlerde Mübarek’i arayarak rejime olan desteğini sunmuş Amerika’nın Mısır’a yönelik yardımlarını askıya alması durumda ise kendisinin Mısır hükümetinin arkasında duracağını açık bir şekilde ifade etmiştir. Suudi Arabistan, Mısır üzerinde en temel amacı rejimin devamını sağlamak, kendi içerisinde Müslüman Kardeşler ve benzeri Siyasal İslamcı hareketlerin güçlenmesini durdurmak ve kendi nüfuzunu Mısır içerisinde devam ettirmeye çalışmak istemiştir. 974 Hüsnü Mübarek’in iktidardan çekilmesini korku ile izleyen Suudi Arabistan, Mayıs ayında Mısır’a 4 milyar dolar ekonomik yardım yapma kararı almıştır. Mısır’ın turizmden kaynaklı gelirlerinin düşmesi ve Batılı ülkelerin yatırımlarının yavaşladığı bir dönemde Suudi çıkarlarının Mısır’da korunması için bu para büyük bir anlam ifade etmektedir.975 İranlı yetkililerin Mısır’da yaşanan süreçleri İran’ın 1979 İslam Devrimi sürecine benzetmesi ile başlayan iyi ilişkiler İran savaş gemilerinin 1979’dan itibaren Süveyş Kanalı’ndan ilk defa geçmesine izin vermesi ile zirve yapmıştır. Mursi’nin İran’dakine benzer devrim muhafızları kurma girişimi söylemleri, Mısırlı diplomatların İran ziyaretlerini sıklaştırmaları devrik lider Mübarek’in müttefiki olan ve Müslüman Kardeşler ile sorunlu ilişkilere sahip Suudi Arabistan başta olmak üzere bazı Körfez 972 Djalili ve Kellner, Arap Baharı Karşısında İran ve Türkiye, s.28. 973 Terrill, a.g.e., ss.12-13. 974 Sherif Elashmawy,” The Foreign Policies of Saudi Arabia and Qatar Towards The Arab Uprisings The Cases of Egypt, Libya And Bahrain “, Gulf Research Center, University of Cambridge, August 2011, s. 3. 975 Terrill, a.g.e., s.2. 250 ülkelerini ciddi bir şekilde endişelendirmiştir. 976 İran ayrıca, Kuzey Afrika ve Ortadoğu’nun en önemli ve güçlü Amerikan ve Batı müttefiki olan Mısır’ı; Tahran’ın İsrail karşıtı politikalarına yakın politikalar izleyebilecek bir hükümete dönüşmesi İran’ı fazlasıyla memnun etmeye yetmiştir. Suudi Arabistan ise, güçlenen bir Müslüman Kardeşler Hareketi ve İran ile dost olacak Mısır’ı gerek kimliksel gerekse politik çıkarları açısından son derece tehlikeli görmesi Mısır’da darbeye giden süreçte darbeci subaylara destek vermesi için Mursi karşıtı devletler için daha rasyonel nedenleri oluşturmuştur. Bu da Mursi yönetiminin Mübarek döneminden kalan İran ile mesafeli ilişkilerden ziyade Suudi Arabistan’a karşı yakın ilişkiler kuracağını göstermiştir ki Suriye krizine rağmen Mısır, İran ile ilişiklerini geliştirmeye çalışmıştır. Riyad yönetimi, Körfez ülkelerinde çalışan 4 milyon ve kendi sınırları içerisinde de 1,5 milyon Mısırlı işçiyi kullanarak Mısır politikalarının kendi politikalarından çok zıt bir şekle evrildiğinde bu işçileri Mısır’a geri göndermek ve ekonomik açıdan Mısır’a büyük bir darbe vurmak gibi dolaylı yollardan tehdit etmiştir.977 Bu çeşit tehditler Suudi Arabistan için yeni bir strateji olmayıp, Kuveyt Savaşı’nda Irak’ın yanında duran Yemen’i cezalandırmak için de kullanılmıştır. Bundan dolayıdır ki, Suudi Arabistan’ın ekonomik hamlelerinden çekinen Mursi hükümeti siyasi sorunlar nedeniyle Riyad ile arasını açmamaya gayret göstermişse de kısa bir süre içerisinde ilişkilerin yavaş yavaş kötüye gitmesine de engel olamamıştır. Mübareğin koltuğundan ayrıldığı ilk günlerde Arap Baharı’nı destekleyen Mısırlı Selefiler, Suudi Arabistan’ın da yönlendirmesiyle Nur isminde siyasi bir parti kurarak Mısır seçimlerine katılmışlardır. Suudi Arabistan’ın Mısırlı Selefileri Müslüman Kardeşlere bir denge olarak görmesine dayanan bu ittifak seçimlerde %24 lük bir oy almayı başarmıştır. 978 Mısır’da Selefiler, Müslüman Kardeşlere karşı güçlenirken doğrudan devletin desteğini ve iznini almışlardı. Müslüman Kardeşler’in elinde olmayan özel televizyon, gazete, dergi ve bürokratik görevler doğrudan Selefilere tevzi edilmişti. Bu da özellikle 1990 sonrasında devletin Müslüman Kardeşler ile doğrudan 976 Yasmine Farouk, “More than Money: Post-Mubarak Egypt, Saudi Arabia, and the Gulf”, Gulf Research Center, April 2014, ss. 4-6. 977 Djalili ve Kellner, Arap Baharı Karşısında İran ve Türkiye, s.30. 978 Büyükkara, Arap Devrimleri Süreci ve Selefiler, s.11 251 uğraşmamasını ve Selefileri bir vekâlet örgüt olarak kullanmasını netice vermiştir. 979 Müslüman Kardeşler menşeli birisinin Mısır Cumhurbaşkanı olması ilerleyen süreçte Suud destekli Selefi hareketlerin hem Mısır hem de diğer ülkelerde önünü keseceği için Suudi Arabistan çıkarları açsından Müslüman Kardeşleri İslam dünyasında Şiilerden sonra en önemli tehdit olarak algılanacaktır. Hatta bu tehdit algılaması bazen öncelik haline gelecektir. Geleneksel Selefîler, Müslümanları kendi düstur edindikleri fikirlere davet ederek, onlara bu yönde temel dinî eğitim verir ve aktif olarak siyasal katılımı reddederler. Akideye karışmış bidat ve hurafeleri ortadan kaldırmaya çalışır İslam içerisinde bulunan diğer ekollerden Mutezile, Haricilik ve Şiilik gibi diğer fırkaları yoldan sapmış olduğundan kâfir olarak kabul eder.980 Selefiler kendi içlerinde ılımlı ve devrimci olmak üzere ikiye ayrılırlar. Ilımlılar daha çok İslam’ın teolojik kurallarının katı bir şekilde anlaşılması ve uygulanması üzerine yoğunlaşırken, devrimci Selefi ise, İslam ülkelerinde yönetimin başında olan kâfir yöneticilere ve Batı emperyalizmine karşı cihat faaliyetleri üzerine yoğunlaşırlar.981 Fakat Mısır’daki Selefiler Suudi Arabistan’ın da telkinleri ile Mısır yönetiminin başında olan Mursi ve bağlı olduğu hareket olan Müslüman Kardeşleri mürtet yani İslam’dan çıkmış gruplar olarak gördükleri için öncelik olarak seküler yöneticilerden ziyade mürtedler ile mücadeleye odaklanmışlardır. Selefilerin bu görüşü ise hem Suudi Arabistan hem de darbeci generaller tarafından Müslüman Kardeşlere bir denge olması nedeni ile desteklenmiştir. Ayrıca Mursi’nin İran ile göreceli iyi ilişkilere sahip olması Müslüman Kardeşlere karşı olan mücadeleyi Şiiliğe karşı mücadele olarak algılamalarını kolaylaştırmıştır. Mursi’nin Mısır’da cumhurbaşkanı seçilmesinden sonraki altı ay içerisinde Mursi, muhalefetin eleştirisine aldırmayarak hızlı bir şekilde yargısal süreçlerde değişikliğe giderek kendi yetkilerini arttırmış ve halkın ordunun bütçesi ve mali takibi ile ilgili sorunlara dokunulmamıştır. Ayrıca yargıda Mübarek döneminin en önemli adamlarından biri Mahmud Abdel Meguid’in görevine son vererek yerine Müslüman Kardeşler teşkilatının bir üyesi olan Talal Adullah’ı atamasıdır. Bu gelişmeler halk tarafından Mursi 979 Tarık Abdulcelil, Mısır Devriminin Ayak Sesleri, İstanbul: Yarın Yayınları, 2012, s.88-89. 980 Ramazan Yıldırım, “Cemaatten Pratiğe Dönüşen Selefilik”, Analiz, Sayı 73, Aralık 2013, s.8. 981 Hilmi Demir, “Bir Güvenlik Tehdidi Olarak Selefilik”, http://www.21yyte.org/tr/arastirma/teostratejiarastirmalari-merkezi/2014/09/29/7774/bir-guvenlik-tehdidi-olarak-selefilik (02.10.2017) 252 ve partisinin Mısır üst kimliğinden ziyade “İhvan” üst kimliğine sarıldığı ve Mısır’ı “İhvanlaştırmak” olarak algılandığı için Mursi yönetimine karşı memnuniyetsizliklerin hızlı bir şekilde yükselmesini sağlamıştır. Suriye meselesi gibi sınır dışı gelişmelere Mursi yönetiminin verdiği destek nedeniyle uluslararası ortamda bölge ülkeleri ile ilişkilerini bozmaları Mısır’ı hem yalnızlaştırmış hem de halkın tepkisine neden olmuştur.982 Kasım 2012-Nisan 2013 tarihleri arasında Mısır’da Müslüman Kardeşler ve Mursi aleyhine “Mursi’nin devleti yeterince istikrarlı ve adil yönetemediği, toplumda var olan kutuplaşmayı arttırdığı” nedeniyle yapılan ve ülke dışı aktörlerin de desteklediği Temmerrud Hareketi Mursi’nin iktidarı bırakması için birçok gösteriler düzenlemiş ve iktidarın politikalarını eleştirmişlerdir. 30 Haziran’da tekrar başlayan gösterilerin giderek ülkeyi istikrarsızlaştıracağı bahanesi ile 3 Temmuz 2013 tarihinde Mısır Genelkurmay Başkanı Abdülfettah el Sisi’nin emri ile Mısır ordusu iktidara el koyarak seçimle iktidara gelen hükümeti devirmiştir.983 İran ve Türkiye’nin büyük tepkisini çeken Sisi darbesinin ardından Müslüman Kardeşlerin Mısır ve Suudi Arabistan’ın müttefiki olan Kuveyt, BAE ve Ürdün’de varlığı hızlı bir şekilde silinmeye ve sivil toplum kuruluşları kapatılmaya başlanmıştır. Suudi Arabistan’ın terk etmiş olduğu Müslüman Kardeşler Hareketi’ni Körfez’de Katar’ın desteklemeye devam etmesi Suudi Arabistan ve diğer KİK üyesi komşu ülkeler ile diplomatik ilişkilerinin bozulmasını netice vermiştir. İlerleyen bölümlerde aktarılacağı gibi bozulan Katar-Suudi Arabistan ilişkileri yakın gelecekte bölgedeki birçok gelişmeyi ve kutuplaşmayı ortaya çıkaracaktır. 2015 yılı hac mevsimi Mekke’de şeytan taşlama ritüeli esnasındaki izdihamda 140 İran vatandaşının ölmesi sonrasında 2012 yılında Suudi Arabistan’ın güney eyaletlerinde Şiilerin protestolarına öncülük ederken tutuklanan ve 2016 yılında Suudi Arabistan’da yabancı güçler (İran) için ajanlıkta bulunma suçundan Şii din alimi Şeyh Nimr al Nimr’in idam edilmesinden sonra 984 Suudi Arabistan’ın Tahran’daki büyükelçilik binasının taşlanmasına en sert tepkiyi veren ülkelerden birisi Sisi’nin Mısır’ı olmuş ve İranlı yetkililerin olaylara göz yumduğunu ifade etmiştir. Aynı zamanda İran’ın Körfez ve 982 Sika, a.g.m., s.81. 983 İsmail Numan Telci, “Mısır’da Devrim ve Karşı-Devrim: Başlangıç Noktasına Geri Dönüş Mü?”, Orsam, No: 21, Şubat 2015, s.9-11. 984 Axworthy, Iran What Everyone Needs To Know s..178. 253 bölgede mezhepsel çatışmaları kasten ateşlediğini ve Suudi Arabistan’ın Yemen’de istikrarı sağlayıcı en önemli unsur olduğunu bundan dolayı da Mısır askerinin Suudi Arabistan’ın talebi ile Yemen Savaşı’ına gönderildiği açıklanmıştır. 985 Mısır-Suudi Arabistan ilişkilerinin en önemli belirleyici noktası olan Suudi Arabistan ve Körfez ekonomik yardımlarının Mısır’a ulaştığı sürece ilişkilerin zedelenmemesine önem gösteren taraflar belirttiğimiz gibi İran ve desteklediği grupların da bölgede güçlenmesine karşı da ortak politikalar takınmaktadır. 3.3.3. ARAP BAHARININ BAHREYN’E SIÇRAMASI SONRASI İRAN-SUUDİ ARABİSTAN İran’ın devrim sonrası Ortadoğu politikalarına bakıldığında temel politik motivasyonunun kimlik eksenli mi yoksa jeopolitik kaygılardan kaynaklı önceliklerden mi kaynaklandığını bulmak oldukça karmaşık bir durumdur. Çünkü İran’ın Ortadoğu politikasında hem kimlik hem de jeopolitik kaygılar karmaşık bir şekilde birleşmektedir. Bununla birlikte İran, Çeçenistan ve Doğu Türkistan sorununa ve bu bölgelerden kaynaklı radikal gruplara karşı mücadelelerinde jeopolitik kaygılara önem vermek ile birlikte Körfez’de kimlik ve ideolojik öncelikli politika ve söylemlere daha güçlü bir şekilde vurgu yapmayı tercih etmektedir. Fakat bu düşünce de birçok eleştiriye açık olmaktadır. Hafeznia’ya göre, İran; Irak başta olmak üzere Arapların ve diğer etnik unsurların yaşadığı birçok ülkedeki Şiiler ile sahip oldukları tarihsel ve dini bağlar aracılığı ile harmonize olmuş sosyolojik bir yapıya sahiptir. Bunun en önemli göstergesi ise İran dışında yaşayan Arap ve diğer etnisiteye mensup Şiilerin bugün İran’daki bazı din adamlarını Merci-i Taklit olarak görmeleri ve İran’daki Şii kutsal mekânlarını ziyaret etmeleridir. Aynı zamanda Kürtler, Beluciler, Peştunlar, Tacikler, Afganlar, Hazaralar kendilerini antik İran medeniyetinin parçaları olarak görmektedirler. Bu da İran’ın sahip olmuş olduğu tarihsel ve sosyokültürel bağlar yardımı ile İran kültür havzasında yaşayan bu gruplar ile daha rahat ilişki kurmasını ve sahada daha güçlü müttefikler elde etmesini 985 Ahmed Goher and Ahmed Mansour, “How Saudi Arabia-Iran Tensions Could Impact Egypt, 28.02.2016,https://www.egypttoday.com/Article/10/3039/How-Saudi-Arabia-Iran-Tensions-Could-ImpactEgypt (20.01.2018) 254 sağlamaktadır. 986 Özellikle 2003 Irak işgali ile birlikte İran’ın bölgede artan etki ve nüfuza sahip olması bu iddiayı doğrular niteliktedir. Aynı zamanda Irak’ta Şiilerin devleti yönetmeye başlaması ile Ortadoğu’da halkın çoğunluğunun Şii nüfuza sahip olup azınlıkta olan Sünni idareciler tarafından yönetilen tek ülkenin Bahreyn olması 987 Bahrey’ni Ortadoğu politikasında İran ve Suudi Arabistan nüfuz yayma çabasında daha önemli bir konuma ulaşmasını sağlamıştır. Bahreyn Körfez’de devam eden İran-Suudi Arabistan rekabetinin en hassas odak noktasını oluşturan bir öneme sahip olmuştur. İran ve Suudi Arabistan’ın Bahreyn mücadelesinde ülkede yaşayan çoğunluk Şii nüfus ve iktidarı elinde tutan Sünni el Halife ailesi iki aktör için de büyük önem ifade etmektedir. İran devrimden sonra Bahreyn’de muhafazakâr Şii nüfus üzerinden devrim ihracı güdüsü ile yaklaşırken, Suudi Arabistan Sünni yöneticiler aracılığı ile kendi güvenliği açısından statükonun devam etmesini desteklemektedir. El Halife ailesinin kontrolünden çıkan ve İran nüfuz alanına geçen bir Bahreyn’in hem Körfez ülkeleri hem de Suudi Arabistan için büyük bir güvenlik tehdidi olacağı düşünüldüğünden Suudi Arabistan Körfez politikasında Bahreyn’e özel önem vermektedir.988 Ayrıca İran’ın uzun yıllar Bahreyn’i gerek çoğunluk Şii nüfus açısından gerekse de tarihsel nüfuz alanı olması hasebiyle İran topraklarının on dördüncü eyaleti olarak tanımlaması ve bunu farklı platformlarda dile getirmesi Bahreyn üzerinden her dönem İran-Suudi Arabistan rekabetini dolaysıyla Sünni (Vahhabi) ve Şii rekabetini canlı tutmuştur. İran-Suudi Arabistan arasında tampon görevi olan Bahreyn’in İran’ın ilhakı durumunda ise Suudi Arabistan için telafisi mümkün olmayan güvenlik ve meşruiyet sorunlarına yol açabileceğinden dolayı Riyad her koşulda Bahreyn’e destek sağlamaya devam edecektir. Arap Baharı öncesi Bahreyn’deki protesto ve küçük çaplı çatışmalar Sünni-Şii mezhep ekseninde olmuştur. Ülkenin çoğunluğu olan Şiiler, Sünni yöneticilerin adaletsizlik yapması ve Bahreyn’in demografik yapısının Sünniler aracılığı ile değiştirilmesini, Sünni yabancıların Bahreyn vatandaşlığına alınmasını protesto etmişlerdir. Genç Şii aktivistler, yazarlar ve insan hakları savunucularının düzenlediği 986 Prof.Dr. Mohammad Reza Hafeznia, Tarbiat Modares Üniversitesi Siyasi Coğrafya&Jeopolitik Bölümü Öğretim Üyesi 26.08.2018 tarihinde yapılan bir mülakat 987 Frederic M. Wehrey, Sectarian Politics in the Gulf: From The Iraq War to The Arap Uprisings, New York: Columbia Unviersity Press, 2014, s.66. 988 Downs, a.g.e., s. 212 255 protestolarda yakalanan aktivistlerin işkence görmesi ve bazı kişilerin hayatını kaybetmesi özelikle 2008-2010 arası dönemdeki şiddetli çatışmaların fitilini ateşlemiştir. 989 Bahreyn’de uzun soluklu muhalif hareketlerin aktif bir şekilde protestolara katılması Bahreyn rejimini zorladığı kadar Suudi Arabistan’ı da endişelendirmiştir. İran ise muhalefetin taleplerine adil bir şekilde yaklaşılması üzerinde durmuş ve Bahreyn rejimini insan haklarını ihlal etmek ile suçlamaya devam etmiştir. 14 Şubat 2011 tarihinde Bahreynli muhalifler 2001 yılında imzalanan Ulusal Hareket Tüzüğü'nün onuncu yılında daha büyük oranda siyasi katılımı güvence altına almak ve rejimin daha da sorumlu davranması için tekrar protesto düzenlemiştir. Fakat bu protesto, Bahreyn rejimine ve dolaysıyla Halife ailesine yönelik doğrudan bir saldırı olmamıştır. Bahreyn’de bunlar yaşanırken Tunus ve Mısır’da rejime yönelik daha sert tepkilerin verilmesi Bahreyn’deki protestocuları da etkilemiş olmalı ki kısa bir zamanda protestoların hacim ve şekli oldukça değişmiş; doğrudan rejim ve Halife ailesini hedef alan yeni bir aşamaya geçilmiştir. Protestoların çatışmaya dönüşmesi ile sivil can kayıplarının artması Bahreyn’i bir anda büyük bir krize sokmuştur. 990 Kral Hamad ayaklanmaları bastırmak için KİK üye ülkelerine çağrıda bulunmuş; buna karşılık Suudi Arabistan 1000 askerini, BAE ise 500 polisini Bahreyn’deki ayaklanmaları bastırmak için göndermiştir. Diğer KİK üye ülkelerinin de politik desteğinin alınması ihmal edilmemiştir. Körfez ülkelerinin Bahrayn’e destek vermesinin en büyük nedeni hızla artan İran tehdidi yanında İran'ın kendi ülkelerinin de iç işlerine karışma ihtimali olmuştur. İran ve Hizbullah, protestoları desteklerken Suudi Arabistan ve diğer Körfez ülkelerini masum insanların kanını dökmek ile suçlamışlardır.991 Kral Hamad protestocuları Bahreyn’de İran ajanlığı yapmak ve Bahreyn toplumsal düzenini bozarak insanları radikalize etmek ile suçlamıştır. Aynı zamanda Bahreyn’in İran Devrimi’nden itibaren komplolara maruz kaldığını ifade ederek Bahreyn’e Yarımada Kalkanı Komutanlığı (Peninsula Shield Command) tarafından yapılan 14 Mart müdahalesini meşrulaştırmaya çalışmaktadır. 992 Suudi Arabistan ordusunun 14 Mart 2011’de protestocuları engellemek için karayolunu kullanarak 989 Turan Kışlakçı, Arap Baharı, 3b., İstanbul: Mana Yayınları, 2012, s.136. 990 Kristian Coast Ulrichsen,”Bahrain’s Uprising: Regional Dimensions and International Consequences, Stability”, International Journal of Security & Development, Vol:2, No:1, 2013, s. 12. 991 Terrill, a.g.e., ss.18-19. 992 Hanieh, a.g.e., s.122. 256 Bahreyn’e girmesi İran’a tekrardan Bahreyn meselesi üzerinden karşı propaganda yapma imkânı vermiştir. İran tarafından, Suudi Arabistan ve diğer Arap monarşilerinin Bahreyn’e müdahale etmeleri Arap Baharı dalgasının kendilerini de yıkacak potansiyele sahip olması endişesinden kaynaklandığı şeklinde ifade edilmiştir. 993 İran Dışişleri Bakanlığı, Suudi Arabistan ve BAE müdahalesini kabul edilemez ve işgal fiili olarak nitelendirmiştir. Ahmedinejat ise durumu Saddam’ın Kuveyt’i işgaline benzeterek krizin bölgesel bir krize döneceğini ifade etmiştir.994 Arap Baharı hareketlerinin Suudi Arabistan ve Bahreyn başta olmak üzere diğer Körfez ülkelerinin birçoğuna ulaşması, rejimlerin geniş katılımlı protestoları bastırmak için kilit bir söylem olarak mezhepsel tehdit algısını kabul etmelerini kolaylaştırmıştır. İran’ın protestoları desteklemesi ile bir kez daha KİK-İran ilişkileri bozulmuştur.995 Arap Baharı sürecinin başlaması ile mezhepçilik ayrışması daha önce hiçbir şekilde olmadığı kadar Ortadoğu siyaseti ve bölge ülkelerinin dış politikalarına hâkim olmaya başlamıştır. İran’ın Şiiliğin temsilcisi ve lideri olarak kendisini görmesi Körfez ülkelerinin ise Sünni monarşiler tarafından yönetilmesi bölgenin iki güçlü devleti olan İran ve Suudi Arabistan’ın bölgesel kazanımların sağlanmasında mezhepsel kimliklere endeksli politikalarını arttırmaktadır. 996 Ortadoğu’da geçerli bir politika olan liderlerin kendi rejimlerinin güvenlik ve bekasını korumak için komşu ülkelerdeki etnik ve mezhep sınır aşırı kimliklerini kullanması tekrar ve daha güçlü bir şekilde Ortadoğu politikasında yerini aldığını söyleyebiliriz. Taraflar arasında giderek artan sert söylemler nedeni ile Bahreyn ile İran birbirleriyle diplomatik ilişkilerini kesme kararı almıştır. Bu karar Bahreyn’i Suudi Arabistan’a daha fazla yakınlaştırırken İran ve Suudi Arabistan arasındaki adı konulmamış soğuk savaşın da doz ve şiddetini doğrudan arttırmıştır. Suudi Arabistan’ın Suriye muhalefetini destekleme ve diğer bölgelerde daha proaktif politikalar yürütmesinin arkasındaki en önemli motivasyonlarından biri de Bahreyn dışında da diğer bölgelerde İran-Suudi Arabistan mücadelesinde jeopolitik alan kazanma çabası 993 Henner Fürtig, “Iran: Winner or Loser of the Arab Spring”, Regional Powers in The Middle East, Ed. Henner Fürtig, New York: Palgrave Macmillan, 2014, s.33. 994 Djalili ve Kellner, Arap Baharı Karşısında İran ve Türkiye, s.64. 995 Matthiesen, Secterian Gulf, s.20. 996 Khaled A. Beydoun and Hamada D. Zahawi, “Divesting From Sectarianism: Reimagining Relations Between Iran and The Arab Gulf States”, Journal of International Affairs, Vol:69, No:2, Spring/Summer 2016, s.47. 257 olmuştur. 997 Suriye muhalefetini destekleyerek İran ve Suriye Baas rejimine darbe vurmaya çalışan Riyad, aynı zamanda da Suriye’de Müslüman Kardeşler gibi problem yaşadığı Sunni örgütlerin de güçlenmesini istememektedir. Bahreyn hükümeti 15 Mart’ta olağan üstü hal kararı almış ve rejime karşı ayaklanma çağrısında bulunan Bahreyn muhalefetinin tamamını tutuklamaya ve faaliyetlerini askıya almaya başlamıştır. Bahreynli Şiilerden protestolara katıldığı veya grev yaptığı saptanan 2000 kamu ve 2400 özel sektör çalışanı işlerinden çıkarılmıştır. Bunun yanında Şii toplum açısından en acı veren olayın Bahreyn’in başkentindeki Şii türbe ve camilerin büyük bir kısmının tahrip edilmiş ve Şii din adamlarından önde gelenlerinin tutuklanmış olmasıdır. 998 Bahreyn’de yaşanan bu gelişmeler ve Şiilerin yaşadıkları kimliksel travmayı, Sünniler de İran ve Hizbullah’ın agresif politikaları nedeniyle kısa bir süre sonra Suriye’de yaşayacaktır. Bu da Ortadoğu’daki mezhepsel kimliklerden kaynaklanan çatışmaların potansiyel yayılım alanına odlukça güçlü katkı sağladığını göstermektedir. Bununla birlikte Bahreyn hükümeti kendi sınırları içerisindeki mevcut güvenlik ihtiyacını karşılamak için Pakistan, Ürdün, Yemen ve Irak’tan Sünni paralı asker ve aileleri Bahreyn vatandaşı yaparak Şiilere karşı demografik dengeyi sağlamaya çalışmakta fakat bu da muhalefetin tepkisine neden olmaktadır. Diğer bir taraftan Şiiler arasında artan işsizlik ve rejimden memnuniyetsizlik ise Bahreyn için her dönem problem oluşturma potansiyeline sahip olmuştur. Bahreyn’de yaşanan olaylar her ne kadar Sünni İslam dünyası ve Batı medyasında görmezden gelinmeye çalışılsa da İslam dünyasının diğer coğrafyalarında Sünni-Şii düşmanlığını da tetikleyici ve derinleştirici bir yaraya dönüşmektedir. 999 Özellikle İran’ın sahip olduğu çok dilli yayın yapan televizyon ve diğer iletişim kanalları ile dünya çapında Bahreyn ve Suudi Arabistan Krallarının Şii Müslüman katliamı yaptıkları haberlerini geniş kitlelere ulaştırması Müslüman gruplarının birbirlerini ötekileştirmesini hızlandırmaktadır. Jafar Javad’a göre ise bazı Batı ülkelerinin Bahreyn meselesine ilişkin İran hakkında kara propaganda yaptıklarını ve İran’ın Şii Hilali kurup bölgeye hegemon olma 997 Jones, “Suudi Arabistan”, s.145. 998Ulrichsen, a.g.m., 2013, s.13.; Bozarslan, a.g.e., s.26. 999 Cockburn, a.g.e., ss.326-327. 258 iddiasında bulunduğunu dünya kamuoyuna göstermeye çalışmaktadırlar. Bu propaganda sadece İran’a ve politikalarına zarar vermemiş Suudi Arabistan başta olmak üzere diğer Arap ülkelerinin de İran ile ilişkilerine zarar vermiştir.1000 Bundan dolayı İran kendisine yöneltilen eleştiri ve ittihamları ortadan kaldırmak ve karşı propaganda üretmek için kendi yerel medya şirketlerini özenli bir şekilde kullanmaya çalışmaktadır. Kral Hamad al Khalife 19 Nisan 2011 tarihinde Washington Post’ta kaleme aldığı bir yazı da Bahreyn hükümetinin protestocuların şikâyetlerini meşru olarak algıladığı gibi güvenlik güçlerinin müdahalesini de normal karşılanması gerektiğini belirtmiştir. Ayrıca Bahreyn’deki mevcut sürecin rejim ile muhalefetin birbirlerini anlama çabasının İran gibi dış mihraklar tarafından bozulmaya çalışıldığından dolayı bir netice alınamadığını buna rağmen hükümetin bütün Bahreyn vatandaşlarına karşı diyaloga açık olduğunu ifade etmiştir. 1001 Suudi Arabistan’ın Bahreyn’deki çıkarları için kırmızı çizgisi el Halife ailesinin1002 İran nüfuz girişimlerine karşı iktidarda durması olmuştur. Çünkü Bahreyn’de muhtemel bir rejim değişikliği sonrasında Suudi Arabistan nüfuzunun, %75 Şii ve İran’a yakın olan Bahreyn’i kaybetme ihtimali yüksek olacaktır. Bunun yanında Suud ve diğer Sünni ülkelerin askerlerinin Bahreyn’de bulunması Tahran-Riyad arasındaki ilişkileri de germeye devam edecektir.1003 Suudi Arabistan her zaman İran’ın devrimci fikirlerinin ve Şii hamiliğinin Bahreyn’de tezahüründen rahatsız olmuştur. Bundan dolayıdır ki Riyad, Halife ailesini ekonomik, politik ve askerî açıdan desteklemektedir. Suudi Arabistan için İran’ı çevreleme alanı olarak da görülen Bahreyn’de her dönem İran tehdidi varlığını devam ettirmektedir. 14 Mart 2014 tarihinde Şiilerin yapmış olduğu eylemler sert bir şekilde 1000 Mohammad Jafar Javad, Tahran Üniversitesi Hukuk Fakültesi ve Siyaset Bilimi Bölümü Öğretim Üyesi ile 28.08.2018 tarihinde yapılan bir mülakat. 1001 King Hamad al Khalifa, “Stability is Prerequisite for Progress”, 19.04.2011, https://www.washingtontimes.com/news/2011/apr/19/stability-is-prerequisite-for-progress/ (23.09.2017) 1002 Suudi Arabistan müttefik ilişkilerini sadece askeri ve ekonomi bağlar ile değil evlilik bağları ile sağlamaktadır. Suudi Arabistan Kralları için her dönem evlilik bağları ile güç pekiştirmek geçerli bir strateji olmuştur. Özellikle Shammar, Banu Halid veya Rwala Kabileleri ile Suud ailesi arasında yapılan evlilikler kabilesel bağları ve rejimin güvenliğini pekiştirdiği için büyük başarı sayılmaktadır. Suudi Arabistan’ın yanında diğer Körfez ülkelerinin de evlilikler aracılığı ile güç kazanmak önemli bir gelenek olmaktadır. Özellikle Arap Baharı ayaklanmalarının Bahreyn’de ortaya çıkması ve sonradan Suudi Arabistan ve BAE güvenlik güçleri yardımı ile bastırılmasından sonra Bahreyn Kralı Halid bin Hamad’ın Suud Kralı Abdullah’ın kızı ile evlenmesi ve diğer oğlu Nasir bin Hamad’ın ise Dubai ve BAE krallarının kızları ile evlenmesi evlilikler aracılığı ile ittifak kurmanın ne kadar önemli olduğunu göstermektedir. Bknz: Maisel,a.g.e., ss.114-115. 1003 Mabon, a.g.e., s.74 259 Suudi Arabistan ve diğer Körfez ülkelerinin askerleri tarafından bastırılmıştır. 1004 Bahreyn’in gerek İran gerekse de KİK ülkeleri açısından önemli bir jeopolitik alana sahip olması İran ve diğer bölge ülkelerini Bahreyn’i kendileri nüfuzu altında tutma güdüsünü tetiklemektedir.1005 Tarafların ellerindeki en önemli araçlar olarak mezhepsel ve ideolojik kimliklerin algılanması Bahreyn’deki siyasi istikrarsızlığı daha da derinleştirmeye devam etmektedir. Bunun yanında Bahreyn’in Suudi Arabistan kadar bir diğer önemli müttefiki olan Amerika için de Halife ailesi ve rejimi önem ifade etmektedir. Körfez güvenliğini sağlamak için görevlendirilen Amerikan 5. Filosunun Bahreyn açıklarında bulunması ve Suudi Arabistan petrolünün rafine edilmesi ve dünya piyasalarına Bahreyn’den pazarlanması Bahreyn’in jeopolitik önemini de göstermektedir. 1006 Gerek Bahreyn’in sahip olduğu jeopolitik konum gerekse rejim ve ittifak ilişkileri bağlamında ilerleyen dönemlerde de mezhepsel kimlikler üzerinden sosyopolitik sorunlarının devam edeceği gözükmektedir. 3.3.4. SURİYE VE LÜBNAN’DA İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN: STATÜKO & REVİZYON MÜCADELESİ Suriye, Fransızlardan bağımsız bir devlet olarak ortaya çıktığı tarihten itibaren halk ve rejim arasındaki ilişkilerin git gellerin yaşandığı bir devlet olmuştur. Özellikle Hafız Esat’ın ölümü ile birlikte muhalefetin eşit vatandaşlık ve demokratik taleplerinin oğlu Beşar Esat tarafından karşılanamaması Suriye’nin 2011 Mart ayı ve sonrasındaki olayların yaşanmasının en önemli nedenlerinden biri olacaktır. 1007 Beşar Esat’ın sivil protestocuları bastırmak amacı ile ulusal ordu ve muhaberat (şebbiha) istihbarat teşkilatı aracılığı ile gösterileri sert bir şekilde insan hakları ihlali yaparak bastırmaya çalışması olayları kontrol edilmesi zor bir sürece sokmuştur. Suriye’de gerek muhalifleri gerekse de rejimi destekleyen tarafların sürece müdahil olması demokratik talepler için sokağa çıkan 1004 Huwaidin, a.g.m., s.74. 1005 Simon Mabon, “The Battle for Bahrain: Iranian-Saudi Rivalry”, Middle East Policy Council, Vol:XIX, No:2, http://www.mepc.org/battle-bahrain-iranian-saudi-rivalry (10.01.2018) 1006 Athina Tzemprin, Jugoslav Jozić and Henry Lambaré, “The Middle East Cold War: Iran-Saudi Arabia and the Way Ahead”, Croatian Political Science Review, Vol. 52, No. 4-5, 2015, ss.191-192 1007 Ömer Faruk Topal,”Beşşar Esed Döneminde Toplumsal Muhalefet ve İç Savaş”, Bağımsızlıktan Arap Baharına Suriye, Ed. Mehmet Akif Okur ve Nuri Salık, Ankara: Nobel Yayınları, 2016, s.67. 260 halkın radikalize olmasını ve kısa bir süre içerisinde Suriye’de bir iç savaş yaşanmasını netice verecektir. Suriye İç Savaşı halkın yeteri kadarıyla demokratik katılım ve temel insani hakların yetersizliği ile alakalı temelde etnik kimlik dışında protesto yürüyüşleri ile başlamıştır. Başlangıçta makul nedenler ile aynı saflarda toplanan Arap, Kürt, Türkmen ve Alevi halklar düşük yoğunlukta başlayan çatışmaların uzun sürmesi ve çatışmalara yabancı unsurların müdahil olması ile etnik ve kimliksel bir savaşa dönüşmüştür. Kimlik temelli problemler Suriye’de yaşanan çatışmaları başlatmasa da çatışmanın savaşa dönüşmesindeki en önemli tetikleyici unsur olmuştur.1008 Rejim kendi halkı olan Suriyeli muhalifler ile müzakere etmekten ve muhalefeti sınırlandırmaktan kaçınmış bunun yerine sivil göstericilere yönelik şiddet eylemlerini arttırmayı tercih etmiştir. Rejimin şiddetin dozunu arttırmasıyla rejim ve muhalifler arasındaki kutuplaşma artmış, özellikle rejimin göstericileri ülke bütünlüğüne karşı dahili düşmanlar ve iç tehdit olarak tanımlaması Suriye’de mevcut güvenlik istikrarsızlığının hızlı bir şekilde bozulmasını sağlamıştır.1009 Arap Baharı öncesi Suudi Arabistan ve Suriye arasında ilişkiler gelişmeye başlamıştır, özellikle Suriye’nin Lübnan’dan çekilmesinden sonra, karşılıklı diplomatik ziyaretler artmış, Suriye, Suudi Arabistan tarafından dolaylı yollardan İran’dan uzaklaştırılmaya çalışılsa da çok başarılı olmamıştır. Suriye’de çatışmaların başlaması ve halkın kitleler halinde Esat rejimine karşı tavır alması Riyad yönetimini Katar ile birlikte muhalefetin inşa edilmesinde insiyatif almaya yöneltmiştir. Muhalefet askeri ve mali bakımdan desteklenirken Esat rejimini Arap Dünyasında daha da yalnız bırakmak için Şam’ın Arap Ligindeki üyeliği askıya alınmıştır.1010 Bu süreçte gerek İran gerekse de Suudi Arabistan mezhepsel ortaklık kurdukları gruplar ve örgütler aracılığı ile yerel ve ulus aşırı bağlantılarını da kullanarak rejim ve muhalefet arasındaki bölünmeyi derinleştirmeyi başarmıştır.1011 1008 Nil Ş. Şatana, “İç Çatışma: Nedenler, Mekanizmalar, Aktörler”, Küresel Siyasete Giriş: Uluslararası İlişkilerde Kavramlar, Teoriler, Süreçler, Ed. Evren Balta, İstanul: İletişim Yayınları, 2014, s.313. 1009 Adam Baczko, Gilles Dorronsoro ve Arthur Quesnay, Suriye Bir İçsavaşın Anatomisi, Çev. Ayşe Meral, İstanbul: İletişim Yayınları, 2017, s.30 1010 Guzansky, a.g.e, s.50. 1011 Hazal Musul el Berni, “Iran’s Security Dilemma in the Middle East: A Neorealist Approach to Iran’s Foreign Policy in Syria”, İran Çalışmaları Dergisi, Cilt:1, Sayı:2, 2017, s.127. 261 Suriye’de çatışmaların alevlenmesinde etnik ve mezhebi kimlikler önemli derecede rol oynamıştır. Suriye’de ortaya çıkan bu durumu İran ve Suudi Arabistan gibi ülkelerin savaşın tarafları olması ve sahadaki yansımasını Onat şu şekilde açıklamıştır 1012 “İktidar hırsını, bireysel ve toplumsal planda en iyi kamufle edebilecek aracın din olduğu gerçeği, egemenlik ve ekonomik çatışmaların mezhepler üzerinden meşrulaştırılmasını mümkün kılmaktadır. İran ve Suudi Arabistan gibi ülkelerin egemenlik ve çıkar çatışmaları, her ne kadar Şii-Selefi kutuplaşması olarak isimlendirilmeye çalışılsa da mezhep farklılıklarının İslam dünyasını saracak bir biçimde çatışma sebebi haline gelmesini kolaylaştırmaktadır.” olarak ifade etmiştir. Alt kimlikler ulus aşırı bağlar ile kompleks bir şekilde büyük grup kimliklerine dönerken, ülke kimlikleri oldukça farklılaşarak bölünmeye uğramıştır.1013 Suriye halkının ve protestocuların rejimden istediği reform taleplerinin gerçekleşmemesi ve ayaklanmaların toplumsal değişimi gerçekleştirmede netice vermemesi ülkede mezhepçiliğin taraflar arası temel çatışma alanına dönüşmesini ve Arap Baharı taleplerinin keskin bir şekilde yön değiştirmesini sağlamıştır.1014 Bununla birlikte Suriye’de rejime karşı uzun vadede bütün muhalefetin temsilcisi olacak karizmatik bir lider olmayışı ve rejimin halka karşı müdahalede bulunması saldırısı Suriye muhalefetinin dağılmasını ve Esat’a karşı güç kaybetmesine neden olurken ülkede mezhep ve etnik kimlikler bağlamında Suriye’nin içerisinde birçok radikal silahlı örgütlerin ortaya çıkmasını ve Suriye halkının hızlı bir şekilde kendi arasında kutuplaşmasını ve çatışmasını kolaylaştırmıştır. Ayrıca Suriye hapishanelerinde tutulan ve radikal örgütler ile irtibatlı olduğu düşünülen mahkumların serbest bırakılması ve şiddetten uzak durmaya çalışan grupların şiddetli cezalandırılmalara tabi tutulması halkın rejime karşı daha agresif tartışmalara girmesini kolaylaştırmıştır. Suriye’de muhalifler ve rejim arasındaki çatışmaların hızlı bir şekilde artarak iç savaşa evrilmesiyle beraber birçok yerel ve bölge dışı devletler Suriye’den yayılan şiddet dalgasının bir şekilde tarafı olmuştur. Bu anlamda Rusya ve İran, Esat rejimine destek verirken Amerika ve müttefiklerinin önemli bir kısmı rejim karşıtı farklı grupları 1012 Onat,a.g.e., s.224 1013 Deniz Ülke Arıboğan, Duvar, İstanbul: İnkılap Yayınları, 2017, s.38. 1014 Paul Amar ve Vijay Prashad, “Ortadoğu’da Devrim Yapmak”, Arap Baharından Kesitler, Ed. Paul Amar ve Vijay Prashad, İstanbul: İntifa Yayınları, 2014, s.14. 262 desteklemeyi tercih etmiştir.1015 Özellikle İran’ın Suriye rejimine karşı kayıtsız şartsız ekonomik, askeri ve siyasi destek sunması, Suriye’ye Devrim Muhafızları ve Kudüs Tugaylarını göndermesi Suriye rejiminin muhalefet karşısında önemli oranda psikolojik ve askeri anlamda direnç kazanmasını sağlamıştır. 1016 Bunun yanında milyonlarca mültecinin Suriye’nin komşuları olan Lübnan, Ürdün ve Türkiye’ye sığınması da Suriye sorununu bölgesel düzeye taşımıştır. Dış devletlerin kendi müttefiklerine çıkarlarına uygun politikaları dayatması şiddeti arttırırken toplumu da birbirine karşı oldukça radikalleştirmiştir. PKK hâkim olduğu bölgelerde etnik bir bölünme için mücadele ederken İŞİD ise fundamentalist Selefi bir ideoloji dayatmıştır. İran ve Suudi Arabistan’ın bölgesel liderlik elde etmek için Suriye’de mücadelesi ise mezhepsel ayrışmaları derinleştirmiştir.1017 Suudi Arabistan ayrıca, Suriye’de rejim karşıtı İslami grupları desteklerken Mısır ve Tunus’ta Müslüman Kardeşler ile bağlantılı politik partilerin giderek güçlenmesiyle Suriye’de Müslüman Kardeşler Hareketine bağlı olan gruplar ile ilişkisini keserek bu grupları zayıflatmaya çalışmıştır. Suriye’de merkezi otoritenin güvenliği sağlamada yetersiz kalması ile ülke dışı aktörler olan İran ve Rusya’da oyuna dahil olmuştur. Bu anlamda Ortadoğu’da İranRusya iş birliği ise iki önemli nedene dayanmakta ve ilişkilerin geleceği açısından yol gösterici olmaktadır. Bunlardan birincisi, Rusya ve İran’ın topraksal bütünlüğünü tehdit eden Orta Asya, Ortadoğu ve Kafkasya da ki aşırı radikal grupların varlığı. İkincisi ise, Ortadoğu’da ve İran-Rusya sınırları etrafında geniş bir nüfuza sahip olan Amerikan etkisini sınırlandırma konusu olmaktadır. Ayrıca Rusya göre eğer Amerika, Ortadoğu’da krizler ile meşgul olmazsa doğrudan Moskova’nın güvenliğini tehdit edecektir. Bu durum da Rusların, Ortadoğu’da sürdürülebilir krizlere pozitif yaklaşmasını sağlamaktadır. İran ise, kendisini doğrudan tehdit eden Amerika’nın bölgede güçlenmemesi için Ruslar ile iş birliği yapmaya özen gösterme ve bu şekilde Amerika’nın baskılarını azaltmaya çalışmaktadır. 1018 1015 Marcovitz, a.g.e., s.12. 1016 Hinai Ali Salih El Halici, El Tedhil El İrani Fi Es Sirai Es Suri El Dahili, El Kudüs: Dar El Cundi En Neşir ve Tevzia, 2018, s.54. 1017 Baczko, Dorronsoro ve Quesnay, a.g.e., s.173-174 1018 Doç.Dr. Akbar Valizadeh, Tahran Üniversitesi Hukuk Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi ile 27.08.2018 tarihinde yapılan bir mülakat. 263 Arap Baharının Suriye’ye sıçraması ile birlikte Suudi Arabistan’ın Bahreyn kaynaklı duyduğu endişeyi İran, Suriye kaynaklı hissetmeye başlamıştır. Çünkü Suriye, İran’ın Ortadoğu ve güvenlik politikaları açısından çok stratejik bir konuma sahip olmuştur. Ayrıca İsrail ve Batılılara karşı Suriye, İran için bir ön cephe konumundadır. Özellikle İran ve Suriye arasında tesis edilen askeri iş birlikler her iki ülke içinde hayati derecede önem taşımaktadır. Suriye’yi yöneten %10 luk Nusayri1019 nüfusun İran Şiileri tarafından mezhepsel faktörler tarafından desteklenmesi ise bu ilişkiyi daha da güçlendirmektedir. Suudi Arabistan ise İran’ın nüfuzunun olmadığı bir Suriye hayali ile iç savaş sürecinde muhalefete önemli miktarda ekonomik ve silah desteği vererek revizyonist politikalara yönelmeyi tercih etmiştir. İran ve Suudi Arabistan, Ortadoğu’da birbirlerinden oldukça farklı politik hedefleri, güç algıları ve uluslararası sisteme yönelik farklı bakış açılarına sahip olmaktadır. İki devletin birbirleri arasında yürüttüğü bölgesel rekabet oldukça olumsuz sonuçlar vermek ile birlikte tarafların Suriye Savaşı’nın farklı taraflarında yer almaları hem çatışmanın uzamasına hem de aralarındaki rekabet ve şiddetin artmasına neden olmuştur. 1020 Suudi Arabistan, Suriye yönetiminin başından Esat ve Nusayrilerin gitmesini isterken aynı zamanda kendi monarşisinin ve rejimin devamı açısından büyük bir potansiyel tehlike olacak Müslüman Kardeşler ve irtibatlı gruplarının Suriye’de iktidar olmamasına da dikkat etmektedir. Bundan dolayıdır ki Suudi Arabistan, Suriye iç savaşında hem İran hem de Müslüman Kardeşlere karşı alan kazanmak için her ikisine de alternatif olacak siyasi ve askeri güçleri desteklemeyi tercih etmektedir. 1021 Katar’ın Suriye muhalefeti içerisindeki Müslüman Kardeşleri desteklemesi Arap Baharı hareketlerinin devam ettiği bir dönemde Suudi Arabistan-Katar’ın ilişkilerinin bozulmasının en önemli nedeni olmuştur. Bu gelişmelerde Ortadoğu’daki mevcut 1019 Arap Aleviliği olarak ta bilinen Nusayrilik, Muhammed Bin Nusayr’ın liderliğinde 883’de kurulmuş Gulat Şia olarak tabir edilen bir Batıni tarikatıdır. Hakkında net bilgilere sahip olunamayan ve gizliliğin hakim olduğu Nusayrilikte Hüseyin Bin Nusayr’ın yazmış olduğu Kitab’ul Mecmua mezhep takipçileri açısından kutsal kitap olarak kabul edilmektedir. Nusayrilerin temeli nançlarında Hz Ali’nin ölmediği ve ilah olduğu düşüncesine inanılmaktadır. Ayrıca İslam’ın zahir ve batin hükümlere sahip olduğunu ve Batıni kısmının ancak imamların bilebileceği inancını taşımaktadırlar. Nusayrilik uzun yıllar boyunca Şiiler açısından da makul karşılanılmamıştır. Bknz: Muhammed Ebu Zehra, İslam’da Siyasi, İtikadi ve Fıkhi Mezhepler Tarihi, Çev. Sıbğatullah Kaya, İstanbul: Şura Yayınları, 1996, ss.63-64. ; Fığlalı, a.g.e., ss.181- 182. 1020 Birthe Hansen, “Yıkıcı Bir Rekabet”, Ortadoğu Analiz, Cilt: 8, Sayı: 73, Mart-Nisan 2016, s.10. 1021 Raphael Lefevre,” Saudi Arabia and the Syrian Brotherhood”,27.09.2013, http://www.mei.edu/content/saudi-arabia-and-syrian-brotherhood (20.04.2018) 264 çatışmaların etnik veya mezhepsel kimlikler üzerinden daha da fazla girift bir yapıya dönüştüğünü göstermektedir. İran’ın Suriye’ye bu kadar önem vermesinde bir diğer önemli nokta ise İran’ın sekiz senelik Irak Savaşı sırasında kazandığı tecrübelere bağlıdır. İran, Ortadoğu coğrafyasında etik, mezhepsel, kültürel ve dilsel açıdan kendisini oldukça yalnız görmekte ve kendi kimliğinin ötekisi durumunda olan ülkeler ile çevrili olduğunu düşünmektedir. Bundan dolayıdır ki İran kendi güvenliğini kendi sınırlarının dışında savunma hattı kurarak gidermeye çalışmaktadır.1022 İran’ın Suriye’deki savunma hattında gerek IŞİD terör örgütüne gerekse diğer silahlı Sünni rejim karşıtı muhaliflere karşı Hizbullah, Fatimiyyun ve Zeynebiyyun gibi Şii milisleri Kudüs Gücü’nün altında birleştirerek doğrudan taraf olmakta ve ulusal kamuoyundan gelecek baskı ve insan kaybını yabancı lejyonerler üzerinden aza indirmeye çalışmaktadır. 1023 Özellikle Sovyetlere karşı yürütülen Afganistan Savaşı sırasında İran’a sığınan ve uzun zamandır İran’da yaşayan Şii mültecileri Hz. Zeynep’in1024 Şam’da bulunan türbesini korumak ve Kudüs’ü Siyonistlerden kurtarmak propagandası ile Suriye Savaşına kanalize etmeyi başarmıştır. Suudi Arabistan, IŞİD’in Suriye’de giderek güçlenmesi ve kendisine yönelik yıkıcı bir tehdit olması ile birlikte kendi tuttuğu Vahhabilik ateşinin kendi elini de yakacağını fark etmiştir. Riyad, 2014 yılında IŞİD’e karşı oluşturulan uluslararası askeri koalisyona katılmış ve kendi ordusundaki askerleri ile destekte bulunmuştur. Bununla birlikte 2015 yılında Suudi Arabistan Savunma Başkanlığı sözcüsü aracılığı ile Müslüman devletlerle IŞİD dahil bütün diğer terör örgütleri ile mücadelede koordinasyonun sağlanması için bir koalisyon kuracağını duyurmuştur. 1025 Suudi Arabistan’ın bu kararı almasında en önemli etkenlerden birisi; IŞİD terör örgütünün 2014 1022 Bayram Sinkaya, “İran’ın Suriye Stratejisi”, Akademik Ortadoğu, Cilt 11, Sayı 2, 2017, s. 51 1023 Rahimullah Farzam ve İsmail Sarı,”Fatimiyyun: İran’ın Afgan Milisleri”, USAD, Sayı:6, Bahar 2017, ss. 285-286 1024 İran, ulusal güvenliğini korumaya ve güçlendirmeye çalışırken ideolojik anlamda değerli olan şeyleri de korumaya çalışmaktadır. Özellikle din, mezhep veya kutsal addedilen diğer şeyler bu ideolojik değerleri ifade etmektedir. Ayrıca İran’ın Şiiliği anaysal bir değer olarak algılaması sonucu Suriye’de bulunan ve Şiilerin oldukça ehemmiyet verdikleri türbeleri koruyacağını ilan etmesi bunun bir göstergesi olmaktadır. Veysel Kurt, “Ortadoğu’da Güvenliğin Dönüşümü”, Ortadoğu’da Ulusal Güvenlik Stratejileri, Ed. Veysel Kurt, İstanbul: Seta Yayınları, 2018, s.19. 1025 Dilek Yiğit, “Suudi Arabistan’ın Suriye Politikası”, Uluslararası Politikada Suriye Krizi, Ed.Hasret Çomak ve Diğerleri, İstanbul: Beta Yayınları, 2016, ss.497-498. 265 yılında halifeliğini ilan ederek Mekke ve Medine dahil bütün Müslümanların yaşadıkları yerlere göz dikmesi, Suudi Arabistan monarşisini kendisine hedef alması ve birçok aşırı Vahhabi olan Suudi Arabistan vatandaşının örgüte sempati ile yaklaşarak saflarına katılması olmuştur.1026 Bunun yanında Suriye’de rejime karşı çatışan birçok muhafazakâr veya seküler grubun Suudi Arabistan’ın Vahhabi/Selefi ekolünden ziyade kendi kültürel kimliklerine uygun mutedil İslamcılar ile birlikte çalışması ve Suudi Arabistan temelli radikal fikirlere karşı olması Riyad’ın sahadaki durumunun çıkarları lehine gittiğini göstermemektedir. 1027 Aralık 2015’te Suudi Arabistan’ın öncülüğünde kırka yakın ülkenin katılımıyla bölgede artan terörizme ve radikalizme karşı kurulan İslam Askeri Koalisyonu (Islamic Military Coalition) 100.000’e yakın askeri unsur ile büyük bir güç olarak algılanmıştır. P5+1 Antlaşması’nın imzalanması ile geleneksel müttefiklerinden güven konusunda endişe duyan Suudi Arabistan’ın güvenlik endişesini kendi çevresinde gidermesi olarak da anlaşılmıştır. 1028 Geçmişte bölgesel ve uluslararası krizlerde Amerikan güvenlik şemsiyesi Suudi Arabistan için yeterli olurken İran tehdidinin hızlı bir şekilde artması ve Amerikan’ın güvenli bir ortak olmayışının anlaşılması Riyad yönetimini oldukça endişelendirmektedir. Bununla birlikte Suudi Arabistan; İran ve Katar ile sorunlu ilişkiler yaşarken, İran ve Katar arasındaki siyasi ve iktisadi ilişkilerinin ilerlemesi Suudi Arabistan’ı bölgede yalnızlaşmasına neden olmuştur.1029 İslam ülkelerinden büyük bir çoğunluğunun desteğini arkasına alan Suudi Arabistan, İran’ı bölgeden izole etmek ve etkisini ortadan kaldırmak için oldukça güçlü bir destek elde etmiştir. Suudi Arabistan İran’a karşı motivasyonunun arkasında kendisini İslam dünyasının ve Sünnilerin lideri olarak tanımlaması da büyük rol oynamaktadır.1030 Yeni kurulan ordu aracılığı ile oluşturulacak yeni stratejiler ile Suudi Arabistan; Yemen başta olmak üzere Ortadoğu’nun diğer bölgelerindeki başarısız girişimlerinden nazarları 1026 Toby Matthiesen, “The Domestic Sources of Saudi Foreign Policy: Islamists and the State in the Wake of the Arab Uprisings”, Brookings, August 2015, s.1. 1027 Daniel Wagner and Giorgio Cafiero, “Saudi Arabia’s Dark Role in the Syria Conflict”, 06.07.2013,https://www.huffingtonpost.com/daniel-wagner/saudi-arabias-dark-role-i_b_3402447.html (20.04.2018) 1028 Florence Gaub, “Saudi Arabia and Its 40 Allies” Federal Academy for Security Policy, Security Policy Working Paper, No. 6/2016, ss:1-2 1029 Haoues Taguia, Aljazeera Center for Studies Research Department’de Araştırmacı, 10.10.2018 tarihinde Sakarya’da IV. Ortadoğu Kongresinde yapılan bir mülakat 1030 Al-Rasheed, “The Dilemmas of a New Era, s.10. 266 uzaklaştırmaya çalışmaktadır. Bununla birlikte koalisyonda İran ve Irak’ın olmaması Suudi Arabistan’ın yeni inşa etmeye çalıştığı ordunun mezhepsel gailelerden kaynaklandığını ortaya koymaktadır.1031 Arap NATO’su olarak tanımlanan koalisyonun kurulmasının en önemli nedeni Suudi Arabistan’ın kendi askeri gücü ve mali kaynakları ile İran’ı sınırlandıramayacağına inandığı için maliyeti diğer Körfez ülkeleri ile paylaşmak istemesidir. 1032 Suudi Arabistan’ın, ayrıca Suriye’deki rejim aleyhtarı silahlı muhalefeti desteklerken Ürdün ve Kuveyt üzerinden el altından İslamcı grupları kullanarak Suriye’ye silah sevkiyatı gerçekleştirdiği bilinmektedir. Genellikle kaçak silahlar ile gerçekleştirilen bu sevkiyat ile silahlanan muhalifler giderek kendilerine silah yardımı yapan dış güçlerin kontrolü ve nüfuzu altına girmeye başlamış ve silah tedarikçisi ülkenin çıkarları adına sahada mücadele etmektedirler. 1033 Suriye’de birbirlerine rakip yabancı güçlere ait artan silahlı milis örgütlerin bulunması ile mezhepsel çatışma oran ve alanı daha da çok artmıştır. Birbirlerinden farklı ekol ve tarzlara sahip Sünni örgütlerin birbirleri ile çatışması kendi farklılıklarından ziyade örgütlere destek sağlayan devlet veya gruplar arasındaki temel anlaşmazlıklardan kaynaklanmaktadır. İran ise, Suriye iç savaşında tarihsel, ideolojik ve stratejik çıkarları açısından istikrarlı bir politika izlemektedir. Bunun nedeni Esat rejiminin Suriye yönetiminden uzaklaştırılması durumunda Hizbullah ve Filistin’e uzanan direniş ekseninde kopmalar olacağı ve stratejik alan kaybedeceğidir. İran bölgedeki temel çıkarlarını muhafaza etmede kendisine müttefik tek Arap devleti olan Suriye’yi rejim değişikliğine gitmesini engellemesi ve demokratik seçim ve hak taleplerinde bulunan kitleleri rejimin ezmesine yardım etmesi İran’ın rasyonel çıkarları açısından önemlidir. 1034 İran’ın aksine Suudi Arabistan ve Suriye ilişkileri tarihsel açıdan oldukça sorunlu alanlara sahip olmuştur. Suriye’nin Arap Yarımadası’ndan koparılarak oluşturulan bir ülke olması zaman zaman kendisini monarşi karşıtı devrimci bir ülke olarak göstermesi, Suudi Arabistan’ın 1031 Ramy Aziz, “Purpose of Saudi Arabia’s Islamic Military Coalition”, The Jerusalem Post, 16.02.2016 https://www.jpost.com/Opinion/The-purpose-of-Saudi-Arabias-Islamic-military-coalition-445113 (E.T.10.02.2018) 1032 Dr. Javad Heirannia, Mehr Haber Ajansı Uluslararası Ofis Başkanı, Tehran Times Gazetesi Analisti ve İran Ortadoğu Stratejik Çalışmalar Enstitüsü Üyesi 27.08.2018 tarihinde Tahran’da yapılan bir mülakat. 1033 Yaşar Soyalan, Emevi Hanedanlığından Esed Diktatörlüğüne Suriye, İstanbul: Mana Yayınları, 2012, s.233-234 1034 Doğan Şafak Polat,“İran’ın Suriye Politikası”, Uluslararası Politikada Suriye Krizi, Ed.Hasret Çomak ve Diğerleri, İstanbul: Beta Yayınları, 2016, s.489. 267 geleneksel İran ve Şii politikalarının karşısında olması ve iki ülkenin farklı büyük güçler ile müttefiklik ilişkilerine sahip olması sorunları derinleştirirken çözüm olanaklarını da azaltmaktadır. Suudi Arabistan, Arap Baharı sürecinde doğrudan rejim güvenliğini sağlamak, Körfezde P5+1 (JCPOA-Joint Comprehensive Plan of Action (Ortak Eylem Planı)) anlaşması ile daha da rahat manevra imkânı bulan İran tehdidini sınırlandırmak ve ABD’nin Körfez ülkelerini koruma konusunda isteksiz davranması nedeni ile olağan üstü seviyede silahlanma faaliyetleri başlatmıştır.1035 Suudi Arabistan, Batılı devletlerin İran ile nükleer anlaşmayı imzalamalarından sonra büyük bir şok yaşamıştır. Ayrıca İran’ın ambargolardan da kurtulup daha güçlü bir şekilde sahada olacağından korkan Riyad yönetimi bu süreçten sonra İran ile sahada kendi gücü ve vekalet güçleri aracılığı ile daha da fazla karşılaşacaktır. 1036 İran’ın P5+1 Antlaşması’nı imzalaması ile bölgesel güç dengesinde önemli değişmelere yol açabileceği ihtimali Suudi Arabistan ve BAE’nin İran’a ve imzalanan anlaşmaya karşı daha agresif bir tutum almalarını sağlamıştır. Hatta İran’ın her geçen gün nükleer silah elde etme hedefine yakınlaştığının bilinmesi Riyad’ı kendi güvenliğini kendi inşa edeceği nükleer savunma gücü ile sağlama kanallarına yönelteceği meselesi birçok uluslararası etkinlikte tartışılmaktadır.1037 Javad Jafari’ye göre nasıl kötü giden İran-Amerika ilişkileri İran-Suudi Arabistan ilişiklerini etkilemişse, İran-Amerika arasında siyasi sorunların çözülmesi durumunda Suudi Arabistan’a da bu sürecin güçlü bir yansıması olacaktır. P5+1 Anlaşması’ndan sonra İran’ın muhtemel kazanımları ile gerek global gerekse bölgesel politikada güçlü bir pozisyon kazanma olasılığı Suudi Arabistan’a ciddi rahatsızlık vermiş ve bu anlaşmayı eleştirmesine sebep olmuştur. 1038 Al Habil’e göre ise, nükleer anlaşma’nın imzalanmasıyla İran’ı bölgede sınırlandırmak için yapılan bütün faaliyetler akamete 1035 Erboğa, “Suudi Arabistan’da Ordu ve Siyaset: İthal Güvenlik ve Hanedan Dengesi, s.201.; İsmail Sarı,” İran’ın Ortadoğu’da Devlet Dışı Aktörler: Şii Milis Örnekleri”, 28-29 Kasım VIII. Uluslararası İlişkiler Kongresi, Bursa, 2016, s. 97 1036 İran’ın nükleer güç gelişimini eleştiren tarafların temel eleştiri tarafı İran’ın dünyanın ikinci zengin petrol kaynaklarına sahip olmasına rağmen nükleer enerjiyi hangi ihtiyacını karşılamak için kullanacağı sorusudur. İran’ın bu soruya kolay verebileceği cevap olmadığında İran’ın güçlenmesinden endişe duyan Küresel güçler ve bölgesel rakipleri bunun cevabını nükleer silahta aramaktadırlar. 1037 Paul Sonne, “Can Saudi Arabia Produce Ballistic Missiles? Satellite Imagery Raises Suspicions”, The Washington Post, 23 January 2019 1038 Mohammad Jafar Javad, Tahran Üniversitesi Hukuk Fakültesi ve Siyaset Bilimi Bölümü Öğretim Üyesi ile 28.08.2018 tarihinde yapılan bir mülakat. 268 uğramıştır. Bu anlaşma neticesiyle özellikle iktisadi açıdan büyük bir kazanım elde edecek olan İran, hâlihazırda etkisi bulunduğu Bağdat, Şam, Sana ve Lübnan’da daha emin ve güçlü bir şekilde nüfuzunu arttırmaya çalışacaktır. İran’ın Körfez ve diğer Arap ülkelerinde güçlenmesinin engellenmesinin ise tek yolunun Türkiye ve Körfez Arap ülkeleri arasındaki ilişkilerin geliştirilerek bölgesel güç dengesinin tekrardan sağlanması olmakta olduğunu ifade etmiştir.1039 Suudi Arabistan’ın İran’ı dengelemek için bölge içi ve dışından alternatif devletler ile ilişkilerini geliştirmeye çalışması İran’ın bölgedeki yayılmasını engellemek adına çok verimli olduğu da söylenemez. İran ve Suudi Arabistan arasında hızla artan soğuk ilişkiler ve Suriye, Irak, Yemen ve Lübnan’da farklı gruplar arasında yürüttükleri vekalet savaşları Suudi Arabistan’ı nükleer güç peşinde olan İran’a başka bir bölgesel nükleer güç olarak değerlendirilebilen Pakistan ile güçlü ilişkilerini kullanarak ileride nükleer silah teknoloji edinmesini sağlayabilme ihtimaline yönelteceği beklenmektedir.1040 İran’ın nükleer silah sahibi olup, Riyad’ın nükleer güç sahibi olmadığı durumda ise Suudi Arabistan’ın ironik bir şekilde İran karşıtı Batı ve İsrail’e daha da yakınlaşacağı ve güvenlik açısından daha fazla bağımlı kalacağı düşünülmektedir. Suudi Arabistan’da uzun yıllar devam eden reform çalışmaları ve devlet kimliğinin yeniden tesis edilmesi tartışması Suudi Arabistan’ın bölgede gelecekte oynayacağı rol ile derinden alakalı gözükmektedir. Suriye krizine küresel güçlerin müdahale etmesi ise çatışmanın şiddetini ve alanını önemli derecede arttırmıştır. Özellikle Rusya’nın Suriye’ye askeri anlamda destek vermesinin en önemli nedeni Tarsus’ta Doğu Akdeniz sınırlarında Rus etkinliği sağlayan Rus deniz üssünün varlığını devam ettirmek ve güçlendirmek olmuştur. Tarsus üssünün stratejik konumu aynı zamanda Rusya’ya gerektiğinde Aden Körfezi’ne kadar etkili olabilecek bir deniz gücü sağlamaktadır. Sovyetler ve Rusya, Suriye’nin bu stratejik jeopolitik öneminden dolayıdır ki uzun yıllardır Suriye’ye silah tedarik ederek bölge siyasetinde varlık göstermişlerdir.1041 Amerika ise, başta Kuzey’deki Kürt gruplar olmak üzere birbirlerinden oldukça farklı silah örgütlerini destekleyerek IŞİD ile mücadele etmek adına Suriye savaşındaki etkinliğini arttırmaya çalışmaktadır. Ayrıca uzun bir 1039 Al Habil, a.g.e., s.33. 1040 Saikal, a.g.e., s.29. 1041Stephen Blankand and Edward Levitzky, Geostrategicaims of the Russian Arms Trade in East Asia and the Middle East, Defence Studies, Vol.15, No. 1, 2015, ss.76-77. 269 dönem Esat karşıtı ÖSO’nun farklı farklı yapılarında eğit-donat tarzında eğitim vererek desteklemişse de bu destek hiçbir zaman Kürt gruplara sunduğu askeri ve finansal destek olmamıştır. Suriye’de mücadele eden bütün aktörlerin ortak noktasında mezhepsel veya ideolojik kimlikler ve söylemler aracılığı ile sahada ve masada daha güçlü bir konum elde etme olmaktadır. Arap Baharı’nın Lübnan’a sıçraması ile 27 Şubat 2011’de Beyrut’ta toplanan halk, mezheplerin konfederasyonu şeklinde inşa edilen Lübnan Devleti’nin yapısının değiştirilmesi için laik, sivil ve demokratik bir rejim talebinde bulunmak için sloganlar atarak beklentilerini ortaya koymuşlardır. Liyakata dayalı yeni bir sistemin getirilmesi talebinde bulunan halkın enerjisi kısa bir zaman içerisinde tükenmiş ve protestolar da sonlanmıştır. Bunun en büyük nedeni 14 ve 8 Mart İttifakı’nı oluşturan grupların Lübnan’ın istikrarını bozma potansiyelini ortaya çıkaran bu olayları desteklememesi olmuştur. Mikdashi bunu şu şekilde ifade etmektedir; “Lübnan’da birey kendi kimliğini yaratamaz. Tersine, siyasi kimlikler, karmaşık siyasi, sosyal ve iktisadi güçler arasındaki etkileşimler aracılığıyla şekillenir. Ne tarihin dışında olunabilir ne de sosyal ve siyasal kurumların kimlik inşasında oynadıkları rol inkâr edilebilir. Lübnanlı eylemciler mezhepçiliğin ve şiddetin mirasını, kirlenmiş giysilermişçesine üstlerinden atabileceklerini hayal etse de bu ikisi, gerçeklikte Lübnan’da yurttaş öznelliğinin kurucu ve kaçınılmaz veçheleri olmuştur.”1042 Suriye Savaşı’nın kontrolden hızlı bir şekilde çıkması ve Lübnan için giderek yıkıcı bir etkiyse sahip olması Lübnan’ı tedirgin etmiştir. Özellikle artan intihar saldırıları, adam kaçırma ve yerel küçük çaplı çatışmaların yaşanması Lübnan’ı Suriye girdabına çekmiştir. İç politikada yaşanan zorluklara Suriye krizinin eklenmesi ve ülkenin dörtte birlik nüfusuna denk gelen Suriyeli sığınmacılara istemeyerek de olsa ev sahipliği yapması bölünmüş bir toplum olan Lübnan’da siyasi olduğu kadar sosyal rahatsızlığı da arttıracak bir potansiyele sahip olmaktadır.1043 Özellikle Lübnan’da en güçlü siyasi ve askeri aktörlerden birisi olan İran destekli Hizbullah örgütünün İran Devrim Muhafızları ile birlikte Suriye’de 2012 yılının sonlarından itibaren aktif olarak rejimin yanında Sünni 1042 Maya Mikdashi, “Lübnan”, Arap Baharından Kesitler, Ed. Paul Amar ve Vijay Prashad, İstanbul: İntifa Yayınları, 2014, s.356. 1043 Martin Wählisch and Maximilian Felsch, Lebanon and the Arab Uprisings In the Eye of the Hurricane, New York: Routledge, 2016, s.1. 270 muhalefete karşı savaşması Suriye’de yaşanan çatışmaların Lübnan sınırlarına daha kolay geçmesini ve devam etme potansiyelini sağlamaktadır. Bununla birlikte Hizbullah’ın Suriye Savaşı’na katılması ile birlikte Arap dünyasında 2006 savaşında elde ettiği popülaritesini de kaybetmesini sağlamıştır. Suriye’deki çatışmaların artması ve Lübnan Hizbullah’ının Suriye’deki Sünni muhalefete karşı en güçlü ve askeri rakip olması ile Lübnan içerisindeki Sünnilerin, Hizbullah ve Lübnan’daki Şiiler ile ilişkilerine de zarar vermiştir. Özellikle Suriye’deki savaştan kaçan sivillerin bir milyona yakınının Lübnan’a sığınması Lübnan’ın ekonomik, siyasi ve güvenlik açısından kırılganlığını daha da arttırmıştır. Bununla birlikte Wahliseh ve Felsch’in de ifade ettiği gibi Ortadoğu’nun bu dengesiz fakat Arap Baharı’nın bölgesel yıkıcı etkisi ile karşılaştırıldığında istikrarlı ülkesi kendisini bu süreçte çöküşten kurtarmayı başarmıştır. Lübnan, Arap Baharı’nın domino etkisinden etkilenmemek ile birlikte devlet sistemi tamamen çökmediği gibi Suriye’deki silahlı çatışmalar da Lübnan için ölümcül sonuçlar ortaya çıkarmamıştır. 1044 Bununla birlikte Hizbullah’ın Suriye Savaşı’nda IŞİD ve el Nusra gibi tekfirci grupları hedef aldığı hakkındaki açıklamaları; Lübnan’daki Hıristiyanların üçte ikisinin Hizbullah’ı ve Hizbullah’ın Suriye Savaşı’ndaki katılımlarını desteklemesi ve Lübnan istihbaratının Hizbullah’a yardım etmesi için yeterli neden olmuştur.1045 Şubat 2015’te Kral Abdullah’ın vefatının ardından Prens Selman’ın tahta çıkması ile birlikte Krallık’ta Sudayriler tekrar güçlenmeye başlamıştır. Yeni kral ile birlikte savunma bakanı ve aynı zamanda ikinci veliaht olan oğlu Muhammed bin Selman, İran’a yönelik daha sert politikalar yürütmeye başlamış ve bunun Lübnan’a da yansıması görülmüştür. Fakat, Suudi Arabistan’da Muhammed bin Selman ile birinci veliaht ve içişleri bakanı olan Prens Muhammed bin Nayef arasındaki rekabet nedeni ile Lübnan başbakanı Hariri, Suudi Arabistan’ın desteğini kaybedeceğini düşünmüştür. 2016 seçimlerinde Trablus’u kaybetmesinin ardından bu endişeleri artan Hariri, iki sene ardından Ekim 2016’da Micheal Aoun’un Hizbullah’ın cömert desteği ile Lübnan cumhurbaşkanı seçilmesi, Suudi Arabistan’ı da endişelendirmiş ve Krallığın Lübnan 1044 Wählisch and Felsch, a.g.e., s.1. 1045 Magnus Ranstorp, “The Role of Hizbollah in the Syrian Conflict”, Lebanon and the Arab Uprisings In the Eye of the Hurricane, Ed. Martin Wählisch and Maximilian Felsch, New York: Routledge, 2016, s.45. 271 siyasetine yeniden keskin bir dönüş yapmasını sağlamıştır1046 Bunun en önemli nedeni Yemen ve Suriye’de Suudi Arabistan’ın köşeye sıkıştırmak istediği İran ve Şii Hizbullah örgütünün Lübnan’da oldukça güçlenmesi ve kendi vekil güçlerine karşı baskı yapması olmuştur. Lübnan, içerisinde barındırdığı dini ve mezhepsel sorunlar ve oldukça tuhaf devlet yapısının yardımı ile İran ve Suudi Arabistan’ın Ortadoğu’da ki en önemli mücadele alanı olarak bilinmektedir. Hariri’nin İran’ı Lübnan’ın iç işlerine karıştığı iddiası ve babasının katillerinin Hizbullah olduğu iddiasını mükerreren ifade etmesi, kendi hayatından endişe duyması ve Suudi Arabistan’da görevinden istifa ettiğini duyurması yeni bir krizi ortaya çıkarmıştır. 1047 Hariri, Lübnan’da gerek dış politika gerekse savunma politikalarında başbakan olarak otoritesini kaybettiğinin farkına varmak ile birlikte Hizbullah ve Hizbullah'ın yakın müttefiki olan Hristiyan grupların stratejilerini çalışmaz hale getirmek için istifa ettiği tahmin edilmektedir. Öyle ki Michel Anoun’un Hizbullah’ın faaliyetlerinden rahatsız olmaması ve Hizbullah’ı Lübnan ordusunun bir parçası olarak görmesi bu tahmini güçlendirmekte ve Lübnan’da Sünnilerin etkinliğini doğrudan kısıtlanacağını göstermektedir.1048 İran ve Hizbullah lideri Hasan Nasrallah, Hariri’nin istifasının arkasındaki güç odağının Suudi Arabistan olduğunu müteaddit defalar tekrar etmiş, Suudi Arabistan ise İran’ın Lübnan’a müdahalesini ve Hizbullah’ın siyasi organlara uyguladığı askeri baskının Lübnan’ı sürdürülemez bir krize soktuğunu ifade etmiştir.1049 Suudi Arabistan, Lübnan’ı siyasi bir krize sokarak mezhepsel eksenli Hizbullah ve İran’ın güç devşirme çabalarını boşa çıkarmaya çalışırken, Suudi Arabistan’ın yeni Veliaht Prensi Muhammed bin Selman ise BAE başta olmak üzere Körfez ülkelerini ve Lübnan’daki Hizbullah’tan rahatsız olan Sünnileri İran’a karşı mücadele etmeye ve İsrail’i de İran’a karşı bir denge 1046 Ziad Mahed, “Saudi Arabia Uncertainties in Lebanon (January 2011-January 2017)”, Foundation Recherche Strategique, April 2017, https://www.frstrategie.org/web/documents/programmes/observatoiredu-monde-arabo-musulman-et-du-sahel/publications/en/6.pdf , pp:5-6. (E.T. 10.07.2018) 1047 Martin Chulov, “Tensions Mounts inLebanon as Saudi Arabia Escaletes Power Struggle With Iran”, The Guardian, 11.11.2017, https://www.theguardian.com/world/2017/nov/11/lebanon-saudi-arabia-iran-- power-struggle-saad-hariri-resignation(E.T.10.09.2018) 1048 “Saudi Policies in the Regional Landscape: Enhancing Opportunities and Reshaping Regional Alliances”, Arab Center for Research and Policy Studies Doha Institute, November 2017, s.1. 1049 Ali Younes, “Lebanon Crisis: Iran-Saudi Power Struggle Over Hariri”, Al Jazeera, 8.11.2017, https://www.aljazeera.com/news/2017/11/saudi-iran-power-struggle-fill-void-lebanon171108093252094.html (E.T. 09.09.2018) 272 unsuru olarak kullanmaya çalışmaktadır. 1050 Hariri’nin istifasının hemen ardından Yemen’den Suudi Arabistan’ın başkenti Riyad’a fırlatılan roketler Suudi Arabistan tarafından İran’ın Hariri’nin istifasına karşı misilleme olarak algılanmıştır. Hariri’nin Lübnan’a geri döndükten sonra istifasını askıya aldığını açıklaması Lübnan’da devam eden gerginliği ortadan kaldırmaya yetmemiştir. 3.3.5. YEMEN’DE ARTAN ŞİDDET SARMALINDA İRAN-SUUDİ ARABİSTAN’IN ETKİSİ İran ve Suudi Arabistan’ın, 1979 sonrası Güney ve Kuzey Yemen iki devletli dönemi ve sonrasında birleşik Yemen ile ilişkileri oldukça farklı şekillerde gelişmiştir. İran Devrimi’ne sıcak bakan Güney Yemenli Marksistler ile Tahran ilişkilerini geliştirirken Suudi Arabistan’a yakın Kuzey Yemenli aşiretler özellikle İran-Irak Savaşı’nda vekil gruplar olarak Yemen’de çatışmalarına neden olmuştur. Saddam’ı muharip güçleri ile destekleyen Kuzey Yemen’e karşı; Güney Yemen yönetimi Saddam’ı kınamış ve Arap Ligi toplantılarını boykot ederek İran’ı desteklemiştir. 1990 yılında Rafsancani İran’ın diplomatik etkinlik alanını arttırmak amacıyla Güney ve Kuzey Yemen’in birleşmesini desteklerken, Suudi Arabistan ise karşı çıkmış ve uzun bir dönem Güney Yemen’deki ayrılıkçıları desteklemiştir.1051 İran-Irak Savaşında Kuzey Yemen’in taraf olması neticesinde Suudi Arabistan başta olmak üzere Irak karşıtı Körfez ülkeleri kendi topraklarında işçi olarak çalışan Yemenlilerin iş akidlerini feshederek bu işçilerin oturma ve çalışma izinlerini iptal etmişlerdir. Yemen’e dönen işçi kitlesi ise Yemen’in büyük ekonomik krizlere girmesine neden olmuştur. 1990 yılında Güney ve Kuzey Yemen’in birleşmesi sonrasında cumhurbaşkanı seçilen Ali Abdullah Salih’e karşı ekonomik reform gerçekleştirme ve ülkeyi rüşvetten kurtarma adına 16 Ocak 2011 tarihinde protestolar başlamıştır. Mart ayında milyonlarca kişinin Salih aleyhine protestolara devam etmesinden endişelenen KİK ülkeleri muhalefet ile rejim arasında arabulucu olmayı talep etmiştir. Haziran ayındaki protesolar esnasında Yemen Cumhurbaşkanlığı Sarayı ve Salih’e saldırı sonrasında Salih Yemen’den ayrılarak 1050Yaroslav Tromifov, “Hariri Wants Lebanon Kept Out of the Saudi-Iranian Conflict“, The Wall Street Journal, 11.02.2018, https://www.wsj.com/articles/hariri-wants-lebanon-kept-out-of-the-saudi-iranianconflict-1515697159 (E.T.10.10.2018) 1051 Djalili ve Kellner, Arap Baharı Karşısında İran ve Türkiye, ss:48-49. 273 koltuğunu Abdulmansur Hadi’ye bıraktığını açıklamış ve kasım ayında KİK’in teklifini kabul ederek görevinden istifa etmiştir.1052 Cumhurbaşkanlığı makamının el değiştirmesi ve medyada verilen iyi temenni içeren demeçler Yemen’deki tansiyonun düşmesi ve gerilimin kontrol altına alınması açısından çok da fayda sağlamamıştır. 18 Mart 2011 tarihinde askerlerin protestoculara ateş açması ile 45 kişi hayatını kaybetmiştir. Salih, olayların giderek büyümesi ve verilen toplumsal ve siyasi desteğin azalması ile 2013 yılında cumhurbaşkanlığı seçimi yapacağını ve kendi oğlunu da aday göstermeyeceğini açıklamıştır. Bu bildiri mevcut olayları durdurmak yerine daha da tırmandırmış ve nihayetinde ülkede olağanüstü hâl ilan edilmiştir. Uzun yıllardır Yemen’deki istikrarı korumak için Salih’i destekleyen kabileler de Salih’i yavaş yavaş terk etmiş ve orduda da Salih’in otorite ve meşruiyeti sorgulanır hale gelmiştir. Salih 2000li yılların başından itibaren Suudi Arabistan’ın Husilerin İran tarafından desteklendiği nedeni ile Riyad’ın desteğini kazanmıştır. Aynı şekilde Güney’deki el Kaide yapılanması bağlamında Amerikan desteğini alan Salih, güneyli ayrılıkçı kabilelerin tehlikesine karşı ise Kuzey Yemenli kabilelerin desteğini almıştır. 1053 Birbirinden oldukça farklı franksiyonlar ile gücünü korumaya çalışan Salih, Yemen’de her dönem krizler ile yüzleşmek zorunda kalmıştır. Otuz yıl Yemen’de devleti kontrol altına almaya çalışan Ali Abdullah Salih iktidarına karşı gelen muhaliflerini en şiddetli bir şekilde cezalandırmıştır. Hatta bazı önemli muhaliflerini El Kaide üyesi olarak Amerikalılara lanse etmiş ve arabalarını koordinatları verilerek Amerikalılara öldürtmüştür. Abdullah Salih aynı zamanda Yemen’i bir aile devletine çevirmiştir. Yemen Cumhuriyet Muhafızlarının başına oğlu Ahmet Ali Abdulah Salih’i, Özel Muhafızların başına yeğeni Tarık Muhammed, Kara Kuvvetler Komutanlığı’nın başına Salih el Hamer, Kuzey ve Batı Komutanlıklarını kardeşi Ali Muhsin, Hava Kuvvetlerinin başına Muhammed Salih el Hamer gibi devletin bütün stratejik yerlerinde Ali Abdullah Salih’in izi bulunmaktadır.1054 Çalışmanın teorik kısmında açıklanan devlet kimliğinin Ortadoğu’daki bileşenlerinden olan aile-aşiret bağlantısı I. Dünya Savaşı’ndan günümüze kadar devletlerin ve kimliklerin, politikaların belirlenmesine önemli roller oynamaya devam etmektedir. 1052 Jamshidi, a.g.e., s.12. 1053 Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi Cilt 2, s.516-518. 1054 Kışlakçı, a.g.e., s.90. 274 Suudi Arabistan’ın 2009 müdahalesinden sonra ise Yemen’deki bölünmüşlük eskiden hiç olmamış bir şekilde; giderek ideolojik ve mezhepsel (Husi/ŞiiSelefi/Şafii/Sünni) bir çizgiye indirgenmiş ve toplumun radikalize olma eğilimi hızlı bir şekilde artmıştır. Arap Baharı etkisinin Yemen’e ulaşması ile birlikte otuz yıldır iktidarda bulunan Ali Abdullah Salih görevini bırakıp yerine yardımcısı Abdullah Mansur Hadi geçmiştir.1055 Ali Abdullah Salih’in görevi bırakmasında en önemli faktör KİK; özellikle de Suudi Arabistan olmuştur. Salih ile KİK ülkeleri arasında imzalanan geçiş anlaşmasına göre Salih iktidarını bırakacak buna karşılık kendisi ve rejiminde etkin olan akrabalarına dokunulmazlık tanınacaktır.1056 Suudi Arabistan, Salih’i görevini bırakmaya ikna ederek Yemen’de Sünnilerin lehine olan statükoyu koruyacağını ve Husilerin nefretini dindireceğini düşünse de bu karar Husilerin kendilerinin haklı ve güçlü olduğu inancını pekiştirmiş ve sahada daha güçlü bulunmalarını sağlamıştır. Hadi hükümetinin temel gıda ürünlerine büyük oranda zam yapması, taraflar arasında müzakerelerin başarısızlık ile sonuçlanması, Salih’in tekrar koltuğuna oturma isteği, Güney Yemen'deki ayrılıkçı hareketler, ülkenin bazı kısımlarının el Kaide’nin kontrolüne geçmesi ve Husilerin Saada kentinde başlattıkları ve hızla güneye ilerledikleri isyan Yemen’i birbirleri ile çatışan çok aktörlü bir krizin içerisine sokmuştur.1057 Bununla birlikte Yemen’de merkezi hükümete karşı verilen aşiret düzeylerindeki desteğin birer birer çekilmesi ve bu grupların muhalefetin saflarına katılması Yemen’de devlet mekanizmasının işlevselliğini ortadan kaldıracak sonuçlar yaşanmasına neden olmuştur. Özellikle Ali Abdullah Salih’in de mensubu olduğu Haşid kabilesi ve bir diğer önemli kabile olan Ahmar kabilesinin hükümetten desteğini çekmesi Yemen’deki fiili devlet otoritesinin ortadan kalkmasına neden olacaktır.1058 Suudi Arabistan’ın ulusal çıkarları ve ülkesel bütünlüğü açısından her dönem ayrı bir öneme sahip olan Yemen’de Zeydilerin giderek güçlenmesi ve merkezi hükümetin Husileri kontrol etmekte zorlanması Suudi Arabistan’a Yemen’de daha rahat operasyonel alan kazandırmıştır. 1055 Cockburn, a.g.e., s.307-308. 1056 Christopher Stille, “Iran’s Role in Yemen Civil War”, The Pardee Periodical Journal of Global Affairs, Vol. ll, Issue: l, Spring 2017, s. 118. 1057 Veysel Kurt, “Devrimden Askeri Müdahaleye Yemen”, Seta Analiz, S.144, Aralık 2015, s. 8. 1058 Tayyar Arı, “Yemen’de Arap Baharından Husi Darbesine: Bir Demokrasi Denemesinden Başarısız Devlee mi?”, Stratejik Düşünce Enstitüsü, No:8, Mart 2015, s.3. 275 Yemen’de Husilerin üzerinde giderek artan İran etkisi ve hatta tarihte görülmedik bir tarzda siyasi anlamda Şii fıkhına, itikadi anlamda Sünni fıkhına yakın olan Zeydilerin, İran’ın uzun yıllar çalışmalarının neticesiyle Yemen’deki Zeydilerin bir kısmının On iki İmam Şiiliği etrafında kümelenmesi Suudi Arabistan’ı daha da tedirgin etmiştir. Özellikle devrim sonrasında İran’ın Kum şehrinde uzun yıllar Şii fıkhi ve siyasi eğitimine tabi tutulan Carudiye ve Husi aşiret üyeleri (Ehli Beyt’tin torunları olduğu iddia edilen) tarafından Şii fıkhi usullerini kabul edilip Yemen’de yayılmaya başlaması İran’ın sonraki yıllarda Yemen’de daha rahat hareket etmesinin en önemli stratejik nedeni olmuştur. Yemen’de Zeydiler ve Sünniler arasında tahammülsüzlük ve çatışmaların artmasında en önemli diğer faktörlerden birisi ise uzun yıllar Suudi Arabistan’ın da desteği ile Sünniler arasında giderek artan Selefilik akımının Zeydiliğe karşı tahammülsüzlüğü ve Zeydilerin de merkezi hükümette eşit temsil edilme taleplerine karşı muhatap bulamamaları olmuştur. 2011-2014 yılları arasında olan Husiler Arap Baharı halk hareketleri ve el Kaide’nin Yemen’de kontrolü güç bir tehdit olmasının da nedeni ile gerek kendi içlerinde silahlı birliklerini tamamlama ve gerekse de dış yardım alma konusunda milis anlamda çok iyi organize olmuşlardır. 2014 yılının başlarından itibaren ise Yemen’de birkaç önemli şehri ele geçirmiş ve Eylül ayında başkent Sanaa’yı kontol altına almışlardır.1059 Husilerin başkent Sanaa’yı ele geçirmesi ile birlikte 2005 yılından itibaren çeşitli politikacılar tarafından ifade edilen “Şii Hilali” söylemi daha fazla dikkate alınmaya başlanmıştır. İran ve Suudi Arabistan arasında Yemen’de güç mücadelesi devam ederken Obama’nın1060 ABD-İran ile ilişkilerini yumuşatmak istemesi ve Yemen’deki el Kaide militanlarının etkisiz hale getirilmesi gibi konular İran’ın Yemen’deki gücünü pekiştiren etkiler yaparken Suudi Arabistan’ı İran konusunda daha da tedirgin etmektedir.1061 Aynı zamanda Arap Baharı ayaklanmalarının ilk günlerde İslamcı halk hareketleri olarak 1059 Stille, a.g.e., s.119. 1060 Obama yönetimi Bush yönetiminin önceliği olan sert güç kullanımından ziyade yumuşak güç unsurlarını Amerikan güvenliği açısından önemsemiştir. Obama, Ortadoğu ve Avrupa'da off shore olarak tanımlanan bölgesel ülkeler aracılığıyla uzaktan dengeyi sağlama stratejisi yürütmeyi tercih etmiştir. İran konusunda da Bush’tan farklı olarak çatışman ziyade diyalog ve diplomasi yolunu tercih etmiştir. İsmail Sarı, “Devrimden Günümüze İran’ın Güvenlik Stratejisi” Ortadoğu’da Ulusal Güvenlik Stratejileri, Ed. Veysel Kurt, İstanbul: Seta Yayınları, 2018, s.55. 1061 Kepsutlu, a.g.e., s.250. 276 gözükmesi İran’ın gerek Yemen’de gerekse Bahreyn’deki kendine yakın grupları destekleyerek nüfuzunu daha geniş bir alana yaymasını netice verecektir.1062 Bununla birlikte İran’ın Yemen’de stratejik açıdan nüfuz oluşturmaya çalışmasının en önemli nedeni Yemen’in tamamında muhtemel Suudi Arabistan hegemonyasını görmek istememesi ile birlikte Yemen’deki Zeydiler ile daha güçlü müttefiklik ilişkisi gerçekleştirerek Kızıl Deniz’in girişinde daha çok aktif olmak ve Suudi Arabistan’ı güney sınırlarından çevrelemektir. Bu amaç ise İran ve Suudi Arabistan’ın mezhepsel kimliklerini kullanarak Yemen’deki gruplar üzerinden siyasi mücadelelerini sürdürmelerini netice vermiştir. Suudi Arabistan, İran’ın nükleer müzakereler ile birlikte Ortadoğu’da güçlenmesini sınırlandırmak için bir dizi politikalar izlemiştir. KİK’deki ihtilaflı meseleleri giderme, silah tedarikçilerini çeşitlendirme ve diplomatik olarak İran’ı köşeye sıkıştırmaya çalışmıştır. 1063 Suudi Arabistan, İran’ın DAEŞ tehdidini kendi güvenliği açısından tehdit olarak görüp Irak ve Suriye’ye müdahale etmesini Şii Hilali söyleminin tamamlayıcı politikaları olarak kabul etmektedir. Şubat 2015’te İran’ın Yemen’deki Husilere destek olmak için Yemen’e de müdahale etmesi İran-Suudi Arabistan ilişkilerinde bardağı taşran diğer bir damla olmuştur.1064 Suudi Arabistan ve müttefikleri ile 26 Mart 2015 Kararlılık Fırtınası Operasyonu ve 21 Nisan’da Umudun Yeniden Tesisi Operasyonu çerçevesinde İran ve Husi karşıtı bir koalisyon ile Yemen’e müdahalede bulunmuştur. Bölgedeki Arap devletler ve petrole bağımlı Batılı ülkeler İran destekli Husilerin Mendeb Boğazı ve Aden Körfezi’ndeki petrol geçiş hatlarını kontrol etmesinden oldukça rahatsızlık duyduğundan bu operasyon birçok taraf açısından olumlu karşılanmıştır.1065 Fakat Körfez Arap ülkelerinden stratejik anlamda önemli bir ülke olan Umman’ın bu operasyona destek vermeyeceğini açıklaması KİK arasında çatlağa neden olmuş Bununla birlikte Umman’ın sınırlarını Yemen’e kapatacağını duyurması Umman-KİK ilişkilerinin gerilmesine engel olmuştur. 1066 Amerika’nın da Suudi Arabistan’a aktif destek sağladığı Yemen Savaşı’nda Husilerin 1062 Nia and Seifi, a.g.m, s.92. 1063 Abdullah Erboğa, “Suudi Arabistan’ın Suriye Stratejisi”, Ed.Hasan Basri Yalçın ve Burhanettin Duran, Küresel ve Bölgesel Aktörlerin Suriye Stratejileri, İstanbul: Seta Yayınları, 2016, s.237. 1064 Akbarzadeh and Conduit, “Rouhani’s First Two Years in Office: Opportunities and Risks in Contemporary Iran”, s.10. 1065 Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi Cilt 2, s.534. 1066 Hiro, a.g.e., s.283. 277 güçlenmesine karşı Yemen merkezi hükümetini de desteklemiştir. Yemen’de özellikle hava unsurları ile savaşa destek sağlayan Amerika, muhtemel ekonomik ve askeri kayıplardan dolayı savaşa doğrudan müdahil olmaktan kaçınmıştır.1067 İran’ın Yemen’de Husileri desteklediği iddiaları bazen de oldukça spekülatif olmaktadır. Yemen merkezi hükümeti Suudi Arabistan ve Amerika’nın yardımını daha fazla almak için İran’ın Yemen’deki etkinliğini abartılı bir şekilde tasvir etmiştir. Fakat İran’ın Bab-ul Mendeb girişindeki Afrikalı ülkeler ile ilişkilerini geliştirmesi ve korsanlara yönelik askeri operasyonlar gerçekleştirmesi İran’a karşı Suudi Arabistan ve Amerika baskısının yoğunlaşmasının başka bir diğer nedeni olmaktadır. 1068 Bununla birlikte Yemen iç savaşında İran’ın Husiler’in yanında Güney Yemen Bağımsızlık Hareketi olan Al Hirak ve lideriyle de dostça ilişkilere sahip olduğu bilinmektedir. Özellikle Hizbullah aracılığı ile Al Hirak grubuna eğitim ve finans desteği sağladığı bilinmektedir ki bu da bölge ülkelerinin İran’dan endişelenmelerine sebep olmuştur. 1069 Ayrıca İran’ın Bab-ul Mendeb’de mutlak kontrolü ele alması durumunda, halihazırda Hürmüz Boğazı’nı da kontrol ettiği düşünülse, jeopolitik açıdan bölgede en üstün konuma geleceği ve rakipleri olan Körfez Arap ülkelerini oldukça zor durumda bırakacağı için İran’ın Yemen’deki varlığı sadece bölge ülkeleri tarafından değil uluslararası toplum tarafından da dikkat ile takip edilmektedir. İran’ın Devrim Muhafızlarına Bağlı Kudüs Tugaylarının Yemen’deki Husilere Mendeb Boğazı’nı kontrol altına almaları için silah ve eğitim vermeleri ise İran’ın Yemen’de varlığının arkasındaki soru işaretlerini çoğaltmaktadır. 1070 Suudi Arabistan’ın hava saldırıları ve kendisine yakın grupları desteklemesi kısa vadede Riyad’a alan kazandırmış olsa da uzun yıllar devam edecek problemlerin de tohumu atılmıştır. Cockburn’a göre 1071 “Eğer Suudiler Yemen’e müdahale etmemiş olsalardı, Husilerin bu ülkeyi uzun vadeli olarak hakimiyetleri altına almaları mümkün değildi, çünkü onlara karşı bir sürü din, parti ve kabile vardı. Yemen bir tek kesimin tam zafer kazanmasına imkân vermeyecek kadar bölünmüş bir ülkedir. Fakat Suudi Arabistan 1067 Çağatay Özdemir, Amerikan Grand Stratejisi: Obama’nın Ortadoğu Politikası, İstanbul: Seta Yayınları, 2018, s.169. 1068 Djalili ve Kellner, Arap Baharı Karşısında İran ve Türkiye, s.53. 1069 Stille, a.g.e., s.121. 1070 Nader Uskowi, Temperature Rising: Iran’s Revolutionary Guards and Wars in the Middle East, London: Rowman&Littlefield, 2019, s.9. 1071 Cockburn, a.g.e., s.322. 278 hava saldırılarını, bunun İran ve Şii saldırılarına karşı bir karşı saldırı olduğunu ileri sürerek, kendi yurttaşları ve Sünni dünyanın gözünde meşrulaştırmaktadır.” Fakat bu gelişme Yemen’de yaşayan Husileri İran’ın kucağına daha güçlü bir şekilde bırakmak olduğundan Suudi Arabistan’a karşı bütün Şii İslam dünyasının kötü duygu beslemesine sebep olmuştur. 3.3.6. ABD ASKERLERİNİN ÇEKİLMESİ SONRASI IRAK’TA ARTAN BÖLÜNMEDE İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN’IN ROLÜ 2004 sonrası Irak’ta artan şiddet olayları etnik ve Sünni-Şii mezhep ayrılıkları Irak’ın yapay ve kırılgan bir devlet olmasına neden olarak gösterilse de bu olayların ortaya çıkmasının önemli bir diğer nedeni Irak’ın mevcut siyasi yapısından da kaynaklanmaktaydı. 1072 2005 yılında ABD’nin yardımı ile Nuri Maliki’nin Başbakan olması ve Sünnileri siyasi hayattan hızlı bir şekilde uzaklaştırılmaları Sünnilerin tepkisine neden olmuştur. 2011 yılında Irak’ın Sünni Cumhurbaşkanı Yardımcısı olan Tarık el Haşimi hakkında teröre destek ittihamı ile tutuklama kararı çıkarılmasının ardından Irak’ta kaos ortamı giderek artmıştır. Kürtler ve Sünnilerin Nuri Maliki’nin İran’a yakın Şii mezhep merkezli politikalarından oldukça rahatsız olmak ile birlikte Mukteda Sadr gibi Şiilerin Başbakan Maliki’yi eleştirmesi ile de Maliki’nin en önemli destekçisi olan İran da Irak’ı istikrarsızlığa sürükleme ittihamına maruz kalmıştır. Hükümetin politikalarını eleştirilen Sünni protestocuların 2013 yılında kanlı bir şekilde bastırılması kısa bir süre sonra el Kaide bağlantılı IŞİD-Sünni aşiretler ve Irak Ordusu arasında çatışmalar başlamasına sebebiyet verecektir.1073 Irak’ın mezhepsel alt kimlikler arasında bir savaş alanına dönüşmesinin en önemli nedeni Irak vatandaşlarının ‘‘Iraklı’’ üst kimliği yerine etnik (Arap, Kürt ve Türkmen) ve mezhebi (Sünni-Şii) alt kimliklerle ayrıştırılarak diğer tarafa yaşam hakkı vermemesi olmuştur. Amerika’nın Irak işgali ve sonrasında Irak’ta yaşanan gelişmelerden en kazançlı çıkan bölgesel güç İran olmuştur. İran-Irak arasındaki politik ilişkilerin 2003 sonrasında yükselmesi ile birlikte Irak, İran için önemli bir ekonomik partner de olmuştur 2013 1072 Salihi, a.g.e., s.16. 1073 Cenk Tamer, “2011 Sonrası İran’ın Irak Politikası”, Ankasam-İran Özel Sayısı, 1 (2), Ekim 2017, s.177; Can Acun, Irak’ta İsyanın Haritası: Silahlı Gruplar, SETA Perspektif, Sayı:55, Haziran 2014, ss.2- 3.http://file.setav.org/Files/Pdf/20140627155044_irakta_isyanin_haritasi_silahli_gruplar.pdf (01.12.2017) 279 yılında 12 milyar dolara yükselen toplam ticaret hacmi bunun en önemli göstergesi olmaktadır. Irak ticareti İran’a uygulanan ambargo döneminde ekonomik sıkıntıları bir nebze de olsa gidermesinde önemli bir yere sahip olmuştur. 1074 Uzun yıllardır kendi bölgesel ve mezhepsel çıkarları için sorun yaratan Saddam rejiminden kurtulan İran, ilerleyen süreçte iktidarı elinde tutan gerek Şiiler gerekse de Kürtler üzerinde büyük etkiye sahip olacaktır. Aralık 2011’de Amerikan askerlerinin Irak’tan çekilme kararı alması İran’ın Irak’taki nüfuz alanını doğrudan güçlendirmiştir. Savunma ve güvenlik alanlarında olduğu gibi enerji alanında da ikili ilişkileri geliştiren taraflar Ortadoğu’nun birçok meselesinde ortak hareket etmeye başlamıştır. 1075 Bu gerçek ile birlikte İran ile yakın ilişkilerin yaşanıyor olması Irak’ta yaşayan bütün Şiilerin İran’ı desteklediği anlamına gelmemekte hatta İran Devrimi’nin simgesi olan Velayet-i Fakih teorisinin İran’da da milyonlarca tabii bulunan Merce-i Taklit Ayetullah Sistani dahil birçok İranlı Şii din adamı tarafından kabul edilmediği ve eleştirildiğini de söyleyebiliriz. Amerika’nın Irak işgaline karşı pasif bir tepki veren Suudi Arabistan, Amerikan askerlerinin Irak’tan çekileceğini duyurması ile Irak’ın tamamen bir İran nüfuz alanına dönüşeceği ve Riyad’ın mevcut nüfuz alanını daha da sınırlandıracağı endişesi ile Suudi Arabistan’a daha yakın durabilecek Sünni siyasetçileri ekonomik; aşiret ve dini grupları ise silah ve istihbarat bilgileri ile desteklemeye başlamıştır. Ayrıca Bağdat hükümetine ve İran’ın Bağdat’ta nüfuz kazanmasına karşı olan Arap Şii gruplar da Suudi Arabistan tarafından doğrudan desteklemeye başlamıştır.1076 Suudi Arabistan, bir yandan Irak’taki Sünni Arap kimliğini kendi çıkarları açısından muhafaza etme ve güçlendirmeye çalışırken diğer taraftan ise İran’ın aleyhine olacak şekilde Fars ve Arap Şiilerin arasını açmaya çalışarak İran’ın Irak’taki etkisini azaltmaya çalışmaktadır. Amerika’nın uygun bir zamanda Irak’tan askerlerini çekeceğini belirtmesi ile Suudi Arabistan’ın Irak’taki İran etkisinin Körfez ülkelerindeki Şiiler aracılığı ile bölgede domino etkisi yaratacağından çekindiği için Amerika’nın Irak’tan çekilmesini istememiş 1074 Dina Esfandiary and Ariane Tabatabai, “Yemen: an Opportunity for Iran–Saudi Dialogue?”, The Washington Quarterly, Vol:39, No:2, 2016, s.161 1075 Sinkaya, “Amerikan Askerlerinin Çekilmesinden Sonra Irak-İran İlişkileri”, s.37-38. 1076 Bassel F. Salloukh, “The Arab Uprising and the Geopolitics of the Middle East”, The International Spectator, Vol. 48, No. 2, June 2013, s.35 280 ve bunun Irak’taki anarşiyi güçlendireceğini savunmuştur. 1077 Amerika’nın Irak’tan ayrılma ihtimali hem Iraklı Sünniler hem de Suudi Arabistan gibi Sünnilere yatırım yapan ülkeler için İran’ın gücünü pekiştirmesi en istenilmez durum olacaktır. Özellikle Amerikan askerlerinin olası Irak’tan ayrılması durumunda taraflar arasında etnik ve mezhepsel çatışmaların tırmanması beklenmekteydi ki 2011 sonrası Irak bu süreçleri çok şiddetli bir şekilde yaşamıştır.1078 2014 yazında Irak’ta IŞİD’in ortaya çıkması ile birlikte İran açık bir şekilde Irak’ın Basra bölgesindeki Şii Arapları askeri anlamda desteklemiştir. Bu tarihten itibaren İran, Irak’ta sahada bulunan milisleri aracılığıyla ve Irak ordusuna (Şii milis grupları) verilen destek ile kendi konumunu güçlendirmeye çalışmıştır. 1079 IŞİD, Ortadoğu coğrafyasında bulunan diğer terör örgütlerinden farklı olarak Suriye ve Irak’ta devlet yapısının ortadan kalkması ile ortaya çıkmıştır. Örgüt, devleti niteleyen bütün enstrümanlara, bürokrasi, eğitim-hukuk sistemi hatta propaganda ve bunların hepsini sağlayacak finansal güce sahip olmaktadır.1080 Aynı zamanda halifelik gibi bir kavramı kendine mal ettiğinden dolayı dini fanatik bir terör örgütü olarak karşımıza çıkmaktadır. IŞİD aynı zamanda bölgede yaşanan mezhep gerilimlerinden beslenerek bu gerilimlerden kendisine imaj oluşturan soğukkanlı bir yapıya sahiptir. 1081 2014 yılında IŞİD terör örgütünün Irak’ta yayılmaya başladığı ilk günlerde İran Devrim Muhafızları Komutanı Kasım Süleymani’nin birçok İran destekli Şii militan ile Irak’a giderek savaşması Irak hükümeti ile İran arasındaki ikili ilişkileri de derinleştirmiştir. IŞİD örgütü Afganistan’a Sovyetlere karşı savaşmak için giden Ebu Musa elZerkavi tarafından temeli atılmıştır. İlk olarak Tevhid ve’l Cihat Cemaati’ni oradaki birlikleri ile kurmuş sonra bu örgütün ismini Mucahidin Şura Konseyi olarak değiştirmiştir. Irak’ın işgali ile birlikte ABD ve Şia etkisini kırmak için Irak’a mobilize 1077 Gause F. Gregory, “Saudi Arabia: Iraq, Iran, the Regional Power Balance, and the Secterian Question”, StrategicInsight, Vol VI, Issue 2, March 2007, https://calhoun.nps.edu/bitstream/handle/10945/11181/gauseMar07.pdf?sequence=1&isAllowed=y (15.03.2018) s.1 1078 Gregory, a.g.m., ss.1-2. 1079 Axworthy, Iran What Everyone Needs To Know, s.169. 1080Cengiz Tomar, “İŞİD Hakkında İşitmek İstemediğimiz Gerçekler”, http://www.aljazeera.com.tr/gorus/isid-hakkinda-isitmek-istemedigimiz-gercekler-irrasyonalizminrasyonalitesi (19.04.2015) 1081 Burak Kadercan, “İŞİD’in Çılgınlığının Arkasındaki Yöntem”, Ortadoğu Analiz, Cilt.7, Sayı. 70, EylülEkim 2015, s. 21. 281 olan örgüt, Irak’ta yerel cihatçılar ile ilişki kurmasının yanında el-Kaide’ye de yakınlaşmıştır.1082 Nuri Maliki’nin Irak’ta yaşayan Sünnileri ötekileştirmeye ve haksız bir şekilde Sünnilerin tamamını Baas ile ilişkilendirmeye çalışması IŞİD terör örgütüne yerli Iraklı Sünnilerin bir kısmı tarafından sempati duyulmasını ve destek verilmesini kolaylaştırmıştır. IŞİD’in 2014’ün sonlarına doğru Irak’ta yoğun bir şekilde etkinliğini göstermesi ile birlikte birkaç yıl öncesine kadar küçük düzensiz milis birlikleri olan örgüt düzenli bir askeri yapı kazanmıştır. IŞİD’in bölgede etkinliğini arttırması sonucu olarak Irak’ta diğer yerel militarist güçler olan Peşmerge ve Şii militanlar da ülkede IŞİD ve diğer rakip gruplara karşı güçlerini arttırmak için silahlanma oranlarını arttırmıştır. İran ise, IŞİD tehdidinden korkan yerel ve anti Amerikancı güçlerin silahlanmasını kolaylaştırmış ve onları desteklemiştir. 1083 IŞİD terör örgütü Musul’u işgal etmesi sonrasında Irak ordusunun cephanelerinde bırakmış olduğu silahlar ile oldukça güçlenmiş ve etkinliğini Suriye ve Irak’ın diğer bölgelerine de yaymaya çalışmıştır. İran, IŞİD tehdidini oldukça iyi kullanarak hem Irak hem de Suriye’deki etkinlik alanını önemli ölçüde genişletmeyi başarmıştır. İran, Irak’ta Şii grupların birçoğunu desteklerken Suudi Arabistan, Irak’ta daha çok Nuri Maliki’nin sistemden dışladığı Sünnileri desteklemiştir. 2014 yılında IŞİD’in sadece Irak için değil Suudi Arabistan için de gerçek bir tehdide dönüşmesi nedeniyle Riyad, 2006 yılında el Kaide’ye karşı pozisyon aldığı gibi Amerika ile özellikle askeri ilişiklerini geliştirme kararı almıştır. 1084 IŞİD’in Irak ve Suriye’deki ilerleyişini durdurmak için ABD, 250 askeri nakliye aracı, Bulgaristan 18 adet top, Almanya 500 anti tank roket, İran 7 savaş helikopteri ve Rusya 15 helikopter ve 5 savaş uçağı ile Irak hükümetinin IŞİD güçleri ile mücadele etmesine katkı sağlanmıştır. 1085 ABD, ayrıca 2015’in mayıs ayında Irak hükümetine IŞİD militanlarını püskürtmek amacıyla 1000’e 1082 Hilmi Demir, “Selef ve Selefiler İŞİD Ne Kadar Sunnidir?”, 21 Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, Rapor No:21, Ağustos 2014, s.16. 1083 Anthony H. Cordesman, “The Changing Security Balance in The Gulf: Joint and Asymetric Warfare, Missiles and Missiles Defence, Civil War and Non State Actors, and Outside Powers”, CSIS, 2015, s.203. 1084 Baczko, Dorronsoro ve Quesnay, a.g.e, s.186. 1085 Pieter D. Wezeman and Siemon T. Wezeman, “Trends in International Arms Transfers”, 2014, SIPRI Fact Sheet, March 2015, s.8. 282 yakın anti tank roket göndermiştir.1086 Bu süreç aynı zamanda IŞİD’e karşı mücadele ettiğini iddia eden diğer bir terörist grup olan PKK’nın Suriye yapılanması olan YPG/PYD’ye silah sevkiyatı yapılmasına meşruluk kazandırmak için de kullanılmıştır. Irak’ta İran, Suudi Arabistan, Amerika ve diğer yabancı güçlerin silahlı milis gurupları desteklemesi Irak toplumunun şiddet ve sivil huzursuzluğunun artmasına üç cihet ile sebebiyet vermiştir. Bunlar: Milis güçlerin kendi çıkarları doğrultusunda merkezi hükümet ve koalisyon güçlerine karşı açık ve kapalı düşmanlık besleme: Militanların Irak ordu ve diğer güvenlik güçlerine sızmayı başarmaları; Militan güçlerin birbirlerine karşı ölüm mangaları oluşturarak mezhep çatışmalarını tırmandırmaları.1087 Özellikle Haziran 2014’de Irak ordusunun IŞİD’in ilerleyişini bastırmada yeterli kalmaması ve Şiiler için mukaddes addedilen mekânların IŞİD’in işgali altında kalacağı korkusundan dolayı Iraklı Şiilerin lideri olan Ayetullah Ali el-Sistani dünyadaki bütün Şiilerin IŞİD’e karşı savaşması için cihat ilan etmiştir. Daha önce kurulan Şii milis güçlerin yanında bu zamana kadar milis gücü olarak bulunmamış Şiilerin (az miktarda Hıristiyan ve Yezidi de dahil) oluşturduğu bu halk yığınları “Haşdi Şabi” olarak tanımlanmaktadır. Irak Bakanlar Kurulu tarafından alınan karar ile örgütün ön saflarında savaşan kişiler maaşa bağlanmıştır. İran’ın bu örgütlere operasyonel, lojistik, siyasal, sosyal alalarda sahip çıktığı hatta bazı İranlı komutanların örgütün üyelerine askeri eğitimlerinde yardımcı olduğu bilinmektedir.1088 İran, Iraklı farklı Şii grupları farklı çıkarları çerçevesinde desteklemeyi tercih etmektedir. Bunun en temel nedeni Irak’ın ortak paydalarda birleşerek İran’a karşı bölgesel bir rakip olma ihtimalini engellemektir. 1089 İran’ın Hizbullah gibi vekil örgütleri kullanırkenki temel motivasyonu ideolojik olmaktan çok pragmatik olmasıdır. Irak’ta da hem hükümet hem de Bedir Tugayları, Mehdi Ordusu, Asaib Ehli Hak gibi zaman zaman birbirleri ile ittifak eden zaman zaman çatışan grupları desteklemiştir. 1090 Bunların yanında Irak’ta Sünni-Şii grupların arasında artan bölünmenin yanında Şii gruplar ve 1086 Eric Schmitt, “U.S. to Send Rockets to Iraq for ISIS Fight”, (20.05.2015), http://www.nytimes.com/2015/05/21/world/middleeast/us-to-send-rockets-to-iraq-for-isisfight.html?rref=world/middleeast (21.05.2017) 1087 Andrew Hubbard, “Plague and Paradox: Militias in Iraq”, Small Wars & Insurgencies, Vol. 18, No. 3, September 2007, s.348. 1088 Bilgay Duman, “İŞİD Sonrası Irak’ta Tartışmalı Yeni Aktör: Haşdi Şaabi (Halk/Millet Yığınları”, Orsam Rapor No: 198, Mayıs 2015, ss.8-11. 1089 Yeğin, İran’ın Bölgesel Faaliyetleri ve Güç Unsurları, s.109. 1090 Yeğin, a.g.e, s.45. 283 liderler arasında da keskin bölünmeler olmaktadır. Irak’ta bilinen en güçlü Şii lider olan Ayetullah Ali Sistani, Mehdi Ordusu lideri Mukteda Sadr tarafından Saddam döneminde isyan etmediği için eleştirilirken; Sadr aynı zamanda da İran destekli Irak İslam Devrim Yüksek Konseyi lideri olan Ayetullah Abdulaziz el Hekim’i de tehdit etmektedir. Irak’ta aktüel bir tartışma olan İran destekli inşa süreci ile bağımsız Irak paydalı yeni inşa dönemi devam etmektedir.1091 Ayrıca Irak’taki Şii milislerin IŞİD’e karşı yapmış olduğu birçok operasyonlarda yakalamış olduğu IŞİD zanlılarının büyük çoğunluğunun ise Sunni aşiretlere mensup siviller olması ise Irak’taki Şii milislerin yapmış olduğu eylemlere soru işareti koymaktadır. Iraklı Şii milis örgütlerinden el Muhtar’ın 2012 yılında Suudi Arabistan sınırlarının kuzeyinde bulunan Hafar el Batin bölgesine yönelik havan saldırılarında bulunması Bağdat-Riyad ilişkilerini gerse de 2014 yılında yeni kurulan Bağdat hükümeti Riyad ile ilişkilerini düzeltmek istemiştir. Tahran ise IŞİD ile mücadele nedeni ile Irak’taki Şii milis gruplarını eğiterek yeni dönemde şekillenecek Irak’ta etkinliğini arttırmaya çalışırken Suudi Arabistan’ın da potansiyel nüfuz alanını sınırlandırmaya çalışmaktadır. Riyad, Tahran’ın Irak’ta giderek güçlenmesinden rahatsız olmuş ve rahatsızlığını Tahran için büyük tehdit olan Mücahidin-i Hak grubunu açık şekilde desteklemek ile cevap vermiştir. Hatta grubun liderinin fotoğrafını Daily al Riyad gazetesine koyarak birtakım röportajlara yer vermiştir. 1092 Irak’ta giderek artan İranSuudi Arabistan rekabetinde kullanılan mezhepsel paradigmalar Irak içerisindeki potansiyel bölünme sürecini hızlandıracak bir etkiye sahip olmanın yanında iki devletin arasındaki soğuk savaşı sıcak bir çatışmaya dönüştürecek potansiyele de sahip olmaktadır. İran’ın Irak’a aşırı müdahalesinden kendi çıkarları ve Arap Şii kimliği nedeni ile rahatsız olan bazı önemli Iraklı Şiiler, İran’ın Irak’taki nüfuzundan giderek endişe duymuşlardır. Bunun önemli göstergelerinden birisi olan Mukteda Sadr’ın Suudi Arabistan veliaht prensi Muhammed bin Selman’a Ağustos 2017’de resmi bir ziyaret düzenleyerek Suudi Arabistan’dan Irak’ın yeniden imarı için yardım sözü alması ve 1091 Kepsutlu, a.g.e., s.148. 1092 Keynoush, a.g.e., s.229. 284 Necef’e Suudi Arabistan’ın konsolosluk açmasına izin vermeleri olmuştur. 1093 Bu da Irak’ta İran’ı daha zor günlerin beklediğini ve İran’dan rahatsız olan kişilerin sayısının arttığını gösterirken aynı zamanda İran yayılmacılığına karşı Arap milliyetçiliğinin de Irak’ta önemli bir dinamik olduğunu göstermektedir. Bu gelişmelere ek olarak Soğuk Savaş sonrası dönemde ortaya çıkan özerklik ve bağımsızlık dalgası iki önemli sonucu ortaya çıkarmıştır. Bunlardan birincisi; ulus devletlerin küreselleşmeden kaynaklanan değişim ve fırtınalara karşı güçlü bir sığınak olmadığı, kincisi ise; zayıflayan devletlerin vatandaşlarından talep ettikleri sadakate karşılık sunabilecek güvenlik ve refah gibi imkânların inandırıcı olmamasıdır. 1094 Bu durumun en önemli örneklerinden birisi olan Irak, Ortadoğu’da zorlama Arap ulus devletlerinin maya tutmamasının, etnik, mezhepsel ve ekonomik anlamda kırılgan olmasının en çok hissedildiği yer olmaktadır. Irak’ın kırılgan yapısı I. Dünya Savaşı’ndan günümüze bazen Arap Şiiler, bazen Kürtler ve bazen de ideolojik siyasi grupların politikaları ile gün yüzüne çıkmıştır. Bunun en son göstergesi ise Kürdistan Bağımsızlık Referandumu olmuştur. Körfez ülkeleri ile Irak Kürt Bölgesel Yönetimi ilişkilerine baktığımızda ikili ilişkiler Irak merkezi yönetimini endişelendirmemek adına sınırlı olmak ile birlikte BAE, Erbil’de 2012 yılında konsolosluğunu açarak yoğun bir şekilde ilişkilerini geliştirmeye başlamıştır. 2015 yılında Kuveyt, 2016 yılında Suudi Arabistan, İran’ın eleştirilerine rağmen diplomatik temsilciliğini açmıştır. Bununla birlikte Umman, Katar ve Bahreyn, Erbil’de diplmatik daimi temsilciliği bulundurmamayı tercih etmiştir.1095 25 Eylül Irak Kürt Bölgesel Yönetiminde yapılan referandum gerek uluslararası gerekse bölgesel anlamda önemli derecede kaygı ve endişelere sebep olmak ile birlikte Irak’ta rekabetin ön saflarında yer alan İran ve Suudi Arabistan açısından da farklı şekillerde karşılanmıştır. Referandum çalışmalarının yapıldığı sürece körfez ülkeleri oldukça kararsız ve birbirleri ile çelişen söylemlere yönelmek ile birlikte İran ve Türkiye başta olmak üzere diğer önemli Kürt nüfusa sahip ülkeler referandumu tanımayacaklarını ifade etmişlerdir. 1093 Robert Cusack, “Saudi Arabia Pays Iraqi Shia Cleric Sadr 10 Million USD to Set Up Consulate in Najaf”,02.08.2017, The New Arab, https://www.alaraby.co.uk/english/news/2017/8/2/saudi-arabia-paysiraqs-shia-cleric-sadr-10-million (E.T.03.10.2018) 1094 Bauman, a.g.e., s.71 1095 Hussein Ibish, “The Gulf Countries and The Kurdish Referandum”, 04. 10.2017, https://worldview.stratfor.com/article/gulf-arab-countries-and-kurdish-referendum (E.T. 20.10.2018) 285 BAE ve Suudi Arabistan her ne kadar İran’ı zayıflatacak bir alternatif bir oyuncu kazanmak istemesine rağmen Irak’ın parçalanması durumunda İran’ın Irak’ta ki ezici çoğunluğu oluşturan Şii Araplar aracılığı ile çıkarlarını koruyacağı ve kendilerine problem yaratacağı endişesi Irak’ın parçalanmaması için tam bağımsız bir Kürdistan devletini de desteklememelerini kolaylaştırmıştır. Bununla birlikte Irak’ın Kuzeyin’de İran’ın sınırında Sünni Kürtlerin hâkim olduğu bir bölgesel yönetim Körfez ülkeleri için potansiyel nüfuz alanı olmak ile birlikte Kürtlerin özellikle Kürdistan Yurtsever Partisinin İran ile yakın ilişkilere sahip olması endişelerinin artmasına da neden olmaktadır. 3.3.7. MUHAMMED BİN SELMAN’IN VELİAHT SEÇİLMESİ SONRASI SUUDİ ARABİSTAN 2013 Haziran’ında Katar veliahtı ile başlayan Arap monarşilerinde veraset intikali süreci kısa bir süre sonra Suudi Arabistan’da yaşanacaktır. Kral Abdullah’ın 91 yaşında ve ilerleyen sağlık sorunlarının ortaya çıkması ve kardeşi olan veliaht prens Selman’ın ise 78 yaşında benzer devleti idare etmeye engel ağır sağlık sorunlarına sahip olması Kraliyet ailesine, özellikle iktidara talip prenslere oldukça endişe vermiştir.1096 Kral Abdullah’ın 23 Ocak 2015 tarihinde vefatı sonrasında Suudi Arabistan Krallığının başına geçen Prens Salman, Prens Muqrin’i veliaht prens olarak seçmiş fakat üç ay sonra Muhammed bin Nayef’i veliaht seçerek Muqrin’i kraliyetten uzaklaştırmıştır. Bununla birlikte Kral Salman’ın oğlu olan Muhammed bin Selman ise Muhammed bin Nayef’in naibi olarak ikinci veliaht olarak atanmıştır.1097 Kral Selman’ın birkaç ay gibi kısa bir zamanda önemli değişiklikler yapması ve kraliyet bürokrasisi açısından önemli prensleri stratejik görevlere getirmesi ve kısa bir zaman sonra onları azletmesi Kral Selman’a yönelik özellikle Suud ailesinde bir takım endişe ve korkulara neden olmuştur ki bunun ne kadar haklı bir gerekçe olduğu kısa bir zaman sonra daha da iyi bir şekilde anlaşılacaktır. Suudi Arabistan, devrim niteliğinde bir değişikliğe giderek İbni Suud’un oğullarında olan veliahtlık makamını torununa kaydırarak Krallıkta iktidar değişimini 1096 Guzansky, a.g.e., s.118. 1097 Lindsay Hughes, “Mohammed bin Salman’s Saudi Arabia: A Royal Revolution”, Future Directions International, 14 December 2017, s.2. 286 oldukça farklı strateji kullanarak gerçekleştirilmiş ve Kral Salman, yeğeni Muhammed bin Nayef’i birinci veliaht, oğlu Muhammed bin Selman’ı ise ikinci veliaht olarak atamıştır.1098 21 Haziran 2017 tarihinde ise, daha sert bir hamle ile Kral Salman, bir kraliyet kararnamesi yayınlayarak Muhammed bin Nayef’i görevden aldığını ve yerine oğlu Muhammed bin Selman’ı atadığını ilan etmiştir. Bu çeşit bir atama 1932 yılında kurulan Üçüncü Suud devletinde ikinci kez yeniden tekrarlanmıştır. 1933 yılında Abdulaziz İbni Suud kendi oğlu Suud’u veliaht prens ilan etmiş ve dolaysı ile kendi kardeşlerinin tamamını Krallığa naiplikten men etmiştir.1099 Fakat sonra bu uygulama Kral Salman’a gelinceye kadar hiç kimse tarafından kullanılmamıştır. Bununla birlikte Suudi Arabistan’ın yargı ve denetlemeden muaf ve mutlak monarşisinin başına Kral’ın oğlunun geçirilmesi birçok kesim tarafından sessiz bir devrim veya saray darbesi olarak algılanmasını sağlamıştır.1100 Bununla birlikte Kral Salman üç önemli faktörü de Suudi Arabistan siyaset ve rejimine dahil etmiştir. Bunlardan birincisi; Kraliyeti Sudayriler etrafında toplamak, İkincisi; genç bir Kral naibi atayarak ülkeyi uzun yıllar yönetecek siyasi idareyi belirlemiştir ve son olarak ise; Muhammed bin Selman’ın gelecekteki kraliyetinin önündeki bütün engelleri kaldırmıştır. 1101 Muhammed bin Selman’ın Suudi Arabistan devleti içerisinde hızlı bir şekilde yükselmesi ve bu süreç içerisinde devletin içerisinde önemli değişim ve dönüşümleri de birlikte yapmaya çalışması ilerleyen süreçte Suudi Arabistan’ın devlet kimliğinde önemli ve radikal değişimlerin yaşanacağının habercisi olmuştur. Bununla birlikte ilk Suud devletinin kurulmasından güzümüze kadar gelen süreçte Suud ailesi ve Vahhabi ulema ile kurulan ittifakın tamamen kopmaması adına İran karşıtlığı önemli bir ortak tehdit ve İran yayılmacılığına karşı ortak hedef olmaya devam edeceği tahmin edilmektedir. Bunun da en önemli göstergesi Muhammed bin Selman’ın veliaht ilan edilişinden sonra Suudi Arabistan’ın İran’a karşı hem eylem hem de söylem bazında giderek daha agresif politikalar hayata geçirmesi olmuştur. 1098 Amir Hashim Alvi, “En Niza’a İstibdadati al Khatir el Muhammed bin Selman”, 04.01.2018, al Quds 1099 Madawi Al-Rasheed, “King Salman and His Son: Winning to US Losing to the Rest, LSE Middle East Center Report, September 2017, s.6. 1100 Jane Kinninmont, “Can Mohammad bin Salman Really Save Saudi Arabia?”, Prospect, 19.03.2018, https://www.prospectmagazine.co.uk/magazine/can-mohammed-bin-salman-really-save-saudiarabia(E.T.10.09.2018) 1101 Hiro, a.g.e., s.xxi 287 Suudi Arabistan devleti ile Vahhabi ulemanın ilişkileri; 1979 Kâbe baskını, İkinci Körfez Savaşı’ndaki rejime yönelik tutumları, 11 Eylül saldırılarından sorumlu tutulmaları ve ülkenin insan haklarına ilişkin karyesinin oldukça kötü olmasındaki fikirsel etkileri nedeniyle uzun yıllardır bir takım problem yaşadığı görülmektedir. 1102 Suudi Arabistan’ın yeniden şekillenecek devlet yapısı ve kimliğinde en önemli kaygının devlette uzun ve derin bir geçmişi olan Vahhabi ulema ve bunların etki alanlarından herhangi reaksiyon gelip gelmeyeceğidir. Suudi Arabistan’ın büyük bir kesimini oluşturan otuz yaş altı gençlerden ve kadınlardan güçlü destek alabileceğini uman Muhammed bin Salman, kendisine karşıt fikir ve görüşleri savunan toplumun diğer bir kısmını oluşturan muhafazakâr grup ve kişiler ile birlikte yurtdışından veliahttın projelerini eleştiren birçok yerli ve yabancı da olmaktadır. Ayrıca Suudi Arabistan’da bir diğer önemli muhafazakâr güç olan Sahva Hareketi içerisinde bulunan kişilerin de Muhammed bin Selman hakkında çok iyi görüşlere sahip olmaması veliaht prensin önünde en sorun çıkarıcı unsurlar olarak muhafazakâr İslamcı kesimi göstermektedir. Veliaht Muhammed bin Selman ve politikalarına karşı muhalefette yer alan bazı İslamcı ve Selefi kişiler hakkında örnek vermek gerekirse; Ocak 2017’de Abdulaziz elŞeyh yeni kurulan Eğlence Genel İdaresi kurumunun konser ve film gibi etkinlikleri organize eden yönetimini ve buna izin veren veliaht prensi kınamış, Suudi Arabistan’da yaşananları kültürel ve dini ahlaksızlık olarak tanımlamıştır. Sosyal medya hesapları bulunan ve milyonlarca takipçileri bulunan bazı din adamları (15 milyondan fazla takipçisi olan Şeyh Muhammed el-Arifi ve Şeyh Awad el-Qarni, 14 milyondan fazla takipçisi olan Şeyh Salman Oudah gibi) Krallıkta son seneler ortaya çıkan reform girişimlerini sıklıkla kınamaktadırlar. 1103 Reformları eleştirilen din adamlarının hapis veya idam 1104 dahil diğer baskı yolları ile konuşması engellenirken, reformlara destek olan ve Kraliyet ile olumlu ilişkilere sahip din adamlarının ise görünürlülüğü ve Kraliyet açısından makbul oldukları izlenimi arttırılmaya çalışılmaktadır. 1102 Mabon, Saudi Arabia and Iran: Power and Rivaly in the Middle East, s.118. 1103 David B. Ottaway, “Will Saudi Arabia’s Social Revolution Provoke a Wahhabi Backlash, Middle East Fellow Wilson Center, No:126, May 2018, s.1-2. 1104 Bethan McKernan,”Saudi Arabia Carries Out 100th Execution So Far This Year”, Independent, 03.10.2017,https://www.independent.co.uk/news/world/middle-east/saudi-arabia-executions-2017-numberlatest-a7980916.html (E.T.20.10.2018) 288 Suudi Arabistan’ın muhalif Şii ve Veliaht Prens Muhammed bin Selman karşıtı muhaliflerine karşı uyguladığı politikalar Uluslararası Af Örgütü tarafından “idam’ın siyasal bir silah olarak kullanıldığı” şeklinde yorumlanmıştır.1105 Kasım 2017’de Suud ailesine mensup ve Kraliyet makamına oldukça yakın olan kişilerin mahkeme edilmeksizin tutuklanmaları ve mal varlıklarına el konulmaları uluslararası toplum tarafından yeni veliaht prensin makamını güçlendirmek ve Kraliyet makamına geçmeden önündeki engelleri kaldırmak olarak görülmektedir. Muhammed bin Selman devlet içerisinde ve devletin politikalarında kendi varlığını hızlı bir şekilde yükselterek Krallığın de facto lideri olduğunu göstermekte ve muhaliflerini sindirerek monarşiyi kendisinden başka birisine kaptırmayacağını göstermektedir.1106 Ayrıca dış dünyaya karşı sergilediği Ilımlı İslam (Moderate Islam) ve Modern hayat tarzının Krallıkta temsilciliğini yapması ile Amerika başta olmak üzere Batılı ülkelerden siyasi anlamda destek almaya ve Krallıktaki meşruiyetini güçlendirmeye çalışmaktadır. Suudi Arabistan 1932 yılında kuruluşundan itibaren birçok sosyal, ekonomik ve siyasi anlamda yapısal değişiklikler geçirmiştir. Bunlardan Suudi Arabistan’ın kendi vatandaşlarının yaşam kalitesini arttırması, ekonomik gelirleri çeşitlendirmesi ve petrole bağımlı ekonomiden üretime dayalı ekonomiye geçiş önem arz etmektedir. Ayrıca diğer taraftan insan kaynağındaki kalitenin arttırılması, ulusal ekonomide özel sektörün güçlendirilmesi olmuştur. Son olarak ise Muhammed bin Selman’ın çok uluslu danışmanları ve kendini destekleyen uluslararası bankerlerin destekleri ile Suudi Arabistan yeni bir dönüşü geçirmeye hazırlanmaktadır.1107 Suudi Arabistan, uzun yıllar devletin bekasını; hanedanlığın rejimdeki devamlılığı ve Vahhabiliğin korunması ve ihracı arasındaki uyumunun istikrarlı bir şekilde korunması önceliğinde görmüştür. Muhammed bin Selman’ın veliaht prens olması ile birlikte Suudi Arabistan’ın sahip olduğu devlet kimliğinde de önemli değişimler meydana gelmiştir.1108 Muhammed bin 1105 “Saudi Arabia: Death penalty used as political weapon against Shi’a as executions spike across country”, Amnesty International, 12.07.2017, https://www.amnesty.org/en/latest/news/2017/07/saudiarabia-death-penalty-used-as-political-weapon-against-shia-as-executions-spike-across-country/ (E.T.22.10.2018) 1106 Patrick van der Heiden and Alex Krijger, “The Saudi-Iranian Rivalry”, Atlantische Commissie, April 2018,https://www.atlcom.nl/upload/trans-atlantischnieuws/AP_2_2018_Van_der_Heiden_and_Krijger.pdf, s.13 1107 Adel Abdel Ghafar, “A New Kingdom of Saudi”, The Cairo Review of Global Affairs, 28/ Winter 2018, pp:72-74. 1108 Sibel Bülbül Pehlivan, “Suudi Arabistan’ın Ulusal Güvenlik Politikaları”, Ortadoğu’da Ulusal Güvenlik Stratejileri, Ed. Veysel Kurt, İstanbul: Seta Yayınları, 2018, s.112. 289 Selman katı İslam’ın Vahhabi/Selefi yorumundan ülkesini uzaklaştıracağını ve ülkesinin petrole olan ekonomik bağımlılığını dolaysi ile rantiyer yapısını değiştireceğini açıklayarak “2030 Vizyonu” olarak isimlendirilen projesi için planlamalar yapmaya başlamıştır. 1109 Bunun yanında Suudi Arabistan’da kadınlara ve seküler hayat tarzı yaşamı seçen vatandaşlarına yönelik belirli reformları gerçekleşmeye başlaması ilerleyen yıllarda Suudi Arabistan’ın geleneksel devlet yapısında ve kimliğinde de derin değişimler geçireceğini göstermektedir. Veliaht Prens Muhammed bin Selman ayrıca, 2030 Vizyonu çerçevesinde ekonomik çeşitliliği arttırmak ve dış yatırımcı için Suudi Arabistan’ı cazibedar hale getirmek için ARAMCO’nun %5 hissesini satışa çıkarmıştır. Suudi Arabistan ayrıca, dışarıdan gelecek silah ve teçhizat kaynaklarını yerli askeri endüstrinin gelişmesi ile kısaltarak ekonomiye pozitif girdi sağlamayı ve dışa bağımlılığı azaltmayı hedeflemektedir. 1110 Bununla birlikte Suudi Arabistan’ın vatandaşlarını askere alma ve güvenliğe katkı sağlama konusunda ideolojik anlamda yetersizliği, Vahhabilere, Krallığın ilk yıllarında yaşadığı İhvan sendromu, güvensizliği nedeni ile vatandaşlarını harekete geçirme kabiliyeti oldukça kısıtlı olmaktadır. Bu durum da Suudi Arabistan’ın güvenlik anlamında zaaf hissetmesine neden olmaktadır.1111 Suudi Arabistan’ın Arap Baharı halk ayaklanmaları sürecinde gerek İran ve vekil gruplarını gerekse Müslüman Kardeşler Örgütü’nü sınırlandırmak için askeri ve lobicilik anlamında yüklü harcamalar yapması Suudi Arabistan’ın yerel askeri endüstriyi geliştirme hedefinin nedeni olarak anlaşılabilmektedir. Fakat Bununla birlikte Suudi Arabistan’da devam etmekte olan yapısal sorunlar (ekonomik, siyasi ve toplumsal) bahsedilen ekonomik kalkınmanın önündeki en somut engeller olarak görülmektedir. Suudi Arabistan’ın önemli ekonomik, siyasi ve toplumsal engeller ile uğraşmaya devam etmesi ve istenilen düzeyde başarı sağlanamaması Krallığı istikrarsızlığa sürükleyecek potansiyel sorunlar olduğunu göstermektedir. Bunlardan özellikle petrol fiyatlarının istenilen düzeyde yüksek olmaması, Ortadoğu’da devam eden çatışmalar, Katar’a yönelik ablukada istenilen sonuçların alınamaması ve Kraliyet ailesinde devam 1109 Gerald Butt, “Saudi Arabia’s Quiet Revolution”, Rusi Newsbrief, Vol:36, No.4, July 2016, s.11. 1110 Ely Karmon, “Muhammad bin Salman, A New Protagonist in The Middle East”, 2018 Herliya Conferance, s.1. 1111 Hilmi Özev, “Suudi-Vehhabi Devlet ve Toplum Tasavvuru”, Ortadoğu’da Çatışma ve İdeolojiler, Ed. Necmettin Doğan, İstanbul: Vadi Yayınları, 2017, s.224. 290 eden meşruiyet sorunu olmaktadır.1112 Özellikle Yemen’de devam eden operasyonların büyük maliyet tutması karşısında İran ve müttefiklerine karşı istenilen siyasi ve askeri başarıları sağlamaması Riyad’ı giderek endişelendirmektedir. Suudi Arabistan’ın en önemli müttefiki olan Amerika ile yaşadığı ilişkilere baktığımızda da oldukça farklı ve değişken bir siyasi iletişim ağına sahip olduğu düşünülmektedir. Örneğin; Obama yönetimi Ortadoğu’da Suudi Arabistan başta olmak üzere eski müttefikleri ile ters düşme pahasına İran ile ortak çıkarlar çerçevesinde nükleer anlaşma imzalamıştır. Bu anlaşma ile İran, Ortadoğu’da daha rahat hareket etme kabiliyeti kazanmış ve Amerika tarafından Sünni devlet ve gruplara karşı dengeleyici olarak kabul görmüştür. İran ise, anlaşma sonrası Yemen, Lübnan ve Irak’ta daha kolay bir şekilde nüfuz alanı geliştirmeyi başarmıştır.1113 Amerikan başkanı Donald Trump’ın nükleer anlaşmayı utanç kaynağı olarak tanımlayıp iptal etmesi ile birlikte 1114 Suudi Arabistan başta olmak üzere Körfez ülkeleri rahat bir nefes almaya başlamıştır. Ayrıca İran’a geçmişte uygulanan yaptırımların Trump’ın politikalarıyla artması İran’ı oldukça tedirgin etmiştir. Trump’ın, Obama döneminde Washington ile ilişkileri oldukça kötü bir seviyeye gelen Körfez’deki geleneksel müttefiklerini kazanmak için İran’a baskı uygulaması Suudi Arabistan ve İran’ın bölgesel politikalarını endişe ile karşılayan diğer Körfez ülkelerini kısmen rahatlatmış fakat İran’ın bölgedeki gücünü kısıtlaması açısından şu ana kadar çok gerçekçi olduğu söylenemez. Bununla birlikte Muhammed bin Salman ve Amerika başkanı Trupm’ın ikili ilişkilerinin iyi olması ve bunun somut ticari ve askeri ilişkilere dönüşmesi yakın gelecekte Suudi Arabistan’ın İran’ı zorlayacak adımlar atmasını netice verebilir. İran’ın olası nükleer silah elde etmesi Amerika için bir tehdit olmaktan oldukça uzaktır. Çünkü Amerika nükleer Rusya, Çin hatta Kuzey Kore ile uluslararası toplumda ilişkilerini sürdürebiliyor ve hayati bir tehdit hissetmiyorsa İran’ın sahip olacağı nükleer silahtan da kolay bir şekilde tehdit hissetmeyecektir. Fakat Amerika’da dış politikayı etkileme gücü hayli yüksek olan Amerikan-İsrail Kamu İlişkileri Komitesi (AIPAC) gibi Yahudi lobileri Amerika’nın Tahran ile ilişkilerinde önemli rol oynamakta ve İran’a 1112 Kamran Bokhari, “A Shake up in the Saudi Royal Family”, Geopolitical Futures, 22. 06. 2017, s.1. 1113 Sarı, “Devrimden Günümüze İran’ın Güvenlik Stratejisi” a.g.m., s.60. 1114 Saed Kamali Dehghan, “What is Iran Deal and Why Does Trump Want to Scrap It?”,The Guardian, 09.05.2018,https://www.theguardian.com/world/2018/may/08/iran-nuclear-deal-what-is-it-why-doestrump-want-to-scrap-it 291 baskıların arttırılmasını desteklemektedirler.1115 Siyasi ve yapısal değişimlere ilişkin bir geçiş döneminde olan Suudi Arabistan, bu sürecin tamamlanması aşamasında ve sonrasındaki süreçte İran ile ilişkilerine de yansıması olacaktır. Fakat yeni dönemde Suudi Arabistan’ın İsrail ve Amerika ile güçlenen ilişkileri İran ile bölgede sorun yaşamasını daha da arttıran faktörlerde olma ihtimaline sahiptir.1116 Bunun yanında İsrail ile ilişkileri oldukça istikrarlı olan Suudi Arabistan’ın kendisini Sünni ülkelere nasıl anlatacağı ve Müslüman halklar karşısında ne gibi argümanlar öne süreceği ve en önemlisi İran’ın ittihamlarına nasıl karşılık vereceği soruları ise şimdiden Suudi Arabistan’ın dikkat çekmesini sağlamıştır. Gharayagh Zandi gibi bazı akademisyenlere göre ise Suudi Arabistan, bugün Arap milliyetçiliğine sarılmaktadır. Fakat Suudi Arabistan’ın inşa etmeye çalıştığı bu Arap milliyetçiliği, Nasır’ın Mısır merkezli mezhepsel ve dini kimlikten uzak inşa ettiği Arap Milliyetçiliğinden oldukça farklı olmaktadır. Suudi Arabistan, yeni Arap milliyetçiliği perspektifinde Sünni Arapları merkeze alan oldukça kısıtlayıcı bir Arap milliyetçiliğini savunmaktadır.1117 Fakat bu da Katar gibi Sünni hatta Vahhabiliğin etkin olduğu Arap monarşi ülkesini dışlama, ABD ve İsrail ile yürütülen ilişkiler nedeni ile birçok yönden eleştiriye ve Arap milliyetçiliğine yönelme söz konusu olmadığı konusunda eleştiriye açık olmaktadır. Muhammed bin Selman’ın Nisan 2018’te Amerika’da iki haftalık diplomatik ziyaret esnasında AIPAC (the Jewish Federations of North America) ziyaret etmesi ve Yahudi din adamları ile buluşmasının yanında The Atlantik’e yapmış olduğu röportajda hem Filistinlilerin hem de İsraillilerin kendilerine ait toprakların olması ve orada özgürce yaşama hakkına sahip olduğundan bahsetmesi Suudi Arabistan’ın yeni dönemde ağırlık vereceği yerel güç merkezlerini de ortaya koymaktadır.1118 Suudi Arabistan hem İran hem de Katar’ı köşeye sıkıştırmak hem de bunların bölgedeki nüfuzunu mümkün oldukça azaltmak için İsrail ile sanki bir Sünni dublör anlamında askeri, politik ve ekonomik ilişkilerini güçlendirmektedir. Suudi Arabistan, İsrail ile bu ittifakını güçlendirmeye 1115 Walt ve Mearsheimer, a.g.e., s.71. 1116 Mohammad Jafar Javad, Tahran Üniversitesi Hukuk Fakültesi ve Siyaset Bilimi Bölümü Öğretim Üyesi ile 28.08.2018 tarihinde yapılan bir mülakat. 1117 Davoud Gharayagh Zandi, Doç.Dr. Shahid Baheshti Üniversitesi, Bölge Çalışmaları Araştırma Enstitüsü Dekanı, 26.08.2018 tarihinde Tahran Shahid Baheshti Üniversitesinde yapılan bir mülakat. 1118 Karmon, a.g.ç, s.4. 292 çalışırken Suudi medyası İsrail hakkında daha az eleştirel, Filistin meselesine yönelik ise oldukça sessiz davranmayı tercih etmektedir.1119 Suudi Arabistan, bu neden ile Amerika’nın Tel Aviv'deki konsolosluğunu Kudüs’e taşımasına karşı aldığı kararı da kısık seste kınayarak geçirmeyi tercih etmiştir. Bununla birlikte Amerika, Suudi Arabistan ve İsrail’in de desteği ile İran’ın altından kalkamayacağı ambargoları ve yaptırımları uygulamada en karlı çıkacak olan ülkelerden birisi Suudi Arabistan’ın kendisi olacaktır. Bunun en önemli nedeni ise İran’ın bölgedeki vekil güçlerine sunduğu desteği kısıtlayacağı veya tamamen geri çekeceği ihtimali olmaktadır. Fakat İran’ın bölge politikasında keskin bir dönüş yapma olasılığı Rehber Hamaney’in vefatı veya veliaht prensin Suudi Arabistan kralı olması öncesi çok gerçekçi görünmemektedir.1120 Ancak 2 Ekim 2018 tarihinde İstanbul Suudi Arabistan Başkonsolosluğu’nda öldürülen Suudi Arabistanlı muhalif gazeteci Cemal Kaşıkçı gibi vakaların olması Muhammed bin Selman ve Suudi Arabistan’ın İsrail ve Amerika gibi müttefiklerinin de bazı politikalarını oldukça zora sokmakta, İran’a karşı propaganda ve Suudi Arabistan’ın meşruiyetini sorgulama imkânı vermektedir. 1121 Öyle ki İran, krizin birkaç gün sonrasında Suudi Arabistan’ın terör üreten bir yer olduğu, Suudi Arabistan’ın bedevi yapısının devam ettiği bir kabile devleti olduğu ifade edilmiş ve Suudi Arabistan’ın onayı ile vuku bulmuş bu cinayeti Yemen Savaşı ve ortaya çıkan insani krizler ile ilişkilendirmişlerdir. Fakat İran, bu olay neticesinde Suudi Arabistan’ın aşırı derecede yıpratılıp Türkiye’nin bölgedeki nüfuzunun artmasından endişelendiği için ani açıklama ve tepki vermekten çekinmekte ve olayı çok boyutlu bir şekilde ele almaya çalışmaktadır.1122 3.3.8. KATAR KRİZİNDE İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN 1119 Al-Rasheed, “The Dilemmas of a New Era”, s19. 1120 Sanam Vakil, Iran and the GCC Hedging, Pragmatism and Opportunism, Chatham House, September 2018, s.15. 1121 Mark Moore, “Iran: Saudi Arabia Wouldn’t Kill Khashoggi Without US Blessing”, 24.10.2018, New York Post, https://nypost.com/2018/10/24/iran-saudi-arabia-wouldnt-kill-khashoggi-without-us-blessing/ (E.T.26.10.2018) 1122Serhan Afacan,“İran Kaşıkçı Cinayetini Nasıl Değerlendiriyor?”,30.10.2018) https://iramcenter.org/iran-kasikci-cinayetini-nasil-degerlendiriyor-/ (E.T.30.10.2018) 293 25 Haziran 2013 tarihinde Katar monarşisini yumuşak bir geçiş ile oğlu Prens Tamim’e bırakan Hamad bin Halife al Thani, böylece oğlunun Arap dünyasındaki en genç devlet başkanı olmasını da sağlamıştır. Yeni emirin tahta çıktıktan sonra en önemli politikası Katar toplumunun da beklentisi olan ülke içi sorunların giderilmesi olacaktır. Fakat Arap Baharı’nın ortaya çıkması ve Katar’ın bu süreçte elindeki güçlü maddi imkânlar ile bölgesel nüfuz artışına sahip olma potansiyeli Katar’ı yoğun bir şekilde dış politika stratejilerine tekrar döndürmüştür. 1123 Katar’ın demografik ve coğrafi alan bakımından yetersizliği ile birlikte sahip olduğu ekonomik kaynaklar ve medya iletişim kanalları aracılığı ile krizlerin devam etmekte olduğu Kuzey Afrika ve Ortadoğu’da daha müdahaleci ve etki alanını arttırıcı politikalar yürütmeye başlamıştır. Emir Tamim ile Katar, Ortadoğu’daki geleneksel arabuluculuk yolu ve yumuşak güç unsurlarını kullanma stratejisini, ekonomik kaynaklar ile desteklediği vekil gruplar aracılığı ile bölge ve küresel ilişkilere doğrudan müdahale eden bir aktöre dönüşmek için kullanmıştır.1124 Uluslararası ilişkiler açısından bakıldığında Katar diğer Ortadoğu ve Körfez ülkelerinden oldukça farklı bir konuma sahip olmaktadır. Bölge sorunlarına arabuluculuk yapmak ile Katar’ın artan bölgesel etkisi, Al Jazeera gibi Arap dünyasında oldukça etkili bir kitle iletişim kanalı ile kitlelerin kendisine yönelik ilgisinin artmasını sağlamıştır.1125 Ayrıca, 2010 yılında FIFA yönetim kurulunun desteğini alarak 2022 futbol dünya kupasına ev sahipliğine aday olarak gösterilmesi gibi girişimleri ile Katar, son on yıldır dünyanın dikkatini çekmeyi başarmıştır.1126 Bunun yanında Katar’ın Amerika, Rusya ve Çin gibi küresel güçler ile oldukça güçlü ekonomik ve siyasi ilişkilere sahip olması, Emirliği coğrafi açıdan oldukça küçük olmasına rağmen uluslararası politika açısından önemli bir ülke haline getirdiğini söyleyebiliriz. Bölgesel anlamda ise, Arap dünyasında önemli kişilere ülke sınırları içerisinde oturum vermesi, Vahhabi geleneğe sahip olmasına rağmen ulus aşırı bir İslamcı örgüt olan Müslüman Kardeşler’i siyasi ve ekonomik imkânları ile desteklemesi bazı bölge ülkeleri ve uluslararası güçler ile ilişkilerini 1123 Guzansky, a.g.e., pp:74-75. 1124 Aida Arosoaie, “Qatar”, Counter Terrorist Trends and Analyses, Vol. 7, No. 1, January/February 2015, s. 88. 1125 Marc Lynch,” How Trump’s Alignment with Saudi Arabia and the UAE is Inflaming the Middle East” The Qatar Crisis, Ed. Marc Lynch, POMEPS Briefings, No31, October 2017, s.33. 1126 Lina Khatib, Qatar and The Recalibration Of Power In The Gulf, Carnegie Middle East Center, Sepember 2014, s.13. 294 bozmasına neden olurken diğer taraftan da Katar’a muazzam bir güç potansiyeline sahip olma getirisi de sağlamaktadır. Katar’ın Ortadoğu’da sorunlu olarak algılanan İslamcı liderler ile uzun yıllar temasta olması nedeniyle Arap Baharı olayları esnasında Tunus, Mısır, Libya, Suriye ve Yemen’de ortaya çıkan devrimci girişimler Katar’ın bu süreçlere müdahalesini kolaylaştırmıştır. Katar, elindeki ekonomik ve politik araçlar ile Arap Baharı’nın ilk günlerinden itibaren sahada varlığını hissettirmiştir. Bu da Katar’a muhtemel siyasi geçişlerin başarılı bir şekilde sonuçlanması durumunda çok önemli stratejik çıkar sağlama potansiyelini göstermektedir.1127 Arap Baharı öncesi Suriye ile güçlü ekonomik ve siyasi ilişkilere sahip olan Katar, Mart 2011’de ayaklanmaların başlaması ve silahlı çatışmaların artması neticesinde Suriye Devleti ile ilişkisini kesen ve bu ülkeye ekonomik yaptırımlarını ilk uygulayan Arap ülkesi olmuştur. Katar’ın bu kararı alması üzerine Şam büyükelçilik binası ve Şam’daki Al Jazeera ofisi rejim yandaşları tarafından taşlanmış ve tahrip edilmiştir. Katar’ın resmi ilişkilerini kesmesi ile Suriye rejiminin Arap dünyasında yalnız kalma dönemi de resmen başlamıştır.1128 Özellikle Al Jazeera televizyon kanalının sahada meydana gelen hadiseleri etkili bir şekilde ekrana taşıması ve protestocular tarafından taleplerinin rejimlere iletilmesinde güçlü bir araca dönüşmesi ile Katar, Arap Baharı olaylarını dünyaya tanıtılmasında önemli bir rol oynamıştır. Uzun yıllardır karşılıklı sorunların çözülemediği ve giderek arttığı Suudi Arabistan ve Katar arasındaki ikili ilişkiler Mısır’da meydana gelen askeri darbe sonrası giderek daha da sertleşmeye başlamıştır. Bunun en önemli nedeni olan Katar’ın Mısır’da Mursi ve Müslüman Kardeşleri desteklemiş, darbe esnasında ve sonrasında ortaya çıkan ölüm, yaralanma ve tutuklanmalardan darbecileri sorumlu tutmuş; buna karşın Suudi Arabistan ise, darbeyi ve Mısır’daki darbecileri desteklemeyi tercih etmesi olmuştur. Kasım 2013’te Katar lideri Emir Tamim’in Suudi Arabistan’a Kral Abdullah ile görüşmesi için gittiğinde Suudi Arabistan’ın Katar’ın politikasındaki yönünü KİK üyeleri ile mutabık bir yöne çevirme talebi Katar Emiri tarafından kabul edilmemesi, aksine İran 1127 Kristian Coates Ulrichsen, Qatar and the Arab Spring, New York: Oxford University Press, 2014, s.103. 1128 Ulrichsen, a.g.e., 2014, s.131. 295 ile ilerleyen ilişkiler ve devamında yaşanan diplomatik sıkıntılar Mart 2014’de BAE, Bahreyn ve Mısır’ın Katar’dan elçiliklerini çekerek Katar’ı tam izole et1129 7 Mart 2014 tarihinde Suudi Arabistan ayrıca bir kararname yayınlayarak Müslüman Kardeşler örgütünü el Kaide ile eşdeğer bir terör örgütü olarak tanımıştır. Suudi Arabistan’ın bu hamlesi özellikle Suriye’de Müslüman Kardeşlere yakın örgütlerin içerisinde çatışan Suudi Arabistanlı veya aileleri orada yaşayan kişileri oldukça rahatsız etmiştir. Suudi Arabistan, Mısır’ın asker lideri olan Sisi ile de Müslüman Kardeşlere karşı ortak politikalar belirleyeceğini ifade etmesi ve BAE ve Bahreyn’in Suudi Arabistan'ı desteklemesi bölgede yeni bir krizin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Katar ve Türkiye, Müslüman Kardeşleri desteklerken diğer bölge ülkeleri bundan oldukça rahatsız olmuştur.1130 Ayrıca, Suudi Arabistan ve BAE, Katar’ı kendi iç ilişkilerine karışmak, muhaliflerini desteklemek, İran ile ilişkilerini güçlendirerek kendilerine tehdit oluşturmak ve terör örgütü olarak tanımladıkları Müslüman Kardeşleri desteklemek ile suçlamışlardır. Katar yönetiminin bozulan ilişkileri düzeltmek için Katar’ın Yusuf el Kardavi’ye ve diğer teşkilat mensuplarına verdiği vatandaşlığı geri alması ile krizin tansiyonu düşürtülmüşse de sorunlar tam anlamıyla çözülmemiştir.1131 24 Mayıs 2017 tarihinde Katar Haber Ajansı’nın sisteminin hackerlar tarafından çökertilip, Katar Emiri Hamad el Sani’nin Hamas’ı ve İran’ı övücü, Körfez devletleri monarşileri hakkında kulağa hoş gelmeyen ağır ifadeler kullanması sonrasında KİK içerisinde ciddi bir diplomatik kriz ortaya çıkmış ve 5 Haziran’da Suudi Arabistan, BAE, Bahreyn ve Mısır devletleri Katar ile diplomatik ilişiklerini kesme ve Katar’a hava, kara ve deniz aracılığı ile abluka uygulama kararı almıştır.1132 Kara, hava ve deniz sınırlarını da Katar’a kapayan bu ülkeler krizin artmasını kasti bir şekilde istemişlerdir. Katar’a siyasi, ekonomik ve sosyal ambargo uygulanarak Katarlı vatandaşların Suudi Arabistan’a yaptıkları dini ziyaretler dahi yasaklanarak sınırlandırılmıştır.1133 Katar-Suudi Arabistan 1129 Birol Baskan, Turkey and Qatar in the Tangled Geopolitics of the Middle East, New York, Palgrave Macmillian, 2016, s.127. 1130 Robert Mason, “Obama Administration and Arab Spring: Waiting for a Doctrine”, The International Politics of Arab Spring, Ed.Robert Mason, New York: Palgrave Macmillian, 2014, s.51. 1131 Ben Smith, “Qatar Crisis”, House of Commons Library, Number CBP: 8030, June 2017, s.7. 1132 Marwan Kabalan, “The Gulf Crisis: Roots and Iplications”, Bilgesam Analysis Middle East, No1369, August 2017, s.1. 1133 Betül Doğan Akkaş, “Katar Ulusal Güvenliği: Yumuşak Politikalar ve Önleyici Pragmatizm”, Ortadoğu’da Ulusal Güvenlik Stratejileri, Ed. Veysel Kurt, İstanbul: Seta Yayınları, 2018, s.202 296 kara sınırı ve buradaki hudut kapılarından yapılan ticaret ve nakliye işlemleri Katar’ın ihtiyaç duyduğu gıdayı ithal etmesi için hayati pozisyona sahip olmaktadır. Katar’a karşı ambargo kararı alınmasından sonra kara sınırlarından gıda tedariki sağlayamayan Katar devleti Türkiye ve İran aracılığı ile gıda ihtiyacını gidermeye çalışmıştır.1134 Katar, diğer bölge ülkelerine göre jeopolitik açıdan küçük bir hacmi olmasına rağmen körfez ülkeleri arasında Suudi Arabistan’a alternatif bölgesel bir güç olmaya çalışmaktadır.1135 KİK içerisinde Suudi Arabistan, konsey içerisinde kendisinden sonraki en güçlü ülke olan Katar’a karşı yaklaşık on yıldır pasif hale getirme ve oyun dışına itmeyi amaçlamaktadır. Katar ise İran ve Türkiye gibi ülkeler ile yakınlaşarak ve ilişkilerini güçlendirerek, ayrıca ABD, Rusya ve Çin gibi süper güçler ile stratejik ilişkiler kurarak Suudi Arabistan’ı dengelemeye ve bölgesel güç dengesindeki konumunu kaybetmemeye çalışmaktadır. Katar’a ambargo uygulayan ülkeler Doha’nın el Kaide ve IŞİD gibi radikal terör örgütlerine de finansman sağladığını iddia etmiş ve bundan Doha’nın vaz geçmesini talep etmişlerdir. Ayrıca, Katar’ın sahip olduğu İngilizce ve Arapça yayın yapan Aljazeera kanalını kapamasını, Hamas ve Hizbullah’ı terör örgütü tanımasını talep etmişlerdir.1136 Bunların yanında Katar’da bulunan Türk askeri üssünü bir an önce kapatması, Suudi Arabistan ve BAE’ne karşı tehdit oluşturan bütün organizasyon ve kişiler ile arasına mesafe alması, Katar’ın yanlış politikaları nedeni ile kaybedilen maddi zararların giderilmesi için tazminat verilmesi, KİK ülkeleri ile koordineli dış ve güvenlik politikaları yürütmesi ve bütün bu talepleri kabul ettiğini on gün içerisinde resmi devlet kanalları aracılığı ile ilan etmesi istenmiştir. 1137 Ayrıca, Katar’a abluka uygulayan ülkelerin temel argümanları Katar’ın bölge ülkelerini istikrarsızlığa sürükleyen Müslüman Kardeşler gibi radikal gruplara son verip terör örgütü olarak tanımasıdır. 1134 Paul Rivlin and Brandon Friedman,“The Qatar Crisis”, Middle East Economy, Vol. 7, No. 5 June 22, 2017, s.2. 1135 Doç.Dr. Akbar Valizadeh, Tahran Üniversitesi Hukuk Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi ile 27.08.2018 tarihinde yapılan bir mülakat. 1136 Peter Salisbury, “In Qatar v Saudi Arabia, the West Cant Afford to Pick a Side”, Chatham House, 7 June 2017 1137 Patrick Wintour, “Qatar Given 10 Days to Meet 13 Sweeping Demands by Saudi Arabia”, The Guardian, 23.06.2017, https://www.theguardian.com/world/2017/jun/23/close-al-jazeera-saudi-arabiaissues-qatar-with-13-demands-to-end-blockade (E.T.01.10.2018) 297 Katar, bu iddiaları asılsız olduğunu ifade etmiş ve reddetmiştir. 1138 Katar’a abluka uygulayan ülkelerin İran ile de oldukça sorunlu ilişkiler yaşadığı düşünüldüğünde İran’a ve yakın duran müttefiklerine de bir gösteri niteliği de taşımıştır. Taguia’ya göre ise Suudi Arabistan yönetimi bölge ülkelerine özellikle Körfez’deki Arap monarşilerine kendi rejimlerinin çıkarlarının zararına da olsa Riyad’ın tehdit algılamalarını öncelikli güvenlik sorunu olarak kabul etmelerini istemektedir. Bu anlamda Katar’a uygulanan ambargonun diğer KİK ülkelerine de bir mesaj olduğu anlaşılmaktadır. Suudi Arabistan güç kullanarak Körfez ülkelerini kendi uydusu haline getirmeye çalışmaktadır. Bununla birlikte İran, KİK’i kendisini sınırlandırmak için oluşturulan bir konsey olarak kabul ettiğinden bu tarz krizlerde Suudi Arabistan’ın karşısında durarak Suudi Arabistan’ın çabalarını boşa çıkartmaya çalışmaktadır.1139 İran, Arap monarşileri arasında çıkan problemlerden yararlanarak hem sorunun tarafı olmayı hem de sorunu derinleştirme potansiyeline sahip olduğu için bu tarz krizler İran ulusal çıkarı açısından önemli derecede kazanım sağlamaktadır. İran ek olarak, Katar ambargosuna karşı çıkmış ve İran-Katar ilişkilerinin daha da ileri götürülmesi için tarafların pozitif düşüncelere sahip olduklarını ifade etmiştir. Katar, ise İran-Katar ilişkilerini daha ileri ve iyi bir seviyeye taşımak için herhangi bir engelin olmadığı yönünde açıklama yapmıştır. 1140 İran, Katar Ambargosunu kınayarak Suudi Arabistan’ı bölge ülkelerinin iç işlerine müdahale etmekle suçlamıştır. İran, dış işleri bakanı Javad Zarif “komşularımız daimî, coğrafyamız değişmez. Baskı çözüm sunmaz diyaloglarımızı özellikle bu kutsal Ramazan ayında güçlendirmeliyiz” demiştir. Ayrıca aynı tarihlerde İran Devrim Muhafılzarı lideri Kasm Süleymani ile Katar Dışişleri Bakanı Muhammed al Thani’nin Bağdat’ta gizlice görüştüğü medya kanalları aracılığı ile sızdırılmıştır.1141 1138 Matthias Sailer and Stephan Roll, “Three Scenarios for the Qatar Crisis”, SWP Comments, July 2017, s.1. 1139 Haoues Taguia, Aljazeera Center for Studies Research Department’de Araştırmacı, 10.10.2018 tarihinde Sakarya’da IV. Ortadoğu Kongresinde yapılan bir mülakat 1140Hassan Rouhani, “Continuing Cooperation with Persian Gulf Neighbours One of Iran’s Basic Policies” 27.05.2017, http://www.president.ir/en/99247 (E.T.06.10.2018) 1141 Sami Moubayed, “Qatar’s Iran Connection a Factor in the Gulf Crisis”, The Arab Weekly, June 18, 2017, s.3. 298 Ortadoğu’da buna benzer olayların yaşanması devletler ve toplumlar arasındaki temel sorunun Şii-Sünni mezhepsel eksenden daha keskin bir şekilde siyasal İslamcılığın nasıl yorumlanması ile alakadar olmaktadır. Çünkü bölgenin önemli Sünni nüfusa sahip ülkeleri olan Suudi Arabistan, Katar, Mısır ve Türkiye’nin İslam’ın siyasi ve toplumsal hayatta yorumlamasını birbirlerinden oldukça farklı biçimde 1142  İran ve Suudi Arabistan arasında kimlikler üzerinden yürütülen siyaset ve etki alanı oluşturma çabası iki ülkeye has olmayıp Türkiye gibi bölgesel güç olarak tanımlanan devletlerde Ortadoğu siyasetinde normatif unsurlar aracılığıyla etki alanı oluşturmaya çalışmaktadır. Bu devletlerin her birinin kendine yönelik kimlik tanımlamaları olduğu gibi diğer devletlere yönelik devletsel kimlik tanımları da olmaktadır. Ayrıca İran, Suudi Arabistan ve Türkiye gibi ülkelerin kimlik tanımlamaları Ortadoğu’da ittifakların tesis edilmesi ve güç dengesinin belirlenmesinde önemli rol oynamaktadır. Bu nedenle Selefi hatta Vahhabi ekolünü güçlü bir şekilde takip eden bazı bölge ülkeleri Şii karşıtlığından ziyade kendi İslam anlayışlarını sorunlaştırarak birbirlerine baskı uygulamaları en azından bunu sorun haline getirmeleri mezheptaş ülkeleri de birbirlerine düşmanlaştırmaktadırlar. Amerikan başkanı Trump, Suudi Arabistan ve BAE’nin Katar’a karşı başlatmış olduğu ablukayı dolaylı olarak desteklemiş ve Suudi Arabistan’ın İran karşıtı tutumundan dolayı oldukça memnun kalmıştır.1143 Katar’a yeniden ve daha sert bir şekilde baskı göstererek abluka uygulayan devletler Körfez içerisinde önemli çatlaklıklara sebep olmuşlardır. Suudi Arabistan ve BAE, İran’a karşı bir blok oluşturma ve Amerikan yönetiminin desteğini almak için Amerika’dan 300 milyar dolarlık silah almanın yanında İsrail ile ilişkilerini geliştirmeye başlamıştır.1144 Trump liderliğinde yeniden İran karşıtı şekillenen Arap-İsrail Koalisyonuna endişe ile yaklaşan Türkiye, Arap dünyası ile İran arasında denge politikası yürütmeye daha da özen göstermiştir. Türkiye ve Katar Suriye ve Filistin meselesi gibi bölgesel konularda benzer jeopolitik yaklaşımlara sahip olduğundan ilişkilerini güçlendirmeyi tercih etmişlerdir. Ayrıca, Türkiye ve Katar’ın Arap Baharı sürecinde bağımsız politikalar yürütmeye çalışması birçok alanda ortak hareket etmelerini ortaya çıkarmıştır. Türkiye, Libya, Mısır ve Suriye meselesinde Batılı müttefiklerinden 1142 F. Gregory Gause, “What the Qatar crisis shows about the Middle East”, The Qatar Crisis, Ed. Marc Lynch, POMEPS Briefings, No31, October 2017, s.10. 1143 Cinzia Bianco, “The Intra-GCC Crisis: Domestic, Regional and International Layers, Istituto Affari Internazionali, July 2017, s.3. 1144 Kurt, “Ortadoğu’da Güvenliğin Dönüşümü”, s.30. 299 oldukça farklı politikalar izlerken Katar ise Körfez’deki diğer Arap monarşilerinden oldukça farklı politikalar izlediği söylenebilir. 1145 Bununla birlikte KİK içerisinde Suudi Arabistan ve Katar arasında başlayan krizin sonlandırılmaması ve giderek şiddetinin artması ve bunun giderek bir bölgesel soruna dönüşmesi Körfez’e yapılacak yatırım ve sıcak para akışının azalmasına engel olduğu söylenebilir. Öyle ki Muhammed bin Salman’ın 2030 projesini hayata geçirdiği günlerde Katar krizinin yaşanmaması ve sonrasında kriz nedeniyle Suudi Arabistan’ın konumlandığı pozisyon gelecek yatırımların önünü kesme potansiyeline sahip olmaktadır.1146 1145 Bülent Aras and Pınar Akpınar, “Turkish Foreign Policy and the Qatar Crisis”, Istanbul Policy CenterSabancı University-Stiftung Mercator Initiative, August 2017, s.3. 1146 Ghafar, a.g.e., s.76. 300 SONUÇ İran ve Suudi Arabistan ikili ilişkileri ve bölgesel politikalarının devlet kimliği bağlamında incelendiği bu çalışmada birtakım önemli sonuçlara ulaşılmıştır. Bu sonuçlardan en önemlisi ise gerek İran gerekse Suudi Arabistan’ın tarihi, sosyal, dini, etnik ve ekonomik faktörlerin bileşenleri ile oluşan devlet kimliklerinin ikili ilişkilerin belirlenmesinde oldukça etkin rol oynamasıdır. Özellikle İran ve Suudi Arabistan’ın sahip oldukları tarihsel travmalar, mezhepsel aidiyetler ve etnik farklılıklar her iki ülkenin hem kendisini tanımlamasında ve hem de karşı tarafı algılamasında önemli olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Özellikle mezhep olgusu her iki toplumunda var olan sosyal yapının inşa edilmesinde önemli rol oynamakla birlikte İran ve Suudi Arabistan’ın devlet inşasında da çok önemli roller oynadığı anlaşılmaktadır. Özellikle rejimlerin kendi meşruiyetlerini sağlamada ve toplumdan gelecek olası tepkilerin azaltılmasında mezhepsel kimliklerin kurtarıcı ve inşa edici rolü her dönem önemli olmuştur. Çalışmada İran ve Suudi Arabistan’ın devlet inşa süreçlerinde devlet, din ve etnisiteye yapılan doğrudan ve dolaylı vurgularla ulusal orduların inşa edilmesinde rejimin en güçlü ortakları olan grup, aile ve klanların hayati desteği ve rejimin inşasını destekleyen dış güçlerin devlet kimliği tesisinde önemli işlevlere sahip olduğu sonucuna varılmıştır. Modern İran ulus devlet inşasında Kaçarlar ötekileştirilirken, Suudi Arabistan devlet inşa sürecinde ise ötekileştirilen kimliklerin Osmanlı ve geleneksel Sünni/Sufi ekoller olduğu sonucuna varılmıştır. Ayrıca, öteki olgusunun günümüzde güncelliğini yitirmeyerek iki devlet ve rejim açısından problemleştirilmeye devam ettirilerek rejimlere meşruiyet sağlamayı sürdürdüğü sonucuna ulaşılmıştır. İran’da Şah’ın laik devlet inşa etme süreci muhalif Şii ulemaya rağmen buna dahil olmuş ve iktidarın meşruiyeti din ile tesis edilmiştir. İran ve Suudi Arabistan’da dinin yanında devletlerin güçlü devletler ile ilişkisi de hem toplumun ve iktidarın yeniden inşa edilmesinde hem de devletin kimliğinin inşası ve uluslararası politikada belirli rolleri yerine getirmesinde önemli bir neden olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Özellikle her iki devletin Soğuk Savaş döneminde devlet kimliklerinin en önemli ve vaz geçilmez tarafı olan monarşilerini korumak adına Batı ile entegreli bir şekilde Sovyetler ile mücadele de bulunması bunun en önemli örneği olduğu çalışmada işaret edilmiştir. Ayrıca rejimlerine 301 yönelik Arap milliyetçiliğinden algıladıkları ortak tehdide karşı monarşi kimliklerini korumak için iş birliğinde bulunması benzer devlet kimliklerine sahip olan devletlerin dostane ilişkiler yürüteceği ve ortak çıkarlar etrafında politikalar yürütecekleri sonucuna ulaşmamızı sağlamıştır. Bununla birlikte mezhepsel ayrılıktan kaynaklı farklı dini kimlikler ikili ilişkilerin en iyi olduğu dönemlerde bile her iki devletin arasında sorun olmaya devam etmiştir. İran Devrimi’ni ortaya çıkaran ekonomik, sosyal, kültürel ve kimliksel unsurlardan bahsedilerek İran Devrimi ile İran’da yaşanan dramatik değişimler normatif unsurlar perspektifinden ortaya konularak devrim ihracında rol oynayan mekanizmalar analiz edilmiştir. İran Devrimi’nin gerçekleşmesi İran’a etnik, monarşi ve Batı ile uyumlu siyasi ilişkiler ekseninde seyir eden bir devlet iken; İslam üst kimliği, teokrasinin (Rehber) ülke yönetiminde egemen olduğu bir devrimci cumhuriyet ve Batı karşıtı bir devlet kimliği kazandırdığı sonucuna varılmıştır. Çalışmada kimliklerin çıkarları belirlediği, devletlerin kimliklerinin değiştiğinde yeni kimliklerine uygun olarak yeni çıkarlar belirlediği iddiası İran ve Suudi Arabistan ikili ilişkileri üzerinden gösterilmiş ve kimliklerin çıkarların belirlenmesinde her dönem önemli bir faktör olduğu sonucuna varılmıştır. Devrim sonrası gerek İran’ın gerekse Suudi Arabistan’ın İslam dünyasında liderlik iddiasında bulunması ve bu iddiayı kendi devlet kimlikleri ve çıkarları ile bütünleştirmesi iki devlet arasındaki siyasi ve sosyal ilişkilerin bozulmasını hızlandırdığı sonucuna ulaşılmıştır. Devrim sonrası inşa edilen ve zaman içerisinde bazı değişikliklere uğrayan İran devlet kimliğinin konstüktivist teorinin en önemli iddialarından olan kimliklerin verili olmadığını süreç içerisinde inşa edilip değiştiğini gösteren önemli bir örnek olarak analiz edilmiştir. Çalışmada elde edilen bir diğer önemli sonuç ise İran Devrimi sonrası mezhep, ideoloji ve söylem gibi normatif unsurların iki devlet arasındaki rekabetin devam ettirilmesinde ve birbirlerine karşı vekil gruplar oluşturmada oldukça kullanışlı oldukları anlaşılmıştır. Ayrıca İran ve Suudi Arabistan bu vekil örgütler ile kimliklerinin tanımladıkları çıkarlar peşinde koşarken Ortadoğu’nun da istikrarsızlaşmasına sebep oldukları sonucuna varılmıştır. Örneklendirmek gerekirse Bahreyn, Lübnan, Irak, Suriye ve Yemen’de taraflar kendi mezhepsel kimliklerine yakın vekil gruplar üzerinden mücadele etmesi bu ülkelerde daha fazla toplumsal bölünmüşlük ve siyasi istikrarsızlığa 302 etkilediği sonucuna ulaşılmıştır. Bunun ile İran’ın devrimci kimliğini öncelik olarak kabul etmeyerek ikinci sıraya atan Rafsancani ve Hatemi gibi liderlerin İran siyasetini yönettiğinde ikili ilişkilerde yumuşama yaşanarak iş birliği çabalarının arttığı ve devlet kimliğinde reforma gidildiği çalışmada değinilmiş ve devlet kimliklerinin dinamik boyutu olduğu vurgulanmıştır. Sınır aşırı kimlik, kültür ve aidiyet gibi sosyal unsurlar, İran-Suudi Arabistan ilişkilerinin anlaşılmasında kaçınılmaz bir faktör olmaktadır. Oldukça kapsamlı bir anlama sahip olan kimlik, İran ve Suudi Arabistan ilişkilerini anlamamız için dinsel kültürel, mezhepsel ve etniksel anlamlar ifade etmektedir. Bununla birlikte çalışmada İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinin çoğunlukla mezhep gölgesinde kaldığını göstermektedir. İran Devleti’nin yeniden inşası ve yeni bir kimlik inşa edilmesi İran’ın devrim sonrası Suudi Arabistan ve bölge ülkeleri ile ilişkilerindeki sorunlu alanlarının da uzun yıllar belirleyicisi olduğu Irak, Lübnan ve Bahreyn’de yaşanan gelişmeler ile doğrulanmıştır. Devrim ihraç stratejisiyle bölge devletleri ile yürütmeye çalıştığı ilişkilerin giderek bozulması ve mezhep kimlikli politikaları, İran’ın birçok devlet ile ilişkilerini kopma derecesine getirmesi sonucunu vermiştir. İran’ın Şii kimliğini kullanarak Körfez ülkelerinde birtakım darbe ve devrim girişimlerine teşebbüs etmesi, Şiiliğin ötekisi olarak görülen Vahhabiliğin/Selefiliğin Körfez devletlerinin destekleri ile başta Ortadoğu olmak üzere dünyanın birçok bölgesine yayılması ve Sünni-Şii rekabet alanlarının oluşmasında büyük rol oynamak ile İran-Suudi Arabistan ilişkilerinin de bozulmasına neden olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Arap Baharı halk hareketlerinin Tunus’ta başlaması ve hızlı bir şekilde Mısır, Libya, Bahreyn ve Suriye’ye yayılması ile anti demokratik rejimlere karşı başlayan mücadeleler hızlı ve travmatik bir şekilde mezhepler arası uzun yıllar devam edecek bir çatışmaya dönüşmesine yol açmıştır. İran ve Suudi Arabistan gibi mezhep temelli inşa edilen devletlerin kendi çıkarlarını mezhepsel nüfuz bağlamında sağlamaya çalışması ise bölgede oluşan mezhep çatışmalarından kaynaklanan kırılganlıklarını daha da derinleştirdiği anlaşılmıştır. Aynı zamanda vekil örgütler ve devletler tarafından yürütülen mücadelelerin ilerleyen süreçte İran ve Suudi Arabistan arasında çatışma ihtimalini yükseltme potansiyeline sahip olması ve bölgesel istikrarı derinden etkileyecek bir etkisi olduğu gösterilmiştir. Arap Baharı sürecinde İran ve Suudi Arabistan; Bahreyn, 303 Suriye, Libya,Yemen ve Mısır gibi önemli olayların yaşandığı ülkelerde sürekli karşı taraflarda durması ve vekil gruplar aracılığı ile yıkıcı hamlelerde bulunmaları iki devlet arasındaki ayrımı derinleştirmiştir. Arap Baharı sürecindeki çatışmaların, mezhep temelli ayrışmalardan daha derin bir yapıya sahip olduğu konusuna çalışmada yer verilmiştir. Bu süreçte Sünnilik alt kimliğinde bölünmeler yaşanmıştır. Özellikle Mısır’da Müslüman Kardeşler ile Selefiler arasındaki bölünme Suudi Arabistan’ı gerek kendi sınırlarında gerekse diğer Arap ülkelerinde daha karmaşık bir sürece sokarken; İran, Mısır’da Müslüman Kardeşler ile iyi geçinirken Suriye ve Yemen’de farklı cephelerde yer almışlardır. Suudi Arabistan Müslüman Kardeşler’in Mısır’da iktidara gelmesini ve giderek güçlenmesini engellemek için hem Mursi karşıtlarını hem de askeri darbeyi, açık bir şekilde desteklemiştir. Riyad’ın bu politikasının en önemli nedeni Müslüman Kardeşler’in Suudi Arabistan monarşisine tehdit olarak algıladığı siyasi söylemleri olduğu tespit edilip çalışmada irdelenmiştir. Bu da bize Ortadoğu’da muhafazakâr yapıya sahip devletlerin kendi rejimlerinin güvenliğini inançlarından daha ön planda tuttuklarını göstermiş olup konstüktivist teorinin çalışmadaki eksik yönlerini doğrulamaktadır. Bölge dışı güçlerin müttefik ilişkilerini ve bölgesel çıkar maksimizasyonunu arttırmak için bölgedeki kimlik ve mezhep eksenli politikalar izleyen ülkelerin yanında yer almaları yerel ve bölgesel sorunları küresel krizlere çevirmektedir. Suriye krizinde de görüldüğü gibi demokratik ve temel insan haklarının iyileştirilmesi talepleri ile başlayan çatışmalar hızlı bir şekilde genişleyerek mezhepsel, etnik, dini, ideolojik ve dış güçlerin birbirleri ile mücadele ettiği bir krize dönüşme potansiyeli olduğu sonucuna varılmıştır. Bu durum aynı zamanda Ortadoğu’daki çatışmaları körüklediği gibi bölge devletlerinin hızlı bir şekilde silahlanma ve güvenlik politikalarına yönelmelerine de neden olacağı gözükmektedir. Çalışmanın en son kısmında ise Suudi Arabistan’da Kral Selman’ın iktidara gelmesinden sonra yaşanan süreçler özellikle Muhammed bin Selman’ın veliaht prens ve dolayısı ile de facto kral olmasının Suudi Arabistan’da ne gibi değişimleri tetiklediği ve Riyad’ın önümüzdeki yıllarda muhtemel yeni bir devlet kimliği inşa veya reforme etme sürecine gireceği sonucuna varılmıştır. Ayrıca Katar Krizi sonrası yaşanan süreçte İran ile Suudi Arabistan’ın krizin farklı taraflarında durması ve bunun ikili ilişkiler ve bölgesel 304 politikalara ne gibi etkisi olduğu açıklanmış ve bölgede yaşanan sorunların bazı noktalarda mezhep ve etnik kimlik üstü problemler yumağı olduğu sonucuna varılmıştır. Çalışma her ne kadar konstrüktivist perspektif açısından analiz edilmeye çalışılsa da teorik verilerin güç ve çıkar anlamında yetersiz açıklamalara sahip olması, Katar Krizinde görüldüğü gibi jeopolitik ve maddi unsurların bazı dönemlerde baskın öğeler olması bu çalışmanın konstrüktivist açıdan incelenmesini zorlaştırmıştır. Bununla birlikte İran ve Suudi Arabistan ikili ilişkilerinin son doksan yılının normativ unsurlar bağlamında analiz edildiği bu çalışma akademik çalışmalardaki önemli bir boşluğu doldurma ve alternative bir bakış açısı sağlama potansiyeline sahip olduğunu söyleyebiliriz. Mezhep ve etnik kimlik, İran ve Suudi Arabistan ilişkilerini anlama ve analiz etmede özellikle devrim sonrası ilişkilerin analizinde en baskın faktör olmaktadır. Bunun en önemli nedeni her iki ülkenin de kimliklerinde dinin hâlihazırda güçlü bir etkiye sahip olmasıdır. Ortadoğu’da yaşanan İran-Irak Savaşı, Kuveyt’in işgali, Irak Savaşı ve sonrasında Arap Baharı gibi hadiseler, İran’ın devlet kimliğinin inşa sürecine ve baskın söylemlerinde değişikliğe sebebiyet verdiği gibi Suudi Arabistan’ın ve diğer bölge devletlerinin temel politikalarını ve söylemlerini de etkileme potansiyeline sahip olduğu görülmektedir. Bu da devletlerin kimliklerinin statik bir yapıya sahip olmadığını, dinamik etmenler ile değiştiğini, devletlerarası ilişkiler ile diğer devletlerin kimliklerini de değiştirebilecek potansiyele sahip olduğunu göstermektedir. Çalışma aynı zamanda ileride hazırlanacak yüksek lisans, doktora tez ve diğer akademik çalışmalarda İran-Suudi Arabistan ilişkilerinin ve temel dinamiklerinin anlaşılması ve diğer Körfez ülkeleriyle ilgili yapılacak çalışmalara yön gösterme özelliği sunmakta olup daha farklı değerlendirmelere yönelmede akla kapı açma hedefine sahiptir.
İran ve Suudi Arabistan İlişkilerindeki Çatışma Dinamikleri: Bölgesel Güç Mücadelesinin Kimlik Perspektifinden İncelenmesi Conflict Dynamics in Iran and Saudi Arabia Relations: Examining the Regional Power Struggle from the Perspective of Identity Gökhan ÇAPAR 1,* Engin KOÇ 2 1Kafkas Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü, 36100, Merkez/KARS 2Bursa Teknik Üniversitesi, İnsan ve Toplum Bilimleri Fakültesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü, 16310, Yıldırım /BURSA Makale Bilgisi Araştırma makalesi Başvuru: 04.03.2022 Düzeltme: 05.08.2022 Kabul: 07.09.2022 Özet Bu araştırma makalesinin amacı, İran ve Suudi Arabistan ilişkileri örneğiyle dış politika tutum ve eylemlerini kimlik açısından değerlendirmektir. Bu çerçevede çalışmamız, Suudi Arabistan ile İran arasındaki ilişkileri ve dolayısıyla birbirlerine yönelik politik tutumları kimliksel farklılıkların şekillendirdiği, bunun da aralarında kaçınılmaz bir bölgesel mücadeleye yol açtığı varsayımına dayanmaktadır. Bu açıdan varsayımımızı desteklemek için öncelikle kuramsal çerçeve ele alınmıştır. Ardından bu aktörler arasındaki çatışma dinamikleri ve bunların bölgesel etkileri, bir vaka çalışması olarak ortaya konulmuştur. Dolayısıyla bu olay çalışması, İran ve Suudi Arabistan'ın bölgesel mücadelelerinde inançsal farklılıklarını kullanarak birbirlerine karşı üstünlük elde etmeye çalıştığını ileri sürmektedir. Çünkü İran ve Suudi Arabistan toplumlarının etnik ve mezhepsel açıdan karmaşık yapıları, devletlerini siyasi coğrafya kaygıları açısından etkilemektedir. Bu çerçevede bölgesel güç mücadelesi yürüten İran ve Suudi Arabistan’ın ilişkilerindeki çatışma dinamikleri, kimliksel nedenlerle açıklanmıştır. Buna göre onların birbiriyle çatışan inançsal kimliklerini dış politika tercihlerine yansıtmaları, birbirlerini tehdit olarak algılamalarına yol açmaktadır. Bu algı hem aralarındaki bölgesel güç mücadelesinin içeriğini ve çatışma dinamiklerini hem de kimin vekil ve bölge dışı müttefik olup olmayacağını da somutlaştırmıştır. Nitel araştırma yöntemleriyle yazılan bu çalışmada, uluslararası ilişkiler disiplinine katkıda bulunabilmek amacıyla özgün bir dış politika tanımı yapılmıştır. Bu tanım çerçevesinde çalışmanın içeriği tarihsel ve betimleyici bakış açısıyla ele alınmıştır. Ardından güncel sorunlar da dikkate alınarak kimlik perspektifinden Suudi Arabistan ve İran’ın dış politika tutumlarının geleceğine ilişkin sonuçlar ortaya konulmuştur. Abstract The purpose of this research article is to evaluate foreign policy attitudes and actions in terms of identity with the example of Iran and Saudi Arabia relations. In this context, our study is based on the assumption that the relations between Saudi Arabia and Iran, and therefore the political attitudes towards each other, are shaped by the identity differences, and this leads to an inevitable regional struggle between them. In this respect, first of all, the theoretical framework is discussed to support our hypothesis. Then, the conflict dynamics between these actors and their regional effects are presented as a case study. This study argues that Iran and Saudi Arabia are trying to gain superiority over each other by using their religious differences in these struggles. Because the ethnic and sectarian complex structures of Iranian and Saudi Arabian societies affect their states in terms of political geography concerns. So, the conflict dynamics in the relations of these states struggling for regional power are based on identity reasons. Accordingly, reflecting their conflicting religious identities to their foreign policy preferences causes them to perceive each other as a threat. This perception has embodied both the content and conflict dynamics of the regional power struggle between them, as well as who will be a proxy and non-regional ally or not. In this study based on qualitative research methods, a foreign policy definition was originally made in order to contribute to the discipline of international relations. Starting from this definition, the content of the study is discussed from a historical and descriptive point of view. Then, taking into account the current problems, the results are presented on the future of the foreign policy attitudes of these actors from the perspective of identity. Keywords Iran Saudi Arabia Foreign policy Identity Shiism Wahhabism Regional power struggle Anahtar Kelimeler İran Suudi Arabistan Dış politika Kimlik Şiilik Vehhabilik Bölgesel güç mücadelesi Elektronik/Online ISSN: 2148-1776 Basılı/Printed ISSN: 1303-6831 Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 24 1. GİRİŞ Bölgesel güç mücadeleleri, diğer tüm sosyal çatışmalarda olduğu üzere öncelikle politik bir süreçtir. Diğer bir ifadeyle, güç mücadelelerinin özünü anlayabilmek için politika kavramının işleyiş mantığı dikkate alınmalıdır. Politika, çıkarlar çerçevesinde diğer aktör(ler) üzerinde “etki” ve “kontrol” oluşturma amacıyla yürütülen bir faaliyettir (Dahl, 1957). Politikanın bu etki ve kontrol yönü göz önünde tutulduğunda, bu çalışmanın etki ve nüfuz mücadelesine ilişkin kimliksel yönlerini göstermek için bir dış politika tanımı ortaya koymak mümkündür. Buna göre dış politika, bir devletin algıladığı çıkarlar doğrultusunda diğer uluslararası aktörün veya aktörlerin tutum ve davranışlarını etkilemek ya da yönlendirmek amacıyla aldığı kararların uygulanması sürecidir. Bu sürecin içine, bir devletin ilişkilerinde ön plana çıkardığı kimliği çerçevesinde algılanan çıkarlara göre anlam kazanan kararlar, tutumlar ve uygulamalar girmektedir. Burada o devletin ideolojik (liberal, sosyalist, seküler…), dini (İslami, Hıristiyan…), etnik (Sırp, Arap, Fars…), mezhepsel (Şii, Sünni, Katolik…), coğrafi (bölgesel lider ülke, dünya gücü, evrensel monarşi…) vb. temalarla sahiplendiği kimliklerden hangisini ön plana çıkardığına göre çıkar ve tehdit algısı anlam kazanmaktadır. Onun diğer aktörlerle ilişkilerinin seyri ve alacağı dış politika kararlarının içeriği de bu anlam çerçevesinde şekillenmektedir. Bu makalede yapmış olduğumuz dış politika tanımdaki çıkar kavramı, rasyonalist görüşlerden tamamen farklı bir kuramsal bakış açısıyla, yani sabit ve verili olmaktan uzak bir anlayışla ele alınmıştır. Diğer bir ifadeyle o, İnşacılık kuramından hareketle çıkarın kimlik algısına dayalı olarak oluşturulduğu görüşüne dayanmaktadır (Wendt, 1992; Weldes, 1999). Dolayısıyla çalışmamızda, İran ve Suudi Arabistan arasındaki çatışmaya yol açan çıkar algılarının kimlik açısından inançsal farklılıklara dayalı olarak anlamlandırıldığı ileri sürülmektedir. Yapmış olduğumuz dış politika tanımında geçen “diğer” (other) kelimesi, her zaman için bir kimliksel farklılığa, hatta ötekiliğe işaret etmektedir. Bu makalede dış politika, İnşacılık kuramından yola çıkarak kimlik temelinde yürütülen ve şekillenen bir faaliyet olarak görülmektedir. Wendt’ten (1999) hareketle kimliğin sosyal bir inşa sürecinde oluştuğu dikkate alındığında aktörlerin tutumlarının farklı olan ve bizden olan kaygısıyla değişeceği açıktır. Bir başka ifadeyle aktörlerin farklılıklarına dayalı olarak algıladıkları tehditler çerçevesinde aralarındaki bölgesel mücadeledeler kaçınılmaz hale gelmektedir. Bu noktada Suudi Arabistan ve İran, kimliğe dayalı bir ötekileştirme çerçevesinde birbirlerini rakip ya da düşman olarak algılamaktadır. Bu durum özelde Körfez, genelde ise Ortadoğu coğrafyalarında kaçınılmaz bir güç mücadelesiyle sonuçlanmaktadır. Yapmış olduğumuz bu dış politika tanımına bakıldığı zaman Suudi Arabistan ve İran’ın almış olduğu siyasal kararlarda birbirlerini kendi çıkarlarına göre etkileme, hatta değiştirme amacının bulunduğu görülmektedir. Bu çerçevede bu aktörlerin arasındaki bölgesel mücadele, revizyonist arzulardan kaynaklı olarak bu etkileme amaçlarının en uç noktasını oluşturmakta ve genel olarak birbirlerine kendi nüfuzlarını kabul ettirme çabasına dayanmaktadır. Buradan hareketle İran ve Suudi Arabistan’ın Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 25 bölgesel mücadelelerinde inançsal farklılıklarını kullanarak üstünlük elde etmeye çalıştıkları varsayılmaktadır. Wagner (2002) ve Weigert’ten (1983) hareketle kimliğin “sosyolojik psikoloji” çerçevesinde ortaya çıkıp şekillendiği ve dolayısıyla “benliğin” oluştuğu gerçeği dikkate alındığında, İran ve Suudi Arabistan liderlerinin neden dış politika kararlarında mezhepsel veya inançsal yönden toplumsal endişelerinin bulunduğu anlaşılmaktadır. Zira öteki algısının bu aktörlerin birbirleri hakkında korkuyu artırması, dış politika yaklaşımlarını etkileyerek bölgesel güç mücadelelerini şekillendirmektedir. Hem İran hem de Suudi Arabistan karar alıcıları, kendi toplumsal dinamikleri çerçevesinde algıladıkları çıkar ve tehdit değerlendirmeleri çerçevesinde bölgesel güç mücadelesi yürütmektedir. Kimlik kavramının sosyolojik bir içeriğe sahip olduğu dikkate alındığında Suudi Arabistan ile İran arasındaki bölgesel mücadelede ve dış politika kararlarında inançsal farklılığın korkulara ve güvensizliğe yol açtığı görülmektedir. Mezhep kimliği açısından bu devletlerin sosyolojik psikolojisinden kaynaklanan endişeleri dış politikalarını şekillendirmektedir. Bunlar arasında kendi ülkelerine Şiilik veya Vehhabilik gibi öteki görülen farklı inanç esaslarının ihraç edileceği ve böylece diğerinin Ortadoğu’da üstünlük kuracağı düşünceleri yer almaktadır. Fakat Wendt (2003) tarafından ele alınan bir “dünya devletinin” ortaya çıkamayacağı gerçeğinin nedensel temelleri dikkate alındığında, Körfez’de böylesi bir bölge devletinin olamayacağını ve bu iki aktör arasındaki mücadelenin var oldukları sürece kalıcılığını anlamak mümkündür. Diğer yandan Wendt (1992), “Anarşi devletlerin yapmış olduğu şeydir” cümlesiyle güç mücadelelerinin ve dolayısıyla anarşinin aslında bir sosyal bir inşa sürecinde anlam kazandığını söylemektedir. Öyle ki, rasyonalizmden farklı olarak çıkarların da kimliğe göre değişken bir içerikle şekillendiği görülmektedir. Sosyal açıdan ortaya çıkan uluslararası yapıdaki anarşi, tek başına “bir boş kap” iken onun anlam kazanması, aktörler arası etkileşimle mümkün olmaktadır (Wendt, 1999). Bu noktada etkileşimin doğuracağı kimlik algısı, tehdidin kim olduğunu da belirleyerek anarşi durumuna bir anlam katacak ve aralarındaki çatışmanın dinamiklerini somutlaştıracaktır. Burada ele aldığımız durum çalışmasında görüldüğü üzere aktörler arasındaki mezhepsel veya inançsal farklılıkların kendi dış politika kararlarına yansıması, aralarındaki çatışma dinamiklerinin artmasına ve bölgesel mücadelenin boyutunun şiddetlenmesine yol açmaktadır. Wendt’in de “güç politikalarının sosyal bir inşa” aracılığıyla yürütüldüğünü vurgulaması, bölgesel mücadelelerde algının rolünü ortaya koymaktadır. Bu aktörler arasındaki öteki algısının ideolojik temellerini 656 Cemel Vakası ve 657 Sıffin Savaşı gibi İslam tarihinde ayrılıklara yol açan bir dizi olaylara kadar götürmek mümkündür. Onların birbirlerine ilişkin günümüzdeki algılarının şekillenmesinde ise Şiilik mezhebi kadar Vehhabilik inancı da rol oynamıştır. Vehhabilik’teki mezar ve türbe ziyaretlerinin dinden çıkaracağı anlayışı yer almaktadır. 1806 yılında Suud bin Abdülaziz ile başlayan mezar ve türbelerin yıkılması geleneği 1926’da Abdülaziz bin Suud tarafından sürdürülmüştür. Şiiler açısından kutsal sayılan mezarların da Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 26 yıkılmasıyla sonuçlanan gelişmeler, Vehhabiler ile Şiiler arasındaki gerilimlerin günümüze kadar sürmesine yol açmıştır. Bu açıdan Vehhabilik ve Şiilik, Suudi Arabistan ile İran toplumları arasındaki ötekileşme yoluyla kimliksel varlık kazanmaya ve diğerinin kim olduğunu tanımlamaya imkân veren farklılıklardır. Çapar (2020, s.46) tarafından kimlik perspektifi dikkate alınarak yapılan siyaset tanımı, bu aktörler arasındaki karşılıklı kimliksel varlık kazanmanın siyasal yönünü açıklamaktadır: “Siyaset, aktörlerin kendi kimlikleri ve onu şekillendiren kültürleri açısından tanımladıkları çıkarlarına göre arzuladıkları sonuçlara ulaşmak amacıyla yürüttükleri etkileme çabaları ve eylemleridir”. 2. İLİŞKİLERİN TARİHSEL ÇERÇEVESİ Temmuz 1929’da Hicaz ve Necid Krallığı’yla İran arasında imzalanan Dostluk Andlaşması, hem İran’ın hem de 1932 yılında ortaya çıkacak olan Suudi Arabistan’ın birbirlerini diplomatik olarak tanımasının temelini oluşturmuştur. Bu iki aktörün kısa bir süre içerisinde ikili ilişkileri yürütme konusunda olumlu adımlar atması, Suudi ve Pehlevi hanedanlıkları arasında karşılıklı ziyaretlerin gerçekleşmesini sağlamıştır (Altoraifi,2012, s.99). 1929 yılında resmi açıdan başlayan ilişkileri güçlendirmek için İran ve Suudi Arabistan arasında 1953’te Ticaret Anlaşması, 1969’da Arap ve Fars Adaları Anlaşması, 1978 yılında Tarafsız Alanların Barışçıl Şekilde Paylaşımı Anlaşması imzalanmıştır. Ayrıca İran ve Suudi Arabistan, uzun bir süre Mısır, Yemen, Umman, Irak ve Lübnan’da ortaya çıkan birçok olay ve gelişmelerde ortak çıkarlara dayalı paralel politikalar izlemişlerdir (Hadzikadunic, 2019, s.1). Soğuk Savaş konjonktüründe İran ve Suudi Arabistan’a ABD tarafından yapılan askerî, ekonomik ve siyasi yardımlar sayesinde bu iki devlet, bölgede giderek güçlenmeye başlamıştır. İsrail’in 1948 yılında bağımsızlığını ilan etmesiyle birlikte İran, bu devletle son derece önemli ilişkiler yürüten bir aktör olmuştur. Arap ve İslam dünyasının uzun zaman dikkatini çeken bu ilişkiler, o dönemde Suudi Arabistan tarafından da çok hoş karşılanmamıştır. Bununla birlikte Tahran ve Riyad’ın ABD öncülüğünde müttefik olması nedeniyle Suudi Arabistan, İran’a karşı sert tepki vermemeye çalışmıştır. 1968 yılında İngiltere’nin Körfez’den askerlerini çekme kararı alması sonrası İran, Arap Körfezi’nde giderek etkinliğini artırmıştır. Ayrıca İran ile Suudi Arabistan arasında kara ve deniz sınırları ile egemenlikleri üzerinde ciddi tartışmalar ortaya çıkmıştır. Bahreyn’in tamamı ile Kuveyt’in bir bölümündeki petrol yataklarından hak talep eden İran’ın Birleşik Arap Emirlikleri (BAE)’ne ait üç adayı 1971 yılında işgal etmiş olması, iki ülke arasındaki sorunlara farklı bir boyut katmıştır (Litvak, 2017, s.50). İsrail’i destekleyen devletlere karşı uygulanan 1973 petrol ambargosuna katılmayan İran, petrol krizinden en karlı çıkan ülke olmuştur. 1964-1974 yılları arasında toplam petrol geliri 13 milyar dolar olan İran, sadece 1974-1975 yılları arasında 20 milyar dolar kazanmıştır. Tahran’ın bu kazanımlarını kendi lehinde kullanmak isteyen Washington yönetimi, nükleer hariç tüm silah çeşitlerini Şah’a sunarak İran’ı askerî açıdan bölgenin en güçlü devleti haline getirmiştir (Cleveland, 2008, ss.327-328). Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 27 Suudi Arabistan ise ambargonun ortaya çıkması ve sonlandırılmasında büyük rol oynadığı gibi İran’a karşı sert söylemlerde bulunan diğer Arap ülkelerini teskin etmeye çalışmıştır. Soğuk Savaş’ın ortalarında ABD, hem İran hem de Suudi Arabistan’ın askerî olarak güçlenmesi ve silahlanmasında önemli rol oynamıştır. Bunun en önemli nedeni, komünizmin Orta Doğu’da yayılmasına engel olmaktı. Böylece Nixon’un 1971 tarihli “Çifte Sütun” (Twin Pillars) politikasının saç ayaklarını oluşturan İran ve Suudi Arabistan, ABD çıkarları adına bölgede önemli güç elde etmiştir (Keynoush, 2016, s.9). ABD’nin bu iki aktör arasındaki bu denge unsuru politikalarının yanı sıra Sovyetler’in bölgede artan etkisi ile ve Irak üzerinden hem İran hem de Suudi Arabistan’ı tehdit eden Arap Milliyetçiliği ideolojisi İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinin kontrolsüz bir düzeye ulaşmasında en önemli etken unsurlar olmuştur. 1979 yılında gerçekleşen İran İslam Devrimi, Suudi Arabistan’ın İran’la ilişkilerinin gerilmesinde en önemli dönüm noktasını oluşturmuştur. Burada özellikle dış politikaların değişiminde ve Suudi Arabistan ile ilişkilerinin boyutunu değiştiren başlıca unsur, devrim sonrası İran’ın “İslam Cumhuriyeti” olarak adlandırılan yeni siyasal rejimi ve ortaya çıkan yeni devlet kimliği rol oynamıştır. Devrim sonrası “İslam Cumhuriyeti” olarak adlandırılan İran’da cumhuriyetçiliğin İslam’la birleştirilme çabası, yeni rejimde ikili ve çelişkili bir karakter doğurmuştur. Normal bir cumhuriyette meşruiyetin kaynağı, düzenli seçimler yoluyla dile getirilen halkın iradesiyken İran’ın hükümet biçiminde İslami ilkelerin uygulanması olmuştur. Bu ilkelerin içeriğine ve nasıl uygulanacağına karar veren kişi ise “Velâyeti Fakih” anlayışı gereği “din ve devletin öncüsü” olan Hâkim Dini Lider’dir (Hunter, 2010, s.23). Böylece devrimci lider Humeyni, İslamcı kesimi yanına çekme imkânı bulmuş ve kendilerine ideolojik açıdan yakın olmayan solcu ve milliyetçi grupları, İran siyasetinden tasfiye etmeyi başarmıştır. İran’da yeni rejimle birlikte ülkenin hem ulusal hem de devlet kimliğinde baskın bir şekilde İslam kimliği inşa etme süreci başlamıştır (Beşiriyye, 2009, s.83). Ancak “İslam” üzerine kurulan bu yeni devlet kimliğinde öne çıkan esaslar, Şiilik ve Velâyeti Fakih anlayışıdır. İran’ın devlet kimliğindeki değişim, dış politikasındaki yönelimleri de farklılaştırmış ve böylece İran’ın Suudi Arabistan ile ilişkilerinin yönünü değiştirmiştir. Bu yönelimler arasında Doğu ve Batı bloklarından bağımsız dış politika arayışı, anti Siyonizm ve devrim ihracı yer almıştır. Devrimin temel esaslarına dayalı olan bu yönelimlerle yeni bir İran devleti inşa edilirken Şah dönemine ait izler hızlı bir şekilde silinmeye çalışmıştır. Devrim sonrasında İran, Ortadoğu’da dağınık bir şekilde bulunan fakat köklü tarihsel geçmişleri olan Şiiler ve Şiiliğin alt kollarına mensup gruplarla kısa bir zamanda etkileşime geçerek bölgedeki gücünü artırmayı başarmıştır. Eskisinden farklı bir kimlik üzerine kurulan yeni rejimin devrim ihracı üzerine dış politika oluşturması, Arap devletlerinde ciddi bir korku haline yol açmıştır. Nelson’a göre Devrim’in “yayılma etkisinden kaynaklı bu korku”, Saddam’ın İran’a karşı savaş açmasının da başlıca nedeni olmuştur (2018, s.246). Yeni rejimden kaynaklı tehdit algısıyla hem Arapların hem de Batılı aktörlerin desteğini alan bu savaş, beklenenin tam aksi yönünde sonuç vermiştir. Çünkü Sanyürek’in (2018, s.216) Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 28 açıkladığı üzere İran-Irak Savaşı (1980-1988), Humeyni’ye muhalifleri etkisiz kılma ve “ülke geneli iç sorunları” aşma imkânı vermesi nedeniyle yeni rejimin sağlamlaşmasında ve İran tarafından “sert bir dış politika” izlenmesinde önemli rol oynamıştır. İran Devrimi, İran’ın yakın coğrafyası başta olmak üzere bütün İslam dünyasında yankı uyandırmıştır. Müslüman ülkelerde yer alan birçok İslamcı örgüt, İran Devrimi’nden ilham alarak laiklik ve monarşi ile yönetilen siyasi iktidarları ve rejimleri yıkmak için bölgede çalışmalar yürütmüştür (Başdemir, 2013, s. 529). Devrim sonrası İran’ın yeni kimliğini oluşturan değerlerini ihraç etme girişiminde bulunduğu önemli devletler bulunmaktadır. Bunların başında nüfusunun çoğunluğunu Şii Arapların oluşturduğu Irak ve Bahreyn gelmektedir. Suudi Arabistan’da yaklaşık %15 nüfusa sahip petrol bölgelerinde yaşayan Şiiler ile Lübnan’da önemli oranda nüfusa sahip Güney Lübnanlı Şiiler, İran’ın stratejik hedefleri arasında olmuştur. Bu süreç, Suudi Arabistan’ın İran’a karşı bir tutum benimsemesine neden olmakla birlikte hem bölge devletleriyle hem de diğer aktörlerle daha sıkı ilişkiler geliştirmesini de sağlamıştır. 1979 İran Devrimi sonrası Riyad’ın Tahran ile ilişkileri; rekabet, güvensizlik ve şüphecilik üzerine kurulmuştur. İlişkilerin bu şekilde inşa edilmesinde dini, kültürel ve mezhepsel farklılıkların yanında ideolojik ve jeopolitik çıkarlar da etkin olmuştur (Mabon, 2013, ss.41-42). 1986 yılında Suudi Arabistan Kralı Fahd, adının önünde kullandığı majesteleri unvanını kaldırarak yerine Hadim’ül Haremeyn (iki kutsal yerin hizmetçisi) sıfatını koydurmuştur (Dağı, 2002, s.99). Suudi Arabistan’ın bu şekilde bir değişiklik yapmasının en önemli nedeni, İran’ın Devrim ihracına karşı yeni İslami ve ideolojik paradigmalar ortaya koymaya çalışması etkili olmuştur. 3. MEZHEPSEL VE İDEOLOJİK ÇATIŞMALAR Ortadoğu’daki Araplar ile Farslar arasındaki kimliksel farklılaşmanın ve ideolojik rekabetin ortaya çıkmasında tarihsel süreç etkili olmuştur. Hatırlanacağı üzere günümüzde Ortadoğu olarak isimlendirilen topraklar, İslam öncesi dönemde iki büyük imparatorluk tarafından kontrol edilmekteydi. Anadolu, Kuzey Afrika, Levant bölgesindeki Suriye, Lübnan, İsrail, Mısır ve Filistin’i Bizans İmparatorluğu kontrol altında tutarken bugünkü İran ve Irak’ın bulunduğu coğrafya Sasaniler (226-651) tarafından idare edilmiştir (Angrist, 2013, s.9). O dönemdeki çok kültürlülüğü ortadan kaldırmak üzere “siyasi ve dini bir ‘İranlılık’ kavramı” oluşturulmaya çalışılmış ve bu durum günümüzde de ‘İranlı olma’ anlayışının şekillenmesinde rol oynamıştır (Kocatepe, 2021, s.140). Sasani devletinin bu siyasal etkisi, bölgesel rekabete yol açan Araplar ve Farslar şeklindeki kimliksel ayrışmanın en önemli nedenlerinden birisidir. Öyle ki günümüzde Araplarla Farslar arasındaki güvensizlik, dış politikalarının karşılıklı olarak “Pers İmparatorluğu’nu canlandırma projesi” ve “Bedevi Barbar İstilası” şeklinde nitelenmesine yol açmaktadır. İslam tarihindeki ayrışmalar ise Farslılık algısını Şiilikle özdeşleştirmiştir. Böylece Sasanilerin İran’a bırakmış olduğu etnik kimlik algısı, bir yandan sahip olduğu mezheple kaynaşırken kendisinden farklı olan ötekileri de belirleme imkânı vermiştir. Suudilerin Sünnilik anlayışı ise 18. yüzyılda gelişen Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 29 Vehhabilik ile bütünleştirmiştir. Böylece Vehhabilikle bütünleşen Suud ailesinin ötekileri ise Şiilik başta olmak üzere Selefilik olarak sunduğu “İslam’ın özüne dönme” ideolojisini benimsemeyen Müslüman toplumların tamamı olmuştur. Fakat başlıca tehdit algısını, Basra Körfezini paylaştığı İran’a odaklamıştır. Günümüzde İran ve Suudi Arabistan ilişkilerindeki en önemli çatışma dinamiği, bu devletlerin sahip oldukları mezhepsel kimliklerdir. Bu iki aktör, etnik, kültürel ve mezhepsel tarihi ile siyasi tecrübesi açısından birbirlerinden oldukça farklı yapılara sahip iki devlettir (Koç, 2019, s.628). Özellikle bunların benimsemiş oldukları mezheplerin İmamet/Halifelik hadisesi ve Kerbelâ gibi tarihsel travmatik olaylara sergiledikleri farklı yaklaşımlarından kaynaklı tutumların topluma güncellenerek yeniden aktarılması, tarafların devlet ve halk nezdinde birbirlerine karşı beslemiş oldukları husumetleri artırmaktadır. Bu anlamda İran’ın Şiiliği ile Suudi Arabistan’ın sahip olduğu Vehhabi İslam anlayışı, birbirlerinin ötekisi konumundadır. Ayrıca bu devletler, yaklaşık kırk yıldır bölgesel ilişkilerindeki dış politikalarının çoğunu, mezhep kimlikleri bağlamında şekillendirmektedir. 2003 Irak’ın işgali ve 2011 Suriye iç savaşından itibaren Ortadoğu’da ortaya çıkan ve giderek yayılan çatışmaların en belirgin nedeni, mezhepsel aidiyetlerdir. Bunlar, Hz. Muhammed sonrası ortaya çıkan on dört asırlık bir siyasi ve dini çatışmanın devam eden yansıması olmaktadır. Müslümanların liderliği konusunda Şiilerin İslam peygamberinin neslinden gelenleri, Sünnilerin ise onun kendisine en yakın dostlarını referans almasıyla başlayan çatışmalar, günümüze kadar farklı şekillerde devam etmiştir. Diğer etkiler marjinalleştirilirken bu mezhepçi veya “ilkel” kimlikler, Orta Doğu’daki tarihsel tartışma ve çatışmaların açıklanmasında merkeze yerleştirilmiştir (Dixon, 2017, s.11). Bununla birlikte bu kimlik merkezli analizlerin ön plana çıkışında, Wehrey’in (2017, s.4) ifade ettiği üzere “jeopolitik rakipler” olan Suudi Arabistan ile İran’ın “dış politikalarında ve parçalanmış devletlerdeki devlet dışı ve alt aktörlerle ilişkilerinde toplumsal kimlikleri istismar etmeleri” de önemli bir rol oynamaktadır. Ayrıca bu bölgedeki alt aktörler, bu “hami” devletlerden “çok daha mezhepçi” hareket ederek çatışmaların artmasında rol oynamaktadır (Wehrey, 2017, s.4). İslam peygamberinin vefatından sonra başlayan süreçte onun vekilinin kim olacağı konusu, Müslüman toplumun en önemli sorunu olmuştur. İlk etapta Ümeyye ve Haşimiye aileleri çerçevesinde ikiye bölünen İslam siyasi düşüncesine daha sonra üçüncü grubu oluşturan Hariciler de dâhil olmuştur. Kendi içerisinde alt ekollere de ayrılan bu üç görüşün bir mezhep ya da güçlü bir ekol haline gelmesi, ilerleyen dönemlerde ortaya çıkan gelişmelere dayalı olarak gerçekleşmiştir (Nasuhbeyoğlu, 2008). Günümüze kadar hilafet ve imamet münakaşalarının devam ettiği bu sürecin, Müslümanlar arasında şiddetli tartışmalara ve kanlı çatışmalara neden olduğunu söyleyebiliriz. 16. yüzyıla kadar İranlıların büyük çoğunluğu, farklı dönemlerde Araplar veya Türk idareciler tarafından yönetilmiş ve bu bölge genel anlamda Sünni inanç ekolüne bağlı kalmıştır. 16. yüzyılın başında Orta İran’da iktidarı ele geçiren Şah İsmail önderliğindeki Safeviler, İran’ı çevreleyen bölgelere yayılan Şiiliği hızlı bir şekilde benimsemiştir. Bu benimsemede imparatorluğun daha fazla Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 30 Arap istilasından ve Osmanlı tahakkümünden korunması amacı rol oynarken Şiilik mezhebi, kimliksel inşa sürecinde bu diğerlerinden farklılığı sağlamıştır. Safeviler, bu açıdan İran Sünnilerinin Şiilik mezhebine geçmelerini başarmış ve din adamlarına İslam tarihinin farklı bir yorumu ile yeni bir ulusal anlatım geliştirmeleri için güçlü olanaklar sağlamıştır (Keynoush, 2016, s.3). Şah İsmail döneminde Güney Lübnan ve Basra Körfezi bölgesinden İran’a getirilen Arap Şii din adamları ve kabileler aracılığıyla Şiilik, İran’da giderek güçlenmiştir (Roy, 1994, s.223). İranlı Şiiler ile Arap Şiiler arasında o dönem tesis edilen teostratejik bağlar, günümüzde İran’ın bölgedeki nüfuz artışının en etkili nedenlerinden birisini oluşturmaktadır. İran’da Araplara olan karşıtlık azalmadığı gibi giderek artmaya devam etmektedir. İran’da yaşayan Arapların büyük bir çoğunluğu Şii olmasına rağmen, İran toplumunda bulunan Arapların aşağılanması, hor görülmesi veya dışlamasından ve İran devlet geleneğinin Araplarla uzlaşmazlığından kaynaklı nedenlerden dolayı bunlar büyük bir sorun olarak görülmüştür (Sarıkaya, 2008, s.288). İranlı Şiiler, ideolojik anlamda Arap Şii âlimlerden etkilenmekle birlikte İran merkezli Kum ilim havzasının ortaya çıkması ve teolojik tartışmalara müdahil olmasıyla Arap Şiiler İran’a daha fazla ilgi göstermeye başlamıştır. İran’ın Safeviler eliyle Şiileştirilmesinden iki yüzyıl sonra, Muhammed bin Abdulvehhab buradaki gibi başarılı devlet inşasının bir benzerini gerçekleştirebileceği inancıyla hareket etmiştir. Bu açıdan Abdulvehhab, egemen Osmanlı iktidarına karşı yerel Arap kabilelerini üniter bir yapı etrafında bir araya getirmek için radikal fikirlerini yaymaya başlamıştır. Abdulvehhab, Vehhabiliği “İslam’ın çarpıtılmadan yaşanması felsefesi” olarak sunmuş ve 1744 yılında, Necd’de Muhammed bin Suud’la ilk Suudi “ulus devletini” kurmak için ittifak gerçekleşmiştir. İlk oluşum 1818’de çökmüş ancak Al Suud ailesinin desteğiyle 1902’de ikinci Suudi devleti, 1932’deyse bugünkü Modern Suudi Arabistan Krallığı ortaya çıkmıştır (Angrist, 2013, s.14; Keynoush, 2016, s.3). Bu ittifak neticesinde Suud ailesi, devlet ve siyasi oluşumların idari boyutunun; Abdulvehhab ile Vehhabiler de bunların dini ve sosyal yönünün kontrol edilmesi üzerinde anlaşmışlardır. Böylece Vehhabilik akımı, Suudi ailesini sadece Osmanlı’dan koparmakla kalmamış, bugünkü Suudi Arabistan ve Şii İran arasındaki ötekileşme yoluyla kimliksel bir varlık kazanmalarını da sağlamıştır. Ortadoğu siyasetinde din ve mezhep olguları, hem vatandaşların devletlerine sadakatlerini sağlamanın unsurları olarak kullanılmış hem de halkların arasında dayanışmayı tesis eden önemli araçlar olmuştur (Arı, 2014, s.372). Modern Suudi Arabistan’ın kurucu mezhebi olan Vehhabilik, Müseylimet’ul Kezzab, Tuleyha bin Huveylid ve Secah adlı yalancı peygamberlerin güç kazandığı Necd’de ortaya çıkmıştır. Aynı zamanda Hz. Ali döneminde ortaya çıkan Hariciler de bu topraklardan türemiştir (Büyükkara, 2013, s.21). Abbasi devletini de sarsan Karmatilerin de filizlendiği coğrafya da Vehhabiliğin geliştiği bölgeler olmuştur (Kurşun, 1998, s.19). Necd, Ahsa ve Hicaz bölgelerinden farklı olarak soyluluk ve dini anlamda homojen bir yapıya sahiptir. Bölgenin ticaret ve ziraat açısından Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 31 güvensiz bir yer olması, yabancı etnik unsur ve yerel Arapların bölgede tutunmamasına neden olmuştur (Büyükkara, 2013, s.19). Kimliksel bir varlık olarak ötekileşmenin bir tarafı olan Vehhabiler, Şiilerce kutsal görülerek saygı gösterilen imamların mezarlarının bulunduğu Suudi coğrafyasında gerçekleştirilen dini ritüelleri, kendi teolojik perspektiflerinden “şirk” saymıştır. Humeyni’nin şekillendirdiği yeni Şii anlayış ise Suudi Arabistan’ın monarşi rejimini İslam’a tamamen aykırı bir uygulama olarak görmekte ve İslam’ın kutsal beldelerinin ulus üstü bir yapı tarafından idare edilmesini savunmaktadır (Moghaddam, 2006, s.30). Ayrıca Humeyni’nin Suudi Arabistan hakkında “kutsal mekânların hainleri” ve “kutsal mekânları koruyacak liyakatinin olmadığı” şeklindeki kışkırtıcı cümleleri, bu devletin liderlerinin sert tepkilerine yol açmıştır. Böylece İran, Arap dünyasındaki Şiileri kışkırtan bir devlet olarak görülmüştür (Bianco, 2020, s.3). Bugün dünyadaki Müslüman nüfusun yaklaşık %10-13’ünü oluşturan Şiiler, tek bir ana mezhebe bağlı olmayıp kendi aralarında siyasi, alt mezhepsel ve kültürel farklı gruplara ayrılmışlardır. Şiiler, İslam dünyasında çoğunluğa hiçbir zaman sahip olamasalar da imtiyazlı varlıklarını devam ettirebilmektedir (Bingöl, 2013, s.9). Suriye’de iktidarda olan Arap Alevileri (Nusayriler), Güney Lübnan’daki Şiiler ile Dürziler, Yemen’deki Zeydiler Şiiliğin alt kolları olarak bilinmekle birlikte teolojik açısından önemli farklılıklara da sahip olmaktadırlar. Bununla birlikte İran, bu ülkelerdeki gruplarla devrim sonrasında ilişkiler tesis ederek günümüzde sürdürdüğü vekâlet savaşlarına elverişli zemin hazırlamıştır. Aynı şekilde Suudi Arabistan da bu ülkelerde açmış olduğu eğitim kurumları ve dini müesseselerle veya sağladığı finansal destekle Sünniler arasında, Selefilik adı altında Vehhabiliği yaymaya çalışmıştır. Bu durum günümüzde el-Kaide, Boko Haram ve DEAŞ gibi birçok radikal örgütün tohumlarını ekmiştir. Şiiler, Vehhabiliği kendileri için öncelikli tehdit olarak görmektedirler. Çünkü diğer Sünnilerle Vehhabiler arasında Şiiliğe bakışta çok bariz farklılıklar gözükmektedir. İran rejimi, el-Kaide ve Taliban ile Pakistan’daki Şii düşmanı radikal örgütlerin Vehhabi ideolojiye sahip olmaları nedeniyle büyük tedirginlik hissetmektedir. Bundan dolayı Humeyni, Saddam yönetimiyle İran’ın barışabileceğini, ama Suudi ailesiyle ilişkilerin düzeltilmesini istemediğini vasiyetinde tavsiye etmiştir (Keskin, 2008, s.43). İran ve Suudi Arabistan, İslam’a ve onun yorumlanmasına da oldukça farklı merceklerden yaklaşmaktadır. Bunun, İran ve Suudi Arabistan’ın dış politik yaklaşımındaki önemi oldukça fazladır. İran, İslamiyet’e devrimci bir inanç sistemi olarak bakmaktadır. Suudi Arabistan ise emperyalist ülkelerle ılımlı ilişkiler yürüttüğü düşüncesiyle iç düşman olarak algılanmaktadır. Ayrıca İranlı yöneticilerin antiemperyalist ve Müslüman halklardan fakir olanların hoşuna gidecek söylemleri, iki ülke arasındaki farklılığı gösteren bir diğer önemli noktadır (Hüseyin, 2009, s.32). İran, Müslümanların genelinin ortak sorunları olan “Kudüs davası” ve “Filistin meselesi” üzerinden Suud rejimini ABD ve İsrail’e destek vermekle suçlarken, kendisini propaganda yoluyla ideal İslam devleti olarak sunmaktadır. Suudi Arabistan yönetimiyse İran’ın bölgede sürekli istikrarsızlıklara sebep olduğunu, ülkelerin içişlerine karıştığı ve bu ülkelerdeki Şiileri kendi devletlerine karşı Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 32 kışkırttığını iddia etmektedir. Ayrıca, İran’da yaşayan Sünnilerin rejim tarafından baskıya alınıp temel hak ve hürriyetlerinden yoksun bırakıldığını da söylemektedir. Aynı şekilde İran yönetimi de Suudi Arabistan’daki Şiilerin ikinci sınıf vatandaş muamelesi gördüklerini ve rejimin sistematik baskılarına maruz kaldığını ileri sürmektedir. İran ve Suudi Arabistan arasındaki mezhepsel gerilimlerin tırmanmasının en önemli bir diğer nedeni de vatandaşlarının eylem ve davranışlarının birbirleri üzerinde bırakmış olduğu kuşkucu algılardır. Örneğin İranlı hacıların 1981-1987 yılları arasında Mekke’deki eylemleri ile ibadetlerin esnasındaki davranışları, Suudi Arabistan tarafından “kışkırtma” şeklinde algılanmakta ve buraya gelen yabancı Müslümanları “Suud rejimine düşman etme” girişimleri olarak görülmektedir. Ayrıca Şii hacı ve umrecilere Suudi Arabistan tarafından kötü davranıldığı ve “onlara işkence ederek kutsal topraklarda nifak çıkardığı” yönündeki İran’ın iddiaları da Şii ve Vehhabiler arasında önemli bir sorun alanıdır. İran’ın mezhepsel açıdan Lübnan, Irak, Suudi Arabistan, Bahreyn gibi ülkelerdeki Şiilere destek çıkması, Suudi Arabistan tarafından eleştirilmektedir. Aynı şekilde Suudi Arabistan’ın farklı proje ve yöntemlerle İslam dünyasında Vehhabiliği yayma çabaları da İran tarafından çoğu tartışma platformunda dile getirilmektedir. İran ve Suudi Arabistan’ın bölgede nüfuzlarını sağlamak amacıyla mezhepsel farklılıkları kullanmaları, mezhep kimliklerini ulusal ve dini kimlikten daha fazla öne çıkarmaları, mezhepsel heterojen yapıya sahip Irak, Bahreyn, Suriye, Lübnan ve Yemen gibi ülkelerde devam eden çatışmaların başlıca nedenleri arasındadır. 4. BÖLGESEL LİDERLİK MÜCADELESİ İran ve Suudi Arabistan, iç ve dış politik nedenlerden dolayı uzun yıllar bölgesel liderlik hedefi gözetmemişlerdir. Esasen 1979 İran Devrimi’ne kadar bölgesel liderlik için birbirlerini ciddi birer tehdit olarak algılamamaları bunda etkili olmuştur. O dönem ikili ilişkilerin temelini Ortadoğu, Körfez ve Kuzey Afrika’da ortaya çıkan potansiyel bölgesel liderlere karşı ortak politikalar yürütme ve stratejiler izleme durumları oluşturmuştur. 1952’de Nasır’ın iktidara gelmesiyle Arap dünyasında Kahire’nin giderek nüfuzunu genişletmeye çalışmasının yanı sıra Yemen, Umman, Suriye, Irak, Lübnan ve Ürdün gibi ülkelerde Arap milliyetçiliğinin artması, İran ve Suudi Arabistan’ın ortak stratejiler belirlemesini kolaylaştırmıştır. Monarşiyle yönetilen devrim öncesi İran ve Suudi Arabistan’ın öncelikli amaçlarının mevcut rejimlerinin bekasını sağlamak olması, bunların ortak politikalar geliştirmelerini sağlayan bir diğer nokta olmuştur. Ayrıca bölgede sol akımların güçlenmesi de bu iki devlet arasındaki iyi ilişkileri pekiştirmiştir. Bu dönem Mısır’da meydana gelen gelişmeler, İran ve Suudi Arabistan tarafından dikkatle takip edilmiştir (Koç, 2020b, s.243). Bunun başlıca nedenleri, Mısır Arap milliyetçiliğinin monarşi karşıtlığı ve etnik milliyetçilikle Arapları etkileme becerisidir. Monarşik rejimler olarak İran ve Suudi Arabistan, o dönemki Arap milliyetçiliğini kendi bekalarına tehdit olarak görmüş ve böylece Mısır’ın bölgesel lider olmasını engelleyici politikalar izlemişlerdir. Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 33 Nasır yanlısı General Kasım, 1958’de 14 Temmuz Devrimi’yle Irak monarşisini yıkarak Sovyetlere yakın ve Mısır’dakine benzer bir rejim kurmuştur. İran ve Suudi Arabistan, tedirginliklerinde haklı olduklarını Irak’ta gerçekleşen rejim değişikliğiyle bir kez daha anlamışlardır. Kasım’ın Körfez’de giderek müdahaleci bir politika izlemesi ve Kuveyt’i işgale kalkışması, İran ve Suudi Arabistan arasında Irak’ın bölgesel liderliğini engellemeye yönelik bir ittifakla sonuçlanmıştır (Koç, 2020, ss.123-128). İran ve Suudi Arabistan’ın potansiyel bölgesel lider adaylarını engelleme politikası, 1968’te İngiltere’nin Körfez’deki kuvvetlerini 1971 yılına dek geri çekme kararına kadar sürmüştür. Bununla birlikte “Çifte Sütun” stratejisi bağlamında Sovyet nüfuzunun Ortadoğu ve Körfez’de sınırlandırılması için ABD’yle ilişkiler olabildiğince güçlü tutulmaya çalışılmıştır. İngiltere sonrası bu iki aktörün Körfez’de kontrolsüz bir rekabete girmesi, ABD’nin işini zorlaştıracak ve Sovyetlere alan açacaktı. Bu nedenlerle iki ülke arasındaki o dönemin ilişkilerini belirleyen unsurlar, ABD desteği ve Sovyet düşmanlığı olmuştur. Bahreyn’in egemenliği konusu, her zaman İran ve Körfezdeki Araplar arasında büyük sorunlara sebep olmuştur. Bu sorunun özünde, buranın Farslara mı yoksa Körfez’deki Araplara mı kalacağı ya da bağımsız bir devlet mi olacağı tartışması yer almıştır. İran’da yaşanan iktidar ve rejim değişiklikleri bu tartışmayı sonlandırmamış, sadece yönünü değiştirmiştir. Şah Rıza, Şah Muhammed Rıza ve Musaddık dönemleri de dâhil İran yönetimleri, her zaman Bahreyn üzerinde hak iddiasında bulunmuşlardır. Körfez Araplarıysa İran’ın bu amaçlarına karşı durmuşlardır (Al Tahhavi, 2004, s.75). İran; Bahreyn’i ısrarla on dördüncü eyaleti olarak tanısa da bu karar, Arap ülkelerinin hiçbirisi tarafından kabul edilmemiştir. Şah rejiminin BAE’ye ait Abu Musa, Büyük ve Küçük Tunb adalarını işgal etmesi, Körfez ülkelerinin tepkisini çekse de bu sorun dönemin koşulları ve jeopolitik tehditleri nedeniyle büyütülmemiştir. Suudi Arabistan’la karşılaştırıldığında önemli bir askerî güç olan İran’ın bölgedeki etkisi, İngiltere’nin Körfez’den ayrılmasıyla birlikte oldukça artmıştır. 1979 yılında başlayan Saddam dönemi, Irak’ı hem İran’ın hem de Suudi Arabistan’ın daha ciddiye alması gereken bir rakip haline getirmiştir. Ayrıca İran’ı Suudilerin önceliği olmaktan da çıkarmıştır. Ancak işgal edilen adalar, Arap ülkeleriyle İran arasındaki önemli bir tartışma konusu olmaya devam etmiştir (Koç, 2020, s.146). İran, 1973 petrol ambargosuna uymayarak elde ettiği ihracat kazanımlarını modern silah ve teçhizat alımında kullanmış ve böylece Körfez’de önemli bir güç olmayı başarmıştır. Ayrıca bu durum, petrol ihraç eden ülkelerin Batı’ya karşı stratejik gücünü azaltarak ambargonun anlamsızlaşmasına neden olmuştur. Devrimle Pehlevi monarşisini yıkarak kurulan İran, Şii fıkhına dayalı değerlerini başta Körfez Arap ülkelerine ve Ortadoğu’nun geri kalanına ihraç girişiminde bulunmuştur. Bu durum, Suudi Arabistan ve diğer Körfez devletlerince Tahran’ın bölgesel liderlik amaçlı meydan okuması olarak algılanmıştır. Özellikle Tahran’ın Şii jeopolitiğini koruma reflekslerini dile getiren “Şii Hilali” kavramı, aslında bu devletin Ortadoğu’da nüfuz alanları oluşturma amacını ortaya koymaktadır. Bahreyn, Irak, Suriye ve Lübnan üzerinden Akdeniz’e ulaşan ve Türkiye’yi de Sünni Ortadoğu toplumlarından fiilen tecrit etme Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 34 olasılığı taşıyan bu hilal ile İran, Suudi Arabistan’ın kuzey bölgelerini hedef almaktadır. Bu arzu çerçevesinde ABD’yle bozulan ilişkiler, İsrail’e karşı sert söylemler ve Körfez monarşilerini meşru otoriteler olarak görmeme durumları, İran’ın Şii jeopolitiği üzerinden bölge lideri olma anlayışıyla alakalıdır. Suudi Arabistan’ı endişelendiren bu durum, ikili ilişkileri çok kısa sürede kötüleştirmiştir. Riyad yönetimi, Tahran’ın baskısına daha fazla maruz kalmamak için İran’a karşı bazı bölge devletleriyle yakınlaşmayı tercih etmiştir. Şekil 1: “Şii Hilali” (https://www.clearias.com/iranian-revolution/). İran-Irak Savaşı, devrim sonrası İran-Suudi Arabistan ilişkilerinin en önemli test alanı olmuştur. Riyad’ın Saddam hakkındaki negatif yargılarına rağmen birkaç Arap Körfez ülkesiyle Irak’ı desteklemesi, İran’ın tepkisini çekmiş ve ikili ilişkilerin daha fazla zedelenmesiyle sonuçlanmıştır. Bu dönemde İran’ın olabildiğince zayıflatılması amacı, ABD desteğini arkasına alan Suudi Arabistan’a bölge liderliği için yeni fırsatlar sunmuştur. Fakat Saddam’ın Kuveyt’i işgali, hem İran hem de Suudi Arabistan’ın arzulamadığı bir durum olduğundan 1991 yılında aralarındaki ilişkiler yumuşayıp ivme kazanmaya başlamıştır. Zira buranın işgali, Partrick’in (2016, s.132) ifadesiyle “gelecekteki muhtemel askerî çatışmalara” yol açacak şekilde Suudi Arabistan ve Irak arasındaki tampon bir bölgenin ortadan kalkması anlamına gelmekteydi. İran’ın bölgede sahip olduğu tarihsel mirası, askerî gücü ve ülkesel nüfusu açısından kendisini buranın doğal lideri olarak görmesi, onun bölgesel liderlik konusundaki temel dayanaklarıdır. Suudi Arabistan da Körfez jeopolitiğinde ve petrol ihraç eden Körfez Arap ülkelerinde doğal liderlik iddiasındaki bir aktördür (Litvak, 2017, s.49). Suudi Arabistan’ın en önemli dayanaklarıysa ABD gibi Batılı ülkelerle yürütülen ilişkiler, İslam’ın kutsal mekânlarını ülkesinde barındırması ve sahip olduğu enerji Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 35 kaynaklarıdır. Ayrıca Körfez’in diğer Arap ülkelerine kıyasla onun coğrafi, ekonomik, askerî kapasiteleri ve uluslararası aktörleri etkileme gücü daha fazladır. Fakat her iki devletin sahip olduğu vekil gruplar, aralarındaki bölgesel liderlik yarışını zorlaştırmaktadır. İran’ın dünya ile yaptığı ticaretin %90’ının Körfez üzerinden olması nedeniyle Körfez bölgesi ve İranIrak Savaşı’ndan sonra izleyeceği politika, oldukça önem kazanmıştır. Devlet gelirlerinin en büyük kısmını oluşturan petrolün dünya piyasasına engelsiz taşınması hayati önemde olduğundan Rafsancani yönetimi, Irak dâhil Körfez’deki komşuları ve Batı’yla ilişkileri düzeltmeye çalışmıştır (Marschall, 2003, ss.100-101). Bu aşamada Tahran yönetimi, dünyaya yeniden açılma stratejisiyle bağlantılı olarak bölgesel liderlik için çatışmalardan uzak durmayı ve Riyad’la yakın ilişkiler geliştirmeyi tercih etmiştir. Ancak bir alttaki başlıkta ayrıntısına değinildiği üzere, İran’ın Körfez’de ılımlı politikalar yürütürken Lübnan, Suriye, Irak ve Filistin başta olmak üzere vekil örgütler aracılığıyla Ortadoğu’da nüfuz kazanması, Suudi Arabistan’ı korkutan bir gelişme olmuştur. Günümüzde ise İran, Suudi Arabistan kadar geniş ekonomik kaynaklara sahip olmasa da ideolojik müttefiklerini destekleme konusunda oldukça yeteneklidir. Devrim Muhafızları ve Kudüs Gücü gibi özel askerî birlikler, Tahran’ın müttefiklerine doğrudan askerî yardım sunmasını kolaylaştırmaktadır. Suudi Arabistan’ınsa bunu sağlayacak oluşumları bulunmamaktadır. Arap Baharı, bunların bölgesel üstünlük mücadelelerini farklı bir alana taşımakla birlikte Afganistan, Pakistan, Irak ve Lübnan’daki Şiileri İran’ın Suriye iç savaşına seferber edebilmesi, ideolojik liderlik açısından onun son derece güçlü olduğunu göstermektedir (Gause, 2020). İran’ın bölgede lider bir ülke gibi hareket etmesine birçok yerel karşı direniş de söz konusu olmaktadır. İran, Arap Baharı’nda çoğu bölge devletleriyle neredeyse tamamen zıt taraflarda bulunması nedeniyle bunlar tarafından ortak düşman olarak algılanmıştır. 2011 sonrası “bölgedeki çatışmaların mezhepsel, jeopolitik ve etnik bir içerik kazanması, tarafların kutuplaşmasını hızlandırmıştır” (Raouf, 2019, s.249). Bununla birlikte, 2015 yılında İran ve P5+1 (BMGK daimî üyeleri ve Almanya) ülkeleriyle imzalanan nükleer anlaşma sonrası bölgesel liderlik rekabetinde İran bir kere daha öne geçmiştir. Gelişmelerden rahatsız olan Suudi Arabistan’sa güç takviyesinde bulunarak İran’a karşı stratejik bir kazanım sağlamak için bu anlaşmadan kendisi gibi memnun olmayan İsrail’le ilişkilerini geliştirmeye ve bölgesel konularda yakınlaşmaya çalışmıştır. 2016 yılı itibari ile İran ve Suudi Arabistan arasında süren bölgesel liderlik yarışının çerçevesini, Yemen iç savaşı, Lübnan’daki gelişmelerle Hizbullah’ın konumu, Katar diplomatik krizi ve Covid-19 pandemisinin bölgeye etkileri belirlemiştir. Özellikle pandeminin sebep olduğu finansal belirsizlikler ve ortaya çıkan ekonomik krizler, İran ve Suudi Arabistan’ın makul bir zeminde sorunlarını çözmelerini engellemiştir (Keynoush, 2020, s.35). Bununla birlikte Veliaht Prens Muhammed bin Selman’ın İran ve Humeyni hakkında kullanmış olduğu “insana Hitler’i daha iyi gösteriyor” söylemi, tarafların düşmanlıklarını körüklemiştir (Goldberg, 2018). Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 36 Tahran’ın bölgesel liderlik ülküsü, özellikle Trump döneminde yaşanan sorunlar ve kendisine uygulanan ambargolar sonucu ciddi zarar görmüştür. Suudi Arabistan’ın ise İran’la jeopolitik rekabetindeki ekonomik ve askerî maliyeti artmaktadır. Özellikle, Suudi Arabistan’ın Arap Baharı hareketlerini bastırmak ve kendisine yakın rejimleri ayakta tutabilmek için büyük maliyetler ödemesi ve çatışmalara doğrudan taraf olması, İran ile arasındaki potansiyel uzlaşma imkânlarını yok etmekte ve Ortadoğu’daki çatışmaların süresini de uzatmaktadır. Gause’un (2020) ifade ettiği üzere “Ortadoğu, esasında bir hegemonun doğması için fazlasıyla bölünmüş durumda” olup kimliksel yönden her dönem devam eden “bölgesel çok kutupluluğun” meydana getirdiği “güç dengesi sistemi”, “hâkimiyet arayan tarafları hayal kırıklığına uğratacak” niteliktedir. Ayrıca, “dış güçlerin rekabetleri” de Ortadoğu’da mutlak bir liderliğin ortaya çıkmasına engeldir. Diğer yandan “ideolojik ve kimliksel bölünmeler”, bir hegemon eliyle buradaki farklı rejimlere sahip devletler ile çeşitlilik arz eden etnisiteler arasında “bölgesel istikrarın sağlanabileceği fikrini de imkânsız kılmaktadır”. Çünkü “monarşiler, askerî rejimler, birkaç yapay demokrasiler ve güçlü bir İslam cumhuriyeti, onları birleştirmek için siyasi ideoloji yönünden çok az ortak noktaya sahiptir”. Öyle ki “bölgedeki tek büyük ortak kimlik olan İslam bile birlikten ziyade siyasi bölünmenin bir nedenidir” (Gause, 2020). 5. TAHRAN VE RİYAD’IN ORTAK KİMLİKLİ VEKİL GÜÇLER ARAYIŞI Arap-Fars kimliği ile mezhepsel ayrımlar kadar, İran Devrimi’nin Körfez ülkelerine yansıması da İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinin ideolojik bir boyutu olmuştur (Mabon, 2013, s.42). Özellikle Devrim sonrası birbirlerini ülkesel bütünlüklerine karşı tehdit olarak tanımlayan İran ve Suudi Arabistan, geniş enerji kaynakları ve büyük askerî güçleri nedeniyle Yemen, Lübnan, Bahreyn, Suriye, Pakistan, Afganistan gibi bölgelerde amansız bir rekabete girmişlerdir (Pehlivan, 2018, s.116). Bu rekabette İran’ın kendisini “İslam dünyasının lideri” ve “Siyonizm’e karşı mücadele eden tek gerçek güç” olarak sunması, Suudi Arabistan’ı da bölgede vekil grup ve örgütler edinmeye yöneltmiştir. Bu durum, bunları İslam dünyasındaki çatışmalara kendi vekil örgütleri ve mezhepsel paydaşlarıyla karışan aktörler haline getirirken ilişkilerindeki çatışmayı da kalıcılaştırmıştır. İran’ın mezhep ihracı yaklaşımıyla birleşen vekil örgütler konusu, 1980 sonrasında Lübnan Hizbullahı’nın güç kazanmasıyla somutlaşmış ve Riyad’ın İran’a ilişkin tehdit algısını pekiştiren başlangıç olmuştur. 2003’te Irak’ta Şiilerin seçimle iktidara gelerek İran’la müttefik olması gibi değişimler sonucu bu devletin Bağdat’taki artan etkisinden kaygılanan Suudi Arabistan, yakın gördüğü vekil güçlerle ilişkisini daha da artırmaya yönelmiştir (Koç, 2019, ss.172-173). Fakat Suriye’deki Esat rejimine, Lübnan’da Hizbullah’a ve Gazze’de Hamas’a destek veren İran’ın, bölgede artan jeopolitik kazanımlarıyla Suudi Arabistan’ı çevreleyecek şekilde güçlenmesi, “Riyad ve Tahran arasında adı konulmamış bir soğuk savaşa neden olmuştur” (Hammod, 2013, s.5). Bu artan kaygıları çerçevesinde Suudiler, İran’ın uzun süredir müttefiki olması nedeniyle “sürekli olarak Esad’ın muhalifi güçleri desteklemiş” ve “Husi isyancılara karşı da askerî mücadele başlatmıştır” (Kohli, 2018, s.72). Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 37 Devrimden günümüze dek İran, mezhepsel kimliğini ideolojik bir içerikle yorumlayarak bölgede nüfuzunu artırmıştır. Ayrıca “İran Devrimi’nin ezilenleri ezenlere karşı her yerde savunacağı” gibi söylemleriyle imajını güçlendirmeye çalışmıştır. Bu çerçevede İran, kendisini dünyadaki “en adil ve güçlü” bir devlet şeklinde sunarak bunu “Şii örgütlerle ilişkilerinde bölgesel ve küresel emperyalizm karşıtlığının ortaklık mutabakatı olarak kullanmaktadır”. Bu açıdan da İran ve Hizbullah’ın ilişkisi genellikle bir Şii ittifakı olarak tanımlanmaktadır (Akbarzadeh, 2020, s.19). Hizbullah, İran’dan aldığı destek sayesinde Lübnan iç siyasetinde güçlü konumlar elde ederek ülkenin en önemli siyasi ve askerî yapısına dönüşmüştür. İran ise Hizbullah’a destek vererek İsrail’i doğrudan yıpratabilmekte ve Suriye Savaşı’nda olduğu gibi kendisine bağlı bir milis gücü olarak onu rahatça kullanabilmektedir. Suudi Arabistan ise Lübnan’da Hizbullah’a karşı Sünni Arap ve Hristiyan Marunîlere, Filistin’de Hamas’a karşı FKÖ gibi yapılara destek vermektedir (Koç, 2020b, s.249). Fakat verilen bu destekler, üçüncü ülkelerde farklı politik ve dini yapılar arasındaki sorunları çözümsüz hale getirmektedir. Böylece bunlar, yabancı aktörler tarafından kolay nüfuz edilen birimlere dönüşmektedir. İran’ın vekil güçlere ihtiyacını doğuran bir diğer nokta, ekonomik mücadeleye ilişkin jeopolitik rekabetten kaynaklanmaktadır. Özellikle sahip olduğu geniş enerji kaynaklarıyla İran, “Hürmüz Boğazı’nın doğu kıyılarına sahip” bir bölgesel aktördür. Bu önemli jeopolitik konum, İran’a “körfez giriş-çıkışını”, yani “Körfez’den dünya piyasalarına yayılan petrol ve doğal gazı kontrol etme ve engelleme imkânı” sağlamaktadır (Erdoğdu, 2008, ss.230-231). Suudi Arabistan ve diğer Körfez devletleri; İran’ın bu doğal jeostratejik konumunun enerji ihracatı ve transferine yönelik doğurduğu tehdidi, ABD ve diğer Batılı ülkelerin desteğiyle aşmaya çalışmaktadır. İran ise Körfez’deki yabancı güçler ve bölge devletleriyle doğrudan çatışmaya girmektense kendisine yakın mezhepsel ve silahlı milis grupları kullanarak bu devletlere baskı uygulamayı tercih etmektedir. 2003 Irak işgali sonrası yaşanan süreç ve 2011 Arap Baharı isyanları, İran’ın bölgedeki nüfuzunun yayılmasını hızlandırmıştır. Özellikle Irak, Lübnan, Suriye ve Yemen’de İran’ın desteklemiş olduğu Şii parti ve askerî gruplar oldukça etkinlik kazanmıştır. Bugün birçok Suudi Arabistan vatandaşı, İran hakkında daha tedirgin hale gelirken onun bir gün nükleer güç elde edip “Suud Hanedanlığını yıkma girişiminde bulunacağından endişelenmektedir” (Rundell, 2020, s.226). İran’ın Suriye sorununa vekil güçleri kullanarak müdahalesi de Suudilerin ona yönelik tehdit algısının pekişmesinde rol oynamıştır. İç savaş, bir yandan bölgesel ve mezhepsel kutuplaşmayı artırırken diğer yandan “Lübnan, İran ve Hizbullah’a yakın Suriyeli Arap Alevilerin taktiksel nedenlerle de olsa Şiileşme eğilimini artırmıştır (Baczko, Dorronsoro ve Quesnay, 2017, ss.32-33). İç savaş, ayrıca bölgesel kutuplaşmanın artmasına da yol açmıştır. Körfez ülkeleri, rejime karşı muhalefeti desteklerken İran ve vekili Hizbullah, rejimin yanında durmayı tercih etmiştir. Suudi Arabistan yönetimi, Suriye rejiminin sağladığı bu Şii ittifakı, kendisine bir tehdit olarak algılayarak endişelenmiştir (Baczko, Dorronsoro ve Quesnay, 2017, s.182). Bu vekil savaşlar sürecinde Şii Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 38 Fatimiyyun, Zeynebiyyun, Haşdi Şabi ve diğer silahlı milisler, İran’a bağlı ve İranlı komutanların direktifleriyle hareket etmektedir. Bu durum, çatışmaları daha geniş bölgelere yayarken tarafların daha radikal ve şiddet içeren tepkiler vermesini kolaylaştırmaktadır. Irak ve Suriye’de etkin bir aktör olarak hareket eden DEAŞ terör örgütünü son derece etkileyen “temel referans kaynakları” arasında Vehhabilik yer almaktadır. Özellikle ceza yaptırımları konusunda “katı bir Vehhabi profile” sahip bu örgüt, “Wala Wal Bar”, yani “İslam’a mutlak sadakat ve diğer yolların reddi anlamına gelen uygulamaları, oldukça sert bir içerikle gerçekleştirmektedir” (Hassan, 2017, s.41). Sünnilerin büyük bir kısmı ve İranlılar dâhil Şiilerin tepkisini çeken bu uygulamalar, İran destekli grupların kendilerini bir var oluş savaşında görmelerini ve daha güçlü bir şekilde seferber olmalarını kolaylaştırmıştır. Irak ve Suriye’deki aktörlerin rekabet sürecinde ve aralarındaki çatışmalarda “İran’ın Şii milisleri, Körfez ülkelerinin Sünnileri, Batılı güçlerin Peşmergeleri desteklemesi”, “güvenlik problemlerinin çözümüne değil artmasına neden olmuştur” (Semin, 2015, ss.2-3). Özellikle İran, Irak’taki güç boşluğunu lehine kullanarak Devrim muhafızları aracılığıyla Iraklı Şii Milisleri, Haşdi Şabi birlikleri etrafında bütünleştirmiştir. Buna ilaveten DEAŞ’ın Irak’tan temizlenmesinde İran’ın ABD’yle ortak hareket etmesi, Suudi Arabistan’ı tedirgin etmiştir. Suudi Arabistan, İran’ın Irak’taki “mezhepsel fay hatlarıyla oynayarak alan kazanma” girişimleri aracılığıyla bu ülkeyi “kontrol etme” amaçlarını kınayan açıklamalar yapmıştır (Rundell, 2020, s.227). Bu çerçevede “Suudi Arabistan da askerî harekât ve terörle mücadele için İslam ülkelerinden oluşan ‘Sünni Koalisyonu’nu’ bir araya getirmiştir” (Kohli, 2018, s.72). Elbette bu girişimde Suudi Arabistan yönetiminin ABD’yle saflarını sıklaştırma kaygısı kadar İran’ın bu konuda söz sahibi veya öncü bir aktör olmasını engelleme düşüncesi de etkili olmuştur. 2016 yılında İran, Vehhabiliğin terör örgütlerini doğurduğunu ve Suudi Arabistan’ın bunları vekil olarak kullandığını ima eden açıklamalar yapmış ve bu durum ilişkilerin daha çok gerilmesine neden olmuştur. Örneğin İran Dışişleri Bakanı Zarif, “veba hastalığı” olan Vehhabiliğin “ortadan kaldırılması için dünyanın kendilerine destek vermesi” gerektiğini söylemiştir. Ayrıca “el-Kaide ve DEAŞ gibi terör örgütlerinin ana destekçisinin Suudi Arabistan olduğunu” da ileri sürmüştür (Ostovar, 2017, s.89). İran ve Suudi Arabistan’ın vekil güçler üzerinde etki oluşturma rekabeti, 2017 yılında Körfez bölgesinin genelini etkileyen bir krize dönüşmüştür. Hamas ve Müslüman Kardeşler gibi örgütlere Doha yönetiminin destek verdiği gerekçesiyle 05 Haziran 2017 tarihinde Bahreyn ve BAE, Suudi Arabistan’ın öncülüğünde Katar’la diplomatik ilişkilerini dondurmuştur. “Mevcut politikalarında geri adım atmadığı takdirde” Katar’ın Körfez İşbirliği Konseyi (KİK) üyeliğinin dondurulabileceği dile getirilmiştir (Huaxia, 2017). Özellikle Katar’ın bölgede giderek etkinliğini artırarak İhvan gibi gruplar üzerinde söz sahibi olması, Suudi Arabistan’ı oldukça rahatsız etmiş ve Katar’ı etkisizleştirmeye çalışmıştır. Katar ise, Körfez güç dengesinde Suudi Arabistan’a karşı İran ve Türkiye’yle güçlü Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 39 ilişkiler kurmaya çalışmıştır. Bu nedenle Katar, Mısır sorununda olduğu üzere İran, Türkiye’yle benzer çıkar paylaşımlarını öne çıkarmıştır (Sarıaslan, 2019, ss.234-237). Suudi Arabistan’ın güney komşusu Yemen’deki farklı kimlikler üzerindeki İran ve Suudi Arabistan’ın vekil güç edinme rekabeti, aralarındaki gerilimi artıran bir rol oynamaktadır. Yemen, sahip olduğu uzun kara sınırı ve tarihsel ihtilaflı sınır bölgeleriyle stratejik açıdan Riyad için oldukça önemli bir ülkedir. Üstelik buradaki Suudi Arabistan karşıtı grupların varlığı ve iki devlet arasındaki ilişkilerin seyri, bu aktörü tedirgin etmektedir. Özellikle 1979 sonrası İran’la yakınlaşan Zeydilerin Şiiliğe kayma eğilimlerinin artması, Yemen bağlamındaki dengeleri sarsmaktadır. Dolayısıyla Suudi Arabistan, yıllarca Yemen’de bir yandan siyasi problemlerini hükümetler arası diyaloglarla çözmeye çabalarken diğer yandan Selefilik inancını yayarak vekil güç kazanmaya çalışmaktadır. Yemen’deki iç savaşta Zeydi Husilere karşı Suudi Arabistan’la ortak hareket ederken çıkarlarının çatışmaya başlaması sonucu BAE, siyasi ve askerî problemlerini çözmek için İran’a yakınlaşma eğilimi göstermiştir. Bu gibi gelişmeler Körfez’de ve Ortadoğu’nun diğer önemli mücadele alanlarında yalnız kalan Suudi Arabistan’ı, İsrail ve Amerika’yla daha fazla yakınlaşmaya yöneltmiştir (Acar, 2019). Bu durum, İran ve Suudi Arabistan arasındaki rekabetin her zaman bölgesel müttefikler ve vekil güçler aracılığıyla yürütülemeyeceğini, mutlak güvenliğin sağlanması ve çıkarların korunması için dış desteğin de önemli bir unsur olduğunu göstermiştir. İran ve Suudi Arabistan arasındaki vekil güç rekabetinin yansıdığı bir diğer coğrafya Filistin bölgesidir. Rekabetin tarihsel kökenine baktığımızda Suudi Arabistan, 1969 yılında doğrudan Filistinli grupları finansal anlamda desteklemeye başlamış ve bu desteğin bir kısmı doğrudan Arafat’ın el-Fetih hareketine, yani FKÖ’nün en temel örgütüne gitmiştir (Niblock, 2006, s.47). Günümüzde Suudi Arabistan, İsrail’e karşı katı tutum benimseyen Arap devletleriyle ilişkilerini yakın tutarak Filistin meselesini kendine çıkar sağlayacak şekilde sürdürmeye çalışmaktadır. Diğer yandan savunma açısından Batı’ya bağımlılığı nedeniyle bu devlet, İsrail’i karşısına alacak politikalar yürütmemeye gayret göstermektedir (Cordesman, 1987, s.43). FKÖ’nün İran-Irak savaşında Saddam’ın tarafını tutması sonucu Tahran’la ilişkileri bozulmaya başlamıştır. Ayrıca Tahran, FKÖ’nün müzakerelerde bulunarak İsrail’in varlığını tanımasını İslam’a ihanet olarak algılamıştır (Djalili ve Kellner, 2017: 192). İran’ın Hamas gibi şiddeti benimseyen alternatif örgütlerle ilişki kurması, bu devletin Suudi Arabistan ve İsrail üzerindeki baskısının artmasını kolaylaştırmıştır. Ayrıca Hizbullah’ın Sünniler tarafından desteklenmesi için İran, bu örgütle Hamas arasında stratejik bir yakınlaşmayı da sağlamıştır (Koç, 2020c, s.175). İran ve Suudi Arabistan’ın İsrail-Filistin sorunu üzerinden sürdürdükleri rekabet, normatif veya ahlaki olmaktan ziyade bölgesel güç, çıkar çatışması ve nüfuz sağlama gibi realist gerekçelere dayanmaktadır. Diğer yandan her iki devletin bölgede birbirlerinin zararına kullanabilecekleri dini, mezhepsel, etnik, siyasi ve askerî vekil güçlere sahip olması, bölge ülkelerindeki kırılganlıkları derinleştirmekte ve başarısız devletlere zemin hazırlamaktadır. Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 40 6. KİMLİKSEL REKABETİN DERİNLEŞMESİNDE ABD ETKİSİ İran ve Suudi Arabistan’ın ABD gibi bölge dışı hegemonik bir güçle olan ilişkilerinin seyri, aralarındaki istikrar ve çatışma dinamiklerini belirleyen önemli bir unsurdur. Devrim sonrasında İran’ın mezhepsel, yani dini kimlik temelli bir dış politika yürütmeye başlaması, bu dış güç unsurunun bölgesel rekabete olan etkisinin yönünü de değiştirmiştir. Esasen devrim öncesinde İran ve Suudi Arabistan arasında kimlik açısından ilişkileri bozabilecek önemli olaylar yaşanmıştır. Örneğin Şah Rıza’nın Fars milliyetçiliği politikaları, İran’daki Arapları olumsuz etkilerken Vehhabiler de Şiilere ve onların kutsal mekânlarına saldırmıştır. Ayrıca İran’ın Almanya’ya yakınlaşma çabası, Filistin sorununa yönelik değişen yaklaşımlar, İran’ın BAE’nin adalarını işgal etmesi ve 1973 Petrol Krizi’ndeki farklı politikalar izlenmesi de aralarındaki ilişkilerin seyrini bozan gelişmeler olmuştur. Fakat Sovyet riski gibi o dönemin şartlarında ABD desteği ve müttefikliği, aralarında ciddi bir çatışmanın doğmasını engellemiştir. Böylece 1979 yılına kadar ABD başta olmak üzere Batılı devletlerin İran ve Suudi Arabistan’a belirlediği rollerin yanı sıra bunların aralarında yaşanan krizlerde arabuluculuk görevi üstlenmeleri, iki ülkenin ilişkilerinin kontrollü bir şekilde yürütülmesini sağlamıştır. Ortadoğu’daki güç rekabetinde ABD, İran ve Irak’ın çıkarlarının zedeleneceği noktaları çok fazla dikkate almaksızın farklı kimlikleri ön plana çıkaran vekil güçlere, konjonktüre göre destek sağlama politikası yürütmüştür. Burada Sovyet nüfuzunun engellenmesi, Körfez’deki petrol sevkiyatının güvenliğinin sağlanması, Irak’ın bölgesel nüfuzunun sınırlandırılması ve Yemen ile Umman’daki Marksist grupların bastırılması öncelikler arasında yer almıştır. Ancak devrimle İran’ın ABD ve Körfez monarşilerini hedef alması ve ABD Büyükelçiliği’ndeki rehine krizi, değişen bölgesel dengelerin yeniden oluşturulmasını gerekli kılmıştır. ABD’nin Çifte Sütun stratejisi çökerken Batılı dünya, değişen bu dengeler çerçevesinde İran’ı dışlayan bir yaklaşım benimsemiştir. Bu durum, İran’ın SSCB gibi yeni müttefikler edinme arayışını hızlandırmış ve 1980’de başlayan İran-Irak Savaşı, bu konuda bir dönüm noktası olmuştur. Hunter’ın (2010, ss.110-115) da belirttiği üzere Suudi Arabistan’ın bu savaşta Irak’ı desteklemesi ve sınırlarını ABD askerlerine açması, hem İran’la olan ilişkilerinin bozulmasına yol açmış hem de bu devletin SSCB ve Çin’e yönelmesiyle sonuçlanmıştır. ABD, 1979 Devrimi sonrasında yeni düşmanı İran’a yarayabileceğini ya da eski müttefiki Suudi Arabistan’ın aleyhine olabileceğini çok dikkate almaksızın kimlik politikaları çerçevesinde kendine milis rolü oynayacak vekil güçleri, Şii olsa bile destekleme siyaseti yürütmüştür. Üstelik ABD, İran’ın özellikle Filistin ve Lübnan’da Şiilik mezhebi üzerinden kimlik politikası yürütmesine rağmen bu desteği gerçekleştirmiştir. Örneğin, Sarı’nın (2019) açıkladığı üzere Kuveyt’i işgal eden Saddam’ı durdurabilmek için ABD, isyancı gruplar Kürtlerle Şiilere destek vermiş ve bu durum uzun vadede Irak’ın zayıflamasıyla sonuçlanmıştır (Sarı, 2019, s.294). Elbette o dönemde güçlü bir Irak, Suudi Arabistan için de istenmeyen bir durum olmakla birlikte bu devletin başarısız bir devlete dönüşmesi, onun uzun vadeli çıkarlarını olumsuz etkileyecek bir gelişme olmuştur. Çünkü Irak’taki güç boşluğu, Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 41 Suudi Arabistan’ın rakibi İran’ın mezhep kimliği üzerinden burada nüfuz kurmasını kolaylaştırmaktadır. Sovyetlerin Afganistan işgalinin 1989 yılında yenilgiyle sonuçlanması sonucu Suudi Arabistan, güvenlik ve dış politikasında değişiklik yaparak bölgesel güç mücadelesindeki öncelikli tehdit algısını İran’a odaklamıştır. Bu yeni algının şekillenmesinde İran’ın kendisini “ABD’nin yerli işbirlikçisi ve uşağı” olarak nitelemesi kadar Şii vatandaşlarını Riyad’a karşı ayaklandırmaya çalışacağını düşünmesi etkili olmuştur (Vassiliev, 1998, s.967). İran ve Suudi Arabistan arasındaki sorunların giderek derinleşmesi, Körfez ve Ortadoğu’da bölge dışı güçlerin daha rahat hareket etmesine zemin hazırlamıştır. ABD’nin Saddam’a müdahalesinde Suudi Arabistan’ın bu devletin ordusuna sınırlarını açması; İran’la uzun yıllar süren tartışmalara neden olmakla kalmamış, ülkesindeki Selefi grupların ve muhafazakârların Riyad yönetimini eleştirmeleriyle de sonuçlanmıştır (Koç, 2020, s.223-224). Haziran 1996 tarihinde Bahreyn’in Hobar kentinde ABD ordusuna yapılan ve birçok askerin hayatını kaybetmesiyle sonuçlanan saldırının İran tarafından organize edildiği iddiası, Tahran-Riyad ilişkilerini daha gergin bir noktaya taşımıştır (Takeyh, 2009, s.177). Soğuk Savaş sonrası sistemde yaşanan değişim ve özellikle de 11 Eylül saldırıları sonrasında Afganistan işgali, Suudi Arabistan ve İran arasındaki dengeleri derinden etkilemiştir. ABD’nin İran’ı daha terör destekçisi bir devlet olarak görmesi Suudi Arabistan’ın lehine bir durum yaratmıştır. Hunter’ın (2010, 33) özetlediği üzere Bill Clinton’ın (1993- 2000) ve George W. Bush (2001-2009) dönemlerinde ABD’nin nihai hedefinin İran rejimini değiştirmek olduğu yönünde söylemler kullanılmış; hatta Bush yönetimi, bu amaçla askerî harekât gerçekleştireceklerini de dile getirmiştir. Fakat 11 Eylül saldırılarını gerçekleştirenlerin çoğunun Suudi Arabistan vatandaşı olmasının ABD politikacıları ve halkında Riyad’a yönelik ön yargılara yol açması, İran’ın lehine ve onun kullanabileceği bir durum ortaya çıkarmıştır (Koç, 2020d, ss.329-330). Arap kimliğinin ve Ortadoğu’nun “terörizmle” özdeşleştirildiği bu süreç, hem İran’ın en büyük rakibi olan Taliban’ı o dönemde etkisizleştirmiş ve dengeleri İran’ın lehine değiştirmiştir. Özellikle Ortadoğu’da İran’a mezhep kimliği üzerinden daha fazla nüfuz oluşturma imkânını artıran ve böylece onun güç kazanmasıyla sonuçlanan bir diğer gelişme, ABD’nin ikinci kez Irak’ı işgal etmesi olmuştur. Suudi Arabistan, 2003’te Irak’ın işgaline karşı Rusya’yla taktiksel yakınlaşma ihtiyacı duymuş ve bu devletle birlikte hareket etmiştir. Rusya’yla yaşanan bu kısmi yakınlaşma sonucunda Riyad yönetimi, Çeçenlere sağladığı desteği kesme kararı almıştır (Koç, 2020a, s.1959). Fakat bu işgal sonucu Saddam döneminin sona ermesiyle Bağdat yönetimi kısa sürede ülkenin yaklaşık %55’ini oluşturan Şiilerin eline geçmiştir. Böylece İran’ın mezhep kimliği üzerinden Irak’taki nüfuzunun artmasının da önü açılmıştır. İran ve Suudi Arabistan arasındaki bölgesel güç mücadelesinde izledikleri kimlik siyasetinin diğer mücadele alanları arasında Lübnan ve Suriye yer almaktadır. Suudi Arabistan, Lübnan iç savaşında ülkenin bir bölümünü işgal etmiş olan Suriye’nin buradaki askerî varlığının sonlandırılması için Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 42 ABD’nin 11 Mayıs 2004’te bu devlete karşı almış olduğu yaptırım kararlarını desteklemiştir. Bu çerçevede de ABD öncülüğünde BM Güvenlik Konseyi’nden Lübnan’daki yabancı askerlerin çıkması ve bütün silahlı grupların kendilerini ilga etmesine yönelik 1559 Sayılı Karar çıkmıştır (Ayhan ve Tür, 2009, ss.185-197). BM’nin değinilen kararının yanı sıra 2005’te gerçekleşen Refik Hariri suikastı sonucu Lübnan’daki gerilim, mezhepsel kutuplaşmayı ve dış destek veren güçler bağlamında tartışmaların artmasına neden olmuştur. Bu açıdan İran; Suudi Arabistan’ın Lübnan ve Filistin’de ABD ve diğer Batılı güçlerle hareket etmesini, İslam açısından hainlik olarak değerlendirmiştir. Suudi Arabistan ise İran’ın mezhep temelli bir siyasetle Suriye, Lübnan ve Irak başta olmak üzere Arap ülkelerinin içişlerine karışmasının, sadece buraları daha kırılgan bir hale getirmekle kalmadığını aynı zamanda dış müdahalelere de sebep olduğunu ileri sürmektedir. Bu açıdan Turan ve Hoang’ın (2019, s.79) da açıkladığı üzere Ortadoğu’da emperyalist devletlerce inşa edilen yapay sınırlar, “İran ve Suudi Arabistan arasında yaşanan rekabetin daha mezhepçi ve şiddetli bir şekilde devam etmesine” yol açmıştır. İran ve Suudi Arabistan arasındaki bölgesel güç mücadelesi, doğrudan mezhep kimliği açısından paydaş grupları barındıran devletleri derinden etkilemeye ve kırılgan hale getirmeye günümüzde de devam etmektedir. Bunun en güncel örneğini de Arap Baharı’nın Suriye’ye yansıyan boyutu göstermektedir. Suriye’de karşı cephelerde bulunan İran ve Suudi Arabistan’ın çatışan tarafları mezhepsel aidiyetler bağlamında desteklemeleri, ülkedeki durumun hızla kontrolden çıkmasında önemli rol oynamıştır. Suriye rejiminin; egemenliğini korumak adına Rusya’dan yardım talep etmesi, bu devleti ülke coğrafyasında ve Doğu Akdeniz’de dikkate almayı gerektiren ciddi bir güç haline getirmiştir. Bununla birlikte ABD’nin bölgedeki çıkarları gereği DEAŞ örgütünü ortadan kaldırmak söylemiyle Suriye’ye siyasi ve yer yer askerî müdahaleleri, bölgedeki istikrarsızlığı derinleştirmiştir. Suriye’deki siyasi krizin insani bir felaketle neticelenmesi sonucu milyonlarca insan, dünyanın farklı ülkelerine göç etmek zorunda kalmıştır. Bu durum, Suriye sorununu hem uluslararası hale getirmiş hem de yabancı devletlerin bölgeyle daha çok uğraşmasını içeren bir kısırdöngüye sokmuştur. Kimliksel çatışmanın bir yansıması olarak 2016’da Şii din adamı Nimr el Nimr’in idam edilmesiyle diplomatik ilişkilerin kesilmesine yol açan gerilimler yaşanmıştır. Aynı yılın Temmuz ayında İran ve P5+1 ile yapılan anlaşmadan sonra bu aktörün ABD’yle ilişkileri nispeten yumuşamaya başlamış, buna karşılık ABD’nin Körfez’deki geleneksel müttefikleriyle arası açılmaya başlamıştır. İran, ABD’yle bölgede çatışma ihtimalini alt seviyelere indirdiği için Körfez bölgesinin yanı sıra Irak, Suriye ve Yemen’de daha rahat hareket edebilme imkânı bulmuştur (Sarı, 2017). ABD’ye yönelik “artan bağımlılığı” çerçevesinde onu “Körfez güvenliğinin oluşturulmasının ayrılmaz bir parçası” olarak gören Suudi Arabistan, bu anlaşmalar sonrası İran’ın nüfuz alanının genişleyeceğinden çekinmiştir (Mabon, 2018, s.744, Koç, 2019). Dolayısıyla Suudi Arabistan, bu süreç sonrası tepkisel olarak Rusya’yla ilişkilerini geliştirmeye devam etmiştir (Koç, 2020a, s.1969). Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 43 İsrail ve Suudi Arabistan’ın oldukça tepkisini çeken ABD’nin İran ile ilişkilerini normalleştirme stratejisi, Trump’ın ABD Başkanı seçilmesiyle sonlandırılmıştır. Riyad yönetimi, Washington’a şükranlarını ABD’den milyarlarca dolarlık silah siparişi vererek ve bir dizi altyapı projesi satın alarak göstermeye çalışmıştır. İran’ın Trump dönemi ABD politikasında öncelikli hedef olması ve Tahran’a yaptırımlar uygulanması ise Suudi Arabistan’ı oldukça sevindirmekle birlikte Riyad’ı Washington’a daha bağımlı hale getirmiştir. 2022 yılı itibarıyla Körfez bölgesinde İran ve Yemen öncelikli bir politika izlediği gözlemlenen Biden yönetimi, Trump’tan farklı olarak askerî müdahalenin ancak en son seçenek olabileceği söylemiyle İran’la ilişkilerin, şartlarına uyulduğu takdirde normalleşebileceğini dile getirmiştir. Buna göre 2015’teki Nükleer anlaşmayı yeniden canlandırarak İran’ın uranyum zenginleştirme çabalarını engellemeye çalışmıştır. Ancak Trump’ın yabancı terör örgütleri listesine soktuğu İran yanlısı Husilerin 2021 yılında Biden tarafından çıkarılmaya çalışılması, ayrıca çeşitli silahların Suudi Arabistan’a satışının durdurulması, bölge aktörlerinin geleceği açısından belirsizliği artıracak gelişmeler olmuştur. 7. SONUÇ Devletlerarası ilişkilerin ve dolayısıyla dış politikanın kimliksel bir içerikle belirlendiği tezinden hareketle Suudi Arabistan ve İran arasındaki gerilimler, kendi tarihsel süreçlerinden etkilenerek günümüze yansımıştır. Kimlik farklılıklarının oluşturduğu kendiliğe tehdit algısı, düşmanlıkların ortaya çıkmasına yol açmıştır. Vehhabilik ve Şiilik arasındaki anlayış farklılığı, ötekileşmeye yol açarak bu iki devletin günümüzde birbirlerini düşman olarak algılamalarıyla sonuçlanmıştır. Özellikle Vehhabi ideolojinin mezar ziyaretlerini İslam dışı bir uygulama olarak görmesi, Şiilerin önem verdikleri türbeleri ve mezarların tahrip edilmesiyle sonuçlanmıştır. 1929’da İran ve Necid Krallığı arasında ilişkiler tesis edilmeye çalışılmışsa da Vehhabi ideolojisi, Sasaniler’den günümüze gelen öteki algısını pekiştirmiştir. Bununla birlikte, Soğuk Savaş’ın etkisiyle bu iki aktörün ilişkilerinde Sovyetler gibi dış tehditlere karşı bölge devleti olma kimliği ön plana çıkarılmıştır. Böylece aralarındaki mezhepsel farklılıklar ve sorunlar, nispeten geri planda kalmıştır. Dış politika tanımımızda da açıkça belirttiğimiz üzere, bir devletin sınırlarının dışına yönelik siyasa süreci, tamamen algılanan çıkarlar doğrultusunda diğer aktör ya da aktörleri etkilemek ve onu yönlendirmek amacıyla gerçekleştirilmektedir. Algılanan çıkarın ise devletin ön plana çıkardığı kimliğe göre yeniden anlam kazandığı, bunun da yeni ötekileri ve tehditleri de somutlaştırdığı varsayımımız, İran ve Suudi Arabistan üzerinden test edilmiştir. Buna göre İran Devrimi sonrası yeni rejim, Velâyeti Fakih anlayışı çerçevesinde Şiilik mezhebine dayalı bir devlet kimliği inşa etmiştir. Wendt’in “boş bir kap” olarak tanımladığı anarşi, Sovyetler Birliği tehdidiyle doldurulduğu için o dönemde bu iki aktörü yakınlaştıran çıkar anlamlandırmaları yapılmıştır. Yeni İran rejimiyle birlikte ortaya çıkan kimlik tanımlaması sonucu farklı bir yapıya göre anlam kazanan anarşinin yarattığı tehdit, yeni ötekilerin belirlenmesiyle sonuçlanmıştır. Yani ilişkilerde mezhepsel kimliğin ön plana Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 44 çıkarılması, tehdit algılarını da yenilemiştir. Bu süreçte eski müttefikler İran ve Suudi Arabistan, birbirini yeni tehditler olarak anlamlandırmaya başlamıştır. Küresel bir güç olan ABD’nin Çifte Sütun stratejisindeki eski müttefiki İran’la ilişkileri de karşılıklı düşman algısıyla yeniden şekillenmiştir. Yapılan araştırmada görüldüğü üzere, dış politikaların kimlik temelinde değişen çıkar algısıyla şekillenmesi, hem bölgesel dengeleri hem de uluslararası müttefiklikleri yeniden tanımlamaktadır. İran-Suudi Arabistan örnek çalışmamızdan çıkardığımız bir diğer sonuç şudur: Bölgesel güç olma iddiasındaki aktörün dış politikasında öne çıkardığı kimlik, hegemonik arzularla hareket eden devletin kimliğiyle onun değerlerini hedef alacak şekilde çatışmamalıdır. Çünkü çıkarlar, aktörlerin kimlikleri çerçevesinde şekillendiği için bunlar arasındaki çatışma, birbirlerinin tehdit olarak algılanmasıyla sonuçlanacaktır. Bu çalışmada da görüldüğü üzere İran, Şah döneminde daha seküler bir duruşla hareket ederken desteklenmiş ancak devrimle gelen iktidar, mezhepsel bir kimlikle dış politika belirleyince ABD’nin kimliksel değerleriyle çatışmaya düşmüştür. Bu açıdan Suudi Arabistan’ın bölgesel güç mücadelesinde mutlak üstün olacağı bir gün gelse bile bu ancak hegemonik aktörün kimliksel varlığını tehdit etmediği sürece kalıcı olabilecektir. Eğer Vehhabi kimliği üzerinden ABD’nin kimlik tanımlamasını oluşturan liberal değerlerini tehdit edecek şekilde davranış benimserse bu devlet, onun bölgesel üstünlüğüne son vermek isteyen küresel bir rakibe dönüşecektir. Diğer bir ifadeyle mutlak bölgesel gücün, ABD’nin terörist saydığı örgütlere doğrudan destek vermek veya kendi inanç değerlerini liberal dünyaya ihraç etmek gibi bir siyasa yürütmesi, güç kaybına uğraması anlamına gelecektir. Bu nedenle bölgesel güç mücadelesinde Suudi Arabistan, güç kaybına uğramamak için hegemonik güçle ilişkilerinde kimliksel bir çatışmaya düşmemelidir. Diğer yandan İran’da daha seküler bir devlet kimliği tanımlayacak yönetim ortaya çıkarsa hem Suudi Arabistan’la aralarındaki ilişkilerin seyri ve bölge dengeleri hem de ABD ile ilişkileri yeniden şekillenecektir. Yani birbirlerinin ön plana çıkaracakları devlet kimliklerinin çatışıp çatışmamasına göre tehdit ve çıkar algıları yeniden anlamlandırılacaktır. Politikanın özünde diğer aktörü etkileyerek kendi çıkarını gerçekleştirme gayesi bulunmaktadır. Çıkarın kimlik temelinde tanımlanması dikkate alındığında bu gerçek, dış politikanın ve aktörler arası ilişkilerin yönünü de etkilemektedir. Bu çerçevede devletlerin savunduğu kimlik farklılıkları; sadece onların rejimlerini, toplumlarını, dost-düşman algılarını ve dış politikalarını şekillendirmekle kalmamaktadır. Aynı zamanda ortaya çıkardığı rekabet, benzer kimlikleri taşıyan vatandaşlara sahip bölge devletlerindeki çatışmaları da etkilemektedir. 1979 öncesinde İran ve Suudi Arabistan, Ortadoğu’da bölgesel liderlik iddiasında bulunan yapılara karşı ortak hareket eden aktörler olmuşlardır. Devrim sonrasında öne çıkan mezhepsel kimlik çatışması, Ortadoğu’yu bu aktörler arasında önemli bir rekabet alanı yapmıştır. Burada her iki devletin de güvenlik politikalarını azami derecede uygulamasının önemli nedenlerinden birincisi, Devrim ideolojisinin diğer bölge devletlerine ihraç edilme potansiyelidir. Diğeriyse ABD ve Suudi Arabistan’ın İran karşıtlığıdır. Çapar, Koç, Savunma Bilimleri Dergisi, 43(1): 23-49 (2023) 45 İran ve Suudi Arabistan arasındaki bölgesel güç mücadelesini şekillendiren mezhebe dayalı kimlik çatışması, bölgenin geneline yayılmış olan Sünni ve Şiiler üzerinden sürdürülmüştür. Böylece vekil güçler üzerinden bölgede nüfuzlarını kurabilmeyi ve birbirlerine karşı üstünlük sağlayabilmeyi hedeflemişlerdir. Dolayısıyla İran ve Suudi Arabistan arasındaki kimliksel benzerlik üzerinden yürütülen vekil güçler rekabetinin artması, üçüncü taraf ülkelerin de istikrarsızlaşmasına neden olmuştur. Günümüzde de vekil gruplar arasında sürmekte olan ciddi çatışmalar, bölgesel istikrarın ortadan kalkmasına ve dış müdahalelerin kolaylaşmasına zemin hazırlamaktadır. Diğer yandan İran ve Suudi Arabistan arasındaki kimliksel çatışma çerçevesinde belirlenen dış politika kararları, aralarındaki çatışma dinamiklerini ve ihtilaflı alanları artırmaktadır. Her iki devletin aidiyeti olan mezhepsel reflekslerinin, aralarındaki tarihsel düşmanlığı daha da derinleştirme kapasitesine sahip olduğu görülmektedir. Bu düşmanlık çerçevesindeki güç mücadeleleri, bölgeye yönelik müdahalelerinin artmasıyla sonuçlanmaktadır. İki aktörün bu açıdan şekillenen bölgesel eylemleri, buradaki devletlere, birbirlerine olandan daha çok zarar vermektedir. Bu anlamda Lübnan’da Suudi Arabistan’ın nüfuz kaybına uğrayarak İran’ın Hizbullah ve diğer aktörler üzerinden Beyrut’ta güçlenmesi ve Suudi Arabistan’ın Yemen’deki çıkarlarını koruma ve rejimin bekasını sağlama adına güney komşusuna müdahale etmesi, buralardaki çatışmaları daha da derinleştirmiştir. Diğer yandan Suriye’de iç savaşın devam etmesiyle Irak’ın kırılgan yapısının artması, bu ülkedeki vekil güçlerin İran ve Suudi Arabistan’a daha fazla bağlanmasıyla sonuçlanmıştır. Bu durum da bu güçlerin bulunduğu ülkeleri, daha zayıf ve korumasız bir hale getirmektedir. İran ve Suudi Arabistan’ın çatışma alanlarının ortaya çıkardığı boşluk, Ortadoğu’da çıkarları olan süper güçlerin bölgeye daha rahat nüfuz etmesinin önünü açmaktadır. Bu durum, buradaki ülkelerin yabancı güçlere daha fazla bağımlı hale gelmesine de yol açmaktadır. Bu noktada İran ve Suudi Arabistan’ın Güney Doğu Asya ve Kuzey Afrika’da bulunan ülkelerin içerisindeki mezhep kavgalarını devam ettiren müdahaleleri, buralardaki ülkelerin istikrarının zarar görmesine zemin hazırlamaktadır. Buradan hareketle bu makale; yeni bir çalışma konusu olarak çevre bölgelerdeki mezhep kavgalarına yönelik dış müdahalelerin, buradaki toplumlara etkilerinin en güncel veriler üzerinden araştırılmasını ve değerlendirmesini önermektedir. KAYNAKLAR Acar, N. (2019). Körfez’deki Statükocu Eksende Çatlak Derinleşiyor, Anadolu Ajansı Analiz https://www.aa.com.tr/tr/analiz/korfez-deki-statukocu-eksende-catlak-derinlesiyor/1559518. Akbarzadeh, S. (2020). Iran-Hizbullah proxy relations, Simon Mabon (Ed.). Sectarianism, proxies & de-dectarianisation: Saudi Arabia, Iran and de-escalation in the Persian Gulf (s.19-25), SEPAD. Al Tahhavi, A. A. (2004). Al Alaqat as Saudiyya wa Al Iraniyya wa Eseruha Fi Duwal al Khalic al Arabi, 1951-1981. Riyadh: Maktabateh Abiiqa
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SİYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI DOKTORA TEZİ İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNDE UYUŞMAZLIK NEDENLERİ Mehdi MATINJAVID 2502130474 TEZ DANIŞMANI PROF. DR. S. Gülden AYMAN İSTANBUL-2019 iii ÖZ İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNDE UYUŞMAZLIK NEDENLERİ MEHDI MATINJAVID Bu tez, İran İslam Cumhuriyeti ve Suudi Arabistan Krallığı ilişkilerinde yaşanan uyuşmazlıkların nedenlerini araştırmayı amaçlamaktadır. İran ve Suudi Arabistan seçkinleri tarafından mezhepsel kimliğin harekete geçirilmesinin ve siyasileştirilmesinin, var olan uyuşmazlığın temel nedeni olup olmadığı tartışılmaktadır. Başka bir deyişle, Tahran ve Riyad’ın mezhepçiliği bir siyasi silah olarak jeopolitik ve jeo-stratejik hedefler uğruna kullandıkları ve bölgede yaşanan siyasi rekabet ve güç ve etki mücadelesi bağlamında politikalarını mezhepsel uyuşmazlık zeminine taşıyarak yürüttükleri sorgulanmaktadır. Bu araştırma konuyu araçsalcılık ve inşacılık teorileri çerçevesinde ele almaktadır. Bu çalışma nitel yöntem bağlamında yorumlayıcı bir metot izlemektedir. Veriler ise birincil ve ikincil kaynaklardan toplanmıştır. Bu çalışmaya göre, mezhepsel kimliğin İran ve Suudi Arabistan liderleri ve yönetici seçkinleri tarafından sosyal olarak inşa edilmesi, manipülasyonu ve araçsallaştırılması sonucu politik-mezhepçilik ve jeo-mezhepçilik olguları ortaya çıkmıştır. 1979 İran İslam Devrimi, 2003 Irak İşgali ve 2011 Arap Baharı ve müteakip olaylar, bu olguyu etkileyen önemli dönüm noktaları olarak ortaya çıkmaktadır. Suudi Arabistan tamahkâr bir devlet olarak İran’ın ve Şiilerin yükselişine karşı üstün gördüğü kimliği üzerinden mütecaviz politikalar izlemeye yönelmiştir. Böylece iki aktör arasında bölgenin jeopolitik olarak kırılgan kemerinde güç, etki ve haklı anlatı mücadelesi ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda Riyad ABD’nin uzaktan dengeleme stratejisine karşı olduğundan, İran’ı dizginlemek ve dengelemek için Geniş Kapsamlı Dengelemeye başvurmuştur. Anahtar Kelimeler: İran İslam Cumhuriyeti, Suudi Arabistan Krallığı, uyuşmazlık, politikmezhepçilik, araçsalcılık, inşacılık iv ABSTRACT CAUSES OF DISPUTES IN IRAN AND SAUDI ARABIA RELATIONS MEHDI MATINJAVID The present study aims to study the causes of disputes in the Islamic Republic of Iran and the Kingdom of Saudi Arabia relations with emphasis on the post-Islamic Revolution period. At the core of the research, there is the question of whether sectarianism dominating the Middle East, Persian Gulf and Levent is primordial and revival of the ancient ShiiteSunni sectarian hostility or a contemporary phenomenon that can be called politicosectarianism. In other words, do Tehran and Riyadh use sectarianism as a political weapon for the sake of geopolitical and geostrategic goals? The study considers the subject in the framework of instrumentalism and constructivism theories. This dissertation follows an interpretive methodology in the context of the qualitative method. Data were collected from primary and secondary sources. According to this study, sectarian identity was socially constructed, manipulated and instrumentalized by Iranian and Saudi Arabian leaders and ruling elites and resulted in the emergence of politico-sectarianism and geosectarianism phenomenon that is one of the main causes of disputes in two states relations. The Iranian Islamic Revolution in 1979, the US Invasion of Iraq in 2003 and the Arab Spring uprisings which started in 2011 and subsequent events are important turning points that have affected this phenomenon. Saudi Arabia, as a greedy actor, has pursued aggressive policies in the context of its hubristic identity against the rise of Iran and Shiites. Thus, power, influence and just narrative struggle has emerged between these two actors in the shatterbelt of the region. Moreover, Riyadh frustrated with the US offshore balancing strategy has resorted to the Omnibalancing strategy to contain and balance Iran. Keywords: Islamic Republic of Iran, Kingdom of Saudi Arabia, politico-sectarianism, instrumentalism, constructivism, disputes v ÖNSÖZ Bu çalışmanın tamamlanmasında birçok kişinin emeği ve desteği bulunuyor. İlk önce doktora eğitimim sırasında kendisinden çok şey öğrendiğim ve bu tezin yazımının her aşamasında katkı sunmuş kıymetli tez danışmanın Sayın Prof. Dr. S. Gülden Ayman’a sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. Ayrıca tez izleme komitemde yer alan Sayın Prof. Dr. Nurcan Özgür Baklacıoğlu ve Sayın Doç. Dr. Umut Uzer’e önerileri ve yorumlarıyla tezin genel yapısını şekillendirmemde büyük katkı sundukları için minnettarım. Bununla birlikte tez savunma jürimde yer alan kıymetli öğretim üyeleri Sayın Doç. Dr. Ateş Uslu, Sayın Dr. Öğr. Üy. Şükrü Yazğan ve Sayın Dr. Öğr. Üy. Görkem Tanrıverdi’ye tez savunma sınavında dile getirdikleri görüşlerinden ötürü teşekkür ederim. Üstelik bu süreçte çalışmamı okuyarak Türkçe hataları düzeltmeme yardımcı olan Sayın Dr. Selmin Seda Coşkun’a ne kadar teşekkür etsem azdır. Mehdi MATINJAVID ISTANBUL, 2019 vi İÇİNDEKİLER ÖZ......................................................................................................................................... iii ABSTRACT..........................................................................................................................iv ÖNSÖZ ..................................................................................................................................v İÇİNDEKİLER ....................................................................................................................vi KISALTMALAR LİSTESİ..................................................................................................x GİRİŞ .....................................................................................................................................1 BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE A. İlkselcilik Teorisi ...........................................................................................................9 Değerlendirme ve Eleştiriler.........................................................................................13 B. Araçsalcılık Teorisi ......................................................................................................15 Değerlendirme ve Eleştiriler.........................................................................................20 C. İnşacılık Teorisi............................................................................................................21 Değerlendirme ve Eleştiriler.........................................................................................25 D. Tezin Kavramsal Çerçevesi .........................................................................................26 İKİNCİ BÖLÜM İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNİN TARİHÇESİ A. Devrim Öncesi İran ve Suudi Arabistan İlişkileri: Rekabet ve İşbirliği......................29 B. Devrim Sonrası İran ve Suudi Arabistan İlişkileri: Rekabet ve Uyuşmazlık...............36 C. İran ve Suudi Arabistan İlişkilerinde ABD’nin Rolü...................................................52 1. Suudi Arabistan ve ABD İlişkileri: Stratejik İttifak .................................................53 2. İran ve ABD İlişkileri: İttifaktan Gerginliğe ............................................................60 vii a. İslam Devrimi Öncesi İran ve ABD İlişkileri: İttifak ve İşbirliği.........................60 b. İran İslam Cumhuriyeti ve ABD İlişkileri: Gerginlik ve Uyuşmazlık..................65 3. İran’ın Nükleer Programı: Suudi Arabistan’ın Kaygıları ve ABD’nin Rolü............79 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNDE KİMLİK FAKTÖRÜ A. Şiilik ve İran’ın Kimlik İnşası Süreci ..........................................................................87 1. Şii Kimliğinin Ortaya Çıkışı ve Seçilmiş Travması: Kerbela Olayı.........................88 2. Şiilik ve Safevi Devletinin Kimlik İnşası .................................................................91 3. İran İslam Cumhuriyeti ve Şii Kimlikli Devlet Kuruluşu.........................................96 B. Vehhabilik ve Suudi Arabistan’ın Kimlik İnşası .......................................................100 1. Vehhabilik ve Suud Hanedanı Krallığının Kuruluşu..............................................100 2. Suudi Arabistan ve Vehhabilik, Selefilik ve Aşırıcılık...........................................107 3. Vehhabiliğin Şiilik Karşıtı Tutumu ........................................................................113 C. Pers-Arap Karşıtlığı: Etnik Rekabet ve Uyuşmazlık .................................................118 1. İranlılar ve Araplar arasında Uyuşmazlığın Tarihçesi............................................119 2. Pers Körfezi-Arap Körfezi Ayrımı: Coğrafik İsimlerin Siyasi Kullanımı .............123 3. İran Bölgenin Ötekisi: Etnik-Mezhepsel Ötekileştirici Söylemler.........................127 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İLSKEL MEZHEPÇİLİK VE İRAN-SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNDE UYUŞMAZLIK: TARİHİ DÜŞMANLIKLAR VE ESKİ NEFRETLER A. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de Mezhepçilik Paradigması ..................133 1. Mezhepçi Şii-Sünni Bölünmesinin Tarihçesi .........................................................136 2. Mezhepçiliğin Evrimi: İlksel Mezhepçilikten Araçsal Mezhepçiliğe ....................138 3. Araçsal Politik-Mezhepçiliğin Dönüm Noktaları...................................................142 a. İran İslam Devrimi (1979): Politik-Mezhepçiliğin İlk Dalgası ..........................142 b. Irak İşgali (2003): Politik-Mezhepçiliğin İkinci Dalgası....................................147 c. Arap Baharı (2011): Politik-Mezhepçiliğin Üçüncü Dalgası .............................150 viii 4. Politik-mezhepçilik: Suudi Arabistan’ın İç ve Bölgesel Politika Aracı .................155 a. Suudi Arabistan’ın Şii Nüfusu ve Ülke Düzeyinde Politik-Mezhepçilik ...........156 b. Şii İran’a Karşı Bölgesel Düzeyde Politik-Mezhepçilik.....................................162 B. İlkselcilik ve İran-Suudi Arabistan arasında Uyuşmazlık..........................................165 1. İran İslam Cumhuriyeti İlksel Mezhepsel Aktör mü? ............................................167 2. Devrim İhracı: Tanıtımcı Söylem mi Mezhepsel Karışmacı Politika mı?..............172 3. Şiilerin Ayaklanması: Mağduriyet mi İran’ın Manipülasyonu mu? .......................175 4. Direniş Ekseni İttifakı: Pragmatik mi İdeolojik mi?...............................................184 BEŞİNCİ BÖLÜM ARAÇSAL MEZHEPÇİLİK, İNŞACILIK VE İRAN- SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNDE UYUŞMAZLIK: HALKIN İNANCI DEVLETİN ARACI A. Siyasi/Ekonomik Rekabet ve Etnik/Mezhepsel Çatışmalar.......................................193 1. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de Etnik/Mezhepsel Çatışmalar ..........195 2. Araçsalcılık, Amiliyyet ve Politik-Mezhepçi Kimlik Patronları ...........................199 B. Bölgesel Düzeyde Mezhepsel Kimliğin Siyasileştirilmesi ........................................206 1. İran ve Suudi Arabistan: Bölgesel Siyasetin Mezhepselleştirilmesi ......................208 2. Kendini Üstün Gören Kimlik, Tamahkâr Aktör ve Suudi Arabistan’ın Saldırgan Politikası .....................................................................................................................211 3. Şii Jeopolitiği: İran ve Şiilerin Bölgesel Yeni Statüsü ...........................................215 4. İdeolojik Şii Hilali mi Şia fobisi ve İran fobisi Politikası mı?................................219 C. Güçsüz ve Çökmüş Devletler: Kırılgan Kemerde Güç Mücadelesi...........................227 1. Bölgesel İhtiraslar, Jeomezhepçilik, Stratejik-Mezhepçilik ve Yeni Soğuk Savaş 237 2. Tahran ve Riyad arasında Bölgesel Etki ve Anlatı Rekabeti ve Patron-Vekil İlişkileri.......................................................................................................................244 a. Filistin .................................................................................................................250 b. Lübnan ................................................................................................................251 c. Irak ......................................................................................................................254 d. Bahreyn...............................................................................................................257 ix e. Suriye ..................................................................................................................263 f. Yemen..................................................................................................................266 3. İran, Suudi Arabistan ve ABD arasında Hibrid Savaş............................................272 D. İran ile Suudi Arabistan arasında Bölgesel Güç Dengesi ..........................................280 1. Suudi Arabistan ve ABD: İran’ı Dizginleme ve Dengeleme..................................286 2. ABD’nin Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de Dengeleme Stratejileri....291 3. İttifaklar Paradigması: Güç Dengesi ve Tehdit Dengesi ........................................301 4. Riyad’ın Tahran Tehdidini Dengeleme Stratejisi: Geniş Kapsamlı Dengeleme ....302 SONUÇ ..............................................................................................................................309 KAYNAKÇA.....................................................................................................................317 ÖZGEÇMİŞ ......................................................................................................................402 x KISALTMALAR LİSTESİ AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri AWACS : Airborne Warning and Control System (Hava İndirme Uyarma ve Kontrol Sistemi) BAE : Birleşik Arap Emirlikleri BM : Birleşmiş Milletler CENTCOM : United States Central Command (Birleşik Devletlerin Merkezi Kuvvetler Komutanlığı) CENTO : Central Treaty Organization (Merkezi Antlaşma Teşkilatı) CIA : Central Intelligence Agency (Merkezî İstihbarat Teşkilatı) FKÖ : Filistin Kurtuluş Örgütü İHA : İnsansız Hava Araçları ILSA : The Iran-Libya Sanctions Act ISA : Iran Sanctions Act IŞİD : Irak ve Şam İslam Devleti KİK : Körfez İşbirliği Konseyi MI6 : Secret Intelligence Service MS : Milattan Sonra xi NATO : The North Atlantic Treaty Organization (Kuzey Atlantik Anlaşması Teşkilatı) OPEC : The Organization of the Petroleum Exporting Countries (Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü) PJAK : Partiya Jiyana Azad a Kurdistanê (Kürdistan Özgür Yaşam Partisi) [Terör Örgütü] 1 GİRİŞ Problemin Tanımlanması Ortadoğu’da iki önemli ülke olan İran ve Suudi Arabistan 1979’da gerçekleşen İran İslam Devrimi’nden önce birçok konuda ihtilaflara sahip olmuşlardı. Bu ihtilaflar zamanla iki ülke arasında gerilimlere yol açmıştır. Bu dönemde iki ülke arasında yaşanan ihtilaf konuları arasında, Hac sorunu, İran-İsrail ilişkilerinin Suudi Arabistan’da yarattığı hoşnutsuzluk, İran’ın Bahreyn üzerindeki teritoryal iddiaları, iki ülkenin petrol politikaları ve fiyatlandırma sorunları bulunmaktadır. Bu siyasi ve ekonomik ihtilaflara rağmen, Ortadoğu bölgesinde güvelik sorunları bu iki ülkeyi zaman zaman işbirliğine de itmiştir. Örneğin, 1950’li yıllardan başlayarak, Ortadoğu’da bir yandan Komünizm, öte yandan da Cemal Abdülnasır’ın Arap milliyetçiliği yanı sıra Baasçılık gibi radikal Arap hareketlerini dizginlemek konusunda iki ülkenin bölgede statükoyu korumak adına işbirliği yaptığına tanıklık edilmiştir. Bu dönem mezhepsel Şii-Sünni kimlik ayrımı ve mezhepçi politikaların izlenmesi iki ülke ilişkilerinde söz konusu değildi. Başka bir deyişle mezhepçilik sorunu bölgede ve iki ülke ilişkilerinde etkileyici bir değişken sayılmamaktaydı. Bölgesel ve uluslararası düzeyde 1979 İran İslam Devrimi’nden önce İran ve Suudi Arabistan Batı kutbunda yer almışlardır. Bu dönem her iki ülke Amerika Birleşik Devletleri’nin bölgedeki müttefikleri olarak birçok konuda ortak çıkarları gereği işbirliği yapmaktaydı ve iki ülke arasında bölgesel çıkar çatışması olsa dahi bu çatışmalar mezhepsel ve etnik temelli değildi. Laik bir kimliğe sahip olan İran devleti, Arap dünyasına yönelik karışmacı bir politika izlememekteydi. Devrimden sonra ise, İslamcı Şii kimliğe sahip bir hükümet İran’da iş başına geldi. Şiiliği devletin kimliği olarak benimseyen İslam Cumhuriyeti, devriminin söylemini diğer ülkelere ihraç etmeye çalıştı ve bu durum Suudi Arabistan hükümetini rahatsız etti. Suudi Arabistan da İran’a karşılık vermek için bölgede Vehhabiliği yaymaya çalıştı. Bu arada bir mezhepsel Şii-Sünni ve ideolojik Şii-Vehhabi karşıtlık ortaya çıktı. İran bölgede statükoyu değiştirmeye çalışmaktaydı ve statükoyu koruyan Arap krallıklarını mürteci, yolsuz ve gayri meşru olarak nitelendirmekteydi. 2 Suudi Arabistan ise İran’ı hacı siyasileştirme ve izlediği Devrim İhracı politikasıyla Arap devletlerin iç işlerine karışma gerekçesiyle suçlamaktaydı. Bu bağlamda ortaya çıkan uyuşmazlık ve mezhepsel kutuplaşma gittikçe arttı ve bu iki devletin farklı kimlikleri, farklı siyasi çıkarları da beraberinde getirdi. Bu çıkarlar bölgede iki ülkenin şiddetli rekabetine yol açarken, yeni dönemde özellikle mezhepsel çatışma üzerinden bölge ülkelerinde vekâlet savaşlarının izleri görülmeye başlandı. Bu bağlamda Irak, Suriye, Lübnan, Yemen ve Bahreyn gibi bölge ülkeleri iki ülkenin rekabet zeminine dönüştü. 2003 Irak savaşından sonra Irak’ta ilk Arap Şii hükümetin iş başına gelmesi Suudi Arabistan ve İran arasında uyuşmazlığı daha da derinleştirdi ve Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz (Levant) bölgelerinde mezhepçiliğin ikinci büyük dalgasını beraberinde getirdi. 2011’de bölgeyi sarsan Arap Baharı ayaklanmaları ve devrimleri ile ortaya çıkan istikrasızlık iki ülke arasında çatışmayı daha da arttırdı. İran bu kalkışmaları “İslami Uyanış” olarak tanımladı. Böylelikle İran ve Suudi Arabistan bölgede Irak, Bahreyn, Suriye, Yemen gibi güçsüz devletlerin topraklarında karşı karşıya geldiler. Bu ülkelerde iç çatışmalar bölgesel ve küresel güçlerin müdahalesiyle vekâlet savaşlarına dönüştü ve mezhepçiliğin üçüncü büyük dalgası ortaya çıktı. Eylül 2015’de Suudi Arabistan’da Mina hadisesinde 475 İranlı hacı hayatını kaybetti ve İran’da bu sebeple protestolar yapıldı. Ayrıca Ocak 2016’da Suudi Arabistan uyruklu Şii âlim Ayetullah Namr idam edildikten sonra İran’da düzenlenen protestolarda göstericiler Suudi Arabistan’ın Tahran büyükelçiliğine ve Meşhet Başkonsolosluğuna saldırdılar. Bu olaydan sonra Suudi Arabistan İran ile tüm siyasi ve diplomatik ilişkilerini kesti ve iki ülke ilişkilerinde ve bölgede yeni bir ‘soğuk savaş dönemi’ başladı. Tüm bu hususlar göz önünde bulundurularak şu soruların sorulması önemlidir: İran ve Suudi Arabistan arasında var olan uyuşmazlığı etkileyen önemli faktörler nelerdir? Bilimsel ve teorik olarak bu faktörlerin arasında nasıl bir bağlantı kurulabilir? Bu uyuşmazlıkta mezhepçiliğin rolü nasıl açıklanabilir? Eğer bu iki ülke arasında bölgesel uyuşmazlık mezhepsel ise nereden kaynaklanmaktadır? 3 Literatür Taraması İran ve Suudi Arabistan ilişkileri üzerine yapılan Farsça, Arapça ve İngilizce araştırmaların, yeni dönemde eskiye göre daha fazla yapıldığı görülmektedir. Türkçe literatüre bakıldığında ise bu hususta kapsamlı bir eser bulunmamaktadır. Birçok literatür İran ve Suudi Arabistan ilişkilerini diplomatik ve tarihsel perspektiften ele almıştır. Abd-ul Hamid1, Ahmadi2, Akhavan Kazemi3, Al-Suud4, Badeep5, Cooper,6 Ekhtiyari Amiri7, Hadi8 ve Manavi’nin9 eserleri bu kategoride yer almaktadır. Bu çalışmalar iki ülkenin diplomatik ilişkilerini kronolojik olarak belli bir zaman diliminde tarihsel, analitik veya betimsel yöntem kullanarak irdelemişlerdir veya bu iki devletin çok boyutlu ilişkileri üzerine odaklanmışlardır. 1 İsam Abd-ul Hamid, İran ve Suudi Arabistan İlişkileri Kral Fahad Bin Abdulaziz Devrinde 1982-1997, (Arapça), [El-Alakat-i El-Suudiya El-İraniya fi ahd-i El-Melik Fahd İbn Abdülaziz Al-i Suud, 1982–1997], Al-Haram, Ein Beşeri ve Sosyal Çalışmalar ve Araştırmalar Yayınları, 2006. 2 Hamid Ahmedi, Yirminci Yüzyılda İran ve Suudi Arabistan İlişkileri (Pehlevi Devri), (Farsça) [Revabit-i İran va Arabistan Der Sade-yi Bistom (Dore-yi Pehlevi)] Tahran, Merkezi-i Esnad ve Tarih-i Diplomasi, 2007. 3 Behram Ahevan Kazemi, Son Yirmi Yılda İran ve Suudi Arabistan İlişkilerinin Gözden Geçirilmesi, (Farsça) [Moruri ber Revabit-i İran ve Arabistan der Do Dehe-yi Ehir] Tahran, Merkez-i Teblikat-i İslami, Yayın Merkezi, 1994. 4 Faisal bin Salman Al-Saud, Iran, Saudi Arabia and the Gulf: Power Politics in Transition 1968–1971, New York, I.B. Tauris & Co Ltd. 2003. 5 Saeed M. Badeeb, Saudi-Iranian Relations, 1932–82, London, Centre for Arab and Iranian Studies, 1993. 6 Andrew Scott Cooper, Oil Kings: How the U.S., Iran, and Saudi Arabia Changed the Balance of Power in the Middle East, New York, Simon & Schuster Paperbacks, 2011. 7 Reza Ekhtiari Amiri, Iran and Saudi Arabia: from Economic to Security Cooperation(1991-2001), Riga, Scholars’ Press, 2014. 8 İhsan Muhammed Hadi, 2003 Sonrası İran-Suudi Arabistan İlişkileri (Arapça) [El-Alakat-i El İraniya- El Suudiya Baad Aam 2003], Beyrut, Dar ve Maktabe Al-Basair, 2013. 9 Ahmad Manavi, İran ve Suudi İlişkilerine Bakarak İran İslam Cumhuriyeti'nin Ulusal Çıkarlar Bağlamında Dış Politikası (1997-2001) (Farsça), [Siyaset-i Hareji Jumhuri-ye İslam-yi İran Der Bester-i Manafi Milli (Ba Nigah-i bi Revabit-i İran ve Arabistan 1376-1380)], Tahran, Müassese-yi İntişarati-yi Kitab-i Danişcu, 2008. 4 Diğer çalışmalar iki devletin ilişkilerini uluslararası ilişkiler teorileri ve dış politika bağlamında ele almıştır. Alsultan ve Saeid10, Antonopoulos ve Cottle 11, Chubin ve Tripp12 , Furtig13, Hiro14, Keynoush15, Mabon16, Mason,17 Terrill18 ve Wehrey v. d.19 bu kategoride yer almaktadır. Bu çalışmalar iki ülkenin ilişkilerini çoğunlukla bir uluslararası ilişkiler yaklaşımı açısından veya dış politika ve bölgesel politikalar açısından değerlendirmişlerdir. Bu çalışmalar bazen iki devletin politikalarını ülke düzeyinde de ele almışlardır. Bu bağlamda iki ülkede hükümet değişikliği veya yeni liderlerin iş başına gelmeleri durumunda bu değişiklerin iki ülke ilişkileri üzerindeki etkisini ele alınmıştır. Ancak bu kategoriler arasında örtüşme olabilmekte ve bu eserlerin hepsini net çizilmiş kategorilere sınıflandırmak mümkün değildir. Dolayısıyla burada hedef literatür tanıtımı ve yayınlanan eserlerin değerlendirmesidir. Bu bağlamda bu çalışmalar iç politika, dış politika, ikili ilişkiler ve diplomatik ve tarihi gelişimler açısından literatüre önemli katkı sağlamışlardır. Fakat son dönemde Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz bölgesinde yaşanan uyuşmazlıklarda mezhepçiliğin iki ülke arasındaki olası rolü hakkında bağımsız ve kapsamlı bir araştırma yapılmamıştır. Yapılan 10 Fahad Mohammad Alsultan & Pedram Saeid, The Development Of Saudi-Iranian Relations since The 1990s: Between Conflict And Accommodation, New York, Routledge, 2017. 11 Paul Antonopoulos, Drew Cottle, Syria: The Hegemonic Flashpoint between Iran and Saudi Arabia? New Delhi, Vij Books, 2017. 12 Shahram Chubin, Charles Tripp, Iran-Saudi Arabia Relations and Regional Order, New York, Routledge, 2014. 13 Henner Fürtig, Iran’s Rivalry with Saudi Arabia between the Gulf Wars, Reading, Ithaca Press, 2002. 14 Dilip Hiro, Cold War in the Islamic World: Saudi Arabia, Iran and the Struggle for Supremacy, New York, Oxford University Press, 2018. 15 Banafsheh Keynoush, Saudi Arabia and Iran: Friends or Foes, New York, Palgrave MacMillan, 2016. 16 Simon Mabon, Saudi Arabia and Iran: Power and Rivalry in the Middle East, New York, I.B. Tauris & Co Ltd. 2013. 17 Robert Mason, Foreign Policy in Iran and Saudi Arabia: Economics and Diplomacy in the Middle East, London, I.B. Tauris & Co Ltd., 2015. 18 W. Andrew Terrill, The Saudi-Iranian Rivalry and the Future of Middle East Security, Carlisle, PA, U.S. Army War College, Strategic Studies Institute, 2011. 19 Frederic Wehrey et al., Saudi-Iranian Relations since the Fall of Saddam: Rivalry, Cooperation and Implications for U.S. Policy, National Security Research Division, Rand Corporation, 2009. 5 çalışmalar ise iki ülkenin arasında var olan ve tırmanan uyuşmazlığın nedenlerini açıklamakta yetersiz kalmışlar. Amaç ve Önem Bu çalışma, İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde uyuşmazlık nedenlerini farklı ve yeni bir boyuttan araştırmaya çalışmaktadır. Dünyanın en büyük üreticisi ve ham petrol ihracatçısı olan Suudi Arabistan Krallığı ile Hazar Denizi ve Pers Körfezi arasındaki stratejik konuma sahip olan İran İslam Cumhuriyeti arasındaki ilişki bölgedeki istikrarın korunması açısından kilit önem taşımaktadır. İki ülke de, Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü’nün (OPEC) petrol üreticiler sıralamasında önemli konuma sahiptir. Bu nedenle Suudi Arabistan ve İran ilişkilerinde herhangi bir kriz yaşandığında hem bölgesel güvenlik sistemini hem de dünya enerji piyasasını etkileyebilmektedir. İran Devrimi'nin sismik etkisi, ardından Ortadoğu ve Pers Körfezi'ndeki Şii ayaklanmasının oluşturduğu kaygılar ve Şii karşıtı söylemlerin yükselişi bir İslam devleti simgesi ve örneği rolü üstlenmek isteyen İran ve Suudi Arabistan arasında şiddetli bir rekabeti ortaya çakardı. 1979’da gerçekleşen İran İslam Devrimi, Irak'ta 2003 sonrası yaşanan istikrarsızlık ve 2011'de ortaya çıkan Arap Baharı ayaklanması gibi bölgesel değişimler mezhepçilikle bağdaştırılmıştır. Ancak bu dönüm noktalarının Tahran ve Riyad arasında uyuşmazlıklarda ve bölgede yaşanan mezhepsel çatışmalardaki olası etkilerinin irdelenmesi gerekmektedir. Öte yandan mezhepsel kimlikler sürekli olarak değişime tabidir. Dolayısıyla günümüzde Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de mezhepçiliğin siyasi hedefler doğrultusunda kullanılıp kullanılmadığını araştırmak bir yaklaşım gerektirmektedir. Üstelik bölgede siyasi yaşamın şekillendirilmesinde mezhepsel ve etnik grupların belirgin rolü göz önüne alındığında, mezhepçiliğin bir siyasi olgu olarak ele alınması, farklı koşullar altında somutlaştığı için objektif bir analitik çerçeveyi gerekli kılmaktadır. 6 Kısacası Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de İran ve Suudi Arabistan arasında uyuşmazlığın nedenleri anlamak için kapsamlı bir araştırmanın yapılması gerekli görünmektedir. Araştırmanın özünde, günümüzde Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de yayılan mezhepçiliğin eski düşmanlık veya çağdaş bir olgu olup olmadığı sorusu yatmaktadır. Şimdiye kadar yapılmış çalışmalar ve yayınlanmış araştırmalar incelendiğinde ortaya çıkan tablo, İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde uyuşmazlığın nedenleri üzerine yapılan bilimsel çalışmalarda mezhepsel boyutun irdelenmesindeki yetersizliği göstermektedir. Başka bir deyişle, bu konuda Türkçe literatürde kapsamlı ve dikkate değer bir eser bulunmamaktadır. Dolayısıyla Türkçe literatürdeki bu eksiklik göz önünde alındığında, bu çalışma literatürdeki boşluğu doldurarak uluslararası ilişkiler literatürüne katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. Araştırmanın Soruları ve Hipotezleri Araştırmanın Soruları 1. İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde uyuşmazlık eski Şii-Sünni düşmanlığının canlanması ve yeni tezahürü müdür? 2. İran ve Suudi Arabistan liderleri ve yönetici seçkinleri tarafından politikmezhepçiliğin inşası ve araçsallaştırılmasının var olan uyuşmazlık üzerindeki etkisi nedir? Araştırmanın Hipotezleri 1. Ana Hipotez Politik-mezhepçilik ve Jeomezhepçiliğin İran ve Suudi Arabistan’ın liderleri ve yönetici seçkinleri tarafından inşası ve araçsallaştırılması iki ülke arasındaki uyuşmazlığın temel nedenidir. 7 2. Karşı Hipotez İran ve Suudi Arabistan arasında tarihi Şii-Sünni mezhepsel düşmanlığın canlanması ve eski nefretlerin yükselişi uyuşmazlıkların ana nedenidir. Araştırmanın Kapsamı ve Sınırı Bu çalışma konu olarak İran İslam Cumhuriyeti ve Suudi Arabistan Krallığı ilişkilerindeki uyuşmazlığın nedenini ele almaktadır. Ayrıca mekân olarak Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz (Levant) coğrafyasını ve zaman olarak 1979 İran İslam devriminden günümüze kadar süregelen döneme odaklanmaktadır. Metodoloji ve Veri Toplama Yöntemi Bu çalışma nitel (qualitative) yöntem bağlamında yorumlayıcı (interpretive) bir metot izlemektedir. Çalışma sorusuna cevap verebilmek için analitik yöntem ile veriler analiz edilecektir. Veriler ise birincil (primary) ve ikincil (Secondary) kaynaklardan toplanacaktır. Veri toplama için veri tabanları taranacaktır. Veriler Farsça, Arapça, İngilizce ve Türkçe kaynaklardan toplanacaktır. İki ülkenin devlet adamları ve diplomatlarının konuşmaları ve demeçleri de dikkate alınacaktır. Araştırmanın Planı Bu tez giriş, beş ana bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Girişte tezin temeli olan problemin tanımlanması, araştırmanın amacı ve önemi, ana hipotezler, sorular, metodoloji, veri toplama yöntemi vs. ele alınacaktır. Birinci bölümde tezin teorik çerçevesi irdelenecektir. Bu bağlamda ilkselcilik, araçsalcılık ve inşacılık teorileri ele alınacaktır ve tezin kavramsal çerçevesi ortaya konacaktır. İkinci bölümde İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinin tarihçesi ve bu iki ülkenin ilişkilerinde önemli bir faktör olan ABD’nin rolü incelenecektir. Üçüncü bölümde İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde kimlik faktörü irdelenecektir. Bu bağlamda Şii-Sünni, Şii-Vehhabi ve Pers-Arap etnik-mezhepsel farklılıklar ve iki devletin ideolojisinden kaynaklanan uyuşmazlıklar ele alınacaktır. 8 Dördüncü bölümde ilksel mezhepçiliğin İran ve Suudi Arabistan ilşkilerindeki uyuşmazlığın temel nedeni olup olmadığı incelenecektir. Ayrıca bu bölümde mezhepçiliğin evrimi ve politik-mezhepçilik olgusunun inşası ele alınacaktır. Beşinci bölümde siyasi çıkarlar ve jeopolitik hırsların rolü iki devletin ilişkilerindeki uyuşmazlıkta incelenecektir. Bu bağlamda siyasi rekabetin etnik ve/veya mezhepsel çatışmalarla sonuçlanabilmesi, bölgede yaşanan çatışmaların nedeni, bölgesel aktörlerin mezhep amili, patronu ve girişimcisi rolüne soyunmaları, mezhepsel kimliğin siyasileştirilmesi, bölgesel politikaların Tahran ve Riyad tarafından mezhepselleştirilmesi, iki devlet arasında güç mücadelesi, rekabet alanları, hibrid savaş yöntemlerinden faydalanmaları, ABD’nin bölgede dengeleme stratejileri, Suudi Arabistan’ın İran’a karşı uyguladığı dengeleme stratejisi vs. ele alınacaktır. Sonuçta ise çalışmanın bulguları irdelenecektir. 9 BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE Etnik ve mezhepsel çatışma, oldukça tartışmalı ve karmaşık bir olgu olarak tarih boyunca uluslararası siyasetin önemli bir parçası olmuştur ve halen dünya çapında çağdaş şiddet içeren silahlı çatışmaların yaygın bir şeklidir.1 Son dönem mezhepsel ve/veya etnik çatışmaların artık yalnızca devletler arasında (intra-state) olmadığı, devlet içinde (inter-state) de yaşandığı görülmektedir. Etnik ve/veya mezhepsel çatışmaların çok boyutlu niteliği göz önüne alındığında, etnik ve/veya mezhepsel çatışmanın kökenini ve dinamiklerini açıklayabilecek tek bir teori yetersiz kalmaktadır. Bu bağlamda Williams son yıllarda yaşanan farklı etnik ve/veya mezhepsel çatışmaları teorik yaklaşımlar çerçevesinde irdelemek için çeşitli teorik modellerin geliştirilmesine vurgu yapmaktadır.2 Etnik ve/veya mezhepsel çatışmayla alakalı literatürde üç teori bulunmaktadı: İlkselcilik Teorisi (Primordialism), Araçsalcılık Teorisi (Instrumentalism) ve İnşacılık Teorisi (Constructivism). Bu üç yaklaşım teorik çerçeve olarak etnik ve/veya mezhepsel kimliğe ilişkin çatışmaların nedenleri ile doğası ve olası çözümleri hakkındaki anlayışımızı şekillendirmektedir. Dolayısıyla İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde uyuşmazlık nedenleri ve mezhepsel kimlik faktörünün rolünü araştırmak için ilk önce bu olguyu açıklamaya yardımcı olabilecek teorileri detaylı bir şekilde irdelemek gerekli görünmektedir. A. İlkselcilik Teorisi İlkselcilik, etnik ve/veya mezhepsel kimliğin doğumda belirlendiğini, bireyin doğal olarak bir etnisiteye ve dini gruba ait olduğunu ve bu nedenle de değişiminin zor olduğunu savunmaktadır. Bu teoriye göre, etnik ve/veya mezhepsel bağlar insana özgüdür, doğuştan 1 Dodeye Uduak Williams, “How Useful are the Main Existing Theories of Ethnic Conflict?” Academic Journal of Interdisciplinary Studies, C. IV, No: 1, 147-152, 2015, s. 147. 2 A. e. 10 gelmektedir. İnsanları ırk, din, mezhep, dil veya toprağa dayalı bazı kimlik gruplarına bağlayan ve diğerlerinden ayıran derin doğal bağlardır. Bu bağlamda etnik ve/veya mezhepsel gruplara üye olmak doğal olarak gerçekleşmiş ve kuşaklar boyunca aktarılmıştır. Dolaylısıyla bireyin kendi isteği ve iradesine tabi değildir ve herhangi bir kimliği seçmek ve benimsemek söz konusu değildir.3 İlkselciler, etnik ve/veya mezhepsel kimliği nesilden nesile aktarılan, zaman içinde sürdürülen, kültür, toplumsal anlatılar, sosyal kurumlar, örf ve teamüllere derinlemesine işlemiş bir olgu olarak tanımlamaktadırlar. 4 İlkselci teori, etnik ve/veya mezhepsel kimliklerin farklılığını çatışmaların ve gerginliklerin temel nedeni varsaymaktadır. Bu teoriye göre, iki etnik ve/veya mezhepsel grup arasındaki mağduriyetler (grievences) şiddetli çatışmalara yol açarak, iki kimlik grubu birbirinden nefret etmeye, öteki olarak görmeye ve düşmana dönüşmeye itmektedir.5 İlkselciler, etnik ve/veya mezhepsel bir kimlik grubunu objektif bir varlık olarak algılarlar ve onlar için etnik ve/veya mezhepsel kimlik benzersiz olarak zaman faktörüne tabi olmadan farklı toplumsal sınırlarla sabitlenmiştir ve dolayısıyla herhangi bir değişime tabi değildir. Bu bağlamda etnik ve/veya mezhepsel farklılıklar, ataların mirası, derin ve uzlaşmaya kapalı olarak algılanır ve böylece etnik ve/veya mezhepsel çatışma doğal ve kaçınılmaz olarak etnik ve/veya mezhepsel kimlik gruplar arasındaki “eski nefretler”den (ancient hatreds) kaynaklanır. Dolayısıyla eski nefret duygusu korku ve kaygı duyguları ile birlikte etnik ve/veya mezhepsel kimliğin önemli bir öğesi haline gelmiştir.6 Başka bir deyişle ilkselcilik, etnik ve/veya mezhepsel çatışmanın farklı kimlik grupları arasındaki eski nefret, husumet ve düşmanlıktan kaynaklandığını ve “doğal bağlar” (natural ties) olarak tanımlanan farklılıklardan ileri geldiğini öne sürmektedir. Bu teorik çerçeve etnik 3 Kanchan Chandra, ed. Constructivist Theories of Ethnic Conflict, Oxford, Oxford University Press Inc. 2012. 4 Milton J. Esman, An Introduction to Ethnic conflict, Cambridge, Polity Press, 2004, s. 31. 5 Ray Taras and Rajat Ganguly, Understanding Ethnic Conflict: The International Dimension, New York, Longman, 2002, s.16. 6 Joan Esteban, Laura Mayoral and Debraj Ray, “Ethnicity and Conflict: An Empirical Study,” American Economic Review, C. CII, No:4, 2012, s.1310-1342. Doğal bağlar dinsel, ırksal vb. bağlantılardan kaynaklanan bağlara işaret etmektedir. 11 ve/veya mezhepsel bağların bir grup insanı “biz” duygusu bağlamında birbirine bağlayan ve “onlar” diye tanımlanan başkalarından ayırt eden doğal kimlik kategorilerine sınıflandıran derin ve doğal bağlar olduğuna inanmaktadır. Bu doğal bağlar sonucu ortaya çıkan bölünme, ötekileştirme ve uyuşmazlık eskiden süregeldiği için eski nefret olarak tanımlanmaktadır.7 Nitekim etnik ve/veya mezhepsel şiddet ve çatışma aslında etnik ve/veya mezhepsel kimlik farklılıklarından kaynaklanmaktadır.8 Etnik ve/veya mezhepsel kimlik, doğuştan ve yaradılıştan gelen ve bireye özgü olduğundan kolaylıkla etkilenmez ve kuşaktan kuşağa geçtiği için çabuk değişmez. Dolayısıyla, ilkselci yaklaşım, etnik ve/veya mezhepsel kimliğin zamanla sağlamlaşarak sabitleştiğini varsaymaktadır. Böylelikle ilkselci yaklaşıma göre, her etnik ve/veya mezhepsel kimlik grup içinde paylaşılan “biz” duygusu, grup içi üyeler arasında dostluk ve dayanışma duygusunu ve grup dışındakileri “onlar” diye ötekileştirerek düşmanlık ve nefret duygusunu pekiştirmektedir.9 Ayrıca ilkselcilikteki etnik ve/veya mezhepsel farklılıklar, atalardan kalan miras olduğu için müzakere ve uzlaşmaya kapalı olmakta ve dolayısıyla yaşanan etnik ve/veya mezhepsel çatışmalar kaçınılmaz olarak gruplar arasında nefret, tahakküm ve etki altına alınma, dışlanma veya yok edilme kaygılarını beraberinde getirmektedir. 10 John Burton derin duygular, değerler, normlar ve ihtiyaçlardan kaynaklanan çatışmaların kolay kolay çözülmeyeceğini belirterek zaman zaman şiddete yol açan ve sonsuz ve ebedi görünen çatışmaları kökleşmiş çatışmalar (deep-seated conflicts) olarak tanımlamaktadır.11 Bu tür çatışmalar yüzyıllarca kuşaklar arası devam edebilmekte ve devletin çıkarlarından değil, etnik, mezhepsel ve kültürel büyük grubun kimliği veya güvenliğine yönelik tehdit algısından kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda, siyasi katılım veya ekonomik erişimden dışlanma, büyük 7 Monica Duffy Toft, The Geography of Ethnic Violence: Identities, Interests, and the Invisibility of Territory, Princeton, Princeton University Press, 2003, s.7-8. 8 Esteban, a. g. e. 9Anthony Smith, “Culture, Community and Territory: The Politics of Ethnicity and Nationalism,” International Affairs, Cilt LXXII, No:3, 445–458, 1996, s. 445. 10 Afa'anwi Ma'abo Che, “Linking Instrumentalist and Primordialist Theories of Ethnic Conflict,” EInternational Relations, 2016, (çevrimiçi) http://www.e-ir.info/2016/06/01/linking-instrumentalist-andprimordialist-theories-of-ethnic-conflict/, Erişim 5 Eylül 2017. 11 John W. Burton, Resolving Deep-Rooted Conflict: A Handbook, Lanham, University Press of America, 1987. 12 grubu dışarıdan hedef alan tehdit veya büyük grup tarafından hissedilen mağduriyet duygusu büyük grubun kimliğini ve güvenliğini etkilemektedir. Başka bir deyişle müzakere edilebilir çıkarlar, ontolojik olan temel ihtiyaçlar ve uzlaşılmaz olan derin değerlerden kaynaklanan anlaşmazlıkların arasında ayrıt etmek gerekmektedir. Temel ihtiyaçlar ve değerler kategorisi kimlik, grup güvenliği, kimliğin tanınması, siyasi katılım ve adalet talebi gibi hususları içermektedir. Bu tür anlaşmazlıklar her türlü insani ve maddi maliyetler ve olası sonuçları dikkate almaksızın ortaya çıkabilmekte ve kendi kendine devem edebilmektedir. Kısacası ilkselciliğe göre etnik ve/veya mezhepsel kimlikler arasındaki farklılıklar çatışmanın en önemli nedenlerinden biridir. Bu görüşe göre dinler ve mezhepler arasında doğal veya ilksel bir anlaşmazlık ve düşmanlık vardır ve bu konu çatışmayı neredeyse kaçınılmaz hale getirmektedir. İlkselciliğe göre mezhepsel farklılıklar, hem bireyin hem de grubun kimliğinin oluşumunda merkezi bir rol oynadığı için çatışmalara yol açmaktadır. Dinler ve mezhepler, bireyin psikolojik ihtiyaçlarını öngörülebilirliği ve sürekliliğini sağlamaya yardımcı olmaktadır. İlkselciler devletlerin de bir ana kimliğe sahip oldukları ve mezheplerin zaman içerisinde bu kimliği sabitleştirdiği şeklindeki varsayımlarıyla ayırt edilmektedirler. İlkselcilere göre, çatışma bir mezhepsel topluluğun yalnızca başka bir mezhepsel topluluğun varlığı yüzünden ve duyduğu tehdit algısı sonucu ortaya çıkmaktadır. Mezhepsel büyük gruplar ise genellikle “Özlerini” önemli bir “Öteki”ye karşıt olarak tanımladıkları için, bir grup dışı (out-group) başka grubun farklı kimlik benimsemesi, grup içi (in-group) kimlik için doğrudan bir tehdit oluşumu anlamına gelmektedir.12 İlkselci yaklaşım farklı etnik ve/veya mezhepsel kimlikleri büyük gruplar arasında yaşanan çatışmaların temel nedeni olarak tanımlamaktadır. Bu bağlamda farklı etnik ve/veya mezhepsel gruplar kendi kimlik grupları tarafından yönetildiklerine eğilimliler ve yönetici seçkinlerinin ve liderlerinin rakip veya farklı bir kimliksel gruba ait olduğunu kabul edilmez olarak nitelendirirler. Göründüğü gibi ilkselcilik Huntington’un Medeniyetler Çatışması teorisine benzer bir şekilde kültürel ve mezhepsel farklılıkları iki kutuplu dünya sisteminin 12 Sabina A. Stein, “Competing Political Science Perspectives on the Role of Religion in Conflict,” Politorbis, Center for Security Studies, C. LII, No: 2, 2011, s.22. 13 çöküşü sonrası yaşanan çatışmalarda temel etkenler olarak sunmaktadır. İlkselci yaklaşıma göre Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de Şii-Sünni mezhepsel farklılık ve eskiden süregelen düşmanlıklar nefret duygularını canlandırarak çatışmalara neden olabilmektedir. İlkselci teori, karmaşık olguları ve çatışma nedenlerini açıklayabilmedeki kolaylığı nedeniyle popüler olmuştur. Ancak potansiyel çatışmalarla nasıl başa çıkılacağına dair önerilere geldiğinde, ilkselci perspektif yalnızca farklı etnik, dini ve mezhepsel grupların ayrımını sağlamağı çözüm olarak önermektedir.13 Değerlendirme ve Eleştiriler Bu teorinin avantajı, dezavantajı da sayılmaktadır. İlkselci teori etnik ve/veya mezhepsel şiddetin rasyonel olmadığını vurgulamakta ve genetik olarak vahşice ve barbarca bir davranış olduğu fikrini ortaya koymakta ve dolayısıyla etnik ve/veya mezhepsel çatışmayı kalıcı, daimi, ezeli ve ortadan kalkamaz olarak algılayan umutsuz bir tablo çizmektedir.14 Ayrıca ilkselcilik, bu çatışmalara yol açan faktörler ve neden olan yapısal, ekonomik ve siyasi süreçleri de dikkate almamaktadır.15 Öte yandan bu teori “sağduyu” kanıları öğelerine sahip olduğu için popüler olsa bile bazı bilginler tarafından göz ardı edilmiştir. İlkselciliğin zaafı ve göz ardı edilmesinin nedeni, karmaşık durumları basitleştirmesi ve etnik ve/veya mezhepsel çatışmanın doğal ve beklenebilir bir olgu olarak tanımlamasıdır. Fenton’a göre bireyler etnik ve/veya mezhepsel farklılıkları ve bölünmeleri doğal olarak algılayabilmektedirler. Ancak siyasi, kültürel ve sosyal olarak inşa edilebildiği ve mekân, dil ve tarihi sürece bağlı olduğu gerçeği ortadadır.16 Ayrıca ilkselcilik teorisi ciddi ampirik ve teorik eksiklikler ile karşı karşıya kaldığı için eleştirilere maruz kalmıştır. Kuramsal bir perspektiften bakıldığında, Amartya Sen 17 ve 13 A.e. 14 David Campbell, “Geopolitics and Visuality: Sighting the Darfur Conflict,” Political Geography, C. XXVI, No: 4, 357-382, 2007, s. 363. 15Alasdair McKay, “The Study of Modern Intra-State War,” E-International Relations, 2011 (çevrimiçi) http://www.e-ir.info/2011.02.03/the-study-of-modern-intrastate-war/, Erişim 2 Eylül 2017. 16 Steve Fenton, Ethnicity: Racism, class and Culture, Cambridge: Polity Press, 2003, s. 81. 17 Amartya Sen, Identity and Violence: The Illusion of Destiny, New York, W. W. Norton and Company, 2006. 14 Edward Said18 gibi bilginler ilkselciliği özcülükçü (essentialist) olduğu için eleştirmişler. Bu yazarlara göre dinler ve mezhepler monolitik, değişmez veya tecrit edilmiş varlıklar değillerdir. Üstelik ampirik perspektiften ilkselcilerin tahminleri ve öngörüleri gerçekleşmemiştir. Günümüzde dünyanın dört bir yanında özellikle Ortadoğu’da çoğu çatışmalar ve savaşlar etnik ve/veya dini olarak homojen bölgelerde yaşandığı görülmektedir. 19 Üstelik farklı etnik ve dini kimlik taşıyan çoğulcu ve barışta yaşayan toplumların örnekleri ilkselciliğin geçerliliğini gölgelemektedir. Bu bağlamda Belçika, İsviçre ve ABD örnek verilebilmektedir. Başka bir deyişle ilkselciler, etnik ve/veya mezhepsel kimlikler bakımından farklılıkların etnik ve/veya mezhepsel gruplar arasındaki nefret, korku ve çatışmaların temel nedeni olduğunu vurgulayarak etnik ve/veya mezhepsel açıdan mozaik ve heterojen olan devletlerin kaçınılmaz olarak etnik ve/veya mezhepsel çatışmaları yaşayacaklarını öngörmektedir. Fakat etnik ve/veya mezhepsel olarak mozaik ve heterojen devletlerde, farklı etnik ve/veya mezhepsel gruplar arasındaki birlik, bütünlük, dayanışma ve barışçıl bir şekilde bir arada yaşama hali bu varsayımı çürütmektedir. 20 Bununla birlikte ilkselcilik teorisi etnik ve/veya mezhepsel çatışmalarda değişen siyasi ve sosyol-ekonomik yapısal koşulların rolünü ve etkisini ihmal etmektedir. 21 İlkselciliğin deterministik doğası da eleştirilere konu olmuştur. Eleştiricilere göre bu yaklaşım insan davranışının karmaşıklığını ve çok boyutlu olduğunu kavramada yetersiz kaldığı için kendini tatmin edici tahminlere yönelme eğilimindedir.22 Sonuç olarak, ilkselci yaklaşım etnik ve/veya mezhepsel şiddetin ne zaman patlak verebileceğini açıklayamaz. Örneğin, çatışmalar niçin belli bir dönem meydana gelmekte ve neden öncesinde ve sonrasında vuku bulmamaktadır? Ancak tüm eksikliklere rağmen, ilkselci teori, etnik ve/veya mezhepsel çatışmaların ve gerginliklerin psikolojik ve duygusal 18 Edward W. Said, Covering Islam: How the media and the experts determine how we see the rest of the world, New York, Pantheon Books, 1981. 19 Andreas Hansenclever and Volker Rittberger, “Does Religion Make a Difference? Theoretical Approaches to the Impact of Faith on Political Conflict,” Millennium: Journal of International Studies, C. XXIX, No: 3, 641-674, 2000, s.646. 20 Ma'abo Che, a. g. e. 21 Munyae Mulinge, “Botswana, Africa’s Haven of Ethnic Peace and Harmony: Status and Future Prospects,” African Journal of Sociology, C. IV, No: 1, 2008, s. 61–85. 22 Sen, a. g. e. 15 boyutunu açıklamakta yararlıdır ve farklı etnik ve/veya mezhepsel grupların öfke, hırs ve tutkudan yola çıkan davranışları hakkında fikir vermektedir. Başka bir deyişle din, mezhep ve etnisitenin gücü ve avantajı, sadakat ve bağlılık duygularını uyandırma kapasitesine sahip olmasıdır ve dolayısıyla yanlış bir şekilde değerlendirildiğinde şiddet içeren çatışmalar ile sonuçlanabilmektedir.23 İlkselcilik'teki yukarıda belirtilen açık zaaflardan ve eksikliklerden dolayı etnik ve/veya mezhepsel çatışmaları iyice açıklamadığı için başka yaklaşımların ortaya çıkmasına yol açmıştır. İlkselciliğin yetersizlikleri etnik ve/veya mezhepsel çatışmanın siyasi seçkinler ve liderler tarafından yönlendirildiği fikrine ve araçsalcılık teorisinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. B. Araçsalcılık Teorisi Bu yaklaşıma göre etnik ve/veya mezhepsel gerginlik ve çatışma devletlerin siyasi liderleri ve yönetici seçkinleri tarafından yönlendirilebilmektedir. Kimliksel çatışmaların siyasi seçkinler ve liderlerin amaçlarının hizmetinde olduğuna dair argüman araçsalcılık teorisinin (instrumentalism) temelini oluşturmaktadır. Araçsalcılığa göre etnik ve/veya mezhepsel çatışmanın ya ekonomik isteklerden kaynaklanan hırs ve mağduriyetten (greed and grievance) ya da etnik ve/veya mezhepsel kimliklerin yönetici seçkinler ve liderler tarafından siyasi kazanımlar için aktif şekilde manipüle edilmesinden kaynaklanmaktadır. Araçsalcı teori, etnisitenin insan doğasında var olan bir olgu olduğunu veya başka bir deyişle içsel olduğunu kabul etmemektedir.24 Araçsalcılara göre etnik ve/veya mezhepsel kimlik, ekonomik ya da siyasi güç arayışında olan tarafların daha büyük bir pay elde etmeleri için stratejik bir araçtır ve böylece siyasi gücün veya ekonomik kaynakların birkaç birey veya grubun ayrıcalıklı yaralanmasının etkili aracıdır. 23 Williams, a. g. e. 24 Ashutosh Varshney, Ethnicity and Ethnic Conflict, The Oxford Handbook of Comparative Politics, 2009, s. 282 (çevrimiçi) http://www.oxfordhandbooks.com/view/10.1093/oxfordhb/9780199566020.001.0001/oxfordhb9780199566020-e-12, Erişim 3 Eylül 2017. 16 Dolayısıyla araçsalcılığa göre etnik ve/veya mezhepsel çatışma, doğrudan etnik ve/veya mezhepsel kimlik farklılıklarından dolayı ortaya çıkmaz. Bu bağlamda kimliksel çatışma, etnik ve/veya mezhepsel bir grubun siyasi, ekonomik ve sosyal avantajlar kazanmak için başka farklı kimliği benimseyen grubun yoksun bırakılması sonucu ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla araçsalcılık etnik ve/veya mezhepsel çatışmaları açıklamak için etnik ve/veya mezhepsel kimlikten ziyade güvenlik kaygıları, rekabet, eşitsizlik, mağduriyet ve hırs gibi faktörlere odaklanmaktadır. Bu faktörlerin altında yatan hoşnutsuzluk, yakınma ve şikâyet duyguları ve yaşanan mağduriyetler sonucu kışkırtılan duygular etnik ve/veya mezhepsel çatışmaların ortaya çıkışına neden olmaktadır. 25 Başka bir deyişle araçsalcılık teorisi iki ana unsurdan oluşmaktadır: Birincisi, etnik ve/veya mezhepsel çatışmanın çoğu zaman ekonomik kazanç arzusundan kaynaklandığı görüşüdür. Literatürde bu görüşü benimseyenlerin biri Paul Collier’dır ve “hırs ve mağduriyet” olarak da nitelendirilmiştir. İkincisi, etnik ve/veya mezhepsel çatışma yönetici seçkinlerin ve siyasi liderlerin rasyonel kararları bağlamında kimliklerin manipülasyonu sonucu kimliksel şiddetin kışkırtılması ve körüklenmesi ile ortaya çıkmaktadır. Fenton’a göre herhangi bir etnik ve/veya mezhepsel kimlikle bağlantılı çatışmanın müdahil olan tarafların siyasi ya da ekonomik amaçlarına hizmet ettiği ortaya çıkıldığında o çatışma araçsal olarak tanımlanabilmektedir. 26 Dolayısıyla araçsalcılar etnik ve/veya mezhepsel kimliği, büyük gruplar, sınıflar, yerli aktörler, sömürgeci güçler, siyasi liderler, bölgesel güçler, devlet dışı aktörler ve küresel güçler tarafından kitleleri güç mücadelesi sürecinde harekete geçirmek ve seferber etmek amaçlı manipüle edilebilen yapay bir araçsal yaratım olarak tanımlamaktadırlar.27 Başka bir deyişle çatışmalar, birbiriyle çelişen etnik ve/veya mezhepsel kimlikler değil, yarışan çıkarlar ile ilgilidir. Bu bağlamda kimliksel şiddet bireyler veya grupların kimliğinin, güç ve etki 25 Ma'abo Che, a. g. e. 26 Fenton, a. g. e., s. 76. 27 Milton, a. g. e., s. 33. 17 yarışmasında zafer kazanmak isteyen veya siyasi amaçlar arayışında olan seçkinler tarafından harekete geçirilmesi sonucu meydana gelmektedir. Siyasi ve/veya ekonomik çıkarlar ve harekete geçirme arasındaki bağlantı başka önemli bir konudur. Bu bağlamda değişen çıkarlar değişik koalisyonları ve ittifakları beraberinde getirmektedir. Araçsalcılar siyasi ve/veya ekonomik çıkarların etnik ve/veya mezhepsel kimliği etkilediğini ve yönlendirdiğini vurgulamaktadırlar. Onlara göre ortak çıkarlar farklı kimlik kategorilerini oluşturmakta, ancak liderlerin harekete geçirme çabaları ya da değişen koşullar sonuncunda değişebilmektedir. 28 Dolayısıyla bu tür durumlarda etnik ve/veya mezhepsel kimlikler, siyasi hedeflere ulaşmak veya ekonomik kazanç elde etmek için düşük maliyetli araçlar olarak kullanılmaktadırlar. Dolayısıyla araçsalcılık, kimliksel farklılıkların siyasi çatışmaların asıl nedenleri olduğu görüşünü reddetmektedir. Bu yaklaşıma göre çatışmalar, daima kimin ve hangi tarafın kazandığı ve nasıl kazandığı hakkında olmuştur. Bu realist perspektifte, çatışmaların nedenleri önemlidir. Bu yaklaşıma göre günümüzde şiddet içeren etnik ve/veya mezhepsel gerginliklerin artışının nedeni herhangi bir dogmatik anlaşmazlık değil, belki ekonomik, sosyal ve siyasi açıdan ulusların içinde ve arasında var olan eşitsizliktir.29 Üstelik araçsalcılar mezhepsel kimliğin harekete geçirme sürecinde yönetici seçkinler ve kitle arasındaki bağlantının önemli olduğuna vurgu yapmaktadırlar. Bu amil (agent) temelli yaklaşımda, güç arayışında olan seçkinler ekonomik ve/veya siyasi çıkarlar elde etmek için mezhepsel kimliği kitleleri manipüle etmek için etkili bir araç olarak kullanmaktadırlar. Dolayısıya mezhepsel amil, patron veya girişimci rolünü üstlenmektedirler. Araçsalcı teori, tarafların kendilerine kazandıracağı fayda ve çıkar uğruna etnik ve/veya mezhepsel hatlar üzerine kimliksel seferberliğin gerçekleştirildiğinin rasyonel olduğunu savunmaktadır. Çoğu etnik ve/veya mezhepsel çatışma temel hammadde, kıt kaynaklar ve 28 Arthur A. Stein & Ayelet Harel-Shalev, “Ancestral and instrumental in the politics of ethnic and religious conflict,” Ethnic and Racial Studies, C. XL, No: 12, 1981-2000, 2017, s.7 29 Hansenclever and Rittberger, a. g. e., s. 645. 18 günümüzde enerji kaynakları elde etmek için gerçekleşmektedir. Dolayısıyla “hırs”ın kimliksel çatışmada “mağduriyet”ten daha güçlü bir faktör olduğu görünmektedir. Başka bir deyişle etnik ve/veya mezhepsel çatışma, rasyonel aktörler, liderler veya yönetici seçkinler tarafından siyasi ve/veya ekonomik kazanç amaçlı yürüttükleri politikalardan kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda etnik ve/veya mezhepsel şiddeti kışkırtmak amaçlı alınan rasyonel kararlar pragmatik bir manipülasyondur.30 Dolayısıyla etnik ve/veya mezhepsel çatışma, aktörlerin ekonomik kazanç, siyasi güç ve güvenlik gibi ihtiyaçlar ve çıkarlar uğruna yapılan rasyonel girişimler ve kalkışmaların sonucu ortaya çıkmaktadır. Araçsal teori bir yandan etnik ve/veya mezhepsel gerginliklerde seçkinlerin tarafından yapılan manipülasyonun rolünü detaylı ve net bir şekilde açıklamaktadır. Öte yandan bu teori, etnik ve/veya mezhepsel hatlar üzerine bölünen ve parçalanan toplumların şiddete başvurmanın nedeni de açıklamaktadır. Bu tür durumlarda kimlik grupları fayda ve maliyet hesaplaması yaparlar ve fayda maliyetten fazla olduğu zaman, etnik ve/veya mezhepsel çatışma kaçınılmaz hale gelmektedir. 31 Böylelikle çatışmaya taraf olmayan bireyler veya grupların çatışmaya katılmalarının nedeni de açıklanabilmektedir. Bu bağlamda çatışma seçkinler tarafından etnik ve/veya mezhepsel kılıkta halka sunulduğunda seferberlik süreci kolaylıkla gerçekleşir, öyle ki bireyler ve gruplar çatışmaya ilgisiz olsalar bile etnik ve/veya mezhepsel kimliklerini korumak için harekete geçmektedirler. 32 Araçsalcılar, seçkinler ve liderlerin çatışma zamanlarında mezhep faktörünü neden bir araç olarak kullandıklarını açıklamak için birçok ilksel argümana başvurmaktadırlar. İlk olarak, toplu bir örgütlenme ve seferberlik genellikle bir takım birleştirici unsurlar veya ortak kimlik gibi güçlü bir gerekçe gerektirmektedir. Bu bağlamda mezhep güçlü bir birleştirici faktördür ve kitleleri maddi gerekçelere ihtiyaç duyulmaksızın kutsal bir gaye ve inanç uğruna ölmeye ve öldürmeye motive etmekte ve bir araya getirmektedir. Ayrıca çatışmalar 30 Paul Collier and Anke Hoeffler, “Greed and Grievance in Civil War,” 2002 (çevrimiçi) https://www.csae.ox.ac.uk/workingpapers/pdfs/2002-01text.pdf, Erişim 3 Eylül 2017. 31 Williams, a. g. e. 32 Russell Hardin, One for All: The Logic of Group Conflict, Princeton, Princeton University Press, 1995. 19 maddi çıkarlar için değil dini ve mezhepsel değerler ve ilkeler üzerine tasarlandığında, çatışmaya katılanlar şiddet kullanımını dine ve mezhebe uygun, meşru ve ahlaken haklı olarak görmektedirler. Bu bağlamda din ve mezhep söz konusu olduğunda, düşman insanlıktan çıkar ve şeytanlaşır ve dolayısıyla düşmanı öldürmek meşru ve haklı olarak algılanır. Ayrıca çatışma sırasında ölüm, şehadet ve fedakârlık olarak algılanır ve kabul görmekte ve çatışma tarafları kutsal ve yüce bir gaye uğruna savaştıklarına inanarak seçkinlerin istediği şekilde harekete geçirilmektedirler.33 Son olarak, olası bir çatışmaya katılmak ve şiddete başvurmak toplumun geniş kesimlerinin desteği ile gerçekleşebilmektedir. Dolayısıyla seçkinler ve liderler bu desteği kazanmak ve toplumu ve kamuoyunu ikna sürecinde mezhepsel kimliği ideal ve güçlü bir araç olarak gündeme gelmektedir. 34 Jonathan Fox'a göre, din ve mezhebin toplumsal işlevlerinden biri devletin girişimleri, kalkışmaları ve kurumlarını meşrulaştırma kabiliyetidir. Dolayısıyla din ve mezhep çağrısı yapan liderler ve yönetici seçkinlerin amaçları din ve mezheple alakalı olmasa da din ve mezhebin toplumda inanılan değerler ve ahlaki erdemler ile uyum sağladığı için meşrulaştırıcı bir araç olarak kullanmaktadırlır.35 Bu bağlamda Robert Pape'nin kullandığı “Şehitlik Sanatı” ibaresi din ve mezhebin bu meşrulaştırıcı ve haklı kılıcı işlevine ve önemli rolüne işaret etmektedir. Dolayısıyla liderler ve seçkinler hem ülke düzeyinde hem de bölgesel düzeyde müttefikler bulmak ve ittifaklar oluşturmak için din ve mezhepsel kimlikten araçsal olarak faydalanmaktadırlar. 36 Dolayısıyla araçsalcı yaklaşım etnik ve/veya mezhepsel savaşların dış etkenler tarafından alevlendiğini savunmaktadır. Ülke düzeyinde kimliksel gruplar arasında eşitsizlik ve adaletsizlik sonucu yaşanan mağduriyet duygusu, ya da yönetici seçkinlerin iktidarda 33 Stein, a. g. e., s. 23. 34 Hansenclever and Rittberger, a. g. e., s. 651. 35 Stein, a. g. e., s. 25. 36 Rabert A. Pape, “The Strategic Logic of Suicide Terrorism,” The American Political Science Review, C. XCVII, No: 3, 2003, s. 1-19. 20 kalmak için ihtirasleri veya dış aktörlerin hırsları çatışmalarda etnik ve/veya mezhepsel kimliğin istismarına, siyasileştirilmesine ve silahlaştırılmasına yol açabilmektedir. Araçsal yaklaşım etnik ve/veya mezhepsel çatışmayı önlemek veya sona erdirmek için, çatışmada müdahil olan tarafların sosyo-ekonomik veya siyasi ihtiyaçlarının giderilmesine odaklanmaktadır. Bu bağlamda çatışma çözümü sürecinde din ve mezhepsel kimlik değil, maddi kaynaklar ve siyasi güç çatışmanın özü ve gerçek nedenleri olarak uzlaşmaya varmak için gerekli görünmektedir. Değerlendirme ve Eleştiriler İlkselciler de araçsalcıları eleştirmektedirler. Onlara göre araçsalcılık ilkselcilikten daha basit ve deterministik olmakla birlikte teorik zaaflarla karşı karşıya kalmaktadır. İlkselcilere göre araçsalcılığın maddi faktörler ile dini söylemleri bağdaştırmaya çalışması zor ve karmaşık bir süreçtir. Ayrıca araçsalcılık teorisi kutsallığın neden güçlü bir silah olduğunu ve büyük ölçüde dini ve mezhepsel kimliklerin çok etkili olduğunu açıklamak için ilksel varsayımlara başvurmaktadır. Bu nedenle araçsal yaklaşımda doğal bir tutarlılık eksikliği vardır. Üstelik bu rasyonalist yaklaşımda seçkinler ve liderlerin kitleleri manipüle etme süreci sınırlı kavramsallaştırılmıştır.37 Araçsalcılık, etnik ve/veya mezhepsel çatışmalara yol açan mağduriyetlerin temel kaynağını etnik ve/veya mezhepsel kimliğin seçkinler tarafından manipüle edildiğini olarak varsayar. Ancak bireylerin neden etnik ve/veya mezhepsel hatlar üzerine kolayca, etkili bir şekilde seferber olduklarını açıklayamaz. İlkselcilere göre, araçsalcılık etnik ve/veya mezhepsel çatışmaların oluşumundaki coğrafi farklılıklar ile siyasi ve sosyo-ekonomik yapısal dinamiklerin arasında bir bağlantı kurduğu için daha nüanslı bir teori gibi görünmektedir.38 Siyasi liderler ve seçkinler siyasi ve ekonomik kazançları için nasıl kitlelerin katılımını sağlayabilmekte ve neden bu kitleleri etnik ve/veya mezhepsel hatlar üzerine etkili bir şekilde 37 Stein, a. g. e., s. 24. 38 Ma'abo Che, a. g. e. 21 harekete geçirmek kolaylıkla gerçekleşebilmektedir? Etnisite, din ve mezhep güçlü etkenler olarak nasıl araçsal hale getirilmektedir? Araçsalcılar bu soruları cevapladıklarında etnik ve/veya mezhepsel kimliğe ilişkin kitle duyguları seçkinler tarafından kasıtlı olarak kullanıldığını söylemektedirler. Burada temel husus, seçkinlerin manipülasyonu veya siyasi veya ekonomik kazançların etnik ve/veya mezhepsel çatışmaların önemli bir nedeni olup olmadığını sorgulamak değil, eleştiriciler rasyonel güç arayışında olan liderlerin ve seçkinlerin manipülasyonunu bu olgunun karmaşıklığını açıklamak için yeterli olmadığını savunmalarıdır.39 Son olarak siyasi liderler ve yönetici seçkinler tarafından siyasi ve ekonomik sorunların mezhepselleştirilmesi ve etnik ve/veya mezhepsel kimliğin inşası, siyasileştirilmesi ve silahlaştırılması araçsalcı yaklaşımda açıklanamadığı için inşacı yaklaşımından faydalanmayı gerekli kılmaktadır. C. İnşacılık Teorisi Grup kimliğini ele alan inşacı teori, sosyal kimlik yaklaşımı ile pekiştirilmektedir. Sosyal kimlik yaklaşımı bireylerin kendilerini sınıflandırmada sosyal kimliğe dayalı “biz” ve “onlar” ayrımı yaptığını varsaymaktadır. Kısacası, bu yaklaşıma göre etnisite, din, mezhep ve milliyet sosyal olarak inşa edilmiş yapılar olarak toplulukların tarihsel olarak benimsediği olgularından biridir.40 İnşacılar kimliği, katılım kuralları, tipik özellikler veya belirli koşullarda beklenen davranışlarla ayırt edilen bir sosyal kategori olarak tanımlamaktadırlar. İnşacılar ilkselcilerin tam tersine bu sosyal kategorilerin doğal, kaçınılmaz ya da değişmez olmadığını iddia etmektedirler. İnşacılara göre kimlik gen gibi nesilden nesile aktarılan bir olgu değil, belki kimlik inşası sürecinde bireylerin kimliklerini belirli gruplarla ilişkilendiren sosyal anlatılardır. 41 39 James D. Fearon, “Rationalist Explanations for War,” International Organization, C. 49, No: 3, 1995, s. 379- 414 40 Matthew J. Hornsey, “Social Identity Theory and Self-Categorization Theory: A Historical Review,” Social and Personality Psychology Compass, C. II, No: 1, 204–222, 2008, s. 207. 41 Willias, a. g. e. 22 İnşacılık yaklaşımı etnik ve/veya mezhepsel gerilimlerin ve çatışmaların, tarihsel süreçlerin bir ürünü olduğunu ve farklı etnik ve/veya mezhepsel kimliklerin aralarındaki düşmanlığa yol açtığını savunmaktadır. İnşacılar, sürekli olarak duygulara veya stratejik hesaplamalara değinen ilkselcilerin ve araçsalcıların aksine, etnik ve/veya mezhepsel kimliklerin siyasileştirilmesini ve siyasi olguların mezhepselleştirilmesini açıklarken dış süreçlere odaklanmaktadırlar.42 İnşacılar etnik ve mezhepsel kimliği bir gerçeklik olarak değil, insanın hayal gücünün yarattığı bir algı olarak varsaymaktadırlar. 43 Onlara göre kimlik, bireyler ve gruplar tarafından tasarlanmış ve sosyalleştirilmiştir. Dolayısıyla bireyler ve gruplar, planlarına, hedeflerine ve çıkarlarına göre birden fazla sosyal gruba bağlı olabilmektedir. Dolayısıyla inşacılar etnik/mezhepsel kimliği bir algı olarak görmekte ve böylece etnik ve/veya mezhepsel gerilimlerin ve çatışmaların köklerinin tarihsel travmalara ve yaşanan acılara dayandığını ve eski nefret ve düşmanlıklardan kaynaklandığını reddetmektedirler.44 İnşacılık hem ilkselcilikten hem de araçsalcılıktan biraz fikir almış, ancak bunu çok farklı bir şekilde gerçekleştirmiştir. Bu bağlamda inşacılık, geniş bir teori ve yaklaşım yelpazesini kapsamaktadır. Dolayısıyla, mezhebin bir etken olarak çatışmalarda rolünü açıklayan tek bir inşacı anlayışından söz etmek yanlış olmaktadır. Burada, inşacılık gerçeğin sosyal inşasını anlamada kullanılmıştır. Böylelikle inşacılar ideolojik ya da bilişsel yapıların sosyal aktörlerin kimliklerini ve sonuç olarak gerçekleri şekillendirmesinde oynadığı önemli rol üzerine odaklanırlar. Burada Bilişsel yapılar (cognitive structures) paylaşılan algılar, beklentiler ve sosyal bilgi olarak açıklanabilmektedir. Bu yapılar sosyal dünyayı oluşturmak için maddi yapılarla etkileşime girmektedir. İnşacılara göre, bilişsel yapılar sosyal aktörlerin kimliklerinin tanımlanmasında inşacı bir rol oynamaktadır.45 Bu bağlamda düşünsel (ideational) yapılar, aktörlerin kimliklerine 42 Donald P. Green v. d., “What role Does Prejudice Play in Ethnic Conflict?” Annual Review of Political Science, 2003, C. VI, 509-531, s. 521 43 Milton, a. g. e., s. 34 44 Milton, a. g. e., s. 37 45 Alexander Wendt, “Constructing International Politics,” International Security, C. XX, No: 1, 71-81, 1995. 23 anlam vermekte, kimlikleri hakkında bilgi vermekte, hangi sosyal rolleri üstlendiklerini ve çevrelerindeki diğer aktörlerle nasıl ilişkiye girdiklerini açıklamaktadır. Düşünsel yapılar arasında ideoloji, milliyetçilik, etnisite, din ve mezhep yer almaktadır.46 Kimliğin bu tür kavramsallaştırılması gündeme geldiğinde, bir yandan din ve mezhep gibi bilişsel yapılar ve öte yandan şiddetli çatışma gibi siyasi olgu arasındaki bağlantı netlik kazanmaktadır. Böylece aktörlerin kimlikleri, gömülü düşünsel yapıların ürünü olarak maddi dünyayı algılamalarını şekillendirmekte, çıkarlarını ve diğer aktörlere karşı davranışlarını belirlemektedir. İnşacılık kendi çıkarlarını korumaya çalışan seçkinlerin şiddet içeren girişimlerini meşrulaştırmak için bazen dini bilişsel yapıları kullanabileceklerini de varsaymaktadırlar. Ayrıca araçsalcılığın aksine, inşacılık mezhepsel kimliklerin manipüle edilebileceği derecesi konusunda sınırlıdır.47 İnşacılar sömürgecilik dönemi ve sonrası dönemde iktidar olan liderler ve yönetici seçkinler tarafından bazı kimliklerin sosyal olarak inşa edilmesine ve korunmasına dikkat çekmektedirler.48 İnşacılara göre tarih, semboller ve kültür etnik ve/veya mezhepsel rekabeti körükleme ve sürdürme sürecinde önemli rol oynar.49 Dolayısıyla, etnik ve/veya mezhepsel kimlik esnek ve sübjektif bir kavram olarak etnik ve/veya mezhepsel etkileşimle değişebilmekte ve belirli hedefler uğruna kullanılabilmektedir.50 Sonuç olarak etnik ve/veya mezhepsel çatışma, somut tarihsel etkileşimlerin bir ürünüdür. Bu tarihsel etkileşimler etnik ve/veya mezhepsel büyük gruplar arasındaki ilişkileri etkileyerek düşmanlığa neden olmaktadır. Bu bağlamda etnik ve/veya mezhepsel kimliklerin siyasileştirilmesi zaman içinde gelişir ve şiddete başvurmak için elverişli bir ortam yaratmaktadır. 46 Alexander Wendt, “Collective Identity Formation and the International State,” The American Political Science Review, C. LXXXVIII, No: 2, 1994, s. 389. 47 Hansenclever and Rittberger, a. g. e. 48 Richard Jackson, “Violent Internal Conflict and the African State: Towards a Framework of Analysis,” Journal of Contemporary African Studies, C. XX, No: 1, 29–52, 2002. 49 Stuart J. Kaufman, Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War, New York, Cornell University Press, 2001. 50 Hussein Jemma, “Ethnic Conflict As a Global Political Problem: Review of Conceptual and Theoretical Perspectives,” 2006, (çevrimiçi) https://www.scribd.com/document/66151016/Ethnic-Conflict-as-aGlobal-Political-Problem, Erişim 10 Eylül 2017. 24 Dolayısıyla inşacılık yönetici liderler ve yönetici seçkinlerin etnik ve/veya mezhepsel kimliği kitleleri harekete geçirmek ve rakip veya düşmanlara karşı kullanmak için inşa ettiklerini vurgulamaktadır. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de Suudi Arabistan liderliğindeki Arap-Sünni kamp tarafından inşa edilen ve uygulanan kurumsallaşmış bir mezhepçilik olgusu bu bağlamda açıklanabilmektedir. Ayrıca inşacılık, mezhepsel kimliklerin hem çatışmaya hem de barışa yol açabileceğini savunmaktadır. Mezhep bir yandan şiddeti haklı kılıcı ve meşrulaştırıcı bir unsur olarak, öte yandan da birlik ve dayanışmayı destekleyici bir unsur olarak da tanımlanabilmektedir. Çatışmaya müdahil olan liderler ve yönetici seçkinler, dini ve mezhepsel söylemleri şiddeti meşrulaştırmak ve kendi yorumlarını geçerli kılmak için kullanırlar. Ancak bu yorumlar, sözde çatışmanın doğru olmadığına inanan karşıt yorumlarla daima karşı karşıya kalmaktadır. İnşacı bir perspektiften bakıldığında, din ve mezhebin kimliksel çatışmada nihai rolü, farklı karşı yorumların ortaya çıkışıyla yorumların ve anlatıların çatışması haline gelebilmektedir.51 Dolayısıyla inşacı yaklaşım, etnik ve/veya mezhepsel kimliği, sosyal olarak inşa edilmiş ve değişebilir bir varlık olarak algılamaktadır. Bu bağlamda etnik ve/veya mezhepsel kimlik fetih, sömürgeleştirme ya da göç gibi çeşitli yöntemlerle ortaya çıkabilmektedir.52Ayrıca etnik ve/veya mezhepsel kimliklerin tanımlanabilir parametreleri genişleme veya daralma, birleşim veya bölünmeye maruz kalabilmektedir. Dolayısıyla inşacılık etnik ve/veya mezhepsel anlatıların sosyal yapılar olduğunu varsayar. Ancak bu anlatılar bir dizi sosyal, ekonomik ve siyasi süreçler içinde değişebilmektedir. İnşacılara göre, her toplum tarihsel olarak inşa edilmiş bir ana anlatıya sahiptir ve anlatılar siyasi girişimciler tarafından manipüle edilebilmektedir.53 51 Hasenclever and Rittberger, a. g. e. 52 Andreas Wimmer, “The Making and Unmaking of Ethnic Boundaries: A Multi-level Process Theory,” American Journal of Sociology, C. CXIII, No: 4, 970-1022, 2008. 53 Williams, a. g. e. 25 Değerlendirme ve Eleştiriler İlkselcilik, çözüm önerisi olarak çatışmalarda yer alan farklı etnik ve/veya mezhepsel grupların ayrılmasını önermektedir. Örneğin ilkselciler Irak’ta Kürtler, Sünniler ve Şiileri, kimlikleri üzerinden ayrı tutmayı tavsiye etmektedir. Araçsalcılık da çözüm önerisi olarak çatışmanın gerçek materyal nedenlerini gidermeyi ya da kitleleri seçkinlerce artık manipüle edilemeyecek seviyeye gelmek için eğitmeyi ortaya koymaktadır. İnşacılık ise çatışmalarda şiddetin kullanımını meşrulaştıran dini ve mezhepsel yorumların yeniden yorumlanmasını çözüm olarak sunmaktadır. Çatışma dönüşümü perspektifinden, inşacılık esnek bir yaklaşım olarak ilkselciliğe ve araçsalcılığa rağmen çatışmalara özel çözümler önermemektedir. Bu bağlamda inşacılık diğer iki yaklaşım kadar basit değildir. Ancak mezhebin hem şiddete hem de barışa yol açabileceğini kavramlaştırdığı için, çatışma çözümü perspektifinden daha yararlıdır. Başka bir deyişle inşacılık, spesifik çözümler yerine belirli bir çatışmada sosyal gruplar arasındaki şiddetin asgari düzeye indirilmesi için etkili bilişsel mezhepsel yorumların daha iyi kavramasını önermektedir. 54 Etnik ve/veya mezhepsel kimlikler inşa edilmiş olsa dahi, bu kimlikleri benimseyen büyük grupları derin bir şekilde etkileyebilmekte ve ilksel kimliklerde yaşanan ve hissedilen duyguları ortaya koyarak içselleşebilmektedir. Bu bağlamda etnik ve/veya mezhepsel büyük gruplar, sürekli olarak ortak çıkarlar, kimlik duygusu, ortak tarihi anlatılar, kültürel bağlar, inançlar, din, dil, teritorite ve anavatanı paylaşmaktadır. Dolayısıyla bir etnik ve/veya mezhepsel çatışmayı açıklamak için hırs ve mağduriyet, güvenlik sorunu, gruplar arası etkileşim, seçkinlerin politikaları, ekonomik eşitsizlik, tarihsel süreçler ve diğer sosyopolitik faktörler, farklı vakalar için özgü bir anlatım sunabilmektedir. 55 54 Stein, a. g. e., s.21. 55 Michael Brown, “The Causes and Regional Dimensions of Internal Conflict,” Michael Brown, ed., The International Dimensions of Internal Conflict, Cambridge, MA: MIT Press, 1996, s. 571-602. 26 D. Tezin Kavramsal Çerçevesi Bu çalışma konuyu araçsalcılık ve inşacılık teorileri çerçevesinde ele alacaktır. Bu çalışmaya göre politik-mezhepçilik İran ve Suudi Arabistan liderleri ve seçkinleri tarafından sosyal olarak inşa edilmiş ve araçsallaştırılmıştır. Mezhepsel kimliğin iki ülke seçkinleri tarafından siyasileştirilmesi ve siyasi, jeopolitik ve jeostrajejik çıkarların mezhepselleştirilmesi uyuşmazlığa yol açmaktadır. Başka bir deyişle iki ülke arasında var olan uyuşmazlık mezhepsel değil, yeni mezhepçilik veya politik-mezhepçilik olarak adlandırılabilmektedir. Bu olgu 20. Ve 21. yüzyılda ortaya çıkmıştır. Yeni mezhepçilik siyasi ve jeopolitik amaçlar uğruna seçkinler tarafından sosyal olarak inşa edilip bir araç olarak kullanılmıştır. Böylece iki ülkenin bölgede izledikleri politikalar jeomezhepsel ve politikmezhepsel olmaktadır. İran ve Suudi Arabistan seçkinleri bölgede jeopolitik ve siyasi çıkarlarını korumak uğruna Şii ve Sünni kimlik gruplarını kendi lehlerine harekete geçirmek için mezhepsel kimlik farklılıklarını siyasi bir araç ve silah olarak kullanmaktadırlar. Böylelikle mezhepsel kimlik iki ülkenin seçkinleri tarafından çatışmalarda seferberlik ve harekete geçirme amaçlı kullanılmaktadır. Politik-mezhepçilik bağlamında siyasi ve jeopolitik çıkarlar ve kazançlar için izlenen politikaların mezhepsel kılıkta sunulması veya mezhepselleştirilmesi ve ŞiiSünni mezhepsel kimliklerin siyasileştirilmesi iki ülke ilişkilerinde uyuşmazlığa ve Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de devam eden çatışmaların tırmanışına yol açmaktadır. Tahran ve Riyad ilişkilerine hâkim olan soğuk savaş günümüze kadar savaş sahasında bir sıcak savaşa dönüşmemiştir. Ancak bölgede görece güçsüz (weak) ve çökmüş (collapsed) devletlerin topraklarında (Irak, Suriye ve Yemen) asimetrik bir çatışmada vekilleri aracılığıyla birbirleriyle karşı karşıya geldikleri görülmüştür. Riyad ve Tahran bu mezhepsel politikalar ve mezhepsel bölünme (sectarian schism) kılığı altında kendi jeoplolitik ve stratejik çıkarlarını izlemektedirler. Başka bir deyişle iki ülke kendi çıkarları gereği bölgede bir Şii-Sünni saflaşması ve mobilizasyonu ile “jeomezhepsel” (geosectarian) ve “politik-mezhepsel” (politico-sectarian) politikalar 27 izlemeye başvurmuşlardır. Bu yüzden siyasileştirilmiş, silahlaştırılmış ve askerileştirilmiş bir mezhepçilik bölgede ve iki ülke ilişkilerinde uyuşmazlığa neden olmaktadır. Dolayısıyla bu çalışma İran ve Suudi Arabistan arasındaki gerilimi iki ülkenin seçkinlerinin izledikleri siyasi mezhepsel politikaların sonucu olduğuna inanmaktadır. Ancak bu Şii-Sünni mezhepsel hedefler, iki ülkenin ulusal hedef öncelikleri sıralamasında materyal, jeopolitik ve jeostratejik hedeflerden sonra gelmektedir. Dolayısıyla araçsalcı ve inşacı yaklaşım bağlamında ele alındığında bu iki ülke kendi çıkarları uğruna bölgedeki güçsüzleşmiş ve çökmüş devletlerdeki siyasi istikrarsızlığı kullanarak çatışmalarda tarafları mezhepsel olarak seferber (mobilize) ettiğine tanıklık edilmektedir Böylece mezhepsel kimliğin inşası ve çatışmaların mezhepselleştirilmesi net bir şekilde ortaya çıkmaktadır. Ayrıca bu iki bölgesel aktör, bölgedeki güçsüz devletlerin topraklarında kendi çıkarları doğrultusunda araçsal olarak alt-ulusal (sub-national) kimlikleri ve mezhepsel fay hatlarını (fault-line) manipüle etmekle halkı ayaklandırıp harekete geçirmektedirler. Son dönem ise bu iki devlet arasında karşılaşma hibrid savaş bağlamında devam etmiştir. 28 İKİNCİ BÖLÜM İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNİN TARİHÇESİ Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de İran ile Suudi Arabistan arasında rekabet ve uyuşmazlık 1979 İslam Devrimi'nden çok önce başlayan ve 1971'de İngiltere’nin bölgeden çekildikten sonra İran Şah'ının bölgede başat güç olma arzularından büyük ölçüde etkilenen uzun ve karmaşık bir tarihe sahiptir. Başka bir deyişle Suudi Arabistan ve İran ilişkilerinde gerginlik ve uyuşmazlık zaman zaman yaşanmıştır. Ancak İran İslam Devrimi sonrası Riyad ile Tahran arasındaki siyasi ve ekonomik alanlarındaki temel rekabete ideolojik ve kimliksel rekabet de eklenmiştir. Bu yüzden iki ülke arasındaki ilişkilerin kısaca tarihçesini ele almak gerekli görünmektedir. İran İslam Cumhuriyeti ve Suudi Arabistan Krallığı arasında çelişkili çıkarlarından dolayı iki ülke farklı zeminlerde karşı karşıya gelmişlerdir. Birincisi ideolojik olarak Suudi Arabistan bölgede Vehhabilik etkisi altında olan tekfiri, Vehhabi ve aşırılık yanlısı Selefi gruplara destek verirken İran bu gruplarla çatışma durumundadır. İkincisi Suudi Arabistan İran’ın Şii müttefiklerine şiddetle tepki verirken İran ulusal çıkarları bağlamında bu müttefikleri ile ilişkilerini güçlendirmeye çalışmaktadır. Üçüncüsü Suudi Arabistan ABD’nin bölgede başta gelen müttefikiyken İran ABD’nin bölgesel ve stratejik hedeflerine ve varlığına karşı çıkmaktadır. Son olarak Suudi Arabistan ve İran ilişkileri tarihsel ve kültürel olarak hem devrim öncesi hem de devrim sonrası çelişkili süregelmiştir.1 Dolayısıyla İran ve Suudi Arabistan ilişkileri değerlendirildiğinde önce bu iki devletin ilişkileri Pehlevi devrinde (1979 İslam Devrimi öncesi) kısaca ele alınacaktır. Bu çalışmanın 1 İbrahim Müttegi, “Meşrik’in Toplantısında Devrimin 40 Senelik Diplomasi İncelemesi,” (Farsça) Meşrik, 2 Ocak, 2019 (çevrimiçi) https://www.mashreghnews.ir/news/924138/, Erişim 5 Mart, 2019. 29 odak noktası İslam Devrimi sonrası olduğu için iki ülkenin ilişkileri devrim sonrası dönem daha kapsamlı irdelenecektir. A. Devrim Öncesi İran ve Suudi Arabistan İlişkileri: Rekabet ve İşbirliği Bölgenin iki önemli aktörü olan İran İslam Cumhuriyeti ve Suudi Arabistan Krallığı’nda farklı siyasi ideolojiler ve yönetim sistemleri bulunmaktadır. Ancak 1932'de Suudi Arabistan Krallığı’nın kuruluşundan 1979 İran devrime süre geçen dönem iki ülkenin arasındaki ihtilaflara rağmen ikili ilişkiler açık bir husumet içermemekteydi. Bu dönem her iki ülkede krallık sistemi vardı ve İran devleti laik bir kimlik taşımaktaydı ve devletin kimliği Şii veya İslamcı bir kimlik değildi. İki ülke arasında siyasi ilişkiler 1921’de başladı ve 1930’da İran devleti Büyükelçiliğini Suudi Arabistan’da açtı. Dolayısıyla İran’da Rıza Şah iktidardayken Tahran-Riyad ilişkilerinde herhangi bir büyük çatışma yaşanmadı. 1941’de İkinci Dünya Savaşı sırasında İran kralı Rıza Pehlevi tahtı terk etmek zorunda kaldı ve yerini oğlu Muhammed Rıza Pehlevi’ye verdi. Bu dönem İranlı hacıların Hac ziyareti sorunları, Suudi Arabistan’ın Hac yetkilileri ve Vehhabililerin İranlı hacılara kötü muameleleri ikili ilişkileri etkilemekteydi. 1943’de İranlı bir Hacının Suudiler tarafından idamı sonucu Tahran Riyad’la siyasi ve diplomatik ilişkilerini kesti. Ancak 1948 yılında Suudi Arabistan’dan bir iyi niyet heyetinin Tahran ziyareti sonucu iki ülke ilişkileri yeniden başladı. 1960'lara gelindiğinde İran ve Suudi Arabistan Mısır Cumhurbaşkanı Cemal Abdülnasır’ın monarşi sistemlere karşı tutumu ile Arap milliyetçiliğine vurgu yapmasına yönelik karşılıklı güvenlik endişelerini paylaşmaktaydılar. Bu bağlamda ortak siyasi ve güvenlik sorunları karşısında iki krallık beraber hareket etmekteydiler. 1950’li ve 1960’lı yıllarda Ortadoğu’da Arap Soğuk Savaşı bağlamında iki kutup karşı karşıya geldiler. Bir tarafta Suudi Arabistan liderliğinde muhafazakârlar diğer tarafta ise Cemal Abdülnasır ve 30 Arap Milletçiliği ve sosyalizm yanlıları yer almaktaydı. Batı kutbunda yer alan İran ise Suudi Arabistan ile birlikte aynı güvenlik kaygılarını paylaşmaktaydı. 2 İran devletinin Türkiye’den sonra ikinci Müslüman ülke olarak İsrail’i de facto olarak tanıması da Tahran ve Riyad arasında başka bir ihtilaf kaynağıydı. Mısır Cumhurbaşkanı Cemal Abdülnasır İran’ı kınadı ve İran’la diplomatik ilişkileri kesti. Ancak Suudi Arabistan hoşnutsuzluğunu İran’a bildirerek İran’ın Arap-İsrail meselesinde Arapların tarafını tutmasının gerektiğine vurgu yaptı. 3 Ayrıca Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) kuruluşundan sonra enerji bağlamında ekonomik rekabet de iki ülke ilişkilerine yeni bir boyut ekledi. Bu bağlamda iki ülke arasında üretim kotası ve fiyatlandırma konusunda zaman zaman anlaşmazlık ortaya çıktı. Ayrıca 1973 Arap-İsrail savaşı sonrası Iran, Suudi Arabistan ve Arap devletlerin petrolü siyasi bir silah olarak kullanmalarına destek vermedi ve petrol ambargolarına katılmadı. Böylece Suudi Arabistan ve diğer Arap Devletler İran’ı ABD ve İsrail’e destek vermekle suçladılar. Suudi Arabistan’ın 1932’de kuruluşundan beri iki ülke arasında sınırlar belirlenmemişti ve herhangi bir sınır anlaşması yapılmamıştı. 24 Ekim 1968'de İran Kralı Muhammed Rıza Pehlevi ve Suudi Arabistan Kralı Faysal bin Abdülaziz, iki ülkenin arasındaki sınırları belirlediler ve böylece var olan sınır sorunu çözüldü. İki hükümet eşit uzaklık ilkesine dayanan yeni bir sınır anlaşması imzaladılar. Bu anlaşma uyarınca hem İran'a hem de Suudi Arabistan'a Pers Körfezi'ndeki açık deniz petrol sahalarına eşit erişimi sağlandı. Ayrıca İran ve Suudi Arabistan arasında Farsi ve El-Arabia adaları konusunda anlaşmazlık çözüldü. İlk ada İran’ın ve ikinci ada Suudi Arabistan’ın egemenliğinde kalması kararına varıldı.4 2 Hamid Ahmedi, Yirminci Yüzyılda İran ve Suudi Arabistan İlişkileri (Pehlevi Devri), (Farsça) [Revabit-i İran va Arabistan Der Sade-yi Bistom (Dore-yi Pehlevi)] Tahran, Merkezi-i Esnad ve Tarih-i Diplomasi, 2007, s. 108-112. 3 İsam Abd-ul Hamid, İran ve Suudi Arabistan İlişkileri Kral Fahad Bin Abdulaziz Devrinde 1982-1997, (Arapça) [El-Alakat-i El-Suudiya El-İraniya fi ahd-i El-Melik Fahd İbn Abdülaziz Al-i Suud, 1982–1997], Al-Haram, Ein Beşeri ve Sosyal Çalışmalar ve Araştırmalar Yayınları, 2006., s. 33-34. 4 Dorre Mirheyder ve Sohrab Asgeri, “İran, Irak, Kuveyt ve Birleşik Arap Emirlikleri’nin Kıta Sahanlığı ve Münhasır Ekonomik Bölgelerine vurgu yapılarak İran’ın Pers Körfezi’nde Deniz Bölgelerinin Jeopolitiği,” (Farsça) Pejuheşha-yi Coğrafiyayi, Kış, C. XXXVI, No: 50, 2005, s. 161-176. 31 İran ve Suudi Arabistan arasında dört ortak petrol ve doğal gaz alanı bulunmaktadır. İsfendyar Alanı (Suudi Arabistan kısmının adı: Lolo Alanı), Füruzan Alanı (Suudi Arabistan kısmının adı: Mercan Alanı), Ferzad A Alanı (Suudi Arabistan kısmının adı: Hasba Alanı) ve Ferzad B Alanı (Suudi Arabistan kısmının adı: Arabiyya Alanı). Günümüzde Suudi Arabistan’ın adı geçen ortak alanlardan İran’dan 10 kat fazla petrol ve doğal gaz çıkardığı söylenmektedir.5 İslam devrimi öncesi iki ülke arasında yapısal farklılıklara rağmen karşılıklı çıkarlar ve ortak tehditler nedeniyle birçok konuda mutabık kaldılar ve işbirliği yaptılar. Suudi Arabistan ve laik devlet olan İran bölgede statükocu devletler olarak yalnızca küçük çaplı sorunlar yaşadıklarına rağmen Irak'tan gelen Bas rejimi tehdidini dizginlemek için stratejik bir ittifak kurdular. Bununla birlikte Sovyetler Birliği yayılmacılığı ve Komünizm tehdidine karşı ABD ve Batı kampı ile bir ittifaka girdiler. 6 Ancak 1950’li yıllardan beri Ortadoğu ve Pers Körfezi bölgesinde rekabet unsuru iki ülke ilişkilerini önemli bir faktör olarak etkilemiştir. Devrim öncesi yıllarda dini, mezhepsel ve ideolojik rekabet konusunda herhangi bir gerginlik yaşanmadı ve Riyad ile Tahran, özellikle 1971'de İngiliz birliklerinin Pers Körfez'inden geri çekildikten sonra, önemli gerilim yaşanmadan ilişkilerini sürdürdüler. Böylelikle iki devlet arasında sorunlar bölgesel hiyerarşi, OPEC liderliği ve petrol politikaları ve Pers Körfezi güvenliği konularında zaman zaman ortaya çıktı. 7 Bu bağlamda İngiltere'nin Pers Körfezi'nden çekilmesinin açıklanmasının ardından ortaya çıkan Bahreyn Sorunu ve İran'ın teritoryal iddiaları ve petrol fiyatlandırma üzerine anlaşmazlık İran ile Suudi Arabistan arasındaki ihtilaf sebepleriydi. Ancak bölgede yaşanan olaylar ve ortak güvenlik sorunları iki ülkeyi yakınlaştırdı. Bu dönem devrimci Arap Milliyetçiliği, Sovyetler Birliği ve komünizm tehdidi, 1967’de 5 “Suudilerin İran ile Ortak Dört Petrol Sahasını Yağmalamaları,” (Farsça) Camicem Online, 20 Ekim, 2017, (çevrimiçi) http://jamejamonline.ir/online/3038141549280078478/, Erişim 7 Aralık 2017. 6 Athina Tzemprin, Jugoslav Jozik & Henry Lambare, “The Middle East Cold War: Iran-Saudi Arabia and the Way Ahead,” Croatian Political Science Review, C. LII, No: 4-5, 2015, s.188. 7 Ahmedi, a.g.e. 32 Yemen’de komünistler tarafından yapılan darbe, 1968’de Irak’ta Baas Partisi Darbesi ve Umman’da Züffar ayaklanması iki ülkenin işbirliği yapmalarına neden oldu. 1960’lı yıllarda bölgede Arap devletler İran’ın kralının izlediği politikalara karşı koymak için Pers Körfezi yerine Arap Körfezi ibaresini daha sık kullanmaya başladılar. 1970’li yıllara gelindiğinde gerginlik daha da arttı ve İran tüm Pers Körfezi Arap ülkelerdeki büyükelçilerini geri çağırdı. Ancak Suudi Arabistan ile ilişkiler her iki ülkenin ABD’nin müttefiki olduğundan Nixon Doktrini bağlamında devam etti. 1971’de İngilizlerin Pers Körfezi’nden geri çekilmesiyle ABD İngiltere’nin yerini doldurdu ve iki kutuplu sistemde İran ve Suudi Arabistan bölgenin ikiz direği ve jandarması olarak ABD’nin bölgesel çıkarlarını korumaya devam ettiler. İran’ın Bahreyn’e yönelik teritoryal iddiaları da Tahran ve Riyad arasında başka bir anlaşmazlık nedeniydi. 19. yüzyılda İngiltere korsanlık ve köle ticaretine karşı mücadele, telgraf hatlarını koruma, silah ticaretini kontrol etme gibi bahaneler ve aslında sömürgesi olan Hindistan’ın güvenliğini sağlamak ve rakiplerinin ulaşımını engellemek için Pers Körfezi bölgesinde aktif bir şekilde varlığını sürdürmekteydi. Dolayısıyla İngiltere Kuveyt, Bahreyn, Şarika, Acman, Ummül-Kayveyn, Füceyre ve Resü'l-Hayme yerli şeyhleri ile anlaşma yaparak onları koruması altına aldı. 20. yüzyılın başlarında 1904’te İngiltere İran’ın egemenliğinde olan Büyük Tunb, Küçük Tunb ve Bumusa adalarını stratejik öneme sahip olduğundan işgal etti. O zamana kadar İngilizler tarafından çizilen haritalarda ve İran’la yapılan anlaşmalarda bu adaların İran’a ait olduğu kabul edilmiştir. Ancak İngiltere’nin çıkarları bu adaların koruması altına aldığı Şarika ve Resü'l-Hayme Şeyhlerinin kontrolünde olmasını gerektirmekteydi. Ancak İran hiçbir zaman bu adalar ve Bahreyn’e yönelik iddialarından vazgeçmedi.8 Bu adalar Hürmüz 8 “Arap Şeyhlerin ‘İran’ın Üç Adası’na yönelik Saçma Yanılsaması Nereden Kaynaklanıyor?” (Farsça) Başkahi Habernigaran-i Cevan, 2 Nisan 2015, (çevrimiçi) https://www.yjc.ir/fa/news/5159718/, Erişim 20 Temmuz 2017. 33 Boğazı’na yakın ve gemilerin ve tankerlerin güzergâhında yer aldığı için stratejik öneme sahiptir. İran’ın Bahreyn adalarını (Bahrain archipelago) kendi toprağı olarak görmekteydi. Bahreyn tarihsel olarak Kaçar dönemine kadar Tahran’ın egemenliğindeydi ve İran’ın Fars iline bağlı bir ilçeydi. Ancak İngilizler 1892’de Bahreyn’i işgal ettikten sonra Bahreyn Şeyhi ile koruma anlaşması yaparak bu adaları bağımsız hale getirdiler. İran defalarca farklı dönemlerde İngiltere’ye itiraz etti. Ancak sonuç alamadı. Buna rağmen İran iddialarından vazgeçmedi ve zaman zaman konuyu gündeme getirdi. Bahreyn’de İngilizlerin koruması altında hüküm süren Halife hanedanı Suudi Arabistan’ın Necid bölgesinde Beni Utbah kabilesinden Kuveyt’e ve oradan da Bahreyn’e göç etmişlerdi. Bu nedenle tarihsel olarak Halife Hanedanı ve Suud Hanedanı arasında güçlü bağlantılar var. 1946’da İran Meclisi Bahreyn’i İran’ın 14. ili olarak ilan etti. 1968’de İngiltere 1971’e kadar Pers Körfezi’nden geri çekileceğini açıkladığında Bahreyn ve üç ada egemenlik sorunu tekrar gündeme geldi. İngilizler bir yandan Bahreyn’in petrol kaynaklarının tükenmek üzere olduğunu, öte yandan da inci avlamanın da ekonomik değeri olmadığını öne sürerek İran ile müzakereye girdiler ve Bahreyn’i bağımsızlığa doğru götürmeye çalıştılar. Öte yandan Suudi Arabistan ve Kuveyt Bahreyn’in Emiri Şeyh İsa Al-i Halife’ye destek veriyorlardı. Şubat 1968’de Bahreyn Emirinin Suudi Arabistan ziyareti sonucu İran Şahı Muhammed Rıza Pehlevi önceden planlanmış Suudi Arabistan ziyaretini iptal etti. İran ve İngiltere arasında gerçekleşen görüşmeler sonucu Birleşmiş Milletler aracılığıyla Bahreyn’de referandum yapılmaya karar verildi. Ancak İngiltere Bahreyn halkının İran’a ilhak talebi olasılığını göz önünde bulundurarak önceki kararından vazgeçti ve İran ile görüşmelerde Birleşmiş Milletler aracılığıyla kamuoyu yoklaması yapılma kararı alındı.9 9 Mart 1970 tarihinde İran Birleşmiş Milletler’in dönem Genel Sekreteri U Thant’tan dostane girişimde (good offices) bulunmasını istedi. 30 Mart 1970 tarihinde Signor Guicciardi 9 Abdulrıza Huşeng Mehdevi, Pehlevi Devrinde İran'ın Dış Politikası (1921-1979), 10.bs. (Farsça) Tahran, Peykan Yayınevi, 2014, s. 363. 34 başında olan beş kişilik BM heyeti sınırlı ve seçici bir şekilde Bahreyn’de bazı gruplardan “bağımsızlık”, “İran’a ilhak” ve “İngiltere’nin koruması altında kalmak” seçenekleri soruldu ve sonuçta bu heyet tarafından Bahreyn halkı bağımsızlık talep ediyorlar diye bir rapor yazıldı. Bu rapor BM Güvenlik Konseyi’nde dağıtıldı ve 11 Mayıs 1970 tarihinde Güvenlik Konseyi 278 sayılı kararıyla raporu onayladı ve böylece Bahreyn bağımsızlığa son adımı attı. Dolayısıyla 14 Ağustos 1971 tarihinde Bahreyn bağımsızlığını ilan etti. Böylece Bahreyn sorunu da Suudi Arabistan’ın dilediği şekilde çözüldü. İran Bahreyn konusunda yumuşak davransa da adalar konusunda sert bir tutum sergiledi. Bumusa adası için İngilizlerin baskısı altında İran ve Şarika arasında bir altı maddeli anlaşma yapıldı. Ancak Büyük Tunb ve Küçük Tunb adalarının İran’a iade konusunda sorun yaşanmadı. İngiltere kendi koruması altında olan emirlikler için bir federasyon oluşturmayı düşünmekteydi. Ancak İran adaların kaderi belli olmadan bu federasyonun oluşumuna müsaade etmeyeceğini dile getirdi. İngiltere ise daha ısrarcı olmadı. 30 Kasım 1971 tarihinde İran’ın ordusu bu adaları kontrolü altına aldı. 10 2 Aralık 1971 tarihinde İngiltere’nin koruması altında olan yedi emirlik Birleşik Arap Emirlikleri olarak bağımsızlığını ilan etti. Böylelikle İran için adaların sorunu kapandı. Nitekim 1992 yılına kadar adaların konusu gündeme gelmedi. Ancak 1992 yılından beri Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap devletler zaman zaman bu üç adanın Birleşik Arap Emirlikleri’ne ait olduğunu savunmuşlar. Bu uyuşmazlık günümüze kadar devam etmiştir. Birleşik Arap Emirlikleri’nin iddiaları Suudi Arabistan desteğiyle defalarca Körfez İşbirliği Konseyi ve Arap Birliği’nin kapanış bildirgesinde yer almıştır ve sözde işgalci İran’ın bu adaları BAE’ye geri verilmesinin gerektiğine vurgu yapılmıştır. 11 10 “Nasıl Üç Adayı Geri Aldık ve Bahreyn’i Verdik,” (Farsça) Haber Online, 8 Aralık, 2014, (çevrimiçi) https://www.khabaronline.ir/news/389151/, Erişim 5 Eylül 2017. 11 Meryem Şufi, “Husi Krizinin Ortadoğu Bölgesinde Suudi Arabistan ve İran’ın Röllerine Yankıları,” (Arapça) Eleştirel Siyasal Çalışmalar Dergisi [Mecellet-ul Nakid Lildirasat ul-Siyasiye], C. II, No: 2, 115-126, 2018, s. 120-121. 35 1960’lı yıllarda Doğu bloku destekli solcu Komünistler Umman’ın Züffar ilinde merkezi hükümete karşı isyan ettiler ve Umman İç Savaşı 1962-1976 yılları arasında ortaya çıktı. Bu ortak güvenlik sorunu Tahran ve Riyad’ın işbirliği yapmalarına neden oldu. İran ve Suudi Arabistan bu krizde aynı safta yer aldılar ve Umman’ın Sultan’ını desteklediler. Suudi Arabistan bu ülkeye maddi destek verdi. İran ise bu ülkenin lideri Sultan Kabus’un resmi askeri destek talebi üzerine birliklerini gönderdi ve bu isyanları bastırdı.12 İran ve Suudi Arabistan arasında başka bir anlaşmazlık sorunu 1973-1977 yılları arasında iki ülkenin farklı petrol politikaları ve dolayısıyla fiyatlandırma sorunuydu. O dönem İran Şahı Batı ve ABD’den ithal edilen ürünlerin fiyatlarının artışını gerekçe göstererek petrol fiyatlarının da artışı konusunda kararlıydı. Ancak Suudi Arabistan ABD talebi üzerine petrol fiyatlarında zam yapılmaması ve hatta düşürülmesi konusunda ısrarcıydı. Bu bağlamda 1976-1977 yılları arasında Suudi Arabistan İran’ın OPEC’te petrol fiyatlarını arttırma girişimi karşısında günlük petrol üretimini 8 milyon varilden 10 milyon varile çıkardı. Ancak Tahran ve Riyad bölgedeki ortak siyasi çıkarlar ve güvenlik sorunları nedeniyle işbirliği yapmak zorunda olduklarını göz önünde bulundurarak karşılıklı görüşmeler sonucu sabit bir fiyatlandırma sistemi üzerinde mutabık kaldılar.13 İran devrimi sonrası Suudi Arabistan 1979-1981 yılları arasında varili 22 dolar olan petrolünün fiyatını 4 dolar düşüşle 18 dolara düşürdü. Riyad Irak’a İran’la sürdürmekte olan savaşta destek vermek için İran’ın ulusal gelir kaynağını bir daha hedef aldı ve 1985’de 3,5 milyon varil olan petrol üretim kotasını 1986’da 4,5 milyon varile ve birkaç ay sonra 6 milyon varile çıkardı. Böylece İran’ın öngörülmüş 15 milyar dolar geliri yeni petrol fiyatlarıyla 5,8 milyar dolara düştü.14 12 Alirıza Zakir İsfehani, “İran ve Zoffar Savaşının Aktörleri,” (Farsça) Dış İlişkiler Tarihi Dergisi [Feslnameyi Tarih-i Ravabit-i Harici], 2006, No: 28. 13 Ahmedi, a.g.e., s. 245. 14 Muhammed Rıza Hafızniya, İbrahim Romina, “İran ve Suudi Arabistan İlişkilerinin Evrimi ve Pers Körfezi Jeopolitiği Üzerine Etkileri,” (Farsça) Coğrafi Araştırmalar Dergisi[Feslname-yi Tahkikat-i Coğrafiyayi], C. XX, No: 2, 2005, s. 77 36 Günümüzde de Suudi Arabistan ABD ile işbirliği yaparak petrol üretimini artırarak petrol fiyatlarını küresel piyasalarda düşürmeye çalışmaktadır. Bu bağlamda Riyad bölgesel rakibi olan İran’ın temel gelir kaynağını hedef almaktadır. Suudi Arabistan defalarca İran’ın petrol ihracatının sıfıra düşürülmesi takdirde piyasalarda oluşan boşluğu kolaylıkla Kuveyt ve BAE ile birlikte doldurabileceklerini açıklamıştı. Öte yandan da Riyad ve Washington ABD’nin rakibi olan Rusya’ya özellikle de Kırım krizi sonrası baskı yapmak için bu politikayı uyguladılar. Ayrıca Washington ve Riyad ABD karşıtı Venezüella devletinin ana gelir kaynağını hedef alarak bu ülkenin hükümetini devirmeye çalıştığı sık sık gündeme gelmektedir. Suudi Arabistan’ın Enerji Bakanı Halit El-Falih bu iddiaları reddetse de yaşananlar bu iddiaları onaylamaktadır. 15 İran OPEC teşkilatı çerçevesinde hep petrol üretiminin artışına karşı çıkmıştır ve hatta düşüşünden yana olmuştur. Ancak Suudi Arabistan petrol üretiminin artışından ve fiyatların düşürülmesi konusunda ısrarcı olmuştur. İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde İran İslam Devrimi öncesinde var olan ve günümüze kadar süregelen engellerden biri de, Suudi Arabistan'ın bölgesel sistemde ast bir ortak olmaya isteksizliği ve İran’la eşit bir ortak olmaya yetersizliğidir. Bununla birlikte, 1979 İslam Devrimi sonrası, bu siyasi ve ekonomik ihtilaflara İran’ın evrensel devrimci bir Şii ideolojisi benimsemesidir. Dolayısıyla 1979 İran İslam Devrimi sonrası Tahran ve Riyad arasındaki ilişkilerin ele alınması gerekli görünmektedir. B. Devrim Sonrası İran ve Suudi Arabistan İlişkileri: Rekabet ve Uyuşmazlık Suudi Arabistan ve İran 20. yüzyılda zaman zaman bazı siyasi ve ekonomik konular üzerine anlaşmasalar bile aralarındaki ilişki 1979 İran İslam Devrimine kadar büyük gerginliklerden uzak kalmıştır. Devrim sonrası yıllarda, Suudi Arabistan Krallığı ve İran İslam Cumhuriyeti, İslam dünyası liderliği ve bölgesel düzene yönelik farklı görüşlere sahip 15 “Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri İran’a karşı bir petrol savaşı gerçekleştirirse, onları tehdit eden nedir?” (Farsça) Dünyayi İktisad, 26 Nisan, 2019 (çevrimiçi) https://www.donya-eeqtesad.com/fa/tiny/news-3518929, Erişim 3 Mayıs 2019. 37 olduklarından dolayı, aralarındaki ilişkiler gerilime doğru sürüklendi. Ayetullah Humeyni'nin İslamcı ve devrimci söyleminin Suudi Arabistan’ın krallık ve monarşi sistemi ve Suud ailesinin meşruiyetine meydan okuması ilişkileri gerginleştirdi. 16 Dolaylısıyla Suudi Arabistan, İran'ın Şii devrimci söylemine karşı koymak için muhafazakâr ve aşırılık yanlısı Vehhabilik ideolojisini daha da geniş bir çapta yaymaya kalkıştı. Ayetullah Humeyni, Suudi Arabistan ve diğer Arap krallıkları eleştirmekle kalmadı. İran devrimi ardından bölgede statükonun çökmesi, İran-Irak Savaşı'nın patlak vermesi ve Sovyetler Birliği’nin Afganistan’ı işgal etmesi, Pers Körfezi Arap ülkelerinin güvenlik endişelerini artırdı ve böylece kendi güvenliklerini sağlamak için bir ortak mekanizmanın oluşturulmasının gerektiğini ortaya kondu. İran-Irak Savaşı başladıktan iki ay sonra gerçekleştiren Kuveyt ziyaretinin ardından Suudi Arabistan Dışişleri Bakanı Suud El-Faysal Arap Körfezinde [Pers Körfezi’nde] tüm devletlerin güvenliği Suudi Arabistan’ın güvenliği olduğunu belirterek olağanüstü bir açıklama yaptı. 17 Öte yandan 3 Ocak 1980 tarihinde Tahran’da Kurtuluş Hareketleri Konferansı düzenlendi. Bir haftalık konferansa 16 kurtuluş hareketi davet edildi ve Arap Yarımadası İslam Devrimi Örgütü de konferansa katıldı. 18 Böylelikle İran tehdidi sinyalleri Riyad’a ulaştı. Suudi Arabistan’ın dış politika önceliklerini İslam Dünyasının liderliği, Arap dünyasında önderlik rolü ve petrol ihracında başat devlet olmak olarak özetlenmektedir.19 İslam Cumhuriyeti’nin devrimci, Şii, değişimci (revizyonist) ve monarşi karşıtı bir niteliğe sahip olması Riyad ve Pers Körfezi monarşilerini algıladıkları Tahran tehditlerine karşı 16 Muhammed Ali İmami, “İran-Arap İlişkileri,” (Farsça) Dış Politika Dergisi [Mecelle-yi Siyaset-i Harici], C. IX, No: 1, 1995, s. 129-132. 17 Yoel Guzansky, The Arab Gulf States and Reform in the Middle East: Between Iran and the "Arab Spring”, New York, Palgrave Macmillan, 2015, s.20. 18 Serge Barsegiyan, “Devrim İhracı Hangi Yaklaşımla?” Şehrivend, No: 47, 2008, (çevrimiçi) http://ensani.ir/fa/article/48049/, Erişim 15 Eylül 2017. 19 Hüseyin Sadegi, Hasan Ahmediyan, “Suudi Arabistan; Petrol Hegemonyasından Bölgesel Liderliğe,” (Farsça) Uluslararası Dış İlişkiler Dergisi [Feslname-yi Beynelmileli-ye Revabit-i Harici], C.II, No: 3, 2010, s. 140. 38 harekete geçirdi. Böylelikle 26 Mayıs 1981 tarihinde Abu Dabi’de gerçekleşen ortak zirve toplantısı Körfez’in Arap Devletlerinin İşbirliği Konseyi’nin kuruluşu kararıyla sonuçlandı. Bu konseyin adı kısaca Körfez İşbirliği Konseyi (KİK) olarak kullanılmaktadır. 20 Suudi Arabistan, Bahreyn, Kuveyt, Birleşik Arap Emirlikleri, Umman ve Katar ABD desteğiyle bir araya gelerek bu konseyi sözde İran’ın tehditlerine karşı kurdular.21 Körfez İşbirliği Konseyi İran-Irak savaşı sırasında Saddam Hüseyin rejimini destekledi ve Bağdat’ın savaşa devam etmesi için mali destek verdi. Suudi Arabistan sözde İran-Irak savaşında tarafsız bir tutum izleyeceğini açıkladı. Ancak pratikte Saddam’a finansman, silah, istihbarat ve lojistik destek sağladı. Ayrıca Riyad birkaç havaalanı ve limanlarındaki iskeleyi Bağdat’ın kullanımı için tahsis etti. Üstelik Riyad Yönetimi Suudi Arabistan ve Irak arasında ortak petrol alanından günlük 280 bin varil petrol satarak Irak’ın hesabına aktardı. Bununla birlikte Riyad kendi topraklarından Kızıldeniz’e uzanan bir boru hattı çekerek Irak’ın günlük yaklaşık 350-500 bin varil petrol ihraç etmesine yardımcı oldu. Dolayısıyla İran’ın Irak’la olan savaşa yönelik bakış açısı ve algısı değişti. Pers Körfezi kıyılarında yer alan Arap-Sünni devletlerin Şii İran Yönetimine karşı aynı safta yer aldıkları net bir şekilde ortaya çıktı. Bu destek nedeniyle İran'ın yönetici seçkinleri, Suudi Arabistan ve Pers Körfezi Arap ülkelerinin, ABD başta olmak üzere Batılı devletler ile bir araya gelerek, yeni kurulan İslam Cumhuriyeti’ni devirmeye çalıştıklarını düşünmeye başladılar. 22 Suudi Arabistan’ın eski ABD Büyükelçisi, eski Ulusal Güvenlik Konseyi Başkanı ve eski İstihbarat Teşkilatı Başkanı Prens Bender Bin Sultan Ocak 2019’da Arapça Independent’e verdiği röportajda “[Ayetullah] Humeyni Körfez ülkelerini tehdit ettiği için İran-Irak savaşında Saddam’ı destekledik” diye yorum yapmaktadır. Ayrıca Bin Sultan bu savaşın Şii-Sünni veya siyasi bir savaş olmadığının altını çizerek yaşanan çatışmayı tarihsel 20 Homayun İlahi, Pers Körfezi ve Sorunları, (Farsça) 17. bs., Tahran, Gumes Yayıncılık, 2016. 21 Piruz Müctehidzade, Pers Körfezi: Ülkeler ve Sınırlar, (Farsça) 2. bs., Tahran, Atai Yayıncılık, 2009. 22 Hooshang Amirahmadi,“Iranian-Saudi Arabia Relations since the Revolution,” In: Hooshang Amirahmadi, Nader Entessar, eds. Iran and the Arab World, New York, St. Martin’s Press, 1993, s. 139-160. 39 Arap-Pers etnik çatışma olarak nitelendirmektedir. 23 Körfez İşbirliği Konseyi üyelerinin Irak’a mali, siyasi, lojistik ve istihbarat desteği İran’ın yayılmacı politikalarına karşı yapıldığı iddia edildi. BAE’de Körfez Araştırmalar Merkezi’nin güvenlik ve savunma çalışmaları direktörü Mustafa el-Ani Suudi Arabistan ve Kuveyt başta olmak üzere KİK ülkelerinin Irak’a sağladığı maddi desteğinin yaklaşık 50 milyar dolar olduğunu söylemektedir. 24 Tahran ve Riyad’ın İslam dünyasının liderliği rolüne soyunması ve ortaya çıkan rekabet iki ülke arasında uyuşmazlığı daha da tırmandırdı. Suudi Arabistan ve İran hiçbir zaman resmi ve doğrudan bir çatışmaya girmeseler de bu iki ülkenin ilişkileri defalarca kopma noktasına gelmiştir. 31 Temmuz 1987 tarihinde, hac sırasında Müşriklerden Beraat merasiminde İranlı hacılar ve Suudi güvenlik güçleri arasında şiddetli bir arbede yaşandı ve 400'den fazla hacının (çoğunlukla İranlı) ölümüyle sonuçlandı. Bu olay sonucu iki ülke arasında tansiyon yükseldi. İranlı yetkililer Suudilerin sivil protestoculara ateş açtıklarını şiddetle kınadılar. Hacıların kutsal olan Hac merasimi sırasında bir barışçıl gösteride Suudi güvenlik güçleri tarafından öldürülmeleri İran'da infial yarattı. Ayetullah Humeyni “Saddam’ın cinayetlerini affetsek de, Kudüs meselesini unutsak da, Amerika’nın cinayetlerini affetsek de Suud Hanedanının cinayetlerini affetmeyeceğiz.” diye tepki verdi.25 Bu olay sonrası İran’da birçok gösteri düzenlendi. Tahran'daki öfkeli kalabalık, Suudi Arabistan Büyükelçiliğine saldırı düzenledi. Bu olaylar, Suudi Arabistan ve İran arasındaki gerginliği daha da tırmandırdı. Dolayısıyla Suudi Arabistan ile İran arasındaki diplomatik ilişkiler tamamen kopma noktasına geldi ve 1988-1991 yılları arasında Hac İran tarafından 23 Advan El-Ahmeri, “Beder Bin Sultan: Humeyni'nin Körfez Ülkelerine Yönelik Tehditlerini Takiben Saddam'ı İran ile Olan Savaşında Destekledik (Bölüm 1-5)” (Arapça) Independent Arabia, 29 Ocak, 2019, (çevrimiçi) https://www.independentarabia.com/node/5576/, Erişim 10 Şubat 2019. 24 “Pers Körfezi Ülkeleri Savaşta Irak’a Ne Kadar Destek Verdiler ve Neden?” (Farsça) BBC Farsi, 22 Eylül, 2015, (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/iran/2015/09/150921_l12_iran_iraq_war35th_gcc, Erişim 25 Kasım 2017. 25 “Amerika’yı Affetsek bile Al-ı Suud’u Affetmeyeceğiz,” (Farsça) Meşrik, 11 Mayıs, 2011, (çevrimiçi) https://www.mashreghnews.ir/news/45256/, Erişim 15 Ekim 2017. 40 boykot edildi. 26 Daha sonra 1991’de diplomatik ilişkiler yeniden başlamış olsa da, iki ülke arasındaki gerilim zaman zaman devam etti. Suudi Arabistan liderleri Hacı dini bir merasim olarak görmektedirler. Dolayısıyla Riyad Tahran’ı Hacı siyasileştirmekle suçlamaktadır. Ancak İran liderleri Hacın hem siyasi hem de dini boyut taşıdığı kanaatindeler. İran’ın lideri Ayetullah Hameney Müşriklerden Beraat merasiminin dini farz ve zorunluluk olduğuna ve bu nedenle bu görevin her yıl en iyi şekilde yerine getirilmesinin gerektiğine vurgu yapmaktadır. 27 Ayetullah Hameney Hacın dini ve siyasi bir farz olduğuna söyleyerek Hacı siyasileştirmemek çağrısının bir hata ve dine karşı izlenen bir politika olduğunu belirmektedir. 28 Devrim sonrası İran’ın lideri Ayetullah Humeyni ve diğer devrimci seçkinler Suudi rejiminin monarşi sisteminin meşruluğunu şiddetle sorgulamaya başladılar ve eleştirdiler. Ayrıca İran’ın Şahı ve krallık sistemi çöktüğünde, Suud Hanedanı bir sonraki olacağına dair spekülasyonlar yapılmaktaydı. Bu bağlamda İran İslam Cumhuriyeti, devrimci Şii söylemini diğer ülkelere ihraç etmeye başvurdu. Ancak bu konu Suudi Arabistan ve diğer Şii nüfusa sahip olan bölge devletlerini rahatsız etti. Ayrıca İran devrimcileri İslam’ın monarşi bir siyasi sistemle uyuşamadığını söylüyorlardı. Devrim sonrası dönem İran İslam Cumhuriyeti de Suudi Arabistan’ın üstlendiği İslam liderliği rolüne soyundu. Ancak İran Devrimi sonrası kurulan teokratik hükümet Şii, radikal ve monarşi karşıtıydı. Ayetullah Humeyni ve diğer İranlı din adamları, monarşilerin yolsuz ve İslam karşıtı olduğunu ve derhal devrilmesinin gerektiğini söylüyorlardı. Bu devrimci 26 John Kifner, “400 Die as Iranian Marchers Battle Saudi Police in Mecca; Embassies Smashed in Tehran,” The New York Times, 1987, (çevrimiçi) https://www.nytimes.com/1987/08/02/world/400-die-iranianmarchers-battle-saudi-police-mecca-embassies-smashed-teheran.html, Erişim 20 Ekim 2017. 27 “Birilerinin Hac'ı Siyasileştirmemeyi Söylemesi Büyük Bir Yanılgıdır: Hacıların Güvenliği için Bir Tavsiye,” (Farsça) Tabnak, 3 Temmuz, 2019, (çevrimiçi) https://www.tabnak.ir/fa/news/909249/, Erişim 18 Temmuz 2019. 28 “Hameney: Hacı Siyasileştirmemek ne demektir? Hac bir Siyasi Eylemdir, Bu Siyasi Eylem Tam olarak Dini Görevdir,” (Farsça) Radyo Zamane, 3 Temmuz, 2019, (çevrimiçi) https://www.radiozamaneh.com/453655, Erişim 19 Temmuz 2019. 41 söylem Suudi Arabistan seçkinleri tarafından istikrar bozucu ve düşmanca bir tavır olarak algılandı. İran'ın İslam devrimi ihracı söyleminden kaynaklanan kaygılar 1980'li yıllar boyunca Suudi Arabistan-İran ilişkilerini gölgeledi. İranlı hacıların ziyaretçi kontenjanı konusundaki diplomatik müzakerelerde daha da gerginlik yaşandı. Ayrıca İran Müşriklerden Beraat gösterilerine ısrar etti ve bu konu çatışma haline geldi. Suudiler, siyasi eylemlerin Hac’ın manevi önemini ihlal ettiğine inanıyorlardı ve dolayısıyla gösterileri belirli izole alanlarla sınırlı tutmaya çalışıyorlardı. İranlı hacılar ise İran devrimi propagandasını içeren çeşitli broşürler dağıtmaya çalışıyorlardı. 29 İslam Devrimi, Suudi Arabistan ile İran arasındaki ilişkilerde mezhepçilik bakımından dönüm noktası oldu. 1979 İslam Devrimi, önceden var olan yapısal sorunlar ile birlikte mezhepçiliği de bir önemli etken olarak ortaya koydu. Böylece İran bir bölgesel tehdit olarak algılandı ve iki ülke arasında işbirliği olasılığı daha da azaldı ve mezhepsel olarak Sünni-Şii ve ideolojik olarak Şii-Vehhabi çatışması ön plana geldi. Bazı yazarlara göre İslam devrimi sonrası Tahran ve Riyad arasındaki uyuşmazlık İran Devrimi'nden kaynaklanan çağdaş bir olgudur. Diğeri ise jeopolitik ve yapısal faktörleri yanı sıra mezhepçiliği bu iki devlet arasındaki uyuşmazlığı tırmandıran faktörler olarak belirtmektedirler. 30 Bölgesel düzeyde İran İslam Devrimi Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz dinamiklerini dramatik bir şekilde değiştirdi. İran’da iktidar olan devrimci rejim, İslam'ı ve Şiiliği Tahran ve Riyad arasındaki rekabetin ön planına çıkardı. İran'da Şii kimlikli bir İslam Cumhuriyetinin kuruluşu, Suudi Arabistan dâhil muhafazakâr krallıkların meşruluğuna doğrudan meydan okudu. Böylece Riyad ve Tahran, İslam dünyasında kendilerini tek meşru sistem göstermeye çalıştılar ve bunu yaparken her ikisi de kendilerini haklı ve diğerini haksız olarak göstermeye çalıştılar. Bu ideolojik, kimliksel ve söylemsel rekabet, 1980'li yıllarda 29 Behram Ahevan Kazemi, Son Yirmi Yılda İran ve Suudi Arabistan İlişkilerinin Gözden Geçirilmesi, (Farsça) [Moruri ber Revabit-i İran ve Arabistan der Do Dehe-yi Ehir] Tahran, Merkez-i Teblikat-i İslami, Yayın Merkezi, 1994, s. 32-34. 30 Shahram Chubin & Charles Tripp. Iran-Saudi Arabia Relations and Regional Order, New York, Routledge, 2014. 42 tırmandı. Dolayısıyla her iki devletin İslami meşruluk iddiaları, Sünni-Şii bölünmesine dayandığı için bölgeyi mezhepsel kutuplaştırmaya sürükledi. Yeni İslam Cumhuriyeti'nin dış politika hedefleri arasında, İslam dünyasında ezilenlere (Müstezafin) yardım etme ve destek verme düşüncesi yer almaktaydı. Ancak bölge ülkeleri bu konuyu İran’ın yayılmacı ve karışmacı politikası ve varoluşsal bir tehdit olarak algıladılar. Dolayısıyla İran ve Suudi Arabistan arasında gerginlik daha da tırmandı. Suudi Arabistan'ın Doğu Bölgesi'nde uygulanan ayrımcı ve dışlayıcı politikalar altında yaşayan Şii nüfus, İran'daki olaylardan esinlenerek ayaklandı ve protesto gösterileri düzenledi. Suudi Arabistan bu gösterileri, İran'ın manipülasyonu ve kendisinin içişlerine karışması olarak nitelendirdi. Benzer şekilde, 1981'de Bahreyn'de, bir Şii örgüt olan Bahreyn Uluslararası Kurtuluş Cephesi, bu ülkede hüküm süren Halife Hanedanına karşı başarısız bir darbe teşebbüsünde bulundu. Bahreyn hükümeti bu başarısız darbenin İran destekli Şii milis gruplar tarafından gerçekleştiğini iddia etti. Böylece bölgede yaşananlar Suudi Arabistan ve İran arasındaki uyuşmazlığa mezhepsel bir boyut ekledi. 31 Genel olarak 1979 İran İslam Devrimi sonrası Suudi Arabistan ve İran arasındaki ilişki, kısa süreli barışçıl dönemler hariç genelde gerilim ve uyuşmazlıkla süregelmiştir. 1980’li yıllarda İran İslam Cumhuriyeti’nin İslam Devrimi söylemini komşu ülkelere ihraç politikası sonucu Suudi Arabistan İran-Irak Savaşı’nda Saddam Hüseyin’i destekledi. Ayrıca İran İslam Cumhuriyeti Suudi Arabistan’ın doğusunda yaşayan yoksul Şiileri Suud Hanedanı rejimine karşı kışkırtmaya çalıştı. Dolayısıyla bu dönem gerginlikle geçti. 1990’lı yıllarda bir dizi iç ve bölgesel düzeyde meydana gelen değişikler sonucu iki ülke ilişkilerinde tedrici yumuşama ve yakınlaşma yaşandı. 1990'da Saddam'ın Kuveyt'i işgal etmesi her iki ülke için ortak bir tehdit olarak göründü. Bu bağlamda Saddam’ın Kuveyt’e saldırısı Suudi Arabistan’ı İran’a yakınlaştırdı. Ayrıca Tahran'ın 1991'de güney Irak'ta Şii ayaklanmasına destek vermemesi ilk sinyali Riyad'a gönderdi ve devrimci genişleme ve 31 Simon Mabon, “Saudi Arabia, Iran and geopolitical change in the Middle East,” Foreign Policy Centre, 2015 (çevrimiçi) http://eprints.lancs.ac.uk/76745/2/SaudiArabi11.pdf, Erişim 30.01.2018. 43 devrim ihracı döneminin sona ermiş olduğunu belirtti. 1991 yılının sonuna gelindiğinde, Suudi Dışişleri Bakanı Suud El-Faysal'ın Tahran'a gerçekleştirdiği tarihi ziyaret sonucu iki ülke arasındaki diplomatik ilişkiler yeniden başlandı.32 Ancak 1992'de Katar ve Suudi Arabistan arasındaki bir sınır olayı sırasında ortaya çıkan gerilimde İran, Katar'ın tutumuna açık destek verdi ve bu ülkeye bir savunma anlaşması teklif etti. Ayrıca 1994’de İran, Yemen’de devam eden iç savaş sırasında Suudi Arabistan'ın ayrıcalıklı Güney Yemen'e verdiği desteğini ve Körfez İşbirliği Konseyi’nin tutumunu eleştirdi. Suudi Arabistan ise 25 Haziran 1996 tarihinde bu ülkenin Zahran kentindeki ElHobar kulelerinde ABD Hava Kuvvetleri üssüne yapılan terör saldırısını İran destekli Suudi Hizbullah hücresi üyeleri tarafından yapıldığı iddia etti.33 Bu olayda 19 ABD askeri hayatını kaybetti ve 400 kişi yaralandı. Bu olaylar sonucu iki ülke arasındaki gerginlik daha da tırmandı. 2010’da ABD’de bulunan George Washington Üniversitesinin Ulusal Güvenlik Arşivi tarafından gizli kategorisinden çıkarılarak açıklanan belgelerde 1999’da ABD Başkanı Bill Clinton’un İran Cumhurbaşkanı Seyyid Muhammed Hatemi’ye yolladığı yazılı mesaj ve onun verdiği yanıt yer almaktaydı. Clinton mesajında bu saldırının İran’ın Devrim Muhafızları Ordusu, Lübnan’ın Hizbullah Örgütü ve Suudi Arabistan Hizbullah Örgütü tarafından yapıldığına dair kanıtlar olduğunu belirtmektedir ve bu olayda yer alan zanlıların Tahran’da yargılanmasını veya Suudi Arabistan’a iade edilmesini talep etmektedir. Hatemi ise verdiği yanıtta tüm suçlamaları reddetmektedir ve İran’a bağlı hiçbir örgüt veya varlığın bu olayda parmağı olduğunu yalanlamaktadır. Hatemi mesajında 3 Temmuz 1988 tarihinde ABD’nin USS Vincennes donanma gemisinin İran hava yollarına ait bir yolcu uçağını Pers Körfezi’nde düşürdüğünü ve 16’sı mürettebat ve 66’sı çocuk toplam 290 yolcunun ölümüne neden olan olayı hatırlatmaktadır. Hatemi ABD devletinim bu olaydan sorumlu olan ABD vatandaşlarının yargılamadıklarını, İran’a iade edilmediklerini ve geminin kaptanına Baba 32 Ahmedi, a.g.e. 33 Frederic Wehrey v. d., Saudi-Iranian Relations since the Fall of Saddam: Rivalry, Cooperation and Implications for U.S. Policy, National Security Research Division, Rand Corporation, 2009. 44 Bush tarafından madalya takıldığını kınamaktadır ve İran’ın ABD’nin öne sürdüğü olayla herhangi bir ilgisi olmadığına vurgu yaparak Washington’u meçhul şahısların yargılanması veya iadesi talebini dolaylı olarak eleştirmektedir. 34 1990’lı yıllarda ve 2000’li yılların başında Tahran ve Riyad arasında yakınlaşma ve yumuşama yaşandı. Bu yumuşama birkaç iç, bölgesel ve küresel düzeyde yaşanan olaylardan kaynaklanmaktaydı. Ülke düzeyinde 1989’da Ayetullah Ruhullah Humeyni'nin vefatı ve Ayetullah Ali Hamaney'nin lider olarak seçilmesi ile pragmatik bir dünya görüşüne sahip olan politikacı Ali Akbar Haşemi Rafsancani Cumhurbaşkanlığı seçimlerini kazanarak devlet başkanı oldu. Rafsancani'nin pragmatik tutumu İran ve Suudi Arabistan arasında gerginliğin yatışmasında katkıda bulundu. Ayrıca 1995’te Suudi Arabistan'da Prens Abdullah'ın Veliaht olmasıyla, ikili ilişkilerde yumuşama ivme kazandı.35 Bölgesel düzeyde 1988’de İran-Irak Savaşı'nın sona ermesi Tahran ve Riyad ilişkilerini etkileyen başka önemli bir ektendi. Suudi Arabistan’ın bu savaş sırasında Irak’a destek vermesi bir ihtilaf kaynağıydı. Bu faktör savaşın sona ermesiyle ortadan kalktı. Bölgesel düzeyde başka önemli faktör Irak’ın 2 Ağustos 1990 tarihinde Kuveyt’i işgal etmesiydi. Bu olay sonucu Tahran ve Riyad bölgesel güvenlik konusunda işbirliği yaptılar. Küresel düzeyde ise Sovyetler Birliği'nin çöküşü ve Soğuk Savaş’ın sona ermesi iki ülke ilişkilerinde bir yakınlaşmaya yol açtı. 36 1990'lı yılların ikinci yarısı, özellikle İran Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi'nin “İyi Komşuluk” politikası uyarınca, Rafsancani'nin attığı yumuşamanın temelini güçlendirdi. Bu dönem Hatemi ABD'nin bölgedeki varlığına karşı Pers Körfezi ülkeleriyle iyi ilişkiler kurmaya çalışmakla etkili bir bölgesel politika izledi. İran Cumhurbaşkanı Hatemi’nin 1999’da Suudi Arabistan’a yaptığı tarihi ziyaretin ardından 2001 ve 2002 yıllarında bir dizi bölgesel ve güvenlik anlaşması iki ülke arasında 34 Malcolm Byrne, “Secret U.S. Overture to Iran in 1999 Broke Down Over Terrorism Allegations,” National Security Archive Electronic Briefing Book No: 318, 2010, (çevrimiçi) https://nsarchive2.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB318/, Erişim 4 Kasım 2017. 35 Wehrey v. d., a. g. e. 36 Enuşirvan İhtişami, İmar Döneminde İran’ın Dış Politikası, (Farsça) Çev. İbrahim Müttegi ve Zühre Pustinçi, Tahran, Merkezi Esnadi İnkılabi İslami, 1999, s. 88. 45 imzalandı. Bu bağlamda 11 Eylül saldırıları sonrası iki ülke Afganistan’da Taliban tehdidini gidermek ve El-Kaide'ye karşı mücadelede işbirliği yaptılar. İran'ın dış politika dinamiklerinde değişimler gerçekleşmesi ve daha pragmatik politikalar izlemesine rağmen, Suudi Arabistan İran'ın gerçek niyetlerinden şüphe duymaktaydı ve böylelikle ikili ilişkilerde karşılıklı güvensizlik devam etti. Suudi Arabistan bu şüphelere ilişkin kanıt olarak bu ülkenin Şii nüfusu arasında aktif olan ve üyeleri İran'dan ilham alan Hizbullah El-Hicaz örgütünün varlığına işaret etmekteydi. Suudi Arabistan, bu örgütün Haziran 1996'daki Hobar Kuleleri saldırılarının arkasında olduğu kanaatindeydi. 37 Bu konu günümüze kadar devam etmiştir. Suudi Arabistan’ın eski Dışişleri Bakanı Adil elCubeyr 18 Eylül 2016 tarihinde Wall Street Journal’da yayınlanan makalesinde İran devletinin 1979 İslam Devrimi sonrası Hobar Kuleleri saldırısı dâhil birkaç terör saldırının arkasında olduğunu iddia etmektedir. 38 Tahran ve Riyad, ABD liderliğindeki koalisyonun 2003 Irak saldırısı öncesi olası bir saldırıya karşı benzer bildirgeler yayınladılar ve Irak devletinin çöküşü sonucu potansiyel istikrarsızlığın bölgeye sıçramasından endişe duyduklarını dile getirdiler. Ancak, Irak İşgali sonrası gelişmeler ve Irak’ın iç savaşa sürüklenmesi, yabancı savaşçıların bu ülkeye akını, İran'ın Şii müttefiklerinin siyasi güç elde etmeleri ve Tahran'ın giderek artan ektisi Tahran ve Riyad arasında yumuşama döneminin sona ermesine neden oldu. Böylece Ortadoğu'da İran ve Suudi Arabistan arasındaki rekabet bölgenin mezhepsel kimlik hatları üzerinde bölünme sonucu ortaya çıktı. Ayrıca 2005’de muhafazakâr politikacı olan Mahmut Ahmedinejad'ın İran’da Cumhurbaşkanlığı seçimlerini kazanarak iktidara gelmesi Rafsancani ve Hatemi’nin Cumhurbaşkanlığı dönemlerinde İran ve Suudi Arabistan arasındaki iyi ilişkilerin sona ermesine yol açtı ve iki ülke uzlaşmacı söylemlerinden uzaklaştılar ve Suudi Arabistan İran’ı daha ciddi bir tehdit olarak algılamaya yöneldi. 37 Bruce Riedel, “Saudi Arabia Moves to Take Down Syria, Iran and Hezbollah,” National Interest, Ağustos 15, 2011. 38 Adel Al-Jubeir, “Iran Can’t Whitewash Its Record of Terror,” Wall Street Journal, 18 Kasım, 2018, (çevrimiçi) https://www.wsj.com/articles/iran-cant-whitewash-its-record-of-terror-1474234929, Erişim 22 Aralık 2018. 46 Ahmedinejad’ın cumhurbaşkanlığı döneminde, İran’ın devrimin ihracı meselesi tekrar gündeme geldi. Bu bağlamda İran ve Suudi Arabistan bölgede hegemonya arayışında karşı karşıya geldiler. İran, Filistin meselesinde başrol oynamaya çalıştı ve Batı karşıtı tutumu ve nükleer programına yönelik gösterdiği direniş ile Arap kamuoyunda mezhepsel olmayan bir Arap sokağı politikası izledi. 39 2000'li yıllar İran için altın fırsatları beraberinde getirdi. İran bu fırsatları değerlendirdi ve daha güçlü bir bölgesel aktör haline geldi. ABD'nin 2001'de Afganistan'a ve 2003'de Irak'a saldırısı İran'ın sınırlarındaki iki tehdidi ortadan kaldırdı ve bir siyasi boşluk yarattı. Bu bağlamda nüfusunun çoğunluğu Şii olan Irak, İran'ın etki alanına dönüştü. Böylece 2000'li yılların ortalarında İran, Lübnan, Suriye ve Irak'ta önde gelen bir aktöre dönüştü.40 Riyad ise, Tahran'ın başarısını ve giderek artan etkisini tehdit olarak algıladı ve İran’ın Arap dünyasındaki etkisini frenlemeye ve bölgesel düzeyde bu ülkeyi dengelemeye çalıştı. Irak'ın geleceği İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde önemli bir belirleyici etkendir. Tarihsel olarak Irak devletinin güçsüz olduğu dönemler Suudi Arabistan ve İran arasındaki rekabetin artışına tanıklık edilmiştir. Ancak güçlü bir Irak devleti, tampon devlet olarak iki ülkeyi dengeleyebilmekte ve gerginliği hafifletebilmektedir. ABD'nin Irak'ı işgal etmesi ve bu ülkede İran'ın etkisinin artması neticesinde Suudi Arabistan giderek Arap dünyasında İran'ın artan gücünü ve etkisini dengelemek için eyleme geçti. Riyad bölgede kendini tüm Arap devletlerinin ağabeyi ve lideri olarak gördüğü için Arap dünyasını kendi yakın çevresi olarak algılamaktadır. Öte yandan güç ilişkileri bağlamında ele alındığında Irak işgali Ortadoğu’da İran, Irak ve Suudi Arabistan arasında güç dengesini bozdu. Irak dengeleyici gücünü kaybetti ve İran ve Suudi Arabistan’ın yeni bir güç dengesine varmak çabaları sonucunda ikili ilişkilerde gerginlik ve rekabet daha da arttı. Böylelikle Ortadoğu'nun iki önemli gücü ve aktörü olan İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde 39 Wehrey v. d., e. g. e. 40 Gregory Gause, “Beyond Sectarianism: The New Middle East Cold War,” Brookings Doha Center Analysis Paper, 2014, s. 12, (çevrimiçi) https://www.brookings.edu/research/beyond-sectarianism-the-new-middleeast-cold-war/, Erişim 15 Ocak 2018. 47 yeni bir safha açıldı. Böylece Afganistan’da Taliban’ın düşüşü ve Irak iç savaşı sonucu bölgede ortaya çıkan istikrarsızlık Suudi Arabistan ve İran'a bölgesel etki alanlarını genişletmek için uygun koşullar ve zemin sağladı.41 Ayrıca Irak savaşı sonrası bu ülkede etnik ve/veya mezhepsel alt kimliklerin canlanmasıyla, İran dış güçlerin kendi sınırları içinde yaşayan farklı etnik ve/veya mezhepsel azınlıkları harekete geçirme ve manipüle etmesinden endişe duymaktaydı. Bu bağlamda Tahran zaman zaman Sistan ve Beluçestan ilinde yaşayan etnik-mezhepsel olarak BeluçSünni, Kuzey Batı ve Batı illilerinde yaşayan etnik-mezhepsel olarak Kürt-Sünni ve İran’ın petrol kaynaklarından zengin olan Huzistan ilinde yaşayan etnik-mezhepsel olarak ArapSünni vatandaşlarının Suudi Arabistan tarafından ayaklanmaya kışkırtıldıklarını söylemektedir. 2011’de Arap Baharı diye adlandırılan ayaklanmalar başlayınca birçok Ortadoğu devleti istikrarsız hale geldi. Irak, Suriye ve Yemen'de ortaya çıkan siyasi boşluk sonucu bu ülkeler Suudi Arabistan ve İran arasındaki bölgesel rekabet alanlarına dönüştüler. Üstelik Arap Baharı, Arap-Sünni devletlerde yaşayan azınlık Şii toplulukları harekete geçirdi ve Sünni rejimlerin istikrarını tehdit ederek İran'ın potansiyel etkisini arttırdı. Dolayısıyla, Ortadoğu'da devrimlerin ve savaşların sebep olduğu istikrarsızlık, Suudi Arabistan ve İran arasındaki rekabetin yeni ve daha belirgin bir safhasını başlattı. Öte yandan Suudi Arabistan İran'ı daha önce Lübnan, Türkiye, Belçika ve Tayland'daki diplomatlarına suikast düzenleme veya suikasta teşebbüs ile suçlamıştı. Ayrıca Riyad 2011’de Washington Büyükelçisine suikast planlama iddiaları ile İran'ı suçladı ve böylelikle bir polemiğe yol açtı. 42 Bölgesel düzeyde Arap Baharı sürecinde toplumsal ve siyasal protestoların yayılması Riyad tarafından büyük bir tehdit olarak algılandı ve İran'ın güç ve 41 Michael Wahid Hanna, Dalia Dassa Kaye “The Limits of Iranian Power,” Survival, C. LVII, No: 5, 2015, s. 174. 42 Charlie Savage and Scott Shane, “Iranians Accused of a Plot to Kill Saudis’ U.S. Envoy,” The New York Times, 12 Ekim, 2011, (çevrimiçi) http://www.nytimes.com/2011/10/12/us/us-accuses-iranians-of-plottingto-kill-saudi-envoy.html, Erişim 17 Şubat 2017. 48 ektisinin müzakere yoluyla frenlemesi ve dizginlemesinin mümkün olamayacağı fikrine yol açtı.43 İran’da Hasan Ruhani'nin 2013'te Cumhurbaşkanlığına seçilmesinin ardından, iki ülke arasında uzlaşmaya ve yakınlaşmaya yönelik umutlar arttı. Ancak istikrarsızlaşmış Ortadoğu'da devletler sisteminin parçalanmasıyla “özü” güçlendirme ve “ötekiyi” zayıflatmaya yönelik girişimler bu umutları suya düşürdü. 44 2 Ocak 2016 tarihinde Suudi Arabistan, Şii din adamı Ayetullah Nimr Bakır El-Nimr ve 46 başka terör olaylarıyla alakalı mahkûmun idam edildiğini ilan etti. Ayetullah Nimr Suudi topraklarında yaşayan Şii azınlığın hükümete karşı protestolarda önde gelen önderlerinden biriydi. Bu bağlamda Ayetullah Nimr El-Nimr, krallığın Doğu Bölgesinde 2011-2012 yıllarında patlak veren Arap Baharı gösterilerinin lideriydi ve Şiiler arasında popüler ve karizmatik bir din adamı olarak itibar sahibiydi. 45 Suudi Arabistan'da bu infaz, ülkenin Şii azınlığına sert bir uyarıydı. Ayetullah Nimr, El-Kaide üyesi oldukları iddia edilen 46 terörist ile eş zamanlı olarak sözde hükümeti devirmeye teşebbüs gerekçesiyle idam edildi. Hâlbuki Ayetullah Nimr hükümet karşıtı muhalif ve bir din adamıydı ve herhangi bir terör eylemiyle alakası yoktu. Bu nedenle onun infazı eleştirilere yol açtı. Bölgesel düzeyde, bu konu, dünyanın Sünni Müslümanların liderlik rolünü üstlenen Suudi Arabistan ile Şii dünyasının önderliğini yapan İran arasındaki gerginliği tırmandırdı ve doruk noktasına çıkardı. İran şiddetle bu infazı kınadı. Ayetullah Nimr'in kafası kesilerek idam edilmesi46 İran, Bahreyn, Pakistan ve Irak'ta protestolara yol açtı. Bu şiddet olayları, iki bölgesel güç arasındaki gergin ilişkileri daha da gerginleştirdi. Suudi Arabistan, içişlerine müdahale etmeye kesinlikle müsamaha göstermeyeceğini defalarca ilan etti. Ayrıca 43 Yoel Guzansky, Benedetta Berti, “Is the New Middle East Stuck in Its Sectarian Past? The Unspoken Dimension of the ‘Arab Spring’,” Orbis, C. LVII, No: 1, Kış, 135-151, 2013, s. 145. 44 Mabon, a. g. e. 45 Joshua Teitelbaum, “Domestic and Regional Implications of Escalated Saudi-Iran Conflict,” BESA Center Perspective Paper No: 324, The Begin-Sadat Center for Strategic Studies, 10 Ocak, 2016. 46 Suudi Arabistan yasalarına göre idam infazı genellikle kılıç ile mahkûmun kafası kesilerek gerçekleşmektedir. 49 Tahran’da protestocuların Riyad’ın Büyükelçiliğine ve Meşhed’de Başkonsolosluğuna düzenlenen saldırıları gerekçe göstererek Tahran'daki diplomatlarını geri çağırdı ve İran'la diplomatik ilişkileri kesti.47 Ayrıca diğer Sünni müttefiklerini de dayanışmaya davet etti ve onlar da Riyad’la benzer bir tutum izlediler. Kral Salman, Kral Abdullah’ın vefatı sonrası Riyad’da tahta geçti ve Suudi Arabistan'ın bölgedeki Sünni Arap devletlerin ağabeyliği rolünü güçlendirme yönünde önemli adımlar attı. Ayrıca Suudi Arabistan'ın eski Washington büyükelçisi olan Adil El-Cubeyr bir süre Dışişleri Bakanı olarak görev yaptı ve bu süreçte İran’a karşı sert bir tutum izledi. Daha sonra El-Cubeyr Dışişleri konularında Danışman bakan olarak atandı ve İran’a karşı sert tutumu yeni görevinde devam etti.48 Suudi Arabistan’ın İran rejiminin muhalifi olan Halkın Mücahitleri Örgütü’ne de destek verdiği iddia edilmektedir. Bu bağlamda Suudi Arabistan’ın eski İstihbarat Başkanı Prens Türki El-Faysal, 9 Temmuz 2016 tarihinde Fransa’da gerçekleşen örgütün yıllık toplantısına katıldı. El-Faysal konuşmasında İran hükümetini sert sözlerle eleştirdi ve Tahran’ı Irak, Lübnan, Suriye ve Yemen’de teröre destek vermekle suçladı.49 Halkın Mücahitleri Örgütü İran’a göre bir terör örgütü olmakta, ayrıca bu örgüt 2012 yılına kadar ABD’nin de terör listesinde yer almaktaydı. Ancak 2012’de ABD bu örgütü terör listesinde çıkardı. Bu nedenle İran’ın tepkisi de sert oldu. İran’ın Dışişleri Bakanı Javad Zarif, Türki El-Faysal’ın El-Kaide ve Taliban’ın kurucusu olduğunu söyledi ve Suudi Arabistan’ı terör örgütlerine ve terörizme destek vermekle suçladı.50 47 Ben Hubbard, “Saudi Arabia Cuts Ties With Iran Amid Fallout From Cleric’s Execution,” The New York Times, 4 Ocak, 2016, (çevrimiçi) https://www.nytimes.com/2016/01/04/world/middleeast/iran-saudiarabia-execution-sheikh-nimr.html, Erişim 25 Mayıs 2017. 48 Teitelbaum, a. g. e. 49 Cemşid Barzegar, “Suudi Arabistan ve İran Karşılaşması; Halk Mücahitler Örgütü’nün Genel Merkezinden Mesaj Gönderme,” (Farsça) BBC Farsi, 10 Temmuz, 2016, (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/iran/2016/07/160710_l10_jb_turki_mko, Erişim 5 Mart 2017. 50 “Türki Faysal’ın Halkın Mücahitleri’nin Toplantısına Katılmasına Zarif’in Tepkisi: Beceriksizlikten kaynaklanıyor?” (Farsça) VOA Farsi, 12 Temmuz, 2016 (çevrimiçi) https://ir.voanews.com/a/iranopposition-zarif/3414853.html, Erişim 26 Mart 2017. 50 Suudi Arabistan’a göre İran'ın bir yandan nükleer ihtirasları ve öte yandan ABD ve İsrail ile çatışması, bölgenin istikrarını sarsmaktadır. Ayrıca, İran'ın Lübnan'da Hizbullah'a desteği ve bu ülkede etkisi, Yemen'de Husilere iddia edilen desteği, Bahreyn'deki Şiilere iddialara göre verdiği destek, Irak'taki Şii hükümetin desteklemesi ve Suriye'deki Beşşar Esad ile ittifakı, Tahran’ın bölgesel gündemini Suudi Arabistan ve diğer Körfez İşbirliği Konseyi devletleri gündemine aykırı yapmaktadır. Suudi Arabistan İran’ı kendi iç işlerine ve Arap dünyasına karışma, bölgeyi istikrarsızlaştırma, terör ve aşırıcılığa destek verme ve Pers İmparatorluğu’nu canlandırma arzusunda olduğu iddialarıyla suçlamaktadır. 51 İran ise tüm suçlamaları reddederek Suudi Arabistan’ı Beyaz Saray’ın dönem ulusal güvenlik danışmanı John Bolton52 ve İsrail başbakanı Benjamin Netanyahu ile birlikte İran’ı istikrarsızlaştırarak rejim değişikliği arayışında olduklarını belirtmektedir. Uluslararası İlişkiler Uzmanı ve Tahran Üniversitesi öğretim üyesi Ahmet Negibzade İran’ın Suudi Arabistan’a yönelik net bir politikaya sahip olmadığı için karşılaşma veya etkileşime yönelik net bir adım atamadığını vurgulamaktadır. Negibzade İslam devriminden sonra İran’ın siyasi seçkinleri arasında Suudi Arabistan’la dostluk veya düşmanlığa yönelik iki çatışan yaklaşım olduğunu söylemektedir: İlk yaklaşım (devrimci muhafazakârlar tarafından benimsenen yaklaşım) Riyad’la karşılaşmaya vurgu yapmaktadır. Bu yaklaşımın taraftarları Ayetullah Humeyni’nin “Biz ABD’yi affetsek bile Suud Hanedanını affetmeyeceğiz” ifadesine atıfta bulunmaktadırlar. İkinci yaklaşım (reformcular ve ılımlılar tarafından benimsenen yaklaşım) ise Suudi Arabistan’la etkileşim ve uzlaşmaya vurgu yapmaktadır. Ancak günümüze kadar bu iki çatışan yaklaşımdan net bir politika ortaya çıkmamıştır. 53 Dolayısıyla Negibzade’ye göre İran alternatif bir stratejiye ihtiyaç duymaktadır. 51 “Eski Suudi Bakandan İran’a Yönelik Suçlama,” (Farsça) Camicem News, 21 Şubat, 2019 (çevrimiçi) http://www.jamnews.com/detail/News/940328, Erişim 15 Mart 2019. 52 John Bolton 9 Eylül 2019 tarihinde Trump tarafından görevinden alındı. 53 “Negibzade: Suudi Arabistan çöküyor,” (Farsça) Ahmet Negibzade ile Röportaj, Diplomasi-yi İrani, 19 Haziran, 2016 (çevrimiçi) http://www.irdiplomacy.ir/fa/news/1960223/, Erişim 2 Nisan 2017. 51 İran’ın dış ilişkiler stratejik konseyi başkanı Kemal Harazi, İran’ın bölgede ne Suudi Arabistan ne de başka ülkeyle rekabet ettiğini söylemektedir. Harazi Irak ve Suriye’de terör grupları bu devletleri devirmeye çalıştığını ve Suudi Arabistan’ın bu grupları desteklediğini, ancak İran bu devletlerin resmi daveti bağlamında onlara teröre karşı mücadelede ve istikrar ve toprak bütünlükleri sağlamak konusunda destek verdiğini belirtmektedir. 54 Suudi Arabistan’ın Dışişleri Bakanı İbrahim Asaf, Arap Birliği’nin dışişleri bakanları toplantısında İran’ı Arap dünyasına meydan okuyan en büyük tehdit diye nitelendirdi. Ayrıca Asaf İran’ın Devrim Muhafızları ve Şii milisler aracılığıyla Suriye, Irak, Lübnan ve Yemen’e karışmasını terörizm ve aşırıcılık olarak tanımladı ve tüm Arap ülkeleri İran tehdidine karşı birlikte hareket etmelerinin gerektiğine vurgu yaptı. Üstelik Asaf İran’ın balistik füzeler programını da eleştirdi ve İran’ı Husilere Suudi Arabistan topraklarına saldırı düzenlemeleri için balistik füze tedarik ettiğini iddia etti. 55 11 Kasım 2018 tarihinde New York Times gazetesi yayınladığı makalede Suudi Arabistan’ın Veliaht Prensi Muhammed Bin Selman’a yakın istihbarat yetkililerinin bir grup iş insanından özel şirketler aracılığıyla İranlı makamlara suikast düzenlemelerini istediğini ifşa etti. Bu toplantı Kaşıkçı cinayetinden bir sene önce gerçekleşmişti.56 Bu bağlamda İranlı Ortadoğu Uzmanı ve eski Suriye Büyükelçisi Hüseyin Şeyhülislam teröre destek ve diğer devletlerin iç işlerine karışmayı Suudi Arabistan gibi krallıkların aracı olarak nitelendirmektedir. Şeyhülislam, Muhammed Bin Selman’ın bölgedeki çatışmaları İran’ın içine çekeceğiz diye ifadesine vurgu yaptı ve Riyad’ın İran devleti karşıtı Halkın 54 “ Harazi: İran Suudi Arabistan ile Rekabet etmek İstemiyor,” (Farsça) Tabnak, 13 Mayıs, 2019 (çevrimiçi) https://www.tabnak.ir/fa/news/898976/, Erişim 17 Mayıs 2019 55 “Suudi Arabistan’ın, Arap Birliği Dışişleri Bakanları Toplantısında İran’a yönelik Sert Eleştirileri,” (Farsça) BBC Farsi, 29 Mart, 2019 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/iran-47748573, Erişim 15 Nisan 2019. 56 Mark Mazzetti, Ronen Bergman and David D. Kirkpatrick,“Saudis Close to Crown Prince Discussed Killing Other Enemies a Year Before Khashoggi’s Death,” The New York Times, 11 Kasım, 2018 (çevrimiçi) https://www.nytimes.com/2018/11/11/world/middleeast/saudi-iran-assassinations-mohammed-binsalman.html, Erişim 13 Ocak 2019. 52 Mücahitleri Terör Örgütüne maddi destek sağladığını söyledi ve Suudi Arabistan’ı İran’da terör eylemleri gerçekleştirmekle suçladı.57 Öte yandan İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde bu ülkelerin ABD ile olan ilişkileri ve ABD’nin rolü önemlidir. Bu yüzden bu ilişkilerin incelenmesi gerekli görünmektedir. C. İran ve Suudi Arabistan İlişkilerinde ABD’nin Rolü Suudi Arabistan Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de dış politikalarını ulusal çıkarları bağlamında izlemek istese bile ABD'nin varlığı nedeniyle bağımsız bir politika izlemekte dış baskılara maruz kalmıştır.58 Ayrıca Suudi Arabistan hiçbir zaman İran ve ABD arasında ilişkilerin normalleşmesine sıcak bakmamıştır. Suudi Arabistan güvenliğini sağlamak için ABD’nin bölgedeki varlığına ihtiyaç duymaktadır ve İran-ABD ilişkilerinde olası yumuşama yaşanma durumunda Washington’un başat bölgesel müttefiki statüsünü kaybetmesinden endişelenmektedir. Tahran ve Riyad arasındaki ikili ilişkiler çeşitli alanlarda yapısal rekabete dayanmakta ve bunların hepsi her iki ülkenin ABD ile olan ilişkileri ile etkileşime girmektedir. Bu rekabette Suudi Arabistan ve İran farklı zeminlerde ve farklı şekillerde etkileşime girmektedir. Günümüzde bakıldığında İslam dünyasında Suudi Arabistan başta olmak üzere çoğunlukta olan Sünni devletler ve onların yönetici seçkinleri ve liderleri ABD ile iyi ilişkiler sürdürmektedir. Ancak İran İslam Cumhuriyeti başta olmak üzere Şii devletler ve örgütler (örneğin Lübnan’da Hizbullah, Irak’ta Haşd-i Şabi, Yemen’de Ensarullah veya Husiler) ABD ve İsrail’e karşı sert tutum izlemektedirler. Bu yüzden İran ve Suudi Arabistan’ın ABD ile olan ilişkilerini incelenmesi gerekli görünmektedir. 57 Mehdiya Tari, “Suudi Arabistan’ın İran’a Yönelik Sabotaj Planlarının İfşası: Gerçek mi Mit mi?” (Farsça) Sputnik, 14 Aralık, 2018 (çevrimiçi) https://ir.sputniknews.com/opinion/201811144166820, Erişim 6 Nisan 2019. 58 Banafsheh Keynoush, Saudi Arabia and Iran: Friends or Foes, New York, Palgrave MacMillan, 2016, s. 15- 17. 53 1. Suudi Arabistan ve ABD İlişkileri: Stratejik İttifak Suudi Arabistan, Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de ABD’nin başta gelen müttefikleri arasındadır. Suudi Arabistan devleti 29 Mayıs 1933 tarihinde ABD’nin Standard Oil of California şirketi ile bu ülkede petrol arama çalışmaları için anlaşma yaptı. 1936’da Texas Petrol Şirketi adı geçen şirketin hisselerinin yüzde 50’sini satın aldı. Yapılan çabalar sonucu 1938’de Suudi Arabistan’ın Zehran şehri yakınlığında Demmam bölgesinde petrol keşfedildi. Bu şirketin çabaları neticesinde 4 Şubat 1940 tarihinde ABD, Suudi Arabistan ile diplomatik ilişkiler kurdu ve Kahire Büyükelçisi Riyad’a akredite büyükelçi olarak atandı. 59 31 Ocak 1944 tarihinde California-Arap Standard Petrol Şirketi olarak tanınan şirketin adı Arap-Amerika Petrol Şirketi’ne (Aramco) değişti. Bu şirket farklı şirketler ile ortak oldu. Ancak Suudi Arabistan devleti zaman içinde şirketin hisseleri satın alarak ele geçirdi ve 1980’li yıllara gelindiğinde hisselerin yüzde 100’üne sahip oldu. Böylece 1988’den itibaren şirketin adı Suudi Arabistan Petrol Şirketi veya Suudi Aramco’ya değişti. Bu Şirket 2018’de 111 milyar 100 milyon net gelirle dünyanın en yüksek gelirli şirketi olarak ilan edildi.60 14 Şubat 1945 tarihinde ABD’nin dönem başkanı Franklin D. Roosevelt Yalta Konferansı’ndan dönüşte Süveyş Kanalı’nda USS Quincy gemisinin güvertesinde Suudi kralı Abdülaziz bin Suud ile buluştu. Bu buluşma Suudi Arabistan ve ABD’nin arasındaki stratejik ilişkilerinin başlangıcıydı.61 Roosevelt’in halefi Harry S. Truman Kral Abdülaziz’e Suudi Arabistan’ın bağımsızlığı ve toprak bütünlüğüne korumaya yönelik güvence verdi. O zamandan beri iki ülke ilişkilerinde güvenlik ve enerji odaklı ekonomik işbirliği devam etmiştir. Immanuel Wallerstein Suudi Arabistan ve ABD arasındaki bu ittifakı uzun vadede 59 Kamran Taremi, “İkinci Dünya Savaşı Döneminde Amerika ve Suudi Arabistan arasında Patron-Yanaşma İlişkilerinin Ortaya Çıkışının Kökenleri,” (Farsça) Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültesi’nin Dergisi [Mecelleyi Danişkedeyi Hukuk ve Ulumi Siyasi], Tahran Üniversitesi, No:45, 1999, s. 145-146. 60 Mesut Salari, “Suudi Arabistan’ın Petrol Şirketi 2018’de Dünyanın en kârlı Şiketi oldu,” (Farsça) Farsça Euronews, 1 Nisan, 2019 (çevrimiçi) https://fa.euronews.com/2019/04/01/saudi-oil-company-world-mostprofitable-company-in-2018, Erişim 2 Mayıs 2019. 61 Adam Taylor, “The first time a U.S. president met a Saudi King,” The Washington Post, 27 Ocak, 2015 (çevrimiçi) https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2015/01/27/the-first-time-a-u-spresident-met-a-saudi-king/?utm_term=.86a0697c33a1, Erişim 22 Ekim 2017. 54 Riyad’ın petrol üretimi ve enerji politikalarını Washington’un çıkarları doğrultusunda düzenlenmesiyle sonuçlandığını belirtmektedir. Wallerstein’a göre Washington Yönetimi karşılıklı olarak Suudi Arabistan’ın güvenliğini sağlamaya dair güvence verdiğini fiili gerçekleşen bir mekanizma olarak nitelendirmektedir. 62 Dolayısıyla İkinci Dünya Savaşı sonrası Suudi Arabistan ABD’nin Ortadoğu’daki önde gelen müttefiklerinden birine dönüştü. Riyad Soğuk Savaş döneminde Komünizme karşı Washington’un yanında yer aldı. Ancak zaman zaman iki ülke arasında uyuşmazlık da ortaya çıktı. Örneğin İsrail’in bir devlet olarak ortaya çıkışı iki ülkenin ilişkilerini gerilime sürükledi. Ayrıca 1973’te Yom Kipur Savaşı sonrası Suudi Arabistan, İsrail ve ABD’ye petrol ambargosu yapsa da bu uyuşmazlık kısa bir süre sonra atlatıldı. 1970’li yıllarda Suudi Arabistan Nixon’un İkiz Direkli doktrini bağlamında İran ile birlikte bölgenin jandarması rolünü üstlendiler.63 Suudi Arabistan ve ABD ilişkilerinde 1979 İran İslam devrimi sonrası işbirliği arttı. İslam Devrimi sonucu ABD bölgede İran’ı en önemli müttefiki olarak kaybetti ve böylece Suudi Arabistan ABD’nin bölgesel müttefikleri arasında daha önemli bir rol üstlendi. Ayrıca Suudi Arabistan’ın güvenliği ve ekonomik gelişmesi bağlamında bu ülke ABD desteğine bağlılığı devam etti.64 1980’li yıllarda Sovyetler Birliği Afganistan’ı işgal ettikten sonra Suudi Arabistan ve ABD Sovyetlere karşı geniş çaplı işbirliği yaptılar. 1991’de Kuveyt’i Irak’ın işgalinden kurtarma savaşında da Suudi Arabistan ABD’nin yanında yer aldı. Ancak 11 Eylül 2001 saldırıları Suudi Arabistan-ABD ilişkilerinde gergin bir dönem başlattı. Usame Bin Laden'in liderliğindeki El-Kaide örgütüne üye olan Suudi vatandaşlarının Dünya Ticaret Merkezi ve 62 Immanuel Wallerstein, “Saudi Arabia: Besieged and Fearful,” Commentary No: 372, 1 Mart, 2014 (çevrimiçi) https://www.iwallerstein.com/saudi-arabia-besieged-fearful/, Erişim 28 Ekim 2017. 63 “U.S.-Saudi Arabia Relations,” Council on Foreign Relations, 7 Aralık, 2018 (çevrimiçi) https://www.cfr.org/backgrounder/us-saudi-arabia-relations, Erişim 23 Ocak 2018. 64 Steven Wright, “The United States and Saudi Arabia: Troubled times ahead?” Aljazeera English, 8 Ocak, 2019 (çevrimiçi) https://www.aljazeera.com/indepth/opinion/united-states-saudi-arabia-troubled-times190104092436711.html, Erişim 7 Mart 2019. 55 Pentagon'a yapılan 11 Eylül saldırılarında yer almaları, Suudi Arabistan-ABD ilişkilerinde önemli bir dönüm noktası olarak gerilime yol açtı. New York ve Washington saldırılarında yer alan 19 kişiden 15’nin Suudi Arabistan vatandaşı olduğu ortaya çıkınca ABD'de ve diğer Batılı ülkelerde Suudi Arabistan'ın güvenilir bir müttefik olup olmadığı konusunda tartışmalar yaşandı.65 Saldırılarda yer alan ancak Suudi Arabistan vatandaşı olmayan teröristlerin bile Vehhabilik ideolojisi etkisi altında oldukları ortaya çıktı. Bu yüzden bu olaylar Suudi Arabistan'ın Batı'daki görüntüsüne büyük bir oranda zedeledi. ABD medyası Suudi Arabistan Yönetiminin gençlerin beyinlerini Vehhabilik öğretileri ile yıkayarak terör olaylarına ittiğini vurguladı ve Vehhabiliğin doğuş ve yayıldığı yer olan Suudi Arabistan’ın terör eylemlerinin ideolojik ana üssüne dönüştüğü eleştirildi. 66 ABD Kongresi ise aşırılık yanlısı dini inançlar ile terörizmin finansmanı arasındaki ilişkiyi ve Vehhabiliğin yayılması ile bağlantılı olup olmadığına dair iddiaları ele aldı. Kasım 2003'de Suudi Arabistan Sorumluluk Yasası Suudi Arabistan'a karşı olasılıkları listeledi ve Suudi Arabistan tarafından finanse edilen birçok dini kurumların ve yayınladıkları söylemin, Batı karşıtı nefret mesajı taşıdığı ve terör eylemleri için ideolojik bir temel oluşturduğuna vurgu yapıldı. Ayrıca Suudi Arabistan hükümetinden, küresel terörizmi teşvik eden tüm kuruluşlara finansman sağlanmamın durdurması istendi. Dolayısıyla Suudi Arabistan rejimine yönelik çeşitli suçlamalarda bu ülke, El-Kaide üyelerinin izledikleri köktendinci ve aşırılık yanlısı Vehhabilik ideolojisinin merkezi olarak eleştirildi. 67 Mayıs 2016’da ABD senatosu 11 Eylül saldırıları kurbanlarının ailelerinin Suudi Arabistan devletini şikâyet etme ve tazminat talebinde bulunmaya yönelik ön gören önergeni 65 Esger Caferi Veldani, Ortadoğu’da Zorluklar ve Çatışmalar, (Farsça) 2. bs., Tahran, Pejuhişkede-yi Mutaliati Rahbordi, 2015, s. 98. 66 “11 Eylül Saldırılarının Suudi Arabistan ve ABD İlişkileri üzerine Etkisi,” (Farsça) ISNA Haber Ajansı, 12 Eylül, 2018 (çevrimiçi) https://www.isna.ir/news/97062110917/, Erişim 19 Ekim 2018. 67 Febe Armanios, “The Islamic Traditions of Wahhabism and Salafiyya,” CRS Report for Congress, 2003 (çevrimiçi) http://www.law.umaryland.edu/marshall/crsreports/crsdocuments/RS2169501222003.pdf, Erişim 3 Haziran 2017. 56 onayladı. Ancak Barack Obama önergenin onaylandığı takdirde onu veto ederek yasa olmasını engelleyeceğini söyledi. Ayrıca ABD’nin Merkezi İstihbarat Teşkilatı eski başkanı John Brennan 11 Haziran 2016 tarihinde Suudi Arabistan’ın El-Arabiya kanalına verdiği demeçte ABD Kongresinin 28 sayfalık gizli raporunun yayınlanacağını ve herkes Suudi Arabistan’ın bu olayla ilgisi olmadığının ortaya çıkacağını söyledi. Brennan bu raporda yapılan soruşturmalar sonucu 11 Eylül saldırıları El-Kaide örgütü tarafından yapıldığının kanıtlandığını söyledi.68 Tüm eleştirilere rağmen ABD'nin Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz bölgesinde güvenlik ve ekonomik çıkarlarından dolayı Riyad’a ihtiyaç duyduğundan dolayı ikili ilişkiler devamı etti. Suudi Arabistan ise güvenliğini sağlayan küresel müttefiki ABD’ye taviz vermeye hazırlıklıydı. Kuveyt’i Irak’ın işgalinden kurtarma savaşı sonrası ABD birliklerinin Suudi Arabistan topraklarında bulunması Suudi kraliyet ailesi, Vehhabi âlimler ve halk arasında ciddi tartışmalara yol açtı. Suudi Arabistan ABD’nin bölgedeki en yakın askeri müttefiklerinden biri olduğu düşünülse dahi, Riyad ABD’nin askeri kuvvetlerinin kendi topraklarında bulunmasını hoş karşılamamaktaydı. Bu bağlamda Suudi Arabistan 2003’de ABD'nin Irak işgali sonrası ABD'ye tesis imkânı sağlamadı. Suudi Arabistan’ın bu tutumu sonucu ABD hava komuta merkezini 2003’te Suudi Arabistan'dan Katar'ın El-Udeyd hava üssüne taşıdı.69 2003 Irak savaşına gelindiğinde savaş öncesi Riyad kaygılarını Washington’a iletti ve bu savaşın İran'ın bölgesel ektisini arttırabileceği konusunda uyardı. Bununla birlikte Riyad ABD’nin işgal sonrası Irak için net bir planı ve stratejisi olmadığını düşünmekteydi. Irak’ta Şii bir hükümetin iktidara gelmesi sonucu Suudi Arabistan ABD Yönetimini Irak’ı İran’a teslim etmekle suçladı. Enerji konusunda Suudi Arabistan Irak petrolünün piyasalara geri dönüşünden ve ayrıca İran'ın OPEC'te baskın bir güç olmasından endişe duymaktaydı. Riyad ABD'nin enerji 68 “Brennan: Suudi Arabistan 11 Eylül Terör Saldırılarında Parmağı Olduğundan Aklanacak,” (Farsça) Press TV, 12 Haziran, 2016, (çevrimiçi) https://www.presstv.com/DetailFr/2016/06/12/470106/US-CIABrennan-Saudi-Arabia-911-attaks, Erişim 24 Ekim 2017. 69 Marissa Allison, “U.S. and Iranian Strategic Competition: Saudi Arabia and the Gulf States,” Center for Strategic and International Studies, Burke Chair in Strategi, 2010, s.12. 57 bağımsızlığı gerçekleştiğinde ve bu ülkenin Suudi petrolüne olan bağımlılığı ortadan kalktığında yalnız kalabileceğini düşünmekteydi. 70 Barack Obama 2009’da başkanlığa seçildikten sonra Suudi Arabistan’ı ziyaret etse bile Obama döneminde iki ülke arasında ilişkiler eskisi gibi sıcak değildi. Arap Baharı ayaklanmalarına gelindiğinde ABD istikrarsızlaşan Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de iç çatışmalarda doğrudan bir askeri müdahalede bulunmadı. ABD Mısır’da Mübarek Yönetimini korumadı. Böylece Suudi Arabistan kendi topraklarında olası bir ayaklanma karşısında yalnız kalabileceği mesajını aldı. Ancak Donald Trump başkan seçildikten sonra iki ülke arasındaki ilişkiler tekrar işbirliği ve ittifak zeminine geri döndü. Trump Mayıs 2017’de Riyad’ı ziyaret etti ve böylece Obama dönemi buzlar eridi. Ayrıca Suudi Arabistan ABD ile birlikte bölgede İran'ı dizginlemek ve tecrit etmek için mutabık kaldılar. ABD Başkanı Donald Trump Kral Selman’a Washington’un Riyad’a verdiği destek olmazsa İran Suudi Arabistan’ı iki haftada fethedebileceğini söylediğini iddia etmektedir. Ayrıca Trump Kral Selman’a Riyad’ın bankada 2 Trilyon dolar parası olduğunu hatırlatarak bu ülkeyi korumak için 4 milyar dolar istediğini ve Suudilerin vermedikleri takdirde Suudi Arabistan’ı savunmayı bırakacaklarını söylediğini belirtmektedir. 71 Ekim 2018’de Kaşıkçı cinayeti gerçekleşti. Ancak bu olay tüm dünyada yankı bulmasına rağmen Trump Kasım 2018’de konuşmasında Suudi Arabistan ile ittifak ve işbirliğinin devam etmesine vurgu yaptı. Ancak ABD Kongresinde ve kamuoyunda Suudi Arabistan’da insan hakları ihlaline yönelik tartışmalar ve eleştiriler devam etti. Öte yandan son yıllarda Suudi Arabistan geçmişteki gibi ABD’nin desteğine bağımlı olmadan bölgede bağımsız politikalar izlemeye yöneldi. Ayrıca Suudi Arabistan ABD’nin desteğine ihtiyacı azalırken Washington’un Riyad’ın ABD’de yatırımlarına ihtiyaç 70 Tzemprin, Jozik ve Lambare, a. g. e., s. 198. 71 “Amerika Olmazsa İran Suudi Arabistan’ı Ele Geçirir,” (Farsça) Tabnak, 14 Nisan, 2019 (çevrimiçi) https://www.tabnak.ir/fa/news/891758/, Erişim 5 Mayıs 2019. 58 duymaktadır. 72 Suudi Arabistan Veliahdı Prens Muhammed Bin Selman ABD’de 800 milyar dolar yatırım yaptıklarını söyledi. Bu rakam Katar’ın milli gelirinden 4 kat fazladır.73 Üstelik ABD Suudi Arabistan’a 110 milyar dolar silah sattı.74 Bununla birlikte Donald Trump Mayıs 2019’da İran’a karşı olağanüstü hal ilan ettikten sonra ABD Kongresine Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri ve Ürdün’e silah satmayı planladığını bildirdi. ABD yasalarına göre olağanüstü hal durumunda Cumhurbaşkanı Kongreden izin almadan silah satabilmektedir. Bu nedenle ABD Senatosu 20 Haziran 2019 tarihinde Cumhurbaşkanına olağanüstü durumlarda verilen yetkilerin iptaline karar vermişti. Ancak Trump 25 Temmuz 2019 tarihinde Suudi Arabistan ve BAE’ye silah satışını engelleyen 3 Kongre kararını veto etti.75 Bu bağlamda ABD’nin Suudi Arabistan’a verdiği koşulsuz destek eleştirilmiştir. Foreign Policy’de yayınlanan makalede Ryan Costello ve Sina Tusi, Muhammed bin Selman’ı bir sonraki Saddam Hüseyin olarak nitelendirmektedirler. Bu bağlamda yazarlara göre 1980’li yıllarda ABD Ortadoğu’nun acımasız diktatörü Saddam Hüseyin’e sırf İran’a karşı olduğu için kucağını açtı. Günümüzde de aynı talihsiz hatayı Muhammed bin Selman’a verdiği destekle tekrarlamaktadır. Saddam Hüseyin de ABD ile birlikte İran’a karşı koyduğu için istediğini yapacağını düşünmekteydi. Tıpkı Muhammed bin Selman’ın vahşiliği göz ardı edildiği gibi Saddam’ınki de Washington’daki patronları tarafından göz ardı edilmişti. Yazarlara göre Muhammed bin Selman’ın kaderi de ABD’nin müttefiki olan ve sonralar düşmanına dönüşen Saddam Hüseyin gibi olabilmektedir.76 72 “Bavend: Suudi Arabistan Geçmişte Olduğu Gibi ABD’ye İhtiyacı Yok,” (Farsça) Davut Hermidas Bavend ile Röportaj, Haber Online, 21 Aralık, 2018 (çevrimiçi) https://www.khabaronline.ir/news/1213407, Erişim 9 Şubat 2018. 73 “Suudi Arabistan: Yaklaşık 800 Milyar Dolar ABD’de Yatırım Yaptık,” (Farsça) Al-Waght (çevrimiçi) 6 Aralık, 2017, http://alwaght.com/fa/News/125992/, Erişim 29 Haziran 2018. 74 “Suudi Arabistan’ın ABD’den Aldığı 110 Milyar Dolarlık Silahların Listesi,” (Farsça) Tasnim Haber Ajansı, 12 Haziran, 2017, (çevrimiçi) https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/03/22/1434702/, Erişim 4 Temmuz 2017. 75 “Trump Suudi Arabistan’a Silah Satışını Yasaklayan Kararları Veto Etti,” (Farsça) Fars Haber Ajansı, 25 Temmuz, 2019 (çevrimiçi) https://www.farsnews.com/news/13980503000041/, Erişim 3 Ağustos 2019. 76 Ryan Costello and Sina Toossi, “Mohammed bin Salman Is the Next Saddam Hussein,” Foreign Policy, 29 Ekim, 2018 (çevrimiçi) https://foreignpolicy.com/2018/10/29/mohammed-bin-salman-is-the-next-saddamhussein-mbs-iraq-iran-rumsfeld-reagan-gulf-war/, Erişim 8 Aralık 2018. 59 Iraklı yazar Seyyid Mehdi Modarresi de benzer bir şekilde “Muhammed bin Selman Çağdaş Saddam: Gitmesi Lazım” başlıklı makalesinde Muhammed bin Selman’ı Saddam Hüseyin ile karşılaştırmaktadır ve Batılı güçlerin tıpkı Saddam’ı İran’ın sözde yayılmacı politikalarına karşı dengeleyici bir güç olarak gördükleri gibi bugünkü Muhammed bin Selman’ı da aynı şekilde görmektedirler ve onun tüm kırmızı çizgileri aşmasına sessiz kaldıklarını belirtmektedir. 77 Jackson Diehl ise Washington Post gazetesinde “Yeni Saddam Hüseyin’imiz” başlıklı makalesinde Muhammed bin Selman’ın da Saddam Hüseyin gibi dokunulmaz olduğunu sandığını belirtmektedir. Diehl’e göre Prens bin Selman gazeteci Cemal Kaşıkçı’nın katli ve Suudi muhalif kadınların hapishanede vahşice işkence edilmeleri ve birçok benzer olayın arkasındadır. Ayrıca yazara göre Suudi Arabistan’ın savaş uçakları hâlâ Yemen’i bombalamaktadır ve Bin Selman bu ülkedeki insani krizden sorumludur. Üstelik bin Selman nükleer silah edinme projesini başlatmıştır. Saddam da ABD ve müttefikleri desteğinden faydalanarak kendi halkını ve muhaliflerini katletmekteydi. Saddam dünyada kendi halkına karşı kimyasal bomba kullanan ilk lider olarak Halepçe katliamını tarihe yazdı. Bölgesel düzeyde de komşularına (İran ve Kuveyt’e) saldırdı. ABD Saddam’ın Kuveyt’i kendi topraklarına ilhak ettikten sonra uyandı ve o zamandan beri Ortadoğu’da sonsuz savaşlar yaşanmıştır. Yazara göre Trump da geçmişten ders almadan aynı hatayı körü körüne tekrar etmektedir ve ABD liderliğinde Batı şu an Bin Selman’a karşı koymak istemedikleri için gelecekte onu durdurmak için yüksek maliyetlere katlanmak zorunda kalabilmektedirler.78 Stephen Walt ise Suudi Arabistan’ın Yemen’de gerçekleştirdiği cinayetleri hatırlatmaktadır ve Muhammed Bin Selman’ın reformcu bir lider olmadığını vurgulayarak 77 Sayed Mahdi Modarresi,“Mohammed bin Salman is a modern-day Saddam. He must go,” Middle East Eye, 27 Kasım, 2018, (çevrimiçi) https://www.middleeasteye.net/opinion/mohammed-bin-salman-modern-daysaddam-he-must-go, Erişim 4 Mart 2019. 78 Jackson Diehl, “Our new Saddam Hussein,” The Washington Post, 7 Temmuz, 2019 (çevrimiçi) https://www.washingtonpost.com/opinions/global-opinions/our-new-saddamhussein/2019/07/07/d5774cc8-9e64-11e9-b27f-ed2942f73d70_story.html, Erişim 5 Eylül 2019. 60 ABD’nin Riyad başta olmak üzere Ortadoğu’daki yanaşmalarına (clients) verdiği koşulsuz desteği eleştirmektedir.79 Suudi Arabistan tüm insan hakları ihlallerine rağmen Trump’ın stratejik müttefiki konumunu korumuştur. 24 Şubat 2018 tarihinde eski Suudi Arabistan istihbarat başkanı ve eski Washington büyükelçisi Bender bin Sultan’ın kızı Prenses Rima Bint Bender, Veliaht Muhammed bin Selman tarafından Washington büyükelçisi olarak atandı. 80 4 Temmuz 2019 tarihinde Prenses Rima Suudi Arabistan tarihinde ilk kadın büyükelçi olarak görevini Veliaht Prens Muhammed bin Selman’ın kardeşi Halit bin Selman’dan devraldı ve işe başladı.81 Prenses Rima’nın selefi Halit bin Selman Cemal Kaşıkçı cinayetinden sonra Suudi Arabistan’a dönmüştü ve bir daha görev yerine geri dönmemişti. Suudi Arabistan bu tür girişimlerle her ne kadar reformcu devlet rolü oynamaya çalışsa da bu ülkenin görüntüsü dünya kamuoyunda kolay kolay değişmesi pek mümkün görünmemektedir. 2. İran ve ABD İlişkileri: İttifaktan Gerginliğe İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde ABD önemli bir faktördür. İran ve ABD ilişkileri 1979 İslam Devrimi öncesi bir ittifak ve işbirliği dönemine tanıklık etti. Ancak devrim sonrası iki ülke ilişkilerinde uyuşmazlık, güvensizlik ve gerginlik yaşandı. Bu yüzden kısaca iki ülkenin ilişkileri incelenecektir. a. İslam Devrimi Öncesi İran ve ABD İlişkileri: İttifak ve İşbirliği 1823’te Monroe Doktrini ile ABD tecrit politikası izlediğinden dolayı Tahran ve Washington arasında ilişkiler hızlı şekilde gelişmedi. İran ve ABD arasında diplomatik 79 Stephen M. Walt, “This Is America’s Middle East Strategy on Steroids,” Foreign Policy, 15 Ekim, 2018 (çevrimiçi) https://foreignpolicy.com/2018/10/15/this-is-americas-middle-east-strategy-on-steroids/, Erişim 20 Ekim 2018. 80 “Suudi Prensin Kızı Suudi Arabistan’ın ABD Büyükelçisi Oldu,” (Farsça) ISNA Haber Ajansı, 24 Şubat, 2019 (çevrimiçi) https://www.yjc.ir/fa/news/6843611/, Erişim 3 Mart, 2019. 81 “Prenses Rima Binti Bender Riyad’ın Washington Büyükelçisi olarak Göreve Başladı,” (Farsça) Şarkul Avsat, 4 Temmuz, 2019, (çevrimiçi) https://aawsat.com/persian/home/article/1797601/, Erişim 23 Temmuz 2019. 61 ilişkiler başlamadan önce Amerikalı dini misyonerler İran’ı ziyaret edip bu ülkenin siyasi, ekonomik ve sosyal durumuna alakalı bilgi topluyorlardı. Böylece gayri resmi olarak iki ülke arasındaki ilişkiler 1829’da başladı ve 1851’de İstanbul’da iki ülke arasında dostluk anlaşması imzalandı. 1883’te ABD Tahran’da büyükelçiliğini açtı. İran ise 1888’de Washington büyükelçiliği açılışını gerçekleştirdi. İran Meşrutiyet Devrimi sonrası 1910’da William Morgan Shuster başında bulunan Amerikan bir heyet ekonomik danışmanlık vermek için İran’da görevlendirildiler. Shuster Mayıs 1911’de İran parlamentosu tarafından Genel Hazinedar olarak atandı. Ancak o dönem Ortadoğu Rusya ve İngiltere’nin etki alanı olduğu için bu emperyalist güçler ABD’nin bölgede ve özellikle de İran’da varlığını hoş karşılamıyorlardı. Bu nedenle Shuster istifa etmek zorunda kaldı ve ABD’ye döndükten sonra İran’ı Boğma ( The Strangling of Persia) adlı kitabını yazdı ve Rusya ve İngiltere’yi eleştirdi. İran, Rusya ve İngiltere’nin yayılmacı politikaları karşısında ABD’nin varlığından üçüncü güç ve dengeleyici güç olarak faydalanmak arayışındaydı. 1922’de İran devletinin daveti sonucu ABD vatandaşı olan Arthur Millspaugh bu ülkenin Maliye Bakanlığını yediden düzenlemek için Tahran’a gitti. Millspaugh 1922-1927 ve 1942-1945 yılları arasında İran’ın Maliye Bakanlığının danışmanı olarak görev yaptı. Millapaugh 1925’de Amerikan’ın İran’da Görevi (The American task in Persia) ve 1946’de Amerikalılar İran’da (Americans in Persia) başlıklı kitaplarını yayınladı. İkinci Dünya Savaşı sırasında 1941’de İran, Almanya ile işbirliği yaptığı bahanesiyle Sovyetler Birliği ve İngiltere tarafından işgal edildi. İkinci Dünya Savaşı sonrası ABD ve İran’ın ilişkileri yakınlığa tanıklık etti. Savaş sonrası ABD Başkanı Harry Truman Dört Nokta Programı (Point Four Program) bağlamında, İran, Türkiye ve Yunanistan’a maddi destek verdi. ABD’nin görüntüsü İran kamuoyunda 1953 darbesi öncesi olumluydu. Bu darbe öncesi emperyalist Rusya ve İngiltere’nin İran’ın iç işlerine müdahaleleri sonucu hem İran’ın yönetici seçkinleri hem de halkı arasında yabancı güçlere karşı güçlü güvensizlik duygusu vardı. Ancak ABD’nin İran’ın iç işlerine karışmadığı için bu ülkeye karşı İran halkı ve seçkinleri arasında olumsuz algı yoktu. Ancak 1953 darbesi her şeyi değiştirdi. 62 İran devleti 1951’de Başbakan Muhammed Musaddık döneminde petrol sanayisini kamulaştırdı. Ancak ABD ve İngiltere tarafından İran petrolüne yaptırım yapıldı ve İran, ana ulusal gelir kaynağından yoksun kaldı. Musaddık’ın petrolsüz ekonomi politikasını yürürlüğe sokmasına rağmen İran’ın ekonomisi çökme durumuna geldi. Ortaya çıkan siyasi kargaşa sonucu Başbakan Mussadık 1953’te ABD’nin CIA ve İngiltere’nin MI6 servisleri tarafından tasarlanan ve gerçekleşen darbe sonucu devrildi. 82 Dolayısıyla İran'ın Amerika'ya karşı tehdit algısı, İran'ın tarihsel olarak dış müdahale ve tahakküm altına alınma çabalarına maruz kaldığından kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda İran devleti büyük güçlere ve niyetlerine hiçbir zaman güvenmemiştir. 2000’de ABD’nin Dışişleri Bakanı Madeline Albright, Washington Yönetiminin 1953’de gerçekleşen darbede önemli bir rol oynadığını kabul etti ve bu darbeden dolay duyduğu üzüntüsünü dile getirdi. Albright bu darbenin İran’ın siyasi gelişimi için bir gerileme olduğunu ve günümüzde İranlıların ABD’nin ülkelerinin iç meselelerine karışmak nedeniyle hala öfkeli olduklarını gördüğünü belirtti.83 Ayrıca 2013’te gizli kategorisinden çıkan CIA belgelerinde darbenin nasıl yapıldığı detaylı bir şekilde anlatılmıştır ve CIA bu darbenin gerçekleştirdiğini kabullenmiştir.84 ABD’li bilgin Noam Chomsky’nin belirttiği gibi ABD Yönetimi İran’ın gösterdiği direnişin başka gelişmekte olan ülkelere örnek olabileceğinden endişe duymaktaydı. 82 Afshon Ostovar, Rebecca Edelston, Michael Connell, “On Shifting Sands: Iranian Strategy in a Changing Middle East,” CNA Strategic Studies, Ekim, 2013, s.12 (çevrimiçi) https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA594103, Erişim 21 Mayıs 2017. 83 Daniel Lomas, “Iran, Britain and Operation Boot: Iran, Britain and Operation Boot: Why the British government can’t reveal more about an ‘open secret’,” History Today, 13 Ağustos, 2018 (çevrimiçi) https://www.historytoday.com/daniel-wb-lomas/iran-britain-and-operation-boot, Erişim 5 Kasım 2018. 84 Saeed Kamali Dehghan & Richard Norton-Taylor, “CIA admits role in 1953 Iranian coup,” The Guardian, 19 Ağustos, 2013 (çevrimiçi) https://www.theguardian.com/world/2013/aug/19/cia-admits-role-1953- iranian-coup, Erişim 23 Ekim 2018. 63 Dolayısıyla darbe sonrası İran Şahı Muhammed Rıza Pehlevi ABD’nin kuklası olarak iktidara geri döndü ve 1979’da devrilene kadar ABD’nin çıkarlarını korumaya devam etti. 85 Demokratik bir şekilde iktidara gelen Başbakan Musaddık'a karşı düzenlenen darbeden dolayı ABD’ye karşı güvensizlik İran halkı ve yönetici seçkinlerinin tarihsel hafızalarında derin bir iz bıraktı. Dolayısıyla İran’ın tarihsel olarak Batılı güçlerin müdahalesine maruz kalması, Tahran’ın Batıya yönelik güvensizlik duygusunu pekiştirmiştir. 86 İran Şahı Muhammed Rıza Pehlevi ABD desteği güvencesiyle muhaliflerini bastırdı ve siyasi özgürlükleri kısıtladı. Devrim öncesi İran'da Şah rejimine karşı olan muhalif gruplar Washington'u sorumlu tutuyorlardı. 87 Ayrıca ABD devleti ve CIA servisi İran devletine Güvenlik ve İstihbarat Teşkilatı’nın (SAVAK) kuruluşunda destek verdi. İran devleti Türkiye’den sonra ikinci Müslüman ülke olarak 14 Mart 1950 tarihinde ABD baskısı sonucu İsrail’i de facto olarak tanıdı. Gerçi Başbakan Musaddık 7 Temmuz 1951 tarihinde bu tanımayı geri aldı, ancak darbe sonrası İran kralı Muhammed Rıza Pehlevi 1979 İslam devrimine kadar Tel Aviv ile ikili ilişkileri sürdürdü. Ayrıca 1955’de ABD Sovyetler Birliği tehdidine karşı bölgesel bir ittifak olan Bağdat Paktını hayata geçirdi. Bu ittifak ilk önce 24 Şubat 1955 tarihinde Türkiye ve Irak arasında imzalandı. Daha sonra İngiltere, Pakistan ve İran’da bu ittifaka katıldılar. Ancak ABD kendisi bu ittifaka resmi olarak katılmadı ve sadece gözlemci üye olarak katıldı. Suudi Arabistan Bağdat Paktını eleştirdi ve bu ittifaktan hoşnutsuzluğunu İran’a bildirdi. 1958’de Irak’ta General Abdülkerim Kasım liderliğinde gerçekleşen darbe sonucu Bağdat bu pakttan geri çekildi. Dolayısıyla bu ittifakın adı Merkezi Antlaşma Teşkilatı’na (CENTO) değişti ve merkezi ofisi Ankara’ya taşındı. İran ise 1979 İslam devrimi sonrası bu ittifaktan geri çekildi. 85 Noam Chomsky, “Violence and Dignity: Reflections on the Middle East,” 2013 Edward Said Lecture, Friends House, 18 Mart, 2013, (çevrimiçi) https://chomsky.info/20130318/, Erişim 27 Aralık 2017. 86 Abbas Milani, The Shah, New York, Palgrave Macmillan, 2011. 87 Nikki Keddie, Modern Iran: Roots and Results of Revolution, New Haven, Yale University Press, 2003. 64 Ayrıca 15 Ağustos 1955 tarihinde Tahran’da İran ve ABD arasında Dostluk Anlaşması diye tanınan Dostluk, Ekonomik İlişkiler ve Konsolosluk Hakları Antlaşması imzalandı ve 16 Haziran 1957 tarihinde yürürlüğe girdi. 20 Aralık 1957 tarihinde ABD bu anlaşmayı Birleşmiş Milletler’de kaydettirdi. Bu anlaşmanın 21. Maddesi iki ülke arasında herhangi anlaşmazlık yaşandığı takdirde Uluslararası Adalet Mahkemesi’nin kararının geçerli olacağını belirtmektedir. 88 Mayıs 2018’de Trump Yönetimi İran ile imzalanan nükleer anlaşma diye tanınan Ortak Kapsamlı Eylem Planı’ndan geri çekildi ve İran’a sert yaptırımlar uyguladı. İran ise 1955 İran-ABD Dostluk Anlaşmasına istinaden konuyu Uluslararası Adalet Mahkemesi’ne taşıdı ve Trump Yönetiminin yaptığı yaptırımların bu anlaşmaya aykırı olduğunu söyledi. 3 Ekim 2018 tarihinde Uluslararası Adalet Mahkemesi ABD’nin İran’a uyguladığı yaptırımların anlaşmayı ihlal ettiği yönündeki kararını açıkladı. Aynı gün ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo ABD’nin bu anlaşmayı sonlandırdığını duyurdu.89 ABD devrim öncesi İran’a siyasi, ekonomik ve sosyal reform yapmaya yönelik baskı yapmaktaydı. Bu bağlamda Beyaz Devrim diye 19 ilkeli reform yasası İran parlamentosunda onaylandı ve 26 Ocak 1963 tarihinde yapılan referandum sonucu yürürlüğe girdi. İran Şahı bu reformlara karşıydı. Ancak ABD baskısı sonucu kabullenmek zorunda kaldı. Öte yandan 1973’de Yom Kippur Savaşı ve ardından ortaya çıkan petrol krizi, büyük oranda, ABD'nin Ortadoğu ve Pers Körfezi politikasında önemli bir dönüm noktası oldu. Böylece petrol ABD için bir ekonomik çıkardan ziyade stratejik önem taşıyan bir hususa dönüştü. Ayrıca bölgenin üretici ülkeleri için petrolü dış politikalarında önemli bir araç ve silah haline getirdi. David Harvey 1973 petrol krizinde İngiliz istihbarat kaynaklarına göre 88 “İran ve ABD Arasında Dostluk Anlaşmasının Metni,” (Farsça) Asr-i İran, 28 Ağustos, 2018, (çevrimiçi) https://www.asriran.com/fa/news/628891/, Erişim 13 Eylül 2018. 89 “ABD İran’la Olan Dostluk Anlaşmasından Geri Çekiliyor,” (Farsça) Deutsche Welle Farsi, 3 Ekim, 2018, (çevrimiçi) https://p.dw.com/p/35viS, Erişim 22 Aralık 2018. 65 ABD Suudi Arabistan’a saldırı düzenlemeye hazır olduğunu belirtmektedir. 90 Ancak İran bu yaptırıma katılmadı ve ABD ve İsrail’e petrol satmaya devam etti. İngiltere 1968’de 1971’e kadar Süveyş’in doğusunda geri çekilmesini açıkladıktan sonra, ABD bölgede kendi çıkarlarını korumak için Suudi Arabistan ve İran’ı eş zamanlı olarak güçlendirerek bu iki ülke arasında bir güç dengesi kurmaya çalıştı. ABD Vietnam savaşının tecrübesinden faydalanarak Ortadoğu ve Pers Körfezinde uzaktan dengelemeye (Offshore Balancing) başvurdu. Bu bağlamda 1970’li yıllarda ABD Nixson Doktrini çerçevesinde Henry Kissinger tarafından tasarlanan “İkiz Direkli Politikasını” (Twin Pillars Policy) uyguladı. 91 Washington bölgenin istikrarını sağlama sorumluluğunu İran’a (askeri direk olarak) ve Suudi Arabistan’a (ekonomik direk olarak) devretti. Bu politika bağlamında İran Pers Körfez'inin jandarması veya gardiyanı haline geldi. 92 İran Şahı bölgenin jandarması olarak statükoyu korumak ve Pers Körfez'indeki herhangi bir Sovyetler Birliği etkisini dizginlemek amaçlı ABD’den birçok sofistike silah satın aldı ve güçlü bir ordu oluşturdu. Suudi Arabistan bu görevi üstlenmek için yeterli askeri kapasiteye sahip olmadığından ekonomik direk görevini üstlendi. Bu ilişkiler 1979 yılına kadar devam etti. Fakat 1979 İran İslam Devrimi İran ve ABD ilişkilerinde bir dönüm noktası oldu.93 b. İran İslam Cumhuriyeti ve ABD İlişkileri: Gerginlik ve Uyuşmazlık 1979 İslam Devrimi sonucu İran’ın lideri olan Şii din adamı Ayetullah Humeyni şiddetle ABD ve İsrail karşıtı sert bir tutum izledi. ABD’ye karşı öfke eski Şah Muhammed Rıza 90 Sasha Lilley, “On Neoliberalism: An Interview with David Harvey,” MR Online, 19 Haziran, 2006 (çevrimiçi) https://mronline.org/2006/06/19/on-neoliberalism-an-interview-with-david-harvey/, Erişim 14 Kasım 2018. 91 Faisal bin Salman Al-Saud, Iran, Saudi Arabia and the Gulf: Power Politics in Transition 1968–1971, New York, I.B. Tauris & Co Ltd. 2003, s. 57-59. Uzaktan Dengeleme bağlamında İngilizce’de “buck-passing” kavramı dengeleme sorumluluğunu bölgesel güçlere devretmek anlamına gelmektedir. 92 Muhammed Cafer Çemenkar, “Nixon’un Doktrini ve Pers Körfezi’nin Jandarması,” (Farsça) Mecelle-yi Zamane, No: 52, 2006, s. 86. 93 Huşeng Mehdevi, a.g.e. 66 Pehlevi’nin ABD’ye kanser tedavisi için gerçekleştirdiği ziyaretin ardından yükseldi ve 4 Kasım 1979 tarihinde bu ülkenin Tahran Büyükelçiliği’ne İmam Humeyni Hattını İzleyen Müslüman Öğrenciler diye bir grup öğrenci tarafından yapılan baskın sonucu 52 ABD’li memur ve diplomatın rehin alındı. Bu olay sonucu ABD İslam Cumhuriyeti ile olan tüm diplomatik ilişkilerini kesmeye karar verdi. Devrimciler, ABD’nin tıpkı 1953’de yaptığı darbe gibi yeni İslam Cumhuriyetini devirerek Şah'ı iktidara geri getirmeye çalıştığını düşünüyorlardı. Dolayısıyla İran ABD’den Şah’ın iadesini talep etti. Ancak ABD insani nedenle Şahın tedavi için ABD’de bulunduğunu öne sürdü ve Muhammed Rıza Pehlevi’yi iade etmedi. ABD rehineleri kurtarmak için gizli bir askeri operasyon gerçekleştirdi. Ancak operasyon başarısız oldu. Bu olay İran’da ABD’nin “Casusluk Yuvasını Ele Geçirme” olarak adlandırıldı ve iki ülke ilişkilerinde bir büyük diplomatik krize yol açtı ve 444 gün süren kriz 20 Ocak 1981 tarihinde iki ülke arasında imzalanan Cezayir Anlaşmaları’nın ardından rehinlerin serbest bırakılmasıyla sona erdi. Ayetullah Humeyni “Şu an tüm sıkıntıların sebebi Amerika’dır. Müslümanların tüm sıkıntılarının sebebi Amerika’dır.” diye şiddetle Washington’u ve politikalarını eleştirdi.94 Böylelikle ABD'nin devrim öncesi izlediği İkiz Direkli politika sona erdi ve ABD yalnız Suudi Arabistan ile ittifakta kaldı ve bu ülkenin desteği ile İran ve Irak'ı frenlemeye ve dizginlemeye çalıştı.95 1980’de Irak’ın İran’a saldırısı sekiz senelik bir savaşa yol açtı. İran’ın devrimci liderleri ABD’nin Saddam’ın arkasında olduğunu ve bu savaşı İslam Cumhuriyetini devirmek için planladığını düşünüyorlardı. Bu savaş sırasında Suudi Arabistan ve bazı Arap devletler de Irak’a destek verdiler. Dolayısıyla İran’ın liderleri ABD’yi “Büyük Şeytan” olarak nitelendirdiler. Ayrıca İslam Devrimi bölgedeki düzeni değiştirdi. Küresel düzeyde ise Sovyetler Birliği Afganistan'ı işgal ettikten sonra, ABD’nin Cumhurbaşkanı Jimmy Carter, 23 Ocak 1980 94 Muhammed Ali Hüseynizade, İran’da Siyasi İslam, (Farsça) Kum, Mufid Üniversitesi’nin Yayınevi, 2007, s. 312. 95 Allison, a. g. e., s.5. 67 tarihinde ülkesinin Pers Körfezi politikasını açıkladı. Bu politika daha sonra “Carter Doktrini” olarak anıldı. Carter doktrini Sovyetler Birliği’nin tehdidinin bölgeye geri dönüşü ve İran’da devrimci bir rejimin iş başına gelmesi ABD'nin bölgesel güvenlik yaklaşımının temelini oluşturdu ve bu yaklaşım büyük ölçüde günümüze kadar devam etmiştir. Carter Doktrini uyarınca ABD Merkez Komutanlığının kuruluşu, 1980-1981 yılları arasında Hava İndirme Uyarı ve Kontrol Sisteminin (Airborne Warning and Control System) Washington tarafından Suudi Arabistan'a satışı ve Körfez İşbirliği Konseyi'nin 1981'de kuruluşu gerçekleşti. Bu olaylar İran İslam Cumhuriyeti tarafından Suudi Arabistan için net kazanımlar olarak görüldü. Suudi Arabistan 1984’de İran-Irak savaşı sırasında ABD tarafından sağlanan AWACS verilerini kullanarak İran’ın iki savaş uçağını bu ülkenin hava sahasını ihlal ettiği gerekçesiyle vurdu ve böylece gerginliğe yol açtı.96 19 ve 20 Mart 1986 tarihlerinde İran-Irak savaşı sırasında İran’ın başarılı bir operasyonla Irak’ın El-Faw Yarımadasını ele geçirdikten sonra, ABD ve İngiltere savunma bakanlıklarının yetkilileri Washington’da görüştüler. Amerikalı yetkililer bu toplantıda İran’ın kazanmasını askeri operasyonla engelleyeceklerine dair azimliliklerini ortaya koyuyorlar. ABD’li yetkililer İran’ın hayati ekonomik altyapılarına kapsamlı saldırılalar düzenlemeleri sonucu bu ülkenin tavrının değişeceğini düşünüyorlardı. Ancak İngiltere ABD’nin bu kararına karşı çıkıyor.97 Dolayısıyla ABD’nin Başkanı Ronald Reagan, İran’ın zaferini engellemek için Irak’a askeri istihbarat ve gerekli destekleri vermek için talimat veriyor. 98 ABD’nin Ulusal güvenlik Arşivi’ne göre 20 Aralık 1983 tarihinde Donald Rumsfeld ABD’nin başkanı Ronald Reagan’ın temsilcisi olarak Irak’ı ziyaret etti ve bu ülkenin Cumhurbaşkanı Saddam Hüseyin ve dönem Dışişleri Bakanı ve Başbakan yardımcısı Tarık Aziz ile görüştü ve Bağdat’a Tahran’a karşı savaşta askeri destek konusunda güvence 96 Richard Halloran, “2 Iranian Fighters Rerted Downed by Saudi Air Force,” The New York Times, 6 Haziran, 1984 (çevrimiçi) https://www.nytimes.com/1984/06/06/world/2-iranian-fighters-reported-downed-bysaudi-air-force.html, Erişim 10 Kasım 2017. 97 “İran, Britanya’nın Dışişleri Bakanlığı Gizli Belgelerinde: Irak’la Savaş Sırasında Britanya’nın ABD’nin İran’a Saldırmasına karşı Çıkması,” (Farsça) BBC Farsi, 5 Şubat, 2019 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/iran-features-47127928, Erişim 17 Mart 2019. 98 Stephen M. Walt, The Hell of Good Intentions: America's Foreign Policy Elite and the Decline of U.S. Primacy, New York, Farrar, Straus and Giroux, 2018, s. 265. 68 verdi. 99 Ayrıca Donald Rumsfeld 2011’de yayınladığı anıları kitabında Irak’ın İran’a karşı kimyasal silah kullandığını bildiklerini, ancak İran ve Suriye’ye karşı Saddam’a ihtiyaç duydukları için kötü ve daha kötü arasında kötüyü seçerek Irak ile birçok konuda mutabık kaldıklarını ve bu ülkeyi desteklediklerini söylemektedir.100 25 Mayıs 1986 tarihinde Ronald Reagan’ın ulusal güvenlik danışmanı Robert McFarlane liderliğinde bir heyet İran’a gizli bir ziyaret gerçekleştirdi. Bu bağlamda ABD İran’ın ihtiyaç duyduğu silahları sağladı. İran ise Lübnan’da rehin alınan ABD’li askerlerin serbest bırakılmasına yardımcı oldu. Bu gizli olay Lübnan’ın Eş-şıra dergisi tarafından ifşa edildi. Dolayısıyla ABD Yönetiminin bu ülkenin iç yasaları uyarınca yasak olmasına rağmen, İran’a sattığı silahlardan kazandığı geliri Nikaragua'da ABD karşıtı olan Ortega’nın hükümetini devirmeye çalışan Kontralara gönderdiği ortaya çıktı. Bu siyasi skandal İran-kontra ve İrangate olarak tarihe geçti.101 Ayrıca 3 Temmuz 1988 tarihinde, İran'ın Bender Abbas Hava alanından Dubai'ye uçmakta olan İran Havayollarına ait 655 uçuş kodlu Airbus yolcu uçağı, 274 yolcusu ve 16 mürettebatıyla birlikte, ABD Donanmasına ait USS Vincennes savaş gemisinden tarafından vuruldu. Dolayısıyla uçağının infilak etmesi sonucu tamamı sivil 290 kişi yaşamlarını yitirdiler.102 Bu olay İran’da infial yarattı. 1990'lı yıllara gelindiğinde ABD Yönetimi İran-Irak Savaşının sona ermesi, Sovyetler Birliği'nin çökmesi ve Kuveyt’in Irak’ın işgalinden kurtarma savaşı sonrası dönem, bölgede İran ve Irak'ın gücünün dengelenmesinin gerektiğinin farkına vardı. ABD Pers Körfez'indeki askeri varlığını güçlendirmek ve bölgedeki müttefikleriyle güvenlik işbirliği yapmaya çalıştı ve İran ve Irak tarafından ortaya çıkabilecek olası bir tehdidi caydırmak için Çifte Çevreleme 99 Joyce Battle, ed. “Shaking Hands with Saddam Hussein: The U.S. Tilts toward Iraq, 1980-1984,” National Security Archive Electronic Briefing Book No: 82, 2003 (çevrimiçi) https://nsarchive2.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB82/, Erişim 27 Aralık 2017. 100 Donald Rumsfeld, Known and Unknown: A Memoir, New York, Penguin Group, 2011. 101“McFarlane’in Macerası Neydi?” (Farsça) Asr-i İran, 12 Ekim 2008 (çevrimiçi) https://www.asriran.com/fa/news/54071/, Erişim 2 Ocak 2018. 102 “İran’ın Yolcu Uçağına Saldırı Cinayeti Hakkında Söylenmemişler,” (Farsça) Al-Âlem Televizyonu, 3 Temmuz, 2017 (çevrimiçi) https://fa.alalamtv.net/news/1991554/, Erişim 19 Eylül, 2017. 69 politikasını izlemeye başladı. Bu politika temelde İran ve Irak'ı siyasi, askeri ve ekonomik olarak tecrit etmeye ve dizginlemeye çalışmaktaydı ve 2003'te Irak’ın işgali ve Saddam Hüseyin rejiminin devrilmesiyle sona erdi.103 Bu dönem ABD İran’ın ekonomisini hedefleyen yaptırımları yürürlüğe soktu. Mart 1996’da İran-Libya Yaptırımlar Yasası (The Iran-Libya Sanctions Act (ILSA)) onaylandı. Bu yasa uyarınca İran’ın petrol ve doğal gaz sektöründe 40 milyon dolardan fazla yatırım yapan şirketlere yaptırım yapılması öngörülmüştür. Bu rakam sonralar 20 milyon dolara düşürüldü. Bu yasayı sunanlardan biri senatör D’Amato olduğu için İran’da D’Amato Yaptırımları olarak tanınmıştır. 2006’da Libya bu yasadan çıkarıldı. Dolayısıyla bu yasanın adı İran Yaptırım Yasası (Iran Sanction Act (ISA)) olarak değiştirildi. Bu bağlamda İran’ın lideri Ayetullah Hameney “Amerika, İran’ı tahakküm altına almaktan daha az bir şeye yetinmez, Amerika ile ilişkilerin kesilmesi İran halkının çıkarınadır” diye ABD’nin güvenilmez olduğuna vurgu yaptı.104 George W. Bush dönemine gelindiğinde 11 Eylül saldırıları sonrası ABD teröre karşı mücadele bağlamında İran’ın iki sınırdaş ülkesi olan Afganistan ve Irak’a savaş başlattı. ABD’nin eski Irak, Suriye, Lübnan, Kuveyt, Pakistan ve Afganistan Büyükelçisi Ryan Crocker 11 Eylül 2001 saldırılarından bir hafta sonra Cenevre Müzakereleri esnasında İranlı diplomatlarla Afganistan’da Taliban’a karşı saldırı düzenleme konusunda müzakere ettiğini, ayrıca Ekim 2001’de Birleşmiş Milletlerin konferans salonunda tekrar görüştüklerini söylemektedir. 105 Crocker İran Devrim Muhafızlarının Kudüs gücünü temsil eden komutanın görüşme sırasında, Afganistan’da Taliban’ın askeri yapılandırmasını gösteren bir haritayı sunduğunu ve ilk önce hangi hedeflerin vurulmasının gerektiği konusunda tavsiyelerde bulunduğunu söylemektedir. Crocker, “not alabilir miyim?” diye sorduğunu ve komutanın 103 Guzansky. a. g. e., s. 9-12. 104 Behruz Tayrani, Kronolojik olarak İran ve ABD İlişkileri, (Farsça) Tahran, Merkezi Esnad ve Tarihi Diplomasi, Dışişleri Bakanılığı, Basım ve Yayın Merkezi, 2000, s. 380-381. 105 Celal Yakubi, “Son on yılda İran ve ABD’nin Güvenlik İşbirliklerinin Gözden Geçirilmesi,” (Farsça) BBC Farsi, 21 Aralık, 2014 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/iran/2013/09/130930_l39_iranus_relations_yaghoobi, Erişim 5 Haziran 2018. 70 “harita sizde kalabilir” diye yanıt verdiğini eklemektedir. 106 ABD heyetinde yer alan başka bir diplomat Hillary Mann Şubat 2009’de BBC kanalında yayınlanan “İran ve Batı” adlı belgeselin üçüncü bölümünde Iran ile müzakerelerin New York ve Cenevre’de gerçekleştiğini onaylamaktadır ve İran heyetinin ABD heyetine Afganistan’da Kuzey İttifaka destek vermesinin gerektiğine vurgu yaptığını ve ABD heyeti ile askeri istihbarat paylaştığını ve İran heyetinde yer alan komutanın müzakerelerin yolunda yürümediğinden canının sıkıldığını şöyle anlatmaktadır: O yumrukla masaya vurdu ve “artık yeter! Bunlar güzel sohbetler, ancak bombardıman başarısız olsa bir sonuca varmayacağız” dedi. O bir harita çıkardı ve masanın üzerine açtı ve Birleşik Devletler’in odaklanması gereken hedefleri özellikle de Kuzeyde [Afganistan’ın Kuzeyinde] göstermeye başladı. Biz bu haritayı aldık ve Birleşik Devletler’in Merkez Kuvvetler Komutanlığına (CENTCOM) yolladık ve muhakkak bu Birleşik Devletler’in askeri stratejisi oldu.107 Böylece İran’ın yardımıyla Taliban hükümetine son verildi. Üstelik İran Aralık 2001 Almanya’nın Bonn şehrinde gerçekleşen Uluslararası Afganistan Konferansı’nda önemli bir rol oynadı. İran’ın çabaları sonucu Taliban sonrası ilk Afgan hükümeti kuruldu. Ancak İsrail devleti Ocak 2002 Kızıldeniz’de uluslararası sularda İran’dan Gazze’ye silah taşıyan bir gemiye Nuh Gemisi adlı operasyonda el koyduğunu açıkladı. “Karine A” gemisi meselesi olarak tanımlanan bu olay İran ve ABD’nin işbirliğine Bonn Konferansı sonrası dönem son verdi.108 İran’ın Dışişleri Bakanı ve Bonn Konferansı dönemi İran’ın Birleşmiş Milletler Temsilciliği Başkanı Cavad Zarif hiçbir zaman Karine A olayını unutmayacağını ve bu olayın İsrail’in kumpası olduğunu savunmaktadır.109 106 Hüseyin Bastani, “Devrim Muhafızları Ordusu ve ABD’nin Gizli İlişkilerini Yeniden Okuma,” (Farsça) BBC Farsi, 22 Temmuz, 2019 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/iran-features-48016253, Erişim 26 Temmuz 2019. 107 Iran and The West 3/3: Nuclear Confrontation, Bkz.: https://www.youtube.com/watch?v=dfisKgJ8UWY 108 Hüseyin Bastani, “İran ve ABD Müzakerelerinde Gerçekleşen ‘Altı Sabotaj’ın Anlatımı,” (Farsça) BBC Farsi, 18, Ocak, 2016 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/iran/2015/09/150917_l39_file_iran_us_deal, Erişim 21 Temmuz 2019. 109 “Zarif: ‘Karine A’ Gemisi Olayını Asla Unutmam,” (Farsça) Diplomasi-yi İrani, 14 Ağustos 2015 (çevrimiçi) http://irdiplomacy.ir/fa/news/1950802/, Erişim 12 Kasım 2017. 71 Dolayısıyla Bush Yönetimi İran’a yönelik sert bir tutum izledi. George Bush’un ABD Kongresindeki konuşmasında İran, Irak ve Kuzey Kore’yi “Şer Ekseni” (Axis of Evil) olarak ilan etti. Bu olay hem İran’ın yönetici seçkinleri hem de kamuoyunda ABD’nin güvenilmez bir devlet olduğunu düşüncesini bir daha hatırlattı. 110 İran ve ABD ilişkilerinde gerginlik İran’ın Suudi Arabistan başta olmak üzere Per Körfezi Arap devletleriyle ilişkileri de etkiledi. 111 Ancak 2003 Irak işgali sonrası dönem İran ve ABD Irak’ın güvenliği konusunda sınırlı bir şekilde işbirliği yaptılar. İran’ın lideri Ayetullah Hameney ABD ile müzakere konusunda iyimser olmadığını, ancak geçmiş yıllarda Irak gibi özel meselelerde müzakereye yönelik bir sakınca görmediğini söyledi.112 ABD’nin eski Irak Büyükelçisi Zalmay Halilzad, Irak’a saldırı başlamadan İran ile ABD’nin uçaklarının yanlışlıkla İran’ın hava sahasını ihlal ettiğinde anlayış göstermelerini ve uçakları vurmamalarını talep ettiklerini söyledi.113 Iraklı politikacı ve bu ülkenin eski Dışişleri Bakanı Hoşyar Zebari İran ve ABD’nin Irak konusunda görüştüklerini onaylamaktadır ve iki ülkenin askeri operasyonun teknik meseleleri ve İran’ın sınırı ve hava sahası konusunda anlaştıklarını belirtmektedir. Ayrıca Zebari İran’ın ABD’nin Irak’ta üs kurarak daimi olarak bu ülkede kalacağından endişe duyduğunu ve ABD’lilerin ise birkaç aranan El-Kaide üyesinin İran’da olduğunu ve Tahran’ın onları ABD’ye iade talebini reddettiği için hoşnut olmadıklarına vurgu yapmaktadır. 114 Demokratların adayı Barack Obama'nın ABD’nin Cumhurbaşkanı olarak seçilmesi sonrası iki ülke ilişkilerinde değişim umutları vardı. Obama Yönetiminin Tahran'a karşı yumuşak tutumuna rağmen, 2009'da İran’da Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde Mahmut Ahmedinejad’ın seçilmesi sonrası seçimin sonuçlarına yönelik protesto gösterileri başladı. 110 Ostovar, Edelston ve Connell, a. g. e., s.13-14. 111 Mahmood Sariolghalam, İran İslam Cumhuriyeti’nin Dış Politikası: Teorik Gözden Geçirme ve İttifak Paradigması, (Farsça) Tahran, Merkezi Tahkikat-i Stratejik, s. 35. 112 Yakubi, a.g.e. 113 “Saddam [Rejimine] Saldırı Dönemi İran ve ABD arasında İşbirliği,” (Farsça) Diplomasi-yi İrani, 9 Mart, 2019 (çevrimiçi) http://irdiplomacy.ir/fa/news/1956996/, Erişim 20 Mart 2019. 114 “Irak’a Saldırmadan Önce İran ve ABD’nin Koordinasyonu,” (Farsça) Tabnak, 16 Kasım, 2013 (çevrimiçi) https://www.tabnak.ir/fa/news/357970/, Erişim 5 Mart 2019. 72 ABD, yeşil hareketi diye adlandırılan protestolara açık destek vermedi. Ancak İran’ın seçkinleri bu protestoların ABD Yönetimi tarafından tasarlandığını ve kadife devrimi olarak Tahran’da rejim değişikliğini amaçlayan gizli bir proje olarak algıladılar. Ayrıca önceki Washington yönetimleri tarafından İran'a uygulanan yaptırımların Obama döneminde de uzatılması, ABD’nin İran’ı dize getirmeye çalıştığı algısını İranlı yönetici seçkinler arasında pekiştirdi. Dahası, İran, ABD'nin Pers Körfezi Arap ülkelerindeki askeri varlığını varoluşsal bir tehdit olarak algılamaktadır. Dolayısıyla Suudi Arabistan ve Arap-Sünni kamp İran tarafından bölgesel rakipler olarak değil, ABD ve İsrail'in oluşturduğu stratejik tehdidin bir parçası olarak görünmektedirler. İran ABD’nin tehditlerine karşı asimetrik bir strateji izlemekle kendi güvenliğini sağlamaya çalışmaktadır. Bu bağlamda İran hibrid savaş yöntemi, düzensiz savaş taktikleri, Gerilla taktikleri, mayın harpleri ve hızlı botlarıyla tehditlere karşılık vermeye çalışmaktadır. Ayrıca sekiz yıllık İran-Irak savaşı tecrübesi, İran’ı savunma doktrinini bağlamında yerli balistik füze programı, İnsansız hava araçları ve asimetrik kabiliyetlerini geliştirmeye itmiştir. Öte yandan İslam Devrimi sonrası kapitalist ve emperyalist Amerika’ya karşıtlığı bir politika olarak İslam Cumhuriyeti’nin devrimci liderleri tarafından inşa edildi ve gitgide İslam Cumhuriyeti’nin kimliğinin önemli bir öğesine dönüştü. İranlı akademisyen Mahmood Sariolghalam ABD düşmanlığı ve ABD karşıtı söylemi İran İslam Cumhuriyeti’nin varoluş nedeni olarak tanımlamaktadır. Sariolghalam bu düşmanlığın ABD’nin siyasi sistemiyle alakası olmadığını ve bu düşmanlığın İslam Cumhuriyeti’nin kimliğinin vazgeçilmez bir unsuru haline geldiğini ve bu bağlamda ABD karşıtlığı siyasi İslam’la bağlantılı epistemolojik bir yapı olduğunu vurgulamaktadır.115 Dünya Sistemleri Teorisiyle tanınan Immanuel Wallerstein, İran ve ABD’nin bölgede Irak, Afganistan, Suriye ve Filistin meselelerinde ortak çıkarlarına vurgu yapmaktadır ve iki 115 Mahmood Sariolghalam,“Prospects for Change in Iranian Foreign Policy,” Carnegie Endowment for International Peace, 20 Şubat, 2018 (çevrimiçi) https://carnegieendowment.org/2018/02/20/prospects-forchange-in-iranian-foreign-policy-pub-75569, Erişim 28 Şubat 2018. 73 ülke Obama ve Ruhani döneminde müzakere yoluyla sorunlarını çözebileceklerini düşündüğünü belirtmektedir. 116 Ancak Wallerstein 2014’te ele aldığı “ABD-Iran Müzakereleri: Paralel İkilemler” başlıklı makalesinde olası bir senaryoda Tahran ve Washington arasında siyasi gücün saldırgan politikacılar eline geçtiğinde karşı tarafı mütecaviz eylemle tehdit edebileceğini ve tüm bölgeyi etkileyen bir çatışmanın ortaya çıkabileceğini öngörmüştü. 117 Wallerstein’ın öngörüsü Trump’ın iş başına gelmesiyle gerçekleşti. Arap Baharı sonrası döneme gelindiğinde ABD, Suriye'de İran'ın ektisini frenlemeye çalıştı. ABD İran'ın müttefiki olan Irak hükümetine destek vermekte, ancak Suriye'deki İran ile ittifakta olan hükümete karşı çıkmaktadır. ABD Suriye krizinde dolaylı olarak bazı muhalif gruplara destek vermeye ve hava saldırılarına yetindi. Böylece Arap Baharı sonrası ABD'nin Ortadoğu'ya yönelik net bir stratejisinin olmadığı Ortadoğu uzmanları tarafından söylenmiştir. 118 Donald Trump’ın ABD Cumhurbaşkanı olarak Barack Obama’nın yerine geçmesi İran’ı da bir hayli etkiledi. Trump’ın İran’a karşı şahin görüşleri ve sert tutumu, Suudi Arabistan ziyareti, İran ile yapılan nükleer anlaşmanın kötü bir anlaşma olduğunu sıkça söylemesi ve bu anlaşmadan geri çekilmesi ve İran’a karşı sert ekonomik yaptırımlar uygulaması, İran’da ABD’yle uzlaşmanın imkânsız olduğu algısının oluşumuna katkıda bulundu. Columbia Üniversitesi Uluslararası İlişkiler öğretim üyesi Robert Jervis Trump Yönetiminin Tahran’a yönelik yaptığı ekonomik yaptırımların ABD’nin müttefiklerini rahatsız ettiğini ve İran’ın ekonomisine büyük zarar vermeyeceğini savunmaktadır. 119 116 Immanuel Wallerstein, “Heroic Leniency: Iran and the United States,” Commentary No: 362, 1 Ekim 2013 (çevrimiçi) https://www.iwallerstein.com/heroic-leniency-iran-united-states/, Erişim 18 Ocak, 2018. 117 Immanuel Wallerstein, “U.S.-Iran Negotiations: Parallel Dilemmas,” Commentary No: 373, 15 Mart, 2014 (çevrimiçi) https://www.iwallerstein.com/usiran-negotiations-parallel-dilemmas/, Erişim 20 Ocak 2018. 118 Gause, a. g. e., s.23. 119 Clare Foran, “Donald Trump and the Threat of Global Conflict,” A conversation with Robert Jervis of Columbia University on the potential consequences of the president’s combative rhetoric, The Atlantic, 3 Şubat, 2017 (çevrimiçi) https://www.theatlantic.com/politics/archive/2017/02/trump-iran-sanctionsaustralia-mexico/515547/, Erişim 26 Nisan, 2017. 74 Ayrıca Uluslararası İlişkiler Uzmanı, Chicago Üniversitesi öğretim üyesi ve Ofansif Realizm Teorisini ortaya koyan John J. Mearsheimer İran’ın ABD için doğrudan veya dolaylı bir tehdit olmadığına ve bunun tam tersi ABD’nin İran için bir tehdit olduğuna inanmaktadır. Mearsheimer İsrail ve Suudi Arabistan’ın Trump Yönetimine baskı yaptıklarını ve ABD’yi askeri güç kullanmaya ve İran’a karşı rejim değişikliği politikası izlemeye teşvik ettiklerine dair kanıtlar bulunduğunu vurgulamaktadır. Mearsheimer’e göre İran ABD’nin sandığı terörizm kaynağı değil ve bu unvanı bir ülke hak ediyorsa o ülke İran değil, Suudi Arabistan’dır. 120 Son dönem Nisan 2019’da ABD İran’ın Devrim Muhafızları Ordusunu yabancı terör listesine eklediğini ilan etti. Uluslararası hukukta ilk kez bir devlete bağlı askeri gücün başa devlet tarafından terör örgütü olarak ilan edildiği dünya kamuoyunda dikkat çekti.121 İran ise ABD’nin kararına karşılık verdi. Bu bağlamda İran Meclisi, ABD Merkez Kuvvetler Komutanlığını (CENTCOM) terör örgütü listesine aldı.122 Ayrıca ABD İran ile yapılan nükleer anlaşmadan çekildikten sonra Tahran’a yönelik ağır yaptırımları yürürlüğe soktu. Bu yaptırımlar arasında İran'ın para, altın, ham petrol ve petrol ürünleri ticareti yer almaktadır. ABD tarafından yayınlanan açıklamada, İran'a yönelik yaptırımların İran ile ticaret yapan üçüncü ülke ve şirketleri de kapsayacağı belirtildi. ABD İran’dan petrol ithal eden 8 ülkeye (Çin, Japonya, Hindistan, Güney Kore, İtalya, Türkiye, Yunanistan ve Tayvan’a) altı aylık muafiyet vermişti. ABD Başkanı Donald Trump 2 Mayıs 2019 tarihinden itibaren bu 8 ülkenin İran'a uygulanan yaptırımlardan muafiyetinin sona ereceğini ve tekrar uzatılmayacağını açıklamıştı.123 120 John Mearsheimer, “Interview with Mearsheimer,” Interviewed by Roberto Vivaldelli, Lobelog, 22 Mart, 2019 (çevrimiçi) https://lobelog.com/interview-with-mearsheimer/, Erişim 13 Mayıs 2019. 121 “Devrim Muhafızları ABD’de Resmen Terör Örgütü olarak kaydedildi,” (Farsça) 16 Nisan 2019, BBC Farsi (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/iran-47935892, Erişim 11 Mayıs 2019. 122 “Mütekabil Karar; CENTCOM Terör Güçleri Listesinde,” (Farsça) Deutsche Welle Farsi, 23 Nisan, 2019 (çevrimiçi) https://www.dw.com/fa-ir/iran/a-48449065, Erişim 14 Mayıs 2019. 123 “ABD İran Petrol’ü Yaptırımlarından Muafiyetini Uzatmadı,” (Farsça) BBC Farsi, 22 Nisan, 2019 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/iran-48009103, Erişim 27 Nisan 2019. 75 ABD’li düşünür Noam Chomsky ABD’nin İran’a karşı tutumunun 1979’dan beri Tahran’ın Washington’a karşı “başarılı direniş”ine (successful defiance) son vermesini amaçladığını söylemektedir. Chomsky’e göre İran’ın direnişi başka devletler için örnek ve ilham kaynağı olabilmektedir. Dolayısıyla ABD Yönetimi bu “virüsü” Soğuk Savaş döneminde “Komünizm virüsü’nün” Batı Kutbuna bulaşmasını engellemeye çalıştığı gibi engellemek ve aşılamak istemektedir. Chomsky ABD, 1953’de İran’ın Başbakanı Musaddık’ın İngiltere ve ABD’ye karşı “direnişçi” olduğu için devrildiğini ve “itaatçı” Shah’ın yeniden tahta dönmesini sağaldığını belirtmektedir. Chomsky ABD’nin istihbarat servislerinin ABD Kongresine sunduğu raporda İran’ın askeri doktrinin tam anlamıyla savunmacı olduğunu ve topraklarına herhangi bir olası saldırıyı önlemek için tasarlandığını ve gerginliklerde diplomatik bir çözüm uygulamaya çalıştığını ve nükleer programının caydırıcılık stratejisinin temel parçası olduğuna vurgu yapıldığını belirtti.124 Tahran Üniversitesi Siyaset Bilimi öğretim üyesi Sadık Zibakelam ise İran ve ABD arasında derin stratejik ihtilafların bulunmadığına vurgu yaparak iki ülke arasında uyuşmazlığı İran’ın 1979 sonrası Batı karşıtlığı bağlamında “Amerika düşmanlığının” İslam Cumhuriyeti’nin kimliğinin bir öğesine dönüşmesinden kaynaklandığını savunmaktadır. Zibakelam’a göre İran Amerika düşmanlığını bırakırsa kimlik krizi ile karşı karşıya kalabilmektedir.125 Bu bağlamda İran’da akademik camia bile Amerika düşmanlığını kabul etti ve kaçınılmaz ve normal bir olgu olarak ele aldı. Hâlbuki ABD düşmanlığı İran’ın ulusal çıkarlarına zarar dışında hiçbir faydası olmamıştır.126 Bu bağlamda Joseph S. Nye İran ve ABD arasında temasların artmasının gelişebilecek olan düşmanlık klişelerini azaltabileceği 124 Noam Chomsky, “Noam Chomsky: We Must Stop War with Iran Before It’s Too Late,” In These Times, 21 Mayıs, 2019 (çevrimiçi) http://inthesetimes.com/article/21893/iran-war-trump-bolton-neoliberalismvenezuela-cuba-world-order, Erişim 24 Mayıs 2019. 125 “ABD ile İlişkiler İslam Cumhuriyeti’ni Kimlik Krizine Sokar,” (Farsça) El-Arabiyye Farsi, 26 Temmuz, 2018 (çevrimiçi) https://farsi.alarabiya.net/fa/iran/2018/07/26/, Erişim 5 Ağustos 2018. 126 “Sadık Zibakelam: ABD Düşmanlığı İslam Devrimi’nin Hedeflerinden değildi,” (Farsça) 25 Mayıs, 2019, Şafakna (çevrimiçi) https://fa.shafaqna.com/news/755020/, Erişim 27 Mayıs 2019. 76 ve yumuşak gücün her iki taraf için kazan kazan bir oyun olabileceği savunarak iki ülke arasında müzakerenin başarılı olabileceğine vurgu yapmaktadır. 127 ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo İran’ın petrol gelirlerini kullanarak Hamas ve Hizbullah gibi sözde terörist gruplara finansman sağladığını ve füze programının geliştirdiğini ve böylece bölgeyi istikrarsızlaştırdığını iddia etti. Pompeo’ya göre İran Yemen’de Husiler’in Suudi Arabistan’ı hedef alan balistik füzeleri temin etmektedir. Ayrıca Pompeo İran’ın petrolüne uygulanan yaptırımlar sonucu petrol piyasasında ortaya çıkan boşluğun Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri’nin dolduracaklarına dair söz verdiklerini belirtti.128 Ancak Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri İran petrolünün piyasada boşluğunu doldurabileceklerini iddia etseler de uzmanlara göre bu iki ülke en ideal şekilde İran’ın ihraç ettiği petrolün yarısını piyasalarda doldurabilmektedirler. Ayrıca en kötü koşulda İran’ın petrol ihracı günlük 400,000-500,000 varile düşürülebilmektedir. Ancak uzmanlar sıfıra düşürülmesinin imkânsız olduğunu belirtmektedirler. 129 Öte yandan John Mearsheimer Trump Yönetiminin İran’a karşı uyguladığı “Maksimum Baskı” stratejisinin egemen bir devlet olan İran’ın bekasını tehdit ettiğini belirtmektedir. Mearsheimer’e göre bu strateji en tehlikeli şekilde geri tepmektedir ve İran hızla nükleer silah yapmaya adım atmaktadır ve Trump bunu durduramıyor.130 Harvard Üniversitesi Uluslararası İlişkiler öğretim üyesi ve Defansif Realizm Teorisine katkıda bulunan Stephen M. Walt, Trump Yönetiminin başta gelen dış politika önceliğini İran İslam Cumhuriyeti olarak nitelendirmektedir. Ancak ABD Yönetiminin belli bir hedefi 127 “Interview: Joseph Nye on Iran and the End of American Exceptionalism,” interviewed by Mojtaba Mousavi, Iran’s view, 2015 (çevrimiçi) http://www.iransview.com/interview-joseph-nye-on-iran-and-the-end-ofamerican-exceptionalism/1592/, Erişim 17 Haziran 2017. 128 “Pompeo: İran’ın Petrolü [Alımından] Muafiyetleri Uzatılmaz: Suudi Arabistan ve BAE petrol eksikliğini Telafi Ederler,” (Farsça) Dünyayi İktisad, 22 Nisan, 2019 (çevrimiçi) https://www.donya-eeqtesad.com/fa/tiny/news-3517595, Erişim 27 Nisan 2019. 129 “Alabama Üniversitesi Hocası: ABD’nin Hedefi İran’ı Kapsamlı Ortak Eylem Planı’ndan Geri Çekilmeye mecbur etmektir,” (Farsça) İslam Cumhuriyeti Haber Ajansı (IRNA), 26 Nisan, 2019 (çevrimiçi) https://www.irna.ir/news/83292315/, Erişim 3 Mayıs 2019. 130 John J. Mearsheimer, “Iran Is Rushing to Build a Nuclear Weapon — and Trump Can’t Stop It,” The New York Times, 1 Temmuz, 2019 (çevrimiçi) https://www.nytimes.com/2019/07/01/opinion/iran-is-rushing-tobuild-a-nuclear-weapon-and-trump-cant-stop-it.html, Erişim 8 Temmuz 2019. 77 olmadığına vurgu yaparak Washington’un herhangi bir İran politikası olduğuna kuşkuyla yaklaşmaktadır. Walt, Trump Yönetiminin izlediği Maksimum Baskı politikasına yönelik beş olası senaryoyu öngörmektedir. Walt’ın birinci senaryosuna göre Trump Yönetiminin hedefi İsrail, Suudi Arabistan, Pers Körfezi Arap devletleri ve ülke düzeyinde Trump’a seçim sürecinde finansman sağlayan Cumhuriyetçileri memnun etmek için bir siyasi duruştur. Ayrıca Walt, Trump, Bolton ve Pompeo’nun İran rejiminin çökmeyeceğini ve yeni bir nükleer anlaşmaya yaklaşmayacağının farkında olduklarını söylemektedir. Walt birinci seçeneğin doğru olduğunu sanmadığını söylemektedir. Walt ikinci senaryo olarak Trump Yönetiminin İran’a “Maksimum Baskı” yaparak Tahran’ı yeni bir nükleer anlaşmayı imzalamaya mecbur etmeyi ve Pmpeo’nun ilan ettiği 12 şartı kabul ettirmeyi planladığını belirtmektedir. Ancak Walt bu seçeneğin imkânsız olduğu kanaatindedir. Üçüncü senaryo olarak Walt, Trump, Bolton ve Pompeo’nun hedefini İran’a karşı rejim değişikliği politikası olduğunu belirtmektedir ve onların İran’a baskı yapmakla İran halkı sıkışarak ve nihayet ayaklanarak İran rejimini devireceklerini düşündüklerini söylemektedir. Walt Bolton’un İran’ın sürgünde yaşayan muhalifleri ile yakın ve kârlı ilişkisi olduğuna vurgu yapmaktadır. Walt bu cümleyle Bolton’un Halkın Mücahitleri Örgütü’nün toplantılarında konuşmacı olarak katılarak yaklaşık 180 bin dolar131 para aldığına dair iddiaları ima etmektedir. Walt ABD’nin Küba’ya on yıllarca yaptığı ambargolara rağmen bu ülkenin devletinin çökmediğini örnek vererek bu seçeneğin de başarısız olacağı kanaatindedir. 132 Walt’ın dördüncü senaryosu önleyici bir savaş için bahane oluşturmaktır. Walt Trump Yönetiminin maksimum baskıdan hedefini İran’ı nükleer programını yeniden başlamaya teşvik etme ve ortamı İran’ın nükleer altyapısına saldırı düzenlemeye hazırlamak olabileceğini düşünmektedir. Walt bu seçeneğin de muhtemel olmadığı kanaatindedir. Walt’ın en muhtemel ve son senaryosuna göre ABD’nin hedefi İran’ı dizginlemektir. Walt bu senaryo bağlamında İran’ın bölgede güçsüzleştirme ve etkisinin azaltma konusunda başarılı olabileceği kanaatindedir. Son olarak Walt ABD’nin Ortadoğu bölgesinde temel çıkarlarını istikrarlı bir güç dengesini sağlamak, 131 “John Bolton Münafiklerin [Halkın Mücahitleri’nin] Toplantlatına Katılmak için Kaç Para Almıştır?” (Farsça) ISNA, 15 Kasım, 2018 (çevrimiçi) https://www.isna.ir/news/97082412012/, Erişim 20 Kasım 2018. 132 Stephen M. Walt, “If Nobody Knows Your Iran Policy, Does It Even Exist?” Foreign Policy, 6 Mayıs, 2019 (çevrimiçi) https://foreignpolicy.com/2019/05/06/if-nobody-knows-your-iran-policy-does-it-evenexist-bolton-trump/, Erişim 12 Mayıs 2019. 78 herhangi yerli veya dış gücün bölgeyi kontrolü altına almayı önlemek, nükleer silahların yayılmasını engellemek ve şiddet içeren aşırıcılığı bastırmak olarak nitelendirmektedir. 133 Fareed Zakaria ise ABD’nin İran’a yaptığı ağır yaptırımlar sonucu önümüzdeki aylarda binlerce sivil İranlı vatandaşın tıbbi malzeme, yiyecek ve beslenmeden mahrum bırakılarak hayatlarını kaybedebileceklerine vurgu yapmaktadır. Ayrıca Zakaria askeri bir saldırıda ölenlerin askerler ve subaylar olduğunu, ancak yaptırımlar sonucu ölenlerin en savunmasız, fakir ve hasta insanlar olduğunu belirtmektedir. 134 Robert D. Kaplan ise İran’ın Ortadoğu’nun istikrarı ve ABD’nin müttefikleri için bir sorun olduğunu kabullenmektedir. Ancak Kaplan İran devletinin din adamları yönetim seçkinleri ve liderlerinin birçok güç merkezine sahip olduklarını ve bu devletin bir dürtüsel askeri harekât ile devrilmeyecek kadar kurumsallaştırılmış durumda olduğuna vurgu yapmaktadır. Kaplan’a göre rejim değişikliği Devrim Muhafızları Ordusu’nun İran’da doğrudan kontrol sağlamasına yol açarak durumların daha da kötüye gitmesine neden olabilmektedir.135 Trump Yönetiminin nükleer anlaşmadan geri çekilmesi sonrası maksimum Baskı bağlamında ağır yaptırımlarla İran’ın ekonomisi özellikle de petrol ihracını hedef alması Tahran tarafından ABD ve bölgesel müttefikleri olan İsrail, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri tarafından uygulanan “Ekonomik Savaş” veya “Ekonomik Terörizm” olarak algılandı. İran ise nükleer anlaşma (Ortak Kapsamlı Eylem Planı) kapsamında taahhütlerinin bir kısmını askıya aldı. Ayrıca 20 Haziran 2019 tarihinde Devrim Muhafızlarının Pers Körfezi’nde ABD’nin istihbarat toplamakta olan İHA’sını düşürmesi gerginliği daha da 133 a. e. 134 Joseph A. Wulfsohn, “CNN's Fareed Zakaria: 'Thousands' could die because of Trump's sanctions on Iran,” Fox News, 25 Haziran, 2019 (çevrimiçi) https://www.foxnews.com/entertainment/cnns-fareed-zakariathousands-could-die-because-of-trumps-sanctions-on-iran, Erişim 27 Haziran 2019. 135 Robert D. Kaplan, “This Isn’t About Iran. It’s About China,” The New York Times, 26 Haziran, 2019 (çevrimiçi) https://www.nytimes.com/2019/06/26/opinion/trump-iran-china.html, Erişim 27 Temmuz 2019. 79 tırmandırdı. İran’ın kontrollü tırmandırma stratejisi riskli olsa bile Trump’ın İran’la “ön şartsız müzakerelere” hazırlıklı olduğunu ilan etmeye neden oldu. 3. İran’ın Nükleer Programı: Suudi Arabistan’ın Kaygıları ve ABD’nin Rolü İran'ın Nükleer programı ortaya çıktığında küresel güçler ve İran’ın bölgesel rakipleri birlikte potansiyel olarak nükleer silahlarla donatılmış bir İran'ı tehdit olarak algıladılar. Nükleer silahların olası yayılması bölgede nükleer silah yarışı olasılığını da beraberinde getirmektedir. Ayrıca bu silahların devlet dışı aktörlerin eline geçmesi durumda daha büyük bir tehdit ortaya çıkabilmektedir. Ancak İran defalarca nükleer silah yapmak arayışında olmadığını ve enerji ihtiyaçlarını karşılamak için barışçıl ve sivil bir nükleer program izlediğini söylemiştir. Suudi Arabistan'ın, nükleer bir caydırıcılık elde etme veya nükleer bir güçle ittifak kurma konusundaki iddialar bu ülkenin Pakistan ile olan olası gizli anlaşma yapıldığına odaklanmaktadır. Pakistan tek Müslüman nükleer güç olmasına rağmen ekonomik olarak yoksul bir ülkedir. Suudi Arabistan bu ülkeye maddi destek karşılığında Pakistan'dan nükleer silah ithalatı iddiaları öne sürüldü. 136 Foreign Affairs dergisi Suudi Arabistan ile Pakistan arasında nükleer silahlara, nükleer teknolojiye ve güvenlik garantileri konusunda ikili anlaşmalar olduğunu iddia etmektedir. 137 Ancak Pakistan Nükleer silahların Suudi Arabistan'a satışını yalanladı. Pakistan’ın Dışişleri Bakanı Aziz Ahmet Chaudhry ülkesinin Suudi Arabistan'a Nükleer silah sağladığını veya tedariki niyetinde olduğunu reddetti. 138 Ayrıca Pakistan'ın Dışişleri Bakanı yardımcısı Suudi Arabistan ile Pakistan arasında 136 Abdul Rahman El-Raşid, “Suudi Arabistan’ın Nükleer Bombası,” (Arapça) Arapça Şarkul Avsat, 16 Kasım, 2013 (çevrimiçi) https://aawsat.com/home/article/9752, Erişim 5 Temmuz 2017. 137 Eli Avidar,“Saudi Arabia Won’t Wait for the West on Iran's Nuclear Program,”Al-monitor, 7 Haziran, 2012 (Çevrimiçi) https://www.al-monitor.com/pulse/tr/security/01/06/saudi-arabia-wont-wait-for-the-w.html, Erişim 7 Temmuz 2017. 138 “Pakistan: Suudi Arabistan’a Nükleer Silah Sağlamayacağız,” (Arapça) Arapça BBC, 4 Haziran, 2015 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/arabic/worldnews/2015/06/150604_pakistan_wont_sell_nukes_to_saudi, Erişim 10 Temmuz 2017. 80 herhangi bir nükleer anlaşmanın olmadığını ve bu iddiaların bölgesel rakibi Hindistan tarafından uydurulduğunu ve yayıldığını belirtti.139 Daha dikkat çekici husus Suudi Arabistan’ın Pakistan’ın nükleer bir güç olduğunu bir tehdit olarak algılamadığı, ancak nükleer bir İran’ın tahammül edilmez ve büyük bir tehdit olarak görmesidir. Bu bağlamda Pakistan kimliksel olarak Sünni bir ülke, İslam dünyası liderliğini dair herhangi bir iddiada bulunmayan ve Suudi Arabistan’ın Vehhabilik ideolojisinin ihracına müsait olduğundan tehdit olarak algılanmamaktadır. Ancak İran’ın Şii kimliği bu ülkeyi Riyad’ın kimliğinin ötekisi ve düşmanı olarak tanımlanması, ayrıca İran’ın İslam dünyasının liderlik rolüne soyunması ve Arap dünyasında aktif rol oynaması Tahran’ın nükleer bir güç olmasını Riyad tarafından büyük bir tehdit olarak algılanmasına yol açmaktadır. Bu bağlamda 2011’de Suudi Arabistan'da 16 nükleer enerji santralinin inşası için planlar yapıldı ve Suudi yetkililer ülkenin enerji ihtiyaçlarını gidermek için sivil bir nükleer programın gerekli olduğunu söylediler. Ancak Suudi Arabistan’a bakıldığında bu ülkenin herhangi bir nükleer altyapısı olmadığı ve bir nükleer program için yeterli uranyum kaynakları bile bulunmadığı görünmektedir. 140 İran'ın nükleer faaliyetleri Suudi Arabistan’ın başta gelen kaygılarından biridir. Bu kaygıların kanıtı ABD'nin diplomatik yazışmalarının Wikileaks tarafından sızdırılmasıyla daha net bir şekilde ortaya çıktı. Bu belgelerde Suudi Arabistan liderleri, İran'ın nükleer hırslarına ve bölgede oluşturduğu tehdit üzerine endişelerini dile getirmişler. 141 Nisan 2008'de yapılan toplantıda, Suudi Arabistan Kralı Abdullah, İran'ın nükleer tesislerini yok etmek için ABD’ye askeri harekât ile “yılanın kafasını kesmesi” yönünde çağrıda(çevrimiçi) http://riyadhpost.live/9047, Erişim 15 Temmuz 2017. 140 Mahma El-Neccar, “Suudi Arabistan’ın Nükleer Bombası: Üretim mi Satın Alma Mı?” (Arapça) Aljazeera Kanalı, 12 Mayıs, 2018 (çevrimiçi) http://www.aljazeera.net/news/reportsandinterviews/2018/5/12/, Erişim 16 Haziran, 2018. 141 Allison, a. g. e., s.11. 81 bulunmuştu.142 Ancak ABD Obama döneminde 2015’de belirli bir uranyum zenginleştirme seviyesiyle İran'la yapılan kapsamlı bir anlaşma sonucunda bu ülkeyle uzlaşmayı seçti. Bu bağlamda İran ile 5+1 ülkeleri143 arasındaki görüşmeler sonuçlandı ve Temmuz 2015'te “Kapsamlı Ortak Eylem Planı” imzalandı. İran'a yapılan ekonomik yaptırımların tedricen kalkmasıyla, Tahran'ın bölgesel gücünün ve etkisinin artışı ön görülmekteydi. Öte yandan İran ve ABD’nin arasındaki sorunların çözüldüğünde Suudi Arabistan bölgede yalnız kalmaktan kaygı duymaktaydı. Dolayısıyla başından beri Suudi Arabistan İran'la olan anlaşmaya karşıydı. Suudi Arabistan'a göre bu anlaşma İran'ın nükleer programının teknik kapasitesinin devamını sağlamakta ve böylece İran'ın gelecekte yeniden nükleer silah geliştirme olasılığını tamamen ortadan kaldırmamaktadır. Ayrıca yaptırımların kalkmasıyla İran'ın ekonomisi gelişebilmekte ve bu ülke Hizbullah ve diğer bölgesel müttefiklerine kolaylıkla finansman sağlayabilmektedir. Son olarak Suudi Arabistan, bölgedeki jeopolitik dengenin İran'ın lehine değişiminden endişe duymaktaydı. İran’ın bölgede yükselişi Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap-Sünni monarşilerinin iç istikrarı için uzun vadede dolaylı bir tehdit oluşturduğu anlamına gelmektedir. Başka bir deyişle Suudilere göre bu anlaşma dünyanın gözünde İran'ı tekrar meşrulaştırabilmekte ve bölgedeki ektisinin arttırmasını kolaylaştırabilmekte ve ABDİran ilişkilerinde olası bir yumuşama durumunda, ABD-KİK ilişkilerine büyük bir darbe olabilmektedir. 144 Suudi Arabistan için yakın çevresinde İran'ı dizginlemek ve bölgesel etkisini azaltmak dış politikasında başta gelen önceliktir. Bu bakımdan, ekonomik yaptırımların devamı en uygun seçenek olarak kısa ve orta vadede İran'ın ekonomisini 142 Michael Busch, “WikiLeaks II: Saudi Arabia on Iran — ‘Cut off the head of the snake’,” Foreign Policy in Focus, 29 Kasım, 2010, (çevrimiçi) http://fpif.org/wikileaks_ii_saudi_arabia_on_iran_- _cut_off_the_head_of_the_snake/, Erişim 17 Aralık 2017. 143 Birleşmiş Milletlerin Güvenlik Konseyi’nin daimi üyeleri olan ABD, İngiltere, Fransa, Çin ve Rusya artı Almanya 144 Anu Sharma, “Severed Ties between Iran and Saudi Arabia: Acold War or a Proxy War of Naratives, Influences and Power,” Center for Air Power Studies (CAPS), Forum for National Security Studies (FNSS), 2016, s.3. 82 hedefleyerek güçsüzleştirebilmekte ve uzun vadede siyasi ve askeri bakımdan da güçsüzleştirebilmektedir. Neorealism teorisi ile tanınan Kenneth N. Waltz 145 Foreign Affairs dergisinin Temmuz/Ağustos 2012 sayısında yayınlanan makalesinde İran’ın nükleer bombaya sahip olmasının İsrail’e karşı nükleer dengeleme oluşturarak bölgenin daha istikrarlı bir hale gelmesini savunmaktadır. Waltz İsrail’in nükleer silahlarının Ortadoğu bölgesinde istikrarsızlık yarattığını ve bu gücün dengelenmesinin gerektiğini belirtmektedir. Waltz’a göre İran kendi güvenliğini sağlamak arayışında ve nükleer bir İran caydırıcılık oluşturarak daha istikrarlı bir bölgenin oluşumuna katkıda bulunabilmektedir.146 ABD’nin eski Ulusal Güvenlik Danışmanı Zbigniew Brzezinski ise İran ve 5+1 ülkelerinin arasındaki nükleer anlaşmayı uluslararası toplumla yapılan bir anlaşma ve İran’ı üç bin yıldan beri var olan ve eski devlet geleneğine sahip ve 80 milyon nüfusu olan gururlu bir devlet olarak tanımlamaktadır. Brzezinski kendisinin okuduğu kamuoyu yoklamalarına göre ABD halkının İran’a yönelik bir askeri çözüme karşı olduklarına vurgu yaparak nükleer anlaşmaya alternatifin “kendi kendini imha politikası” (A policy of self-destruction) olarak nitelendirmektedir. 147 İran'ın nükleer faaliyetlerine rasyonel bakıldığında bu faaliyetler Suudi Arabistan ve İsrail tarafından varoluşsal bir tehdit olarak gündemde tutuldu. Ancak İran'ın dış ve güvenlik politikasının en başta gelen hedefi İslam Cumhuriyeti'nin bekasını korumak olarak tanımlanmaktadır. Bu bağlamda, İran'ın hem nükleer programı hem de bölgedeki oynadığı 145 Kenneth N. Waltz 12 Mayıs 2013 tarihinde vefat etti. Bu nedenle İran’ın nükleer dosyasına yönelik son yıllarda yaşanan gelişmeler hakkında bu yazardan herhangi bir analiz bulunmamaktadır. 146 Kenneth N. Waltz, “Why Iran Should Get the Bomb: Nuclear Balancing Would Mean Stability,” Foreign Affairs, 15 Haziran, 2012 (çevrimiçi) https://www.foreignaffairs.com/articles/iran/2012-06-15/why-iranshould-get-bomb, Erişim 18 Ekim, 2017. 147 Benjamin Landy, “Zbigniew Brzezinski: Alternative to Iran deal ‘a policy of self-destruction’,” MSNBC, 4 Mart, 2015 (çevrimiçi) http://www.msnbc.com/msnbc/zbigniew-brzezinski-alternative-iran-deal-policyself-destruction, Erişim 25 Ekim 2017. 83 rol reel politik nitelikte ve tüm geliştirdiği askeri kabiliyetler ve silahlar aslında savunma amaçlı ve Tahran’ın jeopolitik hedeflerinin araçları olarak görünmektedir. Ortadoğu siyasetinin sıfır toplamlı oyununda Washington, İran'ı nükleer bir devlet eşiğinde bıraktığı ve askeri balistik füze programını sürdürmekten çekinmeyen ve sert bir bölgesel gündemi ilerleten İran ile anlaşmaya vardığı için, Riyad'da Başkan Obama'nın İran yanlısı olduğu düşüncesini ortaya koydu. Obama'nın Suudi Arabistan'da yapılması gereken reformlarla ilgili yorumları veya Sünnilerle Şiiler arasında stratejik bir dengenin gerekli olduğuna yönelik görüşü bu algılamayı güçlendirdi.148 İran’ın nükleer dosyası güvenlik bir sorunu olarak ortaya çıksa da gittikçe siyasileşti ve bu konu sorunun çözülmesi zorlaştırdı. Suudi Arabistan'ın İran’ın oluşturduğu sözde bölgesel jeopolitik tehditlere karşı izlediği mezhepsel politikalar Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de alt-bölgesel (subregional) düzeyde oldukça istikrar sağlayıcı olarak görülse bile, uzun vadede güvenlik rejimlerine aykırı olmaktadır. Son gelişme olarak ABD’nin Cumhurbaşkanı Donald Trump Mayıs 2018’de Kapsamlı Ortak Eylem Planı olarak adlandırılan nükleer antlaşmadan geri çekildi ve İran'a yönelik yaptırımların yeniden başlayacağını ve bu ambargoların İran ile iş yapan üçüncü ülke ve şirketleri de kapsayacağını belirtildi.149 Harvard Üniversitesi’nin Uluslararası İlişkiler öğretim üyesi Stephen M. Walt Trump’a yazdığı açık mektupta (open letter) Trump Yönetimin İran’la olan nükleer anlaşmadan geri çekilmesini bir hata olarak değerlendirmektedir. Walt Trump’ın Sheldon Adelson, Muhammed bin Salman ve Benjamin Netanyahu gibi yanlış insanları dinlediğini ve James Mattis, H.R. McMaster, ABD’nin Avrupalı müttefikleri ve Vladimir Putin ile danışmasının gerektiğini vurguladı. Walt Trump’ın “Maksimum Baskı” politikasının etkisiz olduğunu ve 148 Joshua Teitelbaum, “Domestic and Regional Implications of Escalated Saudi-Iran Conflict,” BESA Center Perspective Paper No: 324, The Begin-Sadat Center for Strategic Studies, Ocak 10, 2016. 149 Mark Landler, “Trump Abandons Iran Nuclear Deal He Long Scorned,” The New York Times, 8 Mayıs, 2018 (çevrimiçi) https://www.nytimes.com/2018/05/08/world/middleeast/trump-iran-nuclear-deal.html, Erişim 24 Haziran 2018. 84 Trump’ın Ortadoğu politikasının yanlış düşünceler ve temeller üzerine kurulduğunu sözlerine ekledi. Walt’a göre akıllı devletler savaşın maliyetinin yüksek olduğu ve tehlikeli riskleri beraberinde getirdiğini göz önünde bulundurarak “sorumluluğu başkasına devretme” (buck-passing) stratejisini kullanarak başka devletlerin kendi çıkarları için savaşmalarını sağlamaktadırlar. Walt Suudi Arabistan, İsrail ve Pers Körfezi Arap devletlerinin bu stratejiyi kullanarak İran’la savaşı ABD’ye devretmeye çalıştıkları kanaatinde olduğunu ifade etmektedir. Ayrıca Walt ABD’nin Ortadoğu bölgesinde çıkarının herhangi bir devletin bu bölgeye hâkim olmasını engelleyecek ve petrolün küresel piyasaya akışını sürdürmeyi güvenceye alabilecek bir güç dengesi olduğunu ve dolayısıyla ABD’nin İran’la olası bir savaşın sorumluluğunu üstlenmemesini ve bu yükü bölge devletlerine devretmesinin gerektiğini vurguladı. 150 ABD’li diplomat ve bu ülkenin eski Dışişleri Bakanı yardımcısı William Burns da Trump Yönetiminin nükleer anlaşmadan geri çekilmesinin büyük bir hata olduğunu söylemektedir. Ayrıca Burns ABD Yönetimine “diplomasinin askerileştirilmesi” (militarization of diplomacy) konusunda uyarıda bulunmaktadır. Burns’a göre 11 Eylül saldırıları sonrası dönem küresel düzeyde teröre karşı savaşta El-Kaide gibi terör örgütlerine yönelik mücadelenin diploması ve müzakere yollarıyla mümkün olmadığı için askeri, güvenlik ve istihbarat araçlarına ve mekanizmalarına aşırı vurgu yapıldı. Ancak Burns bölgesel düzen, büyük güçler arasında rekabet gibi sorunların çözümü için diplomasinin ilk araç ve öncelik olmasının gerektiğine vurgu yaparak İran konusunda da diplomasinin askerileştirilmesi ve savaşın öncelik ve çözüm olarak gündeme gelmesinden kaçınmanın gerektiğini belirtmektedir. 151 Öte yandan askeri harekât azimli bir ülkenin nükleer silah elde etmesini engelleyemez ve sadece zaman alarak erteleyebilmektedir. Mearsheimer ve Walt’a göre İran’la yapılan Ortak Kapsamlı Eylem Planı diye adlandırılan nükleer anlaşma sert 150 Stephen M. Walt, “Dear President Trump, Let’s Talk About Iran,” Foreign Policy, 24 Haziran, 2019 (çevrimiçi) https://foreignpolicy.com/2019/06/24/dear-president-trump-lets-talk-about-iran/, Erişim 29 Haziran 2019. 151 Robbie Gramer, “Trump’s Iran Policy Is ‘Untethered to History’,” Foreign Policy, 28 Mart, 2019 (çevrimiçi) https://foreignpolicy.com/2019/03/28/trumps-iran-policy-is-untethered-to-history/, Erişim 4 Nisan 2019. 85 yaptırımlar ve çok boyutlu ve etraflı baskı, önleyici savaş veya rejim değişikliğinden daha etkili olabilmektedir.152 Suudi Arabistan ise ABD Cumhurbaşkanı Trump’ın İran’a yönelik sert tutumunu desteklemektedir. Suudi Arabistan'a göre İran rejimi, nükleer anlaşma sonucu yaptırımların kaldırılmasının sağladığı ekonomik faydalardan yararlandı ve balistik füze programını geliştirmeye çalıştı. Ayrıca İran ambargolar kalktıktan sonra elde edilen gelirlerini sözde teröre finansman sağlamak ve bölgeyi istikrarsızlaştırma faaliyetlerini sürdürmek için kullandı. Bu bağlamda Suudi liderlere göre İran Hizbullah ve Husi milisleri de dâhil olmak üzere bölgedeki sözde terör örgütlerini desteklemektedir.153 Harvard Üniversitesi öğretim üyesi ve dış politika karar alma sürecinde Örgütsel Süreç Modeli ve Bürokratik Siyaset Modelini sunmakla tanınan Graham T. Allison İsrail Başbakanı Benjamin Netanyahu’nun Trump Yönetimine İran’la bir savaşa girmesi için baskı yaptığı kanaatindedir. Allison, İran’ın nükleer dosyası konusunda Trump Yönetiminin ciddi yolsuzluk suçlamalarıyla yargılanan ve habise girmemek için mücadele eden tek bir politikacının (Benjamin Netanyahu’nun) görüşlerine karşı çıkamadığını eleştirmektedir. Allison Netanyahu’nun 2002’de dönemin ABD başkanı George W. Bush’a Irak’a karşı bir savaş başlatmanın iyi bir seçenek olduğu tavsiyesinde bulunduğunu ve Saddam’ın devrilmesinin bölgeye olumlu yansımaları olacağına dair güvence verdiğini hatırlatarak İran tehdidinin abartılmış olduğunu düşünmektedir. Ayrıca Allison Trump’ın Amerika’nın ulusal çıkarlarına gerçekten neyin hizmet ettiğini düşünmesinin gerektiğini söylemektedir. 154 Stanford Üniversitesi Uluslararası İlişkiler öğretim üyesi Stephen D. Krasner diğer akademisyenlere göre çok farklı bir bakış açısıyla İran’ın nükleer programına bakmaktadır. 152 John J. Mearsheimer and Stephen M. Walt, “The Case for Offshore Balancing: A Superior U.S. Grand Strategy,” Foreign Affairs, Temmuz/Ağustos, 2016, s.79. 153 “Suudi Arabistan’dan Trump’ın ABD’nin İran’la Olan Nükleer Anlaşmadan Geri Çekilme açıklamasına Destek,” (Arapça) Al-Hayat, 8 Mayıs, 2018 (çevrimiçi) http://www.alhayat.com/article/4579658/, Erişim 12 Mayıs 2018. 154 Graham Allison, “On Iran: Don’t Let Bibi Sell Us Another War,” The National Interest, 7 Mayıs, 2018 (çevrimiçi) https://nationalinterest.org/feature/iran-dont-let-bibi-sell-us-another-war-25729, Erişim 13 Haziran 2018. 86 Krasner İran’la yapılan nükleer anlaşmanın Tahran’ın nükleer silah elde etme olasılığının ortadan kaldırmadığına ve nükleer silaha sahip bir İran tehdidine karşı kalıcı çözümün rejim değişikliği olduğuna vurgu yapmaktadır. Krasner’e göre İran’ın nükleer silaha sahip olması veya yakın zamanda elde edebileceği kapasitesine sahip olması bu ülkenin düşmanlarını caydırarak Tahran’ın Ortadoğu bölgesini karıştırmasına olanak sağlayabilmektedir. Krasner Washington’un bölgede İsrail, Suudi Arabistan ve Pers Körfezi Arap devletleri başta olmak üzere müttefiklerini savunması konusuna gelindiğinde bu ülkelerin aralarında olan sorunlar sonucu bir ittifak oluşumunun başarılı olması olasılığının düşük olduğu kanaatindedir. Dolayısıyla Krasner ABD’nin odaklanması gerekeni, İran’ın tehdidi altında olan müttefiklerine ikili güvenlik desteğinin güçlendirmesini tavsiye etmektedir. 155 155 Stephen D. Krasner, “The Iranian Nuclear Agreement: Not So Big A Deal,” The Caravan, No: 1508, Hoover Institution, 14 Ekim, 2015 (çevrimiçi) https://www.hoover.org/publications/caravan, Erişim 21 Ekim 2016. 87 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İRAN VE SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNDE KİMLİK FAKTÖRÜ Suudi Arabistan Krallığı ve İran İslam Cumhuriyeti ilişkilerinin dinamikleri ve iki ülkenin birbirine karşı tehdit algıları Pers-Arap, Şii-Sünni ve Şii-Vehhabi gibi etnik, mezhepsel ve ideolojik farklılıklardan kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda mezhepçilik ve ideoloji her iki devletin bölgesel politikalarını etkileyen temel faktörler olarak işlev yapmaktadırlar. Suudi Arabistan ve İran tarafından benimsenen farklı İslam kimlikleri ve devlet ideolojileri ve bu iki ülkenin İslam dünyasının liderliği rolüne soyunması Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de şiddetli bir rekabete yol açmıştır. Ayrıca Araplar ve İranlılar, asırlar boyunca aralarındaki etnik sürtüşme ve mezhepsel Şii-Sünni bölünmesi sonucu birbirlerinden farklı yollar izlemişlerdir. Bu bağlamda İran'ın Pers-Şii olarak farklı etnik-mezhepsel kimliği, bu devleti Arap-Sünni kimlik taşıyan devletlerden ayırt etmiştir. Dolayısıyla İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde kimliksel uyuşmazlığın önemi göz önüne alınarak bu bölümde kimlik faktörünün rolü ele alınacaktır. A. Şiilik ve İran’ın Kimlik İnşası Süreci Şiilik 16. yüzyıldan beri İran devletinin kimliğinin önemli bir unsuru ve ulusal birlik ve dayanışma simgesi haline gelmiştir.1 Burada ilk önce Şiiliğin tarihsel olarak ortaya çıkışı ve Şiilerin seçilmiş travmaları incelenecektir. Devamında Safeviler devrinde Şii kimlikli bir devletin kuruluşu ele alınacaktır. Nihayet 1979 İran İslam Devrimi sonrası çağdaş dönem Şii kimliğini benimseyen bir İslam Cumhuriyeti’nin ortaya çıkışı irdelenecektir. 1 Muhammed Ali Menuçehri, Dünya’da Mezhep ve siyaset, (Farsça) Tahran, Had Yayıncılık, 1991, s. 537. 88 1. Şii Kimliğinin Ortaya Çıkışı ve Seçilmiş Travması: Kerbela Olayı Şia (tekil: Şii) terim olarak takipçiler, yandaşlar ve taraftarlar anlamına gelmektedir.2 Başka bir deyişle Şii bir birey veya grubu takip eden, eşlik eden ve destek verenlere denmektedir. 3 Şiilik, yedinci yüzyılda, Hz. Muhammed'in vefatından sonra Müslüman Ümmetin önderliğiyle ilgili siyasi bir anlaşmazlık nedeniyle 632'de ortaya çıktı. 4 Çoğu Müslüman (daha sonra Sünniler olarak anılanlar), halifeyi belirlemek için seçim yapılmayı desteklediler. Ancak bir azınlık (daha sonra Şiiler olarak anılanlar), peygamberin halefinin Ali İbn Abi Talib (Hz. Muhammed'in kuzeni ve damadı) ve Ali ile eşi Fatima'nın soyundan gelmesinin gerektiği konusunda ısrarcı oldular. Şiiler, Hz. Muhammed'in bu atamayı 15 Mart 632 tarihinde Gadir-i Humm'da yaptığı ve konuşmasında net bir şekilde gerçekleştirdiğine inanmaktadır. Bu grup Ali'nin Şiisi (Ali'nin yandaşları) olarak daha sonra On iki İmamlı Şiiler veya Caferiler olarak adlandırıldılar. 5 Sünnilere göre Ali dördüncü halifeydi. Ancak Şiiler “halife” değil, “İmam” unvanını kullanmaktadırlar. Onlara göre Ali, Hz. Muhammed’in yerine geçen ilk İmamdı. Şiiler, Ali'nin İmam olmasını engellemeye çalışan halifelere karşı çıktılar. Özellikle Şiiler, Sünniler tarafından saygı gören ilk üç halifeyi halifelik görevini kabul ettikleri için kınadılar. Ali, halife (Şiilere göre İmam) olarak beş yıl boyunca görev yaptı, ancak 661’da suikasta uğradı ve şehit düştü. Şiilere göre, Hz. Ali'nin yerine oğlu Hasan İmam olarak geçti. Ancak iktidarda olan halifenin emriyle zehirlendi ve vefat etti. Bunun üzerine Hasan'ın kardeşi Hüseyin İbn Ali üçüncü İmam olarak Hasan’ın yerine geçti. 6 Hazreti Hüseyin 680’de, Kufa'daki taraftarlarının davetiyle, iktidar olan halife Yezit bin Mu'awiyah'nın yolsuzluğu ve zulmüne karşı bir ayaklanma düzenlemek üzere yola çıktı. Bu yolculuğa Hüseyin'e ailesi de eşlik etti. 2 Abdullah Feyyad, İmamiyye Şiiliği Tarihi, (Farsça) Çev. Hamid Huşnevis, Tahran, Behbahani Yayınları, 2003, s. 17. 3 Mehdi Fermaniyan, Şiiliğin Kültlerini Tanımak, (Farsça) 2.bs., Kum, Merkez-i Mudiriyet-i Hoze-yi Elmiyeyi Kum, 2010, s. 21. 4 Seyyid Rıza Hüseyni Neseb, Şia Yanıtlıyor, (Farsça) Kum, Müşaar Yayını, 2002, s. 21. 5 Ali Rebbani Gülpaygani, Şiaoloji’ye Giriş, (Farsça) Kum, Küresel İslam Bilimleri Merkezi [Merkez-i Cehaniyi Ulum-i İslami], 2006. 6 David Pinault, “Sunni-Shia Sectarianism and Competition for the Leadership of Global Islam,” TIKKUN, C. XXV, No:1, Ocak/Şubat, 2010, s. 46. 89 Ancak Hüseyin’in az sayıda savaşçısı olduğundan Kufa'ya varamadı. Yezid'in askerleri, günümüzde Şiilerin önde gelen ve çok sayıda ziyaretçi kabul eden Kerbela'daki Fırat Nehri yakınlarında Hüseyin'e müdahale ettiler. Yezid, komutanlarından Hüseyin'i teslim olmaya ve kendisi ile bey’at etmeye ikna etmelerini ve zorlamalarını emretmişti. Dolayısıyla Yezid’in askerleri Hüseyin'i ve ailesini kuşattılar ve yiyecek ve suya Erişimlerini engelleyerek abluka altına aldılar. Hüseyin ve ailesi, Irak'taki çöl güneşi altında susuzluk ıstırapları çekti. Ancak Hüseyin teslim olmak yerine şehadeti seçti. Hüseyin, Muharrem'in onuncu günü olan Aşura günü, Yezid'in güçlerine karşı savaş sırasında şehit düştü. Bu olay Şiilerin yaşadıkları en acı verici travma olarak nesilden nesile aktarılmıştır ve Şiiler günümüzde bu olayın yıldönümünü İslam takvimine göre Muharrem ayında yas tutmaktadırlar. Bu trajedi Şiilerin tarihi hafızalarına geçti ve Şia kimliğinin seçilmiş travmasına dönüştü.7 Öte yandan Hz. Muhammed vefat ettikten ve Ebu Bekir halife olarak seçildikten sonra, Ali'nin destekçileri liderlerinin haksızlığa uğradığını düşünmekteydiler. Ayrıca Ali'nin namaz sırasında suikast sonucu şehadeti ve oğlu Hüseyin'in Kerbela’da acımasızca şehit düşmesi, onları daha da öfkelendirdi. Böylece Şiilerin arasında Hüseyin’in şehadetinde parmağı olanlara karşı nefret duygusu gelişti. Bu nefret duygusu Şiiler arasında nesilden nesile geçti ve Şii Kimliğin önemli bir öğesi haline geldi. Ortaya çıkan anlaşmazlık Ali ve ailesine yapılan haksızlıktan dolayı biz ve onlar diye bir bölünmeyle sonuçlandı. Bu bölünme, her iki grubu ayırt etmek için bir ölçüt ve kriter haline geldi ve bu durum Sünnilerle Şiirler arasında uzlaşmaya yönelik bir engel oluşturdu.8 Şii kimliğinin oluşumunu anlamak için Şiilerin inançlarını ve düşüncelerini irdelemekte fayda vardır. Daha önce belirtildiği gibi “İmam” terimi Şiiler ve Sünniler tarafından farklı anlamlarda kullanılmaktadır. Sünni Müslümanlar bu terimi, camide cemaat namazına önderlik eden şahsa (namaz liderine) hitaben kullanmaktadırlar. Fakat Şiiler bu terimi daha kısıtlı anlamda, inandıkları Ali ve soyundan gelen toplam 12 İmam hakkında 7 Pinault, a. g. e., s. 46-47. 8 Hossein Askari, Conflicts in the Persian Gulf: Origions and Evolutions, New York, Palgrave Macmillan, 2013, s.150. 90 kullanmaktadırlar. On iki İmamlı Şiiler veya Caferiler İmamların peygamberin soyundan gelmesinin gerektiğine ve ayrıca masum (günahsız, kusursuz, ilahi olarak hatadan korunan) ve Allah tarafından mensup olduğuna inanmaktadırlar. Dolayısıyla Şiilere göre İmamlar Allah tarafından atandıkları için herhangi bir insani seçime tabi değiller. Günümüzde Şiiler İslam dünyasının yaklaşık yüzde 20’sini ve Ortadoğu bölgesinde yaşayan Müslümanların yüzde 38’ini oluşturmaktadır. Şiiler her sene Muharrem ayında yaşadıkları zulüm ve mağduriyetin canlandırarak aralarında direniş ve dayanışma anlatısını güçlendirmeye çalışmaktadırlar. Ayetullah Humeyni “İslam’ı bize canlı tutan Muharrem ve Sefer ayları ve Hz. Seyyid-üş Şüheda9’nın özverisidir” diye Kerbela olayının önemine vurgu yapmaktadır.10 Dolayısıyla Şiilerin Kerbela olayından aldıkları ders şehadet ve özveri duygularının canlı tutmuştur. Böylece direniş ve şehadet erdem olarak Şiilerin siyasi kültürüne işlemiş ve İranlıların kimliğinin önemli öğesi ve İran İslam Cumhuriyeti’nin yumuşak (ince) gücünün temel unsurlarının biri haline gelmiştir.11 Fransız filozof Michel Foucault 1978’de İran’da devrim ile sonuçlanan gösterilere kendisi tanıklık etmişti. Foucault Eylül 1978’de 4000 göstericinin öldürüldüğü Tahran’a vardığında korkunç bir şehir ile karşılaşacağını düşündüğünü ancak mutlu insanlar ile karşılaştığını ve yüzlerinde zere korku duygusu olmadığını ve daha cesurlaştıklarını söylemektedir.12 Ayrıca Şiilerin “Mehdeviyet” ‘inancı da onları Sünnilerden farklı kılmaktadır. Şiilere göre 12. İmam olan İmam Mehdi “Büyük Gaybette” ve bir gün dönecek ve dünyada adaleti gerçek anlamında gerçekleştirecektir. Bu inanç bağlamında bazı Şii âlimler Gaybet döneminde Müslümanların ve İslam hükümetinin bir fakih tarafından yönetilmesinin 9 Hazreti Hüseyin’nin lakabı ve “Şehitlerin efendisi” anlamına gelmektedir. 10 Ruhullah Humeyni, İmam’ın Sahifesi: İmam Humeyni’nin Eserlerinin Derlemesi, C.XV , 5.bs., Tahran, İmam Humeyni'nin Eserlerini Düzenleme ve Yayın Enstitüsü [Müessise-yi Tanzim ve Naşr-i Asar-i İmam Humeyni], 2010, s. 330. 11 Abbas Musallanejad, İran’ın Siyasi Kültürü, (Farsça) 4. bs., Tahran, Ferhengi Seba Yayınevi, 2010, s. 335. 12 Janet Afary, Kevin B. Anderson, Foucault and the Iranian Revolution: Gender and the Seductions of Islamism, Chicago, The University of Chicago Press, 2005. 91 gerektiğine inanmaktadırlar. Dolayısıyla fakihlerin İmam Mehdi geri dönene kadar onun yerine İslam ümmetini yönetmeleri “Velayeti Fakih” teorisi olarak ortaya çıktı. Ayetullah Humeyni 1979 sonrası İran İslam Cumhuriyeti’ni “Velayeti Fakih” teorisi üzerine kurdu.13 Ayrıca İran İslam Cumhuriyetinin Anayasasında da On iki İmanlı Şiilik ülkenin resmi mezhebi olarak yer almıştır. Günümüzde İran ve Suudi Arabistan arasında uyuşmazlık sonucu bazı Şii yazarlar Muhammed bin Selman’ı çağdaş Yezid olarak nitelendirmektedirler. Örneğin Michigan Devlet Üniversitesi Uluslararası İlişkiler öğretim üyesi Muhammed Ayoob, Prens Muhammed bin Selman’ı Yezid bin Muaviye’nin halefi olarak tanımlamaktadır. Ayoob Kerbela trajedisine vurgu yaparak bu olayı Şiilerin siyasi kimliklerinin güçlenmesine neden olduğunu söylemektedir. Ayoob günümüzde Ortadoğu’da İran ve Suudi Arabistan arasındaki karşılaşmayı Yezid ve İmam Hüseyin’in karşılaşmasıyla kıyaslamaktadır. Ancak bu sefer kazanan tarafın Şiiler olduğunu vurgulamaktadır. Ayoob’a göre Muhammed bin Selman İran’ı güçsüzleştirerek Suudi Arabistan’ın Pers Körfezinde hegemonyasını ve İslam dünyasında liderliğini Tahran’a empoze etmek arayışındadır. Ayoob tıpkı İmam Hüseyin’in yedinci yüzyılda Yezid’in otoritesinin gayri meşru olduğuna inanarak önderliğini reddettiği gibi günümüzde de Şii İran, Vehhabi Suud Hanedanının İslam dünyasının liderliğini gayri meşru görerek kabullenmemektedir. 14 2. Şiilik ve Safevi Devletinin Kimlik İnşası Safevi hükümetinin kurulmasından önce İran nüfusunun çoğunluğu Sünni’ydi ve çoğunlukla Şafii ve Hanefi İslam okullarını takip etmekteydiler. 15 Bu bağlamda Tabarestan, 13 Ruhullah Humeyni, Velayet-i Fakih; İslam Hükümeti (Farsça) Tahran, 11. bs., Tahran, İmam Humeyni’nin Eserlerini Düzenleme ve Yayınlama Enstitüsü [Müessiseyi Tanzim ve Naşri Asari İmam Humeyni], 2002, s. 5. 14 Mohammed Ayoob, “Saudi Arabia's Great Gamble,” The National Interest, 25 Kasım, 2017 (çevrimiçi) https://nationalinterest.org/feature/saudi-arabias-great-gamble-23348?page=0%2C1, Erişim 23 Şubat 2018. 15 Andrew J. Newman, On İki İmamlı Şiiliğin Oluşum Dönemi; Kum ile Bağdat Arasındaki Hadis Söylemi, (Farsça) Çev. Mehdi Abutalebi, Muhammed Rıza Ami, Hasan Şükrüllahi, Kum, Şiaoloji Enstitüsü [Müessise-yi Şiaşinasi], 2007, s. 154-156. 92 Gilan, Azerbaycan, Horasan ve Acem Irak gibi vilayetlerin nüfusunun çoğunluğu Sünni’ydi. Ayrıca Şah İsmail’in ecdadının Şii olmadıkları ve Şafii oldukları da söylenmiştir. 16 Şah İsmail’in babası olan Şeyh Haydar Safeviye Tarikatından Şeyh Cüneyt’in oğludur. 15. yüzyılın sonunda Safevilik bağımsız bir siyasi ve askeri güç olarak ortaya çıktı. Kızılbaşlar Irak ve Anadolu'daki Türkmen aşiretlerin katılımıyla azar azar daha büyük bir grup haline geldiler. Şeyh Haydar Kızılbaşların, Şirvanşahlar ve Akkoyunlu devletleriyle karşı karşıya gelmesi sonucu savaşta hayatını kaybetti. Haydar'ın oğlu İsmail ise Doğu Anadolu ile Horasan arasındaki tüm toprakları ele geçirmek için Kızılbaş takipçilerini seferber etti.17 Safevi Hanedanı Şeyh Cüneyt dönemi sonrası Şiilerin inandıkları 7. İmam olan Musa Kazım’ın soyundan geldiklerini söylediler ve böylece Siyadet (Seyyidlik) iddiasında bulundular. Şeyh Safiyyüddin-i Erdebili’nin soyağacında da onun 20 nesil önce İmam Musa Kazım’ın oğlu Hamza’ya dayandığı iddia edilmiştir. 18 Ancak Safeviler’in Hz. Ali’nin soyundan olduklarına dair herhangi bir kanıt yoktur. Ünlü tarihçi ve yazar Ahmet Kesrevi, Safevi Hanedanı ve Şeyh Safiyyüddin-i Erdebili’nin neslinin 20 kuşkuyla yedinci imama yetiştiğinin doğru olmadığına vurgu yapmaktadır. Kesrevi’ye göre soyağacında her yüzyıl için 3 kuşak yer alabilmektedir. İmam Musa Kazım’ın zaman aracılığına göre Şeyh Safiyyüddin’den 500 sene önce yaşadığı için 15 kuşağın olması gerekmektedir. Bu nedenle Safeviler’in yedinci İmamın 20. kuşağı olduğunu reddetmektedir. 19 Dolayısıyla Safeviler’in Şii olduklarına dair ortaya koydukları iddialar, kurdukları hükümeti meşrulaştırmak ve hükümetlerine meşruluk kaynağı sağlamak için kullanıldığı söylenmiştir. Şah İsmail Safevi devletini kurarak parçalanmış İran'ı birleştirdi ve bağımsız bir devlet olarak tüm İran’ı yeniden bir araya getirdi. Safevi devletinin 1501’de ortaya çıkışı İslam 16 Hüseyin Ali Yehyayi, İran’da Şiilik, (Farsça) Tahran, Dodebir Yayınları, 2002, s. 32. 17 A. e. 18 Ahmet Bin İshak Yakubi, Yakubi Tarihi, (Farsça) C. II, Çev. Muhammed İbrahim Ayeti, 11. bs., Tahran, Bilimsel ve Kültürel Yayınları Şirketi [Şirketi İntişarat-i İlmi ve Ferhengi], 2010, s. 421. 19 Ahmet Kesrevi, Şeyh Safi ve Soyu: Safeviler’in Seyyidliğinin Yalan Olması, (Farsça) Tahran, Firdevs Yanınları, 2000. 93 tarihinin ve Şii-Sünni bölünmesinin en önemli dönüm noktalarından biridir. Bu dönem On iki İmamlı Şiilik veya Caferilik ilk kez İran’da ülkenin resmi mezhebi olarak ilan edildi.20 Ayrıca Şiilik İranlıların siyasi kimliklerinin bir unsuruna dönüştü. İslam’ın İranlılar tarafından benimsenmesi yedinci yüzyılda gerçekleşti. Ancak Safeviler’in 16. yüzyılda Şiiliği ülkenin resmi mezhebi olarak ilan etmesinden önce, İran halkı birçok vilayette Sünniliği ve bazı vilayetlerde Şiiliği takip etmekteydiler. Safevi hükümdarı Şah İsmail 1501'de Moğolları mağlup ettikten sonra, din adamları ile beraber farklı etnik gruplardan oluşan İran’da üst kimlik inşası arayışında ve bir ulus devlet inşa etmek için siyasi İslam'ı kullandılar. Böylelikle Safevi hanedanının ilk hükümdarı Şah İsmail Pers topraklarını ele geçirdikten sonra Şii İslam'ı Deylemiler’in Büveyhıler Hanedanı çöküşünden yaklaşık 5 asır sonra tekrar canlandırdı ve devletinin resmi mezhebi olarak ilan etti.21 Safevi Devletinin kuruluşu sonucu Şiilik İran devletinin kimliği olarak ortaya çıktı ve böylece İranlılar dokuz asır önce gerçekleşen Sasaniler’in çöküşü sonrası bir kez daha ulusal siyasi birliği yaşadılar.22 Safeviler Şiiliği resmi mezhep ilan ettikten sonra Şii fıkhı ve teolojisini toplumda yaygın olan Sünni fıkıh ve teolojisinin yerine benimsetmek için o dönem Şiiliğin merkezi olan Cebel-i Amil, Irak ve Bahreyn’den Şii Fakihleri İran’a davet ettiler.23 Böylece bu âlimler İran’da Şiiliğin siyasi düşüncesinin gelişmesinde de katkıda bulundular. Safevi devleti kuruluşu, siyasi güç kazanması ve hüküm sürme sürecinde Şiilik, Tasavvuf ve Saltanat üç önemli faktör olarak rol oynadı. İlk faktör bağlamında Safeviler kendilerinin soyunun Yedinci İmama dayandığını söyleyerek Siyadet iddiasında bulundular. Safevi Şahları hükümet kurduktan sonra da kendilerini Şiilerin 12. ve son İmamı olan ve 20 Dariuş Nevidi, Safevi Devrinde İran’da Sosyo-Ekonomik Değişimler, (Farsça) Çev. Haşim Agaceri, Tahran, Ney Yayıncılık, 2007, s. 36. 21 Askari, a. g. e., s. 45. 22 Walther Hinz, İran’da Ulusal Devlet Kuruluşu: Akkoyunlular Hükümeti ve Safevi Devletinin Ortaya Çıkışı, (Farsça) Çev. Keykavus Cehandari, 4. bs., Tahran, Harezmî, 1998, s. 7. 23 Muhammed Cavad Meşkûr, İslam Kültleri Ansiklopedisi, (Farsça) 3. bs., Meşhed, Astani Kudsi Rezevi, İslam Araştırmaları Kuruluşu, 1996, s. 34. 94 Gaybette olduğu inanılan İmam Mehdi’yi temsil ettikleri iddiasında bulundular. İkinci faktör yani Tasavvuf bağlamında Safevi Şahlarının “Mürşid’i Kamil” oldukları ve bu tarikatın takipçilerin onlara uymalarının gerekli olduğu iddia edildi. Üçüncü faktör ise Safevilerin İlahi Buyruk Teorisi bağlamında saltanat kurmalarıydı. Bu teori tüm ihtişamıyla kullanıldı ve Safevi hükümdarlarının Allah’ın yeryüzündeki gölgesi ve kutsal oldukları iddia etmelerine yardımcı oldu.24 İranlı düşünür Ali Şeriati’ye göre Safeviler’in ideolojisi ve dünya görüşü devlet ve hükümetin temellerini iki güçlü direk üzerine kurdu. Bu direklerin biri Şia mezhebi ve diğeri İran ulusuydu.25Ayrıca Irak, 1533'te Osmanlı iktidarına geçince, Safevi hükümdarlar, Pers İmparatorluğu’nun Osmanlı İmparatorluğu’na karşı koyması için Şii kimliğini kullandılar. 26 Bu bağlamda Şiilik devletin kimliği olarak merkezi hükümetin güçlenmesi, İranlıların arasında birlik ve dayanışmayı artırmayı ve komşu ülkelere karşı güçlü ve bağımsız bir kimlik oluşumunu hedeflemekteydi. 27 Dolayısıyla Şii kimliği sayesinde Safeviler döneminde İran uzun süre sonra güçlü ve bağımsız bir devlet olarak ortaya çıktı ve Osmanlı İmparatorluğu’na meydan okumaya kalkıştı. 28 16. yüzyılda, Safeviler’in rakibi olan Osmanlı İmparatorluğu topraklarını Avrupa'da Macaristan'a kadar ve Afrika'da Tunus'a kadar genişletmişti. Safevler döneminde Şiilik devletin kimliği olarak benimsendikten sonra Sünni vatandaşlara baskı yapıldı. Osmanlı İmparatorluğu’nda ise Yavuz Sultan Selim Anadolu’da yaşayan Şiilere baskı yaptı. Yavuz Sultan Selim ve Şah İsmail iki komşu İmparatorluk liderleri olarak siyasi bir iktidar mücadelesi sonucu ortaya çıkan rekabette kendi toplumlarını birbirinden farklılaştırmak ve diğerini ötekileştirmek için Sünni-Şii kimlik bölünmesine vurgu yaptılar. Sonuçta 1514’te 24 Sümeyye Kuroş İbadi, Safevi Hükümet Sisteminde Şiiliğin Statüsü, (Farsça) Tahran, Münteşirani Endişe Yayınları, 2014. 25 Ali Şeriati, Alevi Şiiliği ve Safevi Şiiliği, (Farsça) 9. bs., Tahran, Çapehş, Dr. Ali Şeriati’nin Kültür Kuruluşu [Bünyadi Ferhengiyi Dr. Ali Şeriati], 2008, s. 88. 26 Banafsheh Keynous, Saudi Arabia and Iran: Friends or Foes, New York, Palgrave MacMillan, 2016, s. 29. 27 Muhammed Rıza Hafızniya ve Ali Veli Golizade, “Safevi Devleti ve İran Kimliği,” (Farsça) Feslname-yi Mutaliat-i Milli, 32, C. VIII, No: 4, 2007, s. 15. 28 Vacih Koserani, “Araplar ve İran Hafıza ve Tarih Arasında,” (Arapça) Araplar ve İran: Tarih ve Siyaset Üzerine Bir İnceleme, derleme, Beyrut, Metabi Dar-ul Alarabiya Lilulum, 2012, s. 38-39. 95 Sünni Osmanlı İmparatorluğu Şii İran’a karşı bir savaş başlattı. Böylece Çaldıran savaşında iki ülke karşı karşıya geldiler. Bu savaş Şii-Sünni bölünmesinin daha da güçlenmesine ve iki devletin bu iki mezhebin temsilcisi haline gelmesine yol açtı. Ancak Sünniler ve Şiilerin tarih boyunca birlikte yaşadıklarının altını çizmek gerekmektedir. Dolayısıyla bu dönem İran ve Osmanlı İmparatorlukları arasındaki savaşlar sadece mezhepsel savaşlar değildi ve teritoryal genişleme çabaları da bir önemli faktördür. Bu bağlamda Safevi İmparatorluğun ortaya çıkışı ve Osmanlı Devleti'nin üstünlüğüne meydan okuması da iki devlet arasında şiddetli rekabet nedeniydi. 29 İranlı akademisyen ve Jeeopolitik uzmanı Piruz Müctehidzade Şiiliğin İran’ın resmi mezhebi olarak benimsenmesini bir taraftan ülkenin siyasi birliği için gerçekleşen bir girişim,30 öte yandan da Safeviler’in, Sünni Osmanlı İmparatorluğu karşısında jeopolitik bir manevrası olarak nitelendirmektedir. 31 Ayrıca Şiilik ideolojik olarak Safevi devletinin meşruluk kaynağıydı. 32 Bu nedenle İran’da birçok yazar Safevi devletinin kuruluşunu bir devrim olarak tanımlamaktadırlar. 33 İranlı akademisyen ve Tahran Üniversitesi Siyaset Bilimi öğretim üyesi Ahmet Negibzade’ye göre Şii İslam İranlıların ulusal kimliğiyle iç içe geçmiş ve bu kimliği güçlendirmiştir. Böylece İranlılar İslam’ı benimsedikten sonra kendi kimliklerini öteki gördükleri Arap ve Sünni kimliklerden ayırt etmek için Şiiliğe yöneldiler. Günümüzde Şiilik İran’ın ulusal kimlik ve kültürünün en güçlü öğesi haline gelmiştir. 34 İranlılar İslam’ı bir din olarak benimsediler. Ancak İslam’ı onlara armağan eden Arapların kültürü ve Arapça dilini benimsemediler ve kendi kültürlerini ve Farsça dilini korudular. 35 Dolayısıyla İranlı 29 Shokrollah Kamari Majin, “Iranian and Saudi Cultural and Religious Identities: Constructivist Perspective,” Open Journal of Political Science, C. VII, No: 1, 65-81, 2017, s.71. 30 Piruz Müctehitzade, Jeopolitik Fikirler ve İran Gerçekleri, (Farsça) Tahran, Ney Yayıncılık, 2000, s. 139. 31 Piruz Müctehitzade, Demokrasi ve İran Kimliği, (Farsça) Tahran, Kevir Yayınları, 2007, s. 202. 32 Roger Savory, Safevi Devri İran, (Farsça) Çev. Kambiz Azizi, 12. bs., Tahran, Merkez Yayını, 2004, s. 28. 33 Hüseyin Guderzi, Safevi Dönemine vurgulanarak İran’da Sosyolojik Ulusal Kimlik İnşası, Tahran, Temeddüni İrani, 2008, s. 162. 34 Ahmet Negibzade, “Ulusal Kimliğin Dış Politika Üzerine Etkisi: İran İslam Cumhuriyeti Vakası,” (Farsça) Mecelle-yi Siyaset-i Harici, C. XIII, No: 3, 1999, s. 645-646. 35 Mohamed Bin Huwaidin, “The Security Dilemma in Saudi-Iranian Relations,” Review of History and Political Science, C. III, No: 2, 2015, s.72. 96 olmayanlar İranlıları ve kimlik öğelerini İranlı, Müslüman, Şii, Farsça konuşan olarak tanımlamaktadırlar. Şiiliğin İran’ın ulusal kimliği bağlamında işlevleri bölünmüş İran’ı aynı çatı altında bir araya getirmek ve bütünleştirmek, farklı etnik gruplardan oluşan İranlıların biz diye ortak kimliğini inşa etmek, öteki olan Osmanlı İmparatorluğu’nun Sünni kimliğinden ayırt ederek farklılaştırmak, dini milliyetçilik bağlamında İran ulusu oluşturmak ve mezhepsel ve ulusal birlik yaratmak, ülkenin ulusal bağımsızlığını güvence altına almak, Safevi devletinin meşruluk kaynağını oluşturmak ve Şii fıkhını kullanarak güçlü hukuk sistemi oluşturmak olarak özetlenebilmektedir. 36 İran coğrafyasında Safeviler döneminde Şiilik hızla yayıldı. Kaçar dönemine gelindiğinde (1779–1925) ise halk arasında da yayılmış olan İsnaaşeri Şiilik (On iki İmamlı Şiilik), İran coğrafyasına artık iyice yerleşmişti ve halkın inanç sistemine dönüşmüştü. Ancak Şii kimliğini Safeviler sonrası dönemde İran’da iktidar olan hükümetler tarafından 1979 İslam Devrimine kadar devletin kimliği olarak kullanılmadı. 3. İran İslam Cumhuriyeti ve Şii Kimlikli Devlet Kuruluşu Safevi Şiiliği yaklaşık beş asır boyunca 1979 İran İslam Devrimine kadar hayatta kaldı. Ancak devrim sonrası Ayetullah Humeyni'nin “Velayet-i Fakih” teorisi ile yeni bir dönem başladı. İran Devrimi Velayet-i Fakihi siyasi İslam bağlamında Şii bir paradigma olarak ortaya koydu.37 Ayetullah Humeyni liderliğindeki İslam devrimi ile Şah ve saltanat sistemi dönemi bu ülkede sona erdi ve çağdaş ilk Şii Kimlikli İslam cumhuriyetini iktidara geldi. Günümüzde İran İslam Cumhuriyeti Ortadoğu, Pers Körfezi v Doğu Akdeniz’de en kalabalık ülke olarak dünyanın en büyük Şii nüfusuna sahiptir. İran’da gerçekleşen İslam Devrimi bölgedeki tüm dengeleri dramatik bir şekilde değiştirdi ve İran'ın siyasi varlığı Şii 36 Hüseyin Guderzi, “Şii Mezhebinin Safevi Dönemi Kimlik Oluşturucu İşlevi,” (Farsça) Feslname-yi Mutaliati Milli, C. IX, No: 4. 37 Seyyid Ali Mirmusevi, İslam, Sünnet, Modern Devlet; Devletin Modernleşmesi ve Çağdaş Şii Siyasi İslam Düşüncesinin Evrimi, Tahran, Ney Yayıncılık, 2005, s. 407. 97 eksenli bir temel üzerine kuruldu. Bu bağlamda 1979 İslam Devrimi 20. yüzyılda gerçekleşen en önemli siyasi olaylardan biri ve Şiilik tarihinde bir dönüm noktası oldu. Böylece Şiilik yeni kurulan İslam Cumhuriyeti’nin Anayasasında yer aldı. İran halkı 1 Nisan 1979 tarihinde gerçekleşen halk oylamasında yüzde 98 evet oyuyla İslam Cumhuriyeti sisteminin kurulmasını onayladılar. Günümüzde İran’ın nüfusunun yaklaşık yüzde 90'ı Şiilerden ve yüzde 10'u Sünnilerden ve diğer dini azınlıklardan oluşmaktadır. İran İslam Cumhuriyeti’nin Anayasası Şii İslam’ı İran İslam Cumhuriyeti’nin resmi mezhebi olarak tanımaktadır. Bu bağlamda İran’ın Anayasasının 12. İlkesi şöyle söylemektedir: İran'ın resmi dini İslam ve mezhebi on iki İmamlı Caferilik idi ve bu ilke değişmez bir ebedi ilkedir. Hanefi, Şafii, Maliki, Hanbeli ve Zeydi gibi diğer İslami mezheplere tam saygı gösterilmektedir. Bu mezheplerin takipçileri dini törenlerini kendi fıkıhlarına göre yapmakta özgürler ve din eğitiminde ve kişisel durumlarda (evlilik, boşanma, miras ve vasiyet) ve mahkemelerde onlarla ilgili davalarda kendi mezhepleri geçerlidir. Bu mezheplerin takipçilerinin çoğunluğa sahip olduğu bölgelerde yerel yetki sınırları içinde, diğer mezheplerin takipçilerinin haklarının korunması kaydıyla kendi mezhepleri esas alınacaktır.38 Ayrıca İran’ın 1979 Anayasasına göre lider Velayet-i Fakih teorisi bağlamında seçilmektedir. Ayetullah Humeyni’nin Velâyet-i Fakih; İslam Hükümeti başlıklı kitabında bu konudaki esas tezi Fakihler imamlar tarafından, imamlar peygamber tarafından, peygamber de Allah tarafından tayin edilir olarak ifade edilmiştir. Gaybette olan İmamın (Mehdi’nin) yokluğunda onun velayeti bir fakihin devletin başına geçmesiyle devam eder ve beklenen Mehdi gelene kadar Ümmeti ve İslam hükümetini yönetmektedir.39 İran İslam Cumhuriyeti kuruluşundan bu yana, devrimci bir gündemle uluslararası sistemde en etkili Şii kimlikli devlet olarak tanımlanmıştır. Bir bakıma, devrim sonrası İran'da kimlik inşası ve dış politika denklemi Suudi Arabistan ile benzer şekilde gerçekleşti. İran'ın Şii kimliği ulusal kimlik olarak benimsemesi dış politikasını da şekillendirmektedir. 38 https://dlp.msrt.ir/file/download/regulation/1497687031-.pdf 39 Ruhullah Humeyni, Velayet-i Fakih; İslam Hükümeti (Farsça) Tahran, 11. bs., Tahran, Müessise-yi Tanzim ve Naşr-i Asar-i İmam Humeyni, 2002. 98 Başka bir deyişle İslam Devrimi sonucu laik bir devletin Şii kimlikli bir devlete dönüşümü bu ülkenin komşularının güvenliğini de etkiledi ve kimliksel bakımdan yeni bir tehdit algısının ortaya çıkışına yol açtı. Ayrıca 1979’da İran’da iktidara gelen İslam Cumhuriyeti'nin dış politika hedefleri arasında, Müslüman dünyanın ezilmişlerine (müstezafin) destek verme fikri de yer aldı. Ezilmişlere destek verme fikri Şiilerin tarihsel olarak yaşadıkları acılardan kaynaklanmaktadır. Bu bağlamda Kerbela trajedisi Şiilerin yaşadıkları en büyük travma olarak hafızalarına iz bıraktı. Dolayısıyla İmam Hüseyin'in şehit düşmesi sonucu ortaya çıkan mağduriyet duygusu nesilden nesile aktarıldı. Dolayısıyla Haksızlığa uğrayan ezilmişlere destek verme ve onların mağduriyetlerini gidermek hususu, İran İslam Cumhuriyeti’nin Anayasasının 3 (16) Maddesinde yer aldı: Ülkenin dış politikası İslam kriterlerine uygun olarak, tüm Müslümanlara kardeşçe taahhüt ve dünyanın ezilmiş insanlarına koşulsuz desteğe dayanarak düzenlenecektir. Ancak Bölgede Sünni krallıklar Ayetullah Humeyni’yi İslam Dünyasının lideri değil, Şii İran’ın lideri olarak görmekteydiler ve Ayetullah Humeyni’nin İslam liderliği rolüne soyunmasını bir tehdit olarak algıladılar. İran İslam Cumhuriyeti’nin kimliği, Pers, İslamcı (Şii), devrimci, bağlantısız ve Batı karşıtıyken Suudi Arabistan’ın kimliği Arap, İslamcı (Sünni), Vehhabi, muhafazakâr ve ABD yanlısı bir kimliktir. İranlı tarihçi Ervand Abrahamian İran İslam Devrimi’nin en önemli çağdaş İslamcı hareket ve İslamcılığın simgesi olduğuna inanmaktadır ve bu devrimi gizemli bir devrim olarak tanımlamaktadır. 40 İran İslam Devrimi’nin klasik devrimlerden önemli farkı bu devrimin ülküleri ve ideolojisinin Şii İslam’dan kaynaklanmasıdır.41 40 Ervand Abrahamiyan, İki Devrim Arası İran: Meşrutiyetten İslam Devrimine Dek, (Farsça) Çev. Kazim Firuzmend v.d. 21.bs., Tahran, Merkez Yayını, 2018, s. 174. 41 Alirıza Mullayi Tevani, “İmam Humeyni’nin Siyasi Düşüncesinde Devrime Eğilim Süreci,” Feslname-yi Metin, No: 13, 2001. 99 Dolayısıyla İran İslam Cumhuriyeti’nin dış politikasını etkileyen ideolojik ilkeleri kısaca özetlemekte fayda var. Başkalarına musallat olmaya ve sulta altında kalmaya karşı çıkmak bu ilkelerden biridir. Bu bağlamda Müslümanlar ve Şiilerin kâfirlerin onlara musallat olmasına müsaade etmemeyi ve direnmeyi vurgulamaktadır. Bu ilke Kuran’ın Nisa Suresinin 141. Ayetinden 42 alınmıştır. Bu ayete göre Allah asla kâfirleri müminlere musallat etmemiştir ve musallat olmaya yol vermemiştir. Bu kaide Müslümanlar arasında Nefyi Sebil Kaidesi olarak bilinmektedir. Ayrıca bu ilke İran İslam Cumhuriyeti’nin Anayasasının 152. Maddesinde yer almıştır.43 Zulme karşıtlık ve adalet arayışı bir diğer önemli ilkedir. Bu bağlamda Müslümanlar ve Şiiler adalet arayışında mücadele etmeleri söz konusudur. Bu ilkeye göre ülke düzeyinde ve toplumda bireyler arasında ve uluslararası düzeyde devletler arasında adaletsizlik ortadan kaldırılması gerekli görünmektedir. Diğer ilkeler ise müstazeflere ve kurtuluşçu hareketlere destek, Müslümanların haklarını savunma, barış içinde bir arada yaşama ve küresel barışı koruma, karşılıklı saygı ve diğer ülkelerin iç işlerine karışmama, uluslararası sözleşmelere ve anlaşmalara bağlılık, ne Doğu ne de Batı sadece İslam Cumhuriyeti sloganı doğrultusunda bağlantısızlık ve İslam’a ve Şiiliğe davet olarak özetlenebilmektedir. Uluslararası İlişkiler uzmanı Mahmood Sariolghalam İran İslam Cumhuriyeti’nin dış politikasında ulusal güvenlik önceliklerini oluşturan ideolojik, dini ve felsefi temel ilkelerin 1979 İslam devriminden bu yana oldukça tutarlı ve sürekli bir şekilde devam ettiğini ve değişim yaşanmadığını belirtmektedir. Sariolghalam’e göre bu ilkeler bağlamında İran İslam Cumhuriyeti’nin kimliği Pan-Şii, Pan-İslamcı, ABD başta olmak üzere Batı ve İsrail karşıtı bir devlet olarak değişiklik yaşamadan sabit kalmıştır.44 42 Kur'an-ı Kerim, Nisa Suresinin 141. Ayeti: ا یل ِ ب سَ َ ِن ین ِ م ْ ؤ ُ م ْ ال َ َل َ ع َ ین ِ ِفر ا َ ک ْ ِ ل ل اّلل ه ُ لَ َ ع جْ َ ن ی َ ل َ و 43 Bahadır Zarei, Ali Zeynivend ve Kimya Muhammedi, “İslam Düşüncesinde Nefyi Sebil Kaidesi ve İran İslam Cumhuriyeti Dış Politikası,” Feslname-yi Mutaliat-i İnkılab-i İslami, C. XI, No: 36, 2014, s. 176-182. 44 Mahmood Sariolghalam, “Prospects for Change in Iranian Foreign Policy,” Carnegie Endowment for International Peace, 20 Şubat, 2018 (çevrimiçi) https://carnegieendowment.org/2018/02/20/prospects-forchange-in-iranian-foreign-policy-pub-75569, Erişim 3 Mart 2018. 100 B. Vehhabilik ve Suudi Arabistan’ın Kimlik İnşası Burada Vehhabiliğin Suudi Arabistan’ın kuruluşunda oynadığı rol ve bu ülkenin kimlik inşası süreci ele alınacaktır. Devamında Vehhabiliğin Selefilik ve aşırıcılık ile bağlantısı incelenecektir. En son Vehhabiliğin Şii karşıtı tutumu irdelenecektir. 1. Vehhabilik ve Suud Hanedanı Krallığının Kuruluşu Suudi Arabistan’ın siyasi sistemi despotik kabilesel bir yönetim şekli olarak sınıflandırılmıştır. İlk Suudi Krallığı 1744-1818 yılları arasında kuruldu ve Yemen hariç tüm Arap yarımadasını kapsamaktaydı. Ancak Osmanlı Sultanı II. Mahmud’un emriyle Mısır Valisi İbrahim Paşa tarafından devrildi. Suudilerin ikinci devlet kurma çabası sonucu Suudi devleti 1824-1887 yılları arasında Necid bölgesinde kuruldu. Ancak iç ihtilaflar sonucu çöktü. Üçüncü Suudi devlet kuruluşu süreci Abdülaziz bin Abdürrahman’ın 1902-1932 yılları arası çabaları sonucu gerçekleşti ve günümüze kadar süregelmiştir.45 Bu ülkenin güç yapısında egemen Suud Hanedanı son söze sahiptir. Dolayısıyla Suudi Arabistan dünyada bir kabile tarafından yönetilen tek ülkedir. Ayrıca Vehhabilik önemli bir faktör olarak hükümetin meşruluğunu sağlamaktadır. 46 Başka bir deyişle çağdaş zamanda 1932’de Suud Hanedanının siyasi önderliği ve Vehhabi âlimlerin dini ve ideolojik liderliğinin ittifakı sonucu Suudi Arabistan’ın kuruluşu bu ülkeyi Ortadoğu’nun en muhafazakâr krallık sistemine dönüştürmüştür. Çağdaş Suudi Arabistan’ın devlet inşası sürecinde ortaya çıkacak devletin istikrarını sağlamak, ulusal kimlik inşasını kolaylaştırmak, iktidardaki hanedanlığın meşruiyetini yurtiçinde güçlendirmek ve yeni devlete uluslararası arenada itibar kazandırmak için güçlü 45 Esger Caferi Veldani ve Hürmüz Caferi, “Suudi Arabistan’da Siyasi İstikrarı sağlamanın Temelleri (2011- 2015),” (Farsça) Feslname-yi Jeopolitik, C. XII, No: 1, 2016, s. 194. 46 Mecid Büzürgmehri, “Suudi Arabistan’ın Siyasi Sisteminde Reform Süreci,” (Farsça) Feslname-yi Mutaliati Havermiyane, C. XII ve XIII, No: 1 ve 4, 2005, s. 42. 101 bir ideoloji gerekli görünmekteydi. Bu bağlamda Vehhabilik Suudi seçkinleri tarafından devletin ideolojisi olarak ortaya kondu. Ayrıca İbn Suudi devlet kuruluşu sürecinde Osmanlı İmparatorluk’una karşı rakibi ve bölgede etkili güç olan İngiltere’ye yakınlaştı. Ayrıca Osmanlı İmparatorluk’unun güçsüzleşmesi ve 1913’de Balkan savaşlarında ve Kuzey Afrika’da başarısız olması da önemli bir faktördür. Ancak 1902-1914 yılları arasında İbn Suud Osmanlı devletini kışkırtmamak için bu devletle resmi ilişkileri sürdürdü ve Sultanın kararına tabi olduğunu ve itaat ettiğini bildirdi. İbn-i Suud Osmanlı devleti tarafından Arabistan’da hüküm süren Reşid Hanedanı mağlup ettikten sonra da Osmanlı devletine tabi olduğunu bir daha yeniledi ve 1905 ve 1914 yıllarında Babıali ile iki anlaşma imzaladı. Böylece İbn-i Suud devlet kuruluşu sürecinde Osmanlı devletini karşısına almadı. Üstelik Hicaz bölgesinde etki sahibi olan ve kendilerini Hz. Muhammed’in Hanedanından olduklarını iddia eden Haşimiler İslam dünyasının liderliğini kendilerine ait olduğunu savunmaktaydılar. İngiltere’nin Haşimilere verdiği destek sonucu Şerif Hüseyin’in oğulları Faysal ve Abdullah’ı 1921’de Irak ve Ürdün’de iktidara getirilmeleri Suud Hanedanı tarafından bir tehdit olarak göründü.47 Ancak İbn-i Suud, İbn-i Abdülvehhab’ın ideolojisini kullanarak önce Necid, Hicaz ve Mülhakat Krallığını kurdu ve 1932’de tüm Arabistan topraklarını kapsayan Suudi Arabistan Krallığını kurdu. Suud hanedanının bu ülke üzerinde mutlak egemenliği günümüze kadar süregelmiştir. Muhammed İbn Abdülvehhab'ın öğretilerinden doğan Vehhabilik ideolojisi ve bu ideolojinin devlet kuruluşu sürecinde rolünü irdelemek gerekli görünmektedir. Bir yandan İslam’ın kurulan devletin meşruiyet kaynağı olarak kullanılması, Suudi devletinin etki alanını ulusal sınırların ötesine genişletti. Öte yandan Müslümanlar için kutsal olan Mescidül Haram ve Mescid-i Nebevi’nin Suudi Arabistan topraklarında bulunması, Suudi yönetici seçkinler için kendi ülkelerini uluslararası arenada İslam dünyasının temsilcisi olarak gösterme çabalarına katkıda bulundu. 47 Ferhad Atayi ve Muhammed Mensuri Mukaddem, “Suudi Arabistan’ın Dış Politikasının Jenealojisi: Kimliksel Temel Üzerine Gerçekçi Strateji,” (Farsça) Feslname-yi Ravabit-i Harici, C. V, No: 1, 2013, s. 144-150. 102 “Vehhabi” terimi Muhammed bin Abdülvehhab'ın (1703-1792) isminden alınmıştır. İbni Abdülvehhab, Necid bölgesinde küçük bir kent olan Uyeyne’de doğdu ve bölgede dolaşarak İslam’ın öğretilerini yaymaya başladı. Ona göre üçüncü yüzyıldan itibaren İslam tahrife uğradı. Böylece İbni Abdülvehhab hurafeleri İslam’dan temizlenmenin gerektiğini söyledi.48 İbni Abdülvehhab Basra’ya oradan Bağdat’a, oradan da Irak’ın Kürt bölgesine gitti. Daha sonra İran’ın birkaç şehrini ziyaret etti ve 1730'lu yılların sonlarında Arabistan'a döndükten sonra Muhammed bin Suud ile İslam’ın ilkeleri yorumlamaya dayalı bir Şeyhlik şeklinde bir ülke inşa etmek için işbirliği yapmaya başladı. 49 Bu süreçte siyasi ve askeri görevleri Muhammed bin Suud üstlendi ve dini konular, fetva ve yargı işlerini İbni Abdülvehhab üstlendi. Böylece Muhammed bin Suud “Kılıç ve Cihat İmamı” İbni Abdülvehhab ise “Din ve İnanç İmamı” olarak tanımlandılar. İbni Abdülvehhab’ın çocukları ve torunları Al-i Şeyh Hanedanı olarak günümüze kadar Suudi liderleri tarafından saygı görmüşler. Dolayısıyla 1932'de çağdaş Suudi Arabistan'ın kuruluşundan bu yana, Suudi kraliyet ailesiyle Vehhabi dini kuruluşları arasında çok yakın bir ilişki bulunmuştur. Ancak hareketin tarihsel kökenlerine bakıldığında din ile pek ilgisi olmadığı ortaya çıkmaktadır. Vehhabilik Suudi Arabistan’ın kuruluşunda, siyasi bir ideoloji olarak merkezi devletin kimlik inşasında kullanıldı. Başka bir deyişle Vehhabilik devlet kuruluşu sürecinde güçlü siyasi bir kentsel hareketti ve devlet kuruluşunu başarıyla sonuçlandırmaya katkıda bulundu ve meşruluk kaynağına dönüştü. 50 Böylelikle Vehhabi hareketi 18. yüzyılın ortalarında Arabistan’ın Necid bölgesinde ortaya çıktı. Ancak 19. yüzyıla gelindiğinde bu hareket Arap Yarımadasının yaklaşık yüzde 80'ini kontrol altına aldı ve böylece bir devlet kuruluşunun temellerinin atışına katkıda bulundu. İbni Abdülvehhab halk arasında yaygın olan bazı inançları ve ritüelleri şirk olarak 48 Mehdi Bahşi Şeyh Ahmet, “Yeni Vehhabiliğin Doğası ve Tehditleri,” Feslname-yi Rahbord, No: 37, 2005, s. 212. 49 Febe Armanios, “The Islamic Traditions of Wahhabism and Salafiyya,” CRS Report for Congress, 22 Aralık, 2003, s.1-3, (çevrimiçi) https://fas.org/irp/crs/RS21695.pdf, Erişim 17 Decemer 2017. 50 Mohammed Ayoob and Hasan Kosebalaban (ed.) Religion and Politics in Saudi Arabia: Wahhabism and the State, Boulder, CO, Lynne Rienner Publishers, 2009, s.24. 103 algıladı ve kınadı. Ayrıca Kuran'da ve Hz. Muhammed’in hayatında uygulanan İslam’ın temel ilkelerinin dakik ve titiz bir şekilde uygulanmasına geri dönmeyi belirtti.51 İbn-i Abdülvehhab Ahmed bin Hanbel, İbn Teymiyye ve onun öğrencisi olan İbn Kayyım El-Cevziyye’nin düşüncelerinden etkilendi. İbn Teymiyye 8. yüzyılın en ünlü Hanbeli âlimiydi. Şii karşıtı tutumların çoğunluğu bu âlimin düşüncelerinden kaynaklanmaktadır. Peygamberlerin ve İmamların mezarlarını ziyaret etmek, onlardan yardım istemek ve şefaat talebinde bulunmak, Allah dışında başkasına yemin etme yasağı ve edenleri kâfir saymak ve birçok Şii inançları Bidat olarak algılamak bu düşüncelerden birkaçıdır.52 İbni Abdülvehhab’ın İbn Teymiyye’den etkilendiği için Şii karşıtı tutumu aynı şekilde sertti. Dolayısıyla Vehhabilik ideolojik olarak İbn Teymiyye’nin düşüncelerinin takibi ve fıkıhta da Hanbeli mezhebinin takibine vurgu yapmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde Suudi Arabistan topraklarında Şerif Hanedanı Hicaz bölgesinde, Reşid Hanedanı Necid bölgesinde ve Suud Hanedanı Asir bölgesinde hüküm sürdürmekteydiler. 19. yüzyılda, rakip olan Suud, Reşid ve Haşimi kabileleri arasında güç mücadelesi vardı. Arap Yarımadasında egemen olan Osmanlı İmparatorluğu 1818’de Mısır Valisi İbrahim Paşayı Necid’e sevk etti ve Suud Hanedanına galip oldu ve ilk Suud devletini devirdi. 1834’de Faysal bin Türki Osmanlı birlikleri ile çatışmaya girdi ve Necid’i ele geçirdi. Ancak Faysal sonrası onun oğulları güçlü bir hükümet kuramadılar ve Reşid Hanedanı Riyad’ı fethetti. 1890'da Riyad'ı Reşid Hanedanı ele geçirdikten sonra Faysal’ın oğlu Abdul-Rahman önce Necid'in çeşitli yerlerine sığındı ve daha sonra Şeyh Mübarek AlSabbah'ın himayesinde Kuveyt'e gitti. 1902'de Abdürrahman’ın ikinci oğlu Abdülaziz bir grup taraftarları ile Riyad'ı ele geçirdi ve El-Reşid hükümetine son verdi. 1912’de Abdülaziz Necid’de krallık sistemi kurdu ve kendini Necid’in kralı ilan etti. Abdülaziz 1916’da Hicaz’ın kralı Ali’ye galip oldu ve Necid ile birlikte iktidarı altına aldı. Sonuçta Abdülaziz Al-i Suud Suudi Arabistan devletini, 51 Necef Ziraat Pişe, Suudi Arabistan’ın Stratejik Değerlindermesi (Siyasi-Teritoryal), (Farsça) Tahran, Müessise-yi Ferhengi Mutaliat-i ve Tahkikat-i Beynelmileli-yi Ebrar-i Muasir, 2005, s. 17. 52 Seyyid Ahmet Müvasseki, Çağdaş İslami Hareketler, (Farsça) 13.bs., Tahran, Semt Yanınları, 2013, s. 158. 104 kabilesel ve geleneksel kurallar yanı sıra Vehhabilik öğretileri temelinde tesis etti. Dolayısıyla Abdülaziz 1932'de Suudi Arabistan Krallığını kuruluşunu ilan etti. 53 Öte yandan devlet inşası süreci siyasi, sosyal ve kültürel dinamikleri içermekte ve bir toplumda devlet kavramının evrimini yansıtmaktadır. Bu süreç, Suudi Arabistan örneğinde Vehhabi hareketinin ortaya çıkışından önce Arabistan'da başlamıştı. Ancak Vehhabilik Suudi devletinin kuruluş sürecini kolaylaştırmakta önemli bir rol oynadı. 18. yüzyılda İbn Abdülvehhab’ın taraftarları olarak Vehhabiliği yaymaya çalışanlar 20. yüzyılın başında Abdülaziz bin Abdurrahman’a Suudi Arabistan Krallığı kuruluşuna destek verdiler. Abdülaziz 1921’de bu taraftarların katılımıyla oluşan İhvan54 diye bir milis grubu oluşturdu. Bu grup çiftçilik ve hayvancılık yanı sıra çölde savaşmayı iyice öğrenmişlerdi. Abdülaziz bu grubu diğer kabileleri Vehhabiliğe davet etmek ve zaman zaman da savaş yoluyla Vehhabiliği yaymaya kullanmaktaydı. 1920’li yıllarda Abdülaziz İngilizler ile bağlantı kurunca bu grup karşı çıktı. Bu grup Abdülaziz’in ordusunun temelini oluşturan Mutir, Utaybe ve Acman kabilelerinin liderleri ile birlikte Aralık 1926’da Ertaviyye’de bir konferans düzenlediler ve Şirk ve Küfüre karşı tutum izlediler. Bu konferans sırasında Abdülaziz’e bir mektup yazarak onlara göre İbn Suud’un İngilizler başta olmak üzere kâfirler ile işbirliği yapmayı, telgraf, telefon ve araba gibi Şeytan’ın araçlarını İslam topraklarına ithal ettiğini ve Doğu Bölgede yaşayan Şiilere karşı daha sert bir tutum izlemediğini dine karşı olduğuna vurgu yaparak kınadılar. Abdülaziz 1927-1929 yılları arasında bu grupla savaşa girdi ve onları mağlup etti. Ancak bu grubun aşırılık yanlısı Vehhabi düşünceleri taraftarları arasında hayata devam etti. 1840’lı yıllarda Suudi Arabistan hükümeti Amerikan petrol şirketleri ile bu ülkede petrol arama konusunda işbirliği yaptığı zaman da bu grubun düşüncesini benimseyenler ve taraftarları şiddetle hükümetin kararına karşı çıktılar. 53 Muhammed Hasan Behnamfer, “Yeni Çağda İran ve Suudi Arabistan,” (Farsça) Kitab-i Mah-i Tarih ve Coğrafya, No: 141, 2009, s. 95. 54 Mısır’da ortaya çıkan İhvan-ül Müslimin (Müslüman Kardeşler) ile hiç bağlantısı ve alakası yoktur. 105 Kasım 1979’da bu hareketin düşüncelerini benimseyenler Cuheyman el-Uteybi liderliğinde Mekke’de ayaklandılar ve Mescid-ül Haram’ı ele geçirdiler. El-Utaybi Kâbe’de okuduğu bildirgede Batı kültürü ve geleneklerini temsil eden tüm belirtilerin ortadan kaldırılması, İslam değerlerinin yayılması, Suud kalıtsal kraliyet hükümetinin devrilmesi ve bir İslam hükümetinin kuruluşu, dönem kralı Halit’in ve ailesinin kâfir olduğu ve Suud Hanedanının yargılanması ve mal varlıklarına el konması, Batılı sömürgeci devletler ile ilişkilerin kesilmesi, ABD’ye petrol ihracının durdurulması, yabancı askeri danışmanlar ve uzmanların sınır dışı edilmesi ve ABD’nin askeri üslerinin kaldırılmasını talep etti. 55 1979’da Sovyetler Birliği Afganistan’ı işgal ettikten sonra Usama bin Laden başta olmak üzere birçok cihatçı Suudi vatandaşı Komünistler karşı savaş için bu ülkeye gittiler ve 1989’da Sovyetler Birliği geri çekilene kadar ABD, Suudi Arabistan ve Pakistan’ın desteğiyle cihatçı Afganların yanında savaştılar ve 1989 sonrası kendi ülkelerine geri döndüler. Yaklaşık 1,5 yıl sonra Irak Kuveyt’i işgal ettiğinde Usama Bin Laden Irak’ın Suudi topraklara tehdidi karşısında onlara cihatçıların yardımcı olabileceklerine dair teklifini Kral Fahad’a sundu. Ancak Kral Fahad bu teklife karşı çıktı ve ABD güçlerinin Suudi topraklarında konuşlanmasına izin verdi. Vehhabiler ve El-Kaide Washington ve Riyad’ın kararına karşı çıktılar ve Suudi hükümetin kâfir olduğuna dair fetva verdiler ve böylece ElKaide’nin Arap yarımadasındaki kolu ortaya çıktı. 1994 yılına gelindiğinde Suudi Arabistan’ın İsrail ile barış sürecine destek vermesi El-Kaide’nin şiddetli eleştirilerine yol açtı. Dolayısıyla Bin Laden’in Suudi Arabistan vatandaşlığı iptal edildi. Bin Laden Sudan ve oradan da Afganistan’a gitti ve 23 Ağustos 1996 tarihinde Cihat ilan ederek Suudi topraklarını Haçlıların (ABD’nin) işgalinden kurtarmak için mücadele edeceklerini açıkladı.56 55 Seyyid Mehdi Tahiri ve Şüca Ahmedvend, “Çağdaş Vehhabiliğin Ontolojisi ve Suud Hanedanı’nın Gücünü Sürdürmek için ondan Faydalanması,” (Farsça) Feslname-yi Siyaset-i Mütealiye, C. III, No: 9, 2015, s.74- 75. 56 A. e., s. 76-78. 106 İranlı akademisyen Hüseyin Dehşyar Suudi Arabistan devletinin bekasının temellerini ABD desteği, petrol gelirleri ve Vehhabilik ideolojisi olduğunu söylemektedir. 57 Ayrıca İslam dünyasında birçok Sünni âlim Vehhabiliği Sünni İslam’ın sınırları dışında olduğuna vurgu yapmaktadırlar.58 Günümüzde de Vehhabilik Suudi Arabistan’ın meşruiyet kaynağı sayılmaktadır. Irak’ın Kuveyt’i işgali sonrası Suudi Arabistan devleti ulusal çıkarları bağlamında ABD’ye Irak’a karşı savaşta destek vermek istemekteydi. Ancak hem halkın hem dini kuruluşların tepkisinden endişe duymaktaydı. Dolayısıyla hükümet Vehhabi âlimleri devreye soktu. Böylece Vehhabi âlimler ABD’nin askerlerinin Suudi topraklarda bulunmasına fetva vererek izin verdiler.59 Çağdaş dönemde de Vehhabilik temelli kuruluşlar Suudi Arabistan’da siyasi ve dini konularda önemli rol ifa etmektedirler. Bu bağlamda 1971’de hayata geçen ve günümüzde 21 Vehhabi âlimden oluşan Büyük Âlimler Kurulu birçok siyasi ve dini konuda verdiği fetvalarla ektisini göstermektedir. 60 İngiltere’de 2017’de Henry Jackson Topluluğu (The Henry Jackson Society) adlı merkezin yaptığı araştırmaya göre Suudi Arabistan dünyada aşırıcılığın en başta gelen sponsoru olarak ilan edildi. Bu araştırmaya göre Vehhabilik hareketi İslami Aşırılık ve Cihatçı ideolojisinin temelidir. Ayrıca bu araştırmaya göre Suudi Arabistan Vehhabiliğin ihracı için son 50 yılda en az 76 milyar dolar harcamıştır.61 Frankfurt’ta bulunan Global İslam Araştırmaları Merkezi’nin (Frankfurt Research Center on Global Islam) direktörü Susanne Schröter Suudi Arabistan’ın Vehhabilik ihracına değinmektedir. Schröter’e göre Suudi Arabistan sadece finansman sağlamakla kalmamaktadır ve tanıtma kaynakları dağıtma, camii inşası ve kültürel ve eğitim merkezleri 57 Hüseyin Dehşyar, “Suudi Arabistan’da Devletin Beka Üçgeni: ABD, Mezhep ve Petrol,” (Farsça) Feslnameyi Mutaliat-i Havermiyane, C. XII ve XIII, No: 1 ve 4, 2006. 58 Hamid Algar, Vehhabilik (Farsça) Çev. Ahmet Nemayi, 3. bs., Meşhed, Astani Kudsi Rezevi, İslam Araştırmaları Kuruluşu, 2014, s. 14. 59 Mehran Müvahhid, “Suudi Arabistan’da Vehhabiliğin [Şiddeti] Azalıyor mu?” (Farsça) BBC Farsi, 7 Nisan, 2018 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/blog-viewpoints-43681209, Erişim 17 Nisan 2018. 60 Rukayya Sadat Azimi, Suudi Arabistan (Farsça) Musa Alizade Tabatabayi (ed.) Tahran, Dışişleri Bakanlığı, Defter-i Mutaliat-i Siyasi ve Beynelmileli, 2001. 61 “Suudi Arabistan Aşırıcılığın Yayılmasının Temel Failidir,” (Farsça) Bülten News, 10 Temmuz, 2017 (çevrimiçi) ttps://www.bultannews.com/fa/news/500412/, Erişim 8 Ekim 2017. 107 aracılığıyla resmi ideolojisi olan Vehhabiliği yaymaya çalışmaktadır. Ayrıca Schröter Suudi Arabistan’ın 1979 İran devrimi sonrası Tahran’ın Şii devrimini ihraç etme politikası karşısında sistematik bir şekilde Vehhabiliği yaymaya çalıştığının altını çizmektedir. 62 Günümüzde Suudi Arabistan’da üniversiteler dâhil eğitim sisteminde Vehhabi yazarlar tarafından Vehhabilik öğretileri esasında yazılan kitaplar okutulmaktadır. Ayrıca Mekke’de Ümm-ül Kura Üniversitesi, Medine İslam Üniversitesi, İmam Muhammed Bin Suud İslam Üniversitesi, Riyad’da Kral Suud Üniversitesi ve Cidde’de Kral Abdülaziz Üniversitesi başta olmak üzere Suudi Arabistan üniversitelerinde Vehhabi öğretileri İslam Bilimleri bağlamında öğrencilere sunulmaktadır. 2. Suudi Arabistan ve Vehhabilik, Selefilik ve Aşırıcılık Günümüzde çağdaş yenilikleri reddeden Vehhabiler ve sözde İslam’ın asıl öğretilerini takip eden Selefiler arasında bir bütünleşme yaşandığı görünmektedir. Ancak “Selefilik” ve “Vehhabilik” kavramlarının farklı tarihsel kökleri ve kaynakları var ve yakın zamanlarda yanlışlıkla birbirinin yerine kullanılsa bile aynı anlamı taşımamaktadırlar. Bu bağlamda bazı yazarlar Vehhabiliği Selefiliğin Suudi Arabistan versiyonu olarak görmektedirler. Tarihsel olarak, İslam'ın doğuş yeri Suudi Arabistan olmasına rağmen günümüzde bu ülkede Vehhabilik hareketi hâkim ideoloji olarak ön plana çıkmaktadır. Vehhabilik yalnızca Suudi Arabistan’da devletin ideolojik meşruluğu kaynağı değil, belki bu ülkenin dış politikasında da güçlü bir araç olarak kullanılmaktadır. 63 Suudi Arabistan devleti petrol gelirleri sayesinde 18 Mayıs 1962 tarihinde Mekke’de “İslam Dünyası Ligi”( Arapçası: رابطة امياااااا لإل العااا (diye bir teşkilat kurdu. Bu teşkilatın hedefi Vehhabilik ideolojisini Suudi Arabistan dışında yaymak olarak söylenmektedir. 64 62 Suudi Arabistan’ın Aşırılık Yanlısı Islamcılığının Almanya’ya İhracı,” (Farsça) Deutsche Welle Farsi, 9 Temmuz, 2017, (çevrimiçi) https://p.dw.com/p/2gEHn, Erişim 22 Eylül 2017. 63 Mohammed Ayoob and Hasan Kosebalaban (ed.) Religion and Politics in Saudi Arabia: Wahhabism and the State, Boulder, CO, Lynne Rienner Publishers, 2009, s.57 64 Bkz.: https://www.themwl.org/ 108 Ayrıca Suudi Arabistan devleti 1979 İran İslam Devrimi sonrası Kuveyt, Birleşik Arap Emirlikleri, Bahreyn ve diğer Pers Körfezi ülkeleriyle birlikte çalışarak Vehhabiliği Güney ve Orta Asya, Avrupa ve Ortadoğu'da camiler, medreseler ve siyasi radikal örgütlere maddi destek sağlamakla yaymaya kalkıştı. Böylece İran devriminin Şii söylemine karşı Vehhabiliği yaymaya başvurdu. Bu bağlamda Vehhabilik Suudi Arabistan sınırlarına kısıtlı kalmayıp ve dünyanın dört bir yanına yayılmıştır. Vehhabiler Şiilerin birçok inancını sorgulayarak onları kâfir olarak tanımlamaktadırlar. Örneğin Şiilerin inandıkları 12 İmamı masum görmeleri, İmamların mezarlarını ziyaret ederek manevi yardım istirhamı, 12. İmamın Büyük Gaybetten geri dönme inancı vs. Vehhabiler tarafından İslam’a aykırı ve Şirk olarak tanımlanmakta ve Şiilerin öldürülmesini vacip (dini olarak gerekli) kılmaktadır. 65 Ancak Vehhabiler, Vehhabi teriminin olumsuz yankılarından kaçınmak için kendilerini Allah'ın birliğine inananlar anlamına gelen “muvahhitler” (Arapça: Al-Muwahhidun) veya Selefiler (tekil: Selefi) olarak adlandırmayı tercih etmektedirler. Sovyetler Birliği’nin Afganistan’ı işgal ettikten sonra Suudi Arabistan, ABD ve Pakistan ile birlikte Afgan cihatçılara ve Sovyetler Birliği karşısında savaşan Sünni cihatçılara destek verdi ve sonralar ortaya çıkan aşırılık yanlısı El-Kaide ve Taliban’ın temelini attı. Afganistan ve Pakistan’da Riyad finansmanıyla açılan bazı medreseler (örneğin Diyobendi medreseleri) Vehhabiliği yayma üssü haline geldi. Pakistan’da Sahabe Ordusu ve Jhangvi Ordusu gibi Şii karşıtı terör örgütleri Diyobendi medreselerinin ürünü ve Taliban, Keşmir’de Muhammed Ordusu (Ceyşi Muhammed) ve İslamcı Mücahitler Hareketi (Harekât-ul-Mujahideen) gibi terör örgütleri ile bağlantılı olmaktadır.66 Pakistan’ın eski Adalet Bakanı İkbal Haydar Pakistan’daki cihatçı ve terör örgütlerinin çoğunluğunun ideolojilerinin Vehhabilik olduğunu söylemekte ve Suudi Arabistan’ın bu 65 Celal Derahşe, Çağdaş İran’da Şiiliğin Siyasi Söylemi (Farsça) 3. bs., Tahran, İmam Sadık Üniversitesi Yayınları, s. 236-237. 66 Veli Nasr, “Irak’ta Şiilerin Canlanmasının Bölgesel Sonuçları,” (Farsça) Yeni Irak’ta Siyasi Düzen, Emir Muhammed Haci Yusefi ve Ahmet Sultaninejad (ed.) Tahran, Dışişleri Bakanlığı, Basın ve Yayın Merkezi, 2008. 109 örgütlere maddi ve ideolojik destek verdiğini savunmaktadır. 67 Ayrıca Senatör Chris Murphy ABD Dış İlişkiler Konseyi’nde gerçekleştirdiği konuşmasında Suudi Arabistan’ın Pakistan’da 24000 medreseye finansman sağlandığını söyledi. Senatör Murphy’ye göre 1956’da Pakistan’da 244 medrese vardı. Ancak günümüzde bu medreselerin sayısı 24000’e çıkmıştır. Bu medreselerde Şiiler ve Batı karşıtı düşünceler öğretilmektedir. Murphy’e göre Suudi Arabistan Vehhabilik ihracı için 1960’dan günümüze kadar 100 milyar dolar dünyanın dört bir yanında camilere ve medreselere harcamıştır.68 Selefilik, ise “selef” kelimesinden gelmekte ve geçmiş nesiller ve ataları örnek almak anlamına gelmektedir. Selefiler Hz. Muhammed ve sahabeleri, Tabiin ve Etbau’t-tabiin atıfta bulunmaktadır. Selefiler Hz. Muhammed dönemi ve sonrası üç asır yaşayanları “Selef-i Salehin” olarak tanımlamakta ve onların dönemi uygulanan İslam öğretilerine geri dönmeye vurgu yapmaktadır.69 Selefiliğin kökeni önde gelen Hanbeli âlim İbn Teymiyye’ye geri dönmektedir. Teymiyye’ye göre akıl, felsefe, Şiilik ve Tasavvuf Bid’at sayılmaktadır. 70 Bu nedenle Hz. Muhammed’in sünnetini ve Selef-i Salihi (Sahabe, Tabiin ve Etbau’t-tabiin) izlemeyi ve örnek almayı gerekli ve yeterli görünmekteydi. 71 Çağdaş Selefi inançları, 20. yüzyılın başlarında bir reform hareketine dayanmaktadır. Selefiler, daha aşırı dinci İslami öğretilere dayanan, fıkhın Kuran ve Peygamber'in sünnetinde bulunduğunu ve yorumlayıcı tefsirlere tabi olmadığına inanmaktadırlar. Ancak Selefilik birleşik bir hareket değil ve tek bir Selefi grup bulunmamakta ve Afrika, Asya ve Ortadoğu'daki çok sayıda Müslümanın inancı haline gelmiştir. 72 Dolayısıyla Selefilik bağlamında farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Tekfiri Selefiler kendi inanç ve düşüncelerine 67 “Pakistanlı Politikacı: Vehhabilik Pakistan’da Silahlı Faaliyetlerin İticisidir,” (Farsça) Deutsche Welle Farsi, 6 Eylül, 2012, (çevrimiçi) https://p.dw.com/p/163iY, Erişim 19 Ekim 2018. 68 “ABD’li Senatör: Suudi Arabistan Vehhabiliği Yayımak için Pakistan’da Binlerce Okulun Bütçesini temin ediyor,” (Farsça) Fars Haber Ajansı, 30 Ocak, 2016, (çevrimiçi) https://www.farsnews.com/news/13941110001242/, Erişim 5 Temmmuz 2017. 69 İbrahim Kasimi, Aşırı Selefilik, (Farsça) Kum, İslam Kültürü ve Düşüncesi Araştırma Enstitüsü Yayınları [İntişarat-i Pejuhişgah-i Ferheng ve Endişe-yi İslami], 2017. 70 Müvasseki, a.g.e., s. 45. 71 Hüseyin Huşengi ve Ahmet Paketçi, Kökten Dincilik ve Selefilik; Dini Akımlar Yelpazesinin Yeniden Tanınması, (Farsça) Tahran, İmam Sadık Üniversitesi Yayınları, 2011, s. 152. 72 Armanios, a. g. e., s.1-3. 110 katılmayanları kâfir saymaktadırlar. Vehhabilerin düşünceleri de Tekfiri Selefilere yakındır. Cihatçı Selefiler ise Seyyid Kutub başta olmak üzere Mısırlı düşünürlerden etkilenmişler. Seyyid Kutub çağdaş dönemdeki cahilliği İslam öncesi cahillikle karşılaştırdı ve çağdaş cahilliğin fazla olduğuna vurgu yaptı. Seyyid Kutub Müslümanların kâfirler ve Müslüman ülkelerin kukla hâkimlerinin aleyhine cihat etmelerinin gerektiğini söylemektedir. Müslüman Kardeşler’in Mısır devleti karşısında tutumu bu bağlamdaydı. Siyasi Selefiler ise siyasi hedefler ve güç arayışında hareket etmektedirler. Örneğin Pakistan’da İslam Âlimleri Cemiyeti parlamento seçimlerine katılarak mecliste fazla sandalye kazanmakla ektilerini Pakistan’da genişletmeye çalışmaktadırlar. Reformcu Selefiler de İslam dünyasının geri kalmasının nedenini İslam’ın öğretilerinin uygulanmaması zikretmektedirler ve gerçek İslam’ın uygulanmasına vurgu yapmaktadırlar. Seyyid Cemaleddin Esedabadi ve taraftarları bu grupta yer almaktadırlar.73 Suudi Arabistan Vehhabilik ve Selefilik gibi İslam'ın aşırı dinci anlatılarına ev sahipliği yaptığı için uluslararası toplumun gündeminde yer almıştır ve eleştirilere maruz kalmıştır. Ayrıca Vehhabilik başka dinler ve diğer İslam mezheplerine karşı hoşgörüsüz bir bakış açısına sahiptir. Suudi Arabistan’da sadece Vehhabilik geçerlidir ve diğer İslam mezheplerini tanıtmak ve yaymak yasaktır. Dolayısıyla Vehhabilik ve Selefilik bağımsız bir mezhep değil ve aşırılık yanlısı ideolojik bir hareket olarak tanımlanabilmektedir. 19 Şubat 2019 tarihinde İran’ın Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Behram Kasimi basın toplantısında Suudi Arabistan’ı köktendinci Vehhabiliğin doğuş yeri, terörizmin ihraç merkezi ve bölgede tekfiri terörizmin babası ve en büyük sponsoru olarak tanımladı.74 Ayrıca 73 Seyyid Mehdi Alizade Musevi, “Selefiliğin Akımlarını Tanıma,” (Farsça) Aşırı ve Tekfiri Akımlarla Mücadelede Küresel Kongre Sekreteryası, 8 Kasım, 2016 (çevrimiçi) http://makhaterltakfir.com/fa/Article/View/289/, Erişim 27 Temmuz 2017. 74 Behram Kasimi, “Suudi Arabistan Tekfiri Terörizmin Dünyada ve Bölgedeki Gerçek Babası,” (Farsça) Fars Haber Ajansı, 18 Şubat, 2019 (çevrimiçi) https://www.farsnews.com/news/13971129001208/, Erişim 35 Mart 2019. 111 İran’ın Devrim Muhafızları komutanı Hüseyin Selami Vehhabi Suudi Arabistan’ı bölgede ve dünya’da “Şerrin Kalbi” olarak nitelendirdi.75 İran yanlısı Yemen Ensarullah Hareketi’nin Genel Sekreteri Abdülmelik El-Husi Vehhabiliği dünyanın dört bir yanına terörist ihraç eden bir hareket olarak nitelendirmekte ve günümüzde Pakistan, Afganistan, Ortadoğu ve Avrupa şehirlerindeki güvensizliğin sebebini Vehhabilik ideolojisi olarak tanımlamaktadır. El-Husi’ye göre Suudi Arabistan Yönetimi terör düşüncelerinin en büyük destekçisi ve yetiştiricisidir ve bölgede ve dünyada teröristlerin çoğunluğu ya Suudi Arabistan vatandaşıdır ya da bu ülkeden finansman ve silah desteği almakta veya bu ülkenin Vehhabi düşüncesi etkisi altındadır.76 Son zamanlarda El-Kaide ve Vehhabilik arasında var olan bağlantının boyutları konusunda çok spekülasyon yapıldı. Ancak Suudi Arabistan El-Kaide ve diğer radikal terör örgütleri ile ilgisi olduğuna dair haberleri yalanladı. Ancak Suudi Arabistan’ın bu örgütler ile bağlantılarına dair birçok kanıt ve delil sunulmuştur. El-Kaide tarafından gerçekleşen 11 Eylül 2001 terör saldırılarında görev alan 19 teröristten 15’inin Suudi Arabistan vatandaşı olduğu dünya kamuoyunda yankı bulmuştu. Ayrıca 2003 sonrası Irak'a gelen cihatçılar ve canlı bombaların çoğunluğunun Suudi Arabistan vatandaşı olduğu ortaya çıkmıştı. Ayrıca Suudi Arabistan, birçok Müslüman ülkede köktendinci medreselere finansman sağladığı başka önemli bir husustur. Bu medreselerde gençlerin kafaları yıkanarak hem Batı karşıtı hem de Şiilik karşıtı radikal cihatçılar yetiştirilmektedir. Dolayısıyla Suudi Arabistan’ın yürüttüğü politikalar sonucu bölgede her geçen gün aşırıcılık, köktendincilik ve terörizm ve mezhepsel çatışma gibi birçok sorun ortaya çıkmaktadır. 77 İranlı Şii âlim Ayetullah Nasır Mekarim Şirazi Vehhabilik ve Selefilik bağlamında düşünceleri İslam’ın tefsiri olmadığını ve aşırılık yanlısı bir hareket olduğunu belirtmektedir. 75 Hüseyin Selami, “Suudi Arabistan Bölgede ve Dünyada ‘Şerin Kalbidir’: Suud Hanedanı bilsin Kalıcı Değil,” (Farsça) Meşrik, 19 Şubat, 2019 (çevrimiçi) https://www.mashreghnews.ir/news/938375/, Erişim 6 Mart 2019. 76 “Suudi Arabistan’ın Vehhabiliğin Yayılması ve Genişletmesinde Özel Rolü,” (Farsça) Pars Today, 1 Haziran, 2017 (çevrimiçi) http://parstoday.com/dari/news/uncategorised-i41412, Erişim 16 Eylül 2017. 77 Askari, a. g. e., s. 61. 112 Mekarim Şirazi IŞİD’in Selefi ve Vehhabi düşüncelerin bir ürünü olduğuna ve Suudi Arabistan’ı tekfiri terörün doğuş yeri ve merkezi olduğuna inanmaktadır.78 Taliban rejimi Kabil’de iktidara geldiğinde Suudi Arabistan, Pakistan ve Birleşik Arap Emirlikleri’nin bu rejimi tanıyan üç devlet olduğu dünya kamuoyunda dikkat çekti. 79 Ayrıca Afganistan Barış Sürecinde Suudi Arabistan’ın Birleşmiş Milletler daimi temsilcisi Abdullah Almuallimi ülkesinin Talibanı müzakere masasına çekebileceğini söyledi. 80 Üstelik Afganistan kökenli diplomat ve eski ABD Kabil ve Bağdat Büyükelçisi Zalmay Halilzad Suudi Arabistan yetkililerin kendisine geçmişte aşırılık yanlısı grupları desteklemelerine rağmen, şu an bu desteği bıraktıklarını ve şeffaf bir politika benimsediklerini söylediklerini belirtmektedir. Ancak Halilzad ABD’nin istihbarat topluluklarının Suudi Arabistan ve Katar’ın gizlice IŞİD’e mali ve lojistik destek sağladıklarına dair inkâr edilmez kanıtlara ulaştıklarına vurgu yapmaktadır.81 Bununla birlikte El-Kaide üyesi Zekerya Musevi 2006 yılında ABD’de müebbet hapis cezasına çarptırıldı. Musavi New York’ta federal mahkemede 11 Eylül saldırıları kurbanlarının avukatları tarafından gerçekleştirilen duruşmada tanık olarak ifade verdi. Musevi ifadesinde Suudi Arabistan devletinin El-Kaide’ye destek verdiğini ve finansman sağladığını söyledi. Ayrıca Musevi Suudi Arabistan eski istihbarat teşkilatı başkanı Türki ElFaysal, Riyad’ın eski Washington büyükelçisi Prens Bin Sultan ve zengin Suudi iş adamı Prens Valis Bin Talal’ı El-Kaide örgütüne destek verenlerin arasında olduklarını söyledi.82 78 “Ayetullah Mekarim Şirazi: Selefilik İslamın bir Tefsiri Olarak Tanınmamalı,” (Farsça) İslam Cumhuriyeti Haber Ajansı’nın Kum Bürosu, 17 Şubat, 2019 (çevrimiçi) http://www.irna.ir/qom/fa/News/83213148, Erişim 27 Mart 2019. 79 “Suudi Arabistan; Taliban’ı Etkilemesi ve El-Kaide İle Sorunları,” (Farsça) Deutsche Welle Farsi, 2 Şubat, 2010 (çevrimiçi) https://p.dw.com/p/Lpl7, Erişim 27 Mart 2018. 80 “Suudi Arabistan’ın Taliban’a yönelik Yeni Stratejisi,” Afgan Sesi Haber Ajansı, 23 Mayıs, 2018 (çevrimiçi) https://www.avapress.com/fa/article/164132/, Erişim 9 Haziran 2018. 81 “Suudi Arabistan Nasıl Terörizmi destekliyor?” (Farsça) El-Vakit, 30 Nisan, 2017 (çevrimiçi) http://alwaght.com/fa/News/95815/, Erişim 23 Ekim 2017. 82 “Eski El-Kaide Üyesi: Suudi Prensler 1990’lı Yıllarda El-Kaide’nin Maddi Destekçisilerdi,” (Farsça) Başkah-i Habernigaran-i Cevan, 5 Şubat, 2015 (çevrimiçi) https://www.yjc.ir/fa/news/5124022/, Erişim 21 Haziran 2018. 113 Suudi Veliaht Prens Muhammed Bin Selman The Guardian gazetesine verdiği demeçte ülkesindeki dini aşırıcılığı İran devriminin sonucu ortaya çıktığını iddia etti. Bin Selman “Tahran 1979 İran devrimi sonrası, devrimini örnek olarak tüm bölgeye ihraç etmeye çalıştı ve biz nasıl bu olguya tepki vereceğimizi bilmediğimizden aşırıcılık tüm dünyaya yayıldı” diye yorum yaptı ve Ilımlı İslamcılığı ülkesine geri getireceğini vaat etti.83 Ancak Riyad’ın 1980’li yıllarda Afganistan’da mücahitlere verdiği destek, 1990’lı yıllarda Bosna Hersek’te ve daha sonra Kosova’da oynadığı rol ve Pakistan’da dini medreseler kuruluşuyla ve finansman sağlamakla Vehhabi ve selefi düşünceler üzerine kurulan Taliban, El-Kaide ve IŞİD gibi aşırıcılık ve köktendincilik yanlısı grupların ortaya çıkışı Muhammed bin Selman’ın iddialarına ters düşmektedir. 84 Dolayısıyla Suudi Arabistan’ın benimsediği Vehhabiliğin Şiiliği öteki ve düşman kimlik olarak algılaması, Şiilere karşı sert tutumları ve ötekileştirme çabalarının irdelenmesi gerekmektedir. 3. Vehhabiliğin Şiilik Karşıtı Tutumu Tarihsel olarak Vehhabiler Şiileri Kâfir, Rafidi ve Bidatçi olarak tanımlamaktadırlar ve öldürmelerini mubah görmektedirler. 85 Vehhabi hareketinin kurucusu olan Muhammed bin Abdülvehhab, Şiileri dinden dönmüş (mürtet) olarak görmekteydi. Bu bağlamda İbni Abdülvehhab, Şiiler için kutsal olan İmam Hüseyin'in türbesini yok etmek için güney Irak'a baskınlar düzenledi. 86 Vehhabiler 19. yüzyılın başlarında (1801-1802) Kerbela ve diğer Şii toplulukların yaşadığı şehirlere saldırılar düzenlediler ve çok sayıda Şii Müslümanı 83 “Suudi Arabistan’ın Veliahdı İslami Ilımcılığı Ülkesine Geri Getrmek İstiyor,” (Farsça) BBC Farsi, 25 Ekim, 2017 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/world-41748209, Erişim 5 Aralık 2017. 84 David Levin, “Kökten Dinciliğn Yayılmasında Kral Abdullah’ın Rolü,” (Farsça) BBC Farsi, 23 Ocak, 2015 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/world/2015/01/150123_l39_king_abdullah_fundamentalism, Erişim 7 Ekim 2018. 85 Muhammed Mensuri Mukaddem, “Kimlik Faktörünün Suudi Arabistan’ın İran İslam Cumhuriyeti’ne Yönelik Dış Politikası Üzerine Etkisi,” Feslname-yi Meclis ve Rahbord, C. XIX, No: 72, 2012, s. 91. 86 Anthony H. Cordesman, “Saudi Arabia Enters The 21st Century: Foreign Relations and External Security,” Center for Strategic and International Studies, 30, Ekim, 2002 (Çevrimiçi) https://csisprod.s3.amazonaws.com/s3fspublic/legacy_files/files/media/csis/pubs/s21_02.pdf, Erişim 17 Aralık 2017. 114 öldürdüler. 87 Ayrıca 1913’de Vehhabiler Suudi Arabistan’ın Doğu Bölgesinde El-Ahsa kentini işgal ettikten sonra Şiilere bakı yaptılar ve Aşura törenini yapmaya izin vermediler. Abdülaziz bin Suud ise 1925’de Mekke ve Medine’yi ele geçirdikten sonra tüm mezarları, türbeleri ve kubbeleri tahrip etti.88 Bu kanlı geçmiş Suudi Arabistan’ın Şii vatandaşlarının iktidar Suud rejim ile ilişkilerini gölgelemiştir. Vehhabilerin etkilendiği kitaplardan biri İbn Teymiyye’nin yazdığı Minhacüs Sünnet'inNebeviye fi Nakzı Kelâmi'ş-Şiya'ı ve'l-Kaderiyye (Arapçası: فی یة َوَالن ةّسانّ ال جُ نه ِ و شایعةّ ال م ک ضِ قَن ریةَدَالق (kitabıdır. Suudi Arabistan’ın dini üniversiteleri mezunu, Şiilik araştırma uzmanı ve hadis ve tarih uzmanı olan Esam El-Amad, (Arapçası: د العم م عص (İslam dünyasının en büyük sorununu Vehhabi hareketi olarak tanımlamaktadır. El-Amad Muhammed bin Abdülvehhab’ın kitaplarının tüm Suudi Arabistan’da ders kitabı olarak okutulduğunu eleştirmektedir. El-Amad Muhammed Suud üniversitesinde öğrenci olduğunda Şiileri kâfir sayan çok sayıda doktora tezi gördüğünü söylemektedir. Ayrıca El-Amad İran’da dini medreselerde ve üniversitelerde Sünnileri kâfir sayan tek bir fetvaya rastlamadığını da belirtmektedir. 89 Suudi Arabistan vatandaşlarının çoğunluğu “Vehhabi” değil, “Selefi” olarak adlandırılmaya ısrar ederken, İran hükümeti ve yönetici seçkinleri aşırı dinci Vehhabileri ve bazen Vehhabi olmayan cihatçıları bile “Vehhabi”, “Selefi” veya “Tekfiri” olarak tanımlamaktadırlar. Vehhabilik Şii ritüellerin birçoğunu şirk saydığı için Sünni Müslümanlar arasında Şiilere karşı nefret ve düşmanlık duyguları pekişmiştir. Ayrıca Vehhabiler Şiiliğin temelinin Yahudiliğe dayandığını iddia etmekte ve kanıt olarak Fatımi döneminde (909-1171) Yahudiler ile Şiiler arasındaki bir arada yaşamayı örnek vermektedirler. Diğer Sünni din 87 Abdülvehhab Firati, Siyaset Bilimi ve Çağdaş İslami Hareketlere Yönelik bir Yaklaşım (Farsça) 3. bs., Kum, Uluslararası Mustafa Üniversitesi, Uluslararası Çeviri ve Yayın Merkezi, 2015, s. 200-201. 88 Mensuri Mukaddem, a.g.e., S. 92. 89 “Vehhabilik; Birlik ve Beraberlik Sorunu; Vehhabiliğin Doğasının İfşası; Dr. Esam El-Emad İle Söyleşi,” (Farsça) Name-yi Camia, , No: 33, 2007. 115 bilginleri, Şiiliğin Arap yarımadasında ortaya çıkmasına rağmen Şiiliği tamamen dini yön taşımayan ve İran’la bağlantılı siyasi bir olgu olarak tanımlamaktadırlar. İran'da dini kuruluşlar ve Şii din adamları ise Vehhabiliğin ortaya çıkışını 18. yüzyılda Şiiliğin Irak'a yayılmasına karşı koymak amacıyla İngilizler tarafından üretilen bir mekanizma olarak nitelendirmektedirler. 90 Vehhabı âlim Muhabbetin El-Hatip, Şiiliği İslam ile bağdaşmayan bir olgu olarak tanımlamaktadır. Bu âlime göre Şiiler ve Sünniler arasında ihtilaf bu iki grubun İslam’ın ilkeleri ve temelleri üzerinde uyuşmazlıktan kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla Sünnilerin Şiiler ile uzlaşmalarının imkânsız olduğunu belirtmektedir. 91 Bu bağlamda Vehhabilik Şiileri düşman ve kâfir olarak tanımlamıştır ve Vehhabi âlimler Suudi Arabistan kralından bu ülkenin topraklarında yaşayan Şiilerin Vehhabiliği benimsemeyi zorunlu kılan bir kararnamenin çıkarılması talebinde bulunmuşlar.92 Pehlevi devrinde İranlı Şii âlim Ayetullah Brucerdi’nin tüm Müslümanların arasında birliğe yönelik çabaları sonucu Mısır’da El-Ezher şeyhleri Abdülmecid Selim ve Şeyh Muhammed Şeltut Şiiliği İslam’ın bir mezhebi olarak ilan ettiler. Ancak Şeyh Şeltut’un fetvası Sünni dünyasında Şiiliğe karşı tutumları değiştirmedi.93 1979 İran İslam Devrimi sonrası Suudi Arabistan’ın liderleri ve Vehhabi âlimlerinin Şiiliğe karşı tutumları daha da sertleşti. Bu dini bağnazlığın yeni olmadığı ve tarihsel olarak süregeldiğini, ancak son yıllarda Şii karşıtı propagandanın canlandığını ve bu bağlamda Şiilere karşı düşmanlık ve nefret söyleminin Sünniler arasında artışının altını çizmek gerekmektedir. 94 90 Banafsheh Keynoush, Saudi Arabia and Iran: Friends or Foes, New York, Palgrave MacMillan, 2016, s. 27. 91 Muhibittin El-Hatib, On İki İmamlı Şii Dininin Üzerine Kurulduğu Temel Hatları Belirlemek, (Arapça) y.y. , t.y. 92 Mohamed Bin Huwaidin, “The Security Dilemma in Saudi-Iranian Relations,” Review of History and Political Science, C. III, No: 2, 2015, s.72. 93 “Merhum Ayetullah Burucerdi’nin Düşüncesinde Mezheplerin Yakınlaşması Fikri,” (Farsça) İslam Cumhuriyeti Haber Ajansı (IRNA), 30 Temmuz, 2015 (çevrimiçi) https://www.irna.ir/news/81700824/, Erişim 20 Ekim 2017. 94 Pinault, a. g. e., s. 46. 116 Örneğin Vehhabi âlim İbrahim Süleyman El-Cebhan, Karanlığı Ortadan Kaldırma ve Uyuyanlara Şiiliğin Müslümanlara ve İslam’a Yönelik Tehlikesini Tenbih Etme başlıklı kitabında Şiileri ve Şiiliği İslam ve Müslümanlar için bir tehdit olarak tanımlamaktadır. Ayrıca El-Cebhan Şiiliği Yahudilerin kendi çıkarlarına hizmet eden bir icat olarak nitelendirmekte ve Şiileri Rafida diye hitap ederek onları tüm İslam dinini reddetmekle suçlayarak Şiileri kâfir olduğunu savunmaktadır. 95 İran İslam Cumhuriyeti’nin bölgesel etkisinin artışı ve Şiilerin yükselişi karşısında Vehhabi âlimlerin Şiilere karşı fetva vermekle tepki verdiler. Abdülaziz bin Baz (1910- 1999), Suudi Arabistan’ın eski Baş müftüsü Şiiliği İslam’dan farklı bir din olarak tanımlamakta ve Sünnilerin tıpkı Yahudiler, Hıristiyanlar ve putperestler ile bir uzlaşmalarının imkânsız olduğunu gibi Şiiler ve Rafidiler ile de imkânsız olduğunu söylemektedir. 96 Abdullah bin Cebrin (1933-2009) Vehhabi müftü ve Suudi Arabistan’ın Vehhabi Âlimler Konseyi üyesi verdiği farklı fetvalarda Şiilerin kâfir olduklarını ve öldürmelerinin vacip olduğunu söylemişti. Ayrıca Cebrin Usama bin Laden’in cihatçı olduğuna inanmaktaydı ve Allah yardımcısı olsun diye ona dua etmekteydi. Ayrıca bu âlim 2006’da Hizbullah ve İsrail savaşı sırasında Hizbullah’ın zaferi için dua etmenin haram olduğuna dair fetva vermişti. Ayrıca Irak işgali sonrası ortaya çıkan mezhepsel çatışmalarda Vehhabi âlimlerin fetvaları büyük bir rol oynadı. Bu bağlamda Aralık 2006’da Vehhabi âlimler Şiilerin kâfir olduğunu söylediler ve Sünnilere Şiilere karşı cihad için çağrıda bulundular.97 95 İbrahim Süleyman El-Cebhan, Karanlığı Ortadan Kaldırma ve Uyuyanlara Şiiliğin Müslümanlara ve İslam’a Yönelik Tehlikesini Tenbih Etme, (Arapça), 3. bs., y.y. 1988. 96 Ali Moamveri, “Köktenciler Neden Muhaliflerini Tekfir Ediyorlar?” (Farsça) BBC Farsi, 11 Eylül, 2016 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/blogs/2016/09/160908_l44_nazeran_fundamentalists_excommunication, Erişim 15 Aralık 2017. 97 “Tekfir Ve Terör Fetvası Verenleri Daha İyi Tanıyalım,” (Farsça) Meşrik News, 11 Ocak, 2016 (çevrimiçi) https://www.mashreghnews.ir/news/521119/, Erişim 17 Eylül 2017. 117 Öte yandan tarihsel olarak Vehhabi âlimler verdikleri fetvalarla Suudi Arabistan’ın siyasi liderlerinin politikalarını desteklemeye çalışmışlar. 98 Her sene Hac mevsiminde Vehhabi yazarlar tarafından yazılan Şii karşıtı kitaplar hacılar arasında dağıtılmaktadır. Bu kitaplardan biri Yakup Bedir El-Kutami’nin İnsanlığı On iki İmamlı Din hakkında Kapsamlı Uyarma: Şii Kanseri ve Rafidi Lobisi adlı kitabıdır. Bu kitapta yazar Şiileri kâfir ve Müslümanların düşmanı olarak tanımlamıştır.99 Başka bir kitap Ehl-i Beyti Kaybetmeden Sahabeyi Kazandım adlı eserdir. Kitabın yazarı Abu Halife Ali bin Muhammed El-Kadibi kitabında Şiilerin inançlarının yanlış olduğuna vurgu yaparak onları Sünni olmaya davet etmektedir. Vehhabi âlim ve Mescid-i Haram ve Mescid-i Nebevi’nin yönetim başkanı Abdurrahman El-Sedis İran ve Suudi Arabistan arasındaki uyuşmazlığın siyasi olmadığını ve mezhepsel nitelik taşıdığını vurularak Suudilerin İran’la olan savaşı Sünniler ve Şiiler arasında bir mezhepsel savaş ve dolayısıyla inanç ve inançsızlık arasında bir çatışma olarak nitelendirmektedir. El-Sedis, Selahaddin Eyyubi’nin Hıristiyanlar ve Yahudilerle savaşmadan önce Şiilerle savaştığına vurgu yaparak Sünnilerin onu örnek almalarının gerektiğini belirtmektedir.100 Ayrıca aşırılık yanlısı Vehhabiler ve Selefiler kâfirler ve yabancı güçlerin Müslüman topraklarında özellikle de Müslümanlar için kutsal olan Suudi Arabistan topraklarında bulunmasına karşı çıkmışlar.101 Vahhabiler Suud Hanedanını da ABD ile ittifakta olduğu ve bu ülkeyle iyi ilişkiler sürdürdüğü için eleştirmişler. 102 Stephen Walt’a göre eğer ABD 98 Ali Moamveri, “Ortadoğu’da Radikal Akımların Yayılması; İran’ın mı Suudi Arabistan’ın mı Politikalarının Ürünü,” (Farsça) BBC Farsi, 24 Mart, 2018, (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/blog-viewpoints43526343, Erişim 5 Eylül 2018. 99 “Hacıların Arasında 5 Milyon Şiilik Karşıtı Kitap Dağıtımı: Şiiler İslam’ın ana Düşmanı!” (Farsça) Başkahi Habernigaran-i Cevan, 17 Eylül, 2013 (çevrimiçi) https://www.yjc.ir/fa/news/4597461/, Erişim 6 Temmuz 2017. 100 “Mescid-ül Haram’ın İmamının İran ve Şiilere Karşı Mezhepsel Savaş İlanı,” (Farsça) Şia News, 1 Nisan, 2015 (çevrimiçi) https://www.shia-news.com/fa/news/86823/, Erişim 19 Temmuz 2017. 101 Haşim Muhammed Muhammed Bakır, “Suudi Arabistan-İran İlişkilerini Etkileyen Bölgesel ve Uluslararası Değişkenler ve Bölgede Dini Aşırıcılık Üzerine Etkisi,” (Arapça) Kûfe Çalışmalar Merkezi Dergisi [Mecellet-ul Merkezi Dirasatul Al-kufa], No: 50, s. 111-112. 102 Mecid Abbasi Eşleki, “Suudi Arabistan’ın Siyasi Toplumunda Siyasi Davranışın Mantığı ve İslamcılık Süreci,” (Farsça) Feslname-yi Siyaset-i Harici, C. XXV, No: 2, Yaz, 2011. 118 Kuveyt’i Irak’ın işgalinden kurtarma savaşı ardından birliklerini Suudi Arabistan’dan geri çekseydi Usama bin Laden “uzak düşmana” saldırmaya kalkışmayabilirdi ve 11 Eylül terör olaylarının gerçekleşme olasılığı daha düşük olurdu.103 Bölgesel düzeyde Şii İran'ın bölgesel etkisinin genişlemesini baltalamak ve dizginlemek isteyen Vehhabi âlimler ve Suudi yönetici seçkinler, Sünnilerin Şii karşıtı duygularını canlı tutmak için mezhepsel farklılıkları sık sık hatırlatmaya çalışmaktadırlar. 104 Günümüzde Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de ortaya çıkan çatışmalarda Şii karşıtı mezhepsel söylemler Şiileri aşağılamak ve dışlamak için daha sık kullanılmaktadır. Ancak bu çatışmaların mezhep ve inançlarla ilgili olmadığının altını çizmek gerekmektedir. Gelecek bölümlerde bu konu ele alınacaktır. C. Pers-Arap Karşıtlığı: Etnik Rekabet ve Uyuşmazlık İran ve Suudi Arabistan arasında uyuşmazlığı iyice anlamak için bu iki devletin etnik kimlik farklılıklarını incelemek gerekmektedir. İslam dünyasında Tahran ve Riyad’ın mezhepsel kılıkta güç politikaları ve onların altında yatan siyaset paradigması, büyük grupların kimliği ile alakalı olduğu için etnik-mezhepsel kimliğin önemli bir göstergesidir. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de etnisite ve din derin bir biçimde iç içe geçmiş ve birbirleriyle örtüşmekte ve birbirlerini karşılıklı olarak güçlendirmektedir. Sünni-Şii bölünmesi, özellikle Şii İran ve Vehhabi Suudi Arabistan arasındaki uyuşmazlık sadece mezhepsel değil, etnik olarak da Pers-Arap karşılaşmasının ele alınması gerekmektedir.105 Dolayısıyla ilk önce iki farklı etnik grubu oluşturan İranlıların ve Arapların arasında tarihsel sürtüşme irdelenecek. Devamında bu kimliksel sürtüşmenin bariz örneği olan Pers Körfezi’nin Arap Körfezi olarak siyasi istismarı ele alınacak ve nihayet İran’ın Ortadoğu ve 103 Stephen M. Walt, The Hell of Good Intentions: America's Foreign Policy Elite and the Decline of U.S. Primacy, New York, Farrar, Straus and Giroux, 2018, s. 267. 104 Askari, a. g. e., s.56. 105 Nader Hashemi, “Towards a Political Theory of Sectarianism in the Middle East: The Salience of Authoritarianism over Theology,” Journal of Islamic and Muslim Studies, C. I, No: 1, 65-76, 2016, s.66. 119 Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de etnik-mezhepsel olarak diğer komşularından farklı olduğu için bölgenin ötekisine dönüşmesi ve İranlıların maruz kaldıkları ötekileştirici etnik ve mezhepsel söylemler irdelenecektir. 1. İranlılar ve Araplar arasında Uyuşmazlığın Tarihçesi Suudi Arabistan ve İran arasındaki çağdaş uyuşmazlığı anlamak için, bu uyuşmazlığın tarihsel kökenlerini irdelemek gerekmektedir. Genel olarak, İran ile Suudi Arabistan arasında iki bağımsız ancak birbiriyle içi içe geçmiş rekabet alanı tanımlanmaktadır: etnik ve mezhepsel. Tarihsel olarak Pers-Arap etnik bölünmesi, Pers Ortadoğu, Körfezi ve Doğu Akdeniz’deki gerilimlerin ve çatışmaların başlıca kaynağı olmuştur. Dolayısıyla etnik kimlik açısından ele alındığında, Arap-Pers etnik bölünmesinden kaynaklanan tarihsel gerginliklere değinmek gerekli görünmektedir. İslam öncesi Büyük Kiros ve Büyük Darius’un iktidar döneminde İran İmparatorluğu, Yunanistan'ın doğu kıyılarından İndus nehrinin kıyalarına kadar uzanmaktaydı ve dünyanın o zamana kadar tanıklık ettiği en büyük imparatorluktu. Araplar ve İranlılar arasında gerginlikler ise tarihsel olarak yedinci yüzyılda İran’ın Arapların tarafından fethedilmesine geri dönmektedir. Bu bağlamda Müslüman Araplar Pers topraklarının büyük kısmını ele geçirdiler ve böylece İranlıların karşısında büyük bir zafer elde ettiler 106 ve iktidardaki Zerdüştçü Sasani Hanedanlığını devirdiler. Arapların İran’a saldırısı M.S. 632-634 yılları arasında ve Abu Bekir’in hilafeti döneminde başladı ve Ömer hilafeti döneminde yoğunlaştı ve M.S. 651'e kadar aralıklı saldırılar şeklinde devam etti. İkinci halife olan Ömer ise Piruz Nehavendi adlı bir İranlı komutan tarafından M.S. 644’de öldürüldü. Arapların galibiyetiyle İslam Pers İmparatorluğu’nda yayıldı. Ancak Persler büyük ölçüde kendi dil ve kültürlerini bağımsız olarak korudular. Bu tarihi çatışma etnik olarak en önemli farklılık unsuru olarak İran'ın Arap komşuları ile olan ilişkilerini etkilemektedir. Londra Üniversitesi’nde İran Çalışmaları Merkezi Başkanı Arshin Edip Moghaddem, 106 Michael Axworthy, Iran, Empire of the Mind: A History from Zoroaster to the present day, London, Penguin, 2008, s.12. 120 İranlılar ve Araplar arasında var olan farklı normlar, kimlikler ve ideolojilerin bulunmasını uyuşmazlığın önemli nedenleri olarak belirtmektedir. Edip Moghaddem’e göre İranlılar ve Araplar kendi kimliklerini birbirinin ötekisi olarak tanımlamışlardır. 107 Ayrıca İran Müslüman Araplar tarafından fethedildikten sonra İranlılar Acem (Arap olmayan) olarak adlandırıldılar ve “Mevali” statüsünde yer almaları Arapları ve İranlılar arasında husumet nedenlerinden biriydi. Arapça’da Mevla (çoğul: Mevali) sözcük olarak koruyucu, yardımcı, sahip, dost, efendi ve azat edilen köle anlamlarına gelmektedir. Mevali kavramı Müslüman Araplar tarafından ilk fetihlerin ardından kendi istekleriyle ve gönüllü olarak İslam’ı kabul ederek Müslüman olan, genellikle Ortadoğu’da İranlılar ve Türklerden, Kuzey Afrika ve Endülüs’te Berberler’den, Mısır’da Kıptilerden oluşan gayri Arap Müslümanları tanımlamak için kullanılmıştır. Bu bağlamda Mevali kavramı genellikle iki grubu kapsamaktaydı: Birinci grup, köleleştirilen savaş esirlerinden ve daha sonra efendileri tarafından serbest bırakılan ve özgürlüklerine kavuşan şahsi azatlılardan; ikinci grup ise fethedilen ülkelerin halkından esir veya köle olmadıkları halde bir Arap aile ya da Arap kabilesi aracılığıyla İslam’ı kabul ederek onların mevalisi sayılan veya kabile arasında toplumsal iyi bir statü elde etmek için güçlü Arap kabilelerinden biriyle vela ve himaye akdi (anlaşması) yaparak onun koruma ve himayesine giren gayri Arap Müslümanlardan oluşmaktaydı. 108 İslami fetihler sırasında ilk büyük ihtida hareketi Persler ile gerçekleşen Kadisiye Savaşı’nın ardından gerçekleşti ve 4000 İranlı asker arzu ettikleri yerde yerleşmeleri, diledikleri kabile ile vela akdi yapmaları ve elde edilen ganimetten pay alabilmeleri şartıyla İslam’ı benimsediler. İslam hukukuna göre Mevali İslam dinini kabul etmekle Müslüman Araplarla eşit statüye ve haklara sahip olmaktaydılar. Ancak zamanla Araplar kendilerini diğer Müslüman milletlerden üstün görmeye başladılar. Bu algı ve anlayış sahipleri azatlı 107 Arshin Adib-Moghaddam, On the Arab Revolts and the Iranian Revolution: Power and Resistance Today, London, Bloomsbury Academic, 2013. 108 İsmail Yiğit, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakıfı (çevrimiçi) https://islamansiklopedisi.org.tr/mevali, Erişim 13 Ocak 2019. 121 mevaliyi kölelikten geldikleri ve Arap olmadıkları için kendilerine denk tutmamaktaydılar ve eskiden köleleri olduklarına vurgu yaparak onlara karşı hor görme ve küçümsemeye başvurmaktaydılar. Bu bağlamda bu anlayışı benimseyen Arapların yolda mevali ile aynı hizada yürümeden ve aynı sofraya oturmadan çekinmekteydiler. Ayrıca alaylarda önlerine geçmelerine izin vermemekteydiler ve camilerini ayırmaları, mesleklerine aşağılayıcı bir gözle bakmaları, mahkemelerde şahit olarak almamaları, kızlarını mevalinin erkeklerine vermemeleri, onları Aluc (yabani eşekler) diye hitap etmeleri ve arkalarında namaza durmaktan imtina etmelerine dair rivayetler ve hikâyeler nakledilmektedir.109 Böylelikle Araplar arasında Acem düşmanlığı aşırı derecede yaygınlaştı. Öyle ki İranlılar tarzı elbise giyen Araplara ceza uygulanırdı.110 İslam’ı benimsemek istemeyen ve kendi dinlerine sadık kalmak isteyen Hıristiyanlar, Yahudiler ve Zerdüştçüler ise can, mal ve namuslarının güvenliğinin Müslümanlar tarafından sağlandığı için “Ceziye” diye bir vergi ödemek zorundaydılar.111 Arapların uygunsuz davranışları ve Mevaliye karşı yaptıkları haksızlık ve ayrımcılık Mevalinin özellikle de devletlerini devirdikleri İranlılar arasında öfke, nefret ve düşmanlık duygusunun yükselişine neden oldu. Öte yandan Emevi döneminde yönetici seçkinlerin Hz. Muhammed’in tüm Müslümanların eşit olduğunu belirten ilkeyi bir kenara bırakarak Mevaliye karşı sistematik biçimde ayrımcılık yapmaları, onlara ikinci sınıf tebaa muamelesinde bulunmaları ve Arap etnik kimliğine öncelik tanımaları bu nefret duygusunu şiddetlendirdi. Ayrıca Arapların daha üstün olma statüsünü sorgulayan gayri Arap Müslümanlar Araplara karşı üstün olduklarına inanan Şuubiyye (Arapçası: بیااة شااااااع (hareketi ortaya çıktı. Daha ziyade İran asıllı Mevali arasında görülen bu düşünce Abbasiler devrinde gücü ve ektisini arttırdı ve giderek İranlıların arasında Arap düşmanlığının yükselişine yol açtı.112 Arapçası: وج ُ ل ُ )ج( ع ٌ ج ْ علِ Arap Müslümanlar, Müslüman olmayan kafirleri Aluc olarak hitap ediyorlardı. 109 Emir Hüseyin Hatemi, İki Asır Sessizliğin Sonu, (Farsça) Tahran, Koknus Yayınları, 2018. 110 Bertold Spuler, İran İslamın İlk Asırlarında, C. II, 6. bs., Çev. Meryem Mirahmedi, Tahran, Bilimsel ve Kültürel Yayıncılık Şirketi [Şirket-i İntişarat-i İlmi ve Ferhengi] , 2012, s. 142. 111 Bertold Spuler, İran İslamın İlk Asırlarında, C. I, 8. bs., Çev. Cavad Felaturi, Tahran, Bilimsel ve Kültürel Yayıncılık Şirketi [Şirket-i İntişarat-i İlmi ve Ferhengi], 2012, s. 259. 112 Yiğit, a.g.e. 122 Persler, yıllar sonra Safeviler devrinde Müslüman kimliklerini Araplardan farklı tutmak için Şiiliği benimsediler. Başka bir deyişle İranlılar Müslüman olmalarına rağmen kendilerini Sünni Araplardan ve daha sonralar Osmanlı İmparatorluğu’ndan farklı kılmak ve ayırt etmek için Şii kimliğini benimsediler.113 Böylece mezhepsel bağlamda kimlik ayrımı 16. yüzyılda Safeviler tarafından tesis edilen devletin resmi mezhebinin Şiilik olarak ilan edilmesinin ardından ortaya çıktı. 114 Böylece Şah İsmail, yeni bir devlet kimliği inşa etti ve devlet düzeyinde, Sünni İslam’ı temsil eden ve lideri olan Osmanlı imparatorluğu ve İran arasındaki devlet kimliği farklılığı mezhepsel bölünmeye neden oldu ve iki ülke arasında birçok savaş yaşandı. Günümüzde ise Suudi Arabistan Sünni kampın liderlik rolünü üstlenmeye çalışmaktadır. Araplar Pers İmparatorluğu’na karşı galibiyeti seçilmiş zaferleri olarak görmektedirler. Örneğin Saddam Hüseyin 1980-1988 İran-Irak Savaşı sırasında bu savaşın tıpkı Kadisiye savaşı gibi Araplar ile Acemler arasında olduğunu söylemişti ve bu savaşın Mecuslarla İkinci Kadisiye olacağına vurgu yapmıştı.115 Günümüzde İran’ın bölgede etkisinin artışı Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap krallıklar tarafından İranlıların Pers İmparatorluğu’nu canlandırma planı olarak yorumlanmaktadır. Örneğin Suudi Arabistan’ın dönemin dışişleri bakanı Almanya’nın Frankfurter Allgemeine gazetesine verdiği röportajda İran’ı Pers İmparatorluğu’nu canlandırmakla suçladı ve İran’dan bu projeyi bırakmasını talep etti. Ayrıca Adil el-Cubeyr Tahran’a komşularının iç işlerinde karışma yerine kendi iç sorunları ile ilgilenme çağrısında bulundu.116 Bu bağlamda Suudi Arabistanlı emekli General Enver Aşki de geçmişte aynı iddiaları öne sürmüştü ve İran’ının Pers İmparatorluğu’nu canlandırmak istediğini 113 Askari, a. g. e., s. 57. 114 Shahram Chubin & Charles Tripp, Iran-Saudi Arabia Relations and Regional Order, New York, Routledge, 2014, s. 48-65. 115 Hüseyin Molayi, “Empoze Edilmiş Savaş Öncesi ve Sonrası Saddamın Sloganlarının Yeniden Okunması,” (Farsça) Tasnim Haber Ajansı, 23 Ağustos, 2015 (çevrimiçi) https://www.tasnimnews.com/fa/news/1394/07/01/868456/, Erişim 14 Ekim 2017. 116 “El-Cubeyr: İran İmparatorluk Hayalinden Vazgeçsin,” (Farsça) Dideban, 29 Mayıs, 2016 (Çevrimiçi) http://didban.ir/fa/news-details/35389/, 27 Kasım 2017. 123 söylemişti.117 Suudi Arabistan yanlısı Yemen Cumhurbaşkanı Abd Rabe Mensur Hadi de İran’ın bölgede önde gelen hedefini Pers İmparatorluğu’nun tekrar hayata geçirme olarak nitelendirmektedir. 118 İranlılar günümüze kadar Arapların acımasızca saldırılarını unutmamışlar. Böylece yaşadıkları acı ve travma İranlıların tarihi hafızalarına iz bırakmıştır. Günümüzde bu duygular kısmen Suudi Arabistan’a karşı görünmektedir. Genel olarak İranlılar Suudileri bedevi ve çok az ya da hiç kültürel tarihi olmayan, bilgi çağında çölde çekirge ve Keler diye bir kertenkele türünü avlayan ve yiyen insanlar olarak görmektedirler. 119 Suudiler ise İranlıları gerçek Müslüman olmayan, Mecus (Ateşe ibadet eden) ve kâfir olarak görmektedirler.120 2. Pers Körfezi-Arap Körfezi Ayrımı: Coğrafik İsimlerin Siyasi Kullanımı İran ve Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap devletler arasında uyuşmazlığın simgesi, aralarında stratejik su yolu adı üzerinde anlaşmazlıktır. İranlılar bu suyolunu “Pers Körfezi”, Araplar ise “Arap Körfezi” olarak adlandırmaktadırlar. Bu tartışma ve ortaya çıkan polemik genellikle İran ve Arap devletler arasındaki ilişkileri ve özellikle de İran ve Suudi Arabistan arasındaki kimliksel rekabeti etkilemiştir. Bu bağlamda İran ve Arap komşuları arasındaki kimliksel rekabet coğrafi isimler üzerindeki farklı tutumları bile çözülemez hale getirmiştir. Pers Körfezi bölgesi dünyanın en önemli stratejik bölgelerinden biri olarak İran ve Arabistan yarımadası arasında yer almıştır. Tarihsel belgelere ve haritalara bakıldığında 117 “Enver Aşki: İran Pers İmparatorluğu’nu Canlandırmak İstiyor: İsrail İle Barış Arayışındayız,” (Farsça) Fars Haber Ajansı, 22 Ağustos, 2015 (çevrimiçi) https://www.farsnews.com/news/13940531000854/, Erişim 25 Kasım 2017. 118 “İran’ın Hedefi Pers İmparatorluğunu Canlandırmaktır,” (Farsça) IRIB, 14 Ekim, 2018, (çevrimiçi) http://www.iribnews.ir/fa/news/2251932/, Erişim 19 Ekim 2018. 119 Muhammed El-Silmi, “Arap İranlı Zihniyetindeki Öteki,” (Farsça) Uluslararası İran Çalışmaları Enstitüsü, Temmuz 3 Erişim , ران ن مقااالاا -هاا یگر ی-عرب- ر-ذهنیاات-ای /parsi/org.iiis-rasanah://https) çevrimiçi (2017 ,Mart 12 2018. 120 Abdullah El-Sultan, “İran: İranlılar Neden Araplardan Nefret Ediyorlar?” (Arapça) 4 Mart, 2012, Okaz Gazetesi (evrimiçi) https://www.okaz.com.sa/article/458974/, Erişim 5 Temmuz 2018. 124 çoğunda Pers Körfez’i isminin kullanılması M.Ö. 5. yüzyıla geri dönmektedir. “Pers Körfezi” ibaresi, antik Yunanca olan Persikos Kolpos'tan (daha sonra Latince: Sinus Persicus) ve eski Farsça Parsa Derya’dan (Pers Denizi) alınmıştır. Bu isimler, dönemin en iki büyük imparatorluklarına sahip olan Yunanlılar ve Perslerin bölgenin coğrafi özelliklerine dair bakış açılarını yansıtmaktaydı. 121 Ayrıca tarihsel kaynaklarda bu suyolu Mare Persicum, Mare Persicus, Gulf Persique ve Persis Gulf olarak da geçmiştir. Dolayısıyla İran, “Pers Körfezi” ibaresini tarihi kaynaklarda geçen isim ve İran'ın kralı Büyük Darius devrine geri dönen ve 2,500 yıl önce bölgede adını kısmen de Pers Denizi'ne yakınlığı ve bağlantıları nedeniyle adlandıran bir isim olarak algılamaktadır. Persler, bu körfez kıyısındaki en ilk yerleşimciler sayılmaktadırlar. Müslüman Araplar ise İran’ı fethettikten sonra bu suyolunu “Pers Denizi” (Arapçası: ريااااااااااا ااااا الااااا بااااااااااا (olarak tanımlamaktaydılar. Bu Körfez'e asırlar sonra kıyılarındaki yerleşimciler tarafından “Arap Körfezi” adı da verildi. Günümüzde Arap Birliği ise tüm üye devletlerden Arap Körfezi ibaresinin kullanılmasını talep etmiştir. Ancak Birleşmiş Milletler direktiflerinde Pers Körfezi ibaresi kullanmaktadır. Türkler ise İranlılara Acem hitap ettikleri için “Acem Körfezi”, “Fars Körfezi”, “Bahri Acem”, “İran Körfezi” ve “Bahri Fars” olarak resmi haritalarda ve belgelerde kullanmışlar. Osmanlı İmparatorluğu’nun Safevi İran’la olan jeopolitik ve ideolojik rekabet sonucu, Türkler bu suyoluna kendi topraklarında bulunan Basra limanından açıldıkları için “Basra Körfezi” olarak adlandırdılar. Ünlü uluslararası ansiklopediler ve atlaslarda ise örneğin Britannica Ansiklopedisi, Americana Ansiklopedisi ve Larousse Ansiklopedisinde Pers Körfezi ibaresini kullanılmıştır. 121 Keynoush, a. g. e., s. 4-5. Resmi Arapça’da “P” harf olmadığından Araplar “f” harfı kullanarak “Pars” terimini “Fars” olarak kullanmaktadırlar. Türkçede ise “Pers” diye geçmektedir. “Bahir” Arapça’da “Deniz” anlamında gelmektedir. Osmanlıca da kullanılmıştır. 125 İran’ın bu suyolunda geniş sahil hattına sahip olması önemli bir etken olarak İran devletinin bölgesel politikalarında da yer almıştır. Araplar ise 1950’li ve 1960’lı yıllarda yükselen Arap milliyetçiliği döneminde bu suyolunun “Arap Körfezi” olarak adlandırılmasına ısrarcı olmuşlar. Ancak Arapça tarihi haritaların ve kaynakların çoğunda bu suyolu Pers Körfezi olarak geçmiştir. 122 Yeni dönem çevrimiçi Google haritalarında bu suyolu için Pers Körfezi ibaresini ve parantez arasında Arap Körfezi ibaresini kullanmaktadır. Bu kimliksel farklılıktan yola çıkarak İranlılar “Pers Körfezi” ibaresini ve Pers Körfezi’nin kıyısındaki altı Arap devlet başta olmak üzere Arap devletler “Arap Körfezi” ibaresini kullanmaktadırlar. Ayrıca bu Körfez'in isimlendirilmesi üzerine anlaşmazlık çoğu kez siyasi hedefler uğruna küresel ve bölgesel liderler tarafından araçsal olarak kullanılmıştır. 1958’de Irak’ta darbe sonucu iktidara gelen General Abdülkerim Kasım bir yandan kendi kamuoyunu ve öte yandan bölgede Arap devletlerinin desteğini kazanmak için Arap Körfezi ibaresini kullanmaktaydı. Aynı dönem Mısır Cumhurbaşkanı Cemal Abdülnasır Arap milliyetçiliğini güçlendirmek ve İran Şahı'nın İsrail devletini fiilen tanıdığı için “Arap Körfezi” ibaresi sık kullanmaya başladı.123 1960'lı yıllarda Ortadoğu'da Arap milliyetçiliğinin yükselişiyle, diğer Arap liderler de “Arap Körfezi” ibaresini kullandılar ve Arap ülkelerde ders kitaplarında da bu ibare kullanılmaya başlandı. Bu bağlamda 1962’de Londra’da yayınlanan Times gazetesi de Arap Körfezi ibaresini kullandı.124 Irak’ın Cumhurbaşkanı Saddam Hüseyin, 1979 İslam Devrimi öncesi İran Şahının bölgede İran’ın ektisini genişletme çabalarından rahatsızlığını belirtmek ve İran Şahına meydan okumak için “Arap Körfezi” ibaresini kullanmaktaydı. Ayrıca Saddam 1980’de 122 Askari, a. g. e., s.92. 123 Karen Zraick, “Persian (or Arabian) Gulf Is Caught in the Middle of Regional Rivalries,” The New York Times, 13 Ocak, 2016, (çevrimiçi) https://www.nytimes.com/2016/01/13/world/middleeast/persian-gulfarabian-gulf-iran-saudi-arabia.html, Erişim 6 Haziran 2017. 124 Fuat Purariyen, “Pers Körfezi Adının tarihsel Geçmişine Giriş,” (Farsça) Feslname-yi Coğrafya (İran Coğrafya Topluluğu Dergisi),Yeni Dönem, C. V, No: 12 ve 13, İlkbahar ve Yaz, 2007, s. 190. 126 İran’a karşı başlattığı savaş sırasında da sık sık bu ibareye vurgu yapmaktaydı. Suudi Arabistan da Arap Körfezi ibaresini kullanmaktadır. Ancak Suudi Arabistan devletinin 16 Şubat 1958 tarihinde Deniz Hukuku Anlaşmasını Suudi Kraliyet Kararnamesi olarak yayınlandığı metinde “Pers Körfezi” ibaresi yer almıştır. 125 İran Şahı Muhammed Rıza Pehlevi Amerikalı muhabir Mike Wallace ile 1974 yılındaki yaptığı röportaj sırasında muhabirin Körfez terimi kullanmasına tepki verdi ve lafını bölerek Pers Körfezi ibaresine vurgu yaptı. Dolayısıyla bu anlaşmazlık sadece bir isim anlaşmazlığı değil, belki derin kimliksel uyuşmazlık ve siyasi liderler tarafından araçsal olarak istismar sonucu ortaya çıkmıştır. Mısırlı tarihçi ve İslam tarihi ve Medeniyeti Ansiklopedisi yazarı Ahmet Şelbi tarihsel olarak kuşkusuz antik ve Ortaçağ kaynaklarda Pers Körfezi ibaresinin kullanıldığını ve Arapların bu suyoluna Pers Körfezi veya Acem Körfezi olarak tanıdıklarını belirtmektedir. Ancak Şelbi’ye göre İran’ın Pers Körfezi ibaresinin kullanımına ısrarcı olması ve diğer isimlerin kullanımını reddetmesi ve öte yandan var olan siyasi anlaşmazlıkların bu konuyu gölgelemesi sonucu bu suyolunun adlandırılmasının siyasileştirilmesi, Araplar devletleri Arap Körfezi ibaresine vurgu yapmaya yönlendirmiştir. 126 Son dönem 2004’te İran Kültürel Devrim Yüksek Konseyi onayladıktan sonra İran devleti 30 Nisanı “Pers Körfezi Ulusal Günü” olarak adlandırdı. Nisan 1622’de İranlılar Portekiz İşgalci ordusuna galip olarak Pers Körfezi ve Hürmüz Boğazından kovmuşlardı. 127 Bu olayın yıldönümünü Pers Körfezi günü olarak ilan edilmesi İranlıların bu suyolunda kazandıkları seçilmiş zaferlerinin birini hatırlatarak ulusal kimliklerine vurgu yapmaktadır. ABD başkanı Donald Trump, Suudi Arabistan’ın iyi bir müttefik olduğuna vurgu yaparak İran’a karşı sert bir tutum izlediği için 13 Ekim 2017 tarihinde ABD’nin İran’a 125 Bkz.: https://www.un.org/Depts/los/LEGISLATIONANDTREATIES/PDFFILES/SAU_1958_Decree.pdf 126 Purariyen, a.g.e., s. 197. 127 “Portekizlerin Pers Körfezi’nden Kovmalarının Yıldönümünü Ulusal Pers Körfezi Günü Olarak Adlandırma,” (Farsça) İran Meclisi Araştırmalar Merkezi, 12 Temmuz, 2005 (çevrimiçi) http://rc.majlis.ir/fa/law/show/101225, Erişim 19 Ekim 2017. 127 yönelik yeni stratejisini açıkladığında Arap Körfezi ibaresini kullandı.128 Ancak Beyaz Saray web sitesinde yayınladığı yazılı metinde Trump’ın kullandığı ibareyi düzelterek Pers Körfezi ibaresini kullandı.129 Üstelik ilginç olan konu Trump’ın iş adamı sıfatıyla 2 Eylül 1987 tarihinde CNN televizyon kanalının ünlü muhabiri Larry King ile röportajda “Pers Körfezi” ibaresini kullanmasıdır.130 Ayrıca ABD’nin eski Cumhurbaşkanları Barack Obama, George W. Bush, Bill Clinton, George H. W. Bush, Ronald Reagan başkanlık dönemlerinde gerçekleştirdikleri konuşmalarda “Pers Körfezi” ibaresini kullanmışlardı. Ancak Batılı devletler bir yandan tüm bölge devletleri ile çıkar ilişkilerini sürdürmek için ve öte yandan bu tartışmada tarafsız bir tutum izlemek istedikleri için “Körfez” ismini kullanmayı tercih etmektedirler. 131 Dolayısıyla üçüncü ülkeler ve tarafsız kalmak isteyen devlletler sadece “Körfez” diye bu suyolunu hitap ettikleri için Batı literatüründe “Körfez” olarak kullanılmaktadır. Böylece İran ve Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap devletler arasındaki uyuşmazlığın stratejik önem sahibi olan su yoluna yansıması bu anlaşmazlığın kimliksel boyutlarına işaret etmektedir. Bu çalışmada ise bu suyolu için tarihi kanıtlara dayanan “Pers Körfezi” ibaresi kullanılmıştır. 3. İran Bölgenin Ötekisi: Etnik-Mezhepsel Ötekileştirici Söylemler İran’ın Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de Pers-Şii etnik-mezhepsel bir kimliğe sahip olması bu ülkeyi bölgenin geri kalan Arap-Sünni kimliğe sahip olan 128 Kay Armin Serjoie, “Trump's Gaffe About the 'Arabian Gulf' Enraged Iran More Than His Strategy,” Time, 16 Ekim, 2017 (çevrimiçi) http://time.com/4983604/donald-trump-iran-deal-tehran-decertify/, Erişim 9 Aralık 2017. 129 “Trump’ın ‘Arap Körfezinden’ Beyaz Sarayın ‘Pers Körfezine’,” ISNA News, 13 Ekim, 2017 (çevrimiçi) https://www.isna.ir/news/96072111623/, Erişim 9 Mayıs 2018. 130 “Larry King Interviews Donald Trump 1987,” (çevrimiçi) https://www.youtube.com/watch?v=ldYnGQopLIM, Erişim 11 Mayıs 2018. 131 Brian Whitaker, “Persian Gulf? Arabian Gulf? One big gulf in understanding,” The Guardian, 27 Ekim, 2010 (çevrimiçi) https://www.theguardian.com/commentisfree/cifamerica/2010/oct/27/gulf-ofunderstanding, Erişim 5 Mayıs 2018. 128 devletlerden farklı kılmaktadır. İran bu özelliği taşıdığından kimliksel olarak tek başına kalmakta ve dolayısıyla bölgenin yalnız adamına dönüşmüştür. 20. yüzyılda İngiltere ve Fransa başta olmak üzere dış güçlerin müdahalesi sonucu Irak, Lübnan, Suriye gibi devletlerin sınırları etnisite ve mezhep faktörüne bakmaksızın bu güçlerin çıkarları gereği çizildi ve bu ülkelerde yaşayan etnik ve dini büyük grupların çıkarları göz ardı edildi. Bu bağlamda 20. yüzyılda 1979 İran İslam Devrimine kadar “biz ve onlar” ayrımı ve kimliksel ötekileştirme daha çok Pers-Arap etnik bölünmesi üzerine yapılmıştı ve mezhepsel ötekilik ana akım değildi. Başka bir deyişle bu dönem Ortadoğu’daki kimliksel ötekileştirme Arap milliyetçiliği ve etnik açıdan görünmekteydi. Ancak 1979 İran İslam devrimi sonrası etnik ötekileştirme karşısında mezhepsel ötekileştirme söylemi daha ağır basmaya başladı. Örneğin Irak’ın eski Cumhurbaşkanı Saddam Hüseyin 1980-1988 yıllarında vuku bulan İran ve Irak savaşı sırasında kendi nüfusunun çoğunluğu Şii olmasına rağmen, İranlıları Pers, Acem ve Mecus olduklarını söyleyerek şeytanlaştırmaya ve ötekileştirmeye çalıştı. Acemi (çoğul: Acem) “Arap olmayan” ve “Arapçayı fasih konuşamayan” anlamına gelmektedir. Ancak, modern Ortadoğu söyleminde Acem genellikle aşağılayıcı bir terim olarak İranlılara işaret etmektedir. Yirminci yüzyılda bu terim, Arap-Sünni devletler tarafından kendi Şii azınlıklarını ve siyasi muhaliflere karşı dışlama ve ötekileştirme amaçlı kullanıldı.132 Günümüzde ise bölgede ötekilik mezhepsel çerçevede uygulanmakta ve etnik ya da ulusal bağlamda değildir. Etnik ya da ulusal bağlamda dışlanma ile mezhepsel bağlamda dışlanma arasındaki bu değişim sonucu Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de araçsal mezhepçilik, rekabet, gerginlik ve çatışma bölgenin ana akımına dönüşmüştür. Tarihsel olarak İranlılar ve Şiiler ilk üç halifeyi reddettikleri için Sünniler tarafından Rafida veya Rawafid (tekil: Rafidi: reddeden, retçi) olarak ötekileştirilmişler. Bu bağlamda 132 Fanar Haddad, “The War for the Arap World,” In: The Politics of Sectarianism, POMEPS Studies, No: 4, 2013, s.11. 129 Suudi Arabistan başta olmak üzere azınlık Şii nüfusa sahip olan Sünni devletler ülke düzeyinde Şiilere karşı ayrımcılık yapmışlar. Ancak geçmişte sistematik bir şekilde ve bölgesel düzeyde böyle bir olgu gündeme gelmemiştir. Dolayısıyla Orta Doğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de Şii karşıtı söylem farklı dönemlerde farklı şekillerde ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda Şii karşıtı retorik ve mezhepsel kutuplaşma üç farklı dönüm noktaları olan 1979 İran İslam Devrimi, 2003 Irak İşgali ve 2011 Arap Baharı ayaklanmaları sonucu bölgenin siyasetini derin bir şekilde etkilemiştir. Bu dönüm noktaları sonrası etnik değil, mezhepsel kimlik üzerinden ötekileştirme daha belirgin ve çarpıcı bir şekilde yapılmıştır. Bu bağlamda Rafida sözcüğü daha sık duyulmaya başlandı ve mezhepsel ötekilik ön plana çıktı. Arap ülkelerde yapılan bir araştırmaya göre bu ülkelerde özellikle de azınlık Şii nüfusa sahip olan ülkelerde halk arasında yaygın inanç Şiilerin gerçek Müslüman olmadığı inancı ve kanaatidir. Bu araştırmaya göre Sünni vatandaşların yüzde 40’ı Şiileri Müslüman olarak kabul etmemektedirler. 133 Şiilerin Acem veya Rafidha olarak damgalamalarında niteliksel bir fark vardır. Şii nüfusa sahip olan devletler Şii muhaliflerle mücadele ederken, Acem terimi seçici bir şekilde dışlama yapmaya uygun olduğundan dolayı, bu devletler için Rafida’dan daha kullanışlı bir terim haline gelmiştir. Ancak 2011 sonrası bölgede güçlü ulusal devletlerin çöküşü sonucu üst ulusal kimlik yerine alt mezhepsel kimlikler ortaya çıktı ve mezhepsel kimlik bağlamındaki ötekileştirici terimler daha kabul gördü ve sık kullanılmaya başlandı. Böylece Acem terimi yerine Rafida kabul gördü ve bütün Şiileri kınamak ve dışlamak için etnik gruplardan ziyade mezhepsel kimlik üzerine ötekileştirme yapıldı. 2011 sonrası ayaklanmalar neticesinde ve özellikle Suriye'nin iç savaşı sonucu çatışmaların kutuplaştırılması ve mezhepselleştirilmesi bölgede politik-mezhepçiliği zirve noktasına çıkardı. Böylece söylemlerde de evrim yaşandı. Bu bağlamda günümüzde bir 133 Geneive Abdo, The New Sectarianism: The Arap Uprisings and the Rebirth of the Shi’a-Sunni Divide, New York, Oxford University Press, 2017, s.9. 130 çatışma tarafı diğer tarafı insanlıktan çıkarmak ve şiddet uygulamayı haklı kılmak için mezhepsel kimlik üzerinden hedefine yaklaşmaktadır. Başka bir deyişle bu ortamda ötekinin tamamen kınanması ve dışlanması için mezhepsel kimlik yeterli görünmektedir. Bu gibi durumlarda “Acem” terimi mezhepsel ötekini kötülemek için yetersiz kalmaktadır. Acem, etnik olarak Şiileri İranlı diye dışlayarak ötekileştirmeye işaret etmektedir. Ancak Şiileri Rafidya olarak tasvir etmek, Şiilerin hepsini dini olarak kınamak mezhepçiliğin ön plana çıkmasına yol açmıştır.134 Ayrıca Suudi Arabistan ve Vehhabi seçkinleri nükleer programı olan ve her geçen gün daha etki sahibi olan bir İran'ın görüntü ve itibarını Sünni kamuoyunda zedelemek ve karalamak için İranlıları “Mecus” (tekil: Mecusi) olarak dışlayıcı bir şeklide hitap etmektedirler. Arap Müslümanlar bu terimi “ateşi tapanlar” anlamında kullanmışlardı. Araplar İranlıları Müslüman olmadan önce Zerdüştlüğe inandıklarından dolayı “Mecus” terimi ile hitap etmektedirler. Hâlbuki Zerdüştlük tek tanrılı bir dindi ve takipçileri ateşi ibadet etmemekteydiler. Zerdüştçüler Ateş, su, toprak ve rüzgârın pak (saf ve temiz) olduğuna inanıldıkları için bu dört öğeye saygı duymaktaydılar. Zerdüşt’ün kitabının adı Avesta ve bu inanca göre tanrı “Ahura Mazda” bilge Rab anlamına gelmektedir. Zerdüştçülere göre Ahura Mazda iyilik ve aydınlığın simgesi ve Ehrimen (Şeytan) kötülüğün ve karanlığın simgesi arasında bir mücadele var. Onlara göre bu mücadelede Ahura Mazda galip olacak ve böylelikle onun egemenliği tam ve güneş gibi aydınlık olacaktır. Bu nedenle Zerdüştçüler merasimlerinde temizlik ve aydınlığın sembolü olarak ateş yakmaktaydılar ve böylece “ateş yakanlar” olarak tanımlanmışlar. Bu geleneğe tanıklık eden Arap Müslümanlar konuyu araştırmadan yanlış anlayıp bu dine inananları “ateşperest” olarak nitelendirmişler. Ancak Araplar kendilerinin İslam öncesi putperest oldukları hakkında bir şey söylememektedirler. Ayrıca birçok uzmana göre Mecus terimi (eski Farsçası: Maguş) Zerdüştçülükten önce antik İran’da yaygın olan “Mitra Tarikatına” işaret etmektedir ve dolayısıyla yanlışlıkla 134 Haddad, a. g. e., s.12. 131 Zerdüştçüler hakkında kullanılmıştır. Üstelik Mecus sözcüğü Kuran-i Kerim’de bir kez Hac Suresinin 17. Ayetinde zikredilmiştir: Gerçek şu ki, inananlar, Yahudi inancını benimseyenler ve Sabiiler, Hıristiyanlar ve Mecusiler, bir de Allah'a şirk koşanlar arasında, Allah kıyamet günü hükmünü verecektir. Allah her şeye şahittir.135 Bu ayette üç sınıflandırma yapılmıştır: 1. Allah’a inananlar 2. Yahudiler, Sabiiler, Hıristiyanlar ve Mecusiler 3. Allah’a şirk koşanlar (Müşrikler). Böylece Mecusiler tek tanrılı dinler ve Ehl-i Kitap ile birlikte zikredilmiştir ve Allah’a şirk koşanlardan ayrı kategoride yer almıştır. Ayrıca İslam sonrası Müslüman topraklarda yaşayan Ehl-i Kitap güvenliklerinin sağlanması için hükümete Ceziye diye bir vergi ödemek zorundaydılar. Bu vergi Kâfirler ve Müşriklerden alınmamaktaydı. Zerdüştçüler de Ceziye ödemeleri gerekmekteydi. Dolayısıyla onların Ehl’i Kitap olarak sayıldıklarına yönelik güçlü kanıtlar bulunmaktadır. Suudi Arabistan’ın Baş müftüsü Abdülaziz bin Abdullah Alü'ş-Şeyh 6 Eylül 2016 tarihinde konuşmasında İranlıları Müslüman olmayan Mecusiler ve Sünnilerle olan düşmanlıklarının eski olduğunu söyledi.136 Ayrıca Iraklı politikacı Muvaffak El-Rabii 30 Aralık 2006’da Saddam Hüseyin’in idamının şahidi olarak Saddam’ın infazdan önce İranlıları lanetleyerek onların Mecus olduklarını söylediğini belirtmiştir. 137 Öte yandan “Safeviler” (tekil: Safevi) Şiileri ve İranlıları ötekileştirmek ve damgalamak için Araplar ve Sünniler tarafından sık kullanılan terimdir. Onlar Şiiliği Safeviler’in icadı olarak görmektedirler. Bu bağlamda Şiiler İran'ın Şii Safevi hanedanının torunlarıdır. Başka bir deyişle, ötekileştirme sürecinde tüm Şiiler etnik kimliklerine bakmaksızın İranlı ve Safevi 135 ٌ يد ِ ه َ ٍء ش ْ لِّ َش َ ُ ك ٰ َ َل َ ع ٱّلل َ َ َّ ِن ِة ۚ إ َ م َٰ ِقي ْ ٱل َ م ْ و َ ي ْ م ُ ه َ ن ْ ي َ ب ِصلُ ْ ف َ ي ٱّلل َ َ َّ ِن إ ۟ ا ٓ و ُ ك َ َش ْ َ أ َ ِذين َ ٱل َ َس و و جُ َ م ْ ٱل َ و َىٰ َّ ََص ٰ ٱلن َ و َ ِ ین ـ ِ ب ٰ ٱلص َّ َ و ۟ وا ُ ا َ ه َ ِذين َ ٱل َ و ۟ وا ُ ن َ ام َ ء َ ِذين َ ٱل َّ ِن إ 136 “Suudi Arabistan Müftüsü Al-i Şeyh: İranlılar Müslüman Değiller,” (Arapça) Arapça BBC, 6 Eylül, 2016, (çevrimiçi) http://www.bbc.com/arabic/middleeast/2016/09/160906_saudi_iran_mufti_hajj, Erişim 19 Haziran 2018. 137 “Saddam’ın Darağacının Eşiğinde İranlılar Hakkındaki Söylediği Son Söz,” (Farsça) Alalam Kanalı, 13 Eylül, 2016 (çevrimiçi) http://fa.alalam.ir/news/1861174, Erişim 3 Temmuz 2017. 132 olarak görünmektedirler. 138 Bu aşırıcı Araplar, Şiiliğin Perslere ve Safeviler’e ait bir ayin olduğunu ve İslam’la ilgisi ve bağlantısı olmadığını savunmaktadırlar. 139 Dolayısıyla İranlıları ve Şiileri ötekileştirme sürecinde farklı kavaramlar kullanılmıştır ve farklı dönemlerde etnik veya mezhepsel ağırlıklı olarak ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda etnik olarak “Acem” ve “Pers” ve mezhepsel olarak “Safevi”, “Rafidi” ve “Mecus” terimleri kullanılmıştır. Dolayısıyla İran ve Suudi Arabistan arasındaki uyuşmazlıkta, Suudi Arabistan, İran'ı etnik, mezhepsel, ideolojik ve kültürel olarak bölgenin geri kalanından farklı olduğunu göstermeye çalıştı ve böylece farklı Pers-Şii etnik-mezhepsel kimlik taşıyan İran'ı bölgedeki Arap-Sünni devletlere tehdit olarak göstermeye çalıştı. Bu bağlamda ötekileştirme söylemlerinde de bir evrim yaşandı ve mezhepsel söylemler daha yaygınlaştı ve sık kullanıldı. 138 Joost Hiltermann, “A New Sectarian Threat in the Middle East,” International Review of the Red Cross, C. LXXXIX, No: 868, 2007, s. 805. 139 Faysal Nur, “Şiiliğin Geçmişte ve Günümüzdeki Tehlikesi, Hizbullah’ın Gerçek Yüzü,” (Arapça) Faysal Nur’un Websitesi (çevrimiçi) http://www.fnoor.com/main/articles.aspx?article_no=4244#.W5Eb37j-vDc, Erişim 4 Temmuz 2017. 133 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM İLSKEL MEZHEPÇİLİK VE İRAN-SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNDE UYUŞMAZLIK: TARİHİ DÜŞMANLIKLAR VE ESKİ NEFRETLER İran ve Suudi Arabistan arasındaki uyuşmazlık ve bölgede yaşanan çatışmalar açıklamaya çalıştığında mezhepçilik olgusu ön plana çıkmaktadır. Dolayısıyla günümüzde Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de yaşanan gerginliklerin Şii-Sünni mezhepsel bir çekişme olup olmadığını ve İran ve Suudi Arabistan arasındaki uyuşmazlığın ilksel mezhepsel nitelik taşıyıp taşımadığı irdelenecektir. A. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de Mezhepçilik Paradigması Din ve mezhep büyük grup kimliği için önemli bir faktördür ve çoğunlukla büyük grup içinde bütünleşme ve direniş duygusunu güçlendirir ve dayanışma çağrısını başarılı bir şekilde gerçekleştirir. Ancak din ve mezhep ulus üstü ve ulus ötesi bir niteliğe sahip olduğu için siyasi-coğrafi sınırları tanımamaktadır. Dolayısıyla mezhepsel gerilimler ve çatışmaların ortaya çıkışının olasılığı artmaktadır. Bu bağlamda üç önemli dönüm noktası olan 1979 İran İslam Devrimi, 2003 Irak savaşı ve 2011 Arap Baharı ayaklanmaları sonrası ulusal kimlik değil, mezhepsel büyük grup kimliği ön plana çıktı ve bölgede Şii-Sünni mezhepsel kutuplaşma ana akıma dönüştü. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de Arap-Sünni devletlerin azınlıkta olan Şii vatandaşları devletleri tarafından üst kimlik olan Arap etnistesine değil, mezhepsel Şii kimliklerine sadık kaldıkları düşünülmekte ve zaman zaman İran İslam Cumhuriyeti’nin beşinci kolu oldukları ima edilmektedir. Ancak örneğin Irak'ın Şii nüfusu dini hususlarda Irak’taki Şii din adamlarını takip etmektedirler. Nitekim Irak'ta Şiiliğin merkezi olan Necef 134 şehrindeki Şii din adamları ile İran'da Şiiliğin merkezi olan Kum’daki din adamları arasında eskiden beri bir rekabet süregelmiştir. Bu bağlamda bazı Iraklı Şii din adamları, Ayetullah Humeyni'nin 1979 İslam Devrimi sonrası ortaya koyduğu Velayet-i Fakih sistemini kabullenmemekte ve bu teorinin Şii düşüncelerine aykırı olduğunu savunmaktadırlar. Ayrıca Iraklı Şii politikacılar da bu sistemin Irak’a münasip olmadığı kanaatindeler. Ayrıca 2011 Arap Baharı ayaklanmalarına bakıldığında protesto gösterileri din veya mezhep için yapılmadı. Başka bir deyişle protestocular gösterilerde dini veya mezhepsel sloganlar atmadılar ve itirazlarını hükümetlerine yönelik, siyasi reform talebi ve ekonomik güçlüklere ilişkin önlemler alınması bağlamında gerçekleştirdiler. Ancak bu ülkelerin seçkinleri örneğin Bahreyn ve Suudi Arabistan’ın liderleri protesto gösterilerinin mezhepsel olduğunu ve Şii nüfuslarının bir dış gücün (İran’ın) manipülasyonu ve provokasyonu sonucu harekete geçtiklerini kamuoyuna sunmaya çalıştılar. Dolayısıyla Şii-Sünni mezhepsel farklılıklar ön plana çıktı ve bu eğilim toplumsal gerginliklere yol açtı ve mezhepçiliğin siyasi bir olguya dönüşmesine neden oldu. Farklı dini ve mezhepsel inançlara sahip büyük grupların farklı tanımlar benimsedikleri ve sundukları için mezhepçiliği tanımlamak basit değildir. Ancak günümüzde bakıldığında mezhepçilik olgusu milliyetçilik ve çoğulculuk kavramlarının tam tersine gelişmemiş, gelişmekte olan ve modernleşmemiş toplumlarda daha fazla görünmektedir. 1 Ayrıca mezhepçilik, bir toplumun sosyal inşası açısından bir yapıdan ziyade bir süreç olarak ortaya çıkmıştır. 2 Öte yandan mezhepçilik toplumda ana akım inançları paylaşmayan azınlık bir kimlik grubun dini çağrışımı olarak da nitelendirilebilmektedir. Bu çağrışım ana akım inançlara aykırı olduğu için egemen büyük grup tarafından hoş karşılanmayabilmekte ve dolayısıyla çatışmayla sonuçlanabilmektedir. İlkselcilik mezhepsel kimlikleri sabit ve 1 Ussama Makdisi, “Reconstructing the Nation-State: The Modernity of Sectarianism in Lebanon,” Middle East Report, No: 200, 1996. 2 Peter L. Berger, “Sectarianism and Religious Sociation,” American Journal of Sociology, C. LXIV, No: 1, 1958, s. 41-44 (çevrimiçi) https://www.journals.uchicago.edu/doi/abs/10.1086/222388?journalCode=ajs, Erişim 14 Haziran 2017. 135 değişime tabi olmayan köktendinci bir olgu olarak görmektedir. 3 Bu bağlamda Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de Sünni ve Şii Müslümanlar arasında büyük gruplar arası çekişme çoğu zaman mezhepsel çatışma olarak kavranmıştır. Usame Makdisi mezhepçiliği geçmişten süregelen dini miras ve siyasi kimliğin temel belirleyicisi olarak tanımlamaktadır. 4 Öte yandan Mezhepçilik dini kimliklerin siyasi, ekonomik ve sosyal hedefler uğruna kullanımına da işaret etmektedir. Bu bağlamda yönetici seçkinler mitler, dini semboller ve anlatıları kullanarak mezhepsel kimliği manipüle etmeye çalışmaktadırlar. Din ve mezhebin devletin kimliğine dönüşmesi ve Ortadoğu, Per Körfezi ve Doğu Akdeniz bağlamında Şii-Sünni İslam’ın siyasi uygulanması çatışmaları ve uyuşmazlıklara yol açmıştır. Farklı etnik ve/veya mezhepsel büyük grupları kendi topraklarında barındıran devletler, mezhepçiliği olumsuz anlam taşıyan bir olgu ve ulus altı rakip büyük grup kimliklerin çekişmesi olarak tanımlamaktadırlar. Ancak farklı etnik ve/veya mezhepsel kimliğe sahip büyük grupların bir arada barışçıl bir ortamda yaşadıklarına da tanıklık edilmiştir. Mezhepsel şiddet, ulus-devlet ve ulusal kimlik için tehlikeli olsa bile, milliyetçilik ve çağdaş ulus-devlet düşüncesinin bir ürünü de olabilmektedir.5 Bu bağlamda yeni mezhepçilik siyasi özelliklere sahiptir. Politik-mezhepçilik çağdaş bir olgu olarak 20. ve 21. yüzyılda etnik milliyetçilik gibi işlevlere sahip olarak ortaya çıktı. Politik-mezhepçilik son yıllarda, Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz siyasetinin kilit olgularının biri haline gelmiştir. Ayrıca, bölgede devlet inşası ve devlet-toplum ilişkilerinden etkilenmiştir. Örneğin Saddam Hüseyin döneminde Irak ve Hafız Esad döneminde Suriye laik devletler olarak Arap milliyetçiliği bağlamında yönetilmekteydi. Ancak Irak 2003 ve Suriye 2011 sonrası alt etnikmezhepsel kimliklerin çatışma alanına dönüştü. Böylece mezhepçilik siyasi bir olguya 3 Toby Mattheiesen, “Sectarianism in the Middle East,” Institute on Culture, Religion & World Affairs, 2014, s.5 (çevrimiçi) https://www.bu.edu/cura/files/2013/10/Matthiesen.pdf, Erişim 16 Haziran 2017. 4 Ussama Makdisi, The Culture of Sectarianism: Community, History, and Violence in Nineteenth-Century Ottoman Lebanon, Berkeley: University of California Press, 2000, s. 6. 5 Fanar Haddad, “Sectarian Relations and Sunni Identity in Post-civil War Iraq,” Lawrence G. Potter (ed.), Sectarian Politics in the Persian Gulf, New York, Oxford University Press, 2014, s. 71-72. 136 dönüştü ve sıfır toplamlı bir oyun bağlamında bir mezhepsel büyük grubun kazanması diğerinin kaybetmesi anlamına geldi. 1. Mezhepçi Şii-Sünni Bölünmesinin Tarihçesi İlkselci yaklaşım eski nefret teorisi bağlamında, günümüzde Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz ülkelerinde ülke düzeyinde yaşanan çatışmaların ve bölgesel düzeyde İran ve Suudi Arabistan arasında uyuşmazlığı eski Şii-Sünni düşmanlığının yeni tezahürü veya uzantısı olduğunu öne sürmektedir. Bu tarihi bölünmenin nereden kaynaklandığını irdelemekte fayda vardır. Şii-Sünni bölünmesi Müslümanlar arasında yedinci yüzyıldan beri süregelen kutuplaşmanın kaynağı olarak 632’de Hz. Muhammed’in vefatı sonrası yerine haklı halef seçimi üzerine ihtilaf sonucu ortaya çıktı. Hz. Muhammed’in bir grup sahabeleri ve takipçileri (daha sonra Şii olarak anıldılar) Peygamberin halefinin kim olduğunu kendisinin ilan ettiğine inanmaktadırlar. Bu grup Peygamberin kendisinin kuzeni ve damadı ve karısı Hatice'den sonra ikinci şahıs olarak İslam'a katılma çağrısını kabul eden Ali İbn Ebi Taleb'i, halefi ilan ettiğine inanmaktadırlar. Çoğunlukta olan diğer grup ise (daha sonra Sünniler olarak anıldılar), Peygamber'in yaşayan oğlu olmadığına ve halefinin belirtmediğine inanmaktadırlar. Bu grup Ebu Bekir’i halife olarak seçtiler ve onunla bey’at ettiler. Bu bağlamda Peygamberin vefatından sonra onun yakın sahabelerinden biri olan Ömer, Ebu Bekir'i halef olmak için önerdi. Ebu Bekir, Peygamberin kayınpederi (Ayşe'nin babası) idi ve Ali'den kısa süre sonra İslam çağrısını kabul ederek İslam dinini benimsemişti. Sonuçta Ebu Bekir halife olarak seçildi. Tarihsel olarak Müslümanlar arasında haleflik üzerine yaşanan tartışma sonralar tüm ihtilafların kanyağı oldu. Dolayısıyla zaman zaman farklı dönemlerde iki grup arsanda sürtüşme ve düşmanlık yaşanmıştır. Böylece İslam Ümmetinin liderinin seçilmesi üzerine yaşanan sürtüşme sonucu yüzlerce yıldır Şiiler ve Sünnilerin farklı yollar izlemeleriyle sonuçlanmıştır ve aralarındaki uyuşmazlık mezhepsel çatışma olarak günümüze kadar süregelmiştir. Dolayısıyla Şii-Sünni bölünmesi başlangıçta siyasi bir sorun olsa bile zaman 137 içinde inanç meselesi haline geldi ve bu gerginlik yüzyıllarca zaman zaman çatışmalara yol açmıştır. Ancak çoğunlukta olan Sünnilerin azınlıkta olan Şiilere uyguladıkları baskı ve sistematik ayrımcılık sonucu Şii topluluklar ezilmiş ve marjinalleştirilmiş bir büyük gruba dönüştüler ve tarih boyunca her daim egemen çoğunluk tarafından ayrımcılığa maruz kalmışlar. Şiiler tarihsel olarak siyasi güç paylaşımına katılmak istemişler. Ancak siyasi güçten dışlanmışlar. Bu tarihsel olaylar günümüzde bölgede yaygın olan çağdaş mezhepçiliği açıklamasalar bile geçmişte yaşanan ihtilaf ve düşmanlığın Şii ve Sünni büyük grup kimliklerinin toplu hafızalarına geçmesi çatışmaları tetiklemeyi basitleştirmiştir. 6 İlkselci yaklaşım Şiilerle Sünniler arasındaki tarihi ihtilafın asırlar boyunca çatışmalara neden olduğunu ve günümüzdeki mezhepsel çatışmaların bu ihtilaf ve düşmanlığın sadece çağdaş tezahürü olduğunun altını çizmektedir. 7 İlkselci yaklaşım heterojen toplumların etnik ve/veya mezhepsel farklılıklardan dolayı çatışma eğilimli olduğunu varsaymaktadır. 8 Bu bağlamda Şii ve Sünni toplulukların yaşadığı toplumlarda eski nefretlerin ve düşmanlıkların canlanması ve yükselişi mezhepsel bir çatışma zeminini oluşturmuştur. Günümüzde İran ve Suudi Arabistan arasındaki uyuşmazlık derin tarihi, mezhepsel ve siyasi ihtilaflara dayansa bile Batıda sadece mezhepsel boyutu gündeme gelmiştir ve iki ülke arasındaki uyuşmazlık 17. yüzyılda Katolikler ve Protestanlar arasında 30 yıllık savaşla karşılaştırılmıştır. 9 Günümüzde Güney Batı Asya, Pers Körfezi, Doğu Akdeniz ve Kuzey Afrika’da jeopolitik rekabetlerin ideolojik rekabete dönüşmesi ve mezhepsel çatışmalar ile sonuçlanması sık görünen bir olgudur. Ancak İran ve Suudi Arabistan arasındaki rekabet 6 Mary Luomi, “Sectarian Identities or Geopolitics? The Regional Shia-Sunni Divide in the Middle East,” FIIA Working Paper 56, Helsinki, The Finnish Institute of International Affairs, 2008. 7 Mike Shuster, “The Origins of the Shiite-Sunni Split,” National Public Radio (NPR), 12 Şubat, 2007 (çevrimiçi) http://www.npr.org/sections/parallels/2007/02/12/7332087/the-origins-of-the-shiite-sunni-split, Erişim 4 Kasım 2018. 8 James D. Fearon and David D. Laitin, “Ethnicity, Insurgency, and Civil War,” American Political Science Review, C. XCVII, No: 1, 2003, s.75. 9 Thom Poole,“Iran and Saudi Arabia's great rivalry explained,” BBC News, 4 Ocak, 2016 (çevrimiçi) https://www.bbc.com/news/world-middle-east-35221569, Erişim 18 Mart 2017. 138 bölgedeki sosyal ve siyasi gelişmelerden de etkilenmektedir.10 Başka bir deyişle mezhepçilik olgusu İran ve Suudi Arabistan'ın dış politika önceliklerinde yer alsa da bu olgunun arkasında siyasi ve ekonomik çıkarlar, ideolojik anlatı, güç ve etki alanlarını genişletmek ve bölgede başat güç statüsünü elde etmek gibi hedefler yer almaktadır.11 2. Mezhepçiliğin Evrimi: İlksel Mezhepçilikten Araçsal Mezhepçiliğe Mezhepçiliğin temelinde bu olgunun tarihi ihtilafların tezahürü ve canlanması veya çağdaş bir olgu olup olmadığı tartışması yatmaktadır. Yaklaşık 1400 yıl önce Sünniler ve Şiiler arasında yaşanan tartışmalar ve ortaya çıkan düşmanlıkların sanki dün yaşanmış gibi algılanması ve canlanması Sünni ve Şii topluluklar arasındaki devam eden çatışmaların ilkselci olduğuna işaret edebilmektedir.12 Ancak günümüzde Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de gerçekleşen yeni mezhepçilik bağlamındaki çatışmaların dinamikleri farklıdır. Bu çatışmalarda bölgesel aktörler hem ülke düzeyinde hem de bölgesel düzeyde amiliyyet rolü üstlenerek farklı mezhepsel kimlik taşıyan büyük grupları kendi mezhepsel büyük gruplarına tehdit olarak göstermeye çalışmaktadırlar. Dolayısıyla siyasi liderler ve yönetici seçkinler bu yapay tehdit algısını kullanarak halklarını mezhepsel kimlik üzerinden harekete geçirmektedirler. Mezhepsel kimliği mezheple ilgisi olmayan siyasi amaçlar için bir araç olarak kullanmak ve bir tehdit algısı inşa etmek yeni mezhepçiliğin önemli özelliğidir. Başka bir deyişle yeni mezhepçilik liderler ve seçkinler tarafından siyasi ve ekonomik kazançlar elde etmek için inşa edilmiş ve araçsal olarak kullanılmıştır. 10 Abbas Musallanejad, “Ortadoğu’nun Bölgesel Dengesinde Kimlik Jeopolitiği ve Güvenlik Politika Yapımı,” (Farsça) Feslname-yi Beynelmeleli-yi Jeopolitik, C. X, No: 2, 2014, s. 71-77. 11 Amanda Erickson, “What’s behind the feud between Saudi Arabia and Iran? Power.” The Washington Post, 20 Aralık, 2017, (çevrimiçi) https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2017/12/20/whatsbehind-the-feud-between-saudi-arabia-and-iran-power/?utm_term=.68127e4d62a8, Erişim 19 Mayıs 2018. 12 Nicolas Pelham, A New Muslim Order: The Shia and the Middle East Sectarian Crisis, Cambridge, I.B. Tauris, 2008, s. viii. İngilizcede etnik/mezhepsel çatışma literatüründe “Agency” ve “Agent” terimleri özel anlamda kullnılmaktadır. Ancak Türkçede tam karşılığı olmadığı için bu tezde “Amiliyyet” ve “Amil” sözcükleri eşdeğer olarak kullanılmıştır. 139 Bu bağlamda mezhepçilik çelişkili bir olgudur. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de şiddet içeren çatışmalarda rol oynayan tüm amiller (agents) ve taraflar kendi mezhepsel anlatılarının haklı ve meşru olduğuna inandıkları için çatışmalar çetrefilleşmiş hale gelmektedir. Bu karmaşık ortamda 1400 yıl önce Hz. Muhammed'in devrinde uygulanan İslam'a geri dönmek isteyen Selefi gruplar; Suudi Arabistan’da Vehhabi din adamları; Mısır'da Müslüman Kardeşler; Irak'ta Şii gruplar; sözde IŞİD ve ideolojisini benimseyenler ve İran'da İslam Cumhuriyeti’nin farklı dini anlatıları sonucu çeşitli ve çelişkili saflaşmalar ortaya çıkmıştır. Ancak bu gruplar hepsi kendi anlatılarının haklı, meşru ve kutsal olduğuna inanmakta ve karşı anlatıları haksız ve gayrimeşru olarak tanımlayarak dışlamaktadırlar.13 Öte yandan 1970'lerden günümüze kadar, çağdaş mezhepçiliğin temeli, öteki’yi tanımlama süreci olmuştur. Bu süreçte liderler ve yönetici seçkinler farklı mezhepsel büyük grupları ötekileştirmek için toplumda Sünnilerle Şiiler arasındaki tarihsel ihtilafı kullanmışlar. Dolayısıyla fırsatçı liderler ve seçkinler, iktidarda kalmak, ekonomik kaynaklar üzerinde öncelikli erişim ve kontrol sağlamak, siyasi güç elde etmek ve rakiplerini dışlamak için çareyi mezhepsel bölünmeyi alevlendirme ve sürdürmesinde gördükleri görünmektedir. Bu bağlamda Suudi Arabistan gibi aktörler Şii-Sünni gerilimini hem ülke düzeyinde hem de bölgesel düzeyde araçsal olarak kullanmışlar. 14 Dolayısıyla Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz ülkelerinde mezhepsel bölünme ülke düzeyinde alt kimlik topluluklara ve büyük gruplara sınırlı kalmadı ve bölgesel düzeyde devletler arası rekabeti de şiddetlendirdi. Örneğin Suudi Arabistan Arap Baharı sırasında azınlıkta olan Şii nüfusunun Bahreyn’deki ayaklanmaları örnek almalarını ve eşit statü, adalet ve siyasi ve ekonomik reform taleplerini baltalamak ve önlemek için Doğu Bölgesine yakın olan Bahreyn’de askeri müdahalede bulundu. 13 Geneive Abdo, The New Sectarianism: The Arap Uprisings and the Rebirth of the Shi’a-Sunni Divide, New York, Oxford University Press, 2017, s. 1-2. 14 Hossein Askari, Conflicts in the Persian Gulf: Origions and Evolutions, New York, Palgrave Macmillan, 2013, s.150. 140 Dolayısıyla İran ve Suudi Arabistan’ın liderleri ve yönetici seçkinleri hedeflerine ulaşmak amacıyla halklarını harekete geçirmek için mezhepsel kimliğe güçlü bir araç olarak ihtiyaç duymaktadırlar ve böylelikle “biz” ile “onlar” ayrımı inşası ve karşı tarafı mezhepsel olarak ötekileştirmek kasıtlı ve tasarlanmış bir politika olarak yürütülmektedir. 15 Dolayısıyla bölgede Şii-Sünni topluluklar arasındaki gerilimler eskiye dayansa bile siyasi ve ekonomik çıkarlar elde etmek için mezhepsel kimliğin araçsallaştırılması yeni ve çağdaş bir olgudur. Nitekim son yüzyılda bölgede bakıldığında mezhepçilik değil, Arap milliyetçiliği ve güç politikası hâkim paradigma olarak görünmüştür. 16 Bölgede 1979 İran İslam devrimiyle başlayan, 2003 Irak savaşıyla canlanan ve özellikle 2011 Arap Baharıyla yükselen mezhepçilik aslında daha büyük bir jeostratejik ve siyasi bölünme olarak bir yandan İran ve Direniş Ekseni ve öte yandan Suudi Arabistan ve Sünni kampın arasında ortaya çıkmıştır. Başka bir deyişle, Arap sokağı, mezhepsel bölünmelerin üzerine harekete geçirilmiş olmasa bile, siyasi liderler ve yönetici seçkinler mezhepsel fay hatlarını manipüle etmek için politikalarını mezhepselleştirmeye çalışmışlar. Ancak bölgesel politikalar ve hegemonik hırslar etnik ve/veya mezhepsel kimlik arkasında yürütüldüğü zaman bu eğilim kontrol edilmez hale gelebilmekte ve büyük gruplar arasında ilksel mezhepçiliğe dönüşebilmektedir. 17 Suudi Arabistan başta olmak üzere Sünni kamp, Şii vatandaşlarını bastırmak için mezhepçi bir politika izlemektedirler. Ancak nefret duygusunun zaman içinde içselleşmesi araçsal bir mezhepçiliği ilksel bir mezhepçiliğe dönüşebilmektedir. Dolayısıyla güç politikası mezhepsel bir kılıkta yürütülmesi kısa vadede başarılı olsa da uzun vadede sonuçları liderlerin kontrolünde çıkabilmektedir. İran ve Suudi Arabistan’a gelindiğinde mezhebin hem devletin meşruluk kaynağı olması hem de dış politika yürütme aracı olarak görev yapması Şii ve Sünni mezheplerinin dini 15 A. e., s.153. 16 Daniel Byman, “Sectarianism Afflicts the New Middle East,” Survival: Global Politics and Strategy, C. LVI, No:1, 79-100, 2014, s.84. 17 Yoel Guzansky & Benedetta Berti, “Is the New Middle East Stuck in Its Sectarian Past? The Unspoken Dimension of the ‘Arab Spring’,” Orbis, C. LVII, No: 1, Kış, 135-151, 2013, s.151. 141 olmayan işlevlerine işaret etmektedir. Bu işlev bağlamında iki ülkenin karar alıcılarının kolaylıkla halklarını ikna ettikleri ve kitleleri harekete geçirdikleri görünmektedir. Dolayısıyla mezhepsel amillerin çıkarları icap ettiğinde mezhepçilik devreye girmektedir. Ancak ilksel mezhepçilik Suudi Arabistan’ın Arap Baharı sonrası bölgede yükselen Müslüman Kardeşler'e karşı hasmane tutumunu açıklayamaz. İlksel mezhepçilik Suudi Arabistan'ın dış politikasında hâkim olduğu takdirde Sünni kimlikli Müslüman Kardeşler Riyad tarafından bir müttefik olarak görülmesi gerekmektedir. Hâlbuki bu grup Riyad tarafından bir terör örgütü olarak tanımlanmaktadır. Benzer başka bir örnek Suudi Arabistan’ın Saddam sonrası Irak’ta seçimlerde Şii Ayad Allawi liderliğindeki El-Irakiya partisine diğer Şii partiler karşısında güçlü destek vermesiydi. Bu bağlamda Allawi Şii olmasına rağmen tamamen seküler bir siyasetçi olarak görüşleri Suudi Arabistan’a yakındı. Ayrıca onun koalisyonu farklı etnik ve mezhepsel kesitleri kapsadığı için Sünni Arap azınlığın haklarını korumaya çalışmamaktaydı. Sonuçta ilkselci yaklaşım bağlamında geçmişte Şii ve Sünni topluluklar arasında yaşanan anlaşmazlık, müteakip nefret ve intikam duyguları ile suikastlara ve çeşitli savaşlara yol açmıştır. Şii ve Sünni büyük gruplar yüzyıllar boyunca haklı sandıkları anlatılarını canlı tutmaya çalışsalar da, günümüzdeki gerilim bu eski nefretleri kullanarak, başka bir şekilde ve araçsal olarak ortaya çıkmıştır. Başka bir deyişle eski ilksel Şii-Sünni mezhepsel anlaşmazlık bölgesel seçkinlerin politikaları bağlamında realist çıkarlar ve kazançların elde edilmesinin aracı olarak yeni bir olguya dönüşmüştür. Dolayısıyla Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de mezhepsel çatışmaların doğası ülkeden ülkeye farklı olabilmektedir. Bu bağlamda tek bir uyuşmazlık değil, birbirine bağlı veya birbirinden bağımsız anlaşmazlıklar söz konusu olabilmektedir.18 18 Danny Postel and Nader Hashemi, “Playing with Fire: Trump, the Saudi-Iranian Rivalry, and the Geopolitics of Sectarianization in the Middle East,” IEMed, Mediterranean Yearbook, 2018. 142 3. Araçsal Politik-Mezhepçiliğin Dönüm Noktaları İran ve Suudi Arabistan İlişkilerindeki araçsal politik-mezhepçilik farklı dönemlerde iki ülkenin yönetici seçkinleri tarafından uygulanmıştır. Ancak 1979 İran İslam Devrimi, 2003 Irak İşgali ve müteakip gelişmeler ve 2011 Arap Baharı ayaklanmaları sonrası bölgede yaşananlar üç önemli dönüm noktası olarak politik-mezhepçiliğin şiddetlenmesine ve ikili ilişkilerde uyuşmazlığın tırmanışına ve bölgesel düzeyde saflaşmalara yol açmıştır. Dolayısıyla bu dönüm noktalarının incelemesi gerekli görünmektedir. a. İran İslam Devrimi (1979): Politik-Mezhepçiliğin İlk Dalgası 1979'dan önce de İran ve Suudi Arabistan arasında bölgesel düzeyde güç mücadelesi ve rekabet vardı ve İslam Devrimi’yle birlikte ortaya çıkan yeni bir olgu değildi. Ancak İran'da rejim değişikliğinden sonra bu yaklaşıma dini bir boyut ve mezhepsel bir yarışma unsuru da eklendi. İran Devrimi ve ortaya koyan yeni olgular bölgesel ve küresel değişiklerle birlikte İran ve Suudi Arabistan ilişkilerine yeni unsurları dâhil etti ve ikili ilişkileri karmaşıklaştırdı. Devrim sonrası Suudi Arabistan kralı Halit İran’da bir İslam hükümetinin iktidara gelmesini iki ülke arasında işbirliği için yeni bir başlangıç olarak tanımladı. Dönemin Veliahdı Prens Fahad ise “İran’ın yeni hükümetini tanıyoruz ve liderine saygı duyuyoruz” diye açıklama yaptı. Ancak İran’da Velayet-i Fakih teorisi çerçevesinde kurulan Şii kimlikli İslam Cumhuriyeti siyasi mezhepsel rekabetin başlangıcı oldu. Böylece İran İslam Cumhuriyeti’nin söylemi Hint Okyanusundan Akdeniz’e uzanan bölgede Şii toplulukların güçlenmesine ve yükselişine yol açtı. Ayrıca İran İslam Devrimi sonrası siyasi İslam Batı için bir tehdide dönüştü. Ayetullah Humeyni’in İslam’ın bir sınırı olmadığına dair ifadesi ve Batı ve ABD karşıtı sert tutumu ABD’yi Irak ve diğer Arap müttefiklerinin aracılığıyla İran İslam Cumhuriyeti’ni dizginlemeye itti. Dolayısıyla bu dönem Siyasi İslam ve İslamcı Köktendincilik yanı sıra Komünizm Batı için en büyük tehdit olarak algılanmaktaydı. Böylece din ve mezhep Uluslararası İlişkilerde önemli bir faktör haline geldi. 143 29 Kasım 1979 tarihinde Suudi Arabistan’ın Doğu Bölgesinde Şii vatandaşlar Ayetullah Humeyni’nin fotoğrafları ellerinde taşıyarak Aşura törenini gerçekleştirdiler ve protesto gösterileri düzenlediler. Bu gösteriler beş gün boyunca devam etti ve Suudi Arabistan’ın güvenlik güçlerinin müdahalesi sonucu birçok gösterici hayatını kaybetti.19 Graham Fuller’e göre İran devrimi sonucu kurulan İslam Cumhuriyeti ilk Müslüman devlet olarak iki kutuplu sistemde Batıya ve Doğuya meydan okudu. İslam Devrimi fırtınası Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de devrimciliği ön plana çıkardı.20 Böylece İran’ın devrimci Şiiliğine Suudi Arabistan, muhafazakâr Sünni Vehhabilikle karşılık verdi ve her iki taraf birbirinin dini meşruluğunu sorgulamaya başladılar.21 Dolayısıyla bir mezhepsel rekabet zemini oluştu ve İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde mezhepçilik başta olmak üzere çok boyutlu bir rekabet ortaya çıktı. Tahran, Riyad'ın üstünlük iddialarına meydan okudu ve bir krallık sisteminin İslam’ın temel ilkeleriyle uyumlu olmadığını savundu. Bu bağlamda İslam Cumhuriyeti’nin lideri Ayetullah Humeyni açıkça Arap halkını hitap ederek İslami olmayan monarşileri devirme çağrısında bulundu. Ayrıca İslam Cumhuriyeti ideolojik ve devrimci bir dış politika izledi ve devrimini ihraç etmeye kalkıştı. Ancak Suudi Arabistan’ın siyasi sistemi ve yönetici seçkinlerinin meşruluğu İslam'a dayandığı için Riyad Tahran'a karşı sert bir tepki verdi. Böylece radikal siyasi İslam ve mezhepçilik tüm bölgeye yayıldı. 22 Dış politika uzmanı Ruhullah Ramazani’ye göre Ayetullah Humeyni’nin İslamcı ideolojisi İran’ın dış politikasını derinden etkiledi. Bu bağlamda Tahran Yönetimi devrim 19 Muhammed Bakır Hişmetzade, İran Devrimi’nin Müslüman Ülkeler Üzerine Etkisi (Farsça) Tahran, Pejuhişgah-i Ferheng ve Endişe-yi İslami, 2009, s. 94-102. 20 Graham Fuller, Âlemin Kıblası: İran’ın Jeopolitiği (Farsça) Çev. Abbas Muhbir, 6. bs., Tahran, Merkez Yayıncılık, 2014, s. 100. 21 Muhammed Rıza Hafızniya ve İbrahim Romina, “İran ve Suudi Arabistan İlişkilerinin Evrimi ve Pers Körfezi Jeopolitiği Üzerine Etkileri,” (Farsça) Coğrafi Araştırmalar Dergisi [Feslname-yi Tahkikat-i Coğrafiya-yi], C. XX, No: 2, 2005, s. 68. 22 Mehdi Cemalfer, “Suudi Arabistan’ın Şii Topluluğunun Gelişmelerine Bir Bakış: Suudi Arabistan’ın Şiileri Geçmişten Günümüze,” (Farsça) Mahname-yi Zamane, C. IX, No: 94. 144 ihracı politikası izlemeye başladığında İran ile komşu Arap devletlerin ilişkileri hasmane hale geldi.23 Anoushiravan Ehteshami’ye göre devrim sonrası iki ülke arasında jeopolitik rekabet devam etti. Ancak ideolojik ve mezhepsel bir rekabet de ortaya çıktı. Ancak mezhep faktörü dış politika aracı olarak stratejik hedeflere ulaşmak için kullanıldı.24 Suudi Arabistan’ın Almanya Büyükelçisi Halit Bin Bender Bin Sultan İran ve Suudi Arabistan ilişkilerindeki uyuşmazlığı Araplar ve İranlılar arasında bir rekabet olmadığı kanaatindedir. Hailt Bin Sultan İran’ın fiili rejimini tüm sorunların nedeni olarak tanımlanmakta ve bu rejimin iktidara gelmesinden önce bölgede hiçbir sorunun olmadığına vurgu yapmakta ve İran rejimini bölgeyi istikrarsızlaştırma ve tahakküm altına almaya çalışmakla suçlamaktadır. 25 Fransız filozof Michel Foucault İran Devrimi dönemi İran’ı ziyaret etti ve İran’ın Şii toplumunda halk arzularının gerçekleştirilmesini imkânsız görmediklerini ve hedeflerine ulaşmak için azimli olduklarını ifade etmektedir. Foucault’ya göre bu duygu İranlıları ayaklanmaya teşvik etti.26 Dolayısıyla İran’daki seferberlik tüm bölgedeki Şii toplulukları etkiledi. Bölgesel düzeyde İran devrimi İslam dünyasında dini görüşleri kutuplaştırdı ve mezhepsel kimliği harekete geçirdi. Bölgede muhafazakâr rejimler devrimci İran’ı bir tehdit olarak algıladılar ve İslam Devrimi’ni meşruluğunu ve itibarını sorgulamaya çalıştılar. Bu bağlamda Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap monarşilerin liderleri kendi halklarının devrimci İran’ı örnek almalarını önlemek için, mezhep faktörünü kullanmaya başladılar ve 23 Ruhullah Ramazani, “Arapların İran’la Uzlaşmalarının Habercisi: ABD’nin Ortadoğu’da Bütünleşmiş Politikasına Doğru?” (Farsça) Alirıza Tayyib, İttilaat-i Siyasi ve İktisadi, No: 131 ve 132, 1998. 24 Anoushiravan Ehteshami, “The Foreign Policy of Iran,” Raymond Hinnebusch and Anoushiravan Ehteshami (Eds.) The Foreign Policies of Middle East States, 2. bs., Boulder, Lynne Rienner Publishers, 2014. 25 “Suudi Arabistan’ın Almanya Büyükelçisi İran’ın Lübnan, Suriye ve Yemen’de Askeri Faaliyetine Yönelik İddialarda Bulundu,” (Farsça) Farsça Sputnik, 12 Kasım, 2018 (çevrimiçi) https://ir.sputniknews.com/world/201811124161592, Erişim 3 Ocak 2019. 26 Michelle Foucault, İranlıların Hayali ne? (Farsça) Çev. Hüseyin Masumi Hemedani, 8. bs., Tahran, Hermes Yayıncılık, s. 29. 145 devrimin temelini Sünni karşıtı Şii bir hareket olarak sunmaya çalıştılar ve mezhepsel söylemle Şiilik karşıtı duyguları beslemeye başvurdular. 1979 sonrası dönemde Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de İran karşıtı mezhepsel söylem yayılmaya başladı. Dolayısıyla bu konu bölge ülkelerinde mezhepsel ilişkileri vahim bir şekilde etkiledi. Bu dönem yapılan mezhepsel çağrıda bir yandan farklı Şii gruplar arasında, öte yandan da bir mezhep olarak Şiilik ve siyasi bir sistem olarak İslam Cumhuriyeti arasında ayırt edilmedi. Dolayısıyla İran devrimi bölgede mezhepsel kimliğin ön plana çıkmasının başlangıcı oldu. Üstelik bu devrim Şii kimliğini siyasileştirdi ve bölgenin ötekisi haline getirdi. Bu döngüsel dinamikler sonucu mezhepsel kimlik daha önem sahibi oldu ve bölgenin Şii ve Sünni mezhepsel hatlar üzerinde derin bir şekilde bölünmesine yol açtı.27 Bu ortamda Tahran ve Riyad birbirlerine artık rakip değil düşman olarak bakmaya başladılar. İran İslam Cumhuriyeti devriminin hedefleri, küresel bir İslam hükümeti kurmak, Sulta altına almak ve Sulta altına alınmayı reddetmek, ezilmiş milletler ve özgürlükçü hareketlere destek sağlamak, İslam’ı ve Şiiliği tanıtmak ve ona davet etmek ve statükoyu değiştirmekten oluşmaktaydı. Suudi Arabistan krallığının ulusal hedefleri ise İslam Dünyasının liderliğini sürdürmek, Arap dünyasının önderliği rolüne soyunmak, Vehhabi ideolojisini tanıtmak ve yaymak, bölgede statükoyu korumak ve devrimci hareketleri dizginlemekten oluşmaktaydı. Bu nedenle iki ülkenin hedefleri arasında örtüşme ve ortak payda olmadığından işbirliği mekanizması oluşmadı ve uyuşmazlık iki ülke ilişkilerinde hâkim oldu.28 İran devrimi, İslam dünyasında özellikle İran'ın çevresindeki ülkelerde mezhepsel dış bir değişkenin kendi mezhepsel büyük grupları üzerinde potansiyel etkisini gösterdi. Nitekim İran İslam Cumhuriyeti’nin devrim ihracı politikası başka önemli bir faktör olarak ortaya çıktı. Bu bağlamda İran devrimi tüm Müslümanları özellikle de bölgedeki Şiileri 27 Fanar Haddad, Sectarianism in Iraq: Antagonistic Visions of Unity, New York, Oxford University Press, 2011, s.12-13. 28 Behram Ahevan Kazimi, “İran ve Suudi Arabistan İlişkilerinde Uyuşmazlıklar ve Bütünleşmeler,” (Farsça) Feslname-yi Mutaliat-i Havermiyane, C. VII, No: 2, 2000, s. 121-122. 146 hedeflemekteydi ve bu konu Suudi Arabistan başta olmak üzere Sünni Arap devletleri rahatsız etmekteydi. Dolayısıyla bu devletler kendi Şii azınlıklarının ayaklanmalarından endişe duydular ve İran’ın devrim ihracı politikasını varoluşsal bir tehdit olarak algıladılar. Bu bağlamda Arap-Sünni devletler İran'ı devrimci bir güç olarak değil, mezhepsel bir amil olarak algıladılar ve doğrudan kendi Şii nüfuslarına ve Şiiliğe karşı tepki verdiler. İran devrimi bölgede iki büyük değişikliği gerçekleştirdi. Bir yandan bir İslam Cumhuriyeti sistemini hayata getirdi. Öte yandan da İslamcı Şii Kimliğini canlandırdı.29 Suudi Arabistan için Şah'ın çöküşü ve Humeyni'nin iktidara gelmesi, bu ülkenin toprak bütünlüğünü tehdit eden bir olaydı. Riyad’a göre İslam Devrimi Suudi Arabistan’ın Doğu Bölgesindeki Şii nüfusunu Suud Hanedanına karşı kışkırtmaya çalışmaktaydı. 30 Bu dönem mezhepçiliğin bölgede tırmandıran ve İran ve Suudi Arabistan ilişkilerini gerilime götüren faktör İran’ın dış politikasında Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap devletlere yönelik pragmatik diplomasi eksikliği idi. Bu bağlamda İran’ın dış politika karar alıcıları ve seçkinleri Batı propagandasına yeterli bahane ve gerekçe vererek İran’ın bir tehdit olduğu algısının oluşumunda katkıda bulundular. Bu durumda diplomasi eksikliği hem kısmen devrim sonrası koşullardan hem de radikal İslamcı gruplar üzerinde kontrol sağlanmadığından kaynaklanmaktaydı. 31 Bu dönem Afganistan Sovyetler Birliği’nin işgali altındaydı. ABD ve bölgesel müttefiki olan Suudi Arabistan, Pakistan aracılığıyla Afgan mücahitlere destek vermeye kalkıştı. Bu bağlamda Riyad bu ülkeye aşırılık yanlısı cihatçıların sevkini gerçekleştirdi ve bir dizi Vehhabi grupların oluşumuna finansman sağladı ve böylelikle bölgeyi radikalleşmeye sürükledi. Suudi Arabistan seçkinleri kendi ülkelerini İslam’ın doğuş yeri olarak 29 Gulamrıza Haceservi, İmam Humeyni, Devrim ve İslam Cumhuriyeti Üzerine Otuz Konuşma, (Farsça) Tahran, İmam Sadık Üniversitesi, 2010, s. 95. 30 Muhsen Yusefi (Çev.) Suudi Arabistan’da Siyasi Reformlar: Irak Krizinin Suudi Arabistan’da Siyasi Gelişmeler Üzerine Etkisi, derleme, (Farsça) Tahran, Müessise-yi Ferhengi-yi Mutaliat ve Tahkikat-i Beynelmileli-yi Ebrar-i Muasir, 2007. 31 Behram Ahevan Kazimi, “İran ve Suudi Arabistan İlişkilerinde Uyuşmazlıklar ve Bütünleşmeler,” (Farsça) Feslname-yi Mutaliat-i Havermiyane, C. VII, No: 2, 2000, s. 127-129. 147 görmekteydiler ve böylece Arap etnisitesi ve İslam arasında bir bağlantı kurmaya çalışmaktaydılar ve Arap milliyetçiliği bağlamında Arapların birliğine ve dayanışmasına vurgu yapmaktaydılar. Ancak İran’ın devrimci yönetimi İslam Dünyasının liderliğini bir bütün olarak hedeflemekteydi. 32 Dolayısıyla Suudi Arabistan Şii İran’a karşı koymak için Vehhabiliği Afrika, Asya ve Avrupa’ya ihraç etmeye başvurdu.33 Suudi Arabistan dünyanın dört bir yanında Vehhabi köktendinci okullarını geliştirildi ve bu ideoloji farklı bölgelerde Suudi Arabistan’ın resmi ve dini kuruluşları tarafından yayılmaya başladı. İran ise muhalif Şii gruplara örneğin Arap Yarımadası İslam Devrimi Örgütü, Bahreyn'in Kurtuluşu İslam Cephesi, Afganistan'daki Hizb-i Vahdet, Irak'taki Da'ava Partisi, Kuveyt ve Pers Körfez'indeki çeşitli İslamcı gruplara ve en önemlisi Lübnan'da Hizbullah'a destek vererek etkisini genişletmeye çalıştı.34 1988’de İran-Irak arasında sekiz sene süren savaşın sona ermesi, 1989’da Ayetullah Humeyni'nin vefatı, 1990’da Irak’ın Kuveyt’e saldırısı ve 1991’de Sovyetler Birliği’nin dağılması ve Soğuk Savaşın sona ermesi sonucu politik-mezhepçiliğin ilk dalgasında bir yatışma yaşandı. b. Irak İşgali (2003): Politik-Mezhepçiliğin İkinci Dalgası 1979 İran İslam Devriminden 2003 yılına kadar Lübnan ve Filistin, Tahran ve Riyad’ın bölgedeki temel rekabet alanlarıydı. Ancak Irak savaşı sonucu Şii bir devletin iktidara gelmesi bu ülkeyi daha da önemli bir rekabet alanına dönüştürdü. Mezhepçiliğin ikinci büyük dalgası ABD liderliğindeki koalisyonun 2003’te Irak'ı işgal etmesiyle yükselmeye başladı. Ürdün Kralı Abdullah, İran, Irak ve Hizbullah'ı bir araya 32 Seyyid Davut Akayi ve Hasan Ahmediyan, “İran İslam Cumhuriyeti ve Suudi Arabistan; Temel Zorluklar ve Önlerindeki İmkânlar” (Farsça) Feslname-yi Siyaset, Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. XL, No: 3. 33 Madawi al-Rasheed, “What Fuels the Saudi Rivalry With Iran?” The New York Times, 23 Nisan, 2018 (çevrimiçi) https://www.nytimes.com/2018/04/23/opinion/.../saudi-iran-prince-mohammed.html, Erişim 4 Mayıs 2018. 34 Mürteza Kazimi Dinan, Pers Körfezi’nin Güney Kıyısında Yaşayan Şiilerin (Suudi Arabistan, Bahreyn ve Kuveyt) Ayaklanmasının Sebepleri, (Farsça) Kum, Şiaşinasi (Müessise-yi Ferhengi-yi Şiaşinasi), 2009, s. 89. 148 getiren ve Bahreyn, Kuveyt ve Suudi Arabistan'daki Şii toplulukları cesaretlendiren bir “Şii Hilal” oluşumu konusunda endişelerini dile getirdi. Saddam Hüseyin rejiminin çöküşü hem bu ülkede hem de bölgesel düzeyde Şii kimliğinin canlanması ve yükselişini berberinde getirdi. Ayrıca mezhepsel kimlik yarışı yanı sıra bölgesel düzeyde güç mücadelesi İran-Suudi Arabistan ilişkilerinde ön plana çıktı. Böylelikle Irak devletinin çöküşü, bölgesel düzeyde mezhepçiliğin önemini aşağıdan yukarıya arttırdı. Irak bağımsızlığını elde ettikten sonra mezhepsel ve etnik kimlikler her daim Iraklı liderlerin endişe kaynağı olmuştur. Fakat merkezi devlet güçlü olduğunda, ulusal üst kimliğe sadakatler daha ağır basmaktaydı ve alt mezhepsel ve etnik kimlikler arka planda kalmaktaydı. Ancak 1990'larda İkinci Pers Körfezi savaşından sonra uluslararası yaptırımlar Irak devletini güçsüz bir devlete dönüştürdü. Kuveyt savaşı sonrası Irak’ın kuzeyinde Sünni ancak etnik olarak Kürt nüfusun isyanını ve güneyinde Şiilerin ayaklanması Saddam rejimi tarafından acımasızca bastırıldı. Arap Birliği’nin eski genel başkanı ve eski Mısır Dışişleri Bakanı Amr Musa Saddam’a karşı savaşın bölgede Cehennemin kapılarını açacağını söylemişti.35 Bu bağlamda 2003’te Irak devletinin çöküşüyle, mezhepsel ve etnik alt büyük grup kimlikler arasında mücadele başladı ve mezhepsel gerilimler ön plana çıktı. Şii partiler ve gruplar İran'dan destek aldılar. Sünni kabileler ise benzer şekilde Suudi Arabistan ve müttefiklerinden destek talebinde bulundular. Dolayısıyla Şii-Sünni topluluklar arasında çatışma Irak’ta yükseldi ve politikmezhepçilik şeklinde bölgeye sıçradı ve bölgesel düzeyde İran ve Suudi Arabistan arasında uyuşmazlığı tırmandırdı. Bağdat’ta bir Şii hükümetin iktidara gelmesi Tahran Yönetimi tarafından memnuniyetle karşılansa da Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap-Sünni kamp için büyük bir yenilgiydi. 35 Kassan Şarbil, “Amr Musa: Saddam Hüzeyin’e Politikasının Hatalarını Söyledim (3),” (Arapça) Amr Musa İle Demeç, Al-Hayat, 27 Kasım, 2012 (çevrimiç) http://www.alhayat.com/article/374577, Erişim 19 Mayıs 2017. 149 İran ve Irak’ın Şii nüfusunun tüm KİK ülkelerinin nüfusunun dört katından fazla olduğu büyük bir tehdit olarak algılandı. 36 Öte yandan Suudi Arabistan’ın, Irak'ta İran'ın etkisini dizginlemeye yönelik çabaları başarısız oldu. İran, yeni yükselmiş olan Şii gruplarla ittifak kurarak etkisini arttırmaya çalıştı. Suudi Arabistan ise Irak'ın Sünni Arap aşiretlerine destek verdi. Ancak bu toplulukları doğal müttefikleri olarak birleştirmede ve harekete geçirmede başarılı olamadı. Irak'ta Suudi Arabistan'dan destek alan Sünni topluluklar ve bu ülkeye gelen yabancı cihatçılar, ABD askerlerine ve Şiilere karşı saldırılar düzenlediler. 2004-2005 yılları arası El-Irakiye partisinin lideri Ayad Allawi geçici Irak hükümetinin başbakanlığını yaptı. Allawi partisini Irak milliyetçiliğine dayanan çok mezhepli ve çok etnikli bir koalisyon olarak kurmuştu ve Suudi Arabistan’ın desteklerinden faydalandı. 2010 seçimlerinde ise başbakan Nuri el-Maliki Yönetiminden hoşnut olmayanlar Allawi'ye katıldılar ve Suudi Arabistan da onun partisini destekledi. Gerçekleşen Parlamento seçimlerinde El-Irakiye partisi, Maliki'nin Kanun koalisyonundan iki fazla koltuk kazandı. Ancak Maliki, İran'ın desteğiyle Şii partilerini bir araya getirerek başbakanlık koltuğuna oturmayı başardı. Suudi Arabistan durumdan rahatsız oldu ve Maliki'yi resmi ziyaretler için Riyad’da davet etmedi ve hoşnutsuzluğunu göstermek için Bağdat'a büyükelçi göndermedi.37 Dolayısıyla Irak’ta Şiilerin iktidara gelmesiyle onların Saddam dönemi yaşadıkları mağduriyetler sona erdi ve yeni seçkinlerin izledikleri mezhepsel politikalar kaçınılmaz olarak Sünni kimliğini etkiledi ve mezhepsel kutuplaşmaya yol açtı. Suudi Arabistan Nuri El-Maliki'nin politikalarını mezhepçi olarak değerlendirdi ve böylece mezhepçilik daha da tırmandı. Öte yandan ABD’nin Irak'tan çekilmesinin ardından bu ülke Suudi Arabistan ve İran arasında rekabet alanına dönüştü. Her iki ülke yerli gruplara ve aktörlere mezhepsel kimlikleri üzerinden destek verdiler. Suudi Arabistan İran’ın etkisinin artmasına karşı Sünni 36 Askari, a. g. e., s.71. 37 Gregory Gause, “Beyond Sectarianism: The New Middle East Cold War,” Brookings Doha Center Analysis Paper, 2014, s. 13, (çevrimiçi) https://www.brookings.edu/research/beyond-sectarianism-the-new-middleeast-cold-war/, Erişim 7 Temmuz 2018. 150 gruplara finansman ve silah desteği sağlamaya kalkıştı. Ayrıca Riyad savaş sonrası Irak'tan kaçmış olan sürgündeki Baas Partisi liderlerini desteklemeye başladı. Riyad, bu liderleri yeni Irak'ı şekillendirmede İran yanlısı partilere karşı bir ağırlık olarak görmekteydi. Suudi Arabistan yeni Irak’ta Sünni Arapların iktidarı kaybetmelerini bir yenilgi olarak algıladı. Ayrıca Şiilerin iktidara gelmesiyle Suudi Arabistan’da azınlık Şii toplulukların ayaklanma olasılığı arttı ve ulusal güvenlik tehdidi olarak ortaya çıktı. Sonuçta Suudi Arabistan politik-mezhepçilik üzerinden çıkarlarını elde etmeye çalıştı. Riyad, Tahran’dan eski Baas partisi mensuplarını güç paylaşımı düzenlemesine dâhil etmesini talep etti. Ancak Tahran Riyad'ın isteklerine olumlu bir yanıt vermedi. Dolayısıyla Suriye, Mısır, Cezayir, Fas, Ürdün, Yemen ve Pers Körfezi’ni ülkelinden Irak’a gelen Müslüman Kardeşler ve El-Kaide başta olmak üzere militan gruplar İran’a karşı mücadele etmeye başladı. Dolayısıyla Irak ve bölge daha da istikrarsızlaştı. Bu ortamda İran askeri kabiliyetlerini ve asimetrik yeteneklerini geliştirmeye çalıştı. İran'ın Suriye ile olan bağları ve Hizbullah, Hamas, Haşdi Şabi ve Ensarullah gibi devlet dışı aktörlere sağladığı destek Suudiler ve müttefiklerince bir tehdit olarak algılandı.38 Iraklı Şii din adamı Ahmet El-Kabanci’ye göre bölgede Sünnilik, hükümetlerin ve iktidarın mezhebi ve Şiilik, muhalefetin mezhebi olduğu için ihtilafların siyasi olmasına rağmen mezhepçilik ön plana çıkmaktadır. 39 Irak işgali sonrası gelişmeler bölgede politikmezhepçiliğin ikinci dalgasını körükledi. Arap Baharına gelindiğinde politik-mezhepçilik tüm bölgeye sıçradı ve üçüncü ve en güçlü dalgasını beraberinde getirdi. c. Arap Baharı (2011): Politik-Mezhepçiliğin Üçüncü Dalgası İran İslam Devrimi politik-mezhepçiliğin ilk dalgası olarak bölgeyi etkiledi. Irak İşgali ve müteakip iç savaş ikinci dalga olarak politik-mezhepçiliği hızlandırdı ve Arap Baharı daha 38 Marissa Allison, “U.S. and Iranian Strategic Competition: Saudi Arabia and the Gulf States,” Center for Strategic and International Studies, Burke Chair in Strategi, 2010, s.10. 39 Ahmet Kabancı, “Sünni İslam Hükümetin Dini ve Şii İslam Muhalefetin Dinidir,” (Arapça) Iraklı Düşünür Ahmet Kabancı ile Röportaj, Qantara, 17 Nisan, 2013, (çevrimiçi) https://ar.qantara.de/node/12929, Erişim 23 Aralık 2017. 151 da tırmandırarak bölgede şiddet içeren kanlı çatışmalara yol açtı. Arap Baharı bölgedeki diktatörleri ve demokratik olmayan rejimleri ortadan kaldırdı. Ancak bu rejim değişikliği alt büyük grup kimliklerini harekete geçirerek etnik ve/veya mezhepsel çatışmaları şiddetlendirdi ve radikal politik-mezhepçiliğin bölgesel siyasette yükselişine yol açtı. Ayrıca Sünni ve Şii topluluklar arasındaki bölünme ve uçurum büyüdü ve siyasi-mezhepsel çatışmalarının merkezi haline geldi. Arap Baharı başlandığında Tunus ve Mısır'daki laik ve ABD müttefiki olan rejimlerinin devrilmesi Tahran'da memnuniyetle karşılandı. İran Hükümeti, bu olayları 1979'da İran'ın devriminden esinlenerek başlayan bir “İslami Uyanış” olarak tanımladı. Suudi Arabistan ise iyi ilişkiler sürdürdüğü ve dost ülke gördüğü Mısır ve Tunus’ta Hüsnü Mübarek ve Zeynel Abidin Bin Ali rejimlerinin devrilmesinden endişelendi. Bin Ali devrildikten sonra Riyad’a kaçtı. Dolayısıyla Suudi Arabistan, bölgedeki diğer müttefik ülkelere maddi destek ve finansman sağladı. Bahreyn’de ise protestoları Şiilerin İran yardımıyla yaptıklarını iddia etti ve bastırılması için askeri birliklerini sevk etti. Riyad ile Tahran arasındaki rekabet, komşu devletlerin parçalanması sonucu daha da şiddetlendi. Bu bağlamda yerli aktörler çatışmaları kazanmak için mezhepsel kimlikleri üzerinden dış müttefikler aramaya başvurdular. Ayrıca çatışmalar sonucu devlet-toplum ilişkilerin bozulması, devletin egemenliğinin ortadan kalkması ve alt kimliklerin güçlenmesi bu ülkelerde bölgesel ve küresel güçlerin müdahalesi için altın bir fırsat sundu. Bu ortamda gerginlikler daha da arttı ve bölgesel düzeyde sıfır toplamlı bir politik-mezhepsel vekâlet çatışmalarının tırmanışına yol açtı. Ancak bu seferberlik çeşitli aktörlerin stratejik hedefleri ve çıkarları bağlamında inşa edildi. Bu ortamda farklı yerli aktörler, bölgesel güçlerin jeopolitik çıkarları, mezhepsel kılıkta tecelli etti. 2003 sonrası Irak ve Arap Baharı sonrası Mısır, Libya ve Suriye gibi güçlü devletlerin çöküşü ve güçsüzleşmesi Suudi Arabistan’ın bölgenin ve Arap Dünyasının lideri ve hegemonyası olmak için harekete geçirdi. Dolayısıyla Suudi Arabistan geleneksel muhafazakâr tutumunu bir kenara bırakarak saldırgan bir tutum izlemeye başladı. Böylece bölgede güç dinamikleri açısından iki blok oluştu. Bu bloğun bir tarafında ABD, Suudi 152 Arabistan, İsrail ve BAE ve diğer tarafında ise Rusya, İran, Irak ve Haşd-i Şabi, Ensarullah ve Hizbullah gibi milis gruplar yer aldılar.40 Ortadoğu’da İran ve Suudi Arabistan arasında ortaya çıkan soğuk savaşta İran başarılı bir şekilde galibiyet sergiledi. Suudi Arabistan ise Yemen’de bu ülkenin Cumhurbaşkanı Ali Abdullah Salih'in iktidardan geri çekilmesine yönelik ABD ve AB ile birlikte KİK planını ortaya koydu. Ancak Suudi Arabistan’ın Bahreyn ve Yemen'deki müdahalesi bölgesel güç dengesini önemli bir şekilde değiştirmedi. Suudi Arabistan İran'ın ektisini Arap dünyasında dizginlemek arzusundayken Arap Baharı sürecinde tam zıt bir sonuç ortaya çıktı ve İran'ın bölgesel politikaları daha başarılı oldu. Dolayısıyla Suudi Arabistan Suriye'de devam eden iç savaşta aşağıdan yukarıya bir siyasi seferberlik yapmak için mezhepçiliği araçsal olarak kullanmaya başvurdu. Bu bağlamda Suudi Arabistan İran'ı bölgenin Sünni düzenine varoluşsal bir tehdit olarak göstermeye çalıştı ve her şeyden önce hassas olan mezhepsel dengeyi kendi lehine korumaya kalkıştı. Suudi Arabistan başta olmak üzere Pers Körfezi’nin Arap ülkeleri klasik güç dengesi ve ideolojik rekabet bağlamında Şii İran'ın bölgesel etkisine karşı bir Sünni ağırlıklı düzeni canlandırmaya çalıştılar. Böylece bu ortamda çatışmalar mezhepsel zeminde yürütüldü ve Şii-Sünni bir kutuplaşması tüm bölgeyi etkiledi. Bu dönem Suudi Arabistan’ın bölgesel hedefleri bölgesel güç dengesini kendi lehine değiştirmek, İran’ı dizginlemek, Direniş Eksenini güçsüzleştirmek, rakiplerini etki alanlarından ve yakın çevresinden uzaklaştırmak ve bölgesel müttefiklerini korumak ve devrilmelerini engellemek olarak tanımlanabilmektedir. Bu çerçevede Suudi Arabistan Veliahdı Prens Muhammed Bin Selman İran’ı Müslüman ülkeleri tahakkümü altına alarak Hz. Mehdi’nin41 dönüş zeminini hazırlamakla suçladı. 40 Seyyid Hüseyin Museviyan, “Museviyan’ın İran ve Suudi Arabistan’ın Barış ve İşbirliği Yolunu Seçmelerine Yönelik Vurgusu” (Farsça) ISNA, 15 Eylül, 2018, (çevrimiçi) https://www.isna.ir/news/97062412028/, Erişim 20 Eylül 2018. 41 Oniki İmamlı Şiilerin inaçlarına göre 12. İmam büyük gaybette ve bir gün geri dönüp zulümle savaşacak ve dünyada adaleti sergileyecektir. 153 Ayrıca Bin Selman İran’ı Yemen’in meşru hükümetini devirerek kendi yanlısı bir hükümet iş başına getirmeye çalıştığını ve bu ülkede IŞİD’in güçlenmesine zemin sağladığını ve böylece Suudi Arabistan’ın güvenliğini tehdit ettiğini iddia etti. Bin Selman Riyad’ın Tahran’ın bölgesel çatışmaları Suudi Arabistan topraklarına çekmeye müsaade etmeyeceğini vurguladı. Ayrıca Bin Selman Riyad’ın hedefini savaşı İran’ın kendi topraklarına çekmek olacak ilan etti. 42 İran’ın Savunma Bakanı Hüseyin Dehgan ise Suudi Arabistan’ın böyle bir güce sahip olmadığına vurgu yaptı. Dehgan Riyad’ın çatışmaları İran’ın topraklarına çekmeye kalkıştığı takdirde İran, Mekke ve Medine hariç Suudi Arabistan’da sağlam bir yer bırakmayacağını söyleyerek Suudi seçkinlerine uyarıda bulundu.43 İran liderinin askeri danışmanı General Yahya Rahim Safevi ise İran’ı bölgenin en büyük gücü olmasına ve İran olmadan hiçbir sorunun çözülmeyeceğine vurgu yaptı. Rahim Safevi Suudi Arabistan’ın İran’a herhangi bir saldırı düzenlemesi takdirde Tahran ilk gün bin füzeyle Riyad’ı vuracağını söyledi.44 Arap Baharı veya İran’ın liderinin deyişiyle “İslami Uyanış” sonrası iki ülke arasındaki rekabet düşmanlığa dönüştü ve iki ülke çıkarları korumak için politikalarını mezhepsel zeminde yürüttüler. Mısır, Ürdün, Tunus ve Fas ve Cezayir gibi Arap ülkelerin vatandaşları, coğrafi olarak İran'dan uzakta omlarına rağmen İran’a ve Şiilere karşı cihat için Suriye’de mücadele eden farklı gruplara katıldılar. İran Suriye’deki müdahalesini Şam Yönetiminin resmi daveti üzere gerçekleştiğini savundu. Ayrıca iç savaş başladığında sadece eğitim için askeri danışman ve eğitmen gönderdiğini belirtti. Ancak bölgesel ve küresel güçlerin müdahalesi ve çatışmanın mezhepsel zemine taşınması sonucu İran milis grupları seferber etmek için Şam’ın kırsalında 42 “‘Savaş Prensi’; Muhammed Bin Selman’ın Yükselişinin Hikâyesi,” (Farsça) Deutsche Welle Farsi, 22 Haziran, 2017 (çevrimiçi) https://p.dw.com/p/2fBkG, Erişim 17 Şubat 2018. 43 “İran’ın Savunma Bakanının Suudi Arabistan’a Uyarısı,” (Farsça) BBC Farsi, 7 Mayıs, 2017 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/iran-39840151, Erişim 9 Mart 2018. 44 “Hameney’in Askeri Danışmanı: Suudi Arabistan İran’a Saldırdığı İlk Gün Riyad’ı Bin Füzeyle Vuracağız,” (Farsça) Radyo Farda, 24 Haziran, 2018 (çevrimiçi) https://www.radiofarda.com/a/f4_safavi_warning_saudi_arabia_hit_missile/29316778.html, Erişim 4 Eylül 2018. 154 bulunan ve Şiiler için kutsal olan Hz. Ali’nin kızı Hz. Zeynep’in türbesini IŞİD tarafından tehdit altında olduğunu öne sürerek ve gerekçe göstererek farklı ülkelerden Şii milisleri “Harem Müdafileri” olarak Suriye’ye sevk etti. İran Şii toplulukların inancı bağlamında kutsal mekânların korumasının bir dini görev olduğunu hatırlattı ve böylece mezhebin çatışmalarda güçlü bir araç olduğundan mezhepçilik bağlamında kutsal bir gaye inşa ederek Şii toplulukları harekete geçirdi. Bu bağlamda İran’ın lideri Ayetullah Ali Hameney İran’ın sınırlarından kilometreler uzak olan Suriye’de ne yaptığı ve hangi tehdit İran’ın sınırlarını tehdit ettiğine dair eleştirilerin yüzeysel olduğunu savundu ve “Harem müdafileri bir düşmenle savaştılar ki eğer engellenmeseydi İran’a gireceklerdi ve biz Hamadan, Kermanşah ve diğer illerimizde o düşmanla karşı karşıya gelmek zorunda kalacaktık” diye eleştirilere cevap verdi. Ayetullah Hameney Harem müdafileri olarak Suriye’de savaşan ve şehit düşünleri canlarını ülke, millet, din ve İslam Devrimi için feda ettiklerini söyledi.45 Ayrıca İran’ın Dışişleri Bakanı Cavad Zarif “eğer Harem Müdafilerinin özverileri olmasaydı şu an Şam, Bağdat ve Erbil’de IŞİD devleti hüküm sürüyordu” diye yorum yaptı.46 Dolayısıyla Arap Baharı en şiddetli mezhepsel dalgayı beraberinde getirdi. İran ve Suudi Arabistan, mezhepçiliği araçsal olarak kullanarak bölgesel siyasi dinamikleri büyük ölçüde bu bağlamda şekillendirmeye çalıştılar. İranlı akademisyen ve Tahran Üniversitesi öğretim üyesi Abbas Musallanejad’a göre Arap Baharı sonrası Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de asimetrik çatışmalar ivme kazandı ve çatışmalarda müdahil olan aktörler arasında güç asimetrisi ve eşitsizliği olduğundan mezhepsel kimlik operasyonel girişim olarak tehditlere karşı kullanıldı. Böylece bölgede güç dengesizliği dikkate alındığında şiddet içeren kimliksel çatışmalar kaçınılmaz hale geldi. 47 45 Seyyid Ali Hameney, “Harem Müdafileri Şehitlerin Ailelerinin Devrim Lideri ile Görüşmenin Detayları,” (Farsça) Defter-i Hifz ve Neşr-i Asar-i Hazret-i Ayetullah El-Uzma Hameney, 26 Mayıs, 2015 (çevrimiçi) http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=32275, Erişim 3 Eylül 2018. 46 “Zarif’in Tillerson’a ‘Harem Müdafilerinin’ Iraktan Çıkma Konusunda Yanıtı,” (Farsça) Deutsche Welle Farsi, 23 Ekim, 2017, (çevrimiçi) https://p.dw.com/p/2mKTa, Erişim 5 Aralık 2017. 47 Musallanejad, a.g.e., 2014, s. 78. 155 4. Politik-mezhepçilik: Suudi Arabistan’ın İç ve Bölgesel Politika Aracı Suudi Arabistan’ın siyasi sistemi monarşi bir krallıktır ve klasik anlamda siyasi partiler bu ülkede bulunmamaktadır. Ayrıca bu ülkede 1992’ye kadar yazılı Anayasa bulunmamaktaydı ve şeriat (Kuran, Hadis) ve Vehhabi öğretileriyle yönetilmekteydi. Ancak 1992’de bu ülkenin 9 bölümden oluşan Genel Yönetim Kararnamesi (Anayasa işlevinde) yürürlüğe girdi. Suudi Arabistan’da Vehhabi âlimler siyasi partilerin İslam dinine göre yasak olduğunu savunmaktadırlar. 48 Üstelik halkın seçimiyle oluşan bir parlamento bulunmamaktadır. Ancak tüm iç kısıtlamalara rağmen Suudi Arabistan Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de bölgesel güç olmaya ve aşırılık yanlısı Vehhabi ideolojisini yaymaya çalışmaktadır. Bu bağlamda Suudi Arabistan Afganistan’da ortaya çıkan Taliban rejimini resmi olarak tanıyan üç devletten biriydi ve “El-Kaide” terör örgütünün eski lideri Usame bin Laden ve 11 Eylül saldırılarını düzenleyen ve gerçekleştiren teröristlerin çoğunluğu da bu ülkenin vatandaşıydı. Öte yandan bölgede yaşanan etnik ve/veya mezhepsel şiddet ele alındığında kimlik faktörünün demokratik olmayan rejimler ya da siyasi liderler tarafından siyasi ve/veya ekonomik amaçlar için kullanıldığı zaman bu tür kimliksel çatışmalar ortaya çıktığı görünmektedir. Bu bağlamda yönetici seçkinler dini olarak mezhepsel kimlik farklılıklarına inanmayabilirler. Ancak hedeflerine uygun olduğu için araçsal olarak bu kimlik farklılıklardan faydalanırlar. Dolayısıyla devletler ve siyasi sistemler zaman zaman mezhepçiliği bir araç olarak inşa ederek kullanan amiller olarak tanımlanabilmektedirler. Bu yüzden devlet, etnik ve/veya mezhepsel çatışmada çözümün bir parçası değil, sorunun pir parçası haline gelmektedir. Suudi Arabistan rejimi, ülke düzeyinde kendi Şii nüfusunu kontrol amaçlı ve bölgesel olarak İran'ın bölgesel ektisine karşı mezhepçiliği sistematik bir biçimde kullanmaktadır. Dolayısıyla Suudi liderlerin mezhepsel kimliği yararlı bir araç 48 Necef Ziraat Pişe, Suudi Arabistan’ın Stratejik Değerlindermesi (Siyasi-Teritoryal) (Farsça) Tahran, Müessise-yi Ferhengi-yi Mutaliat ve Tahkikat-i Beynelmileli-yi Ebrar-i Muasir, 2005, s. 191-193. 156 olarak rolü ve politik-mezhepçiliğin Suudi Arabistan’ın iç ve bölgesel politikaları için işlevinin irdelenmesi gerekmektedir.49 a. Suudi Arabistan’ın Şii Nüfusu ve Ülke Düzeyinde Politik-Mezhepçilik Suudi Arabistan devleti dünyada bir kabilenin ismini alan ve bu kabile tarafından yönetilen tek devlettir ve Vehhabilik bu ülkenin kimliğinin temel unsuru ve devletin ideolojisidir. Bu ülkenin nüfusunun yaklaşık yüzde 85-90'ını Hanbeli mezhebini takip eden Sünniler ve nüfusunun kalan yaklaşık yüzde 10-15’ini Şii topluluklar oluşturmaktadır.50 Suudi Arabistan’da azınlıkta olan Şiiler devlet yöneticileri tarafından zulüm, ayrımcılık, baskı ve şiddete maruz kaldıklarından şikâyetçi olmuşlar ve günümüze kadar yaşadıkları mağduriyetleri zaman zaman protesto gösterileri şeklinde duyurmaya çalışmışlar.51 Pakistanlı düşünür Tarık Fettah Suudi Arabistan’da İslam kılığı altında yaklaşık 5000 Prensi olan bir aile zor ve şiddet kullanarak işgal ettikleri ve ele geçirdikleri topraklara hüküm sürdüklerini ve bu toprakları ayrımcılık, suikast ve işkence gibi araçları kullanarak tahakküm altında tuttuklarını belirtmektedir.52 Suudi Arabistan’da Şii topluluklar coğrafi olarak iki ayrı bölgede yaşamaktadırlar. Bir grup Hicaz bölgesinde Mekke ve Medine gibi şehirlerde yaşamaktadırlar. Bu grup çoğunlukla Zeydi mezhebini takip etmektedirler. Binucehim, Binuali, Beni Avf ve Nehavele kabileleri bu grupta yer almaktadırlar. İkinci ve daha büyük grup 12 İmamlı Şiiler Doğu 49 Marc Lynch, “The Entrepreneurs of Cynical Sectarianism,” The Politics of Sectarianism, POMEPS Studies, No: 4. , 2013, s.3-6. 50 Annual Report of the U.S. Commision International Religious Freedom, Nisan 2017, s.77 (çevrimiçi) http://www.uscirf.gov/sites/default/files/2017.USCIRFAnnualReport.pdf, Accssed on 17 Aralık 2017. 51 Joshua Teitelbaum, “Domestic and Regional Implications of Escalated Saudi-Iran Conflict,” BESA Center Perspective Paper No: 324, The Begin-Sadat Center for Strategic Studies, Ocak 10, 2016. 52 Tarek Fatah, Chasing a Mirage: The Tragic Illusion of an Islamic state, Toronto, John Wiley & Sons Canada Ltd, 2008, s.45. 157 Bölgede El-Ahsa, El-Katif, El-Zahran ve El-Hofuf şehirlerinde yaşamaktadırlar.53 Ayrıca diğer iki gruptan daha az sayıda olan İsmailliler de Necran’da yaşamaktadırlar. 1932'de Suudi Arabistan devletinin kuruluşundan beri, bu ülkede yaşayan Şii toplum, egemen Suud Ailesi ve Vehhabi kuruluşları tarafından ekonomik ve siyasi olarak dışlanmış, ezilmiş ve marjinal edilmişler. Şiilerin çoğunluğu yaşadığı El-Katif ve El-Ahsa şehirleri Suudi Arabistan’ın petrol kaynakları bulunduğu bölge olarak stratejik öneme sahiptir. Ayrıca bu bölge Pers Körfezi bölgesinde Şiiler çoğunlukta olan İran, Irak ve Bahreyn’e yakın olunduğundan Suudi seçkinleri için endişe kaynağıdır. 54 Bu azınlık Şii nüfus ibadet özgürlüğü açısından birçok zorlukla karşı karşıya kalmışlar. Ayrıca Şiilerin üst düzey kamu ve askeri görev olanaklarına erişime izin verilmemiştir. 55 Üstelik Doğu Bölge petrol kaynaklarından zengin olmasına rağmen bu bölge Suudi Arabistan’ın en gelişmemiş ve en fakir bölgesidir. Riyad Yönetimi tarihsel olarak bu bölgeye altyapı, sağlık, eğitim ve diğer kamu hizmetleri için az bütçe tahsis etmiştir. Bu bölgede yaşayan Şii vatandaşlar temel ihtiyaçlardan yoksun bırakılmışlar. Günümüzde siyasi mağduriyetler, eşitsizlik ve işsizlik ülke düzeyinde Suudi Arabistan’ın karşı karşıya kaldığı olgulardır. Dolayısıyla bu bölge zaman zaman ayaklanmalar ve protesto gösterilerine tanıklık etmiştir. Suud Hanedanın yönetici seçkinleri reform talebinde bulunan Şii muhalefeti, liberal Sünniler ve İslamcılardan ayırmak için genellikle onları İran veya Hizbullah gibi bölgesel rakiplerinin yerli vekilleri ve yanaşmaları olarak göstermeye çalışmışlar. Bu bağlamda Riyad sadece Şii muhalefeti değil, genel olarak her türlü muhalif hareketlerin yükselişini engellemeyi hedeflemiştir. 1979 İslam Devrimi sonucu İran'da bir Şii Yönetimin ortaya çıkışıyla, Suudi Arabistan ilk büyük çapta düzenlenen protesto gösterilerine tanıklık etti. Bu bağlamda Şii topluluklar 53 Seyyid Davut Akayi, Suudi Arabistan’da Siyaset ve Hükümet, (Farsça) Tahran, Müessise-yi Hademat-i Ferhengi-yi İnkılap, Siyasi Kitap Yayını, 1989, s. 85. 54 Fuat İbrahim, Suudi Arabistan Şiileri, (Farsça) Çev. Selime Drarimi ve Firuze Mirrezevi, Tahran, Müessiseyi Ferhengi-yi Mutaliat ve Tahkikat-i Beynelmileli-yi Ebrar-i Muasir, 2007, s. 23-24. 55 Gulamrıza Güli Zevvare, Vahiy Toprakları; Şiiliğin Kaynağı, (Farsça) Kum, Huzur Yayınları, 1996, s. 180. 158 İran’da gerçekleşen İslam devriminden esinlenerek, maruz kaldıkları ikinci sınıf vatandaş statüsüne itiraz etmek için protesto gösterileri düzenlediler. Ancak Suudi Arabistan’ın güvenlik güçleri protestolara acımasızca müdahale etti ve sonuçta 20'den fazla gösterici hayatını kaybetti. Suudi Arabistan rejimi muhalifi ve Şii yazar Fuad İbrahim kendisi protestolara katıldığını söylemektedir. İbrahim İran devrimi ve Ayetullah Humeyni’nin Doğu Bölgede yaşayan Şiilere cesaret ve özgüven verdiğini belirtmektedir. Bu bağlamda İbrahim’e göre Şiiler ayaklanmaya cesaretlendiler ve taleplerini korkmadan dile getirdiler.56 “Talai Errisaliyin” (Arapça: لاایاایاان يااااااااا الاا اار طاا (Şii bir hareket olarak 1968’de Suudi Arabistan’da kuruldu. 1975’te bu hareketten yola çıkarak “İslam Devrimi Teşkilatı” (Arapçası:یة االي رة الث ( kuruldu. İran’da 1989'da Ayetullah Humeyni'nin vefatı ile devrimci tutku yatıştı ve Şiiler haklı taleplerini elde etmek ve statülerini yükseltmek için yönetici seçkinler ile uzlaşmaya çalıştılar. Dolayısıyla bu teşkilat 1990’lı yıllarda devrimci hedeflerini bir kenara bıraktığı için ismi “Reformcu Hareket”e (Arapçası: حیة االص كة ح (değiştirildi. Bu haraketlin siyasi lideri Şeyh Hasan Saffar ve dini Merci-i Taklidi de Ayetullah Seyyid Muhammed Şirazi idi. Bu hareket hedefini Şiilerin sorunlarını ulusal bağlamda Yiyad Yönetimiyle müzakere yoluyla çözmek olarak ilan etti.57 2003 Irak işgali sonrası bu ülkede Şii kimlikli bir hükümet iş başına gelmesine rağmen Suudi Arabistan Şiileri protesto yerine daha uzlaşmacı bir tavır sergilemeye yöneldiler ve reform çağrılarının Suud Hanedanı tarafından gerçekleşmesine vurgu yaptılar. Ayrıca kendi sorunlarını ulusal bir bağlamda çözmeye çalışarak İran ve Irak'tan uzak durmaya çalıştılar. Suudi Arabistan hükümeti ise kendi sınırlarında ayaklanmaları önlemek için bazı adımlar attı 56 Fuat İbrahim, Çağdaş Arap Dünyasında Şiiler, (Farsça) C. I, Çev. Rıza Simber, Tahran, İmam Sadık Üniversitesi, 2008, s. 156-157. 57 Fuat İbrahim, “Velayet-i Fakih’ten Baığmsız Partiler,” (Arapça) aljazeera.net, t. y. (çevrimiçi) https://www.aljazeera.net/specialfiles/pages/9e38046d-7aa7-4324-9a85-9906d510879b#0, Erişim 3 Haziran 2018. 159 ve bir Ulusal Diyalog başlattı. Bu çabalar yüzeysel olsa bile Şiilerin toplumsal ve siyasi haklarını arayışında önemli bir adım olarak algılandı. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de Arap Baharı sürecinde Şubat 2011’de Bahreyn’de ayrımcılığa maruz kalan çoğunluk Şiiler büyük çapta protesto gösterileri düzenlediler. Suudi Arabistan’da benzer bir şekilde, Mart 2011’de bu ülkenin Doğu Bölgesinde Şiiler ayaklandılar. Suudi Arabistan'ın içişleri bakanı, krallığın iç güvenliğini tehlikeye atıldığı zaman demir yumrukla karşılık vereceğini açıkladı ve yabancı bir gücü [İran'ı] olayların arkasında olmakla suçladı. Bu bağlamda hükümet her türlü protesto ve yürüyüşe yasak getirdi ve isyanları bastırmak için Doğu Bölgesi'ne çok sayıda güvenlik görevlisi sevk etti. Suudi Arabistan hükümeti bir yandan Arap Baharı sürecinde kendi Şii vatandaşlarının ayaklanmasını önlemek ve vatandaşları memnun etmek için önlem aldı ve tüm Suudi vatandaşlar arasında ikramiye ve yardım gibi bahaneler şeklinde yaklaşık 35 milyar dolar para dağıttı. Öte yandan da kendi Şii nüfusunun haklı reform taleplerini hem de bölgede gerçekleşen ayaklanmaları, İran'ın yayılmacı ve müdahaleci politikası ve bir Şii komplosu olarak tanımladı ve kendi Doğu Bölgesinde ve Bahreyn’de her türlü muhalefeti demir yumrukla bastırdı.58 Siyasi, ekonomik, sosyal ve dini haklarını talep eden Şiiler ise 1979 devrimi öncesi de aynı şikâyetler ve mağduriyetleri yaşadıkları ve acımasızca bastırıldıklarına vurgu yaparak en azından devrim öncesi Suudi hükümeti tarafından İran’ın kuklası ve beşinci kolu ithamı ve suçlamalarına maruz kalmadıklarını belirtmektedirler.59 Tüm mağduriyetlere rağmen Suudi Arabistan hükümeti her türlü reform çağrısını mezhepçi olarak tanımlanmakta ve gerçekleşen protestolarda liberal Sünnilerin Şiilerin 58 Hamid Ahmedi ve Efsane Hosrevi, “Suudi Arabistan’ın Yemen’e Saldırısının İncelemesi; Jeopolitik, Kriz Eğilimli İç Ortam ve Uluslararası Siyaset,” (Farsça) Feslname-yi Siyaset, Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. XLVI, No: 4, Kış, 2017, s. 833. 59 Esger Caferi Veldani ve Hürmüz Caferi, “Suudi Arabistan’da Siyasi İstikrarı sağlamanın Temelleri (2011- 2015),” (Farsça) Feslname-yi Jeopolitik, C. XII, No: 1, İlkbahar, 2016, s. 202. 160 yanında yer almalarını iktidar Suud ailesinin meşruluğu ve bekası için ciddi bir tehdit olarak algılamaktadır. 60 Dolayısıyla Suudi Arabistan başta olmak üzere Sünni-Arap krallıklar ülke düzeyinde reform taleplerini bastırmak için mezhepçiliği devreye soktular. Suudi seçkinler bir mezhepsel Şii tehdidi anlatısını inşa ettiler. Başlangıçta binlerce, Şii ve Sünni protestocu sokaklara siyasi, ekonomik ve sosyal reform talebinde gösterilere katıldılar. Ancak ilk protestoların acımasızca bastırılması sonucu protestolar radikalleşti ve yönetici ailenin devrilmesi çağrısı yapıldı. Ayrıca Arap Baharı sürecinde Suudi Arabistan yönetici seçkinleri bu protestoların kendi topraklarına sıçramasını engellemek için Vehhabi âlimlerden destek istediler. Bu bağlamda Suudi Arabistan’ın Baş müftüsü Abdülaziz Al-i Şeyh Tunus ve Mısır’da gerçekleşen devrimci gelişmeleri İslami ilkeler ve değerlere karşı bir eylem ve İslam Ümmetinin düşmanları tarafından tasarlanmış bir komplo olduğunu söyleyerek şiddetle kınadı. 11 Mart 2011 tarihi Suudi Arabistan’da muhalifler tarafından sosyal medya aracılığıyla ‘Öfke Günü’ olarak ilan edilmesi ve bu günde tüm ülkede rejime karşı protesto çağrıları Suudi Arabistan’ın Üst Düzey Âlimler Konseyi tarafından Şii komplosu olarak ilan edildi. Bu Âlimler verdikleri fetva bağlamında hükümete karşı her türlü protestoyu dini açıdan haram ve yasak olarak ilan ettiler. Ancak Vehhabi âlimler Suriye’de yapılan gösteriler ve ayaklanmalara destek verdiler. Böylece çifte standart uyguladıkları ve din ve inancı araçsal olarak kullandıkları ortaya çıktı.61 Suudi Arabistan, 28 Aralık 2015 tarihinde, Ayetullah Nimr'in idamından sadece bir hafta önce 2016 yılı için 98 milyar dolarlık bir bütçe açığı olacağını ilan etti. Böylece Riyad dünyanın önde gelen petrol üreticisi olarak müteakip beş yıl içinde yurt içi enerji fiyatlarının yüzde 40 oranında yükseltileceğini açıkladı. Ayrıca su, elektrik, dizel ve gazyağı gibi ürünler için yapılan sübvansiyonlarda devasa kesintiler uygulanacağını ilan duyurdu. 62 Suudi 60 Toby Matthiesen, “The Sectarian Gulf vs. the Arab Spring,” The Politics of Sectarianism, POMEPS Studies, No: 4, 2013, s. 7. 61 Caferi Veldani ve Caferi, a.g.e., s. 201. 62 “Saudi Arabia Hikes Petrol Prices by 40% at the Pump,” Al-Jazeera English, 28 Aralık, 2015 (çevrimiçi) www.aljazeera.com/news/2015/12/saudi-arabia-hikes-petrol-prices-40-pump-151228154350415.html, Erişim 28 Ocak, 2018. 161 Arabistan'da ekonomik zorluklar yaşandığında Suudi liderler ve yönetici seçkinler vatandaşların kişisel refah talepleri karşısında, ayrıca ekonomik reform politikaları bağlamında sübvansiyonların kesilmesine karşı vatandaşların tepkisinden kaçınmak için halkın dikkatini başka konulara saptırmaya çalışmaktadırlar. Bu bağlamda Suudi kraliyet ailesi iç düşman tehdidini inşa ederek bir varoluşsal tehdit alıgısını ortaya koydu. Bu bağlamda mezhepsel kimlik politikası veya politik-mezhepçilik kamuoyunun dikkatini reform ve refah gibi meselelerden iç istikrara saptırmak için güçlü bir araç olarak kullanıldı. Şii din adamı Ayetullah Nimr'in sözde bir terörist olarak idam edilmesi, Suudi Arabistan’ın muhaliflerine karşı mezhepsel kimliğin araçsal kullanımını net bir şekilde ortaya koydu. Bu bağlamda Suud kraliyet ailesi meşruluğunu sorgulayan itirazlar karşısında mezhepsel kimliğe ve politik-mezhepçiliğe sığınmayı en iyi çözüm olarak gördüler. Suudi Arabistan’ın yönetici seçkinleri iç politikalarını yürütmek için politik-mezhepçiliği somut ve yaralı bir araç olarak gerektiği zaman kullanmışlar.63 11 Mayıs 2019 tarihinde Suudi Arabistan hükümeti bu ülkenin güvenlik güçlerinin ElKatif şehrinin Sinabis Mahallesinde sekiz teröristin etkisiz hale getirdiklerini açıkladı. Ancak bu kişilerin Suudi Arabistan hükümeti karşıtı Şii muhalifler oldukları ortaya çıktı.64 Fuad İbrahim Şii yazar ve Suudi Arabistan hükümeti muhalifi sosyal medya hesabında yayınladığı yazıda Suudi Arabistan’ın güvenlik güçlerini “Selman’ın Mafyası” ve Suudi hükümetini “gangster çete” olarak nitelendirdi.65 Ayrıca Suudi Arabistan İran ile bölgesel rekabet bağlamında ülke düzeyinde mezhepçiliği ulusal dayanışmayı güçlendirmek için kullanmaktadır. Örneğin Riyad Yemen’de İran destekli Husiler’e karşı savaşta halkı ve kamuoyunu ikna etmek için bu savaşı 63 Toby Matthiesen, Sectarian Gulf: Bahrain, Saudi Arabia, and the Arab Spring That Wasn't, Stanford, California, Stanford University Press, 2013, s. xiii. 64 “Suudi Arabistan’ın Güvenlik Güçleri Sekiz Kişiyi Şiilerin Yaşadığı Bölgedeye Düzenledikleri Baskında Öldürdüler,” (Farsça) Raydo Zamane, 11 Mayıs, 2019, (çevrimiçi) https://www.radiozamaneh.com/445709, Erişim 20 Mayıs 2019. 65 “Suudi Arabistanlı Muhalifin Köşe Yazısı; Suudi Arabistan Hükümeti Mafya Gibi Davranıyor,” (Farsça) Fars Haber Ajansı, 13 Mayıs, 2019, (çevrimiçi) https://www.farsnews.com/news/13980223000577/, Erişim 18 Mayıs 2019. 162 varoluşsal bir tehdit, beka savaşı ve ulusal onur meselesi olarak göstermeye çalışmıştır ve Yemen’de olası zaferi Arapların İranlılara karşı kazandığı bir zafer olarak sunmaya gayret göstermiştir. b. Şii İran’a Karşı Bölgesel Düzeyde Politik-Mezhepçilik Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de ortaya çıkan araçsal mezhepçilik bağlamında, liderler ve yönetici seçkinler iç ve dış politikalarını şekillendirmek ve yürütmek amaçlı mezhepsel kimliği siyasileştirmeye ve hedeflerine ulaşmak için bölgesel siyaseti mezhepselleştirmeye başvurmuşlar ve stratejik çıkarlarını mezhepsel paradigmalar çerçevesinde elde etmeye çalışmışlar. Dolayısıyla mezhepçilik siyasi ve/veya ekonomik bağlamda Suudi Arabistan’ın karar alıcıları ve yönetici seçkinlere yardımcı olabilecek en etkili araç olarak ortaya çıkmaktadır. Suudi Arabistan ülke düzeyinde halk desteğini kazanmak ve kitleleri harekete geçirmek amaçlı ve bölgesel düzeyde ise İran’ı dizginlemek için çaba sarf etmektedir. Dolayısıyla Suudi Arabistan'ın ülke düzeyinde kendi Şii azınlık nüfusuna yönelik politikası bölgesel düzeyde İran'la olan ilişkisi ile de bağlantılıdır. Riyad kendisini dört farklı dünyanın merkezi ve başkenti olarak görmektedir: İslam dünyası, Arap dünyası, Sünni dünyası ve enerji dünyası. Suudi Arabistan bu dünyaların liderliği rolünü üstlenme yolunda en büyük engel olan İran’ı devre dışı bırakmak istemektedir. Dolayısıyla Riyad’ın dış politikası büyük oranda iç politikasından etkilenmektedir. Suudi Veliaht Prens Muhammed Bin Selman ülke düzeyinde gücünü muhafaza etmek için bir dış tehdit ve şeytanlaşmış bir düşmana ihtiyaç duymaktadır. Bu bağlamda Şii İran en tehlikeli tehdit ve mezhepsel söylem en uyuyun çerçeve ve araç olarak ortaya çıkmaktadır. Riyad Tahran’a karşı kullandığı mezhepsel söylem ile İran’ın etkisini Irak, Lübnan, Yemen, 163 Bahreyn ve Suriye’de geri püskürtmeyi ve dizginlemeyi ve bir çatışma ortamı yaratarak yurtiçinde muhalifleri susturmayı ve bastırmayı hedeflemektedir. 66 Bölgede Tahran ve Riyad arasında güç mücadelesi sonucu ortaya çıkan siyasi gerginliklerin mezhepsel bir çatışmaya dönüşmesi tüm bölgeyi etkiledi. Bu bağlamda İran'ın Irak, Suriye, Lübnan, Filistin ve Yemen gibi ülkelerde etkisinin artışı Suudi Arabistan için güç açısından bir yenilgiydi. Dolayısıyla Riyad bu yenilgiyi telafi etmek için mezhepsel çatışma bağlamında konuyu ele aldı ve mezhepsel kimlik üzerinden çatışmalara müdahale etmeye çalıştı. Böylece Riyad, İran'ın bölgesel güç ve etkisinin yükselişini mezhepsel bir mercek aracılığıyla izledi ve ilk etapta kendi Şii nüfusa karşı sert bir tutum sergiledi. Suudi Arabistan ve Arap-Sünni müttefikleri bölgede Şii karşıtı söylemin yükselişini mezhepçilik bağlamında gündemde tutarak Selefi aşırılık yanlı gruplar ve kuruluşları desteklediler. Suudi Arabistan gerçekçi güç politikası üzerine kurulan bir dış politika bağlamında kendi halkının desteğine ihtiyaç duyduğunda kitleleri seferber etmek ve harekete geçirmek için halkın inancını kullanarak din ve mezheple alakalı olmayan konuları mezhepçilik çerçevesinde halkına sunmaya çalıştı. Bu bağlamda Suudi Arabistan’ın yönetici seçkinleri bölgesel politikalarını yürütmek için bu politikaları mezhepselleştirerek kamuoyuna sundular. Ancak Suudi Arabistan’ın bölgede yaşanan çatışmaları kendi çıkarları bağlamında mezhepselleştirmesi tam ters sonuçlara yol açtı ve İran ve müttefikleri bu çatışmalardan başarılı çıktılar.67 Öte yandan Suudi Arabistan bölgede yakın çevresinde istikrarsız ülkeler ile kuşatılmıştır. Bu bağlamda kuzeyinde Irak ve Suriye, doğusunda Bahreyn, güneyinde Yemen, batısında Mısır bulunmaktadır. Dolayısıyla bu ülkenin sınırlarında meydana gelen herhangi bir kargaşa ve istikrarsızlık Suudi liderler için bir varoluşsal tehdit olarak algılanmaktadır. Böyle bir ortamda Suudi Arabistan çıkarları gereği mezhepsel aktör rolüne 66 Madawi Al-Rasheed, “What Fuels the Saudi Rivalry With Iran?” The New York Times, 23 Nisan, 2018 (çevrimiçi) https://www.nytimes.com/2018/04/23/opinion/.../saudi-iran-prince-mohammed.html, Erişim 27 Nisan 2018. 67 Gregory Gause, “Saudi Arabia: Iraq, Iran, the Regional Power Balance, and the Sectarian Question,” Strategic Insights, C. VI, No: 2, Mart, 2007. 164 soyunarak bölgede olup biteni mezhepsel kimlik üzerinden tanımlamaya çalıştı. Suudi Arabistan liderleri İran'ı bölgedeki tüm olayların arkasında olduğunu iddia ettiler ve bölgede yaşanan ayaklanmalar ve protesto gösterilerini İran’ın manipülasyonu olarak göstermeye çalıştılar. 68 Arap Baharı sonrası Suudi Arabistan bölgesel politikası bağlamında İran'ın etkisine karşı koymak için Sünni Arap krallıklara yardım paketi sundu. Bu bağlamda Suudi Arabistan, İran yanlısı devletleri (örneğin Lübnan’ı) ve devlet dışı aktörleri (örneğin Hamas’ı) İran ile bağlantılarını koparmaya ve kendine doğru çekmeye çalıştı. Suriye iç savaş sırasında Hamas Beşşar Esad’ın muhaliflerini savundu. Dolayısıyla İran Hamas’a desteklerini askıya aldı. Suudi Arabistan bu fırsatı değerlendirdi ve Hamas’a yakınlaştı. Böylelikle Suudi Arabistan bölgede mezhepçi politikalar izlemekle Şii-Sünni ayrımını sistematik bir şekilde kullandı. Böyle bir durumda İran ise gerçekçi politikalarının Suudi Arabistan’ın mezhepçi politikaları karşısında başarısız olacağının farkına varıp mezhepçi kart karşısında mezhepçi kart oynamaya başladı. Suudi Arabistan’ın Kahire Büyükelçisi ve Arap Birliği temsilciliği Başkanı Usame Nakli İran’ı bölgesel krizlerin körüklenmesi ve çatışmaların tırmanışının temel nedeni olarak tanımlamaktadır. Ayrıca Nakli İran’ı Arap ülkelerin iç işlerine karışmak ve mezhepsel fitne ve mezhepçiliği kışkırtmakla suçlamaktadır. Bu Suudi diplomata göre İran düşmanca politikaları bağlamında terör örgütlerine destek vererek ve bir balistik füze programı yürüterek bölgenin ve Arap dünyasının güvenliği ve istikrarını tehlikeye atmakta ve uluslararası barışı tehdit etmektedir. 69 Suudi Arabistan günümüze kadar Yemen’de başlattığı savaştan galip çıkamadı. Suriye'de ise Riyad Sünnilerin çoğunlukta olduklarını bir avantaja dönüştürmeye çalıştı ve mezhepçiliği bir araç olarak istismar etti ve bu ülkede çıkarlarına hizmet eden milis gruplara destek verdi. Suudi Arabistan ilk etapta Özgür Suriye Ordu'suna destek verdi. Ancak bu grup 68 Byman, a. g. e., s.92. 69 “Suudi Arabistan’ın Kahire Büyükelçisinin İran’a Yönelik Şiddetli Eleştirisi,” (Farsça) Fars Haber Ajansı, 28 Mart, 2019 (çevrimiçi) https://www.farsnews.com/news/13980108000606/, Erişim 12 Nisan 2019. 165 Riyad’ın beklentilerini karşılamadığı için Suudi Arabistan Sünni mezhepçi Selefi grupları desteklemeye çalıştı. Ayrıca Müslüman Kardeşler'le mesafelerini korumaya çalışan gruplar ile ittifak arayışında bulundu. B. İlkselcilik ve İran-Suudi Arabistan arasında Uyuşmazlık İlkselci yaklaşım tüm artılarına rağmen Arap Baharı sonrası bölgede yaşanan etnik ve/veya mezhepsel gerginliklerin tüm boyutlarını açıklamada yetersiz kalmaktadır ve böylelikle eleştirilere maruz kalmıştır. İlkselcilik mezhepsel kimliklerin neden ve hangi koşullarda şiddete dönüştüğünü veya Sünni ve Şii toplulukların bir arada barışçıl bir şekilde yaşadıkları dönemleri açıklayamamaktadır. Üstelik bu teori, Şii ve Sünnilerin ortak düşmanlara karşı dayanışmada bulunduklarını ve birleşerek işbirliği yaptıklarını açıklayamamaktadır. Örneğin çağdaş dönemde 1980-1988 yılları arasında gerçekleşen İranIrak savaşında, Irak’ın Şii nüfusu mezhepsel sadakat yerine milliyetçiliği ve ulusal üst kimliğe sadık kamayı seçtiler ve İran'ın Şii rejimine karşı savaştılar.70 Bu bağlamda etnik ve/veya mezhepsel farklılıkların ülke düzeyinde bir devleti iç savaşa daha yatkın hale getirdiği veya bölgesel düzeyde iki devletin arasındaki ilişkileri gerilime sürüklediği savının doğru olmadığı vurgulanmaktadır. 71 ABD Başkanı Barack Obama, Suriye savaşı hakkında bir konuşmasında “Dünyanın bu bölgesinde eski mezhep farklılıkları var” demişti. Obama Ortadoğu’daki çatışmaları Sünnilerle Şiiler arasında ilksel bir mezhepsel çatışma olarak nitelendirmişti. Ancak İran ve Suudi Arabistan arasında bölgesel rekabetin ve bölgedeki aktörlerin içsel güçsüzlüğünün mezhepsel şiddetin artışındaki etkisi daha önemli bir faktördür. Başka bir deyişle Obama Ortadoğu’da iç ve bölgesel düzeyde devam eden çatışmaları eski mezhepsel kimlik farklılıklarla alakalı görse bile, bu çatışmaların dinamikleri karmaşıktır. Şii ve Sünni topluluklar arasında yüzyıllar boyunca birçok savaş ortaya çıkmıştır. Ancak bu iki büyük grup çoğu zaman kol kola yaşamış olmasa bile, yan yana barışçıl şekilde bir arada 70 Dilip Hiro, The Longest War: The Iran-Iraq Military Conflict, New York, Routledge, 1991, s.108. 71 James D. Fearon and David Laitin, “Ethnicity, Insurgency, and Civil War,” American Political Science Review, C. XCVII, No:1, 75-90, 2003, s.75. 166 yaşamışlardır. Dolayısıyla günümüzde İran ve Suudi Arabistan arasında uyuşmazlığın gerçek kaynaklarını ve dinamiklerini incelemek gerekmektedir. 72 Bu tezin kavramsal çerçevesinde ele alınan ilkselcilik bağlamında İran ve Suudi Arabistan ilişkilerindeki uyuşmazlık ve bölgesel çatışmalar irdelendiğinde mezhepçilik en önemli faktör olarak ortaya çıkmaktadır. Ancak bu faktör bir yandan siyasi çözümlerin ötesinde yer almaktadır. Öte yandan da Sünni ve Şii topluluklar, uzun bir süre İslam tarihi boyunca uyum içinde birlikte yaşadıkları görünmektedir. Ayrıca 1950'li ve 1960'lı yıllarda Arap soğuk savaşının mezhepsel olmadığı ve Sünni Arap devletler arasında gerçekleştiği ve ideolojik bir nitelik taşıdığı gerçeği ilkselci teorinin varsayımlarını çürütmektedir. Başka bir örnek olarak Lübnan’ın iç savaşı dini bir çatışma olmasına rağmen Şiiler ile Sünniler arasında mezhepsel çatışma değil, Müslümanlar ve Hıristiyanlar arasında dini bir gerilimdi. Bu çatışma boyunca Lübnan’da Şiiler ve Sünniler birlikte aynı safta yer aldılar. Suudi Arabistan'ın petrol kaynaklarının bulunduğu Doğu Bölgede yaşayan nüfus Şiilerden oluşmuştur. İran’ın petrol kaynaklarından zengin olan Huzistan ilinin nüfusu ise Sünni Araplardan oluşmuştur. Bu yüzden bu iki ülkenin bekası ve ulusal çıkarları ön planda ve mezhepsel kimlik ve ideoloji arka planda yer aldığı görünmektedir. Nitekim mezhepçilik ve ideoloji zaman zaman Suudi Arabistan ve İran'ın bölgesel politikalarını etkileyebilmekte ve bu bağlamda araçsal olarak işlev yapabilmektedir. Ancak bu iki devlet için rejim bekası ve ulusal güvenlik birincil önceliktir. Suudi Arabistan ve İran arasındaki bölgesel güç mücadelesi araçsal mezhepçiliğin yükselişine yol açmıştır. Bu bağlamda Suudi Arabistan ve İran'ın ulusal çıkarları ve seçkinlerinin yürüttüğü politikalar arasında bir çelişki ortaya çıkabilmektedir. Ayrıca bu iki kategorinin iç içe geçmesi doğrudan bir karşılaşma olasılığını beraberinde getirmektedir. Arap Baharı sonrası yükselen mezhepçilik dalgasıyla birlikte bölgede devlet çöküşü olgusu Tahran ve Riyad’ın etki alanlarını genişletmek için bir fırsat sundu. İlkselci yaklaşıma göre, Şiiler çoğunlukta olan toplumların İran ile müttefik olmaları ve çoğunluğu Sünnilerden 72 Byman, a. g. e. 167 oluşan toplumların Suudi Arabistan'la müttefik olmaları öngörülmektedir. Ancak bölgede yaşananlar Tahran ve Riyad’ın Şii ve Sünni büyük gruplara ilksel kimlikleri üzerinden destek sağlama varsayımını çürütmektedir. Örneğin İran bölgede etkisini arttırmak için eskiden Sudan’ın Sünni hükümetine destek vermekteydi. Suudi Arabistan ise İran’ın etkisini azaltmak ve dengelemek için Sudan devletine daha fazla destek vererek bu ülkeyi ilişkilerini İran ile kesmeye teşvik etti. Başka bir örnek olarak İran Sünni olan Müslüman Kardeşler’e destek vermekte ve Mübarek sonrası seçimlerde Mısır’da Sünni olan Müslüman Kardeşler’in adayı Muhammed Mürsi’ye destek verdi.73 Suudi Arabistan ise meşru seçimle iktidara gelen Mürsi ve Müslüman Kardeşler’e Sünni olmalarına rağmen destek vermedi ve tam tersine darbecilere ve darbe rejimini destekledi. Dolayısıyla bölgede yaşanan çatışmalar ve İran ve Suudi Arabistan arasındaki uyuşmazlık mezhepsel görünse/gösterilse bile bu çatışmaların arkasında başka siyasi, ekonomik, jeopolitik ve kültürel dinamikler yer almıştır.74 Dolayısıyla ilkselci mezhepçilik çerçevesi bölgede yaşanan çatışmaları kapsamlı bir şekilde açıklayamaz ve başka uygun bir analitik çerçeve gerekmektedir. 1. İran İslam Cumhuriyeti İlksel Mezhepsel Aktör mü? Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz bölgesi İran'ın stratejik hedeflerinin odak noktasıdır. İslam Cumhuriyeti’nin ABD ile gergin ilişkileri, İsrail ile karşılaşması ve Suudi Arabistan ve müttefikleriyle yaşadığı uyuşmazlık sonucu Tahran’ı düşmanlarına karşı caydırıcı bir güç elde etmeye itmiştir. 75 İran'ın yabancı güçler tarafından tahakküm altına 73 Michael Wahid Hanna and Dalia Dassa Kaye, “The Limits of Iranian Power,” Survival, C. LVII, No: 5, 2015, s. 185. 74 Toby Mattheiesen, “Sectarianism in the Middle East,” Institute on Culture, Religion & World Affairs, 20 Mart, 2014, s.2, (çevrimiçi) https://www.bu.edu/cura/files/2013/10/Matthiesen.pdf, Erişim 16 Haziran 2017. 75 Afshon Ostovar, Rebecca Edelston and Michael Connell, On Shifting Sands: Iranian Strategy in a Changing Middle East, CNA Strategic Studies, Ekim, 2013, s.1, (çevrimiçi) https://apps.dtic.mil/docs/citations/ADA594103, Erişim 21 Mayıs 2017. 168 alınma kaygısı, bu ülkenin bölgesel tutumu, stratejileri ve politikalarının çerçevesini çizmektedir. Günümüzde bölgede mezhep ve ideoloji belirleyici etkenler haline gelmişler. Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap devletler İran’ın bölgedeki çabalarını Tahran’ın ulusal güvenlik ve ulusal çıkarları bağlamında olduğuna inanmamakta ve tam tersine İran’ı Arap dünyasına karışan mezhepsel bir güç olarak algılamaktadırlar. İran ise kendisini mezhepçiliğin kurbanı olarak algılamakta ve bölgede çeşitli Şii karşıtı ve İran karşıtı Selefi grupların yükselişini İran'ın etkisini hedef alan kasıtlı bir komplo ve Sünni-Arap kamp tarafından tasarlanmış gizli bir plan olarak algılamaktadır. Öte yandan İran devleti, Irak, Bahreyn, Suriye ve Yemen'de mezhepsel şiddeti başlatan taraf ve ortaya çıkan istikrarsızlığın yaratıcısı değildi. Bu bağlamda Tahran Yönetimi kendi çıkarlarını güvence altına almak için eyleme geçti. İran İslam Cumhuriyeti’nin Cumhurbaşkanı Mahmut Ahmedinejad 2007’de Suudi Arabistan’a gerçekleştirdiği ziyaret sırasında El-Arabiyya Televizyon kanalına verdiği röportajda İslam’da tek bir ümmetin olduğuna ve Şii-Sünni diye bir ayrım olmadığına vurgu yaptı. Ahmedinejad “Biz Sudan’ı destekledik. Sudan Şii mi Sünni mi? Biz Filistin halkının Haklarını destekliyoruz. Filistin halkı Şii mi Sünni mi?” diye İran’ın Şii-Sünni ayrımı yapmadığını ve tüm Müslümanları desteklediğini söyledi.76 İran’ın ilksel Şii mezhepsel bir aktör olduğuna dair varsayımı reddeden birçok olay örnek verilebilmektedir. Geçmişte İran, Dağlık Karabağ krizinde, Şii Azerbaycan ve Hıristiyan Ermenistan arasındaki gerçekleşen savaşta, Ermenistan’ı savundu. Hâlbuki Azerbaycan Müslüman bir ülke ve nüfusunun çoğunluğu Şiilerden oluşmaktadır. İran’ın Müslüman Azerbaycan değil, Hıristiyan Ermenistan'ı desteklemesi Tahran’ın Şii eksenli mezhepsel politika izlediği savını çürütmektedir. İran bu kriz sırasında kendi ulusal 76 “Ahmedinejad: ABD İran’a Saldıramaz” (Farsça) 18 Kasım, 2007, BBC Farsi (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/iran/story/2007/11/071118_s-ahmadinejad-us-attack.shtml, Erişim 9 Temmuz 2017. 169 çıkarlarına hizmet eden bir politika izledi. Bu dönem Azerbaycan hükümeti irredantist bir politika izleyerek İran’ın Azeri nüfusunu ayaklandırmaya teşvik etmekteydi ve ayrılıkçılara destek vermekteydi. Bu yüzden İran Şii mezhepsel kimlik değil kendi ulusal çıkarları bağlamında adım attı. Ortadoğu uzmanı ve Tahran Üniversitesi öğretim üyesi Hasan Ahmediyan’a göre İran ezilmiş Müslümanları (müstezafleri) desteklemektedir. Ahmediyan Tahran’ın Şii olmayan Hamas Hareketine verdiği destek ve öncesi Bosna Hersek’te Şii olmayan Müslümanlara sağladığı yardımı örnek vererek İran’ın yalnızca mezhepsel aktör olduğunu ve sadece Şiileri desteklediğine dair iddianın doğru olmadığını belirtmektedir. 77 Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz bölgesine gelindiğinde İran’ın ilksel Şii mezhepsel bir aktör olmadığını kanıtlayan birçok olay yaşanmıştır. Laik Baas Yönetimindeki Suriye: Tahran 1979 İslam Devrimi sonrası Baas partisi78 iktidarındaki Suriye ile güçlü bir ittifak kurdu. Bu ittifak, ortak mezhep ve kimlik üzerine kurulmadı. Bu bağlamda Hafız Esad'ın laik, sosyalist, Arap milliyetçi rejimi, Ayetullah Humeyni'nin Şii devrimci hükümeti ile kimliksel ortak paydası yoktu. İki ülke arasındaki ittifak ortak düşmanları olan, İsrail'e ve Saddam Hüseyin liderliğindeki Irak'a karşı kuruldu. O dönem Suriye’nin Baas rejimi ile Irak Baas rejimi arasında rekabet ve gerginlik vardı. Dolayısıyla bu ittifak Irak, İsrail ve ABD karşıtı bir ittifak olarak hayata geldi. Dolayısıyla İran ve Suriye arasında ittifak, mezhepsel değil, siyasi ve stratejik bir ittifak olarak ortaya çıktı. 77 Mahmut El-Kısas, “Suudi Arabistan ve İran’ın Nüfuz Uyuşmazlığının Bölge Üzerine Etkisi,” (Arapça) Arapça BBC, 16 Mart, 2018 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/arabic/interactivity-43436999, Erişim 3 Haziran 2018. 78 Marunî Hıristiyan olan Mişel Alfek (1910-1989) ve Sünni Müslüman olan Salahettin Bitar (1912-1980) Baas Partisi’nin kurucuları olarak Arap Milliyetçiliğinden yola çıktılar. 1953 yılında Baas Partisi Ekrem Hurani’nin liderliğindeki Sosyalist Arap Partisi ile birleşti ve Arap Sosyalist Baas Pattisi doğdu. 8 Mart 1963 Baas Partisi iktidar oldu. 1966 yılında ise Salahettin Bitar iktidara geldi. Ancak Suriye’nin Hava Kuvvetleri komutanı Hafız El-Esad darbesiyle devrildi. Böylece Hazfız Esad Suriye’nin Cumhurbaşkanı oldu. 2000 yılında Hafız Esad vefat etti ve oğlu Beşşar Esad yerine geçti. 170 Suriye ise İran'ın en eski Arap müttefiki olduğu için bu ülkede iç savaş başladığında Şam'da dostça bir rejimin çökmesi Tahran ve Hizbullah için bir darbe anlamına gelebilirdi. Bu bağlamda İran ulusal çıkarlarını izlemeye kalkıştı ve mezhepsel bir politika izlemedi. Ancak Suudi Arabistan, İran ve Hizbullah'ın bölgesel güç ve etkisini zayıflatmak için Suriye rejiminin devrilmesi arzusunda politikalarını mezhepsel zeminde yürütmeye çalıştı. İran da politik-mezhepçilik bağlamında karşılık vermek zorunda kaldı. Suriye, İran ve Hizbullah arasında stratejik bir köprü rolünü ifa etmektedir. Bu yüzden İran ve Hizbullah arasındaki bağlantıyı oluşturan Şam'ın siyasi sisteminde belirgin bir değişim, Direniş Ekseni koalisyonunu önemli ölçüde güçsüzleştirebilmekte ve bölgesel dengeyi Tahran'ın aleyhine değiştirebilmektedir. Dolayısıyla Tahran Suriye'de İran yanlısı bir hükümetten yana olmaktadır ve Şam rejiminin Alevi mezhepsel kimliği veya Beşşar Esad'ın kendisi önemli faktörler değildir. Başka bir deyişle Tahran Suriye'de kendi ve Hizbullah'ın çıkarlarını garantiye alan ve koruyan Sünni bir rejim veya Sünni bir lider iktidarda olsa bile o rejime ile mezhepsel kimliğine bakmaksızın ittifaka girmektedir. Hamas Hareketi: İran İslam Cumhuriyeti 1979 sonrası İslam dünyasının önderliğine çalıştı. Ancak Tahran Sünni Müslümanlar arasında Şiiliğe karşı yaygın düşmanlığın farkındaydı ve Müslüman kamuoyuna yönelik uluslararası bildirilerde Şii kimliğini göz ardı eden genel İslamcı bir politika izlemiştir. Dolayısıyla Tahran, bölgesel müttefikler arayışında mezhepsel bölünmeleri dikkate almadı. Ancak bölgenin mezhep düzeni Sünni olduğundan Tahran Yönetimi Şii eksenli mezhepsel politika izlediğinde müttefik bulmakta zorluk yaşayacağının farkındaydı. Böylece İran Sünni olan Filistin örgütleri arasında Hamas ve İslami Cihat ile yakın ilişkiler geliştirdi. Dolayısıyla İran'ın Sünni Hamas’a desteği ve genel olarak Filistin konusunda tutumu ulusal güvenliği çerçevesinde gerçekleşti. Husiler ve Ensarullah Hareketi: Yemen, mezhepsel olarak Zeydilik ve Sünni Şafii İslam mezhebi arasında bölünmüş durumdadır. Ancak Zeydilik, on iki İmamlı Şiilikten hem dini hem de ideolojik olarak farklıdır ve birçok Şii din adamına göre Zeydiler Şii sayılmamaktadırlar. Zeydiler dördüncü İmam olan İmam Seccad’ın oğlu Zeyd ile biat ettikleri için bu isimle tanımlanmaktadırlar. Aslında Zeydilerin ibadet şekli ve fıkıhları 171 Sünnilere daha yakındır. Zeydi İmamlar 893-1962 yılları arası en uzun süren İslam hükümeti olarak Yemen’i yönetmişler.79 Zeydilerin inancına göre Takıyye80 haramdır ve Müslümanlar Zalime karşı silah ele alarak isyan etmekle yükümlülerdir. İran, yıllarca Yemen’de Husilere (Ensarullah Hareketi’ne) hükümete karşı yürüttüğü mücadelede destek vermedi ve mezhepsel bakış açısıyla yardım söz konusu olmadı. Ancak Suudi Arabistan İran'ın Ortadoğu ve Pers Körfezi’nde gücüne ve etkisine meydan okumaya başlayınca, İran Suudi Arabistan'ın güney sınırının ötesinde Yemen’de aktif olan Husiler’e destek sağladı. Bu bağlamda Husiler’in Yemen’de Suudi Arabistan sınırına yakın bölgelerde yaşadıkları önemli bir faktördü. Nitekim Yemen’de bölgesel rekabet ve jeopolitik çıkarlar mezhepçilikten daha önemli bir değişkendi. Soğuk Savaş döneminde Suudi Arabistan ve İran 1962’de Kuzey Yemen’de yaşanan iç savaşta Zeydilere destek verdiler. Bu dönem Cemal Abdülnasır Yemen’e askeri birliklerini sevk ederek bu ülkede bir darbe gerçekleştirmişti. Bu nedenle Riyad ve Tahran darbe rejimine karşı Zeydilere destek verdiler. Arap Baharı ayaklanmalarına gelindiğinde Riyad Zeydi olan Yemen Cumhurbaşkanı Ali Abdullah Salih’in laik devletini destekledi. Dolayısıyla İran’ın Suudi Arabistan’ın sınırdaş komşusu ve hayati etki alanı ve arka bahçesi sayılan Yemen’de güç mücadelesi bağlamında stratejik çıkarlarını yürütmek için Husiler’e destek vermeye başladı. 81 Saddam sonrası Irak: 2003 sonrası İran, Irak’ta Şiilerin ve Şii partilerin iktidara gelmesi ve Irak siyasetinde daha üstün rol üstlenmek için çaba sarf etti. İran Irak siyasetinde kendi çıkarlarını sağlayan tarafa yöneldi. Tahran Yönetimi Şii partilerin bu işlevi iyice üstlendikleri için bu gruplar ve partilere destek verdi. Ayrıca İran Saddam döneminde, Irak'ta etnik olarak Kürt ve mezhepsel olarak Sünni olan Kürt partilerle özellikle de Kürdistan Yurtseverler 79“Zeydilik, Mezhep Kılıkında Siyasi Bir Hareket,” (Farsça) BBC Farsi, 16 Şubat, 2010 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/world/2010/02/100216_u02-yemen-zaidis, Erişim 13 Ekim 2018. 80 Takiyye Şii fıkıhında bireyin inancından dolayı o inancın muhalifleri tarafından gelebilecek zararları önlemek için imanını veya inancını gizlemesi anlamına gelmektedir. 81 “Dehşyar: Bölgedeki Yeni Gelişmeler Suudi Arabistan’ın Gücünü Artırmıştır: Suudi Arabistan’ın Rakiplerinin Maddi Sıkıntıları var,” (Farsça) Hüseyin Dehşyar İle Röportaj, Haber Online, 23 Mayıs, 2015 (çevrimiçi) https://www.khabaronline.ir/news/418400/, Erişim 14 Aralık 2017. 172 Birliği'yle iyi ilişkiler sürdürdü. Saddam sonrası dönem de IŞİD bu ülkede güçlenince İran ulusal çıkarları bağlamında Kürdistan Bölgesel Yönetimine ilk silah sevk eden ülkeydi. Sonuçta İran İslam Cumhuriyeti kendi ulusal güvenliği ve ulusal ve bölgesel çıkarları gereği politikalarını yürütmektedir. Bu bağlamda mezhepçilik bir araç olarak zaman zaman İranlı seçkinler tarafından kullanılmıştır. Ayrıca Suudi Arabistan ve Sünni müttefikleri ile olan rekabet sonucu, siyasileştirilmiş bir mezhepçilik olgusu ortaya çıkmıştır. Bölgesel siyasetin mezhepselleştirilmesi ise rekabette olan taraflarca kullanılmıştır. Dolayısıyla İran’ın ilksel Şii mezhepsel aktör olması söz konusu değildir. 2. Devrim İhracı: Tanıtımcı Söylem mi Mezhepsel Karışmacı Politika mı? İran İslam Cumhuriyeti 1979’da kuruluşundan beri devriminin ihracını bir hedef olarak tanımladı ve gerçekleştirmeye çalıştı. Bu bağlamda devrim ihracı, İslam Devrimi’nin söylemini yaymak anlamına gelmektedir. Bu söylem dünyanın dört bir yanında mağduriyete uğrayan halkların bilgilendirme, uyandırma ve kurtuluşunu hedeflemekteydi.82 Böylelikle İran, tanıtımcı söylemiyle İslam Devrimi’nin ilkelerini yaymaya çalıştı. Ayetullah Humeyni İran’ın devrimini tüm dünyaya ihraç edeceğini ve tüm ezilenlerin destekçisi olacağını söylemekteydi. İslam Devrimi’nin lideri tüm süper güçlerin İran devrimini yok etmeye çalıştıklarına inanmaktaydı ve devrimin sadece İran’a sınırlı kaldığında yenilgiye uğrayacaklarını düşünmekteydi. Bu bağlamda Ayetullah Humeyni bölgenin mazlum milletlerine seslenerek onları İran devrimini örnek almaya, devrimci hareketler oluşturmaya teşvik etmekteydi. Üstelik Ayetullah Humeyni bölge halkına rejimlerine karşı isyan etme ve devirmeye yönelik çağrıda bulundu. Böylece Suudi Arabistan’ın yönetici seçkinleri devrimci İran’ı bölge ülkelerinin içişlerine karışmaya çalışmak ve Şii azınlıkları kışkırtarak ayaklandırmaya itmekle suçlamaktaydılar. 82 Seyyid Celal Dehkani Firuzabadi ve Firuze Radfer, “Dokuzuncu Devletin Dış Politikasında Devrim İhracı Modeli,” (Farsça) Feslname-yi Daniş-i Siyasi, C. V, No: 1, 2009, s. 128-129. 173 Ayetullah Humeyni, Devrim İhracının askeri birliklerin konuşlandırmasıyla değil, Devrimin mesajını göndermekle gerçekleştiğine vurgu yapmaktaydı. Ayrıca Devrim İhracının uçakla diğer ülkelere dağıtmak anlamına gelmediğini ve İran’ın böyle bir planı olmadığını savunmaktaydı. İran’ın lideri İran İslam devrimini diğer milletlere kılıç ve tüfekle değil, radyo, televizyon ve basın aracılığıyla tanıtımını kastettiklerini ve askeri planlar ve yayılmacı politikalar izlemediklerine vurgu yaptı. 83 Dolayısıyla Devrim İhracı İran’ın devriminin ilkelerini diğer milletlere tanıtmaya ve manevi desteğe işaret etmektedir. Bu hedef İran’ın Anayasasının 154. Maddesinde de yer almıştır: İran İslam Cumhuriyeti, tüm toplumlarda insanın saadetini kendi ideali olarak görmekte ve bağımsızlık ve özgürlüklerini elde etmeyi ve adil ve haklı hükümeti dünyadaki tüm milletlerin hakkı olduğuna inanmaktadır. Bu nedenle diğer milletlerin içişlerine karışmaksızın dünyanın her noktasında ezilenlerin (müstezafin) ezenlere (müstekbirin) karşı haklı mücadelelerini destekler.84 İran’ın lideri Ayetullah Ali Hameney selefinin “Devrimimizi tüm dünyaya ihraç edeceğiz” ifadesinin yanlış anlaşıldığına, güç ve şiddet uygulayarak savaş, isyan ve devrim yoluyla gerçekleşmediğine vurgu yapmaktadır. Ayetullah Hameney’e göre İslam Cumhuriyeti’nin muhalifleri devrimci İran’ı itibarsızlaştırmak ve karalamak için böyle bir algıyı oluşturmuşlar. 85 Ancak Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap-Sünni kamp İran’ı yayılmacı politikalar izlemek ve kendi içişlerine karışmakla suçladılar ve İran İslam Cumhuriyetini varoluşsal bir tehdit olarak gördüler. Ayrıca Mehdeviyet düşüncesi de bölgedeki muhafazakâr rejimleri tehdit etmekteydi. Dolayısıyla İran’ın ideolojik ve devrimci politikaları ve Suudi Arabistan’ın karşılık vermesi bölgeyi radikalleştirdi. 86 Böylece İran ve Arap devletlerin 83 Mühsin Purmuhammed, “Devrim İhracı: Neden, Nasıl ve Ne Olduğu,” (Farsça) Mahname-yi Maarif, No: 63, 2008. 84 https://dlp.msrt.ir/file/download/regulation/1497687031-.pdf 85 Velayet Hadisi: Yüce Liderin Tavsiyelerinin Derlemesi, İmam Humeyni’nin Vefatından Erbain’ine kadar, Defter-i Hifz ve Neşr-i Asar-i Hazret-i Ayetullah El-Uzma Hameney, C. III, Tahran, Sazmane Tablikati İslami, 1998, s. 310-311. 86 İbrahim Müttegi ve Zühre Pustinçi, İran’ın Dış Politikasında Model ve Süreç, Kum, Müfid Üniversitesi Yayınları, 2011, s. 81. 174 arasında karşılıklı güvensizlik arttı. Ayrıca bölge devletleri İran devrimini siyasi tehdit ve güvenlik sorunu olarak görmeye başladılar.87 Suudi Prens Nayif, “İranlılar devrim sonrası artık bölgenin jandarması olmayacaklarını söylüyorlardı. Ancak bölgenin teröristi olmuşlar” diye tepki verdi.88 Öte yandan İslam Devrimi sonrası İran ve Suudi Arabistan İslam dünyası liderliği rolüne soyundular. Suudi Arabistan İslam’ın doğduğu yer ve Mekke ve Medine şehirleri topraklarında bulunduğundan kendisini İslam dünyasının lideri olarak görmekteydi. 1984’te İran’ın dönem Dışişleri Bakanı yardımcısı Muhammed Cavad Laricani İran İslam Cumhuriyetini İslam dünyasının merkezi ve “Ümm-ül Kura”sı olarak tanımladı.89 Böylece iki ülke arasında gerginlik daha da arttı. Dolayısıyla İran, devrim ihracını bir söylemsel husus ve devrimini tanıtmayı kastetmekteydi. Ancak Suudi Arabistan ve diğer muhafazakâr devletler İran’ın askeri yöntemle rejimlerini devirmeye çalıştığını düşünmekteydiler. Ayetullah Humeyni Devrim İhracını yayılmacı politikalar izlemek değil, diğer milletleri kendilerini sulta altından kurtarmak için uyandırmak ve İran’ın devrimini diğer milletlere örnek olması için tanıtmak olarak nitelendirdi.90 İran’ın eski Cumhurbaşkanı ve eski parlamento başkanı Ayetullah Haşemi Rafsancani, Ayetullah Humeyni ve diğer İranlı seçkinlerin devrim ihracı üzerine yapılan yorumların yanlış anlaşıldığını savundu. Ayetullah Heşemi Rafsancani İran devrimin ihracının entelektüel bir olgu olduğunu ve İran’ın devrim ihracı ibaresinden amacının devrim 87 Seyyid Celal Dehkani Firuzabadi, “Pers Körfezi Ülkelerinde İran’ın Kültürel Diplomasisi,” (Farsça) Feslname-yi Siyaset, Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. XL, No: 4, 2010, s. 114-115. 88 Robin Wright, Şiiler Allahın Yolunun Savaşçıları (Farsça) Çev. Ali Endişe, Tahran, Kumes Yayını, 1993, s. 132-134. 89 Hüseyin Hani, “İran İslam Cumhuriyeti Dış Politikasında Ümmetçilik: ‘Ummul Kura’ ve ‘Artmış Etkileşim’,” (Farsça) Feslname-yi Pejuhişhay-i Rahbordi-yi Siyaset, C.II, No: 8, 2014, s. 14. 90 Abbasali Ferzendi Erdekani, “İmam Humeyni Perspektifinden Devrimi İhracının Kuramsal Temelleri (Devrim İhracının Nedeni, Önemi ve Gerekliliği),” (Farsça) Pejuhişname-yi Metin, C. IX, No: 36, 2007. 175 düşüncelerini tanıtmak olduğunun altını çizdi.91 Dolayısıyla İranlı seçkinleri İran devrimini başarılı bir örnek olarak dünyaya tanıtmayı kastettiklerini savundular. Dolayısıyla İran İslam Cumhuriyeti Devrim İhracı bağlamında ideolojisini ve ülkülerini sınırları ötesinde tanıtım için ilk etapta Müslümanlar ve ikinci etapta gayri-Müslümanlar toplulukları hedef kitle olarak hitap etmektedir. Bu bağlamda İran’ın dini seçkinlerine göre İslam dinine davet etmek ve ilkelerini tanıtmak İslam hükümetinin görevidir. 3. Şiilerin Ayaklanması: Mağduriyet mi İran’ın Manipülasyonu mu? Günümüzde Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de bakıldığında İran ve Irak en kalabalık Şii ülkeler olarak ön plana çıkmaktadır. Ayrıca bölgede dağınık olarak yaklaşık beş milyon Şii Müslüman yaşamaktadır. Bu bölgede yaşayan Şii topluluklar, Suudi Arabistan'ın nüfusunun yaklaşık yüzde 10-15’ini, Irak’ın yüzde 60-65’ini, Lübnan’ın yaklaşık yüzde 20- 25’ini, Bahreyn'in yaklaşık yüzde 70-75’ini, Kuveyt'in yaklaşık yüzde 20-30’unu ve daha az oranda Umman'ın yaklaşık yüzde 10’unu, Katar’ın yaklaşık yüzde 10’unu ve Birleşik Arap Emirlikleri’nin ise yaklaşık yüzde 10’unu oluşturmaktadır. Öte yandan, stratejik olarak önemli bir bölgede yaşayan Şiiler bir topluluk ve bir mezhepsel büyük grup olarak yüzyıllarca Sünni yönetimler tarafından ayrımcılık ve mağduriyete maruz kalmışlar. Dolayısıyla Şii topluluklar uğradıkları mağduriyet sonucu eşitlik ve siyasi ve ekonomik reform talebinde zaman zaman şikâyetlerini duyurmak için hükümete karşı isyan etmişler ve dolayısıyla bu ülkelerde iç gerginlik yaşanmıştır. 92 Şiiler İslam dünyasının sadece yüzde 10-15'ini (1,3 milyardan yaklaşık 130-200 milyonunu) oluştururken stratejik olan Pers Körfezi havzasının çevresi bölgelerin nüfusunun yaklaşık yüzde 80'ini oluşturmaktadırlar. 93 Öte yandan mezhepçilik bölge ülkelerinde önemli bir rol oynamıştır ve genellikle Pers Körfezi bölgesinde birleştirici bir olgu haline gelmiştir. 91 Ali Ekber Hisari, İmam Mehdi’nin Küresel Hükümetine Doğru (Farsça) 3. bs., Kum, Bustan-i Kitap Enstitüsü, 2015, s. 69-72. 92 Askari. a. g. e., s.34. 93 Yoel Guzansky, The Arab Gulf States and Reform in the Middle East: Between Iran and the “Arab Spring,” New York, Palgrave Macmillan, 2015, s.44. 176 Ancak Sünni-Şii bölünmesi bu ülkelerde farklı şekillerde ortaya çıkmıştır. Kuveyt'te Şiilerin birçoğu iktidar hanedanla ittifakta oldukları için diğer bölge ülkelerine göre daha az ayrımcılığa maruz kalmışlar. Bahreyn’de ise nüfusun çoğunluğun Şiilerden oluşmasına rağmen Sünni bastırıcı bir monarşi yönetim altında ezilmişler. Suudi Arabistan'da ise Şiiler çoğunlukla ülkenin Doğu Bölgesinde (yaklaşık 2 ila 3 milyon) yaşamaktadırlar.94 Ortadoğu ve Pers Körfezi’nde bir diğer temel dinamik Şiiliğin ulus ötesi olma özelliğidir. İbadiyye’ye95 mensup olan Umman Sultanlığı haricindeki diğer bölge devletleri bir Sünni monarşi tarafından yönetilmişler. Bu ülkelerin Şii nüfusu yıllarca çeşitli düzeylerde siyasi, ekonomik ve dini ayrımcılık ve marjinalleştirmeye maruz kalmışlar. Bu Şii topluluklar eşitlik talebinde ve yaşadıkları mağduriyete karşı ayaklanmak için, çoğunlukla dış devrimci ideolojilere örneğin 1979 sonrası İran İslam Cumhuriyeti’nin devrimci İslamcılığına yönelmişler. 96 Ancak 1990'lı yıllardan bu yana Ortadoğu ve Pers Körfezi’nde Şii toplulukların çoğunluğu meşru haklarını ulusal siyasi bağlamda barışçıl yollarla ve reform çağrısında bulunarak ve bazen de Sünni İslamcılar ve liberallerle bir araya gelerek elde etmeye çalışmışlar. Bu çabalara rağmen, bu devletlerin yönetici seçkinleri kendi Şii nüfuslarını İran ile ulus ötesi bağları olduklarını iddia etmişler ve devletlerine karşı casusluk ve sadakatsizlikle suçlamışlar. Dolayısıyla azınlık Şii büyük grupların yaşadığı ülkelerde maruz kaldıkları mağduriyetler ve memnuniyetsizlik onları zaman zaman kolektif olarak harekete geçmeye itmiştir. Bu bağlamda Şii toplulukları harekete geçmeye iten faktörler, hükümet tarafından uygulanan sistematik ayrımcılık, dışlama ve ötekileştirici politikalar, büyük grubun hayati çıkarlarının tehdit altında olması, merkezi hükümetin güçsüzlüğü ve yetersizliği, büyük grup arasında güçlü dayanışma duygusu, yoksunluk ve eşitsizlik gibi değişkenler sonucu ortaya çıkan mağduriyet duygusu, demokratik olmayan bastırıcı siyasi sistem ve büyük grubun 94 Toby Matthiesen, a. g. e. (Sectarian Gulf: Bahrain, Saudi Arabia, and the Arab Spring That Wasn't) s. 2-3. 95 İbaddiye mezhebi Umman halkının çoğunluğunun takip ettiği mezheptir. 96 Frederic M. Wehrey, Sectarian Politics in the Gulf: From the Iraq War to the Arab Uprisings, New York, Columbia University Press, 2014, s. xiv. 177 kimliğinin hükümet tarafından tanınmaması ve son olarak dış güçlerin manipülasyonu olarak özetlenebilmektedir. İran’da gerçekleşen İslam Devrimi Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de baskı altında yaşayan Şii topluluklar için bir ilham kaynağı olarak algılandı. İran Devrimi sayesinde ezilmiş Şiiler kendi kimliklerinin gücünün farkına vardılar ve İran Devrimini örnek alarak cesaret ve özgüvenle sorunlarının çözülmesi ve şikâyetlerinin giderilmesi talebinde bulundular. 97 Bu bağlamda Graham Fuller Arap Şiiler; Unutulmuş Müslümanlar adlı kitabında İran İslam Devrimi öncesi Ortadoğu ve Pers Körfezi’nde yaşayan Şiilerin unutulduğunu ve ülkelerinin siyasetinde bir rolleri olmadığını belirtmektedir.98 Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap-Sünni kamp, İran'ı kendi iç güvenliklerine yönelik varoluşsal bir tehdit olarak algıladılar ve devrimci İran’ı Şii toplulukların ayaklanmasının arkasındaki güç olduğunu iddia ettiler. Dolayısıyla Şii topluluklar daha fazla bastırma ve ötekileştirmeye maruz kaldılar ve böylece mezhepsel çatışma bölgede ana akım haline geldi. Bu bağlamda Vehhabi âlim Şeyh Muhammed Bin İbrahim, Şiilerin Sünniler ile eşit statüde olmadıklarına dair verdiği fetvada Şiilerin Suudi Arabistan devletinin mali desteğinden faydalanma hakları olmadıkları ve Şii inançlarını bırakmadıkları sürece Sünnileriyle aynı statüyü elde edemeyeceklerini belirtmektedir. 99 Dolayısıyla Şii toplulukların ayrımcılık ve ötekileştirici politikalara maruz kalmaları bu toplulukları ayaklanma, isyan ve protesto yapmaya yönlendirmiştir. Ancak Suudi Arabistan ve müttefikleri kendi sistematik ayrımcı politikalarını değil, İran'ın komplosunu ve manipülasyonunu neden olarak göstermeye çalışmışlar. Ayrıca 2003 Irak savaşı ve özellikle 2011 Arap Baharı ayaklanmalarından bu yana Şiilerin bölgedeki yükselişi ve güçlenmesi önemli bir şekilde bölgesel güç dengesini etkiledi. 97 Kazimi Dinan, a.g.e. s. 89. 98 Graham E. Fuller and Rend Rahim Francke, The Arab Shia; The Forgotten Muslims, New York, St. Martin’s Press, 1999. 99 “Suudi Arabistan’ın Doğu Bölgesinide Şiilerin Durumu ve Suudi Hükümet ile İlişkileri,” (Farsça) Rahyafte, 26 Şubat, 2015, (çevrimiçi) https://rahyafteha.ir/13999/, Erişim 3 Mart 2017. 178 Günümüzde Şii-Sünni mezhepsel bölünmesinin bir tarafında Şii İran, Irak, Lübnan’ın Hizbullah örgütü, Yemen’in Ensarullah Haraketli ve diğer tarafında Suudi Arabistan ve Arap-Sünni müttefikleri yer almışlar. Dolayısıyla bölgede Şiilerin ayaklanması ilkselci yaklaşımın açıkladığı gibi Sünni yönetimlerine karşı duydukları eski mezhepsel nefret ve düşmanlığın canlanması değildir. Ayrıca bu ayaklanmalar İran’ın komplosu ve manipülasyonu sonucu değil, Şii toplulukların bastırılması, yoksunluk ve haksızlığa maruz kalmaları ve hükümetlerin ötekileştirici ve dışlayıcı politikaları sonucu ortaya çıkan mağduriyet duygusu ve ikinci sınıf vatandaş statüsüne karşı şikâyet duygusunun neticesidir. Başka bir deyişle mağdur ve ezilmiş Şii vatandaşların Sünni vatandaşlar ile eşit haklara ve statüye sahip olma mücadeleleri sürecinde Sünni baskıcı yönetimler tarafından İran’ın beşinci kolu gerekçesiyle bastırılmışlar. Böylece yönetici seçkinlerin bastırıcı politikaları mezhepsel kimliğin siyasileştirilmesine, mezhepçiliğin tırmanışına ve bölgesel siyasetin mezhepselleştirilmesine neden olmuştur. 100 Dolayısıyla İran’ın komplosu, manipülasonu veya mezhepsel aktör olması söz konusu değil. Bu bağlamda bölgedeki tüm Şiileri Tahran'ın vekilleri, yanaşmaları veya beşinci kolu olarak nitelendirmek gerçeklerle bağdaşmamaktadır. Böylelikle Şii toplulukların ve İslam Cumhuriyeti arasında bir gönül bağlı olabilmekte ve İran’ın manevi desteğinden faydalanabilmektedirler. Ancak bu toplulukları siyasi olarak İran devletine sadık ve ülkelerine hain olarak görmek ve/veya göstermek doğru değildir. Suudi Arabistan'ın kendi Şii vatandaşlarına karşı ayrımcılık 1932'de Krallığın kuruluşundan bu yana Suud ailesi ve Vehhabi din adamları tarafından sistematik bir biçimde yapılmıştır. Kral Fahad ve daha sonra da Kral Abdullah, Ulusal Diyalog yoluyla Şiilerin şikâyetlerini gidermek için adımlar atmış olsalar bile, bu çabalar büyük ölçüde yüzeysel bir şekilde gerçekleşti ve kökten ve etraflıca bir çözüm ortaya çıkmadı. Günümüzde Suudi Arabistan’ın Şii topluluklarının memnuniyetsizliği ve şikâyetleri şöyle özetlenebilmektedir: 100 Hüseyin Purahmedi ve Cemal Cemali, “Şii Hilali Planı: Hedefler, Çıkarlar ve Sonuçlar,” (Farsça) Feslnameyi Şiaşinasi, C. VII, No: 26, 2009, s. 37. 179 Dini Ayrımcılık: Suudi Arabistan’da Şiilik bir mezhep olarak kabul edilmemiştir ve yasalar göre tanınmamıştır. Vehhabi âlimlere göre Şiiler kâfir olarak tanımlanmaktadırlar. Ayrıca Şiiler dini medrese ve cami yapmak konusunda kısıtlamalarla karşı karşıya kalmışlar. Üstelik Şiilerin ezanının okunması, Şii kitaplar ve dini kaynakların yayını ve basılması ve Aşura merasimi düzenlemek yasaktır. Bununla birlikte Sünniler, Şiilerin kestikleri kurbanların murdar olduğuna inandıkları için kullanmamaktadırlar. 101 Kültürel ve Sosyal Ayrımcılık: Şiilerin kendi mezheplerine göre etkinlikler düzenlemeye hükümet tarafından izin verilmemektedir. Şii öğretileri içerikli kitap, görüntülü veya sesi kayıtlar yasaktır ve kullananlara ceza verilir. Eğitim sisteminde Vehhabi fıkhı ve öğretileri zorunludur ve Şiiler bu yasaya uymak mecburiyetindeler. Üstelik Şii isimlerin çocuklara koyulmasında kısıtlamalar bulunmaktadır. Siyasi ve Medeni Ayrımcılık: Şiiler kamu sektöründe üst düzey mevkilerde ve ülkenin ordu ve askeri sisteminde işe alınmamaktadırlar. Ayrıca onların mahkemelerde tanık olarak ifade verme hakları bulunmamaktadır ve hâkim olarak da işe alınmamaktadırlar. Üstelik Şii erkeklerin Sünni kadınlar ile evlenmeleri yasaktır. Ekonomik Ayrımcılık: Şii şehirlere ayrılan bütçe diğer Sünni bölgelere göre azdır. Bununla birlikte Şiilerin yaşadıkları bölge gelişmemiş ve birçok sağlık ve eğitim imkânlarından yoksundur. 102 Suudi Arabistan’da farklı dönemlerde birçok Şii din adamı Şii azınlığın daha iyi siyasi ve sosyal statüye sahip olmaları için mücadele etmişleri. Şeyh Muhammed Bin Nasır Al-i Namir, Şeyh Hasan Ali El-Bedir, Şeyh Ali Bin Hasan El-Hanizi, Şeyh Musa Bin Abdullah Abu El-Hamseyin, Şeyh Abdul Hamid El-Hatti, Şeyh Bakır Bin Musa Bin Abdullah Abu El- Halk dilinde yanlışlıkla mundar olarak telaffuz edilmektedir. 101 Muhammed Rıza Muradi, “Suudi Arabistan’ın Şiilerinin En büyük Kabile Atartheid ile Karşı Karşıya,” (Farsça) Keyhan, 4 Eylül, 2018, (çevrimiçi) http://kayhan.ir/fa/news/143749/, Erişim 13 Aralık 2018. 102 “ABD desteğiyle Suudi Hanedanı’nın Arabistan Halkına Ayrımcı Baskısı,” (Farsça) İslam Cumhuriyeti Haber Ajansı (IRNA), 14 Şubat, 2012 (çevrimiçi) https://www.irna.ir/news/30816928/, Erişim 16 Ağustos 2018. 180 Hamseyin, Şeyh Muhammed Bin Selman El-Haceri, Hasan Bakır El-Avami, Şeyh Abdul Hadi Bin El-Şeyh Mirza El-Fedli, Ali Es-Seyid Nasır El-Selman ve Şeyh Hasan Musa Essaffar günümüze kadar Suudi Arabistan’ın ayrımcı politikalarına karşı mücadele eden Şii âlimlerin başında gelmektedirler. 103 Ancak Suudi Arabistan’ın Prens Veliahdı Muhammed Bin Selman Mart 2018’de Mısır ziyareti sırasında Suudi Arabistan’da Şiilere karşı herhangi bir ayrımcılık yapılmadığını söyledi ve Şiilerin ülkenin yönetiminde üst mevkilerde yer aldıklarını iddia etti.104 Şiilerin ayaklanması bu toplulukların çoğunluğunun dünyanın en büyük petrol yatakları bulunduğu bölgede yaşadıkları için Suudi Arabistan tarafından güvenlik sorunu ve varoluşsal bir tehdit olarak algılanmıştır ve bastırılmıştır. 105 Dolayısıyla Suudi Şiilerin İran’ın manipülasyonuna dair temelsiz iddialar Suudi yönetici seçkinlerin bastırmacı politikalarının meşrulaştırıcı işlevini üstlenmektedir. 106 Irak’ta ise tarihsel olarak Şiiler Osmanlı İmparatorluğu devrinde mezhepsel azınlık olarak ayrımcılığa maruz kalmışlardı ve sosyal, siyasi ve ekonomik olarak dışlanmışlardı. Örneğin Şiiler öğrenci olarak askeri harp okullarına ve üst düzey siyasi mevkilerde işe alınmamaktaydılar. 107 Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşü ve Birinci Dünya Savaşı sonrası dönem ise Şii topluluklar İngiliz işgaline karşı çıktılar. Bu yüzden İngilizler çözümü bu ülkede Sünni azınlığı iktidara getirmekte buldular. Böylece Irak’ın nüfusunun çoğunluğunu Şiilerin oluşturmasına rağmen dışlanma, ayrımcılık, baskı ve marjinalleştirilmeye maruz 103 “Suudi Arabistan Şiilerinin Belirgin Figürleri,” (Arapça) Aljazeera Net, t. y. (çevrimiçi) https://www.aljazeera.net/specialfiles/pages/f38dec38-0bd9-4bfe-a580-b45df71d0310#TOP, Erişim 4 Eylül 2018. 104 “Bin Selman’ın İran’a Küstahça Hakareti,” (Farsça) ISNA, 7 Mart, 2018 (çevrimiçi) https://www.isna.ir/news/96121608848/, Erişim 22 Temmuz 2018. 105 Ferhad Atayi ve Muhammed Mensuri Mukaddem, “Suudi Arabistan’ın Dış Politikasının Jenealojisi: Kimliksel Temel Üzerine Gerçekçi Strateji,” (Farsça) Feslname-yi Ravabet-i Harici, C. V, No: 1, 2013, s. 162. 106 Abbas Ali Rehber, Mecit Nicatpur ve Muhammed Yezdanpenah, “İran İslam Cumhuriyeti Dış Politikasında Şii Jeopolitiği Teorisini Değerlendirme,” (Farsça) Feslname-yi Rehyaft-i İnkılab-i İslami, C. V, No: 36, 2017, s. 26. 107 Hasan El-Alevi, Şiiler ve Irak’ta Hükümet: 1914-1990, (Farsça) Çev. Muhammed Nebi İbrahimi, Tahran, Defter-i Edebiyat-i İnkılabi İslami, Sazman-i Teblikat-i İslami, 1997, s. 56-57. 181 kaldılar. Ayrıca Irak'ta otoriter ve baskıcı Sünni Haşimi monarşisi (1921-1968) ve Baas rejimi (1968-2003) dönemlerinde Şii çoğunluk siyasi ve ekonomik güçten yoksun bırakıldılar. 108 1980'de Irak İran'a karşı bir savaş başlattı ve iki ülke arasında sekiz yıllık bir savaş yaşandı. 1980’lerde Irak’ın Sünni Baasçı Yönetimi devrimci İran'ı bu ülkenin Şii nüfusunu Baas rejimine karşı isyana teşvik ettiğini düşünmekteydi. Ancak İran ve Irak savaşı sırasında Irak Şiileri, mezhepsel kimlikleri değil Arap milliyetçiliğine sadık kaldılar ve ulusal üst kimlikleri bağlamında İran’a karşı savaştılar. Irak Şii toplulukları 1988’de İran-Irak Savaşı sona erdikten sonra yine sistematik olarak ayrımcılığa maruz kaldılar. Dolayısıyla Kuveyt işgali ve Pers Körfezi savaşı sonrası hükümet aleyhine isyan ettiler. Ancak acımasız bir şekilde bastırıldılar. 2003 Irak işgali bu ülkenin Şiileri için büyük bir dönüm noktasıydı. Yeni Irak’ta Şiiler için yeni bir sayfa açıldı ve ayrımcılık, ötekileştirilme ve mağduriyet sona erdi. Bahreyn’de iktidar olan Halife hanedanı ile Suud hanedanı arasında çok yakın ilişkiler bulunmuştur. Bahreyn hükümeti ülkenin nüfusunun çoğunluğunu oluşturan Şii vatandaşlarının sosyal, siyasi ve ekonomik reform taleplerini bir tehdit olarak görmüştür. Bahreyn hükümeti Şii toplulukların ayaklanmalarını ve protestolarını Şii bir dış komplo ve İran'ın manipülasyonu olarak algılamıştır. Örneğin, 1981'de Bahreyn'de bir darbe teşebbüsü yaşandığında Bahreyn hükümeti İran'ın bu olayın arkasında olduğunu iddia etti. Bu bağlamda 1994-1999 yılları arasında Şiilerin protestoları İran'ın gizli planı ve komplosu olarak nitelendirildi. Bahreyn hükümeti bu ülkede çalışmak isteyen yabancı şirketlere de Şii işçi ve eleman almamaları şartıyla çalışma izni vermektedir. 109 Ayrıca Bahreyn hükümeti Bahreynli olmayan Sünni Araplara vatandaşlık vermekle bu ülkede Sünni nüfusu artırmaya çalışmaktadır. Şiiler kamu sektöründe yanı sıra askeri ve güvenlik mevkilerinde işe alınmamaktadırlar. İşsizlik oranı Şii üniversite mezunları arasında yüksektir. Ancak boş 108 Askari, a. g. e., s.35. 109 “Bahreyn’deki Şiiler,” (Farsça) El-Kavser, 26 Haziran, 2017 (çevrimiçi) http://fa.alkawthartv.com/news/80808, Erişim 1 Temmuz 2018. 182 pozisyonları doldurmak için Irak, Ürdün, Suriye, Pakistan, Bangladeş, Filistin ve Yemen’den gelen Sünni yabancılara vatandaşlık verip istihdam edilmektedir. Ancak birçok Bahreyn Şii vatandaşı sırf Şii oldukları için günümüze kadar vatandaşlık haklarından yoksun bırakılmışlar. Üstelik Şiilerin haklı reform talepleri hapis, işkence ve vatandaşlıklarının iptal edilmesi ile sonuçlanmıştır. 110 Ancak 2011 Arap Baharı gösterileri ortaya çıktığında Bahreyn Yönetimi İran'ın yayılmacı politikası ve müdahalesini öne sürdü. Bu bağlamda Bahreyn hükümeti ve bölgesel müttefiki Suudi Arabistan protestocuların İran tarafından harekete geçirildiklerini iddia ettiler.111 Ayrıca Katar’da yaşayan Mısırlı âlim Yusuf El-Karadavi Arap Baharı sürecinde Mısır’da gerçekleşen protestolara destek vermişti. Ancak Bahreyn’de yapılan protesto gösterilerini İran tarafından gerçekleşen mezhepsel Fitne olarak tanımladı ve bastırılmasının gerektiğine vurgu yaptı.112 Şiilerin ayaklanmasının nedenleri açıklandığında bu ülkelerde klasik anlamda ulus devletin bulunmadığı ve çoğunlukla aşiret ve kabile devletlerden oluştuklarını belirtmek gerekmektedir. Bu devletlerin aşiret ve kabilevi yapısı, devlet ve toplum arasındaki toplumsal sözleşmede açıkça görülmektedir. Ulus devletlerde vatandaşlar devlete ve onu temsil eden hükümete sadık kalmakta ve kendilerini toplumun bir parçası olarak görmektedirler. Bu bağlamda tek bir üst kimliğe sadakat söz konusu olmaktadır. Kabilevi rejimlerde ise, aşiretlerin ve kabilelerin hükümete sadakatleri, yönetici aile ve diğer kabileler arasındaki yazılı olmayan bir toplumsal sözleşmenin bir parçasıdır. Böylece vatandaşlar iktidardaki aileye sadakat karşılığında siyasi ve ekonomik önceliklerden faydalanmaktadırlar. Bu bağlamda etnik ve/veya mezhepsel alt kimlikler daha önemli bir rol oynamaktadırlar. Bu nedenle, Suudi Arabistan ve Arap-Sünni müttefikleri herhangi bir protesto gösterisini temel 110 “Bahreyn Meseleleri ve Bu Ülkede Aktif olan Siyasi Gruplara Yakından Bir Bakış,” (Farsça) Tasnim Haber Ajansı, 17 Şubat, 2018, (çevrimiçi) https://www.tasnimnews.com/fa/news/1396/11/28/1658707/, Erişim 12 Nisan 2019. 111 Byman, a. g. e., s. 82. 112 “Şiileri İran’la Olan Sorunlarınızın Kurbanı Etmeyin,” (Farsça) VOA Farsi, 5 Nisan, 2011 (çevrimiçi) https://ir.voanews.com/a/discrimination-shias-2011-04-05-119261979/136489.html, Erişim 3 Şubat 2018. 183 nedenine bakmaksızın yönetici aile veya kabile ve dolayısıyla ülkenin sosyal ve siyasi sistemine karşı muhalefet olarak görmüşlerdir. 113 Dolayısıyla mezhepsel politika bir araç olarak Şii muhalefeti gayri meşru kılmak için Suudi Arabistan ve Şii nüfusa sahip olan Arap-Sünni kamp tarafından uygulanmıştır ve böylelikle egemen aile her türlü ayaklanmayı mezhepsel ve bir dış gücün (İran’ın) komplosu olarak göstererek karşılık vermiştir. Joseph S. Nye’ın belirttiği gibi geleneksel yaklaşımda daha büyük orduya ve askeri güce sahip olan taraf kazanmaktaydı. Ancak bilgi çağında daha etkili anlatıya sahip olan taraf kazanmaktadır. 114 Bu ortamda Suudi Arabistan ve müttefikleri resmi medya kontrolleri altında oldukları için kendi anlatılarını kamuoyuna sunmaya çalışmakta ve bölgede yaşanan tüm protesto gösterilerini İran'ın manipülasyonu ve gizli planı olarak göstermeye çaba sarf ederek Şii toplulukların şikâyetler ve yaşadıkları mağduriyetler şiddet ve demir yumruk ile karşılık bulmaktadır. Sonuçta Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap-Sünni kamp devletlerinin yönetici seçkinleri ve karar alıcıları ayaklanmaların kökleri ve temelleri (eşitsizlikler) yerine onların etkileri ve sonuçları (güvensizlik) ile ilgilenmekte ve böylece oluşan güvenlik sorununa karşılık vererek bastırmakla ve dış güçleri suçlamakla sorunu çözmeye çalışmaktadırlar. Bu ortamda mezhepsel anlatının etkili olduğu için yönetici seçkinler bir mezhepsel nefret anlatısı ortaya koyarak inşa ettikleri tehdide karşı Sünni topluluklara dayanışma çağrısında bulunmaktadırlar ve böylece bölgede mezhepsel çatışma ana akım haline gelmektedir. Ortadoğu ve Pers Körfezi’nde Suudi Arabistan ve müttefikleri kendi Şii topluluklarını şeytanlaştırmaya ve yabancılaştırmaya çalışmaktadırlar. Dolayısıyla bu çabalar sonucu bir mezhepsel çatışma tablosunu ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda Şiiler daha fazla baskı ve marjinalleştirilme çabalarıyla karşı karşıya kalmakta ve yönetici seçkinler tarafından İran’ın 113 Guzansky, a. g. e., s.110. 114 Joseph S. Nye, “‘The Right’ to Question Iran,” interview with Joseph S. Nye, interviewed by Greg Bruno, Counsil on Foreign Relations, 29 Eylül, 2009 (çevrimiçi) https://www.cfr.org/interview/right-question-iran, Erişim 3 Mart 2019. 184 kuklası, beşinci kolu ve yanaşmaları gibi etiketlerle damgalanırlar ve karalanma, ötekileştirilme ve toplu cezalandırılmaya maruz kalmaktadırlar. 4. Direniş Ekseni İttifakı: Pragmatik mi İdeolojik mi? 29 Ocak 2002 tarihinde ABD’nin dönem Cumhurbaşkanı George W. Bush Kongrede konuşmasında İran, Irak ve Kuzey Kore’yi “Şer Ekseni” olarak ilan ettiğinde Libya’nın ElZahf El-Akhdar gazetesi “Şer Ekseni mi Direniş Ekseni mi?” başlıklı bir makalede yayınladı. Yazar bu üç ülkenin ortak paydasını ABD’nin hegemonyası karşısında direniş gösterme olarak nitelendirdi ve bu nedenle Bush tarafından şer ekseni olarak ilan edildiklerine vurgu yaptı. Böylece “Direniş Ekseni” ibaresi İran, Hizbullah Örgütü ve Suriye başta olmak üzere bölgedeki müttefikleri hakkında kullanıldı. Yeni dönem Irak’taki Şii milis gruplar ve Yemen’deki Ensarullah Haraketli de bu çerçeveye dâhil edilmiştir. 115 Bu bağlamda İran’da “Direniş Cephesi” ibaresi de aynı anlamda kullanılarak yaygınlaşmıştır. Öte yandan Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de mezhepsel Sünni-Şii çatışmasının yükselişi bölge devletlerinin politikalarını hem ülke düzeyinde hem de bölgesel düzeyde etkilemiştir. Bu ortamda İran bölgesel etki alanını genişletmek ve ABD ve İsrail’e karşı direniş söylemini güçlendirmek için müttefik arayışında Hizbullah Örgütü ve Suriye ile stratejik bir ittifaka girmiştir. Ayrıca Tahran'a sadık olan Hizbullah, Suriye devleti ile güçlü bir ittifak kurmuştur. Suriye’de ise laik Baasçı Yönetimin “Direniş Ekseni” ile ideolojik ortaklığı olmamasına rağmen pragmatik çıkarları bağlamında Hizbullah ve İran ile ittifaka girmiştir. Dolayısıyla Direniş Ekseni veya Direniş Cephesi olarak adlandırılan İran, Suriye ve Hizbullah arasındaki ittifakı, yalnızca ortak mezhepsel Şii kimliği üzerinden okumak yanıltıcı olacaktır. Nitekim bu üç aktör arasındaki ilişki sadece mezhepsel ve ideolojik yakınlıktan ziyade gerçekçi siyasi ve jeostratejik çıkarlar ve pragmatik bir temele dayanmaktadır. Ayrıya Şii olmayan Hamas da İsrail karşıtı Direniş Ekseni’nin önemli bir 115 Hüseyin İbiş, “‘Direniş Ekseni’ ABD ve Araplar İlişkilerinde Gerginlik Bırakarak Sona Erdi,” (Arapça) Şarkul Avsat, 5 Kasım, 2013, (çevrimiçi) https://aawsat.com/home/article/8437, Erişim 13 Aralık 2018. 185 üyesidir. Filistin’in Halk Direniş Komitesi Sözcüsü Abu Mücahit Direniş Ekseni’nin herhangi bir üyesine saldırının tüm bölgeye yayılarak saldırganlar, işgalci İsrail ve küstah ABD’nin aleyhine bir karşılaşmaya yol açabileceğine vurgu yaptı. 116 Hizbullah Örgütü 1983’de İran’ın İslam Devriminden esinlenerek kuruldu. İran’ın Devrim Muhafızları Ordusu bu örgütün kuruluşuna destek verdi. 117 Bu örgüt gittikçe Ortadoğu’da önemli bir aktör haline geldi. Bu bağlamda Lübnan’ın Cumhurbaşkanı Michel Aoun Hizbullah Örgütü’nün arkasında olduğuna vurgu yaparak direnişi, karadan, havadan ve denizden saldırıya maruz kalan bir milletin doğal hakkı olarak nitelendirmektedir. 118 Tahran ve Şam arasında diplomatik ilişkiler ise 1946’da Suriye’nin Fransa’dan bağımsızlığını ilan ettikten sonra başladı. İran İslam devrimi öncesi Suriye Arap Cumhuriyeti ve İran Krallığı’nda farklı siyasi sistemler hâkim olduğundan dolayı iki ülke arasındaki ilişkiler düşük düzeydeydi. Bu dönem İran ABD liderliğindeki Batı blokunda ve Suriye ise Sovyetler Birliği liderliğinde Doğu blokunda yer almaktaydılar. Ayrıca İran İsrail ile sıcak ilişkiler sürdürürken Suriye’nin Golan Tepeleri’nin İsrail tarafından işgali sonucu Tel Aviv ve Şam arasında gerginlik en üst düzeydeydi. Bu nedenle Şam ve Tahran’ın yakınlaşmasını zorlaştırmaktaydı. Üstelik Suriye diğer Arap devletlerle birlikte İran’ın petrol kaynaklarından zengin olan Huzistan ilinin nüfusunun Sünni-Arap olduğundan Arap dünyasına ait olduğuna dair iddialara destek vermesi Tahran ve Şam arasında herhangi bir yakınlaşma ve ittifakı engellemekteydi. 119 1979 İran İslam devrimi sonrası Ayetullah Humeyni’nin devrim ihracı söylemi bölgenin Arap ülkelerini endişelendirdi. Suriye, İsrail’in Mısır’ı Camp David anlaşmasıyla kendine reniş Her Milletin Hakkıdır,” (Farsça) Fars Haber Ajansı, 25 Mayıs, 2019 (çevrimiçi) https://www.farsnews.com/news/13980304000616/, Erişim 3 Haziran 2019. 119 Rouhollah K. Ramazani, Revolutionary Iran: Challenge and Response in the Middle East, Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1987, s. 176. 186 doğru çekmesini hatırlatarak İsrail ve ABD’nin müttefiki olan İran’ın İslam Devrimi’nden sonra ABD ve İsrail karşıtı tutumunu Arap devletler için bir fırsat olarak nitelendirdi. Bu bağlamda Suriye Camp David Anlaşması sonucu stratejik müttefiki olan Mısır’ı kaybetmişti. İran İslam Cumhuriyeti ise İsrail’e karşı sert bir tutum izlemeye başlamıştı ve Mısır ile de İsrail’le barış anlaşması imzaladığı için diplomatik ilişkilerini kesmişti. Böylelikle İran ve Suriye arasındaki stratejik ittifak ortaya çıktı.120 İran’ın devrimci rejimi İsrail’i “Siyonist Rejim” olarak adlandırarak bu rejime karşı sert bir tutum izlemişti. Suriye ise Golan Tepelerini geri almak için mücadele etmekteydi. Dolayısıyla Tahran ve Şam bir ortak düşman karşısında bir araya geldiler. Ayrıca 1980-1988 yılları gerçekleşen İran-Irak savaş sırasında bir yandan Suudi Arabistan başta olmak üzere komşu Arap krallıkların öte yandan da bölge ötesi güçlerin Irak'a destek vermesi İran halkının ve seçkinlerinin hafızalarına yazıldı. Bölgede tek istisna Hafız Esad'ın liderliğindeki Suriye'ydi. Baas partisi yönetimindeki Suriye, Irak’ta hâkim olan Baas Yönetimi ile uzun süreden beri var olan rekabet ve düşmanlığı gerekçesiyle İran ve Irak arasındaki savaşta İran'ın yanında yer aldı.121 Ayrıca Suriye savaş sırasında İran’ın ihtiyaç duyduğu Scud B füzeleri ve yedek parçaları temin etmekteydi. Tahran’ın dönem Şam büyükelçisi Ali Ekber Muhteşemi Suriye’nin desteği karşısında İran’ın da her sene 1 milyon varil ücretsiz petrol Suriye ordusuna teslim ettiğini ve 8 milyon varil de piyasa fiyatı altında ( 2,5 dolara) bu ülkeye petrol ihraç ettiğini söylemektedir. 122 Böylelikle Tahran ve Şam arasındaki ideolojik farklılıklara rağmen, ortak stratejik çıkarlar nedeniyle iki ülke arasında güçlü bir ittifak şekillendi. İran'ın Suriye ile olan bağlantısı bir taraftan bu ülkenin bölgedeki güç gösterisi için, diğer yandan da Yakın Doğu ve Doğu Akdeniz’e ulaşarak Hamas, İslami Cihat ve Hizbullah'a lojistik destek ve silah sağlanması için önem sahibidir. Bu bağlamda Suriye'nin konumu jeostratejik ve jeopolitik 120 Seyyid Ali Nicat, “Suriye Krizine Yönelik İran İslam Cumhuriyeti ve Suudi Arabistan’ın Stratejileri,” (Farsça) Feslname-yi Siyaset-i Harici, C. XXVIII, No: 4, Kış, 2015, s. 644. 121 Alirıza Kuhken, “Suriye Krizi ve Suudi Arabistan’ın Bölgesel Politikasi (2011-2014),” Feslname-yi Pejuhişhay-i Rahbordi-yi Siyaset, C. III, No: 10, 2014, s. 123. 122 Mohsen Milani, “Why Tehran Won't Abandon Assad(ism),” The Washington Quarterly, C. XXXVI, No: 4, 2013, s. 80. 187 köprü olarak İran için çok önemlidir ve stratejik derinliğini oluşturmaktadır.123 Başka bir deyişle İran Suriye’yi kendi stratejik derinliği olarak tanımladığı için bu ülkede statükoyu korumaya ve Beşşar Esad Yönetiminin devamını güvence altına almaya çalışmıştır. 124 Bu bağlamda İran liderinin uluslararası İlişkiler Danışmanı ve eski dış İşleri Bakanı Ali Ekber Velayeti İsrail’e karşı direnişi bir zincire benzetti ve Suriye’yi bu zincirin altın halkası olarak nitelendirdi ve böylece bu ülkenin stratejik önemine vurgu yaptı.125 Suriye, İran'ın Hizbullah'a hem silah transferi hem de istihbarat toplaması için temel lojistik merkez haline gelmiştir. Ayrıca bu iki devlet ve devlet dışı aktör olan Hizbullah örgütü İsrail ve ABD karşıtı tutum izledikleri için gündeme gelmişler. Dolayısıyla İran, Suriye, Hizbullah ve Hamas başta olmak üzere Filistin’de çeşitli gruplardan oluşan Direniş Ekseni ortaklığı, İran'ın bölgesel politikalarının temelini oluşturmuştur. Öte yandan İran nüfusunun çoğunluğu Şii olan sınırdaş Irak'ı doğal etki alanı olarak görmekte ve bu ülkeyi İslam Cumhuriyeti ile Doğu Akdeniz’deki (Levant) müttefikleri yani Suriye ve Hizbullah arasında önemli bir bağlantı olarak algılamaktadır. Direniş Ekseni bağlamında hareketler İran’ın bölgesel politikaları doğrultusunda bu ülkenin gücünün artışında önemli bir faktör olarak görünmektedir. Bu hareketler ve gruplar kaldıraç olarak İran’ın bölgesel güçlerle etkileşim ve küresel güçlerle pazarlık gücüne katkıda bulunmakta ve bölgede jeopolitik çıkarlarını elde etmeye yardımcı olmaktadır. İranlı politikacı ve eski büyükelçi ve eski Cumhurbaşkanı danışmanı, Seyyid Muhammed Sadeq Harazi İran’ın Direniş Cephesi’ne verdiği desteği bu ülkenin dış politika hedefleri ve bölgesel stratejileri bağlamında olduğunu söylemektedir ve bu desteğin 123 Meysem Behreveş, “İran, Suriye ve ‘Stratejik Derinlik Bilmecesi’,” (Farsça) BBC Farsi, 24 Ocak, 2017 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/blog-viewpoints-38730751, Erişim 4 Şubat 2018. 124 Nicat, a.g.e., s. 648. 125 “Velayeti: Suriye Direniş Ekseni’nin Altın Halkasıdır,” (Farsça) Deutsche Welle Farsi, 12 Şubat, 2018 (çevrimiçi) https://p.dw.com/p/2sXD3, Erişim 5 Mayıs 2019. 188 Tahran’ın resmi politikası olarak stratejik derinliği doğrultusunda gerçekleştiğine vurgu yapmaktadır.126 Ancak Direniş Ekseni Arap Baharı ayaklanmaları sırasında zor durumda kaldı. Arap Baharı bağlamında protestolar ortaya çıktığında Direniş Ekseni üyeleri bu protestolara diğer ülkelerde destek verdiler, ancak kendi topraklarında yayılmasını önlemeye çalıştılar. Öte yandan Suriye'deki protestolarda Esad’ın muhalifleri ortak bir cephe oluşturmak için Sünni mezhepsel kimliklerine sığınarak karşılık verdiler ve ülkeyi iç savaşa ve mezhepsel çatışmaya doğru sürüklediler. Hizbullah ise ortak mezhepsel kimlik için değil, kendi stratejik çıkarları için Suriye devletini savunmaya kalkıştı. İran'ın yardımı Suriye üzerinden Hizbullah’a ulaştığı için bu ülkede olası İran ve Hizbullah karşıtı bir hükümet iktidara geldiğinde bu örgüt köşeye sıkışabilmekteydi. Bu yüzden Suriye savaşından bu yana, Hizbullah'ın duruşu, Direniş Cephesi'ni tehdit edebilecek herhangi bir siyasi gelişmeyi engellemek olmuştur.127 Aslında Esad rejiminin devrilmesi hem Hizbullah’ın hem de İran’ın çıkarlarını olumsuz şekilde etkileyebilmektedir. İranlı akademisyen ve Gilan Üniversitesinin Uluslararası İlişkiler öğretim üyesi Rıza Simber Suriye savaşını Direniş Cephesi’nin devamı için varoluşsal bir tehdit olarak görmektedir. Simber’e göre İran kendi çıkarlarına hizmet eden bu ittifakı stratejik güvenlik düzenlemesi olarak sürdürmek için statükoyu korumaya çalıştı.128 Suudi Arabistan ise 2006’da Hizbullah ve İsrail arasında gerçekleşen 33 günlük savaşta Hizbullah’a destek vermedi ve Mısır ve Ürdün’le birlikte bu örgütü gereksiz eylemlerde bulunmakla suçladılar. Suudi Arabistan’a göre İran İslam Cumhuriyeti ve Hizbullah mezhepsel aktörler olarak Bahreyn’de Şiileri ayaklanmaya teşvik ettiler ve destek sağladılar. 126 Seyyid Muhammed Sadık Harazi, “İran’ın Irak’a Bakışının Kökeni Bölgesel Stratejik Konulardadır,” (Farsça) Irak Seçimleri Toplantısı; Fırsatlar ve Bölgesel Zorluklar, Diplomasi-yi İrani, 22 Mayıs, 2014 (çevrimiçi) http://www.irdiplomacy.ir/fa/news/1933002/, Erişim 4 Kasım 2018. 127 Guzansky and Berti, a. g. e., s.137. 128 Rıza Simber ve Ruhullah Kasimiyan, “İran ve Suriye’nin Güvenlik Ortamının Bileşenleri,” Feslname-yi Pejuhişhay-i Rahbordi-yi Siyaset, C. III, No: 9, s. 143-179 189 Riyad’a göre Direniş Ekseni Suriye’de Sünnilerin ayaklanmalarına karşı çıktı ve engellemeye çalıştı. Dolayısıyla Direniş Ekseni Riyad tarafından mezhepsel bir ittifak olarak tanımlanarak eleştirilere maruz kaldı. Bu bağlamda Suudi Arabistan Hizbullah’ı terör listesine ekledi. Suudi Arabistan başta olmak üzere Sünni Arap kampa göre Hizbullah, Esad rejimi ve Alevi destekçilerine ve İran'a sadık kalarak Sünni muhalif savaşçılara karşı mezhepsel bir çatışmaya katıldı. Riyad’a göre bu örgütün varlık sebebi (raison d’être) İsrail'e karşı direnişti. Ancak Suriye savaşının bu konuyla doğrudan ilgisi olmadığı için Hizbullah Suudi Arabistan gözünde meşru olmayan müdahaleci ve İran’ın vekili ve yanaşması olarak nitelendirildi. Böylece Suudi Arabistan Arap kamuoyunda da Hizbullah’ı artık İsrail'le savaşan bir İslamcı direniş örgütü değil, İran yanlısı mezhepsel bir devlet dışı aktör olarak göstermeye çalıştı. 129 Suudi Arabistan, Lübnan’ın Sünni başbakanını desteklemek için Lübnan’ın silahlı kuvvetlerine yardım paketi olarak üç milyar dolar temin ettiğini bildirdi. 130 Suudi Arabistan’ın bu çabaları Hizbullah'ı güçsüzleştirmeyi hedeflemekteydi. Bu bağlamda Riyad bu Şii örgütün altyapısını sakatlamak, varlıklarını hedeflemek ve Lübnan içi siyasetinde statüsünü zedelemek için çaba sarf etti. Suudi Arabistan’ın bu girişimi Hizbullah'ın Lübnan'a odaklanmasını ve Suriye'den geri çekilmesini sağlamayı amaçlamaktaydı. Böylelikle Suudi Arabistan Hizbullah’ı Suriye’de gayrimeşru ve işgalci dış bir terör örgütü ve Lübnan’da istikrar bozucu ve mezhepsel bir güç olarak sunmaya çalıştı. Lübnan’da Şii olmayan gruplar da Suudi Arabistan desteğinden faydalanarak Direniş Cephesine karşı tepki vermektedirler. Lübnan’ın İdari Kalkınma Bakanı May Chidiac, İran’ın liderlerinin birkaç Arap devletin başkentine (Beyrut, Şam, Bağdat ve Sana) tahakküm 129 Matthew Levitt, “Syria Spillover: The Growing Threat of Terrorism and Sectarianism in the Middle East,” The Washington Institute for Near East Policy, 6 Mart, 2014 (çevrimiçi) http://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/view/syria-spillover-the-growing-threat-of-terrorismand-sectarianism-in-the-mid, Erişim 18 Ocak 2018. 130 Anna Barnard, “Saudis’ Grant to Lebanon Is Seen as Message to U.S.” The New York Times, 6 Ocak, 2014 (çevrimiçi) https://www.nytimes.com/2014/01/07/world/middleeast/saudis-grant-to-lebanon-is-seen-asmessage-to-us.html, Erişim 15 Ocak 2018. 190 kurmadan gurur duydukları ve Pers İmparatorluğu’nu genişletmeye çalıştıkları için eleştirdi. Chidiac, kendisi de dâhil Arap devletlerin Lübnan’ın Tahran’ın yönettiği İslamcı Direniş’in bir şubesine dönüştürülmesine müsaade etmeyeceklerini belirtti. 131 Arap Baharı ayaklanmaları bölgede İran İslam Cumhuriyeti’ne karşı çıkan birkaç Sünni lideri devirdi. Ayrıca İran’ın devrimci söylemini yeniden canlandırdı ve ülkenin en büyük bölgesel rakibi olan Suudi Arabistan politikalarına meydan okudu. Üstelik Ortadoğu'da ortaya çıkan bölgesel istikrarsızlık sonucu bir güç boşluğu ortaya çıktı. İran bu boşluğu doldurarak etki alanını genişletmeye çalıştı. Bununla birlikte ABD askerlerini Irak ve Afganistan'dan geri çekmesi sonrası İran bölgede daha güçlü bir aktör haline geldi. Ancak Arap Baharı İran'a sunduğu fırsatlar ile birlikte birçok tehdidi de beraberinde getirdi. Suriye’de Beşşar Esad'ın olası devrilmesi durumunda Şam’da Sünni kimlikli ve İran karşıtı bir yönetim iktidar olabilirdi. Bu durum hem Direniş Cephesi hem de bu ülkenin önde gelen bölgesel müttefiki Hizbullah’a varoluşsal bir tehdit anlamına gelmekteydi. Bu bağlamda, Suriye'deki gelişmeler, stratejik olarak Direniş Cephesi'nin bekası ve devamı için çok önemliydi. Suriye devletinin çöküşü İran tarafından bir yandan stratejik bir müttefik kaybı ve öte yandan da bölgesel güç dengesinin aleyhine değişmesi olarak algılanmaktaydı. 132 Suriye halkı ise devletlerinin Alevi mezhepsel bir kimlik taşıdığı için değil, Esad’ın ülkeyi kötü yönettiği, yolsuzluk ve otoriter olduğu gerekçe göstererek hükümete karşı protesto gösterileri düzenlediler. Ancak muhalif grupların ortak bir saf ve blok oluşturmak için Sünni kimliklerine sığınmaları itirazları kaçınılmaz olarak mezhepsel hale getirdi. Hâlbuki Arap Baharı öncesi Suriye devleti laik bir kimliğe sahipti. Suudi Arabistan ve müttefikleri Esad Yönetimine karşı muhalif grupları bir araya getirmek ve ortak gaye oluşturmak için, Suriye’de Sünni toplulukların ayrımcılığa maruz kaldıkları algısını inşa ettiler ve egemen Alevi topluluğun ayrıcalıklı haklara sahip olduğunu algısı ile birleştirerek 131 El-Kısas, a.g. e. 132 Kayhan Barzegar, “İran ve Arap Dünyasının Gelişmeleri,” (Farsça) Tabnak, 1 Mayıs, 2011 (çevrimiçi) https://www.tabnak.ir/fa/news/162113/, Erişim 2 Mayıs 2018. 191 mezhepsel çatışmanın temelini oluşturdular. Dolayısıyla daha önce var olan pasif etnik, dini ve mezhepsel bölünmeler ve alt kimlikler Arap Baharı sonrası araçsal olarak aktif hale geldi. Suudi Arabistan Beşşar Esad Yönetimi ile uzlaşma yolunu seçmedi ve Esad'ın devirmeye çalıştı. Böyle bir durum gerçekleştiğinde hem İran büyük bir bölgesel müttefikini kaybederdi hem de Hizbullah'la bağlantısı kopardı. Ayrıca Suudi Arabistan kendi etki alanını genişletirdi ve bölgede Sünni düzen güçlenirdi. Suudi Arabistan'a göre, Esad Yönetimi devrildiğinde İran kendi sınırlarına geri dönerek bölgede etkisiz hale gelmektedir. Bu durumda Hizbullah ise büyük oranda gücünü kaybederek pasif bir aktöre dönüşmektedir. Dolayısıyla Suudi Arabistan bu senaryoyu gerçekleştirmek için çaba sarf etti. Bu bağlamda Suudi Arabistan Suriye’de hükümete karşı savaşan farklı muhalif gruplara finansal ve askeri destek sağladı. Ancak Suriye’de muhaliflerin ve IŞİD’in yenilgiye uğraması sonucu Suudi Arabistan Suriye’de İran karşıtı bir Sünni hükümet iktidara getirmeye yönelik çabaları başarısız oldu ve hayalleri suya düştü. Şubat 2019’da Beşşar Esad Tahran’a ilan edilmemiş bir ziyaret gerçekleştirdi. Bu ziyaret sırasında İran’ın lideri Ayetullah Ali Hameney Beşşar Esad ile yaptığı görüşmede ona “Siz gösterdiğiniz direnişle Arap dünyasının kahramanı oldunuz ve direnişin gücü ve itibarı daha da arttı” dedi. Ayrıca Ayetullah Hameney İran ve Suriye'nin birbirlerinin stratejik derinliği olduklarına ve direniş Cephesinin kimliği ve gücü bu sürekli ve stratejik ilişkiye bağlı olduğuna vurgu yaptı.133 Dolayısıyla Suriye savaşı bölgede İran liderliğinde Direniş Cephesi ve Suudi Arabistan liderliğinde muhafazakâr cephe arasında yaşanan en büyük karşılaşmaydı.134 Ortadoğu uzmanı ve Tahran Üniversitesi öğretim üyesi Hasan Ahmediyan Suudi Arabistan’ın Suriye’yi kimin yönetmesine karar verme hakkına sahip olmadığına vurgu 133 “İslam Devrimi Lideri Suriye Cumhurbaşkanı ile Görüşmede: Suriye’ye Desteği Direnişe Verilen Destek olarak Görüyoruz ve Gurur Duyuyoruz,” (Farsça) Liderin Websitesi, 25 Mart, 2019, (çevrimiçi) https://www.leader.ir/fa/content/22767/, Erişim 17 Nisan 2019. 134 Esger Caferi Veldani ve Seyyid Ali Nicat, “İran İslam Cumhuriyeti'nin Suriye Krizinde Rolü ve Konumunun İrdelenmesi,” Feslname-yi Pejuhişhay-i Siyasi, C. III, No: 3, 2014, s. 30. 192 yapmaktadır. Ayrıca Ahmediyan Washington’un Esad rejiminden kurtulmak istediği için Suriye devletini devirmeye kalkıştığını eleştirmektedir. Ayrıca Ahmediyan’a göre Yemen halkının Riyad’ın isteğine aykırı bir yol seçtikleri ve gösterdikleri direniş için Suudi Arabistan bu ülkeye saldırdı. 135 Sonuçta Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de farklı mezheplere, ideolojilere ve siyasi duruşlara sahip olan İran, Suriye, Hamas, Hizbullah ve Husiler arasındaki Direniş İttifakı mezhepsel ve ideolojik değil, pragmatik ve stratejik zeminde gerçekleştiği görünmektedir. 135 El-Kısas, a.g.e. 193 BEŞİNCİ BÖLÜM ARAÇSAL MEZHEPÇİLİK, İNŞACILIK VE İRAN- SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNDE UYUŞMAZLIK: HALKIN İNANCI DEVLETİN ARACI Bu bölümde tezin ana hipotezi ele alınacaktır. İlk önce siyasi ve ekonomik çıkarların çatışması ve etnik/mezhepsel çatışmalar arasında bağlantı incelenecektir. Bu bağlamda Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de yaşanan etnik/mezhepsel çatışmalar ve bölgesel aktörlerin rolü araştırılacaktır. Daha sonra araçsalcılık teorisi çerçevesinde İran ve Suudi Arabistan gibi bölgesel aktörlerin kimlik girişimcisi (entrepreneur), kimlik patronu (patron) ve kimlik amili (agent) rolüne soyunmaları irdelenecektir. Daha sonra bölgede mezhepsel kimliğin İran İslam Cumhuriyeti ve Suudi Arabistan Krallığı tarafından siyasileştirilmesi ve bölgesel siyasetin mezhepselleştirilmesi incelenecektir. Ayrıca kendini üstün gören kimlik bağlamında Suudi Arabistan’ın tamahkâr aktör rolüne soyunmakla saldırgan politikalar izlemesi ele alınacaktır. Üstelik Şii jeopolitiği bağlamında İran’ın bölgesel yükselişi ve karşısında Suudi Arabistan ve Arap-Sünni kampın Şii Hilali söylemi bağlamında Şia fobisi ve İran fobisi projesine başvurması incelenecektir. Bölümün devamında Tahran ve Riyad arasında bölgenin jeopolitik olarak kırılgan kemerinde güçsüz ve çökmüş devletlerin topraklarında güç mücadelesi ve vekâlet savaşları ve dolayısıyla iki ülke ilişkilerinde ortaya çıkan soğuk savaş ve bu soğuk savaşın gittikçe hibrid savaşa dönüşmesi irdelenecektir. Son olarak da İran ve Suudi Arabistan arasında bölgesel güç dengesi mekanizması ve Suudi Arabistan’ın İran’a karşı dengeleme stratejisi ele alınacaktır. Ayrıca ABD’nin dengeleme stratejileri ve Suudi Arabistan ile algıladıkları İran tehdidini dengelemeye yönelik çabaları irdelenecektir. A. Siyasi/Ekonomik Rekabet ve Etnik/Mezhepsel Çatışmalar Bireysel, yerli, ulusal ve uluslararası düzeyde siyasi rekabet ve etnik ve/veya mezhepsel kimlik arasında derin bir bağ bulunmaktadır. Etnik ve/veya mezhepsel çatışma bir yandan nispeten çağdaş zamana ait bir olgudur, öte yandan da siyasal ve sosyal hayatta uzun zamandan süregelen özelliğe sahiptir. Bu bağlamda kıt kaynaklar, ekonomik 194 rekabete ve güç yarışması ise siyasi rekabete yol açmıştır. Bu rekabetler sonucu ortaya çıkan çatışmalar etnik ve/veya mezhepsel çatışmaya da dönüşebilmektedir. 1 Daha doğrusu siyasi ve/veya ekonomik rekabet etnik ve/veya mezhepsel çatışmanın bir dürtücüsü olabilmektedir. Bu bağlamda ekonomik kazanç ve siyasi çıkarlar için yapılan rekabet sonucu, “biz” ve “onlar” duyguları farklı büyük grupların tanımlamasını da güçlendirir ve gruplar arası gerilimlerin artışına neden olabilmektedir. Etnik ve/veya mezhepsel gerilimler ve çatışmalar, dünyanın dört bir yanında yaşanmakta ve böylece hem iç siyaset hem de uluslararası siyasetin konusudur. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde etnik ve/veya mezhepsel dinamikleri kavrayabilmek için, bu bölgedeki siyasi mücadeleler ve çıkar çatışmaları irdelemek gerekmektedir. Ayrıca bu stratejik bölgede devletlerin birçoğunun iç ve dış politikalarında etnik ve/veya mezhepsel kimlik önemli bir rol oynamaktadır. Bu bağlamda ülke düzeyinde bölgesel aktörler etnik ve/veya mezhepsel bir kimlik benimsedikleri için etnik ve/veya mezhepsel hatlar üzerine ayrımcılık ve dışlama gerçekleşebilmektedir. Böyle bir ortamda meydana gelen siyasi ve ekonomik rekabetler zaman zaman egemen büyük grup kimlik ile diğer büyük gruplar arasında etnik ve/veya mezhepsel çatışmalara dönüşebilmektedir. 2 Bu ortamda liderler ve siyasi seçkinler tarafından belirli etnik ve/veya mezhepsel kimliklerin siyasi amaçlı kullanımı etnik ve/veya mezhepsel çekişeme ve çatışmayla sonuçlanabilmektedir. Bir çatışmanın dinamiklerini açıklandığı zaman tek bir değişkenin etkili olduğundan bahsetmek yanıltıcı olmaktadır. Dolayısıyla bir etnik ve/veya mezhepsel çatışmada çeşitli değişkenler etkili olabilmektedir. Ayrıca etnik ve/veya mezhepsel olarak görünen çatışmaların arkasında siyasi ve/veya ekonomik etkenler de yer alabilmektedir. Ortadoğu ve Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de siyasi güç arayışı ve ekonomik kazanç devletler arası ve devletler içi çatışmaları sürdüren temel nedenlerin arasındadır. Böylelikle etnik ve/veya mezhepsel kimlik siyasi politikalar uğruna bir araç olarak kullanılabilmektedir. Ancak analitik açıdan bakıldığında şiddete neden olan faktörleri 1 Arthur A. Stein and Ayelet Harel-Shalev, “Ancestral and İnstrumental in The Politics of Ethnicand Religious Conflict,” Ethnic and Racial Studies, C. XL, No:12, 2017, s.1 2 A. e., s. 2. 195 hiçbir zaman tek bir değişken haline getirmek doğru olmaz. 3 Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de ise siyasi ve/veya ekonomik rekabet ve güç mücadelesinin nasıl etnik ve mezhepsel çatışmalara dönüştüğü incelemek gerekmektedir. 1. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de Etnik/Mezhepsel Çatışmalar Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de güç ilişkileri bakış açısından jeopolitik, jeostratejik ve jeoekonomik olarak hassas bir bölge olduğundan birçok kriz, gerginlik ve çatışmanın ortaya çıkış noktasıdır. Ayrıca bu bölge bölgesel ve küresel güçlerin rekabet alanı olduğu için önem sahibidir. İstikrarsız bir bölge olan Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de vuku bulan çatışmalar bölgesel ve küresel aktörlerin arasında jeopolitik rekabet ile doğrudan ilintilidir. Günümüzdeki yaşanan çatışmalarda siyasi çatışmadan etnik ve/veya mezhepsel çatışmaya yönelik bir eksen kayması görünmektedir. Eskiden süregelen uyuşmazlıkların canlanması sonucu ortaya çıkan çatışmalar veya sosyal, kültürel ve mezhepsel değerler üzerine yaşanan derin anlaşmazlıkların çözümlenmesinin esnek olmadığı ve pazarlığa açık olmadığı belirtilmelidir. Bu tür çatışmaların çözümü ve sona erdirmesi, anlaşmazlığın kaynakları, nedenleri ve etkileyen faktörleri belirlenmesi ve daha sonra çatışmalara neden olan yapılar ve faktörlerde değişiklik yapmayı gerektirmektedir.4 Günümüzde Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz bölgesi çok sayıda devletler arası ve devletler içi çatışmalar ve uyuşmazlıklara tanıklık etmektedir. Bazı çatışmalar eski ve yüzyıllar önceye geri dönmekte diğerleri ise çağdaş dönemde ortaya çıkmışlar. Bu çatışmaların en önemli özelliği birçoğunun çok boyutlu ve iç içe geçmesidir. Dolayısıyla çatışmalar hem devletler içi hem de devletler arasında, farklı şekillerde vuku bulabilmektedir. Çatışmaların kökenleri dini, mezhepsel, etnik, kabilevi, teritoryal, kıt kaynaklar, vb. gibi çeşitli nedenlere dayanabilmektedir. Bu ihtilaflar şiddet içeren veya şiddet içermeyen gerilimlere ve çatışmalara yol açabilmektedir. Ancak geçmişte yaşanan 3 Fanar Haddad, Sectarianism in Iraq: Antagonistic Visions of Unity, New York, Oxford University Press, 2011, s.180. 4 Mehdi Matinjavid ve Muhammed Cafer Cevadi Ercmend, “Uluslararası İlişkilerde Çatışma Çözümünün Rolü,” (Farsça) Feslname-yi Siyaset, Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültesi, C. XXXVIII, No: 1, İlkbahar, 2008, s. 15-38. 196 büyük kayıplar devletler arası ve devletler içi çatışmalarda etnik ve/veya mezhepsel büyük grupların hafızalarına geçerek nesilden nesile aktarılır ve on yıllar ve hatta yüzyıllar sonra tekrar canlanabilmektedir. İranlı akademisyen Esger Caferi Veldani bölgede yaşanan çatışmaların sınır anlaşmazlıkları, teritoryal sorunlar, etnik ve/veya mezhepsel ihtilaflar, ideolojik gerginlikler, enerji kaynakları başta olmak üzere ekonomik gerilimler ve dış güçlerin müdahalesi gibi nedenlerden dolayı ortaya çıktığını belirtmektedir. 5 Bölgede vuku bulan çatışmaların özelliklerine bakıldığında devamlı rekabetler (enduring rivalries) sonucu açık uçlu (open-ended conflict) ve uzun süren (protracted conflict) çatışmalar oldukları görünmektedir. Bu çatışmalar şiddet içeren isyan, devrim, devletler içi ve devletler arası çatışmaları kapsamaktadır.6 Etnik ve/veya mezhepsel çatışmaların nedenleri açıklandığında ise mezhepsel güvenlik ikilemi, hegemonik hırslar, seçkinler ve liderler arasındaki rekabet ve bölgesel ve küresel dış güçlerin rolünü de incelenmesi gerekmektedir. Ayrıca Ortadoğu'da ortaya çıkan çatışmaları üç kategoride özetlemek mümkündür: ideolojik, etnik milliyetçi (irredantist, ayrılıkçı ve özerkçi) ve siyasi-mezhepsel. Suriye'den Gazze'ye uzanan Doğu Akdeniz (Levant) bölgesi günümüze kadar devam eden çatışmaların merkezidir. Ayrıca Ortadoğu ve Pers Körfezi bölgesinde jeopolitik rekabetler sonucu çatışmalara müsait bir zemin oluşmuştur. 7 Günümüzde daha büyük Ortadoğu'da yaşanan çatışmalar, uzun vadede dört düzeyin etkileşimi sonucu ortaya çıkmaktadır: 1. ABD'nin bölgedeki duruşu (küresel düzeyde), 2. İran ve Suudi Arabistan gibi bölgesel güçler arasında rekabet (bölgesel düzeyde), 3. Siyasi ve ekonomik eşitsizlikler ve mağduriyet (iç veya yerli düzeyde), 5 Esger Caferi Veldani, Ortadoğu’da Zorluklar ve Çatışmalar (Farsça) 2. bs., Tahran, Pejuhişkede-yi Mutaliat-i Rahbordi, 2015. 6 Emir Muhammed Haci Yusefi ve Mehdoht Zakiri, “Azami Tanıma ve Ortadoğu’da Açık Uçlu Çatışmalar: Teorik Bir Model,” (Farsça) Feslname-yi Pejuhişhay-i Revabit-i Beynelmilel, C. I, No: 24, 2017, s. 81- 82. 7 Alessandro Politi, “Political Summary,” In: Arap Geopolitics in Turmoil: Perceptions, Unknown and policies, NATO Defense College Foundation, 2016, s.19. 197 4. Mezhepsel ve/veya etnik rekabet (ülke, bölgesel ve Uluslararası düzeyde).8 Dolayısıyla Ortadoğu, Pers Körfezi ve Akdeniz’de gerilimler ve çatışmalar bazen etnik bazen de mezhepsel ve bazen de etnik-mezhepsel bağlamda ortaya çıkmaktadır. Ancak son dönem mezhepsel çatışmalar bölgede ana akım haline gelmiştir. Bu çatışmalarda mezhepsel ve ideolojik gerginlikler (tensions) şiddet içeren ve kanlı savaşlara yol açmıştır. Ayrıca İran İslam Cumhuriyeti ve Suudi Arabistan Krallığı gibi bölgesel güçlerin etki alanlarını genişletmek amaçlı çabaları yeni bir bölgesel düzene/düzensizliğe yol açmıştır. Böyle bir ortamda Şii ve Sünni kimlik farklılıkları güçlü siyasi ve ideolojik bir silah olarak kullanılmaktadır. Ayrıca 2003 Irak Savaşı ve özellikle 2011 Arap Baharı ayaklanmaları sonrası bölgede birçok devletin parçalanması ülke düzeyinde alt etnik ve/veya mezhepsel kimliklerin canlanmasına ve kimliksel bir kutuplaşmanın ortaya çıkışına yol açmıştır. Bu bağlamda mezhepçilik olgusu güç politikası için yararlı bir araç haline gelmiştir ve bölgesel düzeyde devletlerin parçalanmasından faydalanarak şiddet içeren ve çok taraflı çatışmalarla sonuçlanmıştır. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de devletler arası ve devler içi çatışmaların birçoğu etnik ve/veya mezhepsel görünse/gösterilse bile aslında bir güç mücadelesidir. Dolayısıyla çatışmaların kısa vadede uzlaşmayla sona ermesi pek mümkün görünmemektedir. Günümüzde Irak, Bahreyn, Suriye, Yemen’de yaşanan çatışmaların nedeni ilkselci yaklaşım bağlamında Hz. Muhammed’in yerine halef olarak kimin geçeceği tartışmasının ve ortaya çıkan eski düşmanlığın ve nefretin canlanması ve yükselişi değildir. Nitekim Sünni-Şii bölünmesi siyasi ve ekonomik çıkarlar elde etmek için bir araca dönüştüğü söz konusudur. Başka bir deyişle hem devlet içi hem de bölgesel düzeyde devletler arası mezhepsel hatlar üzerine Şii-Sünni bölünmesi bölgesel aktörler tarafından bir politika olarak izlenmektedir. Dolayısıyla ülke düzeyinde mezhepsel azınlıkların ayrımcılığa maruz kalmaları ve yaşadıkları mağduriyet ve bölgesel düzeyde 8 Eleonora Ardemagni; Cinzia Bianco and Umberto Profazio, “Background Paper,” Arap Geopolitics in Turmoil: Perceptions, Unknown and policies, NATO Defense College Foundation, 2016, s.23. 198 bölgesel güçlerin hırsları çatışmaları mezhepsel hatlar üzerinde şekillendirmekte ve zamanla körüklemektedir. Ortadoğu bölgesinin belirleyici ana özelliklerden biri geçmişte bu gölgede yaşanan devlet inşa sürecidir. Birinci Dünya Savaşı sonrası Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşü sonucu İngiltere ve Fransa devletleri kontrol altına aldıkları toprakları etnik ve/veya mezhepsel kimlikler çizgilerine bakmaksızın, çıkarları gereği böldüler ve sınırlarını çizdiler. Ancak devlet ve ulus arasında tutarsızlıktan dolayı, ortaya çıkan tablo bölgede çağdaş devletlerin bir etnik ve/veya mezhepsel kimlik mozaiği olduğu gerçeğidir.9 Bu konu Ortadoğu'da bugüne kadar birçok çekişme ve çatışmaya neden olmuştur. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de yaşanan çatışmaların çok boyutluluğu, güvenlikleştirilmesi, bölgenin özel yapısı, işbirliği ve bütünleşmeden ziyade karşılaşma ve çatışmaya yönelik kurulan ittifaklar ve bölgesel/küresel güçlerin çıkarları sorunları karmaşıklaştırmakta ve çatışmaları çetrefilleştirmektedir. Ayrıca bölgesel düzeyde İran İslam Cumhuriyeti ile Suudi Arabistan Krallığı arasındaki gergin ilişki tüm bölgeyi etkilemektedir. Bu iki ülkenin arasında uyuşmazlık bölgesel denge ve düzeni bir bütün olarak tanımlamaktadır. Pers Körfezi'nin doğu kıyısında egemen olan İran, İslam dünyasında azınlık Şiilerin destekçisi olarak Şii dünyasını yönetmektedir. Pers Körfezi'nin batı kıyısının çoğunu kontrol altında tutan Suudi Arabistan ise Sünni kampın lideri olarak Sünni dünyasına önderlik etmektedir. Uluslararası Kriz Grubu (International Crisis Group) her sene yılbaşında dünya çapında gözetlenecek 10 çatışmanın listesini açıklamaktadır. 2018 yılı verilerine göre Kuzey Kore krizi ilk sırada ve ABD, Suudi Arabistan ve İran arasında rekabet ikinci sırada yer almıştır.10 2019 listesinde ise Suudi Arabistan, ABD, İsrail ve İran’ın arasında 9 Simon Mabon, Saudi Arabia and Iran: Soft Power Rivalry in the Middle East, New York, I.B. Tauris & Co Ltd. 2013, s. 107. 10 Robert Malley, “10 Conflicts to Watch in 2018,” International Crisis Group, 2 Ocak, 2018 (çevrimiçi) https://www.crisisgroup.org/global/10-conflicts-watch-2018, Erişim 14 Eylül 2018. 199 karşılaşma olasılığı dördüncü sırada yer almıştır ve karşılaşma olasılığının yüksek olduğu belirtilmiştir.11 İranlı akademisyen Mahmood Sariolghalam Ortadoğu’da iki kutuplu güç mücadelesi ve etki alanı yarışı olduğunu ve bölgenin jeopolitiğinin ortaya çıkan ihtilaflar ve anlaşmazlıklardan etkilendiğini savunmaktadır. Sariolghalam’a göre Ortadoğu ve Pers Körfezi’nde küresel ve bölgesel güçlerin ekonomik rekabet yanı sıra güç ve etki mücadelesi bölgeyi uzlaşmadan uzaklaştırarak çatışmaya doğru sürüklemektedir. Böylece İran ve Suudi Arabistan başta olmak üzere bölgesel güçlerin sınırları ötesinde üçüncü devletlerin toprakları karşılaşma alanlarına dönüşmektedir. Böyle bir ortamda rekabet artar; uyuşmazlıklar şiddetlenir ve dolayısıyla çatışma çözümü zorlaşır. Dolayısıyla en iyi koşulda çatışma yönetimi etkili olabilmektedir.12 2. Araçsalcılık, Amiliyyet ve Politik-Mezhepçi Kimlik Patronları Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de siyasi amaçlar için büyük grup kimliğinin harekete geçirilmesi ve araçsallaştırılması bölgesel siyasetin önemli bir özelliğidir. Sosyal bilimler bağlamında etnik ve/veya mezhepsel gerilimleri açıklayan ilkselcilik, araçsalcılık ve inşacılık ana teorik yaklaşımlar olarak mezhepçiliğin yükselişini açıklamaya çalışmaktadır. Dördüncü bölümde ele alınan İlksel yaklaşım Şii ve Sünni büyük grup kimliklerinin arasında farklı inançlar, değerler, normlar ve tarihsel anlatıların çatışmaya yol açabileceğini varsaymaktadır. Ancak mezhepsel büyük grup kimliklerin siyasileştirilmesi veya siyasi ve jeopolitik politikaların mezhepselleştirilmesini açıklayamamaktadır. 13 Bu bağlamda araçsalcılık teorisi Ortadoğu'da yaşanan çatışmalarda mezhepsel kimliğin araçsal olarak kullanımını net bir şekilde açıklamaktadır. Ayrıca inşacılık liderlerin siyasi 11 Robert Malley, “10 Conflicts to Watch in 2019,” International Crisis Group, 28 Aralık, 2018 (çevrimiçi) https://www.crisisgroup.org/global/10-conflicts-watch-2019, Erişim 7 Ocak 2019. 12 Mahmood Sariolghalam, “Uluslararasi System ve Ortadoğu’nun Yeni Jeopolitiği,” Pejuhişname-yi Ulum-i Siyasi, C. XII, No: 1, Kış, 2017, s. 135. 13 Vali R. Nasr, “Domestic Imperatives, and Identity Mobilization: Sectarianism in Pakistan, 1979-1998,” Comparative Politics, C. XXXII, No: 2, 2000, s.172. 200 çıkarlar uğruna mezhepsel kimlik inşasını ve mezhepselleştirme sürecini açıklamada yardımcı olmaktadır. Dolayısıyla bir büyük grup kimliğinin harekete geçirilmesi (mobilizasyonu) için liderler mezhepsel kimlik taşıyan topluluğun ortak kimliğini kullanmaktadırlar. Böylece siyasileştirilmiş bir mezhepsel kimlik ön plana çıkmaktadır. 14 Bu süreçte liderlerin siyasi çıkarları bağlamında mezhepsel kimliğin siyasileştirilmesi politik-mezhepsel siyasetlere yol açmaktadır. Araçsalcı yaklaşıma göre, etnik ve/veya mezhepsel kimliklerin harekete geçirilmesinde yönetici liderler ve siyasi seçkinler birincil amil (agent) olarak tanımlanmaktadırlar. Bu nedenle etnik ve/veya mezhepsel seferberlik, siyasi liderlerin güç projesinin bir ürünüdür ve bir topluluğun veya devletin siyasi ve/veya ekonomik çıkarlarını güvence altına almasının bir vesilesidir. 15 Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de İran ve Suudi Arabistan bu bağlamda karşı karşıya gelmişler. Ayrıca Arap Baharı sonrası bölgede devletlerin güçsüzleşmesi sonucu topraklarında etkili bir şekilde egemenlik sağlayamadığından dolayı liderler ve yönetici seçkinler rejimlerinin bekası için etnik ve/veya mezhepsel kimlik üzerine seferberliğe başvurmuşlar. Ayrıca devlet etnik ve/veya mezhepsel kimlik seferberliğinde her zaman aktif aktör olmayabilmektedir. Örneğin güçsüz devletler ve iç savaş sonucu çökmüş devletlerde etnik ve/veya mezhepsel alt aktörler devlet kurumlarını kendi çıkarları ve güç mücadelelerinin arenası olarak kullanabilmektedirler. Üstelik mezhepsel çatışma bazen hükümetlerin böl ve yönet politikası doğrultusunda da ortaya çıkabilmektedir. Bu bağlamda, hükümetlerin reel politik amiliyyet (agency) rolü mezhepçiliğin arkasındaki etkenlerden biri olarak da görünebilmektedir.16 Araçsalcılığa göre politik-mezhepçilik yüzeysel siyasi bir yapı olarak İran ve Suudi Arabistan’ın siyasi liderlerin manipülasyon ve suiistimali sonucu ortaya çıkmıştır. Bu iki ülke bölgesel rekabet ve güç mücadelesinde ve gerçekçi güç dengesi yarışmasında 14 Milton J. Esman, Ethnic Politics, Ithaca, Cornell University Press, 1994. 15 Nasr, a. g. e., s.173. 16 Lawrence G. Potter, “Introduction,” Sectarian Politics in the Persian Gulf, ed. New York, Oxford University Press, 2014, s. 25–26. 201 mezhepsel kimlik üzerine kitleleri harekete geçirmek için politik-mezhepçiliği bölgesel düzeyde güçlü bir araç ve kaldıraç olarak patron-yanaşma ilişkisi (Patron-client relationships) kurmak için kullanmışlar. Ayrıca politik-mezhepçilik bağlamında bölgede ülke düzeyinde mezhepsel bir öteki inşa ederek siyasi dışlamayı gerçekleştirmek, otoriter sistemlerde iktidarda kalmak ve meşruluk krizine karşı bir araç olarak liderler tarafından kullanılmıştır. Böylece politik-mezhepçiliğin yüzeysel bir olgu olduğu ve seçkinler tarafından inşa edildiğini çağdaş bir olgu olarak ortaya çıkmaktadır. Ektik ve/veya mezhepsel girişimciler yeni mezhepçiliğin stratejik dinamiklerini inşa ettikleri ilksel Şii-Sünni ayrımının arkasına saklamışlar. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de İran ve Suudi Arabistan’ın siyasi seçkinlerinin amiliyyet rolü üstlenmeleri ve mezhepsel kimlikleri manipüle etmeleri bölgedeki çatışmalarda önemli bir faktördür. Bu bağlamda bu iki devlet mezhepsel kimlik girişimcileri olarak mezhepçilik olgusunu tahakküm ve otoritelerini korumak için araçsallaştırmaktadırlar. Pers Körfezi’ndeki Arap devletlerin yönetici seçkinleri 2011 Arap Baharı ayaklanmaları sırasında halklarının demokratik talepleri ve yaşadıkları mağduriyetlerden kaynaklanan protestoları bastırmak için gösterileri mezhepsel olarak göstermeye çalıştılar. Böylece siyasi mezhepçilik liderler tarafından araçsallaştırılmış kasıtlı bir politika olarak tanımlanabilmektedir. Günümüzde Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de mezhepsel araçsallıştırma sadece yönetici seçkinler (örneğin İran ve Suudi Arabistan liderleri) tarafından yapılmadığı ve önemli devlet dışı aktörler tarafından da gerçekleştiği görünmektedir. Bu bağlamda mezhepçilik sadece bir devlet icadı değil, kişisel hedeflerini ilerletmek isteyen siyasi, mezhepsel, sosyal ve ekonomik grupların bir araya gelmesinin sonucu da ortaya çıkabilmektedir. 17 Bu bağlamda Arap Baharı sonrası mezhep temelli ittifaklar ortaya çıktı. Ancak mezhepçiliği kışkırtan mezhepsel büyük gruplar değil, bölgesel güçlerin amiliyyet rolüne soyunmaları ve Şii ve Sünni mezhepsel kimliği manipüle etmeleridir. Tıpkı mezhepsel kimliğin siyasi sınırları tanımadığı gibi mezhepçilik de aynı şekilde sınırları aşarak sınır 17 Toby Matthiesen, Sectarian Gulf: Bahrain, Saudi Arabia, and the Arab Spring That Wasn’t, Stanford, California, Stanford University Press, 2013, s. ix 202 ötesi topluluklara da geçmektedir. Suudi Arabistan ve İran iki mezhepsel amil olarak bu görevi üstlenerek Sünni-Şii mezhepsel kimlik üzerinden müttefikleri ile patron-yanaşma ilişkisi kurmaya çalışmışlar. Öte yandan etnik ve/veya mezhepsel gerilimler alt ulusal düzeyde (ülke düzeyinde) ortaya çıktığında devlet dışı aktörler ve mezhepsel büyük gruplar da mezhepsel amiliyyete başvurabilmektedirler. Böylelikle hem yönetici seçkinler hem de yönetici olmayan taraflar ve gruplar mezhepçiliği etkili bir şekilde araçsallaştırıp belirgin mezhepsel kimliklerin araçsal inşasına katkıda bulunabilmektedirler.18 Dolayısıyla etnik ve/veya mezhepsel çatışmalarda liderler ve siyasi seçkinler sorunun bir parçası olarak tanımlanmaktadırlar. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz toplumlarının önemli bir kesimi arasında mağduriyetler sonucu bir hayal kırıklığı duygusu yaşanmaktadır. Ancak bu mağduriyetler ve şikâyetleri gidermek yerine itirazları mezhepsel kimlik üzerinden okumak ve bastırmak sadece çatışmaları daha da körükletilmektedir. Kimliksel seferberlik ülke düzeyinde de iktidar parti veya hükümet tarafından yapılabilmektedir. Bu bağlamda seçim sürecinde kimliksel koalisyonlar ve bloklar ortaya çıkabilmekte ve etnik ve/veya mezhepsel rekabeti en üst seviyeye çıkarabilmektedir. Böyle bir durumda seçim sonrası iktidara geçen parti, blok veya koalisyon devlet kuruluşlarında kendi büyük grup kimliğini bağlamında güç paylaşımı yapmaktadır. Bu konuda Saddam sonrası Irak’ta yapılan seçim süreci örnek verilebilmektedir. 19 Böylelikle hükümetler ve siyasi seçkinler çatışmaları kazanmak için, kitleleri harekete geçirmeye çalışmakta ve bu hedefe ulaşmak için politik-mezhepçilik davalarını halkı ve meşru kılma görevini iyice üstlenmektedir. Ayrıca siyasi kargaşa, güvensizlik ve ekonomik sıkıntılar etnik ve/veya mezhepsel kimlik seferberliği için müsait bir zemin oluşturmaktadır. Liderler ve siyasi seçkinler toplumu seferber etmek için bir ötekiye ihtiyaç duymaktadırlar. Bu koşullarda ülke düzeyinde etnik ve/veya mezhepsel azınlık 18 James D. Fearon and David D. Laitin, “Violence and the Social Construction of Ethnic Identity,” International Organization, C. LIV, No: 4, 845-877, 2000, s.874. 19 Marc Lynch, “The Entrepreneurs of Cynical Sectarianism,” The Politics of Sectarianism, POMEPS Studies, No: 4, 2013, s. 3-6. 203 öteki olarak kullanılmaktadır. Böylece liderler ve yönetici seçkinler inşa ettikleri ötekiyi tüm sorunlardan ve sıkıntılardan sorumlu tutup kınamaktadırlar. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de son yıllardaki mezhepçiliğin yükselişi bu bağlamda açıklanabilmektedir. İnşacı yaklaşım bağlamında devletlerin birbirine karşı algıları onların ilişkilerini etkilemektedir. Ayrıca bu devletlerin kimlikleri onların çıkarlarını belirlemekte ve bu çıkarlar aktörlerin davranışlarını şekillendirmektedir. Dolayısıyla farklı algılar yaratmakla kimlik grupları harekete geçirmek mümkündür. İran ve Suudi Arabistan tam bu bağlamda hareket etmektedirler. Günümüzde hem resmi hem de sosyal medya yoluyla yayılmakta olan mezhepsel söylem kitleleri harekete geçirmek için kullanılır. Bu tür söylemler, geniş bir kitleyi hedeflemek amaçlı dolaşmaktadır. Örneğin Arap Baharı sonrası bölgede olup biten medya aracılığıyla mezhepsel çatışma bağlamında dünya kamuoyuna sunuldu. Etnik ve/veya mezhepsel kimlik seferberliği sürecinde mezhepçiliği manipüle etmek isteyen seçkinler politikalarını mezhepsel kılıkta yürütmeye başvurmaktadırlar. Ancak mezhepsel düşmanlığı inşa etmek ve yaymak sonuçları vahim olabilmektedir. Kimlik amilleri, mezhepsel kimliği kendi çıkarları bağlamında aktif veya pasif hale getirmek iteleseler bile zaman içinde bu kimlikler içselleşebilmekte ve ilksel olarak kendiliğinden devam edebilmektedir.20 Ayrıca uzun süre mezhepsel çatışma yaşanan bölgelerde örneğin Irak, Suriye ve Yemen’de uzlaşı ve çatışma çözümünün gerçekleşmesi neredeyse imkânsız hale gelebilmektedir. Mezhepsel çatışma sonucu aile üyelerini kaybeden ya da yerinden edilmiş insanların bu mağduriyetleri ve travmaları unutmaları zaman almaktadır. Başka bir deyişle mezhepsel çatışmada aile üyelerini yakın zamanda kaybeden Şiiler veya Sünniler henüz sevdiklerinin yasını tutarken barışçıl bir şekilde hiçbir şey olmamışçasına birlikte yaşamaktan bahsetmek mümkün değildir. Üstelik bu yaşanan acılar ve travmaların görüntüleri günümüzde sosyal medya ve sanal dünyada dolaşımda olmakta ve dolayısıyla unutulmasını zorlaştırmaktadır. 20 A. e. 204 Dolayısıyla mezhepsel çatışmanın siyasi ve ekonomik kazançlar için inşası ve araçsallaştırılmasının vahim sonuçları ve yankıları göz ardı edilemez. Mezhepçiliğe siyasi yaklaşım ve dolayısıyla mezhepçiliğin siyasileştirilmesi, ayrıca siyasi çıkarların ve stratejilerin mezhepselleştirilmesi uzun vadeli sonuçları beraberinde getirmektedir. Çatışma bölgelerinde şiddet sona erse ve barış sağlansa bile bu kışkırtılan nefretler, düşmanlıklar ve acı anıları hafızalardan silmek pek mümkün değil. Ancak politikmezhepçiliğin kısa vadede çok yararlı bir araç olduğu için kimlik girişimcileri ve amilleri tarafından kullanılması kaçınılmaz hale gelmiştir. 21 Öte yandan inşacılık bağlamında mezhepsel kimlik sosyal bir olgu olarak ülke düzeyinde yerli seçkinler, ulusal düzeyde devletler ve bölgesel düzeyde bölgesel güçler tarafından çatışma sırasında kullanılabilmektedir. Böylelikle mezhepsel çatışma siyasetin bir ürünü olarak da görülebilmektedir. Bu bağlamda seçkinler bu sosyal olguyu siyasi bir araç olarak kullanmaya başvururlar. Arap Baharı sonrası bu olgu Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de her üç düzeyde gerçekleşmiştir. Örneğin Suriye ve Yemen’de yerli vekil gruplar ülke düzeyinde, Bahreyn ve Suudi Arabistan ulusal düzeyde ve İran ve Suudi Arabistan bölgesel düzeyde mezhepsel kimliği manipüle ederek kendi çıkarları uğruna harekete geçirmişler. İnşacılara göre devletler arası ilişkilerde devletlerin kimlikleri önemli bir faktördür. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de ulus ötesi niteliğe sahip Şii ve Sünni kimlikler ulusal kimlik ve devletin kimliği ile rekabette olduğundan ulus ötesi hareketlerin oluşumuna yol açabilmekte ve devlet merkezli bir davranışı sınırlandırmaktadır. Bu nedenle Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de güçsüz devletler topraklarında gerçekleşen vekâlet çatışmaların tırmanışında amiliyyet görevini yalnızca yerli gruplar ve taraflar değil, bölgesel devletler de üstlenebilmektedir. İran ve Suudi Arabistan rakip devletler olarak mezhepsel kimliği jeopolitik hırslar ve bölgesel düzeyde güçlerini arttırma yolunda kullanmışlar ve birbirlerine karşı rekabette mezhepsel kimliği 21 A. e., s.6. 205 araçsal olarak manipüle etmişler. Bu bağlamda, inşa edilen siyasi-mezhepsel kimlikler bu iki ülkenin reel politik çıkarlarına hizmet etmektedir. Bölgede politik-mezhepçilik hem İran ve Suudi Arabistan tarafından yukarıdan aşağıya güç mücadelesi bağlamında hem de iç savaş ve çatışmalara maruz kalan ülkelerde aşağıdan yukarıya yerli rakip gruplar arasında güç mücadelesi olarak ortaya çıkabilmektedir. Şii ve Sünni mezhepsel kimliklerin ulus ötesi ve hatta tarihsel niteliği göz önüne alındığında inşacı yaklaşım yardımcı olabilmektedir. Ancak kimlik faktörünün arkasında reel politik çıkarlar yer aldığında gerçekçi araçsal yaklaşım analitik çerçeve olarak çatışmaları açıklayabilmektedir. Araçsalcı yaklaşıma göre güvenlik ve rejim bekası gibi devlet çıkarları devletin kimliği bağlamında sunulduğunda daha etkili olmaktadır. Bu bağlamda etnik ve/veya mezhepsel kimlik araçsal olarak siyasi ve ekonomik çıkarlar uğruna hem ülke düzeyinde hem de bölgesel düzeyde kullanılabilmektedir. Dolayısıyla devlet düzeyinde Şii-Sünni mezhepsel ayrım planlı bir politikadan ibarettir ve bölgesel düzeyde rakipleri dengelemek ve güç ve etki elde etmekle ilgilidir. İran İslam Cumhuriyeti ve müttefikleri ile Suudi Arabistan liderliğinde Arap-Sünni kamp mezhepsel etiketli politikalarını müttefiklerini bir araya getirmek ve düşmanlarını frenlemek ve dizginlemek için kullanmaya çalışmışlar. Dolayısıyla araçsalcılık bölgesel düzeyde İran ve Suudi Arabistan arasında uyuşmazlık ve Ortadoğu ve Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de çatışmaları açıklamaktadır. İnşacılık ise mezhepsel politikaların inşasını, bölgesel politikaların mezhepselleştirilmesini ve zaman zaman mezhepçiliğin yükselişi ve tırmanışının temel dinamikleri ve özelliklerine ışık tutmak açısından önemlidir. Ortadoğu’nun bölgesel sisteminde kimlik ve egemenlik dinamiği ele alındığında mezhepçilik de Arap milliyetçiliği gibi ulus ötesi niteliğe ve ulusal sınırları aşan özelliğe sahiptir. Bölgede egemen devletlerin çıkarları ve devlet ötesi İslamcılık, mezhepçilik ve Arap milliyetçiliği gibi kimlikler arasında bir çelişki var ve dış politika seçkinlerinin devlet çıkarları yerine ulus çıkarlarını ön plana çıkarmalarına neden olmakta ve İran ve Suudi Arabistan’ın devlet ötesi Şii ve Sünni kimliklerini bölgesel politikalarının hizmetinde kullanmaya güçlü araç kılmaktadır. 206 İnşacılık ve araçsalcılık bağlamında ulusal ötesi Şii ve Sünni kimliksel çatışmaların sosyal bir gerçek olarak inşası de mümkündür. Ancak seçkinler ve liderler tarafından tasarlanan ve inşa edilen sosyal gerçekler, ulusal çıkarların etkisi altında kalmaktadır. Suudi Arabistan ve Arap-Sünni müttefikleri bölgede İran’ı ve Şii müttefiklerini dizginlemek, etkilerini azaltmak ve dengelemek için mezhepsel söylemi bir politika aracı olarak kullanmaktadırlar. Suudi Arabistan eskiden bölgede politikalarını yürütmek için İslamcılık ve Arap milliyetçiliği söylemleri bağlamında İslam dünyasının liderliği ve Arap devletlerin önderliği rolüne soyunmaktaydı. Ancak Riyad Irak işgali sonrası özellikle de Arap Baharı sonrası mezhepçilik söylemi bağlamında kendisini Sünnilerin lideri olarak göstermeye çalıştı. İran İslam Cumhuriyeti ise dış politikasında İslamcılık söylemi bağlamında hareket etmeye çalışsa bile İslamcı söylem arkasında bazen açık bir şekilde zaman zaman da üstü kapalı bir şekilde mezhepsel Şii gruplara stratejik çıkarları bağlamında destek vermektedir. Şii kimliğinin inşa sürecinde tarihsel olarak Şiilerin Sünniler tarafından, zulüm, baskı ve ayrımcılığa maruz kalmaları sonucu ortaya çıkan ihtilaf ve gerginliğin doğasında sosyal, siyasi ve ekonomik faktörler de yer almaktadır ve yalnızca mezhepsel olarak inanç meselesi değildir. Dolayısıyla günümüzde Şiilerin mağduriyet duyguları tarihsel ihtilaflar ve eski nefretlerden değil, çağdaş sosyal, siyasi ve ekonomik mağduriyetlerden kaynaklanmaktadır. B. Bölgesel Düzeyde Mezhepsel Kimliğin Siyasileştirilmesi Siyasileştirme siyasi güç elde etmek için bir süreçtir. Etnik ve/veya mezhepsel farklılıklar toplumda “biz” ve “onlar” ikilemini yaratmaktadır. Böylece bu etnik ve/veya mezhepsel farklılıklar sosyopolitik gelişmelerle ilgili olarak, güç elde etmek için özel bir seferberlik aracı olarak kullanılan ve güç mücadelesinde de kullanılan bir siyasi araçtır. Seçkinler örgütsel, ideolojik, siyasi ve ekonomik kazanç elde etmek için kitleleri seferber etmeye çalışmaktadırlar. Bu bağlamda siyasileştirilme liderler ve yönetici seçkinlerin etnik ve/veya mezhepsel farklılıklara vurgu yaparak siyasi/ekonomik hedeflere ulaşmak için kullandıkları bir araç olarak tanımlanabilmektedir. Başka bir deyişle politikacılar ve liderler çok etnikli ve çok mezhepli bir toplumda etnik/mezhepsel kimlikleri manipüle etmek ve siyasileştirmekle hedeflerine ulaşmaya çalışmaktadırlar. 207 Şii ve Sünni Müslümanların yan yana yaşadığı dönemler veya Batı’nın sömürgeci ve emperyalist politikalarına karşı kol kola dayanışma gösterdiklerine tanıklık edilmiştir. Ancak 20. yüzyıla gelindiğinde mezhepsel kimliğin siyasileştirilmesi bir yeni mezhepçilik olgusunu ortaya koymuştur. 1979 İran İslam Devrimi, 2003 Irak İşgali ve müteakip gelişmeler ve 2011 sonrası Arap Baharı bağlamında ayaklanmalar yeni politikmezhepçiliğin yükselişinde üç önemli dönüm noktası olarak etkili olmuştur. Bu üç dönüm noktası bölgede güç dengesinin bozulmasına ve bir Şii-Sünni kutuplaşma ve seferberliğinin ortaya çıkışına katkıda bulunmuştur. Dolayısıyla politik-mezhepçilik çağdaş bir olgu olarak seçkinlerin yürüttükleri yerli ve bölgesel politikalar sonucu inşa edilmiştir. Bu bağlamda İran ve Suudi Arabistan başta olmak üzere bölgesel aktörler ulusal reel politik çıkarlarını korumak ve güç ve etki alanı elde etmek mezhepsel kimliği araçsal olarak suiistimal etmişler. Çatışmalarda mezhepsel kimlik üzerine ötekileştirme söylemi, halkın inancını seçkinlerin aracı haline getirmiştir. İran İslam Cumhuriyeti ve Suudi Arabistan kimlik amilleri ve girişimcileri olarak birbirlerini şeytanlaştırarak ötekinin meşruluğunu sorgulamaya çalışmışlar. Dolayısıyla bir indirgemeci yaklaşımla tüm olayları ilksel yaklaşım bakış açısından görmek bu karmaşık olgunun açıklamasını zorlaştırır. İnşacılık yaklaşımına göre İran ve Suudi Arabistan mezhepsel kimlik girişimcileri olarak maddi olmayan Şii-Sünni bölünmesini devlet kimliği olarak tanımlayarak maddi çıkarlarını takip etmeye çalışmışlar. Dolayısıyla inşacılık bu iki devletin çıkarları ve mezhepsel kimlik inşa sürecini ve çatışmaların mezhepselleştirilme sürecini sosyal bağlamda ele almaktadır. Mezhepselleştirilme sürecinde ise öz kimliğinin güçlendirmesi öteki bir düşman kimliğinin varlığını gerektirmektedir. Araçsalcılık ise mezhepsel kimliğin siyasi ve ekonomik amaçların aracı haline gelmesini veya başka bir deyişle mezhepçiliğin iki devlet seçkinleri tarafından planlı bir şekilde manipüle edildiğini, araçsallaştırılmasını ve politik-mezhepçilik olgusuna yol açtığını vurgulamaktadır. Dolayısıyla iki ülkenin liderleri kitleleri harekete geçirmek için mezhepsel kimliği manipüle etmektedirler ve böylece üst kimlik yerine mezhepsel kimlik üzerine biz ve onlar ayrımı ve saflaşmaların ortaya çıkışı devlet-toplum ilişkilerinde sosyal dayanışmanın ortadan kalkmasına yol açabilmektedir. 208 Dolayısıyla Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de Şii-Sünni bölünmesinin siyasileştirilmesi sosyal olarak da ötekiye karşı nefret duygularını güçlendirdi. Aslında İran ve Suudi Arabistan bölgesel düzeyde birbirlerine karşı üstünlük sağlamaya çalışsalar bile çatışmaların karmaşıklaşması, çetrefilleşmesi ve uluslararasılaşmasını sağlamışlar. Bu bağlamda mezhepsel kimlik siyasi hedefler uğruna manipüle edilmektedir. Bu siyasileştirilme süreci yukarıdan aşağıya bir politika olarak bölgenin güçsüz ve çökmüş devletlerin iç siyaset arenasında oluşan siyasi boşluklardan faydalanarak gerçekleştirilmiştir. Dolayısıyla Şii-Sünni bölünmesi ve mezhepsel kimliğin siyasileştirilmesi bölgesel düzeyde uzun vadeli etkileri olabilmektedir. Suudi Arabistan’ın bölgesel politikaları 1979 İran İslam devriminden bu yana Tahran’ın Arap dünyasında ve hatta Suudi Arabistan’da Şiileri harekete geçirmek arayışında olduğu üzerine inşa edilen korku ve tehdit algısıyla yönetilmiştir. Suudi Arabistan seçkinleri Şiileri İran’ın beşinci kolu olarak görerek Şii İran’a tepki olarak Sünni İslam dünyasını Vehhabileştirmeye (Vehhabiliği benimsetmeye) çalışmışlar. Bu ortamda iç ve bölgesel siyasetin mezhepselleştirme olgusu ortaya çıkmaktadır. 1. İran ve Suudi Arabistan: Bölgesel Siyasetin Mezhepselleştirilmesi Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de yaşanan Şii-Sünni mezhepsel gerginlikler açıklandığında tarihsel eski düşmanlıklara vurgu yapan ilkselciliğin yetersiz kaldığı önceki bölümlerde ele alındı. İran ve Suudi Arabistan bölgesel düzeyde ulusal çıkarlarını yürütmek için zaman zaman mezhepsel söylemi kullanmışlar. Dolayısıyla mezhepsel kimliğin Tahran ve Riyad’ın bölgesel politikaları üzerindeki etkisi de önemlidir. Bu bağlamda kimlik faktörünün dış politikada oynadığı rol ve bölgesel düzeyde mezhepsel ittifakların ortaya çıkışı Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz siyasetinin mezhepselleştirilmesine yol açmıştır. Mezhepselleştirilme, siyasi aktörler ve seçkinler tarafından şekillendirilen ve özel şartlar altında yürütülen, dini kimlik etrafında halkın seferberliğini içeren, siyasi hedefleri izleyen ve bölgesel bağlamda güç mücadelesinde bölgesel aktörler tarafından araçsallaştırılan Sünni-Şii bölünmesine atıfta bulunan bir süreçtir. Ülke düzeyinde ise 209 mezhepselleştirme otoriter ve demokratik olmayan rejimlerin güçte kalması ve bekasını sağlayan araçsal bir süreç olarak nitelendirilmektedir. Bu bağlamda mezhepselleştirme bir beka stratejisi haline gelmektedir. 2003 Irak savaşı sonrası Şii İran’ın bölgesel düzeyde jeopolitik yükselişi Sünni-Arap kampın tepkisine neden oldu ve Tahran’a karşı dizginleme stratejisi Sünni-Arap kamp tarafından mezhepsel kimliğin araçsal kullanımıyla gerçekleştirilmeye çalışıldı ve dolayısıyla bölgesel siyasetin mezhepselleştirilmesiyle sonuçlandı. Mezhepsel kimlik üzerine gerçekleşen kutuplaşmanın bölgesel dinamikleri, jeopolitik çıkarlar ve ulusal güvenlik çıkarları ile pekiştirilmiştir. Jeopolitik çıkarlar ve güç politikasının bölgesel gerginlikler üzerindeki etkisi de önem sahibidir. 1979 İran İslam devrimi, 2003 Irak işgali ve 2011 Arap Baharı ayaklanmaları önemli dönüm noktaları olarak mezhepçilik faktörünün bölgede ana akım olan İslamcılık ve Arap milliyetçiliği yerine geçmesine neden olmuştur. Bu bağlamda mezhepsel kimlik hem dini olarak hem de sosyal olarak bölgede önde gelen paradigma olmaya devam etmesi muhtemel görünmektedir. Böylelikle devlet güçsüzleştiğinde ulusal üst kimlik yerine etnik ve/veya mezhepsel alt kimlikler ön plana çıkabilmektedirler. Ancak Arap milliyetçiliği ve İslamcılık gibi paradigmalar arka plana geçseler bile rol oynamaya devam edecekler. Dolayısıyla jeopolitik değişimler ve güç dengesi sadece bölgesel düzeyde değil, ülke düzeyinde (devlet içi) değişimlerden de etkilenmektedir. Ülke düzeyinde gerginlik baskıcı Sünni yöneticiler ile ezilen azınlık sayılan Şii vatandaşlar arasında yaşanmaktadır. Bu bağlamda Şiiler kâfir, İran’ın beşinci kolu, ülkelerine sadık olmayan hainler ve ülkenin iç güvenliği ve istikrarını tehdit eden unsurlar olarak görünmüşler. Öte yandan ülke düzeyinde bölünme Sünni çoğunluk ve Şii azınlık arasında bir güç mücadelesi olarak da ele alınabilmektedir. Bu bağlamda Şii toplulukların tarihsel olarak baskıya maruz kalmaları ve yaşadıkları mağduriyetler onların kimliklerinin siyasileşmesine yol açmıştır. Son dönem bölgesel düzeyde İran ve Suudi Arabistan arasındaki rekabet de mezhepsel kimliklerin daha da siyasileştirilmesine ve bu iki devletin bölgesel politikalarının mezhepselleştirilmesine neden olmuştur. Suudi Arabistan başta olmak 210 üzere Arap-Sünni kamp Şii İran ve müttefikleriyle bir güç mücadelesinde karşı karşıya gelmişler. Tarihsel olarak Mısır, Suriye ve Irak, bölgede güçlü aktörler olarak görünmekteydiler. Ancak 2003 Irak savaşı ve 2011 Arap Baharı sonrası Suudi Arabistan Arap-Sünni kamp devletleri arasında tek güçlü aktör olarak İsrail ve ABD ile birlikte İran’ı dizginlemeye ve dengelemeye çalıştı. 2011 Arap Baharı sonrası Şii İran’ın yükselişi ve Şiilerin güçlenmesi Şii kimliğini gelişmelerin ön planına çıkardı ve güç dengesini hem ülke düzeyinde hem de bölgesel düzeyde sarstı. Ayrıca güçsüz devletlerin ortaya çıkışı ve iç istikrarsızlık hem devlet içi ilişkileri hem de devletler arası ilişkileri etkiledi. Bu ortamda ideolojik tehdit Komünizm, Sosyalizm ve milliyetçilik değil, politik-mezhepçilik olarak ortaya çıktı. Bu ortamda İran ve Suudi Arabistan’ın birbirlerinin kimliklerini varoluşsal bir tehdit olarak görmeye başladılar. Dolayısıyla Ortadoğu ve Pers Körfezi’nde devletlerin parçalanması ve düzenin ortadan kalkması ve Şii-Sünni ayrımı üzerinden politikaların izlenmesi sonucu bölgedeki çatışmalar daha da karmaşıklaştı. Şii-Sünni tarihsel ayrım söz konusu olunca normatif bir duruş benimseme ilk akla gelen yaklaşım olsa bile inşacılık ve araçsalcılık birlikte Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de yaşanan gerilimleri ve İran ve Suudi Arabistan ilişkilerindeki uyuşmazlığı daha iyi açıklamaktadır. İnşacılık Şii-Sünni mezhepsel kimliğin bölgesel siyasette araçsal olarak kullanımını iki yönlü bir ilişki olduğunu savunmaktadır. Bu bağlamda Şii-Sünni kimliği, mezhepsel kimlik amilleri ve girişimcileri (Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz bağlamında İran ve Suudi Arabistan) tarafından güç politikası aracı olarak kullanılmaktadır. Öte yandan da yönetici seçkinler tarafından inşa edilen politikmezhepçilik bağlamında gerçekleşen çatışmalar kendilerini bağımsız ve doğal olarak tekrarlama ve sürdürme özelliğine sahiptir ve zaman zaman seçkinler istemeseler bile patlak verebilmektedir. Böylece tarih, kimlik ve jeopolitik iç içe geçerek Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de bölgesel siyasetinin dinamiklerini oluşturmaktadır. Mezhepsel politikanın izlenmesi ve bölgesel siyasetin mezhepselleştirilmesi istikrarsızlığı beraberinde getirdi. Bu bağlamda Suudi Arabistan liderliğinde Sünni-Arap kampın İran karşıtı politikaları Şii karşıtı politikalara dönüştü. Ayrıca Sünni kamp mezhepsel kimliklerini güçlendirmek ve kimliğe dayalı bir blok oluşturmak için ortak bir 211 düşmana ihtiyaç duymaktaydılar. Şiileri ötekileştirmek ve ortak düşman olarak göstermek bu işlevi üstlendi. Böylelikle İran ve Suudi Arabistan liderleri iç ve bölgesel düzeyde çıkarları bağlamında mezhepsel kimliği manipüle ettikleri giderek bölge çapında bir mezhepselleştirme süreci olarak yansımıştır. Suudi Arabistan ve müttefikleri bu süreci desteklerken Katar, Kuveyt ve Umman gibi devletler Suudi Arabistan’a katılmaktan çekinmişler. Bu bağlamda bölgesel rekabette olan İran ve Suudi Arabistan gibi devletlerin birbirlerinin çıkarlarını baltalamak için sürekli olarak bölgesel politikaları mezhepselleştirmeleri bölgede problem haline gelmiştir. 22 2. Kendini Üstün Gören Kimlik, Tamahkâr Aktör ve Suudi Arabistan’ın Saldırgan Politikası Suudi Arabistan başta olmak üzere Sünnilerin çoğunlukta olduğu devletler tarihsel olarak azınlık Şiileri öteki gördükleri için sistematik bir şekilde onlara karşı küçümseme, ezme ve ayrımcılık gerçekleştirilmiştir ve alışkanlık haline gelmiştir. Dolayısıyla Sünni kimliğini daha üstün görme, Sünni-Şii eşitliği ilkesini kabul etmeme ve Şiilerin yasal ve meşru haklarını tanımama ve dolayısıyla ötekinin kimliği karşısında aşırı gururlu öz kimliği görüntüsü ve algısı Sünnilerin kimliklerini üstün gören kimliğe (hubristic identity) dönüşmesine neden olmuştur. Bu bağlamda üstün gören kimlik yanı sıra kolektif kimliğin bulunmaması uyuşmazlık, şiddet ve çatışmaların nedeni olmuştur. Bu duygular ve algıların doğal olmadığı ve sosyal etkileşim sonucu inşa edildiğinin altını çizmek gerekmektedir. Bu üstün gören kimlik devletin kimliği olarak benimsendiği zaman devletin çıkarlarını da şekillendirebilmektedir.23 May Darwich Suudi Arabistan’ın aşırı gururlu öz görüntüsünü hem Suudi seçkinlerinin Sünni kimliğini üstün gördükleri için hem de Ortadoğu, Sünni dünyası, 22 Daniel Brumberg, “Saudi-Iranian Conflict in an Age of Sectarianization,” Arab Center Washington DC, 18 Mayıs, 2018 (çevrimiçi) http://arabcenterdc.org/policy_analyses/saudi-iranian-conflict-in-an-ageof-sectarianization/, Erişim 23 Haziran 2019. Hubristic identity, kibirli kimlik, aşırı gururlu öz kimliği veya kendi kimliğini diğer kimliklerden daha üstün gören kimlik anlamına gelmektedir. 23 Üstün gören kimlik için Bkz. Thomas Lindemann, Causes of War: The Struggle for Recognition, Colchester, ECPR Press, 2010 (İkinci bölüm: The Struggle for Recognition in International Relations) 212 İslam dünyası ve Arap dünyasının liderliğini yalnızca kendilerine layık gördükleri için ülke düzeyinde Şii nüfus ve bölgesel düzeyde diğer devletlerin bu üstünlüğün tanımasını talep ettiklerini ve karşı tarafların bu üstünlüğü kabullenmemesini belirtmektedir. Suudi Arabistan petrol gelirleri sayesinde elde ettiği zenginlik, aldığı sofistike silahlar ve Mekke ve Medine şehirlerinin topraklarında bulunduğundan dolayı bölgesel sistemde kendisinin üstün bir mevki hak ettiğini düşünmektedir. Bu düşünce Suudi Arabistan’ın hem Şii İran hem de diğer Sünni devletlerden daha etkili, güçlü, haklı, meşru ve üstün olma algısını oluşturarak bu ülkenin üstün gören kimlik anlatısının ortaya çıkışına neden olmuştur. Ancak İran ve Irak yanı sıra Katar ve Suriye gibi diğer Arap-Sünni devletler Riyad’ın bu üstün statüsünü tanımamışlar. Dolayısıyla Suudi Arabistan kendini üstün gören kimliği bağlamında 2004 sonrası Irak’ın Şii devletini tanımadı ve bu ülkeye büyükelçi göndermedi; Suriye’de ise Beşşar Esad’ı devirmeye kalkıştı; Katar’ı abluka altına aldı; Yemen’de kendi liderliğinde bir ittifak oluşturarak askeri müdahalede bulundu ve İran’a karşı da ABD ve İsrail ile birlikte NATO gibi bir ittifak kurmaya çalıştı. Ayrıca Suudi Arabistan savunma harcaması sıralamasında yıllık 67 milyar dolarlık bir savunma harcamasıyla dünyada ABD, Çin ve Rusya’dan sonra dördüncü sırada yer almıştır. Bölgesel aktörlerin Suudi Arabistan’ın üstünlük algısını kabullenmemeleri ve tanımamaları geleneksel olarak pasif, muhafazakâr ve statükocu dış politikaya sahip olan Riyad’ı aktif saldırgan bir dış politika izlemeye itmiştir. 24 Öte yandan Suudi Arabistan üstünlüğünü tüm bölgeye empoze etmekle uluslararası toplum tarafından bölgesel güç olarak tanınmayı hedeflemektedir. Riyad bölgesel güç olarak tanınmakla küresel düzeyde bölgenin temsilcisi statüsünü elde etmeyi amaçlamaktadır. 25 Suudi Arabistan’ın Veliaht Prensi Muhammed Bin Selman üstün gören kimlik bağlamında Mart 2018’de Kahire’de basın toplantısında ülkesinin daha güçlü olduğunu ve İran’ın sadece “Kâğıt bir Kaplan” olduğunu söyledi. Ayrıca Muhammed Bin Selman 24 May Darwich, “Saudi Polices in the Syrian Crisis,” Raymond Hinnebusch & Adham Saouli (eds.) The War for Syria: Regional and International Dimensions of the Syrian Uprising, London, Routledge, 2019. 25 Nasır Purhasan, “Suudi Arabistan’ın İslam Cumhuriyetine Karşı Hibrid Savaş Bileşenleri (2015-2017),” (Farsça) Costarhay-i Siyasi-yi Muasir, Pejuhişgah-i Ulum-i İnsani ve Mutaliat-i Ferhengi, C. VIII, No: 4, Kış, 2018, s. 28. 213 İran, Osmanlılar (Türkiye) ve sözde Terörist grupları bölgenin Şer Üçgeni olarak nitelendirdi.26 Ayrıca Muhammed bin Selman 19 Mart 2018 tarihinde ABD’de CBS televizyon kanalına verdiği röportajda İran’ı Suudi Arabistan’ın rakibi olmadığını, bu ülkenin ordusunun İslam dünyasının güçlü orduları sıralamasında ilk beş ordu arasında olmadığını, ekonomisinin Suudi Arabistan ekonomisinden daha küçük olduğunu ve dolayısıyla Suudi Arabistan ile eşit statüye sahip olmadığını söylemişti.27 Ancak Küresel Ateş Gücü’nün (Global Fire Power) yayınladığı dünyanın en güçlü orduları sıralamasında 2019 istatistikine göre İran 14. sırada, İsrail 17. sırada ve Suudi Arabistan 25. sırada yer almıştır.28 Eğer Muhammed bin Selman’ın iddia ettiği gibi Suudi Arabistan bölgenin en güçlü ordusuna sahipse neden yaptığı tüm savunma harcamalara rağmen Arap dünyasının en fakir ülkesi olan Yemen’de başarılı olamamıştır? Ayrıca eğer Muhammed bin Selman’a göre İran’ın ordusu İslam dünyasının en güçlü orduları sıralamasında ilk beş ordu arasında değilse ve güçsüzse neden İran’ı bölgede en büyük tehlike, liderini Ortadoğu’nun Hitler’i ve ülkesini iki dünya arası Almanya kadar tehlikeli olduğunu sık sık gündeme taşımaktadır? 2003 sonrası yeni Irak’ta Şiilerin iktidar olması ve İran’ın etki alanına dönüşmesi ve 2011 Arap Baharı sonrası İran’ın yükselişi ve güçlenmesi Suudi Arabistan’ın bu ülkeyi dengeleme ve geri püskürtme çabalarına neden oldu. Pers-Şii etnik-mezhepsel kimlik taşıyan İran bölgede Arap-Sünni komşuları karşısında kimliksel yalnızlıktan dolayı bölgesel politikalarını düzenlediğinde tehditlere karşı savunmacı güvenlik politikaları öncelik kazanmaktadır. 29 İran, Suudi Arabistan ve müttefiklerinin niyetlerine güvenmediği için güvenliğini sağlama temelli bir savunma doktrini, güvenlik politikası ve dış politikası izlemiştir ve dolayısıyla güvenlik arayışında olan bir devlet (securityseeker state) olarak tanımlanabilmektedir. 26 “Bin Selman’ın İran’a Küstahça Hakareti,” (Farsça) ISNA, 7 Mart, 2018 (çevrimiçi) https://www.isna.ir/news/96121608848/, Erişim 22 Temmuz 2018. 27 Norah O'Donnell, “Saudi Arabia's Heir to the Throne Talks to 60 Minutes,” Interview with Muhammad bin Salman, CBS, 19 Mart, 2018 (çevrimiçi) https://www.cbsnews.com/news/saudi-crown-prince-talksto-60-minutes/, 14 Haziran 2019. 28 “2019 Military Strength Ranking,” Global Fire Power (çevrimiçi) https://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp, Erişim 21 Temmuz 2019. 29 Karib Bilal, “İran’ın Ortadoğu Bölgesine Yönelik Dış Politikasında Süreklilik ve Değişim: İran ve Suudi Arabistan İlişkileri Modeli,” (Arapça) Müfekkir Dergisi, No: 15, 2017, s. 481-482. 214 Suudi Arabistan ise tamahkâr bir aktör (greedy actor) olarak İran’ı güçsüzleştirerek olası bir çatışmada mağlup etmek istemektedir. 30 Savunma ve saldırı kabiliyeti bakış açısından bir devletin saldırı kabiliyeti azaldığında savunma kabiliyeti de azalmaktadır. Dolayısıyla İran güvenlik arayışında olan bir devlet olarak önceliği bekasıdır ve Suudi Arabistan, İsrail ve ABD gibi tamahkâr aktörlere karşı duyduğu güvensizliğin karşısında savunma ve caydırıcı gücünü asimetrik savaş kabiliyetleri, balistik füze ve nükleer programı bağlamında artırmaya çalışmaktadır. İran son üç yüzyılda hiçbir savaşa başvurmamıştır ve sadece sınırlarını ve toprak bütünlüğünü savunmuştur. Robert Jervis’e göre güvenlik arayan ve yeterli savunma gücüne sahip bir devlet saldırgan bir tutum izlemeye gerek görmez.31 Ancak tamahkâr devletler savunma değil, saldırı gücünü artırmaya çalışırlar ve yayılmacı politikalar izlemeye başvurmaktadırlar. Ayrıca tamahkâr devletler bölgede diğer devletlere musallat olmaya çalışırlar ve onlardan itaat ve katlanma beklentileri olmaktadır. Suudi Arabistan ise tamahkâr aktör bağlamında sadece rejiminin bakasına yetinmemekte ve hırsları arayışında bölgesel krizleri tırmandırmıştır. Ayrıca Suudi Arabistan üstün gören kimlikli ve tamahkâr bir devlet olarak kendisini İslam İşbirliği Örgütü, Körfez İşbirliği Konseyi ve Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü (OPEC) ve Arap Birliği’nin lideri olarak görmektedir ve diğer üyelerin Riyad’ın siyasi ve ekonomik ağırlığını tanımalarını beklemektedir. Dolayısıyla Suudi Arabistan seçkinleri İran’ı karalayarak ve şeytanlaştırarak ve olası tehdidini abartarak kendi saldırgan tavırlarını aklamaya ve haklı çıkarmaya çalışmaktadırlar. Ancal Suudi Arabistan’ın tamahkâr bir aktör olarak krallık siyasi sistemi, Vehhabi devlet kimliği ve petrol dolarlarına bağlı rantiye ekonomisi bağlamında yakın çevresinde ve bölgede üstünlük sağlamaya yönelik çabaları bölgesel sorunların ve krizlerin nedeni olarak ortaya çıkmaktadır. Greedy actor, tamahkâr aktör, açgözlü aktör, hırslı aktör ve ihtirasli aktör anlamına gelmektedir. Bu tezde tamahkâr aktör ibaresi kullanılmıştır. 30 Güvenlik arayışında olan devlet ve tamahkâr devlet kavramları Andew H. Kydd tarafından geliştirilmiştir. Daha detaylı bilgi için bkz.: Andew H. Kydd, Trust and Mistrust in International Relations, New Jersey, Princeton University Press, 2005. 31 Rahman Necefi Seyyar ve Halil Kelhanbaz, “Suudi Arabistan'ın İran İslam Cumhuriyeti'ne Karşı Saldırgan Yaklaşımının Nedenleri ve Belirtileri,” (Farsça) Feslname-yi Ravabet-i Harici, C. IX, No: 3, Sonbahar, 2017, s. 133. 215 3. Şii Jeopolitiği: İran ve Şiilerin Bölgesel Yeni Statüsü Şii jeopolitiği Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’in çeşitli ülkelerinde Şiilerin yaşadıkları siyasi coğrafyanın İran merkezli bir bölge olarak genişletilmesi anlamında gelmektedir. 1979 İran İslam Devrimi Şii Jeopolitiği ibaresinin ortaya çıkışının başlangıcı olarak görünmektedir. Devrim öncesi Şiilik İslam’ın bir mezhebi olarak dini araştırmacılar, tarihçiler vs. ele alınmaktaydı. Ancak devrim sonrası Şiilik İran’ın siyasi yönetim sistemi olarak ortaya çıktı. Üstelik İran İslam Devrimi Şiiliğin siyasileşmesine neden oldu. Böylece çeşitli üniversitelerde ve araştırma merkezlerinde birçok kitap, makale ve teze konusu oldu. İranlı akademisyen Muhammed Rıza Hafızniya’ya göre Şiilerin İslam dünyasının nüfusunun yüzde 15-20’sini oluşturmaları ve İslam dünyasında azınlık olmalarına rağmen yaşadıkları bölgelerin Güney Batı Asya ve Pers Körfezi bölgesinde petrol ve doğal gaz kaynaklarından zengin bir bölge olduğu için ön plana çıkmışlar.32 Dünyanın petrol kaynaklarının yüzde 75’i Pers Körfezinde yer almıştır. Bu kaynakların bulunduğu bölgelerin nüfusunun yüzde 70’inden fazlası Şiilerden oluşmaktadır. Böylelikle İran devrimi ile Şiilerin jeopolitik yalnızlık dönemi sona erdi ve jeopolitik genişlemelerine yol açtı. Bu yüzden Şiilerin enerji kaynakları bulunduğu stratejik bölgelerde yaşamaları Şii jeopolitiği tanımını güçlendirmektedir. Dolayısıyla bu bölge tarihsel olarak bölgesel ve uluslararası aktörlerin güç mücadelesi alanı olmuştur. Başka bir deyişle Şiiliğin jeopolitik bir faktöre dönüşmesinde Şiilerin büyük kısmının ulusal, bölgesel ve uluslararası düzeyde güç ilişkileri bağlamından etkili olan bölgelerde yaşamaları önemli bir rol ifa etmiştir.33 Şii jeopolitiği ifadesini bir yandan İran İslam devrimi, öte yandan da bölgede çeşitli ülkelerde Şiilerin siyasi ve sosyal hareketleri sonucu siyaset bilimi ve uluslararası ilişkiler literatürüne giriş yapmıştır. Uluslararası siyaset bağlamında ise İran İslam Devrimi Şii 32 Muhammed Rıza Hafızniya, Zehra Ahmedipur, Çemran Buye, “İran İslam Cumhuriyeti’nin Jeopolitik Topraklarının Haritası ve Mekânsal Modelinin Açıklaması,” (Farsça) Feslname-yi Rahbord-i Difai, C. X, No: 39, 2012. 33 Hasan Telaşan, “Irak’ta Şii Jeopolitiğinin Görünümü,” (Farsça) Feslname-yi Şiaşinasi, C. VIII, No: 31, 2010, s. 110. 216 mezhebinin siyasi işlevlerinin etkisini bölgesel ve uluslararası düzeyde ortaya koydu ve Şiiliğin jeopolitikleşmesinde önemli bir rol oynadı.34 Bu bağlamda iki düzeyde Şii jeopolitiği konseptinden bahsedilebilmektedir: Ülke düzeyinde, bölgesel ve uluslararası düzeyde. Ülke düzeyinde Şii toplulukların yaşadıkları toplum ve ülkenin siyasi, ekonomik ve kültürel gelişmeleri üzerindeki etkisi ve bölgesel ve uluslararası düzeyde ise Şii toplulukların bölgesel ve uluslararası gelişmelerdeki etkisi ve oynadığı rol söz konusudur.35 Şii Jeopolitiğinin güçlenmesinde 1979 İran İslam Devrimi, 2003 Irak Savaşı ve 2011 Arap Baharı üç önemli dönüm noktası olarak rol oynamışlar. Bu üç dönüm noktası Şiilerin bölgede yükselişine yol açmıştır. Bu bağlamda Şii Jeopolitiği ibaresi Şii toplulukların mezhepsel kimliklerinin belli tarihi dönemlerde mezhep bağlamından çıkarak siyasi anlam taşıdığına işaret etmektedir. Nitekim jeopolitik, coğrafya, siyaset ve güç ilişkilerini ele almaktadır. Böylece İran Şiiliğin merkezi ve diğer Şii toplulukların yaşadığı ülkeler İran’ın çevresinde yer aldıkları için İran’ı Şii dünyasının kalpgahı haline getirmiştir. Şiilerin yaşadığı bölgelere (Lübnan, Suriye, Irak, Suudi Arabistan, Kuveyt, Bahreyn, İran, Afganistan, Pakistan ve Hindistan) harita üzerinde bakıldığında bu etki objektif olarak görünmektedir. Şii jeopolitiği İran'ın hayati alanındaki tüm izledikleri politikalarını kapsamaktadır. Bu politikalar mezhepsel kılıkta ancak pragmatik bir stratejiye dayanarak yürütülmektedir. Bu politikalar İranlı karar alıcıları tarafından belirlenmekte ve İran'ın hayatı alanını belirlemektedir. İran Irak, Suriye, Lübnan ve Yemen gibi ülkelerdeki Şii toplulukların kapasitesini kullanarak siyasi denklemi kendi lehine değiştirmeye ve jeopolitik çıkarlarını elde etmeye çalışmaktadır. İran’ın Şii jeopolitiği yükselişi bağlamında hedefleyen hayati alan coğrafi olarak İran'a yakın Kuzeybatı Asya, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz (Levant) bölgesini kapsamaktadır. 34 Nefise Fadıliniya, Şii Jeopolitiği ve İslam Devrimi Konusunda Batının Kaygıları, Kum, Müessise-yi Ferhengi-yi Şiaşinasi, 2012. 35 Francois Thual, Şii Jeopolitiği (Farsça) Çev. Ketayun Basir, Tahran, Haveran Yayınları, 2006. 217 Şii mezhebi ve kültürü güçlü bir faktör olarak farklı coğrafyada yaşayan Şiileri birbirlerine bağladığı ve yakınlaştırdığı için Şii jeopolitiğini ortaya koymaktadır. Bazı yazarlar mezhebi jeokültür veya kültürel jeopolitik bağlamında ele almaktadırlar ve kültürel etkileşimlerin siyasi olgular üzerine etkisini araştırmaktadırlar. Bu bağlamda mezhep faktörü kültür kategorisinde yer almaktadır. Mezhep jeokültürü bağlamında Şii jeokültürü Ortadoğu’da Şii İran’ın paylaştığı coğrafyanın uzantısında Şii topluluklar üzerine kültürel etkisi ve ilişkilerine odaklanmaktadır.36 Dolayısıyla Şii jeopolitiği İran'ın bölgede kültürel ve siyasi etkisini ortaya koyan bir olgu olarak da tanımlanabilmektedir. İran İslam Cumhuriyeti Şiiliğin merkezi olarak Lübnan’dan Pakistan’a kadar uzanan bölgede Şiilerin yükselişinde büyük bir rol oynadı ve bu topluluklar arasında kültürel bağlantıların artışına ve Şii kültürünün güçlenmesine katkıda bulundu. Bu jeopolitik tanım siyasi ve kültürel faktörleri kapsamaktadır. İran tek güçlü Şii aktör olarak bu bölgenin merkezinde yer aldığı için bölgesel ve uluslararası düzeyde etki alanı elde etme kapasitesine sahip olmuştur. Robert D. Kaplan dünyanın kanıtlanmış petrol kaynaklarının ve üretim kapasitesinin neredeyse yarısı Pers Körfezi bölgesinde olduğunu ve İran’ın 21. yüzyıl jeopolitiğinin merkezinde yer aldığını belirtmektedir. Kaplan’a göre İran Orta Asya’nın ticaret yollarına hâkim olan ve Irak’tan Pakistan’a uzanan 1500 mil sahil şeridiyle Hint Okyanusu'nun hidrokarbon kaynaklarını kontrolünde tutan güçtür.37 Devrim sonrası İslam Cumhuriyeti’nin Şii kimliği İran devletinin üst kimliği olarak bu ülkenin ulusal güç unsurlarından biri haline geldi. İran İslam Cumhuriyeti kendisini tüm Şiilerin lideri olarak görmüştür ve bölgede tüm Şii topluluklara maddi ve manevi destek sağlamaya çalışmaktadır. Bu destek ilk bakışta ideolojik görünse bile stratejik temellere inşa edilmiştir ve bu ülkenin ulusal çıkarları ve güvenliğini sağlamayı ve düşmanlarını caydırmayı hedeflemektedir. 36 İzzetullah İzzeti, Dilşad Hezri ve Ali Rahimi, “Ortadoğu ve Kuzey Afrika'daki Gelişmelerin Ardından Bahreyn'de Şiilerin Direnişinin Jeopolitik İncelenmesi,” (Farsça) Feslaneme-yi Nigerişhay-i No Der Coğrafyay-i İnsani, C. VI, No: 3, 2014. 37 Robert D. Kaplan, “This Isn’t About Iran. It’s About China,” The New York Times, 26 Haziran 2019, (çevrimiçi) https://www.nytimes.com/2019/06/26/opinion/trump-iran-china.html, Erişim 27 Temmuz 2019. 218 İran İslam Cumhuriyeti 1979 Devrimiyle İslam dünyasında ortaya çıkan tek Şii devletti. Ancak 2003 Irak işgali sonrası dönem bu ülkede ilk Şii Arap devlet iktidara gelince İran bölgede ideolojik yalnızlıktan çıktı. Böylece İran’ın bölgesel etkisinin artışı rakipleri tarafından bir tehdit olarak algılandı. Dolayısıyla İslam dünyasının iki kutbu olan İran ve Suudi Arabistan arasında güç yarışı daha da arttı. Bu bağlamda François Thual Şii Jeopolitiği adlı kitabında İslam Cumhuriyeti’nin, Şii kimlikli bir İran’ı jeopolitik bir faktör olarak tüm Şii dünyası ve İslam dünyasına sunduğuna vurgu yapmaktadır. 38 Bu bağlamda direniş jeopolitiği eleştirel bir şekilde Sünni düzene meydan okudu. Irak’ta Şiilerin iktidara gelmeleri Suudi Arabistan tarafından İran’ın devrim ihracı politikasının ürünü olarak algılandı. Riyad Tahran’ı bölgede Şii bir blok oluşturmaya çalışmakla suçladı. Böylece bölgede Şiiliğin Canlanması, Şiilerin Ayaklanması, Şiiliğin Yükselişi, Şii Ekseni, Şia Cephesi, Şii Bloku, Şii Uyanışı, Pan-Şiilik, Şiaistan, Şii İmparatorluğu, Şia Dirilişi, Şii Rönesans’ı, Şii Yayı ve Şia Dalgası gibi ifadeler ve ibareler sık duyulmaya başladı.39 Şii Hizbullah’ın 2006 yılında İsrail’e karşı savaşta gösterdiği direniş, Şiilerin yükselişi olarak Arap dünyasında ve Arap kamuoyunda yankı buldu. Hizbullah Örgütü Şii bir güç olarak bölgede önemli bir devlet dışı aktör haline gelmesi de Şii Jeopolitiğini daha da güçlendirdi. Suudi Arabistan ise Şii Jeopolitiğini İran’ın İmparatorluk kurmak için uyguladığı yayılmacı politikası olarak görmektedir Riyad’a göre Tahran hedefine ulaşmak için Arap ülkeleri karıştırarak bu ülkelerde istikrarsızlık ve kargaşa yaratmaktadır. Bu bağlamda Şii jeopolitiği İran’ın sınırlarının ötesinde ya da çıkarlarının gerektirdiği yerlerde Şii yayılmacılığın siyasi düşüncesi anlamına gelmektedir. Dolayısıyla Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap-Sünni kamp İran’ın bölgede Şiileri harekete geçirerek çıkarlarını tehdit 38 Thual, a.g.e., s. 50. 39 Emir Muhammed Haci Yusefi, “Şii Hilalı; İran İslam Cumhuriyeti, Araplar ve ABD için Fırsatlar ve Tehditler,” (Farsça) Daniş-i Siyasi, C. V, No: 1, 2009, s. 165. 219 edebileceğinden endişe duymaktadırlar ve İran’ı Şii bir hilal oluşturmakla suçlamaktadırlar. 40 İranlı akademisyen ve Jeopolitik uzmanı Piruz Müctehidzade Şii Hilali bağlamında İran ve Şiileri tehdit olarak göstermenin arkasında, İran’dan başlayan ve Irak ve Suriye’den geçerek Lübnan’a kadar uzanan bölgenin jeopolitik önemine vurgu yapmaktadır.41 Müctehidzade’ye göre enerji kaynaklarının büyük kısmı Şiilerin yaşadığı bölgede bulunması yanı sıra Şiilerin güçlenmesi ve yükselişi İran’ın bölgeye hâkim olması kaygısını beraberinde getirmiştir. Ancak Şiilerin gerçek bir tehdit oluşturdukları abartılmış görünmektedir. 4. İdeolojik Şii Hilali mi Şia fobisi ve İran fobisi Politikası mı? İran fobisi, İran İslam Cumhuriyeti’ni tehdit olarak sunarak aşırı ve irrasyonel bir korku yaratmak anlamında gelmektedir. Son yıllarda İran'ın nükleer programı kullanılarak bu ülkeden ve askeri kapasitelerinden abartılmış bir tehdit algısı ortaya konmuştur. Haggai Ram’a göre çağdaş dönemde İran fobisi ilk kez 1970’li yılların sonunda ve 1980’li yılların başında Mısır ve İsrail barış müzakereleri sürecinde ortaya çıktı. İsrail kendi kamuoyunu Araplar ile barış sürecinde ikna etmek için Arapların tehdidi yerine başka bir dış tehdide ihtiyaç duymaktaydı. İran İslam Devrimi sonrası Tahran’da İsrail karşıtı bir devletin iktidara gelmesi ve Camp David Anlaşması sonucu Tahran yönetiminin İsrail’e sert bir tutum izlemesi Tel Aviv için altın bir fırsat sundu. Böylece İran fobisi stratejik bir proje olarak ortaya çıktı.42 Dolayısıyla İran’ın nükleer programı, balistik füze projesi, devrimini İhraç etmeye yönelik çabaları yanı sıra sözde insan hakları ihlali, terörü desteklemesi, bölge ülkelerinin iç işlerine karışması, Pers İmparatorluğunu canlandırması, Şii yayılmacılığı ve İsrail’i yok etme arayışında olduğuna dair abartılmış 40 İbrahim Müttegi ve İsmail Sultani, “İran İslam Cumhuriyeti'nin Irak'a Yönelik Dış Politikası ve İran'ın Bölgesel Statüsü Üzerine Etkisi,” (Farsça) Danişi Siyasi ve Beynelmilel, C. II, No: 5, 2013, s. 58. 41 Piruz Müctehitzade, Demokrasi ve İran Kimliği, (Farsça) Tahran, Kevir Yayınları, 2007, s.71. 42 Mehdi Matinjavid, “Güneybatı Asya’da ABD’nin Stratejisi: İran fobisi Projesi,” (Farsça) Hemşehri-yi Diplomatik, No: 66, 2012. 220 ve gerçek olmayan iddialar ve oluşan tehdit algısı İran fobisi projesi bağlamında gündemde tutulmuştur.43 İran'a göre Şii jeopolitiği kavramı coğrafi bir gerçektir, ancak Şii Hilali fikri ve tezi, bir yandan ideolojik bir temele dayanmakta ve öte yandan da İran’ın düşmanları ve Sünni yöneticiler tarafından ülke düzeyinde iktidarda kalmak ve bölgesel düzeyde etkilerini korumak ve ABD ve müttefiklerinin bölgedeki varlığını sürdürmek için kullanılan bir plandır. 44 İran İslam Devrimi sonrası bu ülkenin bağımsız ve ABD karşıtı bir devlet olarak ortaya çıkması ve tedricen bir bölgesel güce dönüşmesi bölgede güç dengesini bozarak güç denklemini değiştirmeye çalıştı. Ayrıca Irak savaşı sonrası Şiilerin bölgede yükselişi ve güçlenmeleri Sünni krallıklar tarafından bir tehdit olarak algılandı. Ürdün kralı Abdullah “Şia Hilali” ibaresini ilk kez kullandı.45 Mısır’ın eski cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek de “Şia Velası” diye Şiileri bir tehdit olarak göstermeye çalıştı ve bölgedeki Şii toplulukların kendi ülkelerinden ziyade İran’a sadık olduklarını iddia etti.46 Vehhabi yazarlar ve din adamları ise Şiilerin dinde yenilikçi ve kâfir olduklarına dair verdikleri fetvalar bağlamında onları öldürmeyi mubah görmektedirler. 47 Suudi din adamlarının Şiilere karşı duruşları bu ülkenin seçkinleri tarafından Şia fobisi şeklinde uygulamaktadır. Suudi Arabistan seçkinleri İran’ı ve Şiileri, Sünniler için büyük bir tehdit olarak sunmaya ve İslam dünyasında böyle bir algı oluşturmaya çalışmışlar. Örneğin Suudi seçkinler İran’ın barışçıl nükleer faaliyetlerini İran’ın nükleer silah üretimi bağlamında bir tehlike olarak göstermeye çalışmışlar. İranlı akademisyen Kayhan Barzegar’e göre Suudi Arabistan’ın Şii Hilali oluşumundan duyduğu endişeler İran’ın 43 Mehdi Matinjavid v.d. “ABD’de İran fobisi: Iranium Belegeselinde İran’ın Nükleer Programından Oryantalist Bir Temsil,” (Farsça) Feslname-yi Mutaliat-i İnkılabi İslami, C. X, No: 35, 2013, s. 72-74. 44 Haci Yusefi, a.g.e., s. 163. 45 Ferhad Kasimi, “Bölgesel Güvenliğin Jeopolitik Modeli: Ortadoğu Vaka Analizi,” (Farsça) Feslname-yi Jeopolitik, C. VI, No: 2, 2010, s. 77. 46 Kayhan Barzegar, “İran, Yeni Irak ve Pers Körfezi’nin Bölgesel Güvenlik Sistemi,” (Farsça) Feslnameyi Rahbord, No: 43, 2007, s. 66. 47 Zehra Mescid Camii, Vehhabilik Tarihi Üzerine Bir Yorum (Farsça) Tahran, Sarir-i Daniş, 2001, s. 42- 45. 221 böyle bir hilal oluşturmasından ziyade Arap halkı ve Sünni kamuoyunun İran’a yönelik olumlu eğilim ve ilgisinden kaynaklanmaktadır.48 Suudi Arabistan başta olmak üzere Sünni-Arap kamp İran’ın nükleer programı, askeri gücünün artışı özellikle de balistik füzeler programı, müttefiklerine askeri danışman yollaması ve Şii milis gruplara lojistik ve silah sağlamasını Tahran’ın bölgede yayılmacı politikaları bağlamında değerlendirmektedirler. Bununla birlikte İran’ın Pers İmparatorluğu’nu canlandırma projesi olarak öne sürerek bölgede İran fobisi hâkim bir atmosfer yaratmaya çalışmaktadırlar. Ancak bu atmosferin oluşumunda ABD de önemli bir rol ifa etmiştir. ABD müttefiki olan Arap ülkelerin gözünde İran tehdidini büyüterek rasyonel olmayan bir tehdit algısı yaratmaktadır. ABD bu ülkelerin kaynaklarını ve servetlerini yağmalamak ve bu ülkelere ürettiği pahalı sofistike silahlar satmak için bir İran tehdidi algısına abartılı bir şekilde vurgu yapmaktadır. 49 Dolayısıyla Şii İran’ın ve Şiilerin bölgedeki yükselişi Suudi Arabistan başta olmak üzere Sünni kamp tarafından bir tehdit olarak algılanmıştır. Lübnan’dan Pakistan’a iddia edilen Şii Hilali tehdidi bu bağlamda açıklanabilmektedir. Suudi Arabistan’a göre İran bölgede bir Şii blok oluşturarak Sünni devletlerin güvenliğini ve çıkarlarını tehdit etmektedir. 50 Ancak bu tehdit algısı İran bakış açısından gerçek olmayan ve “hayali tehdit” (imaginary threat) olarak nitelendirilmektedir. Şii İran Suudi Arabistan başta olmak üzere Sünni dünyası tarafından Şii İmparatorluk kurmaya çalışmakla suçlanmıştır. Bu tehdit algısı ve bakış açısının oluşumunda etnik ve mezhepsel farklılıklar ve jeopolitik çıkarlar da önemli bir rol ifa etmiştir. 51 Bu bağlamda 48 Kayhan Barzegar, İran, Yeni Irak ve Pers Körfezi’nin Siyasi-Güvenlik Sistemi (Fsarsça) Tahran, Defteri Gosteriş-i Tolid-i İlim, İslam Azad Üniversitesi Araştırma Rektör Yardımcılığı [Muavinet-i Pejuhişiyi Danişgahi Azadi İslami], 2008, s. 110-111. 49 Salih Arud, “El-Şoruk: İran fobisi ABD’nin Arapları Sağmak amaçlı Stratejisidir,” (Farsça) İslam Cumhuriyeti Haber Ajansı (IRNA), 8 Ekim, 2018, (çevrimiçi) https://www.irna.ir/news/83058749/, Erişim 26 Ekim 2018. 50 İzzetullah İzzeti, Şii Jeopolitiği ve İran’ın Sınır Güvenliği (Farsça) C. I, Tahran, Elburz Ferdaniş Yayını, 2009. 51 Abbas Necefi Firuzcayi, “Neden Arapların İran’a Karşı Bakışları Karamsardır?” (Farsça) Diplomasi-yi İrani, 11 Temmuz, 2011, (çevrimiçi) http://mail.irdiplomacy.ir/fa/news/11793/, Erişim 3 Aralık 2018. 222 2013’te Vehhabi yazar Nebil Ali El-Atum, İran ve Vaat Edilen Şii İmparatorluğu adlı kitabını yayınladı. Yazar kitabında Şii İran’ı Sünniler için büyük bir tehdit olarak göstermeye çalışmakta ve Sünnilerin karşılık vermelerinin gerektiğini belirtmektedir. 52 Bu bağlamda Suudi Arabistan’ın eski kralı Abdullah İran’ın Sünni Arap dünyasında Şiiliği yayma politikası izlediğini iddia etti. Ancak Kral Abdullah Tahran Yönetiminin başarısız olacağını söyledi. Üstelik Kral Abdullah Suudi Arabistan’ın Şii yayılmacılığı karşısında ayık olduklarını ve İslam dünyasında çoğunlukta olan Sünni Müslümanların mezheplerini değişmeyeceklerine vurgu yaptı.53 Öte yandan Suudi Arabistan İran’ın yükselişi ve güçlenmesini eski Pers Milliyetçiliğinin canlanması olarak algılamaktadır. Veliaht Prens Muhammed Bin Selman İran’ı şeytanlaştırarak ve Tahran tehdidini abartarak kendisini Suudi Arabistan başta olmak üzere Sünni-Arap kampın kurtarıcısı olarak göstermeye çalışmaktadır. Riyad seçkinleri İran’ı İslam dünyasında Sünnileri Şiileştirme ve Arap dünyasını Persleştirmeye/İranlılaştırmaya çalıştığını iddia etmektedirler. Hâlbuki Tahran Yönetimi eskiden beri topraklarında yaşayan Sünni vatandaşlarını (Kürtleri, Türkmenleri, Arapları ve Beluçları) Şiileştirmemiştir ve böyle bir kalkışmada bulunmamıştır. Ayrıca İran heterojen bir ülke olarak çeşitli etnik gruplardan oluşmuştur ve bu azınlık etnik grupları Persleştirmemiştir. Bu etnik gruplar üst kimlik bağlamında İranlı olmalarına rağmen kendi etnik kimliklerini günümüze kadar korumuşlar. Dolayısıyla yayılmacı Pers İran ve saldırgan Şii milliyetçiliği tehdidi iddiası abartılmış, gerçek olmayan bir söylem olarak Suudi Arabistan seçkinleri tarafından ülke düzeyinde ve bölgesel düzeyde politikalarını yürütmek amaçlı inşa edilip araçsal olarak kullanılmıştır. İran’ın lideri Ayetullah Hameney ise ülkesinin Arapları İranlı etme veya diğer Müslümanlara Şiiliği benimsetmek arayışında olmadığına vurgu yapmaktadır. Ayetullah 52 Nabil Ali El-Atum, İran ve Vaat Edilen Şii İmparatorluk, (Arapça) El-Asr Stratejik ve Fütürolojik Çalışmalar Merkezi [Merkezi ul-Asir Lildirasati Strateciyye ve Mustakbeliyye], Mekke, Bilimsel Çalışmalar Yayın ve Dağıtım Evi, 2013. 53 Ahmet Saii ve Mehdi Alihani, “İran ve Suudi Arabistan İlişkilerinde 2005-2013 Dönemine Vurgu Yapılarak Çatışma Döngüsü Araştırması,” (Farsça) Feslname-yi Tahossesi-yi Ulum-i Siyasi, C. IX, No: 22, 2013, s. 120. 223 Hameney İslam Cumhuriyeti için Sünni olan Hamas ve İslami Cihat Hareketi ile Şii Emel Hareketi 54 ve Hizbullah’a desteğin eşit bir şeklide görev ve dini zorunluluk olduğunun altını çizmektedir ve İran milleti ve hükümetinin terör eylemleri, mezhepsel çatışma, etnik ayrımcılık ve masumlara karşı şiddete değil, milletlerin ayaklanması, İslami birlik, Müslümanların kardeşliği ve İslam bağlamında cihada istekli ve bağlı olduğunu söylemektedir. 55 İran fobisi küresel düzeyde ABD başta olmak üzere Batılı devletler ve İsrail, bölgesel düzeyde ise Suudi Arabistan ve müttefikleri tarafından kullanılmaktadır. Dolayısıyla Batı İran fobisi ve Arap İran fobisi olguları ortaya çıkmıştır. Çatışmaların odağını Akdeniz’den Pers Körfezi bölgesine taşımak, Filistin meselesini diledikleri şekilde çözmek, Arap NATO’su diye bir koalisyon oluşturmak, Şii-Sünni mezhepsel çatışmayı sürdürmek, bölgenin enerji kaynaklarını tahakküm altına almak, ABD’nin bölgedeki varlığını meşru kılmak, silah yarışını körüklemek ve İran’ı dizginlemek ve güçsüzleştirmek İran fobisi projesinin temel hedefleri olarak sayılabilmektedir. Böylece İran ve Şiilik ile terörizm arasında bağlantı kurmak, İran ve Şiilerden korku ve tehlike atmosferi oluşturmak, İran’ı büyük bir tehdit olarak göstermek ve bu ülkeye olası bir saldırı için kamuoyu oluşturmakla bu proje yürütülmektedir. ABD, İsrail ve Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap-Sünni kamp İran’ı Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’i tahakküm altına almaya çalışan büyük askeri güç olarak göstermişler. Hâlbuki İran’ın konvansiyonel askeri kabiliyetleri abartılmıştır. Bu bağlamda 2016’da İran’ın savunma bütçesi 12,3 milyar dolardı. Aynı yıl istatistiklerine göre Suudi Arabistan’ın savunma bütçesi ise 63,7 milyar dolar, İsrail’inki 17,8 Milyar dolar ve ABD’ninki 600 milyar dolardan fazlaydı. 56 Ayrıca İran fobisini yaymaya çalışanlar İran karşıtı seçkinler, gruplar ve devletler İran’ın her geçen gün nükleer silah yapamaya yakınlaştığına dair suçlamalara vurgu yaparak bu ülkeye yönelik ağır 54 Emel Haraketi Şii bir parti olarak 1974 yılında İranlı din adamı İmam Musa Sedr tarafından kuruldu. Bu haraket Lünban’ın iç savaşına da katıldı. Bu haraketin genel sekreteri Nebih Beri, Lübnan’ın parlamento başkanı olarak görev yapmaktadır. 55 “Tahran Cuma Namazı Hutbeleri,” Defter-i Hifz ve Neşr-i Asar-i Hazret-i Ayetullah El-Uzma Hameney, 24 Ocak, 2012 (çevrimiçi) http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=18923, Erişim 5 Mayıs 2018. 56 Stephen M. Walt, The Hell of Good Intentions: America's Foreign Policy Elite and the Decline of U.S. Primacy, New York, Farrar, Straus and Giroux, 2018, s. 151. 224 ekonomik yaptırımlar ve olası önleyici savaş için gündemi hazırlamaya çalışmaktadırlar. ABD’nin ulusal istihbarat tahminleri ve değerlendirmelerinde İran’ın herhangi bir aktif silah programı olmadığı net bir şekilde ifade edilmişti. Bu senaryo 2003 savaşı öncesi aynı şekilde Saddam Hüseyin Yönetimindeki Irak’a da uygulandı. Irak’a yönelik kimyasal ve biyolojik silah yapımı suçlamaları propagandası bu ülkeye karşı uluslararası bir koalisyon oluşturmak ve kamuoyunu savaşa ikna etmek için gerçekleşti.57 Üstelik Ortadoğu ve Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de İran Lübnan’da Hizbullah, Irak’ta Haşdi Şabi ve Yemen’de Ensarullah hareketi (Husiler) gibi vekil grupları aracılığıyla yeniden Pers İmparatorluğu’nu canlandırmaya çalıştığına dair abartılı ve asılsız iddialar tehdit algısı oluşturmak için hep gündemde tutulmuştur. Georgetown Üniversitesi’nin İran kökenli Uluslararası İlişkiler öğretim üyesi Shireen Hunter Suudi Arabistan’ın çöküş eşiğinde olduğunu ve çöküş öncesi kendini büyük görerek bölgenin ve İslam dünyasının lideri rolüne ve aşırı İran fobisi projesine kapıldığını ve İsrail ile birlikte ABD ve İran’ı birbirine düşürmeye çalıştığını söylemektedir. Hunter’e göre şu an bölgede Suudi Arabistan’ı dengeleyebilecek bir Arap devlet bulunmamaktadır. Dolayısıyla Suudi Arabistan İsrail ve ABD ile bir araya gelerek İran’ı parçalayabileceğini, dağıtacağını ve böylece etkisine son verebileceğini düşünmektedir.58 Ünlü Arap analist ve Rai El-Yum gazetesi editörü, Abdel Bari Atwan İran fobisini ABD’nin amaçlarını, Arap varlıkları ve sermayeleri aracılığıyla gerçekleştirmek için bir bahane ve araç olduğu kanaatindedir.59 Ayrıca İran’a karşı irrasyonel ve kuruntulu tehdit algısı inşası bağlamında Yahudi, İslam tarihi ve Ortadoğu uzmanı Bernard Lewis, Mahmut Ahmedinejad Yönetimindeki dönem İran’ın 22 Ağustos 2006 tarihinde (Miraç gecesi) İsrail’e nükleer saldırı düzenleyeceğini öngörmüştü.60 57 A. e. 58 Shireen Hunter, “ABD’li Hoca: Suudi Arabistan Çöküş Öncesi Kibir Evresindedir,” (Farsça) Alalam TV, 20 Kasım, 2017 (çevrimiçi) https://fa.alalamtv.net/news/3161031/, Erişim 23 Haziran 2018. 59 Abdulbari Atvan, “Ünlü Arap Analist: İranfobisi, Arap Devletlerin Sermayeleriyle ABD ve Siyonist Rejim’in Hedeflerini Gerçekleştirmenin Bahanesidir,” (Farsça) İslam Cumhuriyeti Haber Ajansı (IRNA), 18 Şubat, 2017 (çevrimiçi) https://www.irna.ir/news/82434681/, Erişim 10 Mart 2019. 60 “Bernard Lewis; ‘Medeniyetler Çatışması’ Teorisinden ‘İran’ın Çözünmesi’ Planını Tasarlama,” (Farsça) Meşrik, 14 Nisan, 2015, (çevrimiçi) https://www.mashreghnews.ir/news/404210/, Erişim 27 Şubat 2018. 225 ABD’nin Cumhurbaşkanı Donald Trump Ekim 2018’de yaptığı konuşmada Suudi Arabistan kralı Selman’a “Biz sizi koruyoruz. Bizim desteğimiz olmasa iki hafta bile dayanamazsınız” diye söylediğini ifade etti. 61 Ayrıca Mayıs 2019’da Trump’ın İran tehdidini gerekçe göstererek Kongrenin onayı olmadan Suudi Arabistan ile 8 milyar dolarlık bir silah satış anlaşmasının talimatını verdiği ortaya çıktı. ABD’nin Dışişleri Bakanı Mike Pompeo 24 Mayıs 2019 tarihinde ABD Kongresine yazdığı mektupta bu konuyu milletvekillerine bildirdiğini söyledi.62 Dolayısıyla ABD de İran fobisi ve Şia fobisini kullanarak bölgede askeri varlığını sürdürmeye, İran tehdidi bahanesiyle Arap devletlere silah satmaya, Arap devletleri İsrail ile bir araya getirerek İran’a karşı bir blok oluşturmaya ve Barış Sürecini de sonuçlandırmaya çalışmaktadır. Suudi Arabistan kralı Selman bin Abdülaziz Arap-Sünni kampın İran fobisi projesi bağlamında 30 Mayıs 2019 tarihinde İran’ın nükleer faaliyetleri ve balistik füze programını bölgesel ve küresel güvenlik için bir tehdit olarak tanımladı.63 Dolayısıyla İran fobisi İran’ı hem bölgenin güvenliği için hem de Uluslararası barış ve güvenlik için bir tehdit olarak gösterilmeye ve böylece İran’ı güçsüzleştirmeye odaklanmıştır. İran’ın nükleer silah arayışında olduğu algısı, bu ülkenin savunmacı teknolojilerinin saldırgan olarak gösterilmesi, İran’ın tüm bölgeye karışma, terörizme destek verme, bölgenin güvenlik ve istikrarını bozma ve insan haklarını ihlal ettiğine dair iddialar bu bağlamda gerçekleşmiştir. Riyad’a göre Tahran Şii ekseni ve merkezi olarak bölgedeki Şiileri harekete geçirerek hükümetlerini devirmeye teşvik etmektedir. Ancak etraflıca incelendiğinde Suudi Arabistan’ın petrolünün yüzde 90’ı Şiilerin yaşadığı Doğu Bölgede üretildiği ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle Şiilerin ayaklanması Suudi Arabistan Yönetimi için ulusal güvelik sorunu haline gelmiştir. Bu bağlamda Suudi Vehhabi âlim Sefer Bin 61 “Trump: Biz Olmadan Suudi Arabistan İki Hafta Bile Dayanamaz,” (Farsça) ISNA, 3 Ekim, 2018, (çevrimiçi) https://www.isna.ir/news/97071106261/, Erişim 17 Ocak 2019. 62 “Trump Kongrenin Onayı Olmadan ‘İran Tehdidini’ Öne Çekerek Suudi Arabistan’a Milyarlaca Dolar Silah Satıyor,” (Farsça) BBC Farsi, 25 Mayıs, 2019 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/world48406573, Erişim 8 Haziran 2019. 63 “Suudi Arabistan Kralı: İran’ın Balistik Füze ve Nükleer Programı Küresel Güvenlik İçin Bir Tehdittir,” (Farsça) 30 Mayıs, 2019, Euronews (çevrimiçi) https://fa.euronews.com/2019/05/30/saudi-arabiaseeks-arab-unity-over-iran-after-attacks-riyadh-looking-for-firm-reponse, Erişim 29 Haziran 2019. 226 Abdurrahman El-Havali 1990’lı yıllarda bölgede “Rafidi Yayı” (Arapça: ااااااا راف ر قاا ( oluşumuna dair uyarılarda bulunmuştu.64 İran’ın lideri Ayetullah Hameney Şii Hilali ve benzer ifadeleri ABD başta olmak üzere Batı tarafından bölge milletlerini karşı karşıya getirmek, mezhepsel bağlamda kutuplaştırmak ve Sünni devletler ve milletleri Şiilerin güçlenmesinden korkutmak amaçlı bir politika olarak izlendiğini ifade etmektedir.65 İran’ın bölgesel etkisinin her geçen gün artışı Suudi Arabistan’ı daha da rahatsız etmektedir. Husiler’in Yemen’i ele geçirmeleri ve Suudi Arabistan’a karşı gösterdikleri direniş ve Riyad’ın çaresizliği, Hizbullah’ın Lübnan siyasetinde etkili bir rol üstlenmesi ve Riyad’ın Lübnan politikalarının başarısızlığı, Suriye’de Esad rejiminin iç savaştan başarılı çıkması ve Riyad’ın desteklediği grupların yenilgiye uğraması, Irak’ta Riyad destekli Sünni aşiretlerin IŞİD ile işbirliği yapmalarına rağmen Irak ordusu ve İran destekli Haşdi Şabi milislerinin Irak topraklarını geri alması ve Filistin’de İran’ın Suriye konusunda anlaşmazlık sonucu Hamas ile ilişkilerinin kopma noktasına gelmesine rağmen yenilenmesi Suudi Arabistan’ın İran fobisi ve Şia fobisi merkezli politikalarının tırmanışına yol açmıştır. 66 Sonuç olarak Şii Hilali, bir söylem olarak İran’ın bölgesel ve küresel rakipleri tarafından inşa edilmiştir ve bir gerçek olarak sunulmuştur. Bu söylemin hedefi statükoyu değiştirmeye çalışan Şii İran’ı yayılmacı ve büyük tehdit olarak göstermek ve böylece korku yaratarak ötekileştirmek ve etkisini dizginlemektir. 67 Ayrıca ABD bölgesel çıkarları bağlamında, bölgedeki varlığını meşrulaştırmak için İran fobisi söyleminden yana olmuştur. 68 Başka bir deyişle İran’ın Şii hilali oluşturarak bölgede hegemonya 64 Seid El-Suveydi, “Araplar ve Şii Hilli… Nispeten Erken Bilinç ve Geç Hamle,” (Arapça) Rahma Projesi, 13 Eylül, 2016 (çevrimiçi) http://www.rohmaa.org/news/NewsInfo/18, Erişim 24 Temmuz 2018. 65 “İslam Devrimi Yüce Lideri İmamlığıyla Tahran Cuma Namazının Kılınması,” (Farsça) Defter-i Hifz ve Neşr-i Asar-i Hazret-i Ayetullah El-Uzma Hameney, 13 Ekim, 2006 (çevrimiçi) http://farsi.khamenei.ir/news-content?id=1427, Erişim 6 Ağustos 2018. 66 Juan Cole, “Saudi Arabia’s Rivalry With Iran Is Further Destabilizing the Middle East,” The Nation, 27 Kasım, 2017, https://www.thenation.com/article/saudi-arabias-rivalry-with-iran-is-furtherdestabilizing-the-middle-east/, Erişim 18 Eylül 2018 67 Mühsin Şeriatiniya, “İranfobi: Nedenleri ve Sonuçları,” (Farsça) Feslname-yi Siyaset-i Harici, C. II, No: 6, 2010, s. 193-194. 68 Seyyid Celal Dehgani Firuzabadi, “Arapların İran’ın Nükleer Programına Yaklaşımı,” (Farsça) Feslname-yi Mutaliat-i Havermiyane, C. XIV, No: 2 ve 3, 2007, s. 73. 227 kurma arayışında olma algısı Tahran’ı Arap dünyasında varoluşsal bir tehdit olarak sunmaya çalışan bölgesel ve Küresel aktörlerin uydurmasıdır.69 C. Güçsüz ve Çökmüş Devletler: Kırılgan Kemerde Güç Mücadelesi Ortadoğu, Pers Körfez ve Doğu Akdeniz bölgeleri jeopolitik öneme sahip olduğundan küresel ve bölgesel aktörlerin rekabet alanına dönüşmüştür. Kimliksel iç çatışmalara maruz kalan Irak, Suriye, Yemen ve Afganistan gibi ülkeleri oluşturan bölge jeopolitik açısından “Kırılgan Kemer” (Shatterbelt) olarak nitelendirilmiştir. Kırılgan kemer kavramı jeopolitik bağlamda, siyasi harita üzerinde jeostratejik alanlarda ve bölgelerde ülke düzeyinde derinleşmesine bölünmüş, devletler içi ve devletler arası çatışmalara yatkın olan ve küresel ve bölgesel güçlerin rekabet alanına dönüşmüş bölgeleri tanımlamak için kullanılmaktadır. 70 Bu bölgelerin siyaseti ve ekonomisi küresel ve bölgesel aktörler tarafından etkilenmektedir. Böyle bir durumda ortaya çıkan istikrarsızlık, siyasi kriz ve şiddet diğer bölgelere de sıçrayabilmektedir. 71 Ayrıca Jeopolitik rekabet ve güç mücadelesi, ideolojik ve kimliksel çerçevede gerçekleştiğinde kaosa ve şiddet içeren çatışmalara yol açma olasılığı yüksektir. İran kökenli Ortadoğu uzmanı ve Cambridge Üniversitesi Uluslararası İlişkiler öğretim üyesi Roxane Fermanfermaiyan Ortadoğu bölgesinin dünyanın en büyük Kırılgan Kemer’inde yer aldığını savunmaktadır. Fermanfermaiyan, Kırılgan Kemer’de Saul Cohen’nin belirttiği büyük güçlerin rekabet alanına atıfta bulunarak Ortadoğu’nun Kırılgan Kemer’inde küçük güçlerin ittifaklar yoluyla güç dengesi ve çatışmaların gündemini değiştirebilecekleri kanaatindedir.72 69 Özden Zeynep Oktav, Basra Körfezi’nin Değişen Dinamkileri: İran-ABD-Suudi Arabistan İlişkileri, İstanbul, Beta Yayıncılık, 2011, s.32. 70 Saul Bernard Cohen, Geopolitics of the World System, Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, 2002. 71 Abbas Musallanejad ve Ali Samedi, “Suudi Arabistan’ın Ortadoğu’da Kriz Jeopolitiğini Genişletme Sürecinde Stratejik Politika Yapımı,” (Farsça) Feslname-yi Siyaset, Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. XLVIII, No: 1, İlkbahar, 2018, s. 208-209. 72 Roxane Farmanfarmaian, “Redrawing the Middle East map: Iran, Syria and the new Cold War,” Aljazeera, 15 Kasım, 2012, (çevrimiçi) https://www.aljazeera.com/indepth/opinion/2012/11/2012111311424048459.html, Erişim 3 Mart 2019. 228 Saul Cohen Ortadoğu’nun Soğuk Savaş döneminde kutuplaştığı gibi günümüzde daha kırılgan olduğunu ve tam bir kırılgan kemere dönüştüğünü savunmaktadır. Cohen’e göre Arap Baharı bölgeye barış ve demokrasi getirmedi ve devrilen diktatörlüklerin yerine parçalanmış, istikrarsız ve güçsüzleşmiş devletler ortaya çıktı.73 Ayrıca Cohen kırılgan kemerlerin parçalanmasının statik olmadığını ve dinamik bir süreç olduğunu vurgulamaktadır. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz Arap Baharı sonrası büyük bir istikrarsızlık, güç yarışması ve güç dengesizliğine tanıklık etmiştir. Bölgesel güçler arasındaki geleneksel güç dengesinin bozulması ve yeniden Şii toplulukların jeopolitik yükselişi, bölgedeki Sünnilerin çoğunlukta olan toplumlara ulus ötesi ideolojik ve mezhepsel bir tehdit oluşturdu. Bu bağlamda kolektif güvenlik mekanizmaları, caydırıcılık ve dizginlemeye dayalı geleneksel yaklaşımlar etkisiz hale geldi ve bu ortamda yeni bir yaklaşım gerekli görünmektedir. Bir devletin güçsüzleşmesi birçok sorunu beraberinde getirmektedir. Devletin meşruluğunu kaybetmesi, sınırlarını koruyamaması ve vatandaşlarına kamu hizmeti sunmakta zorluk yaşaması halkın etnik ve/veya mezhepsel kimlikleri üzerine seferber olmalarına yol açmaktadır. Günümüzde Ortadoğu’da güçsüzleşmiş veya çökmüş devletler Birinci Dünya Savaşı sonrası Osmanlı İmparatorluğu’nun çözülmesi sonucu ortaya çıkan güçsüz yapıya sahip olan devletlerdir. 16 Mayıs 1916 tarihinde İngiltere ve Fransa arasında imzalanan SykesPicot Anlaşması sonucu ilk etapta bu devletlerin mandası olarak ve daha sonra bağımsızlığını kazanan ülkelerde devlet kuruluşu süreci etkili bir şekilde gerçekleşmedi. Ulus devlet oluşumu süreci tamamlanmadığından yanı sıra sivil toplum oluşumuna gerekli olan altyapının bulunmaması otoriter rejimlerin ortaya çıkışına neden oldu. Dolayısıyla bu devletlerin yeni ataerkillik temeline sahip otoriter devletler tarafından yönetilmesi de başka bir önemli etkendi. Köktendincilik olgusu da ortaya çıkınca meşruluğunu kaybeden devletler siyasi istikrarsızlıkla karşı karşıya kaldılar. 73 Saul Bernard Cohen, Geopolitics: The Geography of International Relations, 3. bs., New York, Rowman & Littlefield, 2014, s. 375. 229 Ulus devlet dendiğinde ortak değerler ve normları paylaşan siyasi bir topluluk akla gelmektedir. Ancak Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de Arap devletlere bakıldığında bir siyasi topluluğa bağlılık duygusu ve üyesi olma farkındalığı bulunmadığından klasik anlamda sivil toplum ve vatandaşlıktan bahsetmek pek mümkün değildir. Dolayısıyla halk alt kimliklerine bağlı etnik ve/veya mezhepsel kimliklere ve topluluklara sadık kaldıkları görünmektedir. Kolektif kimlik açısından da ‘ulus’ değil ‘ümmet’ kalıbı bu ülkelerde hâkimdir ve “Müslüman Ümmet” ibaresi İslam dininden kaynaklanan İslamcı üstün bir kimlik varsayılmaktadır. Öte yandan Arap milliyetçiliği de dikkate alındığında Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de Arap devletlerde ulusal üst kimlik diye bir olgunun olmadığı ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla Suudi Arabistanlı, Iraklı, Suriyeli, Lübnanlı, Filistinli, Yemenli vs. dendiğinde klasik anlamda bir üst kimliğin bulunmaması aşikârdır. Böylece Ortadoğu ve Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de bireyin yerli kültüründe bağlı olduğu etnik ve/veya mezhepsel büyük grup kimliği ön plana çıkmaktadır. 74 Dolayısıyla Suudi milletçiliği değil, Arap milliyetçiliği, Pan İslamcılık ve mezhepçilik bağlamında ümmetin kimliği ve çıkarları devlet kimliği ve çıkarlarını belirlemektedir. Örneğin Irak devleti diye bir siyasi varlıktan söz etmek mümkün, ancak Irak ulusundan söz etmek mümkün değildir. Irak 1920’de yapay bir ulus devlet olarak Kürtler, Sünniler ve Şiilerden oluştu. Dolayısıyla Irak sınırları içinde ortak kimlik duygusuyla oluşan tek bir siyasi topluluk bulunmamaktadır. Mısırlı diplomat, eski büyükelçi ve eski Cumhurbaşkanları Cemal Abdülnasır ve Enver Sadat’ın sözcülüğünü yapan Tahsin Beşir Ortadoğu’da yalnızca Mısır’ın ulus devlet olduğunu ve diğer Arap ülkelerin sadece “Bayrakları olan Kabileler” (Tribes with flags) olduklarını söylemişti.75 74 Sean Cleary, “Identity Politics, Sectarian Conflict, and Regional Political Rivalry in the Middle East,” Trilogue Salzburg, Dealing with Neighbors: Fighting a Ring of Fire or Building a Ring of Friends? Background Paper, Ağustos, 2016 (çevrimiçi) https://www.researchgate.net/publication/306439116_Identity_Politics_Sectarian_Conflict_and_Regional _Political_Rivalry_in_the_Middle_East, Erişim 19 Ocak 2019. 75 Neil Macfarquhar,“Tahseen Bashir, Voice of Tolerance in Egypt, Dies at 77,” The New York Times, 13 Haziran, 2002 (çevrimiçi) https://www.nytimes.com/.../tahseen-bashir-urbane-egyptian-diplomat-dies-at77.html, Erişim 25 Ocak 2019. 230 Arap Baharı sonrası bölgede yaşanan iç savaşlar uluslararası güvenliği de etkilemiştir. İlk etapta iç çatışmalar uluslararası güvenlik ile bağlantısız görünse bile hem akademik çalışmalar hem de bölgede yaşanan olaylar iç çatışmaların (örneğin Suriye iç savaşı ve Yemen krizi) ulusal sınırlar ötesi nitelik ve uluslararası boyutlar taşıdığı ortaya çıkmaktadır ve böylelikle kaçınılmaz olarak bölgesel ve uluslararası güvenlikle alakalı olduğu görünmektedir. Böylelikle iç çatışmalar uluslararası güvenlik çalışmalarına konusu olmuştur. Bu ortamda ABD, İsrail, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri ve Bahreyn gibi Pers Körfezi Arap devletleri etkisiz ve güçsüz bir İran'dan yana olmuşlar. Ancak son yıllarda İran'ı güçsüzleştirme yönelik çabalar İran'ın savunmacı tepkilerine neden olmuştur ve dolayısıyla bölgeyi daha da istikrarsızlaştırmıştır. İranlı eski diplomat Seyyid Hüseyin Museviyan bölgede istikrarsızlık ve aşırıcılığın kaynaklarını, İsrail tarafından Filistin’in işgalinin devamı, Saddam Hüseyin’in 1980’de İran’a ve 1990’da Kuveyt’e saldırısı, ABD’nin 2001’de Afganistan’a ve 2003’te Irak’a saldırısı ve müteakip gelişmeler, 2011’de meydana gelen Arap Baharı, NATO ve KİK’in 2011’de Libya’ya saldırıları, Suriye iç savaşında binlerce teröristi dünyanın yaklaşık 80 ülkesinden Şam rejimini devirmek için seferberliği ve sevki ve Suudi Arabistan liderliğindeki koalisyonun ABD desteğiyle Yemen’e saldırısı olarak nitelendirmektedir.76 Bu bağlamda İran kendi ulusal güvenliğine ve bölgesel çıkarlara yönelik tehditlere karşı bölgede etki alanlarını genişletmeye çalışmıştır. Böylece, İran fırsatları kullanarak Ortadoğu'daki güç dengesini kendi lehine değiştirmeye, vekil gruplarıyla bulunduğu ittifakları güçlendirmeye ve Şii topluluklar ve milis gruplar üzerindeki etkisini korumaya çalışmıştır. Öte yandan son zamanlarda Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de mezhepsel gerginliklerin yükselişi çökmüş devletlerin (collapsed states) bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Bu devletler siyasi ve ekonomik istikrarsızlık, düzensizlik ve temel kaynakların yetersizliği gibi sorunlar ile karşı karşıya kalmışlar. Dolayısıyla bu devletlerin temel ihtiyaçları güvenlik ve istikrar olarak tanımlanabilmektedir. Ancak devlet kurumlarının 76 Seyyid Hüseyin Museviyan, “Museviyan’ın İran ve Suudi Arabistan’ın Barış ve İşbirliği Yolunu Seçmelerine Yönelik Vurgusu,” (Farsça) ISNA, 15 Eylül, 2018, (çevrimiçi) https://www.isna.ir/news/97062412028/, Erişim 20 Eylül 2018. 231 çöküşü ulusal üst kimliğin temelinisarsarak alt büyük grup kimliklerin yükselişine müsait bir zemin sağlamıştır. Dolayısıyla çökmüş devlet ibaresi kapasite veya meşruluğa sahip olmayan bir devleti tanımlamak için kullanılmaktadır. Böylelikle, çökmüş devletler sırf temel kaynaklar açısından kısıtlamalarla karşı karşıya kalan devletler değil, siyasi meşruluğu ve kurumsal kapasitesi ortadan kalkma sonucu, sınırlarını korumak için gücü yetersiz olan devletlere de işaret etmektedir.77 Arap Baharı sürecinde bölgede güçsüz devletler vatandaşlarına yeterli bir şekilde kamu hizmeti sunamadılar ve dolayısıyla hükümeti meşrulaştıran ekonomik ve sosyal alanlarda büyük ölçüde başarısız oldular. Bu ülkelerde işsizlik, yolsuzluk, ayrımcılık ve yoksulluk sonucu halk sosyal mağduriyet ve adaletsizliğe maruz kaldıklarını dile getirmek için hükümetlerine karşı isyan ettiler. Bu bağlamda Birleşmiş Milletler’in istatistikine göre bölge nüfusunun yüzde 43’ü yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır. 78 Bu nedenle, etnik ve/veya mezhepsel şiddeti en çok etkileyen faktör, bir devletin çökmeden önce ne kadar güçlü olduğu veya çöktükten sonra ne kadar güçsüz olduğu değildir. Belki devletin çöküş sürecinde şiddet olaylarını etkileyen ve kolaylaştıran değişkenlerin ve faktörlerin ortaya çıkışıdır. Bu bağlamda etnik ve/veya mezhepsel alt kimlik üzerine bölünmeler kriz zamanlarında daha kolay gerçekleşebilmektedir. Böyle bir ortamda bireyler kendilerini ve çıkarlarını korumak için bağlı oldukları etnik ve/veya mezhepsel büyük grup kimliklerine yönelmektedirler. Öte yandan bir devletin çöküşü güvenlik sorunlarının ortaya çıkmasına ve devletin meşruluğunun kaybetmesine yol açabilmektedir. Böyle bir koşulda rekabet, düzensizlik ve kargaşa ortaya çıkabilmekte ve dolayısıyla büyük grup kimlikler arasında üst kimlik bağlamında bütünleşme zorlaşmaktadır. Dolayısıyla bireylerin ve büyük grup kimliklerin etnik ve/veya mezhepsel hatlar üzerine harekete geçirilmesi, tarihsel mağduriyetler ve 77 Mehran Kamrava v. d. (ed.) Fragile Politics: Weak States in the Greater Middle East, London, Hurst Publishers, 2014. 78 Ferzad Purseid, Arap Dünyasında İslami Uyanış; Teorik ve Vaka Çalışmaları, Tahran, Pejuhişkede-yi Mutaliat-i Rahbordi, 2013. 232 grup içi (in-group)ve grup dışı (out-group) dinamiklerden etkilenerek toplumun kimliğinin yeniden tanımlanmasına yol açabilmektedir. 79 Devletin egemenliğinin bulunmadığı yerde etnik ve/veya mezhepsel kimlik üzerinden bölünmelerin gerçekleşmesi ve ulusal üst kimliğin ortadan kalkması sonucu meydana gelen güç boşluğu yerli ve bölgesel aktörler arasında etnik ve/veya mezhepsel şiddeti körükleyebilmektedir. Devlet kuruluşları çöktüğü zaman farklı büyük grup kimlikleri arasında şiddetli bir yarış ortaya çıkabilmekte ve böylece etnik ve/veya mezhepsel kimliği ön plana çıkartabilmektedir. Vehhabi Suudi Arabistan ve Şii İran, ideolojik ve mezhepsel bir devlet kimliği benimsedikleri için bölgesel güvensizlikle karşı karşıya kaldıklarında ister istemez mezhepsel politikalar izlemeye yönelmektedirler. Bu bağlamda her iki devlet dış politika hedeflerini ilerletmek için yeterli araçlara sahip olmadıkları için mezhepsel kimliği güçlü bir araç olarak kullanarak dış politikalarını şekillendirmeyi ve yürütmeyi mümkün kılmaktadırlar ve bu husus her iki ülkede radikal Vehhabi ve Şii kuruluşların güçlenmesine yol açabilmektedir. Böylelikle bu kuruluşlar devlet ile bir etkileşime girerek devletin kimliğini korumaya çalışmaktadırlar. Stephen Krasner güçsüz devletleri küresel güvenlik için bir tehdit olarak tanımlamaktadır. Krasnere’e göre devlet çöküşü çatışma öncesi, çatışma sırası ve çatışma sonrası gerçekleşebilmektedir. Krasner Afganistan ve Irak örneklerini göz önünde bulundurarak çatışma sonucu güçsüzleşmiş veya çökmüş devletlerde gelecekte olası çatışmaları önlemek için uluslararası toplumun gerekli kaynakları sağlayarak çatışma eğilimli bölgelerde bir dizi değişiklerin yapmasının gerektiğini vurgulamaktadır. Bu bağlamda Krasner’e göre ilk aşama istikrarı sağlamaktır. İkinci aşama çatışmanın kökeni ve esas nedenleri ele almaktır. Üçüncü aşama piyasa demokrasisinin yasaları ve kurumlarının oluşturulması ve yönetimin arz görevini güçlendirmektir. Son olarak, 79 Robert I. Rotberg, “Failed States in a World of Terror,” Foreign Affairs, C. LXXXI, No: 4, Temmuz/Ağustos, 2002: 127-140, s.130. 233 yönetilenlerden etkili bir talep varsa, demokratik kurumlar sürdürülebilir olabilmektedir. Bu bağlamda hesap verebilirlik için uygun kurumlar ve politikalar oluşturulmalıdır.80 Öte yandan Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de İran ve Suudi Arabistan güç mücadelesi ve bölgesel hegemonya yarışında karşı karşıya gelmişler. Bu bağlamda geleneksel olarak İran ve Suudi Arabistan yanı sıra Mısır, Irak ve Suriye bölgesel güç dengesinin önemli öğeleri olarak tanımlanmışlar. Ancak Irak 2003 işgal sonrası artık güçsüz bir devlet haline geldiği için bölgesel güç dengesi sisteminin dışında kaldı. Arap Baharı sonrası Mısır ve Suriye de iç istikrarsızlıklar sonucu güç dengesi sistemi dışında kaldılar. Dolayısıyla eski denge bozularak bir güç boşluğu ortaya çıktı. Bu ortamda İran ve Suudi Arabistan iki bölgesel güç olarak karşı karşıya geldiler. Realist jeopolitik bağlamda İran ve Suudi Arabistan birbirini dengelemeye çalıştılar ve oluşan güç boşluğunu doldurmak ve bölgesel hegemonya statüsüne varmak için yarıştılar ve dolayısıyla bölgede yeni bir soğuk savaş ortaya çıktı. Bu iki devlet politikalarını Sünni (Suudi Arabistan) ve Şii (İran) İslam kimliğiyle bağdaştırarak meşrulaştırmaya çalıştılar ve istikrarsızlaşan güçsüz komşu devletlerin iç çatışmalarında mezhepsel kimlik üzerinden hem devlet hem de devlet dışı aktörlere destek vererek dolaylı olarak birbirleriyle karşılaştılar. Ancak Suudi Arabistan ve İran bu ülkelerde mezhepsel kimlikleri ilksel olarak yaratmadılar, belki halkı harekete geçirmek için politik-mezhepçiliği inşa ettiler ve klasik bir güç dengesi oyununda çıkarlarını yürütmek için araçsal olarak kullandılar. İki ülke çatışmalarda büyük grup kimliğini “aşağıdan yukarıya” (bottom-up) harekete geçirdiler. Dolayısıyla bu aşağıdan yukarıya mezhepsel seferberlik, aşırı mezhepçi söylemin yükselişine ve mezhepsel şiddete başvurmayı kolaylaştırmaya yol açmıştır. Başka bir deyişle aşağıdan yukarıya bir dinamik bağlamında bölgede devlet otoritesinin parçalanması devlet içinde siyasi boşluk yarattı ve şiddetli bir rekabet zemini oluşturarak küresel ve bölgesel dış aktörleri içine çekti. Çatışmalarda yerli taraflar ve 80 Stephen D. Krasner, Carlos Pascual, “Addressing State Failure,” Foreign Affairs, C.LXXXIV, No: 4, Temmuz/Ağustos, 2005, s. 153-163, (çevrimiçi) https://www.foreignaffairs.com/articles/2005-07- 01/addressing-state-failure, Erişim 5 Ekim 2018. 234 gruplar birbirlerine karşı güç mücadelesinde mezhepsel kimlikleri üzerinden küresel ve bölgesel dış müttefikler aramaya çalıştılar ve böylece bu ülkelerin toprakları bir yandan ABD ve Rusya gibi Küresel güçlerin, öte yandan da İran, Suudi Arabistan ve diğer bölgesel güçlerin rekabet alanına dönüştü. Bu küresel ve bölgesel güçler, güçsüz devletlerde iç çatışmalarda kendi vekilleri ve yanaşmalarını (clients) desteklemekle bölgesel etki alanlarını genişletmeye çalıştılar.81 Öte yandan bölgesel düzeyde mezhepsel seferberlik yukarıdan aşağıya (top-down) bir bağlamda da gerçekleşti. Bu bağlamda Suudi Arabistan ve İran arasında jeopolitik rekabet bölgeye sıçradı ve bu iki ülke bölgesel aktörler olarak güç mücadelesi bağlamında mezhepsel amiller kılığında bölgesel düzeyde vekillerini harekete geçirmek için çaba sarf ettiler. 82 Suudi Arabistan, İran’ı 2011 Arap Baharı sorası bölgede ve Arap dünyasında ortaya çıkan istikrarsızlık ve kaostan sorumlu tuttu. Ancak İran, Arap hükümetlerin yetersizliği; bu ülkelerde on yıllarca yolsuzluk ve diktatörlük; Vehhabilik ve aşırıcılığın yayılması; Arap devletlerin kendi aralarında çatışmalar örneğin Irak’ın Kuveyt’e, KİK üyesi devletlerin Libya’ya ve Suudi Arabistan’ın Yemen’e saldırısı; Suudi Arabistan’ın müttefikleriyle Katar’ı abluka altına alması ve Riyad’ın Arap devletlerini kendi arka bahçesi olarak görmesi ve içişlerine karışmasını bu istikrarsızlıkların temel nedenleri olarak görmektedir.83 Benzer şekilde, Arap Baharı sonucu ortaya çıkan bölgesel kaos İran ve Suudi Arabistan arasındaki güç mücadelesine körükledi. Bu güç mücadelesi neticesinde iki ülke bölgesel politikalarını mezhepsel hatlar üzerinde izlediler. 84 Bu bağlamda İran ve Suudi Arabistan bölgesel güç dengesini kendi lehlerine değiştirmeye gayret göstermektedirler. İki ülkenin izledikleri politikalar Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de 81 Gregory Gause, “Beyond Sectarianism: The New Middle East Cold War,” Brookings Doha Center Analysis Paper, 2014, s.1-8, (çevrimiçi) https://www.brookings.edu/research/beyond-sectarianism-thenew-middle-east-cold-war/, Erişim 8 Mart 2019. 82 Bassel F. Salloukh, “The Arab Uprisings and the Geopolitics of the Middle East,” The International Spectator, C. XLVIII, No: 2, 32-46, 2013, s. 33, (Çevrimiçi) http://www.iai.it/sites/default/files/salloukh.pdf, Erişim 12 Aralık 2018. 83 Museviyan, a.g.e. 84 Helle Malmvig, “Ambiguous Endings: Middle East Regional Security in the wake of the Arab Uprisings and the Syrian Civil War,” DIIS report, Danish Institute for International Studies, 2013, s.23. 235 mezhepçiliği ve mezhepsel şiddeti körükledi. Böyle bir ortamda mezhepsel kimlik ön plana çıktı ve araçsallaştırılması kolaylaştı. Dolayısıyla Irak, Lübnan, Suriye, Filistin, Yemen, Bahreyn, Afganistan ve Pakistan, İran ve Suudi Arabistan’ın bölgesel rekabet alanlarına dönüştü. 85 Beyrut Amerikan Üniversitesi Siyaset Bilimi öğretim üyesi Ali Fedlullah Arap dünyasında rekabet ve güç mücadelesinin İran ve Suudi Arabistan ile sınırlı olmadığına ve ABD, Rusya, Fransa, Türkiye ve İsrail gibi dış tarafların da bu bölgeyi ve servetlerini kontrol etmek için yarıştıklarına vurgu yamaktadır. Fedlullaha’a göre Arap devletlerin kötü yönetimi dış güçlere bu ülkelerin iç işlerine karışmaya geniş bir alan ve uygun bir fırsat sağlamıştır. 86 Suudi Arabistan İran’ın bölgesel politikalarının Sünni krallıklara varoluşsal bir tehdit olduğu görüntüsü ve algısını oluşturmaya çalışmaktadır. Bu olumsuz görüntü Arap ülkelerde histerik bir ortam yaratarak Sünni kitleleri kışkırtarak Şii karşıtı duygular beslemeye zemin oluşturmaktadır. Böylelikle İran ve Suudi Arabistan’ın seçkinleri politik-mezhepçiliği kullanarak güç çatışması mücadelesinde bölgesel politikalarını mezhepselleştirerek mezhepsel şiddetin tırmanışına sebebiyet verdiler. Dolayısıyla iki ülkenin seçkinleri tarafından inşa edilmiş mezhepçilik siyasi olarak manipüle edildiği ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla İran ve Suudi Arabistan arasındaki rekabet mezhepsel kimliği ön plana çıkararak bölgede çağdaş politik-mezhepsel anlatıların (narratives) ortaya çıkışına neden oldu. Bu rekabet bağlamında bölgede Şii ve Sünni toplulukların mezhepsel hatlar üzerine bölünmeleri İran ve Suudi Arabistan’ın karışmacı politikalarının gerçekleşmesini kolaylaştırdı. Böylece her iki ülke çatışma bölgelerinde birbirlerine bağlı yerli vekil grupların ve aktörlerin meşruluğunu sorgulamaya başladılar. 85 Geneive Abdo, “Talking About Reform in Bahrain,” The Brookings Institution, 10 Nisan, 2013 (Çevrimiçi) https://www.brookings.edu/opinions/talking-about-reform-in-bahrain/, Erişim 12 Aralık 2018. 86 Mahmut El-Kısas, “Suudi Arabistan ve İran’ın Nüfuz Uyuşmazlığının Bölge Üzerine Etkisi,” (Arapça) Arapça BBC, 16 Mart, 2018, (çevrimiçi) http://www.bbc.com/arabic/interactivity-43436999, Erişim 3 Haziran 2018. 236 Öte yandan bölgede ülke düzeyinde devlet güçsüzlüğü ile uluslararası düzeyde güç güçsüzlük arasında ayrım yapmak gerekmektedir. Ülke düzeyinde güçsüz bir devlet, merkezi hükümetin kendi toplumu ve toprakları üzerinde etkili bir şekilde egemenlik sağlama gücü sahip olmayan bir devlettir. Böyle bir ortamda devlet temel kamu hizmetleri sunmakta zorluk yaşar ve alt büyük grup kimlikler devletin tüm toprakları üzerine egemenlik sağlamasına karşı meydan okumaktadırlar. Yurtiçinde güçsüzleşen devletlerde vatandaşların ülkenin ulusal üst kimliğine olan siyasi sadakatleri zayıflar ve etnik ve/veya mezhepsel alt büyük grup kimliği bağlamında ulus ötesi sadakatleri ön plana çıkmaktadır.87 Dolayısıyla güçsüz devlet kavramı ülke düzeyinde devlet-toplum ilişkileri açısından güçsüz olan bir devlete işaret etmektedir. Başka bir deyişle Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz toplumlarının paylaştığı ortak payda, siyasi sistemlerinin çoğunun demokratik olmadığı ve otoriter ve yolsuz liderlerin hâkim olmasıdır. Siyasi yaşamda mezhepçiliğin yükselişini etkileyen faktör siyasi liderlerin davranışları ve politikalarıdır. Bu otoriter devletler, mezhepsel ilişkileri etkilemekle çeşitli politikalarını yürütmektedirler. Bu tür rejimler bir meşruluk krizi ile karşı karşıya kaldıkları için vatandaşlarının örgütlenme özgürlüğünü kısıtlayarak sivil toplumu kontrol etmeye çalışmaktadırlar. Bu bağlamda devlet-toplum ilişkileri modeline dayanarak, “güçsüz devletler”, sınırlı güç ve sosyal kontrol uygulama kapasitesine sahip olan devletlere işaret etmektedir. 88 Genellikle, güçsüz bir devlet kendi topraklarında hem kentsel hem de kırsal alanlarda, etkin bir şekilde egemenlik sağlayamaz. Bu ortamda farklı etnik ve/veya mezhepsel gruplar çeşitli siyasi ve ekonomik çıkarlarını korumak için kimliksel bölünmeye başvurmaktadırlar. Dolayısıyla ne devlet ülkenin tamamına egemenlik sağlayabilmekte ne de ortaya çıkan etnik ve/veya mezhepsel güçler ülke çapında egemenliğe ulaşmayı başarmaktadırlar. Dolayısıyla devlet toplumu yönetmek için gücü 87 Gause, a. g. e., 8. 88 Joel Migdal, Strong Societies and Weak States: State-Society Relations and State Capabilities in the Third World, Princeton, Princeton University Press, 1988, s. 3–41. 237 yetersiz kalmaktadır. Ancak rejim sürekliliğini tehdit eden krizlere müdahale etmek ve karşılık vermek için yeterince güçlü olabilmektedir.89 Dolayısıyla güçsüz devletlerde devletin aldığı kararlar ve uyguladığı politikalar devletin bekasını korumak etrafında şekillenmektedir. Ayrıca siyasi liderleri ve yönetici seçkinler temel olarak iktidarda kalmak için tüm seçeneklere başvurmaktadırlar. Güçsüz bir devlet siyasi egemenliğini sürdürmek için etnik ve/veya mezhepsel kimlik bölünmeleri manipüle etmekle siyasi gücünü sürdürmeye çalışmaktadır. Ancak uluslararası güç bağlamında güçsüz bir devlet herhangi bir dış taarruz ve saldırı karşısında savunma gücü yetersiz olan bir devlete işaret etmektedir. Ancak bu devlet kendi devlet-toplum ilişkileri açısından oldukça güçlü bir devlet olabilmekte ve kendi topraklarında ve sınırlarında etkili bir şekilde egemenlik sağlayabilmektedir. Dolayısıyla vatandaşlar ulusal devlete ve üst kimliğe sadık kaldığında etnik ve/veya mezhepsel alt kimlikler arka planda yer almakta ve üst kimliğin yerini birincil siyasi sadakat olarak almamaktadırlar. Irak 2003 işgal sonrası ve Lübnan, Suriye ve Yemen gibi devletler 2011 Arap Baharı sonrası ülke düzeyinde devlet-toplum ilişkileri açısından güçsüzleştiler ve bölgede İran ve Suudi Arabistan’ın rekabet alanına dönüştüler ve Arap milliyetçiliği ve ulusal üst kimlik yerine ulus altı ve ulus ötesi mezhepsel kimliklere yöneldiler ve üst kimliği sorgulamaya başladılar. Böylece bölgede ve iki ülke tarafından tırmanan mezhepsel çatışmalar hem iki devletin yukarıdan aşağıya politikaları sonucu hem de aşağıdan yukarıya gerçekleşen bir süreç olarak ortaya çıktı. 1. Bölgesel İhtiraslar, Jeomezhepçilik, Stratejik-Mezhepçilik ve Yeni Soğuk Savaş Jeopolitik rekabet, iki veya daha fazla grup, ulus ve devletin herhangi bir bölgeyi etki alanı olarak kazanmak ve maddi veya manevi kaynaklarını tahakküm altına alma çabasıdır. Jeopolitik rekabetin özünde sulta, üstünlük ve fırsatlardan faydalanmak yer 89 Joel Migdal, “The State in Society: An Approach to Struggles for Domination,” Joel Migdal, Atul Kohli and Vivienne Shue (eds.), State Power and Social Forces: Domination and Transformation in the Third World, Cambridge, Cambridge University Press, 1994, s. 9. 238 almaktadır. Dolayısıyla, bu bağlamda küresel ve bölgesel güçlerin herhangi stratejik bir bölgedeki rekabeti jeopolitik çatışmalara dönüşebilmektedir. Bu yarışmada aslında hayati çıkarlar söz konusu olduğu için aktörler arasındaki oyun sıfır toplamlı bir oyun olarak ortaya çıkmaktadır. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de devletler stratejik çıkarlarına göre iç ve dış düşmanlarını belirlemişler. Ayrıca bölgesel aktörlerin dış politikaları da ABD’nin bölgesel politikalarından etkilenmektedir. İlkselci yaklaşım bağlamında mezhepçilik İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde bağımsız bir değişken olarak sunuluştur. Hâlbuki mezhepçilik bir olgu olarak araştırıldığında devletler arası siyasete (interstate politics) sınırlı kalmamakta ve devlet içi ve devlet ötesi siyaseti de etkilemektedir. Ayrıca siyasi hedeflerin ilerlemesi bağlamında belirleyici bir araçlardan ve değişkenlerden biridir. Immanuel Wallerstein jeopolitiğin devamlı sürprizlerle dolu bir alan olduğunu savunmaktadır. Wallerstein’e göre bu alanda hasımlar aniden birbirleriyle uzlaşmaya vararak ilişkilerini “dostça düşmanlar” statüsüne dönüştürebmektedirler. Wallerstein İran ve Suudi Arabistan’ın 1979 İslam Devrimi öncesi yakın jeopolitik müttefikler olduklarına vurgu yaparak günümüzde iki ülke ilişkilerinde uyuşmazlığa neden olan temel meseleyi Tahran ve Riyad’ın bölgede başat jeopolitik konum elde etmek için rekabet olarak görmektedir. 90 İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde Vehhabi-Şii ideolojik rekabet, Şii-Sünni mezhepsel çatışma ve Arap-Pers etnik uyuşmazlık yanı sıra bölgesel jeopolitik rekabet önemli etkenler olarak ikili ilişkileri etkilemektedir. Ancak Tahran ve Riyad farklı etnik ve mezhepsel kimliklere sahip olsalar bile her iki ülke bölgede gerçekçi jeopolitik çıkarlarını izlemektedirler. Suudi Arabistan bölgesel statükoyu korumaya çalışan bir güç olarak ve İran ise bölgede devrimci değişim arayışında olan bir reviziyonist güç olarak Filistin, Irak, Suriye, Mısır, Lübnan, Bahreyn ve Yemen başka olmak üzere bölgede jeopolitik çıkarları için yarışmaktadırlar. 90 Immanuel Wallerstein, “Jihadistan, Saudi Arabia, and Iran,” Commentary No: 379, 15 Haziran, 2014 (çevrimiçi) https://www.iwallerstein.com/jihadistan-saudi-arabia-iran/, Erişim 28 Temmuz 2018. 239 İran ve Suudi Arabistan arasındaki ilişkileri uyuşmazlığa götüren faktörlerden biri ideolojik ve jeopolitik çıkarların çelişkisidir. Dolayısıyla kimliksel ve jeopolitik rekabetin bir araya gelmesi ve etkileşimi gerginliği etkilemektedir. Simon Mabon İran ve Suudi Arabistan arasındaki uyuşmazlığı bu ilki ülkenin iç ve dış güvenlik sorunlarından kaynaklanan “Uyuşmazlık İkilemi” olarak nitelendirmektedir. 91 Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de İran ve Suudi Arabistan arasındaki uyuşmazlıkta jeopolitik rekabet bağımsız değişken ve mezhepçilik veya kimlik aracı değişken olarak da nitelendirilebilmektedir. Bölgede yaşanan çatışmalar kimliksel ve asimetrik bağlamda gerçekleştiğinden dolayı farklı dinamikler ve araçları gerektirmektedir. Çatışma tarafları kimliksel çerçevede kendini haklı ve karşı tarafı haksız göstermeye çalışarak birbirlerinin meşruluğunu sorgulamaktadırlar. Böylece somut olmayan dinamikler ve araçlar da söz konusudur. Bu araçlar kimliksel görünse de içeriği stratejik çıkarları kapsamaktadır.92 Dolayısıyla bölgesel çatışmalarda daha güçlü ordu ve askeri güç değil, kimliksel meşruluk, haklı anlatı ve direniş daha etkili işleve sahiptir. Dolayısıyla İran ve Suudi Arabistan arasındaki uyuşmazlığı etkileyen yapısal faktörler derin olmakta ve uzun yıllardır sürmektedir. Bölgesel Soğuk Savaşın ideolojik ve mezhepsel görüntüsünün arkasında bölgesel güçlerin jeopolitik hırslarının yer alması İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde önemli sonuçları beraberinde getirmektedir. Bu jeopolitik rekabet ve güç mücadelesi neticesinde mezhepselleştirilmiş politikaların izlenmesi çatışmaları çetrefilleştirdi. 93 Günümüzde Suudi Arabistan ve İran arasındaki karmaşık uyuşmazlık mezhepsel çatışma kılığı altında pragmatik jeopolitik çıkarları yürütmekten ibarettir. Ayrıca iki ülkenin birbirlerine karşı tehdit algıları ve karşılıklı güvensizlik bölgesel jeopolitik çıkarları ile ilgilidir. 91 Simon Mabon, Saudi Arabia and Iran: Power and Rivalry in the Middle East, New York, I.B. Tauris & Co Ltd. 2013. 92 Abbas Musallanejad, “Ortadoğu’nun Bölgesel Dengesinde Kimlik Jeopolitiği ve Güvenlik Politika Yapımı,” (Farsça) Feslname-yi Jeopolitik, C. X, No: 2, Yaz, 2014, s. 82-83. 93 Christopher M. Blanchard, “Islam: Sunnis and Shiites,” Congressional Research Service, Ocak, 2009 (çevrimiçi) http://www.dtic.mil/dtic/tr/fulltext/u2/a494842.pdf, Erişim 2 Temmuz 2019. 240 Günümüzde Suudi Arabistan’ın yönetici seçkinlerinin önceliklerini ülke düzeyinde güvenlik ve istikrarı sağlamak ve Şii nüfusunu kontrol altında tutmak, Hadim-ül Harameyn Eş-şerifeyn olarak İslam Dünyasının lideri olmak ve bu bağlamda Hac ve İslam İşbirliği Teşkilatı kapasitesini kullanmak, Arap dünyasından başat aktör olmak ve Arap devletlerin ağabeylik rolünü üstlenmek ve bu hedefe ulaşmak için Arap Birliği ve Körfez İşbirliği Konseyi mekanizmalarını kullanmak, ideolojik ilkeleri ve Vehhabiliğin yayılması ve tanıtılmasını sağlamak, Petrol üretiminde önderlik yapmak ve OPEC’te petrol politikalarını yürütmek, ABD ile ittifakını sürdürmek, bölgesel gelişmeleri yönlendirmek, İran’ı ve Şii müttefiklerini dizginlemek ve dengelemek olarak özetlenebilmektedir.94 Suudi Arabistan’da Körfez Çalışmaları Merkezi Müdürü Abdülaziz Bin Sakır İran ve Suudi Arabistan arasındaki uyuşmazlığı iki ülkenin arasında güç mücadelesi ve bölgede etki alanlarını genişletmek olarak değerlendirmektedir. Sakır’a göre bu uyuşmazlık bir “stratejik çatışma” olmakta ve İran’ın Arap devletlerin iç işlerine karışması ve Arap dünyasına sulta kurmak istediğinden ve Suudi Arabistan ve müttefiklerinin karşılık vermesinden kaynaklanmaktadır. Sakır bu uyuşmazlığın mezhepsel Şii-Sünni çatışması olmadığına vurgu yaparak İran’ı Arap dünyasını tahakkümü altına almak için mezhepsel kimlik faktörünü araç olarak kullanmakla suçlamaktadır. Ayrıca Sakır Tahran Yönetiminin Riyad’ın iç işlerine ve Arap dünyasına yönelik karışmacı tavrını eleştirmektedir. 95 Şii-Sünni gerilimi ve ideolojik farklılıklar, iki ülkenin bölgedeki siyasi görüşlerini ve davranışını etkileyen olgular olarak ortaya çıktı ve iki ülkeyi çatışmaya itecek ilk adımı oluşturmaktadır. Bu bağlamda iki ülke daha büyük jeopolitik ve jeostratejik çıkarları icap ettiğinde mezhepsel gerilimleri azaltmayı başarmışlar. Bu yüzden Suudi Arabistan ve İran ilişkilerinde bu dinamikleri Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de (Levant) büyük resmi görerek irdelemekte fayda vardır. İran’ın bölgesel stratejilerinden biri jeopolitik üstünlüğünü sürdürmektir. Bu bağlamda İran güç jeopolitiğini kendi çıkarları doğrultusunda korumak ve bölge ötesi güçlerin karışmalarına karşı çıkmak olarak 94 Ali Akber Esedi, “Suudi Arabistan ve Bölgesel Düzen: Hegemonyalıktan Dengelemeye,” (Farsça) Costarhay-i Siyasi-yi Muasir, C. IX, No: 3, 2018, s. 37-40. 95 Kısas, a.g.e. 241 tanımlanabilmektedir. 96 Dolayısıyla İran’ın bölgesel politikalarında kimlik temelli idealizm değil, gereklilik temelli pragmatizm hâkimdir. Bu bağlamda pragmatik gereklilik uzlaşmacı bir stratejidir ve kimlik temelli taktikleri de kullanabilmektedir. Uluslararası İlişkiler uzmanı ve Tahran Üniversitesi öğretim üyesi İbrahim Müttegi’ye göre Arap Baharı İran ve Suudi Arabistan’ın güvenlik stratejilerini değiştirdi. Suudi Arabistan seçkinleri İran’ı bölge ülkelerinde ideolojik devrim yapmakla suçlamaktaydı. İran ise Suudi Arabistan’ın bölgesel stratejilerini ABD’nin çıkarları bağlamında değerlendirdi ve Riyad’ı bölgede yaşanan şiddet ve aşırıcılıktan sorumlu tuttu. Böylece Ortadoğu'da İran ve Suudi Arabistan'ın arasındaki uyuşmazlık bir soğuk savaşa yol açtı.97 Bu bağlamda iki bölgesel aktör arasında güç mücadelesi, bölgenin güçsüz devletlerinin iç siyasi sistemlerinde gerçekleşti. Tahran ve Riyad arasında mücadele bölge devletlerinin iç siyasetine karışmak ve gelişmeleri kendi çıkarları doğrultusunda yönlendirmek ve böylece bölgesel politikalarını yürütmek için bir jeopolitik yarışmaydı. İç çatışmalarda tarafların askeri ve siyasi gücü ve dış güçler tarafından onlara gelen destek, Riyad ile Tahran arasındaki güç dengesini etkileyen önemli bir faktördü. Dolayısıyla İran ve Suudi Arabistan arasında soğuk savaşta farklı dinamikler etkilidir. Bu bağlamda bölgesel aktörlerin gücü, komşu devletlerdeki iç çatışmaları etkileme kapasitesi bakımından ölçülmektedir. Güçsüz ve çökmüş devletlerin ülke düzeyinde devlet-toplum ilişkileri bakımından güçsüz olduğundan dış müdahaleye müsait bir zemin oluşmuştur. Böylece yerli aktörler ve çatışma tarafları yerli rakiplerine karşı mezhepsel hatlar üzerinde bölgesel müttefikler arayışında İran ve Suudi Arabistan ile ittifaka girdikleri görünmektedir. İbrahim Müttegi İran ve Suudi Arabistan arasında uyuşmazlıkta hem kimlikselsöylevsel hem de stratejik-jeopolitik faktörlerin etkili olduğuna vurgu yapmaktadır. Bu 96 Abbas Emirzade, “İslami Uyanış ve Ortadoğu’da Yeni Güç Jeopolitiği,” (Farsça) Feslname-yi Mutaiat-i Filistin, No: 13 ve 14, 2011, s. 36. 97 İbrahim Müttegi, “İran ve Suudi Arabistan’ın Çatışması Kaçınılmazdır,” (Farsça) Diplomasi-yi İrani, 17 Ekim, 2015 (çevrimiçi) http://irdiplomacy.ir/fa/news/1955506/, Erişim 26 Mayıs 2019. 242 bağlamda ikili ilişkilerdeki uyuşmazlık tarihsel, kimliksel, ideolojik ve jeopolitik nedenlerden kaynaklanmaktadır.98 Ortadoğu’da ilk yaşanan Soğuk Savaş radikal kamp ve muhafazakâr kamp arasında yaşanmıştı. Arap soğuk savaşının radikal tarafında Cemal Abdülnasır liderliğinde Mısır ve muhafazakâr tarafında Kral Faysal liderliğinde Suudi Arabistan yer almıştı. Suudi Arabistan Abdülnasır’ın şiddetle eleştirdiği muhafazakâr, İslamcı, Batıcı ve sosyalizm karşıtı devletlerin sembolüydü. Abdülnasır 1950’li ve 1960’lı yılların ilk yarısında Arap milliyetçiliği söylemiyle bölgede sekülerizm, sosyalizm ve Batı karşıtlığını temel alan yeni bir düzen kurmaya çalışmaktaydı. İki tarafın karşı karşıya gelmesi Arap Soğuk Savaşına yol açtı. Ancak 1967 Arap-İsrail savaşında Arapların yenilgiye uğraması Abdülnasır’ın görüntüsünü Arap kamuoyunda zedeledi. Bu olaylar Batı ve Doğu kutupları arasında Soğuk Savaşın bölgesel düzeyde yansımaları olarak görünmekteydi. 1950’li ve 1960’lı yıllarda Cemal Abdülnasır, 1970’i ve 1980’li yıllarda Hafız Esad ve Muammar Kaddafi ve 1980’li yıllarda Saddam Hüseyin ve Muammer Kaddafi Sovyetler Birliği’nin desteklerinden faydalandılar. 99 Ancak günümüzde Ortadoğu'nun yeni soğuk savaşında çatışma unsurları sadece İran ve Suudi Arabistan arasında değildir. Bir yandan Suudi Arabistan, Müslüman Kardeşler ve bölgesel destekçileri, El-Kaide ve ona bağlı gruplar, İslam Devleti diye ortaya çıkan IŞİD ve diğer Sünni gruplar arasında anlaşmazlık, öte yandan da İran, Suriye, Irak, Hizbullah, Haşdi Şabi, Fatimiyyun ve Zeynebiyyun grupları arasında ittifak çatışmaları karmaşık hale getirmektedir. Ayrıca Yeni Ortadoğu soğuk savaşının başka özelliği, güç çelişkisidir. Bu bağlamda çatışmalar devletler arası olmadığından bir devletin kendi klasik ordusu yararlı bir araç değildir. Bunun yerine, Arap dünyasının güçsüz devletleri içindeki iç siyasi mücadelelerinde yerli grupları ve devlet dışı aktörleri etkili bir şekilde destekleyebilmek önemli bir etkendir. Bu bağlamda bölgesel müttefiklerin etkin desteği ulus ötesi ideolojik ve siyasi bağlantıları gerektirmektedir. Bu bağlamda Şii-Sünni ayrımı ve mezhepçilik bu görevi üstlenmektedir. 98 a. e. 99 Hüseyin Dehşyar, “Suudi Arabistan: Özel İlişkiler Bağlamında Bölgesel Aktör,” (Farsça) Feslname-yi Ravabet-i Harici, C. V, No: 3, Güz, 2013, s. 47-49. 243 Dolayısıyla Tahran ve Riyad arasında soğuk savaşta, etnik ve/veya mezhepsel çatışmalar, ulus ötesi ilişkiler ve bölgesel devlet hırsları arasındaki bağlantılar önemli faktörler olarak gündeme gelmektedir. Ayrıca Ortadoğu’nun yeni soğuk savaşında çatışma alanlarının oluşum sürecinde, mezhepçiliğin yükselişinden ziyade devletlerin güçsüzleşmesi, daha önemli bir etkendir. Bu bağlamda Lübnan, Irak, Suriye ve Yemen gibi ülkelerde devletin güçsüzlüğü ve başarısızlığı mezhepçiliğin hâkim söylem olmasına yol açmıştır. Üstelik Suudi Arabistan sadece İran ile değil, Arap dünyasında Sünni devletlerin iç siyasetinde Müslüman Kardeşler ve onun destekçisi Katar ile bir çatışan çıkarları yüzünden karşı karşıya geldiler. Öte yandan Ortadoğu’nun yeni soğuk savaşında İran başat bir aktör haline geldi. İranlı akademisyen ve Güney Alabama Üniversitesinde Siyasal Bilgiler fakültesinin eski dekanı Nader Entesar’a göre Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri yanı sıra ABD, İran devletini güçsüzleştirmeye ve devirmeye çalışmaktadırlar ve bu ülkeye karşı rejim değişikliği (regime change) politikası izlemekle bölgede daha etkisiz ve ABD yanlısı olan bir yönetimi Tahran’da iktidara getirmek istemektedirler. Ayrıca Entesar, Suudi Arabistan ve İsrail’in birlikte Trump Yönetimini İran ile savaşa girmeye teşvik ettiklerini savunmaktadır. 100 İran ve Suudi Arabistan arasındaki soğuk savaşta Irak, Suriye, Lübnan, Filistin, Yemen ve Libya gibi kendi toplumlarını etkili biçimde yönetme gücüne sahip olmayan devletler bölgesel aktörlerin güç mücadelesi alanına dönüştüler. Ayrıca bu ortamda ElKaide, IŞİD ve diğer ulus ötesi terör grupları ve örgütlerinin canlanması çatışmaları çetrefilleştirdi. Aslında mezhepçiliğin siyasi ve jeopolitik çıkarlar uğruna silahlaştırılması Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de bölgesel siyasetin dinamiklerini şekillendirmektedir. Bu bağlamda mezhepçi söylem bölgesel aktörlerin dış dengeleme aracı olarak görünmektedir ve bu tür yapay mezhepçi söylemler güçlü bir araç olarak aktörlerin ulusal 100 “Alabama Üniversitesi Hocası: ABD’nin Hedefi İran’ı Kapsamlı Ortak Eylem Planı’ndan Geri Çekilmeye mecbur etmektir,” (Farsça) İslam Cumhuriyeti Haber Ajansı, 26 Nisan, 2019 (çevrimiçi) https://www.irna.ir/news/83292315/, Erişim 3 Mayıs 2019. 244 çıkarlarını özellikle de güvenlik açısından bölgesel düzeyde korumaya yardımcı olmaktadır. İki ülke arasında işbirliği dinamiklerine gelindiğinde Immanuel Wallerstein Tahran ve Riyad’ın geçmişte OPEC ve İslam İşbirliği Teşkilatı bünyesinde işbirliği yaptıklarına vurgu yaparak bu iki ülke gelecekte de tekrar işbirliği yapabilecekleri kanaatindedir. Wallerstein’e göre jeopolitik kargaşanın büyük olmasına rağmen iki ülkenin jeopolitik çıkarları tekrar mezhepsel farklılıkları aşabilmektedir.101 İran’ın eski Riyad büyükelçisi Hüseyin Sadigi İran ve Suudi Arabistan’ın tüm ihtilaflara rağmen birbiriyle çalışmak zorunda olduğuna ve başka çareleri olmadığına vurgu yapmaktadır. Sadigi’ye göre bölgede ne İran Suudi Arabistan’ı ne de Suudi Arabistan İran’ı görmezden gelebilmektedir.102 İranlı akademisyen Mahmood Sariolghalam’a göre İran bölgede gücünü artırması gerekmektedir. Ancak bu güç artışı sonucu İran komşularıyla bir soğuk savaşa girdiği takdirde Tahran’ın yöntem ve taktiklerini gözden geçirmesi gerekmektedir. İran istemese bile Suudi Arabistan bölgede siyasi, askeri, ekonomik ve petrol açısından önemli bir aktördür. Sariolghalam İran’ın Suudi Arabistan’la işbirliği yaptığı takdirde Riyad İran’ın gücünün artışından kaygı duymayacağını belirterek iki ülke arasında işbirliği faktörünün önemine vurgu yapmaktadır.103 2. Tahran ve Riyad arasında Bölgesel Etki ve Anlatı Rekabeti ve Patron-Vekil İlişkileri Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de yaşanan çatışmalarda, devlet yapısının güçsüzlüğü, üst kimlik yerine alt kimliğe sadakat, otoriter devlet yapısı sonucu ortaya çıkan yolsuzluk, adaletsizlik, ayrımcılık ve mağduriyet, devrimci ve revizyonist ihtiraslar, 101 Immanuel Wallerstein, “Saudi-Iranian Collaboration: A Forgotten Story,” Commentary No: 417, 15 Ocak, 2016 (çevrimiçi) https://www.iwallerstein.com/saudi-iranian-collaboration-a-forgotten-story/, Erişim 7 Şubat 2019. 102 “İran’ın Son Suudi Arabistan Büyükelçisi İlişkilerin Gelişmesinin Mümkün Olduğunu Söyledi,” (Farsça) BBC Farsi, 4 Ekim, 2016, (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/iran-37550098, Erişim 17 Ekim 2018. 103 “Sariolghalam’ın Şark ile Demeçi: İranlının Ruhunun Cerrahisi,” (Farsça) Asr-i İran, 20 Haziran, 2015 (çevrimiçi) https://www.asriran.com/fa/news/401735/, Erişim 20 Haziran 2019. 245 bölgesel düzeyde İran ve Suudi Arabistan arasında güç mücadelesi ve yerli ve bölgesel düzeyde dış müdahale gibi faktörler önemlidir. Böyle bir ortamda İran ve Suudi Arabistan arasında ortaya çıkan vekâlet savaşlarının irdelenmesi gerekmektedir. Vekâlet savaşı üçüncü taraflar tarafından bir çatışmanın stratejik sonucunu etkilemek için dolaylı olarak çatışmaya dâhil olması olarak tanımlanmaktadır. Bu bağlamda patron ile vekiller arasında, silah, eğitim, lojistik ve finansman sağlamak için bir bağlantı kurulmaktadır. Vekâlet savaşları genelde yerli olaylardan faydalanmak isteyen devletler tarafından daha geniş jeopolitik bağlamda değişim yaratmak için yürütülmektedir. Ayrıca Vekâlet Savaşları çatışmalar sonucu karışık ve istikrarsız ortamlarda bir devletin, devlet dışı aktörler ile işbirliği yoluyla rakibinin gücünü ve etkisini doğrudan veya dolaylı olarak ortadan kaldırmak veya azaltmak için etkin bir araçtır. 104 Dolayısıyla vekâlet savaşları devlet ile devlet dışı aktörlerin arasında ittifakları tanımladığı için, Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de İran ve Suudi Arabistan arasındaki dolaylı çatışmaları açıklamak bir temel oluşturmaktadır. Küresel ve bölgesel aktörler bir vekâlet savaşında başarılı olmak için etkin bir şekilde vekillerine para, silah ve medya desteği sağlamaları gerekmektedir. Ancak potansiyel vekiller ile ilişki kurmak için ulus ötesi ideolojik ve/veya siyasi bağlantılar da gerekli görünmektedir. Bu bağlantılar günümüzde Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de yaşanan vekâlet savaşları bölgesel siyasetin seyrini klasik konvansiyonel savaşlardan daha fazla etkilemektedir. Ortadoğu’nun yeni soğuk savaşında İran ve Suudi Arabistan başta olmak üzere bölgesel güçler için devlet dışı vekiller, yerli müttefikler ve yanaşmalarını güçsüz devletlerin iç çatışmalarında etkili bir şekilde destekleyebilmek ve kullanmak bir başarı olarak tanımlanmaktadır. Böylece patron devletlerin konvansiyonel ordularının bu çatışmalarda yararlı bir araç olmadığı önemli bir faktördür. 2011 Arap Baharı sürecinde bölgesel düzeyde büyük değişimler yaşandı. Bu değişimlerden biri çatışmaların devletler arası olmadığı ve devlet içi gerçekleştiği 104 Zeev Maoz and Belgin San‐Akca, “Rivalry and State Support of Non‐State Armed Groups (NAGS), 1946–2011,” International Studies Quarterly, C. LVI, No: 4, 2012, s.720–721. 246 faktörüdür. Ayrıca vekâlet savaşlarında devlet dışı aktörlerin önemli bir rol oynaması başka önemli bir unsurudur. Patron güçler veya yerli aktörler bir devlet dışı aktöre karşı başka devlet dışı aktörü kullanmaya çalıştılar. Örneğin Irak'ta Sünni cihatçılara karşı mücadelede İran Haşd-i Şabi çatısı altında Şii milis grupları bir araya getirdi. Böylelikle çatışmada müdahil olan devlet dışı bir aktörle karşı başka bir devlet dışı aktör kullanıldı. Bu örnek güvenlik stratejilerinin değiştiğini ve yeniden şekillendiğini göstermektedir.105 Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de devlet dışı aktörlere ilişkin üç husus önem sahibidir: Birincisi, bölgede devletlerin çöküşünün bir ürünü olan devlet dışı aktörlerin sayıları, güçleri ve etkilerinin gittikçe artması görünmektedir. İkincisi devlet dışı aktörlerin benzeri görülmemiş güçleriyle ilgilidir. Bu aktörlerin gücü yabancı savaşçı katılımı ve bölgesel veya küresel patron güçlerin silah ve finansman sağlama desteğiyle bağlantılıdır. Üçüncüsü Ortadoğu'da devlet dışı aktörlerin geniş bağlamda bölgesel düzeyde siyasi stratejilerinin şekillendirme kabiliyetidir. Hizbullah’ın sadece Lübnan’da değil, tüm bölgede rol oynaması bariz bir örnek olarak verilebilmektedir.106 Dolayısıyla İran ve Suudi Arabistan arasındaki uyuşmazlıkta bu devletlerin komşu ülkelerdeki iç siyasi mücadeleleri etkileme güçleri patronluk kapasitesi bakımından ölçülmektedir. Bu ortamda güçlü vekillere ve yanaşmalara sahip olmak önemli bir faktördür. Arap Baharı ayaklanmaları sonrası dönem devlet dışı aktörlerin oynadıkları rol iki aşamaya ayrılabilmektedir. İlk aşama 2011-2014 arası dönemde milis grupların ve devlet dışı aktörlerin yükselişine tanıklık etti. Bu gruplar bazen mevcut ortak etnik ve/veya mezhepsel ideolojiler bağlamında kendiliğinden oluştu; bazen de bölgesel güçler tarafından kaldıraç kazanmak ve yeni jeopolitik dengeler kurmak için ortaya kondu. İkinci aşamada 2014-2018 yılları arasında Suudi Arabistan başta olmak üzere Sünni kamp, devlet dışı aktörlerin daha elverişli sonuçları şekillendirmek için gerekli olmalarına rağmen, yeterli olmadıklarının farkındalığına varmalarıdır. 107 105 Mustafa Alani, “The Non-state Building Actors Paradox,” In: Arap Geopolitics in Turmoil: Perceptions, Unknown and policies, NATO Defense College Foundation, 2016, s.45. 106 Jean-Loup Samaan, “The Long-term Issues of Non-state Actors,” Arap Geopolitics in Turmoil: Perceptions, Unknown and policies, NATO Defense College Foundation, 2016, s. 47-48. 107 Ardemagni, Bianco, Profazio, a. g. e., s.24. 247 İran İslam Cumhuriyeti'nin Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de bölgesel politikalarının temelinde Şii toplulukların güçlendirilmesi yatmaktadır. Bu nedenle, İran, Şii siyasi partiler ve milislere Soğuk Savaş dönemi Sovyetler Birliği’nin Üçüncü Dünya komünist hareketlerine yönelik stratejisine benzer bir şekilde patronluk yapmaktadır. Bu bağlamda Tahran Yönetimi Suudi Arabistan'ın bölgesel ihtiraslarına karşı vekil gruplarını kullanmaktadır.108 Dolayısıyla İran ve Suudi Arabistan’ın bölgede yaşanan iç çatışmalarda müdahaleleri ve siyasi-mezhepsel politikalar izlemeleri güç dengesi ile doğrudan ilgili ve oyunun bir parçasıdır. Ayrıca her iki ülkenin benimsediği mezhepsel kimlik faktörü jeopolitik çıkarlar, güvenlik endişeleri ve dış tehditler ile kıyasla arka planda yer almaktadır. Mezhepsel politikalar iki ülkenin dış politika sıralamasında kısa vadede itici unsur olarak kriz zamanında öne çıkabilmektedir. Ancak uzun vadede sürdürülmesi bölgeyi daha da istikrarsızlaştırabilmektedir. George Washington Üniversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler öğretim üyesi ve Ortadoğu Projesi Direktörü Mark Lynch The Whashington Post gazetesinde “Neden Suudi Arabistan Ortadoğu’da Mezhepsel Çatışmayı Tırmandırdı?” başlıklı makalesinde yıllardan beri İran ve Suudi Arabistan’ın bölgesel düzen üzerine anlaşmazlıkları sonucu vekilleri aracılığıyla karşılaştıklarını hatırlatmaktadır. Lynch tırmanan mezhepçilik olgusunu kimlik politikasının manipülasyonu olarak iç ve dış politika yürütmenin aracı olarak değerlendirmektedir. Lynch İran ile 5+1 arasında yapılan nükleer anlaşmayı, Riyad’ın Arap Bahar’ı sonrası Suriye, Irak, Yemen başta olmak üzere bölgede dış politikasının başarısızlığı anlamına geldiğini söylemektedir. Ayrıca Lynch Sünni devletlerin Ağabeylik ve liderlik rolüne soyunmasını (Yemen krizinde kendi liderliğinde Sünni ittifak oluşturması ve ABD yardımı ile bölgede Arap NATO’su kurma 108 Emmanuel Karagiannis, “The rise of Iran as a regional power: Shia empowerment and its limits,” NATO Review, North Atlantic Treaty Organisation, 2016 (çevrimiçi) https://www.nato.int/docu/review/2016/Also-in-2016/iran-regional-power-tehranislamic/EN/index.htm, Erişim 3 Mayıs 2019. 248 çabalarını) Suudi Arabistan’ın mezhepsel çatışmaları tırmandırmasının gerekçesi olarak özetlemektedir.109 Arap Baharı sonrası Suriye devlet dışı aktörlerin çatışma alanlarına dönüştü. Yemen'de ise Husiler hükümeti devirmek için yeterince güç elde ettiler ve başkent Sanaa’yı ele geçirdiler. Dolayısıyla Lübnan’da Hizbullah’ın, Irak'ta Haşdi Şabi çatısı altında farklı Şii grupların ve Yemen’de Ensarullah Hareketi’nin oynadığı rol, bu ülkelerin geleceği ile ilgili herhangi bir kararın onların onayı dışı alınmasının zor olunduğu göstermektedir. Ayrıca tüm Arap dünyasında ve ötesinde aşırılık yanlısı İslam Devleti düşüncelerinin tehdididir. Bu bağlamda IŞİD yapısal olarak yenilse bile güçlü bir ideoloji ve düşünce haline geldiği için bölgede tekrar ortaya çıkabilmektedir. Üstelik günümüzde bölgede yaşanan çatışmalar yerli, bölgesel ve uluslararası aktörleri içeren üç düzeyli bir güç yarışması olduğu görünmektedir. Suudi Arabistan ve İran, bu üç düzeyli güç mücadelesinde bölgesel düzeyinde, ABD ve Rusya gibi küresel oyuncular uluslararası düzeyde ve Suriye, Irak ve Yemen gibi çatışma alanlarında yerli aktörler ülke düzeyinde yer almaktadırlar. 110 Ayrıca Tahran ile Riyad arasındaki süregelen gerginlikler ve bölgede yaşanan vekâlet savaşları bölgesel ve küresel güçlerin Suriye ve Yemen gibi çatışma bölgelerine müdahale olasılığını artırmakta ve her üç düzeyde belirsizlik yaratmaktadır. Suudi Arabistan Kral Selman döneminde bölgede saldırgan politikalar izlemeye yöneldi. İranlı akademisyen ve Allame Tabatabayi Üniversitesi öğretim üyesi Hüseyin Dehşyar’a göre Arap Baharı sonrası Riyad Tahran’la rekabette yenilgiye uğrayınca telafi etmek için Petrol gelirlerine ve ABD’nin desteğine güvenerek Yemen’e saldırdı.111 109 Mark Lynch, “Why Saudi Arabia escalated the Middle East’s sectarian conflict,” The Washingtin Post, 4 Ocak, 2016, (çevrimiçi) https://www.washingtonpost.com/news/monkey-cage/wp/2016/01/04/whysaudi-arabia-escalated-the-middle-easts-sectarian-conflict/?noredirect=on&utm_term=.19e14f7ad0e6, Erişim 21 Mart 2018. 110 Ross Harrison, “Too Big to Fail: The Iran-Saudi Relationships,” The Middle East Institute, 19 Ocak, 2016, s.1 (Çevrimiçi) http://www.mei.edu/content/too-big-fail-iran-saudi-relationship, Erişim 2 Aralık 2018. 111 “Dehşyar: Bölgedeki Yeni Gelişmeler Suudi Arabistan’ın Gücünü Artırmıştır: Suudi Arabistan’ın Rakiplerinin Maddi Sıkıntıları var,” (Farsça) Hüseyin Dehşyar ile Röportaj, Haber Online, 23 Mayıs, 2015 (çevrimiçi) https://www.khabaronline.ir/news/418400/, Erişim 14 Aralık 2017. 249 Tahran ve Riyad bölgede çıkarlarını maksimize etmek için vekâlet savaşları düşük maliyetli bir yöntem olarak kullandılar. Ayrıca iki ülke ilişkilerinde ideolojik ve mezhepsel rekabeti bölgesel güç dengesi ile birlikte değerlendirmek gerekmektedir. Bu bağlamda ideoloji ve mezhep vekâlet savaşlarında başarılı olmak için önemli bir araç ve silah olmakta ve devlet çıkarlarına hizmet etmektedir. 112 İnşacılık ideolojinin rolüne ve araçsalcılık ise ideolojinin güç ve çıkarlar üzerine etkisine vurgu yapmaktadır. Gerçekçi bir bakış açısından ideoloji ve güç politikaları arasında önemli bir "etkileşim" bulunmaktadır. Morgenthau ideolojilerin bağımsız motive edici bir güç olduğunu ve ulusal sınırları tanımadığını söylemişti. Bu bağlamda ideoloji düşmanları ve müttefikleri ulusal sınırlar ötesinde aramaktadır. Bu bağlamda Suudi Arabistan bölgede tüm Şii büyük grupların, İran'ın yanaşmaları olduklarını düşünmektedir. Vali Nasr'e göre Suudi Arabistan liderleri ve yönetici seçkinleri için uzlaşılmaz iki husus inançları ve güvenlikleridir. Bu iki hususun ilkini Şiilik, ikincisini ise İran tehdit etmektedir.113 Ancak İran’ın Ulusal Güvenlik Yüksek Konseyi Sekreteri Ali Şemhani İran’ın Suudi Arabistan rejimini devirmek arayışında olmadığını ve tam tersine bu ülkeye yönelik devirme çabalarını önlemeye çalıştığını söyledi. Şemhani’ye göre Batılı ülkeler bölgeyi çözmeye çalışmaktadırlar.114 Öte yandan Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de mezhepsel çatışmaların Suudi Arabistan ile İran arasındaki vekâlet savaşlarının bir sonucu olduğu da söylenmiştir. Bu bağlamda iki devlet arasındaki jeopolitik rekabet vekâlet savaşlarına yol açarak jeomezhepsel, stratejik-mezhepsel ve politik-mezhepsel çatışmaların ortaya çıkışına neden olmuştur. 115 112 Andrew Mumford, Proxy Warfare, Cambridge: Polity Press, 2013, s.36. 113 Vali Nasr, “The War for Islam,” Foreign Policy, 22 Ocak, 2016 (Çevrimiçi) http://foreignpolicy.com/2016/01/22/the-war-for-islam-sunni-shiite-iraq-syria/, Erişim 25 Ekim 2018. 114 “İran, Suudi Arabistan Hükümetini Devirme Çabalarını Dizginlemek İstiyor,” (Farsça) Deutsche Welle Farsi, 16 Ocak, 2017, https://p.dw.com/p/2VrRm, Erişim 29 Aralık 2018. 115 Banafsheh Keynoush, Saudi Arabia and Iran: Friends or Foes, New York, Palgrave MacMillan, 2016, s. 9-14. 250 a. Filistin Filistin'in Müslüman nüfusunun neredeyse tümü Sünnilerden oluşmakta ve bu topraklarda Şii topluluklar bulunmamaktadır. Ancak bu topraklarda hala Filistin diye bir devlet oluşmadığından ve bu siyasi varlığın topraklarının büyük kısmı İsrail işgali altındadır. İran İslam Cumhuriyeti İsrail’i veya kendi söylemiyle “Siyonist Rejimi” tanımadığı için bu ülkeyle siyasi ve diplomatik ilişkisi yoktur. İran İslam Cumhuriyeti 1979 devrimi sonrası dönem Filistin Kurtuluş Örgütüne destek vermeye başladı. Şubat 1979’da FKÖ'nün eski lideri Yaser Arafat İran'ı ziyaret etti. Ancak 1980'de Irak'ın, İran'a saldırısı sonrası FKÖ Irak'ı savundu ve Irak’ın yanında yer aldı. Böylece İran bu örgütle ilişkilerini kesmek zorunda kaldı. Barış Sürecine gelindiğinde İran bu sürece karşı çıkmıştır. Suudi Arabistan ise Barış Sürecine destek verdi. Bu bağlamda Kral Fahad 1981’de Fahad Girişimi diye adlandırılan 8 maddelik girişimini sundu. Ayrıca Suudi Arabistan dönem Veliaht Prensi Abdullah 2002’de Arap Barış Girişimi diye barış planını ortaya koymuştu. Böylece İran ve Suudi Arabistan’ın farklı tutumları Filistin konusunda da aralarında rekabete yol açtı. İran sonraki yıllar Hamas'la iyi ilişkiler sürdürdü ve bu direniş hareketine maddi destek verdi. 2006’da Filistin seçimlerinde Hamas'ın kazanması ile Filistin Yönetimi bölündü ve her iki taraf dış güçlerden destek talep ettiler. Sünni Hamas, Şii İran'dan destek talebinde bulundu ve Fetih’te Suudi Arabistan başta olmak üzere diğer Arap ülkelerden destek aldı. Arap dünyasındaki İran'ın etkisine son vermek çabası içinde olan Suudi Arabistan Kralı Abdullah, Şubat 2007'de Mekke'de Hamas ve Fetih liderlerini bir araya getirdi ve bir uzlaşıya varmaları için çaba sarf etti. Ancak Riyad’ın iki taraf arasında güç paylaşımına yönelik girişimleri başarısız oldu. Haziran 2007 sonrası iki grup arasında çatışma sonucu Hamas, Gazze'yi kontrol altına alırken, El-Fetih ise Batı Şeria'daki yönetimini sürdürdü. Bu olaydan sonra Hamas'ın İran'la olan bağlantıları daha da güçlendi. Ancak Suriye iç savaşı başladığında Hamas Şam rejimine karşı mücadele eden muhalifleri savundu. Bu bağlamda Hamas’ın siyasi lideri yardımcısı İsmail Haniye 24 Şubat 2012 tarihinde Mısır’da konuşması 251 sırasında Beşşar Esad’ın muhaliflerini kahraman olarak tanımladı ve Hamas’ın bu mücadelede Suriye halkının yanında olduğunu dile getirdi. 116 Ayrıca Suriye’de iç savaş başladığında Hamas ofisini bu ülkeden Katar’a taşıdı. Halit Meşal Hamas’ın siyasi lideri bu örgütün 25. yıldönümü töreninde Suriye devletinin Muhaliflerinin bayrağını elinde tuttu. Üstelik El-Kus El-Arabi gazetesi Halit Meşal Ürdün’ü ziyaret ettiğinde, Suudi Arabistan Ürdün’e Hamas’a yardım için ön şart olarak bu örgütün İran’la ilişkilerini kesmeyi talep etmesini iddia etmişti. 117 Böylelikle İran Hamas’la olan ilişkilerini gözden geçirmek zorunda kaldı ve bu harekete destekleri askıya aldı. Suudi Arabistan, Batı Şeria'daki Filistin Yönetimine maddi destek vermeye devam etti. Ancak bir süre sonra Hamas İran’ın desteklerine ihtiyaç duyduğu için ilişkilerini bu ülkeyle yeniledi. Ayrıca Suudi Arabistan ile de ilişkilerini sürdürdü. Hamas’ın üst düzey liderlerinden olan Salah El-Brudil Hamas’ın Filistin gayesi için çabaladığı için tüm Arap ve İslam devletlerinin desteğine ihtiyaç duyduğunu söyledi ve bu örgüte destek veren tüm ülkelerle ikili ilişkileri sürdüreceklerini belirtti.118 Dolayısıyla Hamas İran ve Suudi Arabistan arasında uyuşmazlığından uzak durmaya çalışarak bu iki rakip destekçileri ile ilişkilerini dengeli bir şekilde düzenlemeye çalıştı. Ancak İran ve Suudi Arabistan arasında rekabet devam etti. b. Lübnan Lübnan Doğu Akdeniz’de çatışma bölgesi olan Filistin ve Suriye ile sınırdaş olduğu için bu ülkelerdeki gelişmelerden etkilenmiştir. Bu ülke 1975-1990 yılları arasında bir iç savaşla mücadele etti. Ancak 30 Eylül 1989 tarihinde Suudi Arabistan’ın Taif şehrinde Riyad’ın girişimiyle iç savaşta müdahil olan taraflar Taif anlaşmasını imzaladılar. 116 “Hamas’dan Beşşar Esad’ın Muhaliflerine Destek,” (Farsça) Deutsche Welle Farsi, 25 Şubat, 2012 (çevrimiçi) https://p.dw.com/p/149we, Erişim 27 Mart 2018. 117 “Hamas’ın İran ve Suriye ile Yakın İlişkisinin Sonu,” (Farsça) Deutsche Welle Farsi, 10 Şubat, 2012 (çevrimiçi) https://p.dw.com/p/141Cq, Erişim 26 Mart 2018. 118 “Salah El-Brudil Tesnim’e: Haniye’nin İran’a Yolladığı Mektup Kudüs Konusuna Destek Veren ve İnanan Herkesin Aktif Arayışındadır,” (Arapça) Tasnim Haber Ajansı, 27 Ocak, 2018, (çevrimiçi) https://tn.ai/1639831, Erişim 4 Temmuz 2018. 252 Böylece Lübnan’da yeni bir düzen oluştu. Bu bağlamda Cumhurbaşkanlığı Marunî Hıristiyanlara, Başbakanlık Sünnilere ve Parlamento Başkanlığı Şiilere tahsis edildi. Suudi Arabistan İran’ı Hizbullah Örgütü aracılığıyla Lübnan’ın iç işlerine karıştığını ve bu ülkeyi istikrarsızlaştırmaya çalıştığını iddia etmektedir. Ancak Mayıs 2008’de İran’ın dönem Cumhurbaşkanı Mahmut Ahmedinejad bir basın toplantısında İslam Cumhuriyeti’nin Lübnan’a karışmayan tek devlet olduğunu söyledi.119 Lübnan'ın iç siyasetine gelindiğinde Riyad ve Tahran, sırasıyla 14 Mart ve 8 Mart ittifaklarına mali ve siyasi destek sağlamaktadırlar. Suudi Arabistan ve Lübnan çifte vatandaşı, iş adamı, siyasetçi ve Lübnan’ın eski başbakanı Refik Hariri 14 Şubat 2005'te düzenlenen suikast sonucu hayatını kaybetti. Dolayısıyla Hariri’nin oğlu Saad Hariri ElMustakbel Partisi’nin başına geçti. Ayrıca 2005’te Suriye askeri birliklerini Lübnan’dan geri çekti. Aynı yıl gerçekleşen parlamento seçimlerinde Saad El-Hariri liderliğindeki 14 Mart koalisyonunun kazanmasını Suudi Arabistan memnuniyetle karşıladı. Ancak kısa bir süre sonra Hizbullah, Lübnan siyasetinde etkili bir güç olduğunu kanıtladı. Nitekim Hizbullah 2006’da İsrail'le yaptığı “33 Günlük Savaş” diye adlandırılan savaş sırasında, Lübnan hükümetinden bağımsız politika yürüttü ve hükümeti devre dışı bıraktı. Suudi Arabistan Hizbullah’ı gereksiz maceralara girmekle suçladı ve sorumsuzluğunun hesabını vermesinin gerektiğini vurguladı. Ayrıca Riyad Vehabbi âlimlerden yardım istedi. Bu bağlamda Vehhabi âlim Abdullah Bin Cebrin Hizbullah’a her tür yardım sağlamanın haram olduğunu söyledi.120 Mısırlı Sünni âlim Yusuf Karadavi ise Seyyid Hasan Nasrullah’ı, Nesr-ül Tağut ve Hizbullah’ı, Hiz-bül Şeytan121 olarak tanımladı.122 119 “Lübnan Krizine Yöenlik İran ve Suudi Arabistan Arasında Retorik Gerginlik,” (Farsça) Radyo Farda, 13 Mayıs, 2008, (çevrimiçi) https://www.radiofarda.com/a/f7_Saudiarabia_Iran_Lobenan/447448.html, Erişim 1 Temmuz 2018. 120 “Suudi Arabistanlı Müftü: Hizbullah Yahudiler İle Bağlantısı var,” Tabnak, 13 Mayıs, 2008, (çevrimiçi) https://www.tabnak.ir/fa/news/10631/, Erişim 3 Temmuz 2018 121 Nasrullah Arapça “Allah’ın zaferi” anlamına gelmektedir. Karadavi Nasrullah’a “Tağut’un zaferi” anlamına gelen “Nasr-ül Tağut” diye hitap etmektedir. “Allah’ın Partisi” anlamına gelen “Hizbullah’ı” ise “Şeytan’ın Partisi” anlamına gelen “Hizb-ül Şeytan” diye hitap etmektedir. 122 “Şeyh Karadavi: Hasan Nasr-ül Tağut ve Partisi Hiz-bül Şeytandır,” (Farsça) Farsça Alarabiya, 2 Haziran, 2013 (çevrimiçi) https://farsi.alarabiya.net/fa/middle-east/2013/06/02/, Erişim 9 Haziran 2018. 253 Hizbullah, 2008’de iç güvenlik konusunda hükümetle tartışmalar sırasında başkent Beyrut’u işgal ettiler. Ayrıca 14 Mart 2009 seçimlerinde önce yapılan anketlere rağmen Suudi Arabistan'ın Lübnanlı müttefikleri Hizbullah'ın karşısında başarısız oldular ve seçimleri kaybettiler. 2011'e gelindiğinde, 14 Mart koalisyonun bazı üyeleri Hizbullah ve müttefikleri ile bir araya geldiler. Böylece parlamento çoğunluğunu kaybetti ve Saad ElHariri'nin başbakanlıktan ayrılmak zorunda kaldı ve Necip Mikati başbakan oldu. Arap Baharı sırasında ortaya çıkan Suriye krizi Lübnan'ı da etkiledi. Hizbullah'ın Suriye savaşına aktif müdahalesi, Lübnan'da Sünni gruplardan tarafından eleştirildi ve mezhepsel bölünmeye neden oldu. Suudi Arabistan Hizbullah'ın ektisini azaltmak ve Şii dinamiğini zayıflatmak için resmi kaynaklara göre Lübnan ordusuna terörizm ve silah kaçakçılığı ile mücadele bağlamında üç milyar dolarlık bir mali destek paketi sağladı. Wiki Leakes’in sızdırdığı Suudi Arabistan yazışmalarında Marunî Hristiyan olan Lübnan Güçleri Partisi Genel Başkanı Semir Caca’nın Suudi Arabistan’dan maddi destek talebinde bulunduğu ortaya çıkmıştır. Suudi Arabistan’ın dönem Beyrut Büyükelçisi Ali El-Asiri 17 Mart 2012 tarihinde ülkesinin dönem Dışişleri Bakanı Suud El-Faysal’a yazdığı mektupta Caca’nın gönderdiği temsilcinin maddi destek talep ettiğini belirtmektedir. El-Asiri Caca’nın Hizbullah’a karşı Suudi Arabistan’a destek verebileceği için ona finansman sağlamayı önermektedir. 123 Lübnan’ın Başbakanı Saad El-Hariri 3 Kasım 2017’de Beyrut’ta İran’ın liderinin uluslararası danışmanı Ali Akbar Velayeti ile görüştü ve ertesi gün Suudi Arabistan’a bir ziyaret gerçekleştirdi. El-Hariri 4 Kasım 2017 tarihinde Suudi Arabistan’ın El-Arabia televizyon kanalından yayınlanan konuşmasında başbakanlık görevinden istifa ettiğini açıkladı. Ayrıca El-Hariri İran’ı Arap ülkelerin iç işlerine karışmakla suçladı ve Hizbullah’ı da eleştirdi. Birçok medya El-Hariri’nin Riyad’da gözaltına alındığını ve baskı ve tehdit altında istifa metnini okuduğunu savundular.124 Böylece İran ve Suudi Arabistan’ın rekabeti Lübnan’da karmaşık bir şekilde devam etti. 123 “Wikileaks Belgeleri Caca’nın Suud Hanedanı ile Bağlantılı Olduğunu Gösteriyor,” (Farsça) Al-Waght, 21 Haziran, 2015 (çevrimiçi) http://alwaght.com/fa/News/12323/, Erişim 26 Eylül 2018. 124 “Lübnan Başbakanı İran ve Hizbullah'ı Eleştirerek İstifa Etti,” (Farsça) Deutsche Welle Farsi, 4 Kasım, 2017 (çevrimiçi) https://p.dw.com/p/2n1Hn, Erişim 28 Eylül 2018. 254 c. Irak Irak tarihsel olarak altıncı yüzyılda İran İmparatorluğu topraklarında yer almıştı. Bağdat Farsça bir terimdir. Eski Farsça’da “Bağ” Allah ve Tanrı, “dat” ise “verdi” anlamına gelmektedir. Dolayısıyla Bağdat “Allah Verdi”, Tanrı’nın verdiği ve Allah’ın hediyesi anlamına gelmektedir. Yedinci yüzyılda Müslüman Araplar Perslere galip oldular ve böylelikle Mezopotamya İslami Hilafet merkezi oldu. On Üçüncü yüzyılda ise Moğollar Irak’ı ele geçirdiler.125 1534’de Osmanlı İmparatorluğu bu toprakları fethetti. Irak Birinci Dünya Savaşı sonrası İngiltere Mandası altına geçti. Ancak 1932’de bağımsızlığını elde etti. Irak, İran’ın batı komşusu ve sınırdaş ülke, Kürt sorunu yüzünden ve nüfusunun çoğunluğunun Şii olduğu ve Şii İmamların mezarlarının bu ülkede bulunduğundan Tahran’ın bölgede başta gelen çıkar alanlarından biridir. Ayrıca Irak, İran’ın ideolojik ve pragmatik çıkarlarının kesiştiği noktadır. Dini olarak Irak nüfusunun yaklaşık yüzde 60-65’ini Şiilerden oluşmaktadır. Ancak etnik olarak bu ülkede Araplar çoğunlukta ve Kürtler azınlık sayılmaktadırlar. İran, İslam Devrimi sonrası Irak’ta Saddam’a karşı mücadele eden muhalif Şii partilere destek vermiştir. Bu bağlamda İslamcı Daavet Partisi, İslam Yüksek Konseyi ve Sadr Partisi İran ile iyi ilişkiler sürdürmüştür. Irak 2003 savaşı öncesi İran’ın sekiz sene savaştığı düşman ve bölgede ideolojik ve stratejik rakibi sayılmaktaydı. Ancak ABD’nin Irak işgali bölgenin jeopolitik haritasını değiştirdi ve Irak'ta Şiilerin iktidar olmasıyla bu ülke İran'ın etki alanına ve müttefikine dönüştü.126 Suudi Arabistan İran-Irak savaşında Saddam Yönetimindeki Irak’a destek verse de Saddam’ın Kuveyt’i işgal etmesini büyük bir tehdit olarak algıladı. Suudi Arabistan’ın Saddam’ın bir sonraki saldırı hedefi olabileceği algısı Riyad’ı işgalci Irak’a karşı savaşta ABD liderliğindeki ittifaka katılmaya itti. Böylece Suudi Arabistan ABD’nin yanında yer aldı ve savaş sonrası 1990’lı yıllarda Irak’a yapılan uluslararası yaptırımlar sonucu Irak 125 Seyyid Ahmet Müvasseki, Çağdaş İslami Hareketler, (Farsça) 13. bs., Tahran, Semt Yanınları, 2013, s. 58. 126 Salloukh, a. g. e., s. 34. 255 petrolünün ihracındaki düşüşten faydalandı. Ancak 2003 sonrası süreçte Şiilerin iktidara gelmesi Riyad için büyük bir kâbusa dönüştü. İran’ın Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani 2 Mayıs 2019 tarihinde Irak’ın Kuveyt’i işgal ettiği dönem Saddam’ın İran’ın Cumhurbaşkanı olan Haşemi Rafsancani’ye yazdığı mektupta ülkesinin Kuveyt’i işgal ettikten sonra Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Katar ve Umman’ı da ele geçirmeyi planladığını ifşa etti. Ruhani, Saddam yolladığı mektupta gelecekte ülkesinin İran ile Pers Körfezi’nde 800 kilometre sınırı olacağını yazdığını ve İran’ı ortak olmaya davet ettiğini söyledi. Ruhani o dönem İran rasyonel karar aldığını ve aksi takdirde şu an Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri diye bir devlet olmayabileceğine vurgu yaptı.127 Suudi Arabistan Irak’ta Ayad Allawi’nin Başbakanlık dönemi bu ülkenin geleceğinde rol oynamaya çalışmaktaydı. Allawi Şii olmasına rağmen seküler bir siyasetçi ve Baas Partisi üyesi oluğu için Suudi Arabistan liderleri ile bağlantıları vardı. Nisan 2005’de Birleşik Şii İttifakının adayı İbrahim El-Caferi başbakanlık koltuğuna oturdu. Suudi Arabistan Irak’ta savaş sonrası büyük pay peşindeydi. Ancak bir başarı elde edemedi. Başbakan Nuri El-Maliki'nin iktidara gelmesiyle, mezhepsel bölünme ve gruplar arası şiddet içeren çatışmalar daha da arttı. İran yanlısı Şii bir hükümetin iş başına gelmesi ve ABD'nin bu hükümeti kabullenmesi Suudi Arabistan ve müttefiklerinin tepkisine neden oldu. Böylece Suudi Arabistan başta olmak üzere Sünni krallıklar harekete geçtiler ve İran ve ABD'ye karşı sert bir tutum izlediler ve Irak'ı istikrarsızlaştırmaya çalıştılar. Suudi Arabistan, Bahreyn, Ürdün, Birleşik Arap Emirlikleri ve Kuveyt Irak'ın Sünni aşiretleri ile irtibata geçerek bir ağ oluşturma girişiminde bulundular ve güç dengesini İran’ın aleyhine değiştirmeye çalıştılar.128 Mart 2010 parlamento seçimlerinde ise Suudi Arabistan El-Irakiye partisinin adayı Ayad Allawi’ye destek verdi. Eyad Allawi liderliğindeki El-Irakiye Koalisyonu seçimlerde 91 sandalye ve Nuri El-Maliki liderliğinde Kanun Koalisyonu 89 sandalye 127 “Ruhani’nin İşaret Ettiği Mektubu Deşifre Etme,” (Farsça) ISNA, 28 Nisan, 2019 (çevrimiçi) https://www.isna.ir/news/98020803813/, Erişim 9 Mayıs 2019. 128 Hamid Hadiyan, “İran ve Suudi Arabistan İlişkilerini İrdeleme,” Feslname-yi Rahbord, No: 39, 2006. 256 kazandı. Allawi başka partiler ile koalisyon hükümeti kurmakta başarısız olunca Nuri ElMaliki başbakan oldu. İran bu olayı memnuniyetle karşılarken Suudi Arabistan hoşnutsuzluğunu dile getirdi. Yeni Irak'ta başka önemli bir gelişme olarak bu ülkenin petrolü tekrar uluslararası piyasalara geri döndü. İkinci Pers Körfezi savaşı sonrası Irak'a yapılan uluslararası yaptırımlar sonucu Suudi Arabistan ortaya çıkan boşluğu doldurmuştu. Ancak Irak’ın önemli bir petrol ihracatçısı konumuna geri dönmesi Suudi Arabistan seçkinleri tarafından Riyad’ın petrol üretimindeki hâkimiyetini sarsma olarak algılandı. Suudi Arabistan’da Vehhabi âlimler Irak’ta Haçlılar (Amerikalılar) ve Safeviler’in (İranlıların) ittifakı sonucu Sünnilere komplo yapıldığını söylemeteydiler ve tüm Sünni Müslümanların Irak Sünnilerine Safeviler ve kurdukları kukla Safevi devletine (Irak Şii Devletine) karşı mücadelede destek vermelerinin gerektiğine dair fetva verdiler. İran’ın Irak ile stratejik ittifaka girmesinin temeli Şii ve ideolojik yakınlık görünse de Tahran ulusal çıkarları bağlamında etki alanını genişletmeyi ve bölgede güç dengesini lehine değiştirmeyi başardı ve bölgesel gücünü artırdı.129 İran Irak’ta pragmatik olarak bu ülkenin Şii yönetimini destekledi. Suudi Arabistan ise İran’a karşı rekabeti kaybettiğini fark etti ve Irak'ın kimliğinin Şii veya Sünni mezhepsel bağlamda olmadığını ve etnik Arap kimliğinin üstün olduğuna vurgu yaparak yeni bir siyasi perspektif oluşturmaya çalıştı. Suudi Arabistan’ın eski Dışişleri Bakanı Suud El-Faysal, ülkesinin 1980-1988 yıları sırasında ortaya çıkan İran-Irak savaşında Irak’ı İran işgaline uğramaması için desteklediğini söyledi. El-Faysal, ancak ABD Irak’ı İran’a teslim ettiğini ve Riyad’ın hoşnutsuzluğunu dile getirdi.130 Ancak Irak’ta Şii bir devlet iktidar olmasına rağmen Suudi Arabistan’ın algıladığı gibi Irak devleti İran’ın kuklası değildir. Irak’ta Şiiler çoğunlukta olsalar bile Arap milliyetçiliği mezhepsel kimlikten daha güçlüdür. Ayrıca mezhepsel olarak da Irak’ın 129 Sadık Zibakelam ve Muhammed Rıza Abdullahpur, “Iraklı Kürtler ve Şiilerin Bütünleşmesinin İran’ın Irak’a Yönelik Güvenlik Politika Yapımının Başarısındaki Rolünü İrdelemek,” (Farsça) Feslname-yi Siyaset, Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. XXXIX, No: 4, 2010, s. 49-50. 130 Berzger, 2007, a. g. e., s. 66-67. 257 Şiileri İran’da uygulanan Velayet-i Fakih teorisine katılmamaktadırlar ve Iraklı Şii partiler de bu teorinin Irak’a uygun olmadığını savunmaktadırlar. 2014’te IŞİD Musul’u ele geçirdikten sonra Irak’ın Başbakanı Nuri El-Maliki Irak halkının IŞİD’e karşı savaşmak için Haşdi Şabi çatısı altında gönüllülerden oluşan milis grupların kuruluşunun emrini verdi. İran’ın Devrim Muhafızlarının uluslararası kolu olan Kudüs Gücü bu konuda Irak devletine destek verdi. Ayrıca Şii âlim Ayetullah Sistani de IŞİD’e karşı savaşın vacip olduğuna dair fetva verdi.131 Böylece birçok Iraklı gönüllü olarak Haşdi Şabi bağlamında milis gruplara katıldılar. Irak’ın parlamentosu da bu grubun Irak ordusu yanında başbakanlığa bağlı resmi bir milis grup olduğunu onayladı. Haşdi Şabi 42 milis grup ve örgütten oluşmaktadır: Bedir Örgütü, Asaib Ahl El-Hak, Talia Horasani Tugayları, Barış Tugayları, Hizbullah Tugayları, Seyyid eş-Şuhada Tugayları, Kataib El-İmam Ali, Ebu El-Fadl El-Abbas Güçleri, Vaadi Sadık Gücü, Hizbullah ElNucaba Haraketli, Ammar Bin Yasir Tugayı, Esedullah Galip Tugayı, Ezzehra Tugayları, Zulfikar Tugayı, Kefil Zeynep Tugayı ve Aşura Tugayları bu grupların önde gelenleridir. Ayrıca İran Mesut Barzani’nin talebi üzere Bölgesel Kürt Yönetimine de silah sevk etti. 132 IŞİD bu ülkede yenildikten sonra da İran’ın Bağdat Yönetimine ve Şii vekillerine desteği devam etti. d. Bahreyn Bahreyn hem coğrafi hem de tarihsel olarak Suudi Arabistan'la ittifakta bulunmuştur. Bahreyn’de yönetici aile Halife Hanedanı Suudi Arabistan’ın Necid bölgesinden göç eden bir aşirettir. Ayrıca Bahreyn’in kralı Şeyh Hamd bin İsa Al-i Halife’nin Suudi Arabistan’ın eski kralı Abdullah’ın kızı ile evlenmesi Halife Hanedanı ve Suudi Hanedanı yönetici alilerinin ilişkilerini etkilemektedir.133 Üstelik bu ülke Suudi Arabistan'ın enerji sektörü için vazgeçilmez bir ortaktır. Riyad bu ülkedeki rafinerilere bağımlıdır. Bu bağlamda iki ülke arasında bulunan boru hattı, Aramco'nun ham petrolünü Suudi 131 “Irak’ta Haşdi Şabi’nin Yapısı; En Önemli Kurucu Grupları,” (Farsça) Tasnim Haber Ajansı, 13 Temmuz, 2015 (çevrimiçi) https://www.tasnimnews.com/fa/news/1394/04/22/797044/, Erişim 5 Ocak 2019. 132 “Barzani: İran Bize Silah Konusunda Yardımcı Olan İlk Ülkeydi,” (Farsça) Diplomasi İrani, 26 Ağustos, 2014 (çevrimiçi) http://www.irdiplomacy.ir/fa/news/1937492/, Erişim 3 Şubat 2019. 133 Masume Seyf Efcei, Bahreyn, (Farsça) 2. bs., Tahran, Dışişleri Bakanlığı, 2002, s. 191. 258 Arabistan'dan Bahreyn'e aktarmakta ve bu ülkenin Bapco Rafinerisi'nde tasfiye edilmektedir. Öte yandan Bahreyn ABD’nin Pers Körfezi’nde başta gelen müttefiklerinden biridir. Bu ülke ABD'nin beşinci donanma filosuna evi sahipliği yapmaktadır. Dolayısıyla Bahreyn’in statüsü ABD’nin Pers Körfezi bölgesinde güç dengesi ve istikrarını sağlamak açısından önemlidir. 134 Ayrıca jeopolitik açıdan önem sahibi olan Hürmüz boğazı üzerindeki ABD kontrolünü güçlendirmektedir. Bahreyn'de Sünni-Şii dinamiklerine gelindiğinde bu dinamikler bölgenin diğer ülkelerinde yaşayan Şii topluluklardan farklıdır. Bu bağlamda Şiiler nüfusun çoğunluğunu (yaklaşık yüzde 70-75’ni) oluşturmaktadır. Anacak Şii vatandaşlar çeşitli siyasi, ekonomik ve sosyal ayrımcılıklara maruz kaldıkları için büyük mağduriyet duygusuyla zaman zaman hükümete karşı ayaklanmışlar. Bu ülkede egemen olan Halife ailesi tarihsel olarak Şiilerin toplumda bütünleşmeleri için olumlu bir adım atmamıştır. Halife rejimi, Suudi Arabistan'dan aldığı siyasi, ekonomik ve askeri destekle 1920'lerden beri Bahreyn'in Şiilerini marjinal etmeye çalışmıştır. Öte yandan İran İslam devrimi sonucu Tahran'da Şii devrimci bir rejim iktidara geldiğinde Bahreyn’de yaşayan Şii topluluklar da ayaklanmaya çalıştılar. Ayrıca 1990'ların sonunda Bahreyn’de protesto gösterileri gerçekleşti. Bahreyn Yönetimi İran'ı iç işlerine karışmak ve Şii vatandaşlarını isyana teşvik etmekle suçladı ve önde gelen Şii liderleri tutukladı. Bahreyn’de Şii vatandaşlar hükümet tarafından yapılan ayrımcılığa karşı El-Vifak Cemiyeti (Ulusal Uzlaşı İslami Cemiyeti), İslami Farkındalık Cemiyeti, Bahreyn Kurtuluşu İslami Cephesi, Devrimci Hücreler Hareketi, İslami Şehitler Taraftarları hareketi, İslami Eylem Cemiyeti, Ulusal Kardeşlik Cemiyeti, El-Hakk hareketi ve İslami El-Vefa Grubu gibi Şii muhalefet hareketler ve kuruluşlar ortaya çıkmıştır.135 134 Mehdi Matinjavid, “ABD’nin Stratejik ve Güvenlik Çıkarları ve Bahreyn’deki Krizin Devamı: Çifte Standart ve Çatışan Politikalar,” (Farsça) Hemşehri-yi Diplomatik, No: 68, 2013. 135 “Bahreyn’deki Şiiler,” (Farsça) El-Kavser, 26 Mayıs, 2017, (çevrimiçi) http://fa.alkawthartv.com/news/80808, Erişim 4 Ağustos 2018. 259 Suudi Arabistan bir yandan İran’ın geçmişteki Bahreyn’e yönelik teritoryal iddiaları ve öte yandan da Bahreyn’in nüfusunun çoğunluğunun Şii olduğunu öne sürerek İran’ı bu ülkenin iç işlerine karışmakla suçlamıştır. Bu nedenle Suudi Arabistan’ı Bahreyn’e bağlayan 25 kilometrelik Fahad Geçidi136 1986’da Riyad tarafından İran’ın tehdidi ve Şiilerin isyanı karşısında bu ülkenin güvenliğini sağlamak için inşa edildi.137 Bahreyn bu geçit dışında başka kara sınırı yok. Bu geçit Şiilerin çoğunlukta olan Bahreyn’i Suudi Arabistan’ın Şii nüfusunun yaşadığı Doğu Bölgesine bağlaması stratejik öneme sahiptir. Bu bağlamda Bahreyn’in iç güvenliği Suudi Arabistan’ın ulusal güvenliğini etkilemektedir. 2011'de Arap Baharı ayaklanmalarına gelindiğinde Bahreyn’in Şii nüfusu, Halife rejimine karşı büyük çaplı protesto gösterileri düzenlediler. Vifak Topluluğu ve İslami İş Topluluğu bu gösterilerde önemli rol oynadılar. Ancak bu gösteriler sırasında mezhepsel büyük grup kimliği farklı bir şekilde araçsal olarak daha geniş jeopolitik amaçlar için kullanıldı. Bu bağlamda Bahreyn Yönetimi demokratik protestoları mezhepsel olarak göstermeye çalıştı. Bahreyn hükümeti, 14 Mart 2011’de ayaklanmaları bastırmak için Körfez İşbirliği Konsey'inden askeri destek talep etti. Bu bağlamda Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri'nden Ada Kalkanı138 çerçevesinde 2.000 kişilik bir askeri güç Kral Fahad geçidinden Bahreyn'e sevk edildi. Kuveyt ise Bahreyn limanlarının güvenliğini sağlamak için donanma gemisi gönderdi.139 Suudi Arabistan liderliğinde ve KİK bağlamında askeri birlikler Bahreyn'de ayaklanmaları bastırdılar. Ertesi gün, Bahreyn'in Kralı Hamed bin İsa Al-i Halife sıkıyönetim ilan etti. Uluslararası camianın infialine rağmen, Bahreyn rejimi üç ay süren olağanüstü halde barışçıl şekilde gerçekleşen gösterilere ve silahsız protestoculara acımasızca şiddet uyguladı. Bu 136 Bu geçidin inşasının maliyeti Suudi Arabist için yaklaşık 600 milyon dolar olarak tahmin edilmektedir. 137 Seyf Efcei, a.g.e. 138 Ada Kalkanı, Körfez İşbirliği Konseyi’nin askeri koludur. Bu mekanizma 1982’de kuruldu. Kuveyt’i Irak’ın işgalinden Kurtarma savaşında da görev yaptı. 139 Hasan Ahmediyan ve Muhammed Zari, “Suudi Arabistan’ın Arap Dünyasındaki Ayaklanmalara Yönelik Stratejisi,” (Farsça) Feslname-yi Rehname-yi Siyasetgozari, C. II, No: 2, s. 89. 260 olaylarda 80 protestocu hayatını kaybetti ve 2.900 kişi tutuklandı ve çok sayıda protestocu işkenceye maruz kaldı. ABD güvenlik çıkarları bağlamında istikrarlı bir Bahreyn’den yanadır. Dolayısıyla bu ülke 2011’de 53 milyon dolarlık bir silah anlaşması Bahreyn ile imzaladı. Ayrıca ABD senelik yaklaşık 10 milyon dolar bu ülkeye askeri yardım sağlamaktadır. ABD’nin eski Başkanı George Bush 2002’de Bahreyn’i Washington’un NATO üyesi olmayan ana müttefiki olarak ilan etti ve Manama’ya NATO üyeleri gibi ABD’den silah alma imkânını sağladı. Bahreyn Kuveyt’i Irak’ın işgalinden kurtarma savaşında ABD koalisyonunda yer almıştı. Bununla birlikte ABD bu ülkedeki askeri üslerinden 2001’de Afganistan’a ve 2003’de Irak’a saldırı düzenlemek için faydalanmıştı. Dolayısıyla ABD Bahreyn Yönetiminin baskıcı politikaları ve İnsan Hakları ihlallerine sessiz kalmıştır ve Suudi Arabistan’ın Manama Yönetimine verdiği desteğe göz yummuştur.140 Bahreyn’in Enformasyon Bakanı Semire Receb ülkesinde Şii hareketlerini İran’a bağlı mezhepsel Şii hareketler olarak nitelendirdi ve İran ve müttefiki Lübnan Hizbullah Örgütü’nü Bahreyn’in Şiilerini kışkırtarak mezhepsel savaşı körüklemeye ve bölgeyi kutuplaştırmaya çalıştıklarını iddia etti.141 İran ise Bahreyn’in iç güvenliğini sarsma, Şii muhalefete destek verme ve bu ülkenin hükümetini devirmeye dair tüm suçlamaların temelsiz olduğuna vurgu yaptı. Bu bağlamda Suudi Arabistanlı gazeteci, ünlü Şarkul Avsat Gazetesi eski editörü ve ElArabiya televizyon kanalının eski müdürü Abdurrahman El-Raşid Şarkul Avsat’ta yayınladığı yazısında tüm bu suçlamaları reddetmektedir. El-Raşid Bahreyn Şiilerinin İranlı olmadıklarına, İran ile bağlantılı olmadıklarına ve protestocuların İran’ın devrim muhafızlarına veya Lübnan Hizbullah’ına bağlı bir grup olmadığına vurgu yapmaktadır. El-Raşid Bahreyn’deki sorunla alakalı bu tür suçlamalarda bulunan yönetici seçkinlerin 140 Matinjavid, 2013, a.g.e. 141 Semire Receb: İran, Bahreyn’in Şiilerini Kışkırtarak Bölgesel Bölünme Arayışındadır!” (Farsça) Şia News, 7 Ağustos, 2013, (çevrimiçi) http://www.shia-news.com/fa/news/59770/, Erişim 23 Kasım 2018. 261 sorunun gerçek yüzünü görmeyeceklerinin ve dolayısıyla bir çözüm bulamayacaklarının altını çizmektedir.142 Bu bağlamda Bahreyn rejimine karşı yapılan ayaklanmalar mezhepçilik bağlamında değil, reform talebinde Sünni vatandaşların katılımıyla gerçekleşti. Ancak Bahreyn hükümeti bölgedeki diğer otoriter rejimler gibi bu protestoları İran’ın komplosu ve gizli olanı olduğunu iddia etti ve vatandaşlarının meşru talepleri karşısında mezhepsel kart oynamaya başvurdu. Bahreyn hükümeti yaşanan olayları İran’ın manipüle ettiğini iddia etmesine rağmen, bu konuda herhangi somut bir kanıt ve delil sunmadı.143 İran ise Suudi güçlerinin Bahreyn'e askeri müdahalesini, 1990'da Saddam Hüseyin'in Kuveyt'e düzenlediği saldırı ile kıyaslayarak bir saldırı olarak tanımladı ve şiddetle kınadı. Suudi Arabistan Bahreyn krizi sürecinde sözde mezhepsel ayaklanmaların kendi topraklarına sıçramasından endişe duydu. Suudi Arabistan Şii vatandaşlarının yaşadığı Doğu Bölgesinde ayaklanmaların tekrar canlanmasını önlemeye çalıştı. Suudi Arabistan Bahreyn’de sözde İran’ın kuklası olan Şii bir hükümetin iktidara gelmesinden endişe duyduğunu ifade etti. Böyle senaryo gerçekleştiğinde Riyad İran’la komşu olabilmekte ve böylece stratejik derinliğini kaybedebilmektedir. Dolayısıyla Suudi Arabistan komplo teorisi bağlamında İran İslam Cumhuriyeti'ni Ortadoğu, Pes Körfez ve Doğu Akdeniz’de Sünnilere karşı gizli politikalar yürüttüğünü ve Şii bir şebeke oluşturmaya çalışarak bölgeyi istikrarsızlaştırmayı hedeflediğini öne sürmektedir. Bahreyn'in Şii topluluklarının baskıcı bir rejim tarafından ikinci sınıf vatandaş statüsüne ve sistematik ayrımcılığa maruz kaldıkları hiçbir zaman gündeme gelmemiştir. Bahreyn hükümeti daima her türlü toplumsal ve siyasi itirazları İran'ın iç işlerine karışma girişimi olarak göstermeye çalışmıştır. Ancak Ayetullah Hameney “Biz Bahreyn’e 142 Abdulrahman El-Raşid, “El-Bahreyn.. Sünniler ve Şiiler,” (Arapça) Şarkul Avsat, 2011 (çevrimiçi) https://www.beirutobserver.com/2011/03/rashed-13/, Erişim 8 Aralık 2018. 143 “Suudi Arabistan’ın Bahreyn ve Üç Ada Konusunda İran’a Uyarısı,” (Farsça) Deutsche Welle Farsi, 3 Mayıs, 2012 (çevrimiçi) https://p.dw.com/p/14oNy, Erişim 4 Şubat 2019. 262 karışmıyoruz. Bahreyn’e Karışmış olsaydık sonuç çok farklı olurdu.” diye bu iddiaları ve suçlamaları yalanlamaktadır. 144 Bahreyn'de ortaya çıkan istikrarsızlık, bölgede yaşanan mezhepsel Sünni-Şii ve etnik Arap-Pers bölünmeleri ve ihtilafların derinliğini bir kez daha ön plana çıkardı. Böylece Sünnilerle Şiiler arasındaki mezhepsel fay hatları yeniden gündeme geldi. Riyad’a göre Bahreyn'deki ayaklanmalar bölgedeki yaşanan Sünni-Şii çatışmalarında kritik bir dönüm noktasıydı. Bu bağlamda Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap-Sünni kampın İran karşıtı mezhepsel retoriğinde bir tırmanış ve ivme yaşandı. Öte yandan 2016’da Bahreyn’in İdari Mahkemesi en büyük Şii partisi olan El-Vifak Cemiyeti’nin faaliyetlerinin durdurulması ve bu cemiyetin bütün binalarının kapatılması kararını açıkladı ve bu cemiyetin tüm mal varlığına el konduğuna karar verdi.145 Ayrıca Kasım 2018’de Bahreyn’in istinaf mahkemesi El-Vifak Cemiyeti’nin başkanı Şeyh Ali Selman’ı Katar’a casusluk ve Bahreyn hükümetini devirmeye teşebbüs ithamıyla müebbet hapse çarptırdı. 146 Şeyh Selman’ın mahkemenin kararına itirazı sonucu Bahreyn’in Yüksek Mahkemesi müebbet hapis kararını onayladı.147 Ayrıca Nisan 2019’da Bahreyn’de bir mahkeme 139 muhalifi hapse çarptırdı ve 138’inin Bahreyn vatandaşlığını iptal etti. Bahreyn hükümeti bu şahısları İran’ın Devrim Muhafızları Ordusu’yla bağlantılı olduklarını ve “Bahreyn Hizbullah’ı” diye terör hücreleri oluşturmakla terör eylemleri gerçekleştirmeye çalıştıklarını iddia etti.148 Aralık 2018’de Kral Selman Riyad’da gerçekleşen Körfez İşbirliği Konseyi oturumunda üye devletlere sözde İran ve teröre karşı ittifak oluşturmaya yönelik çağrıda 144 “İran’ın Yüce Lideri Devrimin Çok Önemli Açıklamalarda Başarıları, Bölgesel ve Uluslararası Koşulları Konusunda Kapsamlı Analiz Sundular,” Ayetullah Hamaney’in Websitesi, 3 Şubat, 2012 (çevrimiçi) https://www.leader.ir/fa/content/9093/, Erişim 3 Mart 2019. 145 “Bahreyn ‘El-Vifak Cemiyeti’nin Kapatılması ve Mal Varlıklarına El Konulmasına Dair Nihayi Kararını Verdi,” (Farsça) Tasnim Haber Ajansı, 17 Temmuz, 2016 (çevrimiçi) https://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/04/27/1132175/, Erişim 17 Ocak 2019. 146 “Bahreyn'in En Büyük Şii Grubunun Lideri İçin Müebbet Hapis,” (Farsça) BBC Farsi, 4 Aralık, 2018 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/world-46089314, Erişim 24 Şubat 2019. 147 “Bahreyn’in Yüksek Mahkemesi Şii Âlimin Müebbet Hapis Cezası Kararını Onayladı,” Deutsche Welle Farsi, 28 Ocak, 2019, (çevrimiçi) https://p.dw.com/p/3CJYP, Erişim 17 Şubat 2019. 148 “Bahreyn 139 Kişiyi Mahkûm Etti; Sanıklar ‘Bahreyn’in Hizbullahı’ Aracılığıyşa İran’la Bağlantılı Oldukları İddia Ediliyordu,” (Farsça) VOA Farsi, 16 Nisan, 2019 (çevrimiçi) https://ir.voanews.com/a/bahrain-saudi-shia/4877782.html, Erişim 30 Nisan 2019. 263 bulundu.149 İranlı diplomat ve Arap Ülkeler uzmanı Seyyid Hadi Efkehi Sputnik’e verdiği röportajda İran’ın Bahreyn’in iç işlerine karışma iddialarını reddetmektedir ve Bahreyn hükümetinin kendi Şii nüfusuna ikinci sınıf vatandaş muamelesi ve ayrımcılık yaptığını belirterek Manama Yönetiminin sorunların gerçek kaynakları ile ilgilenmesinin gerektiğine vurgu yapmaktadır. 150 e. Suriye Soğuk Savaş döneminde Suudi Arabistan Batı bloğunda yer alırken Suriye Doğu blokta yer almıştı. 1979 İran İslam Devrimi sonrası Tahran ve Şam’ın stratejik ilişkileri bağlamında Filistin’de Hamas’a ve Lübnan’da Hizbullah’a verdikleri destek Riyad’ı rahatsız etmekteydi. Bölgede tüm Arap devletler Suriye hariç ABD ile iyi ilişkiler sürdürmektedirler ve bu devletlerin birçoğu ABD’nin askeri üslerine ev sahipliği yapmaktadırlar ve İsrail ile resmi ilişkileri olmayan devletler bile Tel Aviv’e karşı düşmanca duruş sergilemekten çekinmektedirler. Ancak Suriye işgal altında olan Golan Tepelerini geri almak için çabalamaktadır. Suriye’nin İran ve Hizbullah ile ilişkilisi ve geçmişte Hamas’ın ofisine ve liderlerine ev sahipliği yapması bu ülkenin İsrail, ABD ve Suudi Arabistan’ın karşısında yer almasını sağlamıştır. Arap Baharı öncesi Suudi Arabistan ve Suriye’nin ilişkilerindeki gerginlik Şam’ın Tahran’la olan yakın ilişkileri, Suriye’nin Lübnan’ın iç işlerine karışmasına dair iddialar özellikle de Riyad’ın 2005’te Suudi yanlısı Başbakan Rafik Hariri’ye düzenlenen suikasttan Şam’ı sorumlu tutması gibi olaylardan etkilenmişti. Bu nedenle Suudi Arabistan’ın dönem Kralı Abdullah Ekim 2009’da Şam’a resmi bir ziyarette bulundu. Bu ziyaret sırasında Kral Abdullah, Şam’ın Tahran’la ilişkilerini gözden geçirdiği ve Riyad’ın yanında yer aldığı takdirde Riyad’ın ekonomik desteğinden faydalanabileceğini söylemişti. Ancak Şam Yönetiminden olumlu bir yanıt alamadı. 149 “Kral Selman İran’a Karşı Körfez İşbirliği Konseyi’ne Birlik Çağrısında Bulundu,” (Farsça) BBC Farsi, 10 Aralık, 2018 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/iran-46500647, Erişim 9 Şubat 2019. 150 “İran Asla Bahreyn’in İçişlerine Karışmıyor,” (Fasça) Seyyid Hadi Efkehi ile Röportaj, Sputnik, 22 Kasım 2018 (çevrimiçi) https://ir.sputniknews.com/opinion/201811224193966, Erişim 9 Aralık 2018. 264 2011’de Arap Baharı ayaklanmaları sırasında Suriye'deki ortaya çıkan çatışmalar nihayetinde iç savaşa dönüşmekle Ortadoğu yeni soğuk savaşının mezhepsel zeminde sürdürülmesiyle sonuçlandı. Suriye krizi başladığında protesto gösterileri siyasi reform çağrısında ve barışçıl bir şekilde ve geniş çapta kitlelerin katılımıyla gerçekleşti. Ancak Beşşar Esad rejiminin bu protesto gösterilerine karşı şiddet kullanması ve sert tepki vermesi ülkeyi bir kanlı iç savaşa sürükledi. Bu çatışma gittikçe şiddetlendi ve Suriye devleti ülkenin çeşitli yerlerinde toprakları üzerine egemenliğini kaybetti. Muhalifler ise giderek Sünni mezhepsel kimliklerine sığındılar. Ancak Suriye'nin iç savaşı Sünnilerin Alevi bir yönetime karşı mezhepsel bir çatışma olarak başlamadı. Başlangıçta mezhepsel söylem protestolarda yer almamaktaydı ve protestocuların liderleri etnik ve/veya mezhepsel kimliğe bakmaksızın tüm Suriye halkını kapsayan bir cephe oluşturmaya çalıştılar. Ancak çatışma şiddetlendiğinde, muhalifler, rejimi devirmek amacıyla çatışmayı mezhepsel zemine sürüklediler. Ayrıca bölgesel ve küresel aktörler çatışmaya karışınca Suriye'deki savaş şiddet içeren ve çetrefilleşmiş bir mezhepsel Sünni-Şii çatışmasına dönüştürüldü. Böylece siyasi ve ekonomik reformlar arayışında gerçekleşen ayaklanmalar kısa sürede şiddetli bir mezhepsel savaşa dönüştü. Dolayısıyla Alevi-Sünni bölünmesi, Suriye'nin iç savaşında önemli bir faktör haline geldi ve Devlet Başkanı Beşşar Esad ve Şam Yönetimi Alevilik ile bağdaştırıldı. Suriye’de azınlıkta olan Aleviler nüfusun yaklaşık yüzde 15'ini oluşturmaktadırlar. Ancak 2011 ayaklanmaları öncesi Suriye’nin siyasi sistemi bir laik devlet sistemi üzerine kurulmuştu. Ancak protestolar iç savaşa dönüştüğünde Alevi-Sünni bölünmesi ortaya çıktı. Muhalif gruplar Alevi toplulukların Esad Yönetiminin önemli bir dayanağı olduğunu iddia ettiler. Bu mezhepsel yönetim algısı Esad'ın Tahran’ın Şii yönetimi ile yakın ittifakta olduğu için daha da güçlendi ve Sünni çoğunluğun Şam rejimine karşı duyduğu nefrete katkıda bulundu.151 İran için Esad rejiminin hayatta kalması hem Suriye'deki etkisi açısından hem de Lübnan'da Hizbullah'a destek sağlama açısından hayati bir husustu. Suudi Arabistan için ise bu iç savaş Suriye'yi Sünni kampına geri döndürme ve Suriye ve Lübnan'da İran’ın 151 Christian Caryl, “It’s not about us,” The Politics of Sectarianism, POMEPS Studies, No: 4, 2013, s.14- 15. 265 etkisini frenleme fırsatı olarak algılandı. Ayrıca böyle bir ortamda İslam Devleti’nin (IŞİD), bölgede mezhepsel çatışmaları karmaşıklaştıran bir olgu olarak Suriye ve Irak'ta ortaya çıkması çatışmaları daha da çetrefilleştirdi. Üstelik Suriye krizi Suudi Arabistan'a Esad rejimini devirmek ve bölgede İran'ı dizginlemek için altın bir fırsatı sağladı. Suudi Arabistan, diğer Arap-Sünni müttefikleri ile birlikte Sünni savaşçıların oluşturduğu Özgür Suriye Ordusu ve diğer gruplara destek vermeye başladı. Ancak bir yandan gittikçe çeşitli silahlı grupların ortaya çıkması ve öte yandan dış güçlerin farklı çıkarlarından dolayı her ülke farklı vekil grupları destekledi. İran’ın Suriye devletine verdiği destek petrol, maddi destek, istihbarat sağlama, silah ve mühimmat sevk etme, Suriye ordusunu eğitmek için askeri danışman gönderme, Devrim Muhafızlarının Kudüs Gücü aracılığıyla terör örgütlerine karşı mücadele ve Suriye devletine asimetrik savaş için milis gruplar oluşturmak ve yetiştirmek olarak özetlenebilmektedir. Suudi Arabistan ise Körfez İşbirliği Konseyi ve Arap Birliği mekanizmalarını kullanarak Esad Yönetimini köşeye sıkıştırmaya çalıştı. Ayrıca ABD’ye askeri operasyonla Suriye devletini devirmek için baskı yaptı. Üstelik Esad ile savaşan muhalif Selefi gruplara finansman ve silah sağladı. Bununla birlikte El-Arabiya kanalı ve diğer medya araçlarını kullanarak Suriye devletini karalamakla dünya kamuoyunda infial yaratmaya çalıştı. 152 ABD ve Rusya küresel aktörler olarak karışık Ortadoğu bölgesinde çıkarları bağlamında müdahale etmeye kalkıştılar. ABD Yönetimi Arap Baharı sırası ve sonrası bölgede net bir strateji sergilemedi. Bu bağlamda ABD Obama döneminde askeri güçlerini Irak’tan geri çekti ve Arap Baharı sonrası dönemde bölgede doğrudan askeri bir müdahalede bulunmadı. Rusya bu durumda Suriye’de terörle mücadeleyi öne sürerek bu ülkede ana aktöre dönüştü. 153 152 Ahmet Sultaninejad, Nabiullah İbrahimi ve Mustafa Necefi, “Suriye Krizinde Bölgesel Güçlerin Çıkarlar ve Düşünceleri,” (Farsça) Feslname-yi Mutaliat-i Siyasi-yi Cehan-i İslam, C. V, No: 17, İlkbahar, 2016, s. 111. 153 Piotr Dutkiewicz, “Russia’s Middle Eastern Strategies,” Arap Geopolitics in Turmoil: Perceptions, Unknown and policies, NATO Defense College Foundation, 2016, s. 109-110. 266 Suriye savaşı bir taraftan Suudi Arabistan ve diğer Sünni Pers Körfezi ülkeleri ile İran arasında bir vekâlet savaşıydı, diğer taraftan da yükselen politik-mezhepçiliğin doruk noktasıydı. Suriye savaşında ötekini insanlıktan çıkarmak ve canavarlaştırmak için kullanılan mezhepçi söylem, savaşı Sünniler ve Şiiler arasında varoluşsal bir mücadeleye dönüştürdü. Öte yandan devlet dışı aktörler politik-mezhepçiliği yönlendirmede önemli bir rol oynadılar. Sünni savaşçılar aynı şekilde Suriye'ye akın ettiler ve büyük bir kısmı Suriye’de Sünni toplulukların Şiiler tarafından saldırıya uğradığı yönündeki iddialar bağlamında bir mezhepsel söylem ortaya koyarak dünyanın dört bir yanından Sünni cihatçıları harekete geçirildiler. Bu savaşçılar Irak, Lübnan, Ürdün, Türkiye, Suudi Arabistan, Kuzey Afrika ülkeleri, Avrupa ve Kafkasya'dan Suriye'ye gittiler. Pers Körfezi zengin Arap devletleri tarafından sağlanan para ile Suriye'deki Sünni gruplar, araçsal bir şekilde mezhepsel söylemi yaygınlaştırmaya çalıştılar. Bölgesel düzeyde ise İran ve Suudi Arabistan kendi çıkarları doğrultusunda adım attılar ve çıkarlarını ve hedeflerini mezhepsel çatışma çerçevesinde yürüttüler.154 Böylece her iki ülke Suriye'de savaşan farklı taraflara ve vekil gruplara etkin biçimde destek sağladılar. Bu bağlamda İran Hizbullah (Lübnanlı Şiiler), Fatimiyyun (Afganistanlı Şiiler), Zeynebiyyun (Pakistanlı Şiiler) ve diğer Şii grupları hakarete geçirdi. Suudi Arabistan ise birkaç Selefi cihatçı milis gruplara destek verdi. Böylelikle Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de ortaya çıkan Şii tehdidi algısı, anlatısı ve mezhepsel retorikler İran ve Suudi Arabistan ilişkilerindeki uyuşmazlığın derinleşmesi ile sonuçlandı. f. Yemen Yemen 2014 öncesinde, Suudi Arabistan ve İran arasındaki bölgesel rekabet alanları dışında kalmıştır. Yemen Suudi Arabistan’ın sınırdaşı olduğundan ve coğrafi konumundan dolayı stratejik öneme sahiptir. Ayrıca Yemen’in jeopolitik önem taşıyan ve Kızıldeniz’i Aden Körfezine bağlayan Bab-ül Mendep boğazına yakınlığı bu ülkeyi daha da önemli kılmaktadır. 154 Daniel Byman, “Sectarianism Afflicts the New Middle East,” Survival: Global Politics and Strategy, C. LVI, No:1, 79-100, 2014, s.93. 267 Bu nedenle eskiden beri Suudi Arabistan, Yemen’in Körfez İşbirliği Konseyi’nin üyeliğine sıcak bakmamıştı ve günümüze kadar bu ülkenin KİK’te üyelik girişimini engellemiştir. 155 Ayrıca Suudi Arabistan, Yemen’le olan ortak sınırlarında gerçekleşen herhangi bir ayaklanmayı kendi iç güvenliği için bir tehdit olarak görmüştür. Bunun için Riyad Sanaa'daki ardışık hükümetlere destek vermişti ve bu ülkede kendine bağlı güçsüz bir yönetimin iktidarda olmasından yana olmuştur. Suudi Arabistan’ın Pers Körfezi ve Kızıl Deniz suyollarının arasında bulunması bu ülkeye jeopolitik önem vermiştir. Ancak Suudi Arabistan bu iki suyolundan faydalanmak için Hürmüz Boğazı ve Bab-ül Mendep Boğazından geçmesi gerekmektedir. İlk boğazın İran’ın ikincisi ise Yemen’in kontrolü altında olması Riyad için stratejik bir tehdit olarak tanımlanmıştır. 156 Bab-ül Mendep Boğazına hâkim olan güç Kızıldeniz’i kontrolü altına alabilmektedir. Ayrıca Bab-ül Mendep Boğazının ortasında yer alan ve bu boğazı iki suyoluna bölen Perim Adası stratejik öneme sahiptir. Bu adaya hâkim olan güç Bab-ül Mendep Boğazını kapatabilmektedir. Asya, Afrika ve Avrupa’nın deniz yoluyla gerçekleşen ticaretin üçte ikisi bu suyolundan geçmektedir.157 1990’lı yıllarda Zeydilerin çoğunlukta yaşadığı Saada ilinde “Mümin Gençler” (Arapçası:نین الم شاو (grubu ortaya çıktı. Ensarullah hareketi ise 2000'li yılların başında bu gruptan yola çıkarak Yemen'de Selefi Sünnilerin artan rolü sonucunda marjinal olduklarını protesto etmek ve Zeydi azınlığın meşru haklarını savunmak için ortaya çıktı. Husiler, İran'ın ABD ve İsrail karşıtı anlatısını ve pek çok söylemini benimsemişler. Husiler 2004-2010 yılları arasında Suudi Arabistan’ın desteklediği Yemen Cumhurbaşkanı Ali Abdullah Salih ile altı savaşa girdiler. Hüseyin Bedirettin Husi 2004’te hükümetle savaş sırasında hayatını kaybetti. Bedrettin Husi’nin ailesi Sanaa ve Saada arasında Hus şehrine ait oldukları için hareketleri bu isimle tanındı. Kasım 2009'da Riyad, Husiler’in Suudi Arabistan'ın sınırlarını ihlal ettiğini gerekçe göstererek onları cezalandırmaya kalkıştı ve Yemen’le olan sınırında büyük çaplı bir askeri operasyon 155 Ahmediyan ve Zari, a.g.e., s. 90. 156 Seyyid Davut Akayi, Suudi Arabistan’da Siyaset ve Hükümet (Farsça) Tahran, Mizan Yayın Evi, 2014. 157 Hamid Ahmedi ve Efsane Hosrevi, “Suudi Arabistan’ın Yemen’e Saldırısının İncelemesi; Jeopolitik, Kriz Eğilimli İç Ortam ve Uluslararası Siyaset,” (Farsça) Feslname-yi Siyaset, Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. LXVI, No: 4, Kış, 2017, s. 825-826. 268 gerçekleştirdi. Suudi Arabistan bu operasyonla İran'ın müttefiki olduğunu iddia eden Husiler karşısında galip olduğunu kamuoyuna duyurdu ve Tahran'a karşı bölgesel rekabette başarılı olduğu mesajını göndermeye çalıştı. Öte yandan Arap Baharı sonrası bölgedeki kargaşada Husiler’in ayaklanmaları ve gittikçe Yemen’i ele geçirmeleri, Suudi Arabistan için büyük bir endişe kaynağı oldu. Riyad Husiler’in Lübnan Hizbullah’ı gibi güçlü bir örgüte dönüşümünden endişe duymaktaydı. Yemen Riyad için önde gelen etki alanı, arka bahçesi ve yakın çevresinde yer alan bir devlettir. Suudi Arabistan liderleri, Yemen’le olan güney sınırlarında olası bir istikrarsızlığı önlemek için Yemen'de Riyad yanlısı bir hükümetten yana olmuşlar. Ancak Yemen’de hiçbir zaman güçlü bir merkezi devlet iktidara gelmemiştir. 1990’da Kuzey Yemen ve Güney Yemen birleştikten sonra, Zeydi bir aileden olan ancak seküler politikacı Ali Abdullah Salih birleşmiş Yemen’in Cumhurbaşkanı oldu. Ancak Arap Baharı ayaklanmaları sürecinde şiddetli itirazlar sonrası Suudi Arabistan’ın girişimiyle Ali Abdullah Salih yerini eski yardımcısı Abdrabe Mensur Hadi’ye verdi. Ancak Yemen’in Anayasanın taslağı hazırlandıktan sonra Husiler bu Anayasaya karşı çıktılar ve Eylül 2014’te Başkent Sanaa’yı ele geçirdiler ve Cumhurbaşkanı sarayını kuşatma altına aldılar. Dolayısıyla 21 Ocak 2015 tarihinde Abdrabe Mensur Hadi görevinden istifa etmek zorunda kaldı ve Suudi Arabistan’a kaçtı. Husiler ise Yüksek Devrim Komitesi diye bir kurum oluşturarak devlet kurumlarını ele geçirdiler.158 Ancak 21 Şubat 2015 tarihinde Hadi Suudi Arabistan tavsiyesi üzere istifasını geri çekti ve Aden’i başkenti olarak ilan etti. Mart 2015’te Suudi Arabistan liderliğindeki koalisyonun düzenlediği hava saldırısıyla bu ülkedeki çatışma daha da çetrefilleşti. Suudi Arabistan Husiler’e karşı kurduğu koalisyon bağlamında “Kararlılık Fırtınası” adı verdiği operasyonu başlattı ve sona erdikten sonra “Umudun Yeniden Tesisi” adlı operasyonu Yemen'de sözde terörizme karşı mücadele ve siyasi bir çözüme odaklı operasyon olarak gerçekleştirdi. 158 “Husiler Kim? Yemen’in Ensarrulah Hareketi’nin İran’la İlişkisi Nedir?” (Farsça) BBC Farsi, 18 Mayıs, 2018 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/world-features-48297537, Erişim 12 Aralık 2018. 269 Ancak bu ülkede birçok sivil hayatını kaybetti ve Suudi Arabistan başaralı olarak Yemen’den çıkamadı. Suudi Arabistan’ın eski dışişleri Bakanı Adil El-Cubeyr, Ağustos 2016’da İran’ın müttefiklerinin Yemen’i ele geçirmelerine müsaade etmeyeceklerini söyledi. El-Cubeyr İran’ı Husiler aracılığıyla bu ülkeyi kontrolü altına almaya çalıştığını iddia etti. 159 Husiler’in “Allah-u Ekber, Amerika’ya Ölüm, İsrail’e Ölüm, Yahudilere Lanet ve İslam’a Zafer” diye sloganı ideolojik olarak İran’ın İslam Devrimi sonrası izlediği tutuma benzerlik gösterdiği için bu grubun İran’ın yanaşması olduğuna dair iddiaları beraberinde getirmiştir. Suudi Arabistan’ın askeri müdahalesi sonucu Ali Abdullah Salih ve taraftarları Husiler ile ittifak yaptılar ve Riyad destekli Abdrebe Mensur Hadi’ye sadık güçler ile savaşa girdiler. Ancak Aralık 2017’de Salih Husiler’le ittifaka son verdi ve koalisyon güçlerinin sivil bölgelere saldırıları durdurdukları takdirde Riyad ile yeni bir safha başlatmak için hazırlıklı olduğunu söyledi. Ancak Ali Abdullah Salih 4 Aralık 2017 tarihinde Salih ve taraftarları ile Husiler arasında çıkan çatışma sonucu hayatını kaybetti.160 Suudi Arabistan Husiler’in kendi topraklarına balistik füzeler ve İnsansız Hava Araçlarıyla düzenlenen saldırıların arkasında İran’ın olduğunu söylemektedir ve İran’ı Husiler’e silah, mühimmat, füze ve İHA sağlamakla suçlamaktadır. ABD'nin Birleşmiş Milletler eski temsilcisi Nikki Haley 14 Aralık 2017 tarihinde kamera karşısında patlamış bir füze gövdesini göstererek bu füzeyi Husiler’in Riyad’a attıkları füze olduğunu söyledi. Ayrıca bir İHA ve tanksavar füze de gösterildi. Nikki Haley bu teçhizatın İran üretimi olduğunu iddia etti.161 İran’ın Dışişleri Bakanı Javad Zarif ’ten yanıt gecikmedi. Zarif bu kanıtların sahte olduğunu belirtti ve Nikki Haley’inkonuşmasını bir şov olarak değerlendirdi. İran’ın Birleşmiş Milletler daimi temsilciliği ise yayınladığı bildirgede Suudi Arabistan’ı ABD’den aldığı silahlarla Yemen’de sivilleri öldürdüğünü öne sürdü ve ABD’yi Riyad’ın Yemen’de yaptığı savaş suçlarını örtbas ettiği için eleştirdi. 162 Yemen krizinde bir yandan Husiler, Sünni kabileler, Yemen El-Kaidesi ve IŞİD, öte yandan da İran ve Suudi Arabistan liderliğindeki koalisyon ortaya çıkan karmaşık savaşın tarafları olarak krizi etkilemektedirler. 163 Suudi Arabistan’ın Dışişleri Bakanı İbrahim ElAsaf Mayıs 2019’da İslam İşbirliği Teşkilatı toplantısında İran’ı bölge ülkelerinin içişlerine karışmakla suçladı ve İran’ı Yemen haklının çektiği acılardan sorumlu tuttu. ElAsaf Tahran Yönetimini Husiler’in Suudi Arabistan’ın petrol tesislerini İHA’yla bombalamasının ardında olduğunu iddia etti, ayrıca 13 Mayıs 2019 tarihinde BAE’nin Füceyre Limanının yakınlarında petrol taşıyan dört tankere düzenlenen sabotaj saldırısında İran’ın parmağı olduğunu savundu. 164 Suudi Arabistan ve desteklediği Abd Rabe Mensur Hadi Husiler’i dünya kamuoyuna büyük bir tehdit olarak göstermeye çalışmaktadır. Riyad Zeydi Husiler’i Yemen’in meşru hükümetini ortadan kaldırarak Şii İran’a benzer bir sistem kurmak arayışında olduklarını iddia etmektedir. Hâlbuki Zeydiler 1962’ye kadar asırlar boyunca Yemen’de hüküm sürmüşler. Ancak 1962’de gerçekleşen darbe sonucu iktidardan uzaklaştırıldılar ve marjinalleştirildiler. Dolayısıyla Zeydilerin ayaklanmasının nedenini dış faktörlerde aramak doğru olmayacaktır. Suudi Arabistan Husiler’in 1962 öncesi Zeydilerin Yemen’e hüküm sürmesini canlandırmak arayışında olduklarını, İran’ın kuklası olarak bu ülkenin politikalarını Yemen’de yürüttüklerini ve İran ve Hizbullah’ın maddi ve askeri desteğiyle topraklarını ve çıkarlarını tehdit ettiğini savunmaktadır. Bu bağlamda Suudi Arabistan Arap 162 “İran: ABD’nin Sunduğu Belgeler Sahte,” (Farsça) BBC Farsi, 15 Aralık, 2017, (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/iran-42350019, Erişim 19 Ocak 2019. 163 Frank Gardner, “Yemen İran ve Suudi Arabistan’ın Savaş Alanı Mı?” (Farsça) BBC Farsi, 26 Mart, 2015 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/world/2015/03/150326_an_yemen_saudi_iran, Erişim 13 Kasım 2018. 164 “Suudi Arabistan Pers Körfezi’nde Tankerlere Saldırı Konusunda Kararlı Yanıt Çağrısında Bulundu,” (Farsça) Deutsche Welle Farsi, 30 Mayıs, 2019 (çevrimiçi) https://p.dw.com/p/3JUa5, Erişim 13 Haziran 2019. 2 272 Suudi Arabistan’ın Bahreyn büyükelçisi Abdullah bin Abdul Malik ülkesinin Ocak 2019’a kadar Yemen’de 13 milyar dolar harcadığını söylemektedir ve İran’ı Yemen krizinin uzatılmasının nedeni olarak nitelendirmektedir. 168 Birleşmiş Milletler gözetiminde barış müzakereleri gerçekleşmesine rağmen İran ve Suudi Arabistan ve vekilleri arasında uyuşmazlık devam etmektedir. 3. İran, Suudi Arabistan ve ABD arasında Hibrid Savaş Hibrid savaş 21. yüzyılda yaşanan çatışmalarda ortaya çıkan bir kavramdır ve konvansiyonel savaş, terörizm ve isyan karşıtı savaşı da kapsayan düzensiz savaş, direniş grupları tarafından benimsenen asimetrik169 savaş ve düzensiz güçlerin konvansiyonel güçler ile birlikte gerçekleştiren karma (bileşik) savaş gibi savaş yelpazesi unsurlarını bir araya getirmektedir. Hibrid savaş yeni bir savaş yöntemi olarak, mevcut savaş doktrinlerini geleneksel yöntemlerin yanı sıra siber-savaş gibi mevcut bileşik operasyonlarının ötesinde, geleneksel olmayan savaş kapasitelerini arttırarak, sözde bilgi dünyasındaki faaliyetleri izleyerek ve siyasi ve stratejik hedeflere ulaşmak için yasaları silah olarak kullanarak genişletmektedir.170 İran İslam Cumhuriyeti ve Suudi Arabistan Krallığının şiddetli rekabet sonucu Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’i jeopolitik bir satranç tahtasına dönüştürmüştür. Bu bağlamda her iki ülke bölgesel hedeflerine ulaşmak için bir dizi devlet dışı aktörü kullanmışlar. Örneğin iki devlet 2003 Irak işgali sonrası vekilleri aracılığıyla bu ülkenin topraklarında birbirine karşı hibrid savaşa başvurdular.171 Hibrid savaş kavramı 21. yüzyılın başlarında 2006’da Hizbullah ve İsrail savaşı sonrası sık kullanılmaya başlandı. Bu kavram askeri alanlar ve askeri olmayan alanları ve hem konvansiyonel hem de konvansiyonel olmayan savaş modellerini birleştirmektedir 168 “Suudi Arabistan’ın Bahreyn Büyükelçisinin İran’a Karşı Temelsiz İddiaları,” Alalam Kanalı, 10 Ocak, 2019 (çevrimiçi) https://fa.alalamtv.net/news/3999046/, Erişim 23 Ocak 2019. 169 Asimetrik savaş terimi tarihsel olarak 1990'lı yıllarda ABD'li düşünürler tarafından ABD ile doğrudan yüzleşmeden kaçınmaya çalışan ve yerine bu ülkenin açıkları ve zaaf noktalarını hedef alan rakipleri ve düşmanların yöntemlerini tanımlamak için ortaya çıktı. 170 Sascha-Dominik Bachmann, “The Current Crisis in the Persian Gulf in the Context of Hybrid Warfare,” Australian Defence Force Journal, No: 204, 2018, s. 54. 171 Hall Gardner,“Hybrid Warfare: Iranian and Russian Versions of ‘Little Green Man’ and contemporary conflict,” Research Paper, NATO Defence College, No: 123, 2015, s. 13. 273 ve birçok siyasi, diplomatik, toplumsal, ekonomik ve siyaset ötesi düzeyde ortaya çıkabilmektedir. Üçüncü aktör olan vekiller hibrid savaşın sadece bir bileşenidir ve çatışmayı devletler arası bir savaş niteliğini gizlediği ve devlet içi bir çatışma olarak gösterdiği için önemli bir rol oynamaktadır.172 Frank Hoffman’a göre hibrid tehditler siyasi hedefler elde etmek için savaş alanında aynı anda konvansiyonel silahlar, düzensiz taktikler, terörizm ve suç sayılan davranışların uyarlanmış bir karışımıdır.173 Danimarka’nın eski Başbakanı ve NATO’nun eski Genel Sekreteri Anders Fogh Rasmussen hibrid savaşı askeri harekât, gizli harekât ve saldırgan bir dezenformasyon programı kombinasyonu olarak tanımlamaktadır. 174 Dolayısıyla hibrid savaş dendiğinde çatışma alanında bir devlet ya da devlet dışı bir aktör tarafından geleneksel ve düzensiz savaş araçlarının planlanmış ve düzenli bir şekilde kullanımı kastedilmektedir.175 Başka bir deyişle hibrid savaş, konvansiyonel176 ve konvansiyonel olmayan düzensiz askeri güçler, dezenformasyon, suikast, ekonomi, siber saldırı, sosyal medya manipülasyonu, sahte haber, din ve mezhep kullanımı ve her türlü klasik savaş çerçevesine girmeden bir düşmanı baltalamaya çalışan devlet destekli diğer faaliyetlerin karışımıdır. 177 Hibrid tehditlerin caydırılması, güvenilirlik, kapasite, kabiliyetler ve iletişim ile gerçekleştirilmektedir. Hibrid savaşa başvuran bir aktör, hedef sistemin siyasi, askeri, ekonomik, sosyal, bilgi ve altyapı açıklarını hedef almak için, bir dizi çeşitli askeri, 172 Răzvan Munteanu, “Saudi Arabia vs. Iran: From Proxy to Hybrid Warfare,” The Market for Ideas, No: 18, Temmuz/Ağustos, 2019, (çevrimiçi) http://www.themarketforideas.com/saudi-arabia-vs-iran-fromproxy-to-hybrid-warfare-a115/, Erişim 5 Eylül 2019. 173 Frank Hoffman, “On Not-So-New Warfare: Political Warfare vs Hybrid Threats,” War on the Rocks, 28 Temmuz, 2014, (çevrimiçi) https://warontherocks.com/2014/07/on-not-so-new-warfare-politicalwarfare-vs-hybrid-threats/, Erişim 19 Ağustos 2019. 174 Mark Landler and Michael R. Gordon, “NATO Chief Warns of Duplicity by Putin on Ukraine,” The New York Times, 8 Temmuz, 2014, (çevrimiçi) https://www.nytimes.com/2014/07/09/world/europe/nato-chief-warns-of-duplicity-by-putin-onukraine.html, Erişim 13 Haziran 2019. 175 Elinor Sloan, “Hegemony, power, and hybrid war,” Dialogue of Civilizations Research Institute, 22 Kasım, 2018 (çevrimiçi) https://doc-research.org/2018/11/hegemony-power-hybrid-war/, Erişim 19 Mart 2019. 176 Konvansiyonel silahlar kitle imha silahlar (nükleer, biyolojik veya kimyasal) dışında tüm askeri enstrümanları, teçhizatı ve yöntemleri kapsamaktadır. 177 Dominic Nicholls, “The Iran crisis will show Russia and China the West still has no answer for 'hybrid warfare',” The Telegraf, 13 Temmuz, 2019 (çevrimiçi) https://www.telegraph.co.uk/news/2019/07/13/iran-crisis-will-show-russia-china-west-still-has-noanswer/, Erişim 28 Temmuz 2019. 274 siyasi, ekonomik, sivil ve bilgi amaçlı güç araçlarını kullanabilmektedir.178 Dolayısıyla bazı uzmanlara göre hibrid savaşın taktiksel yönlerinin yalnızca düşmanın daha yıkıcı ve dolaylı bir şekilde güçsüzleştirmesinin bir parçası olduğu için bu tür stratejik yaklaşım doğrusal olmayan savaş (non-linear warfare) olarak da sınıflandırılabilmektedir.179 Günümüzde hibrid savaş kavramı daha geniş bir şekilde tüm askeri olmayan araçları da içermektedir. Bu bakış açısından bakıldığında, hibrid bir tehdit, hem konvansiyonel hem de siyasi, askeri, ekonomik, sosyal ve bilgi araçları gibi düzensiz yöntemlerin bir kombinasyonunu kullanan bir tehlikedir. Bu bağlamda yoğun diplomatik baskı, kapsamlı askeri tatbikatlar, enerji kaynaklarına erişimi kontrol altına alma, milliyetçi veya etnik ve/veya mezhepsel kimlikleri istismar etme, ekonomik yaptırımlar, sahte haber ve yanlış bilgi kampanyası örnek verilebilmektedir.180 2014’de ortaya çıkan Kırım krizine kadar hibrid savaşın genelde devlet dışı aktörler tarafından gerçekleştiğine tanıklık edilmişti ve devlet davranışının bir niteliği değildi. Ancak Kırım krizi sonrası Batıda akademik tartışmalar ortaya çıktı ve Rusya’nın Kırım olayında davranışı ve yöntemi NATO tarafından hibrid savaş olarak tanımlandı.181 Konvansiyonel savaşın geleneksel tetikleyicisi net bir askeri saldırı olduğu için, hibrid savaşa başvuran devletler failinin keşfi, ifşası ve kanıtlaması zor olan, yalanlama ve inkâr edilmesi kolay olan ve sorumluluğunu kabullenmeden kaçma fırsatı olan faaliyetlerden faydalanmayı tercih etmektedirler. Bu tür savaş endüstriyel devletlere enerji akışını ve küresel ekonomiyi etkileyebilmektedir. Jason Rivera İran’ın Devrim Muhafızları ve Hizbullah aracılığıyla ABD, İsrail ve Suudi Arabistan liderliğinde SünniArap kampının varoluşsal tehditleri karşısında hibrid savaşla karşılık verdiği kanaatindedir. 182 Ancak İran ile ABD, İsrail ve Suudi Arabistan liderliğinde Arap 178 Sean Monaghan, MCDC Countering Hybrid Warfare Project: Countering Hybrid Warfare, Multinational Capability Development Campaign project, Mart, 2019, s. 13. 179 Ted A. Schnaufer, “Redefining Hybrid Warfare: Russia’s Non-Linear War against the West,” Journal of Strategic Security, C. X, No:1, 2017. 180 Sloan, a. g. e. 181 Hall Gardner, “Hybrid Warfare: Iranian and Russian Versions of ‘Little Green Man’ and contemporary conflict,” Research Paper, NATO Defence College, No: 123, 2015. 182 Jason Rivera, “Foreword: The Future of Iranian and Hizbullah Warefare,” Dave Dilegge v.d. Iranian and Hezbollah Hybrid Warfare Activities, Bethesda: Small Wars Foundation, 2016. 275 devletler arasındaki karşılaşma ve gerginlik tarafların yanlış hesaplamaları sonucu bölgede büyük bir çatışmaya yol açabilmektedir.183 İran Pers Körfezi, Hürmüz Boğazı, Uman Körfezi ve Hint Okyanusu’nda deniz ve hava kuvvetleri, balistik füze kabiliyeti ve vekillerini gemilere ve tankerlere saldırmak için kullanabilmektedir. Trump Yönetimi maksimum baskı politikası bağlamında İran’ın petrol ihracını sıfıra düşürmeyi planladığını açıklamıştı. Suudi Arabistan ise BAE ile birlikte İran petrolünün küresel piyasalarda boşluğunu dolduracaklarını açıklamıştı. İranlı yönetici seçkinler defalarca İran kendisi petrol ihraç edemezse Hürmüz Boğazı’nı kapatıp başkalarına ihraç etmeye müsaade etmeyeceklerini duyurmuşlardı. İran ABD ve Pers Körfezi Arap devletlerini kışkırtmadan ve aşırı tepkilerine neden olmadan, petrol piyasalarına şok vermek için ara sıra küçük saldırılar gerçekleştirebilmekte ve yıpratıcı bir savaşa başvurabilmektedir.184 İran ve Umman arasında olan ve Pers Körfezi’ni Uman Körfezine ve Arap Denizi’ne bağlayan Hürmüz Boğazı, ekonomik ve jeopolitik öneme sahip olduğu için dünyanın en stratejik noktalarından biridir. Bu boğaz küresel petrol üretiminin beşte biri ve dünyadaki sıvılaştırılmış doğal gazın üçte biri sevkiyatı için açık okyanusa giden tek yoldur ve 2018 istatistiklerine göre günde 21 milyon varil petrol bu boğazdan geçmektedir. 185 Mayıs 2019’de BAE’nin Füceyre Limanı yakınlarında ikisi Suudi Arabistan’a ait toplam 4 petrol tankerine sabotaj düzenlenmesi sonucu patlama gerçekleşti. Ayrıca Haziran 2019’da Umman Körfezi'ndeki iki petrol tankerine düzenlenen saldırı küresel petrol arzı ve Hürmüz Boğazı'ndan yapılan deniz nakliyatı güvenliğine yönelik tehditler konusunda uluslararası toplumda kaygı yarattı. ABD ve İngiltere İran’ı ve Devrim Muhafızlarını bu saldırıların arkasında olduğunu iddia ettiler. Ancak İran bu suçlamaları 183 Anthony Cordesman, “Has Iran chosen hybrid warfare?” The Hill, 14 Haziran, 2019 (çevrimiçi) https://thehill.com/opinion/international/448544-has-iran-chosen-hybrid-warfare, Erişim 18 Temmuz 2019. 184 Anthony H. Cordesman, “The Strategic Threat from Iranian Hybrid Warfare in the Gulf,” Center for Strategic and International Studies, 13 Haziran, 2019 (çevrimiçi) https://www.csis.org/analysis/strategic-threat-iranian-hybrid-warfare-gulf, Erişim 21 Haziran 2019. 185 “The Strait of Hormuz is the world's most important oil transit chokepoint,” US Energy Information Administration, 20 Haziran, 2019, (çevrimiçi) https://www.eia.gov/todayinenergy/detail.php?id=39932, Erişim 2 Temmuz 2019. 276 yalanladı.186 Suudi Arabistan ise uluslararası topluma bu saldırılara ciddi tepki vermek için çağrıda bulundu. ABD Yönetimi ise Pers Körfezi’nde sözde İran tehdidine karşı oybirliği oluşturmakla küresel bir ittifak kurmaya çalışmaktadır. Ortadoğu ve Afrika Boynozu arasında yer alan ve Kızıldeniz’i Aden Körfezi’ne ve Arap Denizi’ne bağlayan Bab’ül Mendep Boğazı, Akdeniz ve Hint Okyanusunu arasında stratejik bir bağlantı noktasıdır. Pers Körfezi’nden Süveyş Kanalı transit yoluyla yapılan ihracat Yemen, Cibuti ve Eritre arasında yer alan Bab’ül Mendep Boğazı’ndan geçmektedir. Ayrıca Süveyş Kanalı transit yoluna alternatif olarak Pers Körfezi’nin petrolünü Akdeniz’e taşıyan SUMED boru hattı da bu boğazdan geçmektedir. Bu boru hattının sahibi olan Arap Petrol Boru Hattı Şirketi’nin hisselerinin yüzde 50’si Mısır’a, yüzde 15’i Suudi Arabistan Petrol Şirketi’ne (Aramco), yüzde 15’i de BAE’nin Uluslararası Petrol Yaptırım Şirketi’ne, yüzde 5’i Katar Petrolü şirketine ve kalan yüzde 15’i üç Kuveytli şirkete (her biri yüzde 5) aittir. Suudi Arabistan ve BAE’nin bu jeopolitik önemden dolayı Yemen’in güneyini, stratejik limanlarını ve adalarını kontrol altına almaya ve İran destekli Husiler’in bu bölgeden uzak tutmaya çalışmaktadır. Son dönem Yemen’in güneyinde Suudi Arabistan destekli ve Mensur Hadi’ye sadık güçler ve BAE’nin güçleri arasında yaşanan gerilim bu bölgenin tüm taraflar için stratejik öneme sahip olduğunu ortaya kondu. İranlı akademisyen Nasır Purhasan Suudi Arabistan’ın Kral Selman döneminde İran’a karşı hibrid savaşa başvurduğunu savunmaktadır. Purhasan’a göre Riyad’ın Tahran’a karşı hibrid savaş parametreleri kamu diplomasisi ve kamuoyu oluşturma, diplomatik yalnızlaştırma, iç istikrarsızlık yaratma, İran’ın Sünni azınlıklarını (Huzistan ilinde Sünni Arapları, Sistan ve Beluçistan ilinde Sünni Beluçları ve İran’ın Kuzey Batı ve Batısında Kürtleri) ayaklandırmaya çalışma, bilgi savaşı ve propaganda, siber saldırı, petrol üretimini artırmak ve küresel fiyatı düşüşüyle ekonomik savaş, İran’a karşı ağır yaptırımların yapılmasına destek, İran’ın vekil gruplarını terör listesine koyma, sabotaj, 186 “Umman Denizinde Tankerlere Saldırı; İran Neden Suçlanıyor?” (Farsça) Deutsche Welle Farsi, 14 Haziran, 2019 (çevrimiçi) https://p.dw.com/p/3KRoP, Erişim 26 Haziran 2019. 277 Halkın Mücahitleri Örgütü gibi İran rejiminin muhaliflerine maddi destek sağlama, düzensiz savaş ve konvansiyonel savaştan oluşmaktadır.187 Ancak İran halkı arasında Suudi Arabistan’dan ziyade ABD’nin İran’a karşı hibrid savaşa başvurması kaygıya neden olmuştur. Bu bağlamda Washington Yönetiminin Tahran’a karşı yaptığı ekonomik yaptırımların ekonomik savaşa dönüşmesi, sabotaj, suikast ve bilgi savaşı ABD’ye karşı nefret ve düşmanlığı tırmandırmaktadır. Tahran Üniversitesi öğretim üyesi ve İran-Irak savaşı gazisi Seyyid Muhammed Merendi ABD’nin 1953’de gerçekleştirdiği darbe sonucu İran’ın demokratik Başbakanını devirmesi, İslam Devrimi sonrası İran ve Irak savaşı sırasında Bağdat’a verdiği destek ve Saddam rejimine sağladığı kimyasal silahları örnek vererek İranlıların son 70 yılda ABD tarafından yapılan hibrid savaşı unutmayacaklarını belirtmektedir.188 Hâlihazırda Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz'de İran’ın başvurduğu hibrid savaş genel olarak ABD, İsrail ve Suudi Arabistan'a yönelik yapılmaktadır. Bu bağlamda Tahran bu devletlerin her birine farklı yaklaşım ve ayrı strateji izlemektedir. Ancak, İran her halükarda bu ülkeler ile doğrudan bir çatışmaya girmekten kaçınmaya çalışmaktadır.189 Suudi Arabistan liderliğinde Pers Körfezi Arap devletlerinin petrol ve doğal gaz ihracından elde ettikleri servet güçlü rekabetlere yol açabilmektedir. Ancak Pers Körfezi Arap ülkelerinin tam ölçekli çatışmalara katılım isteksizliği, gelecekte bölgede yaşanan çatışmaların hibrid savaş yöntemleri bağlamında gerçekleşebileceği muhtemel görünmektedir. Ekonomik ve sivil altyapıya sahip olmamalarına rağmen sofistike silahlara ve üretim teknolojisine sahip olan devlet dışı aktörlerin güçlenmesi, bu aktörlerin devletler tarafından kullanılması, Mayıs ve Haziran 2019'da tankerlere düzenlenen saldırılar gibi konvansiyonel savaş düzeyinin altında inkâr edilebilecek şiddet olaylarının artışına yol açabilmektedir. Böyle bir güvenlik ortamında bölgesel rakipler ve 187 Purhasan, a.g.e., s. 27-46. 188 “Iranians Will Not Forget: the Hybrid War against Iran,” An Interview with Seyed Mohammad Marandi, Tricontinental, Institute for Social Research, dossier No: 19, Ağustos, 2019 (çevrimiçi) https://www.thetricontinental.org/iranians-will-not-forget/, Erişim 25 Ağustos 2019. 189 Ali Hajizade, “Iran’s selective approach to hybrid war,” Alarabia, 23 Şubat, 2018 (çevrimiçi) http://english.alarabiya.net/en/views/news/middle-east/2018/02/23/Iran-s-selective-approach-tohybrid-war.html, Erişim 7 Aralık 2018. 278 vekilleri arasında yaşanan tırmanış ve yumuşama hibrid savaş çerçevesinde gerçekleştiği ve konvansiyonel savaşın çerçevesi dışında kaldığı için bölgesel ve küresel aktörlerin karşılık vermelerini zorlaştırmaktadır. Tankerlere düzenlenen saldırılar ve ABD ve Suudi Arabistan'ın tutumu bu bağlamda bariz bir örnek olarak sunulabilmektedir.190 Hibrid savaş bağlamında olası bir Suudi Arabistan-İran çatışması teritoryal ya da rejim devirme şeklinde değil, karşı tarafı cezalandırmak, karşı tarafa üstünlüğünü kabul ettirmek ve düşmanca davranışını durdurmak için baskı yapmak ve zorlamakla ilgili olabilmektedir.191 Yemen krizine gelindiğinde Suudi Arabistan ve ABD Yönetimi İran’ı Yemen’de Husiler’e silah sağlamakla suçlamaktadır. Washington ve Riyad’a göre Husiler’in Suudi Arabistan topraklarını hedef alan insansız hava araçları ve balistik füzeler İran tarafından temin edilmektedir ve Husiler’e gerekli eğitimler İran’ın Devrim Muhafızları ve Lübnan’ın Hizbullah’ı tarafından verilmektedir. İran Suudi Arabistan’ın hayati alanı, arka bahçesi, yakın çevresi ve geleneksel olarak etki alanı sayılan Yemen’de Husiler aracılığıyla gerçekleştirdiği hibrid savaşla Riyad’a, Washington’a ve bölgesel müttefiklerine baskı yapmayı hedeflemektedir. ABD ve Suudi Arabistan liderliğinde Arap-Sünni ittifak Husiler’in Bab-ül Mendep boğazını, Yemen’in stratejik limanları ve Kızıldeniz’de sevkiyat rotalarını ele geçirme olasılığını büyük bir tehdit olarak algılayarak Husiler’in bu noktalara erişimini engellemeye çalışmaktadırlar. 192 İran İslam Cumhuriyeti 1988’de Irak'la olan savaşın sona ermesinden beri bölgesel hedeflerine ulaşmak için hibrid savaş taktikleri ve kabiliyetlerini oldukça profesyonel bir şekilde geliştirmiştir. İran, bölgesel politikalarını yürütmek için Lübnan, Yemen, Irak ve Afganistan gibi ülkelerde seferber ettiği Şii vekil gruplar, balistik füzeleri, insansız hava araçları, siber araçlar, deniz kuvvetleri ve enformasyon operasyonları kapsayan askeri ve 190 Christian Heller,“Hybrid Warfare Matures in the Gulf,” The Arab Gulf States Institute in Washington, 24 Mayıs, 2019 (çevrimiçi) https://agsiw.org/hybrid-warfare-matures-in-the-gulf/, Erişim 9 Haziran 2019. 191Afshon Ostovar, “The First Saudi-Iranian War Will Be an Even Fight,” Foreign Policy, 7 Mayıs, 2018 (çevrimiçi) https://foreignpolicy.com/2018/05/07/the-first-saudi-iranian-war-will-be-an-even-fight/, Erişim 19 Mart 2019. 192 Maher Farrukh, Tyler Nocita and Emily Estelle, “Warning Update: Iran's Hybrid Warfare in Yemen,” Critical Threats, 26 Mart, 2017 (çevrimiçi) https://www.criticalthreats.org/analysis/warning-updateirans-hybrid-warfare-in-yemen, Erişim 5 Nisan 2018. 279 yarı askeri araçların bir karışımını kullanarak, geleneksel savaş sınırları dışında hedeflerini gerçekleştirmeye çakışmıştır. İran'ın bölgesel davranışlarını Suudi Arabistan, İsrail ve ABD tarafından saldırgan ve istikrar bozucu olarak algılansa bile Tahran bölgedeki güvenlik duruşunun doğasını savunmacı olarak görmektedir ve İran'ı sürekli olarak güçsüzleştirmeye ve tecrit etmeye çalışan güçlü düşmanlara karşı kendi kabiliyetlerine ve yerli savunma teknolojisine güvenerek caydırıcılık oluşturmaya çaba sarf ermektedir. Dolayısıyla İran'ın stratejik yaklaşımı ülke düzeyinde İslam Cumhuriyeti'nin bekasını güvence altına almak ve bölgesel düzeyde gücünü ve etkisini artırmak, uluslararası toplumda daha üstün bir siyasi ve ekonomik statü kazanmak ve rakiplerinin varoluşsal bir tehdit oluşturmalarını engellemek gibi hedefleri gerçekleştirmeyi hedeflemektedir.193 Başka bir deyişle İran, Suudi Arabistan liderliğinde Sünni-Arap kamp, ABD ve İsrail’i caydırmak için savaş ve barış sınırları arasındaki gri bölgede hareket ederek çatışmaların tırmanışını ve konvansiyonel bir savaş noktasına gelmesini engellemektedir. İran’ın stratejisi kısa vadede rakiplerine ve düşmanlarına karşı caydırıcılık oluştursa bile uzun vadede siyasi ve ekonomik tecridi beraberinde getirmektedir. Ayrıca İran İslam Cumhuriyeti kamuoyu oluşturma ve enformasyon operasyonları yanı sıra siber ve psikolojik savaş araçları dâhil olmak üzere askeri olmayan zorlayıcı yöntemleri kullanarak rakiplerinin ciddi karşılık ve misilleme vermeye kışkırtmadan onları hedef almaktadır. Ayrıca İran bölgedeki istikrarsızlık ve belirsizlikten faydalanarak vekil grupları aracılığıyla düşmanlarına dolayı olarak saldırı düzenlemektedir. Ayrıca Sünni-Arap kampa karşı etki alanını genişletmeye çalışmaktadır. Üstelik rakipleri karşısında caydırıcılık oluşturmaya çalışmaktadır. Bununla birlikte İran vekil gruplarını kullanarak bölgede Irak ve Lübnan gibi güçsüz devletlerin kurumlarına sızmakla kendi ideolojisini yaymaya çalışmaktadır. Bu bağlamda mağduriyete uğrayan halkın özellikle de Şiilerin yaşadığı bölgelerde normalde devletin sunması gereken kamu hizmeti vermeyi üstlenmektedir. Örneğin Hizbullah, kontrolü altındaki şehirlerin güvenliğini sağlamaktadır ve sağlık ve ulaşım hizmetleri sunmaktadır. Böylece zaman içinde bu vekil 193 Melissa G. Dalton, “How Iran’s hybrid-war tactics help and hurt it,” Bulletin of the Atomic Scientists, 21 Ağustos, 2017, s. 1-2 (çevrimiçi) http://dx.doi.org/10.1080/00963402.2017.1362904, Erişim 28 Ocak 2019. 280 gruplar halkın arasında kabul görmekte ve meşruluk kazanmaktadırlar. Hizbullah’ın Lübnan seçimlerinde ve İran yanlısı Şii partilerin Irak seçimlerinde başarıları bu bağlamda gerçekleşmiştir.194 D. İran ile Suudi Arabistan arasında Bölgesel Güç Dengesi Orta Doğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de doğal olarak bir güç dengesi sağlanmamıştır. Ayrıca devletler arası güvensizlik, kontrol mekanizmalarının yetersizliği, bölgedeki devletlerin kapasiteleri ve ulusal hedefleri arasında dengesizlik, çıkarlar çatışması ve İran ve Suudi Arabistan dâhil tüm bölgedeki devletleri kapsayan toplu bir güvenlik rejimi göz önüne alındığında, kendiliğinden oluşan sürdürülebilir bir dengenin oluşumu muhtemel görünmemektedir. 195 Böyle bir ortamda Suudi Arabistan yükselen İran’ı dengelemeye yönelik çabalarında başarısız bir tablo ortaya koymuştur. Bu tabloyu açıklamak için bölgesel düzeyde ittifaklar ve saflaşmaların doğası, çıkarlar dengesi, güç dengesi, tehdit dengesi ve mezhepçilik çerçevelerinin çizdiği realist ve inşacı görüntüleri bir yerde incelemek gerekmektedir. İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde önemli olan faktörlerden biri Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de bölgesel güç dengesinin sağlanmasıdır. Güç dengesi bozulduğunda siyasi ve stratejik rekabetler sonucu etnik ve/veya mezhepsel çatışmalar ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda 1979 İran İslam Devrimi, 2003 Irak savaşı ve 2011 Arap Baharı ayaklanmaları üç önemli bölgesel güç dengesini sarsan krizler olarak ortaya çıktığında bölgeyi ve iki ülke arasında ilişkileri etkilemiştir. Başka bir deyişle Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de Suudi Arabistan Krallığı ve İran İslam Cumhuriyeti ilişkilerinde klasik güç dengesi ve mezhepsel çatışma çerçevesi iç içe geçmiş durumdadır. 2003 Irak işgali sonrası, Bağdat eski gücünü kaybetti ve artık bölgesel güç dengesi sistemi dışında kaldı. Böylelikle bölgede İran ve Suudi Arabistan arasında yeni bir güç mücadelesi ortaya çıktı. Bu bağlamda her iki devlet diğer tarafın bölgesel etkisinin artışını net bir kayıp olarak algıladı. Bu ortamda eski güvenlik 194 A. e. 195 John Jenkins, “Saudi Arabia and Iran: Mirrored Islamisms,” Middle East Center, The London School of Economics and Political Science, 2018 (çevrimiçi) https://blogs.lse.ac.uk/mec/2018/06/19/saudiarabia-and-iran-mirrored-islamisms/, Erişim 25 Ocak 2019. 281 paradigmaları sorgulandı ve bölge devletleri, birbirleriyle ve dış güçlerle olan ilişkilerini tekrar gözden geçirmeye çalıştı. Böylelikle Suudi Arabistan ve İran bu gelişen dönüşümün merkezi aktörleri haline geldiler ve ortaya çıkan bölgesel liderlik boşluğu ve güç dengesizliği bu ki bölgesel aktörü güç dengesine varma çatışmasına doğru sürükledi ve sonuçta Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz bölgesinin istikrarını sarstı. Öte yandan 2011 Arap Baharı sonrası bölgede oluşan istikrarsızlık yanı sıra ABD’nin Irak ve Afganistan savaşları sonucu bölgede yeni bir savaşa başvurmaya yönelik isteksizliği, ortaya çıkan bölgesel güç boşluğunu doldurmak için İran İslam Cumhuriyeti'ne benzeri görünmemiş altın bir fırsat sundu. İran, 1979 İslam devrimi sonrası Filistin meselesinde ve Barış Sürecine karışmakla Arap dünyasında siyasi destek kazanmayı amaçlamaktaydı. Suudi Arabistan ise İran’ı Filistin meselesinde çözümün bir parçası değil, sorunun bir parçası olarak görmekteydi. Dolayısıyla bölgesel düzeyde iki ülke arasındaki rekabet sınırlıydı. Ancak 2003 Irak savaşı ve 2011 Arap Baharı sonrası dönem tüm bölge iki ülkenin rekabet alanına dönüştü. Suudi Arabistan İran’ı Filistin, Lübnan, Irak, Suriye ve Yemen gibi rekabet alanlarında dizginlemeye ve dengelemeye çalıştı. Riyad, çatışma bölgelerinde ya dolaylı olarak vekillerini kullandı (Suriye) ya da doğrudan askeri müdahalede (Yemen) bulundu. Dolayısıyla İran ve Suudi Arabistan’ın etki alanlarının örtüşmesi bu iki ülkeyi karşı karşıya getirdi.196 Suudi Arabistan’ın bölgesel hedefleri, ABD’nin bölgedeki siyasi, askeri ve ekonomik varlığının sürdürülmesi, İran’ı dengelemek için İsrail ile ittifak, İran’ı ve Şii müttefiklerini dizginlemek, ABD’yi İran’a karşı bir saldırı için ikna etmek, “Asrın Anlaşması’nı destekleyerek Filistin sorununu çözmek ve Arap devletlerinin İsrail’i tanımasını sağlamak, bölgede Arap devletleri tahakküm altına almak ve Arap NATO’su gibi bir ittifak girişimini oluşturmaktan ibarettir. İran’ın bölgesel hedefleri ise ABD’nin bölgesel varlığı ve hegemonyası karşısında direniş ve diğer küresel güçlerle iyi ilişkiler sürdürme; İsrail’e karşı direniş ve Hamas, Hizbullah ve Ensarullah gibi direniş gruplarını güçlendirmek; IŞİD ve El-Kaide gibi 196 Efşin Müttegi, “İnşacı Teori Bağlamında İran ve Suudi Arabistan İlişkilerindeki Uyuşmazlık Alanlarının İrdelenmesi,” (Farsça) Feslname-yi Pejuhişhay-i Rahbordi-yi Siyaset, C. III, No: 12, 2015, 141-161, s. 141. 282 Tekfiri terörist gruplar ile mücadele, Suudi Arabistan’ın bölgesel politikalarına karşı çıkmak ve diğer Arap devletler ile uzlaşma ve bölgede vekil gruplarına destek sağlamak olarak nitelendirilmektedir.197 Dolayısıyla İran ve Suudi Arabistan arasındaki uyuşmazlık bir güç mücadelesi yarışı olduğuna dair birçok kanıt bulunmaktadır. Böyle bir analitik çerçevede, iki ülkenin bir güç dengesi oyununda karşı karşıya geldiklerini ve ikili ilişkilerin dinamiklerini oluşturmaktadır. Bu oyunda her iki aktör mezhepçiliği bir araç olarak kullanmalarına rağmen Riyad ve Tahran bölgesel müttefikler arayışında sadece ortak mezhepsel kimlik faktörünü temel kriter olarak dikkate almamışlar. Böylelikle bölgesel düzeyde Suudi Arabistan ve İran arasındaki uyuşmazlık, bölgesel istikrarsızlığın hem sebebi hem de sonucu olabilmektedir. Başka bir deyişle bu uyuşmazlık bir yandan bölgesel istikrarsızlıktan kaynaklanmakta, öte yandan da bölgesel istikrarsızlığı tırmandırarak körüklemektedir. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de son dönemde (özellikle 2003 Irak savaşı ve 2011 Arap Baharı sonrası) Irak ve Suriye’nin güçsüz devletlere dönüşmesi ve Mısır’ın kendi iç sorunlarla mücadelesi ve dolayısıyla güç dengesi sistemi dışı kalmaları, bölgesel güç dengesinin bozulmasına yol açtı. Bu ortamda İran ve Suudi Arabistan güç mücadelesi bağlamında birbirlerini dengelemeye ve etki alanlarını genişletmeye ve başat bölgesel hegemonya konumuna gelmeye çalıştılar ve ideolojik ve mezhepsel farklıkları araçsal olarak kullanarak daha fazla etki alanı elde etmek için bir yarışa girdiler. Gerçek şu ki Suudi Arabistan İran’ın bölgede güçlenmesini bir tehdit olarak algılamaktadır. Her iki ülke bölgede kendi etki alanlarını genişletmek ve İslam dünyası lideri konumuna gelmek için mezhepsel kimliği siyasileştirerek araçsal olarak kullanmaları uyuşmazlığı daha da artırmıştır. Bu bağlamda bölgede oluşan güç dengesizliği ve güç boşluğu mezhepsel kimlik politikalarının izlemesini kolaylaştırdı. Bu gibi durumlarda, mezhep faktörü, güvensizlik karşısında devlet kararlarını ve 197 Museviyan, a.g.e. 283 politikalarını ilerletmek ve seçkinlerin karar alma gücünü desteklemek için güçlü bir araç haline gelmiştir. Bu bağlamda İran’ın Ulusal Güvenlik Konseyi Sekreteri Amiral Ali Şemhani ABD, İsrail ve Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap devletlerin İran’a karşı hasmane yaklaşımlarının Tahran’ın nükleer faaliyetleri, balistik füze programı ve bölgesel politikalarının tehdit edici doğasından değil, İran’ın bölgesel güç dengesinde başat aktör konumuna yükselişinden kaynaklandığını savunmaktadır. 198 Başka önemli bir husus İran’ın bölgesel politikalarının Batıda yanlış yansıması ve yanlış algılanmasıdır. İran her daim bölgesel politikalarının aslında savunmacı niteliğe sahip olduğunu savunmuştur. İran bağımsız bir devlet olarak güvenliğini kendisi sağlamaktadır ve diğer bölge devletleri gibi dış güçlere bağımlı değildir. Örneğin Türkiye NATO bağlamında güvenliğini güvence altına almıştır. İsrail ve Suudi Arabistan başta olmak üzere Körfez İşbirliği Konseyi üyelerinin güvenliğini ABD sağlamaktadır. Ancak İran, 1979 İslam Devrimi sonrası bölgede güvenliğini sağlamak konusunda kendi kendine yardımcı olmuştur. İran’ın 1980’de Irak’ın saldırısına maruz kaldığında ortaya çıkan sekiz senelik savaşta tüm Arap devletler Libya ve Suriye hariç Saddam’ın yanında yer aldılar ve Irak’a maddi, lojistik ve askeri destek verdiler. Batılı devletler ve şirketler ise Irak’a hem askeri, lojistik ve istihbarat sağladılar hem de Saddam’ın kimyasal silahlar üretimine yardımcı oldular. Irak’ın kimyasal silahların kullanması sonucu birçok insan hayatını kaybetti. 199 14 Ekim 2014 tarihinde The New York Times gazetesi, ABD’nin Irak işgali sonrası bu ülkede kimyasal silahları keşfettiğini, ancak bu konuyu gizli tuttuğunu ifşa etti. Bu gazete hardal gazına (sinir gazına) maruz kalan 17 Amerikalı asker ve 7 Iraklı polis memurunun bilgilerine ulaştığını ve 2004-2011 yılları arasında bazı ABD’li ve Iraklı askerlerin Saddam döneminden kalan kimyasal silahlara maruz kalmaları sonucu yaralandıklarını açıkladı. Makale bu olayın ABD Yönetimi tarafından gizli tutulmasının 198 Kayhan Barzegar, “The Iranian Factor in the Emerging Balance of Power in the Middle East,” Al Jazeera Centre for Studies, 9 Eylül, 2018, s.2. 199 Eldar Mamedov, “Kissinger’s Dangerously Flawed Views on Iran,” Lobelog, 10 Ağustos, 2017 (çevrimiçi) https://lobelog.com/kissingers-dangerously-flawed-views-on-iran/, Erişim 4 Şubat 2019. 284 nedenlerinden birini Irak’ta bulunan kimyasal mühimmatın ABD’de tasarlandığı, Avrupa’da üretildiği ve Batılı şirketler tarafından Irak’ta inşa edilen üretim hatlarında doldurulduğu ve monte edildiği olarak açıkladı. 200 Dolayısıyla İran’ın yönetici seçkinleri sekiz senelik savaştan ders alarak savaş sonrası Tahran’ın savunma doktrini bağlamında yerli silahlar üretimi ve füze programını ciddi bir şekilde takip ettiler. Ayrıca İran, tehditleri sınırlarından uzak tutmak için bölgede bir dizi vekil gruplar ve müttefikler şebekesini oluşturdu. Dolayısıyla Suudi Arabistan’ın Tahran’ın Pers İmparatorluğu’nu yenilemesi, Şii bir İmparatorluk kurması ve yayılmacı politikalar izlemesine dair suçlamalar gerçekçi değildir. İran stratejik çıkarları bağlamında Şii gruplar yanı sıra Baas Partisi liderliğindeki Suriye, Sünni olan Hamas ve İslami Cihat hareketi ile ittifak kurmuştur. Ayrıca son dönem Suudi Arabistan ve Katar arasında uyuşmazlık sonucu Tahran Yönetimi Vehabbi Katar ile de ilişkilerini güçlendirmiştir. Dolayısıyla İran’ın emperyalist bir devlet olmadığı, yayılmacı politikalar izlemediği ve askeri doktrininin doğasının savunmacı olduğu ve ulusal çıkarları bağlamında bölgede fırsatları kendi lehine kullandığı ortaya çıkmaktadır.201 İran Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de jeopolitik ağırlığını kullanarak bölgenin ekonomisine bütünleşmeyi ve ekonomik fırsatlardan yaralanmayı hedeflemektedir. Ayrıca Tahran Yönetimi ulusal güvenliğini etkileyen konvansiyonel ve konvansiyonel olmayan tehditleri gidermek istemektedir. Bu bağlamda konvansiyonel tehditler ABD, İsrail ve Suudi Arabistan tarafından ortaya çıkmaktadır. Konvansiyonel olmayan tehditler ise El-Kaide, IŞİD, PJAK ve Ceyşul Adil gibi terör örgütleri ve bunlara bağlantılı grupların İran’ın sınırlarındaki faaliyetlerinden kaynaklanmaktadır. 202 Mahmood Sariolghalam’a göre bölgenin jeopolitik oyununda İran’ın etkisinin artışı sıfır toplamlı bir oyundur ve Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap-Sünni kamp ve İsrail bu ortamda İran’ı tecrit etmeye, dizginlemeye ve güçsüzleştirmeye çalışmaktadırlar. 200 Christopher John Chivers, “The Secret Casualties of Iraq’s Abandoned Chemical Waepons,” The New York Times, 14 Ekim, 2014 (çevrimiçi) https://www.nytimes.com/interactive/2014/12/03/world/middleeast/chemical-weapons-iraq-pentagonsecrets.html? Erişim 17 Mart 2019. 201 Mamedov, a. g. e. 202 Barzegar, 2018, a. g. e., s.3. 285 Sariolghalam ABD, Suudi Arabistan ve İsrail’in İran’a karşı üçgen ittifakının asgari hedefini ambargo, tecrit ve güçsüzleştirme ve azami hedefini rejim değişikliği olduğunu ve bu politikaları bir dizi siyasi, diplomatik, hukuki ve ekonomik yollarla bölgesel ve uluslararası düzeyde gerçekleştirmeye çalıştıklarını söylemektedir. Ayrıca Sariolghalam bu üçgen ittifak ile İslam Cumhuriyeti sistemi arasında yapısal çıkar çatışması olduğuna vurgu yapmaktadır. 203 Ancak Suudi Arabistan'ın bölgede liderlik statüsünü elde edebilmesi bu ülkenin altyapısı ve kapasitesi yetersizliği dikkate alındığında pek mümkün görünmemektedir. Ayrıca Körfez İşbirliği Konseyi üyeleri farklı tutumlar izledikleri için bir ittifaka varmaları muhtemel görünmemektedir. Bu bağlamda Katar ve Oman farklı politikalar izlemeye eğilimliler. Bu yüzden Riyad ve müttefiklerinin İran'a karşı dengeleyici bir blok oluşturmalarına kuşkuyla bakılmıştır. Dolayısıyla Suudi Arabistan’ın ABD yardımı ile “Arap NATO'su” diye adlandırılan “Stratejik Ortadoğu Paktı” oluşumu abartılmış bir girişim olarak nitelendirilebilmektedir. Ayrıca Mısır bu ittifaka katılmayacağını duyurmuştu. 204 Üstelik KİK ülkeleriyle İran arasındaki geleneksel ikili ilişkiler dikkate alındığında böyle bir bloğun oluşması gerçekçi görünmemektedir. Suudi Arabistan’ın Veliaht Prensi Muhammed Bin Selman New York Times gazetesini verdiği demeçte İran’ın bölgesel etkisinin artışının engellenmesinin gerektiğini vurgulayarak İran’ın liderini Ayetullah Hameney’i “Ortadoğu’nun yeni Hitleri” olarak adlandırmaktadır. 205Ayrıca Suudi Arabistan İran’ın artan etkisini dizginlemek için petrol fiyatlarını düşürmekle İran’ın ana gelir kaynağını kısıtlamaya çalışmaktadır. İran'ın büyümekte olan etkisi, Suriye'deki iç çatışma’da Beşşar Esad’ın başarısı ve Husiler’in Yemen üzerindeki artan kontrolü, Suudi Arabistan'ı daha saldırgan politikalara itmektedir. 203 Mahmood Sariolghalam, “İran’ı Havada Tutmak,” (Farsça) Dr. Mahmood Sariolghalam’ın Websitesi, 31 Mart, 2018 (çevrimiçi) https://sariolghalam.com/2018/03/31//, Erişim 17 Temmuz 2018. 204 “Mısır’ın ABD’nin ‘Arap NATO’su’ Planına Son Darbesi,” (Farsça) Tabnak, 11 Nisan 2019 (çevrimiçi) https://www.tabnak.ir/fa/news/891064, Erişim 25 Nisan 2019. 205 “Suudi Arabistan’ın Veliahdi: Hameney Ortadoğu’nun Yeni Hitleridir,” Deutsche Welle Farsi, 24 Kasım, 2017 (çevrimiçi) https://p.dw.com/p/2oAhH, Erişim 3 Eylül 2018. 286 Trump Yönetimi İran'ın ekonomisinin petrol gelirlerine bağlı olduğu için bu ülkenin enerji sektörünü hedef alan ağır yaptırımları yürürlüğü geçirdi. Bu bağlamda İran’ın petrol ihracatı ABD’nin nükleer anlaşmadan geri çekilmesinden önce günlük 2,5 milyon varildi.206 Ancak Mart 2019’da İran’ın günlük petrol ihracatı 1 milyon varile düştü.207 Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikler ile birlikte İran’ın petrolünün küresel piyasalardan kesilmesi sonucu ortaya çıkacak boşluğun doldurabileceklerini açıklamıştı. Tahran Yönetimi ise Suudi Arabistan’ı İran’ın ekonomisini çökertmek için ABD ile komplo kurduklarına inanarak Riyad’ı sert sözlerle eleştirdi. Son dönem Suudi Arabistan, ABD, İsrail ve Birleşik Arap Emirlikleri birlikte İran’ı Trump’ın ortaya koyduğu maksimum baskı stratejisiyle sıkıştırarak ve tüketerek dizginlemeğe ve geri püskürtmeye çalışmışlar. Sonuçta İran ve Suudi Arabistan arasında ortaya çıkan yeni güç dengesi yarışmasının karmaşıklığı göz önünde bulundurarak her iki ülkenin ulusal ve bölgesel çıkarları irdelendiğinde olayların göründüğü gibi olmadığı ve ilksel mezhepçilik veya Sünni ve Şii karşıtlığı yaklaşımı basit olduğu için kolaylıkla kabul gördüğü ortaya çıkmaktadır. Riyad ve Tahran, hükümetlerini güçlendirmek ve meşrulaştırmak için Sünni Vehhabi (Suudi Arabistan) ve Şii (İran) kimliklerini iyice kullanmaktadırlar. Bu nedenle, mezhepçilik bu iki devletin dış politikalarını yönlendirdiği varsayımını ortaya koyabilmektedir. Ancak derinden incelendiğinde Riyad ve Tahran’ın güç dengesi oyununda karşı karşıya geldikleri ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla iki devletin siyasi mezhepsel yaklaşımları yüzlerce yıllık dini düşmanlık ve eski nefretler değil, bölgesel güç mücadelesi bağlamında karmaşık bir yarıştır. 1. Suudi Arabistan ve ABD: İran’ı Dizginleme ve Dengeleme ABD, Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz bölgesinin güvenliği, siyaseti ve bölgesel aktörlerin davranışını somut olarak etkileyen tek dış küresel aktördür. Dolayısıyla İran ve Suudi Arabistan bölgede liderlik statüsüne varma ve güç 206 Murak Kiyani, “Petrol Yaptırımları İran Devletini Dize Getirir Mi?” (Farsça) BBC Farsi, 3 Kasım 2018 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/iran-46073989, 27 Kasım 2018. 207 “İran’ın Petrol İhracatı 2019 yılının En Düşük Seviyesine Düştü,” (Farsça) Deutsche Welle Farsi, 22 Mart, 2019 (çevrimiçi) https://www.dw.com/fa-ir/economy/a-48031471, Erişim 11 Mayıs 2019. 287 hiyerarşisinde daha üstün bir konum elde etmek için yarış sürecinde ABD'nin bölgesel politikalarından etkilenmişler. ABD'nin güvenlik stratejisinin ana hedefi, başta İran ve Suudi Arabistan olmak üzere bölge devletleri arasında siyasi yapılara ve hükümet sistemlerine bakmaksızın güç dengesinin sağlanmasıdır. Ancak ABD, Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de İran'ın başrol oynamasını frenleyen bir güç dengesinden yana olmaktadır. Bu bağlamda Washington, bölgede Tahran’a karşı ekonomik yaptırımlar ve maksimum baskı politikası uygulama yoluyla önleme ve tecrit, rejim değişikliği, gerektiğinde askeri seçenek, geri püskürtme (rollback) ve ittifaklar oluşumuyla dizginleme gibi stratejileri gündeme taşımıştır. İran’a göre küresel güçlerin müdahalesi Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de bölgesel güç dengesini olumsuz şekilde etkilemektedir. Tahran bölgede dış müdahale olmadan bölge devletlerinin bir güç dengesi mekanizması oluşturabilecekleri kanaatindedir.208Ancak güç dengesi fikri Suudi Arabistan ve İran arasında bir işbirliği mekanizması oluşumu anlamına gelmemektedir. Ayrıca İran ABD'nin bölgesel çıkarlarına meydan okuyarak stratejik derinlik kazanmayı amaçlamaktadır. 209 Dolayısıyla Washington’un siyasi, ekonomik ve stratejik çıkarları bölgede yeni bir güç dengesini gerekli kılmaktadır. ABD Tahran ve Riyad arasındaki gerginliği kendi çıkarları doğrultusunda kullanmaktadır. Böylece ABD, Suudi Arabistan'ı İran'a karşı dengeleyici bir güç olarak görmektedir. Bu bağlamda Sünni-Şii ayrımı ve diğer yapısal gerginlikler sonucu, bölgede Suudi Arabistan başta olmak üzere ABD’nin Arap müttefikleri denklemin bir tarafında, İran ise denklemin diğer tarafında yer almıştır. ABD Yönetimi ve Trump’ın amacı Suudi Arabistan liderliğinde Arap devletler ile NATO gibi bir güvenlik ittifakı oluşturarak İran’ının bölgedeki artan nüfuzunu dizginlemektir.210 Böylece ABD, altı Pers Körfezi 208 Kayhan Barzegar, “Balance of Power in the Persian Gulf: An Iranian View,” Middle East Policy, C. XVII, No: 3, Sonbahar, 2010. 209 Alex Deep,“Balance of Power, Balance of Resolve: How Iran is Competing with the United States in the Middle East,” Modern War Institute, 12 Ocak, 2018 (çevrimiçi) https://mwi.usma.edu/balancepower-balance-resolve-iran-competing-united-states-middle-east/, Erişim 9 Mayıs 2018. 210 Yara Bayoumy, Jonathan Landay & Warren Strobel,“Trump seeks to revive 'Arab NATO' to confront Iran,” Reuters, 27 Temmuz, 2018 (çevrimiçi) https://www.reuters.com/article/us-usa-gulfalliance/trump-seeks-to-revive-arab-nato-to-confront-iran-idUSKBN1KH2IK, Erişim 20 Ağustos 2018. 288 Arap Devletleri artı Mısır ve Ürdün “Stratejik Ortadoğu İttifakı” olarak adlandırılan bir blok oluşumundan İran’ı dengelemeyi hedeflemektedir.211 Böylelikle ABD İran’ı bölgede tecrit etmeye çalışmaktadır Bu bağlamda Washington İran’ın gücünü ve etkisini dizginlemek ve bölgesel politikalarını yürütmek için Suudi Arabistan’ın desteğine ihtiyaç duymaktadır. Bunun tam tersi de geçerlidir. Suudi Arabistan İran’a karşı bir rekabette ABD’nin desteğine ihtiyaç duymaktadır. ABD'nin İran Özel Temsilcisi Brian Hook, İran rejimini Ortadoğu’nun barış ve güvenliğini tehdit eden “yolsuz dini bir mafya” olarak nitelendirmektedir ve Tahran rejimini siyasi ve ekonomik baskılarla dizginlenmeye çalıştıklarını belirtmektedir. 212 İnşacılık teorisinin önde gelen isimlerinden olan Nicholas Onuf, Trump Yönetiminin İran’la düşmanlık yapmaya devam edeceğini savunmaktadır. Onuf bu düşmanlığın tasarlanmış hesaplı bir politika olmadığını ve aslında Trump’ı destekleyen liderler ve siyasetçileri memnun etmek için gerçekleştiğini vurgulamaktadır. Onuf Trump’ın dış politikasında bir belirsizlik olduğuna ve dolayısıyla İran’a yönelik politikasının da tutarsız ve çelişkili olduğuna, ayrıca Washington’un bölgesel güç konumunda olan İran’ın kontrolü için net bir stratejiye sahip olmadığına ve İran’ın bölgesel etkisini dizginlemenin yüksek maliyetlere katlanmadan mümkün olmadığına vurgu yapmaktadır.213 Dolayısıyla ABD bölgede kendi çıkarlarını izlemekte ve bölgesel gelişmeleri mezhepçilik, yeni soğuk savaş ve benzer çerçeveler üzerinden değil, bölgesel güç dengesi bağlamında ele almaktadır. Geleneksel olarak İran, Suudi Arabistan, Türkiye, İsrail ve Mısır Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de bölgesel güç dengesi sisteminin temel aktörleri olarak tanımlanmaktadırlar. Klasik güç dengesi sistemi bağlamında bu güçlerden herhangi biri başat bir güç haline geldiği zaman mevcut dengenin bozulduğu 211 “Trump Arap NATO’su Planını Canlandırmak İstiyor,” (Farsça) ISNA, 28 Temmuz, 2018 (çevrimiçi) https://www.isna.ir/news/97050602755/, Erişim 15 Eylül 2018. 212 “Brian Hook: İran Rejimi Bir Haydut Sistem ve Yolsuz Dini Mafyadır; ABD’nin Baskısı Devam Edecektir,” (Farsça) Farsça VOA ile Röportajda, VOA Farsi, 8 Mayıs, 2019 (çevrimiçi) https://ir.voanews.com/a/4907610.html, Erişim 19 Mayıs 2019. 213 “İnşacılık Yaklaşımının Mimarı Merh Haber Ajansina Verdiği Röportajda: İran Bölgesel Güçtür ve Kontrol Altına Alınamaz; Trump’ın Dış Politikası Yok,” (Farsça) Mehr Haber Ajansı, 11 Ağustos, 2018 (çevrimiçi) https://www.mehrnews.com/news/4371315/, Erişim 27 Aralık 2018. 289 ve diğer güçlerin doğal olarak dengeyi bozan güce karşı dengelemeye çalıştıkları ortaya çıkmaktadır. 214 Washington, bölgesel güç dengesi dinamiklerine güvenerek Ortadoğu’da şu ana kadar doğrudan büyük çaplı askeri bir müdahalede bulunmamıştır ve İran'ı dizginlemeye ve dengelemeye çalışmıştır. Bu dengeleme dinamikleri ve çabaları, bölgesel devlet dışı aktörler için de geçerlidir.215 Ancak İran’a yönelik uygulanan aşırı baskı sonucu İran ABD’nin rakibi Çin’e yakınlaşmaktadır. Bu bağlamda Çin’in Per Körfezi’nden enerji ithalatına bağımlı olduğu için İran’la güvenlik işbirliği yapması ve ABD karşıtı bir tutum sergilemeleri mümkün görünmektedir. Tahran Üniversitesi Uluslar İlişkiler öğretim üyesi İbrahim Müttegi’ye göre Suudi Arabistan İran’ın siyasi yapısına karşı olduğu için ABD’nin Tahran’a daha fazla baskı yapması konusunda ısrarcıdır. Müttegi, ABD’nin İran’a yönelik stratejik ve diplomatik yol haritası bağlamında İran ile müzakere için Pompeo tarafından açıklanan 12 ön şartın Tahran tarafından hiçbir koşulda kabul edilmeyeceğine vurgu yaparak Washington’un İran’a yönelik siyasi ve stratejik baskıyı arttıracağı ve Güneybatı Asya’da İran ve ABD arasında yaşanan gerginliğin bölgede güvenlik sorunlarını tırmandıracağı kanaatindedir.216 Dolayısıyla İran ve Suudi Arabistan'ın ABD ile ikili ilişkileri bölgesel güvenliği etkilemektedir. Bu üç devletin çıkarları çelişkili olsa bile ortak paydaları bölgede güvenlik çıkarlarının sağlanmasıdır. ABD açısından Suudi Arabistan ve İran arasında ideal bir dengede Suudi Arabistan’ın daha üstün bir rol üstlenmesi öngörülmektedir. Bu bağlamda Arap Baharı sonrası dönem bölgede güç dengesinin bozulmasıyla ABD hakarete geçti ve yeni bir denge kurmaya çalıştı. Suudi Arabistan ise ABD'nin bölgesel etkileşimlere doğrudan müdahale etmesini talep etti. Ancak İran ABD'nin varlığını 214 John Turner, “Great Powers as Client States in a Middle East Cold War,” Middle East Policy, C. XIX, No: 3, 2012, s. 124-134. 215 Ray Takeyh,“A New Mideast Cold War Intensifies,” Council on Foreign Relations, 2017 (çevrimiçi) https://www.cfr.org/expert-brief/new-mideast-cold-war-intensifies, Erişim 29 Ocak 2019. 216 İbrahim Müttegi, “Siyasi Baskı İçin Diplomasi,” Trump’ın İran’a Yönelik Politikası Konusunda İbrahim Müttegi ile Röportaj, Cevan Online, 16 Ağustos, 2018 (çevrimiçi) http://www.javanonline.ir/fa/news/922163/, Erişim 6 Mart 2019. 290 bölgenin istikrarı ve güvenliği için bir tehdit olarak algılamıştır ve ABD’nin bölgede dış güvenlik garantörü rolü üstlenmesine karşı çıkmıştır. Son dönem Suudi Arabistan, İran ve müttefiki Hizbullah’ı dizginlemek ve dengelemek için resmi ve diplomatik ilişkisi olmayan İsrail'e yakınlaşmıştır. Suudi Arabistan’ın Veliaht Prensi Muhammed Bin Selman Atlantic dergisine verdiği demeçte İsraillilerin kendi topraklarına sahip olma hakkı olduğunu söyledi.217 Suudi Arabistan İsrail’i tanımamasına rağmen ortak düşmanları (İran) karşısında aynı tutumu sergilemeye çalışmaktadırlar. İsrail istihbaratı MOSSAD’ın başkanı Yossi Cohen İsrail’in Ürdün ve Mısır dışında Arap devletlerin birçoğuyla ilişkisi olduğunu söylemektedir. 218 Ayrıca İsrail’in Enerji Bakanı Yuval Steinitz Tel Aviv’in Riyad ile İran’a karşı gizli bağlantıları olduğunu ifşa etti.219 İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani ise Suudi Arabistan’ın yanlış yol izleyerek ABD ve İsrail’e yakınlaştığını eleştirdi. Ruhani isim vermeden ABD ve İsrail’in güvenliklerini sağladığını düşünen devletlere, büyük yanılgıda olduklarını vurgulayarak Tahran’ın tüm komşuları ile dostça ve kardeşçe ilişkiler arayışında olduğunu belirtmektedir.220 Stephen M. Walt ABD’nin dünyanın farklı bölgelerinde izlediği bölgesel politikalarının ulus inşası dâhil olmak üzere çok az başarılı olduğunu belirtmektedir. Walt Ortadoğu’nun alevler içinde olduğunu ve ABD’nin son 25 yılda bu bölgede izlediği politikaların İran’ın bölgesel politikalarıyla karşılaştırıldığında daha fazla bölgeyi istikrarsızlaştırdığı kanaatindedir. Walt’a göre İran’ın bölgesel politikaları, ABD’nin bu ülkeye yaptığı amansız baskıya karşı kendi çıkarlarını güvence altına alma çabası olarak açıklanabilmektedir. 221 217 “Suudi Arabistan Veliahdi: İsraillilerin Kendi Topraklarına Sahip Olma Hakkı Var,” (Farsça) Deutsche Welle Farsi, 3 Nisan, 2018 (çevrimiçi) https://p.dw.com/p/2vO61, Erişim 6 Kasım 2018. 218 “Mossad: Birçok Arap Ülkeyle İlişkimiz Var,” (Farsça) Tabnak, 1 Temmuz, 2019 (çevrimiçi) https://www.tabnak.ir/fa/news/908872/, Erişim 13 Temmuz 2019. 219 “İsrailli Bakan Suudi Arabistan İle Gizli Temaslarını Duyurdu,” (Farsça) BBC Farsi, 17 Şubat, 2018 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/world-42045944, Erişim 15 Ekim 2018. 220 “Ruhani: Bazı Komşular Yanlış Yol İzlediler; Bölgede Kardeşçe İlişkiler İstiyoruz,” (Farsça) BBC Farsi, 17 Şubat, 2019 (çevrimiçi) http://www.bbc.com/persian/iran-47270582, Erişim 24 Şubat 2019. 221 Stephen M. Walt, “When Zombie Neoconservatives Attack,” Foreign Policy, 17 Haziran, 2019 (çevrimiçi) https://foreignpolicy.com/2019/06/17/when-zombie-neoconservatives-attack/, Erişim 25 Haziran 2019. 291 Dolayısıyla İran İslam Cumhuriyeti ve Suudi Arabistan Krallığı arasındaki ilişkilerin, yalnızca ikili dinamikler bağlamında değil, çok taraflı stratejik bağlamda ele alınması gerekli görünmektedir. Günümüzde Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz iki kamp arasında kutuplaşma sonucu bölgesel Soğuk Savaşın ortaya çıkışına neden olmuştur. İki kampın bir tarafında, bölgede ABD hegemonyasını kabul eden ve ABD ile stratejik ortaklıklarda bulunan devletler vardır. Bu kamp İsrail, İsrail'le barış yapan Arap devletler (Mısır ve Ürdün) ve diğer Arap devletleri (Suudi Arabistan ve Körfez İşbirliği Konseyi üyeleri) kapsamaktadır. Kampın diğer tarafında, İran, Suriye ve Hamas, Hizbullah ve Ensarullah gibi önde gelen devlet dışı aktörler bölgede ABD’nin varlığını meşru görmemektedirler. İran bu kampın fiili lideri olarak ortaya çıkmıştır. Bu iki kamp arasında yarış bölgede güç mücadelesini şiddetlendirmektedir. Bu bağlamda ABD ve bölgesel müttefikleri İslam Cumhuriyeti'ni ve müttefiklerini dizginlemeye yönelik sert bir duruş sergilemişler. ABD Yönetimi bölgede her an real politik değişimler sonucu enerji kaynaklarına sahip olan müttefiklerinin devrilmesinden endişe duymaktadır. Bu yüzden ABD Yönetimi Suudi Arabistan başta olmak üzere bölgesel müttefiklerinin üstünlüğünü ve İsrail’in güvenliğini sağlayacak bir dengeden yana olmuştur. 2. ABD’nin Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de Dengeleme Stratejileri Bill Clinton, George Bush ve Barack Obama döneminde “liberal hegemonya stratejisi” Beyaz Saray tarafından uygulandı. Bu stratejiye “liberal” dendiğinde solcu ve muhafazakâr karşıtı anlamında değil, ABD’nin gücünü kullanarak bireysel özgürlük, demokratik yönetim ve piyasa ekonomisi gibi geleneksel liberal ilkeleri savunmak ve yaymak kastedilmektedir. “Hegemonya” dendiğinde ise bu siyasi ilkeleri diğer ülkelere yaymak ve Washington tarafından tasarlanan ve bu ülkenin önderliğinde gerçekleşen ittifaklar ve kurumlar bağlamında diğer devletleri bir araya getirmek için ABD’nin gerekli nitelikli ulus olarak tanımladığını vurgulanmaktadır. Bu strateji ABD’nin liderliği ve üstünlüğünü ve liberal bir dünya düzenin oluşumu ve geliştirilmesini bu ülkenin güvenliği için gerekli ve dünyanın geri kalanı için de uygun olduğunu savunmaktadır.222 222 Walt, The Hell of Good Intentions: America's Foreign Policy Elite and the Decline of U.S. Primacy, a. g. e., s. 13-14. 292 Ancak son yirmi yılda dünyada yaşananlara bakıldığında milliyetçilik ve pragmatizm, liberalizmin karşısında galip olmuştur. Bu bağlamda Stephen M. Walt liberal hegemonya stratejisinin gereksiz, etkisiz, maliyetli ve müsrif olduğunu söylemektedir. 223 Uzaktan Dengeleme stratejisi (Offshore Balancing) ise izolasyonizmi reddetmektedir ve ABD’nin stratejik bölgelerde diğer devletlerle siyasi ve ekonomik olarak ilgilendiğini, ancak bölgedeki aktörlerin kendileri bölgesel güç dengesini sağlamalarının gerektiğini ve bu denge bozulduğunda veya bozulma tehlikesi olduğunda ve bölgesel aktörlerin gücünün yetersiz olduğunda Washington’un kendi askeri gücüyle müdahale etmesini öne sürmektedir. Dolayısıyla Uzaktan Dengelemenin realist bir strateji olarak mantığı stratejik bölgelerde güç dengesini sağlamaktan ibarettir. Bu stratejiye göre ABD Batı Yarımküre’sindeki tek büyük güç statüsünü kendisinin güvenliğini maksimize ettiği için sürdürmeye çaba sarf etmesi gerekmektedir. Ayrıca günümüzde üç hayati bölge ABD için önemlidir: Avrupa, Asya ve Pers Körfezi. İlk iki bölge endüstriyel gücün merkezi ve üçüncü bölge ise stratejik kaynaklar bulunduğu bölgedir ve dünyanın petrolünün yaklaşık yüzde 30’u bu belgede üretilmektedir. Dolayısıyla Washington bu bölgelerde hiçbir gücün hegemonik konuma gelmesine müsaade etmemesi gerekli görünmektedir. Eğer bu bölgelerde herhangi bir hegemonya bulunmuyorsa ABD’nin kendi askeri kuvvetlerini kullanmaya gerek kalmaz ve bunun yerine bu bölgelerde güç dengesi sağlamaya yönelik sorumluluğu bölgenin devletlerine devredebilmektedir (buck-passing). Bölgesel güçlerin dengelemesinin üstesinden gelemeyecek bir hegemonya ortaya çıktığında ise ABD müdahale ederek tehdidi gidermesi ve dengeyi sağlaması gerekmektedir.224 ABD soğuk savaş döneminde (1947-1991) Pers Körfezi bölgesinde başarılı bir şekilde Uzaktan Dengeleyici ve Kuzeydoğu Asya ve Avrupa’da Yakından Dengeleyici (onshore balancer) yükünü üstlendi. Bu bağlamda Pers Körfezi bölgesinde 1968’ye kadar 223 Jose A. Zorrilla,“A Trilogy of Decency: Posen, Mearsheimer, Walt and The U.S. Grand Strategy,” Political Insights, 12 Mart, 2019 (çevrimiçi) https://politicalinsights.org/2019/03/12/a-trilogy-ofdecency-posen-mearsheimer-walt-and-the-u-s-grand-strategy/, Erişim 24 Nisan 2019. 224 Stephen M. Walt, “Don’t Knock Offshore Balancing Until You’ve Tried It,” Foreign Policy, 8 Aralık, 2016 (çevrimiçi) https://foreignpolicy.com/2016/12/08/dont-knock-offshore-balancing-youve-tried-itobama-middle-east-realism-liberal-hegemony/, Erişim 4 Mart 2019. 293 dengeleme yükünü İngiltere’ye devretti. İngilizler 1986’da, 1971’e kadar bölgeden geri çekileceklerini açıkladıktan sonra ABD Nixon-Kissinger’in İkiz Direkli (Twin Pillars) politikası bağlamında bölgenin istikrarını sağlamak yükünü bölgesel müttefikleri İran ve Suudi Arabistan’a devretti. Bu politika bağlamında İran’ın Şahı bölgenin jandarması sorunluluğunu üstlendi. 1979 İran İslam Devrimi sonrası İran ABD karşıtı bir devlete dönüştüğü için Carter Yönetimi Hızlı İntikal Gücünü kurdu. Bu bağlamda 1990 Kuveyt Savaşına kadar Uzaktan Dengeleme başarılı bir şekilde uygulandı. George H. W. Bush (Baba Bush) döneminde ABD Yönetimi Kuveyt’i Irak’ın işgalinden kurtarma savaşına girdi. Gerçi Uzaktan Dengeleyici kendisi dengeyi sağlamak için Yakından Dengeleyici (Onshore Balancer) olarak müdahale edebilmektedir. Ancak bu savaş sonrası Bill Clinton döneminde İran ve Irak’ı kontrol etmek için Uzaktan Dengeleme yerini “İkili Dizginleme”ye (Dual Containment) verdi. Bu politika bölgede ABD’nin uzun vadeli bir müdahalesi gibi değerlendirildi. George Bush dönemine gelindiğinde ABD’nin bölgeye “Teröre Karşı Savaş” bağlamında doğrudan askeri müdahalesi Uzaktan Dengelemenin sona ermesi olarak algılandı.225 Uzatan Dengeleme Washington’un stratejik bölgelerde küçük oranda askeri birlikleri, istihbarat tesisleri ve gerekli askeri teçhizatın bulundurulmasını zaman zaman gerekli görmektedir. Ancak genelde ABD’nin güç dengesinin sağlanması sorumluluğunu bölgesel güçlere devretmesine vurgu yapmaktadır. Dolayısıyla Uzaktan Dengeleme bölgesel devletlerin egemenliğine saygı durarak ABD karşıtı duyguların ortaya çıkışını önleyebilmektedir. Nitekim Clinton Yönetiminin ABD’nin kara ve hava kuvvetleri birliklerini İran ve Irak’ı kontrol etmek amaçlı Suudi Arabistan topraklarında konuşlandırmasını Usame bin Laden’i ABD karşıtı terör eylemlerine yönlendirdiğini sağladı.226 Rapid Deployment Force (RDF) Türkçede Acil Müdahale Gücü, Hızlı İntikal Kuvveti olarak da kullanılmıştır. 225 Paul R. Pillar,“The Forgotten Benefits of Offshore Balancing,” The National Interest, 27 Ocak, 2016 (çevrimiçi) https://nationalinterest.org/blog/paul-pillar/the-forgotten-benefits-offshore-balancing15035, Erişim 28 Temmuz 2018. 226 John J. Mearsheimer and Stephen M. Walt, “The Case for Offshore Balancing: A Superior U.S. Grand Strategy,” Foreign Affairs, Temmuz/ Ağustos, 2016, s.75. 294 Dolayısıyla Defansif Realizmin mimarı Stephen M. Walt, Clinton’un İkili Dizginleme politikasını “aptallık” (folly) olarak nitelendirmektedir. Walt’a göre eğer Kuveyt’i Irak işgalinden kurtarma savaş sonrası ABD askeri birliklerini Suudi Arabistan’dan geri çekseydi ve uzaktan dengeleme’ye başvursaydı Usame bin Laden uzak düşmana saldırmaya kalkışmayabilirdi ve 11 Eylül faciasının gerçekleşme olasılığı daha düşük olurdu. Ayrıca Walt’a göre uzaktan dengeleme uygulansaydı Irak savaşı ve trilyonlar dolarlık maliyete ve binlerce ABD askeri ve on binlerce masum Iraklının hayatına mal olmazdı ve İran’ın bölgesel etkisi bu kadar artmazdı. Üstelik Walt 1990’lı yılların ikinci yarısında ve 2000’lı yılların ilk yarısında Hatemi dönemlerinde Tahran’ın izlediği yumuşama (détente) politikası bağlamında ABD ile uzlaşmaya yönelik çabalarının227 her seferinde Washington tarafından boşa çıkarıldığını eleştirmektedir. 228 Ancak 2009’da Obama Yönetiminin Afganistan’a askeri birliklerini sevk etmesi, Libya’da Kaddafi’nin NATO bünyesinde devrilmesini sağlaması, Mısır’da Mübarek rejiminin devrilmesini desteklemesi, Suriye’de Esad rejiminin gitmesini talep etmesi, IŞİD’e karşı ittifak kurması ve Yemen savaşında Husiler’e karşı Suudi Arabistan liderliğindeki ittifaka destek vermesi Washington’un “Uzaktan Dengeleme” değil, “teröre karşı savaş” bağlamında yapıldığına vurgu yapmak gerekmektedir.229 Nitekim bu politikalar ABD’de hem demokratlar hem de Cumhuriyetçi devletler tarafından “liberal hegemonya stratejisi’nin” uygulanmasının sonucudur. Bu yaklaşıma göre Washington gücünü hem ortaya çıkan küresel sorunların çözümü hem de uluslararası kurumlar, serbest piyasalar, temsili hükümetler ve insan hakları gibi liberal değerler üzerine bir dünya düzeni kurmak için kullanması gerekmektedir. Dolayısıyla ABD dünyanın tek hegemonyası olarak dünyanın dört bir yanında ortaya çıkan sorunları ortaya koyduğu bölgesel politikalar bağlamında ele alması ve yönetmesi gerekmektedir. 227 İran devleti 11 Eylül saldırıları kınadı ve ABD halkına tazileyelerini ve başsağlığı dileklerini sundu. Ayrıca 2001’de ABD’ye Afganistan savaşında destek verdi ve daha sonra barış görüşmelerinde önemli rol oynadı. 228 Walt, The Hell of Good Intentions: America's Foreign Policy Elite and the Decline of U.S. Primacy, a. g. e., s. 267. 229 Walt “Don’t Knock Offshore Balancing Until You’ve Tried It,” a. g. e. 295 Liberal hegemonya ABD’nin kilit bölgelerde güç dengesini korumak yerine dünyanın dört bir yanında gücünü demokratik devletleri yükseltmek ve insan haklarını savunmak için kullanmasını taahhüt etmektedir. 230 Norman Birnbaum’a göre ABD’li liberal seçkinler Trump’ı “liberal dünya düzenini” baltalamak veya yok etmekle suçlasalar bile bir konuda ikisi de aynı yanılsamayı (delusion) paylaşmaktadırlar. Bu yanılsama ABD’nin 21. yüzyılda hegemonyasının devam edeceğini düşüncesidir. Ancak Birnbaum Trump’ı liberal düzenin çökmesinin nedeni değil, belki bir sonucu olduğu ve ABD’nin liberal hegemonyasının bir mit ve efsane olduğu kanaatindedir.231 John J. Mearsheimer de 2018’de yayınladığı Büyük Yanılsama: Liberal Hayaller ve Uluslararası Gerçekler başlıklı kitabında liberal hegemonya stratejisinin tamamen başarısız olduğunu belirtmektedir. Mearsheimer ABD’nin Irak, Afganistan, Libya, Mısır ve Suriye’de gösterdiği performansın tam bir yenilgi olduğunu savunmaktadır. Ona göre ABD Yönetimi bu ülkelerde demokrasi yayma ve insan haklarını koruma konusunda başarısız olmakla kalmamış ve aynı zamanda Ortadoğu’da ortaya çıkan istikrarsızlık, düzensizlik ve birçok insanın yaşamlarını kaybetmesinde de büyük bir paya sahiptir. Ayrıca bu bölgede Washington’un rejim değişikliği politikası karşısında terörizm daha da artmıştır. 232 Dünyanın farklı bölgelerinde birçok ampirik kanıt liberal demokratik normların barışa yol açabileceği iddiasıyla ters düşmektedir. ABD Yönetiminin Soğuk Savaş yıllarında 1953’de İran’da, 1954’te Guatemala’da, 1964’te Brezilya’da ve 1973’te Şili’de demokratik şekilde iktidar olan hükümetleri devirdi. Ancak bu darbe girişimlerinin birçoğu öngörülen kısa vadeli hedeflerine bile ulaşamadı. İran’da 1953’te Başbakan Muhammed Musaddık’ın CIA ve MI6 servisleri tarafından yapılan darbe sonucu devrilmesi gerçi İran Şahı’nı 1979’a kadar iktidara geri döndürdü ve Tahran’ı İslam Devrimine kadar ABD’nin bölgede başta gelen müttefiki olarak güvence altına aldı. Ancak bu darbe İranlıların tarihi hafızlarına izini bıraktı ve İslam Devrimi’nden 230 Mearsheimer and Walt, a. g. e., s.71. 231 Norman Birnbaum, “Modes of denial: On the legend of US liberal hegemony,” EUROZINE, 16 Kasım, 2018, (çevrimiçi) https://www.eurozine.com/modes-denial-legend-us-liberal-hegemony/, Erişim 14 Şubat 2019. 232 John J. Mearsheimer, The Great Delusion: Liberal Dreams and International Realities, New Haven: Yale University Press, 2018. 296 günümüze kadar süregelen İran-ABD ilişkilerindeki gerginliğe neden oldu. Başka bir örnek olarak Ocak 2006’da Filistin’de gerçekleşen seçimlerde İran destekli Hamas hareketi ABD ve İsrail destekli Fetih’e galip olarak seçimleri kazandı. Ancak ABD seçim sonuçlarını kabullenmedi ve Fetih’in Filistin halkının yasal ve meşru temsilcisi olduğuna ısrar etti.233 Christopher Layne Amerikalı güvenlik uzmanları arasında ABD’nin Uzaktan Dengeleme stratejisini benimsemesinin gerektiği konusunda fikir birliği olduğunu söylemektedir. Lane’e göre ABD’nin 2003 Irak savaşı sonrası sözde teröre karşı savaş bağlamında Ortadoğu’da askeri varlığını sürdürmesi katalizör olarak bir yandan Ortadoğu ve Pers Körfezi bölgesinde terörizmi körükledi. Öte yandan da İran’ı ABD’nin olası saldırısına karşı caydırıcılık oluşturmak ve kendisini savunmak amaçlı nükleer silahlar elde etmeye doğru itti. Dolayısıyla Lane’e göre küresel güç olan ABD için en uygun strateji bölgesel güçlerin savunmasının tehlikeleri, maliyetleri ve yükünü kendilerine devrederek bir güç dengesi yaklaşımına güvenmesidir. 234 ABD’nin teröre karşı savaş çerçevesinde başvurduğu Afganistan savaşının yaklaşık 4 trilyon dolar ve Irak savaşının yaklaşık 6 trilyon dolar Washington’a maliyeti oldu. Bu iki ülkede yaklaşık 7000 ABD’li asker hayatını kaybetti ve 50,000’den fazla çatışmalarda yaralandı. Dolayısıyla bu iki savaş görüntülerini göz önünde bulundurarak ABD kamuoyunda da vatandaşlar Uzaktan Dengelemeyi tercih etmektedirler. Nisan 2016’da Pew Araştırmalar Merkezi’nin yaptığı ankete göre bu ülkenin vatandaşların yüzde 57’si ABD’nin kendi sorunlarıyla ilgilenmesinin gerektiğine ve başka devletlerin kendileri sorunlarıyla uğraşmalarının gerektiği konusunda mutabık kalmışlar.235 Ofansif Realizm teorisi ile tanınan Uluslararası İlişkiler uzmanı John Mearsheimer Aralık 2017’de İran’a gerçekleştirdiği ziyaret sırasında “Avrupa ve Amerika Çalışmaları Enstitüsü” ve Tahran Üniversitesi’nin Hukuk ve Siyasal Bilgiler Fakültesinde yaptığı konuşmalarında, Çin’in yükselişi sonucu ABD için stratejik bölgeler sıralamasında Doğu 233 A. g. e. 234 Christopher Layne, “America's Middle East Grand Strategy after Iraq: The Moment for Offshore Balancing Has Arrived,” Review of International Studies, C. XXXV, No: 1, 2009, s. 5-8. 235 Mearsheimer and Walt, a. g. e., s.70-77. 297 Asya’nın ilk sırada, Ortadoğu’nun ikinci sırada ve Avrupa’nın üçüncü sırada yer aldığını belirtti. Mearsheimer Ortadoğu ve Pers Körfezi bölgesinin ABD için öneminin yalnızca bu bölgenin enerji kaynaklarında olmadığına ve en büyük rakibi olan Çin’in doğalgaz ve petrol ihtiyaçlarının büyük kısmını bu bölgeden temin ettiği için bu rakibi kontrol etmek istediğine vurgu yaptı. Mearsheimer Trump’ın Ortadoğu dış politikasında beş önemli unsuru, Uzaktan Dengelemeye (offshore balancing) doğru hareket etme, rejim değişikliği politikasını kenara bırakma, ABD, İsrail ve Suudi Arabistan arasındaki ittifakı güçlendirme, İran'a karşı daha hasmane davranış ve daha büyük İsrail planını destekleme olarak tanımlamaktadır. Ayrıca Mearsheimer Ortadoğu’da hangi ülkenin en güçlü devlet haline geleceğinin ABD’nin kontrolü dışında bir gerçek olduğunu ve Washington’un yapabileceği tek şeyin, çıkarları için önemli olan bölgelerde Uzaktan dengelemeyle bir hegemonik gücün bölgeye hâkim olmasını önlemek olduğunu belirtmektedir. 236 John J. Mearsheimer ABD’nin Afrika, Orta Asya ve Pers Körfezi dışında kalan bölgelerin stratejik öneme sahip olmadığından ve dolayısıyla küresel güç dengesini pek etkilemediğinden bu bölgelerde müdahale etmemesinin ve herhangi bir savaşa başvurmamasının gerektiğini vurgulamaktadır. 237 Ayrıca Stephen M. Walt ABD Yönetimini Uluslararası İlişkilerin en temel ilkesi olan güç dengesini (veya tehdit dengesini) özellikle de Ortadoğu bölgesinde kendi zararına göz ardı ettiği için eleştirmektedir.238 Liberal hegemonya ve Uzaktan Dengeleme dışında üçüncü bir grup akademisyen ve uzman da ABD’nin Avrupa, Kuzeydoğu Asya ve Pers Körfezi’nde olası bir krizin ortaya çıkışını önlemek için bu bölgelerde yüksek sayıda ve yoğun bir şekilde askeri birliklerin konuşlandırılmasının gerektiğini söylemektedirler. Bu yaklaşıma göre ABD herhangi bir çatışma yaşandıktan sonra müdahale etmek zorunda kalmayacağından uzun vadede can ve mal kaybını önleyebilmektedir. Bu yaklaşım “Seçici Müdahale” (selective engagement) olarak adlandırılmıştır. Ancak bu yaklaşımının da başarısız olduğu ortaya 236 Ramin Nadimi, “Mearsheimer: Iran’s Sphere of Influence outside US Control,” Iran Review, 17 Ocak, 2018 (çevrimiçi) http://www.iranreview.org/content/Documents/Mearsheimer-Iran-s-Sphere-ofInfluence-outside-US-Control.htm, Erişim 20 Aralık 2018. 237 Mearsheimer, a. g. e. 238 Stephen M. Walt, “Who’s Afraid of a Balance of Power?” Foreign Policy, 8 Aralık, 2017 (çevrimiçi) https://foreignpolicy.com/2017/12/08/whos-afraid-of-a-balance-of-power/, Erişim 9 Mayıs 2019. 298 çıkmıştır. Örneğin Ortadoğu’da ABD’nin askeri üsleri ve çok sayıda askeri birlikleri bulunmasına rağmen Washington bölgede yaşanan birçok savaştan sorumludur. Dolayısıyla ABD’nin askeri birliklerinin stratejik bölgelerde konuşlandırılması otomatikman olarak denge, istikrar ve barışı sağlamamaktadır. Üstelik bu yaklaşım bölgesel güçlere Sorumluluğu Devretmeyi ele almamaktadır. 239 Stephen M. Walt, ABD Yönetiminin Ortadoğu’da bazı devletler ile ittifakta olduğu ve bazılarına ise tam tersi karşı tutum izlediğinin yanlış olduğu kanaatindedir. Walt’a göre Rusya ve Çin hem İran’la hem de İsrail ve Suudi Arabistan ile iyi ilişkiler sürdürmektedirler. Dolayısıyla ABD de, Rusya ve Çin gibi bölgede tüm devletler ile normal ilişkileri sürdürdüğü takdirde, daha fazla kaldıraç elinde bulundurarak daha etkili bir Ortadoğu politikası izleyebilmektedir. 240 Foreign Affairs dergisinin editörü ve Neoklasik Realizm teorisinin mimarı Gideon Rose’a göre ABD Irak’a askeri müdahalede bulundu ve bu ülkeyi işgal etti ve sonucu maliyeti yüksek bir felaketti. ABD Libya’ya müdahale etti. Fakat işgal etmedi ve sonucu maliyeti yüksek bir felaketti. ABD Suriye’ye ise ne müdahale etti ne de işgal etti ve sonucu maliyeti yüksek bir felaketti. Yemen’de ABD Suudi Arabistan’ın oluşturduğu ittifaka, havadan saldırıya ve aktif diplomasiye destek verdi ve sonucu maliyeti yüksek bir felaketti. Dolayısıyla Rose’a göre toplumsal ve siyasi karışıklık eğiliminde olan günümüzdeki Ortadoğu’da doğrudan bulaşmak yerine bir kenarda durarak yapıcı bir rol oynamaya çalışmak ABD’nin güçsüzlüğü değil sağduyusunu göstermektedir. 241 Üstelik bu bölgede yaşanan olaylar sonucu büyük güç karşılaşmasının olasılığı da yükselmiştir. Tarihin Sonu ve Son Adam başlıklı kitabıyla tanınan Francis Fukuyama’ya göre ABD 2003 Irak saldırısı sonrası Ortadoğu bölgesinden kurtulma seçeneğini seçmesi öngörülmekteydi. Ancak Washington bir türlü kurtulamadı ve son dönem bölgede 239 Mearsheimer and Walt, a. g. e., s.70-77. 240 Stephen M. Walt, “Dear President Trump, Let’s Talk About Iran,” Foreign Policy, 24 Haziran, 2019 (çevrimiçi) https://foreignpolicy.com/2019/06/24/dear-president-trump-lets-talk-about-iran/, Erişim 29 Haziran 2019. 241 Gideon Rose, “Foreign Affairs Editor Gideon Rose Discusses Obama’s Iran Deal and the Real Threat of The Middle East,” Huffpost, 22 Aralık, 2016 (çevrimiçi) https://www.huffpost.com/entry/foreignaffairs-editor-gib8862356, Erişim 1 Haziran 2019. 299 özellikle de Suriye’de ciddi bir şekilde “büyük güç” karşılaşması ile karşı karşıya kaldı. 242 Ross Harrison ise Trump Yönetiminin stratejik bölgelerin güvenliği güvence altına almanın en iyi yolunu Uzaktan Dengeleme olarak belirtmektedir. Bu bağlamda Trump Yönetimi Suudi Arabistan ve İsrail’in yanında yer alarak yükselen İran’ı dengelemeye çalıştığını ve güç dengesini müttefikleri lehine restore ettiğini söylemektedir. Ancak Harrison’a göre bu yaklaşımın uygulanması iki nedenle başarılı olmayabilmektedir. İlk olarak Suudi Arabistan ve İsrail konvansiyonel askeri güç bakımından İran’a kıyasla daha üstün konumdalar. Dolayısıyla bu iki ülke ABD olmadan da İran’ı dengeleyebilmektedirler. Öte yandan İran’ın bölgedeki etkisi ve üstünlük sağlaması konvansiyonel askeri güç bakımından değil, konvansiyonel olmayan hibrid savaş gücü ve kapasitesinden kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla Uzaktan dengeleme İran’ı dengelemek yerine bu ülkeye Ortadoğu’da iç savaş bölgelerinde etkisini arttırmaya isteklendirebilmektedir. Böyle bir durumda şiddet döngüsü daha artabilmektedir. İkinci husus ise Uzaktan Dengelemeye göre güç denkleminde dengelenmeye çalışılan tarafa destek sağlamaya istekli olan başka rakip bir gücün bulunmadığını varsaymasıdır. Ancak İran ABD’nin aşırı baskısı sonucu Rusya, Çin ve Avrupa Birliği’nden destek talebinde bulunabilmektedir. Böyle bir durumda da dengeleme ve istikrar gerçekleşmektense gerginlik tırmanabilmektedir. 243 Stephen Walt ise ABD’nin İran ile iyi ilişkiler kurmasının gerektiğinde vurgu yapmaktadır. Walt’a göre İran diğer Pers Körfezi ülkeleriyle kıyasta hem daha büyük nüfusa hem de daha büyük ekonomik kapasiteye sahip olduğundan gelecekte bölgeyi tahakküm altına alma potansiyeline sahiptir. Böyle bir olası durumda ABD İran’ı dengelemek için tehlikenin büyüklüğüne bağlı diğer bölgesel güçlere destek verebilmektedir. 244 242 “Iran is heading toward a social explosion, says ‘end of history’ man Fukuyama,” 12 Şubat, 2018, Arab News (çevrimiçi) http://www.arabnews.com/node/1244711/middle-east, Erişim 21 Eylül 2018. 243 Ross Harrison, “Shifts in the Middle East Balance of Power: An Historical Perspective,” Al Jazeera Centre for Studies, 2018, s. 13-14. 244 Walt, The Hell of Good Intentions: America's Foreign Policy Elite and the Decline of U.S. Primacy, a. g. e., s. 270. 300 ABD’nin dış politikasında Klasik Realizmin temelini atanlardan biri olan Nicholas J. Spykman Barış Coğrafyası (The Geography of the Peace) başlıklı kitabında Avrasya Kalpgahı, Avrasya Rimlandı ve Kuzey Amerika’yı kapsayan dünyanın kilit coğrafi güç merkezlerini tanımlayan bir jeopolitik harita çizdi. Spykman’ın Avrasya Limlandı, Batı Avrupa, Ortadoğu, Güneybatı Asya ve Uzak Doğu ülkelerini de içine alan kalpgahın çevresinde hilal şeklindeki bölgeyi kapsamaktaydı. Spykman bu kilit güç potansiyelini değerlendiğinde Rimland’ı kontrol edebilen devletin Avrasya bölgesine hüküm sürebileceğini ve Avrasya’ya hüküm sürebilen devletin dünyanın kaderini belirleyebileceği kanaatindeydi.245 James Holmes, diğer uzmanlara rağmen Spykman’a atıfta bulunarak ABD’nin İran’ın bölgesel hırslarının dizginlemek için “Uzaktan Dengeleme” yerine “Yakından Dengeleme” (onshore balancing) stratejisini uygulamasının gerektiğini vurgulamaktadır. Ancak Holmes İran’ın hayati alanı sayılan Pers Körfezi ve Güney Asya Rimland’nı hâkim olmasına ve bu bölgelerin kaynaklarını kontrol ederek askeri ve ekonomik hegemonya ve emperyalist bir güç konumuna gelmesine ve dolayısıyla ABD’nin çıkarlarını tehdit edebileceğine kuşkuyla bakmaktadır. Holmes Washington’un Güney Asya ve Pers Körfezi bölgesinde Yakından Dengeleme stratejisi bağlamında aktif rol oynamasının gerektiğini düşünmektedir ve bölgedeki müttefikleri ile güçlü ittifaklar kurarak çatışma dönemlerinde Washington’un bu Rimland bölgeye erişimini güvence altına almanın gerektiğine vurgu yapmaktadır. Ancak Washington’un dış politikasında önceliklerinin sıralaması konusunda dikkatli olmasının gerektiğini sözlerine ekleyerek İran’ın şu an Batı Yarımküresi ’ne herhangi ani ve doğrudan bir tehdit oluşturmadığını ve ABD Yönetiminin başka hegemonyaların tehditlerine karşılık vermesinin önceliğini belirtmektedir. Holmes stratejinin bir ülkenin önceliklerini belirleme ve hayata geçirme sanatı ve bilimi olduğuna vurgu yaparak büyük güç rekabetinin Washington’un şu anki ilk sırada gelen önceliği ve İran’ın ikincil bir tehdit olduğunu söylemektedir. 246 245 Francis P. Sempa, “Nicholas Spykman and the Struggle for the Asiatic Mediterranean,” The Diplomat, 9 Ocak, 2015, https://thediplomat.com/2015/01/nicholas-spykman-and-the-struggle-for-the-asiaticmediterranean/, Erişim 13 Ekim 2018. 246 James Holmes, “Is It Time to Go to War with Iran? Here Is What a Famous Yale Professor Might Have Said,” The National Interest, 29 Haziran, 2019, (çevrimiçi) https://nationalinterest.org/blog/buzz/ittime-go-war-iran-here-what-famous-yale-professor-might-have-said-64801, Erişim 2 Temmuz 2019. 301 3. İttifaklar Paradigması: Güç Dengesi ve Tehdit Dengesi Güç dengesinde hegemonya olmaya çalışan taraf diğer taraflarca ittifaklar oluşumuyla dengelenmeye çalışılmaktadır. Ancak tehdit oluşturan aktörün karşısında ittifaklar yoluyla caydırıcılık oluşturmak tehdit dengesini ortaya koymaktadır. Tehdit Dengesi Teorisi 1985’de Stephen M. Walt tarafından “İttifak Oluşumu ve Dünya Güç Dengesi”247 başlıklı makalesiyle Uluslararası İlişkiler literatürüne giriş yaptı. Walt 1987’de yayınladığı İttifakların Kökenleri248 başlıklı kitabında ise bu teoriyi detaylı bir şekilde ele aldı. Stephen Walt’a göre devletleri dengelemeye iten faktör güçten ziyade algıladıkları tehdittir. Bu bağlamda devletler güvenliklerine meydan okuyan en büyük tehdidi dengelemeye çalışmaktadırlar. Dolayısıyla bir devletin gücü arttığında rakip devletlerin tehdit algısı dengelemeye başvurmalarına neden olabilmektedir. Walt’a göre bir devleti tehdit haline getiren unsurlar ise devletin biriktirdiği güç, coğrafi yakınlık, saldırgan kabiliyetleri ve mütecaviz niyetleri olarak tanımlanmaktadır. 249 Tehdit dengesi teorisi, güç dengesi teorisine ufak değişiklikler yaparak bu teorini tamamlamaya ve güncellemeye çalıştı. Barry Buzan Pers Körfezi bölgesini, devletlerin güvenliğinin yüksek düzeyde karşılıklı tehdit ve korku ile birbirlerine bağımlı bir sisteme oturtan bölgesel bir güvenlik kompleksi olarak tanımlamaktadır. Ayrıca din ve mezhep gibi ulus ötesi güçler, yerel devletlerin kimliğini etkileyebilmekte ve yüksek derecede karşılıklı güvenlik etkileşimi yaratabilmektedir. 250 Irak’ın 1990’da Kuveyt’i işgal etmesi sonrası büyük bir ittifakın oluşumu tehdit dengesini en iyi şekilde açıklayabilmektedir. Irak’ın İran’la olan sekiz senelik savaşta biriktirdiği güç ve elde ettiği silahlar, petrol kaynaklarına yakınlığı, mütecaviz niyetleri ve Kuveyt’i ele geçirdikten sonra Suudi Arabistan’a saldırı düzenleyebileceği uluslararası toplumun tepkisine neden oldu. Bu bağlamda uluslararası toplum büyük bir koalisyon oluşturarak bu tehdidi dengelemeye çalıştı. Suudi Arabistan’a 247 Stephen M. Walt, “Alliance Formation and Balance of World Power,” International Security, C. IX, No: 4, 1985, s. 3-43 248 Stephen M. Walt, The Origins of Alliances, London, Cornell University Press, 1987. 249 Stephen M. Walt, “Balancing Threat: The United States and The Middle East,” An Interview with Stephen M. Walt, Yale Journal of International Affairs, İlkbahar/Yaz, 2010, s.10. 250 Barry Buzan and Lene Hansen, eds. International security, London, Sage Publications, 2007. 302 gelindiğinde rejiminin meşruluğu ve istikrarına karşı tehditler tamamen maddi olan güç faktörü ve güç bağlamında tehditleri gölgelemektedir. Dolayısıyla geleneksel güç dengesi çerçevesi Suudi Arabistan’ın dış politika davranışlarını ve bölgesel güvenlik politikalarını açıklamada yetersiz kalmaktadır. Stephen Walt’ın ortaya koyduğu tehdit dengesi çerçevesi konuyu daha iyi açıklayabilmektedir. Bu bağlamda karar alıcılar ve liderler rakiplerinin algıları ve niyetlerini dikkate almaktadırlar. Dolayısıyla Suudi liderler İran’ın balistik füzeleri, nükleer programı ve askeri yükselişini kendi başına bir tehdit olarak algılamamaktadırlar. Ancak Suudi Arabistan sistemi, meşruluğu, bekası ve iç istikrarını doğrudan tehdit eden tehlikelerle ilgilenmektedirler. Bu tehditler hem iç hem de dış düzeyi etkileyen bir niteliğe sahiptir. Dolayısıyla bölgesel düzeyde saflaşmalar ve ittifaklar da değişmektedir. 4. Riyad’ın Tahran Tehdidini Dengeleme Stratejisi: Geniş Kapsamlı Dengeleme Son on yılda Ortadoğu, Pers körfezi ve Doğu Akdeniz’de gelişmelere bakıldığında bağımsızlık talebi, askeri darbe, isyan ve devrim gibi olgulara tanıklık edilmiştir. Bölgeyi sarsan Arap Baharı ayaklanmaları ve jeopolitik çatışmaların mezhepselleştirilmesi bölge devletlerinde ülke düzeyi (yurt içi) ve bölgesel düzey arasındaki etkileşimi yoğunlaştırdı. Protestolara maruz kalan bölge devletleri yerli, bölgesel ve küresel aktörler ve ideolojilere karşı yurt içinde siyasi düzeni sağlamak ve jeopolitik çıkarlarını korumaya çalıştığında hem maddi hem de kimliksel güvenlik tehditleri iç içe geçmiş hale geldi. Böyle bir ortamda İran ve Suudi Arabistan bölgedeki hâkim olan istikrarsızlığı ve komşu devletlerin güçsüzleşmesini kullanarak jeopolitik çıkarlarını ilerletmeye çalıştılar. Bu ortamda ulus ötesi devlet dışı aktörler ve kimliksel hareketler aktif hale geldiler ve yerli aktörler yerli rakiplerini dengelemek için bölgesel aktörlerle ittifak yaparak destek almaya kalkıştılar. Böylelikle bölge rejimlerinin güvenliği ve kimliksel tehditler dış politika öncelikleri ve bölgesel ittifakları belirledi ve liderler ve yönetici seçkinler şümullü bir şekilde dengelemeye başvurdular. 251 251 Bassel F. Salloukh, “Overlapping Contests and Middle East International Relations: The Return of the Weak Arab State,” Political Science & Politics, C. L, No: 3, 2017, s. 660-663. 303 Geleneksel olarak Suudi Arabistan İran’ın dengelenmesinin bir dış güç (ABD) tarafından yapılmasından yana olmuştur. Dolayısıyla Riyad bölgede ABD’yi dengeleyici bir güç olarak görmektedir. Ayrıca son dönem İsrail ile ittifak oluşturarak Şii İran’ı ve bu ülkeye bağlı Şii milisleri geniş kapsamlı bir şekilde dengelemeye çalışmıştır. İsrail’in Başbakanı Netanyahu Arap devletlerle gayrı resmi barışa vardıklarını belirtmesi bu bağlamda değerlendirilebilmektedir. Dolayısıyla İran tehdidi karşısında Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap devletler ve İsrail doğal müttefikler haline gelmişler.252 Üstelik Riyad İran’ı dengeleme kabiliyetini güçlendirmek üzere Arap NATO’su diye bir ittifak oluşturmaya çalıştı. Bu bağlamda Stephen David’ın “Geniş Kapsamlı Dengeleme stratejisi” veya “Şümullü Dengeleme stratejisi” (Omnibalancing) Suudi Arabistan’ın İran’a karşı dengeleyici stratejisini açıklamaktadır. Stephen David 1991’de Dünya Siyaseti (World Politics) dergisinde yayınladığı “Üçüncü Dünya İttifakı” başlıklı makalesinde gerçekçi güç dengesi ötesine geçerek gelişmekte olan ülkelerin yönetici seçkinleri ve liderlerinin maruz kaldıkları ciddi iç tehditlere karşı Geniş Kapsamlı Dengeleme stratejisine başvurabileceklerini savundu.253 David aynı yıl yayınladığı Tarafların Seçimi: Üçüncü Dünyadaki İttifak ve Yeniden İttifak başlıklı kitapta daha detaylı konuya ele aldı. 254 David'e göre güç dengesi, devletin diğer devletlerden gelen tehditlere karşılık verme ihtiyacını ele alırken, Kapsamlı Dengeleme rejime ve liderlerine yönelik iç ve dış tehditlere odaklanmaktadır. Üçüncü Dünya liderlerinin temel hedefi iktidarda kalmak ve rejimlerinin bekasını sağlamak olduğundan zaman zaman devletin çıkarları yerine egemen seçkinlerin çıkarları öncelik kazanmaktadır.255 Dolayısıyla demokratik olmayan 252 “Araplar’la Gayri Resmi Barışa Vardık,” (Farsça) Tabnak, 12 Temmuz, 2019 (çevrimiçi) https://www.tabnak.ir/fa/news/911123/, Erişim 13 Temmuz 2019. 253 Steven R. David, “Explaining Third World Alignment,” World Politics, C. XLIII, No: 2, 1991, s. 233- 256, (çevrimiçi) https://www.cambridge.org/core/journals/world-politics/article/explaining-thirdworld alignment/A9E3AEBB25633EA8D862DA20752FFF99, Erişim 17 Ocak 2019. 254 Stephen R. David, Choosing Sides: Alignment and Realignment in the Third World, Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1991. 255 Daniel W. Drezner, “Trump, Russia and omnibalancing,” The Washington Post, 15 Haziran, 2017 (çevrimiçi) https://www.washingtonpost.com/news/posteverything/wp/2017/06/15/trump-russia-and-omnibalancing/, Erişim 3 Kasım 2018. 304 rejimlerde seçkinlerin kendi çıkarlarını ve rejimlerinin güvenliğini korumak amaçlı Geniş Kapsamlı Dengelemeyi tercih etmektedirler.256 İranlı akademisyen Cafer Hakpenah Ortadoğu bölgesinde klasik güç dengesi yerine tehdit dengesi çerçevesinde Geniş Kapsamlı Dengelemeye vurgu yapmaktadır.257 Ayrıca İranlı akademisyen ve Ortadoğu Çalışmaları uzmanları Abdülmecid Seyfi ve Nasır Purhasan Suudi Arabistan’ın İran’a karşı ittifak kurma çabasını Geniş kapsamlı Dengeleme stratejisinin bağlamında gerçekleştiğini belirtmektedirler. 258 Geniş kapsamlı dengeleme stratejisi liderler ve karar alıcılar tarafından iç ve dış tehditlere karşı denge sağlamak için uygulanmaktadır. Bu bağlamda bir iç tehdidi dengelemek için dış kaynaklardan ve güçlerden destek aranmaktadır ve dış tehlike ciddi bir tehdit haline geldiğinde ise tehdidi dengelemek ve gidermek ülke düzeyde birlik ve meşruiyeti pekiştirmek için kullanılmaktadır.259 Stephen David’e göre liderler ve yönetici seçkinler en çok rejimlerinin güvenliği ile ilgilenirler ve bu nedenle ortaya çıkan tehditleri geniş kapsamlı bir şekilde dengelemeye çalışmaktadırlar. Suudi Arabistan Yönetiminin çıkarları, iç ve dış düzeyde rejimin bekası ve yurtiçinde istikrarı sağlama, rejiminin meşruluk kaynağı olan Vehhabi ideolojisini yayma, ülkenin sınırlarını ve toprak bütünlüğünü muhafaza etme, yakın çevresi gören Arap Yarımadasında etkisini koruma, İslam dünyasının liderlik rolünü üstlenme (İslam İşbirliği Örgütünde başrol oynamakla), güvenliğini sağlamak için ABD ile ittifakın sürdürmesini güvence altına alma, Arap Dünyasının önderliği ve Arap devletlerin Ağabeyliği statüsünü benimseme (Arap Birliği’nde önderlik yapmakla), Pers Körfezi bölgesindeki müttefikleri ile ittifakı sürdürme (Körfez İşbirliği Konseyi aracılığıyla), Şii İran karşısında Sünni devletlerin lideri olarak görev yapma ve kendi Şii nüfusunu bastırma, bölgesel rakibi olan İran’ı güçsüzleştirme ve küresel petrol ticaretinde başat konumunu garantiye alma (OPEC 256 René Rieger, Saudi Arabian Foreign Relations: Diplomacy and Mediation in Conflict Resolution, New York, Routledge, 2017. 257 Cafer Hakpenah, “Geniş Kapsamlı Dengeleme: Etnisitenin Dış Politika Üzerine Etkisi ve Rolünü Açıklamak için Analitik Bir Çerçeve,” (Farsça) Feslname-yi Rahbord, C. XVIII, No: 53, Kış, 2010. 258 Abdülmecid Seyfi ve Nasır Purhasan, “Suudi Arabistan’ın İran İslam Cumhuriyeti’ne Karşı Geniş Kapsamlı Dengeleme ve İttifak Oluşturma,” Feslname-yi Tahkikat-i Siyasi-yi Beynelmileli, No: 26, İlkbahar, 2017. 259 Umer Karim, “The Evolution of Saudi Foreign Policy and the Role of Decision-making Processes and Actors,” The International Spectator, C. LII, No: 2, 2017, s. 72. 305 örgütünde başat konumunu korumakla) ve İran’ı bölgesel düzeyde dizginleme ve dengeleme olarak özetlenebilmektedir. Bu bağlamda Riyad, iç politika ve dış politika hedeflerini ve çıkarlarını tehlikeye atan tehditleri gidermek için Geniş Kapsamlı Dengelemeye başvurmuştur.260 Ömer Kerim’e göre Suudi Arabistan, bu stratejiyi hem Abdülnasır dönemi Mısır’dan, Baas Yönetimindeki Irak’tan ve 1979 devrim sonrası İran'dan kaynaklanan dış tehditlere karşı hem de Arap milliyetçiliği ve Müslüman Kardeşler gibi devlet ötesi hareketlerin oluşturduğu tehditlere karşı kullanmıştır. Dolayısıyla bu dinamikler iç ve dış politika alanlarının iç içe geçmesine yol açmıştır. Suudi Arabistan’ın İran tehdidi dengeleme çabası 1979 İran İslam Devrimi sonrası İran-Irak savaşı sırasında gerçekleşti ve 1981’de Körfez İşbirliği Konsey’in ortaya çıkışına neden oldu. Bu bağlamda İran’ın devrimci söylemi Suudi Arabistan ve monarşik müttefiklerinin bekasını tehdit etmekteydi. Bu devletler ülke düzeyinde birçok sorunla karşı karşıya kaldıkları için ülke düzeyinde olası istikrarsızlıkları önlemek için İran tehdidini geniş kapsamlı bir şekilde dengelemeye başvurdular ve bu bağlamda Irak’a destek verdiler. Kral Fahad, Ayetullah Humeyni’nin İslam’da krallık sisteminin olmadığına dair sözleri karşısında kendisine “kral” yerine “İki Ulu Haremin Hizmetkârı” (Hadimül Haremeyn Eş-şerifeyn) unvanının kullanılmasını emretti. Suudi liderler 2003 Irak işgalini tarihi bir hata ve bölgede Sünnilerin egemenliğine büyük bir darbe olarak gördüler ve ABD’nin Irak’ı İran’a teslim ettiğini düşünerek kendileri Tahran tehdidini dengelemek için eyleme geçti ve Irak’ta Sünni Arap kabilelere ve Sünni cihatçılara destek sağladılar. 2011 Arap Baharı öncesi Suudi Arabistan dış tehditler karşısında müttefiki ABD’nin desteğine güvenmekteydi. Ancak ABD’nin müttefiki olan Mısır’da Hüsnü Mübarek devrildiğinde Washington Mübarek rejimine herhangi bir destek sunmadı. Dolayısıyla Suudi Arabistan ABD’ye olduğu güveni sarsıldı. Suudi Arabistan kendi topraklarında olası ayaklanmalar durumunda ABD’nin kayıtsız kalacağını düşünerek kendi göbeğini kesmesinin farkına vardı. Riyad aktif ve saldırgan tutum izleyerek siyasi ve askeri ittifaklar kurarak krallığa yönelik tehditleri kendisi dengelemeye çalıştı. ABD’nin bölgede doğrudan müdahaleden çekinmesi 260 Rieger, a. g. e. 306 bölgesel ittifakların yeniden yapılandırılmasına katkıda bulundu. Bu bağlamda ortaya çıkan bazı ittifaklar mezhepsel Şii-Sünni kimlikleri üzerinden gerçekleşti. Suudi liderler Arap Baharı ayaklanmalarını, İran devrimi gibi hem ülke düzeyinde hem de bölgesel düzeyde bir tehdit olarak algıladılar ve böylece ayaklanmalar karşıtı baş aktöre dönüştüler. Vehhabilik ideolojisinin rakibi olan Müslüman Kardeşler’in adayının en büyük Arap-Sünni ülkelerden biri olan Mısır’da iktidara gelmesi Riyad tarafından tahammül edilmez bir tehdit olarak algılandı. Ayrıca İran’ın Müslümanlar Kardeşler ile iyi ilişkileri ve Kahire’nin Tahran’la yakınlaşma olasılığı261 Suudi liderleri öfkelendirdi. Bu nedenle Riyad Temmuz 2013’de Muhammed Mürsi hükümetine karşı gerçekleşen darbeyi destekledi ve yeni askeri hükümete maddi destek sağladı. Suudi Arabistan’ın yönetici seçkinleri ülkelerinin mutlak monarşi sistemine itiraz, aile içi kral ve veliaht seçimine yönelik ihtilaflar, yönetici ailenin lüks yaşam tarzı, yeni Vehhabilerin eleştirileri ve dini aşırıcılık, Şiilerin ikinci sınıf vatandaş konumu, mezhepsel ayrımcılığa karşı ayaklanma, petrol fiyatlarında dalgalanmalar ve ülkede nüfus artışı ve işsizlik melesi gibi siyasi, dini, ekonomik ve sosyal krizlere karşı güçte kalmak için ve Suud hanedanı rejiminin bekasını korumak için bölgesel ve küresel müttefikler arayışında bulunmuşlar. 262 ABD’nin eski Başkanı barack Obama bölgede Arap monarşiler için en büyük tehdidin İran değil, kendi ülkelerinin içinden geldiğini savunmuştur. Obama’ya göre bu ülkelerin gençleri arasında memnuniyetsizlik, işsizlik, mağduriyetler, İran ve IŞİD’in tehdidine nazaran daha büyük bir tehdit oluşturmaktadırlar. Bu bağlamda dışlanmış ve marjinalleştirilmiş halk ve aşırıcı bir ideoloji ve halk arasında mağduriyetlerini gidermek için siyasi bir çözümün bulunmadığına dair bir algı oluşumu en büyük tehdit sayılmaktadır. 263 Dolayısıyla ülke düzeyinde meşruluğa sahip olmayan devletler iç ve dış düzeyde tehditlere karşı hemfikir devletlerle ideolojik ittifaklara başvurmaya yatkınlar. Suudi 261 1979 İran İslam Devrimi sonrası İran hükümeti Mısır’la bu ülkenin İsrail ile Camp David anlaşmasını imzaladığını gerekçe gösterarek tüm siyasi ve diplomatik ilişkilerini kesti. İran ve Mısır arasında diplomatik ilişkilerin olmaması günümüze kadar devam etmiştir. 262 Seyfi ve Purhasan, a.g.e., s. 92-100. 263 Thomas L. Friedman, “Iran and the Obama Doctrine,” The New York Times, 14 Nisan, 2015 (çevrimiçi) https://www.nytimes.com/2015/04/06/opinion/thomas-friedman-the-obama-doctrine-and-iraninterview.html, Erişim 9 Mart 2019. 307 Arabistan bölgede monarşi hem fikir devletler ile kurduğu Körfez İşbirliği Konseyi’nin Ada Kalkanı Gücü bünyesinde 2011’de Bahreyn’e askeri müdahalede bulundu. Nüfusunun çoğunluğu Şii olan Bahreyn’de Suudi Arabistan ve müttefikleri Şii isyancıları İran’ın kuklası olarak görerek sözde İran tehdidi gidermek için acımasız bir şekilde ayaklanmaları bastırdılar. İnşacı bir bakış açısıyla bakılırsa tehdit algıları kimliksel faktörler ve mezhepsel kimlik politikası bağlamında şekillenmektedir ve dolayısıyla Suudi Arabistan liderliğinde Sünni-Arap kampın önceliği ülke düzeyinde siyasi güçlerini güvence altına almak olarak nitelendirilmektedir. Realist yaklaşım açısından ise Suudi yönetici seçkinleri tehdit algıları ve bu tehditleri gidermek için iç ve dış güvenliği birbirine bağlantılı ve içi içe geçmiş olarak görmektedir. Dolayısıyla geniş kapsamlı dengeleme ve çoklu bağımlılık kavramları bu olgunun teorik temelini oluşturmaktadır. Suudi Arabistan’ın Bahreyn’e askeri müdahalesi, Suriye’de Esad rejimine karşı muhalif gruplara verdiği destek ve Yemen’e askeri bir ittifak bağlamında müdahalesi Riyad’ın ülke düzeyinde kimlik kaygıları, meşruluğu ve rejiminin bekası ve bölgesel düzeyde İran’la olan jeomezhepsel rekabet gibi faktörlerden kaynaklanmaktadır. Ortaya çıkan tabloda Riyad rejiminin meşruiyet temellerini güçlendirmek ve siyasi ve güvenlik çıkarlarını elde etmek için yayılmacı, müdahaleci ve mütecaviz bir tutum izleyerek vekâlet savaşlarına başvurduğu görünmektedir. Suudi Arabistan ve müttefikleri geniş kapsamlı dengeleme bağlamında ülke düzeyinde rejimlerinin bekası ve bölgesel ve küresel düzeyde kısıtlayıcı tehditler ve güçlendiren fırsatlar arasında bir bağlantı kurarak dengeyi sağlamayı hedeflemektedirler. Dolayısıyla Suudi Arabistan’ın dış politikası açıklandığında Suudi Yönetiminin ülke düzeyinde öncelikleri, kimlik faktörü ve mezhepsel politikası dikkate alınması gerekli görünmektedir. Başka bir deyişle Suudi rejiminin en büyük sorunu olan meşruluğu ve bekasının sağlanması, dış politika kararlarını ve seçeneklerini etkilemektedir. Ayrıca Kral Selman'ın 2015’te tahta geçmesi sonucu Riyad daha aktif, mütecaviz ve müdahaleci bir dış politika benimsedi. Yemen’de İran yanlısı Husiler’in bu ülkenin başkenti Sanaa’yı ele geçirmeleri Suudi Arabistan için tehdit çanını çaldı. Suudi 308 Arabistan bu tehdidi gidermek için kendi liderliğinde bir ittifak kurarak bu ülkede askeri müdahalede bulundu. Suudi Arabistan ülke düzeyinde istikrar ve bölgesel düzeyde güvenlik sorunlarla karşı karşıya kaldığı bu saldırının gerekçesi olarak görünmektedir. Üstelik Suudi Arabistan İran’a karşı Arap NATO’su diye daha büyük bir ittifak oluşturmaya başvurdu. Ancak şimdiye kadar başarısız olmuştur. Kapsamlı dengeleme bağlamında Suudi Arabistan’ın karar alıcıları ve yönetici seçkinleri hem ülke düzeyinde algıladıkları tehditler karşısında ve güçte kalmalarını sürdürmek için hem de dış politikada rejimlerini güçlendiren politikalar izlemeye çalışmaktadırlar. Böylece yönetici seçkinlerin güvenliği devletin güvenliğinin yerini almıştır ve yöneticilerin çıkarları devletin çıkarı olarak sunulmaktadır. 264 Bu bağlamda Prens Muhammed bin Selman, IŞİD ve sözde diğer terör örgütlerine karşı mücadele bağlamında 15 Aralık 2015 tarihinde Teröre Karşı Savaşta Askeri İslam İttifakı’nın kuruluşunu duyurdu. 34 Müslüman ülkenin katılımıyla oluşan ve daha sonra 41 üye sayısına ulaşan ittifakın ortak tatbikat merkezine Riyad ev sahipliği yapmaktadır. Ancak İran bu ittifaka davet edilmedi. Dolayısıyla bu ittifakın İran’ı ve Hizbullah ve Ensarullah gibi müttefiklerine karşı kurulduğu iddiaları ve algısı ortaya çıktı.265 Suudi Arabistan’ın kurduğu ittifak bağlamında Yemen’e askeri müdahalesi ve Arap NATO’su diye bir Arap ordusu kurma arayışı Riyad’ın bölgede yeni denge oluşturmaya yönelik çabalarını göstermektedir. Böylece Suudi Arabistan ABD’nin bölgede pragmatik olarak tehdit kaynaklarını dengeleme çabalarına güvenmektense bağımsız bir güvenlik politikası izleyerek algıladığı tehditlere karşı ABD’den bağımsız bir şekilde dengelemeye çalışmaktadır. Ancak Riyad’ın müttefiki olan Sisi Yönetimindeki Mısır, Suudi Arabistan’ın tutumuna rağmen Beşşar Esad ile dostane bir duruş sergilemesi ve diğer müttefiki Pakistan’ın Yemen’e askeri müdahaleye katılmayı reddetmesi, Katar’ın bağımsız tutum izlemesi ve Riyad ile yaşanan ihtilaflar sonucu askerlerini Yemen’den geri çekmesi ve gergin ilişkiler 264 Hakpenah, a.g.e., s. 199-200. 265 Ferhad Kasimi, Muhammed Hüseyin Cemşidi ve Seccad Mühsini, “Suudi Arabistan ve İran İslam Cumhuriyetine Karşı Caydırıcı Ağ Oluşturma,” Feslname-yi Mutaliat-i Rahbordi, C. XXI, No: 3, Güz, 2018, s. 141-143. 309 sonucu Riyad tarafından abluka altına alınması ve son dönem Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri arasında ortaya çıkan ihtilaflar Riyad’ın çabalarının başarısız olduğu ortaya çıkmıştır. Suudi Arabistan Geniş Kapsamlı Dengeleyici bir aktör olarak iç ve dış tehditleri eş zamanlı olarak yurtiçinde, bölgesel düzeyde ve küresel düzeyde dengelemekle iç ve dış güvenliğini sağlamaya çalışmaktadır.266 Bu bağlamda Suudi Arabistan devlet çıkarlarına karşı algıladığı çeşitli tehditleri geniş kapsamlı bir şekilde dengelemeye çalışmaktadır. Riyad bölgedeki Arap-Sünni müttefikleri ile fikir birliğine varmaya ve tehditlere karşı işbirliği yapmaya çalışmaktadır. Ayrıca petrol gelirleri ve maddi destek yoluyla Sudan, Cibuti ve Pakistan gibi fakir ülkeleri kendi politikalarına uymaya yönlendirmeye çalışmaktadır ve kurduğu ittifaklarda bu devletlerin katılımını hedeflemektedir. Ayrıca Riyad kapsamlı dengeleme bağlamında geleneksel müttefiki ABD yanı sıra Rusya, Japon, Çin ve Avrupa Birliği ile ikili ekonomik ilişkileri geliştirerek karşılıklı çoklu bağımlılık oluşturmaya çaba sarf etmektedir. Böylece geleneksel müttefiki olan ABD ile ilişiklerini tehlikeye atmaksızın bu süper güce bağımsızlığını azaltarak diğer güçlerin desteğiyle uluslararası sistemde kırılgan rejiminin bakasını sağlama çalışmaktadır. 267 Ayrıca Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de tek bir hâkim güçten bahsetmek mümkün değildir ve bir dizi orta güçlerden oluşan ve değişmekte olan ittifaklar gündeme gelmektedir. Böylece bölgede rekabetçi çok kutuplu bir sistem ortaya çıktığı görünmektedir. 268 266 Evan Campbell and Stive A. Yetiv, “Realpolitik and Religion: The Twin Sources of Saudi Arabia’s Foreign Policy,” Jack Covarrubias and Tom Lansford (eds.) Strategic Interests in the Middle East: Opposition or Support for US Foreign Policy, Burlington, Ashgate, 2007, s. 138. 267 Gerd Nonneman, “Determinants and Patterns of Saudi Foreign Policy: ‘Omnibalancing’ and ‘Relative Autonomy’ in Multiple Environments,” Saudi Arabia in the Balance: Political Economy, Society, Foreign Affairs, London, Hurst & Co. 2005, s. 315-351. 268 Silvia Colombo, “Foreign Policy Activism in Saudi Arabia and Oman: Diverging Narratives and Stances towards the Syrian and Yemeni Conflicts,” The International Spectator, C. LII, No: 2, 2017, s. 56. 310 SONUÇ Bu tezde İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde uyuşmazlık nedenleri ele alınmıştır. İran ve Suudi Arabistan’ın arasında uyuşmazlık derin tarihi, mezhepsel ve siyasi ihtilaflara dayansa bile Batıda daha çok mezhepsel boyutu gündeme gelmiştir ve iki ülke arasında uyuşmazlık 17. yüzyılda Katolikler ve Protestanlar arasında yaşanan 30 yıllık savaşla karşılaştırılmıştır. Bu çalışmaya göre bölgede yaşanan tüm çatışmaların ve İran ve Suudi Arabistan arasında yaşanan uyuşmazlık mezhepsel görünse/gösterilse bile bu gerginliklerin arkasında başka siyasi, ekonomik, jeopolitik ve kültürel dinamikler yer almıştır. Dolayısıyla ilkselci mezhepçilik çerçevesi bölgede yaşanan çatışmaları ve Tahran ve Riyad arasında uyuşmazlığı kapsamlı bir şekilde açıklamada yetersiz kaldığı görünmektedir ve başka uygun bir analitik çerçeve gerekmektedir. 1979 İran İslam Devrimi sonrası Tahran ve Riyad kendilerini Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de en büyük güç olarak gördüler ve her biri diğerini mezhepçi, yayılmacı ve saldırgan politika izlemekle suçladı. Her iki devletin bölgesel düzeyde konumlarını korumak ve ülke düzeyinde meşruluklarına yönelik zorluklar ve tehditlerin üstesinden gelmek için mezhepsel kimliğe en iyi araç olarak sığındılar. Aslında son döneme bakıldığında Şii-Sünni mezhepsel kimlik her iki devletin ulusal siyasi kimliğini oluşturan öğeler arasında daha ağır basmıştır. Tahran ve Riyad’ın ilişkilerini gölgeleyen mezhepçilik siyasi özelliklere ve dinamiklere sahip olduğu için bu olgu politik-mezhepçilik olarak adlandırılabilmektedir. Bu olgu çağdaş dönem 20. yüzyılın son yılarında ve 21. yüzyılın başlarında etnik milliyetçilik ile benzer işlevlere sahip bir olgu olarak ortaya çıktı. 1979 İran İslam Devrimi’yle ortaya çıkan, 2003 Irak işgali ile alevlenen ve özellikle 2011 Arap Baharı ile tırmanan politik-mezhepçilik Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz siyasetinin kilit olgularının biri haline geldi ve İran ve Suudi Arabistan ilişkilerindeki uyuşmazlıkları etkileyen üç önemli dönüm noktası olarak nitelendirilmektedir. Bu üç dönüm noktası siyasi mezhepçiliğin üç şiddetli dalgası olarak bölgede hâkim olan Sünni siyasi düzene meydan okudu ve böylece politik-mezhepçiliğin ön plana çıkmasına neden oldu. Böylece 311 2011 Arap Baharı sonrası İran ve Suudi Arabistan arasındaki uyuşmazlık tüm bölgeye sıçradı. Mezhepsel kimlik bu iki aktörün bölgesel rollerini açıklamasındaki objektif işlevi, siyasette bağımsız motive edici bir güç olarak hareket edebilmesidir. Bu bağlamda, politik-mezhepçilik zaman zaman Tahran ve Riyad’ın liderleri ve karar alıcıları tarafından iç ve bölgesel hedefler uğruna kullanılmıştır. Dolayısıyla İran ve Suudi Arabistan seçkinleri yurtiçinde meşruluklarını pekiştirmek ve yurtdışında dış politikalarını yürütmek için mezhepsel kimliği siyasileştirerek etkili bir silah olarak kullanmışlar. Geçmişte, etnik/mezhepsel çatışma teorileri genel olarak devleti kimlik mobilasyön sürecinde pasif bir aktör olarak ele almıştı. Bu bakış açısına göre devlet altı aktörler rakip gruplar karşısında güçlerini arttırmak için çeşitli devlet kurumlarının kontrolünü kazanmaya çalışmakta ve böylece kaçınılmaz olarak rakip etnik/mezhepsel gruplar arasında çatışma ortaya çıkmaktadır. Bu mücadelelerin yoğunlaşması nihayetinde devletin güçsüzleşmesine, çökmesine ve başarısızlığına yol açabilmektedir. Ancak bu tezde Ortadoğu'nun tanıklık ettiği kimlik seferberliği, toplumsal aktörlerin ya da seçkinlerin davranışından ziyade devlet düzeyinde aktörler tarafından güç ve etki edinme çabalarına dayandığı ortaya çıkmaktadır. İran ve Suudi Arabistan bölgesel aktörler olarak, herhangi bir topluluğun gayesine bakmaksızın çatışma bölgelerinde rakip kimlikler arasındaki gerginliği siyasi kazanımlarını ve çıkarları doğrultusunda kullanmışlardır. Tahran ve Riyad günümüze kadar doğrudan bir savaşa girmeseler bile bölgede ortaya çıkan görece güçsüz devletlerin topraklarında (Irak, Suriye ve Yemen) asimetrik bir çatışmada vekilleri aracılığıyla karşı karşıya gelmişler. Bu bağlamda İran, vekilleri olan devlet-dışı Şii gruplara destek vermekte; Suudi Arabistan ise Selefi ve aşırılık yanlısı cihatçı grupları desteklemektedir. Ancak Riyad ve Tahran bu mezhepsel politikalar kılığı altında kendi jeopolitik ve stratejik çıkarlarını izlemektedirler. Başka bir deyişle iki ülke kendi çıkarları gereği bölgede bir Şii-Sünni saflaşması ve mobilizasyonu ile “jeomezhepsel” ve “politik-mezhepsel” politikalar izlemeye başvurmuşlardır. Bu yüzden siyasileştirilmiş, silahlaştırılmış ve askerileştirilmiş bir mezhepçilik bölgede ortaya çıkarak iki ülke ilişkilerinde uyuşmazlığa neden olmuştur. 312 Günümüzde Güney Batı Asya, Pers Körfezi, Doğu Akdeniz ve Kuzey Afrika’da jeopolitik rekabetlerin ideolojik rekabete dönüşmesi ve mezhepsel çatışmalar ile sonuçlanması sık görünen bir olgudur. Ancak İran ve Suudi Arabistan arasındaki rekabet bu bölgelerdeki sosyal ve siyasi gelişmelerden de etkilenmektedir. Başka bir deyişle mezhepçilik olgusu İran ve Suudi Arabistan'ın dış politika önceliklerinde yer alsa da bu olgunun arkasında siyasi ve ekonomik çıkarlar, güç ve etki alanlarını genişletmek ve bölgede başat güç statüsünü elde etmek gibi hedefler yer almaktadır. Araçsalcılığa göre politik-mezhepçilik yüzeysel siyasi bir yapı olarak İran ve Suudi Arabistan’ın siyasi liderlerin manipülasyon ve suiistimali sonucu ortaya çıkmıştır. Bu iki ülke bölgesel rekabet ve güç mücadelesinde ve gerçekçi güç mücadelesinde mezhepsel kimlik üzerine kitleleri harekete geçirmek için politik-mezhepçiliği bölgesel düzeyde güçlü bir kaldıraç olarak patron-yanaşma ilişkisi kurmak için kullanmışlar. Ayrıca bu devletler ülke düzeyinde mezhepsel kimlik bağlamında bir öteki inşasını gerçekleştirmek, otoriter sistemlerinin güçte kalmasını sağlamak ve meşruluk krizine karşı bir araç olarak politik-mezhepçiliği kullanılmıştır. Bu bağlamda, inşa edilen siyasi-mezhepsel kimlikler bu iki ülkenin reel politik çıkarlarına hizmet etmektedir. Dolayısıyla bölgede Şii-Sünni topluluklar arasındaki gerilimler eskiye dayansa bile siyasi ve ekonomik çıkarlar elde etmek için mezhepsel kimliğin araçsallaştırılması yeni ve çağdaş bir olgudur. Nitekim son yüzyılda bölgede bakıldığında mezhepçilik değil, Arap milliyetçiliği ve güç politikası hâkim paradigma olarak ön plana çıkmaktadır. İnşacılara göre devletler arası ilişkilerde devletlerin kimlikleri önemli bir faktördür. Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de ulus ötesi niteliğe sahip olan Şii ve Sünni kimlikler, ulusal kimlik ve devletin kimliği ile rekabette olduğundan ulus ötesi hareketlerin oluşumuna yol açabilmekte ve devlet merkezli bir davranışı sınırlandırmaktadır. Bu nedenle Ortadoğu, Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de güçsüz devletlerin topraklarında gerçekleşen vekâleten mezhepsel çatışmaların tırmanışında amiliyyet görevini yalnızca yerli gruplar ve taraflar değil, bölgesel devletler de üstlenebilmektedir. Teorik çerçeve açısından araçsalcılık bölgesel düzeyde İran ve Suudi Arabistan arasında uyuşmazlık ve Ortadoğu ve Pers Körfezi ve Doğu Akdeniz’de çatışmaları 313 açıklamaktadır. İnşacılık ise mezhepsel politikaların inşasını, bölgesel politikaların mezhepselleştirilmesini ve zaman zaman mezhepçiliğin yükselişi ve tırmanışının temel dinamikleri ve özelliklerine ışık tutmak açısından önemlidir. Bölgede egemen devletlerin çıkarları ve devlet ötesi İslamcılık, mezhepçilik ve Arap milliyetçiliği gibi kimlikler arasında bir çelişki olduğundan dış politika karar alıcılarının devlet çıkarları yerine ulus çıkarlarını ön plana çıkarmalarına neden olmakta ve İran ve Suudi Arabistan’ın devlet ötesi Şii ve Sünni kimliklerini bölgesel politikaları hizmetinde kullanmaya güçlü araç haline getirmektedir. İnşacılık ve araçsalcılık bağlamında ulusal ötesi Şii ve Sünni kimliksel çatışmalar sosyal bir gerçek olarak inşa düşüncesi de geçerlidir. Ancak yönetici seçkinler ve liderler tarafından tasarlanan ve inşa edilen sosyal gerçekler, ulusal çıkarların etkisi altında kalmaktadır. Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap-Sünni kamp bölgede İran’ı ve Şii müttefiklerini dizginlemek, etkilerini azaltmak ve dengelemek için mezhepsel söylemi bir politika aracı olarak kullanmışlar. Suudi Arabistan eskiden bölgede politikalarını yürütmek için İslamcılık ve Arap milliyetçiliği söylemleri bağlamında İslam dünyasının liderliği ve Arap devletlerin önderliği rolüne soyunmaktaydı. Ancak Riyad Irak işgali sonrası özellikle de Arap Baharı sonrası mezhepçilik söylemi bağlamında kendisini Sünnilerin lideri olarak göstermeye çalıştı. İran İslam Cumhuriyeti ise dış politikasında İslamcılık söylemi bağlamında hareket etmeye çalışsa bile İslamcı söylem arkasında bazen açık bir şekilde bazen de üstü kapalı bir şekilde mezhepsel Şii gruplara stratejik çıkarları bağlamında destek vermektedir. Arap Baharı sonrası dönem İran’ın yükselişi ve güçlenmesi Suudi Arabistan’ı İran’ı dengeleme ve geri püskürtmeye itti. İran 1988’den beri Irak’la olan sekiz senelik savaş tecrübesinden yola çıkarak bölgede güvenliğini sağlama temelli bir savunma doktrini, güvenlik politikası ve dış politikası izlemiştir ve dolayısıyla güvenlik arayışında olan bir devlet olarak tanımlanmıştır. Suudi Arabistan ise kendini üstün gören kimliği bağlamında tamahkâr bir aktör olarak İran’ın ektisi dizginlemek ve olası bir çatışmada mağlup etmek için bu devleti güçsüz bir devlet haline getirmek istemektedir. Dolayısıyla İran’ın güvenlik arayışında olan bir devlet olarak önceliği İslam Cumhuriyeti’nin bekasıdır ve Suudi Arabistan, İsrail ve ABD gibi tamahkâr devletlere karşı duyduğu güvensizliğin 314 karşısında savunma ve caydırıcı gücünü asimetrik savaş kabiliyetleri, balistik füze programı ve nükleer faaliyetleri bağlamında artırmaya çalışmaktadır. Ayrıca Şii toplulukların enerji kaynaklarının bulunduğu stratejik bölgelerde yaşamaları Şii jeopolitiği tanımını güçlendirmektedir. Dolayısıyla bu bölge tarihsel olarak bölgesel ve uluslararası aktörlerin güç mücadelesi alanı olmuştur. Başka bir deyişle Şiiliğin jeopolitik bir faktöre dönüşmesinde Şiilerin büyük kısmının ulusal, bölgesel ve uluslararası düzeyde güç ilişkileri bağlamından etkili olan bölgelerde yaşamaları önemli bir rol ifa etmiştir. Şii Jeopolitiğinin güçlenmesinde ve yükselişinde 1979 İran İslam Devrimi, 2003 Irak İşgali ve 2011 Arap Baharı ve müteakip olaylar üç önemli dönüm noktası olarak rol oynamışlar. Bu bağlamda Şii Jeopolitiği ibaresi Şii toplulukların mezhepsel kimliklerinin belli tarihi dönemlerde mezhep bağlamından çıkarak siyasi anlam taşıdığına işaret etmektedir. Dolayısıyla İran Şiiliğin merkezi ve diğer Şii toplulukların yaşadığı ülkeler İran’ın çevresinde yer aldığından İran’ı Şii dünyasının kalpgahı haline getirmiştir. Suudi Arabistan ise ŞiiJeopolitiğini İran’ın Pers İmparatorluğu’nu canlandırmak için uyguladığı yayılmacı politika olarak görmektedir. Riyad’a göre Tahran hedefine ulaşmak için Arap ülkeleri karıştırarak bu ülkelerde istikrarsızlık ve kaos yaratmaktadır. Dolayısıyla Suudi Arabistan başta olmak üzere Arap-Sünni kamp İran’ın bölgede Şiileri harekete geçirerek çıkarlarını tehdit ettiğini iddia etmektedirler ve İran İslam Cumhuriyeti’ni Şii bir hilal oluşturmakla suçlamaktadırlar. Ancak bu tehdit algısı Tahran’a göre gerçek olmayan hayali bir tehdit olarak nitelendirilmektedir. Tahran Yönetimine göre Şii Hilali bir söylem olarak İran’ın bölgesel ve küresel rakipleri tarafından inşa edilmiş ve bir gerçek olarak sunulmuştur. Bu söylemin hedefi statükoyu değiştirmeye çalışan Şii İran’ı yayılmacı bir güç ve büyük tehdit kaynağı olarak göstermek ve böylece korku yaratarak gücünü frenlemek ve etkisini dizginlemektir. Bu bağlamda İran fobisi ve Şia fobisi projeleri hayata geçmiştir. Öte yandan ABD bölgesel politikalarını yürütmek, bölgede varlığını meşrulaştırmak ve Arap müttefiklerine silah satmak için İran fobisi söyleminden yana olmuştur. Dolayısıyla İran’ın Şii hilali oluşturarak bölgede hegemonya kurma arayışında olduğu algısı, Tahran’ı 315 Arap dünyasında varoluşsal bir tehdit olarak sunmaya çalışan bölgesel ve Küresel aktörlerin uydurmasıdır Ayrıca son üç yılda bölgede yaşananlar Tahran ve Riyad’ın hibrid savaş yöntemlerine başvurduklarını göstermektedir. Bu bağlamda İran ve Suudi Arabistan hibrid savaş bağlamında failinin keşfi, ifşası ve kanıtlaması zor olan, yalanlama ve inkâr edilmesi kolay olan ve sorumluluğundan kaçma fırsatı olan faaliyetlerden faydalanmayı tercih etmişlerdir. Böylelikle İran’ın devrim muhafızları ve Lübnan Hizbullah’ı aracılığıyla ABD, İsrail ve Suudi Arabistan liderliğinde Sünni-Arap kampının varoluşsal tehditleri karşısında hibrid savaş çerçevesinde karşılık verdiği görünmektedir. Geleneksel olarak Suudi Arabistan İran’ın dengelenmesinin bir dış güç (Amerika Birleşik Devletleri) tarafından yapılmasından yana olmuştur. Bu bağlamda Riyad ABD’yi bölgede dengeleyici bir güç olarak görmektedir. Riyad Yönetimi İsrail ile gizli bir ittifak oluşturarak Şii İran ve bu ülkeye bağlı Şii milis grupları geniş kapsamlı dengeleme stratejisi bağlamında dengelemeye çalışmıştır. Dolayısıyla Suudi Arabistan ve müttefikleri algıladıkları İslam Cumhuriyeti tehdidi karşısında İsrail ile doğal müttefikler haline gelmişler. Böylelikle Suudi Arabistan ve müttefikleri geniş kapsamlı dengeleme bağlamında ülke düzeydine rejimlerini meşru kılmak ve bekasını sağlamak ve bölgesel ve küresel düzeyde kısıtlayıcı tehditler ve güçlendirici fırsatlar arasında bir bağlantı kurarak dengeyi sağlamayı hedeflemektedirler. Öte yandan Tahran ve Riyad bir “çatışma yorgunluğu” ile karşı karşıya kalmışlardır. Ancak bu konu işbirliği zemini oluşumu anlamına gelmemektedir. Bu iki devlet ilişkilerinde işbirliği dinamikleri oluşabilmesi için, jeomezhepsel ve politik-mezhepsel politikaların gözden geçirilmesi gerekmekte ve bu hedef için bir depolitizasyon sürecine ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca günümüzde Tahran ve Riyad arasında uyuşmazlık ilksel tarihsel Şii ve Sünni düşmanlığının canlanması olmasa bile frenlenmediğinde uzun vadede mezhep amilleri ve girişimcileri kontrolünden çıkarak ilksel düşmanlığa dönüşebilmektedir. Dolayısıyla İran ve Suudi Arabistan seçkinleri tarafından inşa edilen araçsal mezhepçiliğin ilksel mezhepçiliğe dönüşebilmesi tehlikesi de bulunmaktadır. 316 Tahran ve Riyad ilişkilerinde ideolojik ve mezhepsel ihtilaflar tırmandırıcı olsa bile oluşturmacı ve inşacı değildir. Nitekim İran ve Suudi Arabistan ilişkilerinde kronikleşmiş ve çözümü zor köklü sorunlar bulunmaktadır. Böyle bir ortamda klasik bir güç dengesi bağımsız değişkendir. Ancak işbirliği bağımlı değişkendir ve birçok bağımsız değişkenden etkilenmektedir. Dolayısıyla iki ülke arasında dengeleme gerçekleştiğinde iki devlet arasındaki uyuşmazlık ve bölgesel düzeyde kimliksel görünen gerginlikler sona erebilmektedir. Böyle bir ortamda Tahran ve Riyad arasında rekabet devam etmesine rağmen diplomatik etkileşimi düzenli hale getirecek bir işbirliği mekanizması oluşabilmektedir. İran ve Suudi Arabistan’ın karşılıklı olarak siyasi, güvenlik ve ekonomik alanlarda görece mutabakata varmaları takdirde kısa vadeli olsa bile işbirliği zemini sağlanabilmekte ve bölgesel rekabetin sıfır-toplamlı yapısını değiştirebilmektedir.
SOĞUK SAVAŞIN TÜRK DIŞ POLİTİKASINA ETKİLERİ VE 1957 TÜRKİYE-SURİYE BUNALIMI Mahir KÜÇÜKVATAN* Özet Sovyetler Birliği sıcak denizlere inme emeli doğrultusunda yayılmacı politikalar izlemektedir ve II. Dünya Savaşı sonrasında Türkiye’den toprak talebinde bulunur. Sovyet politikalarındaki yayılma eğilimi o dönemde Türk ve Amerikan politikalarının yakınlaşarak iki ülke arasındaki işbirliğinde bir artış yaşanmasına neden olur. Türkiye ile Amerika arasında yaşanan işbirliğinin bir benzeri ise aynı dönemde Sovyetler Birliği ile Suriye arasında yaşanmaktadır. Amerika ile Sovyetler Birliğinin Ortadoğu konusunda kesişen politikaları, işbirliği içerisinde bulundukları Türkiye ile Suriye’yi savaşın eşiğine getirmiştir. Türkiye ile Suriye arasında bir sınır güvenliği sorunu gibi gözüken antlaşmazlık aslında Amerika ve Sovyetler Birliği arasında yaşanan ve Ortadoğu’ya hâkim olmayı amaçlayan mücadelenin bölge ülkelerinde yarattığı bir etkiydi. Konu Birleşmiş Milletler gündemine taşınmış, uluslar arası ortamda hararetli görüşmeler yapılmış ve büyük fikir ayrılıkları doğmuştur ancak görüşmeler sonucunda konu soğuk savaşın bir uzantısı olmaktan çıkarak Türkiye ile Suriye arasındaki bir düzeye indirgenmiştir. Konu Türkiye ile Suriye arasında yapılan görüşmeler neticesinde çözümlenmiş ve gerilim sona ermiştir fakat yaşananlar gerek Türkiye’nin gerekse Suriye’nin bölgedeki ilişkilerini olumsuz yönde etkilemiştir. Anahtar Kelimeler: Soğuk Savaş, Türkiye, Suriye, Eisenhower Doktrini. EFFECTS OF COLD WAR ON TURKISH FOREIGN POLICY AND 1957 TURKEY-SYRIA DEPRESSION Abstract Soviet Union had politics to go down to the warm seas and afterthe World WarII. and they requested land from Turkey. This political tendency of Soviet Union made American and Turkish government to be together at their politics. The same getting together idea between Turkey and America was seen between Soviet Union and Syria. The common Middle East political views of America and Soviet Union brought Turkey and Syria at the brink of war. It Mahir KÜÇÜKVATAN 74 ÇTTAD, XI/23, (2011/Güz) seemed like there is a border problem between Turkey and Syria but in fact it was the result of the relationship between America and Soviet Union. Both America and Soviet Union wanted to control the Middle East and this caused great stress on Turkey and Syria. The subject was sent to United Nations. There were great discussions and big disagreements between nations. At the end of discussions the subject perceived as a problem between Turkey and Syria but a problem of cold war. The subject was solved at the end of the discussions between Turkey and Syria and the stress was overcome. But the things that were lived effected both Turkey and Syria’s relationships badly in the area. Key Words: Cold War, Turkey, Syria, Eisenhower Doctrine. 1. Kutuplaşan Dünya II. Dünya Savaşı sömürge anlayışında değişiklikler yaratsa da en büyük değişiklik sömürge anlayışında değil bu oyunun aktörlerinde olmuştu. II. Dünya Savaşınakadar sömürgeanlayışınınliderleriolanİngiltereveFransasavaş sonrasında yerlerini Amerika ve Sovyetler Birliğine bıraktılar. II. Dünya Savaşı sonrasında Avrupa’da Sovyetlere karşı koyabilecek bir gücün kalmayışı Sovyetlere yayılmacı politikalarizleyebilmek adına yeni birfırsat doğurmuştu. Sıcak denizlere inme emeli içerisindeki Sovyetler Birliği, 19 Mart 1945’de Türkiye’ye bir nota vererek geçerlilik süresi 7 Kasım 1945’de bitecek olan 1925 tarihli Türk-Sovyet Dostluk ve Saldırmazlık Antlaşmasını yenilemeyeceğini bildirdi. Bu notaya gerekçe olarak II. Dünya Savaşı sonrasında oluşan uluslararası dengeleri gösteriyordu1 . Sovyetlerin yayılma politikası içerisine girmesi ve Akdeniz’e inmesi Amerikan çıkarlarıyla çelişiyordu. Sovyetler Birliğinin Amerika, İngiltere ve Türkiye’ye, Montreux Boğazlar Sözleşmesi hükümlerinde değişiklik yapılmasını isteyen bir nota göndermesi üzerine, Amerika hızlı bir karar alma sürecine girdi. Bu karar alma sürecinden Amerikan Savunma Bakanı Forrestal anılarında şu sözlerle bahsetmektedir: “7 Ağustos 1946 tarihli Sovyet notası Amerikan yöneticilerini iki yol karşısında bırakmıştır: 1- Sovyetlere verilecek sert bir protesto ile yetinerek, Türkiye ve Sovyetler birliğini baş başa bırakmak; 2- Kararlı bir tutum takınarak, sonuçları ne olursa olsun, Türkiye’yi desteklemek”2 . Sovyet notası ardından Amerika’nın Akdeniz’e deniz kuvveti göndereceğini açıklaması, Amerika’nın iki seçenekten hangisini seçtiğini bizlere anlatmaktadır3 . Sovyet politikaları karşısında Türkiye ile Amerika’nın politikaları kesişmişti ve bu durum hız kaybetmeden iki ülke arasındaki ilişkilere yansıdı. Amerika Sovyetler Birliğinin Akdeniz’e inmesini engellemek adına politikalar geliştirmeye başladı ve o dönemin Amerikan başkanının adı ile tarihteki yerini alacak olan Truman Doktrini’ni uygulamaya koydu. 22 Mayıs 1947’de yürürlüğe giren doktrin 1 Mehmet Gönlübol, Haluk Ülman, Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1995), Siyasal Kitabevi, Ankara, 1996, s.191. 2 A.g.e., s.205. 3 A.g.e., s.207. Soğuk Savaşın Türk Dış Politikasına Etkileri ve ... 75 ÇTTAD, XI/23, (2011/Güz) Amerika tarafından Türkiye’ye ve Yunanistan’a yapılacak olan toplamda 400 Milyon Dolar değerindeki yardım paketini içeriyordu4 . Yardımın amacı askeri harcamalar nedeniyle kalkınmaya kaynak ayırmakta zorlanan bu iki ülkenin, askeri harcamalarına yardım ederek kalkınmalarına kolaylık sağlamaktı. Eğer Türkiye ve Yunanistan kalkınmalarını sağlayabilirlerse Sovyetlerin Akdeniz’e inmesini engelleyecek ortak bir güç oluşturabilirlerdi. Truman Doktrini ile yoğunlaşan TürkAmerikan ilişkileri Marshall yardımları döneminde de devamlılığını sürdürdü. Amerika ve Sovyetler Birliği arasında giderek kutuplaşan dünyada, Türkiye artık Amerika’ya daha yakın bir duruş sergilemeye başlamıştı. II. Dünya Savaşı sonrasında dünyada istikrarı arayan tek ülke Türkiye değildi. I. Dünya Savaşı sonrasında Osmanlıdan geriye kalan topraklarda bağımsız yönetimler kurma amacı içerisinde olan Araplar İngiltere ve Fransa’nın sömürge anlayışının kurbanı olmuşlardı. Arap devletlerinin manda yönetimlerinden kurtulmak için uğraştıkları dönemde Irak İngiltere’den bağımsızlığını kazanmış olsa da Suriye ve Filistin için aynı durum söz konusu değildi5 . II. Dünya Savaşının patlak vermesi manda yönetimi altındaki Arapların bağımsızlık düşlerini bir süre daha erteledi. II. Dünya Savaşının yarattığı yıkım nedeniyle Ortadoğu’daki eski gücünü yitiren İngiltere ve Fransa artan Arap milliyetçiliğinin de etkisiyle manda yönetimleri konusunda geri adım atmak zorunda kaldılar. İngiltere ve Fransa’nın manda yönetimleri süresince Arap devletleri üzerinde uygulamış oldukları politikalar, bu ülkelerin bağımsızlıklarını kazandıktan sonra istikrarlı yönetimler kurmalarınıgüçleştirdi.1946yılındaFransızbirliklerinintopraklarındançekilmesiyle gerçek anlamda bağımsızlığına kavuşan ancak siyasi istikrarı sağlamakta zorlanan Suriye’de yönetim 1949 yılında başlayan ve beş yıl süren askeri darbeler döneminde birçok kez el değiştirmiştir. Ülke yönetiminde istikrarı aramaya devam eden Suriye ilerleyen yıllarda çoğulcu sisteme geçmeyi başarsa da, istikrarı yakalamakta aynı derecede başarılı olamamıştır6 . Manda yönetimlerinin Arap devletleri üzerlerinde bıraktığı güvensizlik hissi bu devletlerin dış ilişkilerde önyargılı davranmalarına sebep oluyordu. Arap devletleri arasındaki genel kanının batı karşıtlığı olması, Arap devletlerinin batıdan gelen her girişimi sömürgecilik anlayışının bir parçası olarak değerlendirmelerine neden olmaktaydı. Ayrıca Araplar sadece batılı devletlere değil batılı devletler ile ilişkisi olan tüm devletlere aynı muameleyi yapıyorlardı. Aynı dönemde Türkiye ile Arapların tehdit algılamaları ise birbirinden tamamen farklıydı. Türkiye’ye göre tehdit, Türkiye toprakları üzerinde hak iddia eden Sovyetler Birliği idi. Anlaşılacağı üzere Türkler ile Araplar aynı coğrafyanın komşu ülkeleri olmalarına rağmen dış politikalarında aynı kaygıları paylaşmıyorlardı. Tüm bunlara ek olarak Türkler ile Araplar arasındaki fikir ayrılığı soğuk savaşın etkisiyle her geçen gün daha da artmaktaydı. 4 Oral Sander, Siyasi Tarih, C.II, İmge Kitapevi, Ankara, 2008, s.259. 5 Sabahattin Şen, Ortadoğu’da İdeolojik Bunalım Suriye Baas Partisi ve İdeolojisi, Birey yay., İstanbul, 2004, s.96. 6 George Lenczowskı, The Middle East In World Affairs, Cornell University press, New York, 1980, s.335. Mahir KÜÇÜKVATAN 76 ÇTTAD, XI/23, (2011/Güz) 2. Gerilimi Oluşturan Tarihsel Etmenler 2.1. İsrail’in Kurulması Batı dünyası tarafından hasta adam olarak tabir edilen Osmanlı İmparatorluğunun yıkılmasına kesin gözüyle bakıldığı yıllarda İngiltere’deki Yahudi lobileri Yahudilere Ortadoğu’da bir yurt sağlayabilmek için faaliyete geçmişlerdi. Yahudiler yoğun pazarlıklar sonucunda İngilizlerden Ortadoğu’da bir Yahudi devleti kurma sözünü aldılar. İngiltere ile Yahudi lobisi arasında geçen bu pazarlık tarihe Balfour Deklarasyonu olarak geçti. Deklarasyon sonrasında Yahudiler Ortadoğu’da kendilerine yurt oluşturma faaliyetlerine hız verdiler7 . Balfour Deklarasyonu’nun yayımlanması sonrasında 1918 yılında I. Dünya Savaşı sonlanmış, Osmanlı İmparatorluğu yıkılmış, Osmanlıdan geriye kalan topraklardan olan Filistin’de bir İngiliz manda yönetimi kurulmuştu. II. Dünya Savaşının yaklaştığı dönemde İngiltere sömürgelerini idame ettirmekte zorlanmaktaydı ve 1939’da bir bildiri yayınlayarak 10 yıl içerisinde Filistin’deki manda yönetimine son vereceğini açıkladı8 . İngiltere’nin kötüleşen ekonomisine II.Dünya Savaşının yarattığı yıkımda eklenince İngiltere eski gücünden yoksun bir hale gelmişti ki Yahudiler bu durumu fırsat bilerek Filistin’deki manda yönetimini sonlandırması için İngiltere’ye baskı yapmaya başladılar. Yahudi lobileri aynı zamanda Amerikan yönetiminin de Filistin konusunda İngiltere’ye baskı yapmasını sağlıyorlardı9 . Artan baskılar “Sonunda Britanya, Şubat 1947’de konuyu BM Genel Kuruluna taşıdı ve manda yönetimini daha fazla sürdüremeyeceğini kabul etti. Filistin’e yönelik İngiliz politikası iflas etmişti”10. Konu Birleşmiş Milletler konseyinde görüşülmeye başlayınca Filistin’in bölünmesi gündeme geldi. Araplar Filistin’in bölünmesine karşı çıkarlarken Türkiye Filistin konusunda Arap politikasına destek vermekteydi. Türkiye her ne kadar Arap politikasını desteklese de Filistin’in bölünmesini konu alan karar 29 Kasım 1947’de Birleşmiş Milletler Konseyinde kabul edildi11. Birleşmiş Milletler kararı ile birlikte İngiltere 15 Mayıs 1948 tarihinde Filistin mandasını resmen sonlandıracağını açıklamıştı ki 14 Mayıs 1948 tarihinde Yahudi konseyi tüm dünyaya İsrail devletinin kurulduğunu açıkladı12. İsrail devletinin kuruluş haberi ardından Irak, Ürdün, Lübnan, Mısır ve Suriye devletleri İsrail’e savaş ilan ettiler13. Ortadoğu’da oluşan savaş ortamı Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyini harekete geçirdi. Birleşmiş Milletler taraflar arasında arabuluculuk yapması için bir uzlaştırma komisyonu kurulmasını uygun bulmuştu ancak Arap devletleri bu karara karşı çıkıyorlardı. Arap devletlerinin karşı çıktıkları bu uzlaştırma komisyonunda Türkiye’nin Amerika ve Fransa ile birlikte 7 Kemal Arı,“İsrail’in Kuruluşu Sonrasında Türkiye’den İsrail’e Musevi Göçü”, On Birinci Askeri Tarih Sempozyumu Bildirileri:XVIII. Yüzyıldan Günümüze Ortadoğu’daki Gelişmelerin Türkiye’nin Güvenliğine Etkileri (04-05 Nisan 2007 İstanbul) I, Gnkur.ATASE yay., Ankara, 2007, s.270. 8 Artur Goldschmidt Jr-Lawrence Davidson, Kısa Ortadoğu Tarihi, Doruk yay., İstanbul, 2007, s.376. 9 Tayyar Arı, Orta Doğu, Alfa Yayınları,3.Baskı, İstanbul,2007, s.217. 10 Goldschmidt, a.g.e., s.379. 11 Tayyar Arı, a.g.e., s.222. 12 Kemal Arı, a.g.m., s.271. 13 The Mercury, 17 Mayıs 1948. Soğuk Savaşın Türk Dış Politikasına Etkileri ve ... 77 ÇTTAD, XI/23, (2011/Güz) yer alması ise Türkiye’nin Arap devletleri ile olan ilişkilerini derinden etkileyecekti14. Türkiye Sovyet tehdidine karşı batı ile sıcak ilişkiler içerisinde bulunmak istiyordu ancak batı politikasına yaklaştıkça Arap devletleri ile ilişkileri bozuluyordu. Batı ile artan siyasi ilişkilerin etkisiyle uzlaştırma komisyonunda görev alan Türkiye aynı zamanda İsrail devletini tanıyan ilk Müslüman devlet oldu. Türkiye’nin İsrail’e karşı olan bu tutumu Arap dünyası ile olan ilişkilerine ağır bir darbe vurmuştu. Artık Araplar için bölgesel tehdit İsrail, dış tehdit ise batı ve İsrail ile münasebeti olan tüm devletlerdi. 2.2. NATO ve Bağdat Paktı Türkiye ile Arapların bölgesel tehdit algılamalarının değişmesi, tarafların dış politikalarının da değişmesine neden oldu. Türkiye’nin Amerika ve İngiltere ile ikili ilişkileri vardı. Ancak Türkiye ülke savunmasını sadece ikili ilişkiler düzeyinde devam ettirmek istemiyor, çok uluslu organizasyonlara dâhil olarak kendisini güvence altına almak istiyordu. Türkiye’nin ülke savunması konusunda güvenlik arayışı içerisinde olduğu dönemde, NATO ile Türkiye’nin güvenlik politikaları kesişmişti. 1949 yılında Sovyetler Birliğinin atom silahına sahip olduğunu açıklaması ardından Amerika Sovyet silahlanmasını engellemek için önlem arayışına girdi ve Sovyetlere karşı kullanılmak üzere Türkiye’den üs isteğinde bulundu. Amerika’nın bu önerisini Türkiye, ülkesinden üs ayırmayı ancak NATO’ya katılması durumunda kabul edebileceğini belirterek cevaplandırdı. Uluslararası dengeler Türkiye’nin istekleri doğrultusunda gelişti ve Türkiye 18 Şubat 1952’de NATO üyesi oldu15. Türkiye’nin batı ile ilişkileri NATO üyeliği sonrasında hız kazanmıştı. Ancak Türkiye batı ile yakınlaştıkça Arap dünyası ile uzaklaşmaya devam ediyordu. Aynı dönemde Amerika Sovyetler Birliğinin nüfuz alanının genişlemesini engellemek için çevreleme politikaları üretiyor, ülkelerarası paktların oluşturulmasına öncülük ediyor, yardımlar sağlıyor, Sovyetler Birliği etrafında ve NATO ülkeleri ile işbirliği içerisinde olan farklı savunma organizasyonları kurmaya çalışıyordu. Sovyetler Birliğini çevrelemeyi amaçlayan organizasyonlardan biri Bağdat Paktıidi.BupaktSovyetleringüneyeyani sıcakdenizlere inmesine engelolacakbir set niteliğindeydi. Türkiye ile Pakistan arasındaki bir ikili antlaşma şeklinde oluşmaya başlayan pakt daha sonra İran, Irak ve İngiltere’nin de katılımıyla bir savunma organizasyonu haline dönüştü16. Bağdat Paktının hedefinde sadece Irak’ın değil diğer Arap devletlerinin de pakta katılımlarını sağlamak vardı ki, bu durum paktı bölgesel bir savunma organizasyonuna dönüştürerek Sovyetlerin güneye inmesine engel oluşturacaktı. Bağdat Paktının Arap ülkeleri arasında yayılarak bölgesel bir organizasyon olması yolunda Türkiye batı ile Ortadoğu arasında köprü görevi görmeye çabalamaktaydı. Türkiye Bağdat Paktının bölgesel bir organizasyon olarak nitelendirilebilmesi için Arap devletlerinin pakta katılımlarının şart olduğunun farkında idi. Bu nedenle Türkiye Başbakanı Menderes pakta katılımları arttırabilmek için bölge ülkelerine ziyaretlerde bulundu. Yapılan görüşmelerde Mısır pakta 14 Mücahit Düzgün, Türk Kamuoyunda İsrail, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İzmir,2006, s.90. 15 Baskın Oran, Türk Dış Politikası, C.I, İletişim yay., İstanbul,2008, s.550. 16 Cumhuriyetin 75 Yılı, C.II, Yapı Kredi Kültür Sanat yay., İstanbul, 1998, s.396. Mahir KÜÇÜKVATAN 78 ÇTTAD, XI/23, (2011/Güz) katılmayı kabul etmezken, Suriye ve Lübnan’ın da öneriyi kabul etmemelerinde etkili oldu17. Suriye ile Türkiye arasında yakın bir geçmişte yaşanan Hatay meselesi ise Suriye’nin Bağdat Paktı konusunda Mısır politikalarına yaklaşmasının diğer bir nedeni olarak göz önünde bulundurulabilir. MısırodönemdeArapülkeleriarasındaliderkonumunagelmeyeçalışıyordu. Mısır’ın bu konudaki en güçlü rakiplerinden birisi ise Irak’tı. Mısır, Irak’ın Bağdat Paktı vasıtasıyla kurduğu çokuluslu ilişkilerin Arap liderliği yarışında Irak’ı bir adım öne geçireceğini düşünüyordu. Bağdat Paktının kuruluş amaçları arasında pakta bölge ülkelerinin katılımını sağlayarak Sovyetler Birliğinin Ortadoğu’ya inmesini engellemek ve Arap devletleri arasında bir birlik oluşturulması vardı. Fakat paktın Ortadoğu’da yarattığı etki beklenenin tam aksi yönünde oldu. Mısır, Suudi Arabistan ve Suriye ortak bir açıklama yaparak Bağdat Paktına katılmayacaklarını, Arap devletleri arasında askeri işbirliğini amaçlayan bir savunma organizasyonu kuracaklarını ve kurulacak bu organizasyona Irak’ın dâhil edilmesinin söz konusu olamayacağını belirttiler18. Bağdat Paktı ile birleştirilmek istenen Ortadoğu üçe ayrılmıştı; Bağdat Paktına üye olanlar, karşı olanlar ve tarafsız kalanlar19… Artık tarafsız Arap devletleri Bağdat Paktına üye olmayı düşündüklerinde, Irak örneğinde olduğu gibi diğer Arap devletleri tarafından dışlanmaları olasılığını da göz önünde bulundurmak zorundaydılar. Ortadoğu’da yaşanan bu son gelişmeler Bağdat Paktına üye olmayan Arap devletlerinin ileri tarihlerde de pakta üye olmaları olasılığının düşük olduğunu gösteriyordu. Türkiye Arap devletlerinin pakta üye olmaları konusunu sadece Sovyet yayılması açısından değil, kendi sınır güvenliği açısından da değerlendiriyordu. Türkiye’nin güney komşularından İran ve Irak Bağdat Paktına üye idiler. Suriye’nin pakta üye olması durumunda Türkiye güney sınırını güvence altına almış olacaktı fakat Suriye’nin pakta üye olmayarak Mısır yanında yer alması Türkiye’de tedirginlik yarattı. Türkiye beklentilerinin dışında gelişen bu durum karşısında sakinliğini koruyamayarak Suriye’ye Mısır yanlısı politikaları kınayan sert bir nota gönderdi. Gönderilen bu nota Türkiye-Suriye ilişkilerinin daha da gerginleşmesine neden oldu20. Soğuk savaşın etkisiyle yapılan antlaşmalar ve oluşturulan ittifaklar, Türkiye ile Suriye’yi bir anda karşıt iki tarafın üyeleri haline getirmişti. Artık iki ülke arasındaki ilişkiyi Türkiye ya da Suriye değil, içerisinde bulundukları ittifakların çıkarları belirleyecekti. 2.3. Süveyş Krizi Mısır Arap ülkeleri arasındaki liderlik savaşına devam ederken eş zamanlı olarak ülke ekonomisini ve savunmasını da geliştirmeye çalışıyordu.İsrail artık Arap ülkeleri için birinci öncelikli tehdit haline gelmişti ve Arap-İsrail savaşı sona ermiş olmasına rağmen sınır bölgelerinde Mısır ile İsrail birlikleri arasında çatışmalar devam ediyordu. Çatışmalar bölgede büyük bir askeri pazar oluşturmuştu fakat Amerika ve İngiltere Arap ülkelerine satacakları silahların İsrail’e karşı kullanılması 17 Oran, a.g.e., s.623. 18 A.g.e., s.625. 19 Beril Dedeoğlu, Ortadoğu Üzerine Notlar, Derin yay., İstanbul, 2002, s.48. 20 Oran, a.g.e., s.625. Soğuk Savaşın Türk Dış Politikasına Etkileri ve ... 79 ÇTTAD, XI/23, (2011/Güz) ihtimaliyle bu pazardan yararlanamıyorlardı. Amerika ve İngiltere’nin Araplara silah sağlamakta tedirgin davranmaları Ortadoğu’da Sovyetler Birliği için büyük bir avantaj sağlamıştı. Mısır Amerika ve İngiltere’den silah satın alamayınca Sovyetler Birliğine yakınlığı bilinen Çekoslovakya ile bir silah antlaşması yaptı21. Mısır yönetiminde askeri atılımların yanı sıra ekonomik kalkınmayı sağlayacak arayışlar da devam ediyordu. Mısır ekonomik kalkınmasını sağlayabilmek için Nil nehri üzerinde kurulması planlanan bir baraj projesini hayata geçirmeye çabalıyordu. Ancak Mısır bubarajprojesinihayatageçirebilecekfinansalgüce sahipdeğildi.Finansalyetersizlik Mısır yönetimini baraj projesini hayata geçirmek için kaynak arayışı içerisine itmişti. Mısır’ın Çekoslovakya ile yapmış olduğu silah antlaşması nedeniyle Amerika ve İngiltere’nin Mısır’a kredi vermek konusunda şartları zorlaştırmaları Mısır’ı kredi konusunda Sovyetler Birliğine daha çok yakınlaştırdı. Amerika ve İngiltere Mısır’ın Sovyetlere yakınlaşmasını istemiyorlardı ancak bu konuda aldıkları her yeni tedbir Mısır’ı bir kat daha Sovyetlere yakınlaştırıyordu. Mısır’ın 1956 yılında Çin Halk Cumhuriyetini tanıdığını açıklaması ise Mısırile Sovyet politikalarının yakılaşmakta olduğunun diğer bir işareti oldu22. Mısır’ın Sovyetlere yakınlaşması Mısır üzerindeki İngiliz ve Amerikan baskılarının artmasına sebep olmuştu ki Mısır Nil nehri üzerindeki baraj inşaatı projesinin finansmanını tamamlayabilmek amacıyla yıllık 100 Milyon Dolar getirisi bulunan ve Süveyş Kanalının işletmesini sağlayan kanal şirketini millileştirdiğini açıkladı23. Mısır’ın kanalı millileştirmesi başta İngiltere ve Fransa’nın büyük tepkilerine neden oldu. İngiltere, Fransa ve Amerika’nın öncülüğünde kanalın kullanımını görüşmek üzere içerisinde Türkiye’nin de bulunduğu 22 devletin katılımıyla bir konferans düzenlendi. Londra’da düzenlenen konferanstan istedikleri sonuçları alamayan İngiltere ve Fransa İsrail’le anlaşarak Mısır’a askeri bir harekât düzenlediler. Mısır İngiltere, Fransa, İsrail ortak saldırısına fazla direnç gösterememişti ancak artan uluslararası baskılar İngiltere, Fransa ve İsrail’i Mısır topraklarından çekilmek zorunda bıraktı. Çatışmalar boyunca Arap dünyasındaki batı karşıtı duygular tekrar alevlenirken, Mısır’a Arap devletleri dışından en büyük destek Sovyetlerden gelmişti24. Saldırılarda Mısır hava kuvvetlerinin tamamı, ordusunun ise üçte biri yok edildi25. Mısır savaştan mağlup olarak ayrılmış olsa da siyasi olarak büyük bir zafer elde etti. Mısır yönetimi Süveyş kanalının işletimi konusunda 1888 İstanbul Antlaşmasının hükümlerini uygulayacağını açıkladı ve bu açıklama Mısır’ın Süveyş Kanalını resmen millileştirdiği anlamına geliyordu26. Süveyş krizi kötüye giden Türk-Arap ilişkilerine bir darbe daha vurmuştu. Kriz döneminde Mısır kanalın 21 Fahir Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi, Alkım Yayınevi, 16.Baskı, İstanbul, 2007, s.497. 22 Walter LaFaber, America Russia And The Cold War 1945-2000, McGraw-Hill Inc. yay., Boston, 2002, s.190. 23 Fergus Falls Daily Journal, 27 Temmuz 1956. 24 Cecil V. Crabb, The Doctrines Of American Foreign Policy, Lousiana State University yay., Lousiana, 1982, s.161. 25 CAB/129/84. 26 Ömer Kürkçüoğlu, Türkiye’nin Arap Ortadoğu’suna Karşı Politikası (1945-1970), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi yay., Ankara, 1972, s.90. Mahir KÜÇÜKVATAN 80 ÇTTAD, XI/23, (2011/Güz) kullanımını konu alan konferansa katılmayı reddederken Türkiye’nin konferansa katılması dış politikada iki ülkenin farklı politikalara ve önceliklere sahip olduklarını ifade ediyordu. Kriz ve savaş yıllarında Arap devletleri batı ve İsrail karşısında ortak bir dış siyaset izlemişlerdi. Araplar arasında oluşan bu siyasi birliktelik Mısır ile Suriye’yi birbirine daha çok yaklaştırırken, Mısır ile Türkiye’nin dış politikada karşı karşıya gelmesi dolaylı olarak Türkiye ile Suriye’nin de birbirinden uzaklaşmasına nedenoldu.Mısır artıkTürkiye’yibatınınOrtadoğu’dakipolisiolaraknitelendirmeye başlarken, Türkiye de Mısır ve Suriye’yi Ortadoğu’da istikrarı bozmakla suçluyordu. Soğuk savaşın yarattığı kutuplaşma Türkiye ve Suriye arasında gün geçtikçe daha çok hissedilmeye başlamıştı. 3. Gerginliğin Ortadoğu’da Yayılması ve İlişkilerin Bozulması Dış siyasette Sovyetlerin etkisine girmeye başlayan Suriye’nin iç siyasetinde de önemli değişiklikler olmaktaydı. Sosyalist fikirleri savunan Baas Partisi Suriye yönetimindeki etkisini her geçen gün arttırmaktaydı. Baas Partisinin bölgesel siyasetini şekillendiren iki unsurdan biriİsrail diğeri ise Türkiye idi.İsrail batı desteği ile Ortadoğu’da kurulan bir devletti ve batı ile olan ilişkileri devam etmekteydi. Baas partisinin bakış açısına göre batı ile sıkı ilişki içerisinde olan İsrail’in Ortadoğu’da varlığı sürdükçe Arap devletleri için savaş tehlikesi de sürecekti. Suriye için tehdit olarak görülen diğer bir devlet ise Türkiye idi. Türkiye’nin Hatay meselesi sonrasında Suriye’den daha fazla toprak talebinde bulunabileceğinin düşünülmesi, Suriye’de Türkiye ile ilgili konularda olumlu yaklaşımların oluşmasına engel oluyordu. Türkiye’de durum biraz daha farklı olmakla beraber Başbakan Menderes Arap devletleri ile olan ilişkilerdeki kötü gidişatın önüne geçebilmek için bazı açıklamalarda bulunuyordu. Başbakan Menderes Hatay’da yaptığı bir konuşmada Arap dünyası hakkındaki görüşlerini şu sözlerle ifade etti:“Arap milletlerine karşı büyük bir muhabbet duymaktayız; emniyet ve istiklal davamız müşterektir”27. Türkiye ikili ilişkilerini düzeltmek çabasında olsa da Menderes’in yaptığı açıklamalar Suriye tarafında istenilen olumlu tepkiyi yaratamadı. Türkiye Başbakanı Arap devletleri ile ilişkilerini geliştirmenin ümidi içerisindeyken Suriye yönetimi Türkiye’nin girişimlerine karşılık vermedi ve Sovyetler Birliği ile olan ilişkilerinde yeni bir dönem başlattı. Süveyş Krizi öncesinde Suriye ile Mısır yoğun işbirliği içerisindeydiler. Buna ek olarak Mısır’ın Sovyetler Birliğine yakınlığı Suriye’yi de dolaylı olarak Sovyetler Birliğine yaklaştırıyordu. Suriye Süveyş Krizi döneminde Sovyetler Birliği ile olan ilişkilerini Mısır vasıtasıyla yürütmeyi sonlandırarak doğrudan diyalog dönemini başlattı. Yeni dönemin ilk adımı olarak Suriye Devlet Başkanı Şükrü El Kuvvetli Moskova’ya bir ziyarette bulundu28. Kuvvetli’nin Moskova ziyareti Türkiye ile Suriye arasındaki ilişkilerin seyrini hızlı bir şekilde değiştirdi. Türkiye Başbakanı Menderes’in Arap devletleri için yaptığı yorumlar Suriye kamuoyunda gerçekçi bulunmaz iken Türkiye’nin Araplara karşılık İsrail ile dostluk kurduğu ve Suriye sınırına askeri yığınak yaptığı yorumları yapılmaya başlandı29. Türkiye basınına ise 27 Cumhuriyet, 5 Ekim 1956. 28 Hürriyet, 4 Kasım 1956. 29 Cumhuriyet, 6 Kasım 1956. Soğuk Savaşın Türk Dış Politikasına Etkileri ve ... 81 ÇTTAD, XI/23, (2011/Güz) Sovyetlerin Mısır ve Suriye’ye 200 Milyon Sterlin değerinde askeri yardım yaptığı haberleri yer almaktaydı30. Süveyş Krizi İngiltere’nin Ortadoğu’daki varlığını söküp atarken oluşan bu güç boşluğunda İngiltere’nin rolünü Amerika üstlenmişti31. Amerika kuruluşundan itibaren İsrail devleti ile sıkı işbirliği içerisindeydi. Arap devletlerindeki İsrail algısı Amerika’nın Ortadoğu mücadelesinde Sovyetlerin gerisinde kalmasına neden olurken, Ortadoğu’da artan güç mücadelesi Arap ülkeleri arasında da rekabetin artmasına neden oluyordu. Süveyş Krizi Mısır’ın Arap milliyetçiliğinin timsali haline gelmesini sağlamıştı. Mısır’ın bu yükselişi yakın ilişki içerisinde olduğu Suriye’de olumlu karşılanırken, Suudi Arabistan ve Ürdün’de rahatsızlık yaratmıştı. Suudi Arabistan ve Ürdün, Mısır ile Suriye’nin izledikleri müşterek politikaları izlemeyeceklerine dair bir açıklama yaptılar. Arap devletleri arasındaki bu ayrılık Türkiye tarafından Arap devletleri ile ilişkilerin geliştirilebileceği bir fırsat olarak görüldü ve Türkiye Arap devletleri ile arasındaki soğukluğu gidermek için yapıcı tavırlar sergilemeye başladı. Türkiye takındığı pozitif tavrın Suriye’den karşılık bulacağını tahmin ediyordu ancak tahmininde yanıldı. Bu durum sadece Türkiye’yi değil Amerika’yı da rahatsız etmişti ki Amerika durumu biraz farklı değerlendirdi. Amerika bölgesel gelişmeleri, Sovyetlerin Suriye ve Mısır’ı İsrail’e karşı kışkırtarak bir savaş ortamı oluşturmak istediği şeklinde değerlendiriyordu. Savaş ortamında oluşacak silah satışı sayesinde Sovyetler Birliği Arap ülkeleri üzerinde büyük bir hâkimiyet kurabilirdi. Amerikan dışişleri basın sözcüsü Lincoln White, Amerikan yönetiminin bu konuda bölgesel gelişmeleri yakından takip ettiğini şu sözlerle ifade etti: “Suriye’ye son aylar zarfında çeşit çeşit ve külliyetli miktarda Rus silahlarının gönderildiğini biliyoruz. Bu sevkiyata Birleşmiş Milletlerin Orta-Doğu memleketlerine silah sevkiyatını yasak eden 4 kasım tarihli kararından sonra da devam edilmiştir. Bu silahların cins ve miktarını açıklayamam. Fakat bunların kıymet bakımından 30 milyon doları geçtiğini ve bunların hafif tank, zırhlı otomobil, makineli tüfek, bir miktar top ve diğer hafif silahları ihtiva ettiğini söyleyebilirim”32. Amerika’nın Suriye ve Sovyet politikalarını yakından takip ettiğini açıklaması Sovyetler Birliği ve Suriye tarafından vakit kaybetmeksizin cevap buldu. Suriye Amerikan açıklamalarının asılsız olduğunu beyan ederken, Sovyetler ise Türkiye’nin Suriye’ye karşı bir saldırı hazırlığında olduğunu iddia ediyordu. SuriyeArapdevletlerininve SovyetlerBirliğinindesteğini sağlayabilmek için Türkiye ile yaşadığı her gerginliğe Arap devletleri ile Bağdat Paktı arasında yaşanan bir gerginlik görüntüsü vermeye çalışıyordu. Suriye’nin Bağdat Paktı karşısında giriştiği her politika Suriye’nin Arap devletlerinden çok Sovyetler Birliğinden destek bulmasını sağlıyordu. Bağdat Paktı karşısında izlenen Sovyet politikasına en büyük cevap ise Bağdat paktına üye olmayan Amerikan geldi. Amerikan Dışişleri “Türkiye, Irak, İran ve Pakistan’ın toprak bütünlüklerine, İstiklallerine karşı vuku bulabilecek herhangi bir tecavüzü «Çok ağır ve ciddi bir durum» olarak telakki edeceğini, böyle bir hareketin çok vahim neticeler verebileceğini...” açıkladı33. Olağan NATO toplantısı için 30 Cumhuriyet, 12 Kasım 1956. 31 CAB/129/87. 32 Hürriyet, 29 Kasım 1956. 33 Milliyet, 30 Kasım 1956. Mahir KÜÇÜKVATAN 82 ÇTTAD, XI/23, (2011/Güz) Paris’te bulunan Türk delegasyonu Bağdat Paktını konu alarak artan gerginlik sebebiyle Londra’ya geçerek İngiltere ile bir görüşme yaptı. Görüşmeler sonrasında resmi bir açıklama yapılmasa da Türkiye’nin Suriye’ye karşı daha ılımlı politikalar izlemeye başladığı gözlemlendi. Türkiye’nin bu politik yaklaşımı basında “Suriye’de Türk düşmanından ziyade Türk dostu daha çoktur” başlıklarıyla kendisini göstermeye başlamıştı34. Türkiye basın vasıtasıyla Suriye de olumlu bir hava yaratmaya çalışsa da, Suriye her geçen gün Akdeniz’deki bir Sovyet üssü haline gelmeye devam ediyordu35. Suriye’nin Sovyetler Birliğinden silah alımına devam etmesi ve kurduğu yakın ilişkiler artık Suriye halkında da rahatsızlık yaratmaya başlamıştı. Başbakan Assali liderliğindeki Suriye hükümetinin izlediği dış politikaya ek olarak, hükümetin içişlerinde kendi görüşleri dışındaki yöneticileri tasfiye ettiği görüşünün yaygınlaşması hükümetinin muhalefetten yoğun baskı görmesine sebep oldu. Sovyet politikaları nedeniyle Suriye yönetiminde ve halk arasında bloklaşmalar yaşanmaya başlanmıştı. Sovyet yanlısı siyaseti benimsemeyen gruplar hükümet aleyhinde sokak gösterileri yaparken, Suriye meclisinde de hükümet karşıtı görüşler yoğunlaşmaya başladı. Suriye meclisinde Başbakan Assali liderliğindeki yönetime karşı artan baskılar hükümeti istifa mecbur bıraktı. Hükümetin istifası Suriye’deki Sovyet karşıtı gruplar tarafından olumlu karşılanırken, hükümet bu istifayı kendi politikalarına uygun daha güçlü bir hükümet kurulabilmek için bir fırsat olarak değerlendirdi. Hükümetteki değişim süreci Assali’nin beklentileri doğrultusunda gerçekleşti ve oluşturulan yeni bakanlar kurulunun beş üyesi Sovyet yanlısı vekillerden seçildi. Suriye yönetimindeki bu yeni oluşum çevre ülkelerde kaygıların artmasını sağlarken Amerika bölgede artan Sovyet etkisini engellemek için farklı politikalar üretmeye başlamıştı. Amerika ekonomik yardımı, askeri yardımı ve askeri müdahaleyi içeren yeni bir Ortadoğu politikası üretmişti. Amerikan Başkanı Eisenhower’ın adı ile anılacak olan doktrin daha hayata geçirilmeden uluslararası ortamda doktrini destekleyen ve muhalif olan iki blok oluştu. Sovyetler Birliği doktrine muhaliflerin başını çekerken Türkiye doktrine olumlu yaklaşmış36, Suriye ise doktrinin uygulanış şeklini kendi menfaatleri doğrultusunda şekillendirmeye çalışmıştı37. Türkiye’nin Kıbrıs meselesi yüzünden Yunanistan ile ilişkilerinin gerildiği o dönemde Sovyetler Birliği, Türkiye’nin Eisenhower doktrinine yaklaşımına karşılık olarak Birleşmiş Milletler gündeminde Kıbrıs meselesi konusunda Yunanistan lehinde tavır sergilemeye başladı38. Ortadoğu’da yaşanan tüm bu karışıklıklara rağmen Amerika’nın Ortadoğu’ya müdahalesine yetki veren doktrin 7 Mart 1957 günü Amerikan Meclisi tarafından onaylandı39. Eisenhower doktrininin Amerikan Meclisi tarafından onaylanmasının ardından Amerika doktrininin Ortadoğu’da nasıl uygulamaya konulacağını değerlendirecekbirheyetoluşturduveheyetOrtadoğuülkelerinebirdiziziyaretlerde 34 Hürriyet, 3 Aralık 1956. 35 BCA, 030/01-111-701-7. 36 Cumhuriyet, 8 Ocak 1957. 37 Yeni Asır, 6 Ocak 1957. 38 Cumhuriyet, 1 Şubat 1957 39 Tomas Parker, America’s Foreing Policy 1945-1976, Facts on File Inc.yay., New York, 1980, s.186. Soğuk Savaşın Türk Dış Politikasına Etkileri ve ... 83 ÇTTAD, XI/23, (2011/Güz) bulundu.Heyetinziyaretlerininamacıdoktrininesaslarınıbölgeülkelerineaçıklamak olarak gösterilse de, heyet ziyaretlerinde Amerika’nın doktrini bölge ülkelerinde nasıl icraata geçireceğinin analizini yapıyordu40. Heyetin ziyaretleri Suriye’de iç antlaşmazlıkların artmasına sebep olmaya başlamıştı. Suriye yönetiminde doktrin yandaşları ile aleyhtarları arasında gerilim sürerken, Suriye Devlet Başkanı Kuvvetli yönetimde oluşan fikir ayrılıklarını gidermeye çabalıyordu. Türkiye ise doktrine oluşum aşamasından itibaren destek veriyor, Amerikan politikalarına paralel bir siyaset izliyordu. Türkiye Sovyet tehdidi nedeniyle savunma harcamalarına büyük kaynak ayırmaktaydı ve Eisenhower Doktrini sayesinde Amerika’dan daha fazla yardım alarak ekonomisini güçlendirmeyi hedefliyordu. Türkiye’nin Amerikan politikalarına destek vermesi Amerika’dan karşılık gördü ve Amerika Ortadoğu’daki aktif siyasetinin ve Türkiye’yle arasındaki işbirliğinin göstergesi olarak Akdeniz’deki uçak gemisi Forrestal’ı İstanbul’a gönderdi41. Forrestal Türkiye’de büyük ilgi görürken, uçak gemisinden kalkan uçaklar İstanbul üzerinde bir de gösteri uçuşu yaptılar42. Suriye yönetimi Eisenhower Doktrini kapsamındaki Amerikan yardımlarından faydalanmak konusunda bir süre dış politikasının yönünü belirlemekte zorlansa da, yönetimdeki fikir ayrılıklarını gidererek kendisine Amerika ile işbirliğine uzak bir dış politika belirledi. Suriye belirlemiş olduğu dış politikayı uygularken sadece Amerika ile işbirliğinden kaçınmıyor, direk veya dolaylı olarak Amerika ile işbirliği içerisindeki ülkelerin politikalarına da karşıt politikalar üretiyordu. Suriye Yunanistan’ın Kıbrıs politikalarına destek verdiğini, Suriye Ordusu Kurmay Başkanının Yunanistan’a hitaben yaptığı bir konuşmada şu sözlerle belli etti:“Kıbrısın kurtulması ile bilhassa alakadarız, çünkü bu kurtuluş bizim gayelerimize de yardım edecektir. Emperyalistler bu adayı Arap bölgelerini işgal ve tecavüz için bir üs olarak kullandılar. Size hitap ederken hissediyorum ki hürriyet uğrunda müşterek düşmana mukavemet eden bir dosta hitap ediyorum”43. Amerika’nın Ortadoğu’da izlediği aktif politikalar vardı ancak Suriye’nin siyasi atılımları Amerikan politikalarına karşı tavır almaktan daha çok Türkiye’ye karşı tavır aldığının işaretleriydi. Suriye Ordu Kurmay Başkanının ifadelerini Suriye Savunma Bakanının açıklamaları izledi ve Bakan Halid El Azim Makarios’u devlet misafiri olarak Suriye’ye davet etti44. Aynı dönemde Ortadoğu’daki diğer bir Arap ülkesi olan Ürdün’ün yönetiminde de Amerikan ve Sovyet yanlısı yöneticiler arasında fikir ayrılıkları yaşanıyordu. Ardı ardına göreve gelen iki Ürdün Genelkurmay Başkanı da kral rejimine karşı çıkarak Ürdün’ü terk ettiler ve Suriye’ye gittiler. Ülkelerini terk eden Genelkurmay Başkanlarının Suriye’de de Ürdün yönetimi karşıtı faaliyetlerde bulunmaları Suriye konusundaki tepkilerin artmasına sebep oldu45. Suriye’nin izlemekte olduğu dış politika Sovyetler Birliğinden büyük destek görürken Ürdün yönetimi de Amerika’dan destek görmeye başladı. İsrail’e karşı kullanılma ihtimaliyle Arap ülkelerine silah satışına yakın durmayan Amerika Suriye’deki 40 Cumhuriyet, 15 Mart 1957. 41 The Hutchinson News-Herald, 17 Mart 1957. 42 Milliyet, 17 Mart 1957. 43 Demokrat İzmir, 23 Mart 1957. 44 Milliyet, 1 Nisan 1957. 45 Keesing’s Contemporary Archives, 1957-1958,s.15562. Mahir KÜÇÜKVATAN 84 ÇTTAD, XI/23, (2011/Güz) gelişmeler üzerine Ürdün’e askeri yardım kapsamında 15 Centurion tankı vermeye karar verdi. Amerika’nın Ürdün’e askeri yardım yapmaya karar vermesinde İsrail’in Ürdün’e askeri yardım yapılması konusunda olumlu görüş bildirmesinin de büyük etkisi vardı46. Ürdün geriliminden sonra Suriye Devlet Başkanı Şükrü El Kuvvetli Türkiye’nin Suriye sınırına askeri yığınak yaptığını iddia eden bir açıklama yaptı ve iddiasını ispatlayacağını öne sürerek Şam’da bulunan yabancı devlet temsilcilerini Türkiye sınırında bir geziye davet etti47. Türk yönetimi kendisi hakkında yapılan iddiaları yalanlarken, Türk basınına Sovyetlerin Suriye ve Mısır’a askeri malzeme sevk ettiğini belirten haberler yansımaya başlamıştı48. Suriye yönetiminin Kıbrıs konusunda Yunanistan’ı desteklediğini açıklamasına karşılık olarak Irak Başbakanı Nuri Said Paşa Türkiye’yi desteklediğini açıkladı. Bu durum Türkiye’ye Kıbrıs konusunda güç kazandırmıştı49. Irak-Türkiye yakınlaşmasının dışında Amerika Bağdat Paktına üye olmamasına rağmen Bağdat Paktının askeri kanadında yer alacağını açıkladı ve Amerika Dışişleri Bakan Yardımcısı Henderson ülkesini temsilen Bağdat Paktı toplantısına katıldı50. Irak ve Amerika ile ilgili yaşanan son gelişmeler Türkiye’nin dış politikadaki konumunu güçlendirmekteydi ancak durum diğer bir açıdan değerlendirildiğinde ülkelerarası gerilim her geçen gün artmakta ve etki alanını genişletmekteydi. Suriye dış politikada Sovyetler Birliği yanlısı bir yol izlemeye devam ederken içişlerinde sıkıntı yaşamaktaydı. İçişlerindeki fikir ayrılıkları Suriye’nin istikrarlı bir politika izlemesine engel olmakla birlikte Sovyetlerin Suriye yönetimine daha fazla müdahale edebilmesine imkân sağlıyordu. Eğer Suriye içişlerinde istikrarı sağlayabilecek bir hükümet kuramaz ya da kurulan Suriye hükümetlerinin Sovyetler Birliği ile mevcut işbirliğini arttırmaları söz konusu olursa, Sovyetler Birliği Suriye vasıtasıyla Akdeniz’e inmiş olacaktı. Sovyetlerin Akdeniz’e inmesi ise Amerika, NATO ve Bağdat Paktı için istenilen bir durum değildi. Sovyetler Suriye ile işbirliği içerisinde olsun ya da olmasın Akdeniz’e inebilmek için Türkiye’yi aşılması gereken bir engel olarak görmekteydi ve bu düşüncesini Türkiye’den toprak talebinde bulunarak belli etmişti. Sovyetlerin zaman içerisinde Türkiye’ye karşı bir saldırı planı içerisinde olabileceğini değerlendiren Amerika Sovyetlere NATO üzerinden bir mesaj gönderdi. NATO’nun İzmir’deki karargâhının komutanı Amerikalı General Read bir basın açıklamasında “Türkiyenin bütün hudutları Nato kuvvetleri tarafından garantiye alınmıştır” ifadelerini kullandı51. Amerika’nın NATO vasıtasıyla gönderdiği mesaj beklentilerin aksinde bir etki yaratmıştı ki Suriye Savunma Bakanı Halid El Azim Sovyetler ile Suriye arasındaki ikili işbirliğini konu alan bir antlaşma imzalamak üzere Moskova’yı ziyaret etti52. Suriye, Sovyetlerile anlaşma imzaladıktan sonra iç ve dış politikasında daha keskin tavırlar sergilemeye başlamıştı. Suriye yönetimi Şam’da bulunanüçAmerikalı diplomatı Suriye yönetimine karşı yıkıcı faaliyetlerde bulunmak gerekçesiyle 46 CAB/129/88. 47 Ulus, 7 Mayıs 1957. 48 Cumhuriyet, 8 Mayıs 1957. 49 Milliyet, 4 Haziran 1957. 50 Cumhuriyet, 4 Haziran 1957. 51 Yeni Asır, 18 Haziran 1957. 52 Keesing’s…, a.g.e., s.15705. Soğuk Savaşın Türk Dış Politikasına Etkileri ve ... 85 ÇTTAD, XI/23, (2011/Güz) sınır dışı etti53. Suriye’de yaşanan bu olay sonrasında Amerika ülkesinde bulunan Suriye büyükelçisini istenmeyen kişi ilan etti54. Suriye’de yaşanan gerilim sadece büyükelçilik kriziyle sınırlı kalmadı. Suriye ordusunda Sovyet yanlısı olmayan askerlere karşı bir tasfiye hareketi başlamıştı. İçlerinde Genelkurmay Başkanının da olduğu bir grup subayın görevlerine sebep göstermeksizin son verilirken, birçok subay da görevlerini terk etmeye başlamışlardı55. Suriye konusundaki gerginlikler devam ederken Sovyetler Birliği Türkiye’ye bir nota vererek Suriye politikalarını desteklediğini belli etti. Sovyetler Birliği Başbakanı Bulganin verdiği notada Türkiye ve Amerika’yı Suriye’ye karşı saldırı planlamakla suçlarken, Türkiye ile Suriye arasında oluşabilecek herhangi bir savaş durumunda Sovyetler Birliğinin Suriye’nin yanında yer alacağını açıklıyordu56. Sovyetler Birliği Dışişleri Bakanı Andrei Gromyko ise “Türkiye, Suriye’ye karşı harekete geçerse kendini uçurumda bulacaktır” ifadelerini kullanarak Türkiye’yi açık bir dille tehdit ediyordu57. Sovyetler Birliğinin Türkiye’ye karşı almış olduğu açık tavır karşısında Türkiye Başbakanı Menderes bir karşı nota ile Sovyet notasını cevaplandırdı. Menderes açıklamalarında Sovyet iddialarını yalanlarken, Türkiye’nin hiçbir ülkeye karşı saldırı planı olmadığını belirtmişti. Ayrıca Menderes Sovyetlerin iddia ettiği gibi Türkiye’nin Suriye ülke güvenliğini tehdit edecek girişimleri olmadığını, bu durumun aksine Sovyetlerin Türkiye ülke güvenliğini tehdit edecek girişimleri olduğunu vurgulamıştı58. Ülkelerarası artan gerginlik Ortadoğu’daki diğer devletleri de tedirgin etmişti. Suudi Arabistan gerginliğin sonlandırılabilmesi için Türkiye ile Suriye’ye arabuluculuk teklifinde bulundu. Türkiye Suudi Arabistan tarafından yapılan bu teklifi kabul etmiş olmasına rağmen Suriye arabuluculuk teklifini kabul etmedi. Suriye teklifi her ne kadar kabul etmemiş olsa da Suudi Arabistan Kralı gerginliği sonlandırabilmek için Suriye’ye resmi bir ziyarette bulundu. Kral Suud’un Suriye ziyaretine Irak Başbakanı Ali Cevdet de katıldı. Suriye ile yapılan bu görüşmeler neticesinde gerginliği sonlandırabilecek sonuçlar alınamasa da ılımlı bir hava yaratılmaya çalışılmıştı59. Yaratılmaya çalışılan ılımlı havaya Türkiye olumlu olarak karşılık verir iken Sovyetler Birliği tarafından yapılan açıklamalar gerginliğin artmasına katkıda bulunacak türdendi. Sovyetler Birliği Komünist Partisi lideri Nikola Kruşçev açıklamalarında Türkiye’nin Suriye sınırına askeri yığınak yaparak Sovyetler Birliği ile arasındaki sınırları korumasız bıraktığını iddia etmiş, sınır güvenliği konusunda “Türkiye bu hususu göz önünde tutsa daha iyi eder. Zira toplar gürlemiye ve roketler uçmaya başladığı zaman pek geç olacaktır” ifadelerini kullanarak Türkiye’yi açıkça tehdit etmiştir60. 53 The Daily Telegram, 15 Ağustos 1957. 54 A.g.e., s.15721. 55 Cumhuriyet, 19 Ağustos 1957. 56 Keesing’s…, a.g.e., s.15811. 57 Milliyet, 12 Eylül 1957. 58 A.g.e., s.15812. 59 Cumhuriyet, 28 Eylül 1957. 60 Hürriyet, 9 Ekim 1957. Mahir KÜÇÜKVATAN 86 ÇTTAD, XI/23, (2011/Güz) 4. Birleşmiş Milletler Görüşmeleri Gerilim her geçen gün artarken Suriye konuyu Birleşmiş Milletler gündemine taşıdı ve Türkiye’nin Suriye sınırında askeri yığınak yaparak ülke güvenliğini tehdit ettiği iddialarını tekrarlardı61. Suriye bu iddiaların dışında Birleşmiş Milletlerden bölgede konuyu inceleyecek bir komisyon kurmasını da talep ediyordu. Suriye konuya uluslararası hukuk kuralları çerçevesinde yaklaştığı imajını vermeye çalışırken, ülkesindeki sivil savunma örgütlerinin silahlandırılmasını gerekli gören bir askeri hareketlenmenin de içerisine girmişti62. Birleşmiş Milletler gündeminde Suriye’nin Türkiye hakkında ortaya attığı iddialar vakit geçmeksizin Sovyetler Birliğinden destek buldu. Sovyet delegasyonu Birleşmiş Milletlerin Suriye’ye barış gücü göndermesi gerektiğini savunuyordu63. Sovyetlerin Türkiye aleyhindeki açık tavrına karşılık Amerikan Dışişleri Bakanı Dulles basına yaptığı açıklamada Sovyetlerin Türkiye’ye saldırması halinde Amerika’nın duruma tarafsız kalmayacağını ve Türkiye’nin yanında yer alacağını ifade etti64. Gerilimin Birleşmiş Milletler gündemine taşınması konunun açıklığa kavuşturulmasındansa daha karmaşık hale gelmesine neden olmuştu. Gerilimin seviyesi arttıkça Türkiye ile Suriye arasındaki gerilimi sonlandırmak için girişimde bulunmuş olan Suudi Arabistan kralı Kral Hüseyin’in konuya yaklaşımı da değişti. Kral Hüseyin Suriye’ye yapılacak bir saldırıyı bütün Arap ülkelerine yapılmış sayacağını açıklayarak Suriye politikasını desteklemeye başladı65. Suriye ile yakın ilişki içerisindeki diğer bir Arap devleti olan Mısır ise duruma daha farklı yaklaştı. Mısır, Suriye ile arasındaki savunma antlaşmasını gerekçe göstererek Suriye’nin Lazkiye limanına Suriye savunmasını desteklemek gerekçesiyle askeri kuvvet göndermeye başladı66. Taraflar arasındaki destek artık siyasi olmaktan çıkmış fiili boyuta dökülmüştü ki Mısır’ın Suriye’ye yaptığı askeri desteğe karşılık Amerika, Türkiye’ye desteğini göstermek için Akdeniz’deki filosuna ait olan ve güdümlü füze taşıyan Camberra gemisini İzmir limanına gönderdi67. Gelişmeler üzerine Birleşmiş Milletler tarafların görüş ve istekleri değerlendi. Yapılan değerlendirme sürecinde Suriye iddialarını tekrarlarken, Türkiye Suriye’ye karşı herhangi bir saldırı planı olmadığı konusundaki ifadelerini yinelemiştir. Taraflar iddialarında ısrarcı olmaya devam ederken konuya yaklaşımı sürekli değişen Suudi Arabistan Birleşmiş Milletler gündeminde bir açıklama yaparak Türkiye ve Suriye arasında arabuluculuk yapma önerisini yenilemiştir. Suudi Arabistan tarafından yapılan arabuluculuk önerisini Türkiye kabul ederken Suriye ikinci kez öneriyi geri çevirdi68. Suriye’nin arabuluculuk önerisini geri çevirmesi Birleşmiş Milletler gündeminde fikir ayrılıklarının doğmasına neden oldu. Bazı delegeler konunun iki ülke arasında ancak Birleşmiş Milletler gözetiminde 61 Yearbook of the United Nations, 1957, s.53. 62 Keesing’s…, a.g.e., s.15813. 63 Yearbook…, a.g.e., s.53. 64 Keesing’s…, a.g.e., s.15812. 65 A.g.e., s.15813. 66 A.g.e., s.15813. 67 The Daily Review, 19 Ekim 1957. 68 Keesing’s…, a.g.e., s.15813. Soğuk Savaşın Türk Dış Politikasına Etkileri ve ... 87 ÇTTAD, XI/23, (2011/Güz) görüşülmesini öneriyorlardı69. Aralarında Suriye’nin de bulunduğu diğer bir grup ise konunun Birleşmiş Milletler tarafından oluşturulacak inceleme komisyonunun raporlarına göre değerlendirilmesini savunuyordu. Oluşan fikir ayrılıkları sonrasında Birleşmiş Milletler konseyinde konunun çözüm yolunun belirlenmesi için bir oylama yapılması söz konusu oldu. Türkiye ile Suriye arasındaki gerilimin çözüme ulaştırılabilmesi için oylamada seçilen yöntem uygulamaya konulacaktı. Oylama yapılmadan önce Birleşmiş Milletler konseyine konunun çözümü hakkında Endonezya delegesinden farklı bir öneri sunuldu. Endonezya delegesi konunun Birleşmiş Milletler gözetimine gerek duyulmadan ve aracısız olarak sadece Türkiye ile Suriye arasında görüşülmesini öneriyordu70. Türkiye Birleşmiş Milletler konseyinde olsun ya da olmasın kendisine yapılan arabuluculuk önerilerinin her birine olumlu tavır sergilemişti ancak aynı durum Suriye için söz konusu değildi. Endonezya delegasyonunun yapmış olduğu öneri gerilimin tansiyonunun düşürülmesi yönünde önemli bir adımdı ve artık Suriye için karar zamanı gelmişti. Eğer Suriye bu girişimide kabul etmez iseBirleşmiş Milletler gündeminde uzlaşmaz bir imaj çizmiş olacaktı ki bu durum olayların gidişatını Suriye aleyhinde değiştirebilirdi. Suriye kendisine yapılan öneriyi üçüncü kez geri çevirmenin uygun olmayacağını değerlendirerek öneriye olumlu yaklaştı. Türkiye gerilimin başlangıcından itibaren izlediği politikasını değiştirmeyerek yapılan öneriyi olumlu karşıladı ve sorunun iki ülke arasında aracısız olarak çözümlenmesini kabul etti71. İki ülkenin de öneriyi kabul etmesiyle gerilim Birleşmiş Milletler gündeminden çıktı ve Türkiye ile Suriye arasındaki görüşmeler başlamış oldu. Suriye görüşmeler esnasında konuyu tekrar Birleşmiş Milletler gündemine taşımaya çalışsa da başarılı olamadı ve gerilim etkisini kaybetmeye başladı72. Görüşmelerin iki ülke arasındaki bir düzeye indirgenmesi duruma Amerika ve Sovyetler Birliğinin müdahale etmesini engellemişti. İki ülke arasındaki gerilimin tansiyonu düştükçe ve dış müdahaleler azaldıkça Suriye dış politikada daha rahat hareket etme imkânı buldu ve yüzünü tekrar Ortadoğu’ya döndü. Türkiye Suriye’nin dış politikada Ortadoğu konularına ağırlık vermesinden son derece memnundu. Suriye’nin Ortadoğu’da diğer Arap ülkeleri ile ilişkilerinin artması Sovyetler Birliğinin Suriye politikalarına artık eskisi kadar rahat müdahale edememesi anlamına gelmekteydi. Suriye ve Mısır artan ikili ilişkilerin neticesinde 1 Şubat 1958’de birleşme kararı aldılar73 ve 11 Mart 1958 de resmen birleşerek Birleşik Arap Cumhuriyeti’ni kurdular74. İki ülke arasındaki birleşme Suriye’nin dış politikada Arap dünyasını merkez aldığını ispatlar nitelikteydi ve bu durum Türkiye’nin Suriye konusundaki kaygılarının bir kat daha azalmasını sağladı. Türkiye, Suriye’nin Mısır ile oluşturduğu ortak politikaları desteklediğini Birleşik Arap Cumhuriyeti’ni tanıyarak belli etti ve soğuk savaşın etkisiyle ortaya çıkan gerilim sona erdi. 69 Yearbook…, a.g.e., s.55. 70 A.g.e., s.56. 71 A.g.e., s.56. 72 Keesing’s…, a.g.e., s.15920. 73 Yeni Asır, 2 Şubat 1958. 74 Hürriyet, 12 Mart 1958. Mahir KÜÇÜKVATAN 88 ÇTTAD, XI/23, (2011/Güz) Sonuç II. Dünya Savaşı sonrasında Amerika ile Sovyetler Birliği arasındaki güç mücadelesinin bir ürünü olarak ortaya çıkan Soğuk Savaş dünyada büyük bir kutuplaşma yaratmıştı. Türkiye ile Suriye aynı coğrafyada olmalarına rağmen Soğuk Savaşın etkisiyle kendilerini bir anda bu kutuplaşmış dünyanın farklı uçlarında yer alırlarken buldular. Kutuplaşan devletlerin Ortadoğu konusunda izledikleri siyasetler ise zamanla suni bir gerilim halini aldı. Gerilimin nedeni Türkiye ile Suriye arasındaki bir sınır anlaşmazlığı görünümünde olsa da asıl nedeni Amerika ile Sovyetler Birliği arasındaki güç mücadelesiydi. Ortadoğu konusundaki mücadelenin seviyesinin artması Türkiye ile Suriye arasındaki gerilimin seviyesinin artmasına da neden olmuştu. Amerika ile Sovyetler Birliğinin başlangıçta dolaylı etkilerinin bulunduğu gerilime zaman içerisinde doğrudan katılmaları ise Türkiye ile Suriye’yi savaşın eşiğine getirmiştir. Gerilimin çok uluslu bir hal almasıyla konu Birleşmiş Milletler vasıtasıyla uluslararası gündeme taşınmış, tartışmalı geçen uzun görüşmelerin sonucunda Türkiye ve Suriye Soğuk Savaşın yarattığı gerilimden kurtularak aralarında barış ortamını sağlayabilmişlerdir. Türkiye ile Suriye aralarındaki gerilimi sonlandırmış olsalar da gerilim Türkiye’nin Arap dünyası ile olan ilişkilerini derinden etkilemiş ve karşılıklı güvensizlik ortamının doğmasına neden olmuştur. Türkiye bu süreç boyunca ülke güvenliğini sağlayabilmek adına Bağdat Paktı ve NATO gibi çokuluslu organizasyonlara dâhil olurken savunma harcamalarına da büyük kayak ayırmak zorunda kalmıştır. Yaşanan gerilim Sovyetler Birliği ve Amerika açısından değerlendirildiğinde; Sovyetler Ortadoğu’ya dolayısıyla Akdeniz’e fiilen inmeyi başaramazken Amerika kendisinin Ortadoğu’ya müdahalesine imkân sağlayan Eisenhower doktrinini hayata geçirmiştir. Soğuk Savaşın Türk Dış Politikasına Etkileri ve ... 89 ÇTTAD, XI/23, (2011/Güz) KAYNAKÇA I. Arşivler Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi BCA,030/01-111-701-7 British National Archives CAB/129/84 CAB/129/87 CAB/129/88 II. Süreli Yayınlar Cumhuriyet Demokrat İzmir Fergus Falls Daily Journal Hürriyet Milliyet The Daily Review The Daily Telegram The Hutchinson News-Herald The Mercury Ulus Yeni Asır III. Kitaplar ARI, Kemal, “İsrail’in Kuruluşu Sonrasında Türkiye’den İsrail’e Musevi Göçü”, On Birinci Askeri Tarih Sempozyumu Bildirileri: XVIII. Yüzyıldan Günümüze Ortadoğu’daki Gelişmelerin Türkiye’nin Güvenliğine Etkileri (04-05 Nisan 2007 İstanbul) I, Gnkur. ATASE yay., Ankara,2007. ARI, Tayyar, Orta Doğu, Alfa Yayınları, 3.Baskı, İstanbul, 2007. ARMAOĞLU, Fahir, 20.Yüzyıl S
.SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİNDE TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA BALKANLAR Soğuk Savaş Döneminde Türk Dış Politikasında Balkanlar 60 / AVRASYA ETÜDLERİ Giriş Avrupa kıtasının güneydoğu kısmında yer alan Balkan yarımadası, batıda Adriyatik, doğuda Adalar denizi, Çanakkale ve İstanbul boğazları ile Marmara Denizi ve Karadeniz, Kuzey’de Tuna-Sava nehirlerinin oluşturduğu ovalar ve güneyde ise birçok ada ve yarımadalar ile Akdeniz’e uzanır.1 Balkanlar, birçok jeostratejist ve jeopolitikçiye göre dünyanın kalbi olarak kabul edilen Avrasya’nın batı geçişi olan son derece önemli bir ulaşım ve iletişim noktasıdır. Orta ve Doğu Avrupa, Türk Boğazları ve hatta Süveyş kanalına kadar olan bölge için destek ve üs konumunda olan Balkanlar, Avrupa ile Orta Doğu ve Orta Asya arasındaki en kısa ticaret noktasıdır.2 Ayrıca eski kara kütlelerinin kavuşum noktasında olan Balkanlar, tarihin değişim ve dönüşüm dönemlerinin yarattığı sarsıntılardan en fazla etkilenen bölgelerin başında gelmektedir. Balkanların sahip olduğu bu önemli jeopolitik konum Soğuk Savaş döneminin iki süper gücünün“ Balkanlar’ın dışından Balkanlar’ı yöneten, batıda Avrupa’yı, doğuda Rusya’yı tehdit edecek güce sahiptir.”3 anlayışıyla giriştiği nüfuz mücadelesinde Soğuk Savaşın sarsıntılarından en fazla etkilenen bölgelerden birisi olmasına yol açmıştır. Balkanların hem Türk boğazlarına hem de Orta Doğu’ya giden yollara yakın olması Akdenizli olmayan hem Amerika Birleşik Devletleri (ABD) ve Batı için hem de Sovyetler Birliği için Akdeniz ve Balkanlardaki kendi jeopolitik amaçları için mücadele ettiği bölgelerden biri haline getirmiştir. Çarlık döneminden bu yana Rus dış politikasında lebersnaumu (yaşam alanı) olarak görülen Akdeniz’e ulaşmak için Balkanlar hayati bir önem taşımıştır.4 Akdeniz’e ulaşmanın yanı sıra Sovyetler Birliği’in Avrupa kıtasıyla bağlantısı da yine Balkanlar önemli geçiş noktalarından birisidir. Sovyetler Birliği, Balkanlar üzerindeki hegomanyasını “slav-ortodokos kardeşliğinin” pragmatik olarak geçersizliğini farkına varmasından sonra yeni bir politika geliştirmiş ve İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Balkan politikası “enternasyonel proleterya” anlayışı üzerine inşa etmiştir.5 Soğuk Savaş dönemi boyunca Sovyetler için Balkanlar, Ege ve Akdeniz’le bağlantısını koparmamak adına çaba sarf ettiği, ABD için ise dünya liderliğinde yarış içinde olduğu Sovyetler Birliği’nin Akdeniz’e inmesini önlemek adına mücadele verdiği bir saha olmuştur. 1 Kemal Karpat, “ Balkanlar”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt:5, İstanbul, 1992, s.2,26. 2 Ramazan Özey, Balkanlar ve Balkan Ülkeleri Coğrafyası, Pegem Akademi Yayınevi, Ankara, 2016, 63-65. 3 Oral Sander, “Balkan ve Karadeniz İşbirliği”, Türkiye’nin Dış Politikası, Der. Melek Fırat, İmge Yayınevi, Ankara, 2000, s.197. 4 Erjada Progonati, “Rusya’nın Balkanlar Politikası”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı:45, Bahar 2015, s.108. 5 A.g.e, 112. FATMA ORHUN ÇALIK YIL: 27 / SAYI: 59 / 61 Türkiye için ise Balkanlar’ın önemi yalnızca bölgenin jeopolitik ve jeostratejik önemiyle sınırlı kalmamış ve uzun yıllar Türklerin hâkimiyetinde kalan Balkanlar, Türkiye ile tarihsel, toplumsal ve kültürel bağlara sahip bir bölge olmuştur. Türkiye’nin bölgeyle olan bu güçlü bağları sonucunda Balkanların doğal bir parçası olarak sayılabilecek olan Türkiye, bölgedeki bir çatışma durumunda doğal bir şekilde bu çatışmaya dahil olacağının farkındadır. Ayrıca Türkiye’nin doğu ve güney sınırlarının yeterince istikrarsız olması ve bu belirtilen bölgelerde yaşadığı problemlere ek olarak batıdaki tek kara sınırında sorun yaşamamaya özen göstermiştir. Doğu Trakya ve İstanbul’un güvenliğinin sağlanması için Balkanlarda güvenli bir ortam olması gerekmiştir ve Türkiye buradan gelecek tehlike ve sorunları dikkatle takip etmiştir. Kısaca Balkanlar Türkiye için, kendi bölgesel güvenliği, bölgede yaşayan Türk azınlığın sorunları ve ekonomik çıkarları açısından önem taşımıştır. ABD Balkan bölgesinin diğer iki aktörü olan Türkiye ve Rusya’ya karşın bölgenin görece yeni bir aktörüdür. ABD’nin Balkan bölgesinde sahneye çıkması İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra olmuştur ve ABD Balkanlarda aktif olabilmek adına bölgede Türkiye’ye ihtiyaç duymuştur. Türkiye ise yanı başında yer alan Sovyetler Birliği ve Balkanlardaki Sovyet etkisine karşın güçlü bir müttefike ihtiyaç duymuştur. Bu yüzden Soğuk Savaş döneminde Türkiye ve ABD’nin Balkanlara yönelik politikalarında paralellikler saptamak mümkündür. Türkiye Soğuk Savaş dönemi boyunca gerek ABD gerekse Batılı ülkelerle zaman zaman çeşitli sorunlar yaşamış ve ilişkileri inişli çıkışlı bir seyir izlemişse de Balkanlarda benzer hedef ve çıkar algılamalarına sahip olduğu bir bölge olmasıyla genellikle bu ülkelerle birlikte hareket etmiştir.6 Türkiye’nin bölgesel politikalarına anlam kazandırmak için, hem uluslararası hem ulusal düzeyde meydana gelen değişimler dikkate alınmalıdır. Bu anlayışla çalışmada öncelikle Soğuk Savaş yıllarının oluşturduğu uluslararası koşullar ve Türkiye’nin kendi iç meseleleri de dikkate alınarak, Soğuk Savaş döneminde Türk dış politikasının genel bir resmi çizilecektir. Çalışmanın odak noktası kırk beş yıl gibi uzun bir süre dünya siyasetine damga vuran Soğuk Savaş döneminin iki kubu arasındaki nüfuz mücadele alanlarından biri olan Balkanlara yönelik Türkiye’nin nasıl bir dış politika izlediğidir. 6 Bülent Alirıza ve Bülent Aras, US-Turkish Realtions: A Review at the Beginning og the Third Decade of the Post Cold War Era, SAM-CSIS, Kasım 2012, s. 1-4. Soğuk Savaş Döneminde Türk Dış Politikasında Balkanlar 62 / AVRASYA ETÜDLERİ Soğuk Savaş Döneminde Türk Dış Politikasının Belirleyici Faktörleri Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş dönemi dış politikasında yayılmacı revizyonist hareketlere karşı barış, egemenlik ve ulusal kalkınma önceliği hakim olmuş ve Türk dış politikası “moleküler ve yapısal benzerliğinin bulunduğu Avrupa ülkeleriyle uyumlu bir biçimde doğan ve böyle yaşamak isteyen bir ulus” olarak Batıya yönelmiştir.7 Türk dış politikasındaki bu anlayış İsmet İnönü’nün iktidarı döneminde de devam etmiştir. Dünya barışının giderek tehlikeye girdiğini gören İnönü Hükümeti, Avrupa’da yaklaşmakta olan fırtına öncesi bulutların toplandığı dönemde, Türkiye’nin güvenliğini sağlamak adına, 19 Ekim 1939 tarihinde Ankara’da Fransa ve Büyük Britanya ile bir ittifak antlaşması yapmıştır. 8 Bu ittifak dışında Türkiye 17 Şubat 1941 tarihinde Türk-Bulgar Saldırmazlık Paktı9 , Sovyetler ile 25 Mart 1941’de Saldırmazlık Paktı10, 18 Haziran 1941’de Almanya ile Türk-Alman Dostluk Paktını imzalamış11 ve savunma ittifakları yoluyla güvenliğini sağlamaya çalışmıştır. Türk dış politikasına İkinci Dünya Savaşı yıllarında yeni bir ilke dahil olmuştur: “etkin tarafsızlık”.12 Bu yeni dış politika ilkesini Selim Deringil’in “Avrupa’da çıkan yangının kendi sınırlarını aşmamasını başlıca amaç edinen İnönü ve onun Dışişleri Bakanlığı’ndaki ‘kilit adam’ Numan Menemencioğlu, kendilerine özgü bir tarafsızlık politikası geliştirmişlerdir. Türkiye savaşmak istemiyordu, ama onu stratejik konumuna sahip bir ülke sınırları arkasına çekilip edilgen bir tarafsızlıkla yetinemezdi. Dolayısıyla aktif tarafsızlık (active neutrality) kavramı gündeme gelmiştir. Türkiye silahlanacak, tam seferberlik haline geçecek ve en önemlisi dünya politikasını kendi lehine etkilemeye çalışacaktı” ifadesiyle özetlemek mümkündür. 13 İkinci Dünya Savaşı sona erdikten sonra Türkiye, savaş dönemindeki “denge oyunu” kadar dikkatli yeni bir diplomasi dönemine girmiştir. Çünkü savaşın sonunda dünyada Türkiye’nin üzerinden geçen bir Doğu-Batı ekseni, yani iki kutuplu bir dünya sistemi ortaya çıkmıştır. Bu yeni ortamda Türkiye’nin, eskisi gibi “güç dengesi sistemine” oynaması pek mümkün değildir. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Türkiye’nin izlediği savaş dışı kalma politikası öncelikle 7 Oral Sander, “ Türk Dış Politikasında Sürekliliğin Nedenleri”, Türkiye’nin Dış Politikası, Der. Melek Fırat, İmge Yayınevi, Ankara, 2000, s.75. 8 Düstur, 3. Tertip, Cilt:21,ss.15-18. 9 Ayın Tarihi, No:87, Şubat 1941, s.26. 10 Ayın Tarihi, Ağustos 1941, No:93, ss.40-41 11 Düstur, 3. Tertip, Cilt:22, s.1355. 12 Metin Tamkoç, “Turkey’s Quest For Security Through Defensive Alliances”, The Turkish Yearbook of International Relations, Cilt:2, Yıl:1961, s.10 13 Selim Deringil, Denge Oyunu-İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin Dış Politikası, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 3. Baskı, 2003, ss.89-90. FATMA ORHUN ÇALIK YIL: 27 / SAYI: 59 / 63 Ankara’yı yalnızlığa itmiş ardından da kuzeyde Çarlık döneminden devraldığı toprakları daha da genişleten, sıkı disipline dayalı yeni rejimi çerçevesinde askeri kapasitesini gerek insan gücü gerekse donanım anlamında arttıran Sovyetler Birliğiyle karşı karşıya bırakmıştır.14 Savaşın hemen ertesi yılında dünyanın barışa doğru yol adlığı bir zamanda Moskova’nın açık bir şekilde Kars, Ardahan ve Boğazlar üzerinde hak talep etmesi15 şeklinde kendi gösteren yeni “Sovyet Rus yayılmacılığı”na karşı Türkiye’nin onulmaz biçimde kendini tehlike altında görmesine yol açmıştır.16 İkinci Dünya Savaşı sonrası uluslararası sistemin “güçler dengesi”nden “çift kutuplu” bir yapıya geçmesi, Raymond Aron’un paradigmasına göre de böyle bir uluslararası ortamda, Türkiye gibi orta büyüklükte ve jeopolitik konuma sahip bir devletin tarafsız kalması pek mümkün değildir.17 Türkiye de Aron paradigmasının öngördüğü gibi, kendi güvenlik endişelerinin de etkisiyle, İngiltere’den dünya liderlik koltuğunu yavaş yavaş devralan ABD’ye ve Batı ittifakına Marshall Yardım Programı (1948), Truman Doktrini (1947), Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO-1952) gibi araçlar vasıtasıyla dahil olmuştur.18 Türkiye güç dengelerini gözeten realist bir mantık içeren bu tutumuyla dönemin koşullarının bir sonucu olarak pragmatik bir yaklaşım içerisinde olmuştur.19 Bloklar arası Soğuk Savaş yoğunlaştıkça Türkiye’nin takip ettiği blok politikası da daha katılaşmıştır. Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü (OECD 1961) kurucu üyesi olması, 1959’da bugünkü Avrupa Birliği’nin çekirdeği olan Avrupa Ekonomik Topluluğu’na üyelik başvuruları bu doğrultuda atılmış birer adım olmuştur. Böylece Türk dış politikası uzun bir süre Sovyet tehdidine karşı tek yönlü bir çizgi dahilinde ve NATO’nun güvenlik şemsiyesi altında yer almaya bağlı kalmıştır.20 Türk dış politikasının Batı Bloku’na bu kadar bağlı bir şekilde hareket etmesinde Demokrat Parti (1950-1960) iktidarının izlemiş olduğu katı blok 14 Cihat Göktepe ve Süleyman Seydi, “Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası”, Bilig, Sayı:22, Kış 2015, ss.201- 202. 15 Türkiye Dış Politikasında 50 Yıl- İkinci Dünya Savaşı Yılları (1939-1946),Ankara: Türkiye Cumhuriyeti Bakanlığı Araştırma ve Siyaset Planlama Genel Müdürlüğü, 1973, ss.285-286. 16 Mustafa Aydın ve Fulya Ereker, “ Türkiye’de Güvenlik: Algı, Politika, Yapı”, Uluslararası İlişkiler, Cilt:11, Sayı:43, Güz 2014,s.133. 17 Uluslararası ilişkilerde Aron paradigması olarak geçen bu teori, jeopolitik ve jeostratejik açıdan önemli konumlarda olan küçük ya da orta büyüklükte devletlerin kendilerini korumak ve devletin devamlılığını sağlamak adına kendilerinden büyük devletleri dayanak olarak seçmek zorunda olmasıdır. Daha fazla bilgi için bkz H. Rumeysa Dursun, “Realizmin Realist Bir Eleştirisi Olarak Raymond Aron ve Uluslararası İlişkiler Kuramı”, Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, Cilt:5, Sayı:2, Eylül 2017, ss.67-85; Raymond Aron, Peace and War: A Theory of International Relations, New York, 1973. 18 Göktepe ve Seydi, a.g.m, ss.204-205. 19 Mehmet Gönlübol vd, Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1995), Siyasal Kitabevi, Ankara, 10. Baskı, 2014, s.215,221. 20 Tamkoç, a.g.m, s.19. Soğuk Savaş Döneminde Türk Dış Politikasında Balkanlar 64 / AVRASYA ETÜDLERİ politikası etkili olmuştur. Demokrat Parti özellikle iktidarının ilk döneminde Batı ile işbirliğini devam ettirmenin yanı sıra, ülkenin güvenliğinin Batı Blok’unun güvenliğiyle paralel olduğunu vurgulamıştır. Demokrat Parti karşı bloktan bir ülkeyle ikili görüşmelere ya da işbirliklerine karşı oldukça tutucu bir tavır sergilemiştir. Yunanistan bu dönemde Balkanlara yönelik aktif bir politika izlerken, Türkiye oldukça mesafeli durmuştur.21 İkinci Dünya Savaşı’nda ortaya çıkan yeni konjonktüre uygun olarak 1950- 1980 arası dönemde Türk dış siyasetinin Soğuk Savaş bağlamında şekillendiği görülürken 1960’lı yıllardan itibaren Batı Bloku ile ilişkilerinde gelgitler başladığı görülmektedir. Bu gelgitler de yine Türkiye’nin güvenlik kaygılarından dolayı oluşmuştur. Türkiye’nin ABD ile inişli çıkışlı ilişkilerin seyrini belirleyen ilk olay Küba Füze Krizi olmuştur. Sovyetler Birliği’nin 1962 yılında Küba’ya orta menzilli füzeler yerleştirmek istemesi ABD’de endişeyle karşılanmıştır. ABD Sovyetlerle ile oturduğu pazarlıkta Türkiye’deki Jüpiter Füzelerinin kaldırılması koşuluyla Sovyetlerin Küba’ya füze yerleştirmesini önlemiştir.22 1960’larda Türkiye-ABD ilişkilerindeki bir diğer kırılma noktası ise 1964 tarihli “Johnson Mektubu” olmuştur. 1963’te Türklerin Rumlar tarafından Kıbrıs Cumhuriyeti’nden atılmasıyla başlayan toplumlar arası çatışma 21 Aralık 1963’te Kıbrıslı Rumların Akritas Planı adını verdikleri Türkleri imha planıyla bir soykırım girişimine dönüşmüştür.23 Türkiye tüm uyarı ve ikazlarına rağmen adadaki şiddet eylemlerinin son bulmaması üzerine adadaki soydaşlarını korumak ve 1960 kurucu antlaşmalarının da verdiği garantör ülke sıfatıyla adaya çıkarma yapmak istemiştir. Türkiye’nin bu girişimi dönemin ABD Başkanı Johnson tarafından gönderilen bir mektupla engellenmiştir. Diplomatik nezaketsizlikten uzak bir dille kaleme alınan bu mektup Türkiye’nin eğer Kıbrıs’a herhangi bir müdahalede bulunursa ABD’den aldığı silahları kullanamayacağı ve Sovyetlerden gelecek herhangi bir saldırıda yalnız kalacağı ifade edilmiştir. Bu mektup Türkiye’de büyük bir hayal kırıklığı yarattığı gibi Batı ile ittifakı sorgulamaya da yol açmıştır artık Türk dış politikasının bir anlamda çok yönlülük arayışının başlangıcını oluşturmuştur.24 21 Olcay Özkaya Duman ve Haktan Birsel, “Demokrat Parti Dönemi Türk Dış Politikası ve Bu Politikanın Dinamiklerine Etki Eden Dış Gelişmeler”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlke ve İnkılapları Tarihi Enstitüsü Atatürk Dergisi, Cilt:1, Sayı:1, Yıl 2012, ss.306, 310. Demokrat Parti dönemi dış politikası konusunda genel bilgi için bkz. Hüseyin Bağcı, Demokrat Parti Dönemi Dış Politikası, İmge Yayınları, Ankara, 1990. 22 Bahar İzmir, “İki Müttefik, Bir Kriz: Türk-Amerikan İlişkilerinde Jüpiter Füzeleri Krizi”, Humanitas, Cilt:5, Sayı:10, Yıl:2017, s.180. 23 Fazıl Küçük, Kıbrıs Türk Davası ve Kıbrıs’ta Rum Vahşeti, Yay. Haz. Altay Sayıl, Devlet Basım Evi, Lefkoşa, 3. Baskı, 2002, s.41. 24 Vefa Kurban ve Giray Saynur Derman, “ Türkiye’nin SSCB ve ABD ile İlişkileri 1960-1980”, Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:15, Ağustos 2015, ss.33-35. FATMA ORHUN ÇALIK YIL: 27 / SAYI: 59 / 65 ABD’nin 1960’lı yılların ilk yarısında Kıbrıs sorununda Yunanistan’ın tezlerine yakın bir profil çizmesi, sıkı iki kutuplu dünya siyasetinin gevşemesiyle birlikte Türk-Sovyet yakınlaşmasını da beraberinde getirmiştir.25 Türkiye’nin Sovyetler Birliğiyle yakınlaşması ayrıca Makarios’a26 olan Sovyet desteğinin de azalmasını sağlamıştır. Türk-Sovyet yakınlaşması ABD’nin dikkatini tekrar Türkiye’ye yöneltmiş, Kıbrıs’taki sorunu çözmek için görevlendirilen ABD Dışişleri Bakanı Dean Acheson, Türk tezlerine yakın bir çözüm önerisi sunduğu gibi BM Genel Kurulu’ndaki oylamada da Türkiye’nin lehine oy kullanmıştır. Kıbrıs’taki Türk toplumuna karşı tekrar EOKA27’nın faaliyetlerinin artmasıyla 1967’de Türkiye tekrar adaya müdahalede bulunmak istediğinde ABD 1964’tekine benzer bir yaklaşım içine girmiştir. Bu da Türkiye ile ilişkilerinin tekrar soğumasına neden olmuş ve Türkiye 1967’de ki Altı Gün Savaş’larında Arap-Sovyet görüşünü desteklemiş ve ABD’ye yardım etmeyi reddetmiştir. Açılan Türk-ABD ilişkileri beraberinde Türk-Sovyet ilişkilerinde yakınlaşmayı getirmiştir. Sovyetler Birliği önce 12 Nisan 1972’de daha önce feshettği 1925 tarihli Dostluk Antlaşması’nın yenilenmesinin istediğini Türkiye’ye bildirmiş ve ardından yine aynı Nisan ayı içinde -uygulanabilirliği pek fazla olmasa da- Türkiye ve Sovyetler arasında “ İyi Komşuluk İlişkiler Bildirgesi” imzalanmıştır.28 Soğuk Savaş döneminde Türk-Sovyet ilişkilerinin doruğu olan bu dönemde, Sovyetler Yunanistan ve Kıbrıslı Rumların “Enosis29” tezine karşı oldukları açık bir şekilde dile getirmişlerdir. 25 Giray Saynur Derman ve Vefa Kurban, “Kıbrıs Sorunun Türk Dış Politikasına Etkisi ve ABD-SSCB ile İlişkiler”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt:16, Sayı:33, 2016, s.465. 26 Makarios 1960 yılında kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti’nin ilk Cumhurbaşkanı, 1948 yılında Kitium Metropolitliğine seçilmiş ve 1977 yılındaki vefatına kadar hem Kıbrıslı Rumların liderliğini yapmış hem de Enosis’in en ateşli savunucusu olmuştur. Farid Mirbagheri, Historical Dictionary of Cyprus, The United States of America, 2010, Scarecrow Press, ss.105-108. 27 Ethniki Organosis Kyprion Agoniston (Kıbrıslıların Millî Mücadele Örgütü)(EOKA): Enosis amacına en hızlı biçimde ulaşmak üzere Birleşik Krallık idaresine karşı Kıbrıs Rumları tarafından 1955 yılında Kıbrıs’ta kurulan silahlı bir örgüt olan EOKA zamanla adada yaşayan Türkleri hedef almıştır. Ancak EOKA’nın kendi prensiplerini kabul etmeyen Kıbrıslı Rumlara karşı da gasp ve saldırılarda bulunduğuda bilinmektedir. Derya Sevinç “Türk- Yunan İlişkileri Çerçevesinde Kıbrıs sorununda Yeni Bir Aşama (1954-1960)”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 60, Bahar 2017, ss. 171-206; EOKA eylemleri için bk. Gençlik, Spor, Köy ve Halk Eğitim Dairesi, Akritas Planı: “Türki İmha Planı”, Ergenekon Yayınları, Lefkoşa 1972; Makarios Druostis, Karanlık Yön EOKA, Galeri Kültür Yayınları, Lefkoşa 2007. 28 Musa Qasımlı, Türkiye-Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği İlişkileri 1960-1980, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2013, s.378. 29 “Yunanlıların Helen uygarlığını diriltme politikasını anlatmak için kullanılan Enosis; Yunanca’da ilhak etmek, birleşmek anlamına gelen bir terimdir. Enosis kavramsal olarak ise Helen uygarlığının geliştiği ve yayıldığı her yerin ilhak edilmesi biçimindeki bir fikri ifade etmektedir. 19. Yy sonlarında ve 20. Yy başlarında, Balkan Savaşları ve Girit’in Yunanistan’a ilhakı sırasında da kullanılan terim, günümüzde daha çok Kıbrıs’a ilişkin olarak gündeme gelmektedir. Bir başka deyişle, Yunan dış politikasında oldukça önemli bir yeri olan Pan-Helenik ideallerin bir uzantısı olan Kıbrıs Adası’nın Yunanistan’a ilhakı politikası da bu adla anılmaktadır.” Fatma Çalik Orhun, K.K.T.C Cumhurbaşkanı Rauf. R. Denktaş’ın Annan Planı Sürecindeki Mücadelesi, Hiper Yayın, İstanbul 2019, s.26. Soğuk Savaş Döneminde Türk Dış Politikasında Balkanlar 66 / AVRASYA ETÜDLERİ Türkiye’nin 1974 Kıbrıs Krizi sırasında uyguladığı politika30, NATO’dan bağımsız hareket ettiği tek örnek olmakla birlikte varılan sonuç, kendi siyasi şartlarını dayatamayacağını göstermiştir. 1974’deki Kıbrıs çıkarmasından sonra başta ABD ve Batılı devletler Türkiye’ye kınayarak ekonomik ve askeri ambargo uygulamışlardır. ABD’nin Türkiye politikası düşük profilde seyretmiştir. 1960’lar ve 1970’ler Türk dış politikasının Kıbrıs sorunu etrafında şekillendiği yıllar olmuştur. 1970’lerin sonlarında ABD ile olan ilişkilerde yaşanan sıkıntılar, Sovyet tehdidinin azalması ve Türkiye’nin yaşadığı ekonomik sorunlar Bülent Ecevit’in “yeni bir milli güvenlik ve savunma kavramlarıyla dış politika” yaklaşımını benimsemesine yol açmıştır.31 Ecevit, Türkiye’nin NATO çerçevesinde çok ağır yük altına girdiğini ve ABD’ye fazla bağımlı hale geldiğini savunmuştur. Kuvvetlerini azaltmalı, kendi savunma sanayisini geliştirmeli ve “komşu ülkelerle karşılıklı güven esasına dayalı ilişkiler” kurması gerekmiştir.32 Türkiye de ülkedeki tüm yabancı üslerin NATO amaçları dışındaki faaliyetlerini durdurmuştur. Bu kırılmalardan sonra Türkiye Doğu Bloğu ile ilişkilerini ekonomi ağırlıklı geliştirme çabası içerisine girmiştir. Birleşmiş Milletler de Kıbrıs konusunda yaşadığı yalnızlık da Türkiye’yi dış politika anlayışını sorgulamaya yöneltmiş ve artık Ankara çok yönlü ve çok boyutlu dış politika arayışları içerisinde olmuştur.33 Sovyetler Birliği’nin önce Afganistan’ı işgal etmesi ardından İran’daki İslam Devrimi Türkiye’nin tehdit algılamalarını değiştirmiştir. 1980’lerin başında “İkinci Soğuk Savaş” olarak geçen bu dönem Ankara’yı yeniden Batı ittifakına katılma süreci içine itmiş ve Türkiye-Sovyetler Birliği ilişkilerinde yeniden şüphe ve düşmanlık ön plana çıkmaya başlamıştır.34 Türkiye’de 1980 yılında yaşanan askeri darbe Avrupa’daki devletlerin Türkiye’ye mesafeli bir tutum sergilemiş olması da Türkiye’nin ABD’ye daha fazla yakınlaşmasını sağlayan bir faktör olmuştur.35 Bulgaristan’ın 1984’ten sonra Türk kökenli vatandaşlarına uygulamış olduğu baskı politikası Sofya-Ankara arasındaki ilişkilerin gerilmesinin yanı sıra Moskova-Ankara ilişkilerinde de gerginliğe yol açmıştır. Sovyetlerde 1986 yılında Gorbaçov’un iktidara gelmesinden sonra Ankara-Moskova ilişkilerinde tekrar canlanma dönemi başlamıştır. 30 Fatma Çalik Orhun, “ Reasons Leading to the Cyprus Peace Operation and Developments in the Cyprus Problem After the Operation”, ASOS- Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl:7, Sayı:93, Haziran 2019, ss.414-415. 31 Faruk Sönmezoğlu, Soğuk Savaş Döneminde Türk Dış Politikası, Der Yayınları, İstanbul, 2016, s.399 32 William Hale, Türk Dış Politikası (1774-2000), Çev: Petek Demir, Arkeoloji Sanat Yayınları, İstanbul, 2003, s.168. 33 Sönmezoğlu, a.g.e, ss.299-300. 34 Hale, a.g.e, s.169. 35 Aylin Güney, “An Anatomy of the Transformation of the US- Turkish Alliance: From “Cold War” to “ War on Iraq”, Turkish Studies, Cilt:6, Sayı:3, Yıl: 2005, s.343. FATMA ORHUN ÇALIK YIL: 27 / SAYI: 59 / 67 Netice olarak 1950 sonrasında Türkiye’nin 1990’lı yıllara kadar temel dış politika konseptinde – 1963 Kıbrıs krizindeki kırılma hariç- genel olarak Atlantikçilik (ve doğal olarak NATO esaslı güvenlik ve ilişkiler) etkili olmuş, Türkiye bu çerçevede Sovyetlere mesafeli dururken Batıyla birlikte hareket etmiştir.36 Soğuk Savaş Döneminde Türkiye’nin Balkan Politikası Sıkı iki kutuplu dünya düzeninde Balkan ülkeleri karşılıklı risk ve tehdit algılamaları nedeniyle Soğuk Savaş ortamının sınırları dahilinde hareket etmek zorunda kalmış ve bu koşullar altında yalnızca benzer siyasi-ideolojik kimliğe sahip devletlere (Doğu veya Batı Bloku) yaklaşma fırsatı bulmuştur. Balkan ülkelerinin neredeyse tamamının Doğu Blokun içinde yer alması, Türkiye’nin Balkan ülkeleriyle işbirliği içinde bulunmasını engelleyici bir unsur olduğu gibi Türkiye’nin de bölge ülkelerine temkinli davranmaya ve ikili ilişkilerini geliştirmekten ziyade Batı ittifakı içerisinde hareket etmeye yöneltmiştir. Kendi güvenlik arayışlarının ön plana çıktığı Soğuk Savaş döneminde Türkiye, Balkan ülkeleriyle ilişkilerini Batı ittifakı içerisinde yer alan uluslararası organizasyonlarla ilerletmeyi seçtiği gibi sorunlarını da yine mensup olduğu ittifakın bünyesinde yer alan uluslararası örgütlerle çözme eğiliminde olmuştur. 1960’larda bloklar arasında yumuşamanın başlamasına ve bu döneme denk gelen 1963 Kıbrıs krizinde Türkiye’nin sıkı sıkıya bağlı olduğu müttefiki ABD’den gelen ünlü “Johnson Mektubu”na kadar Türkiye’nin Balkanlara yönelik izlediği siyaset, blok politikası şeklinde olmuştur.37 Balkanlar’da Soğuk Savaş’ın Sıcak Rüzgârları Soğuk Savaş döneminde Türkiye’nin Balkanlara yönelik izlediği politika Batı ittifakının üyesi bir devlet olarak sıkı blok politikası şeklinde olmuştur. Bu dönemde Türkiye’nin Balkanlara yönelik iki istisnai politikası olmuştur. İlki aynı blokta yer aldığı Yunanistan ile Kıbrıs krizine kadar geliştirdiği ikili ilişkiler diğeri ise Balkanlarda bölgesel işbirliğini geliştirmeye yönelik Yugoslavya ve Yunanistan 36 1963 Kıbrıs Krizi sonrası diplomatik yollarla çözüm arayışı içinde olan Türkiye ada üzerinde ihtar uçuşları yapmış ve nihayetinde adaya çıkarma yapmayı kararlaştırmıştır. Türkiye’nin bu tutumu karşısında dönemin ABD Başkanı Johnson tarafından, Türk Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’ye hitaben gönderilen ve diplomatik anlayıştan uzak mektupta Türkiye’nin herhangi bir müdahalesinin ağır sonuçlara yol açacağından bahsedilmiş ve Türkiye’nin adaya planladığı müdahalenin iptal edilmesiyle sonuçlanmıştır. Mektubun Türkiye’nin Kıbrıs’a müdahale konusunda geri adım atmasına sebep olurken, mektupta Türkiye’nin herhangi bir Sovyet tehdidine karşı yalnız kalacağı ifadesi ise dönemin siyasi elitleri üzerinde soğuk bir duş etkisi yaratmıştır. Mektupta, SSCB’nin Türkiye’ye karşı herhangi bir saldırısı halinde, NATO’nun Türkiye’nin yardımına gelmeyeceğinin iması, dış politikasının NATO ekseninde koşulsuz şartsız sürdüren Türkiye için bu düşüncenin sorgulanmasına neden olmuştur. Sovyet tehdidi karşısında yalnız kalma kaygısı Ankara’nın yeni dış politika arayışlarına zorlayan temel etken olmuştur. 37 Mustafa Aydın, “ Determinants of Turkish Foreign Policy: Changing Patterns and Conjunctures during the Cold War”, Middle Eastern Studies, Vol:36, No:1, January 2000, s.104. Soğuk Savaş Döneminde Türk Dış Politikasında Balkanlar 68 / AVRASYA ETÜDLERİ ile imzaladığı 28 Şubat 1953 tarihli Ankara Dostluk ve İşbirliği Anlaşması ve bir yıl sonra bu antlaşmayı askeri bir ittifaka dönüştüren Bled İttifakıdır. Cumhuriyet döneminde temelleri atılan Türk-Yunan dostluğuna ilave olarak İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin göndermiş olduğu yardımlar Yunanistan’da Türkiye’ye karşı olumlu bir hava ve iyimser duyguların oluşmasını sağlamıştır. İkinci Dünya Savaşı sonrasında Yunanistan’da yaşanan İç Savaş’ta Türkiye, Merkezi Hükümeti desteklemiş ve İç Savaş sonrası Yunanistan’la Türkiye daha da yakınlaşmıştır. Artık Türkiye ve Yunanistan dış politikalarının kendilerine gösterdiği ortak çıkarlar doğrultusunda yan yana yürüdükleri bir yola girmişlerdir. İki ülkenin de ortak tehdit algısı olan Sovyetler Birliği iki devleti birbirine daha da yakınlaştırmıştır. Kore Savaşı’na birlikte katılan iki devlette aynı zamanda NATO’ya üye olmuştur. İki devlet adeta ortak bir dış politika izlemiştir.38 Soğuk Savaş’ın ilk yıllarında Türk-Yunan ilişkileri adeta “balayı dönemi” yaşamıştır. İki ülke arasında karşılıklı üst düzey resmi ziyaretler düzenlemiş, iki ülkenin de siyasetçileri her fırsatta işbirliği ve dostluğu ön plana çıkaran açıklamalarda bulunmuşlardır. İki ülkenin iyi ilişkileri 1954 yılında Kıbrıs krizinin patlak vermesiyle ağır bir darbe almış ardından Ege adaları, Kıta sahanlığı, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin dağılmasıyla günümüze kadar uzanan sorunlar yumağına dönmüştür. Ankara ile Atina’nın arasının açılması Türkiye’nin Balkanlarda işbirliği sağlayan Türk-Yunan dostluğuna büyük zarar verdiği gibi ortaya çıkan Türk-Yunan sürtüşmesi de Türkiye’nin Balkan ülkeleriyle işbirliği imkânını da ortadan kaldırmıştır.39 İkinci istisna ise, resmi adı, “Türkiye Cumhuriyeti ile Yunanistan Krallığı ve Yugoslavya Federatif Halk Cumhuriyeti Arasında Dostluk ve İşbirliği Andlaşması” olan Ankara Anlaşması’dır.40 Antlaşma yalnızca askeri değil ekonomik, teknik ve kültürel işbirliğini kapsamıştır. Ankara Anlaşması Yugoslavya’nın NATO üyesi olan Türkiye ve Yunanistan’la bir anlaşma imzalamasını mümkün kılmak için bir uzlaşı yol olarak hazırlanmıştır. Ankara Antlaşması’ndan bir yıl sonra Ağustos ayında adı geçen üç ülkenin katılımıyla Yugoslavya’nın Bled şehrinde imzalanan ittifak antlaşmasıyla da Balkan Paktı ortaya çıkmıştır.41 Böylece üç ülkenin de BM ve NATO ile ilgili yükümlülüklerini tanıyan, tarafların işbirliğini önererek bir ortak savunma anlayışı ortaya koymuştur. 38 Hakan Uzun, “ 1919-1950 Yılları Arasında Türkiye-Yunanistan İlişkileri”, Gazi Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi, Cilt:5, Sayı:2, Yıl:2004, ss.46-47. 39 Esin Yurdusev, “ 1945-1989 Döneminde Türkiye ve Balkanlar”, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Ed. İsmail Soysal,Türk Tarih Kurumu Yayınevi, Ankara, 1999,s.379. 40 Düstur, 3. Tertip, Cilt:34, ss.1347-1350. 41 Düstur, 3. Tertip, Cilt:36, s.286-290; İsmail Soysal, Türkiye’nin Uluslararası Siyasal Bağıtları (1945-1990), Cilt:2, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu Kitabevi, Ankara, 2000, s.481. FATMA ORHUN ÇALIK YIL: 27 / SAYI: 59 / 69 Soğuk Savaş dönemindeki ilk işbirliği önerisine üç devleti sürükleyen neden ise Balkanlardaki Moskova’ya bağlı devletlerin izlediği politikaların meydana çıkardığı güvenlik kaygıları olmuştur.42 En uzun kara sınırına sahip ve Sovyetler Birliği’nin en sadık müttefiki olan Bulgaristan’a dair Türkiye’nin kaygıları olmuştur. Soğuk Savaş döneminde Balkanlardaki işbirliği Soğuk Savaş parametrelerinin pekiştirdiği Türkiye için Doğu Trakya ve İstanbul’un korunması anlamına gelmiştir. Yugoslavya ise yeni Kominform’dan ihraç edilmiş43 ve Sovyetler Birliği’nin üç müttefik devleti tarafından kıskacı andırır biçimde sarılmış durumda olmuştur. Ayrıca Yugoslavya Sovyetlerle olan uzun sınırını tek başına savunmasına imkân bırakılmamıştır. Ayrıca Tito Yugoslavya’yı Doğu ve Batı Bloklarının arasına yerleştirerek bloklar arası rekabetten faydalanmak istemiştir. Yunanistan ise hem iki dünya savaşının tecrübeleri hem de Kuzey’deki Doğu Bloğu komşularının desteklediği iç savaşı yeni bitirmişti.44 Anlaşma’nın imzalanmasında etkisi olan bir diğer etken ise, Belgrad ve Moskova arasında yaşanan çekişme sonrası Yugoslavya’nın Kominformdan ihraç edilmesi yatmaktadır. Yugoslavya’nın Sovyetler Birliği’yle tekrar yakınlaşmaması adına ve Batı ittifak sistemini bölgesel paktlarla güçlendirme politikası doğrulusunda işbirliği ABD tarafından da desteklenmiştir.45 ABD’nin Balkanlar’a yönelik politikası esasında Sovyetlerin Balkanlar ve Karadeniz bölgesindeki nüfuzunun dengelenmesi üzerine kurulmuştur. Bu doğrultuda ABD için Yugoslavya’nın Batı Blok’una çekilmesi ve Yunanistan’da da Batı Blok’unun taraftarı güçlerin iktidara gelmesi gerekmiştir. ABD’nin Balkanlar’a yönelik bu siyaseti Türkiye’nin de kuzey sınırlarında benimsediği bir politika olmuştur. Balkan Paktı tasarısının temelinde yatan neden ABD’nin Sovyetlere karşı bölge de nüfuzunu arttırmak istemesi olmuştur. ABD Batı ittifakının iki üyesi 42 David R. Stone, “ The Balkan Pact and American Policy”, East European Quartely, Cilt:28, No:3, 1994, s.398. 43 28 Haziran 1948 tarihinde Kominform, Yugoslavya’nın ihraç edildiğini ve Yugoslav komünist partisinin yönetiminin değişmesini istediğini açıklamıştır. Yugoslavya’nın ihraç nedeni olarak ise “iç ve dış politikanın ana meselelerinde yanlış bir şekilde, Marksizim-Leninizmden ayrıldığı” ihraç nedeni olarak gösterilmiştir. Yugoslav Komünist Partisi lideri Tito ve Bulgaristan Komünist Parti lideri Georgi Dimitrov’un işbirliği yaparak Tito’nun kendi yönetimi altında bir güneydoğu Avrupa grubu oluşturmak isteği Moskova tarafından Doğu Avrupa’da kendi hegemonyasına karşı ciddi bir tehlike olduğu kanısını uyandırmış olması ihraç nedeni olmuştur. Rinna Elina Kullaa, “ Origins of the Tito-Stalin Split within the Wider set of Yugoslav-Soviet Relations (1941-1948)”, The Balkans in the Cold War, Ed: Vojislav G. Pavlovic, Insititut Des Etudes Balkanıques, Belgrad 2011, s.87. 44 Dilek Barlas, “Turkey and The Balkans: Co-Operation in the Interwar and Post-Cold War Eras”, Turkish Review of Balkan Studies, 1998/99:4, s.73. 45 Belgrad ile Moskova’nın arasındaki bu ayrılık Washington tarafından, Belgrad’ın Moskova’yla arası kötü olan diğer Doğu Bloğu ülkelerine de örnek teşkil edebileceği açısından desteklenmiştir. Diğer yanda da Sovyetlerin Akdeniz’le bağlantısının da karadan kesileceği gibi Balkanlarda Türkiye ve Yunanistan’dan sonra güçlü bir üçüncü Moskova karşıtı ülke olması uzun vadede bölgede işbirliği ortamının yaratması muhtemel bir senaryo oluşturmuştur. Kamuran Gürün, Dış İlişkiler ve Türk Politikası (1939’dan Günümüze), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1983, s.353. Soğuk Savaş Döneminde Türk Dış Politikasında Balkanlar 70 / AVRASYA ETÜDLERİ ola Yunanistan ve Türkiye’yi Yugoslavya ile aynı bölgesel ittifakta birleştirmek istemiştir. Denilebilir ki paktın asıl mimarı ABD olmuştur. Balkan Paktı yirmi yıl gibi bir süreli bir işbirliğini öngörmüşse de beklenildiği kadar uzun soluklu olmamıştır. Bunun da nedeni yeni dönemde paktın üç üyesinin değişen dış politikaları olmuştur.46 Stalin’in ölümünden sonra yerine gelen Nikita Kruşçev’in 1955 yılındaki özür mahiyetindeki Belgrad ziyaretiyle Belgrad-Moskova arasındaki yumuşuma sonrası Tito üzerindeki Sovyet tehdidinin kalkması ve Belgrad’ın hızla Bağlantısızlar hareketine yöneltmiştir.47 Yunanistan’ın ise kendini toparladıktan sonra “Enosis”i dış politikasının merkezine koyması Türkiye ile ilişkilerini Kıbrıs sorununda dolayı gerginleşmiştir. Türkiye ise katı bir şekilde Batı ittifakına sadık kalarak Balkan Paktının devamlılığı için mücadele vermişse de Kıbrıs konusunda geri adım atmaması Yunanistan ile ilişkilerinin düzelmesine engel olmuştur.48 Stalin’in ölümü sonrası (1953) Moskova’nın Balkanlara yönelik izlediği politikada yumuşama başlamış Yugoslavya, Türkiye ve Yunanistan’a karşı daha ılımlı bir yaklaşım içine girmiştir.49 Sovyetlerdeki bu yeni politika Balkanlardaki komünist yönetimlerde de bazı değişimler meydana getirmiştir. Moskova’nın tehdidinin üstünden kalkmasından sonra Yugoslavya, Bağlantısızlar Hareketine yönelmiştir. Koyu Stalinist olan Arnavutluk Çin tarzı bir komünizm benimseyerek içine kapanmış, Romanya ise Moskova’dan daha farklı kendine özgün bir sosyalizm benimsemiştir. Balkanlar’da kutuplar arası katılıkta böylece azalmıştır.50 Balkanlardaki bu değişim rüzgârına rağmen, Türkiye’nin Balkanlara olan yaklaşımında herhangi bir değişim olmamıştır. Bunun da en somut örneği, Romen Başbakanı Chivu Stoica’nın kendi adıyla anılan 1957 tarihli planında görmek mümkündür. Stoica planı olarak bilinen bu plan altı Balkan ülkesi – Arnavutluk, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya ve Türkiye- arasında işbirliği geliştirmek üzere ortaya atılmıştı. Başbakan Stocia adı geçen bu altı ülkenin başbakanlarına birer mektup göndererek belirlenecek herhangi bir ülkenin başkentinde başbakanlardan oluşan bir heyet tarafından bir konferans düzenlenmesini ve böylelikle ülkeler arasında bir işbirliğinin geliştirmesini önermiştir.51 Chivu Stoica’nın bu önerisine batı ittifakının iki Balkan üyesi olan Türkiye ve Yunanistan 46 Barlas, a.g.m, s.73. 47 Stone, a.g.m, ss.403-404. 48 Sander, Balkan Gelişmeleri ve Türkiye (1945-1965),s.157. 49 Fatma Aslı Kelkitli, “ Soviet Union’s Balkan Opening During the Khrushchev Period: Attempts to Restore Relations wih Turkey, Yugoslavia and Greece”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt:73, No:4, Yıl:2018, ss.1177- 1201. 50 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi 20. Yüyzyıl, Cilt:2, Küre Yayınları, Küre Yayınları, 2009, 3. Baskı, 378-379. 51 Kelkitli, a.g.e, s.1195. FATMA ORHUN ÇALIK YIL: 27 / SAYI: 59 / 71 kendilerini NATO’dan uzaklaştırma çabası olarak yorumlamış ve olumsuz yaklaşmıştır. Türkiye’yi bu düşünceye iten neden ise Stoica’nın bu önerisinin Sovyetlerin Balkanlar’da nötral bir saha yaratarak Ege ve Akdeniz’e uzanması olarak yorumlanmasıdır. Balkanlarda bu bölgesel işbirliği projesi, Türkiye’nin katı bir şekilde uyguladığı blok politikası yüzünden kabul etmemiş ve daha sonra da plan rafa kalkmıştır.52 Türk Dış Politikasında Çok Yönlülük Arayışlarının Balkanlara Yansıması 1963 yılında yaşanan Kıbrıs Krizi Türk dış politikasının önemli dönüm noktalarından biri olmuştur.53 1963 Kıbrıs Krizi’nde ABD Başkanı tarafından Türkiye’ye gönderilen ünlü “Johnson mektubu” Türkiye’yi sıkı sıkıya bağlı olduğu Washington ile ilişkilerini gözden geçirmeye ittiği gibi, Türkiye’nin izlediği katı blok politikasının kendisini nasıl bir yalnızlık içine ittiğini de fark etmesini sağlamıştır. Ankara sıkı kutup politikasının kendi dış güvenliğini de tam anlamıyla gerçekleştiremediğinin de farkına vararak, bloklar arası yumuşamanın da etkisiyle Türk dış politikası sıkı kutup politikasından çok yönlü dış politika denemesine başlamıştır. Türkiye’nin ABD ile arasının açılması Türk-Sovyet yakınlaşmasını beraberinde getirmiştir. Türk-Sovyet yakınlaşması da Türkiye-Balkan ülkeleri ilişkileri üzerinde olumlu etkisini de hissettirmiştir. Türkiye gerek yumuşama döneminin yarattığı atmosfer gerekse de Kıbrıs krizi sonrası dış politikasındaki değişimle Balkanlara yönelmişse de ilk girişimler de pek başarılı olamamıştır. Türkiye Balkanlara yöneldiğinde yeni sosyalizm sonrası Romanya’nın Yugoslavya ile olan ilişkileri daha iyi bir noktaya ulaşmış vaziyetteydi. Yugoslavya ile Bulgaristan aralarındaki sorunları çözmek üzereydi ve iki ülke arasında kültürel ve ekonomik işbirliği konusunda anlaşmaya varılmıştı. Yunanistan ise Birleşmiş Milletlerin gündemine 1954 yılında getirdiği Kıbrıs sorununda aldığı olumsuz cevap sonrası bölge ülkeleriyle iyi ilişkiler kurma yoluna girmiştir. Türkiye Balkan ülkeleri arasındaki bu atmosferi kaçırmıştır. Özellikle Balkan ülkeleri Türkiye’nin Kıbrıs konusunda yalnızlığını hissetmesi sonrası işbirliği arayışına yöneldiğini düşünmüşler ve Türkiye’yi pek samimi bulmamışlardır. 1965’ten sonra Ankara Balkan ülkelerine çeşitli düzeylerde ziyaretlerde bulunmuş ve ticari ve ekonomik çeşitli anlaşmalar imzalamıştır.54 Bu resme Arnavutluk’un dahil olması da bu döneme rastlamıştır. İçine kapanık ve sıkı bir Stalinist olan Tiran yönetimi bu dönemde yalnız bir ülke 52 Yurdusev, s.380. 53 Gürün, a.g.e, s.434. 54 Bkz. Mehmet Gönlübol vd, Olaylarla Türk Dış Politikası (1919-1995), Ankara: Siyasal Kitabevi, 10. Baskı, 2014, ss.529- 533. Soğuk Savaş Döneminde Türk Dış Politikasında Balkanlar 72 / AVRASYA ETÜDLERİ olmuş ve Yunanistan’la arasındaki Epir meselesi ve diğer yandan iki ülkenin sınırları içindeki karşılıklı azınlık nüfusu Arnavutluk ve Yunanistan’ın ilişkilerinin gergin bir seyir izlemesine yol açmıştır.55 Bloklar arası yumuşamanın da etkisiyle Arnavutluk yalnızlığından kurtulmak istemiştir. Arnavutluk, 1965 yılında BM Genel Kurulundaki Kıbrıs oylamasında Türkiye lehine oy kullanan beş ülkeden birisi olması Arnavutluk’un da Türkiye ile ilişkilerini geliştirmek istediğinin bir işareti olmuştur.56 1939 yılında kopan Türkiye Arnavutluk ilişkileri 1942 yılına kadar İtalya üzerinden yürütülmüş, 1942’den sonra Türkiye konsolosluk açmışsa da 1945 yılında Enver Hoca döneminde tekrar kapatılmıştır. 1959 yılında Hasan Nurelgin’in elçi olarak atanmasıyla tekrar açılmış, bu sefer de Türkiye’deki 1960 ihtilali nedeniyle ilişkiler pek geliştirilememiştir.57 1961 yılında Sovyetlerle ilişkisini kesmesi ve Türkiye’nin de bu dönemde Balkanlara açılması, 1965 yılı yakın ilişkilerin kurulması için adımların atıldığı dönemi başlatmıştır.58 1970’lerde Türkiye’nin gittikçe ABD’den uzaklaşması Türk-Sovyet ilişkilerine (ve doğru oranda Balkan ülkelerine) ters oranda yansıyarak yakınlaştırmıştır. Üstelik Kıbrıs krizinden dolayı Türk-Yunan ilişkileri kopma noktasına gelmiş ve Kıbrıs harekâtı sonrası Yunanistan’ın Türkiye aleyhine giriştiği propaganda faaliyetleri Bulgaristan üzerinde de etkili olmuş, Türk-Bulgar ilişkileri de bundan olumsuz etkilenmiştir. Yunan propagandasının Bulgaristan üzerindeki etkisinin asıl nedeni ise oldukça yüksek sayıda barındırdığı Türk azınlık nüfusunun ülkeyi Yunanistan ile ortak paydada birleştirmesi olmuştur. 1974 Kıbrıs Barış Harekâtı sonrası Türkiye’nin Balkanlardaki işbirliği ortamını geliştiren ABD ve Yunanistan’dan uzaklaşmış, harekat sonrası Türkiye ikinci kez ABD ambargosuyla takip ettiği blok politikasının ulusal çıkarlarıyla uyuşmadığını hissetmiştir. Bundan sonra dış politikasında “bölgesel gereklere ve komşu ülkelere” önem vermeye başlaması Türkiye’yi tekrar Balkanlara yöneltmiştir. Türkiye Balkan ülkeleriyle karşılıklı olarak elçiliklerini “Büyükelçilik” seviyesine yükseltmiş, karşılıklı ziyaretler sıklaşmıştır. 1970’li yılların ikinci yarısı Balkanlarda kültürel ve teknik alanlarda işbirliği yoluna gidilmiştir. Balkanlardaki bu gelişme esasında 1973 yılında toplanan Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı ve konferans sonrasında imzalanan Helsinki Nihai Senedi’nin bir sonucudur. Türkiye’nin katıldığı bu konferans Avrupa’daki bloklar arası bölünmüşlüğü ortadan kaldırmayı hedeflemiş ve ülkeler arası işbirliğini desteklemiştir. 1975 yılında Türkiye- Romanya ve Türkiye-Bulgaristan 55 Jelavich, a.g.e, s.409. 56 İlhan Uzgel, “Balkanlarla İlişkiler”, Türk Dış Politikası, Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar, Ed. Baskın Oran, Cilt:2, İletişim Yayınları, İstanbul, 15. Baskı, 2015, s.174. 57 BCA, 30.18.1.2-148-22-13. 58 BCA, 30.1.0.0-64-394-21; Jelavich, s.410. FATMA ORHUN ÇALIK YIL: 27 / SAYI: 59 / 73 arasında iyi komşuluk ve işbirliği içeren deklarasyonlar yayınlanmıştır. 1978’de Ecevit Hükümet’inin Dışişleri Bakanı Ahmet Gündüz Ökçün, Belgrad’da Bağlantısız ülkeler başkanlarının toplantısına katılmış ve burada Varşova Paktı’nda Romanya’nın tutumuna benzer şekilde Ecevit’in Türkiye için NATO’dan bağımsız bir rol arayışı içinde olduğu izlenimi yaratmıştır.59 Bu işbirliğinin devamı da 1976 yılında Atina’da “Balkanlar da İşbirliği Uzman Toplantıları” ile başlamış, Romanya, Bulgaristan, Yunanistan ve Türkiye arasında tarım, enerji, ulaştırma, telekomünikasyon, ticaret alanlarında işbirliğini geliştirmek amacıyla oluşturulmuştur. İki yıl arayla periyodik olarak gerçekleşen toplantılar 1979 yılında Ankara’da “Haberleşme”, 1981’de Sofya’da “Ulaştırma”, 1982 yılında Bükreş’te “Enerji” konularında toplantılar yapılmıştır. 60 1980 yılı bir yandan Sovyetlerin Afganistan’ı işgali diğer yandan İran’daki İslam devriminin yaşanması Türkiye’deki Sovyet yayılmacılığı endişesinin tekrar canlandırırken diğer yandan da Türkiye’deki iç gelişmeler Türkiye’yi ABD’ye yakınlaştırmıştır. 1980’lerin ilk yarısı bu gelişmelerin etkisiyle Türkiye ve Balkan ülkeleriyle ilişkilerinde mesafeli bir yaklaşım göstermiştir. 1980’li yılların ikinci yarısı Sovyetler Birliği’ndeki yönetim değişikliği bloklar arası nispi bir yumuşama dönemini beraberinde getirmiştir. Sovyetler Birliği’ndeki bu yumuşama da bloklar arası olumlu atmosferin oluşmasını sağlamıştır. Bu olumlu atmosfer Türkiye’nin Balkan ülkeleriyle olan ilişkilerinde de kendini hissettirmiştir. Türkiye bu dönemde en üst düzeyden, Cumhurbaşkanı Kenan Evren tarafından, Balkan ülkelerine yönelik bir dizi yoğun resmi ziyaret programlarında bulunmuş, Balkan ülkeleriyle çeşitli alanlarda anlaşmalar ve işbirlikleri imzalanmıştır. Bu dönemde Türkiye’nin Balkan ülkeleri arasında sorun yaşadığı tek ülke Bulgaristan olmuş, iki ülke arasındaki tek sorun da Bulgaristan’daki Türk azınlıkları meselesi olmuştur.61 Soğuk Savaş döneminde Bulgaristan ile Türkiye’nin ilişkileri iki ülkenin de sıkı blok politikası takip etmesi nedeniyle oldukça gergin geçmiş ve iki ülke arsında Bulgaristan’da yaşan Türklerle ilgili sık sık sorun yaşanmıştır. Soğuk Savaş döneminde Bulgaristan’dan Türkiye’ye üç büyük göç gerçekleşmiştir. İlki 1950-51 yılında, ikincisi bloklar arası yumuşamanın da etkisiyle 1968 yılında imzalanan “Yakın akraba göçü” anlaşmasından sonra, üçüncüsü ise 1989 yılında yaşanmıştır.62 1984’ten sonra Bulgar hükümeti ülkesindeki Türklere yönelik tekrar yoğun bir baskı politikası izlemiş bu baskı politikası asimilasyon politikasına dönüş59 Hale,s.168. 60 Dışişleri Bakanlığı 1987 Tarihçesi, Dışişleri Eğitim Merkezi Bakanlığı, Ankara 1988, s. 22. 61 Yurdusev, s.384. 62 İbrahim Kamil, “ Bulgaristan’dan Türkiye’ye Gerçekleşen 1950-1951 Göçünün Nedenleri”, Trakya Üniversitesi Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, Cilt:4, Sayı:2, Yıl:2016, s.32. Soğuk Savaş Döneminde Türk Dış Politikasında Balkanlar 74 / AVRASYA ETÜDLERİ müştür.63 Türkiye Bulgaristan’a gönderdiği notalarla sorunu çözmeye çalışmış ve bir göç anlaşması imzalamak istemişse de Bulgaristan hükümeti bunun bir iç mesele olduğunu savunarak 1989 yılına kadar göç anlaşmasını ertelemiştir. 1989 yılında ise Bulgaristan, ülkesindeki Türkleri toplu göçe zorlayarak yeni bir kriz yaratmıştır. “Balkanları nükleer silahlardan arındırılmış bölgeye dönüştürme fikrini samimiyetle destekliyoruz. Bu sorunu görüşmek üzere Balkan ülkelerinin liderlerinin önümüzdeki yıla kadar, olabildiğince erken bir tarihte toplantı yapmasını öneriyoruz. Balkanların nükleer silahlardan arındırılmış bölgeye dönüşmesi halklarımızın menfaatlerine karşılık gelecektir. Uluslararası iklimin iyileştirilmesine, Avrupa’nın nükleer silahlardan arındırılmış bir kıtaya aşamalı olarak dönüştürülmesine önemli bir katkı olacaktır. Bu barış için önemli zafer daha olurdu.” Ekim 1981’de Bulgaristan Başbakanı bu sözlerle Balkanlarda “Balkanlarda Nükleer Silahlardan Arındırılmış Bölge (NWFZ)” oluşturmak için çağrı da bulunmuştur.64 Balkanların nükleer silahlardan arındırılması fikri daha önce 1957 ve 1959 tarihinde Romanya tarafından da dile getirilmişse başarılı olamamıştır.65 Bulgaristan’la arasındaki güven sorunu Türkiye’yi, Romanya ve Bulgaristan’ın ortaya attığı Yunanistan’ın da destek verdiği NWFZ girişimine karşı çıkmaya yöneltmiştir. Bulgaristan’ın Avrupa’da Güvenlik ve İşbirliği konferansı çerçevesindeki bu girişiminin Türkiye tarafından NATO’yu zayıflatmak olarak yorumlanmasının altında iki neden bulunmaktadır: ilki Doğu Bloku ülkelerinin konvansiyonel silah teknolojisi bakımından üstün durumda olması ikinci ise Atina-Sofya yakınlaşmasının Ankara’da tedirginlik yaratması yatmaktadır. Tabii Türkiye’nin bu öneriye karşı çıkmasında ABD’nin de etkisi göz ardı edilemez.66 Sıkı iki kutuplu düzenin sarsıldığı 1980’lerin sonu Balkanlarda da barış ve işbirliği adına umut verici bir dönemi beraberinde getirmiştir. 1988 yılında Yugoslavya’nın önerisi üzerine 24-28 Şubat’ta Belgrad’da gerçekleşen Balkan ülkeleri arasındaki işbirliğine beş Balkan ülkesiyle birlikte Türkiye de katılmıştır.67 Komünist yönetimlerin yavaş yavaş ortadan kalktığı bu ortamda Türkiye de uzun süredir önem verdiği bölgesel işbirlikleri adına olan bu fırsatı kaçırmamıştır.68 Belgrad’daki Balkan Dışişleri Bakanları Konferansının sonuç bildirgesinde yer alan 63 Bkz. İlker Alp, Belge ve Fotoğraflarla Bulgar Mezalimi (1878-1989), Trakya Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1990; Ayşegül İnginar Kemaloğlu, Bulgaristan’dan Türk Göçü (1985-1989), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2012; Bilal Şimşir, Bulgaristan Türkleri, Bilgi Yayın, Ankara 2012. 64 P. Moorthy, Nuclear-Weapon-Free Zone, New Delhi: Concept Publishing Company, 2006, s.10. 65 Donna J. Klick, “ A Balkan Nuclear Weapon-Free Zone: Viability of the Regime and Implications for Crisis Management”, Journal of Peace Research, Cilt:24, Sayı:2, Haziran 1987, s.113. 66 Aynı eser, s.114; Uzgel, a.g.m, s.174. 67 BCA, 30.18.1.2-610-767-9. 68 Dışişleri Bakanlığı 1988 Tarihçesi, Dışişleri Eğitim Merkezi Bakanlığı, Ankara, 1989, s.37; Sönmezoğlu, s.527. FATMA ORHUN ÇALIK YIL: 27 / SAYI: 59 / 75 “bölgede kapsamlı, çok taraflı işbirliğini güçlendirme”nin gerekliliğinin altını çizen ve “ (bakanların) karşılıklı saygı, anlayış ve güven sağlama havasında, Balkan ülkeleri arasında işbirliğinin genişletilmesi yönünde katkıda bulunmak için ülkelerinin ilgi ve isteklerini vurguladıkları” ifadeleri de Balkan ülkelerindeki bu olumlu havayı yansıtmaktadır. Konferans ayrıca “ bölgede, Avrupa’da ve dünyada barış ve güvenliğe de hizmet edecek olan, Balkanlar’da gerilimin yumuşamasına ve dostane atmosfer ve diyalog yaratılması”na önemli bir katkı sunmuştur. “Balkan ülkelerindeki ulusal azınlıkların, varoldukları ülke topraklarında uyum, istikrar, dostça ilişkiler ve işbirliği etkeni olması gerektiği” açıklamasıyla bölge ülkeleri arasında sık sık sürtüşme konusu olan azınlıklar da işbirliğinin önündeki engel olmaktan çıkarılmıştır. Konferans periyodik olarak karşılıklı başkentler de yapılması kararlaştırılmış ve Yugoslavya’daki iç savaşa kadar Balkan Dışişleri Bakanları Sofya (1989) ve Tiran (1990) toplantılarına katılmış ve bu olumlu atmosferi devam ettirmişlerdir.69 Sonuç Balkanlar sahip olduğu jeopolitik ve jeostratejik önem dolayısıyla tarihin her döneminde olduğu gibi Soğuk Savaş dönemi boyunca da küresel güçlerin nüfuz mücadelelerine sahne olmuştur. Balkanların hemen yanıbaşında yer alan ve bölgeyle coğrafi bağlarının yanı sıra tarihsel, kültürel, sosyal bağları olan ve bölgedeki gelişmelerin doğrudan etkilediği Türkiye için de Sovyet tehdidine karşı Doğu Trakya ve İstanbul’un savunması içinde Balkanlar ayrıca bir önem arz etmiştir. Soğuk Savaş döneminde uluslararası konumundan öte, Sovyet tehdidi karşısında sınır güvenliğine yönelik bir dış politika izleyerek, askeri strateji ve işbirliğine yönelen Türkiye’nin Balkan politikası da bu doğrultuda şekillenmiştir. Balkan ülkelerinin neredeyse tamamının Doğu Blokunda yer alması, Batı Blokunda yer alma tercihinde bulunan ve NATO üyesi olan Türkiye’nin bölge ülkeleriyle ilişkilerini, iki kutuplu “ sistemin doğası gereği” düşük profilli bir politika izlemeye yöneltmiştir. Türkiye, Sovyetler Birliğinin sınırında güçlü bir NATO karakolu görünümünde olmuş ve komünist yönetimler altındaki hükümetlerle yakın işbirliği içinde bulunmak istememiştir. Soğuk Savaş döneminde Türk dış politikasında iki istisnai durum yaşanmıştır. İlki Yunanistan ile olan ilişkisi diğeri ise Balkan Paktı ve ardından gelen Ankara Antlaşması olmuştur. Yunanistan ile düzelen ve mükemmel bir görünüm çizen ilişkiler Kıbrıs sorunu yüzünden uzun soluklu olamamıştır. Balkan Paktı ve Ankara Antlaşması ise ABD’nin de yönlendirmeleriyle gerçekleşmiştir. Adı geçen girişimler Yugoslavya’nın kominformdan ihraç edilmesini bir fırsata çevirerek Batı ittifakının içine çekilmek için tasarlandığını söylemek mümkündür. 69 Sander, “Balkan ve Karadeniz İşbirliği”, ss.207-208. Soğuk Savaş Döneminde Türk Dış Politikasında Balkanlar 76 / AVRASYA ETÜDLERİ Yugoslavya’nın da biraz bu durumun farkında olmuştur. Yugoslavya bloklar arası rekabetten yararlanarak kendini koruma ve gücünü arttırma yoluna gitmiştir. Adı geçen girişimlerinden kısa süre içinde sonlanması da bunu doğrulanmaktadır. İki süper gücün Balkanlarda olası bir çatışmaya girmesi halinde bu çatışmanın içerisine girmek zorunda olacağının farkında olan Türkiye, Soğuk Savaş boyunca kendisinin de doğal bir parçası olduğu Balkan bölgesinde barış ortamının korunmasından yana olmuştur. Soğuk Savaş dönemi boyunca Türkiye’nin Balkan politikası, bloklar arası gelişmeler, Türk-Amerikan ve Türk-Sovyet ilişkilerinin niteliği, Amerika’nın Balkanlara ilişkin politikası ve Türk-Yunan ilişkilerinin seyri doğrultusunda şekillenmiştir. KAYNAKÇA Resmi Belgeler Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA) - BCA, 30.18.1.2-148-22-13. - BCA, 30.1.0.0-64-394-21. - BCA, 30.18.1.2-610-767-9. Düstur - Düstur, 3. Tertip, Cilt:21,s.15-18. - Düstur, 3. Tertip, Cilt:22, s.13
.Prof. Dr. Erdal AÇIKSES, eacikses@firat.edu.tr Fırat Üniversitesi, Tarih Bölümü Yrd. Doç. Dr. Zülfükar Aytaç KİŞMAN, kisman@fas.harvard.edu Harvard Üniversitesi, Misafir Akademisyen, (TÜBİTAK 2219 Doktora Sonrası Araştırma Burs Programı Kapsamında) Fırat Üniversitesi, Dış Ticaret Bölümü, aytac@firat.edu.tr SOĞUK SAVAŞ SONUNA KADAR ORTA DOĞU VE TÜRKİYE’NİN ORTA DOĞU POLİTİKALARI Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 2 SOĞUK SAVAŞ SONUNA KADAR ORTA DOĞU VE TÜRKİYE’NİN ORTA DOĞU POLİTİKALARI Özet Ortadoğu tarih boyunca statik bir siyasal yapıya sahip olmakta hep güçlük çekmiş bir bölgedir. Coğrafyanın bu karmaşık ve problemli yapısı, bölgenin kavşak noktasında olan Türkiye Cumhuriyeti’nin de bölgeye dönük dış politikasını oluşturmasında ve uygulamasında çeşitli sıkıntılara sebebiyet vermektedir. Ortadoğu, coğrafi yakınlık, tarihi, sosyal ve kültürel bağlar ve enerji kaynakları gibi konulardan ötürü Türk dış politikasının önemli konularından birisi olma özelliğini her dönemde korumuştur.Dolayısıyla Orta Doğu’da meydana gelen kriz ve gelişmelerin Türk dış politikası üzerine, dönemlere farklılık arz etmekle beraber, doğrudan veya dolaylı birçok etkisi olduğu bir muhakkaktır. Bu etkinin gücü, yoğunluğu ve yönünün tarihi bir perspektif ile doğru anlaşılması, mevcut politikaların değerlendirilip gereğinde yeni politikaların geliştirilmesi için son derece önemlidir. Dış politikanın dinamik yapısı düşünüldüğünde, çeşitli sorunların merkezinde olan bir coğrafya olan Orta Doğu’nun doğru analiz edilmesi, geleceğe yönelik doğru ve isabetli politikalar üretilmesi için, son derece önemlidir. Bu çalışmada Orta Doğu kavramı üzerinde durularak Türkiye’nin bölgeye dönük politikaları belirli bir periyotta incelenmiş ve Türkiye’nin bu politikaları izlerken etkili olan faktörler anlaşılmaya çalışılmıştır. Türkiye’nin bölgedeki milli çıkarlarını ve jeopolitik avantajını sürdürebilmesi ve ortauzun vadede Ortadoğu’daki gelişme ve krizleri kendi lehine çevirebilmesi için bölge dinamiklerinin ve kendi potansiyelinin çok iyi farkında olması gerekliliği vurgulanmıştır. Anahtar Kelimeler: Türkiye, Ortadoğu, Soğuk Savaş, Dış Politika THE MIDDLE EAST AND TURKEY’S MIDDLE EAST POLICIES TILL THE END OF THE COLD WAR Abstract Middle East is a region that throughout the history has been facing difficulties in terms of a stable political structure. This complicated and problematic structure of Middle East leads to some drawbacks for Turkey as a country located on the conflux of the region in establishing and applying its foreign policy towards this terrain. Due to its certain features such as geographical proximity, historical, social and cultural links, and the energy resources there, Middle East has always preserved its importance in every epoch, as one of the essential issues of Turkish foreign policy. Therefore the crisis and the developments took place in Middle East certainly have direct or indirect effects, differentiating upon the period, on Turkish foreign policy. Since it is with profound importance to be accurately grasped, with a historical perspective, for the potent, intensity and the course of these effects in order to assess the existing policies and to develop new strategies if necessary. When the dynamic structure of the foreign policy took into account, it becomes crucial to analyse this region properly that sits on the center of several problems. In this study, by underlining the term Middle East, the policies of Turkey regarding the region have been investigated in a certain period of time and the effective factors for those policies have been sized up. The necessity has been harped on that in order to remain its national interests and geopolitical advantage, and to turn the crisis and developments in Middle East into benefits, Turkey should realize the regional drivings and its potential. Keywords: Turkey, Middle East, Cold War, Foreign Policy 1. Ortadoğu ve Türkiye “Ortadoğu” kavramı aslında “Şark” ve “Levant” gibi batı kökenli bir kavramdır. 19. yüzyıl sonralarında ve 20. yüzyıl başlarında batılılarca kullanılmaya başlamıştır. İlk olarak da 1902 yılında Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 3 jeopolitikçi ve deniz tarihçisi Alfred Thayer Mahan tarafından National Review isimli dergide yayınlanan “Basra Körfezi ve Uluslararası İlişkiler” başlıklı makalesinde kullanılmıştır. Mahan’ın Ortadoğu kavramı ve makalesi çok ilgi görünce, daha sonradan, The Times dergisi dış politika editörü Valentine Chirol tarafından “Orta Doğu Sorunu” başlığıyla çeşitli makaleler yayınlanmıştır.1 Geniş bir coğrafya için kullanılabilen bu kavram Birinci Dünya Savaşının ardından Birleşik Krallık Sömürgeler Bakanlığı bünyesinde “Orta Doğu Bölümü” kurularak resmileşmiştir. Daha sonra İngiliz Coğrafi Adlar Daimi Komisyonu fiziksel olarak da Arap Yarımadası, Körfez bölgesi, İran, Irak, Türkiye ve Mısır’ı kapsayan bölgeyi Ortadoğu olarak tespit etmiştir.2 Ancak coğrafi olarak tanımlamanın dışında Ortadoğu’yu ifade eden etnik, dinsel, sosyal ve kültürel öğeler bölgenin tanımını güçleştirmekte ve kullanım durumuna göre farklı kapsamlar oluşturabilmektedir. Ortadoğu bakış açısına göre farklı algılanabilecek bir coğrafyadır. Batılı bakış açısı ile Ortadoğu, genellikle Türkiye Cumhuriyetini de içine alan bir coğrafya olarak değerlendirilmektedir.3 Din coğrafyası bağlamında ise genel ifadeyle İslamiyet’in hâkim olduğu bir bölge niteliğindedir.4 Bununla birlikte Ortadoğu kavramı zamana, siyasi konjonktüre ve bakış açısına göre de farklı anlamlar yüklenebilen bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır.5 Kimi zaman Yakın Doğu olarak da ifade edilebilen Orta Doğu kavramı, pek çok tanımı arasında kapsayıcı olarak, Kuzey Afrika’nın Arap ülkelerini, Levant diye adlandırılan Doğu Akdeniz bölgesini, Arap Yarımadasını ve Türkiye ile İran’ı da içine alan bölge olarak tanımlanabilir.6 Ancak coğrafi, siyasi, kültürel, dini ve sosyal boyutlarıyla topyekûn olarak düşündüğümüzde, etki alanları ve ayrışma anlamında Ortadoğu’yu dört eksende düşünmemiz mümkündür. Araplar Ortadoğu’nun en önemli unsuru olarak karşımıza çıkmaktadır. Arap ülkeleri, hem yüz ölçüm ve nüfus bakımından7 hem de Ortadoğu’daki ve dünyadaki önemli enerji kaynaklarına8 sahip olmaları bakımından önde gelmektedir. Tarihsel olarak da bölge Araplar açısından yurt niteliğindedir. Bu nedenlerle Ortadoğu kavramı Araplarla bir bütündür. Ortadoğu’nun ikinci önemli bileşeni İran’dır. Bir müslüman ülke olmasının yanı sıra İran, mezhepsel olarak bölgedeki diğer müslüman ülkelerden farklı bir yapıya sahiptir. Mezhep konusu İran için son derece önemli bir unsurdur. Öyle ki Şii kimliği İran’da ulusal kimliğin bir parçası haline gelmiş durumdadır.9 Ayrıca İran nükleer güç üreten bir ülke olmasıyla bölgede önemli bir aktör konumundadır. . Uzun yıllardır nükleer güç üretimine yoğunlaşmış olan İran’ın bu konudaki resmi söylemi barışçıl amaçlarla ve fosil yakıtlara bağımlılığını azaltmak üzere nükleer enerji geliştirdiğine yöneliktir.10 Ancak İran’ın nükleer programı batı ile yaşadığı uyuşmazlıklarda da ön planda olan bir faktördür. Yine İran’ın özellikle 1979 devrimi sonrası batı karşıtı bir politika geliştirmiş olması başta ABD olmak üzere batılı devletlerin bölgesel ve ulusal politikaları ile çatışan bir durumdur.11 Bölgenin en büyük yüz ölçüme sahip devletlerinden birisi olan İran, yine bölgedeki en etkili aktörlerden birisi 1 Serdar Sakin, Can Deveci, “Ortadoğu Kavramı ve Sınırları Üzerine Bir Değerlendirme”, History Studies, ABD ve Büyük Orta Doğu İlişkileri Özel Sayısı, 2011, ss.284. 2 Davut Dursun, “Ortadoğu’nun Ekonomik, Sosyal ve Siyasi Özellikleri Üzerine Genel Tespitler”, Siyaset Konferansları Dergisi, 2010, s.1236. 3 Davut Dursun, age, s.1236. 4 Davut Dursun, age, s.1242. 5 Serdar Sakin, Can Deveci, age, ss.283-284. 6 Peter E. Pormann, “Why the Modern Middle East?”, The Lancet, Volume 367, Issue 9515, 2006, s. 971. 7 Bkz. Ekler kısmındaki Tablo 1 ve Tablo 2 8 Bkz. Ekler kısmındaki Tablo 3 9 Behrooz Moazami, “Rethinking the Role of Religion in Iran's History and Politics, 1796–2009”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, Volume 31, Number 1, 2011, s.69. 10Efe Çaman, Kenan Dağcı, "Iran’s Nuclear Program and Turkey: Changing Perceptions, Interests and Need for Revision", Alternatives: Turkish Journal of International Relations, Volume 12, No: 2, Summer 2013, s.2. 11 Mahdieh Aghazadeh, “A Historical Overview Of Sanctions on Iran and Iran's Nuclear Program”, Journal of Academic Studies, Year 14, No 56, 2013, s.138. Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 4 olma konusundaki jeopolitik konumunu pekiştirmek istemektedir.12 Bölgenin bir diğer önemli aktörü İsrail’dir. İsrail’in bölgedeki fiziksel ve siyasi mevcudiyeti ve etkisi yadsınamayacak bir gerçektir. İsrail ile Arap ülkeleri arasında 20. Yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren bölgede Yahudi Devleti için sivil siyasi teşkilat kurabilecek kadar Yahudi’nin bölgeye göç ettirilmesi ile gerilim ve çatışmalar başlamıştır.13 Bu çatışmalar zaman içerisindesavaşlara dönüşmüştür. İsrail’in bölgede bulunması batı toplumları açısından da Ortadoğu ile ilgili algıları etkilemekte ve bölgeyi daha önemli hale getirmektedir. Özellikle Amerika Birleşik Devletleri İsrail’in kuruluşundan beri finansal açıdan ve diğer açılardan İsrail’i desteklemiştir. Öyle ki İsrail’in ilk on yılındaki sermaye ithalinin %10’u direk Amerika Birleşik Devletleri’nden olmuştur. Sonrasında da 1949 yılında ABD İsrail için ihracatın finansmanı kredisi sağlamıştır. Bu kredi ülkeye yoğun olarak göç eden Yahudi göçmenleri gıda, inşaat gibi temel sektörlerde desteklemiştir. Bu ve sonrasında ABD tarafından İsrail’e sağlanan yardımlarla İsrail’de Amerika’ya bağımlılık algısı yükselmiştir.14 İsrail’in 1950’li yıllarda yaşadığı dış politika problemleri batılı devletleri özellikle de ABD’yi İsrail’in batı ekseninde oluşunun devamlılığı konusunda ikna etmiştir. Sovyetlerin Ortadoğu’daki etkinliğinin artması da, İngiltere ve Amerika’yı zamanla İsrail’in batıdan Araplara karşı talep ettiği silahlar konusunda haklı olduğu noktasına getirmiştir.15 İsrail’in batıdan ve özellikle de ABD’den destek almış olması, bölge incelenirken İsrail faktörünün daha fazla ön planda tutulması gerekmektedir. Son olarak Ortadoğu’da ele alınması gereken bir diğer etken unsur ise Türkiye’dir. Osmanlı’nın parlak dönemlerinde Avrupa kıtası üzerinde fiziksel olarak Türk varlığı çok daha fazla bir bölgeyi kapsamaktaydı. Sonrasında da coğrafi olarak en azından Türkiye’nin bir kısmı Avrupa kıtası üzerinde kalmaya devam etmiştir. Avrupalıların gözünde “Asyatik” olarak konumlanan Türkler, Araplar tarafından bir Müslüman devlet olmalarına karşın “Avrupalı” seviyesinde başka olarak görülmüşlerdir.16 Her ne kadar Türkiye, bölgeye coğrafi yakınlığı, Müslüman oluşu ve Ortadoğu’daki gelişmelerden birinci derecede etkilenen bir ülke olması gibi sebeplerle Ortadoğu’dan ayrı düşünülmemekte ise de batı tipi demokrasisi, Amerika Birleşik Devletleri ile olan stratejik ortaklık ve müttefiklik durumu ve batılı ülkeler ile olan ilişkileri Türkiye’yi bölgede daha farklı bir konuma yerleştirmektedir. Bunda Cumhuriyetin kuruluş yıllarında gerçekleştirilen, Türk toplumunu batılı değerler ile teçhiz etmeyi hedefleyen ve Atatürk’ün salt realizmi ve zamanlaması ile yönlendirilen reformları, Türkiye Cumhuriyeti’nin diğer Ortadoğu ülkelerine nazaran, çok daha etkin bir şekilde yapmasının etkisi büyüktür. Yapılan devrimler Türkiye’de temel ve devamlılığı olan değişimler getirmiştir. O dönemde, yani 1920’lerde ve 1930’larda, Ortadoğu’daki diğer devletlerin çoğu ise Osmanlı’dan bağlarını kopardıktan sonra İngiliz veya Fransız mandasına girmişler ve batı emperyalizminin etkisi altında kalmışlardır.17 Türkiye Cumhuriyeti özellikle II. Dünya Savaşı’nın ardından yönünü hem politik, hem askeri hem de kültürel olarak batıya dönmüş Ortadoğu coğrafyası içinde farklı bir konumda olan bir ülke durumuna gelmiştir. Türkiye açısından bakıldığında ise, Ortadoğu, Arap toplumlarıyla beraber İsrail’i de içine alan, komşuluk ilişkileri içinde olduğu ve tarihsel olarak pek çok ortak unsuru paylaştığı bir coğrafyadır. 12 Majid Masomi, Asghar Yazdi, “The Effect of Great Middle East Plan on Foreign Politics of I.R. of Iran”, Life Science Journal, 9(4), 2012, s.3408. 13 Yüksel Kaştan, “Ortadoğu’da Arap İsrail Mücadeleleri ve Türkiye”, Tarih ve Medeniyetler Tarihi, IV. Cilt, Ankara, 2012, s.1799. 14 Zach Levy, Israel and the Western Powers 1952-1960, The University of Norht Carolina Press, London, 2011, s.4. 15 Zach Levy, age, ss.132-133. 16 Andrew Mango, “Turkey in the Middle East”, Journal of Contemporary History, Vol. 3, No. 3, The Middle East (Jul., 1968), s.225. 17 M. Naeem Qureshi, Ottoman Turkey, Atatürk and Muslim South Asia Perspectives, Perceptions, and Responses, Oxford University Press, Karachi, 2014, ss.219-221. Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 5 Ancak günümüz konjonktüründe Türkiye açısından en önemlisi ise kendisi için ciddi birçok problemlerin var olduğu ve birçok problemin de çıkabileceği, ayrıca da muhtemel bir savaşın sınırı olarak Ortadoğu’nun Türk Dış Politikası üzerindeki etkileridir. 2. Ortadoğu Neden Bu Kadar Problemli Bir Coğrafyadır? Ortadoğu tarih boyunca, Osmanlı egemenliğinde kaldığı dönem dışında, uzun süreli stabil bir siyasal düzene oturabilmiş bir bölge değildir. Bunun altında yatan nedenleri anlamak için bölgenin yapısının iyi anlaşılması gerekmektedir. Ortadoğu sadece bugün değil tarihin her döneminde siyasi, stratejik, ekonomik ve kültürel dengeler açısından dünyanın en önemli bölgelerinden birisi olmuştur. Ticaret için bir kesişim noktası olduğu kadar dinler ve kültürler açısından da bir kesişim noktasıdır.18 Gerek üç semavi din için de kutsal sayılan Kudüs’ü içinde bulundurması, gerek İslam Âleminin merkezi sayılan Haremeyn-i Şerifeyn’i, yani Kâbe ve Mescid-i Nebevi’nin bu coğrafyada olması bölgeyi son derece hassas ve önemli kılmaktadır. Yüzyıllar boyunca Haçlı Seferlerine sebebiyet veren topraklar bugün de farklı sebeplerle çeşitli problemlerin merkezindedir. Dini bağlamdaki problemler de kısmen devam etmekle birlikte Müslüman-Hristiyan çekişmesi ekseninden İsrail-Filistin sorunu eksenine kaymıştır. Bölgenin bir kısmının İsrail açısından vaat edilmiş topraklar olarak görülmesi, İsrail’in varlığı ve güvenliği ile Yahudiliğin varlığı ve güvenliği arasında doğrudan bir bağlantı kurulması sonucunu doğurmuştur.19 Bu vadedilmiş topraklarda Filistin ile uzun yıllardır yaşanan problemler bölgede barışın egemen olmasına engel olan bir faktör olarak masada durmaktadır. Bu problemler ve çatışmalar bölgede savaşlar dâhil önemli etkilerde bulunmuştur. 1948, 1958 ve 1967 yıllarında yaşanan savaşlar Araplardan ve İsrail’in topraklarını işgal ettiği Filistin’den çok İsrail’e fayda sağlamış ve her savaşta topraklarını genişletmiştir. Bölgede Yahudi nüfusu artmış ve İsrail’in işgal ettiği bölgelerde Yahudi nüfus yapısı güçlenmiştir. Milyonlarca Filistinli ise başta Ürdün olmak üzere diğer Arap ülkelerinde sığınmacı konumuna gelmişlerdir.20 Üstünden elli yıl geçmesine rağmen Arap-İsrail Savaşları sebepleri ve sonuçları itibariyle halen daha tarihçilerin ilgisini çeken bir konu olarak bölgenin yapısını ifade etmesi bakımından önemlidir.21 Dolayısıyla Ortadoğu’da düzen, istikrar ve barış Filistin sorununun çözümü ile doğrudan bağlantılıdır. Bununla birlikte özellikle zengin enerji kaynaklarına sahip oluşu, bölgeyi problemlerin merkezine taşımaktadır. Ortadoğu’nun jeopolitik konumunun gücü bir kavşak noktasında olmasının yanı sıra, 20. Yüzyıl itibariyle dünya gündemine oturan ve “Kara Altın” olarak adlandırılan petrol ve diğer fosil yakıtlarına sahip olan bir coğrafya olmasından da gelmektedir.22 Bölgedeki petrol varlığının bölge açısından iki şekilde negatif etkiye sahip olduğu söylenebilir. Bu etkilerden birincisi dış kaynaklı bir etki iken ikincisi ise içsel bir etkidir. Birincisi bölgenin yaklaşık son bir buçuk asırdır büyük güçlerin enerji politika ve aksiyonları doğrultusunda dışarıdan müdahaleye açık olmasıdır. Güçlü ülkeler bölgedeki kaynakların üretim ve dağıtımında etkin olmak istemektedirler. Örneğin ABD bölgeyi “yaşamsal öneme sahip bölge” olarak görmektedir.23 Çünkü bölgedeki fosil kaynaklı yakıt rezervleri24 dünya rezervlerinin yarısından fazlasını içermektedir. İkinci negatif etki ise literatürde “natural resource curse (doğal kaynak laneti)” olarak ifade 18 Davud Dursun, age, s.1240. 19 Murat Gül, Bekir Ali Yüksel, “İsrail’in Dış Politikasını Anlamak: Tevrat, On Emir, Vadedilmiş Topraklar ve Üstünlük”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, s.336. 20 Yüksek Kaştan, age, ss.1799-1803. 21 Kenny Kolander, “The 1967 Arab-Israeli War: Soviet Policy by Other Means?”, Middle Eastern Studies, 52:3, s.402. 22 Serdar Sakin, Can Deveci, age, s.282. 23 Zafer Akbaş, “ABD’nin Ortadoğu Politikalarının Sürdürülebilirliği ve Ortadoğu’da Güç Mücadelesi”, History Studies, ABD ve Büyük Ortadoğu İlişkileri Özel Sayısı, 2011, s.2. 24 Bkz. Ekler kısmındaki Tablo 3 Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 6 edilen etkidir. Bu konuda yapılan çalışmalar bu tarz doğal kaynakların bulundukları ülkelerde ekonomik kalkınmayı engelleyen bir faktör olabildiklerini göstermektedir.25 Yapılan ekonomik analizlerde doğal kaynağa sahip ülkelerin olmayanlara göre daha kötü ekonomik performans gösterdikleri ortaya çıkmıştır. Bu tür kaynakların fiyatlarındaki uluslararası hareketlilik, fiyat düşmesi durumlarında kaynak sahibi ülkeyi negatif olarak etkileyen bir durumdur. Ayrıca bu tür kaynağa dayalı sektörlerin endüstrileşmeyi sağlayacak verimli sektörleri dışarda bırakması ve kaynağı elinde bulundurup yöneten yetkililerin kurumsallaşma ve hukuk devleti gibi kavramlara karşı daha az önem verme eğiliminde olması bu ülkelerde ekonomik ve demokratik gelişmeyi engelleyen unsurlardan birkaçıdır.26 Düşük ekonomik kalkınmanın, yetersiz kurumsallaşma ve demokratikleşmenin de Ortadoğu ülkeleri üzerinde siyasal, ekonomik ve toplumsal istikrarsızlıklara yol açtığı bir gerçektir. Bu tür ülkelerde toplum, bireysel güdü ve merkezi olmayan karar mekanizmaları yerine sınıf yapısına ve otoritarizme dayalı hale gelmektedir.27 Bu da beraberinde siyasi istikrarsızlığı getirebilmektedir. Bölgenin genel istikrarsız yapısı düşünüldüğünde, kendi iç dinamiklerinden kaynaklı bir istikrarsızlık sebebi olarak “doğal kaynak laneti” kavramından bahsedilebilir. Orta Doğu’yu şekillendirmek suretiyle bölgedeki problemlere sebep teşkil etmesi anlamında, I. Dünya Savağı sırasında gizli olarak imzalanan ve halen daha bölgeyi etkilemeye devam eden SykesPicot Anlaşması önemli bir belgedir.28 1916 yılında İngiltere ile Fransa arasında imzalanan ve bölgenin kendi aralarında paylaşılmasını29öngören Sykes Picot Anlaşması, Ortadoğu’nun makus kaderini belirlemesi açısından son derece önemlidir. 1917 yılında Bolşeviklerin Rusya’da devrim yapıp Çarlık dönemine ait anlaşmaları açıklaması ile ortaya çıkan Sykes Picot Anlaşması, yapılış itibariyle dahi bölgenin ileride yaşayacağı problemlerin habercisi olmuştur. Ortadoğu etki sahalarına bölünürken yeni devletlerin oluşumuna yol verilmiş ancak bu bölüşme bile uygulanabilirliğe göre değil anlaşmayı imzalayan ülkerin kendi arzularına göre yapılmıştır. Böylelikle doğal olarak var olmayan, bir kültüre dayanmayan ülkeler Ortadoğu’da ortaya çıkmıştır. Tarihçi James Barr anlaşmayı “kuma çizilen çizgi” olarak betimlemiş ve 19. Yüzyıl’da Afrika’daki bölüşmenin yapaylığını gösteren düz çizgilere benzetmiştir.30 Anlaşma, sonrasındaki süreçte bölgenin Türk egemenliğinden çıkmasında ve Türkiye için bir sorun haline gelmesinde birinci derecede etkili faktörlerden birisidir. Bölge o dönemden itibaren Ortadoğu hem kendi içinde hem de Türkiye için çeşitli sorunlar üreten bir bölge haline gelmiştir. Dolayısıyla Ortadoğu’nun bugün yaşadığı problemlerin altında yatan sebeplerden önemli bir tanesinin de Sykes Picot Anlaşması olduğu söylenebilir. Osmanlı’nın son döneminden başlayarak batılı devletler tarafından “Şark Meselesi”31 kapsamında değerlendirilen Ortadoğu, Türkiye için pek çok açıdan sorunlu bir coğrafyadır. Böyle bir coğrafyaya komşu olmak Türkiye’nin bölge ile ilgili politika üretmesini güçleştirmektedir. Ayrıca büyük güçlerin bölgede, gerek zengin enerji kaynakları için gerekse de diğer etkilerle, benimsedikleri politikalardan Türkiye Cumhuriyeti doğrudan ve dolaylı olarak etkilenmektedir. Bölge ile arasında olan tarihi ve kültürel bağlar ve Ortadoğu’nun çoğunluğunun Müslüman oluşu Türkiye açısından politika 25 Kjetir Bjorvatn, Mohammad Reza Farzanegan, Friedrich Schneider, “Resource Curse and Power Balance: Evidence from Oil-Rich Countries”, World Development, Volume 40, No 7, s.1308. 26 Brenda Shaffer, Taleh Ziyadov (Ed.), Beyond the Resource Curse, University of Pennsylvania Press, Philadelphia, Project MUSE, 2011, ss.17-19. 27 Brenda Shaffer, Taleh Ziyadov (Ed.),age, s.33. 28 Mustafa Sıtkı Bilgin, “İki Savaş Arası Dönemde Türkiye’nin Ortadoğu Politikası”, Akademik Bakış, Cilt 9, Sayı 18, 2016, s.35. 29 Sykes-Picot Anlaşması Haritası için Bkz. Ekler Bölümündeki Harita 1. 30 Paula Kitching, “The Sykes-Picot Agreement and Lines in the Sand”, Historian, London 128 (Winter 2015/2016), s.20. 31 Şark Meselesi ile ilgili detaylı bilgi için bkz. Bayram Kodaman, Şark Meselesi Işığı Altında Sultan II. Abdulhamid’in Doğu Anadolu Politikası, Orkun Yayınevi, İstanbul, 1983. Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 7 geliştirmeyi daha da kritik hale getirmektedir. Yine İran, Irak ve Suriye’de yaşayan Türk nüfus ise Türkiye’nin bölgeyle doğrudan ilgilenmesini gerektirmektedir. Bunların yanı sıra, Türkiye Cumhuriyeti’nin Amerika Birleşik Devletleri ile olan müttefiklik ilişkisi de, ABD’nin bölgedeki çıkarları düşünüldüğünde, Türkiye Cumhuriyeti’ni kimi zaman bölge ile ilgili zorlayan etkilerden bir tanesidir. Genel olarak Ortadoğu, I. Dünya Savaşı sonrasında sömürgeci devletler tarafından oluşturulan yapay sınırlardan, II. Dünya Savaşından sonra ortaya çıkan Filistin sorunundan, batının buradaki petrolleri kendi denetimleri altında tutmak istemelerinden, petrol ve su gibi doğal kaynakların paylaşılamamasından vb. sorunların yoğun olduğu bir coğrafya konumundadır.32 3. Cumhuriyete kadar Türkiye ve Orta Doğu Türklerin bu bölgeye dönük politikaları tarih içerisinde farklılık göstermiştir. Osmanlı’nın ilk dönemlerinde daha çok batıya yönelen politikalar özellikle Yavuz Sultan Selim döneminde çoğunlukla doğu odaklı olarak yürütülmüş ve bu bölgelere daha önem verilmiştir. Yavuz Sultan Selim’e kadar Osmanlı padişahları kendilerini kimi zaman “Sultan-ı Rum” diye tanımlamışlardır. Osmanlı daha çok bir Balkan ve Avrupa kuvveti görünümünde olmuştur. Ancak Yavuz Sultan Selim döneminde ise Asya ve Afrika’da önemli toprak kazanımları gerçekleştirmiştir.33 Ortadoğu coğrafyası Yavuz Sultan Selim’in 1517 yılında gerçekleştirdiği Mısır seferi ile Osmanlı Türklerinin idaresine girmiştir. Coğrafya içerisinde İslam dini için en kutsal yerler olan Mekke ve Medine’nin bulunuşu, Osmanlı Türklerinin bu bölgeye verdiği önemi ve bölgeye yönelik hassasiyetini artırmıştır.34 1517 yılından itibaren Mekke, Medine ve Hicaz’ın diğer yerlerinde hutbe Osmanlı padişahları adına okunmaya başlanmıştır. Böylece Osmanlı padişahları “Haremeyn’in hadimi” ve “Hicaz’ın hâkimi” olarak ifade edilmişlerdir.35 Yavuz’un önce Safeviler sonra da Memlükler üzerine yaptığı iki sefer de başarı ile neticelenince, Yavuz Sultan Selim donanma faaliyetlerine önem vermiştir. Bu Yavuz’un yeni fetih politikasının Avrupa üzerine olacağının göstergesi olmuştur ancak ömrü vefa etmediği için bu seferleri gerçekleştirememiştir.36 Yavuz Sultan Selim’in bu bölgede kutsal topraklar da dâhil geniş çaplı fetihler yapması, kendinden sonra gelen oğlu Kanuni Sultan Süleyman’ın batıya doğru yönelen fetihlerinin başarısında büyük önem taşımaktadır. Yavuz’un devletin doğusundaki İslam topraklarının büyük kısmını fethetmesi ve bölgeyi güvenli hale getirmesi Kanuni’nin elini batıdaki fetihler için güçlendirmiştir.37 Fakat sonrasında batıda başarılar elde edilirken devletin ilgi merkezi de haliyle batıya doğru kaymış ve doğuya yönelik politikalar daha geri planda kalmıştır. I. Dünya Savaşına kadar bölge Osmanlı idaresinde nispeten stabil bir yapıya kavuşmuştur. Küçük çaplı problemler Osmanlı idaresinde çözülmüştür ancak 18. Yüzyılın sonlarından ve 19. Yüzyılın başlarından itibaren İngiltere bölgeyle yakından ilgilenmeye başlamıştır. Başlangıçta İngiltere’nin bu ilgisinin temelinde Kuzey Afrika ve Ortadoğu coğrafyasının, Uzak Doğu’daki İngiliz sömürgelerine erişim yolu üzerinde bulunması vardır. Ayrıca Akdeniz ve Afrika siyasetinde söz sahibi olmayı istemesi bu bölgeyi kendi nüfuzuna almaya karar vermesinde etkilidir.38 20. Yüzyılın başlarında Ortadoğu petrolünün dünya siyasetinde ön planda yer almaya başlamasından ve güçlenen Alman donanmasına karşı kendi donanmasının ihtiyacı olan petrolü temin et- 32 Haluk Ülman (Ed.), Ortadoğu Sorunları ve Türkiye, Türkiye Sosyal Ekonomik Siyasal Araştırmalar Vakfı, İstanbul, 1991, s.123. 33 Muhittin Kapanşahin, Kanuni’nin Batı Politikası, Gökkubbe Yayınları, İstanbul, 2008, s.51. 34 Şerif Demir, “Dünden Bugüne Türkiye’nin Ortadoğu Politikası”, Turkish Studies, Volume 6/3, Summer 2011, s.693. 35 Mustafa Bostancı, “Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Hicaz’da Hâkimiyet Mücadelesi”, Akademik Bakış, Cilt 7, Sayı 14, Yaz 2014, s.118. 36 Muhittin Kapanşahin, age, s.50. 37 Muhittin Kapanşahin, age, s.63. 38 Hasan Şahin, “Şark Meselesi Çerçevesinde Osmanlı-İngiliz İlişkilerine Genel Bir Bakış (Başlangıcından Paris Barışı’na Kadar)”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 29, Prof. Dr. Zeki Başar Özel Sayısı, Erzurum 2006, s.220. Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 8 mek için, İngiltere Ortadoğu’da Osmanlı Devleti’nden petrol imtiyazları elde etmeye çalışmıştır. İngiliz dış politikası da buna göre dizayn edilmiştir.39 Bölge petrolünün üretim ve dağıtımında söz sahibi olma arzusu başta İngiltere’yi sonrasında da diğer büyük güçleri zaman içerisinde bölge siyasetine müdaheleye sevk etmiştir. Osmanlı Devleti’ndeki Araplar arasında milliyetçiliğin 19. Yüzyıldan itibaren ortaya çıkmaya başladığı ve II. Meşrutiyetten sonra da yoğunluk kazandığı görülmektedir. Ancak Araplar arasında milliyetçiliğin kitlesel olarak artması I. Dünya Savaşı dönemine en üst düzeye ulaşmıştır.40 Bu husus İngiltere’nin bölge ile ilgili arzularını gerçekleştirmek için bölgede Araplarla Türkler arasında mevcut ve olası sorunları kullanmayı planladığını göstermektedir. Sonrasında yaşanan gelişmelerden de bu anlaşılmaktadır. Nitekim Eylül 1914’de bir İngiliz elçisi İngiliz hükümetine, Türkiye’nin I. Dünya Savaşındaki tavrına göre, Türkiye’ye karşı bir Arap hareketinin desteklenmesi gerektiğini bildirmiştir. Dönemin Mekke Emiri Şerif Hüseyin de Osmanlı’nın İngiltere aleyhine savaşa girmesinden sonra, bu durumun farkındalığıyla, Osmanlı’nın cihat çağrılarına rağmen İngilizlerle direk karşı karşıya gelmemiş ve Osmanlı’ya karşı başlattığı yıkım hareketine uygun davranmıştır. 1914 yılı başlarında da Şerif Hüseyin’in oğlu Emir Abdullah’ın Kahire’de İngilizlerle görüşmesi de kendi amaçlarına destek aradıklarını ve bu desteği İngiltere’den bulduklarını göstermiştir.41 Hatta Osmanlı’nın savaşa girmesinin ardından 1916’da çıkan Arap ayaklanmasının arkasında da İngiltere’nin olduğu anlaşılmaktadır.42 Sonuç olarak savaş sırasında Şerif Hüseyin ve oğulları, Türkleri bölgeden uzaklaştırmak için yeni Arap orduları kurmak için bağlantılarını ve güçlerini kullanmışlar ve Basra’ya, oradan da kuzeye Suriye’ye ilerledikleri zaman İngilizlere destek vermişlerdir.43 Yukarıda detaylı olarak değinilen Sykes-Picot Anlaşması, bölgenin I. Dünya Savaşı sonrasındaki suni siyasi yapısının oluşmasındaki en önemli belgedir. Bu anlaşmaya dayanılarak Ortadoğu coğrafyasında yapay devletler oluşturulmuştur. Modern Ortadoğu’daki jeopolitik durum genel olarak batı emperyalizminin bir sonucu ve yerel halkın buna tepkisi olarak ortaya çıkmıştır. Din, dil, etnik ve kabile kökenli pek çok ayrılık unsurunu kullanarak, sömürgeci güçler bölgeyi bölmüşlerdir.44 Mesela Irak doğal bir devlet olmadığı ve birleştirici bir Irak kültürü olmadığı halde, sadece önemli tarihi bazı şehirlerin bir araya getirilmesi ile kurulmuştur. Lübnan yine farklı mezhepleri içinde barındıran Hristiyan ve Müslüman nüfusların bir araya getirilmesi ile oluşturulmuştur.45 Tarihi büyük Suriye, Lübnan’ın yanısıra, Ürdün, Suriye ve Filistin olarak bölünmüştür. İkinci Dünya Savaşı’nın ardından 1948 tarihinde İsrail Devleti’nin ilanıyla bölgede bir bölünme daha gerçekleşmiştir. Yine, Irak’ın güney sınırında Kuveyt’in kurulmasında ve Arap yarımadasının sınırlarının şekillenmesinde İngiltere’nin rolü vardır.46 Orta Doğu ülkelerinin büyük çoğunluğu bağımsızlıklarını 1940-1960 arası dönemde elde etmişlerdir. O dönemde baskın ideoloji olan Pan-Arabizm, Arapların mezhepsel ve kabileye dayalı ayrılık unsurlarından kurtulup, güçlerini birleştirerek sömürgecilerin boyunduruğundan kurtulabileceklerini ön görmekteydi. Fakat 1958-1961 yıllarında Suriye ve Mısır tarafından kurulan Birleşik Arap Cumhuriyeti, bölgesel farklılıklar ve Arap Devletleri arasındaki çıkar çatışmalarından ötürü başarılı olamamıştır. Yine tüm İslam ümmetini birleştirme çabaları, çeşitli mezhep ayrımlardan ötürü sonuçsuz 39 Emine Kısıklı, “Yeni Gelişmelerin Işığında Geçmişten Günümüze Musul Meselesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 6.24 (1999), s.490. 40 Şerif Demir, age, s.693. 41 Mustafa Bostancı, age, s.119-120. 42 Haluk Ülman (Ed.), age, s.8. 43 Paula Kitching, age, s.19. 44 Peter E. Pormann, age, s.972. 45 Paula Kitching, age, s.20. 46 Peter E. Pormann, age, s.972. Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 9 kalmıştır.47 3.1. Soğuk Savaş Sonuna kadar Türkiye ve Orta Doğu Cumhuriyetin ilk yıllarında ve II. Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan Soğuk Savaş dönemine kadar Türkiye’nin Ortadoğu ile olan ilişkilerini, I. Dünya Savaşı öncesi ve savaş sırasındaki acı tecrübeler ve o dönemin Cumhurbaşkanları olan Atatürk ve İsmet İnönü’nün kişisel tercihleri yönlendirmiştir. 1923-1946 arası dönemde Atatürk ve İnönü, Ortadoğu ülkeleri ile olan ilişkiler, bu ülkeler üzerinde fillen veya hukuken manda idareleri kurmuş olan İngiltere ve Fransa tarafından kendi çıkarlarına aykırı algılanmayacak şekilde yürütülmeye çalışılmıştır. Zira Musul meselesinde İngiltere ile yaşanan gerginlik, doğuda İngilizlerce körüklenen ayaklanmalar48 olarak kendisini göstermiştir. Musul ilk olarak 1055-1056 yıllarında Selçuklu himayesine girip Türkleşmiştir. Osmanlı hakimiyetine girdiği Yavuz Sultan Selim’in 1514 yılındaki Çaldıran Seferi’ne kadar Musul daima çeşitli Türk devlet ve beyliklerinin himayesinde kalmıştır. Tarih boyunca önemli bir ticaret şehri olan Musul 19. yüzyılın sonlarından itibaren petrol rezervlerinin keşfi ile dünyanın bu kez başka bir sebepten ilgi odağı olmuştur. Almanya’nın Irak’ta Osmanlı’dan demir yolu yapımı ve petrol arama le ilgili imtiyaz almış olması, gerek sömürgesi Hindistan yolunu güvende tutmak istemesi gerekse de petrol kaynağından faydalanmak istemesi İngiltere’yi bölgeyle ciddi şekilde ilgilenmeye itmiştir. Öyle ki İngiltere’nin I. Dünya Savaşına girmesinde ve savaş sırasındaki itilaf ve ittifak bloklarının oluşmasında İngiltere’nin Almanya ile petrol konusunda olan rekabetinin etkili olduğu söylenebilir. İngilizler bu motivasyonla, I. Dünya Savaşı sonunda Mondros Mütarekesi hükümlerini hiçe sayarak Musul’u hukuksuz bir şekilde işgal etmişlerdir.49 İngilizlerin bu işgali Türk dış politikasını bir süre meşgul eden ve etkilerini günümüzde dahi hissettiğimiz Musul meselesinin temelini teşkil etmektedir. Atatürk Musul meselesi ile askeri ve politik olarak yakından ilgilenmiştir. Zira Musul Misak-ı Milli sınırları içinde olan bir bölgedir. Hatta Kurtuluş Savaşı yıllarında Batı Cephesinde Yunanlılarla savaşlar sürerken Atatürk Milli Savunma Bakanlığı’na, İngilizlerin Musul’da yürüttüğü siyasi faaliyetlerden ötürü, Misak-ı Milli’nin bir parçası olan Musul’un kurtarılması için bölgeye bir kısım asker sevkiyatı ile ilgili talimat vermiştir. Bu doğrultuda bölgede Türk subayları özellikle milis kuvvetleri ile mücadeleye başlamışlardır.50 Atatürk Türkiye’nin bütünlüğü için Musul’un milli sınırlar içinde kalmasının gerekliliğine inanmış51 bir devlet adamı olarak Musul’un alınması için üstün gayret sarfetmiştir. Ancak Musul meselesi İngiltere’nin politik manevralarıyla önce Lozan’a sonra da I. Dünya Savaşı’nın kazanan güçleri tarafından kurulan Milletler Cemiyeti’ne havale edilerek İngiliz himayesine geçmesi sağlanmıştır. Milletler Cemiyeti 16 Aralık 1925 tarihinde Musul’u İngiliz mandası olan Irak’a bırakmıştır.52 Türkiye Cumhuriyeti ile İngiltere arasında 5 Haziran 1926’da imzalanan Ankara Anlaşması ile bu durum resmileşmiştir. Musul’un kaybedilmesinin arkasında pek çok sebep vardır. Daha önce de belirtildiği üzere, Türkiye’nin doğusunda İngiltere tarafından körüklenen Şeyh Sait isyanı ve Hakkari’de başgösteren Nasturi isyanları önemli sebepler arasındadır.53 Ancak Musul meselesinin çözülmesinin ardından Türk-Irak ilişkileri gelişmeye başlamıştır ve Irak Kralı 1931’de Türki- 47 Peter E. Pormann, age, s.972. 48 Şeyh Sait Kürt ayaklanması ve ayaklamada İngiltere’nin rolü ile ilgili detaylı bilgi için bkz. Yaşar Kalafat, Şark Meselesi Işığında Şeyh Sait Olayı, Karakteri, Dönemindeki İç ve Dış Olaylar, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1992. ve İhsan Ş. Kaymaz, Şeyh Sait Ayaklanmasında İngiliz Parmağı, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2014. 49 Emine Kısıklı, age, s.488-492. 50 Cemal Kemal, “Birinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Musul Meselesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S 40, Kasım 2007, s.670. 51 Cemal Kemal, age, s.673. 52 Cemal Kemal, age, s.679. 53 Musul’un kaybedilmesinin ardındaki sebeplerle ilgili olarak detaylı bilgi için bkz. Cemal Kemal, age, s.681-684. Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 10 ye’yi ziyaret eden ilk Arap lider olmuştur.54 Hatay (Sancak) meselesinin çözümü de yine Fransa’nın meseleye olan ilgisi ve aradaki anlaşmazlık nedeniyle gecikmiş ve ancak Avrupa’da oluşan yeni bir savaş tehdidi vesilesiyle çözülebilmiştir.55 1936 yılında Suriye ile Fransa arasında Suriye’nin bağımsızlığa giden yolda ilk adım olarak sayılan ve 3 yıllık bir geçiş döneminin ardından bağımsızlık öngören antlaşma imzalanmıştır.56 Hatay krizinin çözüm sürecinde Fransa’nın, Suriye’nin bağımsızlığını tanıdığı 1936 antlaşmasında İskenderun Sancağı ile ilgili bir hükme yer vermemesinin tetikleyici rolü olmuştur.57 Türkiye Cumhuriyeti bu antlaşmanın ardından, 1921 Ankara Antlaşmasındaki haklarına dayanarak Fransa’ya bir nota vermiş ve bu nota ile Fransa’nın, İskenderun Sancağı’na Lübnan ve Suriye ile aynı statüyü vermesini talep etmiştir. Konu Milletler Cemiyeti’ne taşınmış ve uzun görüşmelerin ardından iç işlerinde bağımsız olan, dış ilişkileri şartlara bağlı olarak Suriye tarafından yürütülecek ve ülke bütünlüğü de Türkiye ve Fransa tarafından garanti altına alınan bir statü üzerinde Hatay için anlaşılmıştır. Bu durum Suriye halkı arasında kendi hükümetlerine karşı, Hatay halkı arasında da bağımsızlık yanlısı ayaklanma ve gösterilere sebep olmuştur. Türkiye bir kriz siyaseti izleyerek Fransa ile ortak bir kuvvetin Hatay’a yerleştirilmesini başarmıştır. 1938’de Hatay Devleti’nin kendi meclislerince kurulduğu ilan edilmiştir. Bir yıl kadar bağımsız kalan Hatay Devlet Meclisi, 1939 yılında ana vatana katılma kararı almıştır.58 Hatay meselesinin çözümü Türk dış politikasının ve diplomasisinin bir başarısıdır. II. Dünya Savaşı öncesi oluşan atmosferi ve geriye dönük antlaşmalarla elde ettiği haklarını iyi kullanan Türkiye Cumhuriyeti önemli bir kazanım edinmiştir. Hatay meselesi çözüldüğünde Suriye henüz tam bağımsız bir ülke konumunda değildi. 1946 yılında tam bağımsız olduktan sonra Suriye ilişkiler farklı seyirler izlemiştir. 1949 yılında kansız bir darbe ile yönetime gelen Albay Hüsnü Zaim Türk devrimlerinden esinlenen icraatlarla Suriye’yi modernleştirmeye çalışmış ancak ardından başka bir darbe ile başa gelen Yarbay Edil El-Çiçekli ise Hatay’ın Suriye’den zorla koparıldığı gibi söylemlerle Türkiye ile olan ilişkilerin seyrini değiştirmiştir.59 İleride değinileceği üzere Suriye ile Sovyetler Birliği arasındaki müttefiklikten de kaynaklı Türk Devleti ile Suriye Devleti çeşitli krizler yaşamıştır. Musul ve Hatay meselelerinde görüldüğü üzere, Türkiye’nin bölge ile olan ilişkilerinde, dönem dönem, bölgede batılı devletlerin menfaatlerinin bulunması etkili olmuştur. Türkiye, Cumhuriyetin ilk yıllarında, batı ile ilişkiler geliştirmeye çalışırken doğu ile de bahsedilen hususlara dikkat edilmek üzere ilişkiler kurmaya çalışmıştır. Bu anlamda bu dönemde dış politikada birçok yönlülük olduğunu söylemek gerekmektedir. İran ve Afganistan’da büyükelçilikler açılmış ve bu iki ülke yetkilileri en üst düzeyde ülkemizi resmi olarak ziyaret etmişlerdir. İran Şahı Rıza Pehlevi’nin 1934 yılındaki ziyareti Türk-İran ilişkilerinin o dönemde gelişmesine ve Sadabad Paktı’nın kurulmasına yardımcı olmuştur.60 Afganistan ile olan ilişkiler Atatürk devrinde hep dostane olmuştur. Afganistan Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetini ilk tanıyan ülkeler arasında yer almış, sonrasında da Türk Ordusu Afgan Ordusunun eğitimine önemli katkılarda bulunmuştur.61 54 İlter Türkmen, Türkiye Cumhuriyeti’nin Ortadoğu Politikası, Bilgesam Bilge Adamlar Kurulu Raporu, 2010, s.7. 55 Süha Bölükbaşı, Türkiye ve Yakınındaki Ortadoğu, Dış Politika Enstitüsü, Ankara, 1992, s.1. 56 Yusuf Kodaz, “Bağımsız Suriye İçin Atılan İlk Adım: Fransa-Suriye Antlaşması ve Türk Kamuoyu (9 Eylül 1936)”, TAD, 59.35, 2016, s.221. 57 Haydar Çakmak (Ed.), Türk Dış Politikasında 41 Kriz, Kripto Yayıncılık, Ankara, 2012, s.47. 58 Haydar Çakmak (Ed.), age, s.50-53. 59 İlter Türkmen, age, s.10. 60 İbrahim Erdal, “Atatürk Dönemi (1923-1938) Türk-İran İlişkileri ve Sadabad Paktı”, Journal of Black Sea Studies, Ankara, 34, (Summer 2012), s.84. 61 İlter Türkmen, age, s.7. Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 11 Atatürk döneminde Türkiye Cumhuriyeti’nin Ortadoğu ülkeleri ile ilişkilerine dair ilk adımlardan bir tanesi de 1937 senesinde Sadabad Paktı’nın Türkiye, Irak, İran ve Afganistan tarafından kurulması olmuştur. Pakt her ne kadar sadece karşılıklı saldırmazlık ve ortak alanlarda iş birliği ile sınırlı kalsa da Türkiye’nin bölgeye olan ilgisini göstermesi anlamında önemlidir.62 Sadabad Paktı bölgede imzalanan ilk dayanışma anlaşması olmuş ve Ege’den Basra Körfezi’ne ve Himalayalar’a kadar uzanan bir barış ve dostluk bölgesi oluşturmuştur.63 İslam dünyası ile de ilişkiler pekiştirilmiştir. Ancak o yıllarında pek çok Orta Doğu ülkesi ile ilişkilerin olmamasının veya az yoğunluklu olmasının sebebi ise bu ülkelerin henüz bağımsız olamamış olmaları ve sömürge konumunda bulunmalarıdır. Yine Suudi Arabistan’da Vahhabiliğin etkili olup Türkiye Cumhuriyeti’nde ise laik düzenin tesis edilmiş olması bu ülke ile olan ilişkilerin o dönemde normal diplomatik seviyeye gelememesinin sebepleri arasındadır.64 Türkiye, II. Dünya Savaşı sonrası dönemde oluşan siyasal ortamın da etkisi ile daha net bir tavırla doğu ile batı arasındaki tercihini yapmak zorunda kalmıştır. Soğuk Savaş sırasında İki Kutuplu Sistem içinde Türkiye Cumhuriyeti yerini batı bloğu olarak belirlemiş ve bölgede ABD’nin önemli bir müttefiki haline gelmiştir. Bunda Türkiye’ye yönelen Sovyet tehdidi, toprak talepleri ve güvenlik algıları oldukça etkili olmuştur.65 Orta Doğu, Türkiye’nin batı ile olan ilişkilerinde ve özellikle NATO üyeliğinin ilk yıllarında önemli bir test alanı olarak değerlendirilmiştir. 1950’lerde Türkiye jeopolitik önemini Amerika’ya kanıtlamış ve Orta Doğu’daki diğer Amerikan müttefikleri olan İran, İsrail ve Ürdün ile iş birliği yaparken Sovyet müttefikleri Mısır, Irak ve Suriye’nin bölgedeki etkisini de çevreleme konusunda etkili adımlar atmıştır.66 Türkiye Soğuk Savaş döneminde daha çok Amerikan politikaları ekseninde tavır almıştır. Yani gerek Sovyetlerin Orta Doğu’daki etkisi gerekse de Amerika ile olan müttefiklik ilişkisi Türkiye’nin bölgeye yönelik bağımsız politikalar geliştirmesine engel olmuştur. Bağdat Paktı ya da sonraki adıyla CENTO (Central Treaty Organization) Türk-Amerikan ilişkilerinin Orta Doğu’da kurumsal bir yansıması olarak karşımıza çıkmaktadır. Amerika’nın Orta Doğu’da Sovyetlere karşı bir savunma sistemi kurma düşüncesi Türkiye tarafından benimsenmiş ve gerçekleşmesi için Türkiye ciddi gayret sarfetmiştir.67 1955 yılında Türkiye ile Irak arasında imzalanan pakta aynı yıl İngiltere, Pakistan ve İran da katılmıştır. ABD pakta doğrudan üye olmamakla beraber paktı desteklemek amacıyla paktın çeşitli organlarında temsilci bulundurmuştur. ABD’nin üye olmamasının sebepleri arasında paktın İsrail tarafından desteklenmemesinin ve bölgedeki diğer dengeleri gözetiyor olmasının etkisi vardır. Arap ülkeleri ise paktan genel olarak çok memnun olmamışlardır.68 Paktın kuruluşunda Türkiye’nin amaçlarından birisi Arap ülkeleri ile ilişkileri geliştirmek olsa da paktın sonuçları itibari ile Türkiye ile Arap ülkeleri arasındaki ilişkileri olumsuz etkilediği söylenebilir.69 Ancak pakt diğer Arap ülkelerinin Sovyetlere yakınlaşma eğilimine girmesi ile Sovyetleri bölgeden uzak tutmaktan çok bölgeye daha fazla yaklaştırmıştır. 1958 yılında Irak’da gerçekleşen askeri darbeyi Türkiye kınayıp tanımayınca Irak ile ilişkiler gerilmiş ve Irak 1959 yılında Irak paktan ayrıldığını açıklamıştır. Irak’ın ayrılmasıyla Pakt, CENTO (Central Treaty Organization-Merkezi Anlaşma Teşkilatı) ismini almış ve ABD tam bir ortak niteliği kazanmıştır. CENTO 1979 yılında İran ve Pakistan’ın da paktan çekilmesiyle fiilen sona ermiştir. Beklenen sonuçları ver- 62 Andrew Mango, age, ss.229-230. 63 İbrahim Erdal, age, s.86. 64 Süha Bölükbaşı, age, s.1-2. 65 Ayşe Ömür Atmaca, “The Geopolitical Origins of Turkish-American Relations: Revisiting the Cold War Years”, All Azimuth, V3, N1, 2014, s.20. 66 Ayşe Ömür Atmaca, age, s.25. 67 Mustafa Bostancı, “Türk-Arap İlişkilerine Etkisi Bakımından Bağdat Paktı”, Gazi Akademik Bakış, Cilt 7, Sayı 13, 2013, s.173. 68 Mustafa Bostancı, “Türk-Arap İlişkilerine..., s.176-177. 69 Mustafa Bostancı, “Türk-Arap İlişkilerine..., s.179. Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 12 meyen pakt Türkiye’nin Orta Doğu’ya olan ilgisinin göstergesi olmakla birlikte Arap ülkeleriyle ilişkilerine olumsuz etkide bulunmuştur.70 Bunda Mısır ve Suriye gibi Arap milliyetçisi rejimlerin bu oluşumu batı emperyalizminin bölgeye müdahalesi olarak algılamasının ve Sovyetler Birliği’nin etkisi büyüktür.71 Filistin Sorunu ve Arap-İsrail Savaşları soğuk savaş yıllarında Türkiye’nin Ortadoğu ile olan ilişkilerinde önemli bir başlık teşkil etmiştir. 1516-1918 arası 400 yıldan fazla Türk idaresinde kalan Kudüs’ü uluslararası bir sorun yapma gayretleri Osmanlı döneminden itibaren başlamıştır. Özellikle Fransa ve Rusya’nın Kırım Savaşı öncesinde bu tarz girişimleri olmuştur. Osmanlı idaresi altındayken Kudüs’e, müslümanlar için kutsal sayıldığından, çok titizlik gösterilmiştir.72 I. Dünya Savaşı sonrası 1920’de toplanan San Remo konferansında Milletler Cemiyeti mandasına bırakılan Arap ülkelerinin yönetimleri, Sykes-Picot Anlaşması’na da uygun olarak, Millet Cemiyetince İngiltere ve Fransa’ya verilmişti.73 Filistin de 1922 tarihinde kabul edilen Filistin Mandası kararları çerçevesinde yönetilmeye başlanmıştı.74 Türkiye Cumhuriyeti’nin ise gerek Orta Doğu ile bağları iki savaş arası dönemde görece zayıflamış olduğundan gerekse de II. Dünya Savaşı’nın ardından Amerikan yanlısı bir dış politika izlediğinden Arap ülkeleri ve Filistin konusundaki yaklaşımları hep bu çerçevede ilerlemiştir.75 1947 senesinde Birleşmiş Milletler’de yürütülen Filistin’in taksimi ile ilgili oylama da batı ülkelerinin zıddına bağımsız Filistin’i savunup Arap ülkeleriyle beraber taksim konusunda olumsuz oy kullanan Türkiye’nin bu yaklaşımı temelde İsrail’in Orta Doğu’da bir Sovyet uydusu olması ihtimaline binaendir.76 Bu bağlamda 1948 yılında İsrail devleti kurulduğu zaman Türkiye Cumhuriyeti’nin dile getirdiği kaygı da Filistin’in geleceği ve müslüman Orta Doğu ile ilgili bir kaygıdan çok İsrail’in siyasal kadrolarının Sovyetler ile olan yakınlığından kaynaklanan bir kaygıdır. Ancak İsrail içindeki siyasal dengeler seçimlerle değişip Sovyetlerin kuruluşundan 3 saat sonra tanıdığı İsrail, daha batı ve ABD merkezli politikalar izlemeye başlayınca Sovyetler de Araplara yönelmiştir. Türkiye Cumhuriyeti de yine ABD politikalarına paralel olarak 1949 yılında İsrail’i tanıyan ilk müslüman ülke olmuştur.77 1948 ve 1956 yıllarında patlak veren Arap-İsrail savaşlarında ve 1957’de Mısır’ın Süveyş Kanalı’nı millileştirmesi ile ortaya çıkan Süveyş bunalımında Türkiye, tavrını 1947 sonrasında bölgeyi okumaya başladığı perspektif doğrultusunda koymuştur. Çünkü Orta Doğu Türkiye’nin milli çıkarları açısından artık doğu ile batı bloku arasında bir çekişme alanıdır ve ABD müttefiki ve Sovyet karşıtı olarak Türkiye’nin pozisyonu da zaten bellidir.78 Ancak 1967 yılında başlayan Arap-İsrail savaşında ise Türkiye, 1963 Kıbrıs krizinde müttefiki ABD’den gereken desteği bulamamış olmanın ve 1962 Küba Füze krizi sırasında pazarlık konusu bir ülke konumunda kalmasının da etkisi ile, Arap yanlısı ve İsrail karşıtı bir tutum sergilemiştir. Ancak bu tutum Türkiye’yi batı ekseninden ve Filistin’de Birleşmiş Milletler kararlarının uygulanması doğrultusundaki genel Filistin politikasından uzaklaştıran bir yaklaşım olmamıştır.79 Türkiye’nin 2 Aralık 1980’de İsrail’in Kudüs’ü ilhakına da diplomatik degredasyon ile cevap verip Kudüs’deki konsolosluğu kapatmıştır. Bu tepkinin aslında o yıllarda yaşanan petrol krizinden kaynaklı ödemeler dengesi sorunlarıyla uğraşan Türkiye’ye, Suudi Arabistan’dan gelen 250 milyon dolarlık yardımla aynı gün verilmesi Türkiye’nin dış politikada temelde milli çıkarlarını gözettiğinin 70 Mustafa Bostancı, “Türk-Arap İlişkilerine..., s.180-182. 71 Haydar Çakmak (Ed.), age, s.77. 72 Meliha Benli Altunışık (Ed.), Türkiye ve Ortadoğu Tarih Kimlik Güvenlik, Boyut Kitapları, İstanbul, 1999, s.151. 73 Haluk Ülman (Ed.), age, s.6. 74 Meliha Benli Altunışık (Ed.), age, s.153. 75 Haluk Ülman (Ed.), age, s.6-7. 76 Haluk Ülman (Ed.), age, s.12. 77 Haluk Ülman (Ed.), age, s.7. 78 Haluk Ülman (Ed.), age, s.16. 79 Haluk Ülman (Ed.), age, s.17. Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 13 bir göstergesidir.80 O dönemde 24 Ocak 1980 ekonomik kararlarının da etkisi ile Türkiye Arap ülkeleriyle, bölgesel güvenlik politikalarından ödün vermeden ticareti geliştirmeye çalışmıştır. İsrail’in 1982’de Lübnan’ı işgaline Türkiye’nin verdiği tepkiyi hem genel olarak Filistin konusunda geliştirdiği ilkesel politika çerçevesinde hem de bu bağlamda düşünmek doğru olacaktır.81 Esasen 1980 darbesinin ardından başa gelen Bülend Ulusu hükümetinin programında o dönemde izlenen Filistin politikası ile ilgili ilkelere yer verilmiştir: “Bölgemizdeki anlaşmazlıklar karşısında Türkiye’nin yaklaşımı, adalet ve hakkaniyet, her milletin kaderini bizzat tayin etmesi, kuvvet yoluyla toprak ilhakının reddi gibi ilkelere dayanacaktır. Bu ilkelerin çerçevesinde Orta Doğu sorununa karşı tutumumuz ve Filistin halkının haklı davasına desteğimiz de azimle sürecektir.”82 Türkiye Filistin konusunda meşruiyet ve ahlakilik prensiplerini vurgulamaya çalışmaktadır. İsrail devletinin mevcudiyet hakkının korunması gerekliliğini vurgularken Filistin devletinin ise tanınmış sınırları içerisinde güvende yaşaması ve BM Güvenlik Konseyi kararları doğrultusunda muamele görmesi hususlarının altını çizmiştir.83 Ama Türkiye soğuk savaş şartları içerisinde güvenlik kaygılarından tamamen bağımız bir politika geliştirememiştir. Güvenlik sorunları ön planda iken daha ABD eksenli davranmak durumunda kalmıştır.84 1957 yazı ve sonbaharında Türkiye Cumhuriyeti’nin Suriye ile yaşadığı kriz de yine Türkiye’nin ABD müttefikliğinden kaynaklı aldığı tavrın bir sonucudur. Irak petrollerin taşınmasında stratejik bir konuma sahip olan Suriye’de sol destekli koalisyon hükümetinin iş başına gelmesi ile, ülkenin Sovyet etkisine girmesi endişesi Türkiye ve ABD cephesinde hissedilmiştir. Suriye’de hükümetin Çin Halk Cumhuriyetini resmen tanıması ve bağlantısızlar hareketine paralel olarak “pozitif tarafsızlık” ilkesinin benimsenmesi gibi politikalar bu endişeyi iyice artırmıştır.85 2004 yılında gizliliği kaldırılan Amerikan Ulusal Güvenlik Konseyi (NSC) toplantı kayıtlarında da ABD’nin Suriye’de güçlü bir anti-sol liderliğin olmamasının ve Mısır tarafından ülkeye verilen desteğin, ABD’nin ulusal çıkarlarını ve güvenliğini etkileyen bir durum olarak nitelendirilmiştir.86 ABD Eisenhower Doktrini ile Orta Doğu ülkelerini Sovyet tehdidine karşı koruma ve Sovyetleri çevreleme güdüsüyle hareket ederken Türkiye de ABD ile bağını güçlendirme ve Suriye’nin güney sınırında bir Sovyet uydusu olması endişesiyle hareket etmiştir. Sonuçta yaşanan gerilim iki ülkeyi savaşın eşiğine getirmiştir ve sınırda ciddi askeri yığınaklar yapılmıştır. ABD ve Sovyet donanmalarının Doğu Akdeniz ziyaretleri krizi iyice tırmandırırken Arap ülkeleri ise Arap milliyetçiliğinin ve krizin çıkmamasını da istemelerinin etkisi Türkiye’nin olası bir müdahalesinde Suriye tarafında olacakları imajını vermişlerdir.87 O dönemde yükselişte olan Arap milliyetçiliği Arap olmayan Türkiye’nin Arap olan Suriye’ye müdahalesine doğal bir kısıtlama teşkil etmekteydi. ABD’nin de Türkiye’nin müdahalesiyle bağlantılı olması, Amerika açısından hem bölgedeki Arap müttefiklerine yabancılaşma hem de Nasır’ın Arap 80 Haluk Ülman (Ed.), age, s.23. 81 Erkan Ertosun, “Türkiye’nin Filistin Politikasında ABD ya da AB Çizgisi: Güvenlik Etkeninin Belirleyiciliği”, Uluslararası Hukuk ve Politika, Cilt 7, Sayı 28, s.71-72. 82 Erkan Ertosun, age, 71. 83 Nasuh Uslu, “Türkiye’nin Yeni Orta Doğu Yaklaşımı”, Bilig, Kış / 2010, Sayı 52, s. 168. 84 Erkan Ertosun, age, s.71. 85 Haydar Çakmak (Ed.), age, 77-78. 86 Ivan Pearson, “The Syrian Crisis of 1957, the Anglo-American ‘special relationship’, and the 1958 landings in Jordan and Lebanon”, Middle Eastern Studies, 43:1, 2007, s.48. 87 Haydar Çakmak (Ed.), age, 78-80. Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 14 dünyasındaki konumunun güçlenmesi risklerini taşımaktaydı.88 BM Genel Kurulunda konu ile ilgili görüşmelerin ardından kriz durumu 1958 başına doğru dinmiştir.89 Türkiye, Sovyet tehdidi ve güvenlik algılarıyla, ve o dönemde etkisi güçlü şekilde hissedilen Soğuk Savaş ortamında, ABD ile olan müttefiklik bağını da güçlendirmek maksadıyla kriz süresince savaş ve çatışma tehdidi altında kalmıştır. Bu Türkiye için Sovyet tehdidi ve onun karşısında Amerikan müttefikliğinin dönemsel olarak ne kadar belirleyici olabildiğini göstermektedir. İran ile Türkiye arasındaki tarihi anlaşmalıklara rağmen iki ülke 1979’da gerçekleşen İran İslam Devrimi’ne kadar ilişkilerini sorunsuz olarak sürdürebilmiştir. Bunda Atatürk ve Rıza Şah’ın uluskurma, kalkınma ve batılılaşma gibi alanlardaki politika benzerliklerinin etkisi vardı.90 Yine İran devrim öncesinde Amerika’dan silah alımı vasıtasıyla bu ülke ile de ilişki içerisinde bulunmuştur.91 İran’da 1979’da Şah rejiminin yıkılıp yerine Humeyni önderliğinde dini bir rejim kurulması karşısında Türkiye’nin tavrı İran İslam Cumhuriyeti’ni kurulmasının üstünden 24 saat geçmeden tanımak olmuştur.92 Bu kararda o sırada Başbakan olan Bülent Ecevit’in etkili olduğu ve Ecevit’in, gerek Amerikan politikalarına olan şüpheci tavrı gerekse de Amerika’nın devrim öncesi İran’ın iç işlerine karıştığı düşüncesiyle hareket ettiği ifade edilebilir. Ecevit’in, İran’da gerçekleşen devrimin Türkiye’ye ihracı ile ilgili bir kaygısının bulunmadığı yine kendi ifadelerinden anlaşılmakla beraber Türkiye için bu husus hep bir risk faktörü taşımıştır.93 Esasen bu tavır Türkiye Cumhuriyeti’nin İran’la ilişkilerini dengede tutmak isteğinin bir göstergesi olarak yorumlanabilir. Zira iki ülke arası ilişkilerin en önemli unsurlarından birisi iki ülkenin birbirinin mevcudiyetini kabul ederek ilişkilerde sağlamaya çalıştığı stabilite olmuştur.94 Ancak Amerika’nın Tahran Büyükelçiliği’nin Humeyni taraftarı gençlerce basılması ve elçilik personelinin rehin alınması olayından sonra Türkiye-İran ilişkileri gerilmiştir. Bülent Ecevit’den sonra göreve gelen Milliyetçi Cephe hükümeti Başbakanı Süleyman Demirel bu baskın olayını sert ifadelerle kınayınca Humeyni de Türkiye’deki laik rejim aleyhine söylemlerde bulunmuştur.95 Ancak Türkiye yine de ABD tarafından rehine krizinden ötürü uygulanmaya başlanan ambargoya katılmamış ve İran’a müdahalede Türkiye’deki Amerikan üslerinin kullanılamayacağını belirtmiştir. Türkiye’nin bu tutumunda 1974- 1978 yılları arasında maruz kaldığı Amerikan silah ambargosu tecrübesinin etkisi vardır.96 Türkiye İran’la olan ticaretini yürütmeye devam etmiştir. Türkiye’nin İran devrimi sonrasında Amerikan ambargosuna rağmen yürüttüğü bu pragmatik yaklaşım İran’la ilişkileri beslemiştir. İran için de Avrupa’ya açılan en önemli yolu olan Türkiye’ye karşı pragmatik davranmıştır. Bu durum İran-Irak savaşı süresince de devam etmiştir. Türkiye savaş sırasında “aktif tarafsızlık” politikası gütmüştür. Özellikle iki ülkeyle de önemli ticaret hacimlerine ulaşmıştır. Türkiye 1982’de toplam ihracatının %44’lük bölümünü Orta Doğu ülkelerine yapmıştır ve bunun da büyük kısmını İran ve Irak ile olan ticaret oluşturmuştur. Ticari ilişkiler, İran’ın Irak’a karşı Kürtleri desteklemesi Türk tarafında memnuniyet doğurmasa da devam etmiştir. 1984 yılında iki ülke arasında imzalanan güvenlik anlaşması İran’dan Türkiye’ye yönelen terörist PKK eylemlerini azaltsa da tam anlamıyla bitirmemiştir.97 Ancak Soğuk Savaş 88 Ivan Pearson, age, s.50. 89 Haydar Çakmak (Ed.), age, 82. 90 Meliha Benli Altunışık, age, s.70. 91 Süha Bölükbaşı, age, s.10. 92 Süha Bölükbaşı, age, s.9. 93 Süha Bölükbaşı, age, s.12. 94 S. Gülden Ayman, “Turkey and Iran: Between Friendly Competition and Fierce Rivalry”, Arab Studies Quarterly, London 36.1, 2014, s.7. 95 Süha Bölükbaşı, age, s.14-15. 96 Süha Bölükbaşı, age, s.17-18. 97 Meliha Benli Altunışık, age, s.76. Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 15 yıllarındaki bu geçici stratejik birlikteliğin önündeki iki temel engel varlığını devam ettirmektedir. Bunlardan birincisi iki ülke arasındaki rejim anlamındaki ideolojik farklılıklar, diğeri ise Amerika ile İran arasındaki düşmanlıktır.98 4. Sonuç ve Değerlendirmeler Türkiye için Orta Doğu politikaları 19. yüzyıldan itibaren nispeten önem kazanmaya başlamış, I. Dünya Savaşı öncesinde, sırasında ve sonrasında da oldukça yoğun bir hal almıştır. Çalışmamızın başından itibaren izah edilmeye çalışıldığı üzere, bunda Orta Doğu’nun kendisinden kaynaklı dinamikleri etkili olduğu gibi, büyük güçler için de bölgenin hayati önem arz etmesi de etkili olmuştur. Cumhuriyetin ilk yıllarında da Orta Doğu kaynaklı sorunlar Türkiye’nin gündemini meşgul etmiştir. Özellikle Cumhuriyet döneminden itibaren bu sorunlarla mücadele edilirken Türk dış politikasının genel realist prensipleri çerçevesinde hareket edilmiştir. Batı ile kurulmaya çalışılan ilişkiler dikkate alınarak politikalar geliştirilmiş ve potansiyelimiz paralelinde hareket edilmiştir. Ancak bölgenin uluslararası siyaset açısından önemi dış müdahalelerin ve iç huzursuzlukların da olmasının önünü açmıştır. Musul meselesinin aleyhimize çözülmesinin altında yatan en önemli etkenin bu olduğunu söylemek dolayısıyla yerinde olacaktır. Ancak sonrasında Hatay meselesinin olumlu çözümünde de Türk dış politikasının rasyonel yaklaşımlarının etkisi aşikardır. Soğuk Savaş döneminde Orta Doğu’ya yönelik politikalarda ise iki kutuplu sistemin getirdiği keskin ayrım içerisinde yaptığımız kesin batı (ABD) tercihinin etkileri görülmektedir. Bağdat Paktı’nın oluşumu, 1957 Suriye krizi, Arap-İsrail savaşları, İran Devrimi, İran-Irak savaşı sırasındaki politikalarımız, her ne kadar farklılıklar gösterebilse de Türkiye’yi ABD ekseninden uzaklaştırmayacak şekilde ele alınmıştır. Yine bu tercihte de Türkiye’nin Sovyet tehdidi karşısında uyguladığı rasyonel ve realist yaklaşım etkilidir. Dış politika geliştirmek uzun soluklu, detaylı inceleme ve analiz gerektiren bir süreçtir. Dünya siyasetinde daima odak noktalardan birisi olan Orta Doğu’ya yönelik politikalar geliştirilirken bu prensipler çerçevesinde hareket etmek gerekmektedir. Türkiye’nin kabiliyet ve kapasiteleri çerçevesinde, diplomasi ve yumuşak güç ilkelerini azami seviyede gözeterek realist ve rasyonel politika geliştirilmesi doğru olacaktır. EKLER Tablo 199 – Ortadoğu ülkelerinin yüzölçümleri Ülke Yüzölçümü (km2) Bahreyn 694 Birleşik Arap Emirlikleri 83.600 Filistin 5.898 Irak 438.320 İran 1.648.000 İsrail 20.770 Katar 11.000 Kuveyt 17.820 Lübnan 10.400 Mısır 1.001.450 Suudi Arabistan 2.149.690 Suriye 185.180 98 S. Gülden Ayman, age, s.10. 99 Davut Dursun, age, ss.1247,1250. Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 16 Türkiye 769.630 Uman 212.460 Ürdün 97.740 Yemen 527.970 Tablo 2100 – Ortadoğu Ülkelerinde Nüfus Ülke 2014 Ortası (Milyon Kişi) 2016 Ortası (Milyon Kişi) Bahreyn 1.3 1.4 Birleşik Arap Emirlikleri 9.4 9.3 Filistin 4.4 4.8 Irak 35.1 38.1 İran 77.4 79.5 İsrail 8.2 8.2 Katar 2.3 2.5 Kuveyt 3.7 4 Lübnan 5 6.2 Mısır 87.9 93.5 Suudi Arabistan 30.8 31.7 Suriye 22 17.2 Türkiye 77.2 79.5 Uman 4.1 4.4 Ürdün 7.6 8.2 Yemen 26 27.5 Tablo 3101 – 2015 Yılı Dünya Kanıtlanmış Ham Petrol Rezervleri (milyon varil) Ülke Rezerv Birleşik Arap Emirlikleri 97.800 Irak 142.503 İran 158.400 Katar 25.244 Kuveyt 101.500 Suudi Arabistan 266.455 Suriye 2.500 Uman 5.306 Diğer Ortadoğu Ülkeleri 3.140 Toplam Ortadoğu 802.848 Kuzey Amerika 40.503 Latin Amerika 342.757 Doğu Avrupa ve Avrasya 119.860 Batı Avrupa 10.064 100 Nüfus Referans Bürosu (Population Reference Bureau) Dünya Nüfus Veri Dökümanı 2014 ve 2016. 101 OPEC Yıllık İstatistik Bülteni - 2016 Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 17 Afrika 128.049 Asya ve Pasifik 48.597 Dünya Toplamı 1.492.677 Harita 1102 - Sykes-Picot Anlaşması haritası Fransızlarla İngilizler arasındaki kontrol ve etki bölgelerini göstermektedir. Mavi Bölge Fransız etki alanını, A Fransız kontrol alanını, Kırmızı bölge İngiliz etki alanını, B İngiliz kontrol alanını göstermektedir. 102 Paula Kitching, age, s.19. Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 18 KAYNAKLAR Aghazadeh, Mahdieh “A Historical Overview Of Sanctions on Iran and Iran's Nuclear Program”, Journal of Academic Studies, Year 14, No 56, 2013, ss.137-160. Akbaş, Zafer, “ABD’nin Ortadoğu Politikalarının Sürdürülebilirliği ve Ortadoğu’da Güç Mücadelesi”, History Studies, ABD ve Büyük Ortadoğu İlişkileri Özel Sayısı, 2011, ss.1-17. Altunışık, Meliha Benli (Ed.), Türkiye ve Ortadoğu Tarih Kimlik Güvenlik, Boyut Kitapları, İstanbul, 1999. Atmaca, Ayşe Ömür, “The Geopolitical Origins of Turkish-American Relations: Revisiting the Cold War Years”, All Azimuth, V3, N1, 2014, ss.19-34. Ayman, S. Gülden, “Turkey and Iran: Between Friendly Competition and Fierce Rivalry”, Arab Studies Quarterly, London 36.1, 2014, ss.6-26. Bilgin, Mustafa Sıtkı, “İki Savaş Arası Dönemde Türkiye’nin Ortadoğu Politikası”, Gazi Akademik Bakış, Cilt 9, Sayı 18, 2016, ss.33-44. Bjorvatn, Kjetir & Farzanegan, Mohammad Reza & Schneıder, Friedrich, “Resource Curse and Power Balance: Evidence from Oil-Rich Countries”, World Development, Volume 40, No 7, ss.1308- 1316. Bölükbaşı, Süha, Türkiye ve Yakınındaki Ortadoğu, Dış Politika Enstitüsü, Ankara, 1992. Bostancı, Mustafa, “Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Hicaz’da Hâkimiyet Mücadelesi”, Gazi Akademik Bakış, Cilt 7, Sayı 14, Yaz 2014, ss.117-136. Bostancı, Mustafa, “Türk-Arap İlişkilerine Etkisi Bakımından Bağdat Paktı”, Gazi Akademik Bakış, Cilt 7, Sayı 13, 2013, ss.171-184. Çakmak, Haydar (Ed.), Türk Dış Politikasında 41 Kriz, Kripto Yayıncılık, Ankara, 2012. Çaman, Efe & DAĞCI, Kenan, "Iran’s Nuclear Program and Turkey: Changing Perceptions, Interests and Need for Revision", Alternatives: Turkish Journal of International Relations, Volume 12, No: 2, Summer 2013, ss.1-14. Demir, Şerif, “Dünden Bugüne Türkiye’nin Ortadoğu Politikası”, Turkish Studies, Volume 6/3, Summer 2011, ss.691-713. Dursun, Davut, “Ortadoğu’nun Ekonomik, Sosyal ve Siyasi Özellikleri Üzerine Genel Tespitler”, Siyaset Konferansları Dergisi, 2010, ss.1231-1274. Erdal, İbrahim, “Atatürk Dönemi (1923-1938) Türk-İran İlişkileri ve Sadabad Paktı”, Journal of Black Sea Studies, Ankara, 34, (Summer 2012), ss. 77-88. Ertosun, Erkan, “Türkiye’nin Filistin Politikasında ABD ya da AB Çizgisi: Güvenlik Etkeninin Belirleyiciliği”, Uluslararası Hukuk ve Politika, Cilt 7, Sayı 28, ss.57-88. Gül, Murat & Yüksel, Bekir Ali, “İsrail’in Dış Politikasını Anlamak: Tevrat, On Emir, Vadedilmiş Topraklar ve Üstünlük”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 6, Sayı 1, ss.335- 35. Kalafat, Yaşar, Şark Meselesi Işığında Şeyh Sait Olayı, Karakteri Dönemindeki İç ve Dış Olaylar, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1992. Kapanşahin, Muhittin, Kanuni’nin Batı Politikası, Gökkubbe Yayınları, İstanbul, 2008. Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 19 Kaştan, Yüksel, “Ortadoğu’da Arap İsrail Mücadeleleri ve Türkiye”, Tarih ve Medeniyetler Tarihi, IV. Cilt, Ankara, 2012, ss.1797-1816. Kaymaz, İhsan Ş., Şeyh Sait Ayaklanmasında İngiliz Parmağı, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2014. Kemal, Cemal, “Birinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Musul Meselesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S 40, Kasım 2007, ss.643-691. Kısıklı, Emine, “Yeni Gelişmelerin Işığında Geçmişten Günümüze Musul Meselesi”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 6.24 (1999), ss.487-526. Kıtchıng, Paula, “The Sykes-Picot Agreement and Lines in the Sand”, Historian, London 128 (Winter 2015/2016), ss.18-22. Kodaman, Bayram, Şark Meselesi Işığı Altında Sultan II. Abdulhamid’in Doğu Anadolu Politikası, Orkun Yayınevi, İstanbul, 1983. Kodaz, Yusuf, “Bağımsız Suriye İçin Atılan İlk Adım: Fransa-Suriye Antlaşması ve Türk Kamuoyu (9 Eylül 1936)”, TAD, 59.35, 2016, ss.213-237. Kolander, Kenny, “The 1967 Arab-Israeli War: Soviet Policy by Other Means?”, Middle Eastern Studies, 52:3, ss.402-418. Levy, Zach, Israel and the Western Powers 1952-1960, The University of Norht Carolina Press, London, 2011. Mango, Andrew, “Turkey in the Middle East”, Journal of Contemporary History, Vol. 3, No.3, The Middle East (Jul., 1968), ss. 225-236 Masomı, Majid & Yazdi, Asghar, “The Effect of Great Middle East Plan on Foreign Politics of I.R. of Iran”, Life Science Journal, 9(4), 2012, ss.3405-3409. Moazamı, Behrooz, “Rethinking the Role of Religion in Iran's History and Politics, 1796–2009”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, Volume 31, Number 1, 2011, ss. 69-75. Nüfus Referans Bürosu (Population Reference Bureau), Dünya Nüfus Veri Dökümanı, 2014 ve 2016. Opec, Yıllık İstatistik Bülteni, 2016. Pearson, Ivan, “The Syrian Crisis of 1957, the Anglo-American ‘special relationship’, and the 1958 landings in Jordan and Lebanon”, Middle Eastern Studies, 43:1, 2007, ss.45-64. Pormann, Peter E., “Why the Modern Middle East?”, The Lancet, Volume 367, Issue 9515, 2006, ss.971-972. Qureshı, M. Naeem, Ottoman Turkey, Atatürk and Muslim South Asia Perspectives, Perceptions, and Responses, Oxford University Press, Karachi, 2014. Şahın, Hasan, “Şark Meselesi Çerçevesinde Osmanlı-İngiliz İlişkilerine Genel Bir Bakış (Başlangıcından Paris Barışı’na Kadar)”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı 29, Prof. Dr. Zeki Başar Özel Sayısı, Erzurum 2006, ss.213-237. Sakın, Serdar & Deveci, Can, “Ortadoğu Kavramı ve Sınırları Üzerine Bir Değerlendirme”, History Studies, ABD ve Büyük Orta Doğu İlişkileri Özel Sayısı, 2011, ss.282-293. Shaffer, Brenda & Ziyadov, Taleh (Ed.), Beyond the Resource Curse, University of Pennsylvania Soğuk Savaş Sonuna Kadar Orta Doğu ve Türkiye’nin Orta Doğu Politikaları IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 1-20 20 Press, Philadelphia, Project MUSE, 2011. Türkmen, İlter, Türkiye Cumhuriyeti’nin Ortadoğu Politikası, Bilgesam Bilge Adamlar Kurulu Raporu, 2010. Ülman, Haluk (Ed.), Ortadoğu Sorunları ve Türkiye, Türkiye Sosyal Ekonomik Siyasal Araştırmalar Vakfı, İstanbul, 1991. Uslu, Nasuh, “Türkiye’nin Yeni Orta Doğu Yaklaşımı”, Bilig, Kış / 2010, Sayı 52, ss.147-180. Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2017, s. 21-40 Yrd. Doç. Dr .Oğuz DİKER, oguzdiker@comu.edu.tr. Karabük Üniversitesi Safranbolu Turizm Fakültesi TURİZM ENDÜSTRİSİNDE ALGILANAN LİDERLİK DAVRANIŞLARI VE ÖRGÜTSEL BAĞLILIK İLİŞKİSİNİN İNCELENMESİ Bu çalışma 2014 yılında ESOGÜ Sosyal Bilimler Enstitüsünde hazırlanan ‘‘Algılanan Liderlik Tarzları, Örgüt Kültürü Ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin Turizm Endüstrisinde İncelenmesi’’ başlıklı tezin verileri ışığında hazırlanmıştır. Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 22 TURİZM ENDÜSTRİSİNDE ALGILANAN LİDERLİK DAVRANIŞLARI VE ÖRGÜTSEL BAĞLILIK İLİŞKİSİNİN İNCELENMESİ Özet Örgütsel bağlılık çalışanların örgüte ve örgütsel amaçlara bağlanma durumunu bunun yanında ise örgütsel süreçlere etkin katılımı şeklinde ifade edilmektedir. Literatürde örgütsel bağlılığı etkileyen birçok örgütsel faktör olmasına karşın, bunlardan en geneli yönetsel faktörler ile açıklanmaktadır. Bu faktörler başında liderlik davranışları gelmektedir. Bu bağlamda ilgili çalışmada turizm endüstrisinde çalışanların algıladıkları liderlik davranışlarının çalışanların örgütsel bağlılıkları ile ilişkileri incelenmiştir. Turizm endüstrisinde ise faaliyetlerin en yoğun olduğu konaklama sektörü seçilerek iş hacminin yüksek olduğu alanda inceleme yapılması hedeflenmiştir. Ülkemizde en çok gecelemenin yapıldığı 5 ilde faaliyet gösteren konaklama işletmelerinde çalışan 655 kişi üzerinde yapılan çalışmada algılanan liderliğin örgütsel bağlılık ile ilişkili olduğu sonucuna ulaşılmıştır Anahtar Kelimeler: Örgütsel Bağlılık, Liderlik, Turizm Endüstrisi, Konaklama Sektörü ANALYSIS OF THE RELATIONSHIP BETWEEN PERCEIVED LEADERSHIP STYLES AND ORGANIZATIONAL COMMITMENT IN TOURISM INDUSTRY Abstract Organizational commitment is explained as the commitment of the employees to the organization and its aims as well as their effective involvement in organizational processes. Although the literature provides numerous factors that have impact over organizational commitment, the most important is leadership. In this context, this study analyzes the relationship between the leadership styles perceived by the employees working in tourism industry and employees’ organizational commitments. The study aims to analyze the sector with highest turnover so that hospitality sector, which has a huge volume of activities in tourism sector has been selected. Survey conducted over 655 employees working in accommodation enterprises in five provinces with highest period of stay found that perceived leadership style is associated with organizational commitment. Keywords: Organizational Commitment, Leadership, Tourism Industry, Hospitality Industry 1. GİRİŞ Örgüt ve işletme yazımında temel teşkil eden hususların başında, üretim fonksiyonlarının en önemlisi insan unsurunun örgütsel süreçlere en yüksek seviyede dâhil edilebilmesi yani iş performanslarının arttırılması gelmektedir. Bu bağlamda örgütlerde iş gücü kayıpları, devamsızlık oranları, kay- Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 23 tarma, işe geç kalma gibi unsurların azaltılabilmesi ve insan unsurunun süreçlere etkin bir şekilde dâhil edilmesi verimlilik açısından esas teşkil etmektedir. 1960’lı yıllarda çalışanların maddi nedenlerle örgütlere dâhil oldukları ifade edilmiştir. 1970’li yıllardaki çalışmalarda ise çalışanların örgüt ile ilgili temel bağlarının, örgütün amaç ve değerlerine duygusal olarak bağlanması ile ifade edilmiş ve bu olgu çalışan ve örgüt arasındaki duygusal yönlü bir bağ olan bağlılık kavramı ile ifade edilmiştir. Bağlılık çalışanların kendilerini örgüte ait hissetme ve örgütsel değerleri benimsemesi ile açıklanmaktadır. Bireyin örgüte ve örgütsel değerlere bağlanma derecesi doğrudan örgütsel süreçlere etkin katılımı da etkileyecektir. Literatürde çalışanların örgütlerine bağlılığını etkileyen birçok unsurun varlığından bahsedilmektedir. Bu hususların yönetsel anlamda kontrol edilebilir olanları örgütsel faktörlerdir. Örgüt içi faktörlerden de en temeli hakim liderlik tarzı ve bu tarzlara bağlı olarak gelişen lider davranışı ile çalışanların buna yönelik algılarıdır. Literatürde farklı liderlik tarzlarının örgütsel bağlılık ile olan ilişkisine yönelik çalışmalar mevcut olmasına rağmen liderlik davranışları ve çalışanların liderlik davranış algılarına yönelik çalışmaların sayısı yetersizdir. Bu bağlamda bu çalışma kapsamında liderlik çeşitleri ile ortaya çıkan liderlik davranış tarzları ortaya konularak bunların çalışanların örgütsel bağlılıkları ile olan ilişkisinin incelenmesi amaçlanmaktadır. 2. LİDERLİK KAVRAMI Örgütsel anlamda sosyal bir süreç olan liderlik temelde, liderlerin takipçilerin, gönüllüleri ve çalışanları örgütsel amaçlar doğrultusunda organize ettiği sosyal etkileme süreci olarak tanımlanmaktadır. Northouse (2007) liderliği, bir kişinin, bir grup kişiyi genel bir amaca ulaşmak için etkilemesi süreci olarak tanımlamaktadır (Northouse, 2007, s. 3 ). O’Reilly ve arkadaşları (2010) liderliği, dönüşümlü bir süreç olarak tanımlamaktadırlar. (O’Reillly, Caldwell, Chatman, Lapiz ve Self, 2010, s.106).Ke ve Wei (2008) liderliği, liderin takipçilerini yetenekleri doğrultusunda istenilen sonuçlara doğru mobilize ettiği bir süreç olarak tanımlamaktadır (Ke ve Wei, 2008, s. 210). Livi ve arkadaşları (2008) liderliği takip ile etkileme kavramlarının bir arada olduğu ve sonucunda tüm tarafların söz konusu ilişki için arzuladığı sonuçları elde ettiği bir süreç olarak tanımlamaktadır (Livi, Kenny, Albright ve Pierro, 2008, s.236). Bu açılardan ele alındığında lider örgütsel amaçlar doğrultusunda kişileri etkileme, motive etme ve örgütsel başarı adına örgütsel süreçlere dahil etme yeteneği olan kişi olarak tanımlanmaktadır (Kreitner, Kinicki ve Buelens, 2002, s. 450). Bir özellik olarak liderlik, liderin grup üyelerini başarılı bir şekilde etkileyebilecek karakteristik özelliklere sahip olması şeklinde tanımlanabilir (Kolasa, 1969, s. 577). Beceriler bütünü olarak liderlik ise, liderin iyi ve adil bir muhakeme yeteneği, karar verme yeteneği, başkalarının saygılarını kazanma yeteneği gibi basma kalıp yetenekler yerine liderleri diğerlerinden ayıracak işe ve insana yönelik farklı özellikleri ile ortaya çıkmakta olduğunu savunmaktadır (Katz, 1955, s.33-42). Liderliği açıklamada kullanılan davranışsal yaklaşımlar liderin davranışlarına vurgu yapmaktadır. Söz konusu yaklaşımlar, liderin kişilik özelliklerine vurgu yapan özellik yaklaşımı ve liderin kapasitesine vurgu yapan beceriler yaklaşımından farklıdır. Davranışsal yaklaşımlar liderin ne yaptığı ve nasıl davrandığına odaklanır. Davranışsal yaklaşımlar kapsamında çalışan araştırmacılar liderliğin iki genel davranış tipinden oluştuğunu belirlemişlerdir. Bunlar; görev davranışları ve ilişki davranışlarıdır. Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 24 Tablo 1. Süreç Açısından Liderlik Tanımları Stogdill (1950) Liderlik; bir grubun faaliyetlerini etkileyerek çabalarını arzulanan amaçlara yönlendirilmesidir. Hemphill ve Coons (1957) Liderlik, bir kişinin bir grubu etkileyerek onların faaliyetlerini amaçlanan hedefler ve paylaşılan değerler çerçevesinde yönlendirmesidir. Prentice (1961) Liderlik; insanların yardımı ile arzulanan sonuçlara ulaşmaktır. Lider ise söz konusu sonuçlara ulaşmada yol gösteren ve organize eden rehberdir. Weschler ve Massarik (1961) Liderlik; örgütlerde arzulanan sonuçlar doğrultusunda iletişim süreçleri etkisi ile yönlendirilen ve durumlara uygulanan kişilerarası etkidir. Stogdill (1974) Liderlik; örgüte ait beklentiler ve etkileşimler çerçevesinde örgütsel yapının oluşturulması ve idame ettirilmesidir. Hollander (1978) Liderlik; lider ile takipçileri arasındaki etkileşim sürecidir. Cribbin (1981) Liderlik; takipçilerin yapılması gerekenler konusunda kararlı kılındığı ve gerçekleştirme yönünde etkilendiği bir süreçtir. Hersey ve Blanchard (1988) Liderlik; arzulanan sonuçlara ulaşmak adına bir kişinin ya da grubun faaliyetlerini etkileme sürecidir. Batten (1989) Liderlik; örgütlerin en önemlisi insan olan, bütün kaynaklarını organize ederek ve bunların güçlü yönlerini örgütsel süreçlere yönlendirerek sistemin gelişmesini sağlamaktır. Cohen (1990) Liderlik; bir görev, bir proje ya da amaç doğrultusunda maksimum performans adına başkalarını etkileme sanatıdır. Jacobs ve Jaques (1990) Liderlik; bir grubun kolektif faaliyetlerine anlam kazandırmak ve arzulanan amacı gerçekleştirmek adına söz konusu faaliyetleri yönlendirmektir. Kaynak: http://www2.warwick.ac.uk/fac/sci/wmg/ftmsc/modules/modulelist/le/content_store_2012/leadership_ definitions.doc ‘dan uyarlanmıştır. (22.07.2014 tarihinde erişilmiştir.) Liderlik kavramını, liderin birkaç özelliği ya da bir kısım davranışı içinde bulunan durumun etkilerinden izole ederek ele almaya çalışan özellikler, beceriler ve davranışsal teorilerden sonra, liderliğin karmaşıklığıyla başa çıkabilecek yeni bir bakış açısı gerekli olmuştur (Ergeneli, 2006, s. 222). Her durum için geçerli bir liderlik fikri özellikle rekabetin ve çevresel koşulların karmaşıklaşması ile Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 25 geçerliliğini yitirmiştir (Simola, Barling ve Turner, 2010, s.180). Bu durum beraberinde etkili liderlik ile ilgili yapılan tanımların da revize edilmesi zorunluluğunu doğurmuştur. Böylece etkili liderlik, her koşulda farklı liderlik tarzlarının belirlenmesi ve bunların etkin bir şekil kullanılmasıyla ortaya çıkacak bir kavram olarak tanımlanmaya başlamıştır (Hunter, Bedell-Avers ve Mumford, 2007, s.436). Durumsal yaklaşımlar kapsamında değerlendirilecek çalışmalar, etkili liderliğin, (a) izleyenlerin, (b) liderin özelliklerinin, (c) liderlik biçimlerinin, (d) liderin içinde bulunduğu durumun bir fonksiyonu olduğu görüşünü içermektedir (Erçetin, 2000, s.36). Liderlik kavramı değişen ve gelişen teknolojik şartlar bağlamında oluşan yeni rekabet koşullarının etkisinde sürekli olarak yenilenen ifadeler ile tanımlanmakta ve açıklanmaktadır. Liderlik kavramına bu bakış açısından yaklaşan araştırmacılar (örn. Simola, Barling ve Turner, 2010; Rowold ve Heinitz, 2007) liderlik ile ilgili mevcut yaklaşımların liderliğin ruhunu tam olarak açıklayamayacağını, liderliğin dinamik yapısı gereği güncel ve sürekli olarak yeni yaklaşımlar ile açıklanmasının önemini vurgulamışlardır. Liderlik hangi yaklaşımla açıklanırsa açıklansın kendini değişik davranışlar ile göstermektedir. Bu nedenle liderlik kavramını anlayabilmek ve etkilerini ölçebilmek ancak liderlik davranış tarzlarını anlamak ile mümkün olacaktır. 2.1. Liderlerin Davranış Tarzları Liderlik davranışı liderin izleyicilerini etkilemede kullandığı ve liderin özellikleri, izleyici grubunun özellikleri, örgütün ya da grubun özellikleri gibi unsurlardan beslenen davranış tarzlarıdır (Bono, Hooper ve Yoon, 2012: 134). Söz konusu davranışlar örgütlerde liderlerin işleri nasıl organize edeceği, takipçileri nasıl güdüleyeceği daha genel bir ifadeyle arzulanan sonuçlara ulaşmada hangi yol ve yöntemleri kullanacağının göstergesidir (Colbert, Judge, Choi ve Wang, 2012 : 671). Liderlik davranışları örgütte çalışma şekilleri, organize olma biçimleri vb. unsurları belirleyeceği gibi bunun yanında örgütte hakim olacak liderlik tipini de belirlemektedir (Eid, Mearns,Larsson, Laberg ve Johnsen, 2012: 55). Bütün örgütlerde ve bütün durumlarda geçerli bir liderlik davranışından ve buna bağlı olarak da liderlik tipinden bahsetmek imkânsızdır. Bu nedenle liderlik davranışının her bir durum ve örgüt tipinde farklı şekilde meydana geleceği açıktır (Uhl- Bien, Marion ve McKelvey, 2007: 300). Gerek liderlik davranışları, gerekse liderlik tipleri çeşitli faktörlerin etkisi altında farklı durumlarda farklı şekillerde kendisini göstermektedir (Uhl- Bien, 2006: 655). Liderlik davranışlarını etkileyen birçok unsurdan bahsedilebilir. Söz konusu unsurlar; (a) kişisel faktörler, (b) örgütsel faktörler, (c) çevresel faktörler olarak sınıflandırılabilir (Sternberg, 2013: 455-457). Liderlik davranışları örgüt içerisindeki ilişkileri ve ortamı değiştirir, insanların motivasyonunu ve performansını doğrudan etkiler. Organizasyonun üretkenliği, yaratıcılığı, karlılığı, büyümesi ve kalıcılığı liderlik davranışından etkilenir. Liderlik davranışları ve tarzlarıyla ilgili çalışmalarda genellikle varılan iki önemli sonuç bulunmaktadır (Barutçugil, 2004: 79-80); Diğer bütün koşullar aynı kaldığında olumlu bir duygusal etki yaratan tarzlar benimseyen liderler bu tarzları kullanmayan liderlerden kesinlikle daha iyi sonuçlar almaktadırlar. En iyi sonuçları alan liderler, tek bir tarzla yetinmemektedirler. Belirli bir günde ya da haftada farklı tarzlardan en az birkaçını, işin ve insanların durumuna bağlı olarak uygun ölçülerde değiştirerek veya bir araya getirerek kullanmaktadırlar. Liderlik davranış tarzları, davranışsal yaklaşıma da atıfta bulunarak basite indirgenmiş şekilde üç başlık altında incelenebilmektedir. Bunlar; (a) otokratik liderlik tarzı; (b) demokratik- katılımcı liderlik tarzı ve (c) tam serbesti tanıyan liderlik tarzı şeklindedir (Koçel, 2010: 583). Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 26 Şekil 1. Liderlik Davranış Biçimleri Kaynak: Balçık, 2002: 157 2.1.1. Otokratik (Üretim Odaklı) Liderlik Davranışı Otokratik liderlik davranışında hedefler lider tarafından ortaya konulur ve yürütme talimatlar biçiminde çalışanlara aktarılır (Vugt, Jepson, Hart ve Cremer, 2004: 2-3).Söz konusu liderlik davranışının hakim olduğu örgütlerde, örgütsel yapılar hiyerarşik olarak oluşturulmuştur. Asıl odak nokta yapılan iş ve elde edilecek sonuçlardır. Örgütteki insan kaynağı yalnızca çalışanlar olarak görülmektedir. Klasik örgüt yapılanmasında olduğu gibi çatışmadan kaçınılır, kurum içi ilişkiler işler ile ilgilidir ve ötesine gitmemektedir. Kullanılan yetki yasal yetki çerçevesindedir ve pozisyon gücü ağır basmaktadır (Einarsen, Aasland ve Skogstad, 2011: 177). Bütün açılardan sadece işe ve üretmeye odaklı olması nedeniyle üretim odaklı liderlik davranışı olarak da adlandırılmaktadır. Otokratik liderler otorite ve yetkilerini tam olarak kullanmak durumundadırlar. Zira liderin takipçileri üzerinde göstereceği söz konusu ‘‘sert’’ yönetim tarzının çalışanlar açısından benimsenmesi otoritenin çalışanlar tarafından kabul edilmesi ile mümkün olacaktır (Vliert, 2006: 42). Bu tip liderlik davranışı genelde kriz dönemlerinde ya da çalkantılı çevre içerisinde faaliyet gösterildiğinde etkin olacaktır. Burada bütün kararların liderler tarafından verilmesi etkindir. Söz konusu liderlik davranışının hâkim olduğu örgütlerde iklim ve kültür de benzer şekilde etkilenecektir. Bu ise otokratik havanın bütün örgüt çalışanları ve üyeleri tarafından hissedilmesi sonucunu doğuracaktır. 2.1.2. Demokratik- Katılımcı (Çalışan Odaklı) Liderlik Davranışı Otokratik liderliğin aksine demokratik- katılımcı liderliğin en büyük özelliği kararların grubun üyeleri tarafından alındığı gerçeğidir. Demokratik- katılımcı lider tek başına karar vermez. Bütün grup üyelerinin katılmasıyla ve bir tartışma özgürlüğü içinde kararlar verilir. Her grup üyesinin karar mekanizmasındaki söz hakkı liderinkine eşittir (Güney, 2012: 377). Demokratik liderler, değişik amaçları, yöntemleri ve değerleri olan insanlarla uyum sağlama ve farklılıkları yönetme becerileri vardır. İş tatmini ve performansı birlikte yükseltme yeteneğine sahiptirler (Barutçugil, 2004: 302). Bu tarz liderlik davranışını benimseyen liderler, astlarını etkilemek için kontrol etme taktikleri yerine, uzmanlık ve ilgi gücünü kullanmayı tercih etmektedirler. Kişilerin iç unsurlar ile motive olduklarına inandıklarından başarılı işleri takdir etme, katılımı sağlama, insana değer verme davranışlarını gösterirler. Demokratik katılımcı liderler, ortak bir görüşe ulaşacak şekilde ortaya çıkan sorunları ast- Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 27 larına danışarak, onların fikirlerini alarak böylece onları da sürece katarak çözümlemektedirler. Söz konusu liderlik davranışının yararları; grup üyelerinin de kararlara katılımı ile daha etkin ve sağlıklı karar alınması, fikirlerine değer verilen üyelerin işlerinden tatmin sağlamaları ve böylece de daha etkin ve verimli çalışan bir grup elde edilmesidir (Sabuncuoğlu ve Tüz, 2005: 211-212). 2.1.3. Tam Serbesti Tanıyan (Dönüşümcü) Liderlik Davranışı Söz konusu liderlik tipinde iletişim tüm yönlerde hareket edebilmektedir. Karar verici olarak birinci unsur çalışanlardır. Kararları almada liderin görüşleri yalnızca fikir şeklindedir ve bağlayıcılığı bulunmamaktadır. Bu liderlik davranışında lider çalışanlarına yetkilerini tamamen göçertmiş durumdadır. Çalışanlar kendileri oluşturdukları çalışma grupları sayesinde kararlar alır ve uygulamaya koyarlar. Liderin temel fonksiyonu iş ortamını, kaynakları sağlamak ve süreçlerin etkin işleyişi açısından çalışanlara yarımda bulunmaktır. Tam serbesti tanıyan liderlik davranış tipi değişim ile dönüşüme uygun ve rekabetin yoğun olmadığı sektörlerde faaliyet gösteren firmalarda kullanılır. Çünkü, söz konusu liderliğin benimsendiği örgütlerde veya çalışma gruplarında kararlar çalışanlar tarafından alınacağı için çatışmaya, manipülasyona açık bir ortam oluşacak ve söz konusu kararların alınması süreçleri uzayabilecektir. Diğer yandan söz konusu liderlik davranışı özellik bakımından güçlü bir karaktere, belirli bir uzmanlık gücüne ve karizmaya sahip liderlerin gösterebileceği bir tarzdadır. Özet olarak liderlerin farklı durumlarda farklı tarz davranışlar sergilemesi olasıdır. Bu gerek örgüt, gerek çevre gerekse liderin özelliklerine göre farklılık arz etmektedir. Liderlerin sergileyecekleri davranışları etkileyen başka bir unsur ise açıklamalarda da görüldüğü üzere yapılacak işin niteliğidir. Bu bağlam farklı nitelikteki işlerin bir arada yürütülmesi gibi bir durum ile karşılaşmaları halinde liderlerin farklı davranışları birlikte sergilemeleri ise daha öncede belirtildiği üzere doğaldır. 3. ÖRGÜTSEL BAĞLILIK KAVRAMI Örgüt ile bireyler arasında kurulan bağlar, örgütün en değerli varlığı olan çalışanların ortak değer, amaç ve kültür etrafında toplanmalarını sağladığı gibi, bireylerin aidiyet duygularını da geliştirir (Çakır, 2001, s. 57). Çalışanların örgüt ile ilgili temel bağları, örgütün amaç ve değerlerine duygusal olarak bağlanması ile ifade edilmiş ve bu olgu çalışan ve örgüt arasındaki duygusal yönlü bir bağ olan bağlılık kavramı ortaya çıkmıştır (Griffin, Hogan ve Talya , 2010, s.125).Örgütsel bağlılık; örgütsel amaç ve değerlerin, çalışanların amaç ve değerleri ile bütünleşmesi ya da uyumlaşması sürecidir (Hall, Schneider ve Nygren., 1970, s.176). Burada öne çıkan nokta bütünleşme olgusudur. Birçok araştırmacı söz konusu noktaya atıfta bulunmuştur. Brewer (1996) örgütsel bağlılığı, örgüt ve örgütün yönetsel amaçlarına yönelik çalışanların gösterdiği bütünleşme duygusu ve kendini örgütsel kararlara katılmaya, örgütsel ve yönetsel değerleri özümsemeye, örgütün başarısı için çabalamaya hazır hissetme düzeyi şeklinde tanımlamıştır (Brewer, 1996, s.34). Leong (1996), örgütsel bağlılığı belirli bir örgüt ile bireyin bağlılık ve kimlik özdeşleşmesinin gücü şeklinde tanımlamıştır. (Leong, 1996, s.1346). Gallie ve arkadaşları (2001), örgütsel bağlılığı, örgütsel amaç ve değerlerin birey tarafından tanınma ve kabul görme düzeyleri ile söz konusu amaç ve değerlerin çalışanlar tarafından başarılmasına yönelik çaba sarf etmelerine yönelik istekleri şeklinde tanımlamaktadır (Gallie, Felstead ve Green, 2001, s.1085-1086). Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 28 Tablo 2. Örgütsel Bağlılık İle İlgili Bazı Tanımlar Meyer ve Allen (1997) Çalışanların örgütlerinde işine devam etme isteğinde olması, işyerine düzenli olarak gelmesi, işletmenin varlıklarını koruması ve işletmenin amaçları ile bütünleşmesidir. Mowday ve diğerleri (1979) Kişinin belirli bir örgüte karşı ve örgütle kendini tanımlamasının göreceli olarak derecesidir. Allen ve Meyer (1996) Çalışan ile örgüt arasında, çalışanın örgütten gönüllü ayrılması ihtimalini azaltan psikolojik bir bağdır. Farnham ve Pimlott (1990) Zorlama olmaksızın, gönüllü ve bireysel bir algılamadır. Schermerhorn ve diğerleri (1994) Çalışanın örgütü ile kurduğu kuvvetli kimlik birliğinin ve kendisini örgütün bir parçası olarak algılamasının derecesidir. Morris ve diğerleri (1993) Bireyin bütünleşme ve gönüllülük eğilimidir. Davis ve Newstrom (1989) Çalışanların örgüt ile girdiği kimlik birliğinin düzeyi ve örgütün aktif bir üyesi olmaya devam etme isteğidir. Manyetik bir gücün bir metali çekmesi gibi, kişinin gelecekte örgütte kalmaya istekliliğinin ölçüsüdür. Kiesler (1971) Kişinin süregelen davranışlarına bağlanmasıdır. Kaynak: Bakan ,2011, s.7-9’dan uyarlanmıştır. Sheldon (1971), örgütsel bağlılığı bireyin çalıştığı örgütü pozitif değerlendirmesi ve onun amaçları doğrultusunda çalışmaya istekli olması şeklinde tanımlamaktadır (Sheldon, 1971, s.144). Wiener örgütsel bağlılığı, çalışanları örgütün amaçları ve örgütsel çıkarlar doğrultusunda, belirli bir yönde davranış sergilemeye iten normatif baskılar bütünü şeklinde tanımlamaktadır (Wiener, 1982, s.418). Awamleh’e (1996) göre örgütsel bağlılık, örgüt yararına çalışanlar tarafından gösterilen farklı türdeki hisler, benimsenen değerler, takip edilen uygulamalar ve kabul edilen değişik fikirlerin uygulanması bütünüdür (Awamleh, 1996, s. 65). Gerek örgütsel amaçları kabullenmek gerekse örgütsel amaçlara ve örgüt yararına faaliyet göstermek, temelde örgütsel bağlılığın psikolojik bir olgu olduğunu göstermektedir. Bu bağlamda tespitte bulunan Thornhill ve arkadaşları (1996), örgütsel bağlılığa, çalışanlara ait başarma hırsı, kararlar verme ve sorumluluk hissi, profesyonellik anlayışı ve kişisel özelliklerini kapsamına alan psikolojik bir olgu olarak yaklaşmaktadır (Thornhill, Lewis ve Saunders, 1996, s.14). Ritzer ve Trice (1969) ise örgütsel bağlılığı, örgüt olgusunun bireyin değer yargıları doğrultusunda anlam derecesine dayanan psikolojik temelli bir olgu olarak tanımlamaktadır (Ritzer ve Trice, 1969, s.475). Örgütsel bağlılık konusunda önemli çalışmaları olan Becker örgütsel bağlılığı, çalışanların çalıştıkları yerlere ile alakalı olumlu psikolojik bağlılıklarının ifadesi olarak tanımlamaktadır (Becker, Billings, Eveleth ve Gilbert, 1996, s.464). Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 29 Literatürde örgütsel bağlılık kavramına yönelik sınıflandırmalar ile ilgili birçok yaklaşım bulunmaktadır (bknz. Tablo 3). Bu bağlamda gelinen son nokta, örgütsel bağlılığın tek boyutlu bir kavram değil çok boyutlu bir yapıya sahip olduğudur (Bakan,2011, s.75). Tablo 3. Dayandığı Temele Göre Örgütsel Bağlılık Yaklaşımları Dayandığı Temele Göre Örgütsel Bağlılık Yazarlar Tutumsal ya da Duygusal Bağlılık (Örgütün amaç ve değerlerinin kabulü durumu) Etzioni(1961): Moral Bağlılığı Kanter(1968): Uyum Bağlılığı Mowday ve arkadaşları (1982) O’Reilly ve Chatman(1986): İçselleştirme Devam Bağlılığı (Sosyo-ekonomik faktörlere dayanan) Becker(1960): Yan Bahis Teorisi Kanter(1968): Devam Bağlılığı Meyer ve Allen(1984) Mowday ve arkadaşları (1982) O’Reilly ve Chatman(1986): İttat Normatif Bağlılık (Zorunluluk duygusu temelli) Allen ve Meyer (1990) Kanter (1968): Kontrol Bağlılığı O’Reilly ve Chatman(1986): Özdeşim Davranışsal Bağlılık (Bağlanım davranışı temeline dayalı) Salancik (1977,1982). Kaynak: Swailes,2004, s.159 Swailes (2004) örgütsel bağlılık kavramının çok boyutlu yapısından bahsetmekte ve araştırmaların genelde iki temel boyut üzerinde toplandığından söz etmektedir. Bunlar davranışsal yaklaşım ve tutumsal yaklaşım olarak ortaya çıkmaktadır (Swailes, 2004, s.189). Söz konusu yaklaşımları, Mowday ve arkadaşları (1982) örgütsel bağlılığın birey ya da örgüt açısından gerçekleştiği sınırlara göre sınıflandığından bahsetmektedirler. Buna göre, bağlılığın amaç birliğine dayanan, duygusal ve tutumsal manada bir bütünlük sınırında ortaya çıkması halinde tutumsal örgütsel bağlılık ortaya çıkmaktadır. Tutumlar duygular bağlamında gerçekleşen ve duyguların aksiyona dönüşen halleri olarak ortaya çıkmaktadır (Mowday, Steers ve Porter, 1982, s.76). Davranışsal bir bakış açısı ise örgütsel bağlılığı, kişinin davranışlarıyla sınırlı olan ve bu davranışları sayesinde bağlılığı devam ettirme inancı olarak açıklamaktadır. Bu bakış açısına göre bağlılığın oluşmasında davranışların üç özelliği ön plana çıkmaktadır. Bunlar davranışların görülebilir ve değiştirilemez olmaları yanında davranışların kişisel iradeye dayanmasıdır (Çetin, 2011, s.56). Örgütsel bağlılığın tutumsal ve davranışsal olmak üzere iki farklı şekilde incelenmesinin sebebi, örgütsel davranışçıların ve sosyal psikologların konuya farklı açılardan yaklaşmış olmalarıdır. Örgütsel davranışçılar tutumsal bağlılık üzerinde yoğun olarak durmuşken, sosyal psikologlar daha çok davranışsal bağlılık üzerinde yoğunlaşmışlardır (İnce ve Gül, 2005, s.26). Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 30 4. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ Bu bölümde söz konusu çalışmanın amacı, kapsamı, önemi, kapsam ve sınırlılıkları belirtilecektir. Bunun yanında yine araştırmanın temelini teşkil eden araştırma problemi, araştırma sorusu ve soru kapsamında oluşturulan hipotezler ortaya konulacaktır. Son olarak da söz konusu hipotezler ve hipotezleri oluşturan değişkenler arası ilişkilere ait sayısal veriler ortaya konularak sonuçlar yorumlanacaktır. 4.1. Araştırmanın Amacı ve Hipotezleri Kronolojik olarak ele alındığında çalışan ile örgüt arasındaki bağların temel motivasyon unsurları değişiklik arz etmektedir. 1960’larda yapılan araştırmalara bakıldığında örgüt ile çalışanlar arasındaki bağlardaki temel motivasyon unsuru maddi değer taşıyan unsurlar iken 1970 ve sonrası yapılan araştırmalarda söz konusu bağlanma durumlarının duygusal boyutlar üzerine oturtulduğu görülmektedir. Özellikle bu dönemden günümüze kadar gelen sürede literatürde örgüt ile çalışanlar arasında kurulan duygusal temelli bağların öneminden bahsedilmektedir (Örn: Kanter, 1968; Steers, 1977; O’Reilly ve Chatman, 1986; Iverson ve Deery, 1997; Simosi ve Xenikou, 2010 ). Örgütsel bağlılığı etkileyen unsurlardan en önemlisi örgütsel bağlılığı etkileyen örgüt içi faktörlerdir. Belirtilen faktörler örgütlerin ilgili unsurun tesis ve temini açısından en kolay tespit edilebilir ve müdahale edilebilir olanıdır. İşletme içi faktörler; yönetim ve liderlik tarzları ile örgütsel değerler, inançlar, örgüt genelinde hâkim tutum ve davranışlar, ücret, ödül ve ceza gibi olguları kapsayan yapısal unsurlar olarak sıralanabilir. Liderlik, gerek doğrudan bağlılığı etkilemesi gerekse yapısal unsurlar üzerinde etkisinin bulunmasıyla diğerlerinden ayrılır. Bu bağlamda söz konusu araştırmanın amacı söz konusu örgütsel faktörlerden en önemlisi liderlik tarzlarının örgütsel bağlılık üzerindeki etkilerinin belirlenmesidir. H1: Turizm endüstrisinde çalışanların algıladıkları liderlik davranış tarzları ile örgütsel bağlılıkları arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir ilişki vardır. H.1.1: Turizm endüstrisinde, çalışan odaklı liderlik davranışı ile örgütsel bağlılık arasında istatistiksel açıdan anlamlı, pozitif yönlü bir ilişki vardır. H.1.2: Turizm endüstrisinde, üretim odaklı liderlik davranışı ile örgütsel bağlılık arasında istatistiksel açıdan anlamlı, negatif yönlü bir ilişki vardır. H.1.3: Turizm endüstrisinde, değişim odaklı liderlik davranışı ile örgütsel bağlılık arasında istatistiksel açıdan anlamlı, pozitif yönlü bir ilişki vardır Beck ve Wilson (2000), örgütsel bağlılığın örgütsel davranış yazımında önem kazanmasında verim ve verimlilik konusundaki doğrusal bağlantısına atıfta bulunmaktadırlar. Onlara göre çalışanların verimliliği ve örgütsel süreçlerin etkililiği direkt olarak örgütsel bağlılık ile ilişkilidir. Çalışanların doğru yönlü performans ortaya koymaları, yaptıkları iş ve işe harcadıkları sürenin verimliliğinin doğrudan etkililiği arttırdığını savunmaktadırlar (Beck ve Wilson, 2000, s.114-132). Bu bağlamda bakıldığında örgütler açısından bu derece önem arz eden bir konuyu ele alması bakımından araştırma önem kazanmaktadır. Diğer yandan bu derece önemli bir konunun, sektörel özellikleri bakımından iş gücü devri oranının yüksek olduğu turizm sektöründe çalışanların verimliklerine direkt etki eden örgütsel bağlılığın yapısal ve yönetsel açıdan irdelemesi araştırmanın önemini ortaya koymaktadır. Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 31 4.2. Evren ve Örneklem Araştırmanın evrenini İstanbul, Antalya, Ankara, Muğla ve İzmir illerinde faaliyet gösteren 5 yıldız ve dengi konaklama tesisleri çalışanları oluşturmaktadır. Araştırmanın örneklemini söz konusu illerde faaliyet gösteren konaklama tesislerinden basit tesadüfi yöntem ile seçilen 20 tesis çalışanları arasından yine basit tesadüfî yöntem ile seçilen denekler oluşturmaktadır. Bu işletmelerde yaklaşık 3000 kişi çalışmaktadır. Ana kütleden %95 güvenilirlik sınırları içerisinde %5’lik bir hata payı dikkate alınarak örneklem büyüklüğü 384 kişi olarak hesap edilmiştir (Sekaran, 1992: 254). Bu kapsamda kümelere göre örnekleme yöntemiyle tesadüfî olarak seçilen toplam 1000 kişiye anket uygulaması yapılması planlanmıştır. Gönderilen anketlerden 655’i geri dönmüş ve 596 tanesi analiz yapmak için uygun bulunmuştur. Yapılan uç değer analizinde değişkenlere ait normal dağılımı bozan 33 veri seti çıkartılmış ve 566 katılımcının doldurduğu anket analizlere dâhil edilmiştir. 4.3. Ölçüm Aracının (Anket Formunun) Hazırlanması Turizm sektörü çalışanlarının algıladıkları liderlik davranış tarzlarını belirlemek üzere Ekvall ve Arvonen (1991) tarafından geliştirilen ve Tengilimoğlu (2005) tarafından geçerlenen ölçek kullanılmıştır. 3 boyut ve 36 maddeden oluşan ölçek bazı benzer maddeleri çıkarılarak kullanılmıştır. Çalışanların örgütsel bağlılık türlerini ve örgütsel bağlılık düzeylerini belirlemek üzere Allen ve Meyer (1990) tarafından geliştirilen ölçek Türkçeye uyarlanarak ölçümlenmiştir. Ölçek 18 soru ile 3 boyutu ölçümlemek üzere yapılandırılmıştır. Ölçekte cevaplar 5’li likert ölçeği ile alınmıştır (1=Kesinlikle katılmıyorum, 5=Kesinlikle katılıyorum). Tengilimoğlu (2005) ölçeğin Cronbach alfa güvenirlik katsayısını, 97 olarak belirlemiştir. Allen ve Meyer (1990) ölçeğin Cronbach alfa güvenirlik katsayıları sırasıyla .87, .75 .79 olarak tespit edilmiştir. 4.4. Tanımlayıcı İstatistikler Tablo 4. incelendiğinde katılımcıların yaş gruplarına göre dağılımında en büyük oran %51,6 ile 20-29 yaş grubundadır. Gerek sektörde yapılan işin ağırlıklı olarak bedeni çalışmayı gerektirmesi gerekse araştırmanın yapıldığı illerin turist yoğunluğunda başı çeken iller olması ve yapılan işin yoğun olması nedeni ile söz konusu örgütlerde çalışanların yaş grupları birinci yaş olarak adlandırılan grupta yoğunlaşmıştır. Bu grubu %29,9 oran ile 30-39 yaş grubu, %12,7 ile 40-49 yaş grubu ve son olarak %5,8 ile 50 yaş ve üstü takip etmektedir. Tablo 4.Yaş ve Cinsiyetlerine Göre Katılımcılar Değişkenler Gruplar Frekanslar Yaş 20-29 292 – (%51,6) 30-39 169 – (%29,9) 40-49 72 – (%12,7) 50 ve üstü 33 – (%5,8) Cinsiyet Erkek 304-(%53,7) Kadın 262(%46,3) Yine aynı tabloda katılımcıların cinsiyet dağılımları incelendiğinde 566 katılımcının %53,7’sine tekabül eden 304 kişinin erkek, %46,3’üne tekabül eden 262 kadın olduğu görülmektedir. Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 32 Tablo 5. incelendiğinde katılımcıların %62,7’sinin lisans ve ön lisans mezunu olduğu görülmektedir. Esasında söz konusu değer aynı tabloda değerleri verilen statülere göre sınıflandırma ile birlikte değerlendirildiğinde daha anlamlı sonuçlar vermektedir. Katılımcıların statülerine göre dağılımlarında en yüksek oran %57,2 ile işçi seçeneği üzerindedir. Değerler incelendiğinde katılımcıların %29,3’ünün lisans mezunu olduğu görülmektedir. Bu söz konusu sektör şartları göz önünde bulundurulduğunda azımsanamayacak bir orandır. Tablo 5. Eğitim Durumu, Çalışma Süresi ve Statülerine Göre Katılımcılar Değişkenler Gruplar Frekanslar Eğitim Durumu Lisans ve ön lisans mezunu 355– (%62,7) Lisans mezunu 166– (%29,3) Lisans üstü mezunu 45 – (%8) Örgütte Çalışma Süresi 1 yıldan az 184 – (%32,5) 1-5 yıl 190 – (%33,6) 6-10 yıl 125 – (%22,1) 10 yıl ve üzeri 67 – (% 11,8) Statü Yönetici 94 - (%16,6) Memur Serbest 98 - (%17,3) İşçi 324 - (57,2) Stajyer 50 - (%8,9) Diğer yandan çalışanların örgütte çalışma sürelerinin ortaya konulduğu gruplamada ağırlık 1 yıldan az ve 1-5 yıl aralığındadır. Söz konusu değerlerden 1 yıldan az grubu katılımcıların %32,5’ini 1-5 yıl grubu ise katılımcıların %33,6’sını kapsamaktadır.. Tablo 6. Medeni Durum ve Çocuk Sayılarına Göre Katılımcılar Değişkenler Gruplar Frekanslar Medeni Durum Evli 325 – (%57,4) Bekar 219 – (%38,7) Diğer 22-(%3,9) Çocuk sayısı 0 3 – (%0,5) 1 322 – (%56,9) 2 68– (%12) 3 130 – (%23) 4 ve üstü 43 – (%7,6) Tablo 6. incelendiğinde katılımcıların %57,4’ünün evli olduğu görülmektedir. Bekar çalışanların oranı %38,7 iken çocuk sahibi olmayanların oranı %0,5 ile sınırlı kalmıştır 4.5. Hipotezlerin Test Edilmesi Liderlik tarzları ile örgütsel bağlılığın ilişkisini tespit etmek amacıyla ortaya konulan H1’e yönelik analiz sonuçları tablo 7’dedir. Liderlik tarzları kavramı homojen bir yapıya sahip olmaması nedeni ile örgütsel bağlılık üzerindeki etkisinin tüm boyutlarda tek tek ölçülmesi gerekmektedir. Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 33 Söz konusu analiz sonucunda Çalışan odaklı liderlik (ÇO) örgütsel bağlılık ile standardize edilmiş regresyon katsayısı (Beta) üzerinden .18 değerinde pozitif ve güçlü şekilde ilişkilidir (p< .001). Diğer yandan üretim odaklı liderliğin (ÜO) yine örgütsel bağlılık ile standardize edilmiş regresyon katsayısı (Beta) üzerinden .05 değerinde pozitif ve zayıf şekilde ilişkili olduğu görülmektedir. (p< .05). Son olarak değişim odaklı liderlik örgütsel bağlılık ile (Beta) üzerinden .16 değerinde pozitif ve güçlü şekilde ilişkilidir (p< .001). Tüm bu sonuçlar istatistiki açıdan anlamlı olması nedeniyle H1 kabul edilmiştir. Söz konusu durum literatürde de desteklenmektedir. Tablo 7. Liderlik Tarzları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisine Yönelik Regresyon Analizi Tablosu Örgütsel bağlılık Değişkenler R 2 Düz. R 2 F β Sonuç Çalışan odaklı liderlik .03 .02 18.1*** .18*** H2.1√ Üretim odaklı liderlik .02 .00 4.3* .08* H2.2↓ Ters Değişim odaklı liderlik .02 .02 14.2*** .16*** H2.3√ *p<.05, **p<.01, ***p<.001 √: Desteklendi, ↓: Desteklenmedi Ters: Yönü farklı Allen ve Meyer (1990,1996) örgütsel bağlılığın bütün boyutlarının farklı düzeylerde liderlik tarzları ile ilişkili olduğunu ifade etmektedirler. Araştırmacılar örgütsel bağlılık ile liderlik arasında doğrudan bir inceleme yapmamalarına karşın örgütsel bağlılığın sınıflandırılmasında ilgili sınıfları etkileyen unsurların içerisinde liderlik ve yönetim tarzlarını ifade etmektedirler (Allen ve Meyer, 1990, s. 847-858; Allen ve Meyer, 1996, s.252- 276 ). Bunun yanında birçok araştırmacı liderlik ve örgütsel bağlılık arasındaki ilişkiye yönelik farklı tip ve boyutlarda incelemeler yaparak söz konusu iki kavram arasında ilişki olduğunu ortaya koymuşlarıdır (Avoilo, Zhu, Koh ve Bhatia, 2004; Benson,2002; Clinebell, Skudiene, Trijonyte ve Reardon, 2013; Dunn, Dastoor ve Sims, 2012; Gillet ve Vandenberghe, 2014; Joo, Yoon ve Jeung, 2012; Morris ve Sherman, 1981; Tuna, Ghazzawi, Tuna ve Çatir, 2011 ). Bunun aksine Lok ve Crawford (2003) Hong Kong ve Avusturalya’da toplam 337 yönetici üzerinde yaptıkları incelemede liderliğin, söz konusu örneklem grubu üzerinde örgütsel bağlılık üzerinde etkisinin olmadığı tespit edilmiştir (Lok ve Crawford, 2003, s.321-335). İlgili hipotezden hareket ile ifade edilen alt hipotezler ile ilgili alt hipotezlere yönelik analiz sonuçları yine tablo 7.’de verilmiştir. Bu sonuçlara göre söz konusu hipotezler şu şekilde değerlendirilmektedir; H.1.1 kapsamında çalışan odaklı liderlik (ÇO) ile örgütsel bağlılık (ÖB) arasında istatistiksel açıdan anlamlı, pozitif yönlü bir ilişki aranmıştır. Analiz sonuçlarına göre ÇO liderlikteki değişim ÖB’deki değişimi % 0,02 oranında açıklayabilmektedir. Diğer yandan F testinin sonucunda elde edilen 18.1 değeri ÇO liderliği ÖB’yi açıklamada önemli katkı sağladığını göstermektedir (p< .001). Daha önce de belirtildiği üzere iki değişken arasındaki standardize edilmiş regresyon katsayısı (Beta) Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 34 0.18 değerinde (p< .001) ve istatistiksel açıdan çok anlamlı olması dolayısıyla H.1.1 kabul edilmiştir . Bu durum literatürde de desteklenmektedir. Simosi ve Xenikou (2010), Yunanistan’da faaliyet gösteren büyük ölçekli hizmet firmalarında çalışan 300 kişi üzerinde yaptıkları araştırmada, çalışanların örgütsel bağlılıklarının liderlerin genel olarak yenilikçi ve insan eğilimli davranışları ile arttığını, otokratik ve iş odaklı davranışlar ile de azaldığını tespit etmişlerdir (Simosi ve Xenikou, 2010, s.1611-1612). Benzer bir sonuç Benson (2002) tarafından ortaya konulmuştur. Satış pazarlama departmanında 166’sı üst yönetim, 184 orta yönetim kademesinde çalışanlar olmak üzere 641 çalışan üzerinde yapmış olduğu çalışmada çalışanların örgütsel bağlılıklarının örgütsel ve yönetimsel adalet duyguları ile ilişkili olduğu sonucuna ulaşmıştır. Araştırmaya göre, çalışanların liderlerini ve liderlerinin yaklaşımlarını adil olarak görenlerin örgütsel bağlılıklarının yüksek olduğu, yaklaşımların adaletsiz olduğu yönünde görüşleri olanların ise örgütsel bağlılıklarının düşüktür (Benson, 2002, s.1-60). Tuna ve arkadaşları (2011), konaklama endüstrisinde yapmış oldukları bir araştırmada çalışanların örgütsel bağlılıklarının liderin dürüst, güven verici ve saygılı yaklaşımı ile arttığı sonucuna ulaşmışlardır (Tuna, Ghazzawi, Tuna ve Çatir, 2011, s.10-25). İlgili tablo incelendiğinde daha önce de belirtildiği üzere üretim odaklı (ÜO) liderliğin örgütsel bağlılık ile (Beta) .08 değerinde pozitif yönlü ve zayıf bir ilişki bulunmaktadır. Söz konusu iki kavram arasındaki ilişkiyi ölçme adına oluşturulan hipotezin aksine oluşan bu durum nedeniyle H.1.2 kabul edilmemiştir. Söz konusu iki kavramın arasındaki pozitif ilişkiye literatürde de rastlanmaktadır. Morris ve Sherman (1981) görev (üretim) odaklı ve insan odaklı liderlik tarzlarının birlikte kullanımı halinde çalışanların örgütsel bağlılıkları üzerinde pozitif etki yaratacaklarını tespit etmişlerdir. Bu durum doğrusal olarak her bir liderlik tipinin tek başına kullanımının farklı sonuçlar doğuracağını bu sonuçlardan bir kısmının olumsuz olabileceği bunun ise örgütsel bağlılığı azaltabileceği ifade edilmektedir. Fakat her iki liderlik tipinin birlikte etkili şekilde kullanılması örgütsel bağlılığı olumlu olarak etkileyeceği ifade edilmektedir (Morris ve Sherman, 1981, s.518). Ancak söz konusu araştırmada söz konusu ilişkinin pozitif olarak tespit edilmesinin en önemli nedeni negatif örgüt kültürü boyutlarında tespit edildiği gibi ilgili sektördeki istihdam durumu ve iş güvensizliği olarak ifade edilebilir. Çalışanlar mevcut pozisyon ve istihdam durumlarını kaybetmemeleri adına çalışan odaklı liderlik etkisinde dahi örgüte bağlılıkları sağlanmaktadır. Bu daha önce de ifade edildiği gibi duygusal bir bağlılıktan ziyade devam bağlılığı ve/ veya normatif bağlılık noktasında gerçekleşen bir bağlılık türü olacaktır. Tablo 8. Üretim Odaklı Liderlik Tarzı ve Örgütsel Bağlılık İlişkisine Yönelik Regresyon Analizi Tablosu Üretim odaklı liderlik tarzı Bağımlı Değişkenler R 2 Düz. R 2 F β Duygusal bağlılık .00 .00 1.23 .04 Devam bağlılığı .007 .005 3,9* .08* Normatif bağlılık .00 -.001 .48 .02 Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 35 *p<.05, **p<.01, ***p<.001 Tablo 8.’de de görüldüğü üzere üretim odaklı liderlik tarzı ile duygusal bağlılık ve normatif bağlılık arasında anlamlı bir ilişki bulunmazken devam bağlılığı üzerinde pozitif bir ilişki söz konusudur (p<.05). Bu durum ise konu ile ilgili yapılan saptamayı desteklemektedir. H2 kapsamında ele alınan alt hipotezlerden sonuncusu değişim odaklı liderlik (DO) ile ÖB arasındaki ilişkiyi ölçemeye yönelik ortaya konulmuştur. Tablo 7’de de açıkça görüldüğü üzere DO liderlik ÖB arasında istatistiksel açıdan anlamlı, pozitif ve güçlü bir ilişki bulunmaktadır (β = .16 p<.001). Bu bağlamda söz konusu durumun öngörüldüğü H.1.3 kabul edilmiştir. Değişim odaklı liderlik (dönüşümcü liderlik) gerek örgüt gerekse çalışanlar açısından olumlu davranışları beraberinde getiren bir unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu literatürde de desteklenmektedir; Gillet ve Vandenberghe (2014), Fransa’da farklı sektörlerde çalışan 488 kişi üzerinde yaptıkları araştırmalarda dönüşümcü liderlik ile duygusal ve normatif bağlılık arasında pozitif ilişki tespit edilmiştir. Diğer taraftan devam bağlılığı ile dönüşümcü liderlik arasında bir ilişki bulamamışlardır (Gillet ve Vandenberghe, 2014, s.321-347). Kim (2013) Güney Kore’de Gwangju Metropoliten Şehir Yönetimi emrinde tam zamanlı olarak çalışan personel üzerinde yaptığı çalışmada dönüşümcü liderlik ile duygusal bağlılık arasında pozitif bir ilişki olduğunu tespit etmiştir (Kim, 2014, s.397-417). Khasawneh, Omari ve Abu-Tineh (2012), eğitim sektöründe 340 meslek öğretmeni üzerinde yaptıkları araştırma sonucunda dönüşümcü liderlik ve örgütsel bağlılık arasında pozitif ve güçlü bir ilişki tespit etmişlerdir (Khasawneh, Omari ve Abu-Tineh, 2012, s.494-508 ). Luton (2010), eğitim sektöründe yaptığı bir çalışmada liderlerin çalışanların geleceklerine yatırım yapmaları, kararlara katılımlarını sağlamaları, liderlerin sahip olduğu vizyon gibi unsurların çalışanları örgüte daha çok bağladığını vurgulamaktadır. Araştırmanın yapıldığı sektörün özelliklerine vurgu yapan araştırmacı özellikle mesleki anlamda geleceğe yönelik beklentilerin bulunması ve değişime açık olma gibi unsurların söz konusu sonucu doğurduğunu ifade etmektedir. Bu bağlamda ilgili araştırma sonuçlarına göre dönüşümcü liderlik ile örgütsel bağlılık arasında doğrusal ve pozitif bir etkinin bulunduğu belirtilmektedir (Luton, 2010, s.1-105). Tuna ve arkadaşları (2011), liderin sahip olduğu karizma, vizyoner bakış açısı gibi unsurların da çalışanların örgütsel bağlılıkları üzerinde etkili olduğunu vurgulamaktadırlar. Bu bağlamda Türkiye’de Ege ve Akdeniz bölgelerinde faaliyet gösteren Kıyı Otellerinde çalışan 500 kişiden alınan veri sonuçlarına göre çalışanların örgütsel bağlılıkları ile dönüşümcü liderlik arasında ilişki bulunmaktadır. Yukarıda bahsedilen ve dönüşümcü liderler tarafından sergilenen davranışların çalışanların duygusal bağlılıklarını olumlu yönde etkilediği tespit edilmiştir. Söz konusu araştırma sonucunda dönüşümcü liderlik ile devam bağlılığı arasında herhangi bir ilişki bulunamamışken normatif bağlılık ile ise negatif yönlü bir ilişki saptanmıştır (Tuna, Ghazzawi, Tuna ve Çatir, 2011, s.10-25). SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Liderlik tiplerinin örgütsel bağlılık üzerindeki etkisinin tespit edilmesine yönelik yapılan incelemelerde araştırmada ele alınan boyutlardan pozitif eğilimli olan çalışan odaklı liderlik ve değişim (dönüşümcü) odaklı liderlikler ile turizm sektöründe çalışanların örgütsel bağlılıkları arasında pozitif ilişki tespit edilmiştir. Diğer yandan hiyerarşik yapılanmanın önemsendiği, çalışanlar yerine üretim odaklı davranışlar sergileyen üretim odaklı liderlik ile örgütsel bağlılık arasında turizm sektöründe genel eğilimin dışında pozitif bir ilişki tespit edilmiştir. Bu durum Turizm sektöründe işgücü arzının fazla olması, faaliyetlerin mevsimsellik özellik göstermesi ve yıl geneline sürekli çalışılan bölgeler Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 36 nezdinde yayılmamış olması doğal olarak bir iş güvensizliği yaratmaktadır. Bu bağlamda da çalışanlar hiyerarşik dahi de olsa örgüte karşı bir bağlılık hissetmektedir. Analiz sonuçları değerlendirildiğinde yine üretim odaklı liderliğin örgütsel bağlılık boyutlarından yalnızca devam bağlılığı ile ilişkili olduğu görülmektedir. Bu yine çalışanların bahsi geçen durumlar nedeniyle mevcut işlerini kaybetmemek adına gösterdiği görüşünü savunmaktadır. Sonuç olarak görülmektedir ki algılanan liderlik tarzları ve örgütsel bağlılık kavramları ilişkilidir ve algılanan liderlik tarzları örgütsel bağlılık üzerinde etkilidir. Örgütler çalışanları üzerinde oluşması arzulanan örgütsel bağlılık ve dolayısıyla oluşacak olan örgütsel değerleri kabullenme, örgütsel süreçlere etkin bir şekilde katılma davranışlarının sağlanması adına pozitif liderlik tiplerinin sergilenmesini tesis ve temin etmelidirler. Araştırma sonuçlarında turizm sektöründe ilgili bağımsız değişkenin negatif boyutu ile örgütsel bağlılığın pozitif ilişkileri bilimsel anlamda ilginç sonuçlar olsalar dahi örgütsel ve evrensel manada çokta etik olmayan sonuçlardır. Bu bağlamda ilgili sektörde gerek iş koşulları, iş güvenliği, liderlerin hatalar karşısındaki yaklaşımları gibi hususların çalışanların psikolojik durumlarının göz önünde bulundurularak düzenlenmesi gerekmektedir. Çünkü söz konusu olumsuz durumların çalışanların örgütsel bağlılıklarını zorunlu haller ile olumlu yönde etkilemesine karşın işe bağlılık, tükenmişlik gibi psikolojik temelli olumsuz durumları beraberinde getirmesi olasıdır. Bu çalışanların etkin bir şekilde üretim faaliyetlerine katılmasını sağlayabilir fakat iş gücünün etkinliğinin sürdürülebilirliği açısından olumsuz sonuçlar doğurabilir. Bu husus gelecekte ilgili konuda ve ilgili alanda yapılacak çalışmalara da ilham verebilir. İlgili sektörde özellikle işten ayrılma anlamında iş güvensizliği olan mevsimlik personel ile kadrolu olarak tabir edilen personelin algılanan liderlik tipleri ve örgüt kültürü bağlamında örgütsel bağlılıkları karşılaştırılabilir. Bunun yanında mevsimlik olarak çalışan personelin negatif liderlik ve örgüt kültürü boyutları ile örgütsel bağlılıklarının pozitif olduğu durumlarda iş tatmini, işe bağlılıkları ve mesleğe bağlılıkları ölçülerek örgütsel süreçlere katılımlarının etkinliği konusunda karşılaştırmalar yapılabilir. KAYNAKLAR Allen, Natalie J. ve Meyer, John P. (1990), ‘‘ The Measurement and Antecedents of Affective, Continuance and Normative Commitment to the Organization’’ , Journal of Occupational Psychology, C: 63, s. 1-18. Allen, Natalie J. Ve Meyer, John P. (1996), ‘‘ Affective, Cont,nuamce, and Normative Commitment to the Organization: An Examination of Construct Validity’’, Journal of Vocational Behaviour, C: 49, s. 252-276. Avolio, Bruce J.; Zhu, Weichun, Zhu; Koh, William ve Bhatia, Puja (2004), ‘‘ Transformational Leadership and Organizational Commitment: Mediating Role of Structural Distance’’, Journal of Organizational Behavior, C: 25, s. 951-968. Awamleh, Nail A.H.K. (1996), ‘‘ Organizational Commitment of Civil Service Managers in Jordan: A Field Study’’, Journal of Management, C: 15, No: 5, s. 65-74. Bakan, İsmail (2011). Örgütsel Bağlılık Kavram, Kuram, Sebep ve Sonuçlar, Gazi Kitapevi, Ankara. Balçık, B. (2002). İşletme yönetimi, Nobel Yayınları, Ankara. Barutçugil, İsmet (2004). Stratejik İnsan Kaynakları Yönetimi, Kariyer Yayıncılık, İstanbul. Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 37 Beck, Karen ve Wilson, Carlene (2000), ‘‘ Development of Affective Organizational Commitment: A Cross- Sequential of Change with Tenure’’, Journal of Vocational Bejavior, C: 56, No: 1, s. 114-136. Becker, Thomas E.; Billings, Robert S.; Eveleth, Daniel M. Ve Gilbert, Nicole L. (1996), ‘‘ Foci and Bases of Employee Commitment: Implications For Job Performance’’, Academy of Management Journal, C: 39, No: 2, 464-482. Benson, Carmel (2002). ‘‘ Procedural Justice, Effective Leadership and Organizational Commitment Amidst Organizational Change’’ Kaliforniya Üniversitesi, Basılmamış Doktora Tezi, Kaliforniya, ABD. Bono, Joyce E.; Hooper, Amy C. ve Yoon, David J. (2012), ‘‘Impact of Rater Personality on Transformational and Transactional Leadership Ratings’’ , The Leadership Quarterly, C: 23, s. 132- 145. Brewer, Ann M. (1996), ‘‘ Developing Commitment Between Managers and Employees’’, Journal of Managerial Pscyhology, C: 11, No: 4, s. 24-34. Clinebell, Sharon; Skudiene, Vida; Trijonyte, Renata ve Reardon, James (2013), ‘‘ Impact of Leadeership Styles on Employee Organizational Commitment’’, Journal of Service Science, C: 6, No: 1, s. 139-152. Colbert, Amy E.,; Judge, Timothy A.; Choi, Daejeong ve Wang, Gang (2012) ‘‘Assessing the trait theory of leadership using self and observer ratings of personality: The mediating role of contributions to group success’’ The Leadership Quarterly, C: 23, s. 670–685. Çakır, Özlem (2001). İşe Bağlılık Olgusu ve Etkileyen Faktörler, Seçkin Yayıncılık, Ankara. Çetin, Fatih (2011). ‘‘ Örgütsel Vatandaşlık Davranışlarının Açıklanmasında Örgütsel Bağlılık, İş Tatmini, Kişilik ve Örgüt Kültürünün Rolü’’, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara. Dunn, Maggie W.; Dastoor, Barbara ve Sims, Randi L. (2012), ‘‘ Transformational Leadership and Organizational Commitment: A Cross-Cultural Perspective, Journal of Multidisciplinary Research, C: 4, No: 1, s. 45-59. Eid,Jarle; Mearns, Kathryn; Larsson, Gerry; Laberg, Christian, Jon ve Johnsen, Helge, Bjorn (2012), ‘‘Leadership, Psychological Capital and Safety Research: Conceptual Issues and Future Research Questions’’ , The Leadership Quarterly, C: 50, s. 55-61. Einarsen, Stale; Aasland, Schanke ve Skogstad, Anders (2011), ‘‘ Leadership Styles’’, Academy of General Dentitry Journal, C: 56, No: 4, s.176-177. Erçetin Şule (2000). Lider Sarmalında Vizyon, Nobel Yayıncılık, Ankara. Ergeneli, Azize (2006). Örgüt ve İnsan, Hacettepe Üniversitesi Yayınları, Ankara. Gallie, Duncan; Felstead, Alan ve Green, Francis (2001), ‘‘ Employer Policies and Organizational Commitment in Britian 1992-97’’, Journal of Management Studies, C: 38, No: 8, 1081-1101. Gillet, Nicolas ve Vandenberghe (2014), ‘‘ Transformational Leadership and Organizational Commitment: the Mediating Role of Job Characterisitcs, Human Resource Developement Quarterly, C: 25, No: 3, 321-347. Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 38 Griffin, Marie L.; Hogan, Nancy L.; Talya, Bauer N. (2010), ‘‘Job Involvement, Job Stress, Job Satisfaction, and Organisational Commitment and the Burnout of Correctional Staff’’, Criminal Justice and Behaviour, C: 37, No: 2, s.125-155. Güney, Salih (2012). Liderlik, Nobel Yayınevi, Ankara. Hall T., Douglas; Schneider, Benjamin ve Harold T. Nygren (1970), ‘‘ Personal Factors in Organizational Identification’’, Administrative Science Quarterly, C: 15, No: 2, s. 176-190. Hunter, Samuel T.; Bedell-Avers, Katrina E. Ve Mumford, Micheal D. (2007), ‘‘ The Typical Leadership Study: Assumptions, Implications and Potential Remedies’’, The Leadership Quarterly, C: 18, s. 435-446. Iverson, Roderick D. ve Deery, Margaret (1997), ‘‘ Turnover Culture in the Hospitality Industry’’ Human Resource Management Journal, C: 7, No: 4, s. 71-82. İnce, Mehmet ve Gül, Hasan (2005). Yönetimde Yeni Bir Paradigma: Örgütsel Bağlılık, Çizgi Kitapevi, Konya. Joo, Beak, Kyoo; Yoon, Hea, Jun ve Jeung, Chang, Wook (2012), ‘‘ The Effects of Core SelfEvaluations and Transformational Leadrship on Organizational Commitment’’, Leadership and Organizational Development Journal, C: 33, No: 6, s. 564- 582. Kanter, Rasaberth, Moss (1968), ‘‘ Commitment and Social Organizations: A Study of Commitment Mechanism in Utopian Communities’’, C: 33, No: 4, s. 499-517. Katz, Robert L. (1955), ‘‘Skills of an effective administrator’’, Harvard Business Review, C: 33, No: 1, s. 33–42. Ke, Weiling ve Wei, Kee, Kwok (2008), ‘‘ Organizational Culture and Leadership in ERP Implementation’’ Decision Support Systems, C: 45, 208-218. Khasawneh, Samer; Omari, Aieman ve Abu-Tineh, Abdullah M. (2012), ‘‘ The Relationship Between Transformational Leadership and Orga nizational Commitment: The Case for Vocational Teachers in Jordan’’, Educational Management Administration and Leadership, c: 40, s. 494- 508. Kim, Hougyun (2014), ‘‘ Transformational Leadership, Organizational Clan Culture, Organizational Citizenship Behaviour: A Case of South Korea’s Public Sector’’, Public Organizition Review, C: 14, s. 397-417. Koçel, Taner (2010). İşletme Yöneticiliği, Beta Yayınevi, İstanbul. Kolasa, Blair J. (1969). İşletmeler için Davranış Bilimlerine Giriş, çev. Tosun, Kemal; Aykar, Fulya, Somay Tomris ve Menteşe, Mirgün, Fatih Yayınevi, İstanbul. Kreitner, Robert; Kinicki, Angelo ve Buelens (2002). Organizational Behaviour, Second European Edition, Mcgraw Hill Publishing Company, Berkshire, England. Leong, C. S.; Furham, Adrian ve Cooper, Cary L. (1996), ‘‘ The Moderating Effect of Organizational Commitment on the Occupational Stress Outcome Relations’’, C: 49, No: 10, s.1345-1363. Livi, Stefano; Kenny, David A.; Albright, Linda ve Pierro, Antonio (2008), ‘‘ A Social Relations Analysis of Leadership’’, The Leadership Quarterly, C: 19, s. 235-248. Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 39 Lok, Peter ve Crawford, John (2003), ‘‘ The Effect of Organisational Culture and Leadership Style on Job Satisfaction and Organisational Commitment: A Cross- National Comparison’’, Journal of Management Development, C: 23, No: 4, s. 321-338. Luton, Bill (2010). ‘‘ Transformational Leadership and Organizational Commitment: A study of UNC System Business School Department Chairs’’Capella Üniversitesi, Basılmamış Doktora Tezi, Capella, ABD. Morris, James H. Ve Sherman, Daniel J. (1981), ‘‘ Generalizabilty of an Organizational Commitment Model’’, The Academy of Management Journal, C: 24, No: 3, s. 512-526. Mowday, Richard T.; Porter, Lyman W. Ve Steers, Richard M. (1982). Employee- Organization Linkages: The Psychology of Commitment, Absenteesim and Turnover, Academic Press, Sheffield, England. Northouse, Peter G. (2007). Leadership Theory and Practice, Fourth Edition, Sage Publication, California, USA. O’Reilly, Charles A.; Caldwell, David F.; Chatman, Jennifer A.; Lapiz, Margaret ve Self, William (2010), ‘‘ How Leadership Matters: The Effects of Leaders’ Aligment on Strategy Implementation’’, The Leadership Quarterly, C: 21, s. 104-113. O’Reilly, Charles ve Chatman, Jennifer (1986), ‘‘ Organizational Commitment and Pscyhological Attachment: The Effects of Compliance, Identification, and Internalization on Prosocial Behaviour’’, Journal of Applied Pscyhology, C: 71, No: 3, s.492-499. Ritzer, George ve Trice, Harrison M. (1969), ‘‘ An Empirical Study of Howard Becker’s Side- Bet Theory, C: 47, No: 4, s. 475-478. Rowold, Jens ve Heinitz, Kahrin (2007), ‘‘ Transformational and Charismatic Leadership: Assessing the Convergent, Divergent and Criterion Validity of the MLQ and the CKS’’, The Leadership Quarterly, C: 18, s. 121-133. Sabuncuoğlu, Zeyyat ve Tüz, Vergiliel, Melek (2005). Örgütsel Psikoloji, Alfa Aktüel Yayınları, Bursa. Sekaran, U. (1992). Research Methods For Business, John Wiley ve Sons, Inc., Canada. Sheldon, Mary E. (1971), ‘‘ Investments and Involvements as Mechanisms Producing Commitment to the Organization’’ Administrative Science Quarterly, C: 16, No: 2, s. 143-150. Simola, Sheldene K.; Barling, Julian ve Turner, Nick (2010), ‘‘ Transformational Leadership and Leader Moral Orientation: Contrasting an Ethic of Justice and an Ethic of Care’’, The Leadership Quarterley, C: 21, s. 179-188. Simola, Sheldene K.; Barling, Julian ve Turner, Nick (2010), ‘‘ Transformational Leadership and Leader Moral Orientation: Contrasting an Ethic of Justice and an Ethic of Care’’, The Leadership Quarterley, C: 21, s. 179-188. Simosi, Maria ve Xenikou, Athena (2010), ‘‘ The Role of Organizational Culture in the Relationship Between Leadership and Organizational Commitment: An Emprical Study in a Greek Organization’’, The International Journal of Human Resource Management, C: 21, No: 10, s. 1598- 1616. Turizm Endüstrisinde Algılanan Liderlik Davranışları ve Örgütsel Bağlılık İlişkisinin İncelenmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 21-40 40 Steers, Richard M. (1977), ‘‘ Antecedents and Outcomes of Organizational Commitment’’, Administrative Science Quarterly, C: 22, No: 1, s. 46-56. Sternberg, Robert J.; Kaufman, James C. ve Pretz, Jean E. (2013), ‘‘ A Propulsion Model of Creative Leadership’’, The Leadership Quarterly, C: 14, s. 455-473. Swailes, Stehphen (2002), ‘‘ Organizational Commitment: A Critique of the Construct and Measures’’ International Journal of Management Reviews, C: 4, No: 2, s. 155-178. Tengilimoğlu, Dilaver (2005), ‘‘ Kamu ve Özel Sektör Örgütlerinde Liderlik Davranışı Özelliklerinin Belirlenmesine Yönelik Bir Alan Çalışması’’, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, C:4, No: 14, s.1-16. Thornhill, Adrian; Lewis, Phil ve Saunders, Mark N.K. (1996), ‘‘ The Role of Employee Comminication in Achieving Commitment and Quality in Higher Education’’, Quality Assuarance in Education, C:4, No: 1, s. 12-20. Tuna, Muharrem; Ghazzawi, Issam, Tuna, Ayşen ve Çatır, Ozan (2011), ‘‘ Transformational Leadership and Organizational Commitment: The Case of Turkey’s Hospitality Industry’’, SAM Advanced Management Journal, C: 76, No: 3, s. 10-25. Uhl-Bien, Mary (2006), ‘‘Relational Leadership Theory: Exploring The Social Processes of Leadership and Organizing’’, The Leadership Quarterly, C: 17, s. 654-676. Uhl-Bien, Mary, Marion, Russ ve McKelvey, Bill (2007), ‘’Complexity Leadership Theory: Shifting Leadership from the Industrial Age to the Knowledge Era’’, The Leadership Quarterly, C: 18, s. 298-318. Vilert, Van De, Evert (2006) ‘‘ Autocratic Leadership Around the Globe: Do Climate and Wealth Drive Leadership Culture ?’’, Journal of Cross-Cultural Psychology, C: 37, No: 42, s.42-59. Vugt, Van, Mark; Jepson, Sarah F.; Hart, Claire M. ve Cremer, De, David (2004), ‘‘ Autocratic Leadership in Social Dilemmas: A Threat to Group Stability’’, Journal of Experimental Social Psychology,C: 4, s. 1-3. Wiener, Yoash (1982), ‘‘ Commitment in Organizations a Normative View’’ , Academy of Management Review, C: 7, No: 3, s.418-428. İNTERNET KAYNAKLARI http://www2.warwick.ac.uk/fac/sci/wmg/ftmsc/modules/modulelist/le/content_store_2012/leadership_ definitions.doc . (22.07.2014 tarihinde erişilmiştir.) Yıl: 2, Sayı: 8, Aralık 2017, s. 41-54 Doç. Dr. Cengiz DURAN, cengiz.duran@dpu.edu.tr Dumlupınar Üniversitesi İ.İ.B.F. İşletme Bölümü, Yrd. Doç. Dr. Ömer Nasuhi ŞAHİN, omernasuhi.sahin@dpu.edu.tr Dumlupınar Üniversitesi, İ.İ.B.F. Uluslararası Ticaret ve Finansman Bölümü, Arş. Gör. Mürsel GÜLER, mursel.guler@dpu.edu.tr. Dumlupınar Üniversitesi İ.İ.B.F. İşletme Bölümü, KAMU YÖNETİMİ VE İŞLETME BÖLÜMÜ ÖĞRENCİLERİNE VERİLEN EĞİTİMİN GİRİŞİMCİLİK HİSLERİNE KATKISININ ÖLÇÜLMESİ1 Kamu Yönetimi ve İşletme Bölümü Öğrencilerine Verilen Eğitimin Girişimcilik Hislerine Katkısının Ölçülmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 41-54 42 KAMU YÖNETİMİ VE İŞLETME BÖLÜMÜ ÖĞRENCİLERİNE VERİLEN EĞİTİMİN GİRİŞİMCİLİK HİSLERİNE KATKISININ ÖLÇÜLMESİ Özet Bu çalışmanın amacı Dumlupınar Üniversitesi, İİBF, İşletme ve iktisat öğrencilerinin aldıkları eğitimin girişimcilik eğilimlerini artırıp artırmadığını ölçmektir. Buna ek olarak işletme ve kamu bölümü öğrencilerinin girişimcilik eğilimleri arasındaki fark olup olmadığı analiz edilecektir. Genel anlamıyla eğitim seviyesi yükselen bireylerin risk alma eğilimi ile bağımsızlık arzusu yükselecektir. Bu nedenle kendi işine sahip olma arzusuyla girişimcilik potansiyelleri artacaktır. Buna ek olarak girişimcileri başarıya yönlendiren en temel etmenler arasında içsel kontrol odağının olduğu da görülür. Literatürde genel kabul gören bu görüşler işletme ve kamu bölümü öğrencileri üzerinde sınanmıştır. Araştırmada t testi ve Annova yöntemi kullanılacaktır. Ayrıca girişimcilik eğilimleri cinsiyet ve kişilerin daha önce yaşadığı yerle, anne baba mesleği, yaş ile ilişkili olup olmadığı araştırılacaktır. Anahtar Kelimeler: Girişimcilik Hissi, Girişimcilik Eğitimi, Eğitim MEASUREMENT OF CONTRIBUTION TO EDUCATIONAL ENTREPRENEURSHIP WHO HAVE BEEN PUBLIC ADMINISTRATIVE AND PUBLIC ADMINISTRATIVE STUDENTS Abstract The aim of this study is to measure whether the education of Dumlupınar University, Faculty of Economics, Business and Economics has increased the entrepreneurship tendencies. In addition, it will be analyzed whether there is a difference between entrepreneurial tendencies of business and public sector students. In general, the tendency to take risks and the desire for independence will rise for individuals who are rising education level. For this reason, entrepreneurial potentials will increase with the desire to have their own business. In addition, it is also seen that the main factors that drive entrepreneurship success are the internal control focus. These generally accepted views in the literature have been tested on business and public sector students. The t test and Annova method will be used in the research. In addition, entrepreneurship tendencies will be investigated in terms of gender and whether they were related to the place where they lived before, their parents' occupation, and age. Keywords: Sense of Entrepreneurship, Entrepreneurship Education, Education 1.GİRİŞ Rekabetin arttığı günümüz dünyasında girişimcilik önem kazanan kavramlardan birisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Girişimcilik dünya da büyüme eğilimi gösteren ve işsizliğin azalmasında, teknolojik yeniliklerin iş dünyasına sunulmasında etkili olmaktadır. Sosyal ve ekonomik değerler ortaya koymak, bireysel ve toplumsal fayda sağlamak, topluma daha iyi hizmet vermek amacıyla iyi bir eğitime ihtiyaç duyulmaktadır (Korkmaz, 2012: 209-226). Günümüzde girişimci davranışının iş dünyasında önemi artmaktadır. Dünya geneline yayılan üretim faktörlerinin ve bu faktörleri elinde bulunduranlar arasında artan rekabet bireylerin girişimcilik davranışı sergilemelerinde etkili olmaktadır. Girişimciliğin önemli bir faktörü olarak genetik özellikler ön planda olmakla birlikte eğitim ile de geliştirilebileceği savunulmaktadır. Bireylerin öğrenme sunucunda girişimcilik davranışları sergiledikleri görülmektedir (Tağraf ve Halis, 2008: 91-111). 2.GİRİŞİMCİLİK KAVRAMI 1 II. Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu’nda sözlü bildiri olarak sunulmuştur. Kamu Yönetimi ve İşletme Bölümü Öğrencilerine Verilen Eğitimin Girişimcilik Hislerine Katkısının Ölçülmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 41-54 43 Girişimci kavramı ilk olarak 1700’lü yıllarda ortaya çıkmıştır ve günümüze kadar gelişerek devam etmektedir. Girişimcilik kavramı işletme iktisat alanlarında uzun zamandan beri kullanılan bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Fransız iktisatçı J.B. Say’dan itibaren emek, sermeye ve topraktan sonra üretim faktörlerinin dördüncüsü olarak girişimci kavramı literatürde yer almaktadır (Müftüoğlu ve Dorukan, 2004). Girişimci, latince “intare” kökünden gelen ve İngilizce “enter” ile “pre” kelimelerinin bir araya gelmesi ile oluşan “entrepreneur” diğer bir değişle “girişimci” kavramı ortaya çıkmıştır. Kelime girişen anlamına gelmektedir (Korkmaz, 2000: 163-180). Girişimci, iş fikirlerini yeni ürün ve süreçlere dönüştürerek, yeni endüstrilerin doğmasına yol açan kişi olarak tanımlanmaktadır. Bu davranışı ile ülkede istihdam hacmini genişletir ve ekonomik olarak büyümeye katkı sağlar (Apacı, 2015: 138-154). Girişimci, kalkınmaya destek olmayı, zenginlik oluşturmayı ve ülkenin aynı zamanda bireylerin yaşam standartlarını yükseltmeyi sağlayan kişiler olarak ifade edilmektedir. Girişimcilik kavramı 20. yy kadar iş yapan aktif bireyler için kullanılan bir kavram olmaktadır. Günümüze gelindiğinde girişimci denildiğinde çevresel fırsatları gözleyerek risk alabilen ve yenilik yapan birey için kullanıldığı görülmektedir (Tok, Seçer, vd., 2014: 47-73). Girişimcilik kavram olarak ilk incelenmeye başladığında tanım olarak bir işe yeltenme, bir iş kurma ve bu bağlamda risk alma olarak ifade edilmiş daha sonraları ise fikirlerin ortaya konulması, onların ürün ve hizmete dönüştürülmesi ve pazara sunulması faaliyetleri olarak açıklanmaktadır (Zhao, 2005: 25-42). Başka bir değişle girişimcilik, rekabet ortamların yeni fırsatların görülmesi ve değerlendirilmesi, bunun için kaynakların riske edilmesi anlamına gelmektedir. Bireylere girişimcilik özelliği kazandıran ve onu diğer bireylerden ayıran özellik olarak, fikirlerin yatırıma dönüştürülmesi sürecinin yönetilmesi ve değer yaratılması gösterilmektedir (Koh, 1996: 12-25). Girişimcilik konusunda Drucker farklı tanımlar yapmaktadır. Girişimcilik mistik bir durum, sihir ve gizem olmaktan çok bir disiplin ve diğer disiplinlerde olduğu gibi öğrenilebilir diyerek açıkladığı görülmektedir (Rasmussen, Sorheım, 2006: 185-194). İleriki dönemlerde girişimcilik konusunda ilginin artacağı ve girişimcilik hakkında eğitimlerin de artacağı öngörülmektedir. Girişimcilik alanındaki artan bu ilginin işletmelerdeki yönetim, pazarlama ve finans alanlarında da profesyonel olarak eğitimin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Girişimcilik alanında eğitimin nasıl olması gerektiği ile ilgili tam olarak belirlenmiş bir kriter bulunmamaktadır. Bu bağlamda farklı ülkelerde ve bölgelerde başarılı girişimcilik eğitimleri oluşturulmaktadır (Volkmann, 2004:177-185). Türkiye girişimcilik verilerine bakıldığında ülkemizin yeterli gelişimi sağlamadığı gözlemlenmektedir. Uluslararası girişimcilik endeksinde kullanılan 100 yetişkin içinde şirket kuran insanların sayısına bakıldığında Türkiye yirmi dokuz ülkenin gerisinde kalmış durumdadır. Türkiye’de her 100 yetişkin içinde şirket kuran sayısı 4,6 olmasına karşın bu sayı ABD’de 11,7, Güney Kore’de 15, Meksika’da 18,7 dir. Türkiye’nin yeterli kamu kaynaklarına sahip olmaması ve son yıllarda yaşanan ekonomik krizler de girişimcilere verilen kredi miktarını etkilemekte ve Türkiye’nin girişimci potansiyelinin ortaya çıkması mümkün olmamaktadır (www.frmtr.com: erişim tarihi, 22.03.2017). Özellikle Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde girişimciliğin oynadığı rol çok daha büyüktür. Girişimcilik, yeni kaynaklarla, yeni teknolojilerle toplumu tanıştırır ve bu sayede daha önce kullanılmayan veya daha az kullanılan kaynaklar ekonomiye kazandırılır ve üretimde artış meydana gelir. Yeni açılan bir şirket veya yeniden yapılandırılan bir şirket ülkenin istihdam hacmini arttırır ve tüm bunlar sonucunda da iktisadi kalkınma pozitif bir ivme kaydeder. Girişimde bulunma bir süreç olarak ele alınabilir ve yeni bir işletme kurmak için fırsatlar bulma, değerlendirme ve geliştirmeyi içerir (Souıtırıs, Zerbınatı ve Al-Laham, 2006: 1-26). 2.1.Girişimcilik Hisleri Kamu Yönetimi ve İşletme Bölümü Öğrencilerine Verilen Eğitimin Girişimcilik Hislerine Katkısının Ölçülmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 41-54 44 Girişimcilik ekonomi, sosyoloji ve psikoloji disiplinlerinde çalışma alanı olarak karşımıza çıkmaktadır. Modern psikolojinin merak ettiği sorulardan biri de bireylerin neden girişimci olmak istemeleri üzerine olmaktadır. Girişimci olacak bireylerin diğer insanlardan farklı bazı özelliklerinin olduğu düşüncesi araştırmacıların konuları arasına girmektedir. Bu konu bakımından girişimci olmayı düşünen bireylerde bulunması gereken bireysel özellikler, içsel kontrol hissi, risk alma eğilimi hissi, bağımsızlık arzusu ve başarma (girişimci potansiyeli) ihtiyacı ve yenilikçi olma olarak sıralanmaktadır (Duran ve Taşkın, 2016: 23-24). 2.1.1.İçsel Kontrol Hissi İçsel kontrol hissi sosyal öğrenme kuramı çerçevesinde, Julian B. Rotter tarafından psikolojiye 1954 yılında eklenmiş bir kişilik özelliği olarak karşımıza çıkmaktadır. 1966 yılında ise Rotter içsel kontrol hissinin ölçülmesine yönelik olarak kontrol odağı ölçeğini geliştirmiştir. Rotter’ e göre bireyin herhangi bir davranışının sonucu olarak ortaya çıkan olumlu ya da olumsuz, bunlar; başarı, başarısızlık, ödül ve ceza gibi durumların, yine bireyin kendi davranışının sonucu olduğuna inanması, şans, fırsat ve kader gibi değişkenlerin etkisinin olmadığını savunması içsel kontrol hissi olarak tanımlanmaktadır. Tam tersine bireyin kendi davranışının sonucunda ortaya çıkan olumlu ya da olumsuz durumların kendisi dışındaki şans, fırsat, kader ve çevredeki insanların etkisi ile ortaya çıktığını düşünmesi, inanması ise dışsal kontrol olarak açıklanmaktadır (akt. Kuruüzüm, Irmak, İpekçi Çetin, 2010: 183-198). İçsel kontrol hissi yüksek olan bireylerin hayatlarında karşılarına çıkan bütün alternatifleri değerlendirme noktasında kendileri dışındaki bütün değişkenleri dikkate almadıkları görülmektedir. Dışsal kontrol hissine sahip bireylerin şans, fırsat ve kader gibi değişkenleri dikkate aldıkları, başarının ve başarısızlığın nedeni olarak gördükleri belirtilmektedir (Boone, Kurtz, 2013:198). İçsel kontrol hissine sahip bireylerin, ortaya çıkan olumlu yada olumsuz durumların kendi eksiklik ve hatalarından kaynaklanmadığını kendisi dışındaki değişkenlerden dolayı ortaya çıktığını savunmaktadırlar. İçsel kontrol hissi yüksek olan bireyler ise karşılaşmış oldukları durumları kendi eksikliklerinden ve hatalarından kaynaklandığını düşünmektedir (Naktiyok, 2004: 25). İçsel kontrol hissine sahip bireyleri dışsal kontrol hissine sahip olan bireyler ile karşılaştırıldığında başarı için daha fazla çaba harcadıkları ileri sürülmektedir. Başka bir deyişle kontrol hissinin başarılı ve başarısız girişimci bireyleri ayırt etmeye yaradığı düşünülmektedir (Hisrich ve Peters, 2002: 69). İç ve dış kontrol hissine sahip bireylerin iş ortamlarındaki davranışlarını da etkiledikleri görülmektedir. En belirgin farklılıklar iş doyumu, işe bağlılık ve motivasyon konuları üzerinde olmaktadır. İçsel kontrol hissi yüksek bireylerin işletmelerinde iş doyumu ve işe bağlılıklarının arttığı buna bağlı olarak da motivasyonlarının artacağı araştırma sonuçlarında belirtilmiştir (Aryee, 1994: 320-333). Sonuç olarak içsel kontrol hissi yüksek olan bireylerin girişimcilik hislerinin artabileceği, dışsal kontrol hissinin yüksek olduğu bireylerde ise girişimcilik hissinin az ya da hiç olmayacağı düşünülmektedir. 2.1.2.Risk Alma Eğilimi Hissi Risk alma eğilimi girişimcilik konusunda en önemli konulardan biri olarak değerlendirilmektedir. Ekonomik değişkenlerin yönetici durumunda olan girişimci, riskle her zaman karşılaşabileceğini bilerek fırsatları değerlendirerek belirsizlik ortamlarında büyümek, kar elde etmek ve değer yaratmak amacıyla faaliyetlerde bulunmaktadır (Ören ve Biçkes, 2011: 67-86). Girişimci bir işe girmek istiyorsa iyi bir şekilde çevreyi analiz ettikten sonra orta düzeyde risk alma eğilimi gösterecektir. Risk, bireylerin istenmeyen sonuçlar ile karşılaşma olasılığı olarak değerlendirilip, olasılıkların sayısal olarak ifade edilmesi olarak tanımlanmaktadır ( Bozkurt ve Erdurur, 2013: 60-61). Bireylerin risk alma hisleri, belirsizlik durumlarında makul seviyede risk alması durumunda başarılı olacağına inanması sonucunda yatırım kararı vermesidir. Risk alma girişimcileri yöneticiler- Kamu Yönetimi ve İşletme Bölümü Öğrencilerine Verilen Eğitimin Girişimcilik Hislerine Katkısının Ölçülmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 41-54 45 den ayıran en önemli değişkenlerden biri olmaktadır (Robinson, Huefner, Hunt,1991: 20). Kar elde etmek amacıyla yatırım yapan girişimci belirli yeteneğe ve kontrol gücüne sahip olduğu ortamlarda orta düzeyde risk almaya yönelmektedir. Çünkü girişimcilerde bulunan diğer bir davranış olan başarma ihtiyacı, yüksek seviyede risk alma eğiliminden uzaklaştırmaktadır ( İpçioğlu ve Taşer, 2009:16). Girişimci bireylerin yüksek risk ile yatırım yaptıkları düşünülmesi girişimci adaylarını aynı hatalara düşmelerine neden olabilmektedir. Yüksek risk alarak girişimcilik yapanların olası bir durumda her şeylerini kaybedebilecekleri unutulmamalıdır. Ancak yarını iyi görüyorlarsa ve güveli bir yatırım ortamı varsa o zaman büyük risklere girdiklerine şahit olabiliriz. Bu açıklamalar ışığında girişimciler orta veya makul seviyede risk alarak faaliyette bulunmaktadır. Girişimci iş sahasını oluşturduktan sonra yapacakları yatırımları minimum seviyeye çekmeye çalışarak riski azaltmaya çabalayacaktır (Entreialgo, Fernandez, ve Vazquez, 2000: 29-32). 2.1.3.Bağımsızlık Arzusu Girişimci bireylerde bağımsızlık önemli değişken olarak karşımıza çıkmaktadır. Kimseye hesap vermeden kendi kararlarını kendi alabilecek bireylerin girişimcilik sürecinde daha başarılı oldukları düşünülmektedir. Bağımsızlık ihtiyacı bireylerin içsel kontrol hissi ile yakından ilişkili olduğu değişken olarak karşımıza çıkmaktadır. Girişimcinin amacı kendi işinin sahibi olmak olduğu için başkalarının kontrolü altında yaşamak kişilere zor gelmektedir (Güney, Nurmakhamatuly, 2007: 68). Girişimci bireylerin bireyselliğe ve özgürlüğe düşkün olmaları, işletme içindeki prosedürlerin ve normların sıkıcı olması nedeniyle kendi illerini kurmaya yönelmişlerdir (Duran, Büber ve Gümüştekin, 2013: 33-56). Bu bireyler kontrol mekanizmasını kendi ellerinde tutmak istedikleri için herhangi bir yöneticinin kontrolünü kabul etmemektedirler. Girişimci bireyler maddi kaynaklarını, enerjilerini ve zamanlarını sırf başkalarının emri altında yaşamak istemediği için girişimci oldukları bilinen bir gerçektir (Hisrich ve Peters, 2002: 69). Günümüzde bireylerin girişimcilik adına yapabilecekleri en önemli değerlerden birisi bireylerin aile ve çevredeki baskıların etkisinden kurtulmak ve kendi ayaklarının üzerinde durmak için girişimci olmayı amaçladıkları görülmektedir. Diğer bir neden ise işletmelerdeki yöneticilerin yeteneksiz ve yapmış oldukları hatalarından dolayı bireyler girişimciliğe yönelmektedir. 2.1.4.Başarma (Girişimci Potansiyeli) İhtiyacı Başarmak tüm insanların beklentisi olurken bunu gerçekleştirebilen az sayıda kişiler bulunmaktadır. Bu az sayıdaki kişilerin de girişimciler oldukları görülmektedir. Başarma ihtiyacı bireylerin motivasyon kaynaklarından birisi olmaktadır. Herhangi bir işi başarıyla bitirmek ekonomik gelişmelerin sağlanmasında girişimcilerin motive olmalarını sağlamaktadır (Hisrich ve Peters, 2002: 69). Yüksek başarı ihtiyacı, Mc Clelland'a göre, bireylerin girişimci davranışlar sergilemesine neden olmaktadır. Yapılan çalışmalar başarı ihtiyacı ile girişimcilik arasında ilişki olduğunu gösterirken bazıları bunun aksini ortaya çıkarmaktadır (Hisrich ve Peters, 2002). İnsanlar her zaman yaptıkları iyi ve güzel şeyler ile anılmak ve takdir edilmek istemektedir. Bu durum bireylerin girişimcilik hislerinden birisi olan başarma ihtiyacını ortaya çıkarmaktadır ( İpçioğlu ve Taşer, 2009:16). Girişimciler diğer insanlara göre daha enerjili, motive olmuş ve yoğun olarak çalışmayı seven bireyler olarak ifade edilmektedir. Girişimcilik hissinin oluşmasında en fazla etkili olan başarma ihtiyacı girişimci olmayı düşünen bütün üniversite öğrencileri tarafından kazanılması gereken bir his olması gerekmektedir. Girişimciler için kar elde etmekten daha fazla başarma duygusu önemli bir faktör olması gerekmektedir. Bu his üniversitelerde verilen girişimcilik eğitimleri ile girişimci olmayı düşünen öğrencilere verilemeye çalışılmalıdır. Kamu Yönetimi ve İşletme Bölümü Öğrencilerine Verilen Eğitimin Girişimcilik Hislerine Katkısının Ölçülmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 41-54 46 2.1.5.Yenilikçi Olma Yenilik firmalarda yaratıcılığın bir sonucu ve ya uygulaması olarak ifade edilmektedir. Günümüzde teknoloji ve müşteri beklenti ve istekleri hızlı bir şekilde değiştiği için girişimci bireylerin yenilikleri yakından takip etmeleri gerekmektedir. Firmalar piyasaya sunmuş oldukları ürün ve hizmetleri değişen koşullara uygun olarak daha kaliteli ve uygun fiyatlarla istenilen zamanda müşterilerine sunamadıklarında rekabet avantajlarını kaybedeceklerdir. Bu yüzden girişimci bireylerin yenilikleri ve değişimleri öngörüp firmalarında uygulamaları gerekmektedir (Hisrich ve Peters, 2002: 69). Yenilikçilik, girişimcilerin mevcut işlerini alışılmışın dışında farklı yollarla yapma isteği ve ilgisi olarak açıklanmaktadır. Girişimcilerin üretmiş oldukları ürünleri ve pazarları hakkında ortaya çıkacak kısıtları inceleyerek yeni fırsatları oluşturması yenilikçilik çabalarını kapsamaktadır. Bunun yanında yenilikçilik kendini farklı şekillerde de ortaya koymaktadır. Yenilikçilik şu alt başlıklara altında ele alınmakta ve bu başlıkların uygulanması sonucunda yenilikçilik olacağını hipotezi ortaya atılmaktadır. Bunlar; yeni malzeme ve tamamlayıcı parçalar, uygulamaya konulan yeni süreçler, açılan yeni pazarlar ve en son olarak uygulamaya konulan yeni örgütlenme biçimleri olarak sıralanmaktadır( Gürol, 2006: 51). 3.EĞİTİMİN GİRİŞİMİCİLİĞE ETKİSİ Girişimcilik doğuştan gelen bir davranış ya da yetenek olduğu yönündeki düşüncelerin artık değişmeye başladığı görülmektedir. Bunların en güzel örnekleri ise üniversitelerde verilen girişimcilik dersleri olmaktadır. Bunun yanında birçok girişimcilik kursları da açılarak isteyen ve girişimci olmayı amaçlayan bireylere hem teorik hem de uygulamalı programlar ile farklı eğitimler verilmektedir. Üniversitelerde anlatılan teorik bilgileri örnek olaylar yardımı ile uygulama şansları ortaya çıkmaktadır. Üniversitelerde verilmiş olan teorik bilgileri örnek olay çalışarak öğrencilerin tecrübe ve gözlemlerini yardımıyla pratiğe dökmelerini amaçlanmaktadır (Raposo ve Paço, 2011: 453-457). Teorik olarak verilen bilgilerin uygulama süreci ile birleştirilerek birbirini tamamladıkları bir süreç olarak ifade edilmektedir. Teorik olarak verilen bilgilerin pazar koşullarına göre yeniden güncellenerek anlatılması gerekmektedir. Girişimcilik öğretilebilir bir davranış olarak ifade edilmesinin nedeni ise bireylerin girişimcilik davranışı sergilerken cesaretlendirilmesi örnek verilmektedir. Günümüzde girişimcilik eğitimi birçok mesleki eğitim gibi çok fazla önem kazanan bir alan olarak karşımıza çıkmaktadır. Girişimcilik davranışı gösterecek bireylerin teorik bilginin yanında uygulama süreci ile tamamlanması gerekmektedir (Arpacı, 2015: 138-154). Literatürde girişimcilik ile ilgili olarak üniversitelerde verilen girişimcilik eğitimlerinin öğrencilerin girişimcilik hislerine etkisini inceleyen en güncel bazı çalışmalara aşağıda yer verilecektir. Demirhan (2016), Üniversite öğrencilerinin girişimcilik özelliklerini incelemeye yönelik bir araştırma: Sakarya Üniversitesi siyasal bilgiler fakültesi örneği isimli araştırmasında çalışmaya katılanların yaş, kardeş sıralaması, şu ana kadar herhangi bir işte çalışıp çalışmadıkları, kendilerine ait iş fikirlerinin olup olmadığı, kariyer hedeflerinin ne olduğu arasında istatistik olarak anlamlı farklılıklar bulunmuştur. Yapılan testler sonucunda katılımcılardan 26 ve üzeri yaşta olanlar 25 ve altı yaşta olanlara göre, en küçük kardeş en büyük kardeşe göre, şu ana kadar herhangi bir işte çalışanlar herhangi bir işte çalışmayanlara göre, kendilerine ait bir iş fikri olanlar kendilerine ait bir iş fikri olmayanlara göre, kendi işini kurmak isteyenler başkalarının yanında ücretli olarak çalışmak isteyenlere göre istatistik olarak daha girişimci bulunmuşlardır. Girişimcilik ile çalışmaya katılanların, kardeş sayısı, anne Kamu Yönetimi ve İşletme Bölümü Öğrencilerine Verilen Eğitimin Girişimcilik Hislerine Katkısının Ölçülmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 41-54 47 ve babanın eğitim durumu, 1.derece yakınlarından kendi işini yapan olup olmadığı arasında istatistik olarak anlamlı bir farklılık bulunamamıştır. Taş (2016), Girişimcilik eğitimi ile girişimcilik eğilimi arasındaki ilişkinin parametrik tekniklerle analizi isimli araştırmasında dünyada girişimciliğe bakış açısının, girişimcilik aşamalarının, farklılıkların, girişimciliğin Türkiye'deki durumunun incelenerek Abant İzzet Baysal Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi İşletme Bölümü öğrencilerinin girişimciliğe eğilimlerini ve bölümden aldıkları eğitimin iş kurma konusunda ne derece etkili olduğunu saptamaktır. Öğrencilerin bu konudaki bilgilerini, özelliklerini, sorunlarını ve bakış açılarını araştırarak öneriler geliştirmektir. Araştırma sonucunda kişilik özellikleri ile girişimcilik eğilimi ilişkisi de incelenmiştir. Bu inceleme ile kişilik özelliklerinin girişimcilik eğilimine az da olsa bir etkisi olduğu saptanmıştır. Üretilen hipotezler neticesinde de belirtilen faktörler açısından birçok hipotez doğrulanmış ve üniversite eğitimi gören öğrencilerin girişimcilik eğiliminin bulunduğu aynı zamanda girişimciliğin sadece kişilik temelli olmadığı tespit edilmiştir. Ekici (2016), Üniversite öğrencilerinin girişimcilik eğilimini belirlemede planlanmış davranışlar teorisi ve girişimcilik eğitiminin rolü isimli çalışmasında girişimcilik eğitimi, gençlerin anlaşılmasında ve onların girişimsel tutumlarını arttırmada önemli faktörlerden biridir. Eğitimin genç insanların düşüncelerine ve amaçlarına etkisinden dolayı potansiyel girişimcilerin eğitimle beslenmesi ve geliştirilmesi gerekmektedir. Çalışma sonucunda üniversite öğrencilerinin algılanan davranışsal kontrollerinin girişimcilik eğilimi üzerinde en yüksek pozitif etkiye sahip olduğu bulunmuştur. Kişisel tutumun ve girişimcilik eğitiminin de öğrencilerin girişimcilik eğilimlerini pozitif ve anlamlı olarak etkilediği fakat sosyal normun girişimcilik eğilimi üzerinde istatistiksel olarak anlamlı bir etkisi olmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Ulucan (2015), Girişimcilik eğiliminin ve girişimcilik eğilimini etkileyen faktörlerin analizi: Orta öğrenimde lise 3. ve 4. sınıf öğrencileri üzerinde bir uygulama isimli çalışmayla, Ankara ilinde, farklı ilçelerden seçilmiş çeşitli liselerde okuyan son sınıf öğrencilerin girişimcilik eğilimlerini, girişimcilik eğilimlerini etkileyen faktörleri tespit etmek ve öğrencilerin demografik özelliklerinin bu faktörlerle ilişkisini ve etkisini araştırmak amaçlanmıştır. Araştırma sonucunda; azimli ve rekabetçi olma, yeni iş kurma güçlüğü, yenilik yaratma, riskten kaçınma, kendi işini kurma ve çalışma, aile desteği, hümanizm, başarı ihtiyacı, içsel kontrol odaklılığı ve dışsal kontrol odaklılığı faktörlerinin girişimcilik eğilimine etki ettiği tespit edilmiştir. Bayram (2014), Girişimcilik eğitiminin girişimcilik eğilimi üzerine etkisinin incelenmesine yönelik bir araştırma isimli araştırma sonucunda eğitim alan girişimci adayların eğitime yönelik tutumlarının yüksek olduğu ve genel girişimcilik eğilimlerinin orta düzeyde; ancak eğilimin alt boyutu olan girişimciliğe yönelik heveslilik düzeyinin ise çok yüksek olduğu görülmüştür. Girişimcilik eğitimine yönelik tutumun girişimcilik eğilimine etkisi olduğu fakat eğitimlerin eğilimleri açığa çıkarmada sadece heveslilik düzeyinde kaldığı görülmüştür. Günümüzde tüm mezunların kamu ve özel sektörde istihdam edilmesi mümkün olmadığı düşünüldüğünde öğrencilerin girişimcilik alanında yönlendirilmesi ve cesaretlendirilmesi gerekmektedir. Bu açıdan başarılı girişimciler ortaya çıkarabilmek için üniversitelerin girişimcilik eğitimlerine önem vermesi gerekmektedir. Girişimcilik hisleriyle ilgili hipotezler H1: İşletme öğrencilerinin risk alma eğilimi ortalamaları kamu öğrencilerinin risk ortalamalarından yüksektir. Kamu Yönetimi ve İşletme Bölümü Öğrencilerine Verilen Eğitimin Girişimcilik Hislerine Katkısının Ölçülmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 41-54 48 H2: İşletme öğrencilerinin kontrol hissi ortalamaları kamu öğrencilerinin kontrol hissi ortalamalarından yüksektir. H3: İşletme öğrencilerinin bağımsızlık arzusu ortalamaları kamu öğrencilerinin bağımsızlık arzusu ortalamalarından yüksektir. H4: İşletme öğrencilerinin girişimcilik potansiyeli ortalamaları kamu öğrencilerinin girişimcilik potansiyeli ortalamalarından yüksektir. H5: Çoklu regresyon analizine göre; öğrencilerinin girişimcilik potansiyeli ile öğrencilerin risk alma eğilimleri, bağımsızlık arzusu ve içsel kontrol hissi arasında anlamlı bir etki vardır. 4.ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ Bu araştırmadaki veriler SPSS programı kullanılarak analiz edilmiştir. Araştırmada kullanılan ölçeğe güvenirlik analizi yapılmıştır. Yapılan güvenirlik analizi sonucunda anketteki başlangıçtaki 36 ifadeden 3 ifade çıkarılarak anket daha güvenilir bir yapıya getirilmiştir. Anket ifadelerinin güvenirliği Tablo 1’de gösterilmiştir. Tablo 1: Girişimcilik Eğilimi Ölçeği Güvenirlik Analizi Faktörler Anketteki Başlangıç İfade Sayısı Güvenirlik Analizi Sonrası Soru Sayısı Cronbach Alpha (α) *α’nın değeri Açıklama İçsel 7 7 0,7 0,6≤α≤0,8 Oldukça Güveni7 6 lir 1 ifade çıkınca 0,72 0,6≤α≤0,8 Bağ 5 5 0,73 0,8≤α≤1 Oldukça Güvenilir Risk 7 7 0,9 Yüksek Derecede Güvenilir Girişimci 17 17 0,69 0,6≤α≤0,8 Oldukça Güveni17 15 lir 2 ifade çıkınca 0,73 Girişimci Eğilimi 36 33 0,75 0,6≤α≤0,8 Oldukça Güvenilir *(Akgül, Çevik, 2003;435-436) 5. TEMEL BULGULAR VE YORUMLAR Araştırmanın evrenini Dumlupınar Üniversitesi İ.İ.B.F.’de işletme ve kamu yönetimi bölümünde okuyan 800 öğrenciden oluşturmaktadır. Bu öğrencilerden 512’si rastgele örneklem yoluyla seçilmiştir. Çalışma sonucunda elde edilen bulgular Tablo 2’de gösterilmiştir. Tablo 2: Katılımcıların Demografik Özellikleri Özellikler Frekans Yüzde (%) Değer Cinsiyet Erkek 260 50,8 Kadın 252 49,2 Yaş 19 ve altı 120 23,4 20 - 22 arası 218 42,6 23 ve üzeri 174 34 Kamu Yönetimi ve İşletme Bölümü Öğrencilerine Verilen Eğitimin Girişimcilik Hislerine Katkısının Ölçülmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 41-54 49 Kardeş Sayısı Yok 80 15,6 1 kardeş 168 32,8 2 kardeş 169 33 3 kardeş ve üzeri 95 18,6 Bölüm Kamu 242 47,3 İşletme 270 52,7 Sınıf 1 248 51,1 4 264 48,9 Gelir 2000 TL ve altı 98 19,1 2001 TL – 3000 TL arası 123 24 3001 TL – 4000 TL arası 102 19,9 4001 TL – 5000 TL arası 94 18,4 5001 TL ve üzeri 95 18,6 Anne ya da baba kendi işyerinde mi çalışıyor Evet 188 36,7 Hayır 324 63,3 Anaokulu eğitimi aldınız mı? Evet 158 30,9 Hayır 354 69,1 Araştırmaya katılanların demografik özellikleri şu şekildedir; % 50,2 ‘si erkek, %49,8’i kadın; % 23,4’ü 19 yaşın altında, %42,6’sı 20 – 22 yaş arasında, %34’ü 23 yaş ve üzerindedir; % 15,6’sı sıfır kardeşe, %32,8’i bir kardeşe, %33’ü iki kardeşe, %18,6’sı üç ve üzeri sayıda kardeşe sahiptir; %47,3’ü kamu, %52,7’si işletme öğrencisidir; %51,1 birinci sınıf, %48,9’u dördüncü sınıf öğrencisidir; %19,1’i 2000 TL ve altında, %24’ü 2001 TL – 3000 TL arasında, %19,9’u 3001 TL – 4000 TL arasında, %18,4’ü 4001 TL – 5000 TL arasında, % 18,6’sı 5001 TL ve üzeri aile gelirine sahiptir; %36,7’sinin anne ya da babadan en an biri kendisine ait işyerinde çalışmaktadır; %30,9’unun daha önceden anaokulu eğitimi almıştır. Araştırmaya katılanların vermiş oldukları cevaplara ilişkin bulgular Tablo 3’te gösterilmiştir. Tablo 3: Anket İfadelerinin Aritmetik Ortalaması, Standart Sapması ve Yorumu 1.İÇSEL KONTROL HİSSİ = (yenicsel) 1.İÇSEL KONTROL HİSSİ SOrt. S.Sapma Yorum 1.1.Çevremdeki olayları etkilemem pek mümkündür (Güvenirlik Analizine göre İptal Edildi) 2,32 1,48 D 1.2.İsler iyi gidince bunun sebebini genellikle iyi şansa bağlamam 2,85 1,52 O 1.3.Eğer bir şey yapmaya karar verirsem, bunu yapmamı kimse engelleyemez 3,7 1,28 O 1.4.Yeni şeyleri denemek ürkütücü olsa da, denemekten vazgeçmem 3,25 1,6 O 1.5.Kariyerimle ilgili karar verirken yakınlarımın dediğini yapmam 2,75 1,48 O 1.6.Canım bir şeyi isterse, bana ikram edilmesini beklemem, gider alırım 2,63 1,75 O 1.7.Herkes bir iş için yapılamaz dese de, ben yapmanın yollarını ararım 3,65 1,32 O 2.BAĞIMSIZLIK ARZUSU = (yenibag) 2.1.Ekonomik olarak kimseye bağlı olmak istemem 3,91 1,33 Y 2.2.Bir akşam yemeğine çıkarken, nereye gidileceğini arkadaşlarıma bırakırım 2,64 1,24 O 2.3.Kimse beğenmese de ben doğru bildiğimi savunurum 3,39 1,33 O Kamu Yönetimi ve İşletme Bölümü Öğrencilerine Verilen Eğitimin Girişimcilik Hislerine Katkısının Ölçülmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 41-54 50 2.4.Farklı olmaktan ve düşünmekten çekinmem 3,65 1,22 O 2.5.Yaptığım işlerde başkalarının onayını almak istemem 2,42 1,32 O 3.RİSK ALMA EĞİLİMİ = (yenirisk2) 3.1.Korkunca korkunun üstüne giderim 3,69 3,75 O 3.2.Yeni yemekler, yeni yerler ve yeni tecrübelerin peşinde koşarım 3,5 1,48 O 3.3.Soruyu sormadan önce cevabı bilmeye ihtiyaç duymam 2,6 1,3 O 3.4.Son altı ayda bazı riskler aldım 2,96 1,52 O 3.5.Hiç tanımadığım birine gidip sohbet edebilirim 2,75 1,49 O 3.6.Kasıtlı olarak hiç bilmediğim bir yola sapabilirim 2,12 1,34 D 3.7.Bir şeyi daha önce başkaları denememişse ben de denemem 2,42 1,49 O 4.GİRİSİMCİLİK POTANSİYELİ = (yenigirisim) 4.1.Bir projeyi başlatıp her türlü engele rağmen sonuna kadar giderim 3,51 1,21 O 4.2.İş basında olmayı ve sorumluluk almayı severim 3,7 1,2 O 4.3.Kendimi sağlıklı ve iyi hissediyorum (Güvenirlik Analizine göre İptal Edildi) 3,75 1,35 O 4.4.İnsanlarla görüşmeyi ve onlarla uğraşmayı severim 3,64 1,32 O 4.5.İnsanlarla iyi iletişim kurarım ve onları ikna ederim 3,48 1,14 O 4.6.İnsanlar benim fikirlerimi anlamakta zorlanmazlar 3,2 1,25 O 4.7.Kurmayı amaçladığım iş konusunda çok geniş tecrübelerim var 3,07 1,35 O 4.8.Vergi kayıtları, faturalar, defterler gibi evrakları hazırlamayı iyi biliyorum 2,4 1,48 D 4.9.Finans ve pazarlama becerilerim çok iyi (Güvenirlik Analizine göre İptal Edildi) 2,45 1,29 O 4.10.Hedeflediğim pazardaki rakip firmalar da çok başarılıdır 2,48 1,9 O 4.11.İşim için çok uygun bir kuruluş yeri belirledim 2,24 1,26 O 4.12.Kuruluş yatırımı için yeterli bir mali kaynak bulacağıma inanıyorum 2,71 1,35 O 4.13.İlk yılki faaliyet giderleri için bana destek olabilecek yakınlarım var 2,35 1,33 O 4.14.Ucuz ve kaliteli hammadde satıcılarını tanıyorum 2,29 1,41 D 4.15.Benim zayıf olduğum konularda danışabileceğim yetenek ve bilgi sahibi kişileri tanıyorum 3,27 1,46 O 4.16.Bir iş kurmayı her şeyden çok istiyorum 3,36 1,56 O 4.17.İlişki içinde olduğum insanlar bana güvenir ve saygı duyarlar 4,12 1,18 Y Xort=(1-2.33 düşük (D), 2.33-3.66 orta (O), 3.66-5 yüksek (Y)) Ayrıca Tablo 3’de SPSS’de kullanılan kısaltmaların ve bunların açılımı da gösterilmiştir: Bu kısaltmalar aşağıda sıralanmıştır: İÇSEL KONTROL HİSSİ = (yenicsel), BAĞIMSIZLIK ARZUSU = (yenibag), RİSK ALMA EĞİLİMİ = (yenirisk2), GİRİSİMCİLİK POTANSİYELİ = (yenigirisim) 4.3. Hipotezlere Ait Bulgular Ve Yorumlar Girişimcilik hisleriyle ilgili hipotezlerde Bağımsız İki Grupta T Testi Kullanılmıştır. Bu hipotezlere ait sonuçlar Tablo 4’te özetlenmiştir. Kamu Yönetimi ve İşletme Bölümü Öğrencilerine Verilen Eğitimin Girişimcilik Hislerine Katkısının Ölçülmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 41-54 51 H1: İşletme öğrencilerinin risk alma eğilimi ortalamaları kamu öğrencilerinin risk ortalamalarından yüksektir. H2: İşletme öğrencilerinin kontrol hissi ortalamaları kamu öğrencilerinin kontrol hissi ortalamalarından yüksektir. H3: İşletme öğrencilerinin bağımsızlık arzusu ortalamaları kamu öğrencilerinin bağımsızlık arzusu ortalamalarından yüksektir. H4: İşletme öğrencilerinin girişimcilik potansiyeli ortalamaları kamu öğrencilerinin girişimcilik potansiyeli ortalamalarından yüksektir. Tablo 4: Girişimcilik Hisleriyle İlgili Bağımsız İki Gruptaki T Testi Sonuçları Levene’s Test Ort. St. Sapma F Sig t Sig Hipotez İşletme 2,75 0,8 0,15 0,7 0,4 0,72 H1 RET Kamu 2,7 0,75 İşletme 3,05 0,73 0,4 0,52 0,32 0,74 H2 RET Kamu 2,99 0,82 İşletme 3,4 0,84 0 0,8 0,28 0,75 H3 RET Kamu 3,05 0,81 İşletme 3,12 0,82 0,3 0,6 0,2 0,82 H4 RET Kamu 3,22 0,77 Tablo 4’de bakıldığında işletme öğrencilerinin risk alma eğilim ortalamalarının kamu öğrencilerinin ortalamasından yüksek olduğu görülür. Aynı zamanda bağımsız örneklem testinde eşit olmayan varyansın p değeri 0.754 >= 0.05 olduğu için birinci hipotez ret edilmiştir. İşletme öğrencilerinin kontrol hissi ortalamalarının kamu öğrencilerinden yüksek olduğu görülmektedir. Aynı zamanda Tablo da bağımsız örneklem testinde eşit olmayan varyansın p değeri 0,770 >= 0.05 olduğu için ikinci hipotez ret edilmiştir. İşletme öğrencilerinin bağımsızlık arzusu ortalamalarının kamu öğrencilerinkinden yüksek olduğu görülmektedir. Aynı zamanda Tablo’daki bağımsız örneklem testinde eşit olmayan varyansın p değeri 0,739 >= 0.05 olduğu için üçüncü hipotez ret edilmiştir. İşletme öğrencilerinin bağımsızlık arzusu ortalamalarının kamu öğrencilerinden yüksek olduğu görülmektedir. Aynı zamanda Tablo 11’deki bağımsız örneklem testinde eşit olmayan varyansın p değeri 0,858 >= 0.05 olduğu için dördüncü hipotez ret edilmiştir. H5: Çoklu regrasyon analizine göre; öğrencilerinin girişimcilik potansiyeli ile öğrencilerin risk alma eğilimleri, bağımsızlık arzusu ve içsel kontrol hissi arasında anlamlı bir etki vardır. Tablo 5: Çoklu Regrasyon Analizi Sonuçları Çoklu R R 2 Düz. R2 Standart Hata F Sig Hipotez 0,72 0,45 0,38 0,84 0,33 0 H1 KABUL Çoklu regresyon sonuçlarına göre p 0,000<=0,05 olduğu için hipotez kabul edilmiştir. Girişimcilik potansiyelini çoklu R %72, R2 %45 açıklarken düzeltilmiş R2 %38 açıklamıştır. Çoklu regrasyon analizinde düzeltilmiş R2 ’ye bakmak daha anlamlıdır. Kamu Yönetimi ve İşletme Bölümü Öğrencilerine Verilen Eğitimin Girişimcilik Hislerine Katkısının Ölçülmesi IJBEMP (International Journal of Business, Economics and Management Perspectives Uluslararası İşletme, Ekonomi ve Yönetim Perspektifleri Dergisi) Yıl: 2, Sayı:8, Aralık 2017, s. 41-54 52 Tablo 6: Çoklu Regresyon Sonucundaki Katsayılar Bağımsız Değişkenler Standartlaştırılmış Beta t değeri sig. Sabit 0,58 1,56 0,12 yenicsel 0,42 3,35 0,03 yenibag 0,15 0,96 0,2 yenirisk 0,21 1,65 0,08 Bağımlı Değişken: Yenigirişimci, Bağımsız Değişkenler: yenirisk, yenibag Çoklu regrasyondaki bağımsız değişkenlerin standartlaştırılmış Beta değerlerinden sadece içsel kontrol hissi değeri p, 0,002<=0,05 olduğu için anlamlı bir etkiye rastlanmıştır. Diğer değişkenler ile bağımsız değişken arasında anlamlı bir etkiye rastlanmamıştır. 6.SONUÇ Literatür ile eğitimin girişimcilik hislerini geliştirdiği vurgulanmıştır. Eğitimin özellikle bağımsızlık arzusu ve risk alma yeteneğini geliştirdiği görülmektedir. Bu yetenekleri gelişmiş bireyler emir almamak için kendi işlerini kurmaya yönelmektedirler. Ayrıca kişilerin yaptıkları işlerin sonuçlarını etkileyebilme durumu olan içsel kontrol hissinin girişimcilikle ilgisinin olduğu son zamanlarda yapılan araştırmalarda saptanmıştır. Ankete katılan öğrencilerinin verdikleri cevaplara göre girişimcilik hisleri puanlarının ortalama değerlere sahip olduğu belirlenmiştir. Ortalamaların karşılaştırıldığı Bağımsız İki Grupta T analizi ile işletme öğrencilerinin girişimcilik hislerine ait ortalamanın az da olsa kamu öğrencilerinden yüksek olduğu görülmektedir. Girişimcilik potansiyeline ait ortalamada kamu öğrencilerinin çok az farkla da olsa daha yüksek ortalamaya sahip olduğu görülmektedir. Ayrıca bu sonuçlar istatistiki anlamlılıkta bulgulamamıştır. Burada işletme öğrencilerinin ortalamalarının kamu öğrencilerinin ortalamalarından istatistiki anlamlılıkta daha yüksek olması beklenmekteydi. Buradan hareketle verilen eğitimin girişimcilik hisleri ve potansiyelini etkilemediği söylenebilir. Yapılan çoklu regrasyon analizine göre de % 5 anlamlılık seviyesinde öğrencilerin girişimcilik potansiyeli açıklayan düzeltilmiş R2 ’nin olduğu görülmektedir. Çalışmada bir kısıt olarak örneklem büyüklüğünün küçük olması gösterilebilir. Bundan sonraki çalışmalarda daha fazla örneklem büyüklüğü seçilebilir. KAYNAKLAR ARPACI, İbrahim. (2015). Eğitim Fakültesinde Verilen Girişimcilik Derslerinin Öğretim Etkinliğinin Öğrenciler Tarafından Değerlendirilmesi, Sakarya Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 30: 138-154. ARYEE, Samuel (1994). “Job Involvement: A
.Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası Cihat Göktepe Süleyman Seydi Öz Türkiye, İkinci Dünya Savaşı sonrası oluşan iki kutuplu dünyada kendini demokratik blokta konumlandırma gayreti içerisine girdi. Bu gayret toprak bütünlüğüne yönelen Sovyet tehdidinin zorunlu bir sonucu olduğu kadar son bir asrı aşkındır takip ettiği batılılaşma politikasının da bir gereği idi. Ancak savaşta izlediği tarafsızlık politikasının ciddi anlamda eleştiriye maruz kalmasının yarattığı yalnızlık fobisi, ABD ve İngiltere’nin ilk başlarda gösterdiği soğuk tavırla zirve yaptı. Buna karşın Sovyet tehdidinin yarattığı güvenlik endişesi çerçevesinde Türk dış politika çıkarlarıyla ABD’nin bölgesel çıkarlarının uyuşması, Türkiye’nin Batı güvenlik sisteminde kendine yer bulmasını sağladı. Bu çalışmada öncelikle Türk dış politikasının Batı bloğunda kendine yer edinme gayretleri, sonrasında da ABD desteğinde bölgesel paktlara öncülük eden bölgesel bir Soğuk Savaş oyuncusu olma gayretleri ele alınacaktır. Anahtar Kelimeler Soğuk Savaş, dış politika, Truman Doktrini, Demokrat Parti Giriş Soğuk Savaş, İkinci Dünya Savaşını müteakip ABD liderliğindeki demokratik Batı dünyasıyla SSCB’nin önderliğindeki Komünist Blok arasında dünya üzerinde her anlamda nüfuz kurma adına yapılan mücadeleyi ifade eder. İkinci Dünya Savaşı sonuna gelindiğinde, Müttefiklerle Sovyetler Birliği’nin Hitler’e karşı olan stratejik işbirliğine dayalı ortak hareket ede- _____________ Prof. Dr., Uluslararası Antalya Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü – Antalya / Türkiye cgoktepe@gmail.com Prof. Dr., Süleyman Demirel Üniversitesi, Tarih Bölümü – Isparta / Türkiye suleymanseydi@sdu.edu.tr • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 198 • bilig KIŞ 2015 / SAYI 72 bilme kabiliyeti, savaş sonrası paylaşımlar söz konusu olduğunda çatışmaya dönüştü. Bu çatışmayı, savaşın sürdüğü sırada durumun dengelenmeye başlandığı 1943 yılı başından itibaren görmek mümkündür. Savaş sonu itibarıyla daha açık hale gelen bu mücadelede Türkiye kendisini Batı bloğunda konumlandırma gayretine girdi. Savaşta izlediği tartışmalı tarafsızlık politikası sonucunda savaşın galipleri tarafından eleştirilere maruz kalması, İnönü başta olmak üzere iktidar çevrelerinde savaş sonrası Sovyet yayılmacılığı tehdidi karşısında Türkiye’nin yalnız kalacağı endişesini yarattı. İnönü, Türkiye’yi demokratik dünyanın tarafında konumlandırmak adına çok partili hayata geçiş gibi içe ve dışa dönük politikalar geliştirmek durumunda kaldı. Bu bir anlamda Atatürk’ün modernleşme ve güvenlik eksenli politikaların bir devamı veya gereği idi. Soğuk Savaş’ın başlangıcında İnönü liderliğindeki Türkiye’nin dış politikada temel hedefi Sovyet tehdidinin önlenmesi ve buna bağlı olarak Batıyla siyasi, ekonomik ve askeri alanlarda işbirliğini geliştirebilmekti. 14 Mayıs 1950’de iktidara gelen Demokrat Parti (DP) dış politikasının önceliği de benzer olmakla birlikte, bu dönemde daha aktif ve dinamik bir dış politika izlendiğini görüyoruz. DP, komünizm tehdidini savuşturmak adına, Batıyla bölgesel paktlar çerçevesinde güvenlik anlamında işbirliğine girmiş, Soğuk Savaş politikalarının bölgesel anlamda önemli bir oyuncusu olmak konusunda inisiyatif almaktan kaçınmamıştır. Türkiye’nin bu politikası Sovyet tehdidine karşılık bir güvence arayışı olduğu kadar kötü giden ekonomisine kaynak bulma adına gösterilen bir gayret olarak da görülebilir. Bu iki yönlü mecburiyet ve bazen abartılan Sovyet tehdidi söylemi, Türk dış politikasının Washington’la aynı çizgide olması sonucunu doğurdu ya da Washington’un Türk dış politikasına nüfuz etmesini kolaylaştırdı/meşrulaştırdı Washington için Sovyetlerin bölgede tehdit olarak algılanması Batının bölgedeki fiziki varlığının meşru zeminini oluşturması adına da önemliydi. Erken Soğuk Savaş Dönemi Türk Dış Politikası İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye, İngiltere ve ABD’den savaş sonrası dönemde müttefik olarak muamele göreceği garantisini aldıktan sonra 2 Ağustos 1944’te Almanya’yla ekonomik ve diplomatik ilişkilerini kesti. Ama Sovyetler bunu çok geç kalmış bir karar olarak gördü. SSCB’nin hedefi, savaş sonrası güvenlik kuşağı olarak gördüğü, Balkanlar ve Boğazlar bölgesinde nüfuz sahibi olmaktı. Bu anlamda Türkiye’yi İngiliz ve Amerikalılardan ayırarak kendisini bölgede daha avantajlı duruma getirmek istiyordu. Artık savaş sonrası stratejik mücadeleler ön plana çıkmaya başlamıştı. Bu durum jeo-stratejik konumu itibarıyla Türkiye’nin avantajıymış gibi • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 199 • KIŞ 2015 / SAYI 72 bilig gözükse de her şey bu kadar pürüzsüz değildi. İngiliz Dışişleri ve Genelkurmayı, savaş sonrasında SSCB’ye karşı Türkiye’ye ihtiyacı olduğunu düşünüyordu, ama Churchill’in Türkiye’ye savaşa yönelik tutumundan dolayı kızgınlığı geçmemişti. Churchill, 1944 yılı Ekim ayında Moskova’da Stalin’le görüşmesi esnasında Montreux’nün değiştirtebileceğini ifade etmişti. (NA PREM3/447/9, FRUS V: 875-78).1 Artık Türkiye’nin en büyük korkusu, müttefiklerin Türkiye’yi SSCB karşısında yalnız bırakmasıydı. Hal böyle olunca Türkiye kendisini ilgilendiren bazı konularda sessiz kalmak durumunda hissetti. Örneğin savaş sonrası On İki Ada’nın geleceği konusunda hiçbir ciddi girişimi olmadı. Yunanistan ise daha savaşın başında, savaş sonrası bu adaların kendisine verileceğine dair Londra’dan garanti almıştı. Aslında baştan beri Meis Adası’nın Türkiye’ye ait olduğunu Yunanistan dâhil herkes kabul ediyordu. Ama Sovyet faktörü devreye girince İngiltere Ege’de ve Akdeniz’de inisiyatifi elinden kaçırmamak için, On İki Ada’nın Yunanistan’a verilmesi için çaba sarf etmeye karar verdi. Dolayısıyla Türkiye’nin en azından Meis’i alması yönünde esen iyimser hava bu şekilde ortadan kalkmış oldu (Seydi 2005: 50-57). 1945 yılına geldiğinde Müttefikler zafere adım adım ilerlerken Türk hükümetinde karamsar bir hava hâkimdi. Türk hükümeti, üç büyüklerin liderlerinin 4-11 Şubat 1945’te Yalta’da Avrupa’nın savaş sonrası statüsünü görüşmek için bir araya geldiklerinde Churchill’in Stalin’e Türkiye aleyhine tavizler vereceğinden endişeliydi. Neredeyse bu endişeler gerçekleşecekti. İngiliz Dışişleri Bakanı Anthony Eden, konferansa gitmeden önce Türkiye’nin aleyhinde bir girişimde bulunulmayacağına dair Ankara’ya güvence vermeyi önerdiğinde Churchill kızgın bir şekilde, “Son iki yıldır doğru yönde adım atması için Türkiye’yi iknaya çalıştım, ama onlar reddetti, kaçırdığı trene son anda atlamasını istemem” diye cevap verdi (NA FO 371/48697). Ancak Akdeniz’deki uzun dönem İngiliz çıkarları göz önüne alındığında Churchill’in takındığı duygusal tavra yer yoktu. Nitekim Eden’in itirazları Churchill üzerinde etkili oldu. Yalta Konferansı’nda Türkiye konusu 10 Şubat’ta gündeme geldi. Stalin Boğazlardan geçişlerin sadece savaş zamanında değil, barış zamanında da Türkiye’nin inisiyatifine terk edilmelerinin kabul edilemez olduğunu ve Montreux’nün günün şartlarına göre değerlendirilmesini talep etti. Roosevelt ve Churchill, Stalin’e hak vererek bu konunun üç ülkenin dışişleri bakanlarının yapacakları ilk toplantıda gündeme alınmasına karar verdilerse de Boğazlar konusu burada gündeme alınmadı. • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 200 • bilig KIŞ 2015 / SAYI 72 Yalta’da alınan önemli kararlardan biri de, Nisan ayı sonunda San Francisco’da toplanacak Birleşmiş Milletler toplantısına, sadece 1 Mart 1945 tarihine kadar Japonya ve Almanya’ya savaş ilân eden ülkelerin kurucu üye sıfatıyla katılmaya hak kazanacak olmasıydı. Dolayısıyla Türkiye 23 Şubat 1945’te Almanya ve Japonya’ya savaş ilan etti. Bunun San Francisco Konferansı’na katılmasını sağlamak ve BM’ye üye olabilmek adına sembolik bir anlamı vardı ama Türkiye’nin güvenliğini garanti eden bir boyutu yoktu. Bir yandan ekonomik darboğaz, diğer yandan savaş biter bitmez Sovyetlerin Montreux Boğazlar Sözleşmesi’ne yönelik tehditkâr itirazı, modern ordular karşısında yeterli teknik donanıma sahip olmayan Türk hükümetini endişelendirdi. Üstelik Sovyet tehdidi karşısında bölgedeki çıkarları doğrultusunda kendisini yalnız bırakmayacağını düşündüğü Londra’dan ise cesaret verici mesajlar gelmedi. Zira savaşın yarattığı ekonomik sıkıntıların üstesinden gelmeye çalışan İngiliz hükümetinin gözü kulağı, Washington’dan gelecek mesajlara çevrilmişken Sovyet saldırılarına karşı Türkiye’ye yardım yapabilmesi söz konusu değildi. Bu çatışmanın önemli göstergelerinden birisi de, Türkiye’nin savaşa katılış şekliydi. Savaşın son anlarında Türkiye’nin savaş ilan etmesini, Churchill ve Roosevelt desteklerken Stalin şiddetle eleştiriyordu. Yalta Konferansı’ndan hemen sonra Sovyet basını her gün Türkiye’yi eleştiren ve küçülten yayınlar yapmaya başladı. Yayınlarda Türkiye’nin savaşta Alman yanlısı politika izlediği ve hâlâ da izlemekte olduğunu iddia ediliyordu. Ayrıca Türkiye’nin son anda savaşa katılma kararıyla da dalga geçiyorlardı (NA FO 371/48773). SSCB’yle ilişkiler savaşın son anları yaklaştıkça gittikçe gerilmeye başladı. 19 Mart’ta Molotov, Türk büyükelçisi Selim Sarper’i makamına çağırarak, SSCB’yle Türkiye ilişkilerinin temelini oluşturan 17 Aralık 1925 tarihli Türk-Sovyet Dostluk ve Tarafsızlık Anlaşması’nın, zamanın şartlarını karşılamadığı gerekçesiyle feshine ilişkin bir nota verdi. 7 Haziran 1945’te Molotov, Türkiye’nin Moskova büyükelçisi Selim Sarper’i tekrar davet ederek iki ülke arasındaki sorunların giderilmesi için yeni bir anlaşma yapılabileceğini söyledikten sonra, temelde iki konudaki isteklerini dile getirdi: Birincisi, Montreux’de Sovyetler lehine düzenlemeler yapılması ve Boğazlarda Sovyetlere bir askeri üs verilmesiydi. İkincisiyse, Birinci Dünya Savaşı sırasında Türkiye’den bir buçuk milyon civarında Ermeni’nin sürüldüğünü ve bunların tekrar anavatanlarına döndüklerinde kendilerine yurt olarak verilmek üzere, daha önce Ermenilere ait olduğunu iddia ettiği Kars ve Ardahan’ın Sovyet Ermenistan’ına iade edilmesiydi (Seydi 2003a: 96- 113). • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 201 • KIŞ 2015 / SAYI 72 bilig Sovyetlerin Türkiye’ye karşı tutumu Amerika ve İngiliz Dışişleri çevresinde ciddi endişelere sebep oluyordu. Sovyetlerin temel amacı Türkiye’yi Batı’dan kopararak yalnızlığa itmek; bu sayede Akdeniz ve Ortadoğu üzerinde nüfuz kurmaktı. Bir anlamda Washington ve Londra Türkiye’nin toprak bütünlüğünün kendileri açısından önemini anlamış gözüküyor, ama Moskova’nın Türkiye’ye yoğun baskısı karşısında güçlü bir tepki sergilemiyor ya da şartların kendileri açısından daha da olgunlaşmasını bekliyordu. ABD, İngiltere’nin Sovyetlere Türkiye’nin toprak bütünlüğünün korunmasının kendileri açısından önemini ileten bir mesaj verilmesine, Potsdam Konferansı’ndaki atmosferi etkilemesin diye yanaşmadı. 17 Temmuz-2 Ağustos 1945 tarihleri arasında toplanan Potsdam Konferansı’nda da Boğazların uluslararası statüye kavuşturulması konusu gündeme geldi. Churchill ve ABD’nin Yeni Başkanı Harry S. Truman buna sıcak bakarken Montreux’nün mevcut ihtiyaçlara cevap veremediği noktasında da hemfikirdiler. Truman ayrıca Sovyet savaş gemilerinin Boğazlardan serbestçe geçmesine itiraz etmedi. Ancak Sovyetlerin üs taleplerini geri çevirdi. Bu konuşmalara rağmen Potsdam’da Montreux Sözleşmesi’nin yenilenmesi noktasında herhangi bir çözüm getirilmedi (Seydi 2003b: 198-199). Türkiye bu gelişmeleri endişeyle takip etti. Savaşın sonuna doğru Churchill’in Boğazlar konusundaki tutumuna rağmen savaş sonrası Türkiye’ye en büyük destek İngiltere’den geldi. Ancak 28 Temmuz 1945’te yapılan seçimi Muhafazakârlar kaybetti ve Boğazların uluslararası statüye kavuşturulmasına sıcak bakan ve Sovyetlerin taleplerini de makul gören Clement Attlee liderliğindeki İşçi Partisi İngiltere’de iktidara geldi. Koltuğunu Ernest Bevin’e devreden Eden’se Boğazların uluslararası statüye kavuşturulmasının kabul edilebilir olduğunu, ancak Sovyet isteklerinin bu noktada samimi olmadığını; Sovyetlerin bunu daha ziyade Türkiye’yi boyunduruk altına almaları için ilk adım olarak gördüğünü dile getirdi. Neticede yeni İngiliz hükümeti kısa süre sonra Sovyet isteklerini Eden gibi okumaya başladı. Ancak Truman bu noktada Sovyet isteklerine yakın duruyordu. Özellikle İngiliz Hükümetinin Sovyet isteklerine karşı ortak tavır belirleme gayretinin Truman engeline takılması Türk hükümetinde ciddi endişeler yarattı. Ankara Truman’ın tavrının Sovyetleri cesaretlendirdiğini düşünüyordu (Seydi 2003b: 199-201). Truman Boğazlar konusundaki görüşlerini 2 Kasım 1945’te Türkiye’ye iletti. Truman, Karadeniz’e kıyısı olan bütün ülkelerin savaş gemileri herhangi bir sınıra tabi tutulmadan savaş ve barışta Boğazlardan transit geçmeyi öngörüyordu. Türkiye ise bunu Sovyet isteklerinin kabulü olarak • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 202 • bilig KIŞ 2015 / SAYI 72 gördü, ama diplomatik çabalarını sürdürdü. Ankara bir yandan Londra ve Washington’un Boğazlar konusundaki görüşlerini kendisine yakın bir noktada buluşturmayı amaçlarken, diğer yandan da özellikle ABD’den muhtemel Sovyet saldırısı karşısında Türkiye’nin savunmasına yardımcı olacağına dair güvence almaya gayret gösterdi. Bunu sağlamak için de Batı’nın Ortadoğu ve Akdeniz’deki çıkarlarının korunması açısından Türkiye’nin anahtar ülke olduğu vurgusunu sıklıkla dile getirdi. Bu konuda başarılı oldu da. Özellikle Sovyetlerin Libya’dan askeri üs istemesi Türkiye’nin tezini güçlendirdi. Ayrıca 1945 yılı sonuna doğru Sovyetlerin Doğu Anadolu üzerindeki iddialarını değişik vasıtalarla yüksek sesle dillendirmesi de Türkiye’nin anlaşılmasına yardımcı oldu (Seydi 2003b: 211-212). Sovyet bakısı artınca Washington yavaş yavaş Türkiye’yi anlamaya başladı. Hatta yılsonunda Sovyet tehdidi karşısında Amerika’dan sözlü güvence dahi aldı. Bunda Sovyetlerin Balkanlarda ve Doğu Avrupa’da izlediği yayılmacı politikanın da etkisi oldu. Özellikle Aralık 1945’te gerçekleşen Moskova Konferansı’ndan sonra Truman Sovyetlere karşı sertleşmeye başladı (Seydi 2003b: 212). Başkan Truman artık Ankara ve Moskova’daki diplomatik temsilcilerinin raporlarını daha fazla ciddiye almaya başladı. Bu merkezlerden gelen raporlarda Sovyetlerin bölgede izlediği politikaların Amerikan çıkarlarını zedelediği ve bu ülkelere yardım edilmesi üzerine ısrarla vurgu yapılıyordu. Amerikan askeri otoriteleri de benzer görüşte olunca artık Truman kendi kamuoyunu Ortadoğu bölgesinde Sovyetlere karşı izleyeceği politikalara hazırlamaya başladı. Sonrasında Sovyetlerin Türkiye ve Yunanistan’ı tehdit ettiğini yüksek sesle dillendirmeye başladı. Başkan Truman’ın davetlisi olarak ABD’de bulunan Churchill’in 5 Mart 1946’da Fulton’da yaptığı konuşmada bu konular dillendirilirken adeta Sovyetlere karşı savaş ilan edildi. Washington artık yavaş yavaş Soğuk Savaş politikalarını bölgede işletmeye başladı. Türkiye’ye beklediği güvence dolaylı bir şekilde verildi. Washington Büyükelçisi iken vefat eden Münir Ertegün’ün cenazesi 5 Nisan 1946’da Missouri adlı bir savaş gemisiyle İstanbul’a getirilmesi bir anlamda Sovyetlere verilen mesajdı. Zira sadece büyükelçinin naşının getirilmesi için bu gemi biraz abartılıydı. Üstelik Japonya’nın teslim belgesi de bu gemide imzalanmıştı. 9 Nisan’a kadar İstanbul limanında kalan bu gemiyi İnönü’de büyük bir memnuniyet içerisinde ziyaret etti. Bu ziyaret Sovyet saldırısı karşısında ABD’nin Türkiye’yi yalnız bırakmayacağı anlamına geliyordu. Daha doğrusu İnönü başta olmak üzere Türkiye’nin algılaması bu yönde oldu (Seydi 2006: 126-127). • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 203 • KIŞ 2015 / SAYI 72 bilig Bu iyimser hava 7 Ağustos 1946 tarihli Sovyet notasıyla yerini tekrar endişeye bıraktı. Sovyetler Boğazların Türkiye’yle ortak savunulmasını istiyordu. Ancak bu sefer Londra ve Washington’un desteği Türkiye’nin yanındaydı. Bu destekle 18 Ekim 1946’da Türkiye’nin verdiği notayla birlikte Boğazlar konusunda yaşanan diplomatik tartışmalar son buldu. Sovyetler bu tür istekleri bir daha dillendirmediler ama Türk- Sovyet ilişkilerini tamiri zor bir sürece soktu. Diğer yandan da Türkiye’nin Batıyla entegrasyonunu da hızlandırdı. ABD’nin Türkiye Üzerinde Artan Nüfuzu: Truman Doktrini ve Marshall Planı 1946 yılı itibarıyla ABD, Sovyetlerin Türkiye üzerindeki politikalarını daha iyi anlıyor gözüküyordu. Aslında bu sadece Türkiye özelinde gelişme değil aynı zamanda Soğuk Savaş politikalarının yürürlüğe girmesiyle de alakalı alan bir durumdur. Sovyetlerin Doğu Avrupa üzerinde nüfuz kurmasının yanında komünistlerin etkin olduğu Yunan iç savaşına Sovyetlerin destek verdiği düşüncesi ve özellikle Sovyetlerin İran’ı terk etmekteki gönülsüzlüğü ABD’nin bölge ülkelerine daha fazla kulak vermesine sebep oldu. Bunun sebebi Beyaz Saray’ın Amerikan kamuoyunu “komünizmin Amerikan çıkarlarına yönelik ciddi bir tehdit” olduğuna inandırmasının yanında Avrupa başta olmak üzere Türkiye gibi ülkelerin ABD’ye olan mecburiyetlerini hissettirme isteğiyle de alakalı gibi gözüküyor. Aslında ABD’nin bu aşamada bölgede aktif siyaset izlemesinin bir nedeni de İngiltere’nin savaş sonrasında içine düştüğü ekonomik sıkıntıdır. Savaş sonunda İngiltere’nin ekonomisi diğer Avrupa ülkeleri gibi bir aşmazın içine girmiş, hatta 1946-47 kışı İngiltere’nin kâbusu olmuştu. Ülkede yiyecek ve yakacak sıkıntısı baş gösterdiği bu dönemde Londra artık Akdeniz’deki emperyal varlığını sorgulamaya başladı. Böyle bir ortamda yukarıda bahsedilen Sovyetlerin Türkiye üzerindeki istekleri İngiltere’yi Washington nezdinde harekete geçirdi. Kendilerinin Doğu Akdeniz ve Ortadoğu’daki Sovyet tehdidi altında olan ülkelere yardım edemeyeceğini, ancak bu ülkelerin Sovyet tehdidi karşısında acil yardıma muhtaç olduğunu vurgulayarak, Batının buradaki çıkarlarının savunuculuğunu artık Washington’a bırakmak durumunda olduğunu bildirdi. Zaten iki ülke arasında işbirliği imkânı kalmadığına inan Truman da Sovyetlere karşı daha sert politika izleme kararı almış, 1947 yılı başına gelindiğindeyse Amerikan kamuoyu da artık bir komünizm tehdidi olduğuna inanmaya başlamıştı. Kamuoyu desteğini arkasına almayı başaran Truman 12 Mart 1947’de kongrede yaptığı konuşma Soğuk Savaş’ın resmi ilanı gibiydi. Truman Doktrini olarak tarihe geçecek bu konuşma da Truman Yunanistan ve Türkiye’nin Sovyet yayılmacılığı karşısında desteklenmesini istedi. İkinci Dünya Savaşı’na katılmasından dolayı konuşmanın • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 204 • bilig KIŞ 2015 / SAYI 72 büyük çoğunluğunu Yunanistan’a ayıran Truman eğer, “Yunanistan ve Türkiye bugün komünizmin pençesine düşürse buradan Batı Avrupa, Kuzey Afrika, İran ve Ortadoğu’da bu sondan kaçamayacaktır. Artık yeter deme zamanı geldi” şeklinde beyanatta bulundu. Konuşmanın sonunda Türkiye ve Yunanistan’a yardım yapılması yönündeki talebi Kongre tarafından onaylandı. Buna göre Türkiye 100 milyon dolar (Yunanistan’a 300 milyon dolar) para ve neredeyse tamamı savaşta kullanılmış askeri malzeme yardım alacaktı (Friedman 2007: 68-69). Truman Doktrini çerçevesinde yapılan yardım resmi çevrelerde heyecan yarattı. Hatta ABD’nin Sovyetler karşısında Türkiye’yi yalnız bırakmayacağının bir göstergesi olarak sevinçle karşılandı. Ama bu yardımlara yönelik eleştiriler de vardı. Özellikle Amerika’nın, yapacağı yardımların yerinde kullanılıp kullanılmadığını denetleyecek olmasının Duyun-ı Umumiyi çağrıştırması, dolayısıyla da tam bağımsızlık ilkesinden vazgeçildiği iddiaları da toplumda karşılık bulabiliyordu (Harris 1972: 27). Kuşkusuz bu yardımın ABD’nin Türk dış politikası üzerinde söz sahibi olmasını sağladığı da açıktır. Bundan sonra Amerikan malları Türk piyasasına girdi. Bu aynı zamanda Amerikan kültürünün Türkiye üzerinde de hâkim olması sonucunu doğurdu. Tüm dünyayı etkisi altına almaya başlayan Amerikan tarzı yaşam bu yardımla beraber Türkiye’de etkisini göstermeye başladı (Oran 2002: 537). Truman Doktrini çerçevesinde ABD’den yardım alan Türkiye 5 Haziran 1947 tarihinde ABD Dışişleri Bakanı George Marshall’ın ilan ettiği Marshall Planı’na da dâhil olmak istedi. Bu plan daha ziyade savaştan sonra ekonomik yapısı çöken Avrupa’nın bu anlamda rehabilitasyonunu öngörüyordu. Acilen ekonomik yardım yapılmazsa Avrupa’nın komünizmin etkisinde kalacağını düşünen Marshall, Avrupa ülkelerinden kendilerine bu konuda bir istek paketi sunmasını istedi. Böylelikle Avrupa devletleri komünizm karşısında bağımsızlıklarını koruyabilecekti. Bu plan Batı Avrupa ülkeleri tarafından sevinçle karşılandı. Hatta Bevin bu planı duyduğunda “boğulmak üzere olan birine atılan bir can simidi” (Isaacs vd. 1998: 47) benzetmesini yaparak içinde bulundukları durumu özetledi. Ancak planı kendisine karşı bir cephe oluşturmak olarak değerlendiren Sovyetler tepki gösterdi ve Doğu Avrupa ülkelerinin bu plandan yararlanmalarına engel oldu. Marshall Planı’nın etkin kullanılabilmesi için Türkiye’nin de dâhil olduğu bazı Avrupa ülkeleri 12 Temmuz 1947’de Paris’te toplanarak Avrupa Ekonomik İşbirliği Konferansı’nı kurdular. Aslında Marshall Planı başlangıçta savaşa girmediğinden dolayı herhangi bir yıkıma maruz kalmayan Türkiye’ye yardımı öngörmüyordu. Elbette • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 205 • KIŞ 2015 / SAYI 72 bilig savaş onun ekonomisini de ciddi anlamda etkilemişti. Ancak, Amerikalılara göre Truman Doktrini Türkiye’nin acil ihtiyaçlarını karşılamak için yeterliydi. “Hatta Türkiye Marshall Planından yardım almak değil, Avrupa’nın kalkınmasına Avrupa’nın ihtiyaç duyduğu tarım ürünü ve maden ihtiyacını karşılayarak katkıda bulunabilirdi. Dolayısıyla Türkiye’ye yardım talebini Avrupa’nın bu ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde düzenlerse yardım edilebileceği söylendi. Yani Türkiye sanayileşmiş Avrupa’nın gıda deposu olacaktı.” Bu şartı Türkiye’nin kabul etmesi üzerine 4 Temmuz 1948’de yardım kapsamına alındı. Neticede Türkiye 1948-1952 yılları arasında yaklaşık 300 milyon dolarlık yardım aldı. Bunu da çoğunlukla tarımın gelişmesi için kullandı (Harris 1972: 33). Truman Doktrininde olduğu gibi Türk hükümeti Marshall Planına dâhil olmayı Batıyla bütünleşmenin ve Sovyet tehdidi karşısında yalnızlaşmaktan kurtulmanın bir göstergesi olarak algıladı. Ancak bu yardımların sadece tarım sektöründe kullanılacak olması ve bunun da Amerikan yetkililerince denetlenmesinin öngörülmesi yine haklı eleştirilere sebep oldu. Bu kapsamdaki yardımlar tarımın gelişmesine ve ekonominin belli oranda canlanmasına sebep oldu. Neticede Türk kalkınması ABD’nin kontrolüne girmeye başladı. Türkiye kendi kaynaklarıyla harekete geçmekten ziyade ekonomik zorluğu dışarıdan gelecek yardımlarla aşmayı hedefledi. Bu da doğal olarak dış ve iç politikada Amerikan etkisinin artmasına yol açtı. Türkiye’nin bundan sonraki dış politikadaki hedefi Batının askeri desteğini sağlamak oldu. Her ne kadar Truman Doktrini ve Marshall Yardımları çerçevesinde Amerika’nın desteği alınmış olsa da bunlar Türkiye’nin savunmasını garanti eden boyutu yoktu. 17 Mart 1948’de Fransa, İngiltere, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg arasında, üye ülkelerinin saldırıya uğraması halinde birbirine yardımı öngören Brüksel Anlaşması’nın ABD tarafından da desteklenmesi, Türkiye’nin bu oluşuma katılmak için yoğun bir diplomatik girişim başlatmasına sebep oldu. Türkiye’nin Washington ve Londra nezdindeki güvenlik arayışı 4 Nisan 1949’da NATO’nun kurulmasıyla da devam etti. İnönü NATO’ya üyeliği Türkiye’nin güvenliği açısından önemsiyordu. Türkiye bu ittifaka katılmak için ilk müracaatını CHP iktidarı döneminde 11 Mayıs 1950’de yaptı. Tek destek İtalya’dan gelirken Türkiye ciddi bir muhalefetle karşılaşmıştı (Yüceer 2002: 79). Dolayısıyla İnönü liderliğindeki CHP kendi döneminde bunu gerçekleştiremedi. NATO’ya üyelik 14 Mayıs 1950 seçimi için yapılan çalışmalarda CHP ve Demokrat Parti’nin öncelikli söylemini oluşturacaktır. İnönü döneminde Türk dış politika gündemi Cumhuriyetin modernleşme yönündeki temel çizgisinin etkisiyle daha ziyade Batıyla ilişkiler üzerine • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 206 • bilig KIŞ 2015 / SAYI 72 kuruluydu. Savaştan sonra yukarıda anlatıldığı üzere Sovyet endişesinin yarattığı travmayla Truman Doktrini ve Marshall Planı çerçevesinde Batıyla hızlı bir bütünleşme içine girildi. CHP’nin dış politikasına karşı gittikçe güçlenen Demokrat Parti’den “gereksiz yere doğu komşularımızla ilişkiler ihmal ediliyor” şeklinde bazı eleştiriler yöneltildi. Türkiye 1949 yılında Avrupa Parlamentosu’na alınınca DP, yine “bir Avrupa ülkesi olarak resmen tanınmış olsa da Türkiye’nin aslında Ortadoğu’nun bir parçası olduğu” gerçeğini değiştirmez diyordu (Erol 2009: 354). İnönü döneminde Ortadoğu’yla cılız da olsa ilişkilerin geliştirilmesi yönünde adımlar atıldı. Savaş süresince ve savaştan hemen sonra bağımsızlık kazanan Lübnan ve Suriye’yle ilişkiler geliştirilmeye çalışıldı. Türkiye yeni bağımsızlığını kazanan bu ülkelere karşı sempatiyle bakarak Mart 1946’da bu iki ülkenin bağımsızlığını tanıdı. Ancak Suriye’yle ilişkiler Hatay meselesi yüzünden sorunlu oldu. Kral Naibi Abdülilah’ın 15 Eylül 1945’te Türkiye’yi ziyaretinden sonra Irak’la ilişkiler gelişti. 29 Mart 1946’da iki ülke arasında Dostluk ve İyi Komşuluk Antlaşması imzalandı. Sonrasında Ürdün Kralı Abdullah da Türkiye’yi ziyaret etti. 1947’de Filistin konusu gündeme geldiğinde Türkiye Araplarla birlikte Filistin’in taksimi aleyhinde oy kullandı. Bu, Arap dünyasında son derece olumlu karşılandı. Türkiye’nin Batıya yaklaşmasının bir neticesi olarak 28 Mart 1949’da İsrail’i resmen tanımasıysa Arap dünyasından tepkiyle karşılandı (Kürkçüoğlu 1972: 15- 33). CHP zamanında İsrail’i tanıyan ilk Müslüman ülke olan Türkiye DP zamanında da Doğu Batı bloklaşmasında Batı’nın Ortadoğu’daki paktlara öncülük eden bir ülke konumuna geldi. 1950 yılı Türk demokrasi tarihi açısından bir dönüm noktasıdır. Arkasına güçlü bir halk iradesi alan DP iktidarının, küresel anlamda yalnızlığa itilen Türkiye’yi tecrit edilmişlikten kurtarma ve saygın bir konuma getirme çabaları içerisine girdiğini görüyoruz. Kore Savaşında yer alan, Bağdat Paktı’nı oluşturan, bölge siyasetini yönlendirmeye çalışan Türkiye’nin dış politika profiliyle belki de Cumhuriyet tarihinin, son dönem hariç tutulacak olursa dış politikadaki en aktif dönemidir denilebilir. Soğuk Savaş Oyuncusu olarak Türkiye DP iktidarı ve onun lideri Adnan Menderes’le beraber Türkiye bölgesinde ittifak arayışına giren ve Ortadoğu’da lider ülke olma gayretleri sergileyen bir ülke görünümündedir. DP’yi aktif dış politikaya iten nedense Sovyet tehdidinin yarattığı endişeye bağlı olarak güvenlik arayışı içine girmesiydi. NATO üyeliği de bu güvenlik arayışını sonlandırmadığından komünizm tehdidi algısı Türkiye’nin bölgesel paktların kuruluşuna öncülük etmesine neden oldu. Kuşkusuz aktif dış politika izlenmesinde kendi tehdit algılamasıyla ABD’nin tehdit algılamasının örtüşmesinin payı büyüktür. Her • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 207 • KIŞ 2015 / SAYI 72 bilig şeyden önce SSCB’nin sadece Türkiye ve bölge için değil aynı zamanda dünya barışı için de büyük tehdit olduğuna inanan Menderes, Atlantik’ten Pakistan’a uzanan çizgide güvenlik zinciri tamamlama noktasındaki ABD’nin Sovyetleri çevreleme politikalarına destek için çok hevesli gözükmüş; bu düşünceyle NATO’ya katıldıktan sonra Balkan Paktı’nın ve hemen sonra da Bağdat Paktı’nın en hevesli mimarı olmuştur. Türkiye’nin aktif dış politika izleyebilmesi de zaten ABD’yle çıkarlarının çatışmamasına bağlıdır. Diğer bir deyişle ABD’nin desteğini hissetmeden Türkiye gibi orta büyüklükte bir devlet için Ortadoğu’da etkin olma ihtimali zayıftı. Bu anlamda Türkiye 1950’lerde etkin bir bölgesel Soğuk Savaş oyuncusudur. Bu yöndeki dış politikanın önceliğinin güvenlik olgusu olduğu aşikârdır. Dolayısıyla dış politikanın temel hedeflerinden NATO’ya üyesi olabilme gayretleri bu anlayışın bir sonucudur. Bu aynı zamanda bağımsızlığını ve demokratik prensiplerini muhafaza edebilmek adına yapılan bir anlamda “zorunlu tercihtir.” haddizatında bu tercih Türkiye’nin Batıyla işbirliği içerisinde olması gerekliliği yönündeki Atatürk dönemi dış politikası anlayışının bir devamı niteliğindedir (NA FO-371/153039). Bağcı (2001: 37), Menderes hükümetinin Atatürk tarafından uygulanan tarafsızlık politikasından vazgeçilip aktif ve dinamik bir politika izlediğini söyler. Ancak Atatürk Musul sorunundan hemen sonra özellikle İngiltere’yle ilişkileri geliştirmeye çalışmış, yaklaşan yeni bir küresel çatışmayı gördüğü için de İngiltere’yle müttefik olma yolunda gayret sarf etmiştir. Bu bakımdan tarafsızlık politikasından uzaklaşmayı Atatürk’ün çizgisinden uzaklaşmak olarak yorumlamak yanıltıcı olacaktır. Diğer yandan DP’de tarafsızlık politikası izlemenin ciddi bir hata olacağı görüşü hâkimdi. Türkiye dış politikada aktif siyaset izlerken Batı’nın Ortadoğu’daki çıkarlarıyla Türkiye’nin çıkarlarını özdeşleştiren Menderes hükümeti bölge ülkelerini Batı eksenli siyaset izlemeleri ve Batı güvenlik şemsiyesi altında kümelenmeleri için gayret sarf etti. Tehdit algılaması Washington’la aynı olan Menderes hükümeti bölgede anahtar ülke olmak istiyordu (Bağcı 2001: 37). Yeni kurulan ve henüz devlet olma özelliğine tam kavuşamamış Arap ülkelerine karşı Menderes Big brother –Ağabey- rolü oynamaya soyundu (Bağcı 2001: 42). Bundaki amaç yine Sovyet yayılmacılığına karşı ortak hareket edebilmek ve Türkiye’nin bölgede öncü rol oynamasını sağlamaktı. Ancak Araplarla ilişkiler hiç de iyi değildi. Özellikle CHP’nin İsrail’i tanımış olması Arapların Türkiye’ye karşı tavır almasına sebep olmuştu. Menderes bu tavrı yumuşatmak ve mümkünse ortan kaldırmak ve Arap basınında yer alan Türkiye karşıtlığını gidermek için gayret sarf ediyordu. • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 208 • bilig KIŞ 2015 / SAYI 72 Menderes iktidara geldiğinde bir an evvel kapsamlı bir ekonomik kalkınma hamlesini gerçekleştirmek istiyordu. Belki de Türk modernleşmesinin en önemli eksik yanı ekonomiydi. Zaten Atatürk de modernleşme ve güvenliğe öncelik vermişti, ama modernleşmenin ekonomik boyutunda istenen atılımlar gerçekleşmemişti. Dolayısıyla ilk önce ekonomik kalkınma sağlanmalıydı. Ancak bunun da önceliği ülke güvenliğinin sağlanmasıydı. Menderes’in hariciye bürokratlarına göre de iyi ve verimli bir dış politika için önce güvenlik gerekiyordu. Bu amaçla Batı’nın kolektif güvenlik sistemi içince yer almak dış politikada ilk uğraş verilmesi gereken konu oldu. Aslında bu aynı zamanda batıdan ekonomik destek sağlamak için de önemli bir adım olduğu düşünüldü. Bu noktadan hareketle Türk dış politikasının ilk temel hedefinin güvenlik ve buna bağlı olarak da Sovyet yayılmacılığının önlenmesi olduğunu söylemek mümkündür. 14 Mayıs 1950 tarihinde iktidarı CHP’den devralan DP’nin dış politikadaki temel hedefi, her ne pahasına olursa olsun NATO’ya girmekti (Yüceer 2002: 79). Seçim kampanyasında dış politikayla ilgili yegâne söylemini NATO’ya giriş oluşturması DP’nin dış politika konusundaki tavrıyla ilgili ipuçlarıydı. Üstelik DP, CHP’yi Kuzey Atlantik Savunma Paktına (NATO) girme konusunda yeterli çabayı sarf etmemiş olmakla suçluyordu. Aslında her iki parti de Türkiye’nin Batı’nın güvenlik şemsiyesi altına girmesi hususunda farklı çizgide değildi. DP’nin iktidara geldiğinde Washington’a ilk önerisi, CHP’nin 1949 yılında dile getirdiği Akdeniz Paktıydı. ABD’nin bu öneriye karşı tutumu yine değişmemişti. Bu şartlarda 3 Ağustos 1950’de NATO’ya dâhil olmak için resmen müracaat etmiştir. Eylül 1950’de yapılan toplantıda konu gündeme gelmesine rağmen özellikle Norveç ve Danimarka Türkiye’yle birlikte Yunanistan’ın ittifaka üye olmasına şiddetle muhalefet etmişlerdir. Avrupalılar ittifakın taahhütlerinin daha geniş coğrafyaya yayılmasını istemiyorlardı. İngiltere’yse Türkiye’nin NATO dışında kalmasını buna karşılık kendisinin önderliğinde oluşturulacak bir Orta Doğu savunmasında Türkiye’nin aktif olarak yer almasını istiyordu (Sever 1997, Ali Rıza 1982). 25 Haziran 1950 sabahı Kuzey Kore ordusunun, Güney Kore topraklarını işgal etmesiyle başla patlak veren ve Washington için bir sürpriz olan Kore Savaşı DP’nin dış politikadaki manevra alanını genişletecektir. İşgal haberi Washington’a ulaştığında 24 Haziran Cumartesi akşam saatleriydi. Truman yönetiminin acilen karar alması gerekiyordu. Zaman kaybetmeye tahammülü olmayan Başkan Truman Senatoya danışmadan konuyu iki gün içinde -27 Haziran’da- BM’ye taşımayı başardı. Güney Kore’ye saldırıya geçenlere karşı silah kullanımı dâhil yardım teklifini, Sovyetler ve • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 209 • KIŞ 2015 / SAYI 72 bilig Çin’in yokluğunda Güvenlik Konseyinden geçirtti ve BM üyelerine Güney Kore’ye yardım için çağrıda bulundu (LaFeber 1980: 101-148). Diğer Batılı ülkeler olduğu gibi Menderes hükümetinde de, bu saldırıların Sovyet destekli olduğu, karşı konulmazsa bundan cesaret alacak Sovyetlerin saldırgan politikasına başka coğrafyada da devam edeceği görüşü hâkimdi. Bu saldırıya karşı çağrılara olumlu cevap verilmezse Sovyetlerin Türkiye’yi işgali halinde yalnız kalabileceği endişesinden hareketle hükümet, 25 Temmuz 1950’de Bakanlar kurulu kararıyla BM bayrağı altında Amerikan güçleriyle omuz omuza çarpışmak için Kore’ye 4.500 asker gönderme kararı aldı (Harris 1972: 38-40). ABD’nin Senatoya danışmadan Kore’ye asker göndermesine benzer bir yolla, DP hükümeti de Meclise danışmadan bölgeye asker gönderme kararı aldı. Hükümetin kararına Meclis’teki CHP ve Millet Partisi’nden tepki geldi. Ancak esas tepkiyi aşırı sol örgütler gösterdi. Kore’ye asker gönderme kararı belki Cumhuriyet tarihinin o zamana kadar alınmış en önemli ve bir o kadar da riskli kararıydı. Hatta İnönü’ye göre, Kore’ye asker göndermek Sovyet saldırısına davetiye çıkarabilirdi. Ancak itirazların geneline bakılırsa asker göndermekten ziyade niçin Meclis’e danışılmadığı noktasında yoğunlaşıldığı görülür. Ancak asker gönderme konusunda ülke genelinde ciddî bir muhalefet yoktu. Hatta basının çoğu alınan karara destek verdi (Mütercimler vd. 2004: 24-26). Kore’ye asker göndermenin gerekçesi genelde Türkiye’nin NATO’ya girişi için destek sağlamanın yanında Türk ekonomisinin Amerikan yardımlarına muhtaç olmasına bağlanır. Yardımların devamı ve NATO’ya katılım için belki bir bedel ödemek gerektiği de bir anlamda doğruydu. Ama asker göndermeyi sadece NATO’ya giriş karşılığında ödenen bir bedel olarak görmek bir noktada yanıltıcı olabilir. Neticede Türkiye Sovyet saldırısı endişesiyle NATO’ya girmek istemekteydi. Kore’ye saldırıyı destekleyen ya da kışkırtan Moskova’nın Türkiye’ye saldırması halinde dış dünyadan yardım isteyebilmek için her şeyden önce saldırıya uğrayan ülkeye yardım edilmeliydi. Bu düşünceden hareketle asker gönderme kararının NATO üyeliği şartına bağlanması gündeme geldiğinde bu alınan karara gölge düşüreceği gerekçesiyle kabul görmedi. Zaten asker gönderme kararının NATO’ya kabul için etkili olacağı açıktı. Üstelik Amerikalılar da bunu ima etmişlerdi (Sever 1997: 65). Belki burada belirtilmesi gereken bir nokta ABD’nin henüz emperyalist politikalarının ortaya çıkmadığı, hatta emperyalizme karşı görüşleriyle öne çıktığı dönemlerdir. ABD’nin bu yıllarda esir milletlerin kurtuluşu için mücadele eden, milletlerin özgürce yaşaması ve demokrasinin yayılması için çaba gösteren bir güç görüntü- • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 210 • bilig KIŞ 2015 / SAYI 72 sünde olduğudur. Buradan hareketle Mütercimler ve Öke, Kore’ye asker gönderme kararının sonraki yıllarda açıkça beliren Washington’un emperyalist politikalarına bakarak eleştirildiğini, hâlbuki o günün şartlarında olay değerlendirildiğinde Türkiye’nin asker gönderme gerekçelerinin gayet makul olduğunu söylemektedir (Mütercimler vd. 2004: 129). Türkiye’nin BM çatısı altında Kore’ye asker göndermesi ve askerlerin oradaki kahramanca mücadelesi dünya kamuoyunda Türkiye lehine sonuçlar doğurdu. Ortamdan istifadeyle 11 Ağustos’ta NATO’ya müracaatını yenileyen DP istediği sonucu alamadı. Ancak Washington’un, Türkiye’nin NATO’ya girişine yönelik itirazı uzun süreli olmadı. Çünkü 1951 yılı başlarında Doğu Avrupa ülkeleri silahlanıyor olması, NATO’nun güneydoğu kanadını tehdit ediyor, Türkiye ise üye olmadan NATO’yla işbirliğine yanaşmıyordu (Kuniholm 1984: 24-25). Ayrıca Türkiye’nin isteğine karşı direnmek Türkiye’yi başka arayış içerisine itebilirdi. Sovyetlerin Akdeniz’e inmesine engel olacak Türkiye mutlaka Batı’nın askerî kanadı içerisinde yer almalıydı. Washington’un bu yaklaşımına karşılık Danimarka, Norveç ve Belçika Akdeniz’de bir savaşa sürüklenecekleri ve ABD’nin kendilerine yaptığı askerî yardımı azaltacağından endişe duyarak baştan beri itirazlarını dile getiriyorlardı. Asıl muhalefet ise daha önce engeli Washington olarak işaret eden İngiltere’den gelmekteydi (Oran 2002: 549). Zira Londra, Türkiye ve Yunanistan’ın Atlantik Paktı yerine Ortadoğu savunma planı içine alınmasını istiyordu. İkinci Dünya Savaşı’nın yarattığı ekonomik sıkıntı yüzünden artan Arap milliyetçiliği karşısında zor durumda kalan İngiltere üçüncü dereceden bir güç olmamak için bölgedeki etki alanını kaybetmek istemiyordu (Abadi 1982: 38). Türkiye’nin NATO’ya kabulünü, Ortadoğu’da kurmayı planladığı Ortadoğu Komutanlığı’na (Middle East Command ODK) katılım şartını koştu. Türkiye’nin, NATO’ya eşit statüde katılmadan ODK’ya katılmayacağını kesin bir dille belirtmesinin yanında ABD’nin de ODK’ya pek sıcak bakmayışı, İngilizlerin Türkiye’nin üyeliğine karşı itirazını kaldırmasına sebep oldu. NATO’ya katılımın karşılığı olarak Türkiye de bu projeye destek vermek durumunda kaldı ve Ekim 1951’de ODK’ya katıldı (Devereux 1990: 73). Türkiye’nin ODK’ya iştiraki, NATO’ya katılımın bedeliydi ama aynı zamanda Menderes hükümetinin gönlünde yatan politikaların hayata geçirilmesi için de bir fırsattı. 18 Şubat 1952’de Yunanistan’la birlikte diğer ülkelerle eşit statüde NATO’ya katılan Türkiye, ODK sayesinde bir yandan Araplar üzerinde nüfuz kurarken diğer yandan da İsrail’le iyi ilişkiler geliştirerek, Sovyetlere karşı Ortadoğu’da güçlü bir blok oluşturmak pe- • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 211 • KIŞ 2015 / SAYI 72 bilig şindeydi. Ancak Türkiye’nin Arap ülkeleri üzerinde ciddî bir etkisi yoktu. Hatta Mart 1949’da İsrail’i tanıması ve yine aynı yıl İsrail’le ticarî anlaşma imzalaması Arapların tepkisini çekti ve Türk-Arap ilişkilerini olumsuz yönde etkiledi. Türk-Arap ilişkilerindeki olumsuzlukları sadece Türkiye’nin İsrail’le olan ilişkilerine bağlamak da yeterli olmaz. Bu durumu aynı zamanda Arapların gündemiyle Türkiye’nin gündeminin farklı olmasıyla da alakalandırmak lazımdır. Türkiye Sovyetlere karşı set oluşturmaya çalışırken, Arap dünyasında, İngiliz emperyalizminin bölgedeki temsilcileri olarak algılanan Kral Faruk ve Irak’taki Faysal hanedanlarına karşı tepkiler vardı. Bu tepkiler, İngilizlerle birlikte hareket eden Türkiye’nin bölgeyle ilişkilerini zora sokuyordu. Ayrıca Türkiye’nin Arap Orta Doğusu’nu, ODK çerçevesinde Batı eksenli politikalara çekmeye çalışması Mısır’ın Arap dünyasının liderliği iddiaları önünde bir engel gibi algılandı. Zaten Mısır başta olmak üzere Arap devletlerinden bu katılıma itirazlar yükseldi. Sovyetler ise, Ankara’ya bu katılımdan duydukları rahatsızlığı dile getiren bir nota verdiler. Ancak Menderes hükümeti bunu çok ciddîye almadı (Oran 2002: 619). Türkiye NATO’ya alındıktan sonra söz verdiği üzere ODK’ya hayat vermek için gayret etti, ancak gerek ABD’nin askerî desteği olmaması, gerekse de Mısır’ın ODK’ya katılmayı reddetmesi, üstelik Mısır’da Temmuz 1952’de Hür Subaylar önderliğinde girişilen darbeyle yönetim değişmesi, ODK’nın ölü doğmasına sebep oldu. İngilizler Ortadoğu’daki konumlarını güçlendirmek için, ODK’da yer alan komutanlık kelimesinin çağrıştırdığı emperyalist ifadenin yerine, Orta Doğu Savunma Organizasyonunu (Middle East Defence Organization ODSO) tercih ederek, oluşturulmaya çalışılan güvenlik örgütünü Araplara çekici göstermeye çalıştılar (Devereux 1990: 67-71). Türkiye İngiltere’ye ciddî anlamda destek verdi. Ancak İngiltere’nin aksine Türkiye, Mısır üzerinde ısrar etmek yerine ilk olarak Irak’la işbirliği yapılmasını, ardından diğer Arap devletlerine bu teklifin götürülmesini önerdi. İngilizler bu fikre sıcak baktı, ama Amerika Mısır olmadan yola devam etmenin imkânsız olduğunu düşünüyordu. Aslında ABD’de ODSO’yu önemsiyor ve Arapların katılımını istiyordu. Ancak İngiltere’nin Mısır’la devam eden anlaşmazlığı ve artan askerî zaafı karşısında ABD’nin İngiltere’ye karşı güveni azaldı. 1953 yılı başında iktidarı devralan Eisenhower yönetimi ODK ve ODSO’ya güvenmenin sağlıklı olmadığını düşünerek yeni bir oluşuma gitme kararı aldı. Çünkü her şeyden önce Araplar asıl tehdidin Sovyetler Birliği değil, İsrail’den geldiğine inanıyordu. Üstelik İngiltere emperyalist bir güç olarak algılandığından Londra’yla • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 212 • bilig KIŞ 2015 / SAYI 72 işbirliğine Arap dünyası sıcak bakmıyordu. Ayrıca İngiltere Arap dünyasında lider konumda olan Mısır’la Süveyş kanalı yüzünden anlaşmazlığa düşmüş ve bunu çözüme kavuşturmada yetersiz kalmıştı. Bütün bunların yanında henüz bağımsızlığa kavuşmuş Arap ülkeleri ekonomik kalkınmaya önem vermişlerdi. Stalin’in ölümünden sonra bu ülkeler Moskova’yla işbirliğine gitme ihtimalleri yüksek olduğundan Eisenhower yönetimi Ortadoğu’da inisiyatifi ele almaya karar verdi. NATO’ya üye olduktan sonra Türkiye’nin Dışişleri ve Savunma politikaları NATO’nun ortak savunma planı çerçevesinde işleyecektir. Türkiye’nin NATO’ya üye olması ABD başta olmak üzere Batı için bir anlamda hayati öneme sahipti. Zira Avrupa’da NATO’nun 14 tümenine karşı SSCB’nin 219 tümeni vardı ve bu ezici üstünlük Avrupalıları ve ABD’yi ürkütüyordu. Bu anlamda Boğazların denetimine sahip Türkiye’nin NATO üyeliği Soğuk Savaşta Sovyetlerin Akdeniz’e inmesinin önünde bariyer görevi görmenin yanında, topraklarına inşa edilecek üslerle birlikte Batı’nın Ortadoğu, Akdeniz ve Balkanlar’daki Batı’nın hayati çıkarlarını güvence altına alabilmek adına önemliydi (Albayrak 2002: 855-877).2 Balkanların ve Türkiye’nin güvenliğini sağlamlaştırma aynı zamanda Balkan ülkeleri arasında işbirliğini geliştirme ve daha özelde Yugoslavya’nın doğu bloğuna kaymaması beklentisiyle Türkiye, Yunanistan ve Yugoslavya Dışişleri bakanları Amerika’nın da desteğiyle Şubat 1953’de Ankara’da bir dostluk ve işbirliği antlaşması imzaladılar. 9 Ağustos 1954’de bu antlaşma Bled’de ittifak haline dönüşerek “Balkan Paktı” adını almıştır (Bağcı 2001: 57). Paktın amacı Sovyetler’le uydularından gelecek tehdit ve tehlikelere karşı Amerikan desteğine açıktı. Pakt kısa süreli oldu, özellikle Stalin’in 1953’te ölümüyle birlikte Tito Sovyetlerle yakınlaşma politikasını başlattı, bağlantısızlar içerisinde Nehru ve Nasır’la birlikte etkin bir politika devam ettirmek istedi. 1955 yılı 18-24 Nisan tarihlerinde Endonezya’nın Bandung şehrindeki bağlantısızlar konferansına Türkiye de Devlet Bakanı Fatin Rüştü Zorlu’yla katıldı. Zorlu burada da Paktlar politikasını savunduysa da tasvip görmedi. 1955’de Kıbrıs meselesi yüzünden çıkan TürkYunan gerginliği de Balkan Paktı’nın hukuken 1960’ya kadar devam etse de fiilen 1955’de ortadan kalkmasına sebep oldu. Türkiye Güney ve Doğu komşularıyla da benzer bir ittifaka girmiş, 24 Şubat 1955’de Bağdat Paktını kurmuştur. Pakta bilahare 4 Nisan’da İngiltere, 23 Eylül’de Pakistan ve 3 Kasım da ise İran iştirak etmişlerdir. 1958’de ihtilal sonrası Irak’ın ayrılmasından sonra ABD gözlemci olarak katıldığı Pakt, CENTO adıyla 1979’a kadar devam etti. Pakt da Sovyet • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 213 • KIŞ 2015 / SAYI 72 bilig tehdidine karşı bölge güvenliğini sağlamaya yönelik bir ittifaktı (İnce 1974: 30, Göktepe 1999: 103-129). Türkiye’nin o dönemdeki dış politikası ittifak arayışları olarak değerlendirilebilir. Özellikle Balkan ve Bağdat Paktı örneklerinden de görüleceği üzere bu girişimler Türkiye’nin güvenliğine bir yarar getirmediği gibi paktın dışında kalan diğer bölge ülkelerinin de tepkisini çekmiştir. Özellikle Orta doğu ülkeleri bu girişimleri kendi güvenlikleri açısından kuşkuyla değerlendirmişler, bu durum uzun vadede Türk Dış politikasını menfi etkilemiştir. Bağdat Paktı çerçevesinde Ortadoğu’da Batı eksenli politikalarla etkinliğini artırma çabalarının İsrail ve Sovyetleri endişelendirmesi, Arap liderliğine soyunan Nasır’ın Türkiye’nin Arap dünyasını yönlendirmek istemesinden rahatsız olması ve dahası İsrail’in kendisine karşı bir blok oluşturuluyor endişesiyle Bağdat Paktı’nı baltalaması, Demokrat Parti’nin Ortadoğu’da Batı endeksli savunma sistemi kurma girişimini boşa çıkarttı. DP’nin politikasındaki başarısızlıkta ABD’nin, 1956 Süveyş Krizi’nden sonra bölge siyasetine aktif olarak girmeye başlamasının da etkisi olduğu söylenebilir. Süveyş krizi ve sonrasında Mısır ve Suriye’nin Sovyet yanlısı tutumları, ABD’nin Orta Doğu’da aktif rol alması sonucunu doğurdu. Süveyş krizinin Ortadoğu’ya olan en ciddî etkisi İngiltere’nin bölgedeki hâkimiyetinin sona ermesi ve Fransa ve İsrail’le giriştikleri işgalin yarattığı olumsuz havayı değerlendiren SSCB’nin anti-emperyalist söylemiyle bölgede popüler hale gelmesi oldu (Louis vd. 1989: 377-392). Sovyetlerin bölgede etkin olmasının önüne geçmek için 5 Ocak 1957’de Başkan Eisenhower Kongre’ye bir bildirge sundu. Tarihe Eisenhower doktrini olarak geçen bildirgede “dileyen her ulusla askerî yardımlaşma ve işbirliği programları, uluslararası komünizmin kontrolündeki herhangi bir milletten gelecek silahlı saldırı karşısında istendiği takdirde Birleşik Devletlerin askerî yardımını da içerecek türde programlar oluşturması” öngörüldü. Hatta bu çerçevede ABD Türkiye’ye 20 adet F-100’lerden oluşan bir filo, ödünç iki denizaltı ve askerî donanım sözü verdi. Bu Türkiye’de Menderes hükümetine bir rahatlama getirdi. Ancak Eisenhower doktriniyle Türkiye’nin Bağdat Paktı’ndan beklentilerini bitirdiği anlaşıldı. Zira ABD, Ortadoğu’yla aktif olarak ilgilenmesinden sonra İsrail ve Mısır’ı rahatsız etmemek için Bağdat Paktı’nı pasifize ediyordu (Mütercimler vd. 2004: 203). Özellikle Nasır’ın Arap dünyasının liderliğine soyunma girişimleri Türkiye’nin bu yöndeki çabalarını zaafa uğratan en önemli faktör gibi duruyor. Bu noktada başarılı olamayan Türkiye Süveyş Krizi sonrası Ortadoğu’daki gelişmelere daha saldırgan tavır takındı, müdahaleci ve abartılı bir politika • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 214 • bilig KIŞ 2015 / SAYI 72 izledi. DP’nin Ortadoğu siyasetinde göze çarpan bir husus da, Arap Orta Doğusuna yönelik izlediği siyasetinde uğradığı hayal kırıklığının etkisiyle İsrail’e yönelmesidir. Bu tavır değişikliğinin bir gerekçesi de ABD’nin de bölge siyasetini İsrail üzerine inşa etmeye başlamasıdır (Mütercimler vd. 2004: 244-245). DP ilk yıllarında dış politikada mesaisini Sovyetlere karşı güvenlik kuşağı oluşturmaya ayırırken, iktidarlarının ikinci yarısının sonlarına doğru Kıbrıs sorunu belirgin şekilde gündeme oturmaya başladı. Çok Yönlü Dış Politika İnşa Gayreti 1957 yılına gelindiğinde ABD’nin Ortadoğu’da daha etkin ve doğrudan müdahil olduğunu görüyoruz. Bunun somut bir göstergesi olan Eisenhower Doktrini ise Türkiye’yle Mısır ve Suriye başta olmak üzere Arap ülkeleri ve SSCB arasında krize yol açtı. Zaten 1957 ve 1958 yılları özellikle Irak, Ürdün, Suriye ve Lübnan’da krizlerin patlak verdiği yıllardır. Bu krizler ilk etapta ABD’nin desteğini alabilme adına belki Türkiye’nin aleyhine olmadığı söylenebilir. Zira ABD’nin Ortadoğu’da operasyonlarını yürütülebilmesi için Türkiye’ye ihtiyacı vardı. Nitekim bu krizler sonrasında, 1954 yılında kurulan İncirlik Üssü geliştirildi. Hülasa, bu krizlere yönelik Türkiye’nin güvenlik çıkarlarıyla ABD’nin bölgesel çıkarları büyük oranda örtüştüğünden bu yılda arttı giderek azalan ABD yardımlar önemli oranda arttı (Bağcı 2001: 133). Dolayısıyla 1959 yılı bir yönüyle TürkAmerikan ilişkilerinin en iyi yılı oldu. Özellikle Başkan Eisenhower’ın ve diğer Amerikan üst düzey yetkililerinin Ankara’yı ziyaret etmesi bu anlamda önemliydi. Yine aynı yıl Türkiye ABD’nin oyuyla ilk kez BM Güvenlik Konseyi’ne seçildi (Kuneralp 1999: 76). Ayrıca ABD’deyle 5 Mart 1959’da ikili anlaşma imzalandı. Bu anlaşmayla Beyaz Saray her hangi bir tehlike karşısında Türkiye’ye silahlı yardım taahhüt ediyordu. Anlaşmanın giriş bölümünde bu yardımın doğrudan veya dolaylı saldırılar karşısında verileceği ifade edilmekteydi. Muhalefetse anlaşma metninde yer alan “dolaylı saldırı” ifadesinin iktidara yönelik halk hareketini de kapsayacağından, böyle bir durumda ABD’nin Türkiye’ye müdahalesi için zemin yaratacağı gerekçesiyle karşı çıktı (Oran 2002: 569-570). Bu biraz da iç siyasetin etkisiyle yapılan bir muhalefetti. Türk-Amerikan ilişkilerinin bu görüntüsünün yanında 1959 yılı itibarıyla net olarak Türk dış politikasında zikre değer bazı arayışların olduğunu da gözlemliyoruz. Biryandan ABD’yle ilişkiler devam ettirilmek istenirken, diğer yandan da ABD dışındaki seçenekler Türk dışişlerinin gündemini meşgul etmeye başladı. Mesela Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu’nun 1959 yılı Dışişleri Bakanlığı bütçe görüşmeleri esnasındaki konuşması • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 215 • KIŞ 2015 / SAYI 72 bilig ABD’ye eklemlenmiş bir ülkenin Soğuk Savaş dönemi politik söyleminden nispeten uzak, Üçüncü Dünya ülkeleri ve SSCB’yle ilişkilerin gelişmesine zemin hazırlayan bir içerikteydi. Daha önce şiddetle meydan okuduğu Tarafsızlar Bloğuna bu kez birçok atıfta bulundu. 1955’te Bandung Konferansı’nda Tarafsız ülke liderlerine ve politikalarına karşı sert üslup takınan Zorlu, 1958 yılı sonu itibarıyla bu blokla ilişkileri tamir etmekle kalmadı aynı zamanda Nehru’yu Türkiye’ye davet etti. Zorlu’dan sonra Cumhurbaşkanı Bayar’ın da 1 Kasım 1959’da Meclis’te yaptığı konuşmada benzer çizgideydi (Mütercimler vd. 2004: 240). Bundan sonraki dönemde Menderes’in konuşmalarında da artık iki kutuplu dünyanın ötesindeki gerçeklerin olduğu teması işlenmeye başladı. Global anlamda bakıldığında da 1959 yılında iki kutup arasında, hala krizlere varan önemli sorunlar olmakla beraber karşılıklı ziyaretler neticesinde belli oranda bir yumuşama havası da yakalandı. Mesela Eylül 1959’da Kruşçev ABD’yi ziyaret etti ve aynı süreçte birçok Batılı ülke SSCB’yle ekonomik alanda işbirliği içine girdi. Diğer yandan bu sıralarda Türk basınında da ABD’nin yanı sıra NATO üyesi ülkelerin Moskovayla olan ekonomik ilişkilerini geliştirirken Türkiye’nin Sovyetlere karşı NATO’nun “en ağır seyreden gemisi olmasının anlaşılamaz olduğu” (Günver 1985: 137) eleştirileri yapılıyordu. Özellikle stratejik füzeler konusundaki gelişmelerden dolayı ABD’nin geleneksel küresel politikalarında Türkiye’nin stratejik önemini yitirdiğine yönelik atıflar vardı. Bu yazılarda da Türkiye’nin Batı eksenindeki duruşuna karşı herhangi bir tenkit yokken, artık yeni bir döneme girildiğini ve Türkiye’nin stratejisinde değişikliğe gidilmesi ve çok taraflı politikaların geliştirilmesi vurgulanıyordu (Forum 1959: 6-9). DP hükümeti de tam bu sıralarda dış politikada benzer mantıktan hareketle bazı hamleler peşindeydi. 1959 yılı Aralık ayında Sağlık Bakanı Lütfi Kırdar bir heyetle Moskova’yı ziyaret etmesiyle Sovyetlere üst düzey ziyaret başlatılmış oldu. Bu ziyaret Moskova’yla ilişkilerin sadece bir başlangıç olduğu anlaşıldı. Nitekim Zorlu 9 Ocak 1960’ta TBMM’nde yaptığı konuşmada Moskova’yla ilişkilerinin kurulmasından ve bu yöndeki kararlarının hükümete ait olduğunun altını çizdi. Nisan ayına gelindiğinde de Menderes-Kruşçev’in karşılıklı olarak ziyaretleri açıklanacaktır. Temmuz ayında önce Menderes Moskova’yı ziyaret edecek, sonrasında da Kruşçev iade edecekti.3 Fatin Rüştü Zorlu’nun çalışma ekibinde yer alan diplomat Semih Günver’in anlatımına göre Menderes’in Moskova’yı ziyaret etme fikri kendisine aittir. “1958’de Çekoslovaklarla Clearing (Takas) Anlaşması imzalan- • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 216 • bilig KIŞ 2015 / SAYI 72 mıştı. Clearing hesabından Türkiye’nin alacaklı olduğu meblağla taksitlerini ödemek suretiyle Çekoslovakya'ya Sümerbank’ın ve Çanakkale'nin porselen fabrikaları yaptırılmıştı. Türkiye’nin Batı dünyasına karşı ticaret dengesinin açık olmasına karşılık sosyalist ülkelerden alacaklı durumdaydı. Üstelik bu ülkelerden Türkiye’nin ihtiyacı olan kalemlere de rastlanmıyordu. Sovyetler Birliğiyle olan durum da aynıydı. ABD başta olmak üzere Batılı müttefikler Sovyetlerle her alanda Türkiye’den çok fazla alışveriş yapıyorlardı. İşte buradan hareketle Günver, Zorlu’ya “Biz de niçin, bazı yatırım projelerini Moskova'ya finanse ettirmiyoruz. İhracatımızı biraz arttırır, Clearing hesabındaki alacaklı bakiyemizi çoğaltır, taksitleri bu hesaptan öderiz” önerisinde bulundu. Günver ekonominin rotasını tamamen Sovyetlere çevirmeyi önermiyordu. Sınırlı işbirliğiyle bir iki önemli projenin gerçekleştirilmesi Türkiye için faydalı olur düşüncesini taşıyordu. Nitekim sonraki yıllarda Aliağa rafinerisi, İkinci Demir ve Çelik Fabrikası, Alüminyum Fabrikası vesaire bu şekilde gerçekleştirilecektir. Üstelik bu yolla Amerikalıların da Türk ekonomisine katkıda bulunmasına teşvik edilebilirdi (Günver 1985: 137-138). Bu dönem Türkiye’nin dış politikasının mimarı Zorlu da uzun zamandır Türkiye’nin ABD’ye bu kadar bağımlı olmasından rahatsızdı. Ayabakan’ın dönemin gazetecilerinden Kemal Bağlum’un anılarından aktardığına göre Zorlu’nun Menderes’e “Amerika’nın neredeyse uydusu durumuna düşmekten kurtulmayı, sık sık tekrarladığını” ve başbakanın cevabınınsa “bakalım, zaman ne gösterecek?” seklinde olduğunu belirtir. Zorlu, Türkiye’nin ABD’ye bu denli bağımlı olmasının önlemenin bir yolu olarak da Moskova’yla ilişkilerin geliştirilmesini önemsiyordu. Sovyetler ve tarafsızlarla kurulacak ilişkilerin de aynı zamanda tek yanlı demokrasi anlayışını çeşitlendireceğine inanıyordu (Ayabakan 2009: 27-28). Böylece Türkiye’nin iç ve dış politikada itibarını artıracağını düşünüyordu. Zorlu, Günver’in fikrini beğenip Menderes’e aktardı. Menderes ise bu fikri daha ileriye götürerek 1960 yılı Temmuz ayında ekonomik ve siyasi görüşmeler yapmak üzere Moskova’yı ziyaret etmeye karar verdi. Bayar ve Genelkurmay Başkanı Rüştü Erdelhun’nun da onayını aldı. Türkiye’nin ABD’yle o zamana kadar olan ilişkilerin doğası gereği böyle bir karara varılmadan Washington’dan onay alınması gerekirdi. Ancak bu girişime karşı olur endişesiyle Washington’un Moskova ziyareti kesinlik kazandıktan sonra bilgilendirilmesine karar verildi. Sonrasında Zorlu, Moskova ziyaretinin iktisadi kısmının hazırlıklarının başlaması için hemen Semih Günver’i görevlendirdi. Günver, Ankara’daki Sovyet Büyükelçisi Rijov’le birlikte bu ziyaret çerçevesinde şekillenecek Türk-Sovyet ilişkileri için hazırlık çalışmalarına başladı. • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 217 • KIŞ 2015 / SAYI 72 bilig Türkiye’nin Sovyetlerle bu tarzda bir ilişkiye geçmesi ABD ve onun bölgedeki müttefiklerini ciddi anlamda endişelendirdi. ABD özellikle CENTO bağlamında Tahran’ı ziyaret edecek Türk heyetinden bu yakınlaşmanın arkasında yatan nedenleri öğrenme konusunda Şah’a telkinde bulunmuştu. Yakınlaşmanın ülkesinde kendi konumunu etkileyeceği endişesiyle İran Şah’ı da zaman zaman diplomatik nezaketi aşan ısrarlarda bulundu (Yılmaz 2004: 126). Washington’da bir kesim Türkiye’nin Moskova’ya yaklaşmasından hoşnut değildi. Soğuk Savaş’ın başından beri Washington’a danışmadan hareket etmeyen Ankara bu sefer ABD’yi bilgilendirmeden Moskova’yla diyalog kurmuştu. CIA ve Amerikan Dışişlerinde bir grup Türkiye’nin Moskova’yla ilişkileri geliştirmek isteğini NATO içinde ve hür dünyada siyasi dalgalanmalara yol açacak nitelikte bir olay olarak algıladı (Günver 1985: 138). Bu, elbette Türkiye’nin politikalarında bir eksen kayması anlamına gelmiyordu. Nitekim 1960’ların sonuna doğru Türkiye’de benzer arayışlar başlayacaktır. Ancak DP hükümetinin dış politikadaki bu girişimi Washington’da ciddi endişe kaynağı oldu. Washington’da bir kesim Türkiye’nin Sovyetleri tehdit olarak görmemesinin ABD’nin Ankara üzerindeki nüfuzunu azaltacağını bunun da bölgesel çıkarları açısından ciddi sorunlar oluşturacağı düşüncesi hâkimdi (US NA RG 273 Box: 53).4 DP’nin dış politikadaki bu arayışı 27 Mayıs Darbesi dolayısıyla sonuçsuz kaldı. Sonuç II. Dünya Savaşı’ndan sonra Türkiye’nin güvenlik endişesiyle Batı’ya eklemlenme arzusu Türk dış politikasını tek yönlü bir çizgiye sürükledi. Özellikle 1947 Truman Doktriniyle başlayan yardımlarla birlikte Washington’un Türk iç ve dış politikasında etkisi arttı. Ama bu her zaman Türkiye’nin ABD’nin yörüngesine girdiği anlamına gelmemektedir. Zira Türkiye’nin küresel gücün şemsiyesi altında olsa da zaman zaman bölge siyasetini kontrol etme gayretlerine girdiği vakidir. Mesela Bağdat Paktı bu anlamda Nasır’ın Ortadoğu siyasetini kontrol altına alma gayretlerini belli ölçüde sınırlandırmıştır. İkinci Dünya Savaşının hemen sonunda, hatta savaş esnasında Sovyetlerin tavrı ve Doğu Avrupa’daki politikaları Ankara’yı endişelendiriyordu. Coğrafî olarak da küresel güçlerin bölgesel politikalarının kesiştiği nokta olan Türkiye için taraf olmak bir anlamda kaçınılmazdı. Bu süreçte Ortadoğu rejimleriyle zaman zaman gereksiz sürtüşmelere girdiğinden dolayı Ortadoğu’yu kaybettiği söylense bile, tamamen istikrarsız bir bölge olan Ortadoğu devletleriyle bir ilişki içinde olmak pek de gerçekçi gözükmüyordu. • Göktepe, Seydi, Soğuk Savaş Başlangıcında Türk Dış Politikası • 218 • bilig KIŞ 2015 / SAYI 72 Türkiye’nin kendisini Soğuk Savaş politikalarına endekslemesi aslında tercihinden ziyade zorunluluktu. Türkiye’nin Batıyla olan ilişkileri bir anlamda Avrupa medeniyetine dâhil olmanın delili olarak görüldüğünü unutmamak gerekir. Bu dönemde Batıyla geliştirilen ilişkiler sayesinde Türk ordusunda modernizasyon süreci hızlanmış ve Soğuk savaş döneminde Türkiye önemli ölçüde yalnızlıktan kurtulmuştur. Ancak Sovyet tehdidine endeksli güvenlik algısıyla ekonomik açmazına dış kaynak bulma kaygısı Türk dış politika yapıcılarının Batı’nın bölgesel politikalarına ziyadesiyle angaje olması sonucunu doğurduğu söylenebilir. Açıklamalar 1 NA: İngiltere Milli Arşivi; FRUS: Foreign Relations of United States). 2 Türkiye, NATO üyeliği yanı sıra ABD’yle 3’ü 1950 öncesinde, 31’i DP iktidarında, 20’si 1960’dan sonra olmak üzere toplam 54 ikili antlaşma yaptı. Pek çoğu Meclisçe değil, Dış işleri Bakanlığı veya ilgili askeri makamlar tarafından onaylandı. ABD Türkiye'de askeri üs kurma hakkını böyle elde etmiştir. Muhalefet hükümeti ülkenin milli güvenliği ve hâkimiyetini ihlal ettiği gerekçesiyle suçlamıştır (Gönlübol vd. 993: 235-236). 3 Bu SSCB’yle ilişkilerin sorunsuz olduğu anlamına gelmez. Jüpiter füzelerinin Türkiye’ye yerleştirilmesi kararına imza atması ve İncirlik’ten havalanıp Sovyet semalarında gerçekleşen U-2 casus uçaklarının uçuşları Türk-Sovyet ilişkilerinde sorun olacak, sorunlar diplomatik nezaket içinde yansıtılacaktır. Menderes’in çok yönlü dış politika oluşturma gayretleri için (bk. Seydi 2011: 1-16). 4 Amerikan Milli Arşivi. Kaynaklar Arşiv Kaynakları İngiltere Milli Arşivi NA PREM3/447/9; NA FO 371/48697 Amerikan Milli Arşivi US
.XII. ATATÜRK SONRASI TÜRKİYE DIŞ POLİTİKA (1938-1995) Türkiye’nin Lozan’dan arta kalan sorunlarını hallettiği 1930 yılından itibaren dünya bir buhranlar devresine giriyor ve özellikle Avrupa’da patlak veren buhranlar Türkiye’yi de etkisi altına alıyordu. Bu sebeple iki savaş arası dönem, dünyada bir barış devresi olmaktan ziyade, yeni bir dünya savaşının tohumlarının atıldığı bir dönem olmuştur. Dünyada 1925-1929 arasındaki nispi yumuşama döneminin dışında özellikle 1929-30 dünya ekonomik bunalımından sonra uluslararası gerginlik hızla artmış, I. Dünya Savaşının getirdiği statükoyu korumak isteyen anti-revizyonist devletler ile bu yapıyı değiştirmek isteyen revizyonist devletler arasında gittikçe keskinleşen bir kutuplaşma doğmuştur. Avrupa ve dünyanın kısa sürede bunalımlar dönemine girdiği yıllarda, Türkiye revizyonist Avrupa devletleri gibi, bu buhranları kendi çıkarları için kullanma yoluna gitmemiştir. Aksine kolektif barış ve güvenliğin hararetli bir savunucusu olarak anti-revizyonist bir politika takip etmiştir. Bu dönemde Türkiye, bütün devletlerle olan ilişkilerini devam ettirmekle beraber, kendi güvenliğini ön planda tutarak öncelikle bölgesel ittifaklara yönelmiş, (Balkan ve Sadabat Paktı) ancak Avrupa’daki hızlı askeri ve siyasi gelişmeler, özellikle İtalyan tehlikesi endişe verici boyutlara varınca bölgesel ittifakların yanı sıra Batı ülkeleri ile işbirliğine yönelmiştir. Bu sebeple 1930’lu yıllardan itibaren İtalyan tehlikesi Türkiye’nin dış politikasına ana istikametini veren faktörlerden biri olmuştur. Gerçi Atatürk’ün gerçekleştirdiği radikal inkılaplar sonucu kurulan Laik devlet düzeni ile siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel alanlarda meydana gelen değişiklikler hiç şüphesiz Türkiye’yi yapı itibariyle batıya yaklaştırmıştır. İç politikada başlayan bu radikal değişikliklere paralel olarak Türk dış politikası 1930’lu yıllardan itibaren Batıya yönelmiştir. İtalyan tehlikesi bu yönelişin bir işbirliğine ve ileride bir ittifaka dönüşmesinde önemli rol oynamıştır. Bölgede ortaya çıkan İtalyan tehlikesi karşısında Batı ülkeleri ile işbirliğine girişen Türkiye Milli Mücadele yıllarından itibaren, dış politikasının temel unsuru olan Sovyetler Birliği ile ilişkilerini bozmak istememiştir. Aksine jeopolitik yeri ve son derece stratejik mevki gereği Batı ülkeleri ile Sovyetler Birliği arasında hassas bir denge kurmaya büyük gayret sarf etmiştir. Türk-İngiliz-Fransız İttifakı Atatürk, 10 Kasım 1938 tarihinde hayata gözlerini yumarken Avrupa önemli çalkantılar içerisinde ve İkinci Dünya Savaşının eşiğinde bulunuyordu. Çünkü hızla silahlanan Almanya, Versay Antlaşmasını yırtmış, Milletler Cemiyeti’nden çekilmiş, Avrupa’da Almanların yaşadığı yerleri Almanya’ya bağlamış, öte yandan “Büyük Roma” ideali ile genişlemek çabasında olan İtalya ile Japonya’nın da dahil olacağı bir ittifak yapılmıştı. Böylece Avrupa’da barış cephesi olarak bilinen İngiltere ve Fransa karşısında üstünlüğünü ortaya koymuş, İngiltere’nin takip ettiği yatıştırma politikası giderek sonuçsuz kalmıştır. Almanya’nın izlediği bu politika Batıda ve Sovyetler Birliğinde büyük endişeler yaratmasına rağmen, -barış yanlısı olmakla birlikte- uzun bir süre Türkiye’yi korkutmamıştır. Hatta, Atatürk’ün Almanya hakkında bir savaşa sebep olabileceği uyarılarına rağmen, Hitler’in “bir millet bir devlet” politikası ile Avusturya’ya ve Südetleri ele geçirmesi ve kendisini Versay’ın zincirlerinden kurtarması Türkiye tarafından anlayışla karşılanmıştır. Ancak Almanya’nın 15 Mart 1939’da Çekoslovakya’yı işgal etmesi ve böylece “hayat sahası” politikasına başlaması Türkiye’de ciddi endişeler doğurmuştur. Diğer taraftan Doğu Akdeniz ve Balkanlarda öteden beri genişleme emelleri güden İtalya’nın 7 Nisan 1939’da Arnavutluk’u işgal ederek Balkanlarda bir köprü başı elde etmesi Türkiye’nin güvenlik endişelerini doruk noktasına çıkarmıştır. Nitekim bu olay üzerine Türk devlet adamları da artık tarafsızlık imkanı kalmadığına inanarak Türk dış politikasını Batı ittifakına yöneltmeye karar vermişlerdir. Sonuçta İtalya, Arnavutluk’a çıkar çıkmaz İngiltere’nin teklifi ile Türkİngiliz-Fransız ittifakına kadar varacak olan görüşmeler Türkiye ile İngiltere arasında başlamıştır. İtalya’nın Arnavutluk’u işgalinden doğan buhran içinde İngiltere yatıştırma politikasını terk ederek Fransa ile birlikte Yunanistan ve Romanya’ya garanti verdiler. İngiltere 13 Nisan’da aynı garantinin Türkiye’ye de verilebileceğini bildirdi. Türkiye 15 Nisan’da verdiği cevabında teklifi uygun karşılamakla beraber, bu garantinin iki taraflı olmasını, Mihver devletlerince Akdeniz ve Balkanlarda saldırıya geçilmedikçe Türkiye’nin tarafsızlığının korunması, bir saldırı halinde Boğazların savunulması için İngiltere’nin yardım etmesini ve Sovyetler Birliği’nin işbirliğinin sağlanmasını istemiştir. Bu çerçevede yapılan müzakereler sonunda 12 Mayıs 1939’da Türkiye’yi “Barış Cephesi”ne bağlayan Türk-İngiliz ortak deklarasyonu yayınlanmıştır. Türk-İngiliz görüşmelerine Fransa da katılmış, ancak Türkiye Hatay Sorunu halledilmediği için deklarasyonun üçlü olmasını kabul etmemişti. Daha sonra 23 Haziran 1939’da iki devlet arasında yapılan bir anlaşma ile Fransa’nın Hatay’ın Türkiye’ye katılmasını kabul etmesi üzerine, aynı gün Türk-İngiliz deklarasyonunun benzeri olan Türk-Fransız ortak deklarasyonu da ilan edilmiştir. Sovyetler Birliği deklarasyonu görünürde iyi karşılamıştır. Daha Türk-İngiliz görüşmeleri sırasında Ankara’ya gelen Dışişleri komiser yardımcısı Potemkine, Sovyetler Birliği’nin bu görüşmeleri olumlu karşıladığını bildirmiştir. Almanya ise, Türkiye’yi Alman dış politikasına mümkün olduğu kadar yakın tutmak, ya da çıkacak savaşta Türkiye’nin tarafsızlığını sağlamak amacıyla İngiltere ile başlayan müzakerelerin bir ittifaka varmasına engel olmaya çalışmış, bu amaçla en iyi diplomatlarından olan Von Pagen’i Ankara’ya Büyükelçi olarak atamıştır. Fakat Türk-İngiliz ortak deklarasyonuna engel olamamıştır. Türkiye, İtalya tehlikesi karşısında Batı dünyası ile görüşmelere girişirken Milli Mücadele yıllarından itibaren dış politikasının temel unsurlarından biri olan Sovyetler Birliği’ni bertaraf etmek istememiştir. Aksine dış politikasında hem İngiltere’ye hem de Sovyetler Birliği’ne dengeli bir ağırlık vermeye özel bir dikkat göstermiştir. Türkiye Mihver devletlerine karşı başlatılan barış çabalarına Sovyetlerin de katılacağına ve bu görüşmelerin karşılıklı imzalanacak bir pakt ile tamamlanacağına inanıyordu. Türkiye’nin bu inancını, gerek Türk-İngiliz görüşmelerini Sovyetlerin tasvip etmesi, gerekse mihver devletlerine karşı barış çemberi meydana getirmek amacıyla Sovyetler Birliği, İngiltere ve Fransa arasında Moskova’da başlayan müzakereler güçlendirmişti. Böylece Türkiye Batı dünyasına yaklaşırken Sovyetlerin de bu politikayı olumlu karşıladığını görmüş ve dış politikasını bu istikamette geliştirmiştir. Fakat dünya kamuoyu Moskova’da cereyan eden İngiliz-Fransız-Sovyet görüşmelerinin sonunda bir barış cephesinin kurulduğu haberini sabırsızlık içinde beklerken, 23 Ağustos 1939’da Sovyetlerin Almanya ile bir saldırmazlık paktı imzaladıkları haberi bütün dünyada bir bomba tesiri yapmıştır. Bu olay milli çıkarların ideolojilerin üstünde yer almasından başka bir şey değildir. Hiç beklenmedik bu gelişme, ümitlerini Moskova görüşmelerine bağlamış olanları hayal kırıklığına uğrattığı gibi, Türk dış politikasının da bütün hesaplarını altüst etmişti. Çünkü bu pakt Türkiye’nin kuzeyindeki emniyeti ortadan kaldırdığı gibi, Türkiye’yi yaklaşan savaş karşısında müzakerelere giriştiği İngiltere ve Fransa ile yalnız bırakıyordu. Bu durumda Türkiye, Sovyetler Birliği ile Batı dünyası arasında zor bir tercih karşısında kalmasına rağmen, öncelikle bu iki dostluğu bağdaştırmak için çalışarak Sovyetler ile Batı arasında bir köprü olmayı deneyecektir. Zaten bu sırada İngiliz ve Fransızlarla yürütülen ittifak görüşmeleri sonuçlanmış, Türkiye bu durumdan Sovyetleri haberdar etmiş, fakat Sovyetlerle görüşmeden üçlü ittifakı imzalamak istemişti. Çünkü Sovyet politikasında meydana gelen bu değişikliğe rağmen Ankara Sovyetlerle bir ittifak yapılabileceği yolundaki ümidini muhafaza ediyordu. Ancak Sovyetler Birliği’nin daveti üzerine bir ittifak yapmak üzere Moskova’ya giden Dışişleri Bakanı Şükrü Saraçoğlu’na Sovyet idarecileri antlaşmanın yapılabilmesi için, Boğazların ortaklaşa savunulması, Montreux Sözleşmesinin değiştirilmesi gibi kabul edilmesi güç bazı şartlar ileri sürmüşlerdir. Türkiye’nin derhal reddettiği bu istekleri 1920’den beri devam eden Türk-Sovyet ilişkilerinin kötüleşmesinde bir dönüm noktası olmuştur. Sovyetler Birliği ile Türkiye arasında bir uzlaşma sağlanamaması üzerine, 19 Ekim 1939’da daha önce kararlaştırılan esaslar dahilinde Türk-İngiliz-Fransız ittifakı imzalanmıştır. Bu ittifaka göre; bir Avrupa devletinin saldırısı ile başlayan İngiltere ve Fransa’nın katılacakları bir savaş Akdeniz’e yayılırsa Türkiye, İngiltere ve Fransa’ya yardım edecekti. Türkiye bir Avrupa devletinin saldırısına uğrarsa, İngiltere ve Fransa kendisine yardım edecekti. Bunların dışında Türkiye, İttifaka ek 2 numaralı protokolle anlaşmadan doğan taahhütlerin kendisini Sovyetler Birliği ile bir savaşa sürükleyemeyeceği konusunda bir çekince koydurmuştur. İttifaktan hemen sonra Türkiye, İngiltere ve Fransa arasında iktisadi ve mali anlaşmalar da imzalandı. Bu anlaşmalarla iki devlet Türkiye’ye savaş malzemesi ihtiyacını karşılamak üzere kredi vereceklerdi. Böylece Batı ülkeleri ile ilk ittifak anlaşmasını yapan Türkiye, İkinci Dünya Savaşının başlarında onlarla kader birliği yapmaya başlıyordu. İkinci Dünya Savaşı Döneminde Türk Dış Politikası Türkiye İkinci Dünya Savaşında coğrafi mevkiinin önemi dolayısıyla müttefik ve mihver devletlerinin kendi yanlarında savaşa sokabilmek amacıyla yoğun baskılarıyla karşı karşıya kalmıştır. Savaşan tarafların bu baskıları karşısında Türkiye’nin politikası ise, ülkenin toprak bütünlüğünü ve bağımsızlığını hiç bir taviz vermeden muhafaza etmek amacıyla savaşın dışında kalmak ve büyük devletler arasında bir denge unsuru olma politikasını yürüterek saldırılardan korunmaktı. Türkiye’nin ikinci Cumhurbaşkanı İsmet İnönü bu politikanın yürütülmesini üzerine alırken, dönemin önemli bir bölümünde Dışişleri Bakanlığı yapan Numan Menemencioğlu’da İnönü’nün en yakın yardımcısı oluyordu. Türkiye, İngiltere ve Fransa ile 19 Ekim 1939 tarihinde yukarıda belirtilen üçlü ittifakı imzaladığı sırada, Almanya’nın 1 Eylül 1939’da Polonya’ya saldırmasıyla II. Dünya Savaşı başlamış bulunmaktaydı. Bu savaşta yenilen Polonya, Almanya ile Sovyetler Birliği arasında paylaşılmış, Sovyetler Birliği Baltık devletlerinde üsler elde etmişti. Bu şekilde bir seyir takip eden savaşın başlarında Türkiye müttefiklere sempati duymakla beraber, “harp harici” bir politika takip etmekteydi. Ancak 1940 Mayısında Almanya’nın Fransa’ya saldırması ve İtalya’nın da Almanya’nın yanında yer almasıyla savaş Akdeniz bölgesine yayıldı. Bu durumda İngiltere ve Fransa üçlü ittifak gereği Türkiye’nin savaşa girmesini istemişlerdir. Buna karşılık Türkiye üçlü ittifakın 2 numaralı protokolünü ileri sürerek İngiltere ve Fransa’nın isteklerini yerine getirmedi. Gerçekten savaşın ilk devresinde Sovyetler Birliği’nden duyulan endişe Türkiye’nin savaşa girmemesinde son derece etkili olmuştur. Bu arada Fransa Almanya tarafından saf dışı edilmiş, İngiltere’de bu istekte fazla ısrarlı olmamıştır. 28 Ekim 1940 tarihinde İtalya’nın Yunanistan’a saldırması, Ocak 1941’den başlayarak Almanya’nın Balkanlara inmesi Türkiye ile beraber İngiltere ve Sovyetler Birliğini de telaşlandırmıştır. Bu durum Almanya ile Sovyetler Birliği arasında gittikçe şiddetlenen bir nüfuz çatışmasına yol açmıştır. Bu nüfuz çatışması şiddetlendikçe Türk-Sovyet ilişkileri düzelmeye başlayacaktır. Bu arada Almanya’nın Balkanlara inmesi, İngiltere’nin Türkiye’nin savaşa girmesini istemesine yol açmıştır. İngiltere’ye göre Balkanlara yerleşen Almanya Ortadoğu ve Süveyş’e inebilirdi. Bu sebeple İngiliz Başbakanı Churchill, Cumhurbaşkanı İnönü’ye yazdığı 31 Ocak 1941 tarihli mektupta, Türkiye’den hava üslerini istemiş, İngiltere’nin gerekli yardımı yapamayacağına inanan Türkiye, bu isteği reddetmiştir. 26 Şubat 1941’de İngiltere Türkiye’nin Almanya’ya savaş açmasını tekrar istemiş, ancak Türkiye, Almanya ile birlikte Sovyetlerin de Türkiye’ye saldırabileceğini, zaten teçhizat bakımından da yetersiz olduklarını ileri sürmüştür. Bu arada 1941 yılı baharında Almanya, Balkanlar ve Ege adalarını işgal etmiştir. Balkanların Almanya tarafından işgali, Türkiye’de endişe uyandırırken Almanlarla Sovyetlerin ilişkilerinin bozulmasına yol açmıştır. Zaten 23 Ağustos 1939 paktıyla başlayan Alman-Sovyet işbirliği uzun ömürlü olmamış ve iki devlet arasında 1940 yılı ortalarında başlayan soğukluk, giderek bir nüfuz çatışmasına yol açmıştır. Bu sırada Sovyet-Alman işbirliği sona ermeden azami kârı elde etmek isteyen Sovyetler Birliği, Türkiye’yi kendi nüfuzu altına almak amacıyla son bir deneme yapmaktan çekinmemiştir. 12-13 Kasım 1940’da Berlin’de iki devlet arasında son bir antlaşma zemini bulmak ve Sovyetler Birliği’ni mihver devletlerine katmak amacıyla yapılan görüşmelerde, diğer isteklerle birlikte Türkiye’nin Sovyet nüfuzu altına bırakılmasını ve kendisine Türk Boğazlarını kontrol etme yetkisinin verilmesini istemiştir. Berlin görüşmelerinde iki ülke anlaşamamış, Hitler Sovyet isteklerini kabule yanaşmamıştır. Sonuçta Sovyetlerin işbirliğini sağlayamayacağını anlayan Hitler, Sovyetlere karşı 1940 Aralığında savaş açmaya karar vermiştir. Sovyetler Birliği de Almanya ile olan ittifakının uzun ömürlü olmayacağını anlamış ve çıkacak bir savaşta Türkiye’nin durumunu önemli gördüğü için, Alman-Sovyet ilişkileri bozuldukça Türkiye’ye karşı izlediği politikayı değiştirmek gereğini hissetmiştir. Nitekim 1 Mart 1941’de Bulgaristan’ın mihvere katılması, Almanya’nın Balkanlara yerleşmesi ve Hitler’in Boğazlar üzerindeki Sovyet isteklerinden Türkiye’yi haberdar etmesi üzerine harekete geçen Sovyetler Birliği, Türkiye’ye karşı dostça yaklaşmaya başlamıştır. Sonuçta Türkiye ile Sovyetler Birliği 24 Mart 1941’de bir saldırmazlık bildirisi yayınlayarak 1925 tarihli paktın yürürlükte olduğunu ilan etmişlerdir. Sovyetler Birliği’nin Türkiye’ye karşı takındığı bu dostça tavır, Stalingrad galibiyetine kadar sürecektir. Böylece Türkiye üzerindeki Sovyet tehdidi büyük ölçüde kalkmıştı. Buna karşılık Türkiye, 1941 baharında Alman baskısı ile karşı karşıya kalmıştır. Nisan 1941’de Almanya askerlerini Türkiye üzerinden Irak’a geçirmek istemiş, buna karşılık Türkiye’ye saldırmazlık garantisi ve Ege adalarından toprak vaadinde bulunmuştur. Bu istekleri Türkiye’nin reddetmesi üzerine, Sovyetler Birliğine karşı girişeceği saldırıdan önce Balkan cephesini tümüyle güvenlik altına almak isteyen Hitler, Türkiye’ye bir saldırmazlık paktı önermiş ve Türkiye ile Almanya arasında 18 Haziran 1941’de Türk-Alman saldırmazlık paktı imzalanmıştır. Daha sonra 9 Ekim 1941’de Türkiye’nin Almanya ile 90.000 ton krom satışını öngören bir anlaşma yapması müttefikleri kızdırmıştır. 22 Haziran 1941’de Almanya’nın Sovyetler Birliği’ne saldırması Türkiye’yi rahatlatmakla beraber, Türk diplomasisi için yeni bir endişe ortaya çıkmıştır. Türk devlet adamları İngiltere’nin Birinci Dünya Savaşı’nda olduğu gibi, Rusya’ya Türk Boğazları ve toprakları üzerinde taviz verebileceğinden korkmaya başladılar. Bunun üzerine Sovyetler Birliği ve İngiltere birlikte Türkiye’ye ortak bir nota vererek, Montreux Sözleşmesine ve Türkiye’nin toprak bütünlüğüne saygı göstereceklerini bildirmişlerdir. Ancak Türkiye’nin Sovyetler Birliği’nin Türkiye’ye karşı önceki tavrı, Türk hükümetinin Sovyetlere olan güvenini sarsmıştı. Nitekim Sovyetler Birliği zafere yaklaştıkça Türkiye’nin bu endişelerinde ne kadar haklı olduğu ortaya çıkacaktır. Diğer taraftan Japonya’nın 7 Aralık 1941’de Pearl Harbor Amerikan üssüne saldırması üzerine 11 Aralık’ta ABD savaşa girmiştir. ABD’nin savaşa girmesi ile İkinci Dünya Savaşının İngiliz-Sovyet-ABD işbirliği devresi başlamıştır. Savaşın bu devresinde Türkiye’nin savaşa girmesi konusunda, başta İngiltere olmak üzere müttefik baskıları giderek artmıştır. Bunun en önemli sebebi Almanya’nın Stalingrad ve Kuzey Afrika’da yenilmesiydi. Müttefikler Almanya’yı kesin yenilgiye uğratmak için stratejik planlar hazırlamaya başladılar ki, jeopolitik durumu gereği bu planların Türkiye’yi de içine alması tabii idi. Müttefikler, özellikle Almanya’ya karşı Avrupa ve Balkanlarda girişecekleri saldırıda Türkiye’nin de savaşa girmesini gerekli görüyorlardı. Müttefiklerin bu kararını 30 Ocak 1943’te Adana’ya gelen Churcill Cumhurbaşkanı İnönü’ye iletmiştir. Adana görüşmesinde Churchill, Türkiye’den savaşa girme konusunda kesin taahhüt istememiş, daha çok Türkiye’nin Sovyetlerden duyduğu endişeleri gidermeye çalışmıştır. Adana toplantısından sonra da İngiltere’nin Türkiye’yi savaşa sokma çabaları sürmüştür. Bir yandan Türk ve İngiliz uzmanlarca Türkiye’ye yapılacak askeri yardım konusu görüşülürken, bir yandan da İngiliz sorumluları, yakın gelecekte Türkiye’den savaşa girmesini beklediklerini belirtmekten geri kalmamışlardır. Nihayet Almanya’nın Stalingrad’da durdurulması ve geri çekilmeye başlaması üzerine savaşın seyri ile birlikte, Sovyetlerin tavrı da değişmeye başlamıştır. 19 Ekim 1943’te yapılan Moskova toplantısında Sovyet Dışişleri Bakanı Molotov, savaşa katılması için Türkiye’ye baskı yapılmasını istemiştir. Bununla beraber Moskova toplantısında Türk hava alanlarının müttefikler tarafından kullanılmasına ve 1943 yılı sonuna kadar Türkiye’nin savaşa sokulmasına karar verilmiştir. Bu kararlar doğrultusunda İngiliz Dışişleri Bakanı A. Eden, Kahire’de Türk Dışişleri Bakanı Menemencioğlu ile görüşerek müttefik önerilerini bildirmiştir. Ancak Türkiye, müttefiklere hava alanı vermenin savaşa katılmak demek olacağını belirterek bu istekleri geri çevirmiştir. 25 Kasım-1 Aralık 1943 tarihleri arasında müttefik liderleri arasında yapılan Tahran Konferansında Türkiye’nin durumu genel müttefik stratejisi açısından tekrar ele alınmıştır. Konferans sonunda Türkiye’nin hava alanlarının müttefikler tarafından kullanılması ve 15 Şubat 1944 tarihine kadar savaşa sokulması konusunda görüş birliğine varılmıştır. Tahran’da alınan karar gereği Churchill ve Roosevelt tarafından İnönü Kahire’ye davet edilmiş ve müttefik kararları kendisine iletilmiştir. Buna karşılık İnönü, ilk defa prensip olarak savaşa girmeyi kabul etmiş ve bunu ortak bir askeri plan yapılması, askeri yardımın önceden tamamlanması ile Sovyetler Birliği’nden duyulan rahatsızlık nedeniyle bölgenin siyasal geleceği hakkında karara varılmasını istemiştir. Konferanstan sonra Ocak 1944 başlarında Ankara’da Türk-İngiliz askeri görüşmeleri başlamasına rağmen herhangi bir sonuç alınamadan kesilmiştir. Askeri görüşmelerin sonuçsuz kalması Türkiye üzerinde müttefik baskısının artmasına yol açmıştır. İngiltere ve ABD Türkiye’nin Almanya’ya yaptığı krom sevkıyatını durdurmasını istemişler, bunun üzerine Türkiye Almanya’ya krom ihracını durdurmuştur. Ayrıca 5 Haziran 1944’de Boğazlardan geçen Alman gemileri Türkiye ile müttefiklerin arasının daha da açılmasına yol açmış, bu olay üzerine Dışişleri Bakanı Menemencioğlu istifa etmiştir. 6 Haziran 1944’te, Normandiya çıkarmasının yapılmasıyla Almanya’nın yenilgiye doğru yaklaşması üzerine, müttefikler Türkiye’nin Almanya ile ekonomik ve diplomatik ilişkilerini kesmesini istemişler, Türkiye 2 Ağustos 1944 tarihinde Almanya ile ilişkilerini kesmiştir. Bundan sonra 4-11 Şubat 1945 tarihinde, savaş sonrası barış düzeninin esaslarını belirlemek amacıyla yapılan Yalta Konferansında Stalin’in Boğazlar ve Montreux Sözleşmesini ortaya atması sebebiyle Türkiye gündeme gelmiştir. Stalin Montreux sözleşmesinin modasının geçtiğini, savaşta Türkiye’nin Boğazları kapatarak Sovyetlerin boğazını sıkmasının haksızlık olduğunu ileri sürerek, Yalta’dan sonra Dışişleri Bakanlarının bu meseleyi görüşmek üzere toplanmasını istemiştir. Konferansta meselenin Londra’da yapılacak Dışişleri Bakanları toplantısında görüşülmesi ve Türkiye’nin de haberdar edilmesi kararlaştırılmıştır. Böylece Sovyetler Birliği boğazlar hakkındaki niyetleri konusunda zemin yoklaması yapmış oluyordu. Yalta Konferansında alınan kararlardan biri de 25 Nisan 1945 tarihinde San Francisco’da toplanacak olan Birleşmiş Milletler Konferansına kurucu üye olarak katılacak devletlerin, 1 Mart 1945 tarihinden önce mihver devletlerine savaş açmalarının şart koşulmasıdır. Bunun üzerine Türkiye, 23 Şubat 1945’te Almanya ve Japonya’ya savaş ilan ederek Yalta Konferansı kararlarına uyan bir devlet olarak Birleşmiş Milletlerin kurucu üyeleri arasında yer almıştır. Bu arada 7 Mayıs 1945’te Almanya’nın 10 Ağustos 1945’te de Japonya’nın teslim olmasıyla II. Dünya Savaşı sona ermiştir. İkinci Dünya Savaşından Sonra Türk Dış Politikası Yukarıda anlatıldığı gibi savaş içinde Sovyetler Birliği’nin Türkiye’ye karşı politikası cephe durumlarına göre değişiklikler gösterdikten sonra, savaş sonunda gerçek niteliğini kazanmıştır. Nitekim daha savaş sona ermeden 19 Mart 1945’te Moskova Büyükelçisi Selim Sarper’i kabul eden Molotov, Sovyet hükümetinin günün şartlarına ve II. Dünya Savaşı sonunda ortaya çıkan yeni duruma uygun olmadığı için esaslı değişiklikleri geciktirdiğine inandığı 17 Aralık 1925 tarihli Türk-Sovyet Dostluk ve Tarafsızlık Antlaşmasını feshettiğini bildirmiştir. Bunun üzerine Türkiye Sovyetler Birliği’ne verdiği cevabi notada, iki ülke arasındaki dostluk ve iyi ilişkilerin devamı için yeni bir anlaşma yapılabileceğini bildirmiştir. Ancak çok geçmeden Türkiye’nin bağımsızlık ve toprak bütünlüğünden bazı tavizler vermeden Sovyetler Birliği ile antlaşma yapılmasının imkansız olacağı ortaya çıkmıştır. Nitekim 7 Haziran 1945’te Molotov, Büyükelçi Sarper’e iki ülke arasında yeni bir antlaşma yapılabilmesi için; Boğazların Türkiye ile birlikte savunulması, bunu sağlamak için de Sovyetlere Boğazlarda deniz ve kara üsleri verilmesi, Montreux Sözleşmesinin değiştirilmesi, Kars ve Ardahan’ın Sovyetler Birliği’ne iade edilmesi gerektiğini ileri sürmüştür. Kabul edilmesi mümkün olmayan bu isteklerin Türk hükümeti tarafından reddedilmesi üzerine, Sovyetler Birliği, 1945 yılı Haziran ortalarından itibaren Türkiye üzerinde siyasi baskı yapmaya başlamıştır. Bu ortamda ABD ve İngiltere’nin, Sovyetler Birliği ile savaş sonu işbirliğini gerçekleştirmek amacıyla yaptıkları Potsdam Konferansında görüşülen en önemli meselelerden biri Türk boğazlarının durumu olmuştur. Konferansta, Sovyetler Birliği Boğazlar meselesinin sadece Türkiye ile kendisini ilgilendiren iki taraflı bir mesele olduğunu belirterek, Boğazlarda askeri üsler istemiştir. Sovyetler Birliği Potsdam Konferansından bir yıl sonra 8 Ağustos 1946’da Boğazlarla ilgili görüşlerini içeren bir notayı Türkiye’ye vermiştir. Bu notada; Sovyetler Birliği, İkinci Dünya Savaşı içinde meydana gelen olayların, Montreux Sözleşmesinin Karadeniz devletlerinin güvenliğini sağlamakta yetersiz kaldığını ileri sürerek, Boğazlardan geçiş rejimini düzenleme yetkisinin Türkiye ile Karadeniz devletlerine ait olmasını, ve boğazların Türkiye ile Sovyetler Birliği tarafından ortaklaşa savunulmasını istemiştir. Sovyet notası üzerine ABD ve İngiltere ile durumu görüşen Türkiye, bu istekleri reddetmiştir. Bundan sonra, Sovyetler Birliği 24 Eylül’de ikinci bir nota vererek aynı istekleri tekrarlamıştır. Bu ortamda Türkiye, Sovyet tehlikesine karşı bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü koruyabilmek amacıyla, 1939 yılından itibaren ittifak içinde bulunduğu İngiltere’nin ve savaş sonunda dünyanın en güçlü devleti olarak ortaya çıkan ABD’nin desteğini aramıştır. Fakat gerek Türkiye’nin savaşta tarafsız kalmış olması, gerekse Türkiye’de büyük bir endişe uyandıran Sovyet davranışlarının batıda aynı tepkiyle karşılanmaması sebebiyle başlangıçta istediği desteği elde edememiştir. Ancak öncelikle ABD’nin diplomatik desteğini elde eden Türkiye, ABD’nin askeri ve ekonomik desteğini aradığı sıralarda Yunanistan’da iç savaş başlamış ve buna bağlı olarak aynı zamanda komünizm tehlikesi ortaya çıktı. Bu sıralarda, İkinci Dünya Savaşından itibaren Türkiye ve Yunanistan’a askeri yardım yapan İngiltere, 21 Şubat 1947’de ABD’ye bir muhtıra vererek, artık bu ülkelere yardıma devam edemeyeceğini, fakat batı dünyasının savunması bakımından bu iki devletin bağımsızlığının önemli olduğunu, bu sebeple ABD’nin askeri ve ekonomik yardımının şart olduğunu bildirdi. İngiliz muhtırasını alan ABD yönetimi Doğu Avrupa ülkelerinde kurulan komünist rejimleri ve Türkiye ile Yunanistan’ın durumunu göz önüne alarak Sovyet yayılmacılığını durdurmak üzere harekete geçmeye karar verdi. Bu çerçevede ABD Başkanı Truman Kongrede 12 Mart 1947’de daha sonra Truman Doktrini adını alacak olan mesajını okudu ve Kongreden hükümete Türkiye ve Yunanistan’a askeri yardım yapılması yetkisi verilmesini istedi. Buna dayanarak hazırlanan “Yunanistan ve Türkiye’ye Yardım Kanunu” 22 Mayıs 1947’de yürürlüğe girdi. Bu gelişmenin akabinde 12 Temmuz 1947’de Türk-Amerikan ikili antlaşmasının imzalanmasından sonra ABD Türkiye’ye askeri yardım yapmaya başladı. Askeri yardım amaçlı Truman Doktrini’nden sonra Türkiye ile ABD arasında 4 Temmuz 1948’de ekonomik işbirliği antlaşması imzalandı. Anlaşmadan sonra Marshall Planı çerçevesinde 1949-1951 yılları arasında Türkiye’ye ABD ekonomik yardım yaptı. 1951 yılından sonra bu yardım “Ortak Savunma Programı”na dahil edilecektir. NATO ve Türkiye’nin NATO’ya Girmesi Sovyetler Birliği Almanya ve Japonya’nın yenilmesi ile doğusunda ve batısında meydana gelen boşlukta yayılma politikası takip etmeye başldı. Sovyetler Birliği’nin yayılmacı politikalarına karşı, ABD’nin Truman Doktrini ve Marshall Planı’nı uygulamaya başlaması üzerine faaliyetlerini artıran Sovyetler Birliği, 5 Ekim 1947’de diğer peyk ülkelerle birlikte Kominform’u kurdu. Böylece Doğu Bloku’nun resmen ortaya çıkmasıyla dünya açıkça iki bloğa ayrılmıştır. Buna karşılık Avrupa ülkelerinin güvenliğini sağlayacak herhangi bir ittifak ve teşkilat mevcut değildi. Yukarıda ifade edilen gelişmeler üzerine Avrupa’da birleşme yönünde ilk adım İngiltere ve Fransa arasında imzalanan Dunkerk Antlaşması oldu. Bu sıralarda ortaya çıkan Prag darbesi Avrupalıları telaşlandırdı. Bu gelişme Dunkerk Antlaşmasını genişletilerek 17 Mart 1948’de Brüksel Paktı’nı imzalamalarına yol açtı. Ancak Batı Avrupa ülkelerinin savunma amaçlı kurdukları bu pakt ABD’nin ittifaka dahil olmaması sebebiyle Sovyetlere karşı bir denge unsuru olmaktan uzaktı. Bundan dolayı Batı Avrupa ülkeleri, ABD’yi ittifaka dahil etmek amacıyla faaliyetlerini yoğunlaştırdılar. Nihayet yapılan girişimler sonucu 11 Haziran 1948’de ABD Kongresi’nde kabul edilen Vanderberg Kararı ile ABD, 1823’ten itibaren uygulamakta olduğu Monreo Doktrini’ni terkederek dış politikasında esaslı bir değişiklik yaptı. ABD’nin dış politikasında meydana gelen bir değişiklikten sonra Brüksel Paktı sonucu kurulan Batı Avrupa Birliği’ne ABD ve Kanada da dahil oldu. Böylece 12 ülke arasında kısa adı NATO (North Atlantic Treaty Organization) olan Kuzey Atlantik İttifakı 4 Nisan 1949’da kurulmuş oldu. Bu şekilde kurulan NATO’ya Türkiye, daha kuruluş safhasında ittifaka dahil olmak amacıyla girişimde bulundu. Bu sırada 8 Ağustos 1949’da Türkiye’nin Avrupa Konseyi üyeliğine alınması, Türk devlet adamlarını NATO’ya girme konusunda cesaretlendirdiği gibi aynı zamanda müracaatlarına haklı bir sebep hazırladı. Ancak Türkiye’nin NATO’ya girme çabaları özellikle Avrupalı üyelerin siyasi, ekonomik ve kültürel itirazları ile karşılaştı. Bu ülkelerden farklı olarak İngiltere, Orta Doğu’daki çıkarlarını koruyabilmek amacıyla, Türkiye ve Yunanistan’ın Avrupa Savunma Cephesi yerine oluşturulacak Ortadoğu Savunma Planı içine alınmasını istiyordu. Bu gelişmeler yaşanırken Demokrat Parti 14 Mayıs 1950 seçimlerinde iktidara geldi. Demokrat Parti iktidarı genelde CHP’nin dış politikasını benimsemişti. Ancak DP yönetiminin özellikle ekonomik politikalar açısından batıya daha yakın bir özellik taşıması, Türkiye’nin batıya bağlanma çizgisine, daha belirli ve zorunlu bir istikamet verecektir. Bu sebeple Türkiye’yi NATO’ya sokmayı zorunlu gören DP, bu sırada patlak veren Kore Savaşını büyük bir fırsat olarak düşündü ve 4500 kişilik bir Türk Birliğini T.B.M.M.’nin onayını almadan Kore’ye gönderdi. Kore Savaşı’ndan sonra Türkiye’nin NATO’ya alınması konusunda ABD’nin tavrı değişmeye başlamdı. Çünkü Kore Savaşı, İkinci Dünya Savaşından sonra artık çıkması beklenmeyen bölgesel savaşların hiç de ihtimal dışı olmadığını gösterecek ve NATO ülkelerini, özellikle de ABD’ni Sovyetler Karşısında daha etkili tedbirler almaya yöneltecektir. Sonuçta Sovyetler Birliği’ne karşı set çekme ve çıkabilecek muhtemel bir savaşta askeri üslere ihtiyaç duyulması sebebiyle ABD, Türkiye’nin NATO’ya alınmasını gerekli görecektir. Bu gelişmelerden sonra NATO Bakanlar Konseyi 15-20 Eylül 1951 tarihinde Türkiye ve Yunanistan’ın NATO’ya üye olarak alınmasına oybirliği ile karar verdi. T.B.M.M.’de 18 Şubat 1952’de Kuzey Atlantik Antlaşmasını tasdik etmiş böylece Türkiye NATO’ya resmen üye oldu. Türkiye’nin NATO’ya alınmasında, Kore’deki askeri başarısı, uluslararası sorunlarda Batılılarla birlikte hareket etmesi ve modern olmamakla beraber güçlü bir kara ordusuna sahip olmasının yanı sıra, Batı savunması için gerekli olan jeopolitik yerinin önemi, birinci derecede etkili olmuştur denilebilir. Bu gelişme aynı zamanda İkinci Dünya Savaşından sonra başlayan Batı Bloku’na bağlanma çabalarının bir sonucudur. Genel olarak savaştan sonra Türkiye’nin Batılılara yaklaşma politikası bir yandan ülkenin ekonomik kalkınması ve silahlı kuvvetlerinin modernizasyonu için gerekli kaynakların dış yardım yoluyla Batıdan kolay sağlanabileceğine inanılırken, diğer yandan Atatürk tarafından başlatılan çağdaşlaşma hareketleri sonucu Türkiye’nin batılı bir ülke-devlet olma yolunda yaptığı tercihin doğal sonucu olarak görmek gerekir. Zaten Türkiye Batı yanlısı politikaya uygun olarak iç politikada büyük bir değişiklik yaparak çok partili sisteme geçmiş, ekonomik alanda liberal politikalar uygulamaya başlamıştır. Yukarıda belirtildiği gibi daha yakın ve somut bir sebep ise Sovyet tehditleri olmuştur. Gerçi Türkiye Truman Doktrini ve Marshall Planı çerçevesinde ABD’nin desteğini sağlamıştı; ancak bu desteğin karşılıklı bir ittifaka dayanmaması sebebiyle güvenlik endişeleri tamamen giderilmiş değildi. Böylece Türk dış politikasında, Sovyet tehdidine karşı batı savunma sistemi içinde güvenliğini sağlama politikası, NATO’ya girmesiyle amacına ulaşmış, ABD’nin Türkiye’ye yaptığı ekonomik ve askeri yardımlara düzenli bir işlerlik kazandırılmıştır. Esasında Türk devlet adamları uzun yıllar Atlantik ittifakını sadece bir savunma ittifakı olmaktan öte, bir dünya görüşü ve milli bir dış politika unsuru olarak değerlendirmişlerdir. Bu anlayışın sonucu uluslararası problemlerde Batı ülkeleriyle özellikle de ABD ile birlikte hareket etmeye başlamışlardır. Soğuk Savaş Döneminde Türk Dış Politikası Türkiye NATO’ya girdikten sonra bütün uluslararası olayları bu ittifakın özellikle de ABD’nin perspektifinden değerlendiren tek yönlü, tek boyutlu bir dış politika izlemeye başlamıştır. Dolayısıyla Atatürk döneminde izlenen çok yönlü dış politika terk edilmiştir. Bu dönemde Türkiye’yi yönetenler, Atlantik Antlaşmasını Türkiye için milli bir politika, bir dünya görüşü olarak değerlendirdikleri için, Stalin’in ölümünden sonra Sovyet dış politikasında görülen ve tarafsız devletler tarafından olumlu karşılanan yumuşama politikasını bir taktik değişmesi olarak yorumlamışlar ve bağlantısızlığı bir dış politika olarak kabul etmemişler ve Batı bağlılığını Türkiye’nin milli çıkarlarını en iyi sağlayacak yol olarak seçmişlerdir. Bu genel politika çerçevesinde Truman Doktrini’nden itibaren gerek Türkiye’nin gerekse ABD’nin Sovyet tehdidini algılamalarında benzerlik -sebebiyle iki ülke ilişkileri- yoğun bir dostluk, ortak stratejik amaç ve işbirliği ile gelişmiştir. Türkiye NATO’ya girdikten sonra ABD ile bir çok ikili antlaşma imzalamıştır. Bunların bir bölümü TBMM’nin onayından geçirilmeyen gizli antlaşmalardır. Bu antlaşmalar içinde 1954 yılında imzalanan “Askeri Kolaylıklar Antlaşması” ile Türkiye’de bir Amerikan stratejik hava üssü (İncirlik) kurulmasına, ABD uçaklarının belli başlı Türk hava alanlarından, Amerikan gemilerinin de belli başlı Türk Limanlarından yararlanmalarına izin verilmiş, çeşitli tesisler kurulması için de ABD’ye Türkiye’de arazi tahsis edilmiştir. 1958 yılında imzalanan ikili antlaşma ile Türkiye’de bir füze üssü kurulmuş, ancak bu füze üssü 1962 Küba bunalımı sonucu Washington ile Moskova arasında yapılan pazarlığa bağlı olarak kaldırılmıştır. Bu dönemde 5 Mart 1959’da imzalanan bir diğer antlaşmayla da Türk-ABD ilişkileri Eisenhower Doktrini temelinde en üst düzeye çıkarılmıştır. Bu doktrin özetle; ABD’nin dolaylı ya da dolaysız bir şekilde komünizmin saldırısına hedef olacak Ortadoğu ülkelerine, gerekirse silahlı kuvvetlerini de kullanarak yardım etmesini öngörmekteydi. Eisenhower Doktrini çerçevesinde ABD’nin Lübnan iç savaşına askeri müdahalede bulunması Türkiye’de muhafeletçe eleştirilmiştir. Diğer taraftan Türkiye’nin genelde Batı, özelde ABD’ye daha çok bağlanmasının önemli sebeplerinden birisi de ekonomik kalkınması için özellikle Amerika’dan gelecek yardımlara bel bağlamasıdır. DP yönetimi ekonomik kalkınma için Batı ile ilişkileri tek çıkar yol olarak görmüştür. Bu çerçevede 1960 yılına kadar Türkiye’ye yapılan dış yardımların büyük çoğunluğunu ya doğrudan doğruya, ya da Avrupa Ekonomik İşbirliği Teşkilatı ve diğer uluslararası kuruluşlar kanalıyla ABD yapmıştır. Türkiye’nin Batı ittifakı içindeki tek yönlü politikasının olumsuz sonuçları 1950’lerde uluslararası ilişkilerinde kendisini göstermiştir. Bu bağlamda Türkiye, Ortadoğu’daki gelişmeler ile dünyadaki bağımsızlık ve bağlantısızlar hareketine Batı ile ilişkilerinin perspektifinden bakmaya başlamış, Sovyetler Birliği ve müttefikleriyle ilişkiler en alt seviyede tutulmuştur. Bilindiği gibi Türkiye Truman Doktrini çerçevesinde ABD askeri yardımını almasına paralel olarak Filistin konusunda batı yanlısı bir politika takip etmeye başlamış ve İsrail devletini tanımıştır. Bu durum Türk-Arap ilişkilerinde olumsuz bir tesir yaratmıştır. Türkiye NATO’ya girdikten sonra ABD ve İngiltere’nin isteği üzerine Ortadoğu’da bir savunma teşkilatı kurmak amacıyla harekete geçmiştir. Türkiye’nin yoğun çabaları sonucu 24 Şubat 1955’te kurulan Bağdat Paktı’na Irak, İran, Pakistan ve İngiltere katılmıştır. 21 Ağustos 1959’da bu pakt (kısa adı CENTO olan) Merkezi Antlaşma Teşkilatı olarak değiştirilmiştir. Sovyetler Birliğini çevreleme ve Ortadoğu’daki batı menfaatlerini korumak amacıyla kurulan bu paktın Türkiye açısından en önemli sonuçlarından biri Arap dünyası ile ilişkilerini kötüleştirmesi ve tamamen koparmasıdır. Diğer taraftan Ortadoğu’daki bu gelişmelerin Sovyetler Birliği’ni de bölgenin aktif bir unsuru haline getirmesi, Türkiye’yi Batıya daha fazla kaydırmıştır. Diğer taraftan Türkiye ABD’nin teşviki ile Balkanlar’da da bazı diplomatik çalışmalara girişmiştir. ABD’de bu sırada Sovyetler Birliği ile ilişkileri çok gergin olan Yugoslavya’nın durumu üzerinde önemle duruyor ve bu ülkenin güvenliğini sağlayacak bir formül arıyordu. Bunun için en çıkar yol olarak da Türkiye, Yunanistan ve Yugoslavya arasında bir Balkan Paktı kurulmasını görmüştür. Sonuçta Türkiye’nin çabaları ile 1954 yılında kurulan ve NATO’nun sağ kanadının ve özellikle Balkanlar cephesinin kuvvetlendirilmesini amaçlayan Balkan Paktı, Yugoslavya’nın önce Sovyetler Birliği ile ilişkilerini yumuşatması, daha sonrada bağlantısızlar hareketine yönelmesi üzerine 1960 yılında sona ermiştir. İkinci Dünya Savaşından sonra dünyada meydana gelen önemli gelişmelerden birisi de kolonizasyon hareketleri sonucu Asya ve Afrika’da yeni bağımsız devletlerin kurulmasıdır. Türkiye, NATO’ya girdiği sırada, ittifakın Avrupalı üyelerinin bir kısmını en fazla uğraştıran sömürgelerinin bağımsızlık istekleriydi. Bu ülkeler özellikle Birleşmiş Milletler Antlaşmasının kendilerine verdiği imkanlardan faydalanarak, bağımsızlık kazanmak çabası içindeydiler. Türkiye NATO dayanışmasına o kadar çok önem vermiştir ki Birleşmiş Milletlerde bu konularda yapılan oylamalarda Batılı müttefiklerinden farklı yönde oy kullanmaktan dikkatle kaçınmıştır. Bunun en çarpıcı örneği Cezayir’in bağımsızlığı konusunun Birleşmiş Milletlerde görüşülmesi sırasında Cezayir’in bağımsızlığını ve self-determinasyon hakkını destekleyici bir tutum almaktan kaçınması ve çekimser kalması teşkil eder. Aynı şekilde Türkiye, yeni bağımsızlığına kavuşan Asya ve Afrika devletlerinin başlattıkları bağlantısızlar veya üçüncü dünya hareketine de cephe almıştır. Nitekim 1955 yılında Bandung’da yapılan bağlantısızlar hareketinin toplantısına katılan Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu burada özellikle komünizm tehlikesi üzerinde durmuş, tarafsızlığı kınamış ve NATO’yu genellikle de Batı blokunu savunmuştur. Böylece Türkiye konferansta her türlü bloklaşmanın aleyhine olan, tarafsızlığı kendilerine dış politika ilkesi olarak kabul eden devletlerin karşısına çıkmış bulunuyordu. Konferansta Bağlantısızlar Türkiye’yi Batının sözcüsü olarak görmüşler ve bundan büyük rahatsızlık duymuşlardır. Türkiye’de 27 Mayıs 1960 ihtilalinden sonrada yeni yönetimin dış politikası eskiye göre önemli bir değişiklik göstermemiştir. Zaten ihtilal yönetimi yayınladığı bildiride, Türkiye’nin bütün ittifaklarına ve taahhütlerine sadık olduğunu NATO’ya ve CENTO’ya bağlı olduğunu ilan ederek dış politikada herhangi bir değişikliğin olmayacağını açıklamıştır. 1960’lı yılların ortalarına gelindiğinde uluslararası sistemde, üçüncü dünya ülkelerinin ortaya çıkmasıyla iki kutupluluktan çok merkezli bir sisteme ve soğuk savaştan yumuşamaya geçilmeye başlanmıştır. Bu uluslararası konjonktür içinde Kıbrıs Sorunu 1960’ların ortasından itibaren Türk dış politikası üzerinde belirleyici temel bir faktör olarak ortaya çıkmıştır. Türkiye, 1960’lı yılların ortalarında Kıbrıs’ta bunalımın artması üzerine soruna çözüm bulmak amacıyla, gerek Birleşmiş Milletlerde, gerek Batı dünyası içinde beklediği ilgi ve desteği bulamamış bu durum Türkiye’nin uluslararası ilişkilerdeki yalnızlığını gözler önüne sermiştir. Türk dış politikasını yönetenler değişen dünya şartlarında Batı ittifakına sıkı sıkıya bağlı kalmanın Türkiye’yi dünyada nasıl yalnız bıraktığını açık bir şekilde fark ettiler. Türkiye’nin kendisini bu denli haklı hissettiği bir davada özellikle ABD tarafından terk edilmesi gerek kamuoyunda gerek yöneticiler katında gerçek bir şok etkisi yarattı. Türk dış politikasının bu başarısızlığı Türkiye’nin temel dış politika ilkelerinin, uluslararası ilişkilerinin yapısının sorgulanmasına ve değişiklik isteklerinin güçlenmesine yol açmıştır. Bu arada 1964 Johnson Mektubu özellikle sol çevrelerin Türk kamuoyunda yürüttüğü anti Amerikan akımının doruk noktasına çıkmasına yol açmıştır. O zamana kadar tartışılmayan dış politika bir tabu olmaktan çıkmış, Türk kamuoyunda tartışılmaya başlanmıştır. Türkiye’nin uluslararası planda Kıbrıs sorunu sebebiyle karşılaştığı yalnızlığa karşı tepkisi çok yönlü dış politika başlığı altında, ama temelde iki yönde olmuştur. Yumuşamanın imkanları çerçevesinde Batı Blokundaki yükümlülüklerinden vazgeçmeden bir yandan başta Sovyetler Birliği olmak üzere Doğu Bloku ile diğer yandan genelde tüm 3.Dünya ile özel olarak bunun içindeki İslam dünyası ile ilişkilerinin geliştirilmesi hedeflenmiştir. Kıbrıs Sorunu ve Türk-Yunan İlişkileri Tarihin hiçbir devrinde Yunan idaresinde olmayan Kıbrıs’ta sorunun, en basit ifadesiyle Yunanistan ve Kıbrıs Rumlarının adayı Yunanistan’a bağlama çabaları ve Kıbrıs Türklerinin buna karşı çıkmaları ile başladığını söylemek mümkündür. Rumca “ENOSİS” sözcüğü ile tanımlanan bu çabaların kökeni 19. Yüzyılın başlarında ortaya çıkan Yunan milliyetçiliği ve bunun bir tezahürü olan yayılmacı “Megali İdea” politikasına dayanır. 1571-1878 yılları arasında Türk yönetiminde kalan Kıbrıs bu tarihte geçici kaydıyla İngiltere’ye devredilmiştir. Ancak İngiltere 1914 yılında adayı fiilen ilhak ettiğini açıklamış, bu fiili durum Lozan Antlaşması ile hukukileşmiştir. Ancak 1947 Paris Antlaşması ile İtalya’nın Osmanlı devletinden işgal etmiş olduğu On İki adanın Yunanistan’a verilmesi bu ülkeyi cesaretlendirici bir unsur olmuş ve Rum-Yunan ikilisi Kıbrıs’ı da ilhak için faaliyetlerini artırmıştır. Bu çerçevede Rum-Yunan ikilisinin adada İngiliz yönetimine daha sonra da Türklere yönelttikleri terörist eylemleri Türk basını ve kamuoyu yakından takip etmesine rağmen Türk hükümeti 1955 yılına kadar konu ile ilgilenmemiştir. O kadar ki, 1 Nisan 1954’te Dışişleri Bakanı verdiği bir demeçte, İngiltere’ye ait olan Kıbrıs’ın statüsünde bir değişikliğe razı olmadıklarını bu sebeple Türkiye’nin Kıbrıs meselesi diye bir şeyinin mevcut olmadığını açıklamıştır. Ancak Kıbrıs’ın kısa zamanda Türk kamuoyuna mâl olarak Türkiye için milli bir dava haline gelmesi, diğer taraftan Kıbrıs’tan çekilmek niyetinde olan İngiltere’nin Yunanistan’ı dengelemek için 29 Ağustos 1955’te Londra Konferansına Türkiye’yi de davet etmesi üzerine Türkiye Kıbrıs sorununa dahil olmuştur. Kıbrıs bu tarihten itibaren Türkiye’nin dış politikasının ana konularından biri haline gelmiştir. Başlangıçta Kıbrıs’ta statünün devamını isteyen Türkiye 1957 yılından itibaren adanın taksim edilmesini savunmaya başlamıştır. Bu ortamda 1958 yılında Kıbrıs’ta Rum tedhişçiliğinin şiddetlenmesi dolayısıyla Türk-Yunan ve Yunan-İngiliz ilişkileri gerginleşmiştir. Bu sebeple ABD ve NATO’nun arabuluculuk ve baskıları ile üç devlet müzakerelere girişmişler ve 1959 Zürich ve Londra Antlaşmaları ile Bağımsız Kıbrıs Cumhuriyeti’nin kurulmasına karar vermişlerdir. Bu antlaşma Kıbrıs’ta ENOSİS ve taksimi yasaklıyor, Türkiye, Yunanistan ve İngiltere’ye kurulacak anayasal düzeni korumak için garantörlük ve buna dayanarak tek başına adaya müdahale hakkı veriyordu. Bu esaslar çerçevesi içinde hazırlanan Kıbrıs Anayasası 16 Ağustos 1960’ta yürürlüğe girerek Kıbrıs Cumhuriyeti resmen kurulmuştur. Ancak bu antlaşmadan bir müddet sonra Kıbrıs Rumları, Türkleri yönetiminden atmak, ENOSİS’i (Ada’yı Yunanistan’a bağlama) gerçekleştirmek için mevcut anayasayı değiştirme yoluna gitmişlerdir. Bu amaçlarını silah zoruyla gerçekleştirmek isteyen Rum yönetiminin saldırıları 1963 yılında bir soykırıma dönüşmüş, Türkler fiilen yönetimden dışlanmışlardır. Dolayısıyla 1960 yılında kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti aslında Makarios tarafından 21 Aralık 1963 yılında fiilen yıkılmıştır. Bundan sonra Makarios yönetimi bir taraftan Türkleri katlederken, diğer taraftan uyguladığı baskı ve ekonomik ambargo ile Türkler için Kıbrıs’ı yaşanmaz hale getirmiştir. Kıbrıs Rum Yönetimi’nin Türklere yönelttikleri saldırıların 1964’ten itibaren tekrar artması üzerine Türkiye garantörlük hakkını kullanarak Kıbrıs’a müdahale etmek istemiş, ancak ABD Başkanı Johnson’un 5 Haziran 1964 tarihli ünlü mektubu ile Türkiye müdahaleden vazgeçmek zorunda kalmıştır. Daha önce Türk dış politikası üzerindeki etkilerinden bahsettiğimiz bu mektupta; 1947 tarihli yardım antlaşması gereğince Türkiye’ye ABD tarafından verilmiş silahların sınırlar dışında kullanılamayacağı, ABD’nin Türkiye’nin Kıbrıs’a müdahalesini meşru saymayacağı ve böyle bir hareket sonucu Sovyetler Birliği Türkiye’ye saldıracak olursa, NATO’nun Türkiye’ye yardım etmeyeceği belirtilmekteydi. Türkiye’de bir şok etkisi yaratan bu mektuptan sonra, 18 Aralık 1965’te Kıbrıs’la ilgili olarak Birleşmiş Milletler Genel Kurulunda yapılan bir oylamada Türkiye’nin garanti anlaşmasından doğan müdahale hakkını kullanmasına izin vermeyen bir karar kabul edilmiştir. Bu olay Türkiye’nin sadece Batı Bloku içinde değil, dünya üzerinde de yalnız kaldığını göstermiştir. Türk dış politikasında derin izler bırakan bu iki olaydan sonra Türkiye, bir taraftan Kıbrıs Türklerinin soykırımını önlemek ve hayatlarını devam ettirebilmek için yardımda bulunurken, diğer taraftan görüşmeler yoluyla soruna siyasal bir çözüm bulmaya çalışmıştır. Bu çerçevede 1968 yılından itibaren Türk toplumu lideri Rauf Denktaş ile Rum Toplumu lideri Makarios arasında toplumlararası görüşmeler de başlamış, ancak herhangi bir sonuç alınamamıştır. Yunanistan’ın 15 Temmuz 1974 tarihinde Kıbrıs’ta darbe yaparak ENOSİS’i gerçekleştirmeye çalışması üzerine Türkiye garantörlük hakkını kullanarak 20-22 Temmuz ve 14-16 Ağustos 1974 tarihlerinde Kıbrıs’a askeri harekatta bulunmuştur. Bu askeri harekat sonucu Kıbrıs Türklerinin can ve mal güvenlikleri sağlanmış, Ada’da gerek Türkler, gerek Rumlar tarafından özlemi duyulan kalıcı barış ortamı da sağlanmıştır. Bu barış ortamında Rumlarca 11 yıl devletsiz bırakılan Kıbrıs Türkleri 13 Şubat 1975’te Kıbrıs Türk Federe Devleti’ni kurmuşlardır. Daha sonra selfdeterminasyon haklarını kullanan Kıbrıs Türkleri 15 Kasım 1983’te Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni kurmuşlardır. KKTC bağımsız bir devlet olarak kurulmasına rağmen KKTC yetkilileri Federal Kıbrıs Cumhuriyeti’nden yana olduğunu açıklayarak toplumlararası görüşmelere iyi niyetle katılmaya devam etmiştir. Bu çerçevede KKTC, Türkiye’nin etkili ve fiili garantisinin devam etmesini, İki bölgeli, iki toplumlu, bağımsız ve bağlantısız federal cumhuriyetin kurulmasını, Merkezi hükümetin yetkilerinin sınırlı olmasını, Türklerin egemenlik ve siyasal eşitlik haklarının tanınmasını ısrarla talep etmiştir. Buna karşılık Rum kesimi, Türklerin egemenlik ve siyasal eşitlik haklarını tanımamıştır. İşgalci olarak niteledikleri Türk askerinin adadan çekilmesini ve Türkiye’nin garantörlüğü yerine uluslararası bir garanti sisteminin oluşturulmasını talep etmiştir. Gerçekte Kıbrıs Rum Yönetimi esas hedefin ENOSİS olduğu üç temel strateji takip etmektedir. Bu çerçevede hukuki olmayan Kıbrıs Cumhuriyeti pozisyonunu koruyarak, görüşmeler yoluyla Kıbrıs Türklerini bu devlete federasyon adı altında azınlık statüsü vererek içine almak, yani içinde Türk azınlığı bulunan Rum Cumhuriyeti tesis etmek. İkincisi eğer görüşmelerle barış sağlanamaz ise; silah zoruyla KKTC’yi işgal ederek adanın tamamına hakim olmak. Bu amaçla hızla silahlanan Rumlar son zamanlarda Rusya Federasyonundan Türkiye için de tehlikeli olabilecek S 300 füzeleri alma girişiminde bulunmuşlardır. Diğer taraftan Rum yönetimi meşru Kıbrıs hükümeti gibi davranarak meseleyi milletlerarası platformlara taşımakta bu kuruluşlar vasıtasıyla Türkiye ve KKTC üzerinde baskılar yaptırarak amacına ulaşmaya çalışmaktadır. Nitekim RumYunan ikilisi yıllarca yürüttüğü propaganda ile KKTC üzerinde yoğun bir siyasi, ekonomik ve kültürel baskı uygulattığı gibi, Türkiye’nin uluslararası ilişkilerinde engeller çıkartmaktadır. Esasında Türkiye ile Yunanistan, 1952’den bu yana aynı ittifakta yer almalarına karşın komşulukları uyum içinde olmayan iki devlettir. 1930-1955 dönemi hariç iki ülke ilişkileri sürekli gerginliğini korumuştur. Bu sebeple Yunanistan gerek ikili, gerekse uluslararası ilişkilerde Türkiye’yi en çok uğraştıran ülkelerin başında gelmektedir. Ancak Türk-Yunan ilişkileri tarihsel boyutu göz ardı ederek açıklanması mümkün olmayan başlıca konudur. Çünkü Yunanistan milli kimliğini ve bağımsızlığını Türklere karşı mücadele vererek kazanmıştır. Yunanistan bu mücadele sırasında ortaya attığı milli ideali, Megali İdea çerçevesinde bağımsızlığını kazandıktan sonra yürüttüğü irredentist, yayılmacı politikayla, Avrupa devletlerinin de desteğini arkasına alarak, Türklere karşı büyümeyi, genişlemeyi dış politikasının ekseni yapmıştır. 1830’dan 1922’ye kadar Yunanistan’ın dış politikasının tamamı Doğu sorunu içinde Avrupalı devletlerin desteğiyle Osmanlı devletinden pay kapmaktan ibaret olmuştur. Türk Milli Mücadelesinin ardından Lozan’da bir denge oluşturulmuştur. Ancak, önce 1947 Paris Antlaşması ile yeni bir toprak kazanıp On İki Ada’yı elde eden, sonra da Yukarıda anlatıldığı gibi 1950’ların ilk yarısından başlayarak Kıbrıs’ı gözüne kestiren Yunanistan Lozan dengesini zorlamaya başlamıştır. 1970’lerde Ege’de çeşitlenen ve Kıbrıs’ta nitelik değiştiren sorunların özünde Yunanistan’ın bu politikasını uygularken, kendisinin ve Türkiye’nin Batı bağlantısını bu politika doğrultusunda kullanmayı da ihmal etmemiştir. 1974’ten sonra Türk-Yunan ilişkilerinde daha önce değinilen Kıbrıs konusu her zaman en başta gelen sorun olmuştur. Ancak bu tarihten sonra iki devlet arasındaki sorunlar Ege ve Batı Trakya Türklerinin sorunlarının da önem kazanmasıyla yaygınlaşıp genişlemiş ve ikili ilişkileri olduğu kadar, Türkiye’nin Batı ile olan ilişkilerini de kökten etkilemeye başlamıştır. Yunanistan’la Türkiye arasındaki sorunların büyük bir bölümü Ege’de yatmaktadır. Yunanistan Ege’deki egemenlik haklarını genişletmek için sürekli adımlar atmaktadır. Lozan ve uluslararası sözleşmeleri hiçe sayarak Ege adalarını hızla silahlandırması, kıta sahanlığı 6 mil olarak belirlenmesine rağmen, bunu 12 mile çıkarma çabası içine girmiştir. Bu konuda Yunanistan’ın temel amacı Ege’yi bir Yunan denizi haline getirmektir. Ancak Türkiye Yunanistan’ın karasularını 6 milin ötesine genişletme kararını vermesini bir casus belli (savaş sebebi) sayacağını açıklayarak kararlı bir tavır takınması ile Yunanistan komşularını genişletememiştir. Ayrıca hava sahası, TIR hattı gibi Ege sorunlarının yanı sıra Türkiye ile Yunanistan arasında Batı Trakya Türklerinin durumu da önemli bir sorun teşkil etmektedir. Başta Lozan olmak üzere Batı Trakya Türklerinin hakları ikili ve milletlerarası antlaşmalarla garanti altına alınmasına rağmen; Yunanistan Batı Trakya Türklerinin temel hak ve özgürlüklerini kısıtlamış, milli kimliklerini inkar ederek asimile etme yönündeki baskılar 1980’li yıllarda artmıştır. Türkiye’nin, Yunanistan ile iyi ilişkiler kurarak sorunlara barışçı yollardan çözüm bulmak amacıyla sarfettiği çabalara (1980 yılında Yunanistan’ın NATO’nun askeri kanadına tekrar dönmesi için Türkiye’nin veto hakkını kullanmaması, Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilatına Yunanistan’ın kurucu üye olarak katılmasını sağlaması, tek taraflı olarak Yunan vatandaşlarına vizenin kaldırılması vb.) rağmen ülkemiz aleyhinde yoğun faaliyette bulunmaya devam etmektedir. Yunanistan özellikle 1981 yılında Avrupa Topluluğuna tam üye olmasında sonra elde ettiği bütün avantajları Türkiye’ye karşı kullanmaya başlamıştır. İki ülke ilişkileri 1987 Martında bir savaşın eşiğine kadar gelmiştir. Ancak bu bunalım iki ülke Başbakanlarının karşılıklı mesajları ile aşılmıştır. Daha sonra Ocak 1988’de Davos’ta ardından da Mart 1988’de Brüksel’de Papandreu ve Özal bir araya gelmişlerdir. Böylece “Davos süreci” diye anılan ve iki ülke arasında yakınlaşma yaratacağı umulan bir diyalog dönemi başlamıştır. Ancak Yunanistan’ın diğer sorunları görüşmeyi Kıbrıs konusunun çözümüne bağlaması ve uzlaşmaz tutumu yüzünden herhangi bir sonuç alınamamıştır. Türk-Sovyet İlişkileri Türkiye ile Sovyetler Birliği arasındaki gerginlik 1953 yılında Stalin’in ölümüne kadar devam etmiştir. Stalin’in ölümünden sonra Sovyetler Birliği 30 Mayıs 1953 tarihinde Türkiye’den toprak talebinde bulunmaktan vazgeçtiğini açıklayarak Türkiye ile yeniden dostluk ilişkileri kurmak için çeşitli teşebbüslere girişmiştir. Ancak Sovyetler Birliği’nin bu davranışlarını yeni bir taktik olarak değerlendiren Türkiye bu teşebbüslere olumlu cevap vermemiştir. İki ülke ilişkileri bundan sonra da blok politikası çerçevesinde şekillenmiş, 1964 Kıbrıs buhranına kadar TürkSovyet ilişkileri soğukluğunu korumuştur. 5 Haziran 1964 tarihli Johnson mektubu nasıl Türk-ABD ilişkilerinde bir dönüm noktası olmuş ise, yine bu mektup Türk Sovyet ilişkilerini yeni bir gelişme dönemine sokmuştur. Kıbrıs sorunu Türkiye’nin uluslararası ilişkilerinde yalnızlığını gözler önüne sermekle kalmamış kendi güvenliği açısından da bir gerçeği ortaya çıkarmıştır. 1947-1964’e kadar geçen 17 yıl içinde Türkiye ABD’ye sadakatle bağlanmış ve NATO’dan fazla Amerika’yı güvenliğinin temel dayanağı yapmıştır. Johnson mektubu bu dayanakta ilk defa ciddi bir şüphe yaratımı ve bir itimat buhranının ilk tohumlarını atmıştır. Bu ise Türkiye’ye kuzey komşusu bir süper devletle devamlı gerginlik içinde olmanın gereksizliğini ortaya koymuştur. Bu bağlamda Türkiye 1960’ların ortalarından itibaren başta Sovyetler Birliği olmak üzere Doğu Bloku ülkeleriyle ilişkilerini geliştirmeye başlamış ve Sovyetlerin daveti üzerine 1964 yılı sonlarında Dışişleri Bakanı Feridun Cemal Erkin 1965 yılında da Başbakan Suat Hayri Ürgüplü Sovyetler Birliği’ni ziyaret etmişlerdir. Buna karşılık Sovyet Dışişleri Bakanı Gromiko’da Türkiye’yi ziyaret etmiştir. İki ülke arasında başlayan siyasi ilişkiler ticari alanda gelişmelerle devam etmiştir. Nitekim Sovyetler Birliğinin Türkiye’de birtakım sınai tesisler kurmaları konusunda 1965 yılında anlaşmaya varılmıştır. İskenderun Demir-Çelik, Seydişehir Alüminyum tesisleri bu anlaşmaya dayanarak inşa edilmiştir. 1970’li yıllarda Türk-Sovyet ilişkileri yeniden bir durgunluk ve hatta soğukluk dönemine girmiştir. Bunda Türkiye’de başlayan anarşi ve terörü sosyalist ülkelerin basın yayın organlarının kışkırtması ve Kıbrıs harekatına Sovyetlerin karşı çıkması rol oynamış Türkiye’de Sovyetler hakkında şüphecilik yeniden canlanmaya başlamıştır. Türkiye’de 12 Eylül 1980 askeri harekatı olduğunda Türk-Sovyet ilişkileri soğukluk içinde bulunuyordu. Yeni yönetimin çok yönlü dış politikaya devam etmesi çerçevesinde Sovyetler Birliği ile de ilişkiler tekrar normalleştirildi. 1982’de iki ülke arasında imzalanan yeni bir ticaret anlaşması ile iki devlet arasında ticaret hacmi artırıldı. Soğuk savaşın 1989’da sona erme sürecine girmesi ve Doğu blokunun dağılması uluslararası sistemde köklü değişikliklere yol açmış, artık Sovyetler Birliği’nin dağılması ile ortaya çıkan Rusya Federasyonu ile Türkiye’nin ilişkilerinde yeni bir devir başlamıştır. 3. Türk-ABD İlişkileri 1963 yılı sonundan başlayarak 1964 yılı içinde devam eden Kıbrıs olayları ve Johnson mektubu Türk-ABD ilişkilerinde bir dönüm noktası teşkil etmiştir. Bundan sonra Türkiye’nin ABD ile ilişkilerinde beliren mesafe kolayca ortadan kalkmamış, aksine Türkiye bu devlete karşı çekingen politikasını sürdürmeye çalışmıştır. Bu bağlamda Türkiye 1964 yılında ABD’nin önerdiği “Çok Taraflı Kuvvet”e katılmayacağını açıklamış. NATO’nun Türk ordusunda yapmak istediği çoğaltmayı reddetmiş, nükleer enerji ile çalışan bir Amerikan ticaret gemisinin Türkiye’yi ziyaretine izin vermemiş ve bu ülkeyle imzalanmış ikili antlaşmaların gözden geçirilmesini istemiştir. Özellikle 1960’ların ortalarından itibaren oluşan sert tepkiler ve sol muhalefet, hükümeti ABD ile yapılmış ikili antlaşmaları gözden geçirmeye zorlamıştır. Türk hükümeti tarafından 21 Ocak 1967’de yapılan bir açıklamada; Türkiye ile ABD arasında 54 ikili antlaşma olduğu, 3’ünün 1950’den önce, 31’inin 1950 ile 1960 arası, 20’sinin de 1960-1965 yılları arasında imzalandığı belirtilmiştir. Türkiye, ABD’ye verdiği bir muhtıra ile bu antlaşmaların ıslahını istemiştir. Sonuçta 3 Temmuz 1969’da ABD ile “Ortak Savunma ile İlgili İşbirliği Antlaşması” imzalanarak, daha önce yapılan antlaşmaların sakıncalarının ortadan kaldırıldığı açıklanmıştır. Türkiye’nin 1974 Kıbrıs Barış Harekatına büyük tepki gösteren ABD, 5 Şubat 1975 tarihinde Türkiye’ye silah ambargosu uygulama kararı almıştır. 26 Temmuz 1978 yılına kadar süren bu ambargo Türkiye’de milli silah sanayinin kurulması yolundaki çalışmaları hızlandırmıştır. 1979 yılının uluslar arası alandaki gelişmeleri ABD’yi Türkiye’nin de içinde bulunduğu bölge konusunda son derece duyarlı hale getirmiştir. Sovyetlerin Afganistan’ı işgali ve İran’da Humeyni yönetiminin işbaşına gelmesi üzerine ABD NATO’nun sorumluluk alanını genişleterek Orta Doğu’yu da kapsayan bir ittifak haline getirmeye çalışmıştır. Eylül 1980’de İran-Irak savaşının başlaması Türkiye’nin ABD açısından önemini daha da arttırmıştır. Böyle bir ortamda ABD Türkiye’de kurulan askeri rejimi anlayışla karşıladığını belirttiği gibi, ilişkilerini de sıklaştırmıştır. Bu dönemde Türkiye ile ABD arasında Savunma ve Ekonomik İşbirliği Antlaşması imzalanmış, ardından ABD telkinleriyle Yunanistan’ın NATO’nun askeri kanadına geri dönmesi konusunda Türkiye vetosunu kaldırmıştır. 1983 yılında Türkiye’de yeniden demokrasiye geçilmesiyle işbaşına gelen Özal hükümetleri ABD ile ilişkileri geliştirmeye devam etmiştir. Bu dönemde dış politikada “ekonomik pragmatizmi” ön planda tutan Başbakan Özal’ın Amerika’ya dayanma politikası çarpıcı hale gelmiştir. Fakat Türkiye’nin bu tavrı Amerika tarafından “sömürülme eğilimleri” de göstermemiş değildir. Bu sebeple 1983- 1990 dönemi Türk-ABD ilişkileri görünüşte bir yakınlaşma içinde olmuş ise de esas itibariyle iki taraf arasında bir takım anlaşmazlık konuları etrafında cereyan etmiştir. İslam Ülkeleriyle İlişkiler Türkiye, 1960’ların ortalarında Kıbrıs sorunu yüzünden içine düştüğü yalnızlık sebebiyle, dış ilişkilerini coğrafi bakımdan genişletmek gerektiğinin gittikçe artan bir şekilde farkına varmıştır. Bundan sonra Sovyetler Birliği’nin yanı sıra İslam ülkeleriyle de ilişkilerini geliştirmeye başlamıştır. Soğuk savaş döneminde Türkiye ile İslam ülkeleri ilişkilerinde her zaman Doğu-Batı çatışmasının gölgesi hissedilmiştir. Türkiye ile İslam ülkelerinin ilişkileri, Türkiye’nin 1967 Arap-İsrail Savaşında Arap dünyasının yanında yer alarak Arap tezlerine destek vermesi ile olumlu bir yola girmiştir. Fakat Türkiye, Batı bloku karşısında Sovyetler Birliği’nin desteğini almış olan komşu Arap ülkeleri ile siyasi ve ekonomik ilişkileri geliştirmede zorlanmıştır. Ancak 1973 petrol krizinden sonra, İslam dünyası Türkiye’nin dış ekonomik ve politik ilişkilerinde ciddi bir şekilde devreye girmiştir. Bu strateji değişikliğinde daha önce de kısmen değinildiği gibi, Batılı dostlarından Kıbrıs konusunda destek görememesi, ekonomik sorunların batılı ülkelerle çözülememesi, petrol krizinin ödemeler dengesini olumsuz etkilemesi, Avrupa Topluluğu ile olumlu gelişmelerin ortaya çıkmaması, Kıbrıs Barış harekatını Batının anlamak istememesi ve silah ambargosunun Batıya güveni sarsması gibi faktörler önemli rol oynamışlardır. Sonuçta bu gelişmeler İslam ülkeleri ile ekonomik ve siyasi işbirliği isteklerini kuvvetlendirmiştir. Bu çerçevede, 1969 yılında temelleri atılan İslam Konferansı Örgütü’nün çalışmalarına başlangıçta çekimser bir tavırla katılmış olan Türkiye, 1970’li yılların ortalarından itibaren örgütün bütün toplantılarına giderek üst düzeyde katılmaya başlamıştır. 1980’li yılların ortalarından itibaren Türkiye İslam Konferansı Teşkilatı’nda dış politika problemleri için İslam ülkelerinden destek elde edebileceği bir zemin bulmuştur. Ayrıca bu teşkilat vasıtasıyla Türkiye gittikçe artan sayıda Orta Doğu, Asya ve Afrika ülkesiyle dış ticaretini geliştirmesinde ve ortak teknik ve kültürel yardım programlarını uygulamasında faydalar sağlamıştır. Ayrıca Türkiye, İran ve Pakistan arasında 1977 tarihinde temelleri atılan ve 1985 tarihinde bir protokol ile canlandırılan Ekonomik İşbirliği Teşkilatı (EKİT-ECO) da kurulmuştur. Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra bağımsızlığına kavuşan Türk Cumhuriyetleri de bu teşkilata 1992 yılında üye olmuştur. 1990’lara kadar Türkiye’nin Orta Doğu ve İslam ülkelerine yönelik politikası; a) Mahalli çatışmalara katılmamak ancak taraflar isterse aracılık yapmak olmuştur. b) Türkiye’nin dış politikası Arap güvenliğine karşı dikkatli olmuştur. c) Türkiye Orta Doğu devletlerinin iç işlerine ve dinamiklerine göre ikili ilişkiler kurmanın kendi yararına olduğunu görmüştür. Soğuk Savaş Döneminden Sonra Türk Dış Politikası 1989 yılından itibaren SSCB’deki değişime bağlı olarak Doğu Avrupa’da ortaya çıkan gelişmeler ve 1991’de Sovyetler Birliği’nin dağılması Uluslararası sistemde köklü değişikliklere yol açmıştır. 1985 yılında Mihail S. Gorbaçov SBKP’nin Genel Sekreterliği’ne getirilmesinden sonra Onun ortaya attığı ve uygulamaya çalıştığı Perestroyka (yeniden yapılanma) ve Glasnost (Açıklık) kavramlarının getirdiği demokratikleşme hareketleri, önce Doğu Avrupa ülkelerinde, bilahare Sovyetler Birliği’nde ve Balkanlarda etkisini hissettirmiştir. Bu gelişmeler ile bu ülkelerdeki Sosyalist rejimler süratle çöktü. Bu gelişme ile birlikte bu ülkelerde demokrasi yolunda önemli adımlar atılmaya başlandı. Bu süreçte eski Sovyetler Birliği ve Yugoslavya toprakları üzerinde birçok bağımsız devlet ortaya çıktı. Sovyetler Birliğinin yıkılması ile soğuk savaş yıllarının “İki kutuplu dünya” politikası devresi sona ererken, Körfez Bunalımı ABD’nin hâkim olacağı “Yeni Dünya Düzeni”nin kurulmakta olduğunu ortaya çıkardı. Küreselleşme veya Globalleşme olarak da adlandırılan bu yeni dönemin demokrasi, insan hakları ve hukukun üstünlüğü ilkelerine dayandığı ilân edilmesine rağmen; çok geçmeden yeni uluslararası yapının da en az eskisi kadar “güce dayalı olduğu” ortaya çıkmıştır. ABD’nin temsil ettiği tek süper güce dayanan “Yeni Dünya Düzeni”ni oluşturma çabalarına rağmen, dünyada yeni güç merkezlerinin ortaya çıkmasına yol açan yeni bir süreç de gelişmeye başladı. Bu süreçte bölgeselleşme eğilimleri belirginleşmektedir. Özellikle Japonya’nın liderlik ettiği Asya-Pasifik Bölgesi, Avrupa Birliği ve birlik içinde olmakla beraber iki Almanya’nın (Federal Almanya ve Demokratik Alman Cumhuriyeti) birleşmesinden sonra ortaya çıkan güçlü Alman Devleti'nin tavrı; askerî gücünün yanı sıra hızla büyüyen ekonomisi ile Çin ve “zengin kuzey” karşısında “fakir güney” yarımküre ülkelerinin takip edecekleri politikalar bu bölgesel güç merkezlerini belirlemekte etkili olacaktır. Yeni dünya düzeni söylemlerine rağmen üzerinde önemle durulması gereken bir diğer sorun iletişim sistemlerindeki teknolojik devrim nedeniyle farklı sosyo-kültürel grupların bütünleşme ve uzlaşma değil, çatışma potansiyelini artıran tarzda yoğun bir etkileşim sürecine girmeleridir. “Mikro milliyetçilik” veya “atomizasyon” olarak adlandırılan bu gelişme dünya istikrarını tehdit eden boyutları varmıştır. Yukarıda tanıtılmaya çalışılan genel çizgiler 2000’li yılların eşiğinde dünya politikasının çok boyutlu biçimde yeniden yapılandığını ortaya koymaktadır. Soğuk savaşın sona ermesi yıllardan beri stratejik önceliği Sovyet tehdidini Batı bloku içinde karşılamaya veren Türkiye açısından yeni bir dönemin başlangıcı olmuştur. Bu dönemin özelliği Türkiye’nin çok yönlü ve kimi zaman belirsiz olan birtakım tehditler ve yeni imkânlar ile karşılaşmış olmasıdır. Soğuk savaşın sona ermesine paralel olarak dünyada yaşanan işbirliği ve uzlaşma eğilimine rağmen Türkiye’nin bulunduğu coğrafya yeni bir çatışma alanı haline dönüşmüş, meselâ uzun bir süredir istikrarsızlıkta adeta özdeşleşmiş olan Ortadoğu bölgesine, Balkanlar ve Kafkasya bölgeleri de eklenmiştir. Soğuk savaşın sona ermesinin Türkiye’ye sağladığı en büyük imkân ve yenilik eski Sovyetler Birliği’nde yaşayan Türk topluluklarının keşfedilmiş olmasıdır. 1990’lı yıllara kadar, Kıbrıs politikası dışında, Türk dış politikası soğuk savaşın küresel politikaları çerçevesinde şekillendiğinden Türkiye ile Türk topluluklarının ilişkileri en alt düzeye inmişti. Bu sebeple bu topluluklar hakkında çıkan ilk haberlerin Türkiye’deki pek çok kimsede şaşkınlık yarattığını söylemek bir abartı olmayacaktır. Eski Sovyetler Birliği’ndeki Türk Cumhuriyetlerinin bağımsızlıklarını kazanmaları Türkiye’nin bölgede siyasal, ekonomik, kültürel ve stratejik açılardan önemli bir ülke olması sonucunu doğurmuş ve doğu-batı cepheleşmesinin sona ermesi ile stratejik önemi azalan Türkiye’nin, yeni faktörlerin etkisiyle tekrar önemli bir konuma gelmesi mümkün olmuştur. Yeniden doğmakta olan Rusya’nın Türkiye için yarattığı olumsuzluklara rağmen Balkanlardan Orta Asya’ya kadar uzayan geniş bir bölgede Türkiye için daha etkili bir bölgesel rol oynama imkânı doğmuştur. Nitekim Kafkaslar ve Orta Asya’da bağımsızlıklarını ilân eden Türk Cumhuriyetlerini hemen tanıyan Türkiye, bu ülkelerle diplomatik ilişkileri başlatan ilk ülkelerden biri olmuştur. Arkasından bu devletlerle siyasî, kültürel ve ekonomik ilişkiler kuran Türkiye, aynı zamanda bu devletlerin uluslararası alanda kendilerine bir yer edinmelerine de yardımcı olmuştur. Türk Cumhuriyetlerinin AGİK (Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Konferansı) gibi uluslararası örgütlere üye olarak katılmasına yardımcı olan Türkiye, ayrıca kendi girişimleri ile kurulan Karadeniz Ekonomik İşbirliği Teşkilâtının ve yeniden canlandırılan İktisadî İşbirliği Örgütü’nün bu devletleri de kapsayarak şekilde genişletilmesini sağlamıştır. Diğer taraftan Türkiye, Balkanlardaki gelişmelere de jeopolitik konumu tarihi ve kültürel yakınlığı sebebiyle gücü ve diplomatik birikimi sebebiyle konjonktürün elverdiği ölçüde başarılı girişimlerde bulunmuştur. Özellikle Yugoslavya’nın dağılması ile ortaya çıkan cumhuriyetleri tanımış, Bosna-Hersek ve Kosova çatışmasında aktif bir dış politika izleyebilmiştir. Sonuçta Balkanlarda Bosna-Hersek, Makedonya, Arnavutluk, Bulgaristan ve Romanya gibi ülkelerle ilişkilerini geliştiren Türkiye, Balkan dengeleri içinde ağırlığını hissettirmeye başlamıştır. Gerçi Türkiye, bütün bu gelişmelere hazırlıksız yakalanmış olmasından dolayı bazı alanlarda bu yeni devletlerin beklentilerine tam anlamıyla cevap verememiş olmakla beraber, soğuk savaş yıllarındaki tek boyutlu Türk dış politikası bugün uluslararası politik gelişmelere tesir edici, çok yönlü bir hale gelmiştir. Sonuç olarak Türkiye, bölgesel güvenliğin sağlanması ve işbirliğinden doğacak yararları, bağlı olduğu ittifak çıkarlarının önünde değerlendirmeye, yani soğuk savaşın global çıkarları yerine, kendi çıkarlarını ön planda tutmaya ve vurgulamaya başlamıştır. Ancak bütün bu gelişmelere rağmen Türkiye’nin izlediği dış politikanın hiç değişmeyen temel özelliği, Batı’ya yönelik olmasıdır. Bu Bölümle İlgili Okuma Kitapları ve Makaleler: Yusuf Sarınay, Türkiye’nin Batı İttifakına Yönelişi ve NATO’ya Girişi, Ankara, 1988 A.Haluk Ulman, “Türk Dış Politikasına Yön Veren Etkenler” I(1923-1968), SBFD C.XXIII, No. 3 (Eylül 1968) Cemil Koçak, Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945), C.I, Ankara, 1986 Türkiye Dış Politikasında 50. Yıl Montreux ve Savaş Öncesi Yılları (1935-1939), Ankara, 1973 İsmail Soysal, “1939 Türk-İngiliz-Fransız İttifakı”, Belleten, C.XLVI, Sayı: 181-184 (Ocak 1982) René Massigli, La Turque Devant La Guerre: Massion A Ankara (1939-1940), Paris, 1964 İsmet İnönü, “Hadiselerle Dolu On Yıl”, Ulus, 15 Eylül 1947. Rıfkı Salim Bursak, Türk-İngiliz-Rus Münasebetleri, İstanbul, 1946 Fahir Armaoğlu, 20.Yüzyıl Siyasî Tarihi, Ankara, 1983 Rıfkı Salim Burçak, Moskova Görüşmeleri ve Dış Politikamız Üzerindeki Tesirleri, Ankara, 1983 Feridun Cemal Erkin, Türk-Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Ankara, 1968 Kamuran Gürün, Dış İlişkiler ve Türk Politikası, Ankara, 1983 J.C. Hurewitz, Diplom
.SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİ 1. SOĞUK SAVAŞ KAVRAMI VE SOĞUK SAVAŞA GEÇİŞ DÖNEMİ ● II. Dünya Savaşı’ndan İngiltere ve Fransa’nın yıpranmış, SSCB ile ABD’nin süper güç olarak çıkması Soğuk Savaş sürecini başlatmıştır. ● II. Dünya Savaşı’ndan sona ABD ile SSCB arasında Küba Krizine kadar sürekli bu olaydan SSCB’nin dağılmasına kadar dönem dönem görülen gerginlik ve sınırlı çatışmaya Soğuk Savaş denir. ( Soğuk Savaş özellikle siyasi, psikolojik, ekonomik, bilimsel ve teknoloji alanlarında görülmüştür.) Not: "Soğuk Savaş" deyimi ilk kez 1947 yılında ABD'li Bernard Baruch tarafından kullanılmıştır. ● II. Dünya Savaşından sonra Orta, Doğu ve Güneydoğu Avrupa'da SSCB'nin etkisi artmaya başladı ve bu bölgedeki ülkeleri bir ölçüde kendi şemsiyesi altına aldı. Bundan korkan ABD ve İngiltere, Batı Avrupa'da ve başka yerlerde Sovyet yanlısı komünist partilerin iktidara gelmemesi için çeşitli girişimlerde bulundular. Bu gelişmeler iki taraf arasında karşılıklı ittifakların ortaya çıkmasına( NATO, Varşova Paktı gibi) ve gerginliğin giderek tırmanmasına yol açmıştır. ● Kore ve Vietnam savaşları, Berlin Sorunu, 1956-59 yılları arasında Ortadoğu'daki çekişme, U-2 casus uçağı olayı, Küba krizi gibi olaylar soğuk savaşın doruğunu oluşturmuştur. Ancak Küba Krizi Soğuk Savaş için bir dönüm noktası oluşturmuş, nükleer savaş tehlikesinin ne kadar yakın olduğunu ortaya koymuştur. a) II. Dünya Savaşı’ndan Sonra Dünya Siyasetini Şekillendiren Gelişmeler ● Bu dönemde uluslar arası siyaseti şekillendiren dört önemli gelişme yaşanmıştır: ● Geleneksel güç dengesinin merkezi ve en önemli öğesi olan Avrupa'nın ve Avrupa devletlerinin savaşta büyük bir tahribatla çıkması ● Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyetler Birliği'nin savaştan sonra süper güç haline gelmiş olmaları, ● Nükleer silahların geliştirilmesi, ● dünyanın çeşitli bölgelerindeki sömürgeci devletlere karşı ulusal bağımsızlık hareketlerinin başlaması, b) İki Kutuplu Dünya Düzeni ● II. Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa'nın bir güç merkezi olarak dünya politikası sahnesinden çekilmesinden sonra, dünya en az yirmi yıl kesin çizgiyle ABD ve Sovyetler Birliği'nin çevresinde " iki kutuplu " bir nitelik kazandı. ● Bu iki kutuplu dünya Doğu Bloğuyla Batı Bloğu, “kapitalizm-liberalizm-demokrasi” ile “komünizm” veya ABD ile SSCB etrafında arasında meydana gelmiştir. ● Bu düzende dünya devletleri ya iki bloktan birisini seçmiş ya da Bağlantısızlar Hareketine katılan devletler gibi her iki bloğa da eşit mesafede durmaya çalışmıştır. c) Soğuk Savaşa Yol Açan Gelişmeler I. Yüzdeler Antlaşması ● " Tarihte " Yüzdeler Antlaşması " diye geçen bu antlaşmada, Churchill ve Stalin arasında 1944 Ekim'inde gerçeklesen ve amacı Doğu Avrupa'da etki alanlarının kesin olarak saptanması olan anlaşmayla İngiltere ve Rusya Doğu Avrupa'da sahip olacakları üstünlüğü yüzdelerle belirlemişlerdir. Macaristan'da İngiltere %50, Sovyetler %50, Bulgaristan'da %25, %75; Romanya %10, %90; Yugoslavya'da %50, %50; Yunanistan'da %90, %10, Churchill'in anılarından yazdıklarında anlaşıldığına göre, bu anlaşma o andaki savaş durumu düzenlemesiydi. ● Hemen savaş sonrasının bu karar ve gelişmeleri, Avrupa'nın, komünizmin kıtada çökmesine kadar süren, bölünmüşlüğünü başlatmıştır. Bu kararlar, Batı’nın Doğu Avrupa'daki gücünün sınırının ve bölgedeki Sovyet üstünlüğünün önemli bir göstergesidir. II. Berlin Buhranı II. Dünya Savaşı'ndan sonra, Almanya'nın tümünde yapıldığı gibi Berlin şehri de dört işgal bölgesine ayrılmıştı. SSCB’nin kendi işgal bölgesinden Batılı devletleri çıkarmak istemesi Almanya’nın birleşmesini önlemiş, iki taraf arasında anlaşma bir türlü sağlanamamıştır. ● Bunun üzerine ABD, İngiltere ve Fransa kendi işgal bölgelerinde Federal Alman Cumhuriyeti, SSCB ise kendi işgal bölgesinde Demokratik Alman Cumhuriyeti’ni kurmuştur. III. Nükleer Silah Denetiminde Anlaşmazlık ● II. Dünya Savaşı’ndan sonra ABD Baruch Planı’yla atom enerjisinin geliştirilmesi ve kullanımının tüm aşamalarını denetleyecek olan bir uluslararası Atom Geliştirme Kuruluşu'nun kurulması; ihlallere karşı bu kuruluşa sınırsız denetleme yetkisinin tanınması; atom silahının yapımıyla ilgili her türlü ihlalin en sert biçimde cezalandırılması; kuruluş tam denetim kurduktan sonra atom silahının yapımının yasaklanması ve mevcut atom stoklarının yok edilmesini istemiştir. Bununla beraber anlaşmayı ihlal edenlerin cezalandırılmasını engellenmemesi için Güvenlik Konseyindeki veto sisteminin değiştirilmesini istemiştir. ● Baruch Planı, Sovyetler Birliği tarafından kabul edilmemesine rağmen, daha sonra ABD tarafından nükleer silahsızlanma konferanslarında ortaya konan önerilerin temelini oluşturması açısından önemlidir. Sovyetler Birliği'nin planı reddetme nedenleri ise; planın uygulanmasıyla ABD atom silahı yapabilme yeteneğine sahip tek devlet olarak kalması; ABD, BM'de karar verme sürecine egemen olduğu için, bu örgütün bir kuruluşu olan Atom Enerji Komisyonu'nu da etkisi altına alabileceği; planın tartışıldığı sırada Sovyetler Birliği atom silahının gizlerini ele geçirip bu silahı çok kısa bir süre içinde yapabilme uğraşı içindeydi. Bu nedenlerden dolayı bu planı kabul etmeyen Sovyetler Birliği ile ABD arasındaki gerginlik daha da büyüdü IV. SSCB’nin Komünizm’i Yayma Çabaları ● II. Dünya Savaşı’nın doğrusunda Avrupa’nın doğusu (Yugoslavya ve Arnavutluk dışında) Sovyet ordusu tarafından kurtarılmış, Fransa, İtalya ve Almanya’nın Batısı ise İngiliz ve ABD ordularının denetimi altında kalmıştı. Böylece siyasal iktidarı ele geçirebilecek güçlü Komünist partilerin bulunduğu Fransa ve İtalya’da bu partiler iktidardan uzak tutulabilmişken, savaşı izleyen ilk üç yıl içinde Sovyetler Birliğinin etki alanı içinde kalan sekiz ülkede (Doğu Almanya, Polonya, Çekoslovakya, Macaristan, Romanya, Bulgaristan, Arnavutluk, Yugoslavya) Marksist-Leninist partiler siyasal iktidarı ele geçirmişlerdir. Komünist partisinin büyük ölçüde oy alabildiği Çekoslovakya ve işgalden kurtuluşlarını Sovyet ordularına borçlu olmayan Yugoslavya ve Arnavutluk dışında komünist hareketin zayıf olduğu bu ülkelerde sosyalist rejimlerin kuruluşunda Sovyet askeri varlığı önemli pay sahibi olmuştur. ● Savaşın yarattığı güç dengesi ve savaştan hemen sonra Sovyetler Birliği ile Batılı güçler arasında gerginleşen ilişkiler -soğuk savaş- Yugoslavya ve Arnavutluk dışında bu ülkelerin sürekli olarak Sovyetler Birliği’nin yörüngesinde kalmasına yol açmıştır. Yugoslavya Nazi işgaline karşı Yugoslav halklarının silahlı direnişini örgütlemiş olan Tito yönetiminde 1948 yılından sonra Sovyetler Birliğine karşı çıkmış ve ondan sonra da ba- 0 ğımsızlığını titizlikle korumuştur. Arnavutluk da 1961 yılında Sovyetler Birliği’nden kopacaktır. Öteki altı ülke ise gerek ülke içi sosyalist uygulamalar, gerekse dış politika bakımından Sovyetlerin sadık bir izleyicisi oldular. Bu etkiden sıyrılmaya çalıştıklarında da hep Sovyet müdahalesi ile karşılaştılar. Sovyetler Birliği 1953’te Doğu Almanya’ya ve 1956’da Macaristan’a askeri birlikler gönderdi. 1968’de ise yine Sovyetlerin öncülüğünde beş Doğu Avrupa ülkesi Çekoslovakya’daki yönetimi askeri bir müdahale ile değiştirdi. Not: Arnavutluk’ta Enver Hoca önderliğindeki Milli Kurtuluş Cephesi 29 Kasım 1944'de iktidara gelerek Komüniz idareyi kurmuştur. ● Avrupa Dışında Komünizm’in Yayılması ● Küba devrimi: 26 Temmuz 1953 Moncada Kışlası isyanıyla başlar, 1 Ocak 1959`da Batista`nın kovulması ve Santa Clara, Santiago de Cuba şehirlerinin Fidel Castro, Che Guevara, Raul Castro liderliğindeki isyancılar tarafından ele geçirilmesiyle son bulur. "Küba devrimi" terimi, aynı zamanda kısaca Batista`nın devrilmesi ve Marksist ilkelerin yeni Küba Hükümeti tarafından uygulanmasını da belirtir. ● Çin Devrimi:1934’te komünist devrimi amaçlayan Mao Tse-Dung’un kuvvetleriyle milliyetçi Çan Kay Şek arasında başlayan ve II. Dünya Savaşı’nı da kapsayan iç savaş, Mao Tse Dung 1949 yılında Çin Halk Cumhuriyeti’nin kurulduğunu ilan etmesiyle sonuçlanmıştır. ● Çin’de komünizm’in kurulması SSCB’nin Asya’da büyük bir müttefike kavuşmasını sağlamıştır. ● Kuzey Kore Devrimi: Kim İl Sung önderliğindeki komünistler 1946 yılında Kore İşçi Partisi’ni kurmuş, 25 Ağustos 1948 yılında hem güney hem de kuzey bölgelerinde yapılan genel seçimlerde Kore Demokratik Halk Cumhuriyeti tüm Kore halkını temsil eden tek meşru devlet organı olarak kabul edilmiştir. Ancak daha sonra 1950 yılında başlayan Kore Savaşı sonunda Kore 38. enlem sınır olmak üzere Kuzey ve Güney Kore olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Kuzey Kore Komünist rejimi, Güney Kore ise demokrasi benimsenmiştir 2. SOĞUK SAVAŞ GELİŞMELERİ A. DOĞU BLOKU’NUN KURULMASI a) Kominform: Stalin, 5 Ekim 1947'de "Amerikan emperyalizminin bir aleti" olarak tanımladığı Marshall Planı'- na (Avrupa Ekonomik Kalkınma planı) karşıt bir girişim olarak; SSCB, Polonya, Bulgaristan, Çekoslovakya, Romanya, Macaristan, Yugoslavya, Fransa, İtalya komünist partileri liderlerini bir araya getiren Kominform'u kurmuştur. Kominform, görünüşte Marshall Planı'na mukabele amacına yönelik bir adım olarak takdim edilmişse de, gerçekte amacı, dünya ve özellikle Avrupa Komünist hareketinin koordinasyonu ve Alman-Sovyet Saldırmazlık Paktı ertesinde lağvedilen 3. Enternasyonal'in fonksiyonlarını üstlenmekteydi. b) COMECON (Karşılıklı Ekonomik Yardımlaşma Konseyi) (25 Ocak 1949) ● Sosyalist ülkeler arasında ekonomik işbirliği ve dayanışma amacıyla kurulan(25 Ocak 1949) ve Batı'da COMECON olarak adlandırılan uluslararası örgüt. 5-8 Ocak 1949'da Moskova'da yapılan görüşmelerden sonra kurulan CMEA'nın merkezi Moskova'dadır. Örgütün temel amaçları; ekonomik gelişme için uzmanlaşma ve işbirliğine dayalı planlar hazırlamak: hammaddelerin üretim ve dağıtımını yönlendirmek, üye ülkeler arasında ve öbür ülkelerle ticareti geliştirmek için ortak girişimde bulunmak; bilimsel ve teknik araştırmalarla işbirliği yapmaktır. ● CMEA üyesi ülkeler tüm yeryüzündeki sanayi üretiminin 1/3'den ve ulusal gelirin 1/4'den fazlasını sağlamaktaydı. Yüzölçümü 25 milyon km2 olan üye devletlerin topraklarında yaklaşık 400 milyon kişi yaşamaktaydı. c) Varşova Paktı (14 Mayıs 1955) ● 14 Mayıs 1955'te S.S.C.B, Çekoslovakya, Bulgaristan, Macaristan, Polonya, Doğu Almanya ve Arnavutluk (1968'de çekildi) tarafından kurulmuştur. Kurulma amacı NATO saldırısına karşı Doğu Avrupa ülkelerini savunmaktır. ● Varşova Paktı, Londra ve Paris Antlaşmaları ile Federal Almanya’nın NATO’ya girmesi ve NATO’ya bağlı olarak Batı Avrupa Birliği’nin kurulmasıyla Avrupa’da doğan ve giderek artan savaş tehlikesine karşı biçimlendi. Pakt kurucularına göre bu gelişmeler, barışsever devletlerin güvenliği bakımından bir tehdit oluşturuyor ve savunma sağlayıcı karşı önlemlerin alınmasını gerektiriyordu. ● Varşova Paktını kuruluşunu izleyen süreçte, SSCB ile üye ülkeler arasında zincirleme bir biçimde ikili yardım anlaşmaları imzalandı. SSCB aynı zamanda Polonya, Macaristan, Romanya ve Demokratik Almanya ile 1956 Aralık - 1957 Mayıs döneminde bir dizi kuvvet statüsü anlaşması imzaladı. Aynı tür bir antlaşma, Çekoslavakya’yla 1968′de imzalandı. Anlaşmada uluslararası ilişkilerde tehdit ve kuvvete başvurma kınanarak, üyelerin bunu önlemek konusunda gerekli tüm çabayı gösterecekleri belirtilmişti. ● Varşova Paktı’nın özellikleri - Üyelerin ortak çıkarlarını ilgilendiren tüm sorunlarda birbirlerine danışacaklardır. - Avrupa’da silahlı bir saldırı durumunda üyelerin tek tek ya da ortak bir biçimde kendilerini savunacaklardır - Birleşik Komutanlık kurulacaktır. - Siyasal Danışma Komitesi kurulacaktır. - Üyelerin bu anlaşmanı amaçlarıyla herhangi bir uluslararası bağlantıya girmeyecekleri ve girişimde bulunmayacaklardır. - Tarafların birbirleriyle ekonomik ve kültürel ilişkilerini daha ileri boyutlarda bir dostluk ruhu içinde davranacaklardır. - Bu sözleşmenin toplumsal ve siyasal sistemleri göz önüne alınmaksızın öteki tüm devletlere açıktır. - Antlaşma 20 yıl geçerli olacaktır. Sürenin bitiminden bir yıl önce, anlaşmayı sona erdirme isteğinin belirtilmemesi durumunda, anlaşmanın 10 yıl daha uzayacaktır. - Varşova Paktı’nın en yüksek siyasal organı Siyasal Danışma Komitesi’dir(CPC). - Doğu ile Batı arasında ortak güvenlik sağlayan bir pakt yürürlüğe girince, Varşova Paktı’nın kaldırılması göz önüne alınabilir. d) SSCB’nin Yayılmasına Karşı Tepkiler ● Yugoslavya’nın Kominform’dan Çıkarılması ● Yugoslavya'nın Kominform'dan ve Moskova'dan kopmasında: Diğer uydu ülkelerde olduğu gibi, Sovyetler Yugoslavya'yı da tam manasıyla kontrolleri altına almak istemişler, fakat Yugoslav lideri Tito buna müsaade etmemiştir. Çünkü Yugoslavya'nın komünist rejim altına girmesi, Sovyet askerleri veya Sovyet Rusya'nın sayesinde değil, Tito ve "Partizan"larının Almanlara karşı yaptığı silahlı mücadele sonunda olmuştu. Diğer uydu ülkelere göre bu farklılık, Tito'ya, Moskova'ya karşı davranışında büyük bir bağımsızlık sağlamış ve Moskova da bunu hazmedememiştir. ● Tito Yugoslavya'da kendi komünist rejimini kurduktan sonra Moskovaya dayanmakla beraber, onun kendisine özgü tasarıları vardı. Tito, kendisini Balkanların bir lideri yapmak istiyordu. Bu amaçla, Bulgaristan, Ro- SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİ manya ve Macaristan ile çeşitli işbirliği anlaşmaları ve ittifak antlaşmaları imzalanmıştı. Tito, bu ülkeleri Belgrad etrafında toplamak ve hatta Yunanistan'da Markos galip geldiği takdirde Yunanistan'ı da katarak, bir Balkan Federasyonu kurmak istiyordu. Bu ise Sovyetleri ürküttü. ● Sovyetler, Tito'nun da aynen Sovyet komünizmini ve sistemini tatbik etmesini istemişler, Tito ise buna karşı gelerek, komünizmi Yugoslavya'nın milli şartlarına göre tatbik etme çabasında idi. Tito'nun bu hareketi, milletlerarası komünizm hareketinde ilk "milli komünizm" çabası olarak kabul edilebilir. ● Çin – SSCB Anlaşmazlığı ● SSCB’nin 1956 yılında Cominform’un kaldırılması kararını alması komünizmin dünya çapındaki zaferini isteyen komşu komünist devlet Çin Halk Cumhuriyeti ile Sovyetler Birliği'nin arasını daha da açmıştır. Bu Çin-Sovyet görüş ayrılığı 1967'de Muhafızların Pekin'deki Sovyet elçiliğini kuşatmasıyla patlak vermiştir. 1969'da da Çin - Sovyet sınırında anlaşmazlıklar yaşanmıştır. ● Macaristan’da Tepkiler ● Macarlar Sovyet Rusya destekli Komünist idareyi kaldırmak üzere 23 Ekim 1956′da başkaldırdılar. Bir öğrenci mitingi şeklinde başlayan olaylar bir anda tüm ülkeye yayıldı. Fakat Rus tankları devreye girerek İhtilali kanlı bir şekilde bastırdı. 10 Kasım’da her şey bitmişti. Ruslar Orta Avrupa’da kontrollerini böylece sağlamlaştırdılar. ● Çatışmaların sonunda 2500 Macar öldürülmüş 13.000′i yaralanmış, 200.000′i de mülteci olarak vatanlarından kaçmak zorunda kalmışlardı. Binlerce Macar Sibirya’daki çalışma kamplarına ölüme gönderilmişlerdi. ● Çekoslovakya’da Tepkiler ● 1967 yılında Çekoslovakya Komünist Partisi Genel Sekreterliğine Alexander Dubçek’in getirilmesiyle “Prag Baharı” denilen olaylar başlamıştır. Dubçek’le başlayan "milli komünizm", "insancıl komünizm" gibi liberal sayılabilecek hareketler Sovyetlerin 1968 Ağustosunda bu ülkeyi askerleriyle işgal etmesiyle sona ermiştir. B. BATI BLOKU’NUN KURULMASI a) Truman Doktrini ● 1946 yılında Sovyet Rusya üç ana yönde yayılma çabalarına girişmiştir. İran üzerinden Orta Doğu petrolleri ve Basra Körfezi'yle Hint Okyanusu, Türkiye üzerinden Boğazlar, Ege Denizi ve Doğu Akdeniz ve Yunanistan üzerinden Doğu Akdeniz. ● Bu üç yönün geleneksel olarak İngiltere'nin hayati ilgi ve çıkar alanları olmasına karşı SSCB’ye durduracak güçten yoksun olması İngiltere’yi ABD’yi dünya siyasetine çekmek için hareketlendirdi. ● İngiltere 1947 Şubatında Amerikan hükümetine, bir Türkiye ve diğeri de Yunanistan hakkında olmak üzere iki memorandum (muhtıra) verdi. Bu memorandumlarda, Türkiye'nin Batı savunması için önemi belirtilerek Türkiye'ye hem ekonomik ve hem de askeri yardım yapılması gerektiği, İngiltere'nin bu yardımları yapamayacağı ve hatta Yunanistan'daki askerlerini dahi geri çekmek zorunda bulunduğu ve dolayısıyla sorumluluğun Amerika'ya düştüğü belirtildi. ● Bunun üzerine Başkan Truman Amerikan Kongresi'ne 12 Mart 1947 günü gönderdiği mesajında, Türkiye ve Yunanistan'a 400 milyon dolarlık askeri yardım yapılması için kendisine yetki verilmesini istedi. Bu mesajda Türkiye'nin toprak bütünlüğünün korunmasının Orta Doğu düzeninin korunması için bir zaruret olduğu belirtiliyor ve Türkiye ile Yunanistan'ın durumlarının birbirine bağlılığı şöyle anlatılıyordu: "Eğer Yunanistan silahlı bir azınlığın kontrolü altına düşerse, bunun Türkiye için sonuçları çok ciddi olur. Böyle bir durumda karışıklık ve düzensizlik bütün Orta Doğu'ya yayılabilir." ● Truman Doktrini savas sonrası Amerikan dış politikasında, sonuçları günümüze kadar ulaşan, Amerika’nın Monroe Doktrini’ni terk ederek, SSCB’ye karşı aktif bir dış politika izlemesini sağlamıştır. b) Marshall Doktrini ( Planı) ● İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde, ABD tarafından Avrupa ülkelerine yardımda bulunmak ve bu ülkeleri kısa zamanda geliştirip güçlenmelerini sağlamak amacıyla hazırlanan bir programdır. ● Marshall Programı'nın başlıca iki amacı vardı. Birisi, sağlanacak dış yardımlarla Avrupa ülkelerinin yıkılan ekonomilerinin onarımına ve kalkınmalarının gerçekleştirilmesine katkıda bulunmak, diğeri de Komünizmin Batı Avrupa'daki yayılışına engel olmaktı. ● SSCB’nin II. Dünya Savaşı’ndan sonra Avrupa’ya karşı tehditlerinin artması üzerine ABD Dışişleri Bakanı George C. Marshall, Avrupa'ya programlı yardım yapılması önerisinde bulundu. Bunun üzerine bir Avrupa Onarım Programı (European Recovery Program) hazırlandı. ● Marshall Programı, 1948 yılında Başkan Truman tarafından imzalanan bir kanun ile kabul edildi. Program dört yıllık bir süreyi kapsamaktaydı. ● Avrupa ülkeleri aralarında gerekli işbirliğini gerçekleştirmek ve Marshall yardımlarını dağıtmak üzere Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü (OEEC)'nü kuruldu. ● 17 Batı Avrupa ülkesinden her biri, 1948-1951 dönemini kapsayan bir plan hazırlayacak, ekonomisini toparlayacak, üretimini artıracak ve dış açığı azaltacak önlemler alacaktı. ● Marshall Planı savaş sonrası dönem dünyada "Soğuk Savaş”ın başlangıç dönemidir. Dolayısıyla ABD, ne pahasına olursa olsun Komünizmin yayılışına set çekmek istiyordu. ● Avrupa Onarım Programı'nın uygulandığı dört yıllık süre içerisinde ABD, Avrupa'ya 11.4 milyar $ yardım yaptı, bunun %90'i doğrudan hibe şeklinde idi. En fazla yardım alan ülkeler İngiltere (%24), Fransa (%20), Federal Almanya (%11) ve İtalya (%10) idi. c) Batı Avrupa Birliği ● 1948’de Komünistlerin Çekoslovakya’da iktidarı ele geçirmeleri, SSCB’nin yayılmacı siyasetini ve tehditlerini ortaya koyması bakımından Batılı devletler için bir alarm oldu. ● Bu şartlar içinde, İngiltere ve Fransa ile Belçika, Hollanda ve Lüksemburg arasında, 4 Mart 1948 de Brüksel’de başlayan toplantı, 17 Mart 1948 de Batı Avrupa Birliği’ni kuran bir antlaşmanın imzası ile sona erdi. Bu antlaşmaya göre beş devlet, aralarındaki her türlü işbirliğinden başka, taraflardan biri Avrupa’da bir silahlı saldırıya uğradığı takdirde, diğerleri her türlü vasıtalarla onun yardımına gideceklerdi. ● Batı Avrupa Birliğine başlangıçta, İskandinav Ülkeleri de dahil edilmek istenmişse de, bu ülkeler, Sovyetler Birliği ile komşulukları dolayısıyla, bu devleti kışkırtmak istememişler ve bu ittifaka dahil olmaktan kaçınmışlardır. ● Batı Avrupa Birliği Avrupa’daki Sovyet tehdit ve yayılmasına karşı alınmış ilk askeri tedbir olmuştur. Fakat Amerika’nın bu ittifak içinde olmayışı, Batı Avrupa Birliğini Sovyetler karşısında bir denge unsuru olmaktan yoksun bırakmıştır. Muhtemeldir ki, İskandinav ülkeleri 0 de bunun için bu ittifaka katılmamışlardı. Lakin 1948 yılının gelişmeleri, Batılıları ve Amerika’yı, daha geniş bir ittifak sistemi kurmaya sevk edecek ve NATO ortaya çıkacaktır. d) NATO ● Marshall Planı ve Truman Doktrini, Sovyetlerin Orta Doğu ve Avrupa'da girişmiş oldukları yayılma faaliyetlerine karşı Birleşik Amerika'nın almış olduğu ilk tedbirlerdi. Fakat 1948 Berlin Buhranı’yla Sovyetlerle işbirliği yapma imkânı kalmadığı anlaşıldı. Çünkü şimdi Sovyetler, bir barış düzeninin kurulmasından ziyade, mümkün olduğu kadar geniş alanları komünist kontrolü altına sokmanın çabası içindeydi. İşte bu netice, Amerika’yı, Sovyetlere karşı Durdurma (containment) politikası takibine götürmüştür. Yani, Amerika bundan sonra Sovyet yayılmasını durdurmak için gerekli tedbirleri alacaktır ki, bu tedbirlerin en etkilisi 4 Nisan 1949 da kurulan NATO veya Kuzey Atlantik İttifakı olacaktır. ● SSCB’ye karşı kurulan Batı Avrupa Birliği’nin bu devlete karşı tek başına yeterli olmayacağının görülmesi ABD’yi Monroe Doktrini politikasından döndürdü. ● Senatör Vandenberg Nisan ayında Senatoya sunduğu bir karar tasarısında, Amerika Cumhurbaşkanına, Amerika'nın güvenliğini ilgilendiren ve karşılıklı yardıma dayanan "bölgesel ve diğer ortak anlaşmalara" katılma yetkisinin verilmesini istedi. Vandenberg'in bu teklifi 11 Haziran 1948 de Amerikan Kongresi tarafından kabul edildi ve bu karara bundan böyle Vandenberg Kararı denildi. Vandenberg Kararı, Amerika'nın 1823'ten beri tatbik etmekte olduğu Monroe Doktrinini terk ettiğini gösteriyordu. ● Amerika, dış politikasında bu esaslı değişikliği yaptıktan sonra, Batı Avrupa Birliğini daha müessir ve geniş bir ittifak sistemi haline getirmek için Kanada ve Batı Avrupa ülkeleri ile temasa geçti ve bu temaslar ve müzakereler sonunda 4 Nisan 1949 da 12 Batılı ülke arasında, kısa adı ile NATO (North Atlantic Treaty Organization) denen Kuzey Atlantik İttifakı kuruldu. Antlaşmanın başında, bu ülkelerin, milletlerin, demokrasi ilkeleri ile kişi hürriyetleri ve hukuk üstünlüğüne dayanan hürriyetlerini ve ortak savunmaları ile barış ve güvenliklerini korumak için birleşmiş oldukları belirtiliyordu. İçlerinden birine yapılmış bir saldırı hepsine yapılmış sayılacaktı. ● NATO'nun kuruluşu ile Sovyetlerin Avrupa'daki yayılması, o günden bugüne, durdurulmuştur. Lakin 1949'a gelinceye kadar da Avrupa'nın mühim bir kısmını sınırları içine katmışlar veya kontrolleri altına almışlardır. Sovyet Rusya, 1940-1945 yılları arasında Avrupa'da 450.000 Km. toprağı ve 24 milyon kadar nüfusu sınırları içine katmıştır. 1945-1948 yılları arasında ise, 1 milyon Km. toprak ile 92 milyon nüfusu da kontrolleri altına almışlardır. ● Türkiye ve Yunanistan'ın 1952 de, Batı Almanya'nın 1955’de ve İspanya'nın da 1982 yılında NATO'ya katılması ile NATO üyelerinin sayısı 16'ya yükselmiştir. 1997 Madrid Zirvesi ile birlikte de Çek Cumhuriyeti, Macaristan ve Polonya örgüte üye olmuşlar, böylece üye sayısı on dokuza ulaşmıştır. Not: Günümüzde NATO’nun üye sayısı 26’dır. ( Almanya, Amerika Birleşik Devletleri, Belçika, İngiltere, Bulgaristan, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Fransa Hollanda, İspanya, İzlanda, İtalya, Kanada, Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Macaristan, Norveç, Polonya, Portekiz, Romanya, Slovakya, Slovenya, Türkiye, Yunanistan) e) Avrupa Konseyi ● 5 Mayıs 1949′da, Avrupalı 10 devletin katılımıyla kurulan birliktir. Bunlar: Belçika, İngiltere, Danimarka, Fransa, Hollanda, İrlanda, İsveç, İtalya, Lüksemburg ve Norveç’tir. Birliğin amacı, üye ülkelerin ortak mallarını ve ilkelerini koruma ve yayma; iktisadi gelişimlerini sağlamak amacıyla, aralarında daha sıkı bir işbirliği oluşturmaktır. ● Konsey, esas olarak, üye ülkelerin hükümet temsilcileriyle, parlamento üyelerinden oluşmuştur. Buna ek olarak, Avrupa İnsan Hakları Komisyonu ile Avrupa İnsan Hakları Divanı da kuruldu. Bu iki komisyon da, Konsey’in merkezi olan Strazburg’ta çalışmaya başlamıştır. Türkiye, Avrupa Konseyi’ne 1949 yılında katıldı. Avrupa Konseyi’nin üye sayısı, kuruluşundan yirmi yıl sonra 18′e yükseldi. ● Konsey'in çalışma alanları insan hakları, medya, hukuki işbirliği, sosyal dayanışma, sağlık, eğitim, kültür, spor, gençlik, yerel demokrasiler, sınır ötesi işbirliği, çevre ve bölgesel planlamadır. f) Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu ● Schuman Planı 9 Mayıs 1950'de Fransa Dışişleri Bakanı Robert Schuman'ın Batı Almanya ve Fransa'- da çelik ve kömür üretimini denetleyecek tek bir organ oluşturması ve bu ortaklığın diğer Avrupa ülkelerinin üyeliğine ve Birleşmiş Milletlerin işbirliğine de açık tutulması konusunda önerdiği plandır. Bu plan 18 Nisan 1951’de Batı Almanya, Fransa, Belçika, Hollanda, Lüksemburg ve İtalya Dışişleri Bakanlarının katıldığı Paris konferansında kabul edilmiş ve Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu kurulmuştur. ● Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu 1958 Roma Antlaşmasıyla, "Avrupa Atom Enerjisi Topluluğu"na (EURATOM) dönüştü. g) Avrupa Ekonomik Topluluğu ● Avrupa Ekonomik Topluluğu, 25 Mart 1957 tarihinde imzalanan Roma Antlaşması ile kuruldu. Topluluk, Altı kurucu üye arasında, (Belçika, Almanya, Fransa, Hollanda, Lüksemburg ve İtalya) ekonomi politikalarının yaklaştırılmaları yoluyla bir ortak pazarın kurulmasını, ekonomik faaliyetlerin uyum içinde gelişmesini, dengeli ve sürekli bir gelişme sağlanmasını, istikrarın artmasını, Topluluk üyesi ülkeler arasındaki ilişkilerin daha sıkılaştırılmasını öngörmekteydi. ● 1 Ocak 1958'de yürürlüğe giren Roma Antlaşması, üye ülkeler arasında önce gümrük birliğini, yani malların gümrük vergisi ödenmeksizin üye ülkeler arasında serbestçe alınıp satılmasını öngörmüştü. Ancak Roma Antlaşması'nda nihai hedefi sadece ekonomik değil ortak tarım, ulaştırma, rekabet gibi diğer birçok alanda ortak politikalar oluşturulması, ekonomik politikaların yakınlaştırılması, ekonomik ve parasal birlik kurulması, ortak bir dış politika ve güvenlik politikası oluşturulmasıdır. ● Bu amaca ulaşmak için AET Antlaşması, yürürlük tarihinden (1 Ocak 1958) itibaren 12 yıllık bir geçiş dönemi içinde malların, kişilerin, hizmetlerin ve sermayenin serbest dolaşımının sağlanmasını ve sosyal Avrupa’nın kurulmasını öngörmüştür. Geçiş döneminde ortak tarım ve ulaştırma politikaları saptanacak, üye devletlerin ekonomi politikaları ve gerekli ulusal mevzuatları yakınlaştırılacak ve rekabetin bozulmamasına ilişkin önlemler alınacaktır. SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİ C) ORTADOĞU’DAKİ GELİŞMELER a) Süveyş Krizi ● 23 Temmuz 1952’de Hür Subaylar Komitesi’nin yaptığı askeri darbeyle yarbay Cemal Abdünnasır Mısır’ın yönetimini ele geçirmiştir. ● Abdünnasır iktidara geldikten sonra Arap ülkeleri arasında bir kolektif güvenlik paktının, yani bir askeri ittifakın kurulması bir yandan da "İslam Kongresi" adı altında bir birlik kurulması için çalışmaktaydı. Bu gelişmelerle Nasır'ın gerçekleştirmek istediği şey, Doğu ve Batı blokları arasında bir "Üçüncü Blok" idi. Şüphesiz bu Blok'un başında Mısır ve Nasır bulunacaktı. Ancak Bağdat Paktı’nın kurulması Nasır’ın planlarını bozmuştu. ● İsrail’le Gazze’de başlayan çatışmaları üzerine Mısır ABD ve İngiltere’den silah satın almak istemiş ancak bu reddedilince Çekoslavakya üzerinden SSCB’den silah satın alma yoluna gitmiştir. ● Bu durum Amerika, İngiltere ve Fransa tarafından tepkiyle karşılandı. Bu arada Mısır için çok önemli bir proje olan Asvan Barajı için ABD ve Dünya Bankasından istenen kredi teklifinin Amerikan Senatosu tarafından engellenmesi Süveyş Buhranı’nı başlattı. ● 1956 yılında Nasır, yıllık 100 milyon dolar geliri olan İngiliz - Fransız ortaklığındaki Süveyş Kanalı’nı millileştirdiğini ilan etti. ● Bunun üzerine olaya Macaristan İhtilalleri’nden yüzünden SSCB’nin çok fazla müdahil olmadığını gören ABD, İngiltere ve Fransa, Süveyş’in Mısır’ın kontrolünden çıkarılması için birçok girişimde bulundu ancak başarılı olamadı. ● Nasır’ın Süveyş’in milletlerarası kontrole bırakılması teklifini reddetmesi üzerine İngiltere, Fransa ve İsrail bir araya gelerek Süveyş’i ele geçirmek için bir plan hazırladı. Bu plana göre İsrail Mısır’a savaş açacak, İngiltere ve Fransa ise taraflar arasındaki savaşa son vermek için bölgeye asker çıkaracak ve kanalı ele geçireceklerdi. ● Bu plan gereğince İsrail, 29 Ekim 1956 günü birdenbire Mısıra karşı saldırıya geçti. İngiltere ve Fransa taraflara verdikleri çatışmanın sona erdirilmesi ültimatomunun ardından Akdeniz üzerinden bölgeye asker çıkarmaya başladı. ● İngiltere ve Fransa’nın amacı kanalı ele geçirmek ve Nasır’ı iktidardan indirmekti. Bu arada Polonya ve Macaristan Ayaklanmalarını bastırmaya başlayan SSCB İngiltere, Fransa ve İsrail’e savaşın hemen durdurulmasını isteyen mesajlar gönderdi. ● SSCB Başbakanı Bulganin aynı gün Amerika Cumhurbaşkanı Eisenhower'a da bir mesaj göndererek, Amerika ve Sovyet Rusya’nın Mısıra ortak bir kuvvet göndererek savaşı durdurmalarını istiyor ve bu savaş durdurulmadığı takdirde bunun Üçüncü Dünya Savaşına gidebileceğini söylüyordu. Amerika ortak kuvvet teklifine şiddetle karşı geldi ve Sovyetler Mısıra asker gönderdiği takdirde Amerika’nın gereken tedbirleri alacağını bildirdi. ● Amerikan hükümeti ve kamuoyu İngiltere ve Fransa’nın giriştiği bu saldırıyı tasvip etmemişti. Zaten bu devletler saldırı planlarını hazırlarken, Amerikaya bir şey hissettirmemeye bilhassa dikkat etmişlerdi. Bu sebepten Amerika’nın tepkisi sert oldu. Fransa ve İsrail’e sert bir ihtarda bulunarak Mısır topraklarından çekilmelerini istedi. İki taraftan gelen bu ağır baskılar karşısında bu devletler daha ileriye gidemediler ve Mısırdan çekilmek zorunda kaldılar. Süveyş Kanalı da temizlenerek 1957 Martında dünya deniz trafiğine yeniden açıldı. ● 1956 Süveyş buhranının en mühim neticesi, şüphesiz, Sovyet Rusya’nın Orta Doğudaki prestijini ve tesirini yok edilmek istenirken daha da artmış olmasıydı. b) 1957 Suriye Bunalımı ● II. Dünya Savaşı öncesinde Fransa’dan bağımsızlığını kazanan Suriye’de 1950’li yıllarda art arda hükümet darbeleri yaşanmıştır. Ancak 1955’ten sonra iktidara gelen Mısır lideri Cemal Abdün Nasır’la beraber SSCB’yle yakınlaşması komşularını rahatsız etmiştir. ● Suriye’nin 1956 yılında SSCB ile yardım antlaşması imzalaması üzerine Türkiye, Irak ,Ürdün,İsrail ve Lübnan tarafından tepkiyle karşılanmıştır. ● Bu ülkelerin inancı Sovyetlerin şimdi Suriye'de bir "köprübaşı" kurdukları ve Suriye'nin bir "Moskova uydusu" haline geldiğiydi. ● Bunun üzerine Amerikan Başbakanı Eisenhower ise, Başbakan Menderes'e gönderdiği mesajda, Suriye'nin bir saldırısı karşısında Türkiye Irak ve Ürdün'ün bu ülkeye karşı askeri bir harekâta girişmek zorunda kalması halinde, Amerika'nın kendilerine derhal silah yardımı yapacağını bildirdi. ● Bu gelişmeler üzerine Türkiye’nin Suriye sınırına yığınak yaparak askeri tatbikatlar yapması Türkiye – Suriye ilişkilerini daha da gerginleştirdi. ● SSCB’nin karşı baskılarını artırdığı dönemde ABD’nin Türkiye’ye büyük bir destek vermesi, Suudi Arabistan’ın Türkiye ile Suriye arasında arabuluculuk yapması, Ürdün kralı Hüseyin’in Suriye’ye karşı tavrını yumuşatması üzerine kriz çözüme kavuşmuştur. Not: Buhranın sona ermesinde rol oynayan bir başka sebep de, 14 Eylül 1957 de Suriye ile Mısır'ın imza ettikleri bir anlaşma ile 1 Şubat 1958'den itibaren Birleşik Arap Cumhuriyeti adı ile bir birlik kurmaya karar vermeleriydi. Ancak iki devlet arasındaki bu birliktelik: Mısır’ın Suriye’yi kendine bağlı bir eyalet gibi görmesi, iki devletin sosyalizm anlayışının farklı olması üzerine zayıflamış, 1961 yılında muhafazakâr askerlerin Suriye’de yaptığı bir hükümet darbesiyle sonlanmıştır. c) Lübnan Bunalımı ( 1958) ● 1957 Haziranında Lübnan'da yapılan genel seçimlere Cumhurbaşkanı Camile Chamoun’un hile karıştırarark kendisinin görev süresini 4 yıl daha uzatacak bir parlamento seçtirmesi ve Amerika’nın yayınladığı Eisenhower Doktrini’ni desteklemesi siyasal bir krize sebep olmuştur. ● Halbuki, yarısı Hıristiyan, yarısı Müslüman olan Lübnan halkının Müslüman-Arap kesimi esas itibariyle Nasır taraftarı idi ve Eisenhower Doktrinine aleyhtardı. ● Lübnan halkının ikiye bölünmesinden sonra muhalif bir gazetecinin öldürülmesiyle olaylar Beyrut ve Trablus'da (Tripoli) grevlere dönüştü. ● Cumhurbaşkanı Chamoun, 13 Mayısta Amerika, İngiltere ve Fransaya başvurarak, bütün bu yapılanların bir yabancı (bilhassa Suriye'nin) müdahalesinin eseri olduğunu bildirdi ve bu sebeple Lübnan'a yardım yapılmasın istedi. ● Bu arada Irak’ta monarşinin yıkılması ve Bağdat Paktı’nın zarar görmesi müdahale yanlısı olmayan ABD’nin fikrini değiştirdi. ABD yaklaşık 15.000 askeri Lübnan’a çıkardı. ● ABD’nin baskıları üzerine Chamoun cumhurbaşkanlığının süresini uzatmamayı kabul etti. Genel Kurmay Başkanı Şahab’ın Lübnan parlamentosu tarafından cumhurbaşkanı seçilmesiyle buhran yatışmıştır. 0 d) Bağdat Paktı ● Fransa ve İngiltere’nin Ortadoğu’daki etkinliğini azalınca Sovyet Rusya'nın Orta Doğu'ya sızmasını önlemek maksadıyla Orta Doğu ülkeleri arasında bir ittifak kurma fikri, esasında Amerika'dan gelmiş, fakat fikir Türkiye tarafından gerçekleştirilerek, 1955 Şubatında Türkiye ile Irak arasında Bağdat'ta bir ittifak antlaşması imzalanmıştır. Nisan 1955'te İngiltere, Eylül 1955'te Pakistan ve Kasım 1955'te İran Bağdat Paktına katılarak, ittifak genişletilmiştir. ● Ancak Irak dışındaki Arap ülkelerinin pakta katılmaması ve buna karşı Ortadoğu’nun; pakta katılanlar (Irak, İran ve Pakistan), karşı çıkanlar (Mısır, Suriye, Suudi Arabistan ve Yemen) ve tarafsız kalan ( Ürdün ve Lübnan) ülkeler olmak üzere gruplaşması SSCB’nin işini kolaylaştırmış, paktın amacına ulaşmasını engellemiştir. ● Amerika, Arap devletlerinin tepkisini fazla çekmemek için pakta resmen üye olmadı, ama üye devletlere askeri teknik ve ekonomik yardımda bulunacağını belirterek paktın güçlenmesine çalıştı. Sovyetler Birliği'nin tehdidine ve yayılmasına karşı, NATO ile SEATO'yu birleştiren Bağdat Paktı'nın kurulması Türk-Sovyet ilişkilerini daha da gerginleştirdi. Ayrıca, Irak hariç Arap devletleri ile Türkiye arasındaki münasebetler olumsuz bir seyir takip etmeye başladı. Not: Bu paktın kurulması Ortadoğu’nun liderliğinin Türkiye’ye geçmesi Arap dünyasını kendi çatısı altında toplamak isteyen Mısır lideri Nasır’ı endişelendirmiştir. Nasır, paktın kurulmasından sonra batı aleyhtarlığını artırmış, SSCB ile ilişkilerini sıkılaştırmıştır. Buda Süveyş Krizine ortam hazırlamıştır. e) CENTO ● Irak’ta yapılan askeri darbenin ardından monarşinin yıkılması üzerine 24 Mart 1959'da da Irak, Bağdat Paktı'ndan çekildiğini resmen açıkladı. Irak'ın ayrılmasından sonra Pakt'ın merkezi Ankara oldu. 18 Ağustos 1959'da da Bağdat Paktı'nın adı 'Merkezi Antlaşma Örgütü" yani "CENTO" olarak değiştirildi. ● CENTO'nun ilk toplantısı, 7-9 Ekim 1959'da Washington'da yapıldı. Örgüt, aslında savunma amacıyla kurulmuş olmasına rağmen; faaliyetlerini, üyeler arasında ekonomik, kültürel ve teknik işbirliği konularına yöneltti. ABD, örgüte daha fazla destek vermeye başladı. Bu şekliyle 20 yıl devam eden örgüt, 12 Mart 1979'da Pakistan'ın ve İran'ın ayrılması ile dağılma noktasına geldi. Türkiye, 13 Mart 1979'da, bu devletlerin CENTO'dan ayrılması kararlarını saygıyla karşıladığını ve bu durumda CENTO'nun bölgedeki işlevini fiilen kaybettiğini, örgütün ilgili anlaşma hükümleri gereğince sona erdirilmesi için gerekli işlemlerin yapılacağını açıkladı. Böylece, Bağdat Paktı'nın bir devamı şeklinde olan CENTO, hukuken olmasa bile fiilen sona ermiş oldu. f) Eisenhower Doktrini ● ABD özellikle 1956 yılında ortaya çıkan Süveyş krizinden sonra Arap Dünyasında Batılı devletlerin imajının zedelendiğini bunun yerine SSCB’nin prestijinin arttığını anlamıştır. ● Bu durumu düzeltmek için Başkan Eisenhower 5 Ocak 1957 de Amerikan Kongresine gönderdiği mesajda Süveyş Krizinden sonra SSCB’NİN Süveyş Kanalına ve Batı'nın Orta Doğu'daki petrol kaynaklarına hakim olarak, bölgeyi siyasi kontrolleri altına almaya ve Batı Bloğuna bu sayede büyük bir darbe vurmaya yakın oluğunu belirtmiştir. ● Bu şartlarda yapılacak iki şey vardı: Biri, bölge ülkelerinin ekonomik sıkıntılarının giderilmesine yardımcı olmak; diğeri de, ister ikili, ister toplu münasebetler yoluyla, bu ülkelere, komünizm hegemonyasının neler getirebileceğini anlatmak ve bunların komünizme karşı koymalarına yardım etmekti ● Bu gerekçelerle başkan Eisenhower 5 Ocak 1957 de Kongreye gönderdiği ve Eisenhower Doktrini adını alan mesajda bütün bu hususları açıkladıktan sonra, Kongre'den kendisine aşağıdaki yetkilerin verilmesini istiyordu: 1) Bağımsızlığını korumak için ekonomik kalkınma çabası içine giren Orta Doğu ülkelerine ekonomik yardım yapmak. 2) Bunlardan isteyen ülkelere askeri yardım yapmak. 3) Bu ülkelerin istemeleri şartıyla, "milletlerarası komünizmin kontrolü altında bulunan bir ülkeden gelecek açık silahlı saldırılar karşısında, Amerikan silahlı kuvvetlerinin kullanılması ● Eisenhower Doktrini iki bakımdan Amerikan dış politikası için mühim bir gelişmeyi ifade etmekteydi. Birincisi, Amerika'nın Orta Doğu ile bağlantı alanını bir hayli genişletmesidir. Her ne kadar Amerika Orta Doğu ile ilgisini ilk defa Truman Doktrini ile göstermiş ise de, Truman Doktrini sadece Türkiye ve Yunanistan'a ve yine sadece askeri yardım yapılmasını öngörmekteydi. Hâlbuki Eisenhower Doktrini, bütün bir Orta Doğu bölgesini içine alıyor ve Amerikan askerinin kullanılması suretiyle, bölgedeki ülkelerin komünizme karşı savunulmasını da üzerine alıyordu. g) Ürdün Buhranı ● Ürdün Kralı Hüseyin, Mısır ve Suriye ile birlikte Eisenhower Doktrinine ilk karşı çıkanlar arasında yer almakla beraber, bu doktrinden ilk faydalanmak isteyen kişi kendisi oldu. ● 1948-1949 Arap-İsrail savaşı sırasında Filistin'den kaçan bir milyona yakın Filistinli Arap’tan yarım milyon kadarı Ürdün'e sığınmıştı ve bunların büyük çoğunluğu hararetli Nasır taraftarı idi. Nasır'ın Filistin'i tekrar kendilerine kazandıracağına inanıyorlardı. ● Durum bu şekilde iken Ürdün'de 1956 Ekiminde yapılan seçimleri Nasırcılar kazandı ve Başbakanlığa Nabulsi geldi. Kral Hüseyin ile Başbakan Nabulsi arasında ilk günden başlayan sürtüşme, 1957 Nisanında tam bir çatışma içine girdi. Nabulsi, sol eğilimli Genelkurmay Başkanı Ali Abu Nuvar'la işbirliği yaparak Amman üzerine tank birlikleri sevketmeye hazırlanırken, Kral tarafından Başbakanlıktan düşürüldü. Kral Hüseyin Nabulsi'yi bertaraf ederken, Amerika'nın ve Suudi Arabistan'ın da desteğini sağlamıştı. ● 13 Nisan’da krala bağlı kuvvetlerle sosyalist subaylar arasında çatışmalar başladı. Olaya Mısır ve Suriye’nin de dahil olması Başbakan ve Genel Kurmay Başkanı’nın Suriye’ye kaçması üzerine halk sokaklara döküldü ve grevler başladı. ● Gelişmeleri endişe ile takip eden Amerika bütün ağırlığını Ürdün'ün yanına koydu. Amerika, bir yandan "Ürdün’ün bağımsızlık ve toprak bütünlüğünü hayati ehemmiyette telakki ettiğini" bildirirken, öte yandan da Akdeniz'deki Amerikan VI. Filosu 25 Nisanda Beyrut açıklarında demir atıyordu. İsrail’e de fırsattan yararlanmaması hususunda uyarıda bulunulmuştu. ● Irak ve Suudi Arabistan da Ürdün'ün yanında yer aldılar. Hatta Irak hükümeti yayınladığı bir bildiride, Ürdün'de krallık rejiminin yıkılması halinde, Irak'ın Ürdün'e asker sokacağını açıkladı. Arap dünyasının üç monarşisi sıkı bir dayanışma içine girmiş bulunuyordu. Bu dayanışma Amerika'nın desteği ile birleşince, Kral Hüseyin karışıkları ve ülkesine yönelen tehlikeyi bertaraf etmeye muvaffak oldu ve iç kriz de böylece kapandı. Böylece Ürdün Eisenhower Doktrini2nden yaralanan ilk ülke oldu. SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİ h) İsrail’in Kurulması ( 1948) ● İsrail Devleti’nin kurulmasında Balfour Deklarasyonu oldukça önemli bir paya sahiptir. Lord Arthur Balfour, 2 Kasım 1917 tarihinde uluslararası Siyonist hareketin liderlerinden olan Lord Rothschild'e bir mektup göndererek, Filistin topraklarında bir Musevi devleti kurulması konusunda İngiliz hükümetinin destek vereceğini bildirmiştir. ● İngiltere, Filistin'deki durumun daha kötüye gitmesini önlemek için 1939 yılında, Filistin'e yapılacak Yahudi göçlerini çok sınırladı. Fakat bu sefer Avrupa'nın çeşitli yerlerinden Yahudiler Filistin'e kaçak olarak girmeye başladılar. Bu kaçak göçleri Haganah adlı gizli bir teşkilat organize ediyordu. Filistin'deki İngiliz kuvvetleri bu kaçak göçleri önlemeye çalışınca İngiliz askerleri ile Yahudiler arasında silahlı çatışmalar çıktı. Bu çatışmalarda Irgun adlı Yahudi tedhiş teşkilatı aktif bir rol oynamakta idi. ● II. Dünya savaşı biter bitmez ABD başkanı Truman, İngiliz hükümetine başvurarak 100.000 Musevi’nin derhal Filistin topraklarına gönderilmesini talep etti. ● İngiltere bir süre uğraştıktan sonra, Filistin'den yakasını kurtarmaya karar verdi ve 2 Nisan 1947 de meseleyi Birleşmiş Milletlere götürdü. Meseleyi ele alan Genel Kurul, iki haftalık müzakerelerden sonra, Filistin meselesine bir çözüm bulması için bir özel komisyon kurdu. Bu komisyona büyük devletler sokulmamıştı. ● B.M. Filistin Komisyonu, 16 Haziran-24 Temmuz tarihleri arasında bizatihi Filistin'de yaptığı incelemelerden sonra, Ağustos ayında raporunu yayınladı. Bu raporda Komisyon, oybirliği ile, Filistin'in bağımsızlığını teklif ediyordu. Lakin bu bağım sızlık nasıl olacaktı? Bu noktada Komisyon ikiye ayrıldı. Kanada, Çekoslovakya, Guatemala, Hollanda, Peru, İsveç ve Uruguay’ın desteklediği çoğunluk teklifine göre, Filistin Araplarla Yahudiler arasında taksim edilmeli ve iki ayrı bağımsız devlet kurulmalıydı. Kudüs şehri ise milletlerarası statüye sahip olmalıydı. Hindistan, Yugoslavya ve İran tarafından desteklenen azınlık teklifine göre de, Filistin, Yahudi ve Arap devletlerinden meydana gelen "federal" bir devlet olmalıydı. Yahudiler çoğunluk planını, Araplar ise azınlık planını tuttular. Çünkü Araplara göre, azınlık planı veya teklifi, Filistin'in toprak bütünlüğünü korumaktaydı. ● Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, 27 Kasım 1947'de, Filistin Komisyonunun çoğunluk teklifini benimsedi ve 13 aleyhe ve 10 çekimsere karşı, 33 oyla Filistin’in Araplarla Yahudiler arasında taksimine karar verildi. Fakat karara göre, Filistin'de kurulacak Yahudi ve Arap devletleri arasında bir ekonomik birlik kurulacak ve Kutsal Kudüs şehri de milletlerarası statüye sahip olacaktı. ● Genel Kurulunun taksim kararı bütün Arap dünyasında tepki ile karşılandı. Arap ülkeleri 17 Aralık 1947 de Kahire'de yaptıkları toplantıda, Filistin'in taksimi kararını önlemek için savaşa gitme kararı aldılar. ● B.M. kararı üzerine İngiltere yaptığı bir açıklamada, 15 Mayıs 1948'den itibaren Filistin'deki bütün kuvvetlerini çekeceğini ilan etti ve Nisan 1948'den itibaren kuvvetlerini çekmeye başladı. Bu çekme işinin tamamlanmasından bir gün önce de, David Ben Gurion başkanlığında 14 Mayıs 1948 günü Tel-Aviv'de toplanan Yahudi Milli Konseyi, İsrail Devleti'nin kuruluşunu ilan etti. ● İsrail Devleti kurulur kurulmaz, Mısır, Ürdün, Suriye, Lübnan ve Irak orduları 15 Mayıstan itibaren İsrailin üzerine yürümeye başladılar. Birinci Arap-İsrail savaşı başlamıştı. İşin ilginç tarafı, Amerika yeni İsrail devletini 14 Mayıs günü tanıdığı halde, Sovyet Rusya Arapİsrail savaşının çıkmasından iki gün sonra tanıdı. Yani Sovyetler açıkça Araplara karşı cephe almıştı. ● 1948-49 Arap-İsrail Savaşı bir yıl kadar sürdü. İsrail‘in ancak 75.000 kişilik muntazam bir ordusu olmasına ve beş Arap devletinin saldırısına uğramasına rağmen, Araplar her yerde ağır yenilgiye uğradılar. İçlerinde en iyi savaşanı Ürdün ordusu oldu. ● Savaş çıktığı andan itibaren Birleşmiş Milletler de bir ateşkes sağlamak için taraflar arasında aracılık çabalarına girişti. Bu çabalara, Arapların beceriksizliği ve yenilgileri de eklenince Arap ülkeleri için İsrail ile ateşkes imzalamaktan başka çare kalmadı. İsrail-Mısır ateşkes anlaşması 24 Şubat 1949 da Rodos'ta, İsrailLübnan ateşkes anlaşması 23 Mart 1949 da Ras-en Nakura'da, İsrail-Ürdün ateşkesi 3 Nisan 1949 da Rodos'ta ve İsrail-Suriye ateşkesi de 20 Temmuz 1949 da Manahayim'de imzalandı. Irak’ın İsrail ile sınırı olmadığı için herhangi bir ateşkes anlaşması imzalaması da söz konuşulmadı. ● İsrail Araplarla yaptığı muharebelerde çok başarılı olduğu için, ateşkes anlaşmalarının çizdiği fiili sınırlar içindeki İsrail toprakları, Birleşmiş Milletlerin taksim kararında kendisine verilenden çok genişti. İsrail Filistin topraklarının hemen hemen dörtte üçünü ele geçirdi. Keza, taksim kararına göre, Kudüs şehri milletlerarası statüye sahip olacağı halde, savaşın sonunda yarısı İsrailin eline geçti, yarısı da Ürdün'de kaldı. 1967 savaşında İsrail Kudüs'ün diğer yarısını da ele geçirecektir. ● 1948-1949 Arap-İsrail Savaşı’nın Sonuçları: ● Savaş Filistin'de yaşayan bir milyon kadar arabı yerinden yurdundan etmiş ve bir Mülteciler Meselesi ortaya çıkmıştır. ● Arap ülkeleri içinde en kuvvetli orduya sahip olduğu sanılan Mısırın, savaşta en ağır yenilgiye uğrayanlardan olması, Mısır'da monarşinin, yani Kral Faruk rejiminin devrilmesine ortam hazırlamıştır. ● Küçük bir İsrail ordusu karşısında beş Arap devletinin askeri gücünün yenik duruma düşmesi, Arap dünyasında "milliyetçilik" duygusunu güçlendirmiş ve bir Arap Milliyetçiliği hareketi ivme kazanmıştır. Not: Mısır’da Arap İsrail Savaşları’ndan sonra krallık rejiminin zayıflaması Kral Faruk rejiminin devrilmesine ve yerine Cemal Abdün Nasır’ın iktidara gelmesine yol açmıştır. Nasır İktidara geldikten sonra Arap Milliyetçiliğinin liderliğini üstlenmeye çalışmıştır. ● Savaşın sonunda barış antlaşması yapılmaması ilerde Arap - İsrail Savaşlarının tekrar çıkmasına ortam hazırlamıştır. Not: Amerika, İngiltere ve Fransa, 25 Mayıs 1950 de bir Deklarasyon yayınlayarak, Arap ülkelerine ve İsrail’e, ancak bunların iç güvenliklerinin gerektireceği kadar silah satacaklarını ve bunu da, bu silahların başka bir devlete karşı kullanılmaması şartı ile yapacaklarını bildirdiler. Kısacası, Batılılar Orta Doğuya bir silah ambargosu tatbik etmişlerdir. D) UZAKDOĞUDAKİ GELİŞMELER ● Avrupa'da NATO'nun ve dolayısıyla Doğu ve Batı blokları arasında dengenin kurulması üzerine, bu iki blok arasındaki çatışmalar ve soğuk savaş gelişmeleri, Avrupa'dan Uzak Doğuya kaymıştır. ● Bu bölgede oldukça etkin konumda olan SSCB ve Çin’i rahatsız eden iki konu vardı. Bunlardan biri, Amerika'nın güney Kore'de bulunması diğeri de Fransa'nın da hala güney-doğu Asya'da, yani Hindiçin'inde bulunması ve Amerika'nın da Fransa'yı desteklemesiydi. Bunun içindir ki, 1950-54 arasında Uzak Doğu çatış- 0 malarının iki temel gelişmesi Kore Savaşı ile Hindiçini Savaşı olmuştur. a) Kore Savaşı ● 1945 Mayısında Amerika ile Sovyet Rusya arasında yapılan bir anlaşmaya göre, savaş bittikten sonra Kore, Birleşik Amerika, Sovyet Rusya, İngiltere ve Çin'in ortak vesayeti altına konacaktı. ● 1945 Temmuzundaki Potsdam Konferansında da Sovyet Rusya Uzak Doğu savaşına katılmaya karar verince, askeri harekât bakımından Kore toprakları 38'inci enlem çizgisi ile ikiye ayrıldı ve bu çizginin kuzeyi Sovyet, güneyi de Amerikan askeri harekât sahası olarak kabul edildi. ● Fakat Sovyetler hemen Japonya’ya savaş ilan edip Uzak Doğu savaşına girmediler. Lakin ne zaman Amerika Hiroshima ve Nagasaki'ye atom bombalarını attı, o zaman Sovyetler hemen Japonya’ya savaş ilan edip, askerlerini Kuzey Kore'ye soktular ve 38'inci enlem çizgisine kadar ilerlediler. Böylece Kore, savaşın sonunda, kuzeyi Sovyet, güneyi Amerikan işgali altında olmak üzere fiilen ikiye bölünmüş oluyordu. ● Amerikan-Sovyet müzakereleri, öte yandan Birleşmiş Milletlerin çabaları, iki Kore'nin birleşmesini sağlayamadı. ● Bunun üzerine Amerika, 10 Mayıs 1948 de güney Kore'de seçimler düzenledi ve bunun neticesinde de Syngman Rhee'nin başkanlığında Güney Kore Cumhuriyeti kuruldu. ● Sovyetler de Kuzey Kore'de 1948 Ağustosunda kendilerine göre bir seçim düzenlediler ve onlar da kuzeyde, 9 Eylül 1948 de Kore Halk Cumhuriyeti'ni kurdular. ● Kore Asya’nın stratejik bir bölgesiydi. Asya’ya ayak basmak için gayet avantajlı bir tramplen durumundaydı. Güney Kore'de ve Japonya'da Amerikan Kuvvetlerinin bulunduğu göz önüne alınınca, Amerika'nın stratejik bakımdan kuvvetli bir durumda olduğu açıktı. Sovyetler, komünistler Çin'de duruma hâkim oluncaya kadar bu duruma tahammül gösterdiler. Fakat Çin 1949 sonunda komünist rejimin idaresi altına girince, Sovyetlerin Asya’daki kuvvet pozisyonları iyice güçlenmiş oluyordu. ● Bunun üzerine SSCB Amerika’yı Asya kıtasından atmak için Moskova'nın talimatı ile Kuzey Kore kuvvetleri 25 Haziran 1950 sabahından itibaren Güney Kore'ye karşı saldırıya geçti. Saldırının bütün sınır boyunca yapılması her şeyin önceden planlandığını gösteriyordu. ● Amerika Birleşmiş Milletleri derhal harekete geçti. Güvenlik Konseyi, Birleşmiş Milletler Antlaşması hükümleri gereğince, Güney Kore'nin yardımına gönderilmek üzere, çeşitli milletlerin askerlerinden meydana gelen, fakat esas yükü Amerika'nın sırtlandığı bir Birleşmiş Milletler Kuvveti teşkil etti. Bu kuvvetin komutanlığına Amerikalı General McArthur getirildi. ● 1950 Haziranında başlayan Kore savaşı, 1953 Temmuzunda Panmunjom Mütarekesinin imzası ile neticelenmiştir. Bu mütarekeyle Kuzey ve Güney Kore arasındaki sınır yine 38'inci enlemdi. ● Bu üç yıllık süre içinde taraflardan hiç biri kesin bir üstünlük gösterip zafere gidememiştir. Çünkü, 1950 Ekiminden itibaren Komünist Çin, gönüllü adı altında gönderdiği silahlı kuvvetleri ile Kore Savaşına dahil olmuştur. Bununla beraber, ne Sovyet Rusya ne Çin ne de Amerika, bu savaşı Kore'nin sınırlarının dışına taşırmamaya dikkat etmişlerdir. Zira yanlış bir hareket dünya savaşına yol açabilirdi. Not: Türkiye Birleşmiş Milletler Kuvveti'ne bir tugaylık bir kuvvetle katıldı. Böylece Türkiye NATO’ya katılma yolunda önemli bir adım atmıştır. b) SEATO ● Vietnam Savaşı Amerika’yı, Kore Savaşından sonra almaya başladığı savunma tedbirlerini daha da kuvvetlendirmeye sevk etti. Bu savaş, güneydoğu Asya'- nın karşı karşıya bulunduğu tehlikeyi açıkça gösterdiği gibi, bölgenin stratejik ehemmiyetini de arttırmıştı. Bu bölge komünizmin kontrolü altına düştüğü takdirde, Sovyet Rusya ve Çin Singapore ve Malacca Boğazına da hâkim duruma geçerlerdi ki, bu da Pasifik Okyanusu’nun savunması açısından büyük mahzurlar ortaya çıkarırdı. ● Amerika'nın bu bölgeyi korumak istikametinde attığı ilk adım, şimdi tam bağımsızlıklarını kazanmış bulunan Tayland, Laos, Kamboçya ve Güney Vietnam'a askeri ve ekonomik yardımlarını arttırmak oldu. ● İkinci adım, SEATO veya Manilla Paktı denen GüneyDoğu Asya Antlaşma Teşkilatı (South East Asia Treaty Organization)nın kurulmasıdır. ● Bu kollektif savunma sistemi, Eylül 1954 de, Amerika İngiltere ve Fransa ile Uzak Doğu ülkelerinden Yeni Zelanda, Avustralya, Filipinler, Tayland ile Pakistan'ın katılması ile kurulmuştur. ● SEATO'nun imzası ile Amerika Sovyet Rusya ve müttefiki Çin etrafında, Avrupa'nın Atlantik kıyılarından Pasifiğe kadar uzanan bir ittifaklar çemberi meydana getirmiş oluyordu. ● Bu arada Amerika Komünizm’i benimseyen Çin’e karşı 2 Aralık 1955 de Milliyetçi Çin (Formosa) hükümeti ile de bir ittifak imzaladı. SEATO antlaşması gibi, bu ittifakın da süresi yoktu. E) SÖMÜRGECİLİĞİN SONA ERMESİ a) ASYA I. Hindistan ● Hindistan Bağımsızlık Hareketi’nin lideri olan Gandi ilk olarak Güney Afrika'da Hint topluluğunun vatandaşlık hakları için barışçı başkaldırı uyguladı. Afrika'dan Hindistan'a döndükten sonra yoksul çiftçi ve emekçileri baskıcı vergilendirme politikasına ve yaygın ayrımcılığa karşı protesto etmeleri için örgütledi. ● Hindistan Ulusal Kongresi'nin liderliğini üstlenerek ülke çapında yoksulluğun azaltılması, kadınların serbestisi, farklı din ve etnik gruplar arasında kardeşlik, kast ve dokunulmazlık ayrımcılığına son, ülkenin ekonomik yeterliliğine kavuşması ve en önemlisi olan Swaraj yani Hindistan'ın yabancı hâkimiyetinden kurtulması konularında ülke çapında kampanyalar yürüttü. ● Gandi Hindistan'da alınan Britanya tuz vergisine karşı 1930'da yaptığı 400 kilometrelik Gandi Tuz Yürüyüşü ile ülkesinin Britanya'ya karşı başkaldırmasına öncülük etti. 1942'de Britanyalılara açık çağrıda bulunarak Hindistan'ı terk etmelerini istedi. ● II. Dünya Savaşı’nın oldukça yıpranmış çıkan İngiltere daha fazla karşı koyamadı ve 14 Ağustos 1947’de Hindistan’ın bağımsızlığını tanımak zorunda kaldı. II. Pakistan ● 15 Ağustos 1947 yılından önceki tarihi Hindistan ile aynıdır. "Pakistan" adı ilk olarak, İngiltere´de öğrenim gören Müslüman öğrenciler tarafından 1940 yılında ortaya kondu. ● Müslüman Ligi'nin Muhammed Ali Cinnah'ın başkanlığındaki 23 Mart 1940 tarihli oturumunda Hindistan'ın Müslümanlar ve Gayrimüslimler arasında bölünmesi kararı alınmıştır. SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİ ● 14 Ağustos 1947 yılında Muhammed Ali Cinnah, Pakistan Genel Valisi olmuş ve Pakistan bağımsızlığını kazanmıştır. III. Vietnam ● 19. yüzyılda Çinhindi Birliği içinde bir Fransız sömürgesi haline gelen Vietnam’da Fransa'nın ülkeyi ekonomik yönden sömürmesi ve siyasi baskısı, Fransız yönetimine karşı kuvvetli bir milli direniş hareketine sebep oldu. 1930 ve 1945 yılları arasında Fransa'ya karşı hareketlerde komünistler 1941'de Vietnam Bağımsızlık Cemiyetini (Vietminh) kurdular. ● İkinci Dünya Savaşında Vietnam'ı işgal eden Japonya 1945'te teslim olunca, Vietminh birlikleri Hanoi'de iktidarı ele geçirdiler. Liderleri Ho Chi Minh Vietnam'ın bağımsızlığını ilan etti. Fransa güneyde milli ihtilali bastırmayı başardı. Fakat kuzeyde sömürge rejimini yeniden kurmak istemesi, Çinhindi Savaşlarının patlak vermesine sebep oldu. 1946'dan 1954'e kadar devam eden savaş, Fransa Dienbienphu Muharebesinde bozguna uğrayınca son buldu. ● 21 Temmuz 1954'te Cenevre Antlaşması imzalandı. Bu antlaşma kararlarına göre geçici olarak ülke, kuzeyde komünist kontrolündeki Demokratik Vietnam Cumhuriyeti, güneyde Vietnam Cumhuriyeti olmak üzere iki ayrı devlete bölündü. Bölünme hattı 17. paraleldi. IV. Diğer Ülkeler ● Malezya İngiliz hâkimiyetindeki sömürge devleti durumuna İngiltere, Japonya, Avustralya, Yeni Zellanda ve Amerika Birleşik Devletleri'nin desteği ile 16 Eylül1963'te Malezya Federasyonu’nun kurulmasına son verdi. Bu federasyona Malezya, Singapur, Saravak, Sabah ve Brunei Sultanlıkları katılmış, 1965’te Singapur federasyondan ayrılmıştır. ● Uzun yıllar İngiliz sömürgeciliği altında kalan Seylan Adası, 1948 yılında İngiliz Milletler Topluluğuna dâhil, bağımsız bir üye devlet olmuştur. ● Endonezya’da Ahmed Sukarno 1927’de kurulan Milliyetçi Partinin başkanı olmasıyla beraber Hollanda’ya karşı yapılan bağımsızlık mücadelesi güçlendi. 17 Ağustos 1945’te Japonların teslim olmalarıyla Endonezya’da Ahmed Sukarno başkanlığında bir hükümet kurularak bağımsızlıklarını ilan ettiler. İlk önce bağımsızlığı tanımayan Hollanda, daha sonra Endonezya’nın bağımsızlığını tanımak zorunda kaldı. ● 1882’de İngiliz İstilasına uğrayan Birmanya ( Myanmar) II. Dünya Savaşı’nın sonunda Japon işgali bitince İngilizlere karşı bir bağımsızlık savaşı başlatarak, 4 Ocak 1948’de bağımsızlığını ilan etti. b) Afrika I. II. Dünya Savaşı’nın sona erdiği 1945’te Afrika’da Fa, Mısır, Liberya ve Britanya Uluslar Topluluğuna bağlı olan Güney Afrika. ● II. Dünya Savaşı’ndan Afrika’da en çok sömürgeye sahip İngiltere ve Fransa’nın oldukça yıpranmış bir şekilde çıkması, ● İngiltere ve Fransa dışında Afrika’da sömürgeleri olan Almanya, Belçika, Portekiz ve Hollanda’nın savaşın ykıcı etkilerine maruz kalması buna karşı Afrika’da devletlerinin ekonomik yönden güçlenmeye başlamaları ve milliyetçiliğin güçlenmesi kıtadaki sömürgeciliğin zayıflamasında etkili olmuştur. ● Bu yönde atılan ilk adım 1957 yılında İngiltere’ye karşı bağımsızlığını kazanan Gana olmuştur. ● Gana’nın bağımsızlığını Nijerya ve Sierra Lione ( 1960) ve Gambiya ( 1965)’nın bağımsızlıkları izlemiştir. ● Kenya’da 1952’de “ Mau Mau” gizli örgütünün başlattığı İngiltere’ye karşı isyan hareketi 1963’te bağımsızlığın kazanılmasıyla sonuçlanmıştır. Tanganika ve Uganda’da bu dönemde İngiltere’ye karşı bağımsızlığını kazanmıştır. ● Fransa’ya karşı Afrika’da başlayan en önemli bağımsızlık hareketi Cezayir’de olmuştur. İkinci Dünya Savaşında (1942) Cezayir’i mukavemet merkezi olarak kullandı. Savaş bittikten sonra Cezayirliler gösterdikleri fedakârlığa karşılık bağımsızlık veya Fransızlarla aynı haklara sahip olmak istediler. Bu istek Fransızlar tarafından büyük bir tepki ile karşılandı ve halk katledilmeye başlandı. ● 1948’de Fransa buranın sömürge değil, Fransa toprakları olduğunu ilan etti. Dış dünyaya karşı yapılan bu ilana rağmen burayı bir sömürge olarak idare etmeye çalışmışlar ve asla Cezayir halkına Fransızlarla eşit haklar tanımamışlardır. ● Milli Kurtuluş Cephesi ve Cezayir Ulusal Hareketi’nin Fransa’ya karşı mücadelede teşkilatlanmaya başlayan halk, muntazam bir ordu kurmayı başardı. 1954 senesinde bilfiil başlayan silahlı mücadele, 1956 senesinde bağımsızlığa kavuşan Fas ve Tunus’un da desteğini sağladı. Mücadele 1962’de Evian Antlaşması'nın imzalanması ve Cezayir Demokratik Halk Cumhuriyeti adıyla bağımsızlığın kazanılmasıyla neticelendi. ● Fransa 1956 yılında Cezayir’i elde tutmak istediği için Fas ve Tunus’un bağımsızlığını tanımıştır. ● 1911 yılında İtalya’nın hâkimiyetine giren Libya ( Trablusgarb) müttefik devletlerin yardımı ile 1951 yılında yabancıların idaresi son bularak Libya Krallığı kuruldu. 1953 yılında Arap Birliğine ve 1955 yılında da BM’ye üye oldu. V. Afrika Birliği Teşkilatı ● 25 Mayıs 1963 tarihinde kuruldu, 9 Temmuz 2002'de dağıldı. Afrika Birliği (AfB) - African Unity - AU, bu kurumun yerini aldı. ● Temel amacı Afrika ülkeleri arasında dayanışma ve işbirliğini artırmaktır. Merkezi Etiyopya'nın Addis Ababa şehri idi. Örgüt Şartı'nı 32 devlet imzalamıştır. F) SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİNDE TÜRK DIŞ POLİTİKASI ● Türkiye II. Dünya Savaşı’ndan sonra SSCB’nin baskısı üzerine Batı Bloğu’na yakın bir politika izlemeye önem vermiştir. Bu durumun nedenlerine baktığımızda: ● II. Dünya Savaşı sona ermeden 19 Mart 1945’te Moskova Büyükelçisi Selim Sarper’i kabul eden Molotov, Sovyet hükümetinin günün şartlarına ve II. Dünya Savaşı sonunda ortaya çıkan yeni duruma uygun olmadığı için esaslı değişiklikleri geciktirdiğine inandığı 17 Aralık 1925 tarihli Türk-Sovyet Dostluk ve Tarafsızlık Antlaşmasını feshettiğini bildirmiştir. ● Türkiye’nin yeni bir anlaşmanın yapılması önerisine karşı 7 Haziran 1945’te Molotov, Büyükelçi Sarper’e iki ülke arasında yeni bir antlaşma yapılabilmesi için; Boğazların Türkiye ile birlikte savunulması, bunu sağlamak için de Sovyetlere Boğazlarda deniz ve kara üsleri verilmesi, Montreux Sözleşmesinin değiştirilmesi, Kars ve Ardahan’ın Sovyetler Birliği’ne iade edilmesi gerektiğini ileri sürmüştür. ● Bir yıl sonra ise 8 Ağustos 1946’da Boğazlarla ilgili görüşlerini içeren bir notayı Türkiye’ye vermiştir. Bu notada; Sovyetler Birliği, İkinci Dünya Savaşı içinde meydana gelen olayların, Montreux Sözleşmesinin Karadeniz devletlerinin güvenliğini sağlamakta yetersiz kaldığını ileri sürerek, Boğazlardan geçiş rejimini düzenleme yetkisinin Türkiye ile Karadeniz devletlerine ait olmasını ve boğazların Türkiye ile Sovyetler Birliği tarafından ortaklaşa savunulmasını istemiştir. Sov- 0 yet notası üzerine ABD ve İngiltere ile durumu görüşen Türkiye, bu istekleri reddetmiştir. ● Sovyetler Birliği 24 Eylül’de ikinci bir nota vererek aynı istekleri tekrarlamıştır. Bu ortamda Türkiye, Sovyet tehlikesine karşı bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü koruyabilmek amacıyla, 1939 yılından itibaren ittifak içinde bulunduğu İngiltere’nin ve savaş sonunda dünyanın en güçlü devleti olarak ortaya çıkan ABD’nin desteğini aramıştır. Fakat gerek Türkiye’nin savaşta tarafsız kalmış olması, gerekse Türkiye’de büyük bir endişe uyandıran Sovyet davranışlarının batıda aynı tepkiyle karşılanmaması sebebiyle başlangıçta istediği desteği elde edememiştir. ● Bu arada Yunanistan’da iç savaş başlaması ve komünizm tehlikesinin güçlenmesi üzerine İngiltere’nin de telkinleriyle ABD, Türkiye ve Yunanistan’a Truman Doktrini çerçevesinde yardım yapmaya başlamıştır. ● 12 Temmuz 1947’de Türk-Amerikan ikili antlaşmasını, 4 Temmuz 1948’de imzalanan ekonomik işbirliği antlaşması takip etti. Anlaşmadan sonra Marshall Planı çerçevesinde 1949–1951 yılları arasında Türkiye’ye ABD ekonomik yardım yaptı. 1951 yılından sonra bu yardım “Ortak Savunma Programı”na dâhil edilecektir. a) Türkiye’nin NATO’ya üye olması ● SSCB’nin yayılmacı bir politika izlemezi ve Cominform’u kurarak Doğu Bloku’nu oluşturması üzerine ABD SSCB’ye karşı ortak bir savunma örgütü kurulması kararını almış ve 4 Nisan 1949’da NATO (North Atlantic Treaty Organization)’yu kurmuştu. ● Türkiye’nin bu dönemde Avrupa Konseyi’ne üyeliğinin kabul edilmiş olmasına rağmen NATO’ya üye olma girişimleri özellikle İngiltere olmak üzere bazı Avrupalı devletler tarafından siyasi, ekonomik ve kültürel gerekçelerle reddedildi. ● Bu arada Türkiye’de DP’nin iktidara gelmesiyle beraber liberal eğilimli bir politika izlemesi ABD ile ilişkileri yeni bir istikamete yönlendirmişti. ● Bu durumu fırsat bilen DP yönetimi meclis kararı olmadan 4.500 kişilik bir askeri gücü ABD’nin önderliğini üstlendiği NATO kuvvetlerine yardımcı olması için Kore’ye gönderdi. ● Kore Savaşı’ndan sonra Türkiye’nin NATO’ya alınması konusunda ABD’nin tavrı değişmeye başladı. Çünkü Kore Savaşı, İkinci Dünya Savaşından sonra artık çıkması beklenmeyen bölgesel savaşların hiç de ihtimal dışı olmadığını gösterecek ve NATO ülkelerini, özellikle de ABD’yi Sovyetler Karşısında daha etkili tedbirler almaya yöneltecektir. Sonuçta Sovyetler Birliği’ne karşı set çekme ve çıkabilecek muhtemel bir savaşta askeri üslere ihtiyaç duyulması sebebiyle ABD, Türkiye’nin NATO’ya alınmasını gerekli görecektir. Bu gelişmelerden sonra NATO Bakanlar Konseyi 15 - 20 Eylül 1951 tarihinde Türkiye ve Yunanistan’ın NATO’ya üye olarak alınmasına oybirliği ile karar verdi. T.B.M.M.’de 18 Şubat 1952’de Kuzey Atlantik Antlaşmasını tasdik etmiş böylece Türkiye NATO’ya resmen üye olmuştur. ● Türkiye’nin NATO’ya alınmasında, Kore’deki askeri başarısı, uluslar arası sorunlarda Batılılarla birlikte hareket etmesi ve modern olmamakla beraber güçlü bir kara ordusuna sahip olmasının yanı sıra, Batı savunması için gerekli olan jeopolitik yerinin önemi, birinci derecede etkili olmuştur denilebilir. ● Türkiye’nin bu üyelikle Batılılara yaklaşma politikası, bir yandan ülkenin ekonomik kalkınması ve silahlı kuvvetlerinin modernizasyonu için gerekli kaynakların dış yardım yoluyla Batıdan kolay sağlanabileceğine inanılması gibi amaçlar etkili olmuştur. b) Avrupa Konseyi’ne Üyelik ● 5 Mayıs 1949’da 10 ülke-Belçika, Danimarka, İtalya, Lüksemburg, Hollanda, Norveç, İsveç ve İngiltere - merkezi Strasburg olmak üzere Avrupa Konseyi’ni kuran antlaşmayı imzalamışlardır. Şu an Avrupa Konseyi'nde 47 üye ülke bulunmaktadır. Türkiye 8 Ağustos 1949’da Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi’nin davetiyle beraber Yunanistan ve İzlanda ile birlikte konseye katılmıştır. ● Türkiye’nin AVRUPA Konseyi’ne girmesinde; batı bloğuna yakın olma amacı, ABD ile ilişkileri güçlendirme isteği, Avrupalı devlet statüsünde sayılma ve Türkiye’nin Avrupa ile her türlü alanda bütünleşme sağlama amaçları etkili olmuştur. c) Balkan İttifakına Katılma ● ABD’nin Avrupa’da SSCB kontrolü dışındaki tek komünist devlet olan Yugoslavya ile NATO’ya girmesi kesin olan Yunanistan ve Türkiye’nin bir ittifak yaparak SSCB’nin Akdeniz ve Balkanlarda de yayılmasını engellemek istemesi üzerine Balkan İttifakı kurulmuştur. ● Bunun üzerine 1951 yılı sonuna doğru üç ülke arasında başlayan yakınlaşma 1952 boyunca da devam etmiş ve 28 Şubat 1953'te Ankara'da üç ülkenin Dışişleri Bakanları tarafından bir "Dostluk ve İşbirliği Antlaşması" imzalanmıştır. Bu antlaşmaya göre üç devlet ortak çıkarlarıyla ilgili konularda birbirlerine danışacaklar ve üye devletlerin Dışişleri Bakanları yılda en az bir defa toplanacaktı. Dışişleri Bakanları arasında süren toplantılar sonucu yeni ilerlemeler sağlanmış, 9 Ağustos 1954'te üç ülke arasında Bled Antlaşması imzalanmıştır. Bu antlaşmaya göre taraflar, aralarından herhangi birine ya da birkaçına yönelen bir saldırıyı kendilerine de yapılmış sayarak askeri güç de dahil her türlü önlemi alacaklardı. ● Ama daha paktın ilk günlerinden itibaren Türkiye ve Yugoslavya arasında görüş ayrılıkları ortaya çıkmış ve 1955'ten itibaren Sovyetlerle ilişkilerini düzeltmeye başlayan bu ülkenin pakta ilgisi azalmıştır. Türkiye ile Yunanistan arasında Kıbrıs sorununun ortaya çıkmasıyla da Paktın doğurduğu olumlu hava silinmeye başlamıştı. Pakt 1960 yılına kadar devam etmiş 1960 Haziranında da resmen sona erdiği açıklanmıştır. d) Bağdat Paktı ve CENTO üyeliği ● ABD’nin Sovyet yayılmacılığına karşı Ortadoğu’da ortak bir savunma ve işbirliği kurmak istemesi üzerine kurulan Bağdat Paktı’nın kuruluşunda Türkiye oldukça önemli bir rol oynamıştır. ● Türkiye hem NATO’ya girerken İngiltere’ye verdiği Ortadoğu’nun savunulmasında aktif rol alacağı sözünü yerine getirme hem de Ortadoğu’da etkinliğini artırma amacıyla paktın kurulmasına öncülük etmiştir. ● Ancak pakt kuruluş amacına ulaşamamış, Türkiye’nin SSCB ile ilişkilerini gerginleştirmiştir. Ayrıca pakta karşı çıkan başta Mısır olmak üzere Arap ülkeleriyle (Suriye, Suudi Arabistan ve Yemen) ilişkileri de olumsuz yönde etkilemiştir. ● Irak’ta monarşinin devrilmesi sonucunda pakttan ayrılma kararının alınması üzerine paktın merkezi Ankara’ya taşınarak CENTO ( Merkezi Antlaşma Örgütü - Central Treaty Organization) adını almıştır. ● ABD’nin yoğun desteğine rağmen 20 yıl devam eden örgüt, 12 Mart 1979'da Pakistan'ın ve İran'ın ayrılması ile dağılma noktasına geldi. SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİ G) SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİNDE TÜRKİYE’DE MEYDANA GELEN ÖNEMLİ GELİŞMELER a) Siyasi Gelişmeler ● II. Dünya Savaşı’nın bitmesiyle beraber Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün demokrasiyi savunan müttefiklerle ilişkileri güçlendirmek isteyen çok partili hayata geçiş sürecini hızlandırmasına sebep olmuştur. I. Demokrat Parti’nin (DP) Kuruluşu ● Bu dönemde CHP’nin içinde Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu kabulü sırasında parti içi muhalefet oluşmuş buy muhalefetin başını Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan çekmiştir. ● Bayar, Menderes, Köprülü ve Koraltan’ın verdiği “ Dörtlü Takrir”in reddi üzerine bu kişilerin parti kurma çalışmaları başlamıştır. ● Partiden yazdıkları sert yazılar nedeniyle ihraç edilen Menderes, Köprülü ve Koraltan’a CHP’den ve milletvekilliğinden istifa eden Bayar’da katıldı. Celâl Bayar, 1 Aralık 1945'te parti kuracaklarını açıkladı. İnönü tarafından Çankaya Köşkü'ne çağrılan Celâl Bayar, cumhurbaşkanından gerekli desteği aldıktan sonra 7 Ocak 1946 günü Demokrat Parti (DP) kuruldu. II. 1946 Seçimleri ● DP’nin baskıları üzerine CHP Milletvekili Seçim Yasası’nı değiştirmiş ve Cumhuriyet tarihinde ilk defa tek dereceli seçim esasına geçilmiştir. ● Cumhuriyet Halk Partisi 396, Demokrat Parti 65 ve bağımsızlar 7 milletvekilliği kazanmıştır. ● Türkiye Cumhuriyetinin ilk çok partili genel seçimi olan bu seçim adli denetim dışında, açık oy, gizli sayım ve çoğunluk sistemi esasına göre yapıldı. (açık oy - gizli tasnif) Bu usulsüzlüklerinden dolayı "şaibeli seçim" şeklinde de anılmıştır. Bu genel seçim ile TBMM 8. dönem milletvekilleri seçilmiştir. III. 1950 Seçimleri ● Türkiye tarihinin ilk demokratik seçimleridir. Bu genel seçim ile TBMM 9. dönem milletvekilleri seçilmiştir. Bu seçimlerde ilk defa "gizli oy, açık tasnif" sistemi uygulanmıştır. IV. Demokrat Parti İktidarı ● Demokrat Parti’nin kurulmasından ekonomik sıkıntıların artması üzerine ekonomik konularda hükümete olan tepkilerin artması üzerine DP ile CHP arasında ilişkiler gerginleşti. Bunun üzerine İsmet İnönü taraflar arasındaki gerginliği azaltmak amacıyla iki partinin liderleriyle görüşmeler yapmış ve 12 Temmuz Beyannamesi’ni yayınlamıştır. ( Beyannamede İnönü, siyasal partilerin Türk demokrasisinin vazgeçilmez unsurları olduğunu vurguladı.) Not: Bu beyannamenin yayınlanmasından sonra partinin CHP’ye bağlı güdümlü bir demokrasi yürüttüğünü öne süren Fevzi Çakmak, Yusuf Hikmet Bayur, Kenan Öner, Osman Bölükbaşı, Sadık Aldoğan ve Yusuf Kemal Tengirşenk ,20 Temmuz 1948'de Millet Partisi'ni (MP) kurdu. ● 14 Mayıs 1950 günü yapılan seçimler Türkiye'de 27 yıllık tek parti devrini sona erdirdi.1923'ten beridir tek başına ülkeyi idare eden Cumhuriyet Halk Partisi iktidarı halkoyu ile Demokrat Parti'ye devretti. Seçim sonuçlarına göre DP %52.7 oy alarak 408 milletvekilliği kazanmıştı.CHP %39.4 ile 69 milletvekili ile temsil edilme hakkı kazandı.Millet Partisi 1,bağımsızlar 9 milletvekiline sahip oldular.Atatürk'ten sonra 11,5 yıldır cumhurbaşkanlığı görevinde bulunan İsmet İnönü artık anamuhalefet lideriydi.22 Mayıs 1950 günü TBMM açıldı.Refik Koraltan başkanlığa seçildi.Ardından yapılan cumhurbaşkanlığı oylamasında DP Genel Başkanı,İzmir milletvekili Celâl Bayar 453 milletvekilinin katıldığı oylamada 387 oy alarak Türkiye Cumhuriyeti'nin üçüncü cumhurbaşkanı seçildi.Hükümeti kurmakla DP Aydın Milletvekili Adnan Menderes görevlendirildi.Aynı gün Menderes kendisinin ilk cumhuriyet'in 19.hükümetini kurdu. Not: 1950 seçimleri tarihimizde "Beyaz Devrim" olarak adlandırılmıştır. ● Bu dönemde Türkiye’ye Marshall Planı çerçevesinde ABD yardımları başladı. NATO’ya üyelik kabul edildi. V. 1954 Seçimleri ● CHP’nin ekonomik sıkıntılara ana muhalefet partisi olarak önemli çözümler getirememesi Demokrat Partiyi güçlendirdi. 2 Mayıs 1954 seçimlerinde Demokrat Parti gücünü iyice arttırdı.DP 5,1 milyon oy alarak, Türkiye Cumhuriyeti Genel Seçimleri tarihinde (bugüne kadar) kırılamamış bir oy rekoru kırdı. Parti toplam oyların %57,5'luk kısmını almıştı. ● TBMM,17 Mayıs 1954'te açıldı.Celâl Bayar 513 milletvekilinin katıldığı oylamada 486 oy alarak bir defa daha cumhurbaşkanlığına seçildi. VI. 27 Ekim 1957 Seçimleri ● Ekonomide yaşanan darboğaz ve siyasi çalkantılar nedeniyle DP seçimleri bir yıl önceye aldı.27 Ekim 1957 günü yapılan seçimler öncesinde kampanya oldukça sert geçti. Seçimler iktidarı zayıflattı, muhalefetin elini güçlendirdi. Seçimler öncesinde muhalefetin seçimlere bir cephe halinde girmesini engelleyen DP,yine de oy kaybından kurtulamadı. Sonuçlara göre DP %47,9 oyla 424 milletvekili çıkardı. ● Celâl Bayar 610 milletvekilinden 413 DP milletvekilinin katıldığı oylamada 413 oy alarak üçüncü defa cumhurbaşkanlığına seçildi. ● Bu dönemde ekonomide ortaya çıkan olumsuzluklar hükümete karşı eleştirileri artırdı. Hükümetin Vatan Cephesi kurma ve muhalif gazeteleri kapatma gibi baskıcı politikası yanında CHP liderlerine de saldırılar başladı. VII. 27 Mayıs Askeri Müdahalesi ● İktidar – Muhalefet arasındaki çekişme hükümetin muhalif düşüncede olanları tutuklamaya kadar geniş yetkilere sahip bir Tahkikat Komisyonu kurmasına yol açtı. Mecliste yaşanan çekişme sokağa da yansıdı. İstanbul ve Ankara’da çıkan olaylar bu şehirlerde sıkıyönetimin ilan edilmesine yol açtı. ● Bütün bu gelişmelerin Milli Birlik Komitesi Türk Silahlı Kuvvetleri adına ülke yönetimine el koydu. Kara Kuvvetleri Komutanı Org.Cemal Gürsel başkanlığında bir hükümet kuruldu. Siyasi faaliyetler askıya alındı. ● Cumhurbaşkanı Celâl Bayar,TBMM Başkanı Refik Koraltan ve Başbakan Adnan Menderes başta olmak üzere Demokrat Parti'liler tutuklandı. Demokrat Parti, 29 Eylül 1960'da kapatıldı. ● Milli Birlik Komitesi idam cezalarından üçünü onayladı.Tutuklu bulunan Maliye Bakanı Hasan Polatkan ve Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu 16 Eylül 1961'de,Başbakan Adnan Menderes ise ertesi gün İmralı Adası'nda idam edildi.Celâl Bayar ve Refik Koraltan ile 11 kişinin idam cezası ömür boyu hapse çevrildi. VIII. 1961 Anayasası ● 1960 hükümet darbesinden sonra hazırlanarak 9 Temmuz 1961'de kabul edilen 1961 Anayasası olarak bilinen anayasa değişikliği, 1924 Anayasası'nı yürürlükten kaldırmıştır. 1961 Anayasası, genç subayların yaptığı 27 Mayıs askeri müdahalesinin ardından, 37 yıllık bir dönemde gelişen politik yaşamın ve özellikle de çok partili siyasi ortamın ihtiyaçlarına daha iyi ce- 0 vap verebilecek bir anayasaya gerek olduğu düşünülmüştür.Bu anayasa Soğuk Savaş dönemine aykırı olarak özgürlükleri arttıran Türkiye'nin en demokratik anayasasıdır. ● 9 Temmuz 1961'de halkın oyuna sunularak oylamaya katılanların %60,4’ü tarafından kabul edilmiştir. 1982 Anayasası'na kadar yürürlükte kalmıştır. ● 1961 Anayasası ile; - Güçler ayrılığı sağlanmıştır. ( Yasama-Yürüme-Yargı ) - Yasama gücü: Cumhuriyet Senatosu ve Millet Meclisi olmak üzere iki meclistir. - Yürütmenin dışında bağımsız yargı organları kurulmuştur. - Yasamadan çıkan yasaların anayasaya uygunluğunu kontrol eden Anayasa Mahkemesi kurulmuştur. - Yürütmenin, yönetimin tüm eylemleri, kararları anayasal bir kuruluş olan Danıştay denetimine verilmiştir. Yani TBMM egemenlik hakkını kullanan tek organ olmaktan çıkıp Anayasa'da sözü edilen yetkili organlardan biri olmuştur. - Kişinin temel hak ve özgürlükleri Anayasa ile güvenceye alınmıştır. - 1961 Anayasası ile tam bir parlamenter sisteme geçilmiştir. Demokratik, sosyal ve hukuk Devlet Anlayışı güçlenmiştir. b) Ekonomik Gelişmeler ● 1946 yılında yapılan kur ayarlaması ile TL'nin değeri %53,6 oranında düşürülerek 1 Amerikan Doları karşılığı 2,80 TL olarak kur sabitlenmiştir. Bu dönemde yapılan kur ayarlaması nedeni, savaş sonrası uluslararası fiyat düzeylerine ve yeni ekonomi politikalarına uyum sağlayarak ihracatı artırmaktır. Ancak bu kur ayarlaması istenilen sonuçları vermemiştir. ● 1947 yılında IMF ve Dünya Bankası gibi kuruluşlara üyelik kabul edildi. ● 1947 Türkiye İktisadi Kalkınma Planı hazırlanarak Marshall Planı çerçevesinde alınacak yardımlar için gerekli hazırlık yapılmıştır. Bu plan tarım, haberleşme, sulama, enerji, demir-çelik, maden ve sanayi alanlarını temel etkinlik noktaları olarak kabul ediyor ve tarımsal gelişme üzerinde odaklaşıyordu ● Türkiye 1948’de Marshall Planı yardım kapsamına alınarak OEEC’ye (Avrupa İktisadi İşbirliği Örgütü) üye olmuştur. ● Demokrat Parti’nin iktidara gelmesiyle yeni hükümet devletin ekonomik yaşamındaki etkinliklerini sınırlamaya ve özel kesimin gelişmesini desteklemeye önem vermiştir. ● 1950-1953 döneminde gerek tarımda gerekse sanayileşmede önemli gelişmeler sağlanmıştır. Tarımın makineleşmesi, kredi imkânları ve tarım için belirlenen yüksek fiyat politikası ile birlikte iklimin elverişli olması, bu dönemde tarım üretimini artırmıştır. Aynı zamanda, yabancı sermaye girişini kolaylaştırıcı uygulamalar, para arzının artırılması, ithalatın sınırlandırılması ve dış krediler ile yardımlar sayesinde de hızlı bir gelişme gözlenmiştir. Bu dönemde, büyük kamu yatırımlarına ağırlık verilmiştir. ● Plansız ekonominin ortaya çıkardığı olumsuzluklar ve ardından gelen askeri müdahale üzerine 1960 yılında Devlet Planlama Teşkilatı’nın kurulmasıyla tekrar planlı ekonomiye geçilmiştir. ● 1950-60 arası dönemde tarımda, hayvancılıkta, üretimde 1945-49 ve 1960-70 arası döneme göre oldukça önemli gelişmeler sağlanmıştır. G) SOĞUK SAVAŞ DÖNEMİNDE DÜNYADA MEYDANA GELEN BİLİMSEL, TEKNOLOJİK VE KÜLTÜREL GELİŞMELER ● Sputnik Uydusu: 1950´lerin başında hem ABD hem de SSCB uzaya ilk uyduyu fırlatmak için birbirleriyle bir yarış içine girmişlerdi. ABD´nin başarısız denemelerinin ardından hiç beklenmedik bir zamanda SSCB, bir basketbol topu büyüklüğünde 85 kg ağırlığındaki Sputnik I uydusunun yörüngeye oturtulduğunu açıkladı. Sovyetler, 3 Kasım 1957´de bu kez uzaya giden ilk canlı olan Layka adlı köpeği taşıyan Sputnik II uydusunu da başarıyla fırlattı.Bu Uzay Yarışını SSCB’nin kazandığı anlamına geliyordu. ● Bu dönemdeki diğer önemli buluşlar: Transistör ( 1947) , Kalp pili ( 1950) Lazer ( 1960), ● 1946 John Mauchy ve John Eckert'in geliştirdiği, Amerika'nın ilk elektronik bilgisayarı ENIAC halka gösterildi. ● 1947 Edwin Land bir dakikadan az bir sürede siyah beyaz fotoğraf çıkaran polaroid makineyi icat etti. ● 1948 Willard Franck Libby, radyoaktif karbonla (karbon 14) tarihleme yöntemini geliştirdi. ● 1949 İngiliz yazar George Orwell, ''1984''ü yazdı. ● 1949 SSCB'de ilk atom patlaması oldu. ● 1951 Kaptan Cousteau, Calypso Okyanus Gemisi'yle ilk yolculuğuna çıktı. ● 1952 İlk bilgisayar IBM-701 piyasaya çıktı. ● 1952 Fransa'yla İngiltere arasında ilk uluslararası televizyon bağlantısı kuruldu. ● 1952 Fransız romancı François Mauriac, Nobel Edebiyat Ödülü'nü aldı. ● 1953 Francis Crick ile James Watson DNA molekülünün yapısını keşfetti. ● 1954 Nükleer enerjiyle çalışan ilk denizaltı Nautilus, ABD tarafından suya indirildi. ● 1962 Telefon konuşmalarının yanında canlı televizyon görüntülerini de ileten Telstar adlı uydusu fırlatıldı. ● 1962 Ünlü müzik topluluğu Beatles, ilk plağının kaydını yaptı
.İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SİYASET BİLİMİ VE ULUSLARARASI İLİŞKİLER ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA YENİ BİR ÜSLUP ARAYIŞI: ANLAYIŞ DERGİSİ ÖRNEĞİ Ufuk IŞIK 2501071014 TEZ DANIŞMANI Doç.Dr. Burcu SUNAR CANKURTARAN İSTANBUL – 2019 TEZ ONAY SAYFASI iii ÖZ TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA YENİ BİR ÜSLUP ARAYIŞI: ANLAYIŞ DERGİSİ ÖRNEĞİ UFUK IŞIK Bu çalışma, bir siyasi düşünce dergisi olan Anlayış dergisinin 21. yüzyıl Türkiye’si için önerdiği dış politika vizyonunu nasıl bir “anlayış” ve “üslup” ile inşa ettiğini analiz etmek üzere yapılmıştır. Çalışmada, derginin önermiş olduğu vizyonun hangi kavramlar etrafında geliştirildiğine ve Türk dış politikası için nasıl bir kimlik tasavvur edildiğine odaklanılmıştır. İnşacı bir yaklaşımı esas alan bu çalışmada, derginin dış politika konusunda yer verdiği içeriklerinden türetilen konu başlıkları üzerinde söylem analizi metodu kullanılmıştır. Derginin önerdiği dış politika vizyonu araştırılmadan önce, Türk dış politikasının ilkeleri ve kimlik bağlamında gelişimi incelenmiştir. Böylece, Anlayış dergisinin öne sürdüğü vizyona bağlı olarak Türkiye’nin dış politikada benimsemesi gereken kimliğinin “neyi nasıl söylediği” noktasında tarihi bir çerçeve çizilmiştir. Çalışmanın sonucunda, Anlayış dergisinin 21. yüzyıl Türkiye’si için önerdiği dış politika vizyonunu Osmanlı tarihi mirasını “anlamlandırarak” inşa ettiği görülmüştür. Anlayış dergisinin dış politika vizyonunda, Türk dış politikasının Batılı karakterdeki kimliğine alternatif olarak Osmanlıcılık ve İslamcılık siyasetleri üzerinden bir kimlik tasavvur edildiği sonucuna varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Türk Dış Politikası, Konstrüktivizm, İnşacılık, Söylem Analizi, İslamcılık, Osmanlıcılık, Proaktif Dış Politika, Kimlik, İslamcı Basın, Anlayış Dergisi iv ABSTRACT SEEKING FOR A NEW DISCOURSE IN TURKISH FOREIGN POLICY: THE EXAMPLE OF THE ANLAYIŞ (UNDERSTANDING) MAGAZINE UFUK IŞIK This thesis analyses the foreign political vision and identity suggestion of the Anlayış magazine, published in Turkey between 2003 and 2010, for Turkish foreign policy in the 21st century. The construction of a 21st century foreign policy vision in the magazine is being examined by using a discourse analysis from a constructivist approach. In order to classify the foreign political vision of the magazine, a general outline of the formation of an identity in Turkish foreign policy is being given. The thesis shows that, according to Anlayış magazine, Turkey’s 21st century foreign political vision has to be constructed upon Ottoman historical heritage. A synthesis of Ottomanism and Islamism is the key to construct this vision, which suggests an alternative to Western identity in Turkish foreign policy. Key Words: Turkish Foreign Policy, Constructivism, Discourse Analysis, Islamism, Ottomanism, Proactive Foreign Policy, Identity, Islamic Press, Anlayış (Understanding) Magazine v ÖNSÖZ Bu çalışma, 10 yıl süren bir yüksek lisans yolculuğunun ardından ortaya çıkmıştır. Çalışmanın gecikmesindeki sebep şüphesiz ki bana aittir. Ancak, bu gecikmenin hem olumlu hem olumsuz yanlarının olduğunu belirtmeliyim. Yapmamız gereken bir şeyi yapmayı yarım bıraktığımızda ya da bir şeye ara verdiğimizde zihnimizin bizi bu görevi tamamlamaya zorladığı bilinmektedir. Bitirilmemiş işler, zihni meşgul ve rahatsız etmektedir. Zihin, bu meşguliyet ve rahatsızlıktan kurtulmak için, tamamlanmamış döngüleri tamamlamaya yönelik çalışmaktadır. Bilinçaltı tüm bu süreç boyunca bilince işin tamamlanması gerektiğini fısıldayıp durmaktadır. Ara verilen ya da yarım bırakılan bir şeye sonradan devam etmenin olumlu taraflarının da olduğu bilinmektedir. Bir şeye ara verip yeniden başlandığı zaman yapılan şeye yeniden bütünsel bakma imkânı elde edilmektedir. Konunun üstünden geçmek, süreçleri daha iyi öğrenmeyi sağlamakta, hem de varılmak istenilen sonucu hatırlamaya yardımcı olmaktadır. Bu çalışma, Anlayış dergisinin yayın hayatına ara verir vermez “sıcağı sıcağına” yapılmış olsaydı, başka bir şekilde evrilebilirdi. Anlayış dergisini araştırmaya ara vermenin zihnimi meşgul ettiğini söylemeliyim. Bununla birlikte, dergiyi yayınlandığı dönemden biraz daha uzak bir zaman aralığından yeniden araştırmanın bu çalışmayı daha iyi bir noktaya taşımış olabileceği kanaatindeyim. Çalışmanın gerçekleşmesinde teşekkür etmem gereken şüphesiz ki birçok insan var. İlk teşekkürü, araştırma konusu olarak “bir düşünce dergisi” seçmemi isteyen Prof. Dr. Nuray Mert’e etmem gerekiyor. Bambaşka bir araştırma amacıyla başladığım yüksek lisans yolumda bana yeni bir ufuk açan değerli hocama çok teşekkür ederim. Ara verdiğim yüksek lisans yolumda danışmanlığıyla her zaman yanımda olan ve bana yol gösteren Doç. Dr. Burcu Sunar Cankurtaran’a özellikle teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Jüri teklifini geri çevirmeyen tüm hocalarıma vi vakitlerini ayırmayı kabul ettiklerinden ötürü teşekkür ederim. Yetişmemde katkısı olan Siyaset Bilimi ve Uluslararası İlişkiler Bölümü’nün tüm hocalarına minnettarım. En büyük teşekkürü ise yarıda bırakmak zorunda kaldığım bu yolu tamamlamamda beni motive eden evladım Marlene Derya hak ediyor. Dünyaya merhaba dediği andan itibaren, beni de yeniden doğmuşum gibi hissettirdiğin için sana çok teşekkür ederim. Yüzündeki gülümseme olmasa, bu çalışmayı ortaya çıkartabilecek gücü kendimde bulamazdım. Bu nedenle bu çalışmayı kendisine armağan ediyorum. UFUK IŞIK İSTANBUL, EYLÜL 2019 vii İÇİNDEKİLER ÖZ...............................................................................................................................iii ABSTRACT............................................................................................................... iv ÖNSÖZ........................................................................................................................ v İÇİNDEKİLER ........................................................................................................vii TABLO LİSTESİ...................................................................................................... ix KISALTMALAR LİSTESİ....................................................................................... x GİRİŞ .......................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM KURAM VE METODOLOJİ: ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE İNŞACILIK, SÖYLEM ANALİZİ VE KİMLİK 1.1. Sosyal İnşacılık ve Temel Varsayımları ........................................................ 8 1.2. Uluslararası İlişkilerde İnşacılık................................................................... 11 1.3. Uluslararası İlişkilerde Söylem Analizi........................................................ 16 1.4. Uluslararası İlişkilerde Kimliğin Önemi ...................................................... 19 İKİNCİ BÖLÜM TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA KİMLİK ARAYIŞLARI 2.1. Türk Dış Politikasının Kimlik İnşa Edici İlkeleri......................................... 24 2.1.1. Batıcılık............................................................................................... 25 2.1.2. Statükoculuk ....................................................................................... 27 2.2. Türk Dış Politikasında Kimliğin Önemi....................................................... 28 2.2.1. Cumhuriyet’in Kuruluşu ve Türk Dış Politikası................................. 29 2.2.2. Soğuk Savaş Dönemi ve Türk Dış Politikası...................................... 31 2.2.3. 1990’larda Yaşanan Kimlik Krizi ve Türk Dış Politikası................... 36 viii ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ANLAYIŞ DERGİSİNİN TÜRK DIŞ POLİTİKA VİZYONU 3.1. Fikri Zemin: Stratejik Derinlik Düşüncesi ................................................... 42 3.1.1. Beş Boyutlu Metodoloji: Düzlem-Uzay Geometrisi .......................... 42 3.1.2. Türkiye’nin Çıkış Yolu: Kaostan Kozmosa Geçiş ............................. 45 3.1.3. Türk Stratejik Zihniyeti ve Kimliği .................................................... 46 3.2. 21. Yüzyıl Dış Politika Vizyonu .................................................................. 47 3.2.1. Yolculuk: Düzenin Tarihinden Tarihin Düzenine .............................. 48 3.2.2. Pusula: 5M Nazariyesi ........................................................................ 48 3.2.3. Rota: Kaostan Kozmosa...................................................................... 50 3.2.4. Varış Noktası: Muhtemel Dünyanın Mümkün Türkiye’si.................. 51 3.2.5. Mola: Ribat İhtiyacı............................................................................ 55 3.3. İslamcılık-Muhafazakârlık-Milliyetçilik Değerlendirmeleri........................ 55 3.4. Dış Politika Değerlendirmeleri..................................................................... 59 3.4.1. Medeniyetler Çatışması-İttifakı Değerlendirmeleri............................ 60 3.4.2. Batı Değerlendirmeleri ....................................................................... 64 3.4.2.1. Avrupa Birliği ile İlişkilere Bakış............................................. 65 3.4.2.2. Amerika Birleşik Devletleri ile İlişkilere Bakış........................ 69 3.4.3. Orta Doğu Değerlendirmeleri ............................................................. 72 3.4.3.1. Büyük Orta Doğu Projesi’ne Bakış........................................... 72 3.4.3.2. Orta Doğu’ya Bakış................................................................... 75 3.4.4. Balkanlar Değerlendirmeleri............................................................... 78 SONUÇ...................................................................................................................... 81 KAYNAKÇA ............................................................................................................ 88 ix TABLO LİSTESİ Tablo 3.1: Stratejik Bir Analizin Sahip Olması Gereken Beş Boyutlu Metodoloji .. 43 x KISALTMALAR LİSTESİ AB : Avrupa Birliği ABD : Amerika Birleşik Devletleri AET : Avrupa Ekonomik Topluluğu AK Parti : Adalet ve Kalkınma Partisi AP : Adalet Partisi BM : Birleşmiş Milletler BOP : Büyük Orta Doğu Projesi (Greater Middle East and North Africa Initiative) DP : Demokrat Parti İKÖ : İslam Konferans Örgütü NATO : North Atlantic Treaty Organization (Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü) SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği 1 GİRİŞ Bu çalışmanın amacı, bir siyasi düşünce dergisi olan Anlayış dergisinin 21. yüzyıl Türk dış politikasına yönelik ortaya koyduğu vizyonun ve bu vizyona bağlı olarak Türkiye’nin dış politikada benimsemesi gereken kimliğinin nasıl bir “üslup” ve “anlayış” ile inşa edildiğini araştırmaktır. Anlayış dergisinin 21. yüzyıl Türk dış politikası için önerdiği vizyonu araştırmaya yönelik bu çalışmada, gerçekliğin, ona ilişkin olarak paylaşılan anlamların oluşturduğu bir “anlayış” doğrultusunda var olduğunu savunan sosyal inşacılık temel alınmıştır. Çalışmanın metodu, sosyal inşacı yaklaşıma uygun olarak, olgu ve süreçlerin söylem düzeyinde incelenebileceğini savunan söylem analizidir. 2003 ile 2010 yılları arasında devam eden Anlayış dergisinin yayın hayatı, uluslararası sistemde hızlı değişimlerin yaşandığı ve bunun etkilerinin Türk dış politikasına yansıdığı bir döneme denk gelmiştir. Derginin yayın hayatına başlamadan önce Soğuk Savaş’ın sona ermesi ve 11 Eylül saldırılarının gerçekleşmesi uluslararası sistemde köklü değişimlere neden olurken Türkiye’nin dünya siyasetindeki ve kendi bölgesindeki konumunu da dönüştürmüştür. Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından çift kutuplu dünya düzeni yerine tek kutuplu bir dünya düzenine geçildiği savunulmuş; Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) liderliğinde yeni bir dünya düzeni yapılandırılmaya başlanmıştır. Ancak, yapılandırılmaya başlanan bu yeni düzenin büyük bir düzensizlik ve belirsizlik potansiyeli barındırdığı sıkça ifade edilen bir görüş olmuştur. Çift kutuplu dünya düzeninin yerine tek kutuplu bir dünya düzenine geçildiği iddiası tartışılır olmuş, dünya düzeninin çok kutuplu bir yapıya geçtiği de savunulmuştur. Özellikle 11 Eylül saldırılarından sonraki süreçte tek kutupluluğu savunan tezlerin yerini çok kutupluluğu savunan tezler almaya başlamıştır. Avrupa Birliği (AB), Çin, Rusya, Hindistan, Japonya gibi uluslararası aktörlerin küresel sorunlarda daha etkili olmaya başlamaları çok kutuplu bir dünya düzeninin oluştuğuna işaret etmiştir. Çok kutuplu bir dünya düzeninin imkân verdiği hareket kabiliyeti ile bölgesel güçler de uluslararası siyasette daha etkili olmaya çalışmıştır. 2 Uluslararası sistemde bu değişimler olurken Türkiye’nin dış politikası da daha hassas hale gelmiştir. Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından dünya düzeninin çok kutupluluğa doğru evrildiği bir ortamda Türkiye’nin dış politikada daha etkin olabilmek adına fırsatlar yakaladığı algısı oluşmuş; Orta Doğu, Balkanlar ve Kafkaslar gibi komşu bölgelerde yaşanan yeni gelişmelere bağlı olarak Türkiye’nin dış politikasında kimlik arayışları hızlanmıştır. 1990’lı yıllarda dış politikada Avrasyacı, Yeni Osmanlıcı ve Türkçü kimlikleri tasavvur eden söylemler öne çıkmış, ancak bu tasavvurlar uluslararası sistemin içinde bulunduğu değişim sürecinde Türk dış politikası için anlamlı bir vizyon oluşturamamıştır. Türkiye’nin 1990’lı yıllarda dış politikada gerçekleştiremediği açılımı, 21. yüzyılın başında yeni bir vizyon eşliğinde gerçekleştirmesi ve alternatif siyasetler üretmesi beklenmiştir. 1990’lı yıllar Türk siyasal hayatında İslamcılığın yükselişte olduğu bir dönem olurken, 2002 yılında Adalet ve Kalkınma Partisi’nin iktidara gelmesi Türk siyasal hayatında oldukça tartışmalı bir dönemi açmıştır. Bu tartışmaların önemli bir bölümü “dış politika” alanında yapılmıştır. “Eksen kayması”, “kırılma” ya da “dönüşüm” biçiminde ifade edilen kavramlar etrafında gelişen bu tartışmalar, Türkiye’nin geleneksel dış politika çizgisinden bir sapma olup olmadığı üzerinde yapılmıştır. Şüphesiz ki, bu dönemde Türk dış politikasının mimarı olarak anılan Prof. Dr. Ahmet Davutoğlu’nun geliştirdiği stratejik derinlik düşüncesinin etkisini göz ardı etmek “mümkün” değildir. Anlayış dergisinin fikri zemininde de bu düşüncenin yoğunlaştığını belirtmek gerekmektedir. Aslen akademisyen olmasına karşın üst düzey siyasi görevlerde de bulunan Ahmet Davutoğlu’nun geliştirmiş olduğu “stratejik derinlik”, Türkiye’nin 21.yüzyıl dış politikasındaki dönüşümü belirleyen bir düşünce olarak nitelendirilmesi sebebiyle de ayrıca önem ifade etmektedir. 21. yüzyılın henüz başındayken gerçekleşen 11 Eylül saldırıları ve sonrasındaki süreç ise Türk dış politikası için önemli bir dönüm noktası olmuştur. Saldırıların ardından başta Orta Doğu bölgesi olmak üzere tüm İslam dünyası uluslararası siyaset gündeminin ilk sırasında yer almıştır. Bu dönemde ABD ile stratejik ortaklık düzeyinde ilişkilerini yürüten, AB ile adaylık sürecini hızlandıran 3 Türkiye, tüm İslam dünyası için olmasa da, Orta Doğu’da yer alan birçok ülke için örnek bir ülke olarak gösterilmiştir. Soğuk Savaş’ın sona ermesi ve 11 Eylül saldırılarının uluslararası sistemde neden olduğu değişimlerin Türk siyasal hayatına ve Türk dış politikasına etkisinin devam ettiği böyle bir uluslararası ortamda Anlayış dergisi, uluslararası sistemde ve Türk dış politikasında yaşanan değişimleri yorumlamaya çalışmıştır. Türkiye’nin Batıcılık ve statükoculuk ilkeleri etrafında şekillenen geleneksel dış politika çizgisine alternatifler üretmeye çalışmıştır. Uluslararası ilişkiler, siyaset, toplum ve ekonomi gibi alanlardaki içerikleriyle öne çıkan Anlayış dergisi 2003 yılının Haziran ayında yayın hayatına başlamıştır. Dergi yayın hayatını yedi sene sürdürmüş ve 2010 yılının Mayıs ayında “bir ribat ihtiyacı içinde olduğunu” belirterek yayınına ara verdiğini ilan etmiştir. Bu çalışmanın yapıldığı süre zarfında da yayın hayatına geri dönmemiştir. Derginin imtiyaz sahibi Abdulhalik Damar, bir dönem İstanbul Şehir Üniversitesi’nin mütevelli heyetinde yer almış, birçok şirkette üst düzey yöneticilik ve danışmanlık yapmıştır. Derginin genel yayın yönetmeni Mustafa Özel, 1986 yılında kurulan Bilim ve Sanat Vakfı’nın kurucuları arasında yer almaktadır. Özel, vakıf bünyesinde faaliyetlerini devam ettirmektedir. Derginin yayın yönetmeni Fahrettin Altun ise 25 Temmuz 2018 tarihinde Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanı olarak atanmıştır. Ulusal ve uluslararası sorunları gündemine alan Anlayış dergisinin misyonu, “dünyayı Türkiye'ye, Türkiye'yi dünyaya taşımak”1 olarak tanımlanmıştır. Dergi misyonunu kurumsal olarak misyon cümlesi oluşturma usulüne göre net ve kısa bir cümleyle açıklamıştır. Ancak, “dünyayı Türkiye’ye, Türkiye'yi dünyaya taşımak” misyonu uyarınca benimsemiş olduğu vizyonu kurumsal olarak belirten bir ifade dergide yer almamıştır. Bu nedenle, çalışmada, bir siyasi düşünce dergisi olan Anlayış dergisinin örnek olarak araştırılması uygun görülmüştür. 1 “Hakkımızda”, (Çevrimiçi) http://www.anlayis.net/hakkimizda.aspx , Erişim Tarihi: 05.12.2018. 4 Bu çalışmanın yapılmasında yer alan başlıca neden, uluslararası sistemin ve Türk dış politikasının içinde bulunduğu değişim sürecinde derginin 21. yüzyıl Türkiye’sine yönelik önermiş olduğu vizyonu araştırmaktır. Bu amaçla yürütülen çalışmada, derginin 21. yüzyıl için önerdiği vizyonun nasıl bir dünya görüşünün parçası olarak dile getirildiğini, hangi siyasetler temelinde nasıl kurgulandığını, Türkiye’nin 20. yüzyıldaki dış politika çizgisinden ve üslubundan farklılaşıp farklılaşmadığını sorgulanmaktadır. Anlayış dergisinin hem basılı ortamdan hem internet ortamından ulaşılabilen 84 sayısında yer alan tüm içerikler taranmış, dış politika alanında hangi konu başlıkları üzerinde durduğu tespit edilmiştir. Dergide dış politika üzerine toplam 670 adet yazı kaleme alınmıştır. 670 yazının konu başlıklarına göre tasnifi şu şekildedir: Orta Doğu üzerine 235 adet, İslamcılık-muhafazakârlık-milliyetçilik tartışmaları üzerine 121 adet, AB üzerine 92 adet, ABD üzerine 46 adet, medeniyetler çatışması/ittifakı üzerine 39 adet, Afrika üzerine 31 adet, Rusya üzerine 25 adet, Çin üzerine 22 adet, Kafkasya üzerine 22 adet, Balkanlar üzerine 22 adet, Latin Amerika üzerine 15 adet. Dış politika üzerine kaleme alınan yazıların yarısından fazlasının Orta Doğu, İslamcılıkmuhafazakârlık-milliyetçilik tartışmaları ve AB hakkında olduğu görülmektedir. ABD ve medeniyetler ittifakı/çatışması hakkındaki yazıların adetçe az olmasının sebebi, bu yazıların özellikle Orta Doğu ve AB için yazılanlarla iç içe geçmiş olmasındandır. Bu noktada, pek çok içeriğin, birden fazla konu başlığıyla ilgili olabileceğini belirtmek gerekmektedir. Tasnifin, yazının içeriğinde ağırlıkta olan konuya göre yapıldığının altını çizmek yerinde olacaktır. Bu çalışmada, Anlayış dergisinin 21. yüzyıl Türk dış politikası için önermiş olduğu vizyon araştırılırken Orta Doğu, İslamcılık-muhafazakarlık-milliyetçilik tartışmaları, AB ile ilişkiler, ABD ile ilişkiler, medeniyetler çatışması/ittifakı ve Balkanlar hakkındaki söylemleri analiz edilmiştir. Afrika, Rusya, Çin, Kafkasya ve Latin Amerika konularında yer alan yazıların nicel olarak az olmasının yanında nitelik olarak araştırmanın kapsamıyla ilgisi olmayan içeriklerden oluşması dolayısıyla analizin dışında tutulmuştur. Derginin, yayınlandığı süre zarfınca, çalışmanın kapsamına giren konu başlıklarında yer alan metinler örneklendirilmiş; bu örneklerde 5 yer alan söylemlerin nasıl bir anlam dünyasını yansıttığına ve nasıl bir düşünceyi ifade edip güçlendirdiğine işaret edilmeye çalışılmıştır. Örnek çeşitliliğini geniş tutmak için, bir başlık altında kullanılan örneğin, bir başka başlık altında tekrar edilmediğini de belirtmek gerekmektedir. Söylem analizinin bu şekilde yürütülmesiyle, Anlayış dergisinin Türkiye’nin 21. yüzyıl dış politikası için nasıl bir üslupla vizyon tasarımında bulunduğu sorusu cevaplanmaya çalışılmıştır. Çalışmanın sonucunda, Anlayış dergisinin 21. yüzyıl Türkiye’si için önerdiği dış politika vizyonunu Osmanlı tarihi mirasını “anlamlandırarak” inşa ettiği görülmüştür. Anlayış dergisinin dış politika vizyonunda, Türk dış politikasının Batılı karakterdeki kimliğine alternatif olarak Osmanlıcılık ve İslamcılık siyasetleri üzerinden bir kimlik tasavvur edildiği sonucuna varılmıştır. Anlayış dergisinin dış politika vizyonunu yansıtan söylem ve metinler, her söylem ve metin gibi hem teorik hem pratik açıdan çok katlı bir nitelik arz etmektedir. Bu çok katlı nitelik, söylem analizi çalışanları için ciddi bir yorum meselesini gündeme getirmektedir. Yorum meselesi gündeme geldiğinde bir ilke metnin bütünleyici bir okuması yapılması üzerinedir. Bu okumada metni en iyi şekilde anlamak amacıyla metnin en güçlü biçimini esas alan bir yorumlama yapılır. Diğer bir ilke ise metnin çözücü bir okuması yapılması üzerinedir. Kuramlaştırmalar, kavramlar, dolaylı anlatımlar, kinayeler taranarak metindeki çelişkileri ve örtük amaçları ortaya çıkaran bir yorumlama yapılır. Bu çalışma bu ilkelerden birisini benimseme iddiasında olmamıştır. Bu çalışmada metnin en güçlü biçimini esas alan bir okuma benimsenmekle birlikte, Anlayış dergisinin kuramlaştırma ve kavram kullanma tarzına değinildiğinden, çalışmada çözücü bir okuma yapma mecburiyetinin de doğduğunu ifade etmek gerekmektedir. Anlayış dergisinde yer alan metinleri bu şekilde yorumlamanın, derginin önermiş olduğu vizyonu nasıl bir üslupla inşa ettiğini göstermesi bakımından uygun olacağı düşünülmüştür. Çalışmanın birinci bölümünde inşacılık ve inşacılığın Uluslararası İlişkiler disiplinindeki yerini belirlemeye yönelik araştırma yapılmıştır. İnşacılığın, sosyal 6 dünyanın oluşmasında ve ortaya çıkmasında düşünsel unsurların ortaya çıkarıcı ve kurucu rolüne dikkat çektiğine değinilmiştir. Bu bölümde söylem analizi ve kimlik kavramının çalışma açısından ifade ettiği önem belirtilmiş; söylemlerin, belli bir duruma ilişkin “anlayış”ın ve “kimlik”lerin ana belirleyeni olarak ortaya çıktığı vurgulanmıştır. İkinci bölümde, derginin önerdiği dış politika vizyonu araştırılmadan önce, Türk dış politikasının ilkeleri ve Türk dış politikasındaki kimlik arayışları incelenmiştir. Bu kapsamda, Türk dış politikasının kimlik inşa edici ilkeleri olarak nitelendirilebilecek olan Batıcılık ve statükoculuk ilkeleri ele alınmıştır. Ardından, cumhuriyetin kuruluşundan 21. yüzyıla kadar geçen süre içinde Türk dış politikasının kimlik arayışları araştırılmıştır. Türk dış politikasının kimlik arayışları araştırılırken cumhuriyetin kuruluşu, Soğuk Savaş dönemi ve Soğuk Savaş’ın sona ermesi temel kırılma noktaları olarak belirlenmiştir. Dış politika açısından kimlik inşası dinamik bir süreç olduğundan, Türk dış politikasını evrelere ayırmak oldukça zor olsa da, Türk dış politikasında kimliğin önemi ve etkisini genel hatlarıyla tespit edebilmek için bu şekilde bir ayrım tercih edilmiştir. Böylece, Anlayış dergisinin öne sürdüğü vizyon ve bu vizyona bağlı olarak Türkiye’nin dış politikada benimsemesi gereken kimliğinin “neyi nasıl söylediği” noktasında tarihi bir çerçeve çizilmiş olacağı düşünülmüştür. Türk dış politikasının ilkeleri ve kimlik arayışları araştırıldıktan sonra, üçüncü bölümde, Anlayış dergisinin önermiş olduğu vizyonu yansıtan söylemlerine odaklanılmıştır. Bu kapsamda, ilk olarak Anlayış dergisinin teorik altyapısını oluşturan stratejik derinlik düşüncesinden çalışmanın kapsamıyla sınırlı olacak şekilde bahsedilmiştir. Keza derginin fikri zemininde stratejik derinlik düşüncesinin etkili olduğu gözlemlenmiştir. Stratejik derinlik düşüncesinin bu araştırmanın kapsamına giren kısımları, Davutoğlu’nun “Stratejik Derinlik: Türkiye’nin Uluslararası Konumu” eserinde tanımlamış olduğu metodoloji bölümü ve eserinin çeşitli yerlerinde değindiği kimlik meselesini Türk dış politikası açısından ele alışıdır. Çalışmada açıklandığı üzere, Anlayış dergisine verilen ismin bu metodolojiden türetilmiş olduğu düşünülmektedir. Derginin Türk dış politikasına yönelik önerdiği vizyonu inşa ederken kullanmış olduğu kavramlar ise kimlik meselesiyle yakından ilgilidir. 7 Ardından çalışmanın kapsamına giren konu başlıklarına ilişkin dergide yer verilen dış politika değerlendirmelerine yer verilmiştir. Bu kapsamda, İslamcılık-muhafazakârlıkmilliyetçilik tartışması, medeniyetler çatışması/ittifakı tartışması, ABD ile ilişkiler, AB süreci, Orta Doğu ve Balkanlar hakkında yapılan söylemler örneklendirilmiştir. Bu örneklerde yer alan söylemlerin dış politika vizyonunu nasıl bir üslup ile inşa ettiğine işaret edilmeye çalışılmıştır. Altını çizmek gerekir ki, çalışmanın bulguları ile derginin yayınlandığı dönemdeki hükümetlerin dış politikalarının ne ölçüde uyuştuğu veya Türk dış politikasında bir dönüşüm olup olmadığı gibi “eyleme” ilişkin sorular bu çalışmanın kapsamına girmemiştir. Bu çalışma, Anlayış dergisinin Türkiye’ye önermiş olduğu 21. yüzyıl dış politika vizyonunu sorunsallaştırırken; vizyonun niteliği üzerinden eleştiri yapmak amacında da olmamıştır. Bu çalışmada sadece söylemler esas alınmış, dış politika vizyonunu inşa eden bu söylemlerin nasıl bir dünya görüşünün parçası olarak dile getirildiğine vurgu yapılmak istenmiştir. Anlayış dergisinin 21. yüzyıl için önermiş olduğu dış politika vizyonunun nasıl bir “anlayış” ve “üslup” ile inşa edildiğini inşacı yaklaşımın odak noktalarından olan söylem ve kimlik kavramlarıyla araştırmanın Türk dış politikası alanında yapılan çalışmalara yeni bir katkı sağlayacağı düşülmektedir. Anlayış dergisinin dış politika vizyonunda öne çıkan siyasetlerin belirlenmesi bu çalışmanın olası katkıları arasında yer almaktadır. Bir diğer katkının, Türk dış politikası hakkında yapılan eksen kayması ya da dönüşüm tartışmalarına “eylem” bazında olmasa da “söylem” bazında yeni bilgiler sunacağıdır. Bu çalışmanın, stratejik derinlik düşüncesinin daha kapsamlı anlaşılması bakımından da literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir. 8 BİRİNCİ BÖLÜM KURAM VE METODOLOJİ: ULUSLARARASI İLİŞKİLERDE İNŞACILIK, SÖYLEM ANALİZİ VE KİMLİK Çalışmanın birinci bölümünde Uluslararası İlişkiler disiplininde inşacılık, söylem analizi, kimlik kavramlarına yönelik açıklamalar getirilmektedir. Bir sosyal kuram olarak sosyal inşacılığın temel varsayımlarından bahsedildikten sonra Uluslararası İlişkiler disiplininde inşacılığın kuramsal konumuna yer verilecektir. Ardından söylem analizinin çalışmada bir metot olarak nasıl kullanıldığından bahsedilecektir. Son olarak ise, uluslararası ilişkiler ve kimlik arasındaki ilişkinin önemi üzerinde durulacaktır. 1.1.Sosyal İnşacılık ve Temel Varsayımları İnşacılık, yeni kurulan bir disiplin olan Uluslararası İlişkiler disiplininin gündemine gelmeden önce sosyoloji ve psikoloji gibi diğer sosyal bilimlerde de öne çıkan bir kuram olmuştur.2 Bu durum, inşacılığı, Uluslararası İlişkiler disiplinine girmeden önce bir sosyal kuram olarak anlamayı gerekli kılmaktadır.3 Bu nedenle inşacılığın, Uluslararası İlişkiler disiplinine olan etkisini değerlendirmeden önce, bir sosyal kuram olarak ne anlama geldiği ve temel varsayımları üzerinde durulması gerekmektedir. Toplumsal ve siyasal çözümlemelere ilişkin bir yaklaşım olan inşacılık, bir sosyal kuram olarak, olguları ve süreçleri algılama ve yorumlama biçimi sunmaktadır. Esasen, inşacılık, ona ilişkin anlayışımızdan bağımsız olan nesnel bir toplumsal ya da siyasal bir ‘gerçeklik’ bulunmadığı inancına dayanmaktadır.4 2 Robert Jackson, Georg Sorensen, Introduction to Intenational Relations: Theories and Approaches, 4. bs., London, New York, Oxford University Press, 2010, s.168. 3 Vendulka Kubalkova, Nicholas Onuf, Paul Kowert, “Constructing Constructivism”, International Relations in a Constructed World, Ed. Vendulka Kubalkova, Nicholas Onuf, Paul Kowert, New York, M. E. Sharpe, 1998, s. 6-7. 4 Andrew Heywood, Siyasetin ve Uluslararası İlişkilerin Temel Kavramları, çev. Fahri Bakırcı, BB101 Yayınları, 2016, s.147. 9 Bu noktada inşacılığın ne olduğunu anlamak için ‘eden’ ve ‘yapı’ arasındaki ilişkiye ve bu ilişkiyle bağlantılı olarak inşacılığın ontolojik ve epistemolojik varsayımlarına açıklama getirmek gerekmektedir. Sosyal kuram olan inşacılığa göre, etrafımızda gördüğümüz ‘gerçeklik’ sosyal olarak inşa edilmektedir. Gerçekliğin oluşumunda edenin düşünceleri, söylemleri, benimsediği normlar, kimliği ve sosyalizasyonu etkili olmaktadır. Ancak bu sosyal inşa süreci, sadece edenin yapıyı ya da yapının edeni etkilediği bir süreç olarak anlaşılmamalıdır. Eden ile yapı sürekli bir etkileşim dâhilinde birbirlerini sürekli inşa etmektedir. Eden ve yapı arasındaki sürekli etkileşim, onları değişen ve dinamik unsurlar haline getirmektedir.5 İnşacılık, eden ile yapı arasında karşılıklı olarak birbirini inşa eden bir sürecin bulunduğunu belirterek, edene veya yapıya ontolojik olarak bir üstünlük vermemektedir.6 Sosyal bilimlerde bu diyalektik düşüncenin en önemli temsilcisi şüphesiz ki Karl Marx’tır. Marx’ın bu düşüncesi pek çok uluslararası ilişkiler yaklaşımını etkilemiştir ancak, inşacılığın, bu düşünceyi merkeze alacak şekilde Uluslararası İlişkiler disiplinine soktuğu belirtilmektedir.7 Eden ve yapı arasındaki ilişkiyi açıklamak için bahsedilmesi gereken önemli bir diğer husus, ‘yapılandırma kuramı’dır.8 Yapılandırma kuramına göre, edenler eylemde bulunduklarında, eylemin gerçekleştiği yapının koşullarını tekrar üretmektedirler. Yapı da, eylemlerin yeniden üretilmesinde hem izin verici hem de kısıtlayıcı bir unsur olarak işlev görmektedir. Edenler hem kendi çıkarlarına hem de yapının kurallarına göre hareket etmektedirler.9 5 Jeffrey T. Checkel, “Constructivism and Foreign Policy”, Foreign Policy: Theories, Actors, Cases, Ed. Steve Smith, Amelia Hadfield, Tim Dunne, Oxford, New York, Oxford University Publishing, 2008, s.72. 6 Andrew Bradley Philips, “Constructivism”, International Relations Theory for the Twenty-First Century, Ed. Martin Griffiths, Oxon, Routledge, 2007, s. 62-63. 7 Jennifer Sterling-Folker, “Constructivist Approaches: Constructivism”, Making Sense of International Relations Theory, Ed. Jennifer Sterling-Folker, Colorado, Lynne Rienner Publishers, 2006, s. 116-117. 8 Emmanuel Adler, “Seizing the Middle Ground: Constructivism in World Politics”, European Journal of International Relations, C. 3, No: 3, 1997, 324-325. 9 Anthony Giddens, The Constitution of Society: Outline of the Theory of Structuration, 3. bs., Berkley, Los Angeles, University of California Press, 1986, s. 1-10. 10 İnşacılığın ontolojik varsayımını açıklamak için, “öznelerarasılık”, “bağlam” ve “güç” kavramlarına bakmak yerinde olacaktır. Öznelerarasılık, anlamların birden fazla kişi arasında paylaşılmasıdır. Öznelerarası anlamlar, zamanla sabit hale gelmekte ve yapıyı oluşturmaktadırlar. Bazı öznelerarası anlamlar, zaman zaman diğerlerine göre üstünlük kurabilir.10 Baskın konumdaki öznelerarası anlamlar ise güçlü kabul edilmektedir. Çünkü hem kimlikleri ve çıkarları, hem de eylemlerin yorumlanacağı genel çerçeveyi bu baskın anlamlar oluşturmaktadır. İnşacılığa göre edenler, öznelerarası anlamları güçlendirebilir ya da zayıflatabilirler.11 Diğer taraftan, öznelerarası anlamların ötesinde bir dünyayı asla kesinlik ölçüsünde bilemeyeceğimizi söyleyen inşacılığın ontolojisinden bahsetmenin aslında inşa süreci içinde bulunan belirsizliklere atıf yapmak anlamına geldiği belirtilmektedir.12 Ancak, bahsedilen anlamda bir gerçekliğin zaten mümkün olmadığı, görülen veya tecrübe edilenden başka bir gerçeklik olamayacağı vurgulanmaktadır. Önemli olan, öznel anlamların nasıl nesnel gerçeklikler haline dönüştüğünün anlaşılmasıdır. Bu dönüşümü anlamaya çalışırken üzerinde durulması gereken nokta ise topluluğun üyeleri için gerçeğin ne olduğudur, dolayısıyla topluluğun genel kanaatidir.13 İnşacı epistemolojiyi anlamak için ise ‘yorumlama’ ve ‘nedensellik’ kavramlarına bakmak yerinde olacaktır. İnşacılık, nedensellikten ziyade yorumlamaya yakın durmaktadır. Ancak yorumlamanın sınırları konusunda anlaşmaya varılmış değildir. Bu anlaşmazlık uyarınca, inşacılık pozitivizmden post-pozitivizme uzanan bir yelpaze içine yerleşmektedir. Pozitivist yaklaşıma sahip olanlar, istikrar kazanmış anlamlar olarak gerçekler üzerinde durmaktadırlar. Sosyal gerçekler olarak normlar üzerine eğilerek, bu normlar arasındaki ilişkileri ve normların özelliklerini açıklamaya çalışmaktadırlar. Post-pozitivist yaklaşıma sahip olanlar ise sosyal gerçeklerin özüyle daha az ilgilenerek, ‘temsiller’ kavramıyla ifade ettikleri üzere, istikrar kazanmış 10 Audie Clotz, Cecelia Lynch, Strategies for Research in Constructivist International Relations, New York, M. E. Sharpe, 2007, s. 7-8. 11 A.e., s. 10-11. 12 Ian Burkitt, “Relations, Communications and Power”, The Politics of Constructionism, Ed. Irving Velody, Robin Williams, London, Thousand Oaks, New Delhi, Sage Publications, 1998, s. 121-122. 13 Peter Berger, Thomas Luckmann, The Social Consruction of Reality, Middlesex, Penguin Books, 1991, s. 27-30. 11 anlamların zaman ve mekâna bağlı olarak farklı temsillerini ve bu temsillerin nasıl istikrarsız olduklarını göstermeye çalışmaktadırlar. Post-pozitivist yaklaşıma yakınlaştıkça, bilgiler, nesnel tarihsel gerçeklikler olarak değil, güçle iç içe geçmiş şekilde hakikat iddiası olarak algılanmakta ve bir hakikat rejimi oluşturmanın aracı olarak anlaşılmaktadır.14 Bu noktada pozitivist ve post-pozitivist inşacı anlayışların ayrıldıkları noktalar üzerinde durmak gerekmektedir. Pozitivist çizgiyi takip eden ve neden-sonuç ilişkilerine dayalı bir inşacılığın odak noktasının kimlik sorunsalı olduğu, postpozitivist çizgiyi takip eden inşacılığın ise sosyal gerçekliğin kurulmasında dilin rolüne odaklandığı belirtilmektedir. Pozitivist çizgiyi takip edenler ‘ne’ ve ‘neden’ sorularını sorarken, postpozitivistler “nasıl” sorusunu sormaktadır.15 Ancak, inşacılığın Uluslararası İlişkiler disiplini içindeki önemi, metodolojisi ya da epistemolojisinden değil, kolektif kimlik oluşumu ve kültür gibi sosyalizasyon süreçlerine dikkat çeken kavramları disiplinde gündeme getirmiş olmasından kaynaklanmaktadır.16 1.2. Uluslararası İlişkilerde İnşacılık Bu bölümde, farklı disiplinleri etkilemiş olan inşacılığın, Uluslararası İlişkiler disiplini içindeki doğuşuna değinilecektir. Uluslararası İlişkiler disiplininde, iki eksen arasında orta yolu bulmaya çalıştığı iddia edilen inşacı yaklaşımın ortaya çıkışını anlamak için ‘Üçüncü Büyük Tartışma’yı incelemek gerektiği sıklıkla ifade edilen bir düşüncedir. Uluslararası İlişkiler disiplini, dünya sistemi içindeki dinamikleri ve değişimleri önemli ölçüde ‘Büyük Tartışmalar’ aracılığıyla anlamaya çalışan bir disiplindir. Disiplin içindeki ‘Birinci Büyük Tartışma’ iki dünya savaşı arasındaki dönemde İdealizm ve Realizm arasında olmuş, bunu, 1950’li yıllarda Gelenekselci ve Davranışsalcı yaklaşımlar arasında olan ‘İkinci Büyük Tartışma’ izlemiştir. ‘Üçüncü 14 Clotz, Lynch, Strategies for Research in Constructivist International Relations, s.11-12. 15 Checkel, “Constructivism and Foreign Policy”, s. 72-73. 16 Sterling-Folker, “Constructivist Approaches: Constructivism”, s. 118. 12 Büyük Tartışma’ ise 1980’lerin sonu ve 1990’ların başı itibariyle Pozitivizm ve Postpozitivizm arasında gerçekleşmiştir.17 Bununla birlikte Üçüncü Büyük Tartışma’nın kampları ve inşacılığın bu tartışma içindeki yeri üzerinde bir uzlaşma bulunmadığı da belirtilmektedir.18 Üçüncü Büyük Tartışma’nın, realizmle globalizm arasında olduğu19 iddia edilmekte, diğer taraftan pozitivizm ve post-pozitivizm arasında olduğu20 görüşü de bulunmaktadır.21 Bir başka görüşe göre ise, Üçüncü Büyük Tartışma rasyonalistler ve eleştirel kuramcılar arasında gerçekleşmiştir.22 Üçüncü Büyük Tartışma’nın 1980’lerde realizm, pluralizm ve yapısalcılık arasında yaşanan ve ‘büyük tartışma’ olarak adlandırılamayacak bir paradigmalar arası tartışma olduğu düşüncesi de bulunmaktadır. Üçüncü Büyük Tartışma’nın açtığı entelektüel zeminde ilerleme imkânı bulan sosyal inşacılığın, 1990’ların sonunda disiplinde rasyonalizm ve inşacılık arasındaki ‘Dördüncü Büyük Tartışma’yı başlatacak kadar merkezi bir konum edindiği de belirtilmektedir.23 Belirtilen bu ayrımlar, inşacılığın ontolojik ve epistemolojik yaklaşımları üzerinde bir fikir birliği olmadığını göstermektedir. Ancak bu ayrımların, inşacılık içerisindeki anlaşmazlıklardan ziyade sosyal bilimlerdeki ayrımlardan kaynaklandığı söylenebilir. Bu çalışma, inşacılık hakkında belirtilen fikir ayrılıklarını kapsamına almayacak ve ayrımlardan herhangi birinin altına yerleştirilmeyecektir. Bununla birlikte, üzerinde bir uzlaşmaya varılamayan inşacılığın genel özelliklerinden bahsetmek gerekmektedir. 17 Tim Dunne, Lene Hansen, Colin Wight , “The End of International Relations Theory?”, European Journal of International Relations, vol.19, no.3, 2013, s. 406. 18 Kubalkova, Onuf, Kowert, “Constructing Constructivism”, s. 13-14. 19 Bkz. Ray Maghroori, Bennett Ramberg, Globalism Versus Realism: International Relations’ Third Debate, Boulder, Colorado, Westview Press, 1982. 20 Yosef Lapid, “The Third Debate: On the Prospects of International Theory in a ‘Post-positivist’ Era”, International Studies Quarterly, C. 33, No: 4, 1989, s. 235-254. 21 Steve Smith, “The Self Images of a Discipline”, A Genealogy of International Relations Theory”, International Relations Theory Today, Ed. Ken Booth, Steve Smith, Cambridge, Polity Press, 1995, s.14. 22 Andrew Bradley Philips, “Constructivism”, s. 62. 23 Steve Smith, “Introduction”, International Relations Theories, Ed. Tim Dunne, Milja Kurki, Steve Smith, Oxford, Oxford University Press, 2007, s. 4. 13 İnşacılığın düşüncelere verdiği önem dolayısıyla materyalizme yakın olmaktan ziyade idealizmin tesiri altında oldukları belirtilmektedir. Maddi yapılar, öznelerarasında paylaşılan anlamlar vasıtasıyla bir anlam ifade edebilir. Ancak bu durum, inşacılığın maddi yapıları reddettiği anlamına gelmemektedir. Maddi gerçekliklerin ifade ettiği anlam aktörlerin kimliklerine bağlı olarak anlam kazanabilir.24 Özelikle kimlik kavramı inşacılık için merkezi önemdedir. Kimlik kavramı, eden-yapı meselesinde anahtar bir role sahiptir. İnşacılığa göre sosyal yapılar tek başına kimliğin açıklanmasında yeterli değildir. Edenler ve edenlerin davranışları da dikkate alınmak durumundadır. İnşacılıkta, edenler, bir taraftan kendi dünyalarını anlamlandıran, öbür taraftan diğer edenlerle iletişim kuran aktif varlıklar olarak görülmektedir. Diğer edenlerle kurulan bu iletişim, dünyayı anlamlandırma sürecinin bir parçası olmaktadır25. Bu anlamlandırma sürecinde edenler, kendini tanımlayabilmek için, kendi ve kendisi gibi olanlar dışında kalan ötekiler arasında ayrım yapmaktadır. İnşacılığa göre devletler/toplumlar da kimliklerini oluştururken bu sürece göre hareket etmektedir. Bilhassa kriz zamanlarında kimlikler arasındaki ayrımlar artmaktadır. Bu yüzden sabit bir kimlik söz konusu olamamaktadır.26 İnşacılığın genel özellikleri olarak, idealizme yakın oluşu ve kimlik kavramına merkezi önem vermesi belirtildikten sonra, çalışmada söylem ve kimlik kavramlarının ele alınacağı başlıklarla olan ilişkisi sebebiyle, inşacılığın, bu kavramlarla olan ilişkisine değinmekte yarar vardır. Bu anlamda inşacılık yapı-eden ilişkisi, kurallar ve dil üzerinde önemle durmaktadır. Nicholas Onuf’a göre, inşacılığın temel varsayımlardan biri, insanların birbirleriyle iletişim kurarak dünyayı inşa etmeleridir.27 Bu ilişki, ‘sosyal kurallar’ aracılığıyla kurulmaktadır. Sosyal kurallar, yasaları da içerecek şekilde, insanlara ne 24 Philips, “Constructivism”, s. 62. 25 Paul Kowert, “Agent Versus Structure in the Construction of National Identity”, International Relations in a Constructed World, Ed. Vendulka Kubalkova, Nicholas Onuf, Paul Kowert, New York, M. E. Sharpe, 1998, s. 102-104. 26 a.y., s. 108-110. 27 Nicholas G. Onuf, “A User’s Manual”, International Relations in a Constructed World, Ed. Vendulka Kubalkova, Nicholas Onuf, Paul Kowert, New York, M. E. Sharpe, 1998,s.59. 14 yapmaları gerektiğini söyleyen ifadelerden oluşmaktadır. Kurallar, edenlere seçim yapma olanağını tanımakta ve edenlerin ‘pratikler’ini inşa etmektedir. İnsanlar bu kurallara uyup uymamakta özgürdürler hatta bunları ortadan da kaldırabilirler. Aynı zamanda insanlar, yaptıkları seçimlerin sonuçları üzerinde düşünebilme bilincine sahiptir. Dolayısıyla eden, herhangi bir insan değil, seçimleri hakkında -her zaman olmasa da- bilinç sahibi olan insandır. Eden, yaptığı seçimlerin bilincinde olarak amacı doğrultusunda uğraşır.28 Ancak bu seçim, edenin en uygun seçimi yapacağı ve yanılmayacağı anlamına gelmemektedir, seçimini içinde bulunulan durumu rasyonel olarak algıladığı şekilde yapacağı anlamına gelmektedir.29 Eden her ne kadar rasyonel olsa da sonuçlarından haberdar olmadan seçim yapmaktadır.30 Kurallar ve inşa ettikleri pratikler, edenlerin niyetlerine uygun olarak istikrarlı ama sabit olmayan kurumları oluştururlar. Tüm bu kurallar, kurumlar ve edenlerin seçimleriyle yol açtığı sonuçlar bir “yapı” oluşturmaktadır. Edenler bu yapıyı kabul edebilirler ya da değiştirmek isteyebilirler. 31 Onuf’un İnşacı anlayışının varsayımlarından bir diğeri dile verdiği önemdir.32 Onuf, bir söz edimi sıklıkla tekrar edilir ve aynı sonucu verirse, bu söz ediminin bir gelenek olarak algılanmaya başlanacağını ifade etmektedir. İnsanlarda bir geleneği devam ettirme düşüncesinin oluşmasıyla birlikte geleneğin kurala dönüşeceğini belirtmektedir.33 Edenler de bir kurala ne kadar çok bağlı olursa, kural o kadar etkili olacaktır.34 Alexander Wendt ise, Uluslararası İlişkiler disiplininde ana akım kuramlarındaki iktisadi temelli sistem açıklamalarının yerine, kimlik ve çıkar değişkenlerine dayalı olarak sosyolojik bir açıklama getirme arayışındadır.35 Wendt, herhangi bir olgu/süreç üzerindeki yaklaşımın inşacı olabilmesi için, edenler ve 28 A.y., s. 60. 29 Onuf, World of Our Making, South Carolina, University of South Carolina Press, 1999. s.258-261. 30 Onuf, “A User’s Manual”, s. 61. 31 Onuf, a.y. 32 Onuf,“The Politics of Constructivism”, Constructing International Relations: The Next Generation, Ed. Karin M. Fierke, Knud Erik Jorgensen, New York, M. E. Sharpe, 2001, s. 245-246. 33 A.e., s. 84-85. 34 Onuf, “A User’s Manual”, s. 60. 35 Alexander Wendt, “Anarchy is What States Make of It: The Social Construction of Power Politics”, International Organization, C. 46, No: 2, Bahar 1992, s. 394. 15 yapıların tespit edilmesi gerektiğini söylemektedir.36 Wendt’e göre, yapılar sadece zihinlerde yatan bir şey değil, pratiklerle bir süreç içinde ortaya çıkan gerçekliklerdir.37 Wendt’e göre, insanlar, diğer insanlara karşı, onlar hakkında sahip oldukları anlamlara bağlı olarak davranışlarını şekillendirmektedirler. Aynı şekilde devletler de diğer devletlere karşı, onlar hakkında sahip oldukları anlamlara göre davranmaktadırlar.38 Bu noktada, Wendt’in kimlik anlayışına bakmak gerekmektedir. Wendt’e göre, aktörler, kimliklerini diğer aktörlerle etkileşim içinde kazanmaktadır.39 İnsanlarda olduğu gibi, bir devletin de farklı farklı kimlikleri olabilir. Bu kimliklerin her biri diğer devletlerle olan ilişkilere bağlı olarak şekillenmekte ve değişebilmektedir. Devletlerin çıkarları da içinde bulunan bağlama göre anlam kazanabilmekte, dolayısıyla değişebilmektedir.40 Kısaca özetlemek gerekirse, inşacılığa göre ‘gerçeklik’, ona ilişkin olarak edenler arasında paylaşılan anlamların oluşturduğu bir ‘anlayış’ doğrultusunda var olmaktadır. Gerçeklik oluşumunda edenin düşünceleri, söylemleri, benimsediği normlar, kimliği ve sosyalizasyonu etkilidir. Edenler kimliklerini diğer edenlerle etkileşim içinde kazanmaktadır. Ancak edenin kimliği aynı zamanda yapı tarafından da şekillenebilmektedir. Eden ile yapı sürekli bir etkileşim dâhilinde birbirlerini sürekli inşa etmektedir. Bu durumda, edenlerin içinde bulunulan bağlama göre farklı farklı kimlikleri söz konusu olabilmektedir. Nitekim insanlarda olduğu gibi devletler ve toplumlar da kimliklerini oluştururken bu sürece göre hareket etmektedir. Özellikle kriz zamanlarında kimlikler arasındaki ayrımlar artmakta, sabit bir kimlik söz konusu olamamaktadır. 36 Alexander Wendt, Social Theory of International Politics, Cambridge, Cambridge University Press, 1999, s.7. 37 Alexander Wendt, “Constructing International Relations”, International Security, C. 20, No:1, 1995, s.74. 38 Wendt, “Anarchy is What States Make of It”, s. 396-397. 39 A.e., s. 397. 40 A.e., s. 398. 16 1.3. Uluslararası İlişkilerde Söylem Analizi Çalışmanın bu bölümünde ‘söylem’ ve ‘söylem analizi’ kavramları üzerinde durulacaktır. Ardından, söylem analizinin çalışmayı nasıl şekillendireceğine değinilecektir. İnşacılıkta olduğu gibi, söylem ve söylem analizi kavramlarının tanımı ve sınırları üzerinde de tam bir uzlaşıdan söz edebilmek mümkün değildir. Söylem ve söylem analizi kavramları, yine inşacılıkta olduğu gibi, disiplinlerarası etkilere açık kavramlardır.41 İnşacı anlayışın kullandığı metotlar arasında söylem analizi sıklıkla kullanılan bir metottur. Söylem analizi üzerinde çalışanlar, söylem analizinin merkezinde yer alan dil unsurunun inşa edici rolüne önemle vurgu yapmaktadır. Dolayısıyla söylem analizi üzerinde çalışanların ortak noktasının inşacı bir anlayışa sahip olmaları olduğu söylenebilir. Bu noktada, söylem analizi çalışmalarının sosyal inşacılık başlığı altında konumlandırdığının altını çizmek gerekmektedir. Söylem analizi çalışanları dil, tarihsel ve kültürel bağlam, bilginin üretilme süreci ve eylemler üzerinde durmaktadır. Kelimelerin kendi başına bir anlam ifade etmediği, anlamları inşa edenin insan olduğu vurgulanmaktadır. Dil, yalnızca ses ve kelimelerden ibaret değildir. Dil, aynı zamanda eylemlerin habercisidir; dünyayı inşa etmede, oluşturmada, yönlendirmede kullanılan bir araçtır.42 Literatürde söyleme ve söylem analizine ilişkin farklı tanımlamalar bulunmaktadır. Aynı zamanda söylem analizinin yapılış şekline ve uygulandığı alana göre de, söylem ve söylem analizinin varyasyonları bulunmaktadır. Bu noktada, bu çalışmada, söylem ve söylem analizinin çeşitlerinden bahsedilmemekle birlikte söylem ve söylem analizine ilişkin genel tanımlamalara yer verilecektir. 41 Marianne Jorgensen, Louise Philips, Discourse Analysis as Theory and Method,(Çevrimiçi) http://www.rasaneh.org/Images/News/AtachFile/27-3-1391/FILE634754469767402343.pdf, Erişim Tarihi: 03.02.2019. 42 Nicola Woods, Describing Discourse, London, Hodder Arnold, 2006, s. 13. 17 İnşacılık, belirli anlamların kabul edilip edilmediğini ve nasıl baskın hale geldiğini anlamaya çalışmaktadır.43 Bu açıdan söylem, “baskın öznelerarası anlamlar tarafından belirlenmiş çerçeve dâhilindeki pratiklerin sürekliliğini sağlamak üzere kullanılan dil ve yöntemler bütünü”44 olarak ifade edilebilir. Söylem için verilebilecek en genel tanım, “dünyayı ya da dünyaya ilişkin bir şeyi, belirli bir şekilde anlamak ve hakkında o yönde konuşmaktır.”45 Bir başka tanımda söylem şu şekilde ifade edilmiştir: “bir cümleden daha uzun ve dil vasıtasıyla tekrarlanan ve bütünlüğü olan bir vaaz, iddia, şaka, hikâye.”46 Bir başka söylem tanımı ise şu şekildedir: “cümlenin ötesindeki her şey.”47 Söyleme ilişkin daha pek çok farklı tanım sıralamak mümkündür. Bu tanımların her biri söylemi daha dar veya daha geniş bir çerçeve içine alan tanımlamalardır. Bu geniş aralık içinde söylem, dile ilişkin teknik bir sorunsal olarak ele alınabileceği gibi, güç ilişkileri içinde ortaya çıkan ve dile da yansıyan pratikler olarak da ele alınabilir.48 Öncelikle belirtmek gerekir ki söylemin tek bir tanımının olmaması dolayısıyla söylem analizi yapmanın da tek bir yolu bulunmamaktadır. Bununla birlikte yapılan söylem analizi çalışmalarının ortak noktalarından bahsetmek gerekmektedir. Jennifer Milliken, söylem analizi çalışmalarının üzerinde durduğu üç ortak nokta olduğunu belirtmiştir: söylemlerin işaret sistemi olarak ele alınması, söylemin üretkenliği üzerinde durulması ve söylemin pratiklerle yeniden üretilmesi. Milliken, şeylere anlamlarını verenlerin insanlar olduğunu ve bu noktada söylemlerin işaret etme işlevi gören bir anlam verme aracı olduğunu ifade etmektedir. Söylemin üretkenliğinden kastettiği ise, söylemin, bazı düşünce, davranış ya da sözleri dışlayıp, bazılarını içerleyerek onların tekrarlanmasına ve tekrarlandıkça güçlenmesine izin 43 Clotz, Lynch, Strategies for Research, s. 22. 44 A.g.e., s. 10-11. 45 Jorgensen, Philips, Discourse Analysis as Theory and Method, s. 1. 46 David Nunan, Introducing Discourse Analysis, London, Penguin, 1993, s. 2-5. 47 Deborah Schiffrin, Deborah Tannen, Heidi E. Hamilton, “Introduction”, The Handbook of Discourse Analysis, Ed. Deborah Schiffrin, DeborahTannen, Heidi E. Hamilton, Massachusetts, Oxford, Blackwell Publishing, 2001, s. 1. 48 Schiffrin, Tannen, Hamilton, “Introduction”, s. 1. 18 verip bir ‘hakikat rejimi’ oluşturmasıdır. Milliken, söylem analizi çalışmalarının üzerinde durduğu üçüncü ortak noktanın ise, baskın söylemlerin pratiklerde kendisini nasıl meşru biçimde gösterdiğini ve yeniden ürettiğini anlamaya çalışmak olduğunu belirtmiştir.49 Jorgensen ve Phillips de, söylem analizi çalışmalarının temel ortak noktasının, söylemin dünyayı, kimlikleri ve sosyal ilişkileri yarattığı ve değiştirmekte önemli bir rolü olduğu fikrini benimsemek olduğunu belirtmişlerdir.50 Milliken, söylem analizi çalışmaların Uluslararası İlişkiler disiplininde giderek artmasını olumlu bir gelişme olarak değerlendirmiştir. Bununla birlikte bir söylem analizi çalışmasının nasıl yapılacağı ve hangi unsurları içermesi gerektiği noktasında belirsizliklerin olduğunu da ifade etmiştir. Bu belirsizliğin sebeplerinin başında, söylem analizi çalışması yapanların, alternatif yaklaşımların önünü kesecek metodoloji ve araştırma tasarımlarını reddetmesi gelmektedir. Söylem analizi çalışması yapanlar, aynı zamanda, bir söylem analizi çalışmasını bu yolla değerlendirilmesine de karşı çıkmaktadır. Milliken bu tavrın bilimciliğe karşı alınmış bir tavır olduğunu ifade etmektedir.51 Dil konusundaki tartışmayı biraz daha genişletmek ve dış politikayı nasıl şekillendirdiğini açmak gerekirse, ifade ve metin gibi iki önemli söylem oluşturma aracına değinmek gerekmektedir. Söylem kendi başına orada duran bir şey değildir. Anlamı belirleyen şey, ifade ve metin başta olmak üzere inşa sürecine dâhil olan tüm pratiklerdir. Bu açıdan politikacıların ya da diğer yetkililerin belli bir durum hakkında kullandıkları ifadeler ve metinler o duruma ilişkin sosyal anlayışın ve kimliklerin ana belirleyeni olarak ortaya çıkmaktadır.52 İfade ve metinlerin gerçekliğin inşa edilmesinde ve dolayısıyla dış politikanın şekillenmesinde önemli bir role sahip olduğu söylenebilir. 49 Jennifer Milliken, “Discourse Study: Bringing Rigor to Critical Theory”, Constructing International Relations: The Next Generation, Ed. Karin M. Fierke, Knud Erik Jorgensen, New York, M. E. Sharpe, 2001, s. 136-137. 50 Jorgensen, Philips, Discourse Analysis as Theory and Method, s. 1. 51 Milliken, “Discourse Study”, s. 140. 52 Bill McSweeney, Security, Identity and Interest: Sociology of International Relations, Cambridge: Cambridge University Press, 1999, s.77-78. 19 Anlayış dergisinin 21. yüzyıl Türkiye’si için önermiş olduğu vizyonunun araştırılacağı bu çalışmada söylem analizi teknik bir şekilde yapılmayacaktır. Derginin, yayınlandığı süre zarfınca, dış politika alanında ağırlıklı olarak ele aldığı konu başlıklarındaki metinler örneklendirilecek ve bu örneklerde yer alan söylemlerin nasıl bir düşünceyi ifade edip güçlendirdiği incelenecektir. Söylem analizini bu şekilde yürütmek, derginin dünyayı nasıl anlamlandırdığına ve 21. yüzyıl Türkiye’si için nasıl bir vizyon tasarımında bulunduğuna işaret edilecektir. 1.4. Uluslararası İlişkilerde Kimliğin Önemi Kimlik, ilk olarak 1940’lı yıllarda psikoloji, sosyoloji ve antropolojide araştırma konusu haline gelmiştir. Uluslararası İlişkiler disiplinine girmesi ise 1960’lı yıllardaki davranışsalcı akımla gerçekleşmiştir. Ancak kimliğin disiplin içindeki önemini artırması 1980’lerin sonunda inşacı yaklaşım ile söz konusu olmuştur. 1990’ların başından beri ise kimlik, disiplinde en çok tartışılan kavramlardan biri haline gelmiştir. Ancak, inşacılık ve söylem analizi tanımlamalarında olduğu gibi, kimlik kavramının tanımlanması konusunda da bir görüş birliğine varılamamıştır. Dolayısıyla kimlik hakkında farklı kavramsallaştırmalara rastlanabilmektedir.53 Kimliğin Uluslararası İlişkiler disiplini içindeki gelişimi ve farklı tanımlamaları bu çalışmanın kapsamına girmeyecektir. Ancak, kimlik kavramının Uluslararası İlişkiler disiplininde ele alınış biçimi ve ifade ettiği önem inşacılık çerçevesinde detaylandırılacaktır. Kimlik, esasen, toplumsal değerleri içeren sosyolojik bir unsurdur. Bu değerler, karar vericilerin zihinsel dünyalarında yer almakta ve kararlarına etki edebilmektedir. Kesin bir şekilde kimlik unsurunun karar verme sürecinde hangi düzeyde, ne şekilde ve hangi koşullarda etkili olduğunu gözlemleme imkânı sıklıkla bulunmasa da, yine de kimliğin karar verme sürecini etkilediği kabul edilmektedir.54 53 Ertan Efegil, “Kimlik ve Dış Politika İlişkisi”, Sosyolojik Unsurların Dış Politikaya Etkisi, Ed. Ertan Efegil, İstanbul, Gündoğan Yayınları, 2017, s.234. 54 a.g.e., s.231. 20 Temelde psikolojinin ve sosyolojinin konusu olan kimliğin genel anlamda üç boyutundan bahsedilmektedir. Bu boyutlardan ikisi, psikoloji ve sosyal psikolojinin konusu olmuştur. Bunlar, bireysel kimlik ve psiko-sosyal kimliktir.55 Diğeri ise siyasetin konusu olan kolektif kimliktir. Kolektif kimlik, bir insan grubunun kendine has niteliklere sahip olduğu ve bir tekillik taşıdığı yönündeki bilinci ve aidiyet duygusudur.56 Kolektif kimlik, sosyal kimliğin topluluklar düzeyindeki bir yansıması olarak ele alınabilir. Bu açıdan, daha çok toplumsal anlam ifade eden ulusal kimlikler ile uluslararası ilişkilere konu olan devlet kimliği de kolektif kimliğin bir boyutu olarak ele alınmalıdır.57 Bu bağlamda, Uluslararası İlişkiler disiplininde kimlik, hem ulus hem de devlet olmanın inşa edilmiş biçimlerini tanımlamaktadır. Ancak, ulusal kimlik kavramı ile devlet kimliği kavramının, her ne kadar birbirlerinin yerine kullanılıyor olsa da, aynı olmadığı belirtilmiştir.58 Devlet kimliği, devletin belirli bir uluslararası bağlamda biricikliği ve neyi temsil ettiği ile ilgili bir kavramsallaştırmadır. Ulusal ve uluslararası çevreler tarafından şekillendirilen devlet kimliği, dış politikayı planlamakla yükümlü olan karar vericiler tarafından kendi devletlerinin doğası ve amacı hakkında paylaştıkları inançlarının veya değerlerinin bütünü olarak anlaşılmaktadır. Ulusal kimlik ise, bir ulusa üye olmakla ilgili toplumsal bir kavramsallaştırmadır. Ulusal kimlik, toplumun ortaklaşa benimsediği tarih, dil, din, etnik köken, semboller, hatıralar ve gelecek gibi unsurlar üzerinden kurulur. Bununla birlikte, ulusal kimlik ve devlet kimliği birbirini karşılıklı olarak inşa etmektedir.59 Gerçekliklerin kimlikler aracılığıyla inşa edildiğini savunan Sosyal İnşacı kurama göre, dış politika, hem sosyal aktörler tarafından inşa edilen ulusal, hem de devlet elitleri tarafından oluşturulan devlet kimliğini yansıtmaktadır. Bu açıdan, kimliklerin dış politika üzerindeki etkisine baktığımızda; kimlikler, aktörlere, 55 Cengiz Güleç, Türkiye’de Kültürel Kimlik Krizi, Ankara, Verso Yayınları, 1992, s. 11. 56 Nuri Bilgin, Kollektif Kimlik, İstanbul, Sistem Yayıncılık, 1999, s. 62. 57 Nuri Bilgin, Kimlik İnşası, Ankara, Aşina Kitaplar, 2007, s. 13. 58 Yücel Bozdağlıoğlu, Turkish Foreign Policy and Turkish Identity: A Constructivist Approach, New York & Londra, Routledge, 2003, s. 29 59 Kuniko Ashizawa, “When Identity Matters: State Idenity, Regional Institutions-Building, and Japanese Foreign Policy”, International Studies Review, C. 10, 2008, p. 575. 21 kendileri ve diğerleri (ötekiler) hakkında bir şeyler söylemektedir. Aynı zamanda diğer aktörlerin dâhil olduğu uluslararası sistemde, belli koşullarda devletlerin davranışlarını belirleyen çıkarları ve öncelikleri tanımlamaktadır. Kimlikler, devlet davranışlarının yer aldığı yapıları oluşturarak, aktörlerin davranışlarına rehberlik etmekte ve diğer aktörlerin davranışlarını tahmin etme imkânı sunmaktadır. Diğer bir ifadeyle, kimlik, karar vericilerin algılarını filtrelendirir, dış politika rollerini belirler, ulusal ve uluslararası kurumları inşa eder ve toplum için mantıklı açıklamalar ortaya koyar.60 Sonuç olarak kimlikler, siyasi dünyanın gerçekliğini inşa ederek ve belirli dış politika davranışlarını “muhtemel veya mümkün”61 şekilde göstererek, dış politikayı etkileyebilirler. Kimlik ve dış politika ilişkisinde bahsedilmesi gereken önemli diğer bir husus, her devletin kimliğinin temelde içeride kimlik yaratma pratiklerinin bir ürünü olduğudur.62 Bu noktada kolektif hafızanın önemi ortaya çıkmaktadır. Kolektif hafıza sembol, mit, inanç, alışkanlık gibi unsurlardan oluşmaktadır ve kimlikler kolektif hafıza yoluyla inşa edilmektedir.63 Kimlik inşası gerçekleştirildikten sonra, devletler kimliklerini ulusal ve uluslararası çevrede kurumsallaştırmaya çalışırlar. Öbür yandan, kimlikler, ulusal ve uluslararası çevrenin etkilerine göre de şekillenebilmektedir.64 Bu noktada, sosyalleşmenin kimlik ile olan ilişkisinden dış politika bağlamında bahsetmek gerekmektedir. İnşacılığa göre aktörlerin kimliklerini sosyalleşme yoluyla değiştirmesi söz konusu olmaktadır. Sosyalleşme, “aktörün eylemlerine ilişkin sosyal/kültürel/bilişsel anlamlandırmaların oluşumunu ve değişimini açıklamaya çalışan ve sosyal ortam ile aktör arasındaki etkileşimi inceleyen araştırmacıların kullandığı kurumsal bir ölçek”65 olarak tanımlanmaktadır. Sosyalleşmenin, uluslararası ilişkiler disiplini dâhil, sosyal bilimlerin tümünde paradigmatik ve metodolojik zemin tercihinden bağımsız olarak ve her türden sosyal ortam ile her 60 Ertan Efegil, “Kimlik ve Dış Politika İlişkisi”, s.232. 61 Dergiye göre “Muhtemel” ve “Mümkün”ün ne anlama geldiği 3. bölümde açıklanacaktır. 62 William Bloom, Personal Identity, National Identity and International Relations, Cambridge, Cambridge University Press, 1990, s. 55. 63 Nuri Bilgin, Sosyal Bilimlerin Kavşağında Kimlik Sorunu, İzmir, Ege Yayıncılık, 1994, s. 53. 64 Bozdağlıoğlu, Turkish Foreign Policy and Turkish Identity, s. 25. 65 Hüsrev Tabak, “Sosyalleşme, Uluslararası İlişkiler ve Dış Politika”, Sosyolojik Unsurların Dış Politikaya Etkisi, Ed. Ertan Efegil, Gündoğan Yayınları, 2017, s.175. 22 türden aktör arasındaki etkileşimi açıklamak için kullanıldığı belirtilmiştir.66 Sosyalleşmenin, uluslararası ilişkiler ve dış politikaya konu oluşu ise, aktörlerin uluslararası kurallar ve normlara nasıl ve hangi süreçlerle uyar hale geldiklerini açıklamaya yönelik uğraşlar çerçevesinde gerçekleşmektedir.67 Diğer sosyal bilimler alanlarındaki kullanımına paralel olarak Uluslararası İlişkiler disiplininde de sosyalleşme, aktöre referansla hem etken yani aktörün sosyalleşmesi hem de edilgen yani aktörün sosyalleştirilmesi anlamlarında kullanılagelmiştir; bu anlamda eden-yapı tartışmasına da konu olmuştur.68 Dış politikada kimliğin oluşturulması ve değiştirilmesi uzun bir süreç olduğu için sosyalleşme ayrı bir önem ifade etmektedir. Bir devletin kimliğinin yeniden üretilmesi veya değişmesinin; o devletin dış politikadaki söylemlerinin değişmesine neden olabileceği de belirtilmektedir.69 Bu nedenle, değişen ve gelişen koşullar neticesinde devletlerin dış politikasında değişimlere yol açan süreçlerin bulunduğuna dair farkındalığa sahip olmak gerekmektedir. Kısaca özetlemek gerekirse, kimlik, karar vericilerin zihinsel dünyasına ve dolayısıyla kararlarına -hangi düzeyde ve ne şekilde olduğu tam olarak gözlemlenemese de- etki edebilmektedir. Kimlik unsuru ilk başta psikoloji ve sosyolojinin konusu olsa da daha sonra siyasetin de konu olmuştur. Uluslararası İlişkiler disiplininde kimlik, ulus ve devlet olmanın inşa edilmiş biçimlerini tanımlamaktadır. Bir ulusa üye olmakla ilgili toplumsal bir kavramsallaştırma olan ulusal kimlik ve devletin belirli bir uluslararası bağlamda neyi temsil ettiği ile ilgili bir kavramsallaştırma olan devlet kimliği, her ne kadar birbirlerinin yerine kullanılıyor olsa da aynı değildir. Bununla birlikte, ulusal kimlik ve devlet kimliği birbirini karşılıklı olarak inşa etmektedir. Kimlik inşası gerçekleştirildikten sonra devletler kimliklerini ulusal ve uluslararası çevrede kurumsallaştırmaya çalışırlar. Öbür yandan, kimlikler, ulusal ve uluslararası çevrenin etkilerine göre de şekillenebilmektedir. Kimliğin değiştirilmesi ise hem edene hem de yapıya referansla sosyalleşme ile söz 66 A.e. s.175. 67Bahar Rumelili, “İnşacılık/Konstrüktivizm”, Küresel Siyasete Giriş: Kavramlar, Teoriler ve Süreçler, Ed. Evren Balta, İstanbul, İletişim Yayınları,2014, s.160. 68 Hüsrev Tabak, “Sosyalleşme, Uluslararası İlişkiler ve Dış Politika”, s. 182. 69 Paul Kowert, “National Identity: Inside and Out”, Security Studies, C:8, No 2-3, 1998-1999, s.1-2. 23 konusu olmaktadır. Bir devletin kimliğinin yeniden üretilmesi veya değişmesi; o devletin dış politikasının değişmesine neden olabilmektedir. Gerçekliklerin kimlikler aracılığıyla inşa edildiğini savunan inşacılığa göre, dış politika, hem ulusal hem de devlet kimliğini yansıtır. Dış politikada kimlikler, aktörlere, kendileri ve diğerleri (ötekiler) hakkında bir şeyler söyler. Aynı zamanda uluslararası sistemde, belli koşullarda devletlerin davranışlarını belirleyen çıkarları ve öncelikleri tanımlar. Sonuçta kimlikler, belirli dış politika davranışlarını ‘muhtemel’ veya ‘mümkün’ şekilde göstererek, dış politikayı etkileyebilirler. 24 İKİNCİ BÖLÜM TÜRK DIŞ POLİTİKASINDA KİMLİK ARAYIŞLARI Çalışmanın ikinci bölümü, kimlik çerçevesinden olacak şekilde Türk dış politikası hakkındaki araştırmaya ayrılmıştır. Türk dış politikasında kimlik arayışlarının izini sürerken yapılması gereken ilk şey şüphesiz ki Türk dış politikası ilkelerinden bahsetmek olacaktır. Bu ilkelerle ilgisi olması sebebiyle modernleşme/batılılaşma hareketine de temas edilen noktalar bulunmaktadır. Ardından, cumhuriyetin kuruluşundan 21. yüzyıla kadar geçen süre içinde Türk dış politikasının kimlik çerçevesinde arayışlarına yer verilecektir. Böylece, Türk dış politikasında kimlik arayışlarına yönelik açıklamalar getirilirken, Anlayış dergisinin öne sürdüğü vizyon ve bu vizyona bağlı olarak Türkiye’nin dış politikada benimsemesi gereken yeni kimliğinin ‘ne söylediği’ noktasında tarihsel bir arka plan sağlanmış olacaktır. 2.1. Türk Dış Politikasının Kimlik İnşa Edici İlkeleri Bu başlık altında, cumhuriyetin kuruluşuyla birlikte Türk dış politikasının kimlik açısından hangi ilkeler etrafında belirlendiği değerlendirilecektir. Bu kapsamda, Türk dış politikasında etkili olan Batıcılık ve statükoculuk ilkelerine yer verilecektir. Şüphesiz ki, Türk dış politikasında sadece bu iki ilke etkili olmuştur denemez. Bu iki ilke dışında gerçekçilik, şüphecilik ve ihtiyatlılık ilkelerinin de Türk dış politikasında etkili olduğu ifade edilmektedir.70 Türk dış politikasının temel ilkeleri olarak meşruiyetçilik ve barışçılıktan da bahsedilmektedir.71 Türk dış politikasının aynı zamanda pragmatik olduğu da söylenmektedir.72 Ancak, diğer ilkelerin kimlikle ilişkisi dolaylı olduğundan ve bu ilkeler daha çok birer dış politika stratejisi olarak 70 Mustafa Aydın, “Rüzgâra Karşı Durmak: Türk Dış Politikası Kırılmadan Esneyebilir mi?”, Foreign Policy, No: 34, Ekim-Kasım 2005, s. 50. 71 Ömer Kürkçüoğlu, “Çok yönlü bir dış politika izleyecek birikim ve maharet Dışişleri’nde var”, Mülakatlarla Türk Dış Politikası: Cilt I, Ed. Habibe Özdal, Osman Bahadır Dinçer, Mehmet Yeğin, Ankara, USAK Yayınları, 2009, s.27. 72 Kemal Kirişçi, “Türkiye daima kendisini AB’ye yakınlaştıracak politikalar izlemelidir”, a.g.e., s.7. 25 yorumlandığından çalışmanın kapsamına girmeyecektir. Tartışma, Türk dış politikasında kimlik bağlamında ön planda olan Batıcılık ve statükoculuk çerçevesinde yürütülecektir. 2.1.1. Batıcılık Türk dış politikasında etkili olan ilkelerden belki de en önemlisi şüphesiz ki Batıcılık olmuştur. Batıcılığın, yeni kurulan devletin uluslararası sistemin içinde kendine yer bulma kaygısının ve modernleşme hareketi doğrultusunda Batı’nın medeniyet seviyesine ulaşılmak istenmesinin bir sonucu olarak Türk dış politikasında belirleyici olduğu söylenebilir.73 Batıcılık ilkesini açıklamadan önce yeni devletin kurucu kadrolarının modernleşme anlayışından bahsetmek gerekmektedir. Yeni kurulan Türk devletinin en önemli özelliği, devletin kuruluş felsefesinin modernleşme doğrultusunda belirlenmiş olmasıdır. Bu anlamda kurucu kadrolar modernleşmeyi, Batı medeniyetinin seviyesine ulaşılması bağlamında Batılılaşma olarak adlandırmışlardır. Bu anlayışa göre kurucu kadro, modernleşme/batılılaşma ile birlikte Batı’yı sadece siyasal olarak değil, kültürel ve sosyal olarak da içselleştirecek bir dönüşüme yönelik adımlar atmıştır. Bu dönüşüme yönelik atılan adımların Atatürk inkılabında vücut bulduğu ifade edilmektedir.74 Cumhuriyetin ilanıyla birlikte modernleşme hareketi, Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönem modernleşme deneyimiyle benzerlikler göstermiş olsa da, yeni kurulan devletin modern bir ulus-devlet olarak inşa edilmesi bakımından özgünlük göstermiştir.75 Bu özgünlüğün bir yansıması olarak yeni kurulan devletin, bağımsızlığına yeni kavuşan bir ülke dış politikası izlediği görülmektedir.76 Bu noktada Baskın Oran’ın, sömürge veya yarı-sömürge olan ülkelerde ortaya çıkan milliyetçilik ile Batıcılığı özdeş tuttuğundan bahsetmek yerinde olacaktır. 73 Baskın Oran, “Türk Dış Politikasının Teori ve Pratiği”, Türk Dış Politikası Cilt I: 1919-1980, Ed. Baskın Oran, 15. bs., İstanbul, İletişim Yayınları, 2009, s. 46-53. 74 Halil İnalcık, Rönesans Avrupası: Türkiye’nin Batı Medeniyetiyle Özdeşleşme Süreci, 8.bs, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016, s. 359. 75 Fuat Keyman, “Atatürk ve Dış Politika Vizyonu”, Türk Dış Politikası (1919-2008), Ed. Haydar Çakmak, Platin Yayınları, Ankara, 2008, s. 155. 76 Haydar Çakmak, “Türk Dış Politikasında Karar Alma ve Uygulama Yöntemleri”, Türk Dış Politikası (1919-2008), Ed. Haydar Çakmak, Platin Yayınları, Ankara 2008, s. 40. 26 Oran’a göre, sömürge veya yarı-sömürge olan ülkelerde ortaya çıkan milliyetçilik ülkenin bağımsızlık kazanması, modernleşmesi/batılılaşması ve pozitif bir kimlik geliştirmesi amaçlarına yönelmiştir. Bu ülkelerde ortaya çıkan milliyetçiliğin, Batı’ya hem hayran hem karşı olmasıyla birlikte en önemli özelliği, Batı’yı hem siyasal hem toplumsal açıdan kurmaya çalışmasıdır.77 Batılılaşma yoluyla modernleşmeyi yeni devletin inşasının temeli haline getiren anlayışın, dış politikayı da bu bağlamda belirlemiş olması olağan gözükmektedir. Oran’ın belirtmiş olduğu özdeşliğe göre ifade edecek olursak, yeni kurulan devletin dış politikasında Batıcılığı/milliyetçiliği ihtiva eden bir kimlik anlayışının benimsendiği söylenebilir. Yeni kurulan devlet uluslararası sistemde egemen bir devlet olarak kalabilmenin yollarını ararken, Batı’ya odaklı bir dış politika anlayışı benimseyerek Osmanlı geçmişini ‘öteki’ olarak konumlandırmıştır.78 Burada ‘Batı’dan kastedilen, coğrafi bir alana değil, bir medeniyet türüne işaret etmektedir. Bu anlamda Batıcılık siyasal, ekonomik, kültürel ve sosyal alanda Osmanlı toplumsal yapısının dinamikleri yerine ulus devlet dinamiklerine dayanan bir anlayış olarak ortaya çıkmaktadır.79 Türk dış politikasının Batıcı karakterdeki kimliğini oluşturan unsurlara bakılacak olursa, Kurtuluş Savaşı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin temel ilke ve hedeflerini belirleyen Kemalizm’in dış politika oluşumunda büyük katkısı olduğu görülmektedir. Türk dış politikasına Batıcı karakterini veren unsurun, devletin ulusçu karakterine tehlike arz eden etnik Kürt, laik karakterini tehdit eden İslamcı ve rejimine muhalif olan Komünist kanatlarla mücadeleleri sonucunda şekillenen kimliği olduğu vurgulanmaktadır.80 Bu mücadeleler sonucunda Türk dış politikasında şekillenen Batıcı kimlik; milliyetçilik, laiklik ve cumhuriyetçilik ilkelerinin Türk dış politikasının oluşumundaki belirleyiciliğini göstermektedir. 77 Baskın Oran, “Türk Dış Politikasının Teori ve Pratiği”, s.51. 78 Şaban H. Çalış, “Ulus, Devlet ve Kimlik Labirentinde Türk Dış Politikası”, Türkiye’nin Dış Politika Gündemi: Kimlik, Demokrasi, Güvenlik, Ed. Şaban H. Çalış, İhsan D. Dağı, Ramazan Gözen, Liberte Yayınları, Ankara 2001, s. 28. 79 Faruk Sönmezoğlu, İki Savaş Sırası ve Arasında Türk Dış Politikası, Der Yayınları, İstanbul, 2011, s. 258. 80 Ali Balcı, Türkiye Dış Politikası: İlkeler, Aktörler, Uygulamalar, Etkileşim Yayınları, İstanbul, 2013, s. 28-29. 27 Bununla birlikte yeni kurulan devletin Batıcı bir dış politikayı benimsemesinde vurgulanması gereken diğer önemli bir husus, 19. yüzyıldan beri süre gelen Batı’nın egemen konumunun, kurucu kadro tarafından, yeni kurulan devletin uluslararası sistemde egemen bir şekilde yaşamasının temel şartı olarak algılanmış olmasıdır.81 Bu anlamda Batıcılığın, yeni kurulan devletin ayakta kalması ve Batı dünyasının bir parçası olma hedefinde somutlaştığı görülmektedir.82 2.1.2. Statükoculuk Cumhuriyetin ilanıyla birlikte Türk dış politikasını belirleyen önemli özelliklerinden bir diğeri ‘statükoculuk’tur. Statüko, kurulmuş olan mevcut düzen anlamına gelmektedir. Statükoculuk ise, Türkiye bağlamında, yeni kurulan devletin sınırlarını koruması ve uluslararası ilişkilerde mevcut dengeleri devam ettirmesi anlamına gelmektedir.83 Yeni kurulan devletin, Lozan Antlaşması’nı imzalamakla statükoya bağlı kalacağını kabul ettiği görülmektedir.84 Bu statükocu kabul, karşılığını Atatürk’ün 1931 seçimleri dolayısıyla zikrettiği ‘Yurtta Sulh, Cihanda Sulh’ anlayışında karşılığını bulmuştur. Bu barışçıl anlayışın uluslararası ilişkiler diline çevirisinin kesinkes statükoculuk; diğer bir deyişle anti-revizyonizm olduğu belirtilmektedir.85 Bu barışçıl anlayış daha sonra 1961 ve 1982 anayasalarında yer alarak Türkiye’nin temel dış politika üslubu ve amaçlarından biri haline gelmiştir. Teknik anlamda revizyonizm I. Dünya Savaşı’nı bitiren antlaşmalara karşı çıkmak demektir. Bu anlamda Türkiye, Kurtuluş Savaşı sırasında silaha başvurarak Avrupa’daki ilk revizyonist ülke olarak ortaya çıkmış olsa da cumhuriyetin ilanından sonra elindekileri sağlamlaştırmak adına kesin bir şekilde statükocu yani antirevizyonist bir dış politika benimsenmiştir. Türk dış politikasında statükocu anlayış yeni kurulan devletin zayıflığı ve komşu-bölge dengelerindeki değişimlerin 81 Ayşe Zarakol, Yenilgiden Sonra: Doğu Batı ile Yaşamayı Nasıl Öğrendi, İstanbul, Koç Üniversitesi Yayınları, 2011. 82 Mehmet Seyfettin Erol-Emre Ozan, “Türk Dış Politikasında Süreklilik Unsuru Olarak Siyasal Rejim”, Gazi Akademik Bakış, Cilt 4, Sayı 8, Yaz 2011, s. 25. 83 Oran, “Türk Dış Politikasının Teori ve Pratiği”, s. 46. 84 Faruk Sönmezoğlu, İki Savaş Sırası ve Arasında Türk Dış Politikası, Der Yayınları, İstanbul 2011, s. 254. 85 Baskın Oran, “Türk Dış Politikası: Temel İlkeleri ve Soğuk Savaş Ertesindeki Durumu Üzerine Notlar”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 51, Sayı 1, Ankara 1996, s. 355. 28 Türkiye’nin sınırlarını da sorgulamaya açabileceği endişesinden kaynaklanan rasyonel bir tercih olmuştur. Bununla birlikte revizyonizm olarak değerlendirilebilecek gelişmeler de söz konusu olmuştur. Yıllar içerisinde Hatay ve Kıbrıs örnekleri bu ilkenin istisnaları olmuşsa da Türk dış politikasında statükoculuk dışına çıkan genel bir yönelim oluşturmamışlardır.86 Kurtuluş Savaşı sonrası yaralarını sarmaya çalışan ve bir tehditle karşılaşmadıkça statükoyu devam ettirme niyetini taşıyan Türkiye’nin; Batılılaşma hareketinin gerçekleştirilmesi, Kürt ve İslamcı kimlik taleplerinin soğurulması ve iktidar alternatiflerinin üstesinden gelinmesi gibi konuların üzerinde durduğundan daha önce bahsedilmişti. Bu bağlamda, ülkenin yeniden inşa edildiği bir süreçte olası dış sorunlardan uzak durarak ülkenin güvenliğini sağlamanın bu dönemin temel amacı olduğu ifade edilmektedir.87 Kısaca özetlemek gerekirse, Kurtuluş Savaş’ında Batı’ya karşı verilen mücadelenin ardından kurulan yeni devlet, Batı dünyasının eşit ve saygın bir ülkesi olmak ve aynı zamanda bağımsızlığını korumak istemiştir. Bu doğrultuda yeni devlet siyasal, kültürel ve sosyal alanlarda Batılı değerleri içselleştirecek bir inşa sürecini başlatırken, uluslararası ortamda barışın korunmasından yana bir tavır sergilemiştir. Bu anlamda statükoculuk ve Batıcılık “madalyonun iki yüzü”88 olarak ortaya çıkmıştır. 2.2. Türk Dış Politikasında Kimliğin Önemi Dış politika açısından kimlik inşası dinamik bir süreç olması dolayısıyla, Türk dış politikasını, başlangıç ve bitiş noktaları olacak şekilde evrelere ayırmak oldukça zordur. Bununla birlikte kimlik bağlamında Türk dış politikasında yaşanan değişimleri ve bunların niteliklerini anlamak için bazı kırılma noktalarını tespit etmek önemlidir. Bu açıdan bu aşamada, cumhuriyetin kuruluşu, Soğuk Savaş dönemi ve Soğuk Savaş’ın sona ermesi temel kırılma noktaları olarak belirlenmiştir. Türk dış 86 Mustafa Aydın, a.g.e. s. 49. 87 Ali Balcı, Türkiye Dış Politikası: İlkeler, Aktörler, Uygulamalar, s. 50. 88 Baskın Oran, “Uluslararası Ortam ve Dinamikler”, Türk Dış Politikası Cilt III: 2001-2012, Ed. Baskın Oran, 2.bs., İletişim Yayınları, İstanbul 2013, s. 49. 29 politikasında kimliğin önemi ve etkisini genel hatlarıyla tespit edebilmek için bu şekilde bir ayrım tercih edilmiştir. Bu kırılma noktalarına göre oluşturulan başlıklar içerisinde kimlik çerçevesinden Türk dış politikası değerlendirmeleri yapılacaktır. 2.2.1. Cumhuriyet’in Kuruluşu ve Türk Dış Politikası Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte yeni kurulan devletin bağımsızlığının korunmasının ve yeni devletin inşasının Türkiye’nin en önemli gündem maddeleri olduğu ifade edilmiştir. 1923’te başlayan bu süreçte temel amaçlar bağımsız bir ulus devlet kurmak, modern bir kimlik yaratmak ve modernleşmek/batılılaşmak olarak belirlenmiştir.89 Batılı güçlere karşı yapılan bir mücadele sonucunda kurulan Türkiye’nin dış politikası Batıcılık temelinde ancak bağımsız bir dış politika olarak oluşturulmuştur.90 Batılı güçlerle mücadele edip kurulmuş olan Türkiye’nin dış politikasının Batıcılık temelinde oluşturulması ise bir çelişki gibi görünebilir. Aslında bu durum tam da kimlikle ilgili olarak ortaya çıkmaktadır. Milli mücadelenin batılı değerlere değil batılı devletlere karşı yapıldığı düşüncesi91 klasikleşmiş ve sıklıkla ifade edilen bir düşünce olmuştur. Yeni kurulan devletin batılı değerlere sahip olması gerektiğine inanan Atatürk’ün, “Medeniyete girmeyi arzu edip de Garb’a teveccüh etmemiş devlet hangisidir?”92 şeklindeki ifadesinde batılılaşmayı modernleşmenin bir gereği olarak gördüğü söylenebilir. Batılı değerleri ihtiva etmesi anlamında Atatürk inkılaplarının, “Yaptığımız ve yapmakta olduğumuz inkılapların gayesi, Türkiye Cumhuriyeti halkını tamamen asri ve bütün mana ve eşkâliyle medeni bir heyet-i içtimaiye haline isal etmektir. İnkılabımızın umde-i asliyesi budur. (…) Beş altı sene içinde kendimizi kurtarmışsak bu, zihniyetimizdeki tebeddüldendir. Artık durmuyoruz. Behemehâl ileri 89 E. Fuat Keyman ve Ziya Öniş, Turkish Politics in a Changing World: Global Dynamics and Domestic Transformations, İstanbul, İstanbul Bilgi University Press, 2007, s.11. 90 E. Fuat Keyman, “Atatürk ve Dış Politika Vizyonu” s.157. 91 Haluk Ülman ve Oral Sander, “Türk Dış Politikasına Yön Veren Etkenler (1923-1968)-II”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt. 27, 1972, s. 2-3 92 Utkan Kocatürk, Atatürk’ün Fikir ve Düşünceleri, Üçüncü Basım, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2007, s. 198. 30 gideceğiz.” şeklindeki ifadelerinde karşılığını bulan dünya görüşüne yaslandığı görülmektedir.93 Bu anlamda, Osmanlı devletinin son dönemlerinde Batı karşında devleti kurtarma projesinin bir parçası olarak görülen batılılaşma hareketinin, cumhuriyetin ilanıyla birlikte Batı ailesine dâhil olarak modernleşme biçimini aldığı tespit edilmektedir.94 Bu bağlamda, yeni kurulan devletin inşasında, yeni devleti Osmanlı ve İslam geçmişinden ayıran sınırların da çizilmeye başlandığı belirtilmektedir.95 Yeni kurulan devlet, dış politika açısından bakılacak olursa, Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde takip edilen çizgilerden farklı bir çizgide ilerlemeyi benimsemiştir. Panislamizm ve Panturanizm siyasetlerinin Türkiye’nin imkânlarıyla bağdaşmadığı için hayalci hedefler olduğunu belirten Atatürk, “Yeni Türkiye’nin izleyeceği siyaset, belirsiz ve keyfî olamaz. Bizim siyasetimiz, kesinlikle milletin yetenek ve gereksinimiyle uyumlu olacaktır. Bizim için ne İslâm birliği, ne Turanizm mantıkî bir siyaset yolu olamaz. Artık yeni Türkiye’nin devlet siyaseti, millî sınırları içinde, egemenliğine dayanarak bağımsız yaşamaktır. Hareket kuralımız budur!”96 şeklindeki ifadelerinde Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşüne yol açan politikalardan sakınan ve riskten kaçınan gerçekçi bir dış politika izlemenin gerekliliğini ortaya koyduğu görülmektedir. Batılı güçlerle mücadele edip kurulmuş olan Türkiye’nin uluslararası sistemde egemen bir devlet olarak bağımsızlığını koruma noktasında statükocu bir tavır almasının ve Osmanlı’dan farklı bir batılılaşma hareketi içerisine girmesinin, Batıcı kimliğinin güvencesi olduğu söylenebilir. 93 Halil İnalcık, Rönesans Avrupası: Türkiye’nin Batı Medeniyetiyle Özdeşleşme Süreci, s. 359. 94 Alper Kaliber, “Türk Modernleşmesini Sorunsallaştıran Üç Ana Paradigma Üzerine”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt III: Modernleşme ve Batıcılık, Ed. Uygur Kocabaşoğlu, İstanbul, İletişim Yayınları, 2004, s. 107. 95 Kaliber, “Türk Modernleşmesini Sorunsallaştıran Üç Ana Paradigma Üzerine”, s. 109. 96Mahmut Soydan, Gazi ve İnkılâp, (Çevrimiçi) http://www.atam.gov.tr/duyurular/dis-siyaset, Erişim Tarihi: 13.06.2019. 31 2.2.2. Soğuk Savaş Dönemi ve Türk Dış Politikası Avrupa devletlerinin İkinci Dünya Savaşı’ndan zayıflamış olarak çıkması, ABD ve SSCB’nin birer süper güç olarak ortaya çıkışını kolaylaştırmıştır. Savaşın yıkımına yoğun bir şekilde maruz kalan Avrupa, ekonomik ve askeri olarak kolay nüfuz edilebilir bir duruma gelmiştir. Savaşın ardından her ne kadar Batı Avrupa Birliği kurulmuş olsa da, bu yeni oluşumun SSCB karşısında zayıf olması, ABD’nin Batı Avrupa üzerindeki hamiliği ile sonuçlanmış, Doğu Avrupa ülkeleri ise Sovyet modeline göre yeniden kurulmuştur.97 Avrupa’nın ideolojik olarak ikiye bölünmesiyle, ABD ve SSCB çevresinde iki bloğun mücadelesi şeklinde özetlenebilecek Soğuk Savaş başlamıştır. Türkiye’nin Soğuk Savaş döneminde Batı bloğu içinde yer alması Batıcılık politikası ile koşutluk arz ettiği söylenebilir. Türkiye’nin Marshall yardımına dâhil edilmesi ve NATO’ya girme teşebbüsü, bugün de devam eden ‘stratejik ortaklık’ kavramının temelini oluşturmuştur. Kıbrıs meselesi bir istisna olmuş ise de Soğuk Savaş döneminde Türkiye, Batı bloğu içinde politika geliştirmeye özen göstermiştir. Bu açıdan Türkiye’nin Soğuk Savaş döneminde Batı temelli bir kimlik yönünde politikalar üretmeye devam ettiği belirtilmektedir.98 İkinci Dünya Savaşı’nın son bulmasıyla birlikte Batı merkezli kurulmaya başlayan yeni uluslararası sistemin içinde yer alma arzusunun Türkiye’de çok partili hayata geçişi etkilemiş olduğu belirtilmektedir.99 Türkiye’nin çok partili hayata geçişi, Batılılaşma hareketiyle uyumlu bir gelişme olarak değerlendirilebilir. Bununla birlikte, Soğuk Savaş döneminin başında yaşanan Sovyetler tehlikesinin, Türkiye’nin Batıyla olan ilişkilerinin daha da hızlanmasına neden olduğu belirtilmektedir. Savaş sonrasında SSCB, Türkiye’ye, 1925 tarihli SSCB-Türkiye Tarafsızlık ve Saldırmazlık Paktı’nı yenilemeyeceğini bildirmiş; ayrıca, Türkiye’den, Montrö Boğazlar Sözleşmesi’nin SSCB lehine değiştirilmesini ve Doğu Anadolu’da 97 Abdülkadir Baharçiçek, “Soğuk Savasın Anlamı ve Sona Ermesinin TDP Üzerindeki Etkileri”, 21. Yüzyılın Esiğinde Türk Dış Politikası, Ed. İdris Bal, İstanbul, Alfa, s.31. 98 Bozdağlıoğlu, Turkish Foreign Policy and Turkish Identity, s. 105. 99 Necdet Ekinci, II. Dünya Savaşından Sonra Türkiye’de Çok Partili Düzene Geçişte Dış Etkenler, İstanbul, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 1997. 32 sınırların yeniden düzenlenmesini talep etmiştir. 19. yüzyıl Osmanlı-Rus rekabetinin 20. yüzyılda da devam edeceğinin anlaşılması, Türkiye’yi ABD öncülüğündeki Batı bloğuna yönlendirmiştir. Türkiye’nin bu yöneliminin ABD tarafından olumlu karşılandığı ifade edilmektedir.100 Sovyet tehdidi dolayısıyla Türkiye’nin NATO’ya üye olmak istemesinin sadece güvenlik ihtiyacı yüzünden değil, cumhuriyetin kuruluşundan itibaren Batılı bir devlet olma arayışından kaynaklandığı görüşü ileri sürülmektedir. Türkiye’nin NATO’ya 1950 yılındaki ilk başvurusunun ABD ve İngiltere tarafından reddedilmesi, Türkiye tarafında kaygıya sebep olmuştur. Ancak, modernleşmek için Batılılaşma amacını dış politikasının temeline oturtan Türkiye’nin, güvenlik ihtiyaçlarını da dikkate alarak Batılılaşmak için NATO’ya girme arayışından geri dönmediği belirtilmektedir.101 Sovyetler tehlikesinin artıyor olması ve meclise danışılmadan Kore Savaşı’na asker gönderilmesi, ABD ve İngiltere’nin, Türkiye’nin NATO’ya üyelik başvurusuna olan bakış açısını değiştirmiştir. Türkiye için ise NATO üyeliğine kabul edilmiş olmak, Türkiye’nin sadece güvenliği açısından atılmış bir adım olarak görülmemiş, aynı zamanda Batılılaşma yönünde kazanılan bir başarı olarak görülmüştür.102 Kazanılan bu başarıyla, ‘aktif tarafsızlık’ olarak tarif edilen ilke103 uyarınca, İkinci Dünya Savaşı’nda Türkiye’nin cephede savaşa girmemiş olmasının savaş sonrasında Türkiye’ye doğurduğu sıkıntıların da telafi edildiği belirtilebilir. Bu anlamda, Demokrat Parti yöneticilerinin Batılılaşmadan ve Batıcı kimlik ihtiva eden bir dış politikadan vazgeçmediğini söylemek mümkündür. Türkiye’nin NATO’ya üye olmasının bu dönemde Türk dış politikası açısından eleştirilen en önemli sonucu, Batılı olmayan ülkelerin Türkiye açısından artık bir anlam ifade etmemesi olmuştur. Türkiye’nin NATO’ya girmesi ile birlikte Orta Doğu ve Araplar ile olan ilişkiler dikkate alınmamıştır. Türkiye, Süveyş krizinde Mısır’ın yanında yer almamış, Bandung Konferansı’nda Batının taleplerini savunmuş, Cezayir’in bağımsızlığına karşı Fransa’dan yana tavır almıştır. Bu açıdan, Batılı 100 Baharçiçek, “Soğuk Savasın Anlamı ve Sona Ermesinin TDP Üzerindeki Etkileri”, s.40. 101 Nur Bilge-Criss, “Türkiye-NATO İttifakının Tarihsel Boyutu”, Uluslararası İlişkiler Dergisi, Cilt 9, Sayı 34, 2012, s.4. 102 A.y. s.16. 103 Ali Balcı, Türkiye Dış Politikası: İlkeler, Aktörler, Uygulamalar, s.55. 33 ülkeler bile Orta Doğulu ülkeler ile olan ilişkilerine devam ederken, Türkiye, bu ülkelerden uzak bir politika benimsemiştir. Bu noktada, Türkiye’nin, NATO’ya üyeliği ile birlikte, Batılı olmayan ülkeleri unutarak, sırtını Batıya dayamayı seçtiği söylenebilir. Batı ile olan ilişkilerin bu şekilde yürütülmesi, Türkiye’nin inşa etmeye çalıştığı batılı kimlikle açıklanabilir. Türkiye’de çok partili siyasal yaşama geçiş ve ardından Adnan Menderes önderliğindeki Demokrat Parti’nin iktidara gelişinin, Batılı kimlik inşa etme sürecinde önemli bir değişimin öncüsü olduğu söylenebilir. DP’nin, yeni devletin batılılaşma çerçevesinde yaratmaya çalıştığı ulusal kimliğin, dinsel ve geleneğe dayalı öğeler üzerinden geçmişe atıfla yeniden yorumlanmasını ifade eden muhafazakâr bir düşünce sisteminin siyasal ifadesi haline geldiği belirtilmektedir.104 Diğer yandan, DP’nin iktidara gelişiyle 1950’ler boyunca sürdüğü siyasetin, kamusal alanda İslam’ın eski haline getirilme sürecine hız verdiği tespit edilmiştir.105 Bu açıdan Türkiye, DP’nin iktidar yıllarında yeni bir siyaset tarzıyla, yeni bir siyaset üslubuyla tanışmıştır. Bu siyaset tarzının; ‘milli irade’, ‘görülmemiş kalkınma’ ve ‘nurlu ufuklar’ sloganları üzerinden kurulduğu ileri sürülmüştür. Milli irade, önceden aşağılanmış büyük kitlelerin seçimleri ve beğenilerine karşılık gelirken; görülmemiş kalkınma, ülkeyi baştanbaşa imar etmek anlamı taşıyordu. Nurlu ufuklar ise, milliyetçilik, İslamcılık ve liberalizmin yerli ve özgün bir bileşiminin yaratmak istediği seferberliği ifade etmekteydi. Bu üç düstura karşı yapılan her türlü eleştirinin milli iradeye karşı gelmek, görülmemiş kalkınmayı engellemek, nurlu ufukları bulandırmak şeklinde değerlendirildiği ifade edilmektedir.106 DP, yeni kurulan devletin batılılaşma çerçevesinde yaratmak istediği ulusal kimliğin muhafazakâr bir yorumunu sunmuş olsa da, dışsal alanda paradoksal biçimde Batı’yla bütünleşme yönünde adımlar atmıştır. DP’nin, Kore Savaşı’na katılması 104 Nuray Mert, “Muhafazakârlık ve Laiklik”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt V: Muhafazakârlık, Ed.. Ahmet Çiğdem, İstanbul, İletişim Yayınları, 2003, s. 336. 105 1950’lerde İslami canlanışın Amerika Birleşik Devletleri diplomatlarının raporları vasıtasıyla özlü bir anlatımı için, bkz. Rıfat N. Bali, Revival of Islam in Turkey in the 1950’s through the Reports of American Diplomats, İstanbul, Libra, 2011. 106 Gökhan Atılgan, “Tarımsal Kapitalizmin Sancağı Altında”, Osmanlıdan Günümüze Siyasal Hayat, Ed. Gökhan Atılgan, Cenk Saraçoğlu, Ateş Uslu, İstanbul, Yordam Kitap, 2015, s.414. 34 kararıyla NATO’ya girme çabasına hız vermesi107 Batı’yla bütünleşme yönünde atılan en önemli adımlardan olmuştur. Bir diğer önemli adım, DP’nin ekonomik kalkınmada özel sektörün önemine vurgu yapmış olmasıdır. Ekonomik liberalleşmeyi benimseyen DP’nin, Batı’da ‘Türk Liberaller’ olarak anılmasına neden olduğu ifade edilmektedir.108 DP döneminin, ulusal kimlik tanımlarında batılılaşmadan ayrışmış olmasının, dışsal alanda Batı’yla bütünleşme yönünde bir engel oluşturmamış olması, hatta tam tersine Batı’yla bütünleşme çabalarının artmış olduğu bir dönem olması ilginç görünmektedir. Bu durum, inşacılığın savunduğu üzere, devlet kimliği ile ulusal kimliğin birbirinden farklı olduğu yönündeki görüşü de destekler niteliktedir. Türkiye’nin Batı’yla olan bütünleşme süreci 1960’lı yıllarda toplum içinde ciddi tepkilere yol açmıştır. Türkiye’nin ABD ve NATO’ya bağımlı hale gelmesi, toplumda Amerikan karşıtlığına ve hükümet protestolarına neden olmuştur. Bu tepkilere rağmen, ABD ve NATO ile olan ilişkilerde değişikliğe gidilmemiştir. Ancak, Küba Krizi’nde ve 1965’te Birleşmiş Milletler’de Kıbrıs meselesinin çözümü dolayısıyla yapılan oylamada ortaya çıkan ABD’nin Türkiye’ye karşı olan tutumu, Türk yöneticilerinde NATO ile olan ilişkilerin ekonomik ve askeri bir bağımlılık oluşturduğu düşüncesini doğurmuş, Türk dış politikasının Batıya olan bağımlılığının sorgulanmasına neden olmuştur.109 Bu krizlerin, Türk yöneticilerinde, Türkiye’nin sırtını koşulsuz bir şekilde Batıya dayamasının yanlış olduğuna, Türk dış politikasının çeşitlenmesi gerektiğine yönelik bir farkındalık oluşturduğu söylenebilir. 1965’te BM’de Kıbrıs meselesinde yapılan oylamada Türkiye’ye karşı çıkan tutumdan sonra da Türk dış politikasında Batı ile olan ilişkilerin zayıfladığını söylemek mümkün değildir. Ancak, bununla birlikte, Süleyman Demirel önderliğindeki Adalet Partisi programında, dış politikada Atatürk’ün çizdiği esaslar üzerinden yürümenin ve Batı ülkeleri ile olan ilişkileri geliştirmenin önemi ortaya 107 Rıfat Uçarol, Siyasi Tarih 1789-2001, İstanbul, Der Yayınları, 2006, s.937. 108 Feroz Ahmad, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), çev. Ahmet Fethi, İstanbul, Hil Yayınları, 1996, s. 23. 109 Tarık Oğuzlu, “NATO ve Türkiye: Dönüşen İttifakın Sorgulayan Üyesi”, Uluslararası İlişkiler Dergisi, Cilt 9, Sayı 34, 2012, s.102. 35 koyulurken, Sovyetler de dâhil olmak üzere Balkan memleketleriyle ve Orta Doğu ve Mağrip’teki Arap ve Müslüman memleketlerle iyi ilişkiler geliştirilmesinin gerektiği de kabul edilmiştir.110 Bu açıdan AP’nin, Kıbrıs meselesinin de gündemde olması dolayısıyla, Batı ittifakına bağlılığın korunması çerçevesinde, dış politikada bir çeşitlilik arayışı içine girdiği belirtilmektedir.111 Türkiye’nin, Kıbrıs meselesi ve Küba Krizinde ABD ile yaşanan gerilimler sonucunda dış politikasında çeşitliliğe olan ihtiyacı, Avrupa Birliği ile olan ilişkilerine ivme kazandırmıştır. Nitekim Türkiye, 1963 yılında Avrupa Ekonomik Topluluğu ile imzalan Ankara anlaşmasıyla AB ile bütünleşme sürecini başlatmıştır. AB ile bütünleşme düşüncesi, aynı zamanda, cumhuriyetin ilanından itibaren inşa edilmek istenen Batılı kimlik ile de örtüşmektedir.112 Ankara anlaşmasının imzalanması, Türkiye’nin hem ekonomik alanda hem de Batılılaşma amacı içinde atılan büyük bir adım olarak değerlendirilmiştir.113 Avrupa Birliği ile devam eden bütünleşme süreci, 1970’li yıllarda Türkiye’ye dayatılan ekonomik düzenlemeler sebebiyle sarsıntıya uğramıştır. Bu ekonomik düzenlemeler, Türkiye’de hem solcuların hem de İslamcıların tepkilerine neden olmuştur. Sol akımlara göre Türkiye, Avrupa’nın pazarı haline gelmemeli ve bağımsızlığını korumalıdır. İslamcılara göre ise bu ekonomik talepler, Türkiye’de İslam kimliğinin Hristiyan Avrupa içinde kaybolmasına hizmet edecektir. Milli Selamet Partisi lideri Necmettin Erbakan, ortak pazarın Batı ülkeleri yerine Müslüman ülkelerle oluşturması gerektiğini savunmuştur.114 Bu tepkilere temel oluşturan şeyin ise, bu düşünce akımlarının farklılaşan kimlikleri olduğu söylenebilir. Toplumun farklı kesimlerinde oluşan tepkilere rağmen, Türkiye-AB ile ilişkileri, 1980 askeri darbesi sebebiyle sekteye uğramıştır. Fakat darbeden sonra 110 Fatma Ülkü Selçuk, “1965-1971 Döneminde Başbakan Demirel: Koşullar, Vaatler, İcraatlar”, Türkiye’de Siyasi Liderlik: Dönemler, Özellikler ve Karşılaştırmalar, Ed. Emre Toros, Ankara, Atılım Üniversitesi Yayınları, Haziran, 2011, s. 74. 111 A.e.,s.75. 112 Şaban Çalış, Türkiye-Avrupa Birliği İlişkileri-Kimlik Arayışı, Politik Aktörler ve Değişim, 5.B., Ankara, Nobel Yayın Dağıtım, 2015, s.87. 113 Selim Ilkin, “A History of Turkey’s Association with the European Community”, Turkey and the European Community, Ed. Ahmet Evin, Geoffrey Denton, 1990, s.34. 114 a.g.e., s 41. 36 Turgut Özal liderliğindeki Anavatan Partisinin serbest piyasa ekonomisi doğrultusunda ekonomik ve politik reformları gerçekleştirmesi, Türkiye’nin Batılı kimliğini yine ön plana çıkarmıştır.115 Nitekim 1987 yılında Türkiye AB’ye tam üyelik başvurusunu yapmıştır. Ancak AB, Türkiye’ye kesin bir tarih vermeyerek devlet yöneticilerinde endişeye neden olmuştur. AB’ye üye olunmadığı takdirde, bu boşluğun dönemin yükselen İslamcı hareketi tarafından doldurulacağı varsayılmıştır.116 1980 askeri darbesinden sonra Türkiye Batı ile olan ilişkilerini yeniden tesis etmeye çalışırken Soğuk Savaş döneminin sona ermesi, Türkiye’nin stratejik öneminde soru işaretleri doğurduğu ifade edilebilir. Aslında, Türkiye’nin, Soğuk Savaş içinde kutuplar arasındaki gerilim azaldıkça, Batı dünyası içindeki öneminin azaldığının farkına vardığı söylenebilir. Bu açıdan, 1984 yılında SSCB ile imzalanan Doğal Gaz Anlaşması’nın uluslararası arenada dikkat çeken bir konu olduğu belirtilmektedir.117 2.2.3. 1990’larda Yaşanan Kimlik Krizi ve Türk Dış Politikası Türkiye’nin, 1980’li yıllarda liberalleşme hamleleri ile gerçekleştirdiği ekonomik atılımla, AB’ye kabul edilen birçok doğu Avrupa ülkesinden daha güçlü bir ekonomiye sahip olmasına rağmen AB’ye kabul edilmeyişinin asıl nedeninin kültürel ve kimlik ile ilgili olduğu ileri sürülmektedir. Türkiye-AB ilişkilerini, OsmanlıAvrupa ilişkilerinin tarihsel çerçevesinden okuyacak olursak, tarafların kendi kimliklerini diğerini ötekileştirmek üzerine kurduğu ve bugün bile bunun izlerinin devam ettiği belirtilmektedir.118 1990’lı yıllarda Türkiye’nin içinde bulunduğu duruma bakmak gerekirse, İslamcılar ve laikler arasında süregelen tartışmaların yoğunlaştığını görebiliriz. Özal çizgisini sürdüren Mesut Yılmaz önderliğindeki merkez sağ Anavatan Partisi ile milliyetçi ve İslamcı akımların politikaları çatışmaktadır. Milliyetçi ve İslamcı 115 Gökhan Erdem, “12 Eylül Darbesi’nin Türkiye’nin Avrupa İle İlişkilerine Etkileri: Avrupa Topluluğu Ve Avrupa Konseyi’yle İlişkiler”, Ankara Avrupa Çalışmaları Dergisi, C:14, No:1, 2015, s.53. 116 Mehmet Murat Erdoğan, Soğuk Savas Sonrasında Türkiye Avrupa Birliği İlişkileri 1990-2005, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2006, s. 98-100. 117 Baskın Oran, “SSCB’yle İlişkiler”, Türk Dış Politikası Cilt II: 1980-2001, Ed. Baskın Oran, 12.bs., İstanbul, İletişim Yayıncılık, 2010, s.163. (158-167) 118 Hakan Yılmaz, Avrupa Haritasında Türkiye, İstanbul, Boğaziçi Üniversitesi Yayın Evi, 2005, s.8 37 Partiler, AB yerine Müslüman ve Türk dünyası ile kurulacak olan ilişkilerin daha önemli olduğuna vurgu yaparken, merkez sağ AB’ye tam üyeliği savunmuştur. 1990’lı yılların sonuna doğru bir başka çatışma ise Doğru Yol Partisi ile Refah Partisi arasında olmuştur. Necmettin Erbakan liderliğindeki Refah Partisi, Müslüman olan ülkelerle yakın ilişkiler kurma yönünde eylemlerde bulunarak Türkiye’nin geleneksel dış politikasını değiştirme gayesinde olsa da ordunun tepkisiyle karşılaşmıştır.119 Refah Partisi’nin dış politikada bu eylemleri başarılı olamasa da kimlik tartışmalarını daha da yoğunlaştırmıştır. Soğuk Savaş’ın ardından Türk dış politikasında süre giden İslamcı-laik tartışmaların yanına Balkanlarda ve Kafkaslardaki gelişmeler ile Orta Asya’daki Türki devletlerin kurulması, Türkiye’nin bu bölgelerde yaşanan gelişmelere olan dikkatini arttırmıştır.120 Bu bölgelerde yaşanan sorunları gündemine alan bu yeni hareket, özellikle 1990’ların terör ortamında toplumsal taban bularak Milliyetçi Hareket Partisi’nin yükselişine neden olmuştur. Bu açıdan, 1990’lı yıllarda yaşanan kimlik tartışmaları ile Türkiye’nin dış politikasında arayışlara girmesinin aynı döneme denk gelmesi dikkate değerdir. Batılı ve Batıya karşı bir duruşu vurgulayan bu grupların kimlik kavramı üzerinde durdukları görülmektedir. Burada üzerinde durulan kimliğin aslında milli kimlik olarak anlaşılması gerektiği belirtilmiştir.121 Bu gruplar kimlik kavramını yeni bir dönüşümün aracı olarak görmüşlerdir.122 Nitekim İslam kimliği, batılılışma/modernleşme hareketi içinde ötekileştirilip dışlanmasından sonra 1980’ler ve 1990’lar siyasetinde süreklilik kazanan bir unsur olarak siyasi partilerin gündemine girmiştir.123 Cumhuriyetin kurulmasından bu yana izlenen Türk dış politikasının temel özellikleri arasında; Batı yönelimli olması ve statükonun korunması öne çıkmıştır. Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle, Türkiye’nin çevresinde gerçekleşen değişimlere uyum 119 Sabri Sayari “Turkish Foreign Policy in the Post-Cold War Era: The Challenges of MultiRegionalism,” Journal of International Affairs, No:54, Fall 2000, s.181 120 A.y. 121 Nevzat Köseoğlu, Milli Kültür ve Kimlik, İstanbul, Ötüken Yayınları, 2013, s.15 122 Akif Pamuk, Kimliğin İnşasında Tarihin Kullanımı, Kimlik ve Tarih, İstanbul, Yeni İnsan Yayınevi, 2014, s.11 123 Hakan M. Yavuz, “Cleansing Islam from the Public Sphere”, Journal of International Affairs, No:54, 2000, 21-42, p.25. 38 sağlayabilmek için bu temel ilkelerde bazı değişiklikler yapma ihtiyacı doğmuştur. Orta Doğu, Balkanlar ve Kafkaslar gibi komşu bölgelerde ortaya çıkan yeni durumlar Türkiye’nin, Osmanlı faktörünü yeniden hatırlamasına ve buralardaki gelişmelerle yakından ilgilenmesine yol açmıştır. Türkiye’nin 1990’lı yılların başından bu yana bu bölgelere yönelik olarak siyaset yapım biçimleri incelendiğinde birden fazla paradigma arasında gelgitler yaşadığı görülmektedir.124 Bu açıdan Türk dış politikasında kimlik arayışlarının olağan karşılanması beklenebilir. Uzun süreli bir vizyon oluşturulamaması, Türk dış politikasında kimlik arayışlarını sürekli gündemde yer alan bir konu haline getirdiği söylenebilir. 1990’lı yıllardan itibaren Türk dış politikasında kimlik arayışları, Türk dış politikası için vizyon belirleme çalışmaları ve farklı siyasetlerin geliştirilmesi şeklinde sonuçlanmıştır. Bu arayışlar ve içerikleri şu şekilde açıklanmaktadır: (a) Genişletilmiş Büyük Asya Projesi: Türkiye'nin hem Asya hem de Avrupa kıtalarında topraklarının olması sebebiyle Avrasya söyleminin öne çıktığı bu projede Türkiye'nin Rusya, Çin ve Hindistan ağırlıklı bir dış politika benimsemesi gerektiği savunulmaktadır. (b) Türk Dünyası Birliği: Orta Asya ve Kafkaslar ağırlıklı bir politikadır. Türk dış politikasında Türk Dünyası Birliği istikrar ve güvenlik potansiyeli ile ayırt edici nitelikte görünmektedir. (c) Eski Osmanlı Coğrafyası Ağırlıklı İslam Dünyası: Türkiye'nin Orta Doğu bölgesinin lideri olmasını içeren bu politikada Yeni Osmanlıcılık tartışmaları sıklıkla yaşanmaktadır. Orta Doğu bölgesindeki gelişmelerin ve Türkiye'nin bölgedeki etkinliğinin öncelikli hedef olması gerektiği bu politikanın öne çıkan özelliğidir. (d) Yeni Batı Politikası: AB üyelik sürecinin uzaması ve birlik ülkelerinin Türkiye'yi Asya ülkesi olarak görmesi sebebiyle ortaya çıkmıştır. Bu politikada AB üyelik sürecinin devam etmesinin kısa vadedeki kazanımlar açısından önemli olduğu, ABD ile ilişkilerin de benzer şekilde ele alındığı görülmektedir.125 Bu açıdan cumhuriyetin ilanından Soğuk Savaş’ın bitişine kadar geçen süre içerisinde statükoculuk ve Batıcılık Türk dış politikasında etkin olmuştur denebilir. Soğuk Savaş sonrası dönem ise Türk dış politikasında vizyon ve bu vizyona bağlı 124 Talha Köse, “Türk Dış Politikasının Orta Doğu’daki Yeni Kimliği ve Çatışma Çözümlerinin Keşfi”, Türk Dış Politikası Yıllığı, 2010, s.627. 125 Mehmet Seyfettin Erol, “11 Eylül Sonrası Türk Dış Politikasında Vizyon Arayışları ve Dört Tarz-ı Siyaset”, Akademik Bakış Dergisi, C.1, S.1, 2007, s.38. 39 olarak kimlik arayışlarının hızlandığı ve farklı siyasetlerin geliştirildiği bir dönem olagelmiştir. Ancak bu arayışların Soğuk Savaş’ın sona ermesinin yarattığı şaşkınlık içerisinde hazırlıksız ve tutarsız oldukları belirtilmektedir. 1990’lı yıllarda Türk dış politikasının vizyon ve kimlik arayışlarında özgün bir çerçevenin geliştirilemediği söylenmektedir.126 Anlayış Dergisi’nin yayın hayatının 2000’li yılların ilk on yılına denk gelmesi ve son bölümde incelenecek olması sebebiyle, Türk dış politikasında kimliğin önemi ve tarihsel arka planını incelerken 2000’li yıllara özel bir başlık açılmamıştır. Bir diğer sebep de 2000’li yılların başında Türk dış politikasında stratejik derinlik düşüncesinin etkili olduğunun genel kabul görmesidir. Anlayış Dergisi ile olan organik bağından ötürü stratejik derinlik düşüncesine bir sonraki bölümde değinileceği için, Türk dış politikasının 2000’li yıllardaki kimlik arayışlarına bu bölümde yer verilmeyecektir. 126 Ahmet Davutoğlu, Stratejik Derinlik, 112.bs., İstanbul, Küre Yayınları, 2016, s.90. 40 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ANLAYIŞ DERGİSİNİN TÜRK DIŞ POLİTİKA VİZYONU Çalışmanın üçüncü bölümünde bir siyasi düşünce dergisi olan Anlayış dergisinin Türkiye için önerdiği 21. yüzyıl dış politika vizyonunun nasıl inşa edildiği söylem analizi yöntemiyle araştırılacaktır. Derginin önermiş olduğu vizyon araştırılmadan önce, teorik altyapısını oluşturan stratejik derinlik düşüncesinden çalışmanın kapsamıyla sınırlı olacak şekilde bahsedilecektir. Keza derginin Türk dış politikasına önermiş olduğu vizyon stratejik derinlik düşüncesi temelinde inşa edilmektedir. ‘Stratejik Derinlik’ Türkiye’nin 21.yüzyıl dış politikasındaki dönüşümü belirleyen bir yaklaşım olarak nitelendirilmesi sebebiyle de ayrıca önem ifade etmektedir. Anlayış dergisi, 2003 yılının Haziran ayında yayın hayatına başlayan bir dergidir. Dergi, yayın hayatını yedi sene sürdürmüş ve 2010 yılının Mayıs ayında yayınına ara vermiştir. Toplam 84 sayısı yayınlanan Anlayış dergisinin görev dağılımı şu şekildedir: Derginin imtiyaz sahibi Sistem Danışmanlık Limited Şirketi adına Abdulhalik Damar’dır. Genel yayın yönetmeni Mustafa Özel, yayın yönetmeni ise Fahrettin Altun’dur. Derginin editörleri arasında Ali Aslan, Ebru Afat, Melike Akkuş, Mücahid Eker, Neşe Nova ve Zahide Tuba Kor yer almıştır.127 Anlayış dergisinin görev dağılımına bakıldığında iki isim dikkat çekmektedir. Bu isimlerden ilki Mustafa Özel’dir. Derginin genel yayın yönetmeni Mustafa Özel, 1986 yılında kurulan Bilim ve Sanat Vakfı’nın kurucuları arasında yer almıştır.128 Bilim ve Sanat Vakfı, bu çalışmanın yapıldığı tarihte faaliyetlerine devam etmektedir. İkinci isim ise derginin yayın yönetmeni Fahrettin Altun’dur. Altun, 25 Temmuz 2018 tarihinde Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanı olarak atanmıştır.129 127 http://www.anlayis.net/kunye.aspx, Erişim Tarihi: 05.03.2019. 128 “Bilim ve Sanat Vakfı Hakkında”, (Çevrimiçi) https://www.bisav.org.tr/Kurumsal/Hakkimizda, Erişim Tarihi: 05.12.2018. 129 (Çevrimiçi) https://www.iletisim.gov.tr/turkce/baskan, Erişim Tarihi: 05.12.2018. 41 Uluslararası ilişkiler, siyaset, toplum ve ekonomi gibi alanlardaki içeriklerle öne çıkan Anlayış dergisi, ulusal ve uluslararası sorunları ele almıştır. Derginin misyonunun, ‘dünyayı Türkiye'ye, Türkiye'yi dünyaya taşımak’ olarak tanımlandığı ifade edilmişti. Dergi, misyonunu kurumsal olarak misyon cümlesi oluşturma usulüne göre net ve kısa bir cümleyle açıklamıştır. Ancak, ‘dünyayı Türkiye’ye, Türkiye'yi dünyaya taşımak’ misyonu uyarınca benimsemiş olduğu vizyonu kurumsal olarak belirten bir ifade dergide yer almamaktadır. Bu çalışmanın yapılmasında yer alan başlıca neden de, derginin Türk dış politikasına yönelik önermiş olduğu vizyonu araştırmaktır. Anlayış Dergisi’nde yer alan metinler ve söylemler, hem teorik hem pratik yönü olan her metin ve söylem gibi çok katlı bir nitelik arz etmektedir. Bu çok katlı nitelik metin ve söylem ile çalışanlar için ciddi yorum zorlukları doğurur. Özellikle metin ya da söylem sahibinin fikri ve eylem düzeyinde etkinliğini sürdürdüğü durumlarda yorum meselesi daha da güçleşmektedir. Yorum meselesi belirdiğinde bir ilke, metni ya da söylemi mümkün olan en iyi şekilde anlamak amacıyla metnin en güçlü biçimini esas alan bir yorumlamayı hedefler. Böylece metnin bütünleyici bir okuması yapılır. Diğer bir ilke ise metindeki tutarsızlıkları, çelişkileri, çarpıtmaları ve örtük amaçları açığa çıkaran bir yoruma dayanır. Kuramlaştırmalar, kullanılan kavramlar, dolaylı anlatımlar, kinayeler ve sembolik anlatımlar taranarak çözücü bir okuma yürütülür. Metnin bütünleyici değil çözücü bir okuması yapılır.130 Anlayış Dergisi’nin metinleri her iki ilkeye göre de incelenebilecek zenginliğe sahiptir. Dolayısıyla bu çalışma bu ilkelerden birisini benimseme iddiasında olmayacaktır. Bu çalışmada metnin en güçlü biçimini esas alan bir yorumlama benimsenmekle birlikte, Anlayış dergisinin kuramlaştırma ve kavram kullanma tarzına değinileceğinden, çalışmada çözücü bir okuma yapma mecburiyetinin de doğduğunu ifade etmek gerekmektedir. Anlayış dergisinde yer alan metinleri bu şekilde 130 Ahmet Okumuş, “Kavramların Stratejisi, Stratejinin Kavramları”, Stratejik Zihniyet: Kuramdan Eyleme Ahmet Davutoğlu ve Stratejik Derinlik, Ed. Talha Köse, Ahmet Okumuş, Burhanettin Duran, Küre Yayınları, 1.bs., 2014, s.17. 42 yorumlamanın, derginin önermiş olduğu vizyonun nasıl inşa edildiğini göstermesi bakımından uygun olacağı düşünülmüştür. Böyle bir yorumlama, aynı zamanda stratejik derinlik düşüncesinin de daha bütüncül bir şekilde anlaşılmasına vesile olabilecektir. 3.1. Fikri Zemin: Stratejik Derinlik Düşüncesi Aslen akademisyen olmasına karşın 2002-2009 yılları arasında dış politika danışmalığı, 2009-2014 yılları arasında dışişleri bakanlığı ve 2014-2016 yılları arasında başbakanlık gibi üst düzey siyasi görevlerde bulunan Ahmet Davutoğlu’nun geliştirmiş olduğu “stratejik derinlik”, Türkiye’nin 21.yüzyıl dış politikasındaki dönüşümü belirleyen bir düşünce olarak nitelendirilmesi sebebiyle önem ifade etmektedir. Anlayış dergisinin dış politika vizyonunun inşasında stratejik derinlik düşüncesinin benimsendiği söylenebilir. Dolayısıyla, çalışmanın kapsamıyla sınırlı olmak üzere stratejik derinlik düşüncesine kısaca yer vermek gerekmektedir. Bu çerçevede stratejik derinlik düşüncesine açıklama getirirken incelenecek konu başlıklarından ilki, Davutoğlu’nun “Stratejik Derinlik: Türkiye’nin Uluslararası Konumu” eserinde bahsetmiş olduğu beş boyutlu metodolojik yaklaşımdır. Keza, Anlayış Dergisi’ne verilen ismin bu metodolojik yaklaşımdan türetildiği ilerleyen bölümlerde yapılacak olan incelemelerde açık olarak görülecektir. Ardından bu metodolojiye bağlı olarak Davutoğlu’nun eserinin çeşitli yerlerinde pek çok kez tekrar ettiği kimlik ve yenilenme konusuna değinilecektir. 3.1.1. Beş Boyutlu Metodoloji: Düzlem-Uzay Geometrisi Stratejik derinlik düşüncesinin metodolojisinden bahsetmek, şüphesiz ki Anlayış Dergisi’nin Türk dış politikasına yönelik olarak önerdiği yeni vizyonu nasıl bir ‘anlayış’ ile inşa ettiğini göstermesi bakımından yeterli değildir. Ancak dergiye ‘Anlayış’ isminin verilmesinde bu metodolojik yaklaşımın etkili olduğu düşülmektedir. Bu metodolojinin, dergide yer alan içeriklerde çeşitli şekillerde, zaman 43 zaman birebir alıntılanarak131 sıklıkla ifade edildiği görülmektedir. Dolayısıyla bu metodolojiden bahsetmek önem arz etmektedir. Ahmet Davutoğlu’nun Stratejik Derinlik eserinde yer verdiği metodoloji ve bu metodolojinin boyutlarını kısaca özetlemek için çalışmanın bu bölümde aşağıdaki tablo oluşturulmuştur: Tasvir İncelenen olguyu gözlemlendiği şekliyle resmetmek. Açıklama Özgün bir kavramsal çerçeve geliştirerek, gözlenen olgunun görünen dinamiklerini sebepsonuç ilişkileri çerçevesinde ortaya koymak. Anlama İncelenen olgunun derinliğini kavrayacak bir perspektifle gerçekliğine nüfuz edebilmek. Anlamlandırma Perspektife yön veren bir duruşa sahip olmak. Yönlendirme Anlamlandırma boyutundan sonuç çıkarabilmek ve bu sonuçlara dayalı olarak süreçleri etkileyebilmek. Tablo 3.1: Stratejik Bir Analizin Sahip Olması Gereken Beş Boyutlu Metodoloji Davutoğlu’na göre ‘derinliğe sahip stratejik bir analiz’ yapabilmek için, son derece yoğun bir zihni faaliyetin parçası olan bir metodoloji gereklidir. Bu metodoloji tasvir (betimleme), açıklama, anlama, anlamlandırma ve yönlendirme boyutlarından oluşmaktadır. Tasvir boyutu, incelenen olguyu gözlemlendiği şekliyle resmetmektir. Açıklama boyutu ise, gözlenen olgunun görünen dinamiklerini sebep-sonuç ilişkileri çerçevesinde ortaya koymaktır. İncelenen olgunun tasviri günlük kullanımdaki kelimelerle basit bir düzeyde yapılabilir, ancak bu tasvirin açıklama boyutuna taşınması için özgün bir kavramsal çerçeve geliştirilmelidir. Anlama boyutu, incelenen olgunun gerçekliğine nüfuz edebilme çabasıdır. Anlamak için incelenen olguları derinliğine kavrayan bir perspektife ihtiyaç vardır. Anlamlandırma boyutunda olguları anlamlandırabilmek için perspektife yön veren bir duruşa sahip olmak önemlidir. Yönlendirme boyutu ise, anlamlandırma çerçevesinden sonuç çıkarabilmek ve bu 131 Bu metodojinin birebir alıntılandığı içerikler için Bkz. “Saddam sonrası Irak, Orta Doğu, Türkiye ve Dünya”, Anlayış Dergisi, Sayı:1, Haziran 2003, s.9. 44 sonuçlara dayalı olarak olguları ve süreçleri etkileyebilmektir.132 Davutoğlu bütün bu süreci bir bütünlük içinde görülmesi gerektiğinden bahsederek kısaca şu şekilde ifade etmiştir: “(…) bir duruş sahibi olmaksızın bir yön sahibi olmak, bir yön sahibi olmaksızın bir anlamlandırma çerçevesi oluşturabilmek, bir anlamlandırma çerçevesi oluşturmaksızın olgulara nüfuz edecek şekilde onları anlamak ve nihayet görüneni görünmeyen boyutları ile açıklayabilmek mümkün değildir”.133 Davutoğlu, bu metodolojik çerçeveyi çizerken ilginç bir benzetme yapmıştır: Açıklama boyutunu bir düzlem geometrisi mantığı ile işlem yapmaya, anlama boyutunu ise olguların gerçekliğine ve arka planına nüfuz edebilecek bir perspektifle uzay geometrisi mantığı ile işlem yapmaya benzetmiştir. ‘Anlayış’ perspektif, anlama biçimi, zihniyet demek olduğundan, derginin uzay geometrisi mantığı ile işlem yapmaya çalıştığı söylenebilir. Davutoğlu, tasvir boyutundan yönlendirme boyutuna doğru gidildikçe öznenin kavramsal dünyasının (zihniyet parametrelerinin) daha çok devreye girmeye başladığından söz etmiştir. Tasvir ve açıklama boyutlarında nesnellik içinde kalınmasının daha kolay olduğu, anlama boyutunda algılama ve sembollerin devreye girdiği, anlamlandırma boyutunda incelenen nesneden çok inceleyen öznenin ön planda olduğunu vurgulamıştır. Yönlendirme boyutunda ise öznenin ait olduğu toplum/devlet/medeniyet ile aynileşerek olgulara baktığını ve süreçleri yorumladığını belirtmiştir.134 Bu beş boyutlu metodolojinin, metodoloji alanında yapılan araştırmalara yeni bir yaklaşım getirdiğini söylemek oldukça zordur. Bununla birlikte, olguları anlamak için bir ‘perspektif’ ve anlamlandırabilmek için bir ‘duruş’ sahibi olunması gerektiğine yapılan vurgu, tam da inşacılığın edenlerin dünyayı anlamlandırması ve gerçekliğin inşası hakkında ileri sürdükleriyle uyuşmaktadır. Bu açıdan, derginin isminin türetildiği bu beş boyutlu metodoloji, derginin Türk dış politikasına yönelik olarak 132 Davutoğlu, Stratejik Derinlik, s. 1-12. 133 Davutoğlu, Stratejik Derinlik, s. 3. 134 a.y. 45 çizdiği vizyonu nasıl bir ‘anlayış’ ile inşa ettiğini göstermesi bakımından bir başlangıç noktası olmaktadır. 3.1.2. Türkiye’nin Çıkış Yolu: Kaostan Kozmosa Geçiş Soğuk Savaşın sona ermesiyle birlikte, çift kutuplu dünya düzeninden tek kutuplu dünya düzenine geçildiği iddia edilmiştir. Ancak, bu yeni düzenin büyük bir düzensizlik ve belirsizlik potansiyeli barındırdığı sıkça ifade edilen bir görüş olmuştur. Davutoğlu’na göre, uluslararası sistemin içinden geçtiği her yeni süreç Türkiye'nin stratejik tanımlamalarını yeni intibak problemleriyle karşı karşıya bırakmaktadır. Her yeni intibak ihtiyacı ise Türkiye’nin tarihî ve coğrafî birikimini yeniden ‘anlamlandırma’ zorunluluğunu beraberinde getirmektedir. Davutoğlu’na göre, dinamik bir uluslararası çevrede kendileri de dinamik bir değişim süreci içinde bulunan toplumların önünde üç ayrı psikolojiye dayanan üç alternatif vardır. Birincisi, statik bir tavrı benimseyerek uluslararası yapının dinamizminin geçmesini beklemek ve bütün tanımlama ihtiyaçlarını uluslararası sistemin istikrara kavuşmasına kadar ertelemektir. İkincisi, kendi dinamizminin odaklandığı güç unsurlarını anlamlandırmaksızın uluslararası dinamizmin akışına kendini kaptırmaktır. Üçüncüsü ise kendi dinamizm potansiyelini uluslararası çevrenin dinamizminin içinde bir güç parametresi haline dönüştürebilmek için çabalamaktır. Davutoğlu, bu üç alternatifin farklarını şu şekilde açıklamakta ve üçüncülerin tarihi bir yürüyüşe135 çıktığını ifade etmektedir: “Birinciler bir özgüven, ikinciler bir kimlik tanımlaması problemi ile boğuşurken, üçüncüler kendi tarih ve coğrafya derinliklerinden kaynaklanan bir özgüvene sahip olmanın psikolojik gücü ile (…) uluslararası dinamizmin dengeye dönüşmesi sürecinde belirleyici olabilen bir strateji performansı gösterebilirler. (…) Birinciler kendi toplumsal potansiyellerini kontrol altında tutmaya, ikinciler kendi toplumları ile yabancılaşarak kültürel trendlerin trenini kaçırmamaya çalışırken, üçüncüler kendi toplumları ile tarihi bir yürüyüşe çıkmış olmanın kararlılığı içinde toplumun kendi bünyesinde barındırdığı her dinamik unsuru gerektiği anda ve gerektiği şekilde kullanmaya çalışırlar”136 135 Anlayış dergisinin ise yayın hayatına başlarken bir yolculuğa çıktığından belirtmiştir. Bu çalışmada Anlayış dergisinin çıkmış olduğu “yolculuk” -vizyon- araştırılırken, aynı zamanda tarihi bir yürüyüşe çıkan grupların toplumsal psikolojilerine yönelik açıklamalar da getirilmiş olacağı düşülmektedir. 136 a.g.e, s.12. 46 Davutoğlu’na göre de Soğuk Savaş sonrası uluslararası düzenin temel işleyiş ilkelerinin ve kurallarının belirlenememesi düzenin kaotik bir hale gelmesine neden olmaktadır.137 Davutoğlu, uluslararası düzendeki belirsizliklerin devam ettiği bir kaotik ortamda Türkiye’nin tarihin önemli yol ayrımlarından birinin önünde durduğunu belirterek, Türkiye’nin bu kaotik durumdan çıkış yolunun üçüncü psikolojiye göre hareket eden toplumsal kesimlere bağlı olduğunu ifade etmiştir: “Birinciler kaosun anaforundan korunmaya, ikinciler bu anafora kapılmaya çalışırken, üçüncüler kaostan kozmosa geçişin aktörleri olmaya gayret ederler.”138 3.1.3. Türk Stratejik Zihniyet ve Kimliği Stratejik derinlik düşüncesi, Türkiye’nin Osmanlı Devletinin tarihi mirası ile İslam geleneğinin bir arada yer aldığı, uluslararası siyasette tarihi ve kültürel değerlerin belirleyici konumda olduğu bir düşüncedir.139 Davutoğlu, Türk dış politikasının 21. yüzyılın başında stratejik bir vizyon eksikliği yaşadığını, coğrafi konum ve zengin tarih birikiminin avantajlarının dış politikada kullanılamadığını savunmaktadır. Nitekim Davutoğlu, Soğuk Savaş sonrasında etkisini giderek arttıran bu eksikliğin Türk dış politikası açısından sonucunu şu şekilde açıklamaktadır: “Asrın başında Osmanlı tarih mirasından yeni tanımlamalara dayalı bir ulus-devlet olarak ortaya çıkan Türkiye Cumhuriyeti, asrın sonunda bu mirasın jeokültürel ve jeopolitik sorumlulukları ile tekrar yüzleşmek zorunda kalmıştır. Türk dış politikasına önemli yüklerle birlikte yeni ufuklar ve imkânlar da kazandıran bu sorumluluklar, önümüzdeki dönemde, Türk stratejik zihniyet ve kimliğinin yeniden şekillenmesindeki en belirleyici unsurlar olarak devreye girecektir.”140 Görülüyor ki Türkiye’nin asrın sonunda yüzleşmek zorunda kaldığı sorumluluklar, Osmanlı Devletinin tarihi mirasının ve İslam geleneğinin dış politikada kullanılamamış olmasından kaynaklanmaktadır. Bu sorumlulukların Türk stratejik zihniyeti ve kimliğinin yeniden şekillenmesinde etkili olacağının belirtildiğinin altını çizmek gerekmektedir. Dolayısıyla, Davutoğlu’na göre Türk dış politikasında ortaya çıkan vizyon eksikliği, aslında Türkiye’nin 21. yüzyılda karşı karşıya kaldığı stratejik 137 Ahmet Davutoğlu, Küresel Bunalım:11 Eylül Konuşmaları, 42. bs., Küre Yayınları, 2017. 138 Davutoğlu, Stratejik Derinlik, s. 11. 139 Sinan Ülgen, “Turkey’s Shifting Foreign Policy: What’s Next?”, Carnegie Europe, Haziran 2010, https://carnegieeurope.eu/2010/07/14/turkey-s-shifting-foreign-policy-what-next-pub-41198, Erişim Tarihi: 16.02.2019. 140 Davutoğlu, a.g.e., s.23. 47 zihniyet ve kimlik meselesiyle ilgilidir. Bu eksikliğin giderilmesinin ise Türk stratejik zihniyet ve kimliğinin yenilenmesi ile mümkün olacağı anlaşılmaktadır. Anlayış Dergisi’nin 21. yüzyıl için önerdiği vizyon araştırılırken, derginin hangi söylemlerle bir zihniyet dünyası ve kimlik oluşturarak, nasıl bir dış politika inşa ettiğine işaret edilmeye çalışılacaktır. 3.2. Yirmi Birinci Yüzyıl Dış Politika Vizyonu “Dünyayı Türkiye’ye, Türkiye'yi dünyaya taşımak” misyonu uyarınca yayın hayatına başlayan Anlayış dergisinin vizyonunun ne olduğunu anlamak için ilk olarak kendisini nasıl tanıttığına ve yayımlanmaktaki iddiasını nasıl ifade ettiğine bakmak yerinde olacaktır. Dolayısıyla öncelikle dergiye seçilen isme bakmak gerekmektedir. Keza dergiye ‘Anlayış’ isminin verilmesi, derginin yayımlanma iddiasını açıklamaktadır. Dergiye Anlayış isminin verilerek yayın hayatına başlamasıyla derginin bir ‘yolculuğa’ çıkmış olduğundan bahsedilmiştir. Siyasi bir düşünce dergisi olan Anlayış dergisinin bir yolculuğa çıkmasından bahsetmesi, derginin bu yolculukta kullanacağı pusulanın özelliklerinin neler, gideceği rotanın hangisi ve varış noktasının neresi olduğunu sormamıza neden olmuştur. Anlayış dergisinin çıkmış olduğu bu yolculuk, fenomenolojik anlamlarıyla ‘Yolculuk’, ‘Pusula’, ‘Rota’ ve ‘Varış Noktası’ kavramları kullanılarak, bu kavramlara denk düşen söylemler örneklendirilerek açıklanmaya çalışılacaktır. Derginin çıkmış olduğu yolculuğu bu şekilde kavramlaştırmanın, derginin yayımlanma iddiasını (vizyonunu) daha anlaşılır kılacağı düşünülmektedir. Ayrıca, Anlayış dergisinin kendisinin de kuramlaştırma ve kavram kullanma konusundaki zenginliği göz önünde bulundurulursa, dergide inşa edilen vizyonun bu şekilde bir kavramlaştırmayla incelenmeyi hak ettiği düşülmektedir. 48 3.2.1. Yolculuk: Düzenin Tarihinden Tarihin Düzenine Dergiye isim seçme sürecinde çeşitli seçenekler yer almıştır. Derginin isimlendirilme sürecinde belirlenen ‘Yüzleşme’, ‘Karar’, ‘Duruş’ ve ‘Anlayış’ seçeneklerinden ilk üçü tescil edilmiş olduklarından ‘Anlayış’ta karar kılındığı141 ve bu isimlendirme sürecinin derginin niçin yayımlanmakta olduğunu bir ölçüde açıkladığı ifade edilmektedir: “Kendimizle ve dünyayla yüzleşmek istiyoruz. Bu karar, bizi sağlam bir duruş ve derin bir anlayış sahibi kılacak temel adımdır. Yüzleşmeden istikametimizi doğrultamaz, kendimizi ve dünyayı anlayamayız. Anlamadan, değiştiremeyiz. Değiştirme niyeti taşımadan da anlayamayız. Bu diyalektik sarmal, kendimizi içine mahpus bulduğumuz düzenin tarihini keşfetme yolculuğuna çıkarır bizi. Sonunda ‘anlarız’ ki, düzenin tarihi ile tarihin düzeni iç içedirler. Tarihin düzenine akıl erdirdikçe, düzenin tarihini doğru anlamaya başlarız.”142 Derginin isimlendirilme sürecinde bu seçeneklerin beraber üretmiş oldukları anlam ile Davutoğlu’nun eserinde bahsettiği beş boyutlu metodolojik yorumun benzeştiği görülmektedir. Bu metodolojik yaklaşımın Anlayış dergisinin isimlendirilme sürecinde etkili olduğu ve dergiye verilen ‘Anlayış’ isminin bu metodolojik yaklaşımdan türetildiği açıktır. 3.2.2. Pusula: 5M Nazariyesi Derginin ‘Anlayış’ ismiyle yayın hayatına başlamasıyla ‘düzenin tarihine yapılacak bir keşif yolculuğuna’ çıktığının belirtilmiş olması, bu yolculukta kullanılacak bir ‘pusula’nın olması gerektiğini akıllara getirmiştir. Derginin çıktığı bu yolculuktaki pusulasının ‘5M Nazariyesi’ olduğunu söyleyebiliriz. 5M Nazariyesi Mukadder, Muhtemel, Mevcut, Muhayyel ve Mümkün’den oluşmaktadır. Derginin bu kelimeleri yorumlayıp kuramlaştırmasından önce bu kelimelerin sözlük anlamlarını belirtmek faydalı olacaktır. 141“Anlayış” başlığıyla yayınlanan derginin ardından ‘Duruş: Gençlerle Yüz Yüze’ isimli kitap 2017 yılında basılmıştır. İleride ‘Yüzleşme’ ve ‘Karar’ isimleriyle yayınlanacak çalışmalar yapılması muhtemel gözükmektedir. 142 “Merhaba”, Anlayış Dergisi, Sayı: 1, Haziran 2003, s. 1. 49 Nazariye: Kuram143 Mukadder: Yazgıda var olan, alında yazılı olan.144 Muhtemel: Gerçekleşmesi de gerçekleşmemesi de ihtimal dâhilinde olan, beklenen, beklenir, umulur, olası.145 Mevcut: Var olan, bulunan.146 Muhayyel: Hayal gücüyle yaratılan, hayal edilen.147 Mümkün: Muhtemel, olası.148 Bu kelimeler gündelik anlamlarının dışında bir ‘perspektif’ oluşturacak şekilde dergide ele alınmıştır. Eş anlamlı olan Muhtemel ve Mümkün kelimelerinin nazariye içinde yer alması farklı tasavvurlara işaret edecek şekilde kullanılmasından kaynaklandığı düşünülmektedir. Mukadder’i ‘alın yazısında var olan, ilahi düzlemde kaçınılmaz olan’ şeklinde tanımlayan Anlayış dergisi, 5M Nazariyesi’ni şu şekilde oluşturmuştur: “Tarihin düzeninde hiçbir şeyin gerçekleşmesi kaçınılmaz değildir. Fakat bazı şeylerin gerçekleşmesi daha muhtemeldir. Beşerî aklın sınırları içinde, ‘Muhtemel’i kavramaya çalışıyoruz. Yolculuğun ilk durağında bizi üç M daha karşılıyor: Mevcut, Muhayyel ve Mümkün. Mevcudu kabullendikçe, yolculuk arzumuz köreliyor. Düzenin tarihini kutsamaya başlıyoruz. Muhayyelden başka bir şey düşünmedikçe, tarihin düzenini kavrayamıyoruz. Radikalliğimiz bir nesil içinde teslimiyete dönüşüyor. Kurtuluşumuz, Mümkünü kavramakta yatıyor. Mümkün, mevcuttan daha muhteşem; muhayyelden daha soyludur.”149 Anlayış dergisinin oluşturmuş olduğu 5M Nazariyesi ile düzenin tarihinden tarihin düzenine bir yolculuğa çıkmış olduğu görülmektedir. Anlayış dergisinin çıkılan bu yolculukta dünya düzeninin içinde bulunduğu ‘Mevcut’ durumu anlamlandırarak, Türkiye için, ‘Muhtemel’ çözümler arasından ‘Mümkün’ olan çözümü aradığı söylenebilir: 143 (Çevrimiçi) http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&kelime=NAZARİYE. 144 (Çevrimiçi) http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&kelime=MUKADDER. 145 (Çevrimiçi) http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&kelime=MUHTEMEL. 146 (Çevrimiçi) http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&kelime=MEVCUT. 147 (Çevrimiçi) http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&kelime=MUHAYYEL. 148 (Çevrimiçi) http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&kelime=MÜMKÜN. 149 “Merhaba”, Anlayış Dergisi, Sayı: 1, Haziran 2003, s. 1. 50 “Anlamak için realist, değiştirmek içinse idealist olmak gerekir.150 (…) Pür realizm güncelin, pür idealizm ise boş hayallerin kölesi yapar bizleri. ANLAYIŞ, her iki uç arasındaki ‘mümkün’de karar kıldı. Mevcut ile muhayyel arasındaki mümkünü bulmak için güncelin geçiciliğine kapılmamak, değişenin ardındaki değişmeyeni aramak gerekirdi.”151 Bu nazariyenin, Davutoğlu’nun Stratejik Derinlik eserinde belirttiği ‘kaostan kozmosa geçişin aktörleri olmaya gayret eden’ toplumların psikolojilerine yönelik ipuçları taşıdığı görülmektedir. 3.2.3. Rota: Kaostan Kozmosa Derginin yayın hayatına başladığı tarihten kısa bir süre önce, uluslararası sistemde yaşanan değişim açısından önemli gelişmeler meydana gelmiştir. Soğuk Savaşın sona ermesiyle birlikte uluslararası sistemin tek kutuplu hale geldiği yaygın bir görüştür. 11 Eylül saldırılarından sonra bu yeni düzenin aslında büyük bir düzensizlik ve belirsizlik potansiyeli barındırdığı sıkça ifade edilmektedir. Derginin Temmuz 2003 tarihli ikinci sayısının takdim yazısında, dünya sisteminin geçtiği bu dönemde tabiat yasalarının değil ‘son derece şevk verici’ yasaları olan kaos yasalarının geçerli olduğu belirtilmiştir. Kaosun bir ‘endişe kaynağı’ olduğu kadar bir ‘heyecan ve ümit kaynağı’ olduğunun altı çizilerek, kaos yasaları şu şekilde açıklanmıştır: “Birinci kaos yasası, oransızlık yasasıdır. Kaotik ortamlarda, girdi-çıktı münasebeti bozulur. Küçük bir girdi, muazzam hâsıla ile sonuçlanır. İkinci kaos yasası, hem oyuncusu hem seyircisi olduğumuz tarihin düzeninde, oyuncu yanımızın ağır basmasıdır. Oyuncu isek, her şey önceden belirlenmemiş demektir. (…) Üçüncü kaos yasası, ilk iki yasanın bileşkesidir: Kontrolden çıkmış bir dünyada, bilinçli/sistemli hareket edebilen topluluklar akıl almaz sonuçlara ulaşabilirler!”152 150 5 M Nazariyesinin, Ahmet Davutoğlu’nun 2019 yılında bir konferansta gündeme getirdiği “realist iyimserlik” kavramıyla benzerlik gösterdiği söylenebilir: “Realist (gerçekçilik) iyimserlikten ne kastettim? Kastettiğim şu, dünya sisteminin ve dünyadaki problemleri tanımlarken realist olmak, realist bir çerçeve çizmek. Çözüm üretirken iyimser olmak. Bir kriz varsa o krizin ilk çözüm şartı o krizi kabul etmektir, bundan korkmamaktır. Realist olmak gerekiyor ama o realizmin kötü tablosu içine hapsolduğunuz zaman da vizyon üretemezsiniz." Bkz: Orhan Uğuroğlu, “Ahmet Davutoğlu neler söylüyor?”,(Çevrimiçi),https://www.yenicaggazetesi.com.tr/ahmet-davutoglu-neler-soyluyor50758yy.htm, Erişim Tarihi:15.02.2019. 151 “Hakkımızda”, (Çevrimiçi) http://www.anlayis.net/hakkimizda.aspx, Erişim Tarihi: 05.12.2018. 152 “Merhaba”, a.g.e., Sayı: 2, Temmuz 2003, s. 1. 51 Dini düşünceye göre kaosun belirsiz ve kötü bir durum olduğu söylenebilir. Kaos, ilahi düzeni altüst etmeye yönelen bir yıkıcılıktır, içinde şeytani güçleri taşır. 153 Dünyada süren yoksulluk, toplumsal çatışmalar, savaşlar, insanın ‘anlam’ dünyasını bozan kaoslardır. Bu kaoslar toplumu ve insanı anomileştirmektedir. Bunlara karşı ruhani güçler hem makro kozmosta (evrende) hem de mikro kozmosta (insanda) direnirler. Kâinatı bilgeliğe, insanı ‘anlama’ çağırır.154 3.2.4. Varış Noktası: Muhtemel Dünyanın Mümkün Türkiye’si Pusulasını 5M Nazariyesi olarak kabul ettiğimiz Anlayış Dergisi’nin varış noktasında ise, Mustafa Özel’in kaleme aldığı makalenin başlığı ile ifade edecek olursak “Muhtemel dünyanın mümkün Türkiye’si”155 olduğunu söyleyebiliriz. Anlayış dergisine göre, 21. yüzyılda dünya düzenindeki belirsizliklerin sürdüğü bir ortamda Türkiye’nin, 1990’lı yıllardaki tutarsız vizyon arayışları yerine kendi iç dinamiklerini de dikkate alan bir yaklaşım geliştirmesi gerekmektedir. Bunun için ise, Türkiye, öncelikle yeni bir sözleşme çerçevesinde buluşturulmalı ve 21. yüzyıldaki vizyonu Osmanlıcılık ve İslamcılık siyasetleri üzerinden kurulmalıdır: “Modern Türk devleti, milletin tarihle bağını kesti. Daha doğrusu, hâkim Avrupa Devletleri’ne, milletin yurdunun tarih değil vatan olduğu taahhüdünde bulundu. Bugünse, günün ‘Avrupa’sı karşısında vatanı elde tutmaya çabalıyor. Çünkü sınırlar yeni baştan çizilmek isteniyor ve devlet ipin ucunu kaçırmış durumdadır. İçerideki yegâne dayanağı olan milleti çok yakın zamanda bile ‘iç düşman’ ilan edecek kadar kafa karışıklığı yaşamıştı. Millet ise, böyle bir devlete karşı, Avrupalı Efendilere sığınmanın çare olabileceği vehmine düçardır. Hülasa, Millet ile Devlet bugün yeni bir misak çerçevesinde buluşturulamazsa, ikisinin de geleceği karanlıktır. (…) Türk ile Müslüman arasında devletçe tanımlanan farkın ortadan kaldırılmak zorunda olduğu bir uğraktayız. Devlet, 80 yıllık ‘Türkçülük-Batıcılık’ siyasetinin vatanı korumaya yetmediğini görmeye başlamıştır. ABD’nin Irak operasyonu, etkinlik alanını genişletemeyen bir Türk Devleti’nin içe doğru büzüleceği ve belki de ayakta kalma imkânını topyekûn yitirebileceği endişesini yaratmıştır. Türkiye Cumhuriyeti, 20’nci yüzyıl başlarındaki dört tarzı siyasetten ikisinin bileşiminden bir milli siyaset türetmişti. Bunlar Türkçülük ve Batıcılık siyasetleriydi. Şimdi diğer ikisinin sunabileceği hayat iksiriyle yaşamaya mahkûmdur: Osmanlıcılık ve İslamcılık.”156 153 Mircea Eliade, Kutsal ve Din Dışı, Ankara, Gece Yayınları, 1991, s.11-12. 154 Peter Ludwig Berger, The Social Reality of Religion, Middle-sex, Penguin Books, 1976. 155 Mustafa Özel, “Muhtemel dünyanın mümkün Türkiye’si”, Anlayış Dergisi, Sayı: 2, Temmuz 2003, s. 12. 156 Özel, “Milletin yurdu tarihtir”, a.g.e., Sayı: 3, Ağustos 2003, s. 16. 52 ABD’nin 2003 yılında gerçekleştirdiği Irak operasyonunun Türk dış politikasında Türkiye’nin sınırlarını sorgulamaya açabileceği endişesi doğurduğu derginin içeriklerinde sıkça ifade edilen bir görüştür. Bu endişenin yanında, Türkiye’nin iç siyasi bütünlüğünü sağlayamamış olması da eleştirilen bir başka husus olmuştur. Bu endişeleri bertaraf etmek için Türkiye’nin 21. yüzyıldaki vizyonunun neden Osmanlıcılık ve İslamcılık üzerinden kurgulanması gerektiği ise şu şekilde açıklanmıştır: “Türkçülüğün üç önemli kaleminden hiçbiri ‘kavmi anlamda net Türk değildi: Ziya Gökalp Diyarbakırlı bir Kürt, Yusuf Akçura Tatar, Ahmet Ağaoğlu ise ömrünün üçte birini ‘Türk düşmanlığı’ ile geçirmiş bir Azeri idi. Üçü de 20. yüzyılın şafağında Türk olmayı seçtiler. Sadece Türk olmakla kalmadılar, Türklüğü ‘Ben varım’ diyemeyen bir topluluğu kabul de ettirdiler. Bu dönüşümü ve gerekçelerini kavrayamayanlar, 21. yüzyıl eşiğinde hangi dönüşümlerin bu millete kurtuluş kaynağı olabileceğine akıl erdiremezler.”157 Anlayış dergisinde, ulusçuluğun yeni yüzyılın sosyolojisinde yerinin bulunmadığının sıkça ifade edildiği görülmektedir. Derginin içeriklerinde ulusçuluğun yeniden düşünülmesi gerektiği pek çok sayıda dile getirilmiştir. Bunlardan bir tanesi şu şekildedir: “19’uncu yüzyıl sosyal biliminin anahtar kelimesi ‘sınıf’, 20’nci yüzyılınki ‘ulus’, 21’inci yüzyılınki ise ‘medeniyet’tir. (…) Ulus olmak, Küresel Devlet’in kanatları altındaki Dünya Meclisi’ne kabul edilmek demekti. (…) Dünya toplumuna katılmak istiyorsanız, dinî kimliğinizi kapıda bırakmak zorundaydınız. Bu, çok önceden süregelen ‘doğal’ milliyetçilik (Türkçülük) akımıyla uyumlu veya irtibatlı bir gelişme de değildi. (…) Dini dışlayan ulus anlayışı ne Türkiye’de tuttu, ne başka yerde. Onun içindir ki, 21’inci yüzyılın örgütleyici kelimesi olarak medeniyet seçilmek zorunda kalındı. Sınıf bir gerçeklik, ulus bir tahayyül, medeniyet bir tasavvurdur. Tutarsız tahayyülümüzü tutarlı bir tasavvura dönüştürebilir ve bunu bütün esnafa (sınıflara) gönüllüce benimsetebilirsek, Millet olabilir ve tarihin akışına etki edebiliriz.”158 Stratejik derinlik düşüncesinde de ulus devlet modeli Avrupa’ya ait159 ve bu yüzden Türkiye’nin dokusuna yabancı olarak görülmektedir. 20. yüzyılın başında ulus devlet olarak kurulan Türkiye’nin, yüzyılın sonunda Osmanlı mirasının sorumlulukları ile tekrar yüzleşmek zorunda kaldığı ve bu yüzleşme ile birlikte Türk stratejik zihniyet ve kimliğinin yeniden şekilleneceği ifade edilmişti. Nitekim Davutoğlu’na göre 157 Özel, “Niçin Türk oldular?”, a.g.e., Sayı:57, Şubat 2008, s.18. 158 Özel, “Ulustan millete yükseliş”, a.g.e., Sayı:8, Ocak 2004, s. 25. 159 Davutoğlu, Stratejik Derinlik, s.102. 53 Türkiye “zengin tarihi birikimini, (…) etkin ve tutarlı bir iç siyasi yenilenme ile birleştirebildiği takdirde gelecek yüzyılda uluslararası konumunu güçlendirme ve kendi etki alanını oluşturma imkânına sahip olabilir.”160 Yeni bir sözleşme çerçevesinde iç siyasi bütünlüğünü sağlaması gereken Mümkün Türkiye’nin, yeni bir siyasi elit ve dinamik girişimci toplum zümreleriyle kader birliği edebildiği ölçüde ‘mümkün’ olacağı belirtilmiştir: “Yeni ekonomik gerçeklik, karşımıza takatten düşmüş bir siyasî elit (devlet) çıkarıyor: Halktan topladığı vergilerin üçte ikisini, sermaye sınıfını ayakta tutmak için harcamak zorunda kalan bir elit. Yeni jeopolitik gerçeklik, karşımıza kafası karışık bir siyasî elit çıkarıyor: Elli yıl ‘yanaşmalık’161 yaptığı süper gücün emperyal emelleri karşısında, müseccel emperyalist Avrupa’ya sığınmak zorunda kalan bir elit. Mümkün Türkiye, bu iki gücün kendi aralarındaki kapışmayı üstün bir diplomasiyle kendi lehine çeviren; bu arada kendi bölgesinin toparlayıcı gücü haline gelebilen Türkiye olacaktır.”162 Türkiye’ye önerilen vizyonun nasıl inşa edildiğine bakılacak olursa dergide paylaşılan bir kinaye açıklayıcı görünmektedir. İstanbul’un, Bursa’nın bir “çınar” ağacına, Ankara’nın ise bir “akasya” ağacına benzetildiği bu kinayede akasyanın Anadolu’yu bozduğu, Anadolu’da çınarın yeniden fark edilmesi gerektiği ifade edilmiştir: “Anadolu çınarı163 yeniden keşfediyor. İstanbul, Anadolu’yu.(…) Anadolu’yu Müslümanlaştıran bilge insanlar, dergâhlarını birer çınar ile ölümsüzleştirdiler.(…) Mekâna vurulan mühürdür çınar, zamana okunan içten bir dua. Serin bir gölgeliktir, derin bir rüya. (…) Akasyaların bozduğu Anadolu, çınarı yeniden keşfediyor. Akasya Ankara’dır, çınar Bursa ve İstanbul. Akasya bencidir, bir neslin ağacıdır. Çınar özgecidir, beşinci, onuncu, yüzüncü neslin gölgelenmesi içindir. Ankara Akasya’dır, sadece kendini gölgeler. İnsanı canlandırmaz, yutar. Anadolu çınardır, gölgesi dünyayı tutar.” 164 160 a.g.e., s. 78. 161 Siyasi elitin süper güce ‘yanaşmalık’ yapması, Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nun Sodom ve Gomore romanında yer alan karakterlerden Leyla ile İngiliz zabiti Jackson Read arasındaki ilişkiye benzetilmiştir. Bkz.: Mustafa Özel, “Sodom ve Gomore; Türkler Kim, Türkiye nereye?”, Anlayış Dergisi, Sayı:22, Mart 2005, s.27. 162 Özel, “Muhtemel dünyanın mümkün Türkiye’si”, a.g.e., Temmuz 2003, Sayı: 2, s.17. 163 Dergide, İstanbul çınara, Ankara ise akasya ağacına benzetilirken, Tarık Buğra’nın Yağmur Beklerken romanına göndermede bulunulmuştur. “Fasulye sırığı gibi akasyalar! Neye çınar değel de akasya dikerler? Çabuk böyür de ondan... görüversinler böyüdüğünü kendileri. Dedelerimiz yol kıyılarına, meydanlara, mesire yerlerine bizim için çınarlar, kestaneler, ardıçlar, gürgenler dikmiş; biz de parklara kendimiz için akasyalar dikiyoruz.” Bkz. Mustafa Özel, “Kadife devrimler, milliyetçilik ve kapı kulluğu”, a.g.e., Sayı: 23, Nisan 2005, s.27. 164 “Merhaba”, a.g.e., Sayı:4, Eylül 2003, s.1. 54 Derginin yayın hayatına ara vermesinden sonra Türkiye’nin gündeminde yer alan kimlik tartışmalarında ‘Türkiyelilik’ tahayyülünün ön plana çıktığı görülmektedir. Türkiye’nin etnik ve dinsel sorunlarını çözmek için bir ‘erime potası’ olarak da düşünülen Türkiyelilik tahayyülünün, dış politikada referans noktasını devletten medeniyete büyüten bir yenilenmeyi de beraberinde getirdiği ifade edilmektedir. Bu yenilenme uyarınca ulus devletin bir birim olarak varlığını sürdürdüğü ancak Türkiyelilik çerçevesinden Türkiye’nin yeni bir devlet kimliği etrafında inşa edildiği belirtilmektedir.165 Türkiye açısından bu kimlik arayışı, aynı zamanda iç politikada çokça tartışılan ve muhalefet tarafından dile getirilen bir konu olmuştur. Türkiyelilik tahayyülü, Anlayış dergisinde ‘kozmopolit demokratlık’ olarak nitelendirilmiş ve bu tahayyülün Türkiye için yeterli olamayacağı ifade edilmiştir. Derginin Türkiyelilik tahayyülüne yaklaşımı şu şekildedir: “Kimlik hususunda görünürde iki tercihimiz vardır: 1. Ulus-devlet anlayışını sürdürmek, fakat ‘Türkiyelilik’ veya benzeri bir kavram üreterek alt kimliklerin kendilerini ifade etmesine imkân vermek. Yani daha demokrat, çoğulcu, grup haklarına saygılı vb. olmak. 2. Bu kozmopolit demokratlıkla yetinmeyip, tarihin derinliklerinden süzülüp gelen ortak bir kimliği yeniden üretmek; tarihdaşlığı ete kemiğe büründürmek. Türkiye’deki insanların tarihdaşlık bağlamında Orta Asya’dan Balkanlara, Kafkasya’dan Yemen’e ve Kuzey Afrika’ya kadar geniş bir coğrafyadaki insan kütlesine karşı büyük bir sorumluluğu/yükümlülüğü vardır. (…) Komşularla sıfır sorun stratejisi, ortaya atıldığında birçok Soğuk Savaş kafalının ileri sürdüğü gibi ‘bir entelektüelin fantezisi’ değil, çeyrek asırdır süre gitmekte olan ekonomik ve kültürel bir açılımın, siyasal ifadesini bulmasıydı. Genç Türk girişimci ile genç Türk öğretmen el ele, Buhara’dan Nairobi’ye, Aşkabat’tan Dakar’a kadar geniş bir coğrafyada ‘Türk Yüzyılı’nın işaretlerini veregelmişlerdi zaten. Mesele yeni bir Osmanlıcılık filan değil, belki son temsilciliğini Osmanlıların yaptığı yeni bir ‘vermeyi bilen’ siyasa geliştirmektir.”166 Anlayış dergisinin, Türkiye’nin hem kendi bünyesindeki krizleri aşmasına hem de uluslararası düzendeki belirsizliklerin devam ettiği bir ortamda iddia sahibi olması için önerdiği dış politika vizyonunu Osmanlı tarihi mirasına atıfla inşa ettiği söylenebilir. 165 Murat Yeşiltaş, “Türk Dış Politikasında Yeni Dönem”, Siyaset Ekonomi ve Toplum Araştırmaları, Sayı:65, Ağustos 2014, s.6. 166 Mustafa Özel, “Kimlik, medeniyet ve siyaset”, Anlayış Dergisi, Sayı:80, Ocak 2010, s.18. 55 3.2.5. Mola: Ribat İhtiyacı Yedi yıllık yayın hayatı boyunca toplamda 84 sayısı yayınlanan Anlayış dergisi 2010 yılında, maddi sebepler de dâhil olmak üzere hareketini zorlaştıran nedenlerden167 dolayı yayın hayatına bir süre için ara verdiğini ilan etmiştir. Bu nedenler yüzünden “bir ribat ihtiyacı içinde olduklarını, bir çınar gölgesinde nefeslendikten sonra”168 yeniden yayın hayatına dönmeyi arzuladığını belirtmiştir: “Anlayış, 5M nazariyesiyle gün ışığına çıkmıştı: Mukadder, Muhtemel, Mevcut, Muhayyel ve Mümkün. İlahî düzende her şey mukadder olsa da, beşerî düzlem açık uçluydu. İnsanlar çaba ve dualarıyla birçok şeyi değiştirebilirdi. Bununla beraber, bazı şeylerin gerçekleşmesi, başka bazı şeylerin gerçekleşmesine nispetle daha Muhtemel’di. Anlayış’lı insanlar ‘bilineceği’ bilebilirdi. (…) Muhtemel’i öngöremeyenler, Mevcut’un mahkûmu olurdu. Varolan düzeni kutsar, hiçbir ‘iyi ve güzel’ alternatife kafa yormazdı. Buna canı sıkılan veya vicdanı başkaldıranlar ise Muhayyel’e kanat açardı. Süt ve bal ülkesine. Oysa Mümkün’e kafa yormalıydık. Mümkün, Mevcut’tan daha soylu, Muhayyel’den daha muhteşemdi. (…) Aradan 7 yıl geçti. Bilinebileceği ne kadar bildik? (…) Mevcut’un mahkûmu olmamak adına bazen Muhayyel’e doğru kanat çırptık; bazen de Mümkün’ün sınırlarını yokladık.”169 Kısaca özetlemek gerekirse, Anlayış Dergisi’nde, 21. yüzyılın başında uluslararası düzendeki belirsizlikler sebebiyle Türkiye’nin önemli bir yol ayrımında olduğu ileri sürülmektedir. Keza 20. yüzyılın başında ulus devlet olarak doğan Türkiye, yeni yüzyılın başında uluslararası düzendeki gelişmelere ve kendi bünyesindeki meselelere cevap vermekte zorlanmaktadır. Bu yol ayrımında derginin önerdiği dış politika vizyonunun, Türkiye’nin kuruluşunda ötekileştirdiği Osmanlı tarihi birikimini içerecek şekilde inşa edildiği söylenebilir. Önerilen bu vizyonda Osmanlıcılık ve İslamcılık siyasetlerinin dikkate alınması gerektiği sıkça ifade edilmektedir. Bu vizyonun oluşturulması için ise Türkiye’nin iç bütünlüğünü sağlayacak bir sözleşmenin önemine işaret edilmiştir. 3.3. İslamcılık-Muhafazakârlık-Milliyetçilik Değerlendirmeleri Ak Parti iktidarının ilk yıllarında kamuoyunda yer alan konulardan biri Ak Parti’nin İslamcılıkla olan ilişkisine dair tartışma olmuştur. Bu tartışmada kimileri Ak 167 Derginin hareketini zorlaştıran bu nedenler açıklanmamıştır. 168 “Merhaba”, a.g.e., Sayı:84, Mayıs 2010, s.3. 169 a.y. 56 Parti’nin İslamcı bir kimliğinin olduğunu ileri sürerken, kimileri Ak Parti’nin muhafazakâr demokrasiyi savunan bir parti olduğunu belirtmişlerdir. Ak Parti de kendisini kuruluş döneminde tanımlamış olduğu 2023 Siyasi Vizyonu’nda muhafazakâr demokrat bir kitle partisi olarak tanıtmıştır.170 Anlayış Dergisi’nin bu tartışmalara olan bakışını, önermiş olduğu dış politika vizyonu bağlamında analiz etmekte fayda vardır. Kimlik açısından derginin eleştirdiği konulardan bir tanesi muhafazakârlıktır. Bu açıdan dergide muhafazakârlık için yapılan tanımlara kısaca bakmak gerekmektedir. Bunlardan bir tanesinde muhafazakârlığın Türkiye özelinde İslamcılık ile liberalizm arasında cereyan ettiği belirtilmiştir: “İslamcılık, yüz yıllık bir siyasî duruşun etiketi. Muhafazakârlık, bazen utangaç İslamcılık, bazen atılgan liberallik. (…) Muhafazakâr Demokrasi ise çok bilinçli bir tercih: Hem İslamcılıkla irtibatı koparmıyor, hem iç ve dış güç odaklarıyla köprüleri atmıyor.”171 Muhafazakârlık kavramına ait dergide yer alan bir başka tanımlamada ise, kavramın Batı siyasal tecrübesinde neye tekabül ettiğini ve felsefi arka planını incelemeden yapılacak olan bir değerlendirme eksik bulunmaktadır: “Toplumsal ve siyasal anlamda sekülerleşmeyi mümkün kılacak ‘kitabı olmayan’ bir din anlayışının adıdır muhafazakârlık. (…) Olanca muhafazakârlığına, toplumsal değerlere yaptığı vurguya rağmen çıkarcılığı ve pragmatizmi elden bırakmayan bu çizgi, toplumsal yozlaşmayı yaygınlaştıran siyasal projeye dönüşmekte gecikmeyecektir.”172 Ak Parti iktidarının kendine meşru bir taban oluşturmak için muhafazakârlığı kullandığı dergide eleştirilen noktalardan birisidir. Ak Parti’nin savunduğu muhafazakâr demokrasi anlayışı eleştirilerek muhafazakârlığın çağrışımlarının ne olduğu vurgulanmış ve muhafazakâr demokrasiye yönelik açıklamalar getirilmiştir. Bu eleştiriler derginin 21. yüzyıl dış politika vizyonu bağlamında kimlik anlayışına ilişkin fikir verecek niteliktedir: 170 “2023 Siyasi Vizyon”, (Çevrimiçi) https://www.akparti.org.tr/parti/2023-siyasi-vizyon/, Erişim Tarihi: 01.06.2019. 171 “İslamcılık ve Muhafazakâr Demokrasi”, a.g.e., Sayı:31, Aralık 2005, s.41. 172 Akif Emre, “Toplum mühendisliği projesi olarak muhafazakârlık”, a.g.e., Sayı:9, Şubat 2004, s.28. 57 “ (…) muhafazakâr demokrasi anlayışını mutlaklaştırmanın, bir ‘üst kimlik’ olarak yansıtmanın, bu kimliğin merkezine temelde Amerikan tarzı bir neo-muhafazakârlığı niteleyen muhafazakârlık sözcüğünü yerleştirmenin ne anlama geldiğini çok iyi kavramak gerekiyor. AKP’nin ideologları, hâlâ bu kimliğin ne olduğunu değil, ne olmadığını; daha doğrusu ne olmaması gerektiğini tartışmaya devam ediyorlar. Hatta ‘yanlış yerlerde’ kalmaya devam edenleri de yanlarına çağırıyorlar. Muhafazakâr demokrasi tartışmasını yalnızca siyasal kültüre ilişkin bir problematik olarak değerlendirmek doğru değil. Bu tartışma, AKP’nin gerçekleştirmeye çalıştığı toplum ve kültür projesinin çok açık bir yansımasıdır. Bu proje içerisindeki en merkezî unsur, modernleşme ve Batılılaşma ilişkisini yorumlama tarzıdır. (…) Sorun, AKP’nin modernleşme projesine bakışı ile ilgilidir. AKP ‘kendisi kalarak’ modernleşmeyi seçebilmiş olsaydı, “çoğul modernlikler”den bir modernlik üretebilirdi. Oysa modernleşme ve küreselleşme gibi değerleri kendi durduğu noktadan tanımlamak yerine, kendisini bu değerlere göre tanımlamış ve alelacele bunun felsefesini üretmeye soyunmuştur.” 173 Dergide Ak Parti’nin kuruluşunda muhafazakâr demokrat kimliği benimsemesine eleştiriler getirilmiştir.174 Muhafazakârlık kavramına ilişkin yapılan değerlendirmelerde muhafazakârlığın kendine has hiçbir değerler sistemi üretmediği vurgulanmaktadır.175 Ak Parti’nin İslamcılık, muhafazakârlık ve demokrasiyle olan ilişkisi sorgulanarak; muhafazakâr demokrat kimliği benimseyerek iktidara hızlı bir şekilde yükselen bu hareketin aynı zamanda İslamcılığa siyasî taleplerde bulunmayan ve kültürel sistem öngörmeyen bir yol haritası çizdiği ifade edilmektedir: “Muhafazakâr demokrasi, Ak Parti’nin İslamcılıkla yüzleşme girişimidir ve gücünü de buradan almaktadır. (…) Ancak tüm bunların yanında muhafazakâr demokrasi kuramının icadı hâlihazırdaki İslamcı gündem ve birikimin yeniden biçimlendirilmesini de içeren bir projeydi. (…) Bunun Ak Parti açısından bir çelişki olduğunu kim iddia edebilir? Zira Ak Parti, gücünü tam da buradan aldığının bilincinde. Ak Parti, 28 Şubat iradesinin doğrudan karşısına aldığı bir siyasî geleneğe mensup isimlerin kurduğu bir parti. Bu isimler, siyasete ‘biz oyunun kurallarını biliyoruz’ diyerek başladılar ve ilk siyasî başarıları sistemin ötekileştirdiği bir partiyi çökertmek oldu. (…) ‘Oyunun kurallarını biliyoruz, kendimizi ve rakiplerimizi tanıyoruz’ diyenler, iktidara geldikten sonra ‘oyun yok, devlet var!’ nidaları atmaya başladılar. (…) Ak Parti, İslamcı olmayan hâli ve muhafazakâr demokrat kimliğiyle, aslında son derece çelişkili bir biçimde, ekonominin alanına girmekten imtina eden, siyasî taleplerde bulunmayan ve kültürel bir sistem öngörmeyen bir İslamcılık önerisinde bulunmuş olmaktadır.” 176 173 Fahrettin Altun, “AKP ve Muhafazakâr Demokrasi”, a.g.e., Sayı:9, Şubat 2004, s.33. 174 Yasin Aktay, “İkrar ile inkâr arasında Ak Parti’nin kimliği”, a.g.e., Sayı: 31, Aralık 2005, s.51-54. 175 M. Akif Kayapınar, “Muhafazakârlık neyi muhafaza eder?”, a.g.e., Sayı: 9, Şubat 2004, s. 30. 176 Altun, “İslamcılığın Muhafazakâr Demokrasiyle İmtihanı”, a.g.e., Sayı:31, Aralık 2005, s.42. 58 Dış politika açısından bakılacak olursa, Ak Parti’nin, Refah hareketinin iç ve dış kuşatma altında kaldığını göz önünde tutarak kuruluşundan itibaren iç ve dış odaklarla uzlaşma aramayı tercih ettiği belirtilmektedir. Derginin bazı içeriklerinde, Ak Parti’nin ‘değişme’ söylemine bağlı olarak iç ve dış kuşatmayı yarmak istediği vurgulanmıştır. Bu değişme söyleminin ileride nasıl bir sonuç doğuracağı, iç ve dış gelişmelere göre bağlı olarak ortaya çıkacağı ifade edilmiştir: “Ak Parti öncüleri, aslî tabanlarının ‘gönülden değişmeme’, iç-dış odakların ise ‘gönülden değişme’ beklentisine muhataplar. Aslî tabanlarıyla bağlarını koruyabildikleri ölçüde bir zihniyetin yerel ve küresel şartları dikkate alarak süregiden biçimi olacaklar; iç-dış güç odaklarının değişme talebi sonuç aldığı ölçüde de ‘yeni bir zihniyet-çizgi’ olarak yürüyecekler. Doğrusu, bu yeni çizginin ne tür bir nitelik arz edeceği tam olarak kestirilemez; çünkü bu olay, ‘değişim’ sürecinin nerede duracağı ve iç-dış odakları hangi ‘değişim süreci’nin tatmin edeceğiyle ilgili.”177 Derginin kimlik meselesine olan yaklaşımında ele aldığı diğer bir husus milliyetçilik ve ulus devlet üzerinedir. Milliyetçiliğin ve ulus devlet anlayışının Türkiye'ye uygun olmadığı, Türkiye'nin farklılıkları bünyesinde barındırmaya alışkın bir ülke olduğu ifade edilmektedir. Etnik milliyetçi çatışmaların yoğun bir şekilde yaşandığı 2000’li yılların başında ulus devletlerin homojenleştirme stratejileri de etnik temelli iddiaların kavgasını vermek de dergi tarafından eleştirilmiştir. Derginin milliyetçilik ve ulus devleti ‘düşman kardeşler’ olarak nitelendirmesi söz konusudur.178 Derginin içeriklerinde Türkiye'ye Osmanlı Devleti dönemindeki gibi farklılıkları içeren bir yapının uygun olduğu yönünde vurgular yer aldığı görülmektedir. Tarihçi Kemal Karpat ile yapılan bir söyleşinin dergiye taşınması noktasında dikkat çeken konulardan birisi de Türkiye'nin sorunlarının kaynağının Cumhuriyet dönemiyle birlikte ortaya çıkan ‘ırkçı milliyetçilik’ olduğu görüşüdür. Milliyetçiliğin Türkiye'yi belirli sınırlara hapsettiğinin vurgulandığı söyleşide aynı zamanda Türklüğün bir ırk olarak değil bir kültürel mesele olarak anlaşılması gerektiği dile getirilmiştir.179 Günümüzde Türkiye'nin ırkçı milliyetçilik üzerine inşa edilmesinin 177 Ahmet Taşgetiren, “Muhafazakâr Demokrasi’nin içi yeterince dolu değil”, a.g.e., Sayı:31, Aralık 2005, s.55. 178 İsmail Yaylacı, “Düşman Kardeşler: Milliyetçilik ve Ulus Devlet”, a.g.e., Sayı: 23, Nisan 2005, s.44. 179 Mücahid Eker, “Sorunlarımızın Kaynağı Cumhuriyetin Irkçı Milliyetçiliği”, a.g.e., Sayı:80, Ocak 2010, s.32. 59 yanlış olduğu vurgulanarak her şeyden önce tarihin bunu reddedeceği ifade edilmektedir: “ (…) düzen kurucu işlev görmekten aciz olan milliyetçilik, yarattığı mikro ve makro çatışmalarla, insanî değerlerden yoksun küresel düzeni, insanlık için sahte bir kurtuluş ümidi haline getirme işlevi görüyor. Hâlbuki -inşa edilen ulusun değil- sahici milletin yurdu tarihtir. Dünyanın kurtuluşu, ırk ve kültür temelinde çatışmada değil, ortak tarih bilincinde toparlanmadadır. Tarih bilincinin temel kaynağı ise dindir.”180 Ak Parti iktidarında İslamcılık, muhafazakârlık, liberalliğin kimlik oluşturma konusunda öne çıktığı ifade edilen dergide, değişen koşullarla birlikte Ak Parti’nin söylemlerine milliyetçiliğin de girdiği ancak bu keşfin bilinçli bir arayışla değil, gündelik politikaların zoruyla elde edildiği ve bunun iç politikada kısa vadede olumlu etkilerinin hissedildiği belirtilmektedir.181 Dergiye göre Milliyetçilik ile İslamcılık arasındaki fark şu şekilde açıklanmıştır: “Milliyetçilik ile İslamcılık arasındaki en ayırt edici husus, bütün bir İslam dünyasına Türkiye’nin doğal liderliğinde birleşecek ‘tabi’ler olarak bakmakla Türkiye’yi bütün bir İslam dünyasının dikkate değer bir parçası olarak görmek arasındaki farktır.”182 3.4. Dış Politika Değerlendirmeleri Anlayış dergisinin dış politika değerlendirmeleri çalışmanın bu kısmında incelenecektir. Bu kapsamda yapılacak olan incelemede derginin medeniyetler çatışması/ittifakı tartışmalarına, Batıyla olan ilişkilere, Orta Doğu’ya ve Balkanlara bakışına yönelik değerlendirmeleri analiz edilecektir. Bu değerlendirmelerde yer alan örnekler, Anlayış dergisinde dış politika vizyonunun nasıl inşa edildiğini göstermesi bakımından önem arz etmektedir. İncelenecek olan konu başlıklarına geçmeden önce derginin dış politika yaklaşımına ilişkin dikkat çeken bazı hususları belirtmek yararlı olacaktır. Bunlardan ilki derginin ‘mevcut’ dünya düzenine yoğun eleştiriler getirmesidir. Derginin bazı sayılarında kapak sayfasında dünya düzenine getirilen eleştirilerin olması bunu destekler niteliktedir. Uluslararası düzende değer temelli bir sistemin oluşturulması 180 “Millet, Milliyetçilik ve Din”, a.g.e., Sayı: 23, Nisan 2005, s.43. 181 M. Mücahit Küçükyılmaz, “Ak Parti Dördüncü Eğilimini Buldu!”, a.g.e., Sayı:41, Ekim 2006, s.61. 182 Yücel Bulut, “Türkiye’de din ve milliyetçilik”, a.g.e., Sayı: 23, Nisan 2005, s. 53. 60 gerektiği ve uluslararası düzende ahlaki değerlerden yoksun olunması sebebiyle mevcut dünya düzeninin çözülme süreci içerisine girdiği belirtilmektedir. Çözülme süreci içine giren mevcut düzende Türkiye'nin dış politikasında nelerin ön planda olması gerektiğine dair işaretler içermesi bakımından bu hususlar önemlidir: “Çözüm yeniden değerlere dayanan, adil, ahlaki ve insanî bir düzenin inşası. Geçmişinde hem ahlaki hem gerçekçi, değer eksenli ama hukukun şekillendirdiği, bundan dolayı da farklılıkları bünyesinde barındırmayı başarmış bir düzeni gerçekleştirmiş olan Türkiye, bu inşada etkin bir yer alabilir.” 183 Anlayış Dergisi’nin dış politika değerlendirmelerinde dikkat çeken bir diğer husus dergide Türkiye'nin dış politikasıyla ilgili olan içeriklerinde Orta Doğu’daki ülkelere daha çok yer verilmiş olmasıdır. Bu durum, derginin yayınlandığı dönemde gündemin Orta Doğu ile ilgili olmasına bağlanabilir. Ancak, misyonu ‘dünyayı Türkiye'ye, Türkiye'yi dünyaya taşımak’ olan Anlayış dergisinin misyonu düşünüldüğünde bir eksiklik olarak görünmektedir. Bu açıdan, Anlayış dergisinde özellikle Orta Doğu bölgesindeki ülkelerle dini ve tarihi bağın üzerinde durarak Türkiye'nin öncü rolüne dikkat çektiği görülmektedir. İlerleyen bölümlerde detaylandırılacağı gibi Anlayış dergisi Türkiye'nin dış politikada Orta Doğu’da öncü rol üstlenebilecek potansiyelini vurgulamaktadır. 3.4.1. Medeniyetler Çatışması/İttifakı Değerlendirmeleri 11 Eylül olaylarından sonra gündemde olan bir diğer önemli madde medeniyetler çatışması tezine karşılık geliştirilen medeniyetler ittifakı tezi olmuştur. Derginin bu tezlere ilişkin görüşlerine ve medeniyet, çatışma, ittifak, diyalog gibi kavramları nasıl değerlendirdiğine açıklık getirilmeye çalışılacaktır. Medeniyetler çatışması tezine göre Batı ülkeleri ayrıcalıklı toplumlar olarak görülmekte iken Türkiye gibi İslam ülkeleri geri kalmış, Batı medeniyetine ulaşamamış toplumlar olarak nitelendirilmiştir. 11 Eylül olayları sonrasında AB özellikle İKÖ ile ilişkiler kurarak medeniyetlerin çatışmasından ziyade medeniyetlerin 183 “Uluslararası Düzen Çözülüyor”, a.g.e., Sayı:5, Ekim 2003, s.33. 61 ortak mirasına vurgu yapan sağduyulu ve ileriye dönük bir tutum184 benimserken, ABD’nin medeniyetler çatışması tezinden hareketle özellikle İslam dünyasını hedef gösterme çalışmalarının arttığı vurgulanmıştır: “Özellikle 11 Eylül 2001’den sonra, cereyan eden olaylar, Batı’nın ideolojik savaşı başlattığını gösteriyor. Artık Batılı güçler, sağ ve sol kanatlara hücum etmiyorlar; tersine merkeze, ‘otağ-ı humâyun’un bulunduğu merkeze saldırmaya başladılar. İslam’ın tevhid ilkesinin çoğulcu bir siyasi rejime engel olduğunu söyleyen Latin Amerikalı yazar ile Müslümanların ‘şehit’ inancının savaşı [terörü!] körüklediğini iddia eden Hintli-Amerikalı yazarın maksadı aynı: İslam’ın temel ilkeleri ve kavramlarını vurmak...”185 Anlayış dergisinin medeniyetler çatışmasına olan yaklaşımını iki cümlede özetlemek mümkündür. Medeniyetler çatışması şöyle ifade edilmiştir: “Medeniyetler çatışması uzun zamandır İslam ülkelerini sömürmek için kullanılan bir Amerikan ideolojisidir. Aynı zamanda çatışmayı kışkırtmak için kullanılan haince bir tezdir.”186 Bu sebeple Anlayış dergisinin medeniyetler çatışmasına olan yaklaşımına ilişkin daha fazla yer verilmesine gerek görülmemiştir. Bununla birlikte derginin medeniyetler ittifakına olan yaklaşımından bahsetmek gerekmektedir. Medeniyetler çatışmasına karşı geliştirilen medeniyetler ittifakı tezi dünya üzerindeki medeniyetlerin birbiri ile işbirliği içerisinde olması ve karşılıklı saygı esasına dayanmaktadır. İspanya ve Türkiye tarafından başlatılan ve ardından Birleşmiş Milletler tarafından benimsenerek bir girişim halini alan medeniyetler ittifakının amacı şu şekilde açıklanmıştır: “Müslüman ülkeler ile Batılı toplumlar arasında görülen karşılıklı şüphe, korku ve kutuplaşma ortamının, çeşitli aşırı unsurlarca istismar edilmesi karşısında İttifak, ilk aşamada uluslararası istikrarı tehdit edebilecek dereceye yaklaşan bu durumun daha da kötüleşmesini ancak kapsamlı bir koalisyonun önleyebileceği anlayışından hareket etmiş ve kültürler arasında karşılıklı saygı yoluyla bu eğilime karşı koymayı amaçlamıştır”.187 184 K. Zafer Şen, “Avrupa Birliği’nin İslam Dünyasıyla İlişkileri”, a.g.e., Sayı:6, Kasım 2003, s.58. 185 İhsan Fazlıoğlu, “İdeolojik savaş başladı mı?”, a.g.e., Sayı: 1, Ocak 2003, s. 80. 186 Altun, “Medeniyetler Çatışması Haince Bir Tezdir”, a.g.e., Sayı:30, Kasım 2005, s.38. 187 “Medeniyetler İttifakı Girişimi” (Çevrimiçi) http://www.mfa.gov.tr/medeniyetler-ittifakigirisimi.tr.mfa , Erişim Tarihi: 07.04.2019. 62 Medeniyetler çatışmasının eleştirildiği kadar medeniyetler ittifakının da eleştirildiği Anlayış dergisinde ittifakın ortaya çıkışı şu şekilde yorumlanmıştır: “İslam medeniyetine tarihte en büyük darbeyi indirmiş olan İspanya’dan hareketle, bir ‘Medeniyetler İttifakı’ söylemi dünyaya yayılmaya başladı.”188 Medeniyetler çatışması tezinin yumuşamasıyla birlikte ortaya çıkan Medeniyetler İttifakı girişimine yönelik de dergide tedbirli ve çekingen bir yaklaşım içinde bulunulmuştur: “Medeniyetler arasında uzlaşmaz bir çatışmayı politik olarak araçsallaştıranlara karşı ittifaktan, diyalogdan bahsediliyor. Diyalog nedir? Monoloğun hilafına, iki tarafın da konuşması. Bir hesaplaşma ise herkesin eteğindekini dökmesi, ilan-ı aşk ise mukabelenin devreye girmesi vs. Bir dönem görücü usule karşı “konuşarak evlenmek” diye tabir edilen bir nevi flört, daha “Avrupaî” olduğu için adeta propagandası yapılan bir uygulamaydı. Buradan hareketle gündemde olan medeniyetler arası diyaloğu da evlilik öncesi “konuşma” ya da flört olarak mı değerlendirmeliyiz? Yoksa artık evlilik ‘out’, süresiz bir flört müdür hedeflenen? ‘Baştan çıkarıcı’nın peşinde, hiç bir gelecek vaat etmediğini bile bile gününü gün etmek midir?”189 Anlayış dergisinde uluslararası desteği zayıf ve yaptırım gücü net olmayan medeniyetler ittifakı girişiminin içerikten çok iyi niyet temennilerinde bulunan bir oluşumu andırması dolayısıyla başarı şansının oldukça düşük olduğu belirtilmiştir. İslam dünyası ve Batı arasındaki ilişkilerde tarihsel önyargılar, kuşku ve güvensizlik var olduğu müddetçe medeniyetler arasında bir diyaloğun dahi olamayacağı ifade edilmiştir.190 Medeniyetler ittifakına yönelik yapılan tartışmalarda “İttifak yapabilmek için önce ortada medeniyet diye bir şeyin olduğu üzerinde anlaşmamız gerekiyor”191 şeklinde bir yorumda bulunulmuştur. Medeniyetler İttifakı girişimine yönelik olarak yapılan eleştirilerin yanında, girişimin Türkiye’nin dış politikası açısından önemli kırılmalara işaret ettiği dile getirilmiştir. Türkiye’nin gerek İslam dünyasında öncü bir rol üstlenmesi gerek AB üyelik sürecinde kendisine avantaj sağlaması noktasında bu girişimin etkili olabileceği ifade edilmiştir: 188 “Medeniyetler İttifakı”, a.g.e., Sayı:72, Mayıs 2009, s.43. 189 Nazife Şişman, “Medeniyetler arası evlilik mümkün mü?”, a.g.e., Sayı: 33, Şubat 2006, s.81. 190 Sadık Ünay, “Medeniyetler İttifakı ne kadar gerçek?”, a.g.e., Sayı: 72, Mayıs 2009,s. 50-52. 191 İbrahim Kalın, “İttifak için önce medeniyet lazım”, a.g.e., Sayı: 72, Mayıs 2009, s.44. 63 “Cumhuriyet’in kuruluşundan itibaren Batı’ya dönük bir politika izleyen ve İslam ülkelerine mesafeli duran dış politik tavır, bu ittifak girişimiyle altüst edildi. Böylesi bir girişimin öncülüğünü üstlenmek bir anlamda İslam dünyasının sözcülüğüne girişmek anlamına geldiğinden proje, dış politika alanında ciddi bir konum değişimine işaret ediyor. Bu da Türkiye’nin bölgesel güç olma söyleminin altını dolduran bir husus. Yine bu inisiyatife Türkiye, süper güçlerden bağımsız bir şekilde tarihinde ilk kez küresel bir oluşumun önderliğini üstlenerek ‘yeni bir güç olma’ söylemini bir başka noktadan da desteklemiş oldu.”192 Bir başka değerlendirmede medeniyetler ittifakı söylemi sayesinde Türkiye’nin Batı ile ilişkilerini yeniden tanımladığı ve kendisine uluslararası ilişkilerde merkezi bir misyon kazandırdığı belirtilmiştir. Medeniyetler İttifakı ile, cumhuriyetin ilanıyla birlikte Türkiye’nin ulaşmaya çalıştığı Batı medeniyetinin anlamının da yeni bir psikoloji ile yeniden belirlendiği ifade edilmiştir: “Ak Parti Batı’yla ilişkilerin derinleşmesi konusunda adımlar atarken, bunu Türk dış politika söyleminde Batı’nın anlamını dönüştürerek gerçekleştirdi. Ak Parti döneminde Batı olduğu yerde kalırken, Türkiye’nin Batı’ya karşı kendini konumlandırışı, daha doğrusu psikolojisi değişti. Türkiye artık Batı’yı ulaşılması gereken bir medeniyet hedefi değil, medeniyetler diyaloğunda bir muhatap olarak görüyor. Bu, Türk dış politikasında son bir buçuk asırda gerçekleşen en önemli psikolojik dönüşüm. (…) Son bir buçuk asırdır Türkler Avrupa’yı yegâne olduğu farz edilen Medeniyet’in merkezi olarak gördüler ve ona ulaşmaya çalıştılar. Son altı yıldır Türkiye yine Batı’ya ulaşmaya çalışıyor; fakat bunu yeni bir psikoloji ile yapıyor. Medeniyetler İttifakı projesiyle Türkiye, Avrupa’ya ‘Seni kendime bir diyalog muhatabı olarak kabul ediyorum; çatışmayalım, konuşalım; asimile değil, entegre olalım’ mesajı veriyor.”193 Türkiye’nin kendi medeniyet kimliğinin bilincinde olduğu ve Batı medeniyetinin anlamının yeniden belirlediği bir noktada, derginin içeriklerinde, Batı’nın medeniyet seviyesine ulaşılmak istenmesinin bir sonucu olarak Türk dış politikasında belirleyici olan Batıcılık ilkesinin de anlamının yeniden belirlenmesi gerektiğinin ifade edildiği görülmektedir. 192 Ali Balcı, “Medeniyetler İttifakı: Problemler, Açmazlar, Hayaller”, a.g.e., Sayı: 72, Mayıs 2009, s. 50. 193 Hasan Kösebalaban, “Türkiye’nin yeni dış politika doktrini: Medeniyetler İttifakı”, a.g.e., Sayı: 72, Mayıs 2009, s. 53. 64 3.4.2. Batı Değerlendirmeleri Batıyla olan ilişkilere bakış konusunda Anlayış dergisinin değerlendirmeleri araştırılırken AB ile ilişkiler ve ABD ile ilişkiler konularına farklı başlıklar altında yer verilmesi suretiyle ilerleme kaydedilecektir. Türkiye'nin Batı ile ilişkileri Cumhuriyet döneminin başlangıcından itibaren Batı ülkelerinin örnek alınması hedefine dayanmaktadır. Türkiye'nin Batı ile olan ilişkilerinde Soğuk Savaşın başlaması ile birlikte oluşan iki kutuplu düzende Batı bloğuna yaklaşmasına uzanan ilişkiler vardır. İkinci Dünya Savaşı sonrası Sovyetler Birliğinin Türkiye'den toprak ve Boğazlarda üs talebinde bulunması, Türkiye'nin tercihini Batı bloğundan yana kullanmasında etkili olmuştur. Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından Türkiye bölgesini yeniden keşfetmiş ve bu doğrultuda 1990’lı yıllar boyunca dış politikada çeşitli vizyon arayışlarına girmiştir. Ahmet Davutoğlu tarafından çizilen yeni Türk dış politikasının Batı ülkelerinde ve Türkiye’de yeterince anlaşılamadığı yeni dünyanın yeni Türkiye’si konusunda işlenmiştir. Dünyanın tek kutuplu bir hal aldığı ve bunun sürdürülebilir olmadığının vurgulandığı dergiden, Türkiye'nin dış politikasında zaman, mekân, tarih ve coğrafya bileşenlerinden faydalanması gerektiği ifade edilmiştir. Dergide Türkiye'nin Batıyla ilişkileri ve dış politikası konusunda Türkiye'nin daha fazla söz sahibi olmaya başlayan bir ülke olduğu söylenmektedir. Anlayış dergisi bu durumu şöyle açıklamaktadır: “Eski dünya tek kutupluydu. Çift kutupluluk bir görüntüden bir maskeden ibaretti. Türkiye, bu şaşı gözlere çift gözüken tek kutuplu dünyanın edilgen bir parçasıydı. Halkına ve komşularına karşı huysuz, merkeze karşı pasif! Soğuk Savaşın sonu, bir anlamda tek kutupluluğun sonuydu. Eski dünyanın pasif bölgesel gücü Türkiye, yeni dünyada aktif olmaya mecbur ve mahkûmdu. Fakat ‘tarihi derinliğe’ sahip bölgesel güç, ister istemez küresel bir oyuncu haline geliyordu. Henüz küresel bir güç olmasa da küresel bir oyuncu! (…)Türkiye’nin küresel oyuncu rolünün içeride ve dışarıda sayısız gerilimlere yol açması kaçınılmazdı. Dış gerilimler sırasıyla ABD, AB ve bölge ülkeleriyle (bilhassa Rusya, İsrail ve İran); iç gerilimler ise Köktendinci Laikler, Köktenırkçı Türkçüler ve Gücün Büyülediği Dindarlar ile olacaktı. Oldu.”194 194 Özel, “Yeni Dünya’nın Yeni Türkiye’si”, a.g.e., Sayı:79, Aralık 2009, s.17. 65 Bu ifadelerden hareketle derginin söyleminde Türkiye'nin öncelikle küresel oyuncu, sonrasında ise küresel güç olmayı hedeflemesi gerektiği anlaşılmaktadır. Bu hedef doğrultusunda yapılan bir başka değerlendirmede dönemin Dışişleri Bakanı Abdullah Gül ile yapılan söyleşi dergiye taşınmıştır. Bu söyleşi de Gül, Türk dış politikasının temel alması gereken üç unsuru olduğunu vurgulamıştır. Bu üç unsur, dinamik ve çok boyutlu bir dış politika anlayışı, ilk etapta bölgesel ardından küresel etkinlik kazanmayı hedefleyen bir stratejik planlama ve uluslararası toplumun saygın bir üyesi olarak şeffaf bir yönetim oluşturmak şeklinde özetlenmiştir. Gül, Türkiye’nin dış politikada yaptığı açılımları şu şekilde değerlendirmiştir: “Dış politikayı hâlâ eski dönemin parametreleriyle okumaya çalışanlar yeni durumu anlayamıyor ve hata yapıyor. Soğuk Savaş döneminin tek boyutlu politika anlayışı da, stratejik konumu pazarlayarak statükoyu muhafaza etme perspektifi de geçmişte kaldı. Bunlarla bugünün dünyasında ayakta kalmanız mümkün değil. Israr ederseniz bedel ödersiniz. Artık bağımlılık teorisi de, bağımsızlık teorisi de tek başlarına açıklayıcılıklarını kaybetti. Her şeyinizle bir tarafa bağlanarak tek boyutlu bir politika izleme konforu kalmadığı gibi, dünyayı yok sayarak kendi burnunuzun dikine gitme şansınız da söz konusu değil. Şimdi hâkim olan görüş, karşılıklı bağımlılık içinde bütün tarafların kazançlı çıkacağı bir ortaklık sistemini kurmak.”195 Dergide 21. yüzyıl Türkiye’si için inşa edilen vizyonunda statükoculuk yerine çok boyutlu ve aktif bir dış politika anlayışının benimsenmesine vurgu yapıldığı görülmektedir. 3.4.2.1. Avrupa Birliği ile İlişkilere Bakış 2002 yılının Kasım ayında iktidara gelen Ak Parti’nin Batı ile olan ilişkileri ikinci plana atması ve Orta Doğu ülkelerinin liderliğini üstlenmesi beklenmiştir. Ancak Ak Parti hükümeti beklentilerin aksine AB ile olan ilişkilerde aktif bir şekilde davranmıştır. Türkiye'nin dış politikada AB’yle aktif bir biçimde ilişki içerisinde olması hem Türkiye'de hem de Avrupa’da geleneksel anlayışların sarsılmasını beraberinde getirmiştir. Derginin yapmış olduğu değerlendirmeler açısından bu durum ele alındığında ise ilişki geliştirilmesinin kolay olduğu, zor olanın ise özgün medeniyet iddiasının göz ardı edilmeksizin bu durumun devam ettirilmesi olduğu vurgusu ön plana çıkmaktadır.196 Türkiye'nin Batı ile olan ilişkilerinde Batı medeniyetini 195 Yalçın Çetinkaya, “Türkiye küresel barışın teminatıdır”, a.g.e., Sayı:13, Haziran 2004, s.35. 196 Kösebalaban, “Kimlik ve çıkarlar arasında AKP dış politikası”, a.g.e., Sayı:7, Aralık 2003, s.30. 66 benimsemek yerine kendi özgün medeniyetini süreçlere yansıtmanın gerekliliğini gösteren bu durum, aynı zamanda dış politikada derginin medeniyetin özgünlüğüne verdiği önemin bir yansıması olarak görünmektedir. Ak Parti hükümetinin göreve gelmesinin üzerinde henüz bir yıl geçmişken böyle bir değerlendirme yapılması ve özgün medeniyete dikkat çekilmesi, derginin AB ile olan ilişkilere yaklaşımını göstermesi bakımından dikkate alınmak durumundadır. Anlayış dergisinde Türkiye ve AB’nin birbirine ihtiyacı olduğu düşüncesi ifade edilmiştir. Türkiye ve AB arasında bir gerilim yaşanması için herhangi bir olağandışı gelişme olmadığı şu şekilde ifade edilmiştir: “Avrupalılar içeride Almanlarla yaşamaya ne kadar mecbursa, dışarıda Türklerle yaşamaya o kadar mecburdurlar”.197 Bu ifade, derginin Türkiye ve AB arasındaki ilişkilere bakış açısını göstermesi açısından önemli bir örnektir. Sebahattin Zaim ile yapılan bir söyleşide ise Türkiye-AB ilişkilerinin değerlendirilmesi şu şekildedir: “Türkiye’nin AB macerası, 59’dan beri devam eden bir hikâyedir. Ben buna şu adı koydum: Bir tereddüdün romanı. İki tarafta da tereddüt hâlâ devam ediyor ve edecek de. Ama hani can ile canan birbirinden vazgeçemezmiş ya, o hâl de devam ediyor. Her iki taraf da tam bir hulûs-i kalple bu işe el atmış değil; şartların zorlamasıyla böyle bir harekete girişilmiş.”198 Bu ifadelerden dergiye göre Türkiye ile AB arasında şartların zorlamasına bağlı olarak geliştirilmek zorunda kalınan mecburi bir ilişkiden bahsedildiğini belirtebiliriz. Bununla birlikte Anlayış dergisinde uluslarüstü bir örgütlenme modeli olarak AB’yi değerlendirmeye alan içeriklere yer verilmiştir. Dergide AB ile ilgili değerlendirmeler temel olarak üç eksende yapılmaktadır: Ekonomik ve siyasal eksende, stratejik eksende ve kültürel eksende. Ekonomik ve siyasal eksende, AB ekonomik ve parasal birlik kurma teşebbüsünün uluslarüstü örgütlenme tipi olarak ileri bir örnek olmasına rağmen hâlâ tam anlamıyla nihai yapısına kavuşamadığı belirtilmektedir.199 Stratejik eksende, küresel düzenin belirleyici bir aktörü olma yolunda ilerleyen AB’nin üye ülkelerin milli çıkarları ile Birliğin genel çıkarlarını uzlaştırmada sorunlar yaşadığı ifade edilmiştir. Kültürel 197 Özel, “Yeni Dünya’nın Yeni Türkiye’si”, a.g.e., Sayı:79, Aralık 2009, s.18. 198 Mücahit Küçükyılmaz, “AB-Türkiye: Bir tereddüdün romanı”, a.g.e., Sayı:21, Şubat 2005, s.36. 199 Tayanç Ahmet Gündüz, “Ekonomik ve Parasal Birlik”, a.g.e., Sayı:3, Ağustos 2003, s.42-44. 67 eksende ise farklı tarihi ve kültürel geçmişe sahip olan devletleri Avrupalılık üst kimliğinde bir arada tutmanın AB’nin yüzleşmek zorunda kaldığı önemli bir sorun olduğu vurgulanmaktadır.200 Dergide AB-Türkiye ilişkileri de aynı düzeyler de değerlendirilmiştir. Bu değerlendirmeler kısa vadede ekonomik ilişkiler düzeyinde, orta vadede stratejik güç arayışı düzeyinde ve uzun vadede iki medeniyet arası yüzleşme düzeyinde yapılmıştır. Kısa vadede, ekonomik ilişkiler düzeyinde büyük bir pazarın üyesi olmanın Türkiye için sınırlı ama yararlı bir avantaj sağlayacağı savunulmaktadır. Stratejik düzeyde ise, Türkiye’nin AB üyesi olmadan da Avrupa’ya yakın olmanın Türkiye’ye büyük yarar sağlayacağı vurgulanmaktadır. Türkiye’nin orta vadede stratejik düzeyde AB ile ABD arasında bir denge kurması, Türkiye’yi tek merkeze olan bağımlılıktan kurtarabilecektir. Uzun vadede medeniyetler arası yüzleşme düzeyinde ise, Türkiye AB ilişkilerinin riskli ama aynı zamanda heyecan verici sonuçlara gebe olduğu ve AB üyesi olsa da olmasa da Türkiye’nin Avrupa medeniyeti ile hesaplaşmasının derin bir mesele olarak devam edeceği vurgulanmıştır. Türkiye AB ilişkilerini bu kapsamda değerlendiren Anlayış dergisi AB’nin dünya siyasetinde önemli bir yeri olmadığını şu şekilde ifade etmiştir: “Avrupa siyasî bir cücedir. Biraz açalım. Avrupa’nın önemli bir ekonomik güç haline geldiğine şüphe yok. (…) Ne var ki, bu ekonomik güç, siyasî-askerî destekten yoksundur. Dolayısıyla, Avrupa dünya siyaset sahnesinin, hatta Avrupa siyaset sahnesinin ciddiye alınabilecek bir oyuncusu değildir. Bir şeyler fısıldamakta, fakat kendi sesi kendine bile tam ulaşmamaktadır. ABD’yi hipergüç haline getiren, Avrupa’nın bu asimetrik konumudur: Ekonomide dev, askerî alanda cüce.”201 Anlayış dergisinde, AB’nin ekonomik, stratejik ve kültürel düzeylerde yaşadığı sorunları aşmasının ve gelecekte küresel bir güç olmasının yolunun Türkiye’den geçtiği ifade edilmektedir: “Birleşik Avrupa, Asya’ya açılabilirse yeniden küresel güç haline gelebilir. Aksi halde, Atlantik’e bir kısrak başı gibi uzanan kıtasında mahpus kalacaktır. Asya’ya açılışın coğrafî olduğu kadar tarihî anahtarı Türkiye’dir.”202 200 Adem Yılmaz, “AB’nin temel problemleri”, a.g.e., Sayı:3, Ağustos 2003, s. 52-54. 201 Özel, “Milletin yurdu tarihtir”, a.g.e., Sayı: 3, Ağustos 2003, s. 16. 202 “Merhaba”, a.g.e., Sayı:3, Ağustos 2003, s.1. 68 Dergiye göre Türkiye ve AB ilişkilerinde Türkiye'nin AB üyesi olduğu ve olmadığı seçenekler için farklı senaryolar ortaya çıkabilecek olsa da karşılıklı çıkarların gözetildiği ilişkiler geliştirilmesinin söz konusu olduğu belirtilmektedir. Türkiye ile AB arasında ‘mümkün’ olan ekonomik alandaki işbirliklerini genişletmek ve daha geniş bir ticaret hacmine ulaşmaktır. Siyasi açıdan ise dönemin dinamiklerine göre değişecek olsa dahi Türkiye'nin AB ile ilişkilerinde çıkarlarını gözetecek şekilde devamlılığı sağlaması ‘muhtemel’ görünmektedir. Türkiye'nin AB’ye üye bir ülke olarak ya da üye ülke olmadan birlik ülkeleri ile siyasi ve ekonomik ilişkilerinin kopma noktasına gelmeyeceği, belirli bir ölçüde devam edeceği öngörülmektedir. Bu açıdan derginin dış politika vizyonunda Türkiye’nin 21. yüzyıl dış politikasında bir çeşitlenmeye ihtiyaç olduğu belirtilmektedir. Türkiye’nin AB üyeliğinin gündemde olduğu bir dönemde Türkiye’nin üyeliği hakkında çeşitli bilim insanlarının söyleşilerine yer verilmiştir. Bunlardan birinde Andre Gunder Frank, devletlerin kısa, orta ve uzun vadeli stratejilerinin olduğunu belirttikten sonra, Türkiye’nin benimsemesi gereken siyaseti şu şekilde ifade etmiştir: “Türkiye isterse elbette AB üyesi olabilir. Fakat gelecek Asya’dadır. Türkiye, Asyalılığını kaybetmeden; Asya siyasetini gölgelemeden AB üyesi olmaya çalışmalıdır.”203 Bu söyleşi, derginin kimlik tasavvuruna uygun olarak Türkiye’nin dış politikasının çeşitlenmesi yönündeki görüşünü desteklemektedir. Kısaca özetlemek gerekirse dergiye göre Türkiye-AB ilişkilerine sadece kısa vadeli ekonomik çıkarlar açısından bakmak yanıltıcıdır. Türkiye-AB ilişkilerinde kısa vadede ekonomik çıkarlar etkili olsa da, uzun vadede belirleyici olacak olanın kültür ve medeniyet aidiyeti olduğu belirtilmektedir. Dolayısıyla Türkiye’nin AB’ye üyeliğinin ‘mümkün’ olup olamayacağı sorusunu kimlik meselesine bağlı olarak ortaya çıktığı söylenebilir. 203 Özel, “Andre Gunder FRANK: 21. yüzyıl Asya’nındır!”, a.g.e., Sayı:19, Aralık 2004, s.35. 69 3.4.2.2. Amerika Birleşik Devletleri ile İlişkilere Bakış Anlayış dergisinin değerlendirmelerinde Batıya olan yaklaşımında Batıyı tanımlarken (özellikle ABD) emperyalizme vurgu yaptığı görülmektedir: “Eski emperyalizmde güç kullanımını ekonomik çıkarlar haklılaştırırken yeni emperyalizmde gücün kendisi onu kullanan devasa kurumu haklılaştırıyor. Bu ise dünyayı kuşatıcı bir totaliterlikle karşı karşıya getiriyor.”204 Derginin dünyada ‘mevcut’ düzene getirdiği eleştiriler emperyalizm açısından yoğunlaşmıştır. Türkiye'nin ABD olan ilişkilerine bakışta da bu yaklaşımın etkili olduğu değerlendirmesi yapılabilir. ABD’nin dünyada büyük bir yıkım gücüne sahip olduğunu ve kendisini savaşılamaz görerek bu gücün kullanımını meşrulaştırdığını işaret eden ifadelerin varlığı bu durumu destekler niteliktedir. Bu ifadelerden bir tanesi şu şekildedir: “Amerika, 11 Eylül’den sonra yürürlüğe koyduğu işgal politikasını başından beri teröre karşı savaş sloganı ile meşrulaştırmaya çalışıyor. Bu slogan, ABD dış politika geleneğinin sahip olduğu savaş ahlakını çok iyi özetliyor. Amerikan savaş tasavvuruna göre, Amerika’nın işgal ettiği bölgelerde dahi, savaş yalnızca ABD’nin kullandığı şiddeti meşrulaştıran bir kavramdır. Bir başka deyişle, şiddet kullanımını tek bir tarafa hasreden bir kavramdır savaş. Bu anlayışa göre, söz konusu bölgelerde Amerikan işgaline karşı ortaya konan silahlı direniş, savaş kavramı ile değil, terör kavramı ile açıklanır. Amerika, hiçbir ülke ile savaşa girmez. O, siyasal bir aktör değil, evrensel değerlerin savunucusu, bir hakikat timsalidir. Bu söylem, Amerikan yayılmacı felsefesinin temelini oluşturuyor ve son derece trajik vakaların karşımıza çıkmasına yol açıyor.”205 ABD’nin büyük bir yıkım gücüne sahip olduğunu ve bu gücün kullanımını meşrulaştırdığını işaret eden bir diğer ifadede, Amerikan kuvvetlerinin Bağdat’a girişleri Moğol istilasına benzetilmiştir. 13. yüzyılda Moğol istilasının bir benzerinin 21. yüzyılın başında ‘Modern Moğollar’ tarafından gerçekleştirmek istendiği belirtilmiş; Moğol istilasının doğurduğu ‘mevcut’ sonuç ile ABD işgalinin doğuracağı ‘muhtemel’ sonuç arasında bir analoji kurulmuştur. Bu analoji derginin dış politika vizyonunun inşasında ‘tarihi derinlik’ anlayışını göstermesi açısından dikkat çekicidir: 204 Özel, “Yeni emperyalizm ve İslam dünyası”, a.g.e., Sayı: 6, Kasım 2003, s.25. 205 Altun, “İşkence kâbusunda kaybolan Amerikan rüyası”, a.g.e., Sayı:18, Kasım 2004, s.79. 70 “Moğollar hiçbir yönetime savaş açmazdı. Tanrı bütün dünyayı onların emrine vermişti. Fakat bundan haberdar olmayan veya bunu kabule yanaşmayan asiler vardı dünyada. Moğollar savaşmıyor, asileri cezalandırıyorlardı sadece! Bu minval üzere, 1258’de kuşattıkları Bağdat’ta taş üstünde taş bırakmadılar. Medreselerini yıktılar, kütüphanelerini yaktılar… Ve 100 yıl geçmeden, tarih sahnesinden silindiler. (Bu arada Bağdat’ın ruhu Oğuz boyları üzerinden Bursa’ya sinmiş, oradan İstanbul-Edirne istikametine işaretler göndermeye başlamıştı.) Amerikalılar da hiçbir ülkeye savaş açmıyor, liberal demokrasi nimetini geri tepen asileri cezalandırıyorlar sadece! Hülagû’dan 745 yıl sonra Bağdat’a girebilmek için on binlerce akıllı bomba atarak şehri harabeye çevirdiler. Kütüphanelerini yaktılar, müzelerini soydular… Tarih sahnesinden ne zaman çekileceklerini bilmiyoruz, ama 2003 baharında Bağdat kapılarında ne aradıklarını anlamaz ve açıklayamaz isek, Bağdat’a sindirmek istedikleri ruh(suzluk) çok geçmeden Ankara-İstanbul istikametine işaretler göndermeye başlayacaktır.”206 11 Eylül olayları sonrasındaki süreç, uluslararası düzende yeni bir dönemi beraberinde getirmiştir. Bu süreçte “ABD’nin hegemonyadan imparatorluğa dönüşürken geçirdiği korkunç metamorfoz sancıları”207 içerisinde olduğu ifade edilmektedir. ABD’nin küresel bir imparatorluk arayışı içinde olduğu bu süreç Türkiye'nin dış politikası üzerinde de etkisini göstermiştir. Bir zamanlar kanat ülkesi olarak ABD dış politikasının temel aktörü olan Türkiye’nin, 11 Eylül sonrasında model ülke208 olarak öne çıktığı belirtilmektedir.209 Türkiye’nin ABD ile olan ilişkilerinde ABD’nin Türkiye'ye karşı takındığı tavır derginin Türk dış politikasıyla ilgili olarak üzerinde durduğu konulardan birisi olmuştur. ABD’nin imparatorluk arayışının dünyayı kaos içerisine götürdüğünün yanında Türkiye'nin de ABD’nin hakimiyet mücadelesinin merkezinde yer aldığı belirtilmektedir. Dergiye göre Türkiye’nin bir yandan ABD’nin stratejik ortağı ve uzun dönemlerden beridir müttefiki iken bir yandan da hâkimiyet mücadelesinde merkezde bulunması düşündürücüdür ve büyük bir ikilem niteliği taşımaktadır. Geliştirilecek olan ilişkilerde tarihi ve coğrafi geçmişi sebebiyle Türkiye'nin gerçek bir model ülke olabileceğine yapılan vurgu dikkat çekmektedir. Anlayış dergisi, böyle 206 Özel, “Kapitalist hegemonyadan küresel imparatorluğa” a.g.e., Sayı:1, Haziran 2003, s.12. 207 M. İbrahim Turhan, “Amerikan imparatorluğunun ikinci istasyonu: Yağmalanan Irak”, a.g.e., Sayı: 1, Haziran 2003, s.39. 208 Model ülke kavramına ve bu kavramın dergiye göre Türkiye’nin Orta Doğu politikası bağlamındaki anlamına Büyük Orta Doğu Projesine Bakış başlığı altında daha detaylı yer verilecektir. 209 Z. Tuba Kor, “Türk-Amerikan İlişkileri”, a.g.e., Sayı:14, Temmuz 2004, s.58-59. 71 bir yol izlenmesinin hem ABD hem de dünya için daha sağlıklı olacağı düşüncesini ortaya koymaktadır: “Temel sorun, kapitalist sistemin son aşamasında ABD’nin kendisini küresel bir imparatorluğa dönüşme mecburiyetinde hissetmesidir. (…) Hâlbuki ne medeniyet perspektifi ne de ekonomik yapısı bu metamorfozu desteklemiyor. ‘Kel Kartal’ yaşadığı gerilimin etkisiyle saldırganlaştıkça, dünya düzeni kaosa dönüşüyor. ABD, pratik sorunlara pragmatik çözümler üretmede muhteşem, sıradan insanlarla mükemmel işleyen bir sistem kurmada göz kamaştırıcı ama medeniyet idrakinde zayıf. Türkiye ABD’nin stratejik ortağı, 55 yıllık müttefiki ama öte yandan imparatorluğun hakimiyet mücadelesi verdiği savaş alanının tam kalbinde yer alıyor. Bugün Türkiye, medeniyet derinliğine sahip bir merkez ülke olarak, geçmişte köprü vazifesi gören bir kanat ülkesiyken olduğundan çok daha yararlı olabilir. Şayet görmek isterse, Türkiye’nin, ABD’ye makulü göstermesi ve küresel anlamda gerçek bir model ülke olması mümkün. Bu hem ABD’nin hem de dünyanın hayrına olur.”210 ABD’nin 11 Eylül saldırıları sonrasında belirlediği politikalar dergide eleştirilmekle birlikte Türkiye'de Levent ve Taksim’de gerçekleşen saldırılar Türkiye'nin 11 Eylül’ü olarak nitelendirilmiş, Türkiye'nin son dönemdeki Orta Doğu politikasının İslam ülkeleri arasındaki en doğru politika olduğu vurgulanmıştır. Dergiye göre Türkiye-ABD ilişkilerinde beliren ikilem bir başka ifadede şu şekilde açıklanmıştır: “Orta Doğu, küresel gerilimin somutlaştığı hesaplaşma alanıdır. Hesaplaşmanın kilit oyuncularından biri Türk devletidir. İstanbul operasyonu ve ileride olabilecek benzer girişimler tarihin akış yönünü değiştiremeyecektir. Tarihin dönüştürücü kuvveti kaba güç değil, aklıselim ve kalbi selimdir. Osmanlı bunları zevki selimle birleştirebildiği için altı yüz yıl yaşadı; ABD bunları algılayamadığı için iki yüz yılda yaşlandı.”211 Türkiye'nin 21. yüzyılın ilk on yılında dış politikadaki kazanımlarının gelişerek devam etmesi için Türkiye-ABD ilişkilerinin seyrinin önem ifade ettiği söylenebilir. Dergiye göre Türkiye'nin bu noktada yapması gereken kendi çıkarlarına göre hareket ederken bölgesel ve küresel dengeleri gözetmektir. Dergide bu durum hakkında şu ifadeler yer almaktadır: 210 “Küresel İmparatorluk Arayışındaki ABD”, a.g.e., Sayı: 14, Temmuz 2004, s.39. 211 Özel, “Türk 11 Eylül’ünün küresel ekonomi politiği”, a.g.e., Sayı:7, Aralık 2003, s.23. 72 “Türkiye son altı yıldır izlediği dengeli ve akılcı dış politika sayesinde Balkanlar, Orta Doğu, Kafkasya ve Orta Asya’da daha etkin ve daha güvenilir bir pozisyon kazanıp manevra alanını artırırken, Türk-Amerikan ilişkileri de eskisine kıyasla daha dengeli bir ivme yakaladı. CIA’in eski üst düzey yöneticilerinden Graham Fuller, BBC Türkçe servisine verdiği mülakatta Türkiye ile ABD’nin Orta Doğu'da çıkarlarının ortak olmadığını, Ankara’nın bölgede rasyonel ve bağımsız bir siyaset izlemesinin kendi çıkarlarına daha çok hizmet edeceğini vurguladı.”212 Dergiye göre Türkiye'nin bölgesel ve küresel dinamikleri gözeterek kendi çıkarlarına yönelik izlemesi mümkün olan bağımsız siyaset, ABD kanadından kabul görmeye başlamış durumdadır. Bununla birlikte ABD-Türkiye ilişkilerindeki ikilem bugün de başta güvenlik ve terör olmak üzere siyasi ve ekonomik pek çok örnekte kendisini göstermeye devam etmektedir. 3.4.3. Orta Doğu Değerlendirmeleri Anlayış dergisinin yayın hayatını sürdürdüğü dönemde dünya siyasetinin gündeminde Orta Doğu bölgesinin yeniden inşa edilmesini içeren Büyük Orta Doğu Projesi yer almıştır. BOP’un dünya siyasetinin gündeminde olması ve daha önce de ifade edildiği üzere Orta Doğu ile ilgili konuların oldukça önem arz etmesi sebebiyle derginin içeriklerinde Orta Doğu gelişmelerinin yoğun bir şekilde yer aldığı görülmektedir. Dolayısıyla derginin Orta Doğu’ya bakışı araştırılırken BOP’a ilişkin değerlendirmelerini ve Orta Doğu’daki gelişmeleri değerlendirmelerini ayrı ayrı başlıklarda inceleme ihtiyacı doğmuştur. 3.4.3.1. Büyük Orta Doğu Projesi’ne Bakış Büyük Orta Doğu Projesinin, geçmişinin eskilere uzandığı ve temelinin daha önceleri atıldığı ifade edilse de, ABD’nin 11 Eylül saldırılarının sonrasında küresel terörizmi neden göstererek aldığı önlemler kapsamında yer aldığı ifade edilmektedir. Büyük Orta Doğu Projesi, Orta Doğu bölgesinin yeniden inşa edilmesini içeren bir projedir ve ABD tarafından geliştirilmiştir. ABD’nin Orta Doğu’nun yeniden inşası için tasarladığı bu projede bölgenin siyasi, ekonomi ve toplumsal açıdan yeniden inşa edilmesi hedefi söz konusudur.213 212 Ebru Afat, “ABD’nin Mesih’i Obama mı?”, a.g.e., Sayı:67, Aralık 2008, s.66. 213 Şadiye Deniz, “Orta Doğu'nun Yeniden İnşasının Yapı Bozumu: Büyük Orta Doğu Projesi Üzerine Bir Analizi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C.5, Sayı:20, 2012, s.176. 73 Büyük Orta Doğu Projesi, Türkiye’yi de yakından ilgilendiren bir proje olması sebebiyle Türkiye'de sık sık gündeme gelmiştir. Büyük Orta Doğu Projesi, Anlayış dergisi tarafından ABD’nin Orta Doğu bölgesinin yeniden şekillendirme faaliyetleri olarak değerlendirilmektedir. Büyük Orta Doğu Projesi’yle ABD bir yandan başka güçlü ülkelerin ortaya çıkmasına engel olmaya bir yandan da enerji kaynaklarını kontrol etmeye çalıştığı ifade edilmiştir. Dergide Büyük Orta Doğu Projesi’nin aynı zamanda ABD’nin Akdeniz bölgesindeki stratejilerinin önemli bir kısmını oluşturduğuna yer verilmiş, bu durum ABD ve AB arasında çekişme alanı meydana getirdiğine değinilmiştir.214 Anlayış dergisi, Büyük Orta Doğu Projesi’nin karşısında yer almanın Türkiye açısından son derece önemli olduğunu savunmaktadır. ABD’nin Büyük Orta Doğu Projesi ile birlikte tutumunun ve devlet anlayışının eleştirildiği dergide, ABD’nin dünyayı bir diktatör devlet şeklinde yönetmeye çalıştığı belirtilmektedir: “Amerika’nın küçüklüğü, ihtirasının büyüklüğüne kıyasladır. (…) Amerika ‘kurucu babalar’dan bu yana özgürlük erdemi ile övünür. Çinli tarihçi Ssu-ma Ch’ien her hanedanın bir erdemle yükseldiğini söyler. Her devlet marifet ve erdem sahibi bir hükümdarla başlar ve berbat bir monarkla çöker. Bu tarih kuramını ABD’ye uygulamak istiyorsanız kurucu babaların erdemleriyle vurucu babalarınkini (iki Bush) kıyaslayın yeter.” 215 Büyük Orta Doğu Projesi hakkında getirilen açıklamalarda Orta Doğu’da yaşanan çatışmaların projenin uygulamaya geçtiğinin göstermesi açısından dergide “Büyük Orta Doğu Projesinin pimi çekildi”216 başlığı ile bir yazı kaleme alınmıştır. Anlayış dergisi, ABD’nin Büyük Orta Doğu Projesine itiraz edebilecek olan ülkeleri bir araya getirerek olası itirazların önüne geçmeye çalıştığına dikkat çekmektedir.217 ABD’nin aynı zamanda bölgede etkili olabilecek ikinci bir gücü istemediği ancak bunun mümkün olmadığı ifade edilmiştir: 214 Muzaffer Şenel, “ABD’nin Doğu Akdeniz Stratejisi ve Kıbrıs”, Anlayış Dergisi, Sayı: 14, Temmuz 2004, s.64. 215 Özel, “Küçük Amerika’nın Büyük Orta Doğu Projesi”, Anlayış Dergisi, Sayı:10, Mart 2004, s.23. 216 “BOP’un pimi çekildi!”, a.g.e., Sayı:11, Nisan 2004, s.17. 217 Akif Emre, “BOP’un İlk Sahneleri: Suriye ve Hamas”, a.g.e., Sayı:11, Nisan 2004, s.71. 74 “Büyük Orta Doğu projesi, Amerikan ihtirasının boyutlarını gösteriyor. Eski Orta Doğu, Arabistan’dan Hindistan’a uzanıyorken; yeni Orta Doğu Fas’tan Orta Asya’ya uzanıyor. Üç kadîm kıtanın ortası. ABD bu devasa alanda hiçbir küresel veya bölgesel hegemonun ortaya çıkmasına meydan vermek istemiyor. Doğru, bölge iki hegemona az; ama bir tek hegemon için de fazla büyük değil mi?”218 Bu noktada, Orta Doğu’da yaşanan değişim sürecinde Türkiye’nin model ülke olarak yer alması tartışmalarına değinmek yerinde olacaktır. Konuyla ilgili olarak Ahmet Davutoğlu ile yapılan bir söyleşiden belirli çıkarımlar yapmak mümkündür. Söyleşide 11 Eylül saldırılarının ardından dünyada güvenlik odaklı bir politika benimsemesinin tek istisnasının Türkiye olduğu belirtilmiş, Türkiye'nin bu dönemde demokratikleşme ve özgürlük alanını genişletme açısından olumlu adımlar attığı ifade edilmiştir. Orta Doğu bölgesinde bir değişim olacaksa bunun Batı güçlerinin dayatmasıyla değil Orta Doğu’daki ülkelerin ihtiyaçları ve bölgenin dinamikleriyle olması gerektiğinin önemi vurgulanmıştır. Türkiye'nin Orta Doğu’da bir model ülke olabilmesi için iç siyasal meşruiyetini sağlamlaştıracak olan bir özgürlük-güvenlik dengesi sağlaması ve komşularla sıfır sorun hedefi doğrultusunda proaktif bir yaklaşım benimsemesi gerektiği yönünde görüşler bildirilmiştir: “Bu dönemde, güvenliğini riske etmeden, sürekli demokratikleşme paketleriyle özgürlük alanını genişleten tek ülke Türkiye’dir. Bu iç politika açısından da son derece önemlidir; zira özgürlük ve güvenlik alanında sağlanacak denge iç siyasal meşruiyet problemini de çözecektir. Devletle millet arasındaki en temel mutabakat, “zımnî anayasa”, devletin kendi insanına güvenmesi ve ona özgürlük vermesi, bunun karşılığında da halkın devletten emin olması üzerine kuruludur. Biz bunu gerçekleştirebildiğimiz ve iç siyasal meşruiyeti dengeli bir özgürlük ve felsefî bir güvenlik anlayışı ile irtibatlandırabildiğimiz oranda Türkiye diğer ülkelere model olacaktır. Türkiye bu anlamda hem coğrafî, hem de tarihî açıdan Avrasya’nın merkez ülkesidir. Bunun özgüveni içinde davranıp kendi projemizi, kendi paradigmamız içinde harekete geçirebilirsek, dışarıdan bir ihale olmaksızın kendi bölgemizde ciddi dönüşümlerin önünü açabiliriz. Komşu ülkelerin tümüyle gelinecek sıfır problem noktası, bu dönüşümün habercisidir. (…) Bu dönüşümün tabandan gelen bir dönüşüm olması ve kültürel, ekonomik parametrelerinin de tebarüz etmiş olması lazım. Şu anki siyasal ve ekonomik yapısıyla Orta Doğu’nun bu şekilde varlığını sürdürmesi zor. Bizim burada Amerika’nın isteğine göre tepkici bir tavır geliştirmekten öte, Orta Doğu’nun son hükümran devletinin mirasçıları olarak, bölgenin geleceği ile ilgili proaktif bir tavır geliştirmemiz, bunun zihnî altyapısını hazırlamamız ve bunu bölge halklarıyla paylaşmamız lazım.” 219 218 “Merhaba”, a.g.e., Sayı: 10, Mart 2004, s.3. 219 M. İbrahim Turan, “Türkiye Küresel Güçtür”, a.g.e., Sayı: 10, Mart 2004, s.44. 75 Kısaca özetlemek gerekirse dergiye göre BOP, ABD’nin çıkarları doğrultusunda Orta Doğu bölgesi için ‘dışarıdan’ geliştirilen bir projedir. Bu projenin Orta Doğu’da birçok belirsizliğe neden olacağının vurgulandığı dergide; Türkiye’nin Orta Doğu için gerçek bir model ülke olma ihtimalinin ‘muhtemel’ olduğu, ancak bu ihtimalin Batılı güçlerin istekleri doğrultusunda değil, Osmanlı tarih mirasını ve bölgenin dinamiklerini dikkate alan bir Türkiye’nin komşularla sıfır sorun doğrultusunda proaktif bir dış politika benimsemesiyle ‘mümkün’ olabileceği ifade edilmiştir. Derginin BOP’a ve muhtemel sonuçlarına ilişkin yaklaşımının, tanımlamış olduğu kaos yasaları söylemiyle uyumlu olduğu görülmektedir. 3.4.3.2. Orta Doğu’ya Bakış Derginin 2000’li yılların başında Orta Doğu’daki gelişmelere bakışını araştırmadan önce, 1990’lı yıllarda Orta Doğu’daki ‘mevcut’ durumu nasıl değerlendirdiğini açıklamak yerinde olacaktır. 1990’lı yıllarda Orta Doğu’da Türkiye ile ABD’yi aynı hedefte birleştiren, iki ülkenin dış politikalarına yön veren ‘stratejik ortaklık’ tercihi olmuştur. Birinci Körfez Krizi’nin ardından ABD’nin Orta Doğu’da Arap olmayan bir devlete, Türkiye’nin ise kendisine destek olacak küresel bir güce ihtiyacı olduğundan, iki ülkenin Orta Doğu’da stratejik ortaklık çerçevesinde hareket ettiği belirtilmiş, ancak bu politikanın Türkiye açısından ağır sonuçlar doğurduğundan bahsedilmiştir.220 Orta Doğu'nun 1990’lı yıllardaki mevcut durumunun açıklanmasında Orta Doğu’da uzun yıllardır görevde olan liderlerin bölgedeki statikliğin nedenleri arasında yer aldığı belirtilmiştir. Kral Hüseyin ve Hafız Esad’ın ölümü, Saddam Hüseyin’in ABD işgali sonrasında devrilmesi, Kral Fahd’ın hastalığı, Bülent Ecevit ve Süleyman Demirel’in siyasetten emekli olmaları gibi örneklere yer verilmiştir.221 Orta Doğu ülkelerinde yıllardır görevde olan liderlerin değişmeye başlaması, bölgede yaşanan değişimler konusunda derginin kullandığı argümanlardan birisi olmuştur. 220 Yunus Sönmez, “Körfezde iki kriz, iki yönetim”, a.g.e., Sayı: 1, Haziran 2003, s.23. 221 Kösebalaban, “Orta Doğu’da değişen stratejik dengeler”, a.g.e., Sayı.9, Şubat 2004, s.72. 76 2000’li yılların başında Orta Doğu’daki belirsizliklerin arttığı bir ortamda Türkiye'de değişen yönetimle birlikte bölgede Türkiye'ye karşı bakış açısının değiştiği söylenmektedir. Arap ülkelerinin Türkiye'yi farklı sebeplerden ötürü dışlamasına karşın son dönemde bu durumun değişmeye başladığı belirtilmektedir. Bu durum “Türkler Arapları, Araplar da Türkleri yeniden keşfetti” 222 şeklinde ifade edilmiştir. Anlayış dergisinin Orta Doğu değerlendirmelerinden birinde dönemin Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ve Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan’ın Orta Doğu ziyaretlerinde bölge halklarının kendilerine gösterdiği ilginin ifade edilişi şu şekildedir: “Kuveyt’e giden Türkiye Cumhurbaşkanı ve beraberindeki iş adamları heyeti orada ‘ev sahibi’ sıfatıyla karşılanıyor. ‘Size hoş geldiniz demek uygun düşmez, çünkü burası sizin mülkünüz!’ diyorlar. (…) Şam’da Suriye Devlet Başkanı Esad ile yürüyen Başbakan Erdoğan’a ahali o kadar ilgi gösteriyor ki, Osmanlı sultanı Şam valisiyle dolaşıyor hissine kapılıyorsunuz.”223 Anlayış dergisinin Orta Doğu değerlendirmelerinde Osmanlı mirasına yapılan vurgunun zaman zaman popülist bir söylemle de öne çıktığını göstermesi bakımından bu örnek açıklayıcı görünmektedir. Orta Doğu’yu ve Orta Doğu’da meydana gelen gelişmeleri başta petrol olmak üzere enerji ve doğal kaynaklardan bağımsız olarak değerlendirilmek mümkün değildir. Orta Doğu’nun enerji ve doğa kaynaklarıyla öne çıkması, bu yüzden küresel güçlerin ilgisinin bölgeye olan ilgisinin oldukça yüksek düzeyde olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. Nitekim Anlayış dergisinde, dünya ekonomisinin petrol ve doğalgaza bağımlılığından ötürü Orta Doğu’nun önemli bir jeostratejik merkez olduğu, ancak bu fırsatın ‘mevcut durum’da kullanılamadığı şu şekilde ifade edilmiştir: “Orta Doğu, potansiyel bir çatışma alanı olarak durmaktadır. Bunun en önemli sebeplerinden birisi, bölgenin jeoekonomik kaynaklarıyla ulus-devlet sınırlarının oluşturduğu cari siyasî yapılanma arasındaki uyumsuzluktur. Birinci Dünya Savaşı sonrasında masa başında çizilen ve sömürgeci dönemin izlerini taşıyan yapay sınırlar, petrol ve su kaynaklarının tek bir siyasi yapıda toplanmasını engelleme esası üzerine bina edildi. Bu paylaşım jeoekonomik bir parçalanmayı da beraberinde getirdi.” 224 222 Hatice Boynukalın Şenkardeşler, “Türkiye’nin Arap âleminde parlayan yıldızı”, a.g.e., Sayı:14, Temmuz 2004, s.72. 223 Özel, “Kimlik, Medeniyet ve Siyaset”, a.g.e., s.16. 224 Barış Şanlı, “İslam dünyasının jeoekonomik önemi”, a.g.e., Sayı: 6, Kasım 2003, s.62. 77 Dergiye göre komşularla sıfır sorun ilkesinin, ‘mümkün’ Orta Doğu politikaları açısından kritik önem ifade ettiği belirtilmişti. Bu noktada Türkiye'nin Orta Doğu ülkeleriyle geliştirdiği diyaloglar ve ilişkiler derginin dikkat çektiği konulardan birisi olmuştur. Anlayış dergisinde, Orta Doğu konusunda bölgesel entegrasyon seçeneğinin dikkate alınması gerektiğinin ileri sürüldüğü söylenebilir. Dergide bu husus şöyle ifade edilmektedir: “90’lı yıllarda bölgesel entegrasyon ancak bir ütopya olabilirdi; ama ilişkilerin geldiği son aşama, bunun mümkün olduğunu hissettiriyor (…) Geçen yüzyılda güney komşularımızla ilişkilerde hiç iyi bir sınav verememiş olsak da, ortak tarih algısı ve ortak çıkarlar temelinde bir araya gelmemek için ideolojik saplantılar dışında hiçbir ciddi engel bulunmuyor.”225 Dergide bölgesel entegrasyon sağlanmasının bölgedeki diğer ülkeler açısından da olumlu yansımaları olacağı belirtilmiş, Orta Doğu'nun istikrarı için bölgesel entegrasyonun önemine dikkat çekilmiştir. Orta Doğu’da istikrarın sağlanması ise şüphesiz ki İsrail-Filistin sorununun çözümüne bağlıdır. Derginin Orta Doğu ile ilgili olan içeriklerinde, Orta Doğu’da yaşanan istikrarsızlığın temel nedeni olarak İsrail devleti görülmektedir. Türkiye’nin dış politika açılımlarının olduğu bir dönemde İsrail’in Gazze’ye saldırılar gerçekleştirmesinin nedeni dergide şu şekilde açıklanmıştır: “Türkiye'nin dış politika açılımlarının eski Osmanlı coğrafyasında derinleştikçe tabii olarak güçlenmesi ve rafine hale gelmesidir. Türkiye çıkışlarıyla Orta Doğu'da sorunun kaynağına ışık tutmuştur: Sorun, İsrail sorunudur!”226 Dergiye göre Türkiye dış politikada açılımlar gerçekleştirdikçe, “dünyanın en gelişmiş cinayet şebekesi payesini kimselere bırakmayan İsrail devleti”227 Orta Doğu’daki gücünü kaybetmektedir. Dergide İsrail-Filistin sorunu bağlamında İsrail karşıtı ve İsrail’in bir terör devleti olduğuna yönelik pek çok içeriğe rastlanabilir. Ancak, İsrail’in bir terörist devlet olduğunu ifade etmenin ve cinayetlerine tepki 225 Z. Tuba Kor, “Güney komşularımızla entegrasyona doğru”, a.g.e., Sayı:.77, Ekim 2009, s.66. 226 Taha Özhan, “Türkiye’siz bir ateşkes mümkün mü?”, a.g.e., Sayı:69, Şubat 2009, s.71. 227 A. Kemal Bersay, “İsrail’in 62. Terör Yılı”, a.g.e., Sayı:84, Mayıs 2010. s.35. 78 göstermenin insani bir duyarlılık olduğu “dünyanın gerçek problemi anti-semitizm değil, pro-İsrail’dir, pro-siyonizm’dir”228 şeklinde ifade edilmiştir. Derginin Orta Doğu’da sağlanacak istikrara yönelik söylemiyle ilgili fikir veren ifadelerden bir tanesi şu şekildedir: “Filistin tarihi ve stratejik olarak bizim meselemizdir. Kudüs’ü yeniden barış yurdu yapmanın anahtarı Türkiye'dir.”229 Dergide yer alan diğer bir ifadede, Türkiye’nin Orta Doğu bölgesinde barışı sağlama noktasında tarihi geçmişini dikkate almak zorunda olduğu şu şekilde ifade edilmiştir: “Türkiye tarihsel derinliğine doğru yol aldıkça, İsrail’in tarihsel yüzeyselliği sırıtmaya başlıyor. Türkiye, Orta Doğu’nun toparlayıcı gücü olarak temayüz ettikçe, İsrail yönetimi Filistinliler üzerindeki baskısını şiddetlendiriyor. Türkiye, bölgesinde barışın hüküm sürmesini istiyor; İsrail bunu kendi varlığı için tehdit sayıyor.”230 Dergide yer alan bu ifadelerden, Türkiye'nin tarihi ve kültürel bağının olduğu ülkeler ile yakından ilgilenmesi gerektiği, bölgenin öncü gücü olarak sorunların çözümünde temel aktörlerden bir tanesi olması gerektiğinin vurgulandığı söylenebilir. 3.4.4. Balkanlar Değerlendirmeleri Soğuk Savaş’ın sona ermesi, Türkiye’ye komşu olan bölgelerde önemli sonuçlar doğurmuş ve Türkiye’nin bu bölgelere yönelik politikalarında pek çok yenilik meydana getirmiştir. Bu anlamda Balkanlar, Türkiye’nin Soğuk Savaş’ın ardından özel önem verdiği ve gelişmelere müdahil olduğu bölgelerden biri olmuştur. Osmanlı Devletinin idaresinde oldukça uzun bir dönem geçiren Balkanlar, günümüzde Türkiye'nin dış politikada önemle üzerinde durduğu bir konudur. Anlayış dergisinin içeriklerinde ise Balkanlar konusuna çok az yer verildiği görülmektedir. Bununla birlikte Balkanların önemini gösteren ifadelerden biri şu şekildedir: “Avrupa’nın birçok köşesinde ‘bizim’ oluşunun izleri hâlâ canlı. Düşmanlık etmek isteyenler de önce buraya vuruyor. Taş köprüler yıkılsa da, tarih köprüleri kalıcıdır.”231 228 Yücel Bulut, “İsrail versus İnsanlık”, a.g.e., Sayı: 69, Mart 2009, s.22. 229 M. İbrahim Turhan, “Bizim Filistin”, a.g.e., Sayı:2, Temmuz 2003, s.36. 230 Özel, “Tarihi derinlik, barışın teminatıdır”, a.g.e., Sayı: 78, Kasım 2019, s.16. 231 M. İbrahim Turhan, “Bizim Avrupa”, a.g.e., Sayı: 3, Ağustos 2003, s. 31. 79 Soğuk Savaş döneminde Balkan devletlerinin toprak bütünlüklerinin korunması yönünde politikalar izleyen ve bu yöndeki söylemini sürdüren Türkiye, Yugoslavya’nın dağılacağının anlaşılmasından sonra bölgedeki Türk ve Müslüman grupların haklarını korumaya çalışan bir politika benimsemiştir. 1990’lı yıllarda Balkanlarda meydana gelen çatışmalardan ciddi şekilde zarar gören grubun Türkler ve Müslümanlar olduğu halde, meydana gelen gelişmeler özellikle AB ülkeleri, ABD ve Rusya’yı da yakından ilgilendirdiğinden, Türkiye’nin Balkanlara yönelik olarak tek başına bir politika takip etmesine imkân olmadığı belirtilmiştir. 232 Yugoslavya bunalımını, ABD’nin öncülüğündeki Körfez Savaşı’na Almanya’nın bir cevabı olarak değerlendiren dergide, Türkiye’nin bölgedeki Müslüman ve Türk grupların korunması için BM ve NATO çerçevesinde çeşitli girişimlerde bulunmuş olmasının Osmanlı mirasını canlandırma çabaları olarak anlaşılmaması gerektiği ifade edilmiştir: “Osmanlı’nın mirasçısı Türkiye, 1990 sonrasında Boşnak, Arnavut ve Makedonlara destek verdi. ABD ise bölgede etkinliğini artırmak için stratejik işbirliğine girebileceği milletler olarak Boşnak ve Arnavutları gördü. Bu nedenle Türkiye, tarihi-kültürel sorumluluğunun Amerikan küresel stratejisiyle örtüştüğü oranda ABD ile stratejik işbirliğine gitti.”233 Dergiye göre Balkanlar, Türkiye ve Yunanistan arasındaki tarihi rekabetin devam ettiği bir ‘hayat alanı’ olarak görülmektedir. Türkiye’nin Soğuk Savaş sonrası dönemin ilk yıllarında Balkanlarda ABD ile birlikte hareket ederek sınırlı bir avantaj elde etmiş olsa da, günümüzde AB kartını kullanan Yunanistan’ın daha avantajlı bir durumda olduğu vurgulanmaktadır. Türkiye’nin eski dinamizmini yeniden kazanması için ise Balkanlarda yaşayan Türk ve Müslümanlar gruplar ile geliştirilecek ilişkilerin önemine şu şekilde dikkat çekilmiştir: “Osmanlıdan kalma Müslüman nüfus Türkiye’ye bölgede geniş etkinlik alanı sağlamaktadır. (…) Türkiye’nin Balkanlarda etkili bir güç olması Türk Milliyetçiliği ile İslami kimliğin uyum içinde kaynaştırılmasına bağlıdır.”234 232 Mesut Özcan, “Türkiye'nin Balkan politikası”, a.g.e., Sayı:7, Aralık 2003, s. 48-50. 233 Zafer Şen, “Büyük güçlerin yüzleşme alanı olarak Balkanlar a.g.e., Sayı:7, Aralık 2003, s. 44-46. 234 Adem Yılmaz, “Balkanlarda Türk-Yunan rekabeti”, a.g.e., Sayı:7, Aralık 2003, s.50-54. 80 Balkanlar tarihinin kaleme alındığı bir makalede, Balkanların hızlı bir şekilde Osmanlı hâkimiyetine geçmesinin, Osmanlı idaresinin bölgede ticari ve siyasi bütünlüğü sağlamasından ve çok kimlikli bir yapının kurulmasından kaynaklandığı; ancak, bu çeşitliliğin 19. yüzyılda milliyetçilik akımının sebep olduğu ayaklanmalar ve devamındaki gelişmeler neticesinde bozulduğu belirtilmiştir.235 Balkanların Osmanlı idaresinden çıkmasının doğurduğu elem şu şekilde ifade edilmiştir: “Balkanları Türkler kadar seven olmadı. (…) Rumelililer Anadolu’ya hicret ederken Balkanları da yanlarında taşıdı. Anadolu Balkanları ne kadar özlüyorsa, Balkanlar da Anadolu’ya o kadar hasret. Bu iki stratejik yarımada İstanbul’da vuslata erebilir. Zümrüdüankanın her iki kanadıyla uçması, İstanbul’un küresel ufuklara yükselmesi, Balkanların da yeniden medeniyet merkezi olmasının tek yoludur.”236 Soğuk Savaş’ın ardından Türkiye’nin Balkanlar nezdinde sadece kriz zamanlarında harekete geçen politikalar üretmesi yerine, Balkanlar’da yer alan hemen her ülkede, sayıları değişmekle birlikte Türk azınlıkların varlığı dolayısıyla bölgedeki diğer güçlerden bağımsız makul bir Balkan politikası geliştirmesinin elzem olduğu belirtilmektedir.237 235 Fatma Sel Turhan, “Çeşitliliğin arkasındaki ‘saklı geçmiş’: Balkanlar”, a.g.e., Sayı:7, Aralık 2003, s. 42-44. 236 “Zümrüdüanka’nın Kırık Kanadı: Balkanlar”, a.g.e., Sayı:7, Aralık 2003, s.1. 237 Fatma Tunç Yaşar, “Osmanlı Avrupa’sından azınlık coğrafyasına: Balkanlarda Türkler”, a.g.e., Sayı:7, Aralık 2003, s.62-64. 81 SONUÇ Bu çalışmada, bir siyasi düşünce dergisi olan Anlayış dergisinin 21. yüzyıl Türkiye’si için önerdiği dış politika vizyonu analiz edilmiştir. Derginin önerdiği vizyona bağlı olarak Türkiye’nin dış politikada benimsemesi gereken kimliğinin nasıl bir “anlayış” ve “üslup” ile inşa edildiğine işaret edilmeye çalışılmıştır. Anlayış dergisinin dış politika vizyonunu araştırmaya yönelik yapılan bu çalışmada, gerçekliğin, ona ilişkin olarak paylaşılan bir “anlayış” doğrultusunda inşa edildiğini savunan inşacılık yaklaşımı temel alınmıştır. İnşacılığa göre “anlayış”lar zamana, mekâna ve topluluklar arasında paylaşılan düşüncülere göre oluştuğuna göre, inşacı bir yaklaşımı benimseyen bu çalışmanın ulaşmaya çalıştığı amaç, Anlayış dergisinin Türk dış politikasına yönelik tasavvur ettiği vizyonu nasıl bir zihniyet dünyasının ürünü olarak inşa ettiğidir. Çalışmanın metodu, inşacı yaklaşıma uygun olarak, olgu ve süreçlerin söylem düzeyinde incelenebileceğini savunan söylem analizidir. Söylem analizini benimseyen çalışmaların temel ortak noktası, söylemin anlamı, dünyayı, kimlikleri ve sosyal ilişkileri yarattığı ve değiştirmekte önemli bir rolü olduğunu savunmalarıdır. Bir yaklaşım olarak inşacılık ve bir metot olarak söylem analizi; söylemlerin hangi kavramlar etrafında oluşturulduğunun, nasıl bir dünya görüşünün parçası olarak dile getirildiğinin, dış politikada nasıl bir vizyon üretildiğinin araştırılmasına olanak sağlamaktadır. Anlayış dergisinin 2003 yılında yayın hayatına başlamasından kısa bir süre önce, Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından çift kutuplu dünya düzeni yerine Amerika Birleşik Devletleri’nin liderliğinde tek kutuplu bir dünya düzenin ortaya çıktığı savunulmuştur. 11 Eylül saldırılarından sonraki süreçte ise Avrupa Birliği, Çin, Rusya, Hindistan, Japonya gibi uluslararası aktörlerin küresel sorunlarda daha etkili olmaya başlamaları çok kutuplu bir dünya düzeninin oluşmakta olduğuna işaret etmiştir. Soğuk Savaş’ın sona ermesinin ardından meydana gelen gelişmelerin etkisinin hızlı bir şekilde hissedildiği tüm dünyada, çok kutupluluğun imkân verdiği 82 hareket kabiliyeti ile Türkiye dış politikada yeni açılımlar yapmak ve alternatif politikalar üretmek arayışında olmuştur. Cumhuriyetin ilanından Soğuk Savaş’ın sona erdiği 1990’lı yıllara kadar Türk dış politikasını şekillendiren iki ana ilke Batıcılık ve statükoculuktur. Türkiye’nin temel dış politika amacı ve üslubu olan “Yurtta sulh, cihanda sulh” diskurunda karşılığını bulan statükoculuk ve Batıcılık ilkeleri, Soğuk Savaş dönemi boyunca Türk dış politikasının temel düsturu olmuştur. Soğuk Savaş’ın bitişi ise Türkiye’nin bu ilkeleri yeniden değerlendirmesine neden olmuş, “Batı’ya rağmen Batı” anlayışının geçerliliğini yitirdiği anlaşılmıştır. Soğuk Savaş’ın ardından 21. yüzyılın başına kadar, Türk dış politikasında Avrasyacı, Yeni Osmanlıcı ve Türkçü kimlikleri tasavvur eden söylemler öne çıkmış olsa da, bu kimlik tasavvurlarından hiçbirisi Türk dış politikasında etkili olabilecek bir vizyon oluşturamamışlardır. 21. yüzyılın başı ise Türk dış politikasında hem yeni bir vizyonun belirlendiği hem bu yeni vizyonu oluşturan kavramların üretildiği bir dönem olmuştur. Bu dönemde Anlayış dergisinin Türk dış politikasına yönelik önerdiği vizyon ve bu vizyonu inşa ederken kullandığı kavramlar dikkat çekici bulunmuştur. Bu sebeple Anlayış dergisinin örnek olarak araştırılmasına karar verilmiştir. Anlayış dergisinin 21. yüzyıl dış politika vizyonunun izini sürmeyi ve dış politika söylemlerinin nasıl bir dünya görüşünü yansıttığını örneklendirmeyi amaçlayan bu çalışmada, tek bir cümleyle ifade etmek gerekirse, Anlayış dergisinin 21. yüzyıl Türkiye’si için İslamcılık ve Osmanlıcılık üzerinde yükselen bir dış politika vizyonu inşa ettiği sonucuna varılmıştır. Anlayış dergisi, İslamcılık ve Osmanlıcılık üzerinde yükselen bu vizyon uyarınca, dış politikanın öncelikle özgüven üzerine inşa edilmesi gerektiğini vurgulamıştır. Dergiye göre bu psikolojik özgüvenin oluşmasında “tarih” en önemli unsurdur. Dergi, özgüvene dayalı olarak inşa edilecek bir dış politikada, temelde iki düzlemde değişiklik gerektiğine işaret etmiştir. Birincisi, geleneksel Türk dış politikasının statükocu anlayışı yerine, gerek küresel gerekse bölgesel krizleri ortaya çıkaran süreçlerde ve bu krizlerin çözümünde etkin olunmasına ilişkin proaktif bir 83 anlayışın benimsenmesidir. İkincisi ise, cumhuriyetin kuruluşuyla birlikte benimsenen ve Soğuk Savaş dönemi boyunca Türk dış politikasında etkili olan Batıcılık yerine İslamcılık ve Osmanlıcılığın dış politikanın belirlenmesinde dikkate alınması gerektiğidir. Türkiye’nin kuruluşunda Batıcı bir dış politikayı benimsemesinde etkili olan önemli bir husus, kuşkusuz ki, 19. yüzyıldan beri süre gelen Batı’nın egemen konumunun, kurucu kadro tarafından, yeni kurulan devletin uluslararası sistemde egemen ve bağımsız bir şekilde yaşamasının temel şartı olarak algılanmış olmasıdır. Cumhuriyetin kuruluşunda Türk dış politikasının Batıcı karakterinin; yeni kurulan devletin ulusçu karakterine tehlike arz eden etnik Kürt, laik karakterini tehdit eden İslamcı ve rejimine muhalif olan Komünist kanatlarla mücadeleleri sonucunda şekillendiği söylenebilir. Bu anlamda, Batılı güçlerle mücadele edip kurulmuş olan Türkiye’nin siyasal, kültürel ve sosyal alanlarda Osmanlı’dan farklı bir batılılaşma hareketi içerisine girerken uluslararası sistemde statükocu bir tavır alması, Batıcı kimliğinin güvencesi olmuştur. Anlayış dergisi, Türkiye’nin 21. yüzyılın dış politikasında, kendi toplumsal dinamiklerini dikkate alan bir vizyon geliştirmesi gerektiğini vurgularken Türk dış politikasının Batıcı –aynı zamanda milliyetçi- karakterdeki kimliğinin terk edilmesi gerektiğine işaret ettiği söylenebilir. Anlayış dergisinin Osmanlıcılık ve İslamcılık üzerinde inşa ettiği vizyon, bugün de çeşitli meselelerde Türkiye’nin gündeminde olan Kürt ve İslamcı kimlik taleplerini kapsayacak bir çözüm önerisi olarak sunulmuştur. 2003 ile 2010 yılları arasında toplam 84 sayı yayınlanan Anlayış dergisinde dış politika konusunda yazılan 670 yazının 235’i Orta Doğu, 121’i İslamcılıkmuhafazakârlık-milliyetçilik tartışmaları, 92’si Avrupa Birliği, 46’sı ABD, 39’u medeniyetler çatışması/ittifakı, 31’i Afrika, 25’i Rusya, 22’si Çin, 22’si Kafkasya, 22’si Balkanlar ve 15’i Latin Amerika hakkındadır. Dış politika yazılarının en çok Orta Doğu ile ilgili olduğu görülmektedir. Bu durum, derginin yayınlandığı dönemde dünya siyasetinin gündeminde Orta Doğu bölgesinin yer almasına bağlanacak olsa bile, “dünyayı Türkiye’ye, Türkiye'yi dünyaya taşımak” misyonunu benimseyen bir düşünce dergisi için, bir eksikliktir. Derginin dış politika değerlendirmelerinin Orta 84 Doğu bölgesi, İslamcılık-muhafazakârlık-milliyetçilik tartışmaları, AB, ABD ve medeniyetler çatışması/ittifakı konu başlıklarında yoğunlaştığı görülmektedir. Araştırmanın kapsamına da, kimlik kavramıyla ilgili olmaları sebebiyle, derginin üzerinde yoğunlaştığı bu konu başlıkları ve bu konu başlıklarına ilave olarak Balkanlar girmiştir. Afrika, Rusya, Çin, Kafkasya ve Latin Amerika konu başlıkları altında tasniflenen yazılar daha çok ekonomi ve enerji konularıyla alakalı olması sebebiyle araştırmanın kapsamına girmemiştir. Araştırmanın kapsamına giren konularda derginin önerdiği vizyonu inşa eden söylemleri kısaca hatırlamak gerekirse; İslamcılık, muhafazakârlık ve milliyetçilik tartışmalarında örneklendirildiği üzere, muhafazakârlığın, iç ve dış kuşatma altında kalan İslamcılığa siyasî taleplerde bulunmayan bir yol haritası olduğu belirtilirken; milliyetçiliğin, Türkiye'yi belirli sınırlara hapsettiği vurgulanarak, Türkiye'ye Osmanlı Devleti dönemindeki gibi farklılıkları içeren bir yapının uygun olduğu ifade edilmiştir. Derginin medeniyetler çatışması/ittifakı tartışmalarına olan yaklaşımında hem çatışma tezinin hem ittifak girişiminin eleştirildiği görülmektedir. Medeniyetler çatışmasına yönelik sert eleştiriler getirilirken, İslam dünyası ve Batı arasındaki ilişkilerde tarihsel önyargılar, kuşku ve güvensizlik var olduğu müddetçe medeniyetler arasında bir diyaloğun “mümkün” olamayacağı görüşü de sıkça ifade edilmiştir. Bu görüşün yanında, medeniyetler ittifakı söylemi sayesinde Türkiye’nin Batı ile ilişkilerini yeniden tanımladığı ve kendisine uluslararası ilişkilerde merkezi bir misyon kazandırdığı görüşü de yer almaktadır. Medeniyetler İttifakı girişimi ile Türkiye’nin kendi medeniyet kimliğinin bilincinde olarak Batı medeniyetinin ve Batı’nın medeniyet seviyesine ulaşılmak istenmesinin bir sonucu olarak Türk dış politikasında etkili olan Batıcılık ilkesinin anlamının yeni bir psikoloji ile yeniden belirlenmesi gerektiği, derginin söylemlerinde ön plandadır. “Siyasi bir cüce” olarak nitelenen AB’nin yaşadığı sorunları aşmasının ve gelecekte küresel bir güç olmasının yolunun Türkiye’den geçtiği ifade edilen dergide, Türkiye’nin birliğe üye olarak ya da olmadan da birlik ülkeleri ile ilişkilerinin kopma noktasına gelmeden belirli bir ölçüde devam edeceği öngörülmektedir. “Modern Moğollar” olarak nitelenen ABD’nin ise 11 Eylül saldırılarından sonra küresel bir 85 imparatorluk arayışı içinde olduğu ve bu arayışın dünyayı kaosa götürdüğü öne sürülen dergide, Türkiye'nin ABD’nin hâkimiyet mücadelesinin merkezinde yer aldığı belirtilmektedir. Dergiye göre, ABD’nin imparatorluk arayışında olduğu bu süreçte, Türkiye, bir yandan ABD’nin stratejik ortağı iken ve 11 Eylül sonrasında model ülke olarak öne çıkarken bir yandan da hâkimiyet mücadelesinin merkezinde yer alması düşündürücüdür. Anlayış dergisinde, Batı ile ilişkilerde yaşanan ikilemler sebebiyle Türkiye’nin 21. yüzyıl dış politikasında bir çeşitlenmeye ihtiyaç olduğu vurgulanmıştır. Orta Doğu bölgesinin yeniden inşa edilmesini içeren bir girişim olan Büyük Orta Doğu Projesi’nin aynı zamanda ABD’nin ihtiraslarının da ne kadar “büyük” olduğunu ortaya çıkardığını dile getiren Anlayış dergisi, Türkiye ve Orta Doğu ülkelerinin ortak tarih algısı temelinde bir araya gelebileceği bir bölgesel entegrasyon seçeneğini dikkate alan söylemlere yer vermiştir. Tarihi ve coğrafi geçmişiyle Türkiye’nin Orta Doğu için gerçek bir model ülke olma ihtimalinin “muhtemel” olduğu, ancak bu ihtimalin Batılı güçlerin istekleri doğrultusunda değil, Osmanlı tarih mirasını ve bölgenin dinamiklerini dikkate alan bir Türkiye’nin komşularla sıfır sorun hedefi doğrultusunda proaktif bir dış politika benimsemesiyle “mümkün” olabilecektir. Orta Doğu ülkeleriyle geliştirilecek ilişkilerde böyle bir yol izlenmesinin hem ABD hem de dünya için daha sağlıklı olacağı öngörülmüştür. Anlayış dergisinin İslamcılık, milliyetçilik ve muhafazakârlık tartışmalarındaki tutumu, medeniyetler çatışması/ittifakı tezlerine yönelik eleştirileri, Batı ve Orta Doğu hakkındaki dış politika değerlendirmeleri, derginin dış politika vizyonunda İslamcı ve Osmanlıcı bir dünya görüşünün yer aldığını destekler niteliktedir. Anlayış dergisi Osmanlıcılık ve İslamcılık temelinde inşa ettiği bu vizyonu “Mukadder”, “Muhtemel”, “Mevcut”, “Muhayyel” ve “Mümkün” kavramlarıyla oluşturduğu “5 M Nazariyesi” ile kuramlaştırmıştır. Bu kavramların nazariye içinde bir “perspektif” oluşturacak şekilde kullanımlarını hatırlamak gerekirse; “Mukadder”i ilahi düzlemde kaçınılmaz olan şeklinde tanımlayan Anlayış dergisi, ilahi düzlemde bazı şeylerin gerçekleşmesinin başka şeylere göre daha “Muhtemel” olduğunun 86 bilincindedir ve dünya düzeninin içinde bulunduğu “Mevcut” durumu anlamlandırıp “Muhayyel”in büyüsüne kapılmadan “Mümkün” olan çözümü aramaktadır. Anlayış dergisi, uluslararası düzene eleştiriler yönelterek, düzenin “mevcut” durumunun kaotik olduğunu ve kaotik ortamlarda kaos yasalarının geçerli olduğunu belirtmiştir. Tanımlamış olduğu kaos yasalarına göre bir dış politika söylemi üreten Anlayış dergisi, kontrolden çıkmış bir dünyada bilinçli ve sistemli hareket edebilen toplulukların küçük bir girdiyle büyük sonuçlar elde edebilmesinin “mümkün” olduğu görüşündedir. Nazariyeyi oluşturan kavramların işaret ettiği üzere Anlayış dergisinin inşa ettiği dış politika vizyonu, dergiye göre, gerçekçi ve hayata geçirilebilirdir. Kaotik ortamlarda bilinçli hareket edebilen toplumların küçük bir girdiyle büyük sonuçlar elde edilebileceği görüşünün, “kaostan kozmosa geçişin aktörleri” olmaya gayret eden toplumların psikolojisini yansıttığı söylenebilir. Bu toplumların psikolojisini hatırlayacak olursak, uluslararası sistemin içinden geçtiği her yeni süreçte, tarihî ve coğrafî birikimlerini yeniden anlamlandırarak gerektiği anda ve gerektiği şekilde kullanan toplumlar “tarihi bir yürüyüşe” çıkmaktadır. 21. yüzyılın başında Türk dış politikasının kendi tarihi ve coğrafi birikimlerine dayanarak stratejik derinlik düşüncesi çerçevesinde yeni bir “yolculuğa” başladığı aşikârdır. Anlayış dergisinin yayın hayatına başlarken bir “yolculuğa” çıkmış olduğundan bahsetmesinden hareketle, derginin dış politika vizyonunu, fenomenolojik anlamlarıyla “Yolculuk”, “Pusula”, “Rota” ve “Varış Noktası” kavramlarının yardımıyla ve bu kavramlara denk düşen söylemlerin örneklendirilmesiyle inceleyen bu çalışmada, Anlayış dergisinin çıktığı bu yolculuğun “tarihi bir yürüyüş” olduğu anlaşılmıştır. Pusulasını “5 M Nazariyesi” olarak kabul ettiğimiz bu yolculuğun rotası “Kaostan Kozmosa”, varış noktası -vizyonu- ise “Muhtemel Dünyanın Mümkün Türkiye’si” olarak görülmektedir. 87 Statükocu kabulün karşılığı olarak ifade edildiği belirtilen “Yurtta sulh, cihanda sulh” diskuru 20. yüzyılda Türkiye’nin temel dış politika üslubu ve amacı olmuştur. Proaktif bir dış politikanın karşılığı olarak ifade edilen “Muhtemel dünyanın, Mümkün Türkiye’si” diskurunun ise 21. yüzyıl Türkiye’sinin dış politika üslubu ve amacı olarak Anlayış dergisinin Türk dış politikasına önerdiği bir perspektif olduğu sonucuna varılmıştır. 88 KAYNAKÇA Kitaplar: Ahmad, Feroz: Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), çev. Ahmet Fethi, İstanbul, Hil Yayınları, 1996. Atılgan, Gökhan: “Tarımsal Kapitalizmin Sancağı Altında”, Osmanlıdan Günümüze Siyasal Hayat, Ed. Gökhan Atılgan, Cenk Saraçoğlu, Ateş Uslu, İstanbul, Yordam Kitap, 2015, s. 387-501. Baharçiçek, Abdülkadir: “Soğuk Savasın Anlamı ve Sona Ermesinin TDP Üzerindeki Etkileri”, 21. Yüzyılın Eşiğinde Türk Dış Politikası, Ed. İdris Bal, İstanbul, Alfa, s.30-45. Balcı, Ali: Türkiye Dış Politikası: İlkeler, Aktörler, Uygulamalar, Etkileşim Yayınları, İstanbul, 2013. Bali, Rıfat N.: Revival of Islam in Turkey in the 1950’s through the Reports of American Diplomats, İstanbul, Libra, 2011. Berger, Peter: The Social Reality of Religion, Middle-sex, Penguin Books, 1976. Berger, Peter, Thomas, Luckmann: The Social Consruction of Reality, Middlesex, Penguin Books, 1991
.
.KIRIKKALE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI A. ALPASLAN EKER İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONRASI TÜRK DIŞ POLİTİKASINDAKİ GELİŞMELER VE TÜRKİYE’NİN NATO’YA GİRİŞ SÜRECİ (1945-1952) YÜKSEK LİSANS TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ YRD.DOÇ.DR. ORHAN AVCI KIRIKKALE 2007 ÖZET İkinci Dünya Savaşı, zamanın en kanlı ve tahrip gücü yüksek savaşı olarak tarih sayfalarında yerini almıştır. Uzun ve yıpratıcı savaş ülkeleri harabe haline getirmiş, özellikle sosyal ve ekonomik yaşamı felce uğratmıştır. Bununla beraber kurulmuş olan dünya düzeni ve güçler dengesi değişmiş, güvenlik bunalımı doruk noktasına ulaşmıştır. Savaş sonucunda Avrupa’nın büyük bir bölümü yorgun ve bitkin düşmüştür. Amerika Birleşik Devletleri kıtasına çekilirken, Sovyet Rusya ise İkinci Dünya Savaşından büyük bir toprak kazancıyla çıktığı halde yayılma eğilimine girmiştir. Bu durum dünya gündemini yeni bir bloklaşma ve ittifaklar dönemine sokmuş ve Soğuk Savaş dönemi başlamıştır. Tüm Doğu Avrupa’yı etkisi ve hakimiyeti altında tutan Sovyetler Birliği, yanı başındaki tarihi komşusu olan Türkiye’den özellikle Boğazlar’ın durumunun yeniden gözden geçirilmesi ve Doğu Anadolu’daki bazı illerin geri verilmesi yönünde çeşitli taleplerde bulunmuş ve yoğun baskı uygulamıştır. Türkiye, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra iyice güçlenen Rusya’ya karşı Birleşmiş Milletler Teşkilatı’na girmiş ve Amerika Birleşik Devletleri’nin desteğini almaya çalışmıştır. Türkiye bu hususta başlangıçta istediği sonuçları alamasa da yoğun uğraşlar neticesinde, sonraları istediğini bir nebze de olsa almıştır. Truman Doktrini ve Marshall Yardımı ile Amerika Birleşik Devletleri’nin maddi desteğini sağlamayı başaran Türkiye, kapı komşusu Sovyet Rusya olan bir ülke için bu yardımların yeterli olmadığını savunmuş ve bu konuda Amerika Birleşik Devletleri’ni ikna etmeye çalışmıştır. Bu esnada Amerika Birleşik Devletleri ve Batı Avrupa ülkelerinin kurduğu Kuzey Atlantik Antlaşması Teşkilatı-North Atlantic Treaty Organization (NATO) kurulmuştur. I Kurulduğu ilk tarihten beri Türkiye bu teşkilata girmek istemiştir. Ancak İngiltere’nin Orta Doğu Komutanlığı planlarında Türkiye’den aktif bir şekilde yararlanamadığını düşünmesi ve NATO üyesi diğer Avrupa ülkelerinin Rusya ile sınır komşusu bir ülkeyi NATO’ya almak istememeleri, Türkiye’nin bu isteğinin başlangıçta gerçekleşmesini engellemiştir. Soğuk Savaş dönemi Rusya’ nın liderliğinde oluşan Doğu Blok’u (Varşova Paktı) ve Amerika Birleşik Devletleri’nin liderliğinde kurulan Batı Blok’unun politik mücadeleleriyle sürüp gitmiştir. Doğu ve Batı Blokları arasındaki kutuplaşma süreci bütün hızıyla devam ederken Kuzey Kore birliklerinin bir bahane ile sınır geçerek 25 Haziran 1950’de Güney Kore’ ye saldırması Amerika Birleşik Devletleri ile Sovyet Rusya diğer bir deyişle Doğu ve Batı Blokları arasında yeni bir gerginliğe neden olmuştur. Bu gerginlik geniş bir coğrafyaya sahip olan Sovyet Rusya’nın dünyanın herhangi bir yerinde sıcak çatışma başlatabileceğini Amerika Birleşik Devletleri’ne göstermişti. Bu durum Amerika Birleşik Devletleri’ni kendi kıtasına çekilme ve başta Avrupa ve diğer bölgelerdeki sorunlara karşı tarafsız kalma politikalarından vazgeçerek stratejilerini yeniden kontrol etmek zorunda bırakmıştır. Bu sırada Türkiye’de 1950 seçimleri yapılmış ve Demokrat Parti (DP) NATO’ya giriş vaadiyle iktidara gelmiş ve Kore’de çıkan bu krizden yararlanabileceğini düşünmüştür. Böylece Amerika Birleşik Devletleri’nin Birleşmiş Milletler Ordusu’nun müdahalesi için yardım çağrısını olumlu yanıtlayarak, başta Amerika’nın ve Avrupa’nın olumlu yönde dikkatini çekmeyi amaçlamıştır. Nitekim Kore Harbi’ne bir tugay kuvvetinde birlik göndererek bu niyetinin ciddi olduğunu göstermiştir. Kore’ye asker gönderme kararıyla dünya gündeminde olumlu bir hava estirmeyi ve Amerika Birleşik Devletleri’ni etkileyerek NATO’ya giriş sürecini kolaylaştırmayı amaçlayan Türkiye, Kore’deki başarılarına rağmen ilk başta NATO’ya üye olmayı başaramamıştır. Ancak başından beri bu üyeliğe karşı olan İngiltere’nin Türkiye’nin II Orta Doğu Komutanlığı planlarında yer almayı kabul etmesiyle ikna edilmiş ve önemli bir engel aşılmıştır. Ayrıca yalnızlık politikasından vazgeçmiş Amerika, Rusya ile olası bir savaş ve Ortadoğu’da çıkacak olan bir çatışmaya müdahale edebilmesine olanak sağlayacak askeri üsler için en iyi bölgenin Türkiye olduğunu değerlendirmiştir. Bu nedenle Türkiye’nin stratejik konumundan yararlanmayı düşünmüş ve NATO’ya girişini desteklemiştir. Nitekim Amerika Birleşik Devletleri 15 Mayıs 1951’de NATO ülkelerine Türkiye ve Yunanistan’ın üye olmasını teklif etmiştir. Nihayetinde NATO Bakanlar Konseyi 15-20 Eylül 1951 tarihleri arasında yaptığı toplantıda, ABD’nin bu teklifini kabul etmiş, 28 Kasım 1951 tarihinde ise Konsey Türkiye ve Yunanistan’ı NATO’ya katılım için davet etmiştir. Bu daveti TBMM 18 Şubat 1952’de büyük bir çoğunlukla kabul etmiştir. Böylece Türkiye’nin yıllardır ısrarla sürdürmüş olduğu NATO’ya girme çabaları başarıyla sonuçlanmıştır. Ayrıca Sovyetler Birliği tehdidine karşı ittifaklar sisteminde yerini almış ve kendini de emniyete almayı başarmıştır. Diğer taraftan Amerika Birleşik Devletleri ve Türkiye arasındaki ikili ilişkiler daha da yoğunlaşmıştır. III ABSTRACT The World War II took its place in the pages of history as the most bloody and most destructive war of human history. The long and wearing war had changed the countries into ruins and especially parallized the social and economic life. Nevertheless, the power balance had changed with the new world order and security crisis had reached to the top in the world. At the end of the war most of the Europe got tired and worn out, the United States of America had tended in to recede into its own continent. However, although ended the war with a great territorial gain, the Russia still had a tend to enlarge. This situation put a new alliance and formation of blocs period into world agenda and Cold War period had started. The Cold War period had dragged on with the political conflict between the East Block (Warsaw Pact) leaded by Russia and the West Block leaded by United States of America. The USSR, getting hold of whole Eastern Europe, demanded and applied pressure to its historical neighbour Turkey on overviewing the situation of the straitss and giving back of some villages at Eastern Anatolia region of Turkey to Russia. Turkey entered to United Nations and tried to get the support of US against Russia which had become more powerful after World War Two. Although Turkey could not managed to get all the points it want at first, as a result of dense exertions got what it wants a bit later. Succeeded in getting support of physical support of US by means of Truman Doctrine and Marshall Assistance, Turkey defended that these supports were not enough for a country neighbouring Soviet Russia and tried to convince the US on this point. Meanwhile NATO (North Atlantic Treaty Organisation) had founded by USA and Western Europe countries. IV Turkey willed to enter this organization from the first day. However, because of England’s plans on active role for Turkey in its Middle East Commandership and objection of other NATO member European countries to take a country boarding to the strong enemy Russia into NATO, Turkey could not realize this aim at first. While the polarization between the East and West Blocks had continued at full speed, Northern Korea troops crossed the boarder and attacked to South Korea on 25 June 1950. This resulted in a new tension between USA and USSR, in other words the West and the East Blocks. It showed to US that the Soviet Russia, having a huge geography, could start an armed conflagration in any part of the world. This forced the US to give up its policy on returning to its own continent and be impartial to the conflicts at Europe and other regions, and revise its strategies. Meanwhile in Turkey 1950 elections had been performed and the Democrat Party (DP) gained the elections promising to enter to NATO and thougt to benefit from the crisis in Korea. Thus, replying positive to the help call of US on military intervention of United Nations Army to Korea, the DP aimed to attrack positive attention of US and the Europe. As a matter of fact DP showed its seriosness in its intention with sending a military force in a brigade size to Korea War. By sending a military force to Korea, Turkey aimed to facilitate its entrance process to NATO effecting USA and have a positive image on the world agenda. Although its successes in Korea, Turkey could not achieved to be a member to NATO at first. However, England that was against to Turkey’s membership to NATO from the very beginning, was convinced by the approval of Turkey to take place in England’s Middle East Commandership plans and a great obstacle was overcomed. Besides, USA, which gived up to the loneliness policy, was evaluated that Turkey is the best region for military bases for a probable war with Russia and to step in to a V conflict at Middle East. For these reasons USA thought to benefit from Turkey’s strategic location and supported Turkey’s entrance to NATO. As a matter of fact on 15 May 1951 USA offered to NATO members the approval of membership of Turkey and Greece. Finally at a meeting on 15-20 September 1951, NATO Ministers Council accepted USA’s offer, and the Council invited Turkey and Greece for NATO membership on 28 November 1951. This invitation was accepted by TBMM (Turkish Grand National Assembly) on 18 February with a great majority. Thereby, Turkey’s insistent efforts that had been performed for years to enter to NATO resulted in success and Turkey took its place in alliances system against Soviet Russia threat and succeeded in ensuring itself. On the other hand relations between USA and Turkey had become denser. VI KİŞİSEL KABUL/AÇIKLAMA Yüksek Lisans tezi olarak hazırladığım ‘İkinci Dünya Savaşı sonrası Türk Dış Politikasındaki gelişmeler ve Türkiye’nin NATO’ya giriş süreci’ adlı çalışmamı, ilmi ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazdığımı ve faydalandığım eserlerin bibliyografyada gösterdiklerimden ibaret olduğunu, bunlara atıf yaparak yaralanmış olduğumu belirtir ve bunu şeref ve haysiyetimle doğrularım. 30 Ağustos 2007 Alper Alpaslan EKER VII ÖNSÖZ Tez konumu seçtiğim dönemde, yurtdışında NATO bünyesinde görevli olarak bulunan Kosova Türk Barış Tabur Görev Kuvvetinde çalışıyordum. Burada görev süresince NATO bünyesi içinde oluşturulmuş çok uluslu askeri birlikler ve icra ettikleri görevler hakkında bilgi edinme ve gözlemlerde bulunma fırsatı buldum. Ayrıca son zamanlarda NATO’nun etkinliğinin sorgulanması bende, NATO ve Türkiye’nin tarihte yollarının kesiştiği ve yaşanılan olaylar dizisi hakkında araştırma yapmaya yönlendirdi. Böylece ‘‘İkinci Dünya Savaşı Sonrası Türk Dış Politikasındaki Gelişmeler ve Türkiye’nin NATO’ya Giriş Süreci’’ araştırma konusu ortaya çıktı. Bu araştırmayı yaparken her ne kadar İkinci Dünya Savaşı dönemini inceliyor gibi görünsem de, aslında bu bilgiler ışığında geleceğe yönelik adımların da atılabileceğini gördüm. Çünkü NATO, Türkiye’nin o zamandan beri girmiş olduğu ve etkinliğini bugünde ciddi şekilde devam ettiren kuruluşların başında gelmektedir. Son zamanlarda da ortaya çıkan ‘‘Dünya ordusu, Avrupa ordusu’’ terimlerinin NATO bünyesinde toplanan birliklerle örtüştüğünü tespit ettim. Tabiî asker bir kişi olarak NATO’nun askeri kanadı benim daha fazla ilgimi çekmiş olabilir, ancak diğer karar alma mekanizmaları hakkında da bilgi edinme fırsatı buldum. Yaptığım araştırmalarda Türkiye’ nin NATO’ya giriş sürecinin hiç de öyle diğer ülkeler kadar kolay olmadığını, ciddi bir çaba sarf edildiğini tespit ettim. Bir çok ilkler bu dönemde yaşanmıştır. Sovyet Rusya’ya karşı Amerika Birleşik Devletleri ile olan ilişkiler bu dönemde gelişmiştir. Demokrat Parti’nin iktidara gelmesinde NATO’ya girileceğine dair verilen sözün büyük ölçüde etkisi olmuştur. NATO’ya giriş sürecinde bence Kore Savaşı’nın da çok büyük etkisi olmuştur. Türkiye Hükümeti NATO’ya girilebilmesi için ABD’nin desteğinin alınması gerektiğini anlamış ve Kurtuluş Savaşından beri askeri müdahaleyi tasvip etmeyen bir tutum VIII izlemesine rağmen bu sefer Amerikan çağrısına olumlu cevap vermiştir. Bu manevra Türkiye’nin NATO’ya girişiyle direkt olarak ilişkilendirilmese de, özellikle Kore’de kazanılan başarıların başta Avrupa ve tüm dünya tarafından duyulması, Türkiye’nin bu süreçte elini kuvvetlendirmiş olmalıdır. Bu çalışma ile o zamanlarda dünya konjonktüründe sıkıntılı anlar yaşayan genç Türkiye’nin izlemiş olduğu dış politika sürecine ve yaşanılan önemli olaylara biraz olsun ışık tutabildiğimi değerlendiriyorum. Çalışmalarım sırasında katkılarını esirgemeyen Tez Danışmanım Yrd. Doç. Dr. Orhan AVCI başta olmak üzere, beni her alanda destekleyen aileme ve çalışmalarımın sabırla bitmesini bekleyen ve manevi desteğini bir an olsun esirgemeyen eşim Filiz’e teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. IX İÇİNDEKİLER ÖZET………………………………………………………………………..…………. I ABSTRACT………………………………………………………………………….. IV KİŞİSEL KABUL…………………………………………………………………... VII ÖNSÖZ……………………………………………………………………..……… VIII İÇİNDEKİLER……………………………………………………………………..... X KISALTMALAR…………………………………………………………..………. XII GİRİŞ…………………………………………………………………………………. 1 BİRİNCİ BÖLÜM İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONRASI ULUSLARARASI ORTAM (1945)……..... 6 A. SAVAŞ SONRASINDA DÜNYA GÜÇLER DENGESİ VE BLOKLAŞMA… 11 B. DOĞU BLOK’UNUN VE VARŞOVA PAKT’ININ KURULMASI (1947-1955)……………………………………………………… 13 C. BATI BLOK’UNUN VE NATO’NUN KURULMASI (1947-1949)..…………. 18 1. Truman Doktrini ve Marshall Planı (1947)……………………………. 20 2. ABD’ nin Monroe Doktrini’ni terk etmesi ve Vanderberg Kararı (1948) ……………………………………………………………. 33 X İKİNCİ BÖLÜM İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONRASI TÜRK DIŞ POLİTİKASI (1945-1952)…... 38 A. TÜRKİYE-SOVYETLER BİRLİĞİ İLİŞKİLERİ (1945-1952)………….…... 40 B. TÜRKİYE-ABD İLİŞKİLERİ (1945-1952)……………………………………. 51 C. TÜRKİYE’NİN AVRUPA KONSEYİ’NE GİRİŞİ (1945)..…………………... 56 Ç. TÜRKİYE’NİN KORE SAVAŞI’NA KATILMASI (1950)…..………..….….. 58 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE’NİN NATO’YA GİRİŞİ (1950-1952)..………………………………… 68 A. TÜRKİYE’NİN İLK BAŞVURUSU VE İNGİLTERE’NİN İTİRAZI (1950)....................................................................................................... 68 B. TÜRKİYE’NİN NATO’YA KABULÜ (1952)……….…………….…………... 75 SONUÇ……………………………………………………………………………….. 84 KAYNAKÇA………………………………………………………………………… 97 EK BÖLÜMLER A. HARİTALAR……………………………………………………………..…….... 98 B. ÖZGEÇMİŞ…………………………………………...…………………..……. 101 XI KISALTMALAR ABD : Amerika Birleşik Devletleri a.g.e. : Adı geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale Alb. : Albay AÜSBF : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi B.C.A : Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi bkz. : Bakınız BM : Birleşmiş Milletler CHP : Cumhuriyet Halk Partisi COMECON : Council for Mutual Economic Assistance çev. : Çeviren DP : Demokrat Parti ECA : Economic Cooperation Administration FRUS : Foreign Relations of United States GN.KUR.BŞK.LIĞI : Genelkurmay Başkanlığı NATO : North Atlantic Treaty Organization OEEC : Organisation for European Economic Cooperation s. : Sayfa SACEUR : Supreme Allied Commander Europe SHAPE : Supreme Headquarters Allied Powers in Europe SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği TBMM : Türkiye Büyük Millet Meclisi XII XIII TTK : Türk Tarih Kurumu v.d. : Ve diğerleri GİRİŞ Yirminci yüzyılın ilk yarısına birincisinin ikincisini de tetiklediği, tüm dünyayı olumsuz olarak etkileyen iki dünya savaşı sıkıştırılmıştı. Birinci Dünya Savaşı sonunda Dünya haritasında ve güçler dengesinde çok büyük değişiklikler olmuştur. Altı yüz yıllık bir imparatorluk yıkılırken, külleri arasından genç Türkiye Cumhuriyeti doğmuştur. Başta İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri çok geniş ve önemli hayat alanları elde etmişti. Birinci Dünya Savaşı’nın ardından başta Avrupa ve dünya için büyük tehdit olarak değerlendirilen Almanya etkisiz hale getirilmişti. İtalya pastadan istediği payı alamamıştı. Japonya ise uzak doğuda kendisine ait bir hayat alanına sahip olmak için fırsat kolluyordu. Birinci Dünya Savaşı’na katılmış olan İngiltere, Fransa ve Amerika Birleşik Devletleri cephesinde ise durum biraz daha farklı seyrediyordu. Dünya savaşını istedikleri gibi şekillendirmiş ve istedikleri payı almışlar ve bunu da bırakmayı pek düşünmüyorlardı. Kısacası bu üç devlet dışında kimse bu savaşın sonuçlarından memnun olmamıştı. Savaşa erken veda eden Sovyet Rusya ve yaşamış olduğu ihtilalin ardından kendisi ve dünya için çok yeni bir kavram olan komünizmle tanışmıştı. Sahip olduğu geniş coğrafyanın da avantajlarını kullanarak tekrar güçlenme yollarını aramaya başlamıştı. Çok zaman geçmeden ipler yeniden gerilmiş, Birinci Dünya Savaşı’nın prangalarından kısa bir süre sonra kurtulmayı başaran Almanya yeniden tüm Avrupa’yı tehdit etmeye başlamıştı. Nihayetinde birincisinin çözemediği sorunları İkinci Dünya 1 Savaşıyla çözme yolu seçilmişti. Her şey zincirleme bir reaksiyon halinde devam etmiş ve bir anda dünya devletlerinin büyük bir bölümü bu savaşa taraf veya sahne olmuştur. Almanya’nın hızla ilerleyişine başlangıçta herkes seyirci kalmış, Rusya sınırlarına kadar genişlemesini engelleyememişti. Ancak Amerika Birleşik Devletleri’nin savaşa dahil olmasıyla savaşın seyri değişmiştir. Başta İtalya daha sonrada müttefiklerin Berlin’e girmesiyle Almanya saf dışı kalmıştır. Bu devletlere Amerika Birleşik Devletleri’nin iki atom bombasıyla savaşın dışına ittiği Japonya eklenmiştir. Tüm bu olaylar cereyan ederken Türkiye bir taraftan yanı başında gelişen bu yangının dışında kalmaya çalışmış, diğer taraftan da aldığı tedbirler gereği seferberlik ilan etmiştir. İkinci Dünya Savaşı’nın yıkıcı etkisini topraklarından uzak tutmayı başarmış ve sembolik de olsa 1945’de müttefikler safında savaşa girerek uluslararası antlaşmalarda yer alma hakkını da elinde tutmayı başarmıştı. Ancak Sovyet Rusya tehdidi kendini belli etmekte gecikmeyecektir. İkinci Dünya Savaşı’nın tüm dünya ülkeleri üzerinde yarattığı sonuçları, Birinci Dünya Savaşı ile karşılaştırılamayacak kadar büyüktür. Birinci Dünya Savaşı’na toplam nüfusu 1,5 milyar olan 36 ülke katılırken, ikincisine toplam 1.7 milyar nüfuslu 61 devlet katılmıştır. Birincisinde dört milyon kilometrekarelik bir alanda askeri harekat cereyan etmişken, ikincisinde bu rakam 22 milyon kilometrekareyi ulaşmıştır. Birincisinde 70 milyon insan silah altına alınmışken, ikincisinde ise 110 milyon insan aynı kaderi paylaşmıştır. Birinci Dünya Savaşı’nda 10 milyon insan ölürken, ikincisinde 32 milyon ölü ve 35 milyon da yaralı vardır 1 . Bunların yanı sıra, savaş süresince Rusya'nın insan kaybının, asker ve sivil olmak üzere, 12 ile 15 milyon kadar olduğu tahmin edilmiştir. Diğer taraftan, kesin olmamakla birlikte, Amerika Birleşik Devletleri 300.000 asker Fransa 850.000 asker ve sivil, İngiltere 716.000 asker ve sivil, İtalya 450.000, Polonya 5.000.000, Çin 8.000.000, Japonya 3.600.000 dolaylarında insan kaybetmiştir. Diğer ülkelerle birlikte tahminen toplam 40 milyondan fazla insan İkinci Dünya Savaşı'nda 1 Türkkaya Ataöv, Amerika-Nato ve Türkiye, 2. Baskı, Ankara, Aydınlık Yayınevi,1969, s.1. 2 hayatını kaybetmiştir2 . Almanya, 1939 yılında 3.085.000 olan Silahlı Kuvvetler mevcudunu savaş içinde 9.480.000'e kadar çıkartmayı başarmıştır.3 . Doğrudan savaşın etkisiyle meydana gelen Alman insan kaybı, 3.200.000'i asker ve askeri personel gerisi sivil halktan olmak üzere, toplam 6.500.000 kişi kadardır. Ölü ve kayıpların yanı sıra sürekli savaş malulü veya yaralı sayısı da 2.010.000 asker ve sivildir4 . Anlaşıldığı üzere savaşçı mevcudu on milyonu bulan Almanya askeri gücünün yarısından fazlasını kaybetmiş adeta tek kelimeyle yok olmuştu. Tabi ki müttefik güçlerine vermiş olduğu kayıpları da buna eklersek gerek insan gerek malzeme ve teçhizat bakımından çok ciddi rakamlara ulaşılacaktır. İkinci Dünya Savaşı sonunda güçler dengesi ve dünya coğrafyası yeniden değişmiştir. İngiltere de artık eski güçünde değildir. Fakat dünyanın iki ayrı kıtasından iki farklı ülke belirmiştir. Biri geniş bir coğrafyaya sahip olan Sovyet Rusya, diğeri ise Amerika Birleşik Devletlerdir. Rusya ve Amerika Birleşik Devletleri süper güç olarak tarih sahnesinde yerlerini almışlardır. Ayrıca bu iki ülkeyle beraber dünya kamuoyu bugüne kadar yaşanılan savaşlardan farklı yeni bir kavram olan ‘Soğuk Savaş’ ile karşı karşıya kalmıştır. Dünya artık hızla bu iki süper güç etrafında toplanmaya, örgütlenmeye, diğer bir deyişle kutuplaşmaya başladı. Türkiye ise diğer devletler gibi güvenlik bunalımı içinde, kendisinin de yer alabileceği, emniyette hissedeceği bir kuruluşun güvenliği altına girme yollarını arıyordu. Her ne kadar savaşa girmese de ekonomisi yıpranmış, gerekli hamleleri yapamamıştı. Hemen yanı başında yüzyıllardır Türkiye üzerindeki emelleri olduğu bilinen ve şimdi de süper güç haline gelmiş bir Sovyet Rusya, Türkiye’yi daha da tedirgin etmekteydi. Bizim araştırmamız İkinci Dünya Savaşı sonrası ortaya çıkan bu dünya konjonktüründe Türkiye’nin en öncelikli problemi olan güvenlik sorununu çözebilmek için uluslararası platformda izlemiş olduğu politikalar ve başta Amerika Birleşik 2 Herbert Von Moos, Büyük Dünya Olayı, Cilt 6, İstanbul, İstanbul Askeri Basımevi,1952, s.327. 3 Hans-Adolf Jacobsen, a.g.e., s. 724. 4 Hans-Adolf Jacobsen, a.g.e., s. 729-730. 3 Devletleri ve diğer Avrupa devletleriyle ilişkilerini ve nihayetinde NATO’ya giriş sürecini ele almaktadır. Tezimiz üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, İkinci Dünya Savaşı sonrası uluslararası ortam üzerinde durulmuştur. Sovyet Rusya ve liderliğinde kurulan Varşova Pakt’ından ve Demir Perde ülkelerinin kurmuş olduğu Doğu Blok’una değindik. Diğer taraftan Amerika Birleşik Devletleri ve onun liderliğinde kurulan ve Batı Blok’u ülkelerinin oluşturduğu NATO’dan ve bu iki kutup arasında ortaya çıkan ve tarihe ‘Soğuk Savaş’ olarak geçen çekişmeyi inceledik. Ayrıca Batı Blok’u ülkelerini ekonomik ve askeri yönden kalkındırmayı ve birliği güçlendirmeyi amaç edinen Truman Doktrini, Marshall Planı ve Amerika Birleşik Devletleri’nin dış politikada uyguladığı, tarihe Monroe Doktrini olarak geçen yalnızcılık politikasının yerine süper güç olma yolunda alınan Vandenberg Kararlarını değerlendirdik. İkinci bölümde, İkinci Dünya Savaşı sonrası Türk dış politikasını ele aldık. Burada genç Türkiye Cumhuriyeti’nin komşusu güçlü Komünist Rusya ile arasındaki çoğunlukla gergin geçen ilişkileri, Rusya’ nın yüzyıllardır ulaşmaya çalıştığı emelleri doğrultusunda Türkiye’ye yapmış olduğu baskı ve dayatmalara, buna karşılık Türkiye’ nin izlemiş olduğu denge politikası ve taviz vermez tutumunu değerlendirdik. Doğal olarak Sovyet Rusya’ya karşı izlemiş olduğu denge politikasının diğer aktörü Amerika’ydı. Bu durum Türkiye ile Amerika Birleşik Devletleri arasındaki ilişkileri ve Kore Savaş’ında yapılan kader birliğini incelemeye bizi yönlendirdi. Üçüncü bölümde, Türkiye’nin NATO’ya girişinden bahsettik. Çok Partili Döneme geçen Türkiye’nin NATO’da yer alarak içinde bulunduğu güvenlik sorununu çözmek istemesi ve başvurusunun başta İngiltere ve diğer Avrupa devletleri tarafından kabul edilmemesi nedenlerini ele aldık. Nihayetinde Türkiye’nin, kararlı tutumu ve Amerika’nın desteğini de arkasına alarak NATO’ya girişini değerlendirerek çalışmamızı sonlandırdık. 4 Ayrıca tezimizi hazırlarken yararlandığımız Oral Sander’in ‘‘Türk-Amerikan İlişkileri 1947-1964’’ isimli kitabı, konuyla ilgili en kapsamlı çalışmalar arasındadır. Askeri Tarih Seminerleri ve Askeri Tarih Bültenleri’nde yer alan Türkiye’nin NATO’ya giriş süreci, Türkiye-Amerika Birleşik Devletleri ve Türkiye-Rusya ilişkileri konulu makalelerden önemli ölçüde yararlandık. Ayrıca Türkiye’nin dış politikasıyla ilgili Ayşegül Sever’in ‘‘Soğuk Savaş Kuşatmasında Türkiye, Batı ve Ortadoğu 1945-1958’’ Mehmet Gönlübol, A.Haluk Ülman’ın, ‘‘Olaylarla Türk Dış Politikası’’ ve Baskın Oran’ın ‘‘Türk Dış Politikası 1919-1980’’ adlı kitaplarda doyurucu bilgiler bulunmaktadır. Feridun Cemal Erkin’in ‘‘Batı Avrupa Birliği ve NATO’nun Doğuşu, Türkiye’nin NATO’ya Girişi’’ isimli bir kapsamlı bir kitabı bulunmaktadır. Bunlara ek olarak çalışmamızda, Cumhuriyet Arşivi ve Genelkurmay ATASE Arşivi’nde bulunan doküman ve belgelerden faydalandık. Yukarıda bahsedilen doküman ve kitaplara ilave olarak Louis J. Halle’in ‘‘Soğuk Harp’’, J.C Hurewitz’in ‘‘Diplomacy in the Near and Middle East A Documentary Record: 1914-1956 Volume II’’, Hans-Adolf Jacobsen’in ‘‘1939-1945 Kronoloji ve Belgelerle İkinci Dünya Savaşı’’, Paul Kennedy’nin ‘‘Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri (16. yy’dan Günümüze Ekonomik Değişim ve Askeri Çatışmalar)’’, Henry Kissinger’ın ‘‘Diplomasi’’, Henry Nevins, Henry Allan’ın, ‘‘Amerika Birleşik Devletleri Tarihi’’ ve S.H Truman’ın ‘‘Hatıralarım’’ adlı yabancı kitaplar da yaralanmış olduğumuz yabancı eserlerdir. 5 BİRİNCİ BÖLÜM İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONRASI ULUSLARARASI ORTAM (1945) İkinci Dünya Savaşı, insanlık tarihinin yaşamış olduğu en büyük savaş olmuştur.5 İkinci Dünya Savaşı dünya coğrafyasının geniş bir bölümünü savaş alanı haline getirmiştir. Doğrudan veya dolaylı olarak, bütün dünyayı etkilemiş ve ilgilendirmiştir. Bu bağlamda, yoğun olarak sıcak savaşın yaşandığı bölgeler; Avrupa, Doğu Asya ve Kuzey Afrika olmuştur. Bu bölgelerdeki ülkelerin büyük bir kısmı, ya işgal edilmiş ya da direkt olarak işgal edilmese de askeri birer hedef ve cephe durumuna gelmiştir. savaşın korkunç yüzünü görmüş, bütün yıkımlarını ve getirdiği felaketleri yaşamıştır. Bundan dolayı, yenilen ülkelerin yanında, Amerika Birleşik Devletleri dışında, yenen ülkeler de savaştan yorgun ve bitkin çıkmışlardır.6 Görüldüğü gibi İkinci Dünya Savaşı adına yakışır şekilde özellikle tüm Avrupa ülkelerini ve halkını etkilemiştir. İkinci Dünya Savaşı, savaş tekniği ve teknolojisi birincisiyle kıyaslanamayacak kadar yüksek, insan, silah ve savaş malzemeleri bakımından kapasiteleri çok geniş ve bol olan taraflar arasında yapılmıştır. Bu da, savaşın uzun ve şiddetli olmasına yol açmıştır. İkinci Dünya Savaşı, daha önceki savaşlara göre, savaşın boyutlarını çok büyütmüş ve daha etkili hale getirmiştir. Buna, ulaşılan taktik ve teknik düzey, silah ve savaş araç gereçlerinin kapasiteleri ile, bunların maliyetleri apaçık ortaya 5 Fahir Armaoğlu, 20nci Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914–1980), Cilt 1, 7nci Baskı, Ankara, İş Bankası Kültür Yayınları, 1991, s. 402. 6 Rıfat Uçarol, Siyasi Tarih (1789-1999), 5nci Baskı, İstanbul, Filiz Kitabevi, 2000, s. 616. 6 koymaktadır 7 .Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere, Sovyetler Birliği, Almanya, Japonya özellikle 1943 yılında askeri malzeme üretimi arttırmışlardır.8 Böylece İkinci Dünya Savaşında baş rol oynayan ülkelerin endüstrilerinin savaş ekonomisine geçtikleri anlaşılmaktadır. Kısacası savaş endüstrisi, tüm üretim elemanlarının önüne geçerek birinci sırayı almış ve ülkeler tüm kaynaklarını bu altı senelik zaman zarfında galip çıkabilmek uğruna harcamışlardır. İkinci Dünya Savaşı sonunda Müttefik güçler, uluslararası herhangi bir düzene yeni bir tehdit oluşturmalarını önlemek için hem Almanya’ya, hem de Japonya’ya yönelik planlarını uygulamaya başlamışlardır. Bu yalnız her iki ülkenin uzun vadeli askeri işgalini kapsamıyor, aynı zamanda Almanya’nın dört işgal bölgesine, daha sonra da iki ayrı Alman Devleti’ne bölünmesini de içeriyordu. Japonya’nın ise denizaşırı ülkelerde ele geçirmiş olduğu topraklar elinden alındı. Almanya Avrupa’da ve daha doğuda işgal ettiği bölgelerden ve çıkar çevrelerinden de oldu. Stratejik bombardımanın bu ülkelerde meydana getirdiği yıkıntıya, ulaşım sistemlerinin aşırı zorlanmasına, bir çok hammaddede yaşanan kıtlığa ve ihracat pazarlarının kaybına, müttefiklerin sanayiye getirdikleri denetimler de eklendi. Özellikle Rusya’nın Almanların topraklarında yaptıklarının intikamını alırcasına Alman sanayisini en küçük çivisine kadar talan etmeleri de eklenince Almanya’nın 1946’daki ulusal geliri ve verimi, 1938’dekinin üçte birinden daha da aşağılara geriledi9 . Askeri gücünün yarısından fazlasını kaybetmiş Almanya, birde savaş öncesi o çok güvendiği, ancak savaş esnasında büyük bir bölümü yıkılan sanayisinden arta kalanların Rusya tarafından sökülüp götürülmesine seyirci kalmak zorunda kalmıştı. Savaş sonunda ABD diğer devletlerin aksine savaş yüzünden çok zenginleşen tek ülke idi. 20 milyar dolarlık altın rezervine sahipti. Bu da ABD’ni savaş sonunda en büyük mal ihracatçısı yapıyordu. Birkaç yıl sonra ise ülke dünya mal ihracatının 1/3’ünü karşılar konuma geliyordu. Gemi yapımı imkanlarındaki genişlemeden dolayı 7 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 616. 8 Hans-Adolf Jacobsen, (Çeviren İ. Ulus), 1939-1945 Kronoloji ve Belgelerle İkinci Dünya Savaşı, Ankara Gn.Kur. Basımevi 1989, s. 748. 9 Paul Kennedy, (Çeviren Birtane Karanakçı), Büyük Güçlerin Yükseliş ve Çöküşleri (16ncı yy’ dan Günümüze Ekonomik Değişim ve Askeri Çatışmalar),9 ncu Baskı, İstanbul, İş Bankası Kültür Yayınları, Aralık 2002,s. 435. 7 dünya gemi kaynaklarının yarısına sahip olan Amerika ekonomik açıdan istediğini yapabilecek güçte ve imkana sahipti. Ancak savaş sonunda ortaya çıkan bütün bu ihtişamına rağmen Amerika’da yine de her şey göründüğü kadar yolunda gitmemiştir. Hükümet, savaş boyunca çeşitli yollardan halkın tasarruflarını savaş sanayine aktarmak için giriştiği vergi arttırım politikaları, ücretlerin dondurulması gibi tedbirler almak zorunda kalmıştı. Ancak, Amerikan halkı savaşın sonunda rahat bir nefes almak istiyordu. Bunun sonucunda grevler artmış, hükümet ağır baskısı altında kalmıştı. Fiyatlar yükselirken, 1945 yılında 98,4 milyar dolar olan bütçe giderini ertesi yıl 60.4 milyar dolara düşürmek gerekmiştir. Bütçedeki bu önemli sayılabilecek düşüş öncelikle savaş sanayisine verilen siparişlerin kısıtlanması ile sağlanabilmiştir10. İngiltere İkinci Dünya Savaşı’nda baştan sonuna kadar çarpışmış ve Almanya’ya karşı Amerika Birleşik Devletleri savaşa girmeden önce karşı koyabilecek tek büyük devletti. 1945 Ağustosuna gelindiğinde Uzakdoğu’daki Hong-Kong da dahil olmak üzere tüm sömürgeleri halen İngiltere’nin hakimiyetindeydi. İngilizler savaştan, kazanan devletler safında çıkabilmeyi başarmışlardı. Ancak savaşı başarıyla sürdürebilmek için gerek ülke ekonomisini gerekse ülke halkını büyük ölçüde zorlamışlar, rezervlerini tüketmişlerdi. Savaşın zor yılları ve yaşanan bombardımanlar ülke içindeki fabrika ve üretim endüstrisini yıpratmakla kalmamış adeta bitme noktasına getirmişti. İngiliz ekonomisi ve halkı her geçen gün daha çok Amerika’dan gelen mühimmata, gemilere, yiyecek maddelerine ve başka malzemeye giderek daha bağımlı hale gelmişlerdi. İhracat sektörü çökmüş, 1944’te, 1938’deki ihracatının ancak yüzde 31’i kadarını gerçekleştirebilmişti11. 1940–1945 yılları arasında Avrupa’da 450 bin kilometrekarelik bir alanı ve 24 milyon nüfusu sınırları içine katan Sovyet Rusya, 1945-1948 yılları arasında ise bir milyon kilometrekare toprak ile 92 milyon nüfusu kontrolüne almış, muazzam bir coğrafyaya hakim olmuştur. Her şeye rağmen ekonomik altyapısı sahip olduğu coğrafyaya paralel olarak benzer ölçüde büyüyememişti. Aksine insan kayıpları 10Paul Kennedy, a.g.e., s. 427-428. 11Paul Kennedy, a.g.e., s. 437-438. 8 Rusya’ya zor anlar yaşatıyordu. 7,5 milyon askeri personel zayiatı, Almanlar tarafından öldürülen 6–8 milyon sivil halk, ayrıca kıtlık yüzünden karneyle verilen yiyecekler, zorla çalıştırma ve çalışma saatlerinin artırılmasından kaynaklanan diğer kayıplarla birlikte 1941–1945 yılları arasında 20–25 milyon kadar Rus vatandaşı hayatini kaybetti. Hayatını kaybedenlerin büyük bir bölümünü erkek nüfusun oluşturması Rusya’nın başta demografik yapısı olmak üzere, sosyal ve ekonomik yapısına da büyük darbeler vurdu12. Rakamlar yaşanılan İkinci Dünya Savaşı’nın felaketinin boyutlarını anlamamızda bize yardımcı olmaktadır. Özellikle kayıplarının büyük bir bölümünün erkek nüfusunun oluşturması Rusya için önemli bir engeldi. Belki Almanlar tarafından yıkılan onca şehir, kullanılmaz hale getirilen sanayi tesisleri, maden ocakları, kasaba ve köyler yeniden inşa edilebilirdi. Ancak kaybedilen insan gücünün yerine yenilerinin yetiştirilmesi Rusya’yı düşündüren en önemli sorunların başında yer alıyordu. Bütün bu olumsuzluklara rağmen Rusya, Almanya’yı hem savaş alanında hem de savaş sanayinde yenmişti. Ancak bunu diğer bütün üretim kalemlerini kısıp, bütün kaynaklarını ve insan gücünü askeri sanayi üretimine yönlendirerek, tek yönlü olarak ağırlık vererek başarmıştı. 13. Tabiî bu da Rusya’ya İkinci Dünya Savaşından kazanan devletler yanında çıkmayı sağlamıştı. Kayıplarını bir nebze de olsa Alman sanayisini en küçük vidasına kadar söküp ülkesine götürmekle gidermeye çalışmış olsa da, Rusya’nın kayıpları diğer müttefik ülkelerden hiç de azımsanacak seviyede değildi. Stalin’in savaş sonrasında bile güçlü bir askeri güç bulundurma ihtiyacı, sahip olduğu bu büyük coğrafyayı emniyete almak endişesini ortadan kaldırmak için çok da azalmamıştı. 1945’den sonra 175 tümenlik müthiş bir askeri gücü oluşturan 25.000 tankı ve 17.000 uçağı olan Rus Ordusu’nun, kapitalizmi mümkün olduğu kadar Rus topraklarından ve peyklerinden uzakta tutarak bir an önce yaralarını sarmaya başlamak, bundan sonraki birinci öncelikli hedefiydi14. Rusya için gelecekte toprak bütünlüğüne olabilecek saldırıları engellemek ve bunun yanında da Avrupa ve Uzakdoğu’daki ele geçirdiği toprakları denetim altında tutabilmek ayrı bir önem taşıyordu. Yalnız 12 Türkkaya Ataöv, a.g.e., s. 64. 13 Paul Kennedy, a.g.e., s. 432. 14 Hikmet Erdoğdu, Avrupa’nın Geleceği’nde Türkiye’nin Önemi ve NATO İttifakı, 1nci Baskı, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, Nisan 2004, s. 29. 9 Rusya’nın önünde hedeflerine ulaşmasını engelleyebilecek önemli bir problemi vardı. O da ordusunun ve teknolojik bakımdan son derece geri, çağdışı olmasıydı. Müttefiklerinin tersine savaş sonrası Rusya ekonomik kaynakların büyük çoğunluğu yeni silah sistemlerinin geliştirilmesine ayırdı. 1947-48’lere gelindiğinde Amerikalılar ve İngilizlerden yapılan çalıntı teknoloji transferi ile stratejik bir hava gücü oluşturulmuştu. Çeşitli füze ve güdüm sistemlerinin geliştirilmesinde ise ele geçirilen Alman bilim adamı ve teknisyenlerinden yararlanılmaktaydı. Donanmaya yeni katılan ağır kruvazörler ve okyanusta harekete daha elverişli denizaltılar sayesinde deniz kuvvetlerini modernize ediyordu15. Artık İkinci Dünya Savası sonunda, iki yeni süper güç ABD ve Sovyet Rusya idi. Eski büyük güçler olan Batı Avrupa ülkeleri İtalya, Almanya, Uzakdoğu’da Japonya ise büyük güç olmaktan uzaktılar. İngiltere savaşın galiplerinden biri, Fransa ise İngiltere’nin stratejik ortağıydı. Ayrıca Fransa savaş sonrası stratejik ve politik düzenin merkezinde olmanın avantajını yasayan eski büyüklerden biriydi16. Anlaşılacağı üzere İkinci Dünya Savaşından sonra dünya konjonktüründe iki süper güç belirmişti. Güçler dengesine hakim ülkelerin yerini savaş sonrası bu iki süper güç olan ABD ve Rusya almıştı. Böylece bu iki devletin hamiliğinde ve iki güç etrafında diğer devletlerin toplanmasına yani bloklaşma süreciyle tüm dünyayı karşı karşıya bırakmıştı. Avrupa artık Alman tehlikesinden kurtulmuştu. Fakat bu defa, Müttefikler adına hareket eden Sovyetler Birliği, Yunanistan dışında, Doğu ve Orta Avrupa ile Doğu Almanya'yı işgal etmiştir. Müttefiklerin işgal ettikleri yerlerin belirlenmesinde, askeri taktik ve stratejinin yanı sıra, çok defa müttefikler arasındaki görüşmeler ve diplomatik temaslar etkili olmuştur. Ancak savaşın özellikle son yıllarında, Müttefikler arasında görüş farklılıklarından kaynaklanan anlaşmazlıklar ortaya çıkmıştır. Bu anlaşmazlıklar ise, savaşın sona erdiği tarihlerde dünya devletlerinin, iki ayrı kutba ayrılmasına neden olmuştur. Böylece Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra kurulmuş olan dünya güçler dengesinin yıkılmıştır. Bir çok yerde siyasi haritanın bozulmuştur. Savaşın yarattığı 15 Paul Kennedy, a.g.e., s. 433. 16 Henry Kissinger, (Çeviren Halil İbrahim Kurt), Diplomasi, 3 ncü Baskı, İstanbul, İş Bankası Kültür Yayınları, Ocak 2002, s. 396. 10 büyük ve önemli sorunlara, yıkıntılara, bunlarla birlikte, İkinci Dünya Savaşı, sonunda uluslararası güçler dengesinde bir boşluğun doğmasına ve uluslararası ilişkilerde yeni bir dönemin başlamasına neden olmuştur. 17. A. SAVAŞ SONRASINDA DÜNYA GÜÇLER DENGESİ VE BLOKLAŞMA: 20. yüzyılın en büyük mücadelesi olan İkinci Dünya Savaşı sona erdiğinde, dünyada barış ve güvenliğin hakim olacağı huzurlu bir dünya düzeninin kurulacağı düşünülmüştü. Fakat, dönemin şartlarına paralel olarak gelişen olaylar, kısa süre sonra dünyayı bu defa "Soğuk Savaş" denilen yeni ve bambaşka bir mücadelenin içine sürükledi. Bu da, güçler dengesinde meydana gelen değişikliklerin, oluşan boşlukların ve en önemlisi de bloklaşmanın bir sonucuydu18. 1930'ların sonlarından itibaren, Almanya’nın, Manş Denizi'nden Moskova önlerine kadar Avrupa'yı işgal etmesi ile Birinci Dünya Savaşı sonucunda kurulmuş olan güçler dengesi yine aynı ülke tarafından altüst edilmişti. Hitler'i yenmek ve bozulmuş olan Avrupa'daki dengeyi yeniden sağlamak amacı, devletlerin bir araya gelip ittifaklar kurmalarını yani bloklaşmalarını zorunlu kılmıştır. Kurulan bu ittifaklar sisteminde dünya ülkeleri 1939'dan 1945'e kadar, savaşmışlardır. Ne var ki, savaş sonrasında da bozulan bu denge yeniden kurulamamıştır. Çünkü, savaşın sonucunda, Avrupa'nın yarısı yorgun düşmüş, diğer yarısı da Sovyet Rusya'nın eline geçmişti. Böylece Avrupa'da dengenin kurulmasında, bu defa Rusya’nın tehdidiyle karşı karşıya kalınmıştı. Bu da, Avrupa dengesine yeniden bir müdahaleyi gerektirmiş ve yine devletler ittifakına ve savaşa yol açtı. Ancak bu "Soğuk Savaş" oldu19. İkinci Dünya Savaşı, 1945 Mayıs ayında Avrupa'da, Eylül ayında da Asya'da sona erdi. Ancak Asya ve Avrupa’da savaşın sona ermesiyle bu kıtalardaki güçler dengesinde büyük boşluklar meydana geldi. Çünkü İkinci Dünya Savaşında gerek galip gelen 17 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 618. 18 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 659. 19 Türkkaya Ataöv, Marshall Plânından NATO'nun Kuruluşuna Kadar Soğuk Harp, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt. XXIII., No: 3, Ankara, Eylül 1968, s. 275. 11 İngiltere, Fransa gibi ülkeler gerekse yenilen Almanya, İtalya ve Japonya gibi ülkeler savaştan büyük ölçüde yıpranmış ve zarar görmüş olarak çıkmışlardı. Bu devletlerin kendilerine gelebilmeleri için uzun yıllara gerek vardı. Özellikle savaştan sonra, Avrupa'da Almanya'nın, Asya'da Japonya'nın yerini tek başına dolduracak devlet bulunmamaktaydı. Almanya ve Japonya’nın gerek sömürgeleri gerekse ele geçirdiği yerler, bu iki ülkenin yenilmesiyle serbest kalmış ve güçler dengesinde bozulmalara neden olmuştu. Savaştan sonra güçlü olarak ayakta kalabilenler ise, siyasi ve ekonomik doktrinleri birbirleriyle çatışan Avrupa'ya göre iki "kenar" devlet, yani Amerika Birleşik Devletleri ile Sovyetler Birliği idi. Bunlardan Amerika Birleşik Devletleri, Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra olduğu gibi, yeniden kıtasına çekilme eğilimi içindeydi. Sovyet Rusya ise yayılma isteğindeydi20. Bu sırada, Birleşmiş Milletler Örgütü'ne güvenen Batı Devletleri, altı yıl süren İkinci Dünya Savaşı’nın ülkelerinde ve insanlarında meydana getirdiği olumsuzlukların ve bıkkınlığın da etkisiyle, silahlı kuvvetlerinin tamamına yakınını terhis ettiler. Bunun karşısında Sovyet Rusya, başta ele geçirmiş olduğu geniş coğrafyayı korumak istemesi ve bölgede etkinliğini sürdürebilmek için büyük ve güçlü ordularını daha da takviye etti. Savaş sanayisini geliştirme çalışmalarını ve üretimini hızlandırdı. Bu da, Batılı Devletler ve Sovyetler arasında, askeri alanda olduğu gibi, sanayi alanında da bir dengesizlik meydana getirdi. Bunların yanı sıra, uygulamasına yöneldiği yayılma politikasıyla Sovyetler, Batı Avrupa için endişe kaynağı haline gelmekteydi. Çünkü, savaştan sonra, diğer devletlerin kamuoylarındaki ve ekonomilerindeki olumsuz hava sebebiyle Avrupa'da istediği gibi hareket edebilecek tek devlet olarak Sovyetler Birliği kalmıştı. Bu dönemde Sovyetler Birliği'ne karşı koyabilecek tek devlet ise Amerika Birleşik Devletleri idi. Ancak Amerika da, savaş sonunda kendi kamuoyunun etkisiyle, yeniden kıtasına çekilme politikasına dönme eğilimindeydi. Bu düşünce, o günlerde dünyanın tek atom gücüne sahip olan bu devleti, hareketsiz hale getirmiş bulunuyordu21. 20 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 660. 21 M. Sadık Atak, Harp Sonrasında Dünya, (1945-1966), Ankara, 1966, s. 1. 12 Sovyet Rusya mevcut bu durumu kendi çıkarları doğrultusunda kullanmak istemişti. Bu nedenle savaş sırasında işgal ettiği Doğu ve Orta Avrupa ülkelerini peykleştirme çalışmalarını hızlandırmıştı. Diğer yandan Türkiye, Yunanistan, İran üzerinde etkisini geliştirmek için baskı ve isteklerde bulunmaya başlamıştı. Ayrıca Uzakdoğu'da Çin'de faaliyetlere girişti. Tabiî bu durum, bu politikalardan hoşnut kalmayan ülkeler tarafından Rusya’ya karşı ittifaklara yol açtı. Böylece dünyayı yeni bir bloklaşma dönemine sürükleyen yeni gelişmeler ortaya çıktı 22. Genel olarak Avrupa olmak üzere, meydana gelen bu gelişmeler, aslında bütün dünyayı da etkilemekteydi. Bu nedenle dünya için geçerli olan ancak normalde Avrupa devletleri arasında sağlanan güçler dengesi, Avrupa devletlerini olduğu kadar, diğer kıtalardaki güçleri de içerisine çekmiş ve kendi tartışmalarına ortak etmiştir. Nitekim, Birinci Dünya Savaşı'na olduğu gibi, İkinci Dünya Savaşı'na da, Avrupa dışındaki devletler katılmışlardır. Diğer yandan, İkinci Dünya Savaşı sonrası bloklaşma sürecinin liderleri ve baş rol aktörleri olan Amerika Birleşik Devletleri ile Sovyet Rusya, komşu oldukları Bering Boğazı'nda değil de Avrupa'nın ortalarında karşı karşıya gelmişlerdir. Güç mücadelesini de burada yapmışlardır. Bu bakımdan Avrupa kıtası güçler dengesinin ağırlık noktası olmakta devam etmiştir. Bu nedenle de, İkinci Dünya Savaşı'nın hemen sonlarından itibaren uluslararası ilişkilerde meydana gelen gelişme ve bloklaşmada, Avrupa olayları, başlıca rolü oynamıştır 23. İkinci Dünya Savaşı sonrası rahat bir nefes alacağını uman başta Avrupa olmak üzere bütün dünya ülkeleri, doğrudan ve dolaylı olarak savaş esnasında almış oldukları yaralarını henüz saramadan, yeni politikalar üretmek zorunda kalmışlardı. B) DO ĞU BLOK’UNUN VE VARŞOVA PAKTI’NIN KURULMASI (1947–1955) II. Dünya Savaşı’nda Almanya’nın Sovyetler Birliği’ne saldırması üzerine Amerika ve İngiltere çok zor durumda kalan Sovyetler Birliği’ne askeri malzeme yardımı yapmaya karar verdiler. Ancak asıl sorun yardımın hangi yoldan yapılacağıydı. Çünkü Almanya, Nisan 1940’da Danimarka ve Norveç’i işgal ederek Kuzey Denizi ve Baltık 22 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 661. 23 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 660. 13 Denizi’nin kontrolünü elinde bulunduruyordu. Diğer yandan da 1941 yılının baharında Yugoslavya ve Yunanistan’ı işgal ederek bütün Balkanların ve Ege Denizi’nin kontrolünü eline aldı. Dolayısıyla Balkanlar üzerinden ve Türk Boğazları’ndan geçen bir yardım hattı oluşturma ihtimali yoktu. Diğer bir seçenek olan Kuzey Kutbu ise Murmansk Limanı’nın yılın büyük kısmında buzlarla kaplı olması sebebiyle buradan yardım hattının geçirilmesi imkansızdı. Avrupa üzerinden yardım imkanı ise Almanya’nın önemli mevkilerdeki üstünlüğü sebebiyle çok güçtü. Bu yardım için en emniyetli ve uygun yol Basra Körfezi ve Kuzey İran’dı. Ancak Almanya taraftarı bir politika takip eden İran Hükümeti, söz konusu yardımın kendi toprakları üzerinden geçişine müsaade etmedi. Bunun üzerine Sovyetler Birliği kuzeyden İngiltere de güneyden bu ülkeyi işgal ettiler. Amerika ise yapılacak yardımın ulaştırılması için İran’a 30.000 kişilik bir askeri birlik yolladı. Ancak bu işgal Batı kamuoyunda tepkilere yol açıyordu. Bu sorunu çözmek için 29 Ocak 1942 tarihinde Sovyetler Birliği ve İngiltere, İran ile bir ittifak antlaşması yaptılar. Bu antlaşma ile İran, Sovyet ve İngiliz askerlerinin ülkesinde bulunmasını ve Sovyetler Birliği’ne gönderilecek yardımın transit geçişini kabul etti. Antlaşmanın beşinci maddesine göre, savaş bittikten altı ay sonra Sovyet ve İngiliz askerleri İran topraklarını terk edecekti24. Müttefikler İran’ı işgal ederek Rusya’ya askeri yardımın bir çaresini bulmuşlardı. Ancak asıl sorun bu bölgede sava sonrası ortaya çıkacaktı. istemişti. Bu soruna daha da vahim bir hal kazandırdı. Aynı tarihlerde Sovyet Rusya, bir ş Nitekim, savaş sona erince yapılan antlaşmaya göre İngiltere ve ardından İran'a asker gönderen Amerika Birleşik Devletleri askerlerini İran'dan çekmeye başladılar. Buna karşılık Sovyet Rusya, askerini çekmediği gibi, 1947'de de İran sınırına asker yığmaya, bu ülke üzerinde etki alanını genişletecek girişimlerde bulunmaya, baskısını çoğaltmaya başladı. Bu sıralarda Sovyet Rusya, aynı coğrafya üzerinde bulunan ve tarihten bu yana kendisi için stratejik bir konumda olan Türkiye ve Yunanistan üzerinde de baskı yapmaktaydı. Niyetini daha 1945 yılında Yalta ve Potsdam Konferansları sırasında belli etmiş, Türkiye üzerinde emelleri olduğu ortaya çıkmıştı. Sovyetler Birliği'nin özellikle Boğazlarda üs, ayrıca Kars ve Ardahan'ın kendisine terk edilmesini 24 Fahir Armaoğlu, a.g.e., s. 423-424. 14 yandan Yunanistan'da çıkan iç savaşı, komünistleri tutarak körüklerken, diğer yandan Türkiye üzerindeki emellerini açığa vurup, baskısını çoğaltmaya başlamıştı 25. Rusya’nın bu kadar rahat hareket etmesinin en büyük sebebi İngiltere, Fransa gibi diğer müttefik devletlerin kendisiyle baş edemeyeceklerini bilmesiydi. Amerika Birleşik Devletleri’nin ise Avrupa kıtası sorunlarına başlarda pek karışmak istememesi Rusya’yı daha da cesaretlendirmişti. Savaş sırasında, Sovyetler Birliği'nin yayılması, Estonya Letonya, Litvanya ile Finlandiya ve Polonya'nın bir bölümünü kapsıyordu. Kuzeydoğu Almanya, Doğu Çekoslovakya da bu yayılma alanının içerisindeydi. Ayrıca Sovyetler Birliği, ordularının Almanya'nın yenilgisinden sonra, Avrupa'nın merkezinde bulunuşundan da yararlanılarak, hükümet değişiklikleriyle Doğu Avrupa ülkeleri üzerinde bir denetim politikası kurmuşlardı. Bunun sonucunda da Orta ve Doğu Avrupa'da 1.020.000 kilometre karelik bir alan Sovyet egemenliği altına girmiştir26. Savaşı galipler arasında bitiren Rusya Avrupa’nın ortasındaki Almanya’nın bir bölümünü işgal etmiştir. Ayrıca Rusya, Alman işgalinden kurtulan, özellikle tarihten beri etki alnında bulunan Slav nüfusun çoğunlukta olduğu ülkeleri denetimi ve etki alanına almayı başarmıştı. Sovyetlerin aynı zamanda, diğer bir tarihi emeli olan sıcak sulara inme ve Boğazlara hakim olama düşüncesini de yeniden gündeme getirme gayreti içerisinde olduğunu görm kteyiz. e Sovyet Rusya, bu şekilde İran, Türkiye ve Yunanistan üzerindeki emelleri ve girişimleriyle, Doğu Akdeniz ile Ortadoğu bölgesinde yayılmaya ve genişlemeye çalışıyordu. Bir yandan da komünist rejimleri Avrupa'da işgali altında bulunan ülkelerde yerleştirerek, bir Sovyet Blok’u veya Peykler Blok’u oluşturma çabası içindeydi. Nitekim 1948 yılına kadar çeşitli yollarla Polonya, Romanya, Bulgaristan, Macaristan, Çekoslovakya ve Doğu Almanya'ya komünist rejimleri yerleştirdi. Yugoslavya ve Arnavutlukta ise, savaş bittiğinde zaten komünistler iktidarı ele almış bulunuyordu. Diğer taraftan, 1945'te Mançurya ve Kuzey Kore'yi işgal etmekle ve Çin, Çinhindi, 25 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 661. 26 NATO Belgeler. (Yay.NATO Enformasyon Servisi), Brüksel, 1970, s. 15-16. 15 Malezya, Birmanya ve Filipinlerdeki komünist hareketleriyle, tüm Doğu ve Güneydoğu Asya'da etkisini artmıştır 27. Tarihi emellerini işleme koyup ve nihayetinde başarılı olabileceğini değerlendiren Rusya, özellikle Avrupa’da işgal ettiği topraklar üzerinde ve etki alanına aldığı diğer ülkelerde sistemli bir bloklaşma sürecine girmiştir. Diğer bir yandan ise yanı başında emellerine engel olacak bir Türkiye istemeyen Rusya, özellikle Boğazlar üzerinde kendisine özel ödünler koparmaya çalışıyordu. Komünist rejim altında bulunan ülkeler, 1947 yılına gelindiğinde ise, Moskova'dan yönetilen bir blok haline gelmiş bulunuyordu. Churchill bir konuşmasında Baltık’taki Stettin’den Adriyatik’teki Trieste’ye kadar kıta boyunca demir bir perdenin çekilmesinden bahsediyordu. Ona göre Orta ve Doğu Avrupa'nın geleneksel devletlerinin başkentlerinin bu hattın ötesinde kalmıştı. Winston Churchill'in kullandığı "Demir Perde" deyimiyle bundan sonra Rusya’nın etrafında toplanan ülkeler bu adla anılacaktı 28. Bu sırada, Batı ülkelerinin Rusya’ya karşı aralarında ittifaklar yapmaları üzerine, Sovyetler Birliği de, Winston Churchill'in deyimiyle "Demir Perde" bloğunu oluşturan ülkeleri kontrolü altında tutmak, bu blok içindeki ülkeleri güçlendirmek ve bağları sıklaştırmak maksadıyla, işbirliği, saldırmazlık ve dostluk paktı gibi adlarla birtakım adlaşmalar yaptı. Diğer taraftan uluslararası komünizm faaliyetlerini yeniden örgütlemek maksadıyla, Avrupa’nın önemli komünist partileri Silezya'da bir konferansta bir araya geldi. Bu toplantının sonuç bildirisinde ise, 5 Ekim 1947'de, Kominform'un kurulduğu ilan edilerek yayınlanan "Bildiri"de, dünyanın iki bloğa ayrılmış olduğu açıklandı 29. Bu bildiriyle dünya resmen Doğu ve Batı Blok’una ayrılmış oldu. Avrupa’nın Marshall Planının etkisi altına girmesi ve 1948 Nisanında Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü'nün kurulmasına karşılık olarak, 5-8 Ocak 1949'da 27 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 662. 28 Durmuş Yalçın ve diğerleri, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Ankara, Atatürk Araştırma Merkezi, 2002, s. 463-464. 29 Rıfat Uçarol, a.g.e., s.663. 16 Moskova'da, Sovyetler Birliği, Çekoslovakya, Romanya Macaristan, Polonya ve Bulgaristan arasında yapılan toplantı sonunda COMECON(Council for Mutual Economic Assistance) adı verilen Ekonomik Yardımlaşma Konseyi kuruldu. Bu konseyin amacı ülkeler arasında ekonomik tecrübe alışverişi, hammadde, besin maddesi, makine ve donatım yardımlaşmasını sağlamaktı 30. Batı Blok’u ülkelerinin Amerika Birleşik Devletleri önderliğinde Marshall Planıyla başlayıp, Truman Doktriniyle devam eden, NATO’nun kuruluşuyla perçinlenen hareketler serisine karşılık olarak, Rusya’nın hamiliğinde bir araya gelen ve Kominform’u kuran ülkeler, ekonomi ve sanayileşme hareketlerini koordine etmek, karşılıklı işbirliği yapmak maksadıyla COMECON’u kurmuşlardır. Bu durum bloklaşma sürecinin hangi boyutlara ulaştığını anlamamıza oldukça yardımcı olmaktadır. İki ayrı kutbun baş aktörleri olan Amerika Birleşik Devletleri ve Rusya kendi çevrelerinde diğer ülkelerin toplanmasıyla iki ayrı güvenlik çemberi oluşturmuşlardı. Bununla da kalmayıp iki ayrı güvenlik çemberini oluşturan ülkeleri ekonomik yönden güçlendirmek ve sanayileşme hamleleri yapacak hale getirmek için bir yarış içine girmişlerdi. Bu Batı Blok’unda Marshall Yardımı, Truman Doktrini ve NATO’nun kurulması olarak kendini göstermiştir. Diğer tarafta ise Kominform ve COMECON kurulmuş, NATO’ ya karşılık ise Varşova Paktı yer almıştı. Bir çeşit yarış halini alan bu durum ülkeleri ayrı saflara itmiş ve bu iki ayrı safta bulunan ülkeler arasındaki her türlü ilişkiyi arttırmıştır. 6 Nisan 1948'de Sovyet Rusya-Fin Dostluk ve İşbirliği Anlaşması imzalanmasıyla Finlandiya üzerinde Sovyet nüfuzu kuruldu. Mayıs 1948'de komünistler Çekoslovakya'da yönetimi devraldı. Diğer yandan Çin'de, 1927'den beri mücadele halinde olan komünistler başarı kazanmaya başladılar ve 1949'da Çin Halk Cumhuriyeti’ni kurduklarını ilan ettiler. Çin Devlet Başkanı Çan-Kay-Şek de Formoza Adasına çekildi. Bu gelişmelerden sonra NATO'ya karşı olmak üzere, Doğu Blok’u üyeleri 14 Mayıs 1955'te Sovyetler Birliği, Demokratik Alman Cumhuriyeti, Romanya, 30 Nazif Kuyucuklu, Ekonomik Yardımlaşma Konseyi, (Sev-Comecon), İstanbul, 1978, s. 18. 17 Arnavutluk, Bulgaristan, Macaristan, Polonya ve Çekoslovakya’nın oluşturduğu, bölgesel, kolektif bir savunma ve yardımlaşma örgütü olan Varşova Paktı'nı kurdular.31 Böylece, Doğu Blok’unun Varşova Paktı çatısında bir araya gelmesiyle, dünya İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra yeni bir döneme girmiştir. Bu süreç bloklaşma ve Soğuk Savaş olarak tarih sayfalarında yer alacaktır. C) BATI BLOK’UNUN VE NATO’NUN KURULMASI (1947- 1949) Sovyet Rusya'nın İkinci Dünya Savaşı'nın sonlarından itibaren, genel bir yayılma çabası içindeydi. Bu durum, hem Batı Avrupa devletlerini hem de Amerika Birleşik Devletleri'ni ciddi şekilde endişeye sevk ederek ve Sovyetler Birliği'ne karşı bir takım önlemler alma yoluna itmişti. Batılı devletler ile Sovyetler Birliği arasındaki ilişkilerde değişiklikler 1946 yılı başlarına gelindiğinde iyice su yüzüne çıkamaya başlamıştı. İkinci Dünya Savaşı’nın müttefikleri arasında çıkar çatışmaları baş göstermişti. Nitekim 5 Nisan 1946'da Winston Churchill, Fulton/Missouri'de Amerika Birleşik Devletleri Başkanı'nın da bulunduğu bir toplantıda, Sovyetler Birliği'ni açık ve kesin olarak suçlayan bir konuşma yapmıştır. Konuşmasında Avrupa'nın, Demir Perde'nin önünde ve arkasında bulunanlar olmak üzere iki bölüme ayrıldığını da belirtmiştir32. Sovyet Rusya'nın yayılma tehlikesini daha en başından beri gören Churchill’i, Sovyetlerin 1946 yılı içinde Avrupa, Türkiye, Yunanistan ve İran üzerinde artan baskısı, bir kez daha haklı çıkarmış, ayrıca İngiltere'nin endişelerini daha da çoğaltmıştı. Özellikle resmen Türkiye'den Boğazlardan üs, Doğu Anadolu'dan toprak istemesi, Sovyet tehdidinin ne kadar ciddi boyutlara ulaştığını göstermekteydi. Halbuki, İngiltere'nin Doğu Akdeniz ve Ortadoğu'da büyük çıkarları ve sorumlulukları vardı. Ancak, İngiltere bu bölgede İkinci Dünya Savaşı'ndan hemen sonra, baş gösteren Sovyet tehdidine karşı koyacak ve Türkiye ile Yunanistan'ı destekleyecek gücü 31 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 667. 32 Louis J. Halle,(Çev.F.Çeliker), Soğuk Harp, Gn.Kur. Harp Tarihi Yayınları, Ankara,1976, s. 97-98. 18 kendisinde görmemekteydi. Bu nedenle de, bölgedeki sorumluluklarını kendi görüşlerine paralel başka bir devlete devretmek istiyordu33. Akdeniz ve Ortadoğu’ da büyük çıkarları olan İngiltere, İkinci Dünya Savaşından sonra ordusu yıpranmış, ekonomisi neredeyse durma noktasına gelmiş, halkı yıllardır süren savaşlardan bıkmıştı. Bunun sonucunda Rusya’ya karşı bu bölgede çıkarlarını koruyamayacağını biliyordu. Fakat İkinci Dünya Savaşı bir kez daha İngilizlerin bu çıkar alanlarının ne kadar önemli olduğunu göstermişti. Bu nedenle Akdeniz ve Ortadoğu’daki sahip olduğu bölgeleri Rusya’ya terk etmesi söz konusu olamazdı. Tek bir çözüm yolu vardı, o da kendi yerini alabilecek ve bu bölgede yürütmüş olduğu dünya siyasetine yakın bir siyaset yürütebilecek, aynı zamanda Sovyet Rusya’nın bu bölgede istediği gibi hareket etmesini engelleyebilecek bir ülke bulmaktı. Bu ülke Amerika Birleşik Devletleriydi. Bu nedenle İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri'ne 21 Şubat 1947'de iki nota verdi. Burada içinde bulunduğu ekonomik bunalım nedeniyle Türkiye ve Yunanistan'da bulunan askerlerini geri çekmek zorunda olduğunu, fakat bu iki devletin Batı savunması için önemli rol oynadığını belirtmekteydi. Bu nedenle de bu iki ülkenin askeri ve ekonomik yönden desteklenerek bölgede dengenin bir nebze olsun sağlanabileceğini düşünüyordu. İngiltere bu notalarla bu sorumluluğun Amerika Birleşik Devletleri'ne düştüğünü ifade etti34. Böylece İngiltere, uzun süreden beri bölgede sürdürmüş olduğu "birinci devlet" olma görevinden vazgeçtiğini ve yerini Amerika Birleşik Devletleri'ne bıraktığını tüm dünya kamuoyuna belirtmiş oldu. İngiltere’nin bu girişimiyle başlangıçta kıtasına çekilmek isteyen Amerika Birleşik Devletleri'nin özellikle Sovyet Rusya’ya karşı kadar izlediği dış politikasında köklü bir değişiklik yapmasına, dünya çapında dışa dönük politika gütmesine yol açmıştır. 33 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 668. 34 A. Halûk Ülman, Türk-Amerikan Diplomatik Münasebetleri, 1939-1947, Sevinç Matbaası, Ankara, 1961, s. 93-94. 19 1. Truman Doktrini ve Marshall Planı (1947) Sovyetler’in yayılmacı siyaseti nedeniyle somut bir biçimde beliren ‘‘tehdit’’ karşısında hayat tarzlarını ve toprak bütünlüklerini korumak için Avrupa, özgürlükler ve güvenliklerinin tabiî garantörü olarak Amerika Birleşik Devletleri’ni görmüşlerdir35. Amerika Birleşik Devletleri, artık Rusya’nın özellikle Avrupa ve Ortadoğu’da hızlanan yayılmacılık politikasına karşı çıkma zamanının geldiğini düşünüyordu. Sovyet Rusya’nın güttüğü bu siyaset karşısında, Amerika’nın ilk ciddi girişim Truman Doktrini olmuştur36. Ayrıca İkinci Dünya Savaşından sonra hava ve atom üstünlüğünü elinde bulunduran ABD’nin diğer devletlerin davranışlarını istediği biçimde etkileyebileceği düşüncesi ön plana çıkmaya başladı. Bu anlayışın bir sonucu olarak Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa’nın askerî, ekonomik ve siyasal istikrarını sağlamak için ilk olarak Truman Doktrini ,müteakiben de Marshall Planını işleme koymuştur37. Amerika Birleşik Devletleri'nin dış politikasında meydana gelen bu köklü değişiklik sonucunda, dünya güçler dengesini oluşturmak üzere harekete geçtiğini görmekteyiz. Yeni bir bloğun meydana gelmesinde de Truman Doktrini önemli bir rol oynamıştır. Böylece Truman Doktrini, bir yandan sadece dünyanın iki bloğa ayrıldığını ve Sovyet-Amerikan mücadelesinin başladığını açıkça ilan etmekle kalmayıp, diğer yandan "Soğuk Savaş"ın ilk adımlarını da atmıştır 38. Böylece kendi kıtasına çekilmek isteyen Amerika Birleşik Devletleri İkinci Dünya Savaşı sonrası uluslararası konjonktürde meydana gelen değişiklikler ve İngiltere’nin yönlendirmeleriyle bu niyetinden vazgeçerek ve Sovyet Rusya’nın karşısına ikinci 35 Ali Arsın, "Soğuk Savaş’ın Kaynakları ve NATO’nun Kuruluşuna Yol Açan Gelişmeler", NATO Savunma ve Eğitim Yönleri Sempozyumu, Ankara, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları, No:133, Ocak 1984, s.6-7. 36 Gündüz Uluksar, "İkinci Dünya Savaşı Öncesi ve Savaşın Devamında Türk-Rus İlişkileri", Altıncı Askeri Tarih Semineri Bildirileri II, Ankara, Genelkurmay Basımevi 1998, s. 404. 37 Oral Sander, Türk-Amerikan İlişkileri 1947-1964, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1979, s. 11-12 38 Oral Sander, Balkan Gelişmeleri ve Türkiye (1945-1965), Ankara, 1969, s. 57. 20 bloğu oluşturan devlet olarak çıkmıştır. Batı Blok’unun liderliğini üstlenen Amerika Birleşik Devletleri’nin yetkilileri, bu bloğu oluşturacak ülkelerin bir an önce İkinci Dünya Savaşının kötü etkilerinden kurtularak daha güçlenmelerini sağlamak zorunda olduklarını anlamışlardır. Bunu yapabilmenin tek yolunun da maddi ve teçhizat yönünden yardım yapılmasından geçtiğini düşünüyorlardır. İşte bu yardım politikası Türkiye’yi de kapsıyordu. Türkiye, savaş yıllarında olduğu gibi Soğuk Savaş’ın başlangıç olarak kabul edildiği 1946 yılından itibaren yoğun Rus baskılarına ve isteklerine karşı koyabilmek amacıyla, ordusunu savaş durumunda tutmak zorunda kalmıştı 39 Savaş sona ermesine rağmen ordusunu terhis etmemiş ve ekonomik durumunu geliştirmek için önemli kara ve politikaları yürürlüğe koyamamıştı 40. Türkiye İkinci Dünya Savaşı sonunda yeniden normal hayata geçerek, kendi milli sanayisini kurmayı, ekonomik, sosyal ve kültürel hamlelerine devam etmeyi hedeflerken, maruz kaldığı bu ağır ekonomik yük ile karşı karşıya kalmıştır. Öte taraftan savaş tehlikesine karşı elinde bulundurduğu 245 milyon dolar tutarındaki altın ve döviz rezervini kullanmak yerine uzun vadeli iç borçlanmaya yönelmiştir. Diğer yandan da dış kaynaklı kredi arayışına girmiştir. Ayrıca Türkiye’yi bekleyen çok önemli iki sorun vardı. Ancak o anki durumda Türkiye’nin tek başına bu sorunlarına çözüm bulması pek mümkün görünmüyordu. Savaşın sona ermesiyle, savaş esnasında artan ihracat fiyatlarını normal seviyelere indirmek, öncelikli problemiydi. Bunun yanında bir taraftan sanayisini modernize edip yeni iş sahaları açarken, diğer taraftan da silahlı kuvvetleri savaş mevcudunun üzerinde bulundurmak mecburiyeti hissediyordu41. Yukarıda belirtilen problemler savaşa doğrudan katılan ve ülke toprakları savaş alanı olarak kullanılan ülkelerin de sahip olduğu başlıca problemlerdi. Türkiye doğrudan savaşa katılmamış ve topraklarında İkinci Dünya Savaşı’nın yıkım gücü yüksek 39 Yusuf Sarınay, Türkiye’nin Bati İttifakı’na Yönelişi ve NATO’ya Girişi (1939–1952), 1nci Baskı, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988, s.49. 40 Hasret Çomak, "İkinci Dünya Harbi ve Türkiye, Harbin Sonrasında Türkiye-ABD İlişkileri, ABD’nin Türkiye’ye Yardım Politikası (Truman Doktrini ve Marshall Planı)", Altıncı Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, Ankara, Genelkurmay Basımevi 1998, s. 467. 41 A. Halûk Ülman, a.g.e., s. 90. 21 muharebeleri meydana gelmemişti. Buna rağmen savaşa katılan ülkelerle benzer problemlerle karşı karşıya kalması başlangıçta dikkat çekici gelebilir. Ancak Türkiye her an savaşa girecek gibi askeri gücünü, ekonomisini ve insan kaynaklarını teyakkuzda tutmuş ve bu bile Türkiyeni’nin ekonomisini olumsuz yönde etkilemiştir. Diğer yandan dikkat çekici bir başka husus da Türk Kamuoyu’nu sonraki yıllarda oldukça meşgul edecek olan dış kaynaklı kredi arayışının 300 milyon dolar olarak Amerika Birleşik Devletleri’nden yapılmış olmasıdır. Bu konu bir bakıma zorunluluk arz etmiştir42. Bunun en büyük nedeni Amerika Birleşik Devletleri’nin savaş boyunca devam etmiş olan ekonomik desteğini kesmiş olmasıdır. Ayrıca İngiltere’nin 24 Şubat 1947’de Amerika Dışişleri Bakanı George Marshall ile yapmış olduğu görüşmede vermiş olduğu nota doğrultusunda hareket etmiştir. İkinci Dünya Savaşı’nın kendisini oldukça yıprattığını ve sahip olduğu bir takım problemleri atlatma adına ülke ekonomisini yeniden yapılandırma faaliyetlerine yöneldiğini ilan etmiştir. Bu nedenle Mart 1947 den itibaren Yunanistan ve Türkiye’ye yapmış olduğu ekonomik yardımları kesmek zorunda kalacağını bir nota ile Amerika Birleşik Devletleri’ne bildirmişti43. Bununla birlikte Türkiye ve Yunanistan’ın Batı savunması için stratejik bir öneme sahip olduğunu bunun için de ekonomik ve askeri yardımlarla güçlendirilmesi gerektiğini, bu yardımların da artık savaştan ekonomik güç olarak çıkan Amerika Birleşik Devletleri’nin yapabileceğini belirtti44. Notada ayrıca Sovyetler Birliği’nin Yunanistan ve Türkiye’nin sahip olduğu coğrafya üzerindeki emellerine değinerek ve Amerika Birleşik Devletleri’nin bu iki ülkeye yardım etmemesi durumunda Yunanistan ve Türkiye’nin de Sovyet Rusya’nın peykleri arasına gireceğini, bunun da müttefikler adına çok büyük kayıp olduğunu belirtmişti. Bu iki ülkeye öncelikli ekonomik ve askeri yardımın yapılması gerektiğini vurgulamıştır. Bunun üzerine Dışişleri Bakanı Marshall, nota üzerinde çalışmalara başlamış, incelemelerinin sonucunda gelinen noktayı ve alınan kararları Başkan Truman’a aktarmıştır. İngilizler’in ekonomik problemlerinin doğru olduğu, mevcut durumun Yunanistan için tehlikeli olduğunu ve Yunan Hükümeti’nin mevcudiyetinin ortadan kalkmasının ise bölgedeki Amerikan çıkarlarıyla 42 Sadi Koçaş, Atatürk’ten 12 Mart’a Anılar, Cilt 1, İstanbul, Doğuş Matbaası, 1979, s.193. 43 Yusuf Sarınay, a.g.e., s. 62. 44 Melih Esenbel, a.g.e., s.53. 22 bağdaşmayacağını bildirmiştir. Tüm bu nedenlerden ötürü Amerika Birleşik Devletleri’nin Yunanistan’a, daha küçük ölçüde de Türkiye’ye derhal her türlü yardımı yapması gerektiğini bildirmiştir45. Bu esnada İkinci Dünya Savaşı’nın bitmiş olmasına rağmen Türkiye yanı başında beliren büyük Sovyet tehlikesi nedeniyle ordusunu, yani genç nüfusunu elde tutuyordu. Bu aynı zamanda çalışması gereken genç nüfusunda atıl kalması demekti ve ekonomisi için büyük bir yüktü. Ancak artık İngiltere’den ekonomik ve askeri yardım alamayacak olan Türkiye’nin bu stratejik öneme haiz bölgede güçlü kalmasının sağlanması gerekmekteydi. Çünkü güçlü olmayan bir Türkiye’nin yerini yanı başında bulunan güçlü bir Sovyet Rusya’nın yer alacağını anlamak hiç de zor değildi. Bu yüzden İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri’ne notayla durumun hassasiyetini belitmiş ve dikkatini çekmiştir. Yukarıda belirttiğimiz gibi İngiltere’nin ekonomik problemleri nedeni ile Orta Doğu’daki çıkarlarına yeterince sahip çıkamayacağını; ancak Türkiye ve Yunanistan’ın ABD tarafından desteklenmesi gerektiğini ortaya koyan notası etkili oldu. Bunun yanında daha önceleri üzerinde anlaşıldığı halde Rusya’nın İran’daki kuvvetlerini çekmekte isteksiz davranması, ABD’nin gözünü Orta Doğu’ya çevirmesini sonuçlandırmıştır 46. Amerika Birleşik Devletleri Başkan Truman, 12 Mart 1947'de Kongre'ye sunduğu bildiride, "Amerika Birleşik Devletleri’nin, silahlı azınlıklar veya dış baskılarla karşılaşan özgür ulusları destekleme politikasına sahip olması gerektiğine inanıyorum" 47 diyerek, başta Sovyet Rusya’ nın tehdidi altında olan ülkelere ekonomik ve askeri yardım yapılması gerektiğini belirtmişti. Bu doğrultuda hazırlanan program dünya tarihinde "Truman Doktrini" olarak anılmıştır 48. Anlaşılacağı gibi doktrin özgür ve demokratik ülkelerin ‘‘silahlı azınlıklar ve dış baskılara karşı’’ korunmalarını 45 Melih Esenbel, Türkiye’nin Batı ile İttifaka Yönelişi, İstanbul, İsis Yayımcılık, 2000, s. 53. 46 A. Halûk Ülman, a.g.e., s. 70. 47 NATO Belgeler, s. 18. 48Allan Nevins, Henry Steele Commager, (Çeviren H. İnalcık), Amerika Birleşik Devletleri Tarihi, İstanbul, 1961, s. 453. 23 öngörmekte, Sovyetler Birliği’nin çevrelenmesini amaçlamaktadır. Böylece Truman Doktrini, ABD’nin coğrafi bakımdan sınırlı ve somut olan çıkarlarını, bütün dünya çapında uygulanacak ahlaki bir ilke biçimine sokmuştur49. Truman, kongre üyelerine yaptığı konuşmada Türkiye ve Yunanistan’ın mevcut durumu hakkında geniş bir bilgi verdikten sonra Amerika’nın, Birleşmiş Milletler ilkelerine olan bağlığına değinerek, Sovyetler Birliği’nin bu ilkelere aykırı hareket ve davranışlarına dikkat çekmiştir. Amerikan dış politikasının dış baskılar ve silahlı azınlıklar tarafından tehdit edilen özgür ülkeleri desteklemesi gerektiği düşüncesinde olduğunu belirtmiştir. Bu düşünceyle tehdit altındaki ülkeleri korumak için Kongre’den, hükümete, Türkiye ve Yunanistan’a 400 milyon dolarlık yardımın yapılmasını talep etti. Bununla birlikte her iki ülkenin isteği doğrultusunda sivil ve askeri personelinin yardım programı dahilinde eğitilmesi konusunda yetki istedi. Truman, eğer bu iki ülkeye dair yeni yetkiler ve ödenek istemek lüzumu ortaya çıkarsa, Kongreyi tekrar bilgilendireceğini de ekledi50. Bunun üzerine, bu isteğe uygun olarak hazırlanarak 22 Nisan'da Senato'da, 9 Mayıs’ta Temsilciler Meclisi'nde "Yunanistan ve Türkiye'ye Yardım Kanunu" tasarısı kabul edildi. 22 Mayıs 1947'de de Başkan Truman tarafından tasarı onaylanarak yürürlüğe girdi. Böylece Amerika Birleşik Devletleri, Yunanistan'a 300 milyon, Türkiye'ye de 100 milyon dolarlık yardımın yapılmasını kabul etmiş oldu51. Kanun ABD Başkanı’na Türkiye ve Yunanistan’a mali yardım ile birlikte malzeme, hizmet, bilgi aktarımı konularında yetki vermektedir. Ayrıca bu ülkelere askeri ve teknik uzmanlar gönderme imkanı tanımaktaydı. Fakat yapılan yardımın amaçları dışında kullanılamayacaktı. Bu hususu ABD denetleyebilecek,ve yetkililere kolaylık sağlanacaktı. Amerikan Başkan’ı bu kanunun amaçlarının gerçekleştiği veya gerçekleşme olanağının kalmadığına karar verirse yardım sona erecekti52. 49 Hans J. Morgenthau, A New Policy for the United States, New York, Fredereick A.Praeger, 1969, s. 16. 50 Mehmet Gönlübol, A.Haluk Ülman, A.Suat Bilge, Duygu Sezer, Olaylarla Türk Dış Politikası, (1945–1965 Dönemi) 9. Baskı, Ankara, Siyasal Yayınları, 1996, s. 213-214. 51 A. Halûk Ülman, a.g.e., 1961 s. 96. 52 Hasret Çomak,a.g.e.,s. 470. 24 Anlaşılacağı gibi Truman Doktrini’nin birinci amacı temel olarak iki büyük devlet arasındaki rekabet havası içinde Sovyet genişlemesini çevrelemek ve Amerikan ekonomik ve siyasi anlayışının genişlemesini sağlamaktı. Diğer amacı ise Sovyet tehdidine karşı özellikle Yunanistan ve Türkiye’yi askeri ve ekonomik yardım yolu ile güçlendirmektir53. Türkiye ile Amerika arasında, 12 Temmuz 1947’de, Amerikan Kongresi’nin 22 Mayıs 1947’de onayladığı kanun kapsamında yapılacak yardıma ilişkin anlaşma imzalandı. Anlaşmada alınan kararlar doğrultusunda Türkiye’nin bağımsızlığını koruması amacıyla silahlı kuvvetlerinin takviyesini sağlamak ve ekonomik dengesinin korunmasına yönelik olarak belirtilen 100 milyon dolarlık yardımın verilmesinin kararlaştırıldığı belirtilmekteydi54. Truman Doktrini ile Amerika Birleşik Devletleri tarafından Türkiye’ye sağlanan askeri ve ekonomik yardım, Sovyet tehdidine karşı bir güvence ve caydırıcı unsur olmuştur.55 Truman Doktrini ile Amerika Birleşik Devletleri, yalnızlık politikasını terk ederek dünyanın kaderine karşı ilgisiz kalmayacağını sadece sözle değil, aynı zamanda davranışları ile de göstermiştir. Ayrıca Amerika’nın Atlantik güvenliğine giden yolun Türkiye ve Yunanistan’dan geçtiğini anlamıştır 56. Truman Doktrini Türk kamuoyunda son derece olumlu karşılanmıştır. Türkiye’nin şimdi çok daha güçlü olarak dünya barışının korunmasında etkin bir politika izleyebileceği, doktrinin Sovyet tehdidine karşı Türk güvenliğinin sağlanmasında önemli bir adım olduğu anlaşılmıştır. Ayrıca İkinci Dünya Savaşından en güçlü devlet olarak çıkan ABD’nin yardımının sağlanmasının, Türk dış politikasının gerçek bir başarısı olarak kabul edilmesi gerektiği belirtilmiştir57. 53 Oral Sander, a.g.e.,s. 18. 54 Mehmet Gönlübol v.d., a.g.e., s. 217. 55 Cemalettin Taşkıran,’’Türkiye Niçin NATO’ya Girdi’’, Askeri Tarih Bülteni, Cilt:25, Sayı:49, Ankara, Genelkurmay Basımevi, Ağustos 2000, s. 5. 56 Hasret Çomak, a.g.e., s. 470. 57 Oral Sander, a.g.e.,s. 22. 25 Başbakan Recep Peker yapılacak olan 100 milyon dolarlık yardımın tamamının askeri ihtiyaçlara yönelik olarak kullanacağını açıkladı. Ayrıca Başbakan, belirtilen yardım miktarın az olduğunu ve bu miktarın en az iki misline ihtiyaç olduğunu belirtti. Alınacak bu yardımla orduyu modern bir çehreye kavuşturup, askeri malzeme ile donatacaklarını, böylece insan gücünden tasarruf edilebileceğini, bunun da ülke ekonomisi üzerinde önemli gelişmelere neden olacağını söyledi58. Başbakanın belirttiği gibi Türkiye’nin, Yunanistan’a nazaran daha az bir yardım alması dikkat çekicidir. Fakat Yunanistan’ın Nazi Almanyası’nın işgali altında kalması, Türkiye’ye nazaran daha fazla maddi destek ihtiyacının olabileceğini Amerikalı yöneticilere düşündürmüş olduğunu değerlendirmekteyiz. Her ne kadar Türkiye doğrudan savaşa girmiş olarak görünmese de savaştan büyük ölçüde olumsuz olarak etkilenmiş ve savaştan sonra da bu etki Sovyetler’in yayılmacı politikalarıyla artarak devam etmiştir Yukarıda da belirtildiği gibi yapılan yardımın tamamı askeri maksatlarla kullanılmıştır. Bir Amerikan heyeti, Türkiye’nin ekonomik durumunu orduda insan gücünü azaltarak silahlı kuvvetleri modernleştirmek yoluyla geliştirebileceğini tavsiye etmiştir. Truman Doktrini çerçevesinde Türkiye’de faaliyet daha çok yol yapımı ve bakımı, kargo ulaşımının geliştirilmesi, silahlı kuvvetlerin eğitilmeleri ve silahlandırılmaları ile hava alanlarının onarılması alanlarında olmuştur59. Diğer taraftan Truman Doktrini ABD’de çok sert eleştirilere yol açmıştır. Eleştiriler genellikle Amerika Birleşik Devletleri’nin hükümet biçimi demokratik olmayan ülkelere yardımda bulunması ve Sovyet tehdidine karşı Birleşmiş milletlere müracaat edilmemesi idi60.Temsilciler Meclisindeki görüşmelerde bir temsilci şöyle konuşuyor: ‘‘Türkler sorunu niçin BM’e getirmediler? Mücadelelerini orada verselerdi. Verimli olmasa bile çok şey kazanırdık. Türk sorununu BM’e getirdiğimizi ve sonuç alamadığımızı düşünelim. O zaman şimdi yapmayı düşündüğümüz tek taraflı harekete geçeriz; fakat önce kurduğumuz uluslararası mekanizma yoluyla sorunu çözümleme şansını denemiş olurduk. Böyle yapmadığımız taktirde dünyaya karşı suçlu olamaz 58 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (B.C.A), 30..1.0/12.70..5.-17/04/1947. 59 Oral Sander, a.g.e., s. 24. 60 Oral Sander, a.g.e., s. 22. 26 mıyız?’’. Senatör Vanderberg ise şunları söylemiştir: ‘‘Amerikan yöneticileri BM’i görmemezlikten gelerek çok büyük bir hata işlemişlerdir’’61. Türkiye’nin, Amerika ve İngiltere tarafından kabullenilmiş olan stratejik konumu Truman Doktrini’nden yararlanmasının en büyük nedeniydi. Çünkü Türkiye’nin Sovyetler Birliğine olan coğrafi yakınlığı da göz önünde bulundurulduğunda Sovyet Rusya’ya yapılacak olası bir harekâtta Türkiye stratejik önemi bulunan bir üs durumundaydı. Ayrıca bu doktrinin ilanında her ne kadar dış politika üzerinde durulsa da özellikle Türkiye’nin, Ortadoğu petrollerinin batıya aktığı ulaşım hattında bulunmasının da önemli bir yeri vardı. Diğer taraftan bölgede bulunan yer altı zenginliği Amerika tarafından göz ardı edilemezdi62. Anlaşılacağı üzere gerek olası bir askeri hârekatta Sovyetler Birliği’ne olan yakınlığıyla, gerekse Ortadoğu petrol ve yer altı zenginliklerine yakınlığıyla, jeostratejik ve jeopolitik önemi olan coğrafyada Türkiye’nin güçsüz ve tek başına kalması Amerika Birleşik Devletleri’nin bölgedeki çıkarlarına uygun düşmemiştir. Savaş sonrasında, İngiltere'den Doğu Akdeniz'e kadar Avrupa bir çöküntü içindeydi. Avrupa devletlerinin en önemli sorunları da içinde bulundukları ekonomik buhrandı. Altı yıl sürmüş olan İkinci Dünya Savaşı bütün ülkelerin ekonomilerini yıpratmış, durma noktasına getirmişti. Bu durum Avrupa'daki kargaşayı daha da artırabilirdi63. Ayrıca komünist ideoloji bir kurtarıcı olarak görülmeye başlanmıştı. Rusya’nın Avrupa’nın Batı sınırlarına kadar varan fiili ve ya ideolojik genişleme çabaları, adı demokrasiyle özdeşleşmiş ülkelerin sınırlarına kadar varması ve hatta içlerine kadar sokmayı başarmasına karşılık olarak Amerika tarafından ‘çevreleme’ siyaseti ile karşı koyulmaya çalışılmıştır 64. Sovyetler Birliği’nin yayılmasını durdurabilmek ve önüne geçebilmek için, Avrupa devletlerinin muhakkak ekonomik yönden kalkınması ve güçlendirilmesi şarttı. Bunun için ise bir plan dahilinde Avrupa Devletlerine yardım edilmeliydi. Fakat bu sadece Amerikan yardımıyla değil aynı 61 Alexsander De Conde, A History of American Foreign Policy, New York, Charles Scribner’s Sons, 1963, s.670. 62 Oral Sander, Derleyen: Melek Fırat, Türkiye’nin Dış Politikası, İstanbul, İmge Kitabevi, 1998, s. 126. 63 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 669. 64İsmail Soysal, Soğuk Savaş Dönemi ve Türkiye (Olaylar Kronolojisi 1945-1975), İstanbul, Isis Yayınları, 1997. s.50. 27 zamanda Avrupa’nın da istemesiyle ve çabalarıyla olabilirdi. İşte Truman Doktrini ile başlayan bu süreci, Amerika Birleşik Devletleri Dışişleri Bakanı George Marshall’ın adıyla tarih sayfalarında yer bulacak olan Marshall Yardımı takip etti. Avrupa’nın ekonomik sorununa bir çözüm bulunamaması durumunda bunun tüm dünyayı bir kaosa sürükleyebilirdi. Çünkü Amerika’nın Batı Avrupa devletleri için yaptığı iki taraflı kredi şeklinde olan ve belirli bir plan doğrultusunda yapılmayan yardımlar, pansuman tedbirden başka bir şey değildi. Ayrıca Avrupa’ya iki taraflı bir yardım programından çok tüm Avrupa ülkeleri değerlendirilerek yapılmalıydı. Bu şekilde yapılacak yardımlar istikrarın, ekonomik entegrasyonun ve nihayetinde güçlü müttefiklerin olmasını sağlayacaktı. Amerika’nın üretimi ile dünyanın diğer bölgelerindeki üretim arasında sıkı bir ilişki vardı. Amerika’nın hayati çıkarları açısından bu durum değerlendirilmeli ve zor durumda bulunan ülkelere gereken yardımlar yapılmalıydı. Aksi takdirde Amerikan ekonomisi bu durumdan zarar görecekti65. Dünya devleti olma yolunda ilerleyen Amerika Birleşik Devletleri’nin en yöneticilerinin bu tarz bir düşünceye sahip olması pek de garipsenmemesi gereken bir durumdur. Çünkü özellikle zor durumda ve güçsüz ülkelerin Amerika’nın liderliğini kabul etmeyip Doğu Blok’una geçmeleri veya en azından sempati duymaları bile Amerikan çıkarlarıyla bağdaşmamaktaydı. Bunu engellemenin en mantıklı yolu bu tür ülkelere ekonomik ve askeri yardımlarda bulunarak hem iyi niyet gösterisinde bulunmak, hem de kendi saflarında kalmalarını sağlamaktı. İşte Marshall yardımı da, yukarıda belirtilen fikirlere paralel olarak uygulamaya konulmuştu. Amerika Birleşik Devletleri tarafından İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ekonomik, sosyal ve bunlarla ilintili olarak güvenlik yönünden ciddi sorunlar yaşayan Avrupa Devletleri’nin problemlerini biraz olsun çözebilmek ve azaltmak amacıyla ortaya atılmıştır. Dışişleri Bakanı Marshall, 5 Haziran 1947’de Harvard Üniversitesi’nde yaptığı konuşmada Avrupa ülkelerinin ekonomik kalkınmalarını planlamak için birbirleriyle daha yakın ilişkiler içinde bulunmalarını istemiştir. Bu bağlamda Avrupa Devletleri arasında ortak bir planlama yapılmasını, gerekirse Amerika 65 Baskın Oran, Türk Dış Politikası,1919-1980, Cilt 1, İstanbul, İletişim Yayınları, 2002,s. 538. 28 Birleşik Devletleri’nin her türlü yardıma hazır olduğunu söylemiştir66. Bu konuşmanın akabinde 12 Temmuz 1947’de Marshall Planı’nı incelemek için Paris’te, İngiltere ve Fransa’nın önderliğinde toplanan, aralarında Türkiye’nin de dahil bulunduğu toplam 16 Avrupa ülkesi bir konferans yaptılar. 22 Eylülde de Amerika’ya sunulmak üzere “Avrupa Ekonomik Kalkınma Raporu” hazırlandı. Bunun üzerine 16 Aralık 1947 tarihinde ise Marshall Planı’nın uygulanması için düzenlenen Amerikan kanun projesi Başkan Truman tarafından Kongre’ye gönderildi. 4 sene için 17 milyarlık bir yardımı kapsayan bu plana ‘Avrupa’nın Kalkınma Programı’ adı verildi67. Bunun üzerine 3 Nisan 1948’de Amerika Birleşik Devletleri tarafından “Dış Yardım Kanunu” çıkarıldı. 16 Nisan 1948’de ise Marshall Planı’nı onaylayan 16 Avrupa devleti tarafından “Avrupa İktisadi İşbirliği Teşkilatı (Organisation for European Economic Cooperation-OEEC)” kuruldu. Bu teşkilatın asıl görevi ekonomik işbirliğine yönelik tedbirleri planlamak ve uygulamak, üye olan devletlerin çalışmalarını gözlemlemek ve bunun yanında Amerikan Hükümetine yardım paralarının dağıtılması konusunda yardım etmek olarak sayılabilir68. Haziran 1948’de Washington’da bir “İktisadi İşbirliği İdaresi (Economic Cooperation Administration-ECA)” kuruldu. Amerika daha ilk yılında öngörülen miktarın üçte birini Avrupa ülkelerine gönderdi. İngiltere, Fransa ve Batı Almanya ise en büyük yardımı gören ülkeler olmuştur69. 1948– 1951 yılları arasında 4 yıllık bir süreçte 13.169 milyar dolar olarak yardım yapılmıştır 70. Marshall Yardımı’ndan Türkiye de yararlanmak istiyordu. Fakat Türkiye için Marshall Yardımı’ndan yaralanmasıyla ilgili, programda herhangi bir açıklama bulunmuyordu. Üstelik Türkiye, İsviçre ve Portekiz gibi ekonomik ve sanayi alanında kendisinden daha iyi ülkelerle aynı kategoride yer alıyordu. Bunun en önemli nedeni Türkiye’nin o zamanki ödeme dengesinin açık vermemesi ve Merkez Bankası’nda bir miktar altın ve dövizinin de kullanıma hazır olmasıydı. Türkiye’nin ödemeler 66 Yusuf Sarınay, a.g.e., s. 66. 67 İsmail Soysal, a.g.e., s. 50. 68Aptülahat Akşin, Türkiye’nin 1945’den Sonraki Dış Politika Gelişmeleri, Ortadoğu Meseleleri, İstanbul, 1959, s. 18. 69 İsmail Soysal, a.g.e., s.46. 70 Mehmet Gönlübol v.d., a.g.e., s. 248. 29 dengesinde herhangi bir probleminin olmadığı ve bu nedenle de Marshall Yardımı yerine uzun vadeli finansman imkanlarının araştırılması yönündeki Amerikan yaklaşımı, Türkiye’de büyük bir hayal kırıklığı yaratmıştır. Uzun vadeli finansman kaynağı ihtiyacının adresi olarak da uluslararası bir kredi kurumu olan Dünya Bankası gösteriliyordu71. Ayrıca Türkiye ekonomisinin İkinci Dünya Savaşı süresince Batı Avrupa ülkeleri gibi büyük bir tahribat yaşamadığı için Avrupa’nın kalkınmasında Türkiye’nin yeraltı kaynakları ve zirai ürünler sayesinde önemli bir rol oynayabileceği de düşünülüyordu. Buradaki tek sorun ise üretimi artıracak olan makinelerin dağıtılmasıydı. Bunu da Amerika Birleşik Devletleri, özellikle zirai araçların Türkiye’ye kiralanması yoluyla sağlanmasına karar vermişti72. Amerika Birleşik Devletleri’nin bu yaklaşımı Türkiye’ de geniş tepkiler uyandırmıştı. Özellikle Türkiye’ yi ekonomik bakımdan yalnız bırakan ABD’nin ileride politik bakımdan da yalnız bırakabileceğine ilişkin kuşkular yoğunlaşmıştır 73. Görülüyor ki, Amerika ve Batı Avrupa ülkeleri, Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşında etkin olarak rol almadığı ve savaşın etkilerine maruz kalmadığı gibi düşünceler nedeniyle Marshall Yardımı’na olan ihtiyacını tam olarak anlamamışlardı. Bunda tabiî ki, Türkiye’nin kendini anlatamamasının rolü de büyüktür. Bu durum karşısında yapılacak bir tek şey vardı. O da Türkiye’nin süratle kendisini daha iyi ifade etmesini sağlayacak bir dizi tedbirler almasıydı. Nitekim öyle de olmuştur. Bu gelişmeler karşısında Türk Hükümeti, doğrudan doğruya ABD Hükümeti’ne başvurarak, Türkiye’nin siyasi ve coğrafi bakımdan çok önemli olduğunu, bu konumunun mali ve ekonomik güçlükler yarattığını belirtti. Ayrıca güçlü olmanın tek koşulunun ekonomik kalkınma olduğunu, bunun için de şimdilik tek yolun dış yardım olduğunu ve ABD’nin ekonomik yardım konusundaki görüşlerini yeniden gözden geçirmesi gerektiğini bildirdi74. Ayrıca süratle, Paris ve Washington’a Marshall Yardımı’ndan faydalanmak için birer heyet göndererek, Türkiye’nin Truman 71 Melih Esenbel, a.g.e., s. 63. 72 Sabit Duman, Demokrat Parti Dönemi Türk Dış Politikası (1950-1960), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 1990, s. 32. 73 Hasret Çomak, a.g.e., s. 473 74 Hasret Çomak, a.g.e., s. 473 30 Doktrini’nden de fazla yararlanamadığını ve yapılan yardımın ise yeterli olamayacağını bildirdi. Sovyetler Birliği ile sınır komşusu iken yardım hususunda, kendisiyle aynı kefeye koyulan İsviçre ve Portekiz’den çok daha fazla ihtiyacı olduğu muhakkaktı. Heyet, Türkiye’nin bu durumdaki konumunun ağır bir savunma harcamasına da neden olduğunu ve ekonomik kalkınması için belirtilen yardım miktarının kendileri için zorunlu olduğunu da vurguladı 75. Bunun üzerine Truman Doktrini ile yapılan yardımın yeterli olmadığına ikna olan Amerikan Birleşik Devletleri Hükümeti, Türkiye’nin ısrarla belirttiği görüşlerini de dikkate alarak, 4 Nisan 1948’de imzalanan ekonomik işbirliği antlaşmasıyla Marshall yardımı kapsamına Türkiye’yi de dahil etti76. Türkiye’nin Marshall Yardımı programı doğrultusunda ilk yıllarda almış olduğu yardım miktarı çok az seviyedeydi77. Muhalefet, Marshall Yardımı’ndan istenilen seviyede yararlanamadığına yönelik ağır eleştirilerde bulunuyordu. Çok partili sisteme henüz geçmiş olan Türkiye’de daha yeni yeni yükselen muhalefetin eleştiriye dönük sesine karşılık olarak Ulus Gazetesinde Prof. Dr. Nihat Erim’in yazmış olduğu bir makalede: ”Hiç bir devlet bana 300 milyon lazım diyerek ihtiyacı olan parayı almamıştır. Parça parça planlar hazırlanmış, bu planlarla diğer ülkelerin aynı konuda yapmakta olduğu işler karşılaştırılmıştır. Marshall Yardımı’nın isteyen her ülkeye Amerika Birleşik Devletleri’nin para dağıtması şeklinde gerçekleşmemektedir. İtiraf etmeliyim ki, plan ve proje hazırlamakta çok fazla tecrübemiz olmamakla birlikte birkaç senedir yabancı kuruluşlardan faydalanmaktayız. Bunun yanında kendimiz de bu tür çalışmalar yapmaktayız. Amerika Birleşik Devletleri’nin bize en önemli yardımı teknik eleman desteğinde bulunması ve yetiştirmesidir78” demektedir. Bu makalede Türkiye’nin gerekli teçhizat ve yetişmiş personel bulunmadığından istenildiği seviyede plan ve proje üretemediği, bu nedenle de Marshall Yardımından beklenen düzeyde yararlanılamadığı anlaşılmaktadır. Marshall yardımı ile Türkiye ülke genelinde tarım ve sanayinin güçlü ekonomik temeller üzerine yerleşmesi için uğraşacak ve parasının istikrarını arttırmaya 75 Oral Sander, a.g.e., s. 53. 76 Baskın Oran, a.g.e., s. 541. 77 İsmail Soysal, a.g.e., s.46. 78 Nihat Erim, Marshall Yardımı, Ulus Gazetesi, 2 Ekim 1950. 31 çabalayacaktır. Ekonomik istikrarına yön vererek ve diğer Avrupa devletleri ile işbirliğini sıkılaştıracaktır. Bununla beraber Türkiye 1948–51 yıllarında toplam 351.700.000 dolarlık bir yardım almıştır 79. Türkiye Marshall Yardımından faydalanma vizesini aldığı günden itibaren o zamana kadar pek de aşina olmadığı plan ve proje üretme faaliyetlerine yoğunlaşmıştı. Bununla birlikte ekonomik, sosyal ve zirai alanlarda sağlam reformlar yapmak için uğraşacaktı. Ayrıca bu konularda istikrarı sağlayacak tedbirler alacaktı. Marshall Planı nazari olarak, Sovyetler Birliği ve nüfuzu altındaki Doğu Avrupa ülkelerine de açıktı. Ancak Stalin, Plan’ı sadece ülkesi hesabına reddetmekle kalmayıp, buna başlangıçta ilgi gösteren Çekoslovakya ve Polonya dahil, tüm Avrupa ülkelerinin de aynı yönde davranmalarını sağladı. Böylece Plan uygulamada Batılı ülkeler ekonomilerini kurtarma, canlandırma ve giderek kalkındırmaya yönelik bir operasyon olarak kalmıştır 80. Sovyetler Birliği ise Amerika’nın Marshall Yardım Planı ile yapmış olduğu atağa karşılık olarak, etkisi altındaki özellikle Doğu Avrupa ülkelerine bu plana katılmamaları konusunda yoğun baskı yapmıştır.81 Sovyet Rusya, bu ülkeler ile “Molotof Planı” adı verdikleri, birbirleriyle ekonomik ilişkileri ve işbirliğini sıkılaştırmak adına ikili bir ticaret sistemini kurmuştur.82. Bu hamleleriyle de dünya konjonktüründe Sovyet Rusya’nın, İkinci Dünya Savaşı sonrası elde ettiği etki alanını kaybetmemek ve hatta arttırmak için gayret sarf ettiği anlaşılmaktadır. Truman Doktrini ve Marshall Yardımı ile Türk dış politikasında yeni bir dönem başlamıştır. Sovyetler Birliği’nin özellikle Doğu Anadolu ve Boğazlar üzerindeki yayılmacı ve genişlemeci emellerinin Doğu Akdeniz’de hayata geçmesi engellenmiştir. 79 Mehmet Gönlübol v.d., a.g.e., s. 249. 80 Ali Arsın,a.g.e., s. 7. 81 Oral Sander, Siyasi Tarih (1918–1994), 11nci Baskı, Ankara, İmge Yayınları, Şubat 2003, s. 260. 82 Fahir Armaoğlu, a.g.e., s. 444. 32 Ayrıca Türk Ordusu’nun ve ekonomisinin savaş sonrasında yeniden yapılanmasına zemin hazırlanmıştır 83. 2. ABD’nin Monroe Doktrini’ni terk etmesi ve Vandenberg Kararı (1948) Batı Avrupa ülkeleri Marshall Planı sayesinde, birbirleriyle olan ilişkilerini daha da arttırmışlardı. Normal olarak bu hususta Amerikan yönetiminin Avrupa ülkeleri üzerindeki ekonomik, sosyal ve askeri alanlardaki yardımı ve yönlendirmesi göz ardı edilemez. Böylece İkinci Dünya Savaşı sonrası Amerika Birleşik Devletleri ve Batı Avrupa ülkeleri arasında yoğun bir işbirliği sürecine girilmiş oldu. İngiliz Dışişleri Bakanı Ernest Bevin, 22 Ocak 1948’de karşılıklı anlaşmalardan oluşan bir Batı Avrupa Birliği formülünün uygulanması fikrini ileri sürdü. 1947 Martında İngiltere ile Fransa arasında yapılan ve karşılıklı işbirliğine dayanan Dunkerque Antlaşması’nı örnek göstererek diğer Batı Avrupa ülkeleri olan Belçika, Lüksemburg ve Hollanda’ nın da bu tip bir anlaşmaya imza koymalarının gerekliliğini vurguladı. Böylece Batı Avrupa’nın tek bir vücut olarak algılanacağını belirterek bu ana fikir çerçevesinde oluşan düşüncesini Amerikan Dışişleri Bakanı Marshall’a bildirdi. 4 Mart 1948’de Bevin’in ortaya attığı karşılıklı yardım antlaşması üzerinde görüşmek üzere Belçika, Fransa, Lüksemburg, Hollanda ve İngiltere temsilcilerinden oluşan bir heyet Brüksel’de bir araya geldiler. Bu görüşmelerden birkaç gün sonra Bevin, Kuzey Atlantik’in güvenlik sorunun süratle incelenip bir karara varılması gerektiğini bildirdi. Gerekçe olarak da Sovyetler Birliği’nin kendisinin liderliğinde oluşturulacak ortak bir savunma antlaşmasında Norveç’e baskı yapabileceği ihtimalinin oldukça yüksek olduğunu gösterdi. Ancak Marshall Avrupa ülkelerinin Amerika’dan yeni bir yardım istemeden önce kendi aralarında bir uzlaşma ve işbirliği içinde olmaları gerektiğini vurguladı 84. Sonunda Benelux ülkeleri (Belçika, Lüksemburg ve Hollanda) ile İngiltere ve Fransa, 17 Mart 1948’de siyasi ve askeri bir ittifak kurmak amacıyla toplandıkları 83 Hasret Çomak, a.g.e., s. 474. 84 Lord Ismay, (Çeviren Suat Bilge), NATO: İlk Beş Sene 1949-1954, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1956, s. 8. 33 Brüksel’de “Brüksel Antlaşması”nı imzaladılar. Bu anlaşmaya göre, ülkeler kendi aralarında ekonomik, sosyal ve askeri her türlü ilişkileri geliştirmek için gayret içinde olacaklar ve BM yasasının 51. maddesi gereğince taraflardan herhangi birinin silahlı saldırıya uğraması durumunda diğer devletler saldırıya uğrayan devlete her türlü yardımı yapacaklardı 85. Bu antlaşmayla Avrupa'daki Sovyet Rusya’nın baskısı ve yayılmasına karşı ilk ortak savunma, ve işbirliği örgütü Batı Avrupa'da kurulmuş oldu. Sonradan 1954’te bu birliğe Almanya ve İtalya da katıldı 86. Brüksel Antlaşması’yla Avrupa ülkelerinin güvenlik sorununa bir miktar da olsa çözüm bulunmaya çalışılmış ve bu yolda ilk adımlar atılmıştır. İngiltere ve Fransa’nın liderliğinde, Belçika, Lüksemburg ve Hollanda’nın katılımıyla BM yasasının 51. maddesi gereğince yapılan antlaşma, Sovyetler Birliği’nin İkinci Dünya Savaşı sonrası Avrupa’da istediği gibi hareket etmesine, asker bulundurmasına karşı kurulan ilk ciddi ittifaktır. Başkan Truman antlaşmanın imzalandığı gün olan 17 Mart 1948’de Amerikan Kongresi’ndeki konuşmasında “Avrupa ülkelerinin kendilerini özgürce savunma kararlarına bizimde onlara aynı şekilde yardım ederek karşılık vereceğimizden eminim” diyerek antlaşmayı imzalayan Avrupa ülkelerine memnuniyetini dile getiriyordu. Her ne kadar Avrupa ülkeleri arasında savunma için işbirliğine dayalı bir birleşme meydana gelse de, Amerika Birleşik Devletleri olmaksızın bu birleşmenin zorlukları vardı. Bunun için Avrupa’nın yeterli bir savunma gücü oluşturması amacıyla yapılan antlaşmaya Amerika’nın da katılımına ihtiyaç vardı. 1948 yılının Eylül ayında ise “Batı Birliği Savunma Teşkilatı” adı altında askeri bir teşkilat kurulmasına karar verildi87. Geriye sadece Amerika Birleşik Devletleri’nin kurulan bu teşkilatı desteklediğini gösterir manevrasını yapması kalmıştı. O manevra da, kurulan bu pakta üye olmaktan başka bir şey değildi. Tabiî bu zamana kadar Monroe Doktrini’ne mutlak bağlılıkla hareket eden Amerikan Hükümeti’ nin bu kararı vermesi hem Amerika için hem de Avrupa için bir dönüm noktasıdır. 85 Feridun Cemal Erkin, “Batı Avrupa Birliği ve NATO’nun Doğuşu, Türkiye’nin NATO’ya Girişi”, Türkiye ve Nato, Ankara, Türk Atlantik Antlaşması Derneği Yayınları, s. 6. 86 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 670. 87 Lord Ismay, a.g.e., s. 9. 34 Batı Avrupa ülkeleri ise kendi aralarında iş birliği içinde olduklarını Brüksel Antlaşması ile Amerika Birleşik Devletleri’ne göstermişti. Artık Amerika’nın pakta katılma kararını bekliyorlardı. Ancak Amerikan anayasasına göre bu tür bir ittifaka Amerika’nın katılması mümkün değildi. İşte bu sırada Amerika Senatosu Dışişleri Komisyon Başkanı Tom Conally ve Arthur H. Vanderberg adındaki iki senatör artık Amerika’nın Monroe Doktrini’ne bağlı kalarak uyguladıkları geleneksel ‘‘kendi içine kapanma’’ politikasının bırakılması gerektiğini söylediler. Aynı amaçlar doğrultusunda birleşilen diğer Avrupa ülkeleriyle yakın işbirliğine girilmesi, ülkeler arası barışın ve istikrarın sağlanması için gereken sorumluluğun alınması gerektiğini ortaya koyan açıklamalar yaptılar. Bu iki senatör Amerika Birleşik Devletleri adına bu önemli adımın atılmasını sağlayan isimler oldular. 11 Haziran 1948’de Senato’ya sunulan ve büyük çoğunlukla kabul edilen ‘‘Vanderberg Teklifi’’ altı maddeden oluşmaktaydı. İlk üç madde, vetonun hafifletilmesi, silahların sınırlandırılması ve Birleşmiş Milletler Ordusu gibi konuları içermekteydi. Diğer üç madde ise Birleşmiş Milletler Antlaşmasının 51. maddesine dayanılarak ulusal güvenliğin silahlı bir saldırı tehlikesi altında bulunması durumunda ve Amerika’nın bu tarz bölgesel antlaşmalara katılması söz konusu olduğunda anayasaya uygun olarak her birinin Kongre tarafından onaylanacağından bahsedilmekteydi. İşte bu altı maddede tarihe “Vanderberg Kararı” olarak geçecekti88. Amerika Birleşik Devletleri Kongresi, 11 Haziran 1948'de Senatör Vandenberg'in sunduğu "... Birleşmiş Milletler Yasası'nın hükümlerine uygun olarak, birer birer ve ya topluca bölgesel ve ortak savunma tedbirlerinin derhal alınması; Amerika Birleşik Devletler’'nin de, etkili, sürekli ve karşılıklı yardıma dayanan bölgesel veya ortak tedbirlere katılması..." teklifini kabul etti89. "Vandenberg Kararı" adıyla bilinen bu kararla Amerika Birleşik Devletleri, 2 Aralık 1823 tarihinde Monroe Doktrini’nin açıklanmasından beri dışişlerinde izlediği yalnızcılık politikasına son verdi. Böylece diğer devletlerle ittifaklar yapma politikasını yani, kıtasının dışındaki devletlerle işbirliğine girişme dönemini başlatmış oldu90. Yüzyılı aşkın bir süredir dışişlerinde izlediği yalnızcılık politikasını terk eden Amerika’nın bölgesel paktlara katılmaya izin veren Vanderberg Kararları’nı alması, gerek Batı Avrupa gerekse Demir Perde 88 Melih Esenbel, a.g.e., s. 68-69. 89 NATO Belgeler, s. 247. 90 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 670. 35 ülkelerinde büyük yankı uyandırmıştır. Yıllardır tarih sahnesinde tek başına kalmaya dikkat eden Amerika Birleşik Devletleri gibi büyük bir güç artık ekonomik, sosyal ve askeri her türlü alanda diğer ülkelerle işbirliğine girebilecek, önderlik edebilecekti. Sovyet Rusya, Batı Birliği Savunma Teşkilatının kurulmasından hemen sonra 1948 Haziranında Batı Berlin'i kuşatmaya başladı. Buna karşılık Batı Avrupa ülkeleri Batı savunmasının örgütlenmesine hız verdi. Fakat Batı Avrupa ülkelerinin Sovyetler Birliği ile baş edebilecek ne yeterli ekonomik gücü ne de yeterli ordusu vardı. Kısacası güçler dengesinde ibre Sovyet Rusya’yı gösteriyordu. Bu nedenle Amerika Birleşik Devletleri'nin de acilen kurulan bu savunma sistemini desteklemesi gerekiyordu. Nihayet Sovyetler Birliği'ne ve artan tehditleri ile onun yayılmasına karşı; 4 Nisan 1949'da Washington'da, İngiltere, Fransa, Lüksemburg, Belçika, Hollanda, İtalya, Danimarka, Norveç, İzlanda, Portekiz, Amerika Birleşik Devletleri ve Kanada arasında, "Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü (NATO: North Atlantic Treaty Organization)" kuruldu. Kuzey Atlantik Antlaşması, bu antlaşmaya katılan ülkeler arasında en geniş işbirliğini öngören bir ittifaktı. Antlaşma, başlangıçta saldırıyı önlemeyi veya saldırı olursa, onu püskürtmeyi amaç edinen bir askeri ittifaktı. Bununla paralel olarak siyasi, ekonomik ve sosyal alanlarda ortak ve sürekli bir işbirliğini esas alıyordu. Antlaşmanın en önemli maddelerinden biri olan beşinci maddeye göre ise, "Taraflar, içlerinden birine ya da birkaçına karşı Avrupa'da veya Amerika'da olacak bir saldırıyı bütün taraflara yöneltilmiş bir saldırı olarak sayacaklar..." ve bu saldırıyı bertaraf etmek için, tek başlarına veya diğer ittifak ülkelerle birlikte, askeri güç kullanmak da dahil olmak üzere, gerekli her türlü tedbiri alabileceklerdi91. Böylece İkinci Dünya Savaşı'ndan hemen sonra, meydana gelen gelişmelerin sonucunda, Batı Avrupa'dan on ve Amerika'dan iki olmak üzere on iki ülke geniş kapsamlı bir savunma ittifakı oluşturdular. Bir savunma sistemi olan NATO'nun kurulmasıyla da ilk defa olarak Sovyet yayılmasına ve tehdidine karşı etkili bir set kurulmuş, aynı zamanda caydırıcı bir güç meydana getirilmiş ve denge sağlanmış 91 İsmail SOYSAL, Türkiye’nin Uluslararası Siyasal Bağıtları (1945-1990), Cilt 2, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1991, s. 409-410. 36 oluyordu. Bu şekilde de Batı güvenlik sistemi ve Batı Blok’u ortaya çıkmış oldu92.Nitekim NATO Antlaşması’nın yürürlüğe girmesinden sonra Sovyetler Birliği antlaşmanın uygulandığı bölgelerde hiçbir toprak kazancı elde edememiştir. Bu ittifakın ortaya çıkmasından sonra Avrupa’daki emperyalist politikalarına ara vermek zorunda kalmıştır 93. Avrupa’da temeli atılan ve Amerika Birleşik Devletleri’nin de desteğini alan bu geniş tabanlı savunma ittifakının kurulmasıyla meydana gelen güven bunalımına kesin çözüm bulunmuştur. Daha sonra hızla üye sayısı artan NATO’nun savunma şemsiyesi altına diğer ülkeler de girmeye çalışmıştır. Kurulduğu ilk andan itibaren bu güvenlik şemsiyesi altına girmeye çalışan ülkelerden biri de, Sovyet Rusya ile komşu olan ve bu devletin kabul edilemez teklifleriyle zor anlar yaşayan Türkiye idi. 92 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 671. 93 Cemalettin Taşkıran, a.g.e., 3. 37 İKİNCİ BÖLÜM İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI SONRASI TÜRK DIŞ POLİTİKASI (1945–1952) İkinci Dünya Savaşı sonunda Türkiye, galip devletler safında yer almış bulunuyordu. Ancak her şeye rağmen savaştan hemen sonra birçok sorunlarla bire bir mücadele etmek zorunda kalmıştır. Savaşı izleyen yıllarda Birleşmiş Milletler’in kurucuları arasında yer almasına rağmen siyasi yalnızlıktan kurtulamamıştı. Güçler dengesi yeniden kuruluyordu. Bu yüzden Türkiye bu dengenin kendi güvenliğini engellemeden ve Sovyet baskı ve isteklerine karşı toprak bütünlüğünü ve bağımsızlığını güven altına alabilen bir dış politika gütmek esası ile hareket etmişti94. Bunların en önde geleni de savaş sırasında yıpranmış olan ülke ekonomisinin istikrara kavuşturulmasıydı 95. Yurt dışında da ticaretin sadece karşılıklı antlaşmalarla yapıldığı ülkeler ile kontrollü bir şekilde gerçekleştirilmiş olması, Türkiye’nin savaş yıllarında dış politika ve ticarette içine düştüğü yalnızlığın anlaşılması açısından oldukça çarpıcıdır 96. 94 Mahmut Yargıç, "İkinci Dünya Harbi Öncesi, Harp Esnası ve Sonrasında Türkiye’nin Milli Politikası ve Milli Askeri Stratejisi", Altıncı Askeri Tarih Semineri Bildirileri II, Ankara, Genelkurmay Basımevi 1998, s. 477. 95 Mehmet Gönlübol v.d., a.g.e., s. 231. 96 Selim Deringil, Denge Oyunu (İkinci Dünya Savasında Türkiye’nin Dış Politikası), 2nci Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, Ekim 2001, s. 22. 38 1939–1945 yılları arasında bir “dış politika felsefesi” 97 oluşturarak Türkiye’yi savaş dışında tutmayı başaran İsmet İnönü bu süreç içerisinde olanları kısaca şöyle ifade etmekteydi : “Bizim kaderimiz, müttefikler olarak kabul ettiğimiz devletlerle birlikte aynı safta olmaktı. Bunun sonucunda müttefiklerle beraber savaşa girmemiz, gayet normal olacaktı. Ancak, bu savaşa girmek için, müttefiklerimizin başta ordu ve ekonomimizin yeniden düzenlenerek modernize edilmesi şeklindeki bize karşı vazifelerini hakkıyla ifa etmelerini istemeye mecburduk ve bunda haklıydık. İşte bu suretledir ki, yapmak için söz verdiğimiz konulara sadık kalmakla birlikte müttefiklerimizin bize karşı vazifelerini yerine getirmelerini istemek arasında uzayıp giden tartışma, bizi savaş dışında bırakmıştır. Yani savaşa girmek bizim için mümkün olmadı ve aynı zamanda müttefiklerimiz bize karşı yükümlülüklerini yerine getiremediklerinden dolayı da bizi bu konuda haksız bulmaya hiçbir zaman, imkan bulamadılar’’98. İkinci Dünya Savaşı esnasında denge siyaseti güderek doğrudan savaşa dahil olamamış Türkiye, belki savaşın o korkunç ve ürpertici yüzünü görmemiş ve yaşamamıştı. Ancak savaş sonrasında içine düşmüş olduğu ekonomik buhran ve yalnızlık Türkiye’yi başta Amerika Birleşik Devletleri ve Batı Avrupa ülkeleri yanında yer almaya zorlamıştır. Türkiye Cumhuriyeti, İkinci Dünya Savaşı’nı izleyen ilk yıllarda, her ne kadar Birleşmiş Milletler Örgütü'nün kurucuları arasında yer alsa da, aslında büyük bir yalnızlık içinde bulunuyordu. Yanı başında savaştan oldukça güçlenerek çıkan Sovyet Rusya’ nın baskı ve isteklerine karşı kendi toprak bütünlüğü ve bağımsızlığını ne olursa olsun korumak ve kollamak Türkiye Cumhuriyeti dış politikasının esasını teşkil etmiştir. Bu nedenle genç Türkiye, Kurtuluş Savaşı ile kurmuş olduğu güvenliğinin devamını sağlayabilmek için bazı ittifaklara girmiş ve bunların kurucuları arasında yer almıştır. Türkiye'nin birtakım ittifaklar sistemi içine girmesinde, İkinci Dünya Savaşı’ndan hemen sonra dünyada meydana gelen gelişmeler çerçevesinde, TürkiyeSovyetler Birliği ve Türkiye-Amerika Birleşik Devletleri ilişkileri başlıca rolü oynamıştır.99 Başından beri dış politikasını denge siyaseti üzerine kuran Türkiye 97 Selim Deringil, a.g.e., s.1. 98 S.Süreyya Aydemir, İkinci Adam, Cilt 2, 1nci Baskı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1967, s. 244. 99 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 721. 39 Hükümeti yanı başında kendisini sürekli rahatsız eden, baskı yapan ve yerine getirilemeyecek isteklerde bulunan Sovyetler Birliği’ne karşı Amerika Birleşik Devletleri’ ne yanaşarak kurtulmaya çalışmıştır. Sovyet Rusya’nın ise her şeye rağmen Türkiye üzerindeki emelleri devam etmekteydi. A) TÜRKİYE- SOVYETLER BİRLİĞİ İLİŞKİLERİ (1945-1952) Sovyet Rusya, 25 Eylül 1939'da Moskova'ya giden Türk Dışişleri Bakanı Şükrü Saraçoğlu'ndan Boğazlar statüsünde ve Türkiye–SSCB sınırıyla ilgili kendi lehine değişiklik yapılmasını isteyerek, Boğazların ortak savunulmasına ilişkin bir antlaşmanın imzalanmasını istemişti. Ancak Rusya'nın yayılma politikasının yeniden canlandığının belirtileri olan bu istekler Türkiye tarafından reddedilmiştir. Gerek İkinci Dünya Savaşı öncesi gerekse İkinci Dünya Savaşı süresince Türk–Sovyet ilişkileri Türk dış politikasında çok önemli bir yer işgal etmiştir.100 İkinci Dünya Savaşı’nda batılıların müttefiki olan Sovyetler Birliği, savaşın sonlarına doğru Türkiye'nin karşısına yeniden bazı isteklerle çıkacağını aslında açıkça belli etmiştir. Hatta Müttefikler arasında yapılan konferanslarda, birçok defa Boğazlar statüsünün kendi lehine değiştirilmesi önerisinde bulunmuştur. Bununla birlikte Sovyet Dışişleri Bakanı Vyascheslav Molotov, Yalta Konferansı'ndan(4-11 Şubat 1945) birkaç hafta sonra 19 Mart 1945'te Türkiye Büyükelçisi Selim Sarper' e, 17 Aralık 1925 tarihinde imza edilen Türk-Sovyet Dostluk ve Saldırmazlık Antlaşması’nı tek taraflı olarak feshettiğini bildirmiştir. Buna gerekçe olarak Sovyetler Birliği, İkinci Dünya Savaşı’nın getirdiği değişikliklere uymadığı ve birçok maddesinde esaslı değişiklikler yapılması gerektirdiğini, göstermiştir101. Türk–Sovyet ilişkilerinin yeniden iyi bir konuma getirilmesi için de Sovyet Rusya ve Türkiye Hükümetleri’nin Boğazlar’ın birlikte korunması esas olmak üzere, Sovyet Rusya’ya kara ve denizde üsler verilmesini istemiştir. Ayrıca Montreux Boğazlar Sözleşmesi’nin iki ülke tarafından birlikte bir defa daha gözden geçirilmesi ve Kars, Ardahan ile bazı Türk illerinin Sovyetler Birliği’ne bırakılması yönünde istekleri tekrar belirtilmiştir.102. Bu sırada Sovyet basınında 100 Özbey, Mustafa; "İkinci Dünya Savaşı’nda Boğazlar’ın Türk-Rus İlişkilerine Etkileri", Altıncı Askeri Tarih Semineri Bildirileri II, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1998, s. 537. 101 Feridun Cemal Erkin, Türk-Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi, Başnur Matbaası, Ankara,1968, s. 145-146. 102 Mehmet Gönlübol, A.Haluk Ülman, Olaylarla Türk Dış Politikası, Alkım Kitabevi, Ankara, 1989, s. 193. 40 Türkiye aleyhine çıkan haberlerin artması da Türkiye’yi kaygılandıran olaylar serisinin başında yer alıyordu103. Bu gelişmeler Türk-Sovyet ilişkilerini gergin bir hale getiriyordu. Büyükelçi Selim Sarper, Ankara'ya bildirdiği 20 Mart 1945 tarihli telgrafında Sovyetler Birliği'nin bu hareketine şaşırmadığını ve daha önceden tahmin ettiğini belirtmiş ve durumu özetle şöyle değerlendirmiştir: "17 Aralık 1925 tarihinde imza edilen Türk-Sovyet Dostluk ve Saldırmazlık Antlaşması’nın feshi sürpriz değildir. Sovyet Rusya yeni bir dostluk ve tarafsızlık antlaşması isteyebilir. Bunu yaparken ulaşmak istedikleri asıl amaç Boğazlar sorununu kendi çıkarları doğrultusunda en iyi bir biçimde çözümlemektir. Ancak Boğazlar sorunu iki ülkeyi ilgilendiren bir sorundan ziyade çok taraflı bir sorundur. Bununla beraber eğer bizimle ikili bir anlaşmaya varmaları durumunda ileride bu konuda yapılacak çok taraflı görüşmelerde bu antlaşmayı ileri sürebilirler. Sadece değişikliğin kapsamı kararlaştırılmamış olmakla birlikte burada bulunan İngiliz ve Amerikan büyükelçileri Montreux Sözleşmesi'nin değiştirilmesini Müttefiklerin ilke olarak kabul ettiklerini açıkladılar. Bu durumu Ruslar karşılıklı bir antlaşmanın yapılması yönünde bir baskı ve zorlama aracı olarak kullanabilirler"104. Büyükelçinin de belirttiği üzere İngiltere ve Amerika da Sovyetler’in Boğazlar Sözleşmesi’nin değiştirilmesi isteğini olumlu yaklaşmışlardır. Bu durum Sovyet Rusya’nın elini kuvvetlendirmiş ve Boğazlar üzerindeki emellerine ulaşma isteğini arttırmıştır. Türk dış politikasında 17 Aralık 1925’den beri ayrı bir önemi olan bu antlaşmanın tek taraflı feshinin ardından Türk Hükümeti Selim Sarper’in verdiği bilgiler ışığında vereceği cevabı hazırladı. 4 Nisan 1945’te Dışişleri Bakanı Hasan Saka, Sovyetler Birliği’nin Ankara Büyükelçisi Vinogradov’a bir nota olarak verdi105. Verilen notada, Türkiye’nin Sovyetler Birliği ile uzun süredir devam ettirdiği komşuluk ve dostluk 103 Ayşegül Sever, Soğuk Savaş Kuşatmasında Türkiye, Batı ve Ortadoğu 1945-1958, İstanbul, Boyut Yayınları, 1997, s. 20. 104 A. Suat Bilge, Güç Komşuluk, Türkiye-Sovyetler Birliği ilişkileri (1920-1964), Türkiye İş Bankası yayınları, Ankara 1992, s. 266. 105 İsrafil Kurtcephe, "İkinci Dünya Savaşı Sonunda Türkiye Üzerinde Rus Baskısı", Altıncı Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, Ankara, Genelkurmay Basımevi,1998, s. 132 41 ilişkilerinin daha üst düzeye çıkarılması isteğinde olduğunu belirtiyordu. Ayrıca TürkSovyet dostluğu açısından büyük öneme sahip bu antlaşmasının önemini vurguluyordu. Bu antlaşmanın yerine iki tarafın çıkarları doğrultusunda günün koşullarına uygun ve gerekli düzenlemeleri yapılmış yeni bir antlaşmanın yapılmasına dair Sovyet Rusya’nın telkinlerinin olumlu görüldüğü ve bu tekliflerin üzerinde büyük bir dikkat ve iyi niyetle durulacağını bildiriyordu106. Anlaşılacağı üzere Rusya’nın bu hareketi sonucunda Türkiye Sovyetler Birliği ile karşı karşıya kalmıştır. Aynı zamanda bu durumu daha ılımlı bir yaklaşımla atlatmaya ve diğer taraftan da müttefikleri olan Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere’den destek bulmaya çalışmıştır. Nitekim ilk ciddi tepki İngiltere tarafından 22 Temmuz 1945 Potsdam Konferansı’nda gelmiştir. Türk Hükümeti’nin notasının ardından Sovyet Dışişleri Bakanı 7 Haziran 1945'te Türkiye'nin Moskova Büyükelçiliği’ne, geçerli bir anlaşmanın sağlanabilmesi için Sovyet Rusya’nın şu isteklerinin kabul etmesi gerektiğini bildirdi: 1. 16 Mart 1921 Moskova Antlaşması ile düzenlenmiş olan Türk-Sovyet sınırında, Sovyetler lehine bazı değişiklerin yapılması, 2. Türk Boğazları’nın, Türkiye ve Sovyetler Birliği ile birlikte savunulması, bunu sağlayabilmek için de Boğazlarda Sovyetler Birliği'ne deniz ve kara üslerinin verilmesi, 3. Türk Boğazları’nın statüsünü belirleyen Montreux Sözleşmesi'nin, değiştirilmesi gereken maddeleri hususunda, iki Hükümet’in aralarında fikir birliğine varılması 107. Rusya bu uygun ortamda bir bahane ile feshettiği anlaşmanın devamının sağlanması için kabul edilemez isteklerde bulunmuş, hatta Türkiye’nin toprak bütünlüğünü bozucu tarihi emellerini bir oldu bittiyle gerçekleştirmeye çalışmıştır. Boğazların durumu böyle iken Türk-Sovyet sınırında istenen değişikliklerin aslında geçerli bir yönü bulunmamaktaydı. Sovyet taleplerinin haklı bir talep olduğunun 106 Rıfkı Salim Burçak, Moskova Görüşmeleri (26 Eylül 1939-16 Ekim 1939) ve Dış Politikamız Üzerindeki Tesirleri, Gazi Üniversitesi Basın-Yayın Yüksekokulu, Ankara, 1983, s. 174. 107 Mehmet Gönlübol, A. Halûk Ülman, a.g.e., s. 207. 42 iddia edilmesi çok zordu. Çünkü mevcut durumuyla Türk-Sovyet sınırı sorun teşkil edecek bir durumda değildi. Zaten sınırda yapılacak değişiklik de kıta devleti olan Sovyetler Birliği’nin yüz ölçümüne önemli bir katkı sağlamayacaktı. Aslında Sovyetler Birliği’nin bu toprak taleplerinin arkasında yatan, Boğazlar’da Sovyetler çıkarları doğrultusunda yapılacak bir düzenlemeye ilişkin toprak talebini bir baskı aracı olarak kullanılabilme durumu olabilirdi108. Bu ağır taleplerin ardından Büyükelçi Selim Sarper, Dışişleri Bakanı Molotov’la yaptığı görüşmede, ilk iki isteğin asla kabul edilmeyeceğini bildirmiştir. Montreux Sözleşmesi'nin ise uluslararası bir sözleşme olduğunu, bu sebeple meselenin sadece Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında olmadığını aktarmıştır. Bu durumun sözleşmeye imza atan bütün devletleri ilgilendirdiğini, bu yüzden onların da fikirlerinin alınmasının zorunlu olduğunu belirtmiştir109. Sovyetler’in Türkiye’den toprak ve üs talebinde bulunmaları, Türk kamuoyunda büyük bir tepki yarattı 110. Hüseyin Cahit Yalçın’ın Tanin gazetesinde yazdıkları ise oldukça dikkat çekicidir. Yalçın, Rusya’nın dostluk ve tarafsızlık antlaşmasını feshetmesi ve Türkiye’den bulunduğu toprak talepleriyle gerçek niyetlerini ortaya koymuş olduklarına dikkat çekmiştir. Türkiye bir Bulgaristan, bir Yugoslavya, olmayacağının altını çizmiştir111. Haklı olmayan Sovyet isteklerinin Türk Hükümeti tarafından reddedilmesi üzerine, Sovyetler Birliği 1945 yılının ortalarından itibaren Türkiye’ye karşı ağır bir siyasi baskı uygulayarak Kars ve Ardahan'ı da istemeye başladı. Öte yandan, Boğazlar konusunu Potsdam Konferansı'na (17 Temmuz-2 Ağustos 1945) getirerek, Montreux Sözleşmesi'nin Sovyet savaş ve ticaret gemilerinin Boğazlar’dan istenildiği zaman serbestçe geçmesini sağlayacak şekilde değiştirilmesini ve yeni düzenlemelerin yapılmasını istedi112. 108 Baskın Oran, ‘Türkiye’nin Kuzeydeki Büyük Komşu Sorunu Nedir? Türk-Sovyet İlişkileri (1939- 1970)’, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 25, No:1, Mart 1970, s. 56. 109 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 719. 110 İsrafil Kurtcephe, a.g.e., s. 134. 111 H.Cahit Yalçın, ‘‘Üçüncü Dünya Harbi Tehlikesi Karşısında Türkiye’’,Tanin Gazetesi, 27 Haziran 1945. 112 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 723. 43 Nitekim Potsdam Konferansı'nın 22 Temmuz 1945 günkü toplantısında Molotov’un Truman ve Churchill'e ilettiği mektupta Sovyet Hükümeti'nin bu konudaki talepleri şunlardı : 1. Montreux'de imzalanan Boğazlar Milletlerarası Sözleşmesi, günün şartlarını karşılamadığı için uygun bir şekilde yürürlükten kaldırılacaktır. 2. Boğazlar rejiminin Karadeniz'e giriş ve çıkış yegâne denizyolu tayini başlıca ilgili devletler olarak ve ticaret geçiş serbestisini ve Karadeniz Boğazları'nın güvenliğini sağlayabilecek durumda olan Türkiye ve Sovyetler Birliği'ne ait olacaktır. Boğazlar’ın Karadeniz’e kıyısı olan devletlerin çıkarlarına uygun olmayan amaçlarla başka devletlerce kullanılmasını engellemek Karadeniz Bölgesindeki barışın korunması için, Türkiye ve Sovyetler Birliği Boğazlar’ın savunmasını birlikte yapmalarını istemekteydi. (Boğazlarda Türk üslerine ek olarak Sovyet askerî üslerinin de bulunması talep ediliyordu.)113. Sovyet Rusya’nın isteklerinden yüzyıllardır gerçekleştirmeye çalıştığı ve her an fırsatını kollayıp amacına kavuşmaya çalıştığı, sıcak sulara inme emelinin, birinci aşaması olan Türk Boğazları’nı denetimi altında tutma isteği burada açıkça anlaşılmaktadır. Aynı günkü (22 Temmuz 1945) toplantıda, Churchill, Stalin’e, "Türk Boğazları’nda bir Rus üssü kurulması konusundan mı bahsediyorsunuz?" demiştir. Bu soruya karşılık da Molotov: "Boğazlar konusunun sadece Türkiye ile Sovyetler Birliği arasında çözümlenmesini öngören antlaşmalardan söz ettim. 1805 ve 1833 antlaşmalarını hatırlatmak istedim” demiş ve böylece Sovyet Rusya, Konferans’tan da yararlanarak Türkiye'den büyük ve önemli istekleri olduğunu ABD ve İngiltere’ye de iletmiştir114. Sovyetler Birliği’nin, Boğazlar Sözleşmesi ve Türkiye-SSCB sınırı ile ilgili talepleri Türkiye tarafından şiddetle reddedilmiş ve toprak bütünlüğüne uzatılan hiçbir önerinin kabul edilmeyeceğini belirtilmişken, bu defa Müttefiklerine Potsdam Konferansı gibi önemli bir toplantıda aynı istekleri dile getirerek kabul etmelerini istemiş olması dikkat çekicidir. Bu bağlamda Müttefiklerin Montreux Sözleşmesi'nin 113A. Suat BİLGE, a.g.e., s. 281. 114A. Suat BİLGE, a.g.e., s. 282. 44 değiştirilmesinin ilke olarak kabul ettikleri yönündeki açıklamalarının etkili olduğu düşünülebilir Ancak Sovyet Rusya’ nın beklentilerinin aksine Boğazlarda üs bulundurmasına ilişkin talebi hem Amerika hem İngiltere tarafından reddedildi. İngiltere Başbakanı Churchill Boğazlarla ilgili olarak, Montreux Sözleşmesi’nin Sovyetler Birliği ve diğer Karadeniz’e kıyısı olan ülkelerin çıkarları doğrultusunda yeniden düzenlenmesinin kabul edilebilir olduğunu ifade etti. Ancak sözleşmenin uluslararası bir sözleşme olduğuna dikkat çekerek bu konunun sadece Türkiye ve Sovyetler Birliği arasında çözüme kavuşturulamayacağını belirtti. Ayrıca Churchill, Sovyet basını ve radyosunda Türkiye aleyhinde çıkan haber ve yorumlarla ilgili olarak Stalin’i uyardı. Ancak diğer taraftan İngiltere’nin aksine Amerika Birleşik Devletleri, Sovyet Rusya’nın Türkiye’den toprak talebine dair ilk başta meselenin iki ülke arasında çözüme bağlanması gereken bir meseleymiş gibi gördü ve konuyla ilgilenmedi115. Gün geçtikçe Stalin'in yayılma ve güneye inme arzusu artıyor, bu amaçla Boğazlara üs kurulmasına ilaveten, daha da güneye inmek için Libya'dan vesayet altında toprak, Türkiye'den Kars ve Ardahan'ı almak istiyordu. Bu isteklerde müttefiklerce dikkatle takip ediliyor ve onları tedirgin ediyordu. Churchill, "İngiliz Hükümeti, Türkiye'yi Sovyet talepleri kabul etmeye zorlamayacaklardır" 116 diyerek, İngiltere'nin Sovyetler Birliği'nden farklı bir tutum izleyeceğini gösterdi. Sovyet Rusya’nın güneye inme politikasının birinci basamağı olan boğazlarda üs elde etmenin yanında, planın devamı olan yeni hayat alanları elde etme çabalarını uygulamaya koyduğunu anlamak hiç zor olmasa gerek. Konferans’ın sonunda üç büyük devlet, Montreux Sözleşmesi'nin günün şartlarına uygun olmadığı gerekçesiyle sözleşmenin yeniden gözden geçirilmesi gerektiği konusunda birleştiler. Ancak Amerika ve İngiltere, kendi çıkarlarını da etkileyeceğinden dolayı Sovyetlerin isteklerine katılmadılar. Bu da aralarında görüş ayrılıklarına neden oldu117. Bundan dolayı kesin bir çözüme bağlanmadan 2 Ağustos 1945’te sona eren 115 Ayşegül Sever, a.g.e., s. 27-28. 116 Feridun Cemal Erkin, a.g.e., s. 268 117 Feridun Cemal Erkin, a.g.e., s. 269. 45 Potsdam görüşmeleri sonucunda ABD, İngiltere ve Rusya’nın Boğazlar’ın korunması ve güvenliği konusundaki görüşlerinin birer nota ile Türkiye’ye iletilmesi kararı alındı 118. Diğer taraftan Türkiye, ABD ve İngiltere nezdinde Potsdam Konferansı öncesi destek aradıysa da Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere bu durumu dikkate almamıştır. Gerçi Churchill Potsdam’da ilk defa “Sovyet Rusya’nın Türkiye’den toprak isteklerinin ve Bulgaristan’a kuvvet kaydırmalarının Türk Hükümetini kaygılandırdığı, Sovyet Rusya’nın Boğazlar meselesini yalnız Türkiye ile çözüme bağlamak istemesini İngiltere’nin kabul edemeyeceğini”119 belirterek Türkiye’nin toprak bütünlüğünün korunmasının gereğine işaret etmişti. Aynı zamanlar Boğazlar meselesindeki çözümün yalnız Sovyetlerin inisiyatifine bırakılamayacak kadar önemli olduğunun vurgulamıştı. İngiltere’ nin Rusya gibi oldukça güçlü ve kendi başına buyruk hareket eden bir ülke yerine, Türkiye gibi kendi istekleri doğrultusunda hareket edebilecek bir ülkenin elinde, hayati öneme haiz olan Ortadoğu’nun giriş anahtarının bulunmasının daha uygun olacağını düşünmekteydi. Ancak Truman’ın; Sovyetler Birliği’nin Türkiye’den toprak ilhakına ilişkin talebinin sadece iki ülkeyi ilgilendirdiğini, meselenin iki ülke arasında çözüm bulması gerektiğini düşünüyor olması toplantıda meselenin çözümüne hiçbir katkı sağlamamıştır. Boğazlar konusunda ise Truman; İngiltere’nin yoğun ısrarlarıyla Sovyetler Birliği’nin Boğazlarda üs sahibi olmasını uygun görmeyip, yeni bir düzenleme ile Boğazların uluslararası bir statüye çıkarılmasını önermiştir.120. İngiltere’nin aksine Amerika Birleşik Devletleri’nin Rusya’nın niyetini anlamamış olduğunu, yaptığı bu açıklamalardan görmekteyiz. Çünkü Amerikan Hükümeti’nin eğer bu niyetin farkına varmış olsa daha başlamadan Rusya’nın isteklerine karşı çıkması gerektiğini düşünmekteyiz. Nitekim İngiltere bu konuda tepkisini göstermiş ve Amerika Birleşik Devletleri’ni de etkileyerek en azından Sovyet Rusya’nın Boğazlarda üs elde etmesini engellemiştir. Zaman içinde gelişen olayların etkisiyle Amerika Birleşik Devletleri, Potsdam Konferansı'nda takındığı Boğazlar konusundaki bu tutumunu savaşın bitimine doğru 118 Fahir Armaoğlu, a.g.e., s. 405. 119 Haluk F.Gürsel, a.g.e., s.225 . 120A.Haluk Ülman, a.g.e., s.124. 46 değiştirerek, Boğazlar’ın Montreux Sözleşmesi'nde belirtildiği gibi Türkiye’nin hakimiyetinde kalmasından yana olduğunu belirtti ve Türkiye'nin toprak bütünlüğüyle yakından ilgilenmeye başladı. Bu değişimin oluşmasındaki iki önemli olaydan birincisi, 1945’in Aralık ayında Sovyetler Birliği’nden iki Gürcü profesörün Türkiye’ye dair sınır iddialarıydı. S. R. Djanashia ve N. Berdzenishvili adlı iki profesörün 14 Aralık 1945 tarihli Tiflis Komunist Gazetesinde yayımlanan “Türkiye’den Meşru İsteklerimiz” başlıklı yazıda; Ardahan, Artvin, Tortum, İspir, Bayburt, Gümüşhane ve Doğu Lâzistan, Trabzon ve Giresun bölgelerinin 1920 ve 1921’de Türklerin Gürcü halkından zorla alındığı, buradaki Gürcü yapılarının tahrip edilmekte olduğu, iddia edilmekteydi. Ayrıca İkinci Dünya Savaşı sırasında Almanya’nın hizmetine isteyerek giren Türkiye’den bu toprakların geri alınarak Sovyet topraklarına katılması gerektiği ileri sürülüyordu. Sovyet basını ve radyosu bu konularla bir hayli ilgilenerek bu iddiaları arttırdı. Türk basını ise bu iddiaları sert bir tepkiyle karşıladı ve reddetti. Bununla birlikte Türk Dışişleri de Amerika ve İngiltere ile görüşerek bu konuyla ilgili net bir tutum takınmıştı. Amerikan Hükümeti 1945 yılının sonuna doğru Türk Hükümeti’ne bir güvence vererek Amerika Birleşik Devletleri’nin hayati çıkarlarını koruyacağını iletti121. Amerika’nın değişen tutumun ikinci sebebi ise Sovyetler Birliği’nin İran üzerine yaptığı baskılardı 122. Artan Sovyet tehdidine karşı Cumhurbaşkanı İsmet İnönü “Türkiye’nin bir karış toprağını bile veremeyeceğini, gerekirse şerefiyle öleceklerini” belirtmiştir. Diğer yandan İstanbul milletvekili Kazım Karabekir 20 Aralık 1945 günü meclis kürsüsünden “Yabancı basın ve ajanslardan iletilen bilgiler doğru ise şimal (kuzey) komşumuz bizden bazı taleplerde bulunmuş. Şunu tüm dünya bilsin ki Boğazlar Türk Milleti’nin hakikaten boğazıdır. Oraya el uzattırmayız. Fakat şu da bilinmelidir ki; Kars Yaylası da milletimizin belkemiğidir, onu da kırdırırsak mahvoluruz”123 diyerek Türkiye için her 121 Sabit Duman, a.g.e., s. 26. 122 A. Haluk Ülman, ‘Türk-Amerikan Yakınlaşması ve Sovyetler Birliği’, Forum Dergisi, Cilt 13, Sayı: 165, Şubat 1961, s. 13. 123Haluk F.Gürsel, a.g.e., s. 233. 47 bir karış vatan toprağının stratejik önemini ve ne kadar kutsal olduğunu ima ederek hiçbir şekilde terkinin söz konusu olamayacağını anlatıyordu. Bu söylemlerin ardından Sovyetler Rusya, 7 Ağustos 1946’da Türkiye’ye bir nota verdi. Türk Boğazlarıyla ilgili notada, İkinci Dünya Savaşı sırasındaki bazı olaylardan dolayı Montreux Sözleşmesi’nin oluşturduğu Boğazlar rejiminin Karadeniz’e kıyısı olan devletlerin güvenliğini sağlayamayacağı öne sürdü Hatta savaş sırasında bazı savaş gemilerinin Boğazlar’dan geçirildiğini iddia edilerek, Boğazlar’ın statüsünün şu esaslar çerçevesinde yeniden yapılandırılması isteniyordu: 1. Boğazlar bütün devletlerin ticaret gemilerine devamlı açık tutulmalıdır, 2. Boğazlar Karadeniz’e kıyısı olan devletlerin savaş gemilerine devamlı olarak açık tutulmalıdır, 3. Özel surette sunulacak durumların haricinde, Boğazlar Karadeniz’e kıyısı olmayan devletlerin savaş gemilerine kapalı olmalıdır, 4. Karadeniz’e giriş-çıkış için tabiî suyolu olan Boğazlar rejimi sadece Türkiye’nin ve diğer Karadeniz’e kıyısı bulunan devletlerin yetkisinde olmalıdır, 5. Boğazlardaki ticari trafik serbestliği ve Boğazlar’ın korunması konusuyla en fazla ilgili ve bunu sağlayabilecek devlet oldukları için, Türkiye ve Sovyetler Birliği, diğer devletlerin Boğazları Karadeniz’e kıyısı olan devletler aleyhine kullanılmasını engellemek için, Boğazları birlikte savunmalıdır 124. Sovyet Hükümeti’nin notasına karşılık olarak Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Truman, 19 Ağustos 1946’da Sovyetlere bir nota verdi. Dördüncü ve beşinci maddedeki Sovyet isteklerini reddederek Boğazlar rejiminin sadece Karadeniz’e kıyısı olan devletlerin işi olmayıp, Türkiye’nin Boğazlar’ın savunmasından sorumlu olmaya devam 124 Mehmet Gönlübol v.d., a.g.e., s. 193. 48 edeceğini belirtti. Boğazlar’ı tehdit eden bir durumun uluslararası güvenliği tehdit eden bir durum meydana getireceğini, bunun da Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin derhal harekete geçireceğini belirtti125. Başkan Truman vermiş olduğu bu notayla Amerika Birleşik Devletleri olarak, Sovyetler Birliği'nin Boğazlar hakkında emellerini açıkça tüm dünyaya ilan ettiği sırada, konuya kayıtsız kalmaması gerektiğinin farkına vardığını ve 1945 yılı sonlarından itibaren izlediği politikayı değiştirmeye başladığının ilk sinyallerini vermiştir. Amerika Birleşik Devletleri’nin Türkiye lehine notasını Sovyet Rusya’ya vermesi üzerine Türkiye de 22 Ağustos 1946'da Sovyetlere karşı nota vererek, Montreux Sözleşmesi'nde gemilerin geçişine ilişkin yeni düzenlemelerin yapılabileceğini, Boğazlar’ın statüsüyle ilgili ve ortaklaşa savunulmasına ait talepleri ise, Türkiye'nin kesinlikle kabul etmeyeceğini bildirmiştir. Ayrıca bağımsızlık haklarına ve ulusal güvenliğine aykırı olması itibariyle ve bunların kabulünün, Türkiye'nin Boğazlar’da oynadığı denge ve irtibat unsuru rolünün sona ermesi demek olduğu ifade edilmiştir. Karadeniz’e kıyısı olan devletlerin sözde güvenliğinin Türkiye'nin güvenliğinin imhası üzerine kurulması demek olacağı üzerinde durularak Sovyet teklifleri reddedilmiştir126. Böylece Türk Hükümeti Amerika Birleşik Devletleri’nin kendi lehinde tavır aldığını anlaması üzerine artık Sovyet Rusya’ya karşı daha net cevaplar vermeye başlamıştır. Karşılıklı notalar devam ederken Sovyetler Birliği, Türkiye'ye 24 Eylül 1946'da ikinci bir nota vererek isteklerini yineledi. Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere de, 9 Ekim 1946'da, Boğazlar’ın savunulmasında yalnız Türkiye’nin sorumlu olması gerektiğini bir defa daha tekrarladılar127. Türkiye, 18 Ekim 1946'da Sovyetler Birliği’ne verdiği notada: “Kendi güvenliğini sağlamak maksadıyla komşusunun güvenlik ve bağımsızlığını yok etmeyi meşru bir durum gören aynı teklifin, başkasının toprak bütünlüğüne ve siyasi istiklaline saygı göstermek vecibesiyle nasıl teklif edilebileceğini izah edememektedir. Bu itibarla Cumhuriyet Hükümeti 7 Ağustos 1946 tarihli Sovyet notasının 5. maddesinin Türkiye’nin, terkine imkân bulunmayan hükümranlık hakları ve 125 Melih Esenbel, a.g.e., s. 50. 126 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 721. 127 İsrafil Kurtcephe, a.g.e. s. 139. 49 hiçbir tahdide tahammülü olmayan güvenliği ile telifi gayri kabil bulunduğunu yeniden tekrarlamak mecburiyetindedir…”128 diyerek görüşlerini tekrarladı. Anlaşıldığı gibi 1946 yılı sonlarına doğru Sovyet tehdidi artık önemli bir tehlike olarak ortaya çıkmıştır 129. Türkiye Hükümeti’nin Boğazlar meselesine ilişkin Türk-Sovyet temasları 18 Ekim 1946 tarihli cevap niteliğindeki notasından sonra sona erdi. Bir daha 1936 tarihli Montreux Sözleşmesi’nin değişmesine ilişkin ikili görüşme veya herhangi bir konferansın toplanması da söz konusu olmadı 130. İngiltere ve nihayetinde Amerika Birleşik Devletleri’ nin, Sovyetler Birliği’nin notalarına karşı ısrarla direnen Türkiye’ nin yanında yer alması sonucu Sovyet Rusya emellerinden geçici bir süre de olsa vazgeçmek zorunda kalmıştır. Görüldüğü gibi, daha İkinci Dünya Savaşı'nın başlarında, tarafsız kalmayı hedefleyen Türkiye, savaşı izleyen ilk iki yılda ve savaşın sonlarında Sovyet girişimleri ve kabul edilemez talepleri yüzünden genel itibariyle 1953'e kadar sürecek olan büyük bir siyasi baskıya maruz kaldı. Sovyetler Birliği’nin Türkiye üzerindeki ısrarlı talep ve baskılarından anlaşılıyor ki, Sovyetlerin amacı 1921 öncesi duruma geri dönmekti131. Yükselen Sovyet tehdidi ve baskısına karşı toprak bütünlüğünü ve uluslararası konumunu koruyabilmek maksadıyla Türkiye 1939’dan beri ittifak halinde İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri çevresinde destek arayışlarına devam etmiştir. İlkin her iki ülkenin de ilgi göstermediği bu arayış, Potsdam Konferansı sonrası oluşan Amerika Birleşik Devletleri-Sovyetler Birliği anlaşmazlığı sayesinde Türkiye lehine bir çözüme doğru ilerleyecektir132. Bu anlaşmazlık Türkiye’nin işine fazlasıyla yaramış, Amerika’nın konuya bakışını değiştirmiştir. Türkiye’nin Rusya karşısında daha rahat hareket etmesini sağlamıştır. 128 Mehmet Saray, Sovyet Tehdidi Karşısında Türkiye’nin NATO’ya Girişi: III. Cumhurbaşkanı Celâl Bayar’ın Hatıraları ve Belgeler, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2000, s. 91. 129 Cemalettin Taşkıran, a.g.e., 5. 130 İsmail Soysal, a.g.e., s. 33. 131 İsmail Soysal, a.g.e., s.1. 132 Türkkaya Ataöv, a.g.e., s. 43-44 50 Ayrıca Türkiye’nin başta Rusya’dan gelecek tehditlere karşı kendisini emniyet atında hissettirecek bir organizasyonda yer alması gerekliliğini daha o zamanlarda hissettirmiştir. B) TÜRKİYE- ABD İLİŞKİLERİ (1945-1952) İkinci Dünya Savaşının bitimine doğru(1945) Sovyetlerin Boğazlara yerleşmek ve Doğu Anadolu'dan resmen toprak istemesi, Türkiye'yi tedirgin etmişti. Cumhuriyetin kurulmasından bu yana karşılıklı güven esasına dayalı iyi giden Türkiye-Sovyetler Birliği ilişkileri Rusya'nın yayılma politikasının yeniden canlanmasıyla bozulmuştu. Ayrıca İngiltere ve Fransa’nın İkinci Dünya Savaşı'nda yıpranmaları nedeniyle, bu dengeyi sağlama niteliklerini de büyük ölçüde yitirmişlerdi. Bu gelişmeler neticesinde Sovyet tehdit ve tehlikesine karşı Türkiye, bu kez Amerika'nın nezdinde destek arayışına yönelmiş ve savaşın son yıllarından itibaren Türk dış politikası da bu yönde gelişmeye başlamıştı. Sovyetler Birliği’nin Nazi işgalinden kurtardıkları bölgelerdeki, Yalta Konferansı'nda alınan kararlara aykırı davranışlarından dolayı, Amerikan ve İngiliz yöneticileri, bu devletin savaş sonundaki istekleri için kaygı duymaya başlamışlardı. Savaşın sonuna doğru Sovyetler Birliği ile işbirliği konusunda bütün ümitlerini kaybetmişlerdi133. Savaşın sonralarına doğru Türkiye, 23 Şubat 1945'te Almanya ve Japonya'ya savaş açarak Müttefiklerin yanında yer almıştı. Bu kararın ardından, 1 Nisan 1944'ten beri kesilmiş bulunan Amerikan askeri yardımı, "Ödünç Verme ve Kiralama Kanunu"na göre yeniden verilmeye başlamıştı. Bunu sağlamak için de Türkiye Almanya ve Japonya'ya savaş açar açmaz, Ankara'da Türkiye-Amerika Birleşik Devletleri Askeri Yardım Antlaşması imzalanmıştır. Amerika Birleşik Devletleri'nin Türkiye'ye yaptığı askeri yardımlarla ilgili yapılan bu ilk antlaşma, bu yardımı ilk defa bir akit çerçevesi içine koymuştur134. 133 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 726. 134 İsmail Soysal, Türkiye'nin Siyasal Antlaşmaları (1920-1945), Cilt 1, 2nci Baskı, Ankara, 1989, s. 640-641. 51 Türkiye de bu arada, Sovyetler Birliği’nin 19 Mart 1945 tarihli notasını alarak, fiilen Sovyet baskısı ve tehdidiyle karşılaşmıştır. Bunun neticesinde Türkiye, doğrudan ABD Hükümeti'ne başvurarak diplomatik desteğini almaya çalışmış ancak net bir sonuç alamamıştır. Duruma İngiltere gibi yaklaşmayan Amerika Birleşik Devletleri daha sonraları bu hatasını anlayacak ve kendisinden beklenen hamleleri yapmaya başlayacaktır. Bu durumun İngilizlerin yıllardan beri büyük güç olarak dünya konjonktüründe söz sahibi olması ve politik deneyiminden kaynaklandığını, Amerika Birleşik Devletleri’nin ise duruma kayıtsız kalmasının henüz süper güç olarak dünyada yerini almak için deneyimsiz ve hazırlıksız olduğu fikrini kuvvetlendirmektedir. Nitekim İngiltere sahip olduğu tecrübeyle Amerika gibi süper gücü yönlendirecek ve bir nevi danışmanlığını yapacaktır. Potsdam Konferansı'nda ise, hem Amerika Birleşik Devletleri hem de İngiltere, Sovyetler’in Boğazlar statüsünde yapılmasını istedikleri değişikliklerini reddetmiştir. Her üç devletin Boğazlar konusundaki görüşlerini Türkiye'ye ayrı ayrı bildirmeleri kararı alınmıştır. Bu arada Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Truman, Sovyetler Birliği’nin Türkiye'den toprak talebi sorununun, sadece bu iki devleti ilgilendiren bir sorun olduğunu söylemiştir ve başlangıçta bu konuya kayıtsız kalmıştır. 135. Görüldüğü üzere Türk–Amerikan ilişkileri 1945 yılından itibaren belirli dalgalanmalarla, fakat sürekli yükselen bir çizgi biçiminde gelişmiştir. Bunu sağlayan en önemli unsur, Türkiye’nin Ortadoğu bölgesindeki stratejik coğrafi konumu ve İkinci Dünya Savaşından sonra ABD’nin Sovyetler Birliği’ne karşı girişmiş bulunduğu küresel kuvvet mücadelesinde Ortadoğu bölgesinin artan stratejik önemi olmuştur136. 1946 yılında Amerika Birleşik Devletleri, Sovyet yayılması ve baskısının özellikle Ortadoğu'da tehlikeli bir durum arz etmesiyle o tarihe kadar izlediği dış politikasında değişime başladı. Sovyetler Birliği’nin Türkiye üzerindeki baskısının halen sürdüğü bir zamanda, Başkan Truman’ın 1945’te vefat eden Türkiye’nin Washington Büyükelçisi Münir Ertegün’ün naaşını, Amerikan donanmasının en güçlü savaş gemisi olan 135 A. Halûk Ülman, a.g.e., s. 53-54. 136 Oral Sander, a.g.e., s. 4. 52 Missouri ile İstanbul’a gönderdi. Bu hareket dünya kamuoyunda Amerikan dış politikasının değiştiği ve Türkiye’ye artacak olan desteğinin bir simgesi olarak değerlendirildi. 5 Nisan 1946’da İstanbul’a gelen Missouri, Türk makamları tarafından büyük bir sevinçle karşılandı. Missouri’nin ziyaretini Amerikan Hükümeti, Sovyetler Birliği’nin Türkiye üzerindeki baskı ve isteklerine karşı Amerika’nın kararlı desteğinin bir göstergesi olmasını istediler. Missouri’nin Boğaz’a gelişi Amerikalılara göre kuru bir jest değildi. Bu gerçekten de kararlı bir politikanın bir bölümüydü. Ayrıca Amerika Birleşik Devletleri’nin Türkiye’ye göstereceği ilginin bir göstergesiydi. Nitekim Başkan Truman geminin İstanbul'a vardığı gün yaptığı açıklamada, Amerikan dış politikasına yeni bir yön belirleneceğini ve Ortadoğu'daki durumun ne kadar önemli ve ciddi olduğunu artık anlamaya başladığını belirtti 137. Truman konuşmasının devamında Türkiye’yi de yakından ilgilendiren Ortadoğu konusu hakkında; bölgede vahim meselelerin cereyan ettiğini eklemiştir. Bu bölgede zengin doğal kaynakların olduğunu ve en işlek kara, hava ve deniz yollarının buradan geçtiğini söylemiştir. Ayrıca bölgenin stratejik önemini vurgulamış ancak bu kadar kritik bir bölgede kendisini savunacak güçlü bir devletin olmadığına dikkat çekmiştir.138 Amerika Birleşik Devletleri’nin hızla gelişen bu Ortadoğu politikasının temelinde bazı önemli stratejik düşünceler yatmaktaydı. Strateji Alb. F. O. Miksche şunları yazmaktaydı: ‘‘Cebelitarık ve Süveyş hem Müttefikler hem de Sovyetler Birliği açısından en önemli noktalardır. Batılı devletler bu iki noktaya egemen oldukları taktirde, Sovyetler Birliği’nin bir dünya stratejisi geliştirmesini engelleyebilir’’ 139. Amerika Birleşik Devletleri Başkan Truman’ın da açıklamalarından anlaşılacağı gibi Ortadoğu’daki mevcut durumun kontrolleri dışında seyretmesine izin vermeyecekti. Bu başta Türkiye ve İran üzerinde yoğun baskısı devam eden Rusya’nın hareketlerini oldukça kısıtlayıcı yönde olmuştur. Nitekim Rusya’nın basın ve radyodan yaptığı propaganda ile dünya kamuoyunu Doğu Anadolu’daki toprakların geri verilmesi yönündeki inandırma çabalarının ve Sovyet Rusya’nın Ortadoğu’da artan baskısının 137 Ayşegül Sever, a.g.e., s. 41. 138Hasret Çomak, a.g.e., s. 463-464. 139 A Government Specialist, ‘Our Stake in Middle East’, Current History, Vol. 33, No. 195, November 1957, s.272. 53 sonuçsuz kalacağının en önemli belirtisi olan Washington Büyükelçisi Münir Ertegün’ün naşının Missouri zırhlısıyla İstanbul’a getirilmesidir. Bu siyasi manevra ile Amerika Birleşik Devletleri başta Türkiye’nin toprak bütünlüğü, Boğazlar ve Ortadoğu’da bir oldu bittiyle meydana gelecek değişikliğe müsaade etmeyeceğini açıkça belirtmiş ve Türkiye’yi destekler bir politika izlemeye başlamıştır. 8 Ağustos 1946'da, Sovyetler Birliği Türkiye'ye, Boğazlar statüsünün Sovyetler lehine göre yeniden düzenlemesi isteğini tekrarladı. Sovyetler Birliği'nin sürekli Montreux Sözleşmesi'nin değiştirilmesi ve Boğazlar’ın Türkiye ile birlikte savunulması hususunda ısrar etmesi; Amerika Birleşik Devletleri'nin bu konuda kesin bir politika izlemesine ve Türkiye lehine kararlar almasında etkili oldu. ABD Dışişleri Bakan Yardımcısı Acheson'a göre bu şekilde politika izlenmesinin önemli bir nedeni vardı. Bu da Türkiye'nin Sovyet egemenliği altına girmesinin, Yunanistan'ın da kısa bir süre içinde Sovyet egemenliği altına girmesine neden olmasıydı. Türkiye ve Yunanistan'ın Sovyet egemenliğine girmesi ise, bütün Akdeniz ve Ortadoğu siyasi dengesinin Amerika Birleşik Devletleri aleyhine bozulmasına ve bu bölgedeki ticari yolların tehlikeye düşmesine sebebiyet verecek oluşuydu. Bu da Amerikan ekonomisine inecek büyük bir darbe demekti140. Missouri’nin Türk Boğazları’nı ziyaretinin ardından 15 Ağustos 1946'da Amerika Birleşik Devletleri, Akdeniz'e büyük bir deniz kuvveti göndereceğini açıkladı. Bundan dört gün sonra da Sovyetler Birliği'ne bir nota verip, gemilerin Boğazlardan geçişiyle ilgili sözleşmede bazı değişikliklerin yapılabileceğini belirtti. Ancak Boğazlar’ın mevcut statüsünün kaldırılması ve ortaklaşa savunulması hususundaki Sovyet taleplerini kabul etmediğini ilan etti. Boğazlar’ın savunmasından da sadece Türkiye'nin sorumlu olması gerektiğini bildirdi ve Akdeniz'e donanmasını gönderdi. Amerikan donanmasının Akdeniz'e gelmesi üzerine, Sovyet Rusya, 24 Eylül 1946'da Türkiye'ye ikinci bir nota verdi. Nota öncekinin tekrarı niteliğindeydi. Boğazlarla ilgili mevcut statünün yalnız Türkiye ile Karadeniz'e kıyısı olan devletlerce belirlenmesini ve Boğazların Türkiye ve Sovyetler Birliği’nin birlikte savunulmasını istiyordu. Görüldüğü gibi Sovyet 140 Oral Sander, a.g.e., s. 20. 54 Hükümeti, Karadeniz'de kıyısı olmayan ABD ve İngiltere'yi sorunun dışında tutmak istiyordu141. Sovyet Rusya Amerika ve İngiltere’nin desteğini almış bir Türkiye’nin yerine tek başına bir Türkiye’yi tercih etmiş, ancak bunda pek başarılı olamamıştır. Sovyetler Birliği’nin, Boğazlar sorununu Türkiye ile birlikte çözüme bağlamak ve Boğazlarda üs kurma isteğindeki ısrarı üzerinde ABD, Sovyet Rusya’nın yalnız Boğazları Sovyet ticaret ve savaş gemilerine açmakla kalmayıp, Amerikan ve İngiliz deniz ve hava kuvvetlerine kapatmak istediğini sezdiği için, Amerikan Hükümeti notanın ardından Türkiye ile ilgili yeni politikasında bir değişikliğe gitmedi. Ancak Amerika Birleşik Devletleri, Sovyetler Birliği'ne 9 Ekim 1946'da verdiği notada, Montreux Sözleşmesi'nin yalnız Karadeniz’e kıyısı olan ülkelerce değiştirilemeyeceğini ve Türkiye'nin Boğazlar’ın savunmasından tek sorumlu devlet olması gerektiğini tekrarladı. Türkiye de bu cevaba istinaden 18 Ekim 1946'da Sovyetler Birliği’ne verdiği karşı notada, toprak talebinin ve Boğazlar’ın ortak savunulmasıyla ilgili hususun kesinlikle kabul edilemeyeceğini ısrarla bildirdi142. 1947 yılında imzalanan anlaşmayla Türkiye'ye ABD askeri yardımları gelmeye başlamıştı. Türkiye ve Yunanistan'a yapılan bu yardımlar, ABD’nin İkinci Dünya Savaşı sonunda yapmış olduğu ilk yardım olması nedeniyle, ilk başta bağımsız bir program gibi göründü. Ancak bu görüş sadece bir yıl sürdü. 1948'de "Dış Yardım Kanunu"nu kabulüyle Amerika Birleşik Devletleri, daha geniş bir dış yardım politikası izlemeye başladı. Türkiye ve Yunanistan yardımları da bu kanun kapsamı içine alınarak her iki devlete 225 milyon dolarlık ikinci bir ödenek paketi hazırlandı. Ayrıca Marshall Planı ile de yapılan yardımın miktarı çoğaltıldı. Türkiye ile Amerika Birleşik Devletleri arasında 4 Temmuz 1948'de "Ekonomik İşbirliği Anlaşması" imzalanmasıyla ABD’nin ekonomik yardımları başlamış oldu. Türkiye'nin askeri harcamaları için 1949 yılına kadar 152.6 milyon dolar yardım yapıldı. Devam eden yıllarda, Türkiye ile Amerika Birleşik Devletleri arasındaki askeri ve ekonomik işbirliği gelişmeye devam etti ve aralarında bu alanlarda birçok anlaşma daha imzalandı 143. 141 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 728. 142 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 729. 143 Oral Sander, a.g.e., s. 23. 55 Türk-Amerikan ilişkilerinin Sovyet tehdidi altında gelişmesiyle birlikte, Türkiye 1952 yılında NATO'ya girdi.Böylece b iki devlet arasındaki siyasi ilişkilerde yeni bir dönem başlamış oldu. Bu gelişmeler yaşanırken Türkiye, Avrupa Konseyi'ne girdi ve Kore Savaşı'na da katıldı 144. C) TÜRKİYE’NİN AVRUPA KONSEYİ’NE GİRİŞİ (1949) İkinci Dünya Savaşı'nın bitmesiyle birlikte Batı Avrupa devletleri, artan Sovyet tehdidine ve kaybettikleri uluslararası alandaki konumlarını tekrar kazanabilmek için aralarında siyasi birleşme yolları aradılar. Nitekim 5 Mayıs 1949'da Brüksel Anlaşması'nı imzalayan on Avrupa devleti: İngiltere, Fransa, İtalya, Belçika, Hollanda, Lüksemburg, Danimarka, İrlanda, İsveç ve Norveç, Londra'da "Avrupa Konseyi"ni kurdular. Örgüt kuruluş amacı itibariyle, üye ülkeler arasında ekonomik ve toplumsal alanlarda işbirliği sağlayacaktı. Örgüte, 1949'da Türkiye ve Yunanistan, 1950'de Federal Almanya, 1951'de Avusturya üye oldular ve ilerleyen yıllarda diğer devletlerin katılımıyla üye sayısı 23'e yükseldi145. İlk başta sadece Avrupa devletleri arasında oluşturulan ve askeri bir niteliği olmayan Avrupa Konseyi’ne, başlangıçta Türkiye alınmamıştır. Bu durum doğal olarak Türkiye'de tepkilere yol açmıştır. Fakat tepkiler neticesinde 8 Ağustos 1949'da Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, Türkiye, Yunanistan ve İzlanda’yı aynı anda konseye davet etme kararı almıştır. Türkiye'nin Avrupa Konseyi'ne katılışı TBMM’de görüşülürken, Dışişleri Bakanı Necmettin Sadak, katılım konusunu şöyle değerlendirmiştir: "... Dış siyasetimizin ağırlık merkezi Batı dünyası olup İngiltere ve Fransa’yla olan ittifakımız, Amerika Birleşik Devletleri ile giderek artan dostluğumuz ve ortak çıkarlarımız, dış siyasetimizin yönünü daha fazla batıya çevirmiştir. Avrupa Konseyi’nde bir Avrupa devleti olarak yer almamız, bu uzun ve devamlı siyasetimizin sonucudur. Avrupa Konseyi'ne girişimiz de izlediğimiz siyasette bizi kuvvetlendiren yeni bir durumdur. Bu durum sayesinde bir Avrupa devleti olarak Marshall yardımından 144 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 730. 145 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 731. 56 rahatlıkla yararlanabiliyoruz. Avrupa Konseyi'ne katılmamız sonucu, Anadolu topraklarının, Avrupa siyasî ve ekonomik birlik sınırları içine girmesi bizim için belli başlı bir durumdur" 146. Gelişen olaylardan da anlaşılacağı gibi, Türkiye Cumhuriyeti kurulduğu yıldan beri Batı ülkeleri ile siyasi ve ekonomik ilişkiler içinde bulunmak için çaba sarf etmiş, bu yönde politikalar izlenmiştir. Ayrıca Türk kamuoyunda, bir Avrupa devleti olarak Türkiye’nin Avrupa Konseyi'nde yer alması, Batı ülkeleri arasında olmanın bir basamağı olarak görülmüştür. Güvenlik endişeleri içerisinde bulunan Türk yöneticilerinin de Batı’nın kurduğu en geniş savunma örgütüne girme çabalarını doğal karşılamak gerekir147. Türkiye’nin Avrupa Konseyi'ne kabul edilişi ertesinde üyeliği 8 Ağustos 1949'da kabul edilmiş, konseye katılma kararı 12 Aralık 1949'da TBMM tarafından onaylanmıştır. İkinci Dünya Savaşı'nın ardından güçler dengesinin yeniden oluştuğu bir dönemde Sovyet tehdidi altındaki Türkiye, yaptığı antlaşmalarla Batı ile ilişkilerini daha da geliştirmiş ve Batı Blok’u içerisinde yerini almıştır. Bundan sonra da, kendisini Batı Blok’unun vazgeçilmez üyesi olarak görmüş ve dış politikasına da bu yönde şekil vermeye başlamıştır 148. Diğer taraftan Sovyet tehdit ve tehlikesi karşısındaki Türkiye, kendi güvenliğini sağlayabilme adına asıl Batı güvenlik sistemi olarak kurulmuş olan NATO'ya girmek istiyordu. Bu arada iki bloğun iyice belirginleşip ayrıldığı 1950'lerde dünyanın çeşitli bölgelerinde önemli olay ve gelişmeler sürmekte idi. Tam o sırada Doğu ve Batı Blok’larını bir karşı karşıya getirecek Kore Savaşı patlak verdi. Kore Savaşı ve diğer olaylar, blokların belirginleşmesine sebep olduğu gibi Türkiye’nin resmen savaşa girmesine de neden olmuştur. 146 Mehmet Gönlübol, A. Halûk Ülman, a.g.e., s. 243. 147 Oral Sander, a.g.e., s. 65. 148 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 672. 57 Ç) TÜRKİYE’NİN KORE SAVAŞINA KATILMASI. (1950) Kore 1910 yılında Japon egemenliği altına girmiş ve Koreliler’in yoğun çabalarına rağmen, bu durum 1945 yılına kadar sürmüştür. İkinci Dünya Savaşı'nın sonlarına doğru Müttefikler arasında yapılan Yalta ve Potsdam Konferanslarında, Kore'den Japonya’yı çıkarma işi Amerika Birleşik Devletleri ve Sovyetler Birliği'ne verilmişti. Japonya'nın da 1945 Ağustosunda yenilgiyi kabul edip teslim olmasıyla, Kore'nin kuzeyini Sovyetler, güneyini de Amerikalılar işgal ederek, 38. paraleli ara sınır olarak ilan ettiler149. Böylece Kore Sorunu başlamış oldu. Eylül 1945'te Potsdam Konferansında alınan kararlar doğrultusunda Güney Kore'yi Amerikalılar işgal ettiler ve sonra, burada bir askeri yönetim kurdular. Sovyetler Birliği ise, işgal bölgesinde Kuzey Kore Halk Cumhuriyeti'ni kurdu. Böylece Kore, Rusya’nın himayesinde Kuzey Kore ve Amerika’nın himayesinde Güney Kore olmak üzere iki ayrı devlete ayrıldı 150. Kore Sorunu Müttefikler arasında çözümlenmek üzere 16-22 Aralık 1945 tarihleri arasında yapılan Moskova Toplantısında ele alındı. Bütün Kore için bir demokratik hükümet kurulması, bunu sağlayabilmek içinde de Kore'de Amerika ve Sovyet Birliği komutanlarından oluşan "Karma Komisyon" oluşturulması ve Kore'nin beş yıl süreyle dört büyük devletin koruması altında olması gerektiği kararı alındı. Ancak Seul'de 20 Mart 1946'dan itibaren toplanan "Karma Komisyon" taraflar arasındaki fikir ayrılıkları nedeniyle, sorunu bir sonuca bağlayamadı. Bunun üzerine de ABD, sorunu Birleşmiş Milletler’e götürdü. 17 Eylül 1947'de BM Genel Kurulu ilk defa "Kore'nin bağımsızlığı" sorununu ele aldı ve sonuçta Genel Kurul, 14 Kasım 1947'de, Kore konusunda bir kararı 6 çekimsere karşılık, 43 oyla kabul etti. Bu karara göre ‘‘Birleşmiş Milletler Geçici Kore Komisyonu’’ adıyla bir kurul oluşturulacak, bu komisyonunun denetimi altıda 31 Mart 1948 tarihinde Kore'de seçim yapılarak ve ulusal bir Kore Hükümeti kurulacak bununla birlikte 90 gün içinde Amerikan ve Sovyet kuvvetleri 149 S.H.Truman, (Çeviren Cihad Baban, Semih Tuğrul), Hatıralarım, Ulusal Basımevi, Ankara,1968, s. 235. 150 Fahir Armaoğlu, a.g.e., s. 454. 58 ülkeden çıkacaktı 151. Fakat Sovyetler Birliği, bu karara baştan tepkisini göstermiş, 12 Ocak 1948'de Seul'de görevine başlayan Birleşmiş Milletler Geçici Kore Komisyonu ile işbirliğini kabul etmemiştir ve komisyonun 38. paralel kuzeyine geçmesine izin vermemiştir152. Kuzey Kore’nin kontrolü altından çıkmasını istemeyen Rusya, Kuzey Kore’ye girdiği günden itibaren peykleri arasına katmak için çalışmalara başlamış ve Kore’ nin bağımsızlığına hiç de sıcak bakmamıştır. Sovyetler Birliği’nin bu tutumuna karşı BM, Güney Kore’de kendi denetimi altında bir seçim gerçekleştirdi. Bu seçimle beraber 17 Temmuz 1948 tarihinde başkent Seul’de “Kore Cumhuriyeti” ilan edilerek Cumhurbaşkanlığına Syngman Rhee getirildi. BM, Kore Cumhuriyeti’ni tüm Kore’nin meşru devleti olarak kabul etti. Ancak Kuzey Kore'de de, 9 Eylül 1948 tarihinde Demokratik Kore Halk Cumhuriyeti kurulduğu ilan edildi. Sovyet desteği altında kurulan bu devlet; ilk başta sadece Sovyetler Birliği, Polonya, Çekoslovakya tanıdı 153. Bunun sonucunda, 1948 yılında, Amerika Birleşik Devletleri’nin liderliğinde Birleşmiş Milletler gözetiminde Kore’nin güneyinde kurulan ve kuzeyde Sovyetler Birliği’nin desteğinde kurulan Demokratik Kore Halk Cumhuriyeti adını alan milletleri bir olan iki ayrı devlet ortaya çıktı. Gün geçtikçe, Kore'de durum kötüye gitmekteydi. 1948'de Kuzey Kore’nin, 1949'da da Güney Kore’nin kendi ordularını kurmaları, ortamı daha da gergin hale getirdi. Bunun sonucunda 1949 yılında 38. paralel boyunca silahlı olaylar yaşanmaya başlandı 154. Artık aynı milletten iki düşman devlet doğmuş, birbirlerine bu kadar yakın olmalarına rağmen bir o kadar uzak ve zıt iki ayrı kutba ayrılmışlardı. Aslında Doğu Blok’unun lideri Sovyet Rusya ve Batı Blok’unun lideri Amerika Birleşik Devletleri’nin himayesi ve desteğinde cereyan eden olaylar aynı milletten iki halkın savaşından çok iki ayrı ideolojinin, Doğu Blok’u ile Batı Blok’unun savaşıydı. 151 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi; Fon Kodu: 30.18.1.2 Yer No: 121.90.18. 152 Lütfü Sel, Kore’de Cereyan Eden Muharebelerden Alınacak Dersler, Gn. Kur. Basımevi, Ankara, 1979, s. 26. 153 İbrahim Artuç, Kore Savaşlarında Mehmetçik, Kastaş Yayınları, İstanbul, 1990, s. 26. 154 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 673. 59 Güney Kore ve Kuzey Kore arasında güven ortamının kaybolduğu, karşılıklı talep ve suçlamaların arttığı sıralarda 31 Aralık 1948 ve 26 Ocak 1950 tarihlerinde ABD ile Güney Kore Cumhuriyeti arasında, askeri yardım ve güvenlik konusunda ilgili iki antlaşma imzalandı. Güney cephede bunlar yaşanırken Sovyetler Birliği de, 20 Mart 1949'da Demokratik Kore Halk Cumhuriyeti ile on yıllık bir yardım anlaşması, 14 Şubat 1950 tarihinde ise Çin Halk Cumhuriyeti ile otuz yıllık bir dostluk ve karşılıklı savunma antlaşması yaptı 155. Bu anlaşmalarla birlikte; ABD’nin Güney Kore'yi, Sovyetler Birliği ile Çin'in ise Kuzey Kore'yi destekledikleri ve korudukları açıkça belli olmuş oldu. Zaten daha sonra Kore savaşı patlak verdi. 25 Haziran 1950 günü Kuzey Kore, Güney Kore askerlerinin 38. paraleli ihlal ettiklerini öne sürerek saldırıya geçti. Böylece savaşın fitili ateşlemiş oldu. Aynı gün ABD'nin ısrarlarıyla toplanan Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, Kuzey Kore'nin barış ortamını bozduğu gerekçesiyle bu devletin kuvvetlerini geri çekmesini istemiştir. Ayrıca BM Amerikan delegesi Ernest Gross’un sunduğu karar tasarısı; Kuzey Kore’nin çatışmayı keserek kuvvetlerini derhal 38. enleme kadar çekmesini öngörüyordu. Bunun yanında BM Kore Komisyonu’ndan bu geri çekilme manevrasının takip edilmesi, Birleşmiş Milletler’in bütün üyelerinden bu kararın uygulanmasına yardım etmeleri ve Kuzey Kore’ye yardımdan kaçınmaları isteniyordu156. Güvenlik Konseyi Kuzey Kore'nin bu karara uymamasının ardından, 27 Haziran 1950'de aldığı ikinci bir kararla, barışın yeniden temini için bazı askerî tedbirlerin alınmasına ilişkin karar aldı. Aynı zamanda Birleşmiş Milletler Üyelerini, bölgedeki barışın ve güvenliğin kurulması için Güney Kore'ye gerekli yardımı yapmaya çağırdı. Bunu sağlamak için de 7 Temmuz 1950'de Konsey, aldığı yeni bir kararla bölgede Birleşmiş Milletler Birleşik Komutanlığı'nı kurdu.157. Önemli bir sınav veren Birleşmiş Milletler en başta Kuzey Kore’yi uyarmış ve üyelerine Kuzey Kore’ye yardım etmemelerini söylemişti. Ancak uyarılarını dinlemeyen Kuzey Kore’ye artık yaptırım zamanının geldiğini düşünen Birleşmiş Milletler askeri hazırlıklara başlamaya karar vermiş ve bölgede Birleşik Komutanlık kurarak kararlılığını göstermiştir. 155 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 673-674. 156 Ayın Tarihi, Haziran 1950, sayı 199, s. 117. 157 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 674. 60 İkinci Dünya Savaşı'nın getirdiği gelişmeler sonucu Batı Blok’u ve onun savunma sisteminde ve NATO’da yer almanın çabasını sürdürmekte olan Türkiye, 14 Mayıs 1950 tarihinde, Birleşmiş Milletlere üye olmuştu. Sovyetler Birliği’nin toprak ve Boğazlar konusundaki taleplerini sert bir şekilde geri çevirmiş olan Türkiye, her ne kadar Amerika Birleşik Devletleri’nin desteğini karşılıklı anlaşmalarla sağlayamamış ise de Truman Doktrini ve Marshall Yardımı ile ABD’nin kısmi desteğini almıştı. 8 Ağustos 1949 tarihinde Avrupa Konseyi’ne davet edilmiş ve 12 Aralık 1949’da da 7382 sayılı kanunuyla birlikte, TBMM tarafından Avrupa Konseyi’ne girmesi onaylanmıştı 158. Avrupa Konseyine giren Türkiye, batı dünyasında daha çok kabul görmek ve İkinci Dünya Savaşından beri artık dayanılmaz bir hal alan yalnızlığını ortadan kaldırarak kendisini NATO emniyet şemsiyesinin altına almak istiyordu. İşte bu niyet ve istekle mevcut ilişkilerini daha da ilerletmek ve savunmasını güçlendirmek için Türkiye, Mayıs 1950'de NATO'ya katılmak için ilk başvurusunu yapmıştı. Ancak, Türkiye'nin bu başvurusu, başta Türkiye lehine dış politika izleyen İngiltere ve bu devletin de etkisiyle diğer NATO ülkeleri tarafından önemsenmemiş ve destek görmemiştir. Uluslararası ilişkilerde güvensizliğin ve tedirginliğin sürdüğü sıralarda, Türkiye'de 14 Mayıs 1950 seçimi yapılmış ve seçim sonucunda Cumhuriyet Halk Partisi yerine büyük bir oy oranıyla Demokrat Parti iktidara gelmiştir. Türkiye'nin iç politikasındaki bu önemli değişim sonrası yönetimi ele alan iktidar, önceki hükümet tarafından başlatılan NATO'ya girme çabasına hız vermiş, Kore Savaşı'yla doğacak fırsatlardan yararlanmak istemiştir. Türkiye, Kore Krizi esnasında dış politikasını belirlerken BM Anlaşması’na bağlı kalınacağı ifade edilmesine rağmen yeni hükümet bunu özellikle NATO’ya girmek için araç olarak kullanmayı planlıyordu 159. İlk başvurusunda İngiltere’nin de etkisiyle NATO’ya kabul edilmeyerek hayal kırıklığına uğrayan Türkiye, 1950 seçimlerinde Demokrat Parti’nin iktidara gelmesiyle yeniden NATO’ya girmek için ümitlenmiş ve çalışmalarını bu yönde yoğunlaştırmıştır. Büyük bir halk desteğiyle iktidara gelen ve Türkiye’nin çehresini değiştirme sözü veren 158 Metin Toker, DP’nin Altın Yılları (1950-1954), Bilgi Yayınevi, İstanbul, 1990, s. 88. 159 Ahmet Emin Yalman, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim (1922-1971), Cilt:2, Pera Tur., İstanbul, 1997, s.1536. 61 Demokrat Parti, bunu en kısa ve etkili yoldan NATO’ya girerek yapabileceğini biliyordu. Bu sırada patlak veren Kore Savaşı ve Amerika Birleşik Devletleri’nin Avrupa Konseyi’ne üye ülkelerden yardım talebini fırsat bilerek NATO’ya giriş sürecinde değerlendirmek isteyen Demokrat Parti yöneticileri hemen temaslara başlamışlardır. Menderes Hükümeti’nin bu kararı almasına etki eden diğer bir husus da Truman Doktrini ve Marshall Planı ile başlayan Amerikan Yardımı idi. Bu kapsamda Türkiye’deki Amerikan askerî yardım ve iktisadî işbirliği heyeti hakkında yerinde bilgi edinmek için 23-25 Temmuz 1950 tarihleri arasında Türkiye’ye resmî ziyarette bulunan ABD Silahlı Kuvvetler Komisyon üyesi Senatör Cain’in verdiği demeçte Türkiye’nin Kore’ye asker göndermesi yönünde cesaretlendirdi160. Buna paralel olarak, Demokrat Parti’nin sesi durumundaki Zafer Gazetesinde Kore Savaşı’na katılma kararının haklılığını vurgulamak için yazılar kaleme alınıyordu. Savaşa katılma kararı ile Amerikan ekonomik yardımı arasında ilişki kurularak kamuoyuna ve özellikle Cumhuriyet Halk Partisi’ne karşı kararın doğruluğu savunularak şöyle bahsediliyordu: “Amerika’nın aldığı çok mühim karar şöyledir: Kore Savaşı’na yardım etmeyecek devletlere yapılacak olan ekonomik yardım derhal kesilecektir. Bu hususta Başkan Truman’a tam yetki verilmiştir161.” Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nin 25 ve 27 Haziran 1950 tarihli anlaşmasının 43. maddesi olan BM üyesi devletlerini “uluslararası barış ve güvenliğin temini için, özel bir anlaşma gereğince, Konseyin emrine gerekli olacak askerî gücü vermek” ile yükümlü tutuyordu162. Bu madde gereğince Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri’nin Türkiye’ye 28 Haziran 1950'de, alınan kararları göndermesi üzerine, Türkiye de karşılık olarak 29 Haziran 1950'de şu cevabı iletmiştir: "... Türkiye Birleşmiş Milletlerin bir üyesi olarak sorumlu olduğu yükümlülükleri ilgili yasa kapsamında ve içtenlikle yerine getirmeye hazır olduğunu ivedi olarak bildirir"163. Bu cevapla Ankara Hükümeti yardım teklifini kabul etmiştir ve Amerikan Hükümeti 160 Zafer Gazetesi, 25 Temmuz 1950. 161 Mümtaz Faik Fenik, “Dünya Çapında Bir Karar”, Zafer Gazetesi, 3 Ağustos 1950. 162 A.Fuat Başgil, “Hakikatin Sesi”, Son Posta, 5 Ağustos 1950. 163 TBMM Tutanak Dergisi, Dönem 9 Cilt 1, s. 312. 62 üzerinde etki yaratarak NATO'ya girmesinde bu güçlü devletin etkili olabileceği düşünülmüştür. Böylece NATO’ya giriş sürecinin birinci aşaması da tamamlanmış görünüyordu. Türkiye’nin Demokrat Parti’nin iktidara gelmesi ile hızlanan NATO’ya girme mücadelesinde Kore Savaşı yöneticilerin eline önemli bir koz vermiştir. Kore’ye asker gönderildiği takdirde, hem Türkiye’nin Batı’nın özgürlükçü fikirlerine bağlılığı kesin bir davranışla ortaya konacak hem de Amerikan Kongresi etkilenecekti. Böylece Amerika’nın Türkiye’nin NATO’ya girmesinde ağırlığını koyması sağlanacaktı. 164 Başbakan Menderes’e göre NATO’ya giriş sürecinde tek ihtiyaç, kamuoyunun alınacak kararlar doğrultusunda şekillendirilmesiydi. Bu çerçevede Başbakan Menderes’in, gazeteci Ahmet Emin Yalman’a verdiği demeçte şunları dedi: “Türk milleti adına önemli bir karar vermek durumundayız. BM adına Kore’de komünist kuvvetlere karşı aynı cephede bulunmak üzere Amerika’nın bağımsız milletlere bir mesajı var. Ortak bir güvenlik anlayışını yürütmek ve uluslararası ortamda itibarımızı yükseltmek bakımından bu çağrı, bizim için vazgeçilmez bir fırsattır. NATO’ya kabul edilmemize de faydası olabilir. İngiltere ve diğer milletler önemsemez ve suya düşürürlerse, bu fırsat bizim için elden gider. İşte bu sebeple bu çağrıya diğer devletlerden önce olumlu bir cevap vermek ve onları olmuş bitmiş bir durum karşısında bırakmak istiyoruz. Biz oraya bir Türk birliği gönderince, İngiltere ve diğer milletler bize uymaktan kaçınamazlar, onlar da savaşa canla başla katılmak zorunda kalırlar. Ancak işin içine Türk askerinin yurt dışına gönderme konusunun girmesi nedeniyle Meclis kararı almaya çalıştığımızda, işler kızacak, dedikoduların sonu gelmeyecektir. Hiç vakit kaybetmeden, yükü üzerimize alarak bir karar almak, bu kararı BM’ye ve ABD’ye bildirmek durumundayız. Bu şekilde karar aldığımız zaman her taraftan yanlış yorumların yapılacağı ve yanlış hükümlere varılacağı, yaygaralar kopacağı bir gerçektir. Oluşacak bu durumlara karşı basında anlayışlı cephe 164 Oral Sander, a.g.e., s. 74. 63 kurulmasına ihtiyacımız vardır 165.” Başbakan Menderes Türkiye’nin güvenlik bunalımını çözmek ve Avrupa ülkeleri arasında kendini ispatlamak için elini çabuk tutması gerektiğini ve burada da kritik rolü Hükümetin alması gerektiğini vurgulamıştır. Türk Dışişleri’nin 29 Haziran 1950 tarihli telgrafına BM Genel Sekreteri, 1 Temmuz’da cevap vermiştir. Burada Birleşmiş Milletler’in 27 Haziran 1950 tarihli kararına atıfta bulunularak, söz konusu kararın üye devletlere, barışın temini için Güney Kore’ye gereken yardımı yapmaya davet ettiğini bildirmekte ve Türk yardımlarının şekli ve kapsamı konusunda kendisinin bilgilendirilmesini istiyordu. Dışişleri Bakanı Fuad Köprülü, BM Genel Sekreteri’ne cevaben aynı gün Türkiye’nin, BM anlaşmasının doğurduğu yükümlülüklere sadık olduğunu ve Güvenlik Konseyi’nin alacağı kararlara uymaya hazır olduğu ifade etti166. Birleşik Devletler Silahlı Kuvvetleri Komisyonu üyesi senatör Michael Cain, 23-25 Temmuz 1950 tarihleri arasında Türkiye’ye gelerek amacının Birleşik Devletler Senatosu’nun bir temsilcisi sıfatıyla yerinde bilgi edinmek amacında olduğunu belirtmiştir. Senatör, Türkiye’den ayrılırken yaptığı basın toplantısında; “... Bir Amerikan senatörü ve vatandaşı olarak, Türkiye’nin, Kore’deki komünist saldırı dolayısıyla Birleşmiş Milletler tarafından oluşturulacak barış gücüne katılmak üzere bir Türk askeri birliğini yollayacağını ümit etmekteyim... Eğer Amerika Birleşik Devletleri bu savaş sonucunda yorgun düşer ve kuvvetlerinin büyük kısmını Kore’de tüketirse, dünyanın benzer bir bölgesinde bir çatışma veya savaş olduğu vakit ne olacaktır? Amerika Birleşik Devletleri’nin diğer devletlerden kara kuvvetleri istemesinin sebebi, Amerika’nın yıpranmaması ve diğer herhangi bir çatışma ile başa çıkabilecek durumda olması içindir... Eğer Türkiye böyle bir yardımda bulunacak ilk devlet olursa, Türkiye’nin uluslararası arena da prestiji artacaktır... Zannediyorum ki Türkiye’nin Kore’ye göndereceği ufak bir askeri birlik onun NATO’ya alınmasına tesir eder... Türkiye’ye bir saldırı olduğu zaman, bütün bağımsız devletler de ona yardım etmelidir. 165 Ahmet Emin Yalman, a.g.e., s. 1536. 166 Zafer Gazetesi, 3 Temmuz 1950. 64 Ancak durumun terside vardır; Türkiye de diğer bir hür devlete, uğradığı bir saldırı da yardım etmelidir... Benim fikrime göre Türkiye NATO’ya alınmalıdır...” dedi167. Birleşik Devletler Silahlı Kuvvetleri Komisyonu üyesi senatör Michael Cain’ in bu açıklaması Amerika Birleşik Devletleri’nin Türkiye’yi NATO saflarında görmek istediği şeklinde yorumlanabilir. Ancak unutulmaması gereken önemli bir husus da Kore’deki komünist saldırıya karşı Amerika liderliğindeki Birleşmiş Milletler ordusuna Türkiye’nin de asker gönderip göndermeyeceğidir. Nihayetinde Ankara Hükümeti, Türkiye’ nin NATO’ ya girme emeline ulaşması adına Kore’ye asker göndermeyi uygun görecektir. Türk Hükümeti, Amerikan Silahlı Kuvvetler Komisyon üyesi senatör Michael Cain’in basın toplantısı yaptığı gün, Güney Kore Cumhuriyeti'ne Birleşmiş Milletler kararları çerçevesinde yardım etmeye karar verdi. Buradaki Birleşmiş Milletler Gücü'ne 4.500 kişilik bir askeri kuvvetini gönderme kararı aldığını tüm Türk ve dünya kamuoyuna duyurdu. Bu karar, BM Genel Sekreterine şu telgrafla bildirilmiştir: “Ekselans Bay Trygve Lie Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri Lake Success Birleşmiş Milletler Paktından doğan taahhütlerine ve Güvenlik Konseyinin kararlarına uymayı vecibe bilen Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti, Kore hakkında yardım talebini mutazammın 15 Temmuz 1950 tarihli telgrafınızı bu zihniyet içinde ve itina ile tetkik etmiştir. Cumhuriyet Hükümeti bu tetkik neticesinde mezkur kararları dünyanın şimdiki şartları içinde umum barış hizmetinde müessir ve fiilî bir şekilde icra mevkiine vazetmekteki lüzum ve ehemmiyeti müdrik olarak, Kore’de hizmet etmek üzere 4.500 mevcutlu silahlı bir Türk savaş birliğini Birleşmiş Milletlerin emrine vermeye karar vermiştir. 167 Zafer Gazetesi, 25-26 Temmuz 1950. 65 Profesör Fuad Köprülü Türkiye Dışişleri Bakanı 168” Türk Genel Kurmay Başkanlığı’nın 3 Ağustos 1950 tarihli emri ile, Kore’ye BM askeri gücüne gönderilecek birliğin “Birleşmiş Milletler Türk Silahlı Kuvvetleri Komutanlığı” adıyla, Ankara’da teşkilatlandırılması emredildi169. Gönderilecek birlik, bir komutanlık karargâhıyla üç piyade taburundan oluşan 241. Piyade Alayı, üç bataryalı bir motorlu topçu taburu, uçaksavar bataryası, sıhhiye bölüğü, oto nakliye bölüğü, istihkâm bölüğü, depo bölüğü, muhabere takımı, tanksavar takımı ve bandodan oluşan bir tugay büyüklüğünde olacaktı 170. Birliğin komutanlığına Tuğgeneral Tahsin Yazıcı ve 241. Piyade Alay Komutanlığı’na da Albay Celal Dora tayin edilmişti. Türk Tugayı, ilk olarak kısa süreli bir "intibak eğitimi" yaptıktan sonra, 25 Eylül-2 Ekim 1950 tarihleri arasında İskenderun'dan gemilerle Kore'ye gönderilmiş ve 12 Ekim 1950'de Pusan limanına varmıştır 171. Böylece Türkiye, Kore Savaşı'nın başlamasıyla birlikte ABD'nin ardından Kore'ye asker gönderen ilk devlet olmuştur. Ayrıca Türk Silahlı Kuvvetleri, Birinci Dünya Savaşı’ndan bu yana ilk defa yurt dışına ve yabancı bir ülkeye gönderilmiş ve fiilen savaşa katılmıştır 172. Türk Tugayı, Kore'de Birleşmiş Milletler Barış Gücü Komutanlığı’nın verdiği emirler çerçevesinde savaşın her safhasında görevini (1950-1953) üstün başarı ile yerine getirmiştir. Özellikle bu başarıları içerisinde Kore Türk Tugayı'nın Kasım-Aralık 1950'de yaptığı Kunuri Muharebeleri'nin ayrı ve önemli bir yeri vardır 173. Kore’de büyük kahramanlıklar gösteren Türk Ordusu diğer ülke ordularına da örnek olmuş, Ankara Hükümeti tarafından planlandığı gibi Türk Devleti’ni uluslararası konjonktürde başarıyla temsil etmiş ve itibarını yükseltmiştir. 168 Zafer Gazetesi, 26 Temmuz 1950. 169 Gn. Kur. ATASE Arşivi; Kol: Kore Savaşı, Kutu:Ağustos 1950, Göm:41, Bel.:41-1. 170 Gn. Kur.ATASE Arşivi; Kol: Kore Savaşı, Kutu:Ağustos 1950, Göm:41, Bel.:41-4. 171 Zafer Gazetesi, 20 Ağustos 1950. 172 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 733. 173 Mim Kemal ÖKE, Unutulan Savaşın Kronolojisi Kore (1950-1953), İstanbul 1990, s. 37. 66 Kore Savaşı’nın başlangıcın da Kuzey Kore ve ona katılan Çin Halk Cumhuriyeti gönüllü kuvvetleri Güney Kore içlerine doğru ilerlemiştir. Ancak Birleşmiş Milletler Ordusu’nun muharebeye girmesiyle bu ilerleme durmuş ve 38’inci paralele kadar gerilemiştir. Bu başarısızlığın ardından, Kuzey Kore’nin isteği üzerine 10 Temmuz 1951'de Birleşmiş Milletler Komutanlığı ile Kuzey Kore arasında mütareke görüşmeleri başlatılmıştır. Panmunjom'da 27 Temmuz 1953'te BM ile Kuzey Kore arasında mütareke imzalanmıştır. Mütarekeye göre 38. paralel çizgisi iki ülke arasıda sınır olacak, iki taraf arasında askersizleştirilmiş bir bölge oluşturulacak ve bir askeri mütareke komisyonu kurulacaktı 174 . Kore Savaşı sonunda, 38. paralelin sınır kabul edilmiştir. Kore’yi, Kuzey Kore ve Güney Kore devletleri olmak üzere, iki parça halinde kalmasına neden olmuştur. Kore Savaşı sonucu Kuzey Kore'nin, Güney Kore'yi işgali engellenerek, komünizmin yayılması önlendiyse de, savaşın sonunda yine savaş öncesi statü kabul edilmiştir. Bu haliyle savaş, yeni oluşan Doğu ve Batı bloklarını Kore’de karşı karşıya getirmiş, ancak iki blok birbirlerine karşı büyük üstünlük sağlayamamıştır. Türkiye'nin Kore Savaşı'na, ABD'nin ardından asker gönderen ilk devlet olması NATO'ya girme konusunda Avrupa devletleri üzerinde olumu bir etki yaratmış ve bu konuda Türkiye lehine gelişmelerin yaşanmasına neden olmuştur. 174 Feridun Cemal Erkin, Dışişlerinde 34 Yıl, Washington Büyükelçiliği, Cilt 2, TTK Basımevi, Ankara 1986, s. 249-250. 67 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE’NİN NATO’YA GİRİŞİ (1950 – 1952) A) Türkiye’nin İlk Başvurusu ve İngiltere’nin İtirazı. (1950) Truman Doktrini ve Marshall Yardım Programı, Sovyetler’in İran üzerinden Ortadoğu, Boğazlar ve Yunanistan üzerinden Doğu Akdeniz’e inme girişimlerini önlemek maksadıyla Amerika Birleşik Devletleri tarafından uygulanan ilk tedbirlerdir.175 İkinci Dünya Savaşı sonrası yaşanan olaylar da göstermiştir ki, Sovyet Birliği ile işbirliği içinde barış dolu yeni bir dünya düzeni kurma ihtimali ortadan kalkmıştır 176. Ancak barışın temini ve koruması amacıyla kurulan Birleşmiş Milletler’ in de Sovyet vetolarıyla isleyemez hale gelmesi, ABD’nin Sovyetler’i çevreleme politikasını uygulaması için ortadaki geçerli nedenlerdi177. İngiltere, Fransa, Belçika, Hollanda ve Lüksemburg arasında 17 Mart 1948’de imzalanan “Brüksel Antlaşması” olası bir tehdit karşında mevcut kuvvetleri birleştirmeyi amaç edinen ilk antlaşma olmuştur. Bu politikanın en etkin bölümünü de Nisan 1949 ‘da kurulan NATO “North Atlantic Treaty Organization-Kuzey Atlantik Antlaşması” oluşturmuştur178. İkinci Dünya Savaşı sonrası bozulan dengeler ve Sovyet Rusya’nın olumsuz tutumu başta Batı Avrupa ülkelerini rahatsız etmiştir. Ayrıca Avrupa Konseyi’ nin Rusya’nın vetolarından dolayı işlemez hale gelmesi yeni bir oluşuma gidilmesi gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. 175 Fahir Armaoğlu, a.g.e., s.448. 176İsmail Soysal, a.g.e., s.62. 177 Mehmet Gönlübol v.d., a.g.e., s. 224. 178 İsmail Soysal, a.g.e.,s. 75. 68 Bu da olası bir tehdit durumunda işbirliğini sağlayacak bir savunma örgütü olan NATO’ydu. Sovyet yayılması ve tehlikesine karşın Batılı devletler arasında 4 Nisan 1949'da Washington'da kurulan "Kuzey Atlantik Antlaşması Örgütü" ittifakının NATO eski Genel Sekreteri Paul Henri Spaak'ın deyimiyle, "Savaşı kazanmak için sonradan birleşmektense, barışı korumak için önceden ittifak olmak"179 düşüncesi neticesinde doğduğunu belirtmiştir. NATO'nun kurulması sonucu oluşturulan ortak savunma sistemi ve ABD'nin bu anlayışı benimsemesi, başından beri bu konuda kendini yalnız hisseden Türkiye üzerinde de olumlu bir etki yapmıştır. İki büyük savaş sonrası Türk Silahlı Kuvvetleri’nin insan mevcudu savunma için yeterli sayıda gözüküyorsa da hem Sovyet tehdidinin büyüklüğü hem de teknik ve silah malzemelerinin eksikliği adeta Türkiye’yi NATO’ya üyeliğe zorluyordu. Zira NATO ittifakı taktik hava kuvvetlerine sahip özel birliklere, teşkilatlı ve iyi eğitilmiş kara birliklerine sahip bir ‘‘kalkan’’dı. Bu ‘‘kalkan’’ her türlü saldırı ve tehdide karşı koyacak ve modern savaş usullerine göre donatılmıştı. Bu ‘‘kalkan’’ diğer üyeleri koruduğu gibi. o sıralarda Sovyet Rusya tehdidine maruz kalan Türkiye’yi de etkili şekilde koruyabilirdi180. Bu yüzden NATO’nun kurulduğu günden itibaren Türkiye, bu ittifak sistemine katılmaya ve ABD'nin her türlü desteğini almaya çalışmıştı. NATO'nun kurulmasının ardından Türkiye’nin örgüte dahil edilmemesi, o günlerde devam etmekte olan Sovyet tehditlerinin getirdiği güvenlik endişelerini, tamamıyla giderememişti. Her ne kadar Amerika Birleşik Devletleri Başkanı Truman Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’ye gönderdiği 26 Nisan 1949 tarihli mektupta Türkiye'nin NATO' ya girmemesi yönünde çıkan karar hakkında Türkiye'ye karşı ABD’nin ilgisinde herhangi bir azalma olmadığını 181 ve ayrıca Amerikan yardımının devam edeceğini, bunun da Amerikan 179 Paul - Henri Spaak, NATO Niçin Kuruldu, 1959, s. 16. 180 Cemalettin Taşkıran, a.g.e., 6. 181 TBMM Tutanak Dergisi, 8. Dönem, Cilt 10, s. 306. 69 yönetiminin Türkiye'nin güvenliğine yönelik ilgisinde değişikliğin olmadığının bir ispatı olduğunu ifade etmiştir182.Buna rağmen Truman Doktrini'ne göre sadece Türkiye ile Yunanistan'a yapılmakta olan Amerikan yardımı, NATO'nun kurulmasıyla birlikte Batı Avrupa ülkelerini de içine almaya başlayınca, Türkiye kendisine yapılan yardımın azalacağı endişesine düştü183. Her ne kadar Truman’ın Türkiye lehine yapmış olduğu açıklamalar, Türk kamuoyunu biraz olsun rahatlatsa da, sahip olduğu endişeler nedeniyle NATO' ya katılma için ısrarı devam etmiştir. Türk Hükümeti bu ısrarlı girişimlerini kısa sürede resmi başvuruya dönüştürdü. Türk Demokrasi’sinde “Beyaz Devrim” olarak da bilinen 1950 seçimleri aslında Türkiye’nin NATO’ya girme konusunda resmi başvuru yapması açısından teşvik edici olmuştur. Çünkü seçim öncesi muhalefette olan Demokrat Parti Türkiye’nin NATO’ya girmesini hem güvenlik ve hem de Batıyla ilişkilerin geliştirilmesi için zaruri olarak görüyordu. Ayrıca iktidar partisini, Türkiye’yi “Batılı Demokratik Cephenin” dışında tutmakla suçluyordu. Bu suçlamaları dikkate alan Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) bir yandan güvenlik endişesi diğer yandan da iç politika kaygıları ile NATO’ya üyelik ilk başvurusunu 11 Mayıs 1950’de yaptı 184. Üye olma gerekçesinde şu noktalar bulunmaktaydı: Birinci gerekçe Arap devletleri teknik olarak İsrail’le savaş halinde bulundukları sürece Doğu Akdeniz Savunma Paktı kuramazlar. Ayrıca Arap Birliği kendi arasında anlaşmazlıklara düşmüştür. Bu nedenle bu pakta blok halinde giremezler. Diğer gerekçe 1936 tarihli İngiliz-Mısır Antlaşmasının yerine geçecek bir çözüm yolu bulunmadıkça Mısır’ın İngiltere ile aynı savunma örgütüne girmeyeceğine dairdi.185 O tarihlerde Türkiye’nin direnci ile durdurulabilen Sovyet girişimlerinin, İran ve Yunanistan’da yönetimin ele geçirilmesi sonucu yapılacak baskı ile Türkiye’nin de düşürülmesi isteniyordu. Bu nedenle Avrupa üzerindeki baskının had safhaya varması 182 FRUS 1950 Vol. V, The Near East, South Asia, and Africa, Fredrick Aandahl (Ed.), US. Government Printing Office, Washington, 1978, s. 1236 183 A. Halûk Ülman,’NATO ve Türkiye’, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt. XXII, No: 4, Ankara, Aralık 1967, s. 149. 184Yusuf Sarınay, a.g.e., s. 93. 185 Oral Sander, a.g.e., s.71. 70 üzerine NATO’ya ısrarla girmek isteyen Türkiye’nin kabul edilmemesi tüm kamuoyunda geniş bir endişe havasının doğmasına yol açmıştır 186. Aslında ABD'nin, Türkiye'nin üyelik talebine bir itirazı olmasa da, NATO'nun küçük devletleri ile özellikle İngiltere talebe karşı çıktılar. Küçük devletler, Sovyetler Birliği tehdidiyle en çok ve en ağır şekilde karşı karşıya bulunan Türkiye'nin NATO'ya katılması sonucunda, Sovyetler Birliği'nin buna kesinlikle karşı çıkacağını ve bunun bir savaşa neden olmasında korkuyorlardı 187. 1947'de Doğu Akdeniz'in güvenliğini ABD’ye yükleyen İngiltere, artık Ortadoğu’dan çekilme zamanının geldiğini anlamıştır. Ancak çekilirken de stratejik önemi nedeniyle Ortadoğu'daki üslerini ve ticaret yollarının can damarı sayılan Süveyş Kanalı’nı uluslararası arenada tepki görmeden korumak istemiştir. Bu doğrultuda bölgedeki çıkarlarını koruma gayretlerini daha da artırmıştır 188. Çıkarlarını da yapacağı çok taraflı antlaşmalarla korumayı ve Ortadoğu'daki etkinliğini bu sayede sürdürmeyi planlıyordu189. Ancak, İkinci Dünya Savaşı’nın bitimiyle, Mısır ile İngiltere arasında Süveyş Kanalı konusunda anlaşmazlık oldu. Mısır, İngiltere'ye Süveyş üssünü veren 1936 Antlaşması’nın feshini istiyordu190. Bunun üzerine Süveyş Kanalı konusunda Mısır ile şiddetli bir çekişme içinde olan İngiltere, Türkiye'nin güvenlik endişeleri ile kendisinin Süveyş çıkarlarını birleştirerek, Ortadoğu'da Mısır'ın da katılacağı bir Ortadoğu Komutanlığı kurarak bir güvenlik sistemi oluşturmayı planlıyordu. Plan Türkiye'nin askeri gücünden de yararlanarak, Süveyş'te kalmayı amaçlıyordu. Ancak Türkiye de ABD'nin yardımını elde etmek istiyordu191. ABD ile bir ittifak kurmayı dış 186 Aydın Alacakaptan, ‘‘Türk Dış Politikasında NATO’nun Yeri’’, NATO Savunma ve Eğitim Yönleri Sempozyumu, Ankara, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları, No:133,Ocak 1984, s. 39. 187 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 734. 188 Mahmut Dikerdem, Ortadoğu’da Devrim Yılları (Bir Büyükelçinin Anıları), İstanbul Matbaası, İstanbul, 1977, s. 23-24. 189 Behçet Kemal Yeşilbursa, İngiltere ve Amerika'nın Ortadoğu Savunma Projeleri ve Türkiye (1950-1954), Bizim Büro Basımevi, Ankara, 2000, s. 9. 190 J.C. Hurewitz, Diplomacy in the Near and Middle East, A Documentary Record 1914-1956, Volume II, D.Van Nostrand Co., New Jersey, 1958 s. 203. 191 Fahir Armaoğlu, a.g.e., s. 804. 71 politikasının temeli haline getiren Türk yöneticileri NATO’ya girmek için İngiltere’nin bu niyetini bir basamak olarak kullanmak istiyorlardı 192. Ortadoğu Komutanlığı’nı kurma düşüncesi, ABD ve Fransa tarafından da kabul edilirken yanlarına Türkiye gibi Ortadoğu’ya hakim ve Müslüman bir ülkeyi de almış oluyorlardı. Bu sayede Müslüman ülkelerin çoğunlukta olduğu bu bölgede oluşacak tepkilerin önüne geçmek istiyorlardı. Ortadoğu’nun anahtarı niteliğindeki Süveyş Kanalı’nı elinde bulunduran Mısır’ın Arap Birliği üzerindeki nüfuzu da dikkate alınırsa bu projenin hayata geçebilmesi için bu ülkeyi muhakkak kazanmak gerekiyordu. Ortadoğu’daki İngiliz çıkarlarını korumak için yapılmış olan planlar, Türkiye’nin savaş sonrası içine düştüğü güvenlik endişesiyle kesiştirilmek istenmişti. Ancak çok detaylı bir şekilde hazırlanan bu İngiliz planı Türkiye’nin NATO’ya alınmasıyla bozulabilirdi. Bu yüzden İngiltere kendi çıkarlarını korumak için Türkiye’nin NATO’ya girmesine karşı çıkmıştır. Türkiye, NATO'ya ilk başvurusunu 1950 Mayısında, ikincisini 1 Ağustos 1950'de yaptı. Ancak bu başvurular, İngiltere başta olmak üzere NATO Bakanlar Konseyi tarafından kabul görmedi. Cumhurbaşkanı Celal Bayar’a göre Türkiye’nin NATO’ya alınmamasının iki sebebi olabilirdi. Bunlar ya Türkiye’yi temsil eden devlet adamlarının çabalarının yeterli düzeyde olmaması ve bazı gelişmeleri iyi algılayamamaları ya da NATO mensuplarının Türkiye’yi tampon devlet olarak kullanmak istemeleri olabilirdi193. Başvurular kabul edilmezken Türkiye, Kore’ye asker gönderme kararı almış ve hazırlıklar devam ediyordu. NATO’ya üyeliği konusunda Birleşik Devletler biraz olsun ikna olsa da, özellikle İngiltere duruma farklı bir açıdan bakıyordu. Nitekim, 22 Ağustos 192 Oral Sander, a.g.e., s.75. 193 Özel Şahingiray, Celal Bayar’ın Söylev Ve Demeçleri: 1933-1955 Dış Politika, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1999, s. 39. 72 1950 tarihinde İngiliz Dışişleri Bakanlığı’nda yapılan basın toplantısında bakanlık sözcüsü; Norveç ile Danimarka’nın, Türkiye’nin NATO’ya girmesi durumunda İskandinav ülkelerine düşen askeri malzemenin azalacağını, tartışmaların ise çoğalacağını iddia ettiklerinin ifade edilmesi üzerine konu hakkında İngiltere’nin fikri sorulmuştur. Ancak sözcünün Türkiye’yi destekleyecek nitelikte net bir ifade koymaktan çekindiği görülmüştür194. İngiltere, Türkiye'nin Ortadoğu'nun savunmasına ilişkin kurulacak bir kuruluşta yer almasını ve bu bölgedeki İngiliz birlikleriyle uyum içinde hareket etmesi gerektiğini düşünüyor ve bu düşüncesinde ısrar ediyordu. İngilizlere göre, Türk ordusu İngiltere’nin Ortadoğu'daki çıkarlarının korunması ve etkisinin devam etmesi için kullanılabilecek önemli bir güçtü. Türk birliklerinin NATO kapsamında bir Akdeniz Komutanlığı'nın emrine girmesinden ziyade kendileriyle Ortadoğu'da bir ittifak oluşturmasını istiyordu. Fakat Türkiye Amerika Birleşik Devletleri’nin desteği olmadan Ortadoğu'da İngilizTürk işbirliğine girmenin pek akla uygun olmayacağını biliyordu. Çünkü, Sovyet tehditlerine karşı Türkiye’yi bölgede destek sağlayabilecek yegane güç Amerika Birleşik Devletleri idi. Bunu yanında, Türkiye askeri teçhizat ve silah teknolojisini bakımından, büyük oranda ABD’ye bağlıydı ve ülkede çok miktarda Amerikalı askeri danışman bulunmaktaydı. Ayrıca, İngiltere'nin Mısır ve İran'da yaşadığı sorunlar da dikkate alındığında Ortadoğu'daki etkisi giderek azalmaya başlamıştı. İngiltere’nin bu etkisini korumak için Amerika Birleşik Devletleri’nin desteğine ihtiyacı olduğu açıkça görülüyordu.195 24-26 Ocak 1951 tarihinde Amerikan ve İngiliz yetkililer tarafından Malta’da yapılan toplantıda İngiltere’nin Ortadoğu Başkumandanı General Bryan Robertson, Amerika Doğu Atlantik ve Altıncı Filo Komutanı Amiral Robert Carney’e Türkiye’nin Ortadoğu’daki İngiliz karargâhlarını, planlarını oraya göre şekillendirdikleri bir müttefik karargâhı olarak görmelerini istediğini belirtti. Türk birliklerinin İngiliz inisiyatifi altına alan düşünceyi kabul etmeyen Carney’e göre, Türkiye’nin Ortadoğu’da olmasına rağmen aldığı yardımlar Amerika Birleşik Devletleri tarafından 194 Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 30.10 Yer No: 235.590.40. 195 Oral Sander, a.g.e., s. 75. 73 sağlamaktaydı. Bu yüzden de Türkiye ABD ile koordine içinde olmalıydı. yani Amiral Carney Türkiye’nin askeri bakımdan Ortadoğu’da İngilizlere bağlanmasını istemediğini açıkça belirtmiş oldu196. Türkiye'nin, NATO yerine Ortadoğu'da görev üstlenmesinin düşünülmesi aslında İngiltere'nin, Türkiye'nin NATO'ya tam üye olmasına karşı çıkmasının gerçek nedeniydi. Türkiye’nin Akdeniz Planlaması’na dahil edilmesine İngilizler’in karşı çıkmasına rağmen, Amerika’nın bu konudaki ısrarları Türkiye'nin Akdeniz için yapılacak olan NATO savunma planlarına katılmasını sağladı. Bu gelişmeler yaşanırken Kore'den gelen Türk birliğinin başarı haberleri tam üyelik sürecinde Türk hükümetine fırsatlar doğurdu.Böylece daha ısrarcı davranabilmesine olanak sağladı 197. 1950 yılında Kore’de başlayan komünist saldırısının dünya çapında bir reaksiyona yol açması, Avrupa’nın güvenliğinin Avrupa’nın sınırlı coğrafyası içerisinde düşünülmesinin ne kadar yanlış olduğunu ortaya koydu. Ortadoğu’da 1948 yılından sonra meydana gelen gelişmeler, bu bölgeye Sovyetler’in dolaylı biçimde girmesini sağlamaya başlamıştır. Böylece Türkiye ve Yunanistan’ın Avrupa ve hata dünya güvenliği konusunda önemli konumlarını açıkça ortaya koymuş ve bu iki ülkenin NATO’ya girişlerine imkan sağlamıştır 198. Anlaşılacağı üzere, artık sadece bölgesel çatışmaların yaşanabileceği, bunların da dünya barışını tehdit etmeyecek düzeyde olacağı düşüncesi yeni oluşan iki bloğu karşı karşıya getiren Kore Savaşı ile ortadan kalkmıştır. Savaşın her an dünyanın her hangi bir yerinde çıkabileceği anlaşılmıştır. Amerika Birleşik Devletleri de kendinin ve dünyanın güvenliği için stratejik değere sahip bölgelerin kontrolünün ne derece önemli olabileceğini kavramıştır. Bu da Türkiye’nin NATO’ya üyelik konusunda şansını artırmıştır. 196 Cüneyt Akalın, Soğuk Savaş, ABD ve Türkiye, Cilt 1, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2003, s. 280-281. 197 FRUS 1950 Vol. V, a.g.e., s. 1320-1321. 198 Aydın Alacakaptan, a.g.e., s. 40. 74 B) Türkiye’nin NATO’ya Kabulü.(1952) İktidara 14 Mayıs 1950'de DP'nin gelmesiyle Türkiye'nin, NATO'ya katılımı için Hükümetin, Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere üzerindeki diplomatik baskısı daha da arttı. Seçim kampanyası boyunca CHP hükümetinin Türkiye'nin NATO'ya kabulü için yeterince çaba sarf etmediğini öne süren Menderes, kendisi iktidara geldiğinde her ne olursa olsun Türkiye'yi NATO'ya sokmak istiyordu199. İşte bu söylemle büyük bir çoğunlukla iktidara gelen Demokrat Parti çalışmalarını NATO’ya giriş süreci doğrultusunda yoğunlaştırmıştır. Türkiye’nin NATO’ya ısrarla girmek istemesinin aslında birçok nedeni vardı. İkinci Dünya Savaşı’nın sonu itibariye sürmekte olan yoğun Sovyet baskısı, Türkiye üzerindeki etkisini devam ettiriyordu. Truman Doktrini ve Marshall Planı doğrultusunda yapılan Amerikan yardımları ve politik desteği sayesinde Sovyetler Birliği tehdidine karşı kısmen de olsa rahatlayan Türkiye, artık dış politikadaki yalnızlığından da bir an önce kurtulmak istiyordu. NATO da Avrupa ülkeleriyle oluşturduğu güvenlik teşkilatı ile Türkiye’ye bu olanağı sağlıyordu. NATO’ya girmek Türkiye için, topraklarının güvenliğini sağlanmasında ve silahlı kuvvetlerinin modernize edilmesinde kaçırılmaması gereken bir fırsat demekti. Zaten Türk kamuoyu da NATO üyeliği konusunda aynı fikirdeydiler. Ayrıca NATO üyeliğinin kabul görülmemesi durumunda Amerikan ekonomik ve askerî yardımlarının azalacağı endişesi içinde Türkiye hem yapılmakta olan Amerikan yardımlarından hem de NATO’nun planladığı yeni yardımlardan faydalanmak istiyordu200. Anlaşılacağı gibi Türkiye, dış politikasının ve bununla ilintili olarak da ekonomik, sosyal ve askerî alanlardaki yenileşme sürecinin NATO’ ya giriş sürecinden geçtiğine inanmaktaydı. DP Hükümeti’nin NATO üyeliği konusunda çalışmalara hız verme kararı aldığı günlerde başlayan Kore Savaşı, üyelik arayışı için bir vesile olmuştu. Böylece 25 Temmuz 1950 tarihinde Türkiye, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'nin çağrısıyla 4.500 kişilik bir kuvvetini Birleşmiş Milletler Komutanlığı emrine verme kararı 199 Celal Bayar, Başvekilim Adnan Menderes, Bozdağ (Ed.), Baha Matbaası, İstanbul, 1969. s. 127– 128. 200 Baskın Oran, a.g.e., s. 543-544. 75 almıştır 201. Birleşmiş Milletler Komutanlığı güçleriyle beraber savaşta yer almak üzere Türk kuvvetlerinin Kore'ye ayak basması ve muharebelerdeki üstün başarıları Batı dünyasında Türkiye'ye karşı olumlu bir tepkilerin oluşmasıyla sonuçlanmıştı. Ancak bu Türkiye’nin hemen NATO'ya kabul edilmesini sağlamadı. Menderes hükümeti, önceki hükümetin üyelik başvurusundan sadece üç ay sonra, Ağustos 1950' de NATO’ya üyelik başvurusunu yeniledi202. Menderes, Eylül 1950'de New York'ta yapılacak NATO toplantısı öncesinde, Amerika Birleşik Devletleri, İngiltere, Fransa ve Türkiye arasında bölgesel Akdeniz anlaşması teklifine karşı teklifin kabul edilememesine yönelik ABD Dışişleri Bakanlığı seviyesinde girişimde bulundu. Menderes yine aynı tarihlerde, Türkiye'nin NATO' ya kabulünün görüşülmesi için İngiliz ve Amerikan Büyükelçileri seviyesinde de ikili görüşmeler yaptı 203. Türkiye, izleyen günlerde üyelik başvurusunun reddedilmesinin olumsuz sonuçlarını hatırlatmak suretiyle Amerika Birleşik Devletleri'ni ikna çalışmalarına devam etti. 11 Eylül 1950 de bir akşam yemeği esnasında Cumhurbaşkanı Bayar, ABD'nin Ankara Büyükelçisi George Wadsworth'a, NATO’ya üyelik başvurusu reddedilirse Türk kamuoyunun büyük bir hayal kırıklığına uğrayacağını belirtti: “NATO Müttefiklerinin talebimize olumlu bir cevap vermede daha fazla gecikmelerini Türk Hükümeti olarak bir itiraz ve bizi eşit bir ortak gibi görmede bir isteksizlik olarak değerlendireceğimizi hükümetiniz görmüyor mu? Kore Savaşı’nda sizinle tüm samimiyetimizle birleşip bütün iyi niyetimizi gösterdik. Şayet NATO Dışişleri Bakanları Konseyi üyelik isteğimizi kabul etmezse, moralimizin olumsuz yönde etkilenmesinden endişe ediyorum. Propagandadan hemen etkilenen bir millet değiliz. Fakat bu hususta büyük bir endişe ve belirsizlik yaşanmaktadır., Geleceğimizin tehlike içinde olduğunu düşünüyoruz.” diyerek ifade etti204. Bu sözleriyle devletin zirvesinden seslenen Cumhurbaşkanı Bayar, Türkiye için NATO’da yer almanın önemini vurgulamıştır. 201 Mehmet Gönlübol v.d., a.g.e., s. 229. 202 Zafer Gazetesi, 4 Ağustos 1950. 203 Feridun Cemal Erkin, a.g.e., s.177. 204 FRUS 1950 Vol. V, a.g.e., s.1312-1313. 76 11 Eylül 1950’de Türkiye’nin stratejik konumunu önemine değinen Senatör Harry Cain’in Amerikan Senatosu’nda okunan Avrupa’nın savunma durumuna ilişkin 16 ülkede yapılan inceleme sonucu hazırlanan raporda; “Türkiye ile Yunanistan’ın Akdeniz’in sağ kanadını kontrol etmesi nedeniyle NATO’ya veya benzer bir güvenlik sistemine alınmak zorundadır. Türkiye’nin Amerika’ya ihtiyacı olduğu gibi, Amerika’nın da Türkiye’ye ihtiyacı vardır. Türk milletinin yüksek manevi değerlerine ve Türkiye’nin önemli coğrafyasına ilaveten, 22 tümen büyüklüğünde askeri kuvvete sahiptir. Pakt içindeki müttefiklerimizin hiç biri bu manevi ve maddi imkanlara sahip değildir. Bu yüzden Türkiye NATO’ya girmeli, ya da yapılacak askerî ve siyasal bir anlaşmayla doğrudan doğruya ABD ile arasında bağ kurulmalıdır. Böyle bir bağın kurulmaması sonucu İran veya Süveyş’e yönelecek bir Sovyet saldırısı durumunda, Türkiye tarafsız kalmaya karar verdiği zaman hem ABD, hem de Müttefikleri çok zor bir durumun içine düşeceklerdir” denmekteydi205. Senatör Harry Cain Türkiye’ nin askeri gücünden ve jeostratejik konumundan bahsederek, başta Amerika Birleşik Devletleri’nin ve diğer NATO ülkelerinin Ortadoğu’ya yapılacak olası bir müdahalede, Türkiye gibi bölgeye hakim bir müttefike ihtiyaç olduğunu belirtmiştir. Amerika Birleşik Devletleri açısından Türkiye’nin NATO’ya alınmasını etkileyen unsurlar başında Sovyetler Birliği’nin 1949 yılında atom bombasını patlatması gelmektedir206. 1949’larda atom bombasına sahip tek güç Amerika idi. Ancak aynı yılın Eylül ayında Sovyetler Birliği de ilk atom bombasını yaparak ABD ile arasındaki nükleer denkliği göstermiş oldu. Sovyetler’in nükleer güce sahip olması NATO’nun güneydoğu kanadı için bir tehlike arz ediyordu. NATO gerçekleşecek bir Sovyet saldırısı esnasında Sovyet Rusya’nın stratejik noktalarına el atabilmek için jeopolitik açıdan bu noktalara yakın yeni üslere ihtiyaç duymaktaydı 207. Ancak Amerikan stratejik bombardıman uçaklarının büyük çoğunluğu orta menzilli uçaklardan oluştuğundan, Sovyetler Birliği’ne daha yakın topraklarda, örneğin Kuzey Afrika, Ortadoğu ve özellikle Türkiye’de üslere muhtaçtı. İşte ABD’nin Türkiye’yi NATO’ya almasının en önemli nedeni, Türkiye’nin Sovyetler Birliği’ne bu coğrafi yakınlığıdır. Washington’a göre Batı’nın savunması bir ‘‘ileri stratejiye’’ dayandırılacaktı. Yani Sovyet saldırısına 205 Feridun Cemal Erkin, a.g.e., s.175. 206 Oral Sander, a.g.e., s.55 207 Rıfkı Salim Burçak, a.g.e., s. 196-197. 77 karşı NATO’nu savunacağı hat, Sovyetler Birliği ile temas bölgesinden geçecek, saldırı burada durdurulacaktı. Bu stratejinin mantıki bir sonucu olarak ABD, Türkiye’deki deniz ve hava üslerinin otomatik olarak Batı’nın emrine tahsis edileceğinden emin olmak istemekteydi208. Bunun farkına varan Amerika Birleşik Devletleri Türkiye’nin NATO içinde yer almasını istedi. Böylece de Türkiye’de stratejik üsler elde ederek Rusya’ya rahatlıkla müdahale edebilecekti. Amerika Devletleri bir savaş çıktığı taktirde, stratejik hava kuvvetlerini Sovyetlere karşı derhal kullanmak istemekte ve bunun için de üslerin şimdiden hazırlanması gerekmekteydi. Hatta ABD üslerin kullanımı için Türkiye’nin NATO’ya girmesini bile beklemeye niyeti yoktu. Kısacası, Amerika Birleşik Devletleri, Türkiye’deki bu üsleri rahatlıkla kullanabilmek için Türkiye’nin NATO’ya alınmasından başka çare görememiştir.209 Senatör Harry Cain’in yaptığı açıklama, Türkiye'nin NATO üyeliğini engelleme düşünceleri üzerinde oldukça etkili olmuştur. Diğer yandan Kore Savaşı sonucu Amerika Birleşik Devletleri’nin Türkiye'ye olan ilgisi artmıştır. Bu savaş, strateji uzmanlarına ABD’nin elindeki atom üstünlüğü yüzünden o zamana kadar çıkamayacağını sandıkları bölgesel savaşların çıkabileceğini göstermiştir Böylece Amerika Birleşik Devletleri Sovyetler Birliği’ne karşı güvenlik tedbirlerini genişletip kuvvetlendirme ihtiyacı hissetmiştir210. Bu da Türkiye’yi NATO’ya biraz daha yaklaştırmıştır. Öte yandan Türkiye'nin de Ortadoğu'da kurulacak paktta aktif bir rol oynamayı kabul etmesiyle birlikte İngiltere de itirazından vazgeçti211. Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere’nin bu politik manevrasında kendi açılarından da bir takım siyasi ve askeri şartların değişmiş olduğu anlaşılmaktadır: Bunlardan birincisi Doğu Blok’u ülkelerinin hızla silahlanmasıyla birlikte, NATO Başkomutanlığınca teşkilatın güneydoğu 208 Oral Sander, a.g.e., s.57-58. 209 Oral Sander, a.g.e., s.59. 210 Oral Sander, a.g.e., s.56. 211 Rıfat Uçarol, a.g.e., s. 734. 78 kanadında güvenlik ihtiyacının artmasıdır. İkincisi ise Amerikan Hava Kuvvetleri’nin uzmanları muhtemel saldırıya karşı yapılacak hava harekatlarında en yakın ve önemli hava üssü sağlayabilecek devletin Türkiye olduğu konusunda görüş bildirmeleridir. Anlaşılacağı gibi Türkiye’nin Balkanları, Kafkasları ve Ortadoğu’yu bağlayıcı niteliği olan jeopolitik önemini bir kez daha anlaşılmıştır. Bu yüzden Amerikan yöneticilerinin ve kamuoyunun Türkiye’ye bakışı olumlu yönde değişmiştir212. İstanbul'da 22 Şubat 1951 tarihinde toplanan Ortadoğu nezdinde görevli Amerika Birleşik Devletleri Diplomatik Misyon Başkanları Konferansı'nda, Türkiye'nin NATO üyeliği ile ilgili önemli bir gelişme daha yaşandı. Toplantıda, ABD'nin Türkiye, Yunanistan ve tüm Ortadoğu bölgesindeki siyasi ve askeri çıkarları doğrultusunda hedeflerine ulaşması için yakın bir zamanda Türkiye ve Yunanistan'la karşılıklı güvenlik düzenlemelerinin yapması gerektiği vurgulandı 213. Bu düşünce, eğer konferansta belirtildiği gibi Amerika Birleşik Devletleri’nin bir güvenlik taahhüdü altına girmezse, Türkiye’yi ileride kendisi için stratejik önem taşıyan tedbirler almaya zorlayacak güçlü bir konumda bulamayabileceği düşüncesine dayanıyordu214. Çünkü Kore krizi, Amerika Birleşik Devletleri’ nin Sovyetler Birliği ile savaşma ihtimalinin ne kadar fazla olduğunu anladı. Yaşanacak çatışma esnasında Türkiye'nin jeopolitikjeostratejik konumundan ve askeri gücünden faydalanması gerekmekteydi. Bu durumun garanti edilmesi ABD için hayati bir öneme haiz olduğunu göstermişti. Aksi takdirde, ABD silahlı bir çatışmaya girdiği zaman Türkiye en iyi ihtimalle tarafsız olabilir ve ihtiyaç duyacağı gerekli önlemleri almamaya sevk edebilirdi. Bunu önlemenin en pratik ve kolay yolu Türkiye’nin NATO'ya girmesiydi. Amerikan Büyükelçisi Wadsworth ülkesine gönderdiği raporda; Türk kamuoyunun beklentisinin, Türkiye'nin NATO üyeliği talebini sunduğu Eylül 1950' den artık çok farklı olduğu yönündeydi. Ayrıca Türk Silahlı Kuvvetleri’nin, sağlam temellere oturtulmamış Ortadoğu'da kuvvetli bir kaleyi temsil ettiği vurgulanmaktaydı. 212 Yusuf Sarınay, a.g.e., s. 91-92. 213 FRUS 1951 Vol. III, Fredrick Aandahl (Ed.), European Security and the German Question, Part 1 US.Government Printing Office, Washington, 1981, s.502-503. 214 Feridun Cemal Erkin, a.g.e., s.175. 79 Sovyetler Birliği’nin yayılmacı amaçlarına karşı direnmek için coğrafi konumları ne pahasına olursa olsun bütün güç unsurlarının ortak güvenlik sistemi içerisinde bir araya getirilmesi gerektiği düşüncesinin her geçen gün arttığı belirtilmekteydi215. Kore Savaşı ile dünyanın daha gergin ve güvensiz hale gelmesiyle birlikte, Türkiye'nin NATO ittifakına katılmasının yarar sağlayacağını düşünenler gün geçtikçe artmaya başlamıştır. 15 Mayıs 1951’de ABD resmen Yunanistan ve Türkiye’nin NATO’ya alınmasını üye ülkelere teklif etmiştir216. Türkiye’nin İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri nezdinde ısrarla yürüttüğü pakta üyelik için arayışları, ABD’nin bastırması ile sonuçlanmıştır. İngiltere ve itiraz eden diğer ülkelerin de razı olması üzerine 15-20 Eylül 1951 tarihinde NATO Bakanlar Konseyi’nin Ottowa'da yaptığı yedinci toplantıda, Türkiye ve Yunanistan’ın NATO’ya katılmasını oy birliği ile onaylamıştır 217. Türkiye’nin ısrarla NATO’ ya üye olma isteği, ABD’ nin de ağırlığını koymasıyla başarıyla sonuçlanmıştır. Başkan Truman Eylül 1951 tarihinde Türkiye’nin NATO üyeliğine ilişkin görüşlerini bildiren mesajını, ABD’nin Ankara Büyükelçisi aracılığıyla Cumhurbaşkanı Celal Bayar’a iletti. Mesaj da şöyle diyordu: ‘Türkiye’nin NATO’ya girişinden büyük ölçüde fayda göreceğine eminim. Ottowa’da alınan karardan büyük haz duyuyorum. Antlaşmaya imza atan ülke sıfatıyla Türkiye diğer ülkelerin sahip olduğu hakların sahip olacak ve aynı yükümlülükleri sırtlayacaktır’218. Amerika'nın, İngiltere ve Fransa Büyükelçileri, Yunanistan'la birlikte Türkiye’nin de NATO' ya üye olması niyetlerine ilişkin notunu, İngiliz ve Fransız hükümetlerine bildirdiler. İngiltere’ye iletilen notta Birleşik Devletler’in Türkiye'yi, NATO üyesi olarak kabul etme kararının askeri sebepleri açıklandı. Bunlar NATO’nun güney kanadının güvenliğini artırmak, Doğu Akdeniz'i kontrol etmek ve bu bölgedeki hava ve deniz iletişim ağını güvence altına almak, Sovyet Rusya’nın Avrupa ve Ortadoğu'ya 215 FRUS 1951 Vol. III, a.g.e., s. 515. 216 Cüneyt Akalın, a.g.e., s. 253. 217 Yusuf Sarınay, a.g.e., s. 97. 218 Metin Toker a.g.e., s. 166. 80 karşı gerçekleştirebileceği saldırılarda Sovyetler’in kanat bölgelerini tehdit etme imkanına sahip olmak olarak sıraladı. Ayrıca, olası bir savaş esnasında Yunanistan ve Türkiye'nin Batı Blok’unun yanında yer alması Sovyetler Birliği’nin savaş gücünde bölünmelere yol açacağına dikkat çekildi. Bu iki devletin Akdeniz ve Ortadoğu'nun savunmasını destekleyeceği ve hatta kolaylaştıracağı, böylelikle NATO güçüne güç katacağını belirtmekteydi219. Başbakan Menderes’in 21 Eylül 1951 tarihinde yaptığı basın açıklamasında, üyelik kararının, Türk hükümeti ve milleti tarafından büyük bir memnuniyetle karşılandığını belirtmiştir. Ayrıca uluslararası güvenliğin ve müttefikliğin sağlanması bakımından önemli bir adım olduğu, Türkiye’nin diğer NATO üyesi müttefikleriyle ilişkilerinde iyi niyet ve samimiyet esaslarına bağlı kalacağı ifade edildi220. Türkiye ve Yunanistan’ın NATO içindeki statülerinin belirlenmesinin ardından 15 Ekim’de Londra’daki NATO merkezinde iki ülkenin üyeliklerini içeren ek protokolün yayınlanmasıyla resmi açıklama yapıldı. Böylece üye devletlerin açıklamayı onaylamasıyla 22 Ekim 1951 tarihinde yürürlüğe girdi221. 24-28 Kasım 1951 tarihleri arasında İtalya’nın başkenti Roma'da toplanan NATO Bakanlar Konseyi, üye ülkelerinin Türkiye ile Yunanistan'ın NATO' ya davet edilmesi kararlarını onayladı. TBMM, 18 Şubat 1952’de Türkiye’nin, NATO’ya girmesine ilişkin kanunu 1 çekimser oya karşılık 399 kabul oyuyla onaylamasıyla NATO’ya resmen üye olmuştur. 20–25 Şubat 1952’de NATO’nun Portekiz’in Başkenti Lizbon’da yaptığı toplantısına Başbakan düzeyinde tam üye sıfatıyla katılmıştır 222. Böylece, üç yıllık ısrarlı bir çabanın ardından Türkiye, NATO'ya tam ve eşit haklarla resmen üye olarak, Sovyet tehdidine karşı, batı güvenlik şemsiyesinde yerini almış oldu. 219 FRUS 1951 Vol. III, a.g.e., s.520-521. 220Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi; Fon Kodu: 030.01 Yer No: 13.76.7. 221 Yusuf Sarınay, a.g.e., s. 98. 222 Ersin Embel, ‘Türkiye’nin NATO Serüveni’, Popüler Tarih, sayı:46, Haziran 2004. s.52–53. 81 Uluslararası konjonktürde meydana gelen yeni gelişmelerin yarattığı endişeler, Akdeniz havzasının artan stratejik anlamını ve bu havzanın savunulması açısından Güney kanadının önemini daha belirgin hale getirmiştir223. Türkiye ve Yunanistan’ın beraberce NATO’ya dahil olmaları ile Güney kanadın güvenliğindeki boşluk ve zafiyet giderilmiştir224. Böylece, Batı güvenlik şemsiyesi Atlas Okyanusu'ndan Doğu Anadolu’ya kadar genişlemiş oldu. NATO, Türk topraklarının savunmasını, NATO Avrupa Müttefik Yüksek Komutanlığı (SACEUR- Supreme Allied Commander Europe)'nın emrindeki Güney Avrupa Müttefik Kuvvetleri Başkomutanlığı’nın sorumluluğuna verdi. Bu grubun karargahı ise önce Paris’te bulunan daha sonra Brüksel’e taşınan Avrupa Müttefik Kuvvetleri Yüksek Karargahı'dır (SHAPE- Supreme Headquarters Allied Powers in Europe). Şurası açıktır ki, NATO komutanlıkları yalnız savaş durumunda hareket yetkisine sahiptiler. İmzalanan antlaşma gereği, Türkiye de 15tümenlik askeri birliğini bu komutanlığın emrine verdi225. Diğer yandan, Türkiye'nin NATO'ya girmesiyle birlikte Amerika Birleşik Devletleri ile olan ilişkileri daha da gelişti. İki devlet arasında çeşitli alanlarda ikili anlaşmalar yapıldı. Bütün bu yaşanalar Türk dış politikasında yeni gelişmelerin oluşmasına yol açtı 226. Türk dış politikasında Truman Doktrini ile başlayan, Batı savunma sistemleri içinde güvenliğini sağlama ve bunun içinde ABD ile karşılıklı taahhütler altına girme politikası, Türkiye’nin NATO’ya alınması ile başarılı bir sona bağlanmış bulunuyordu. Ancak, NATO’ya giriş, Türk dış politikasındaki bu akımı hızlandıracak ve Türk hükümetleri, kurulan yeni ilişkileri Türk politikasının her yönünü içine alacak biçimde genişletme çabasına girişeceklerdir. Bu tarihten sonra, NATO Türkiye için, güvenliğini sağlayan bir ittifaktan çok, Türkiye’nin ABD ile askeri, ekonomik ve toplumsal ilişkilerine yani Amerikan varlığına biçim veren bir çerçeve niteliğini kazanmıştır. NATO içinde Amerika Birleşik Devletleri’nin tartışma götürmez önderliği, Amerikan kuvvetlerinin Türk topraklarında yerleşmesi ve bunu izleyen çok yönlü ilişkiler nedeniyle, Türk yöneticileri NATO ile ABD’ni özdeş tutmuşlardır. Bu 223 Joseph Luns, ‘‘Türkiye NATO’da Otuzuncu Yılını Kutluyor’’, NATO’da 30 Yıl(1952-1982),Türk Atlantik Andlaşması Derneği Yayını, Ocak 1989, s. 9 224 Sabahattin Ergin, ‘‘NATO özgür Uluslar Olarak Yaşamak Azmimizi Savunmaktadır’’, NATO’da 30 Yıl(1952-1982),Türk Atlantik Antlaşması Derneği Yayını, Ocak 1989, s. 70. 225 Oral Sander, a.g.e., s.82. 226 Mehmet Gönlübol, A. Halûk Ülman, a.g.e., s. 239-240. 82 nedenle Türkiye’nin NATO’ya girişi, bir devletin güvenliği açısından başka bir devletle ittifaka girmesinin ötesinde bir anlam taşımaktadır. Böylece NATO’ya girişin, gerek Türk dış politikası ve gerek iç politikası açısından önemli sonuçlar doğurması da, bu düşünce doğrultusunda olağan karşılanmalıdır 227. 227 Oral Sander, a.g.e., s.83. 83 SONUÇ İkinci Dünya Savaşı, tüm dünyada büyük tahribatlara yol açmış, tüm Avrupa ve dünya güç dengelerini değiştirmişti. Ayrıca savaşa katılan ülkelerde ekonomik krizlere neden olmuştu. Başta İngiltere ve Fransa gibi iki büyük güç savaşın uzun sürmesi ve yıkıcı etkisinden büyük oranda etkilenerek ekonomik, sosyal ve askeri alanlarda sıkıntılı günler yaşamaya başlamışlardı. Diğer taraftan dünyanın iki karşı kıtasındaki, iki ülke olan Amerika Birleşik Devletleri ve komünizmin beşiği Sovyet Rusya, tüm olumsuz etkilerine rağmen savaştan güçlenerek ve nüfuzlarını arttırarak çıkmayı başarmışlardı. Sovyetler Birliği bir taraftan hızla Doğu Avrupa’da hayat alanını geliştirmekteydi. Diğer taraftan başta İngiltere olmak üzere Avrupa ülkelerinin sahip olduğu sömürgeler, milliyetçilik akımından etkilenerek bağımsızlıklarına kavuşmak için çalışıyorlardı. Bu durum sömürge sahibi devletleri her alanda olumsuz yönde etkiliyordu. Avrupa’nın İkinci Dünya Savaşı sonrası bu çekimser ve şaşkın halini iyi değerlendiren Rusya, süratle komünizmi yaymaya ve çevresindeki ülkeler üzerindeki etkinliğini arttırmaya çalışıyordu. Türkiye de en yakın hedeflerinden biriydi. Yüzyıllardır iki ülke arasında devam eden Doğu Anadolu’daki toprak sorunu ve Rusya’ nın güneye inme emeli doğrultusundaki Boğazlar Sorunu’nu gündeme getirerek Türkiye üzerinde baskı kurmaya, taleplerini uluslarası ortamlarda da dile getirmeye başlamıştı. Türkiye tarafından kabul edilemez olarak tepkiyle karşılanan Rusya 1945 yılında Yalta ve Potsdam Konferansları sırasında talepleri uluslararası bir ortamda dile getirmişti. Bir taraftan Yunanistan’daki komünist hareketini desteklerken diğer taraftan Türkiye üzerindeki baskısını sürdürmek amacındaydı. Başlangıçta Amerika’nın bu duruma sessiz kalması, Türk dış politikacıları tarafından Türkiye’nin daha iyi şekilde ifade edilmesi gerektiği yönünde değerlendirilmişti. Ancak zamanla yapılan 84 görüşmelerde Amerika Birleşik Devletleri ve İngiltere’nin desteğini alan Türkiye’ nin izlediği kararlı politika ile Rusya’nın taleplerini geçici olarak sonuçsuz bırakmıştı. Ortadoğu gerek yer altı zenginlikleri gerekse jeostratejik konumu yönünden önemli bir bölge olması nedeniyle İngiltere için büyük önem taşıyordu. Ancak İkinci Dünya Savaşı sonrası İngiltere’nin bozulan ekonomisi, Ortadoğu politikalarını da etkilemişti. Bu nedenle 1946’da İngiltere Dışişleri Bakanı’nın Amerikan Dışişleri Bakanı ile yaptığı ikili görüşmede bu güne kadar İngiltere’nin Yunanistan ve Türkiye’ye yapmış olduğu yardımı sürdüremeyeceğini, fakat bölgenin kontrol altında tutulabilmesi için de bu ülkelere yardımın devam etmesi gerektiğini belirtmiştir. Amerikan Hükümetinden de gerekli yardımın sağlanmasını istemiştir. Amerika Birleşik Devletleri Türkiye ve Yunanistan’a Truman Doktrini çerçevesinde yardıma başladı ve her geçen gün Ortadoğu’ya olan ilgisini arttırdı. Tüm Avrupa’da İkinci Dünya Savaşı sonrası bozulan ekonomik, sosyal ve askeri düzen beraberinde büyük bir güvenlik açığını meydana getirmişti. Amerika bu duruma yapmış olduğu Marshall yardımıyla müdahale etmişti. Batı Avrupa ülkelerini ekonomik yönden güçlendirerek komünizme karşı dirençlerini arttırmayı amaçlamıştı. Ancak bu işin böyle devam etmeyeceğini anlayan Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa ülkelerini askeri bir ittifak kurmaları gerektiğini belirtmişti. İngiltere’ nin de etkisiyle artık süper güç olarak dünyada olup bitenlere seyirci kalamayacağını anlayan Amerika, Monroe Doktrini’ni terk ederek Vanderberg Kararları çerçevesinde barışı ve huzuru sağlamak için uluslararası antlaşmalar ve ittifaklara katılma kararı almıştı. Nitekim 4 Nisan 1949’da Brüksel kararı ile bir araya gelen Avrupa ülkeleri ile Amerika arasında Washington’da ‘Kuzey Atlantik Antlaşması’ imzalandı. Böylece uzun süredir devam eden güvenlik sorununu çözmek ve komünizmin yayılmasını engellemek için harekete geçilmiş oldu. Türkiye’de içinde bulunduğu güvenlik bunalımını çözüme kavuşturmak için NATO’ya girmek istemiş ve gerekli başvuruyu yapmıştı. Ancak başta İngiltere’nin 85 Ortadoğu politikaları için Türkiye’nin NATO’ya girmesi uygun değildi. Ayrıca Rusya gibi güçlü bir ülkeyle komşu olan bir ülkenin NATO’ya alınmasına üye diğer ülkeler hiç de sıcak bakmamıştı. Böylece Türkiye’nin ilk başvurusu reddedildi. Fakat gelişen olaylar Türkiye’nin NATO şemsiyesi içinde bulunması gerektiğini tüm üyelere ispatlamıştı. Kore Savaşı’nın patlak vermesi Amerika Birleşik Devletleri’ne, dünyanın herhangi bir yerinde Rusya ile savaşa girebileceğini göstermişti. Türkiye’nin Ortadoğu’ya hakim konumda olması, jeopolitik ve jeostratejik konumu bu bölgede çıkabilecek olası bir olaya müdahale için uygun üslere sahip olması, Türkiye ile aynı saflarda Kore’de savaşan ve Türk ordusunun başarılarını yakından görmesi, Amerika Birleşik Devletleri’nin Türkiye’yi NATO’ ya girmesi konusunda desteklemesini sağlamıştı. Amerikan Hükümetine göre, Türkiye’nin olası bir durumda tarafsız kalmaktansa NATO saflarında yer alması daha uygundu. 15 Mayıs 1951’de Amerika Birleşik Devletleri, Yunanistan ve Türkiye’nin NATO’ya kabul edilmesi için üye ülkelere teklifte bulunmuştur. Aynı zamanda Türkiye’nin ısrarlı olarak yürüttüğü NATO’ya üyelik için çabaları, İngiltere ve itirazları devam eden diğer ülkelerin de olurlarının alınması üzerine ve Amerika’nın bastırması ile olumlu yönde sonuç vermiştir. 15-20 Eylül 1951’de NATO Bakanlar Konseyi’nin yaptığı toplantıda, Türkiye ve Yunanistan’ın NATO’ya üye olarak kabul edilmesine oy birliği ile karar verilmiştir. Büyük Millet Meclisi, Türkiye’nin, Kuzey Atlantik Antlaşması’na katılmasına yönelik kanunu 18 Şubat 1952‘de oy çokluğu ile onaylamıştır. Böylece Türkiye NATO’ya resmen üye olmuştur. Kuzey Atlantik Konseyi’nin 20–25 Şubat 1952’de Lizbon’da yaptığı toplantısına tam üye sıfatıyla katılmıştır.
.1979 İRAN İSLAM DEVRİMİ VE DEVRİM SONRASINDA İRAN-ARAP İLİŞKİLERİ 2021 YÜKSEK LİSANS TEZİ BÖLGE ÇALIŞMALARI ANABİLİM DALI Mehmet ŞİŞMAN Tez Danışmanı Prof. Dr. Ali ASKER 1979 İRAN İSLAM DEVRİMİ VE DEVRİM SONRASINNDA İRAN-ARAP İLİŞKİLERİ Mehmet ŞİŞMAN Prof. Dr. Ali ASKER T.C. Karabük Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Bölgesel Çalışmaları Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi Olarak Hazırlanmıştır. KARABÜK Aralık 2021 1 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER ............................................................................................................. 1 TEZ ONAY SAYFASI.................................................................................................. 3 DOĞRULUK BEYANI ................................................................................................ 4 ÖNSÖZ .......................................................................................................................... 5 ÖZ................................................................................................................................... 6 ABSTRACT................................................................................................................... 7 ARŞİV KAYIT BİLGİLERİ........................................................................................ 8 ARCHIVE RECORD INFORMATION .................................................................... 9 KISALTMALAR ........................................................................................................ 10 ARAŞTIRMANIN KONUSU .................................................................................... 11 ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ.................................................................. 11 ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ.................................................................................. 11 ARAŞTIRMA HİPOTEZLERİ / PROBLEM ......................................................... 11 KAPSAM VE SINIRLILIKLAR/KARŞILAŞILAN GÜÇLÜKLER .................... 12 1. BİRİNCİ BÖLÜM............................................................................................... 13 İRAN İSLAM DEVRİMİ VE SONRASINDA İRAN’IN DURUMU..................... 13 1.1. İran İslam Devrimi....................................................................................... 13 1.1.1. İslam Devrimi Öncesinde Genel Olarak İran’ın Durumu ................ 14 1.1.2. İran Devrimi’ne Giden Yolda Yaşanan Gelişmeler........................... 15 1.1.3. İran’da Dinin Devrime Etkisi .............................................................. 18 1.1.3.1. Humeyni ve Fundamentalist İslamcı Hareket................................ 21 1.1.4. Liberal Hareket..................................................................................... 25 1.1.4.1. Seküler Milliyetçi Liberaller: Milli Cephe...................................... 25 1.1.4.2. İslamcı Milliyetçi Liberaller: İran Özgürlük Hareketi ................. 27 1.1.5. Radikal İslamcı Hareket ...................................................................... 29 1.1.5.1. İran Halkın Mücahitleri Örgütü...................................................... 29 1.1.5.2. Ali Şeriati ve Radikal İslam ............................................................. 35 1.1.6. Marksist Hareket.................................................................................. 37 1.1.6.1. İran Halkının Fedai Gerillaları Örgütü.......................................... 37 1.1.6.2. Peykar................................................................................................. 39 2. İKİNCİ BÖLÜM ................................................................................................. 41 İRAN VE ARAP BAHARI......................................................................................... 41 2.1. Arap Baharı Öncesi İran-Arap İlişkilerine Bakış..................................... 41 2.1.1. İran-Mısır İlişkileri............................................................................... 44 2.1.2. İran-Suriye İlişkileri............................................................................. 46 2.1.3. İran-Suudi Arabistan İlişkileri............................................................ 47 2.1.4. İran-Irak ilişkileri................................................................................. 50 2 2.2. Yasemin Devrimi ve Arap Baharı .............................................................. 52 2.2.1. Yasemin Devrimi’nden Arap Baharı’na Geçiş .................................. 52 2.2.2. Arap Baharı........................................................................................... 54 2.3. Arap Baharı ve İran’ın Arap Baharı Algısı............................................... 59 2.3.1. Arap Baharı’nın İran’a Etkisi ve Gerilen Bölge................................ 62 2.3.2. “1979 İslam Devrimi’nden Yasemin Devrimi ve Tahrir Direnişi’ne”: İran’ın “Arap Baharı” Söylem ve Siyasetinin Şekillenişi................................ 64 2.3.3. İran’ın Toplumsal ve Jeopolitik Bağlamı ve “Arap Baharı”............ 67 2.3.4. İran’ın Arap Baharı’na Temel Yaklaşımı .......................................... 70 2.3.5. İran’ın Arap Baharı’nı Anlama Çabası ve Tepkiler ......................... 73 2.3.6. Arap Baharı ve İran’ın Hamleleri....................................................... 74 2.3.7. İran’da İç Siyaset ve Arap Baharı....................................................... 79 2.3.8. İran Basınında Tartışmalar ................................................................. 80 2.4. Körfez’de Isınan Sular: Bahreyn Ayaklanmaları ve İran-Suudi Arabistan Gerilimi .................................................................................................. 81 2.5. Arap Bahar’ında İran-Suudi Rekabet Alanları: Mısır, Suriye ve Bahreyn 84 2.6. Ortadoğu’da Şiilik, Şii Politiği, Şii Hilali Söylemi .................................... 85 2.7. Dönüm Noktası Olarak Suriye ve İran ...................................................... 88 2.7.1. Genel Olarak İran’ın Suriye Politikası............................................... 88 2.7.2. İran’ın Suriye’ye Sağladığı Destek...................................................... 90 SONUÇ ........................................................................................................................ 94 KAYNAKÇA............................................................................................................... 98 ŞEKİLLER LİSTESİ ............................................................................................... 103 ÖZGEÇMİŞ .............................................................................................................. 104 3 TEZ ONAY SAYFASI Mehmet ŞİŞMAN tarafından hazırlanan “1979 İRAN İSLAM DEVRİMİ VE DEVRİM SONRASI İRAN ARAP İLİŞKİLERİ” başlıklı bu tezin Yüksek Lisans Tezi olarak uygun olduğunu onaylarım. Prof. Dr. Ali ASKER .......................... Tez Danışmanı, Uluslararası Siyaset Anabilim Dalı Bu çalışma, jürimiz tarafından Oy Birliği ile Bölge Çalışmaları Anabilim Dalında Yüksek Lisans tezi olarak kabul edilmiştir. (22/12/2021) Ünvanı, Adı SOYADI (Kurumu) İmzası Başkan : Dr. Öğr. Üyesi Naseraddın ALIZADEH (KBÜ) .......................... Üye : Prof. Dr. Ali ASKER (KBÜ) .......................... Üye : Dr. Öğr. Üyesi Turgay DÜĞEN (ÖHÜ) .......................... KBÜ Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Yönetim Kurulu, bu tez ile, Yüksek Lisans Tezi derecesini onamıştır. Prof. Dr. Hasan SOLMAZ ........................... Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Müdürü 4 DOĞRULUK BEYANI Yüksek lisans tezi olarak sunduğum bu çalışmayı bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı herhangi bir yola tevessül etmeden yazdığımı, araştırmamı yaparken hangi tür alıntıların intihal kusuru sayılacağını bildiğimi, intihal kusuru sayılabilecek herhangi bir bölüme araştırmamda yer vermediğimi, yararlandığım eserlerin kaynakçada gösterilenlerden oluştuğunu ve bu eserlere metin içerisinde uygun şekilde atıf yapıldığını beyan ederim. Enstitü tarafından belli bir zamana bağlı olmaksızın, tezimle ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak ahlaki ve hukuki tüm sonuçlara katlanmayı kabul ederim. Adı Soyadı: Mehmet ŞİŞMAN İmza : 5 ÖNSÖZ Bu çalışmada, 1979 İran İslam Devrimi ve İslam Devrimi sonrasında İran-Arap İlişkileri, Arap Baharı sürecinin İran-Arap ilişkilerine yansımasının incelenmesi amaçlanmıştır. Tezin hazırlık aşamasında tecrübesi ve kıymetli bilgileriyle her zaman bana destek olan, akademik çalışmalarda yol gösteren ve her daim motivasyonumu sağlayan değerli tez danışmanım Prof. Dr. Ali ASKER hocamıza ve tez savunma jürisinde yer alan Dr. Öğretim Üyesi Naseraddın ALIZADEH ve Turgay DÜGEN hocamıza sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Tezin şekil ve imla düzenlemelerinde bana yardımcı olan Mehmet Yentür’e ve bana manevi desteklerinden dolayı aileme teşekkür ederim. Tezim ile ilgili gerekli kaynaklara ulaşmamda bana yardımcı olan Milli Kütüphane Çalışanlarına teşekkürlerimi sunarım. 6 ÖZ 1979 yılında meydana gelen İran İslam Devrimi sadece İran’ı değil aynı zamanda İran’ın sahip olmuş olduğu bölgesel etkinliği nedeniyle Lübnan’dan Afganistan’a kadar olan çok geniş bir alanda etkisini göstermiştir. Meydana gelen devrim sonrasında İran’ın dış politikası daha çok dini söylemleri ön plana çıkaran bir şekilde ilerledi. Devrim ile birlikte yönetimi ele geçiren dini rejim İran’ı bölgedeki bütün Müslüman halkların koruyucusu olarak nitelendirerek devrim ihracı gibi politikaları sürekli olarak gündeme getirmeye çalıştı. Ancak 1979 devriminden bu yana İran İslam Cumhuriyetinin Arap ülkeleri ile dış politikalarında yürütmüş olduğu dış politikaya bakıldığında ise İran İslam Cumhuriyeti’nin daha çok kendine fayda sağlayacak bir dış politika takip ettiği rahatlıkla görülebilmektedir. İran, İslam Devrimi sonrası din kavramını bir meşrutiyet, koruma ve yayılma aracı olarak kullanmıştır. Bu nedenle İran’ın İslam Devrimi sonrası Arap ülkeleri ile olan ilişkileri daha çok bu doğrultuda ilerlemiştir. “1979 İran İslam Devrimi ve İslam Devrimi sonrasında İran-Arap İlişkileri”nin incelendiği bu çalışmanın “İran İslam Devrimi Sonrasında İran’ın Durumu” isimli birinci bölümünde; İran İslam Devrimi, devrim öncesinde İran’ın genel durumu, dinin devrime etkisi, devrime verilen halk desteği, devrimde siyasi hareketlerin rolü gibi konular ele alınmıştır. Çalışmanın “İran ve Arap Baharı” isimli ikinci bölümünde ise; Arap Baharı öncesinde İran-Arap ilişkilerine bakış, Arap Baharı ve İran’ın Arap Baharı algısı, İran’ın Arap Baharına temel yaklaşımı, Arap Baharı karşısında İran’ın hamleleri, Arap Baharında İran’ın iç siyaseti, Ortadoğu’da Şii politiği, dönüm noktası olarak Suriye gibi konular ele alınmıştır. Anahtar Kelimeler: İran, İslam Devrimi, İran-Arap İlişkileri, Arap Baharı. 7 ABSTRACT The Islamic Revolution that took place in Iran in 1979 affected not only Iran, but also a very wide area from Lebanon to Afghanistan due to Iran’s regional influence. After the revolution, Iran’s foreign policy continued in way that more so emphasized religious discourses. The religious regime that seized power with the revolution characterized Iran as the guardian of all the Muslim peoples of the region and constantly attempted to bring policies such as exporting the revolution to the agenda. However, looking at the foreign policy pursued by the Islamic Republic of Iran since the 1979 revolution concerning relations with Arab countries, it can easily be seen that the Islamic Republic of Iran has mostly followed a foreign policy that has served to benefit the country. After the Islamic Revolution, Iran has used the concept of religion as a tool of legitimacy, protection, and expansion. As such, Iran’s relations with Arab countries after the Islamic Revolution has more so been along these lines. The first part titled “The Situation in Iran After Iran’s Islamic Revolution” of this study on “Iran’s 1979 Islamic Revolution and Iran-Arab Relations After the Revolution” discusses topics such as Iran’s Islamic Revolution, the overall situation in Iran before the revolution, the effect of religion on the revolution, the public support given to the revolution, and the role played by political movements in the revolution. As for the second part titled “Iran and the Arab Spring”, it discusses topics such as an overview of the Iran-Arab relations prior to the Arab Spring, the Arab Spring and Iran’s perception of the Arab Spring, Iran’s basic approach to the Arab Spring, Iran’s maneuvers against the Arab Spring, Iran’s domestic politics during the Arab Spring, Shiite politics in the Middle East, and Syria as a turning point. Keywords: Iran, Islamic Revolution, Iran-Arab Relations, Arab Spring. 8 ARŞİV KAYIT BİLGİLERİ Tezin Adı 1979 İran İslam Devrimi ve Devrim Sonrasında İran-Arap İlişkileri Tezin Yazarı Mehmet ŞİŞMAN Tezin Danışmanı Prof. Dr. Ali ASKER Tezin Derecesi Yüksek Lisans Tezin Tarihi 22/12/2021 Tezin Alanı Bölge Çalışmaları (Disiplinlerarası) Tezin Yeri KBÜ/LEE Tezin Sayfa Sayısı 104 Anahtar Kelimeler İran, İslam Devrimi, İran-Arap İlişkileri, Arap Baharı. 9 ARCHIVE RECORD INFORMATION Name of the Thesis IRAN’S 1979 ISLAMIC REVOLUTION AND IRANARAB RELATIONS AFTER THE REVOLUTION Author of the Thesis Mehmet ŞİŞMAN Advisor of the Thesis Prof. Dr. Ali ASKER Status of the Thesis Master’s Degree Date of the Thesis 22/12/2021 Field of the Thesis Regional Studies (Interdisciplinary) Place of the Thesis KBU/LEE Total Page Number 104 Keywords Iran, Islamic Revolution, Iran-Arab Relations, Arab Spring. 10 KISALTMALAR A.g.e.: Adı geçen eser A.g.m.: Adı Geçen Makale ABD: Amerika Birleşik Devletleri BAE: Birleşik Arap Emirlikleri BM: Birleşmiş Milletler C.: Cilt Çev.: Çeviren İİC: İran İslam Cumhuriyeti s.: Sayfa SAVAK: Sazeman-e Ettelaat va Amniyat-e Keshvar (Milli İstihbarat ve Devlet Güvenlik Örgütü – İran) 11 ARAŞTIRMANIN KONUSU 1979 yılında İran’da meydana gelen İslam Devrimi’nden sonra İran’ın bölgede Arap ülkelerine karşı takip etmiş olduğu politikada çok büyük değişiklikler meydana gelmiştir. İran İslam Devrimi’nden sonra tıpkı iç politika da olduğu gibi dış politikada da dini söylem kullanma stratejisini takip etmeye başladı. Devrimden sonra İran kendini tüm Müslümanların haklarının tek savunucusu, koruyucusu olarak görmüş ve Arap ülkelerinde meydana gelen birçok sorunu kendi sorunuymuş gibi görerek farklı söylemler içine girmiştir. Arap ülkeleri ile olan ilişkilerinde dini sürekli bir araç olarak kullanan İran bölgedeki birçok Arap ülkesinin ciddi direnci ile karşılaşmıştır. Her ne kadar büyük bir direnç ile karşılaşsa da İran dış politikasında aynı politikaları izlemeye devam etmiştir. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ Bu çalışmanın amacı; 1979 İran İslam Devrimi ve İslam Devrimi sonrasında İran-Arap ilişkilerinin tüm boyutlarını bilimsel bulgu ve araştırmalar dâhilinde incelemek ve alan literatürüne katkı sağlamaktır. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ Çalışmanın hazırlanması sırasında İran, İran İslam Devrimi, Ortadoğu, Arap Baharı, Şiilik, Yasemin Devrimi, dış politika, siyaset, demokratikleşme gibi konulara ait kitap, makale, rapor, tez, mevzuat ve internet kaynakları taranmış, analiz edilmiş ve yorumlanmıştır. Bu noktadan hareketle çalışmamız tarama-inceleme yöntemi kullanılarak tamamlanmıştır. ARAŞTIRMA HİPOTEZLERİ / PROBLEM Çalışmanın hipotezi şu şekilde kurulmuştur: İran İslam Devrimi’nden sonra İran’ın dış politikada karar alma ve uygulama süreçlerinde dini kimlik, akım ve ideolojiler her zaman farklı ölçülerde de olsa etkisini göstermiştir. Bu süreçte İran İslam Devrimi liderleri ve hâkim güçlerin dış politika tercihlerinde din faktöründen asla ödün vermemişlerdir. 12 KAPSAM VE SINIRLILIKLAR/KARŞILAŞILAN GÜÇLÜKLER Çalışmamız 1979 İran İslam Devrimi ve akabinde ortaya çıkan İran-Arap ilişkilerinin gelişim sürecini kapsamaktadır. Ortaya çıkan bu süreç içerisinde İran-Arap ilişkileri birçok faktörden etkilenmiş ve belli başlı değişim süreci yaşamıştır. İslam Devrimi sonrasında İran’ın dış politikasında Arap ilişkileriyle ilişkilerde tercih ettiği siyasi çizgi, tutum ve tavırların bir arada irdelenmesi tezin kapasitesini belirlemek bakımından zorlayıcı olmuştur. 13 1. BİRİNCİ BÖLÜM İRAN İSLAM DEVRİMİ VE SONRASINDA İRAN’IN DURUMU 1.1. İran İslam Devrimi 1979 İran İslam Devrimi incelenirken; İran’daki Devrimci İslami hareketlerin fikir, eylem ve söylemleri üzerinde çok büyük etkisi olan ve dolayısıyla İran İslam Devrimi’nin ideolojik bir zemine oturmasında büyük katkısı olanlardan biri Ali Şeriati’dir. Ali Şeriati’ye göre; siyasi ve iktisadi sömürgeciliğe zemin hazırlayan Batı’nın kültürel sömürüsü, Doğu’da da görülmüştür. Batı emperyalist egemenliğini meşrulaştırarak, “mantık gücü”nü kullanarak, “teknik yetenek, organizasyon ve yönetme ruhu” ile doğu kültürleri üzerinde hâkimiyet kurma çabası içinde olmuştur. “Batılı insanın üstünlüğü” varsayımı; Batılı kültür ve uygarlığın, tek kültür ve uygarlık olduğuna, geriye kalan kültürlerin ve medeniyetlerin bedevi ve tarihsel olduğuna dayanmaktadır. Bundan dolayı Batılı insanın en büyük misyonu yeryüzündeki tüm millet ve kavimler düzeyinde bu kültürü yayma, herkesi Batılı model ve standartlara (demokrasi) göre eğitmektir. Hristiyanlık ve sömürgecilik el ele vererek, dünyada Batı’ya benzeme ve asimilasyon hareketi özellikle Asya ve Afrika’da kendini göstermiş, bu bölgelerdeki milletleri ve kültürleri etkisi altına almıştır.1 İran’ın jeopolitik konumu, tarihsel birikimi ve en önemlisi zengin petrolü, doğalgazı ve maden yatakları ile sömürgeci devletlerin dikkatini fazlasıyla üzerine çekmiş ve emperyalist devletlerin mücadele alanı haline gelmiştir. İran 1979 yılındaki İslam Devrimi’ne kadar geçen zaman diliminde sömürgeci devletlerin kıskacından kendini kurtaramamış ve İslam Devrimi gerçekleşinceye kadar da sömürgeci devletlerin ve emperyalist güçlerin sahip olmaya ya da kontrol etmeye çalıştığı bir ülke olmuştur. İran’a karşı emperyalist devletlerin bu sömürgeci tutumu, İran İslam Devrimi’nin gerçekleşmesinde temel aktör olarak karşımıza çıkarken, İslam Devrimi’nin halk tabanındaki kabul edilebilirliğini de pekiştirmiştir. 1 Ali Şeriati, İran ve İslam (Baz Şinasiyi Huviyyeti İran-i İslami), Çev. Kenan Hamurcu, 1. Baskı, Ankara, Fecr Yayınları, 2012, s. 85-86. 14 1.1.1. İslam Devrimi Öncesinde Genel Olarak İran’ın Durumu İran İslam Devrimi, emperyalist ülkelerin Ortadoğu coğrafyasında müktesep haklarının, uzantılarının ve işbirlikçilerinin düzenini koruma yolunda verilen garantilerin tamamının devrim yoluyla kaldırılabileceğine dair İran halkında bir umut vesilesi olmuştur. Emperyalist devletler ve sömürgeci güçlerin devrime karşı ilk tepkileri; İran’ın bu tutumuyla bölgeyi istikrarsızlaştırdığı, bölgede çatışmayı körüklediği, köktencilik faaliyetleri ile bütün Ortadoğu ve İslam coğrafyası üzerinde olumsuz etkilerin oluşabileceğini dile getirmekle kalmayıp böyle bir devrimin gerçekleşmesinin çok zor olduğunu ve İran’ı maceracı olmakla suçlamışlardır. “İran’a ve İran İslam Devrimi’ne bu bakışın arkasında; devrimin büyüyüp gelişmesine göz yumulmasının, İslam ideolojisinin İran sınırlarının dışına taşmasına, diğer ülkelerde işbirlikçi yönetimleri yıkacak antiemperyalist yönetimlerin ortaya çıkmasına sebep olacağı görüşü olduğu ileri sürülmüştür.”2 1925-1979 yılları arasında 54 yıllık Şah döneminde İran; çoğu üçüncü dünya ülkesinden farklı olarak, petrol gelirleri sayesinde ekonomik büyümeye başlamış, Batı yanlısı modernleşme yönünde reformlar yapmış, ordusunu güçlendirmiş, rejim yanlısı bir nüfus ve kadro ortaya çıkarmıştır. 1979 İran İslam Devrimi, buna rağmen ve çok sayıda faktörün rol aldığı bir süreç olarak ortaya çıkmıştır. İç politikanın ve siyasal sistemin işleyişinden kaynaklanan nedenler, Şah’ın dış politikası ve bunun yol açtığı tepki ve rahatsızlık, İran’da devrim öncesinde toplumu harekete geçiren etmenlerden olmuştur.3 1979 yılında İran’da meydana gelen devrimin hedefi, ideolojisi, süreci yönünden daha önce yaşanmış olan devrimlere benzememektedir. İslamiyet’in ortaya çıkışından beri, İslam ülkeleri içinde sırtını İslamiyet’e dayayıp, Batı kökenli bir ideolojiden etkilenmeden hem kendi yönetimine hem de emperyalizme karşı devrim, ilk defa İran’da yapılmış, benzeri bir hareket daha önce hiç yaşanmamıştır.4 İran İslam Devrimi’nin emperyalizme karşı yapılan bir devrim olduğuna yönelik bir algı var ise de devrimi emperyalizm ile de ilişkilendiren ve fazla gündeme gelmeyen bir boyutunun olduğu da belirtilmiştir. İran’ da Şubat 1979’da devrim olmuş ve ocak ayında Şah ülkeden kaçmıştı. Keza Şah yönetimi ülkeyi yönetmede güçlük yaşıyordu ve 2 Asaf Hüseyin, İran’da Devrim ve Karşı Devrim, 2.Baskı, İstanbul, Pınar Yayınları, 1989, s.16 3 Tayyar Arı, Geçmişten Günümüze Orta Doğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, 5. Baskı, Bursa, MKM Yayıncılık, 2012, s. 431. 4 Cengiz Çandar, Dünden Yarına İran, 1. Baskı, İstanbul, Yalçın Yayınları, 1981, s. 9. 15 hızla ülkedeki kontrolü kaybetmeye başlamıştı. Şah yönetimi ülkede güç kaybederken yönetime karşı olan mollaların etkin olduğu siyasal İslamcılar ile Sovyet yanlısı Tudeh Partisi güç kazanmaktaydı. İran da daha fazla yönetimi elinde tutamayacağı ve İran’dan kaçacağı anlaşılan Şah’ın yerine, yönetimi Sovyet yanlısı Tudeh Partisi almaktansa siyasal İslamcıların önderliğini yapan ve uzun bir süre Fransa’da sürgünde yaşamış olan Humeyni’ye ülke yönetiminin teslim edilmesi gerektiği aksi bir durumun gerçekleşmesi halinde; Sovyetlerle kuzeyden komşu olan İran’ın Aralık 1979 da Afganistan işgali ile birlikte doğudan da Sovyetlerle komşu olacağı, kuzeyden ve doğudan çevrelenen bir İran’ın Sovyet kontrolüne gireceği, Sovyetlerin İran üzerinden Basra Körfezine ineceği ve Ortadoğu’daki enerji kaynaklarını ele geçireceği ve dolayısıyla bütün bir bölgenin Sovyet baskısı altına girebileceğine dikkat çekilmiştir.5 1.1.2. İran Devrimi’ne Giden Yolda Yaşanan Gelişmeler ABD Başkanı Jimmy Carter o dönemde yayınladığı insan hakları politikası belgesinde İran ile ilgili olan bölümde, İran’ın insan haklarını ihlal ettiği yönünde ABD yönetiminde algı oluştuğu ayrıca Amerikan basınında İran da insan haklarına yönelik ihlallerin yaşandığına dair yazıların çıkması ve ABD yönetimi ile ters düşmek istemeyen Şah yönetiminin sınırlı bir liberalizasyona karar vermesine ve 1977 Şubat ayında genellikle milliyetçi ve solcu olan siyasi tutukluların serbest bırakılması muhalifleri cesaretlendirmiş, muhaliflerin daha da güçlenmesine sebep olmuş ve muhalefetin bu artan gücü sonucu devrimi kaçınılmaz bir hale getirmiştir. Şahın liberalizasyon politikalarıyla kendi düşüncelerini ifade etme cesareti bulan aydınlar rejimin siyasi baskısı, anayasa ve insan hakları ihlalleri hakkında açık mektuplar yazmaya başladı. Muhalif yazarların düzenlediği siyasi içerikli şiir toplantıları, bahar ve yaz aylarında Özgürlük Hareketi, Milli Cephe, Tudeh, Halkın Fedaileri ve Halkın Mücahitleri’nin Şah’ın Diriliş Partisini kınadığı bildiri ve bültenler yayımlaması ve şiddet içermeyen protesto gösterileri takip etti.6 Üniversitelerin çoğu, 5 Osman Metin Öztürk, Güncel İran Çağrışımları, www.ascmer.org/sayfa.aspx?IcerikId=608 e.t: 01 Ocak 2014. 6 Haziran ve Ağustos aylarında Tahran gecekondularında zorunlu tahliyelere direnen bir grubun güvenlik güçleriyle çatışması sonucu birkaç kişi ölmüş, şair ve yazarların Ekim ayında düzenledikleri kültür gecelerinin sonunda sansüre karşı gösterilere dönüşmesiyle yine göstericilerle güvenlik güçleri arasında çatışma çıkmış, son olarak Kasım ayında Humeyni’nin Irak’ta gizemli şekilde ölen oğlunun cenaze töreni de ufak çaplı çatışmalara sahne olmuştu. Ancak yine de göstericiler barışçı biçimde protestolarını sürdürdü. 16 öğrencilerin 1977 boyunca devam eden protestolarda yoğun şekilde yer alması nedeniyle aralık ayında kapatıldı. Ayrıca Tahran öğrencileri ve dükkân sahipleri Muharrem ayı dini toplantılarını hükümetin ekonomi politikalarına karşı gösterilere dönüştürdü.7 Şah yönetimine karşı yıl boyunca protesto gösterileri devam etti ve bu protesto eylemlerinde yakalananların mahkemelerde salıverilmesi ya da hafif cezaların verilmesi muhalefetin cesaretini artırmıştır. 1978 yılının başında Şah yönetimi yanlısı ve yarı resmi olan İttilaât gazetesinin Humeyni’yi ve din adamlarını kötüleyen başyazısı devrim yolunda olan muhalefetin yeni bir sürece girmesine sebep olmuştur. Ulema ve esnaf, Kum kentindeki medrese öğrencilerinin protestoları ile hareket ederek muhalif gruplara katılmıştır. Bunun yanında; şehirlerde, Kum kentinde yaşanan olaylarda ölenlerin anılması için, sokaklarda protesto eylemleri yapan kalabalıkların güvenlik güçleriyle çatışmaları ve çatışmalarda ölen insanların her geçen gün artması halkta da öfke ve şiddetin artmasına sebep oluyordu. Kum kentinde yaşanan olaylarda ölenleri anmak için kırk gün aralıklarla düzenlenen üç büyük gösterinin birincisi on sekiz şubatta on iki şehirde gerçekleştirildi ve ilk kez gösterilerde “Şah’a ölüm” sloganı söylenen eylemlerde, Tebriz’de büyük çatışmalara ve yıkıcı hasarlara neden olmuştur. 28-30 Mart tarihlerinde gerçekleştirilen ikinci büyük gösteri yirmi beş farklı yerde gerçekleştirdi, bu gösterilerde ise Yezd ve Isfahan şehirlerinde büyük yıkımlar olmuş ve yaklaşık olarak 100 kişinin ölümü ile sonuçlanmıştır.8 İran da bu denli büyük gösteriler devam ederken ekonomik sıkıntılar daha da derinleşiyordu. Hükümet uygulamakta olduğu ekonomik politikalar, protesto gösterilerinin ekonomik talepleri de içermesi için uygun koşulları hazırlamıştı. 1978 yılının Ramazan ayına rastlayan Abadan’da Rex sinemasındaki yangında kadın ve çocukların olduğu ve dört yüz kişinin ölmesi ile sonuçlanan olayla ilgili halk SAVAK9 ‘ı 7 John Foran, “The Iranian Revolution of 1977-1979: A Challange for Social Theory”, A Century of Revolution, Social Movements In Iran, John Foran (ed.), Minneapolis, University of Minnesota Press, 1994, p.176. 8 Hareketin başarısızlığının bir tahlili için bkz. Misagh Parsa, “Mosque of Last Resort: State Reform and Social Conflict in the Early 1960s”, A Century of Revolution, Social Movements In Iran John Foran (Ed.), Minneapolis, University of Minnesoto Press, 1994, p.151-156. 9 (Farsça: ساواک, veya سازمان اطالعات و امنیت کشور Sazeman-e Ettelaat va Amniyat-e Keshvar, Milli İstihbarat ve Devlet Güvenlik Örgütü), İran'ın casus yetiştirmek ve istihbaratçı eğitmek amacıyla CIA yardımıyla kurulan ve 1957 ile 1979 yılları arasında faaliyet gösteren istihbarat teşkilatıdır. 17 ve rejimi suçlamış, protesto gösterilerinin şiddetli bir şekilde tekrar başlaması ile devrim, yeni bir evreye girmiştir. Şah yönetimi, Cafer Şerif İmami’nin başbakan olarak atamasına ve siyasi alanda yapılacak reformların genişletilmesine izin vermiştir. Muhalefete yapılan baskılar devam ederken geniş tabanlı bir muhalif bloğunun oluşmasıyla milyonlarca insan sokaklara dökülmüş, sokak gösterileri kitlesel gösterilere dönüşünce Şah 8 Eylül’de sıkıyönetim ilan etmek zorunda kalmıştır. İran tarihine “Kara Cuma”10 olarak geçen o günde güvenlik güçlerinin göstericiler üzerine ateş etmesi sonucu yüzlerce kişi ölmüş çok büyük yıkımlar yaşanmıştı. Bu olaylarla birlikte muhalefetin yatıştırılma ihtimali ortadan kalkmış ve muhalefet tabanına işçi ve maaşlı çalışanlarında katıldığı geniş bir toplumsal muhalefet oluşmuştur. 11 Eylül ayının başlarından itibaren petrol sanayisinde başlayan grevler giderek yayılarak her alanda kendini göstermeye başlamıştır. Siyasi ve ekonomik taleplerle başlatılan grevler, diğer sanayi alanlarına, resmi dairelere, postanelere, demiryollarına, hastane ve gazetelere yayılarak neredeyse ülkedeki bütün alanlara yayılmaya başlamıştır. Grevlerdeki ortak talepler, daha fazla özgürlük ve hanedanın yıkılmasını isteyecek kadar siyasileşmiştir. Grev; solcu, liberal ve dinci grupların içinde bulunduğu geniş tabanlı muhalefeti cesaretlendirmesi ve hükümetin önerdiği ücret anlaşmalarının kabul edilmesini engellemesiyle, İslam Devrimi’nin son günlerine kadar devam eden grevler gittikçe daha da yaygınlaşmış ve ülke ekonomisini felce uğratmıştır. Kasım ayında ülke genelinde üniversiteler kapatılmış ve Şah başında General Gulam Rıza Azhari’nin olduğu bir askerî hükümeti göreve getirdiği sıralarda Irak’tan devrime yönelik yaptığı çağrıları ve uzlaşma taleplerini dikkate almayan Hümeyni Nihzet’i Azadi (özellikle İbrahim Yezdi ve Sadik Kutbzade’nin planlarıyla Paris’e gitmiştir.) daha özgür bir ülkeden propaganda girişimlerini genişletmek için Irak’tan ayrılarak Fransa’ya gitme kararı almıştır. 11 Aralık’ta Aşura12 için toplanan göstericiler, 10 8 Eylül 1978 tarihinde devrimcilerin şaha yönelik gerçekleştirdikleri, tarihe "Kanlı Cuma" olarak geçen eylem olmuştu. Eylem şaha bağlı kuvvetler tarafından şiddet yoluyla bastırılmıştı. Eylemlerde yüzlerde gösterici hayatını kaybetmişti. Buna karşın Kanlı Cuma, İran'da şaha karşı yürütülen eylemlerin güçlenmesine zemin hazırlamıştı. Bkz: Murat Başarır, Mehmet Ozan Gülada, "İran İslam Devrimi'nde Dinsel Söylemlerin Propaganda Amaçlı Kullanılan Posterlere Yansıması", Selçuk İletişim, Yıl 2019, Cilt 12, Sayı 2 (сс.736-762). 11 Moghadam, “One Revolution …”, s.80. 12 Şiî inancında Aşûre Günü'ne, diğer İslam mezheplerinin atfettiği önemin dışında bir önem verilir. İnanca göre Şiîlik'te önemli bir figür olan İslam peygamberi Muhammed'in torunu İmam Hüseyin Kerbelâ'da muharrem ayının onuncu gününde şehit edilmiştir. Muharrem ve Safer aylarını 18 Humeyni’nin İran’a dönmesini, emperyalist ve sömürgeci güçlerin ülkeyi terk etmesini, Şah yönetiminin ülkeyi terk etmesini istemiştir. Şah, sosyal adaletin kurulması çağrısında bulunan muhalif grupları yatıştırmak için Milli Cephe üyelerinden Şahpur Bahtiyar’ı hükümet kurması için ikna etmiştir. 30 Aralık’ta hükümeti kuran Bahtiyar’ın ülkenin her tarafında devam eden genel grev ve gösterilerle baş etmesi imkânsızdı. Şah sonunda Bahtiyar’ın ısrarıyla 16 Ocak 1979’da “tatil” için ülkeyi terk edeceğini açıklayarak 16 Ocak’ta İran’dan ayrılmıştır. Bahtiyar muhalif grupların bazı taleplerini yerine getirerek SAVAK’ı dağıtmış, siyasi tutukluları serbest bırakmış, İsrail ve Güney Afrika’ya petrol satışını durdurmuş ve askerî harcamalarda büyük kesintiler yapılacağını duyurmuştur. Buna rağmen protesto ve grevler devam etmiştir. Göstericiler Humeyni’nin ülkeye dönmesi için baskılarını daha da şiddetlendirmiştir. 1 Şubat’ta Fransa’dan İran’a dönen Humeyni 5 Şubat’ta Özgürlük Hareketi lideri olan Mehdi Bazargan’ı “gerçek başbakan” ilan etmiş, geçici hükümeti kurarak, “ikili yönetim” dönemini başlatmıştır. Bundan sonra Şah’tan yönetiminden geriye kalan ordu ve Şahın Amerikalı danışmanlarıyla müzakereler başlatılmıştır.13 9 Şubat 1979 tarihinde devrim yanlısı Hava Harp Okulu öğrenci ve teknisyenlerinin Saray Muhafızlarıyla çatıştığı haberinin yayılmasıyla; başta Halkın Fedaileri ve Halkın Mücahitleri gibi gerilla örgütleri ile Tudeh gibi yer altında faaliyet gösteren siyasi grupların silah kuşanıp, Hava Harp Okulu öğrenci ve teknisyenlerinin desteğine gitmesi ve yenilmez denilen Saray Muhafızları ile çatışması ülke geneline yayılmıştır. Tahran’daki hapishane, polis karakolları, cephane ve askeri üsleri ele geçirilmiştir. Bu çatışmalar sonucunda iki gün içinde Şah dönemine ait her şey yıkılmış ve ülkedeki iktidar tamamıyla ele geçirilmişti. 1.1.3. İran’da Dinin Devrime Etkisi Şia (Şiilik) inancı; Sünnilik inancından ayrılarak İslam dininde bir mezhep olarak ortaya çıkmıştır. Şii inancına göre; Hz. Muhammed’in vefatından sonra İslam devletinin liderliğini Hz. Peygamberin ailesinden olanların (Ehlibeyt’ten olan Hz. Ali ve çocukları matem ayları olarak kabul ederler. İki ay boyunca düğün ve benzeri eğlenceler yapılmaz, mâtem günlerinde taziye meclisleri düzenlenerek mersiyeler okunur, ihsan yemekleri verilir. Bazıları için her ayın onuncu günü Aşuradır; kelime Muharrem ayında işlenen Hüseyin cinayetinden sonra tutulan geleneksel yasın diğer adı olarak yerleşmiştir. 13 Foran, a.g.m., s.178. 19 olan Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin) hakkıdır. Bundan dolayı İslam devletinin lideri olan halifenin seçimle değil de kan bağıyla seçilmesi gerektiğini savunmuşlardır. Hz. Ali’nin ve ondan sonra da soyundan gelenlerin Müslümanların imamı/halifesi seçilmesi gerektiğine inananların oluşturduğu bir inanç grubu ortaya çıkmıştır.14 Şii inancı, İran’da yaygındır.15 1500 yılında İran’da Safevilerin iktidara gelmesi ile Şiilik mezhebi resmi din olarak kabul edilmiş ve zamanla İran’da hâkim inanç olarak güçlenmiştir. Şiilik inancı zamanla gelişerek kendi içerisinde de çeşitli kollara ayrılmıştır. Bunlar Yedi İmamcı ve Oniki İmamcılar olmak üzere genelde Şiiliğin bu iki kolu etrafında toplanmıştır. Yedi İmamcılar (İsmaililer) Hz. Ali’den sonra yedinci imam olarak kabul edilen İsmail’in yolundan gidenlerdir. Yedi İmamcılar (İsmaililer)’e göre, 769 yılında kaybolduğuna inanılan İmam İsmail’i ilahi bir figür olarak görmekteler. Onlara göre İmam İsmail’in Allah’ın bütün vasıflarına sahiptir. Oniki İmamcılar ise, Hz. Ali’den sonra on ikinci İmam olan Muhammed el- Muntazir’nin yolunu izlerler.16 Şia inancının bu temel karakteristiği imamet anlayışını ortaya koymakla birlikte diğer İslam mezheplerinden ayrılmaktadır. İmamiye, diğer adıyla Caferiyye, ya da İsnaaşeriyye’dir.17 Şia inancına göre imamet Allah tarafından verilen bir makamdır. Allah, Hz Muhammed’i diğer kullarında olmayan bilgisi ile onların arasından peygamber seçmiş ve Hazreti Peygambere de, Hz. Ali’nin imametini, ümmetine bildirmesini kendisinden sonra onun imam olduğunu tebliğ buyurmasını emretmiştir.18 İran’da ki İslam Devrimi böyle bir inanç zemini üzerine inşa edilmiş ve devrimin lideri Humeyni İslam’ı korumakla görevli olduğunu, devrimin diğer ülkeler için de gerekli olduğunu öne sürmüştür. İran Devrimi, ilahi veya doğaüstü bir olayın sonucu değildir. İran’da yıllarca devam eden sosyal ve toplumsal olayların İran halkı üzerinde oluşturduğu psikolojik baskıların yansımasıyla oluşan sosyal bir patlamadır. İran’ın İslamiyet sonrasındaki tarihi, İmamet ve Şiilik inancıyla yüzyıllar boyunca devam etmiş ancak 1925 de Pehlevi hanedanlığı ile beraber laik sistem İran’ın geleneksel kültür ve inancıyla ters düşmeye 14 Selin Çağlayan, Şii Düşüncesinde İslamcılık: İRAN Mehdiyi Beklerken, 1. Baskı, İstanbul, Cinius Yayınları, 2012, s. 29. 15 Enes Türkoğlu, Hasan Sabbah Alamut Kalesi ve Cennet Fedaileri, 1.Baskı, Ankara, Tutku Yayınevi, 2013, s. 16. 16 Çağlayan, a.g.e., s. 31. 17 Hasan Onat, Emeviler Devri Şii Hareketleri Ve Günümüz Şiiliği, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, s. 178. 18 Kaşif’ül Gıta, Ca’feri Mezhebi ve Esasları, Çev. Abdülbaki Gölpınarlı, Üçüncü Baskı, İstanbul, Zaman Yayınları, 1979, s. 50. 20 başlayınca ortaya çıkan kimlik krizi ekonomik ve sosyal olaylarla birleşerek devrimle sonuçlanmıştır.19 İran Devrimi ile öne çıkan Humeyni; Güney Arabistan, eski Fars ve eski Arami kültüründe mevcut olan “insan-üstü lider”, “ilahi kral” gibi kültlerin, “İmamMasum”, “Mehdi-i Muntazar”, “12 İmam”, “Ayetullah”, “Velayet-i Fakih” gibi kavramlarla tanımlanmıştır.20 Humeyni, Velayet-i Fakih Kuramını (Kurumunu) 1960’lı yıllarda Irak’ın Necef kentinde din derslerinde ortaya koymuştur. Bu kurama göre, “Gaib İmam Muhammed, İslam toplumlarının yönetilmesi görevinin müçtehitlere verildiği görüşünü savunmuştur. Din adamları, peygamberin mirasçısı oldukları için, İslam toplumlarını yönetme hakkının da onların olduğunu savunmuştur. Peygamberler ve İmamlara özgü olan “velayet”in (velayet-i mutlaka-i fakih), fakihler için de geçerli olduğu kabul edilmiştir. Humeyni; “Velayet-i Fakih” isimli eseri ile din adamlarının ve İslam dininin siyasi iktidara gelmesini savunmuştur.21 Humeyni; 1970’li yıllarda, “Velayet-i Fakih” kuramını geliştirmiş; “Hükümet-i İslami” teorisi ile İslam devletinin kurulması fikrini işlemiştir. Humeyni’nin bu teorisi, Şii siyasal anlayışı içinde, din adamlarının siyasetten ve devlet yönetiminden uzak durması gerektiği görüşünün aksine, din adamlarının siyasete ve devlete belirli kurallar çerçevesinde müdahale etmeleri gerektiğini savunmuştur. Humeyni bu görüşü ile tüm Müslümanların tehlikede olduğunu, İslam dininin tehlikede olduğunu, İslam kurallarının uygulanabilmesi için İslami bir düzenin mevcut olması gerektiğini savunmuştur. 22 1970’lerin başlarında İran’da din adamları ekonomik yönden devlete bağımlı hale gelmişti, hükümetin yanlış politikalarına ses çıkaramayan, ekonomik durumlarındaki olumsuz gelişmeler ve artan sekülerleşmeye rağmen din adamları sesini çıkaramamış, din adamları yeni koşullara uyum sağlamış ve apolitikleşmişlerdi.23 Ulemadan üst kademede olanlar yönetimle ılımlı bir çizgideydiler, İslami bir sistemin uygulanmasından ziyade 1906 anayasasının doğru uygulanması taraftarı idiler.24 Üst düzey ulema içerisinde, Humeyni dışında sadece “Kızıl Ayetullah” olarak tanınan Ayetullah Talegani diğer din adamlarına nispeten daha radikal bir duruş ortaya koyarak 19 Taha Akyol, Haricilik ve Şia İslam’da Devrimciliğin Sosyolojik Kaynakları, İstanbul, Kubbealtı Neşriyatı, 1988, s. 220. 20 Akyol. Haricilik ve Şia İslam’da Devrimciliğin Sosyolojik Kaynakları, s. 192. 21 Bülent Keneş, İran Siyasetinin İç Yüzü, 1. Baskı, İstanbul, Timaş Yayınları, 2013, s. 172. 22 Keneş, İran Siyasetinin İç Yüzü., s. 40. 23 Parsa, Devlet …, s.200. 24 1906 anayasası serbest seçim, meclise karşı sorumlu bir hükümet, zayıf bir Şah ve İslam hukukuyla uyuşmayan yasa ve kararları veto hakkına sahip müctehidler komitesini içeriyordu. 21 toplumun her kesiminden saygı uyandırmış ve İslam Devrimi sürecinde önemli bir role sahip olmuş.25 Humeyni yanlısı ve rejime muhalefet eden din adamları azınlıkta olan küçük bir gruptu. Devrim sürecinde Humeyni’nin Şah’a karşı uzlaşılmaz tavrı ve antiemperyalist tutumu Humeyni’nin saygınlığını arttırmış ve Humeyni’n görüşlerine olan ilgi gittikçe artmıştır. Ayrıca Humeyni kendisi tasarladığı İslami yönetim düzenini Devrim sürecinde çok fazla dile getirmemiş. Dolayısıyla Humeyni’ye verilen destek onun ideolojisinden ziyade Humeyni’nin yönetime karşı olan uzlaşılmaz tutumu olmuştur. 1.1.3.1. Humeyni ve Fundamentalist İslamcı Hareket II. Dünya savaşı sonrasında İran’da Şah Muhammed Rıza yönetimine ve uygulamalarına karşı dini ve siyasi tartışmanın öncüsü Ayetullah Ruhullah Musavi Humeyni olmuştur. Humeyni 1950’li yıllardan itibaren medreselerde yönetime karşı olan görüşleri ile İran’da ön plana çıkmıştır. 1961 yılında dini lider Borujerdi’nin ölümüyle ayetullahlar arasında ki güç mücadelesinde Şah yönetimine karşı olan sert eleştirileri ile ön plana çıkmıştır. Ekim 1962’de Şah, şehir meclislerine seçilenlerin yemin koşulunu ortadan kaldırmış ve bu yeminle ilgili olarak “Kur’an-ı Kerim” yerine “kutsal kitap” ifadesini kullanan ve kadınlara oy hakkı tanınan yeni yasada Humeyni ağır bir şekilde eleştirilmiştir. Humeyni bu yasayla İslam düşmanları Siyonist ve emperyalist ajanlar olarak nitelediği Bahaîlere yönetimin teslim edilmesinin ilk adımı olarak görüyordu. Toplumun temel dinamiklerinden olan aile yaşamının yıkılması ve fahişeliğin yaygın hale gelmesi için bir manevra olarak görüyordu.26 Humeyni 1960-1963 yılları arasında yönetime karşı ortaya çıkan muhalefet hareketlerinde yer alarak, 1963 yılındaki protestolar sırasında ABD ve yönetime karşı yönelttiği sert eleştirilerinden dolayı sürgün edilmiştir. Humeyni önce Türkiye’ye gelmiş ardından da Irak’ın Necef kentine yerleşmiş, sürgünde de muhalefete devam etmiştir. Bu arada İslam ve devlet ile ilgili yorumlarını, fikirlerini geliştirerek sistemli 25 Daha önce Musaddık ve Milli Cepheyi desteklemiş olan Ayetullah Talegani yoksulları ve işçi sınıfını savunmuş ve ülkenin din adamları tarafından değil halk demokrasisi ve halk konseyleri tarafından yönetilmesini savunmuştu. Bu görüşleriyle soldan bile büyük saygı görüyordu. 26 Arjomand, a.g.e., s.85 22 bir şekilde bu düşünceleri yayılmaktaydı. Bu görüşleri Velayet-i Fakih: Hükümet-i İslami (Hukukçunun Himayesi: İslam Devleti) adıyla isimsiz olarak yayımlanmıştır. 27 Humeyni’nin geliştirdiği bu kurama göre devleti yönetme yetkisi fıkıh alanında uzmanlaşmış fakihlere aitti. Bu görüşün sebebi ise on ikinci imamın kaybolmasından sonra onun yardımcıları olan fakihlerin şeriatın bekçileri olarak görüldüğü ve bundan dolayı toplumu yönetme yetkisinin bunlara ait olduğu görüşüydü. Daha önce bahsedildiği gibi Humeyni bu görüşleri ile geleneksel din anlayışından kopmuş, Şiilik inancına yeni bir yorum getirmiş ve monarşik sistemin çok tanrılı çağlardan kalma pagan bir sistem olduğunu savunmuştur. O, İslam’ın gerçekleri ile bağdaşmadığını, Emeviler’in halifeliği kurarak Roma ve Sasani geleneklerini sürdürdüklerini, İmam Hüseyin’in babadan oğula geçen bu sisteme isyan ederek insanları bu monarşik sistemden kurtarmaya çalıştığını vurgulayarak bütün Müslümanlarında bu tür babadan oğula geçen sistemlere karşı çıkması gerektiğini ve bu durumun Müslümanlar için kutsal bir vazife olduğunu dile getirmiştir. Şii din adamları İslam dünyasında yaklaşık 1200 yıldır süren monarşiyi ya cazip görmüşler ya da en azından monarkların şerrinden korunmak için ve daha kötü felaketlerin önüne geçmek için bu durumu kabullenmişlerdi. Ancak Humeyni bu duruma karşı çıkmış ve monarşinin tamamen ortadan kaldırılması gerektiğini savunuyordu.28 Ancak Humeyni velayet-i fakih kavramını yaptığı konuşmalarda çok fazla dile getirmiyordu. Yönetimi siyasal, ekonomik ve sosyal sorunların çözümünde yetersiz olduğunu dile getiriyor eleştirilerini bu bakış açısı üzerinden temellendiriyordu. Humeyni’nin eleştirdiği temel konular ise şunlardı; Şah’ın ABD ile yakın ilişkileri, milletin ahlakını bozan emperyalist kültürün hâkimiyeti karşısında yönetimin eylemsizliği ve yönetimin bu tür faaliyetleri desteklemesi, ekonomik sıkıntılar, gelir adaletsizliği, Şah yönetimin giderek otoriterleşmesi, halkın üzerinde ve özellikle muhalif gruplar üzerindeki baskıları Humeyni’nin başlıca eleştirdiği konulardı.29 Humeyni Irak’ın Necef kentinden yaptığı açıklamalarla yönetimi âdeta eleştiri topuna tutuyor, açıklamalarında Pehlevi yönetiminin Müslüman dünyasına karşı İsrail’i desteklediğini, ABD ve batı ülkeleri ile ittifak yaptığını, emperyal devletlerle yapılan antlaşmalarla Batı vebasını İran’a bulaştırdığını, devletin kaynaklarını israf ettiğini, kaynakları orduya 27 Abrahamian, Modern., s.191 28 Abrahamian, Modern..., s.191-192. 29 Arjomand, a.g.e., s.86. 23 harcadığını, ülkede tarımı ihmal ederek ülkeyi ihracatçıların çöplüğüne çevirdiğini vurguluyordu. Humeyni, eğitim, sağlık, elektrik ve su olmak üzere köylere temel hizmetlerin götürülmediğini, düşük gelirlilere konut yardımı yapılmamasından dolayı kentlerde gecekondulaşmanın arttığı, Çarşı esnafını yabancılardan ve sarayla bağlantılı girişimcilerin insafına terk edilerek esnafın iflasına neden olduğu, suç oranlarının arttığı, alkol, fuhuş ve uyuşturucu ile mücadele etmeyerek kentlerin sorunlarının arttığını dile getiriyordu.30 Humeyni suçlamaları dile getirirken kullandığı dil modern söylem ile geleneksel söylemi benzersiz bir şekilde birleştirerek laik ve sol jargonda kullanılan kavramlara İslami anlamlar yükleyerek dile getiriyordu.31 Örneğin, sol söylemin kullandığı ezen ve ezilenleri kavramları, Humeyni’nin konuşmalarında “müstekbirin” ve “müstezefin”e dönüşüyordu. Humeyni’nin görüşleri ile İslam’a ve Şiiliğe getirdiği yeni yorumları önceleri İran’daki üst düzey ulema tarafından kabul görmemiş Humeyni’nin bu görüşleri daha çok alt tabaka din adamları ve çarşı esnafı tarafından kabul görmeye başlamıştır. Çoğu Humeyni’nin eski öğrencileri olan ve Şaha karşı 1963 yılındaki protestolarının ardından siyasal faaliyetlerini eğitimlerine tercih eden genç “Mollalar” ve bazı Ayetullahlarda çok etkin ancak dogmatik aşırı sol gruplarda bulamadıkları siyasal radikalizm ile dinsel inancın sentezini Humeyni’nin görüşlerinde buluyordu.32 Ayrıca Humeyni’nin antiemperyalist söylemleri ve eleştirileri seküler aydınlar, solcular ve işçileri üzerinde tesir ederken, dinî üslubu ile de ezilenler olarak nitelediği marjinal kentli ve kırsal halkı kendine çekiyordu33 . 1977 yılında protesto eylemleri başladığında rejim karşıtları ve Humeyni yanlıları azınlıkta idi. Humeyni bir yandan yaşanan olaylar karşısında sessiz kalan din adamlarını eleştirirken, bir yandan da kendi taraftarlarını ve rejim muhaliflerini harekete geçmeye davet ediyordu. Humeyni yanlısı olan grupların sayısı ve hareket gücü az olduğu için 1975 yılındaki öğrenci isyanı başarısızlıkla sonuçlanmış.34 Fundamentalist İslamcılar 1977 sonunda hareketlenmeye başladılar. 30 Abrahamian, Modern..., s.193 31 Humeyni’nin siyasi söylemi için bkz. Nazih Ayubi, Arap Dünyasında Din ve Siyaset, İstanbul, Cep Kitapları, 1993, s.163-173 32 Olivier Roy, Siyasal İslamın İflası, İstanbul, Metis Yayınları, 1995, s.227. 33 Olivier Roy, Siyasal İslamın İflası, s.227. 34 Parsa, Devlet …, s.204-205. 24 1978 başlarında İran’da Humeyni’yi ve din adamlarını karalayan bir makalenin yayımlanmasından sonra muhalefet sürecinde yeni bir aşamaya geçilmiş, bu durum karşısında hem Humeyni yanlıları ve din öğrencileri harekete geçti, hem de rejim saldırısıyla Humeyni’nin itibarının artığı ve muhalefet hareketinde kontrolün seküler gruplardan dinî gruplara geçmesine neden olmuştur. Şah’ın liberalleşme vaat etmesi ve Şerif İmami’yi başbakan atamasından sonra hükümetin baskılarını azaltması ve din adamlarına bazı tavizler vermesi sonrasında Humeyni taraftarları büyük güç kazandı. Humeyni yanlıları şehir şehir dolaşıp çarşı, esnaf, öğrenci, bütün halkı şah yönetiminin politikalarına karşı eleştiriyor ve halkın büyük bir kesimini yönetime karşı harekete geçirmeye yönelik faaliyetlerde bulunuyordu.35 4 Eylül’de Milli Cephenin organize ettiği Humeyni yanlısı göstericilerle birlikte yapılan gösterilerde Tahran merkezine doğru yürüyüş yapılmış, gösterilerde doğrudan Şah hedef alınmış ve çatışmalar tırmanmıştır. Bu gösteriler sırasında Humeyni yanlıları inisiyatifi ele almış ve 7 Eylül’deki gösterilerde Şah’a karşı radikal sloganlar atılmaya başlamış ve bu gösteri devrim sürecinde yeni bir evreye girilmesine, savunma amaçlı protestoların artık Şah’a ve yönetimine karşı bir saldırıya dönüştüğü bir aşamaya geçilmiştir.36 Humeyni yanlılarının Etkileri artmakla birlikte, Humeyni’nin sürgünde olmasından dolayı olaylara önderlik edecek bir lidere ihtiyaç duyulmuş ve Humeyni Ayetullah Talegani ve Muntazeri’den harekete önderlik etmelerini istemiş.37 Devrimin bundan sonraki sürecinde fundamentalist İslamcılar muhalefette önemli bir yer tutmaya başlamıştır. Devrim sürecinin sonlarına doğru, Humeyni yanlısı din adamları, Özgürlük Hareketi liderleri, çarşı esnafı, üniversite öğretim üyeleri ve avukatlardan oluşan İslamcı güçler, rejime karşı yapılacak olan bütün kitlesel eylemleri koordine için iki yüz kişilik bir konsey kurdu. Bu konsey on gruba talimat veriyordu.38 11 Şubat 1979 tarihinde İslam Devrimi’nin gerçekleşmesi ve Humeyni’nin İran’a dönmesiyle hareketin liderliği fundamentalist İslamcılara geçti. Şah yönetimine karşı yaptığı bu mücadelede çok şey kaybeden Humeyni Şah’a karşı uzlaşılmaz tavrı İran halkına sosyal ve siyasi özgürlük 35 Parsa, Social …, s.205 36 Parsa, Social …, s.212 37 Parsa, Devlet …, s.206-207 38 Parsa, Social …, s.213. 25 söylemleri ve emperyalistlere karşı mücadele sözü onu devrimin en önemli lideri düzeyine yükseltmiştir. 39 1.1.4. Liberal Hareket 1.1.4.1. Seküler Milliyetçi Liberaller: Milli Cephe 1950’li yılların başında petrolün millileştirilmesi hedefleri doğrultusunda Muhammed Musaddık liderliğindeki Milli Cephe Partisi, 1953’deki darbe sonrasında kapatılmış ve 1960-1970’lerdeki baskı dönemleri boyunca yasa dışı ilan edilmiş. 1960 yılında ki liberalizasyon döneminde Musaddık taraftarları tarafından Milli Cephe Partisi tekrardan kurulmuş ancak 1963 yılında yaşanan olaylar nedeniyle tekrar dağıtılmıştı. Bundan sonra 1977 yılına kadar Milli Cephe faaliyet gösterememiş. 12 Haziran 1977’de Şah yönetiminin baskıları azaltması üzerine Milli Cephe yeniden kurulmuştur. 40 Milli Cephe resmi organları, ağları ve disiplinli bir parti olmaktan ziyade toplumsal muhalefetin bir kısmının bir araya gelerek, İran milli kaynaklarının sömürülmesine karşı çıkan ve milliyetçi bir söylemle Şah yönetimine muhalif olarak ortaya çıkmış siyasi bir harekettir. Milli Cephe’nin bünyesinde, siyasi partiler, işçi sendikaları ve sivil toplum kuruluşları bulunuyordu.41 1963 yılında kurulan İkinci Milli Cephe; İran Partisi, Milli Parti, Sosyalistler Cemiyeti (Society of Socialists) ve Bazargan’ın Özgürlük Hareketi olmak üzere dört siyasi gruptan oluşuyordu. 1977’deki Üçüncü Milli Cephe ise İran Partisi, İran Halk Partisi ve Sosyalistler Cemiyeti tarafından kurulmuştur. 42 1950’li yıllardan 1977 yılana dek birçok liderini kaybeden Milli Cephe hareketi; 12 Haziran 1977 yılında kurulduğunda temel politikalarında önemli bir değişiklik olmamıştır. Ekonomik bağımlılık, ülke kaynaklarına yönelik emperyalist sömürü ve yabancı kültür egemenliğinden şikâyet eden Milli Cephe’nin talepleri, emperyalizmin tümden ülkeden silinmesi, kişisel ve toplumsal özgürlükler ve bağımsız dış politikaydı. Milli Cephe devrimin son aşamasına kadar monarşinin kaldırılmasına yönelik herhangi bir faaliyeti olmamış, ülkenin bağımsızlığından toplum ve kişiler üzerindeki baskıların 39 Parsa, Social …, s.219. 40 Parsa, Social …, s.172; Abrahamian, Iran …, s.504 41 Fakhreddin Azimi, “The Reconciliation of Politics and Ethics, Nationalism and Democracy: An Overview of the Political Career of Dr. Muhammad Musaddiq”, Musaddiq, Iranian Nationalism and Oil, James A. Bill, WM Roger Louis (eds.), Tauris&Co.Ltd., London, 1988, s.53-54; Sussan Siavoshi, “The Oil Nationalization Movement, 1949-1953”, A Century …, Foran (ed.), s.125-127. 42 Parsa, Social …, s.172. 26 kaldırılması hedeflenmiştir.43 Seküler milliyetçi liberal olarak bilinen Milli Cephe, öncelikle Tahran’da Çarşı ve özel sektörün Batılılaşmış orta sınıf olarak nitelenen44 bir kısmından destek bulmuştu. Bu sınıfın çoğu hükümet politikaları yüzünden zarar görmüş orta sınıf sermaye sahipleri olan Tüccar, Esnaf ve Zanaatkârlar Topluluğu (Society of Merchants, Guilds, Artisans – SMGA) Milli Cephe yöneticileri tarafından yönlendiriliyordu. Ayrıca küçük gruplar halinde olmak üzere öğrenciler, beyaz yakalılar ve profesyoneller, öğretmenler ile küçük bir grup subay arasında da destek bulmuştu.45 Buna karşılık, kapitalist sınıfla bağlantılı olan ve bu sınıfın çıkarlarını gözeten kesim arasında da Milli Cephe hareketi destek görmüyordu. Milli Cephe hareketi İslam Devrimi sürecinde özellikle sürecin başlamasında etkili oldu Rejime karşı yapılan muhalefetin açık mektuplarla dile getirilmeye başladığı 1977’de Milli Cephenin lider kadrosu tarafından kaleme alınan Kerim Sencabi, Şahpur Bahtiyar ve Daryuş Foruhar gibi liderlerin de imzasını taşıyan bir mektupta, reformların başarısızlığı ve özellikle insan hakları ihlalleri eleştiriliyor, enflasyon ve petrolün israf edilmesine karşı çıkılıyor, anayasanın yerine getirilmesi, siyasi mahkûmların serbest bırakılması, basın özgürlüğü ve serbest seçim talep ediliyordu.46 Milli Cephe hareketi 1950’lerdeki büyük toplumsal desteğe ve toplumsal muhalefeti kitleler halinde harekete geçirecek bir örgütlenmeye ve kitleleri harekete geçirecek iletişim araçlarına ve imkânlarına sahip değildi. Bu durumda Üçüncü Milli Cephe hareketinin İslam Devrimi sürecinde ilerleyen aşamalarda diğer muhalif gruplarla ve özelliklede halk üzerinde büyük bir etkiye sahip olan ulema ile işbirliği yapmak zorunda kalmıştır.47 1978’de ulema tarafından düzenlenen yas törenlerine Milli Cephe katılmıştı. 4 Eylül’de Milli Cephe taraftarlarından olan çarşı esnafının organize ettiği bir dini toplantı sonrası olaylar kontrolden çıkmış ve dini toplantı sonrası kalabalık gruplar Tahran Merkezine doğru “Şah’a ölüm” sloganları atarak monarşik sistemin yıkılması çağrısında bulunuyordu.48 Milli Cephe liderleri Şaha karşı muhalefet eden hareketlerin gücünün arttığını fark etmesi ve 4 Kasım’da Tahran Üniversitesinde yaşanan olaylarda altmış beş 43 Parsa, Social …, s.172-173 44 Val Moghadam, “Islamic Populism, Class and Gender in Postrevolutionary Iran”, A Century …, Foran (ed.), s.199. 45 Parsa, Social ..., s.173. 46 Keddie, Modern …, s.216. 47 Parsa, Social ..., s.174. 48 Parsa, Social ..., s.174. 27 öğrencinin öldürüldüğü olaylara tepki göstermek için devrimci bir duruş benimsemiştir. Bu değişiklikte Sencabi’nin Paris’e giderek Humeyni’yle görüşmesinin ve Humeyni’nin baskısının da etkisi vardı. Görüşmede Sencabi, Şah rejiminin İslami hukuku ihlal ettiği için yasal temeli olmadığını, milliyetçi İslami hareketin monarşi devam ettiği sürece hiçbir hükümetle uzlaşmayacağını, hükümetin demokratik olması ve İslami kurallara dayanması gerektiğini belirten bir bildiri yayınlamıştır. Bu bildiri Humeyni ile aşikâr bir ittifakın yapıldığı belliydi.49 Bildirinin yayınlanmasından sonra Secabi tutuklanarak hapse konuldu, serbest bırakıldıktan sonra Şah tarafından kendisine başbakanlık teklif edilmiş, ancak Secabi bu teklifi reddetmişti. Milli Cephenin bir diğer lideri olan Bahtiyar’ın ise teklifi kabul etmesi, monarşinin yıkılmasını isteyen Milli Cephenin imajına zara vermekteydi, bundan dolayı Bahtiyar Milli cepheden atılmıştır. İslam Devrimi sonrasında diğer siyasi gruplar gibi özgürlük ortamından yararlanan Milli Cephe, devrim sürecinde Humeyni’yle yaptığı iş birliğinin sonucu olarak kurulan geçici hükümette yer alırken, sol eğilimli ve genç Cephe üyeleri Hidayetullah Metin-Defteri liderliğinde Cephe’den ayrılarak Mart 1979’da Milli Demokratik Cephe (MDC)’yi kurmuştur. 50 Sol gruplarla birlikte MDC, geçici hükümete karşı çıkmaktaydı. İslam Cumhuriyeti’nin kurulmasına ilişkin yapılan halk oylamasını ve ardından Uzmanlar Konseyi seçimlerini boykot eden MDC, hazırlanan anayasaya da karşı çıkarken, etnik hareketlere destek vermekteydi. Bu nedenle Hizbullah ve Devrim Muhafızları’nın saldırılarına maruz kalarak, birçok liberal ve solcu gibi Defteri de yurt dışına kaçmak zorunda kalmıştır. 51 Geçici hükümette yer alan Milli Cephe de Uzmanlar Konseyi seçimleri ile anayasa referandumunu boykot etmiştir. Ancak MC sonraki ilk genel seçimlere katılarak mecliste yer almasına rağmen Amiral Medeni dâhil birçok Milli Cephe üyesinin milletvekillikleri onaylanmamıştır. Bundan sonra İİC ile gerginlik yaşayan Milli Cephe, Nisan 1980’de darbe planlamakla suçlanmıştır. Hizbullah, Milli Cephe’nin genel merkezini ele geçirip yayın organlarını kapatmış, böylece liberal gruplardan bir tanesi daha etkisiz hale getirilmiştir. 1.1.4.2. İslamcı Milliyetçi Liberaller: İran Özgürlük Hareketi İran Özgürlük Hareketi (Nehzat-ı Azad-i İran) 1961’de Mehdi Bazargan tarafından kurulmuştur. İran Özgürlük Hareketi; İslami modernizmi, anayasacılığı ve 49 Parsa, Social ..., s.175. 50 Parsa, Social …, s.172. 51 Keddie, Modern …, s.247-249 28 demokrasi ilkelerini savunuyordu.52 Bu hareketin içinde Musadık’ı destekleyen bazı din adamları da bulunuyordu. Özgürlük hareketi 1960 ‘lı yılların başında İkinci Milli Cephe hareketinde yer almış ve Şaha karşı Musaddık’ı desteklemişlerdi. Özgürlük Hareketi’nin kurucusu olan Bazargan; dinin, siyasetin amaç ve ilkelerini belirlemesi gerektiğini dile getirmekteydi. İran’ın laik bir hükümetinin olmasıyla birlikte İran’ın İslami sistemi terk etmemesi gerektiğini, İslam’ın İran kültürünün vazgeçilmez bir parçası olduğunu, modern dünya ile çelişmeyen pragmatik ve yenilikçi bir din olduğunu savaktaydı. 53 Bazargan’ın “liberal, İslamcı, milliyetçi”54 olarak nitelenen Özgürlük Hareketi’nin özü şuydu: “Müslümanız, İranlıyız, anayasacıyız ve Musaddıkçıyız: Müslümanız, çünkü inancımızdan kaynaklanan ilkelerimizi siyasetimizden ayırmıyoruz. İranlıyız çünkü kadim kültürümüz olan ulusal mirasımıza saygı duyuyor ve sahip çıkıyoruz. Anayasacıyız çünkü düşünce hürriyeti, ifade hürriyeti ve dernek kurma hürriyetini talep ediyoruz. Musaddıkçıyız çünkü ulusal bağımsızlık istiyoruz.”55 1963 olaylarında Özgürlük Hareketi Şah rejimi tarafından kapatılıp üst düzey yöneticileri hapsedilmiştir. Örgüt siyasi faaliyetlerini devam ettiremezken, dini olaylar ve toplantılar vasıtasıyla müntesipleri ile bağlarını koruyordu.56 Toplumun her katmanından destek alan, aynı zamanda din ve camiyle de bağlantıları olan, bu bağlantıları siyasi hedefleri doğrultusunda profesyonel bir şekilde kullanabilen Özgürlük Hareketi, 1977 yılında aktif bir şekilde rejim karşıtı toplantılar ve protestolar düzenleyip ateşli bir muhalefet geliştirerek, rejim karşıtı faaliyetlerde önemli roller oynarken, İslamcı grupları hareketlenmeye davet edip siyasi mahkûmların serbest bırakılması çağrısında bulunmuş, Humeyni’nin Irak sürgününden dönmesini istemiştir. 57 Özgürlük Hareketi yöneticileri, devrimin ilerleyen aşamalarında Humeyni ve fundamentalist İslamcılarla birlikte rejime karşı harekete geçmiştir. Bu iş birliği 52 Karşılaştırmalı çalışmalardan bazıları için bkz. John Foran, Taking Power: On the Origins of Third World Revolutions, Cambridge, Cambridge University Press, 2005; Misagh Parsa, Devlet, İdeoloji ve Devrim, (Çev. Alper Birdal, Nahide Özkan, Derya Göçer) İstanbul, İletişim Yayınları, 2004; Assef Bayat, “Hareketsiz Devrim, Devrimsiz Hareket: İran ve Mısır İslami Aktivizmlerini Karşılaştırmak”, içinde Ortadoğu’da Maduniyet: Toplumsal Hareketler ve Siyaset, Assef Bayat, (Der. Özgür Gökmen, Seçil Deren), İstanbul, İletişim Yay., 2006, S, 174. 53 William L. Cleveland, Modern Ortadoğu Tarihi, (Çev. Mehmet Harmancı), İstanbul, Agora Kitaplığı, 2008, s.470 54 Keddie, Modern …, s.242; Mehrdad Mashayekhi, “The Politics of Nationalism and Political Culture”, Iran: Political Culture in the Islamic Republic, Samih K.Farsoun ve Mehrdad Mashayekhi (Eds.), London, Routledge, 1992, s.56. 55 Ervand Abrahamian, Modern İran Tarihi, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009, s. 460. 56 Parsa, Social ..., s.200. 57 Parsa, Social ..., s.206-207 29 sonucunda, sonrasında kurulan geçici hükümette Bazergan başbakan görevine atanmış ve kurucusu olduğu Özgürlük Hareketi ise hükümette yer almıştır. Ancak anayasanın hazırlanması sırasında Humeyni ve fundamentalist İslamcılarla anlaşmazlığa düşen Bazergan rehine krizi sonrasında istifa etmiş ve Özgürlük Hareketi hükümetten dışlanmıştır. Bazergan’dan sonra Özgürlük Hareketi Beni Sadr’ı desteklemiştir. 1983’te sol partilerin kapatılmasından sonra İCP dışında faaliyet göstermesine izin verilen tek siyasi parti olarak varlığını korumuştur. 58 1.1.5. Radikal İslamcı Hareket Bu hareket ideal bir İslam toplumu oluşturma gayesiyle ortaya çıkmış olup Marksist siyasi ideolojinin bazı fikirlerini benimsemiştir. Şah rejiminin tamamen ortadan kaldırılmasını amaçlayan gruplar şunlardı: İran Halkının Mücahitleri Örgütü, Mücadeleci Müslümanlar Hareketi, Müslüman Devrimci Halk Hareketi, İslami Şuralar Hareketi. Radikal İslamcı hareketler arasında, silahlı mücadeleyi savunan Halkın Mücahitleri Hareketi, sahip olduğu imkânlar ve daha geniş toplumsal dayanağı ile diğer radikal İslamcı hareketlere nazaran daha fazla ön plana çıkmıştır. 1.1.5.1. İran Halkın Mücahitleri Örgütü Halkın Mücahitleri Örgütü, 1963 olaylarında Özgürlük Hareketi ve Milli Cephe Hareketi’nin, rejime karşı yürütülen muhalefette fazla ılımlı davrandığını düşünen Özgürlük Hareketi üyesi altı kişi tarafından 1965’te kurulmuştur. 59 Bu hareketin liderleri önce gizli buluşma hücreleri kurup bu hücrelerde fikir tartışmaları yapılmıştır. Etkilendikleri Küba, Cezayir ve Vietnam devrimleri üzerine incelemeler yaparak Şah rejimine karşı siyasi mücadele için hazırlık yapıyorlardı. Örgütün merkezini Tahran’daki hücreler oluştururken Isfahan, Şiraz ve Tebriz’de de hücreler kurulmuştur. 58 Keddie, a.g.e., s.254. Özgürlük Hareketi 1991 yılında kapatıldı ancak, rejimin hoşgörüsü sayesinde 2001 yılına kadar, adaylarının çoğu reddedilmesine rağmen Mecliste yer alan gruplardan biri oldu. 2000 yılında birçok Özgürlük Hareketi eylemcisi tutuklanıp yargılanırken Mart 2001’de Devrim Mahkemesi tarafından İslami rejimi yıkma girişimiyle suçlanarak tüm faaliyetleri yasaklandı. Hâlihazırda İbrahim Yezdi liderliğindeki Özgürlük Hareketi İran Milliyetçi Dinci Eylemciler İttifakında yer alan partilerden biridir. 59 Bu altı üye Muhammed Hanifnezad, Said Muhsin, Muhammed Asgarizade, Resul Mohsinfem, Ali Asgar Badi’zadegan ve Ahmed Rızai idi. Abrahamian, Iran …, s.489. Halkın Mücahitlerine ilişkin kapsamlı bir çalışma için ayrıca bkz. Ervand Abrahamian, Radical Islam: The Iranian Mojahedin, London, I.B.Tauris & Co Ltd, 1989. 30 İran Halkın Mücahitleri Örgütü, Özgürlük Hareketi’nin dinci kanadından gelen bir grup tarafından kurulduğundan, İslam diniyle ilgili bazı revizyonist fikirleri benimsemişlerdi. İslam’ın yeniden yorumlanması konusunda, Özgürlük Hareketi’nin fikirlerini benimserken, İslam’ı yeni kavramlarla açıklamaya çalışmaktaydı. İslami düşünceyi 1960’ların devrimci ortamına uyarlama çabasında olan grubun, devrimci İslam’ın ne olduğuna yönelik kendine has düşünceleri de vardı.60 Marksizm’i inceleyen ve bazı Marksist kavramları ödünç alan grup, İslam’ı revizyonist bir anlayışla yeniden yorumlama faaliyetine girişmiştir. Hareketin fikir babası Ahmed Rızai’nin yazdığı Rah-i Hüseyin (Hüseyin’in Yolu) örgütün ana teorik çalışmasıydı. 61 Buna göre: 1. Sınıfsız bir toplum anlamına gelen “Nizam-i Tevhidî” aynı zamanda sınıfsız bir toplumu da hedefliyordu. Üretim araçlarının özel mülkiyette olması, insan sömürüsünün temel kaynağıydı ve üretim araçlarına sahip olanlar işçileri sömürmekteydi. Tek bir Allah varsa, adil bir toplumun meydana gelebilmesi için toplumdaki ikilikleri ortadan kaldırmalı ve birlik, teklik sistemi tesis edilmelidir.62 2. Gerçek İslam baskıcı rejimlere karşı mücadeleydi. Tüm Müslümanların görevi sınıfsız toplum yaratma ve modern çağda emperyalizm, kapitalizm, despotizm ve muhafazakâr klerikalizm dâhil, toplum üzerindeki bütün baskıları ortadan kaldırma mücadelesi demekti. 3. Şii imamların, özellikle Hüseyin’in isyanının Nizam-ı Tevhidî’nin anlamına uygun olarak halifelere, toprak ağalarına ve halkı sömüren kapitalist tüccarlara karşıydı. Müslümanları, özellikle Şii İslam dinine müntesip olanları, kitleleri devrime katılmaya iten ana rolü üstlenecekti. Çünkü Şiiliğin, özellikle Hüseyin’in tarihî direnişinin devrimci bir mesajı ve halk tabanında özel bir yeri vardı. 4. İran, en başta ABD olmak üzere, emperyalizmin egemenliğindeydi. Ak Devrim ile birlikte İran, feodal toplumdan hızlı bir şekilde Batı kapitalizmine bağımlı bir topluma dönüştü. İran’da her alanda kapitalizm egemen olmuş; askeri, ekonomik 60 Behrooz, a.g.e., s.130. 61 Abrahamian, Iran …, s.491-492. 62 Abrahamian, Iran …, s.491-492. 31 ve siyasi emperyalizmle birlikte kültürel emperyalizm de büyük tehdit oluşturmaktaydı. 5. Pehlevi rejimi komprador burjuvazi dışında küçük bir toplumsal desteğe sahipti. Rejim terör, baskı, yıldırma ve propaganda sayesinde iktidarını ayakta tutabiliyordu. Bu kargaşa ortamını ortadan kaldırmanın tek yolu vardı o da rejime karşı yapılacak olan kahramanca saldırılardı. 6. Rejim tamamıyla ortadan kaldırıldığında devrimciler radikal değişiklikler yapacaktı: Batı bağımlılığına son verecek, bağımsız bir ekonomi oluşturulacak, toplum üzerindeki baskı kaldırılacak, kitlelere özgürlük verilecek, gelir dağılımı adil bir şekilde sağlanacak ve genel olarak Nizam-ı Tevhid’in gerçekleştirilmesi sağlanacaktı. Şii İslam’ın Marksizm’den alınan kavramlarla yeniden yorumlanması ile şöyle bir sonuca varılıyordu: “İran’da devrimin kaçınılmaz olduğu, bir sınıf mücadelesi sürecinin yaşandığı, rejime karşı silahlı eylemlerin tek çıkar yol olduğu, devrimci ve eğitimli Müslüman aydınların ise gerçekleşecek olan bu devrimin doğal liderleri olduğu” şeklide bir Şii İslam anlayışı ortaya çıkmıştır. 63Rejimin “İslamcı Marksistler” diye adlandırdığı ve İslam dinini Marksist fikirlerini gizlemek için kullandıklarını iddia ettiği Halkın Mücahitleri Örgütü; Marksizm’e toplumsal analizin ilerici bir metodu olarak saygı duydukları halde Marksizm’in materyalist yönünü kabul etmeyip İslam’ı ilham, kültür ve ideolojilerinin kaynağı olarak kabul ediyorlardı.64 Halkın Mücahitleri grubu rejim suçlamalarına cevap olacak nitelikte hazırlamış olduğu bir broşürde, İslamiyet ile ilgi görüşlerini şöyle ifade ediyorlardı:65“Şah, devrimci İslam karşısında dehşet içinde. Bu yüzden bir Müslümanın devrimci olamayacağını haykırıp duruyor. Ona göre bir insan ya Müslümandır ya da devrimci, her ikisi birden olamaz. Fakat gerçekte tam tersi doğrudur. Kuran’ın bütününde devrimci olmayan tek bir Müslüman yoktur. Rejim Müslümanlarla Marksistleri ayırmaya çalışıyor. Fakat bizce tek büyük düşman vardır. O da emperyalizm ve onun yerel işbirlikçileridir. SAVAK ateş ettiğinde hem Müslümanları hem Marksistleri öldürmektedir. Dolayısıyla, mevcut durumda Müslüman devrimcilerle Marksist devrimciler arasında organik bir bağ bulunmaktadır. 63 Maziar Behrooz, “The Iranian revolution and the legacy of the guerrilla movement”, Reformers and Revolutionaries in Modern Iran: New Perspectives on the Iranian left, Stephanie Cronin (Ed.), New York, RoutledgeCurzon, 2004, s.191. 64 Abrahamian, Iran …, s.492. 65 Mücahitler’in “Rejimin Son İftiralarına bir Cevap” başlıklı broşüründen alıntılayan, Abrahamian, Iran …, s.493. 32 Gerçekte, neden Marksizm’e saygı duyuyoruz? Tabii ki Marksizm ve İslam özdeş değildir. Fakat İslam Marksizm’e, Pehlevizm’e olduğundan daha yakındır. İslam ve Marksizm adaletsizlikle mücadele ettikleri için aynı dersleri verir. İslam ve Marksizm şehitlik, mücadele ve adanmışlığı telkin ettiği için aynı mesajı içerir. Kim İslam’a daha yakındır: Amerikan emperyalizmine karşı mücadele eden Vietnamlı mı, Siyonizm’e yardım eden Şah mı? İslam baskıyla mücadele ettiğinden, baskıyla mücadele eden Marksizm’le birlikte çalışacaktır.” Hüseyniye-i İrşad’ın kurulması örgüte programlarını yayma ve üye toplamak için imkân vermiştir. Ali Şeriati’nin Mücahitlerle bir bağı yoktu, ancak onlar Şeriati’den etkilenmiştir. Aslında Şeriatî, Müslüman gençleri ateist Marksistlere kaptırmamak için İslam’dan devingen bir söylem sunmaya çalışıyordu. Onun asıl amacı devrim yapmak değildi, solculuğu yeğleyen gençliğe bir alternatif sunmaktı. Ali Şeriati burada verdiği derslerle örgütün fikirlerinin halka yayılmasında önemli bir katkı sunmaktaydı. 66 Örgüt kuruluşundan itibaren ilk altı yılını siyasi mücadeleye hazırlıkla geçirmiştir. Halkın Mücahitleri Örgütü 1971 yılına kadar herhangi bir eylem yapmamıştır. Ancak Halkın Fedaileri gerillalarının 8 Şubat 1971’de Siyahkel’de yaptıkları eylem, Mücahitleri hazırlıklı olmamalarına rağmen eylem yapmaya itmiştir. Çünkü Mücahitler, İran halkı nazarında Fedailerin tek öncü grup olarak görülmesini istemiyordu. Bu nedenle Siyahkel olayından sonra Mücahitler eyleme başlamıştır. 67 Halkın Mücahitleri Örgütü ilk eylemlerini monarşinin 2500’üncü yıl kutlamalarını engellemek için planlanmıştı. Tahran’da elektrik şebekesini bombalayan mücahitler, bir uçağı kaçırmaya çalışırken yakalanmıştır. Yakalanan 9 mücahitten biri işkence altında polise önemli bilgiler vermiştir. Polis bu bilgilerle 66 üye daha yakalamıştır. 68 Böylece 11 tanesi örgütün üst kademe yöneticisi olmak üzere toplam 66 kişi yakalanmış ve örgüte büyük bir darbe indirilmiştir. 69 Bu olay sonucunda örgüt, ileride yaşanabilecek benzer darbelerin etkisini en aza indirmek için yeni bir yapılanmaya gitmiştir. Örgüt yöneticileri örgütü üç özerk şubeye ayırmış ve her şubenin liderlerinin bir araya gelip karar aldığı bir Önderlik Konseyi kurulmuştu. 70 66 Parsa, Social ..., s.200. 67 Behrooz, a.g.e., s.117. 68 Abrahamian, Iran …, s.491 69 Behrooz, a.g.e., s.131. 70 İlk Önderlik Konseyi üyeleri; Behram Aram, Rıza Rızai, Kazım Zolanvar. 1972-75 döneminde konsey üyeleri Behram Aram, Muhammed Taki Şerham ve Mecid Şerif-vagifi idi. Behrooz, a.g.e., s.131 33 1975 yılına gelindiğinde Halkın Mücahitleri Örgütü; 6 banka soygunu, Şah’ın ABD’li askerî danışmanı ve Tahran polis şefinin öldürülmesi, Rıza Şah mozolesinin, Shell, BP ve British Overseas Airways’in bombalanması başta olmak üzere ses getiren birçok büyük ve başarılı eylem gerçekleştirmiştir. Mücahitler, Özgürlük Hareketi’nden yardım aldı, Hüseyniye-i İrşad grubuna yardım etmiş ve gizli yayınlanan Cengel adlı bir gazete çıkarmayı başarmıştır. 71 1975’e kadar 73 mücahit; çatışma, işkence vb. nedenlerle öldürülmüşür. 72 Örgütün saldırıları 1972-75 döneminde yoğunlaşırken; Örgütün Şerham ve Aram grubunun Marksizm-Leninizm’i benimsemesi üzerine Önderlik Konseyi’nin üç özerk şubesinden biri olan Şerif- Vagifi grubunu da bu çizgiye çekmeye çalışmıştır. Ancak, Şerif-Vagifi grubunun direnmesi üzerine kanlı bir operasyonla Mayıs 1975’te grup tasfiye edilmiştir. 73 Eyaletlerde ki örgüt üyeleri genellikle İslamcı bir çizgiyi benimserken, Tahran’daki üyelerin genelinin MarksizmLeninizm’i benimsemesi üzerine örgüt ikiye ayrıldı ve biri İslamcı diğeri ise Marksist olmak üzere iki ayrı örgüt ortaya çıkmıştır. 74 Örgütün bölünmesinden sonra İslamcı Mücahitler Isfahan’da banka soygunu, Tahran’da Yahudi Göç Bürosu, Aryamihr Üniversitesi’nde kurucularının öldürülmesini anmak için grev vb. eylemler gerçekleştirdilerse de 1976 yılının başlarında silahlı mücadelenin tekrar gözden geçirilmesi gerektiğini sonucuna varılmıştır. Üniversite öğrencileri arasındaki faaliyetlerin hızlandırılması gerektiği kanaati oluşmuştur. Ayrıca Kuzey Amerika ve Batı Avrupa İslamcı Öğrenciler Cemiyeti’yle de bağlantılar kurulmuştur. 75 Mesut Recavi liderliğindeki Halkın Mücahitleri Örgütü, devrim gerçekleşene kadar “sosyalist cumhuriyeti” kurmak için gerçekleştirdiği siyasi ve silahlı mücadelesini çeşitli şekillerde sürdürmüştür. Bunlar bombalama, yabancı danışmanları öldürme, devlet kurumlarına saldırma gibi eylemlerdi. Üniversitelerde öğrencilere, fabrikalarda işçilere yönelik faaliyetlerle devam ettirdi. Şah rejiminin yıkılmasında yaşanan çatışmalarda önemli rol oynamıştır. İran’daki bütün radikal İslamcı gruplar arasında sadece Halkın Mücahitleri daha geniş toplumsal tabana, örgütlenmeye, kaynak ve imkâna sahipti. Devrimden sonraki ilk yıllarda da iktidar rakipleri arasında yer almıştır. 76 Ancak Marksist kavramları ödünç alması nedeniyle hiçbir zaman Halkın 71 Abrahamian, Iran …, s.491. 72 Abrahamian, Iran …, s.491. 73 Behrooz, a.g.e., s.131. Bu olay Marksist ve İslamcı hizipler arasında bir kan davası haline geldi. 74 Abrahamian, Iran …, s.494. 75 Abrahamian, Iran …, s.494. 76 Beşiriye, İran’da …, s.29. 34 Mücahitleri Örgütüne açık destek vermemiş olan Humeyni ile ilişkileri ise 1979’dan itibaren kötüleşmiştir. 77 Mücahitler, devrim sonrasında Humeyni’ye yazdıkları bir mektupta taleplerini şöyle özetliyordu: İşçiler ve çiftçilerden vergi alınmaması, tekelci ve sömürgeci sınıfların ortadan kaldırılması ve azınlık kavimlere kendilerini yönetecek kadar mali destek sağlanması gerektiğini söylüyorlardı.78 Onlar, dini bir devlete karşı değildi. İslamcı ve radikal partilerden oluşan bir koalisyon yönetiminin kurulmasını istiyorlardı.79 Bu genel çerçeve içinde anayasa referandumunu boykot edip “Velayet-i Fakih”e karşı çıkarken Kürt isyanını da desteklemişlerdir. Hizbullah’ın sürekli olarak Mücahit merkezlerine saldırması anlaşmazlıklara sebep olmuş ve iki grup arasında açık bir çatışmaya dönüşmüştür. Humeyni’nin “münafıklar” diye suçladığı mücahitler, BeniSadr’ı desteklemişlerdi. Beni-Sadr’ın Haziran 1981’de görevden alınmasına karşı çıkan mücahitleri, Hizbullah’ın öldürmeye başlaması üzerine mücahitler yeni rejime karşı silahlı mücadeleye girmiştir. 80 Mücahitlerin gerçekleştirdikleri eylemlerden en önemlisi Haziran 1981’deki eylemdir. İran İslam Cumhuriyeti’nin dört bakanı ve yirmi beş milletvekilinin de aralarında bulunduğu yetmişten fazla kişinin öldüğü konferans bombalaması ile birlikte daha birçok önemli eylem gerçekleştirmişlerdir. Bu olaylar sonrasında, Humeyni Mücahitlere saldırı emri vermiş ve Mücahitler tekrar rejimin vahşi baskısına maruz kalmış, buna rağmen silahlı mücadeleye devam etmişlerdir. Mesut Recavi ve Beni-Sadr, Temmuz 1981’de Fransa’ya kaçıp orada Milli Direniş Konseyi’ni kurmuşlardı. Mücahitlerin silahlı eylemleri bu süreç içerisinde devam ediyordu. Bu eylemler saklandıkları yerler açığa çıkarılıp önemli liderleri öldürülene kadar devam ediyordu. İran’da kalan örgüt üyelerinin çoğu Kürt partilerine katılmıştır. Bir kısmı ise Avrupa’ya kaçmak zorunda kaldı. Humeyni’nin baskıları karşısında daha fazla direnemeyen Mücahitler bundan sonra Batı’da ve Irak’ta faaliyetlerine devam etmişlerdi. 81 77 Behrooz, a.g.e., s.130. 78 Beşiriye, İran’da …, s.30. Bu genel ilkeler, Mücahitlerin devrimden ekonomik, sosyal ve siyasi konulardaki beklentilerine ilişkin kapsamlı bir metin teşkil eden ve 4 Ocak 1979’da yayımlanan 18 maddelik bir bildiride ayrıntılı olarak yer alıyordu. Bkz. Zabih, Iran …, s.97-99 79 Beşiriye, İran’da …, s.30. 80 Keddie, Modern …, s.253. 81 1986’da Fransa hükümetinin ülkeyi terk etmeye zorlaması üzerine Mücahit liderliği Bağdat’a gitmişti. Keddie Modern …, s.253. 35 Devrim sürecinde ve devrimden sonraki mücadelelerinde ölen Mücahitlerin büyük çoğunluğu genç aydın kesimden oluşuyordu. Halkın Mücahitlerine, genç aydınlar arasında büyük bir teveccüh vardı. Örgütün üyelerinin çoğu merkez eyaletlerden, özellikle Isfahan, Fars ve Hemedan’dan gelen ve çoğu geleneksel orta sınıf (dindar tüccar, çarşı esnafı, ulema ve diğer) ailelere mensup gençlerdi.82 1.1.5.2. Ali Şeriati ve Radikal İslam Ali Şeriati 1960’lı yılların başlarında Fransa’da doktora öğrenimi gördüğü sırada öğrenci hareketlerine katılmış, Jean-Paul Sartre, Che Guevara ve Franz Fanon’u okuyarak Cezayir ve Küba devrimlerinden etkilenmiştir. İran’a 1965’te dönen Şeriati, radikal görüşleri nedeniyle öğretmenlik yapamayınca Tahran’da (Hüseyniye-i İrşad) konferanslar vermiş ve bu konferansları hem yazılı olarak hem de kasetlerle kısıtlı öğrenci kitlelerine yaymayı başarmıştır. Şeriati; siyaset, sosyal analiz ve dinî ilhamın bileşimiyle “solcu” ve “eylemci” bir İslam’ı canlandırmaya çalışıyordu. Onun fikirlerinde “Gerçek İslam’a” dönüş çabası bulunuyordu. Şeriati’ye göre; İslam sadece bir din değildi, o, sınıfsız ütopyaya doğru sürekli bir devrim yaşanan dinamik bir toplumu ifade eder. İslam’ın ve Şiiliğin temelinde; her türlü adaletsizliğe, baskıya ve bunların asıl kaynağı olan feodalizm, kapitalizm ve emperyalizme karşı direnen devrimci bir ruh vardı. İmam Ali ve İmam Hüseyin de zamanın zalimlerine karşı yürütmüş oldukları mücadeleler sonucunda şehitliğe ulaşmışlardı.83 Şeriati din adamlarına da eleştirmekteydi. O, din adamlarını; siyasal refleksleri olmayan, tepkisiz ve statükocu olduklarını dile getirmekteydi. Din adamlarının kitleleri “afyonlamak” için dini gerçek değerlerinden uzaklaştırarak dinin içini boşalttıklarını, dini bir dogmaya çevirdiklerini ve ulemanın bu ruhu anlayamadığını söylemekteydi. İmamların “Kızıl Şiiliği”nin yerine Safevi Hanedanı’nın “Kara Şiiliği”ni getirdiğini, dinî liderlerin (müctehid) İslam anlayışıyla din savaşçılarının (mücahid) İslam anlayışlarının farklı olduğunu ve bu iki anlayışı kesin çizgilerle birbirinden ayrılması gerektiğini savundu.84 Şeriati’nin savunduğu İslam anlayışı İslam halifelerinin İslam 82 Ayrıca, tümünün Şii ailelerden gelmesi ve çoğunlukla fen bilimleri öğrencileri olmaları da dikkat çekici bir durumdur. Abrahamian, Iran …, s.492. 83 Abrahamian, Modern..., s.189. 84 Abrahamian, Modern..., s.190. 36 anlayışı değil, sosyalizmin öncüsü olduğu savunan ve “Allaha ibadet eden Sosyalist” olarak adlandırılan Ebûzer El-Gaffârî’nin İslam anlayışıydı: “İslamiyet’e dönelim demek yeterli değildir. Bu tür bir ifadenin hiçbir manası yoktur. Hangi İslamiyet’e dönmek istediğimizi belirlemeliyiz. Ebûzer El-Gaffârî’nin mi yoksa Hükümdar Mervan’ın mı yaşadığı İslamiyet’e döneceğiz? Bunların ikisi de Müslümandır. Ne var ki aralarında dağlar kadar fark vardır. Birisi halifenin, sarayın ve hükümdarların hoşnut olmasını sağlayan bir Müslüman diğeri ise halkın, ezilmişlerin, sömürülmüşlerin hizmetinde olan bir Müslümandır. Ebu Zerr’in yaşadığı İslamiyet’in bizim için hedef olduğunu, sarayda yaşanan İslamiyet’i seçmediğimizi, aristokratik önceliklerle ve imtiyazlarla gölgelenmiş sınıf esasına dayalı bir toplum istemeyip, özgürce gelişen şuurlu bir toplum hedeflediğimizi; esarete, durgunluğa, atalete ve sükûta hayır dediğimizi açıkça belirtmeliyiz.”85 Şeriati’ye göre; din adamları İslam’ın gerçek mesajını halka iletmede yetersiz kaldığı için bu vazife aydınlara düşüyordu. İslam, mollalardan ve onların işbirlikçileri olan mülk sahiplerinin elinden kurtarılmalı, devrimci İslam’ın nitelikleri yeniden yorumlanmalıydı. Şeriati, görüşleri çerçevesinde İslam dinine ait olan kutsal terimlere modern siyasi literatürden, özellikle de Marksizm’den, anlamlar yükleyerek kavram devşiriyordu. Bu kavramlara örnek verecek olursak: “Ümmet” artık kesintisiz devrim içindeki dinamik toplum, “tevhid” toplumsal dayanışma, “imamet” karizmatik liderlik, “cihat” kurtuluş savaşı, “mücahit” devrim savaşçısı, “şehit” devrim kahramanı, “müstezefin” ezilenler anlamına geliyordu.86 Şeriati, Marksizm’in toplumsal analizlerinin faydalarını kabul ederek “halkoyuna dayanan fakat yönetilen” bir demokrasi niteliğine sahip İslami bir yönetimin kurulması gerektiğini savunuyordu.87 Şeriati’nin fikirleri; öncelikle radikal üniversite öğrencileri ve genç aydınlar olmak üzere kentli işçiler, göçmenler ve marjinal kesimler arasında büyük bir destek buldu. İran İslam Devrimi üzerindeki etkisiyle devrimci patlamaya doğrudan katkı sağladı. Şeriati’nin özellikle sosyal adalet söylemleri büyük etki oluşturdu. Dinî broşürcü ve duacıların yazılarında Şeriati’nin söylemlerinin büyük bir etkisi oldu.88 Devrim sürecinde en çok kullanılan “Her Yer Kerbela, Her Gün Aşura, Her Ay Muharrem” gibi birçok sloganın ilham kaynağı oldu.89 85 Alıntılayan Hüseyin Asaf, İran’da Devrim ve Karşı Devrim, İstanbul, Pınar Yayınları, 2009, s.141-142. 86 Abrahamian, Modern..., s.190. 87 Foran, a.g.e., s.81. 88 Arjomand, a.g.e., s.94. 89 Abrahamian, Modern …, s.190. 37 1.1.6. Marksist Hareket Ortadoğu’daki en köklü geçmişe sahip olan İran Marksist Hareketi; İran Komünist Partisi 1920’de İran da kurulmuştu. 1917’de Bakü’de kurulan komünist Adalet Fırkası’nın devamı olan bu partiler Bolşevizm etkisinde kurulmuşlardı. İranlı Marksistler yönetimi hiçbir zaman ele geçirememiş, ancak İran siyasetine önemli roller oynamışlardır. 90 İran’da toplumsal mücadelede yönlendirici etkiye sahip olurken, Marksist ideolojiden devşirilen kavramlarla İslamcı hareketin söylemlerine katkıda bulunup ideolojik ve siyasi örgütlenme açısından onların gelişmesine katkı sağlamışlardır. 1.1.6.1. İran Halkının Fedai Gerillaları Örgütü İran Halkın Fedai Gerillaları Örgütü (İHFGÖ) de silahlı mücadeleyi benimsemiş örgütlerden biridir. Örgüt, Ahmedzade-Puyan ve Cezeni-Zarifi olmak üzere, liderlerinin isimleri ile tanınan iki ayrı Marksist örgüt, Siyahkel Olayı olarak bilinen ilk gerilla eylemleri sonrasında birleşmiş ve Halkın Fedaileri adı altında kurulmuştur.91 Siyahkel eylemi askerî açıdan başarısız olmuştur ancak Halkın Fedaileri Örgütü için 8 yıl sürecek silahlı mücadele döneminin de başlangıcı olmuştur. Halkın Fedaileri Örgütü’ne göre, başta toprak reformu olmak üzere Şahın reformları İran’ı bağımlı hale getiriyordu ve kapitalist sistemin önünü açarak daha fazla dışarıya bağımlı hale getirmekteydi. Örgüte göre, devlet diktatörlüğü ve devletle yakından bağlantılı olan (komprador burjuvazi) bu kapitalist düzeni yıkmak için silahlı mücadeleye başlamak zorunluydu.92 Örgüt Siyahkel eyleminden sonra rejimin anti-gerilla propagandasına ve SAVAK’ın mücadelesine rağmen rejimin baskısında rolü olan asker, polis ya da sivil şahıslara yönelik suikastlar düzenlemiştir. Banka soygunları ve bombalama eylemleri ile kentlerde yoğun bir gerilla savaşı başlatmıştır. Örgüt; bu eylemler sırasında ve rejimim 90 Fred Halliday, “Iranian Left in international perspective”, Reformers and Revolutionaries in Modern Iran: New Perspectives on the Iranian left, Stephanie Cronin (Ed.), New York, RoutledgeCurzon, 2004, s.20. 91 Behrooz, a.g.e., s.104. Bu iki Marksist hücrenin liderleri, Bijen Cezeni, Hasan Ziya-Zarifi, Mesud Ahmedzade-Heravi ve Emir Perviz Puyandır. Bu Marksist hücrelerin oluşumu ve Siyahkel eyleminden önceki faaliyetleri için bkz. Abrahamian, Iran …, s.483-484; Behrooz, a.g.e., s.80-82. Örgütün kuruluş tarihiyle ilgili kesin bir bilgi bulunmamakla birlikte Ervand Abrahamian örgütün kuruluşunu Mart 1971 olarak belirtirken Maziar Behrooz Nisan 1971’de kurulduğunu belirtmektedir. 92 Maziar Behrooz, “The Iranian revolution and the legacy of the guerrilla movement”, Reformers and Revolutionaries in Modern Iran: New Perspectives on the Iranian left, Stephanie Cronin (Ed.), New York, RoutledgeCurzon, 2004, s.108. 38 baskıları sonucunda pek çok yönetici ve üyesi ölmesine rağmen, bu beş yıllık süre içerisinde küçük farklı gruplarla birleşip yeni üyeler kazanarak büyümeyi başarmıştır. 93 1977-1979 yılları arasında silahlı eylemlere devam etmekle birlikte rejime karşı broşür ve dergi yayımlamayı sürdürerek devrimin doruğa ulaştığı dönemlerde Şah rejimine ağır darbeler indirilmesinde önemli roller oynamıştır. Devrim sürecinde aktif mücadelesi ile İran halkı üzerinde elde ettiği olumlu izlenim, devrim sonrasındaki özgürlük ortamında yaygın halk desteğine dönüşüp örgütü prestijli bir toplumsal güç haline getirmiştir. 94 Böylece 1981 yılına kadar yeni rejim karşısındaki en büyük muhalif güçlerden biri olmuştur. 14 Şubat 1979’da kurulan geçici hükümete; kadınlara eşit hakların verilmesi, sanayi kollarının kamulaştırılması gibi istekler içeren bir talepler listesi veren Fedailer hareketi, 1979 Mart’ında yaşanan üç kriz karşısındaki tavırlarla ilgili olarak bazı sorunlar yaşamıştır. Bu üç krizden ilki kadınlar, ikincisi Kürtler, üçüncüsü ise Türkmenlerle İİC arasındaki anlaşmazlık ve çatışmalardı. Bu anlaşmazlıklarda Kürtler ve Türkmenlere destek vererek rejimle fiilî bir çatışmaya girmiş olan Fedailer, kadın protestoları karşısında demokratik hakları savunarak protestocuları desteklemişse de hiçbir somut adım atmayarak müdahalede bulunmamıştır. 95 Bu krizler ve devamında yaşanan uyuşmazlıklar ve fikir ayrılıkları daha sonra örgütü bölünmeye kadar götürecekti. Kasım 1979 ABD Büyükelçiliği işgali ve 1980’de yaşanan Türkmen sahra savaşları Fedailerin bölünme sürecini hızlandırmıştır. 96 Örgütün çoğunluğunu oluşturan muhafazakârlar İİC’yi antiemperyalist olarak görüyor ve uzlaşmayı istiyordu. Ancak örgütün içindeki radikal grup ise İİC’nin ilerici ve antiemperyalist olduğundan kuşku duyuyor ve İİC’ye karşı direnişi savunuyordu. Örgütün bölünmeye kadar geçen süre içerisinde radikal gurubun görüşleri ağır basmaktaydı. 1979’daki referandum boykot edildi, Kürt ayaklanmasına ve Türkmen Konseylerine destek verilmiştir. İİC-Türkmen Konseyleri çatışmasında örgüt üyesi dört üst düzey yöneticinin işkenceyle öldürülmüş bir şekilde cesetlerinin bulunması, örgüt içindeki radikal azınlık grubun İİC’ye yaklaşımını netleştirmiştir. Muhafazakârların 93 Abrahamian, Iran …, s.488. 94 Behrooz, a.g.e., s.129 95 Fedailer diğer gerilla örgütleri arasında en çok kadın militanı bulunan örgüttü. Ancak tüm diğer Marksist örgütler gibi kadınların protestosuna sınıf mücadelesi çerçevesinde bakışı, protestolara etkin destek verilmesini engelleyen bir unsurdu. Behrooz, a.g.e., s.190. 96 Behrooz, a.g.e., s.194. 39 yeterince tepki göstermemesi üzerine 1980 Haziran ayında radikal grup, Halkın Fedaileri Örgütü’nden ayrılmıştır. 97 “İran Halkın Fedaileri Gerillaları Örgütü” adını alan radikal azınlık grubu, çoğunluğu Fedaileri anti-emperyalist mücadelesinin temel ilkelerini reddedip Tudeh’e yaklaşmakla suçluyordu.98 Kısa bir süre sonra adından “gerilla” ibaresini çıkaran “İran Halkın Fedaileri Örgütü (Çoğunluk)” adını benimseyen Çoğunluk ise böylece silahlı mücadeleyi bırakmıştır. 1981 yılına gelindiğinde Halkın Fedaileri’nin tek meşru mirasçısı olduğunu iddia eden dört ayrı örgüt bulunuyordu. Bu parçalanma Fedailerin Marksist hareket içindeki hâkimiyetini kaybetmesine ve bu hareketin zayıflamasına yol açmıştır. 1981 krizi sonrasında Çoğunluk dışında diğer üç Fedai grubu İİC’ye şiddet yoluyla karşı koymak gerektiğini savunuyordu. Ancak bir yandan rejimin baskıları ve tutuklamaları bir yandan da kendi iç çatışmaları ile uğraşan Marksist örgütler giderek güç kaybetmiştir. 1986 yılında Çoğunluk dışındaki Fedai grupları dağılmıştır. 99 Tudeh ile ittifak kuran ve diğer Marksist grupların ezilmesinde rejimle iş birliği yapan Çoğunluk ise bunun karşılığında 1983 yılına kadar varlığını devam ettirmiş, ancak 1983 yılında rejim tarafından yasa dışı ilan edilmiştir. Örgüt de kadrolarını Sovyetler Birliği’ne kaydırarak yurt dışında varlık göstermeye başlamıştır. 100 1.1.6.2. Peykar İran İşçi Sınıfının Özgürlüğü Yolunda Mücadele Örgütü bilinen adıyla Peykar 1975 yılında İran Halkın Mücahitleri Örgütü’nden ayrılarak kurulmuştur. Marksizm’i kabul edip Stalinci-Maocu görüşleri benimsemiştir. 1979 yılında Maocu gruplarla birlikte Peykar adını almıştır. 101 1975-1977 yılları arasında önemli eylemler gerçekleştirmiştir. Devrim sürecinde 1976 yılına kadar silahlı mücadeleyi benimseyip birçok suikast düzenlemiştir. 1976 yılından sonra silahlı mücadeleyi bırakıp silahsız mücadeleye devam etmiştir. 102 Peykar, devrim sonrasında oluşan özgürlük ortamından yararlanıp yeniden örgütlenmeye çalışmıştır. Örgütün binlerce taraftarı bulunmaktaydı. 97 Behrooz, a.g.e.,s.195 98Azınlık örgütün orijinal ismini kullanmayı seçip Çoğunluğu Fedailerin temel ilkelerini terk etmekle suçlayarak kendilerini Fedailer hareketinin meşru devamı olarak gördüğünü belli ediyordu 99 Behrooz, a.g.e., s.203-207. 100 Behrooz, a.g.e., s.202. 101 Behrooz, a.g.e., s.209. 102 Behrooz, a.g.e., s.135. 40 1979 yılının Mayıs ayında diğer Maocu ve Marksist örgütleri bünyesinde toplamaya çalışsa da başarısız olmuştur. 103 Devrim sonrasında örgüt geçici hükümette yer alıp liberal İslamcılara sempatiyle yaklaşsa da kısa zaman içinde İİC’ye karşı çıkmıştır: İİC’nin yıkılıp yerine bir halk demokrasisinin kurulması gerektiğini savunmuştur. 104 Bu arada parti içi mücadeleler de devam ediyordu. Parti içi mücadelelerin devam ettiği 1981-1982 arasında rejimden ağır darbeler alan Peykar hareketinin önderlerinden Ruhani ve Sipasi’nin Şubat 1982’de yakalanması ile dağılmıştır. 105 103 Behrooz, a.g.e., s.210. 104 Behrooz, a.g.e., s.212. 105 Sipasi sorguda ölürken Ruhani rejimle işbirliği yaparak Peykar’ın kökünün kazınmasına yardımcı oldu. Behrooz, a.g.e., s.212 41 2. İKİNCİ BÖLÜM İRAN VE ARAP BAHARI 2.1. Arap Baharı Öncesi İran-Arap İlişkilerine Bakış İran 1.648.185 km’lik yüz ölçümü ile dünyanın en geniş ülkeleri sıralamasında on sekizinci sıradadır. Kuzeyde Azerbaycan, Ermenistan ve Türkmenistan; doğusunda Pakistan ve Afganistan; güneyde Basra ve Umman körfezleri; batıda ise Irak ve Türkiye ile komşudur. Hazar Denizi’nde 675 km, Umman Körfezi’nde 780 km, Basra Körfezi’nde ise 1250 km uzunluğunda sahil şeridine sahiptir. İran jeopolitik konumundan ötürü tarihin birçok döneminde bölge içinde ve dışında yer alan güçlerin ilgi odağı olmuştur. 106 Arap Baharı öncesi İran ve Arap ilişkilerine bakmadan önce Ortadoğu’nun içinde bulunduğu durumu ele almak, konunun anlaşılması açısından son derece önemlidir. Ortadoğu’nun tüm ülkeleri, İsrail hariç ya gelişmekte olan ya da az gelişmiş ülkeler kategorisindedir. Ekonomik anlamda bölgenin içinde bulunduğu durum Arap Baharı’ndan sonra içinden çıkılmaz bir hale gelerek içler acısı bir hale bürünmüştür. Bölgedeki yaşam şartları zorlaşmış ve bölge içindeki ekonomik dengeler alt üst olmuştur. Bölge yer altı kaynakları bakımından son derece zengin olmasına rağmen bu kaynaklar ülke insanı arasında dengeli bir şekilde dağılmamıştı. Bazı ülkeler çok ciddi yer altı kaynaklarına sahipken bazıları ise sahip değildi. Bu nedenle bölge ülkeleri içinde en önemli ilişkiler bu ekonomik dengeler üzerine kurulmuştur. Bölge ülkelerini politikalarını yön veren bir diğer husus ise etnik yapılar olmuştur. 107 1979 yılında meydana gelen İran İslam Devrimi’nden önce İran, dış politikasında birden farklı bir tutum içine girmiş bulunuyordu. Öyle ki bu dönem ABD’nin bölgedeki en büyük müttefiki İran oldu. Neredeyse tüm politikalar bu müttefiklik doğrultusunda oluşturulmaktaydı. Bu yüzden İran’ın başta Suudi Arabistan olmak üzere tüm Körfez ülkeleri ile ilişkileri de Batının bu ülkelere yaklaşımına paralel şekilde gelişmiş oldu. 1979 devriminin ardından değişen İran dış siyaseti farklı politikalara doğru evrilmeye 106 Soner Doğan, İran’ın Ortadoğu Siyaseti, Araştırma 74. İNSAMER, (Temmuz, 2018), 1. 107 Muhiddin Taşpınar, Arap Baharı ve Etkileri, (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Yeniyüzyıl Üniversitesi, 2019), 40. 42 başlamıştır. Bu politikalar bölgedeki Batı taraftarı devletler ile yeni kriz alanlarının ortaya çıkmasına neden olmuştur. 108 İran yönetim yapısı ve bu doğrultu da şekillenen dış politikası 1979 devrimi ile yeniden şekillenmiştir. Bu dönemde İran’ın dış politikasına yön veren ideolojik temellerin meydana gelmesinde Humeyni’nin rolü son derece büyük olmuştur. Humeyni özellikle Şii inanç temellerinde farklı bir ideolojik söylem ortaya çıkarmayı başarmış ve bu söylemleri ile de geniş halk kitlelerine tesir etmiştir. Bu doğrultuda İran’ın dış politikasını meydana getiren Şii inanç merkezli geliştirilen ideolojik söylem ve politikaların tesiri, son derece etkili olmuştur. Ancak, devrim ideolojisinin sadece Şii inancı tarafından şekillendirildiği ifade edilemez. Bu ideoloji çok uzun sürece yayılarak ortaya çıkan bir durum olarak kabul edilebilir. 109 1979 yılında meydana gelen İran İslam Devrimi ile beraber yeni rejimin kurucusu Humeyni, İran dış politikasını temelde iki ilke üzerine inşa etti. Bu ilkelerden birincisi, Batı ve Doğu ülkeleri ile değil sadece İslam Cumhuriyeti sloganı ile şekillenen bağlantısızlık politikasıdır. Ancak bu dönemde ABD ve özellikle Batı’dan uzak durulurken buna zıt olarak Sovyet Rusya, Japonya, Çin ve Batı Avrupa ülkeleri ile dostane bir dış politika güdülmüştü. Hatta bu dönemde Dağlık Karabağ sorununda Ermenistan ve Sovyet Rusya ile olan iş birliği geliştirilmiştir. Çeçenistan ve Doğu Türkistan sorununda ise Çin ve Rusya tarafında yer almaya başlamıştır. Aslında İran’ın bu politikası İslam Cumhuriyetleri sloganına ters ve çelişkili iken bölgede uyguladığı reel politika ile son derece uyumluydu. İran’ın belirlediği ikinci temel ilke ise Devrim İhracı yönünde olmuştur. Bu şekilde Şii Hilali ve Batı Asya İran’da meydana gelen İslam Devrimi’nin insanlara ilham veren bir model olduğu yönünde bir algı oluşturulmuştu. Komşu ülkelerde de bu tür devrimlerin başlaması için gerekli diplomatik ve mali desteklerin sağlanacağı ve Batı dünyasının Müslümanlar arasındaki birliği bozamayacağı dile getirilmiştir. 110 1979 yılında meydana gelen İslam Devrimi sadece İran’ı değil aslında Ortadoğu’nun bölgesel etkinliği sebebi ile Lübnan’dan başlayarak Afganistan’a kadar 108 Soner Doğan, a.g.e., 11. 109 Metehan Daşdemir, 1979 Devrimi Sonrası İran’ın Türkiye Politikası ve Arap Baharı Etkisi: Rekabet ve İşbirliği Etkisi, (Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 2017), 15. 110 Onur Okyar, “İran ve Arap Baharı: Çift Taraflı Aynadaki Asimetri mi?”, Uluslararası İlişkiler, Cilt 12, Sayı 45, (Bahar, 2015), 66. 43 olan tüm coğrafyayı etkisi altına almıştır. Meydana gelen İslam Devrimi’nin hemen ardından başlayan İran-Irak Savaşı günümüze kadar devam eden çatışmaların en büyük tetikleyicisi olmuştur. İslam Devrimi’nin yayılmasına engel olmak ve işgal edilen Arap topraklarını kurtarabilmek için Arap dünyası adına İran’a savaş açtığını ilan eden Irak ordusu, yaklaşık sekiz yıl süren savaş boyunca büyük bir başarı sağlayamamıştır. Her iki tarafın 1975 yılında imzalanan Cezayir Antlaşması’nı kabul etmeleri ile birlikte sekiz yıl süren savaş başladığı gibi sona ermek zorunda kalmıştır. Ancak Irak’ta yönetimi ele geçirip ABD’yi arkasına alan Saddam Hüseyin Eylül 1980’de parlamentoyu olağanüstü toplayarak yaptığı konuşmasında sınır ihlallerini bahane ederek Cezayir Antlaşması’nın imzalandığı dönemde zorla kabul ettirildiğini ve Şattü’l-Arap su yolunun Irak’a ait olması gerektiğini savunmuştur. Birkaç gün sonra da 22 Eylül 1980 de Cezayir Antlaşması’nı tek taraflı feshederek İran’a savaş açmıştır. Bu savaş sırasında hem Suriye yönetiminin hem de Kaddafi Libya’sının İran’ın safında yer almıştır. Her ne kadar bir Arap-İran savaşı şekline dönüşmediyse de birçok Arap ülkesi savaş boyunca açık açık Irak’ı desteklemiştir. Körfez ülkelerinin Saddam Hüseyin’e istisnasız olarak verdiği destek, İran ile Körfez ülkeleri arasında Şahlık İran’ın Birleşik Arap Emirlikleri’nin kendi hakları olduklarını ilan ettiği üç adayı işgal etmesi ile beraber bölgede meydana gelen güvensizlik ortamı iyice derinleşmiştir. 111 İran; Şiiliği yayma gayesi, büyüyen Fars milliyetçiliği ve Batı’ya karşı duyulan büyük düşmanlık gibi dış politika unsurları ile 1979 yılında meydana gelen İslam devriminden sonra Ortadoğu’da hem büyük bir nüfuz kurmak hem de lider konuma gelmek için dış politikada genellikle mezhep faktörünü hep ön planda tutmuştur. Devrim ile beraber iktidara gelen yeni rejimin en büyük gayesi, kendi dini ve ideolojik değerlerini öncelikle komşuları olmak üzere tüm Arap dünyasına yaymak olmuştur. Bunu anlamanın en kolay yolu İran’ın devrim ihracı çabalarına bakmaktır. İran’ın bu çabaları bölge içinde huzursuzluğa ve bir nevi soğuk bir savaşın yaşanmasına neden olmuştur. İran, ayrıca devrim ihracına karşılık kendi rejimini koruma amacındaki, Suudi Arabistan’ın başını çekmiş olduğu, Körfez ülkeleri ile Şii-Sünni kamplaşması yaşamaktadır. 112 111 Hakkı Uygur, İran ve Arap Baharı, Seta Analiz ( Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı), Sayı: 52, (2012), 5. 112 Emre Bayazıt, İran’ın Yumuşak Güç Geliştirme Gayretleri: İran-Suriye Bölgesel İttifakı ve Arap Sürecine Etkileri, (Yüksek Lisans Tezi, İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, 2018), 92. 44 1979 devrimin ilk yıllarından itibaren bölgesel problemlerde hep bir yönüyle etkisi bulunan İran, bu nedenle dış politikada Arap ülkelerinin yoğun tepkisine maruz kalmıştır. Devrimin Şii tarafından rahatsız olan ve kendi ülkelerinde yaşayan Şii nüfusun da bu durumdan etkileneceğinden endişe duyan bölgedeki birçok Arap yönetimi, İran karşısında ittifaklar kurmuştur. Ortadoğu siyaseti için kendine yeni bir alan belirleyen İran yönetimi; Irak, Suriye, Lübnan ve Yemen gibi Şiilerin doğrudan taraf olduğu eylemler neticesi ile nüfuz alanını sürekli olarak genişletip günümüzde Şii Hilali ismi ile bilinen bölgesel bir ittifak arayışına yönelmiştir. Bölgedeki kargaşa ve kaostan beslenen bu politikalar, İran’ı bölgede yaşayan Şiiler üzerinden yeni bir egemenlik ve nüfuz alanı kurduğu ithamlarına muhatap kılmıştır. 2003 yılında ABD’nin Irak’ı işgal etmesi İran’ın bölge coğrafyası içinde yeniden aktif ve bölgesel bir güç olarak ortaya çıkmasına neden olmuştur. Aslında İran’ın bu güce ulaşması sadece kendi yetenek ve çabaları ile değil, Batılı ülkelerin Ortadoğu’ya yönelik gerçekleştirmiş olduğu yeni politikalardır. 113 Şekil 1: İran’ın Sahip Olmuş Olduğu Nitelikler Kaynak: (Zencirli, 2019) 2.1.1. İran-Mısır İlişkileri Arap Baharı öncesi dönemde, İran ile Mısır arasında ilişkiler genel olarak inişli çıkışlı bir seyir izliyordu. Özellikle Kral Faruk zamanında iki kraliyet ailesi arasında 113 Doğan, age, 2-3. 45 kurulan evlilik bağının getirmiş olduğu akrabalığın etkisi çok fazla sürmemiş, Muhammet Rıza Pehlevi ve Fevziye’nin evliliklerinin sona ermesi İran-Mısır ilişkilerinin bozulmasına neden olmuştur. Bununla beraber iki ülke arasındaki ilişkiler Mısır’da Cemal Abdunnasır’ın yönetimde yer almasına kadar genel olarak olumlu bir çizgide ilerlemiştir. Ancak Nasır yönetimi ile birlikte Arap milliyetçiliğinin güçlenmesiyle birlikte ilişkilerde meydana gelen gerilmeler, 1960’lı yıllara gelindiğinde tamamen kesilmiştir. İran ile Mısır arasında kopan ilişkiler Enver Sedat’ın yönetime geçmesi ile beraber tekrar iyileşme sürecine girmiştir. İran, Enver Sedat döneminde 1973 Savaşı’nda Mısır’ın petrol ihtiyacının karşılamakla kalmayıp savaş sonrası Mısır’ın yeniden yapılandırılması için iki milyar dolar tutarında büyük bir mali yardımda bulunmuştur. Ancak düzelen bu ilişkiler fazla uzun sürmemiştir. Camp David Antlaşması’nın üstünden daha dört ay geçmeden İran’da ortaya çıkan devrim nedeni ile İran ile Mısır, İsrail ve Batı bloğu ülkeleri ilişkilerinde karşı saflarda yer almışlardır.114 Mısır’ın Arap dünyası içindeki rolünün son derece önemli olduğunun farkında olan İran Cumhurbaşkanı Ahmedinejad, Mısır ve İran arasındaki ilişkilerin gelişmesi için büyük çaba sarf etmiştir. 115 2007 tarihinde dönemin İran MGK Başkanı Ali Laricani, Kahire’ye bir ziyarette bulunarak ülkede üst düzey temaslarda bulunmuştur. Bu temasların ardından İran Meclis Başkanı Gulam-Ali Heddad, Adil İslam Ülkeleri Parlamentolar Birliği Toplantısı’na katılabilmek için Kahire’ye gitmiş ve Hüsnü Mübarek tarafından bizzat kabul edilmiştir. Bu ziyaret devrimden sonra İranlı yöneticiler tarafından Mısır’a gerçekleştirilen en üst düzey seyahat olma özelliğine sahip olurken çok kısa bir süre sonra Meclis Başkanı olan Ali Laricani bir kez daha Kahire’yi ziyaret etmiştir. Mısır ve İran arasındaki ilişkilerin olumlu bir seyir yakaladığı bu dönemde İran’da gösterime giren Enver Sedat’ın Halid İstanbuli tarafından öldürülmesini anlatan Firavun’un İdamı isimli belgesel Kahire yönetiminin sert tepkisine neden olmuştur. Ancak bu olumsuzluklara rağmen Ahmedinejad Mısır’a yakınlaşma yönündeki çabalarını devam ettirmiş ve 2009 yılının Aralık ayında temaslarda bulunmak üzere İran özel temsilcisi Hamid Bekai’yi Kahire’ye göndermiştir. Bu ziyaret sırasında Mısır ve İran arasında doğrudan uçak seferlerinin başlaması kararı alınmıştır. Karar uygulanamadan Arap Baharı süreci başladı ve Hüsnü Mübarek yönetimi devrilmiştir. 116 114 Uygur, age, 7. 115 Semir Yorulmaz, “Mısır-İran İlişiklerinin Mısır açısından değerlendirilmesi” https://www.orsam.org.tr/tr/misir-iran-iliskilerinin-misir-acisindan-degerlendirilmesi/ 116 Uygur, age, 8. 46 2.1.2. İran-Suriye İlişkileri İran ve Suriye arasındaki ilişkiler özellikle İran Devrimi’nin başından itibaren hep özel bir yere sahiptir. Bu ilişkilerin özel bir yere sahip olmasındaki en önemli nedenler, Suriye’nin bölgede oynamış olduğu rol ve İsrail’in karşısındaki konumundan kaynaklanmaktadır. Devrimden hemen önce İran’ın Suriye ile ilişkilerinden özellikle İran asıllı ancak Lübnanlı olan ünlü din adamı İmam Musa Sadr’ın varlığı çok önemli bir rol oynamıştır. Devrimden hemen önce Şah muhalifi İranlılar Musa Sadr vasıtasıyla Suriye yönetimi ile dostane ilişkiler kurmuşlardır. Hatta Filistin kamplarında silahlı eğitim almaya başlamışlardır. 1979 devriminden sonra İran ile Suriye arasındaki ilişkiler gittikçe gelişmiş ve zamanla bu ilişki stratejik iş birliği düzeyine ulaşmıştır. Suriye’de iktidarda olan Hafız Esad yönetimi laik konumuna ve Baas ideolojisine rağmen diğer tüm Arap ülkelerinden farklı olarak İran-Irak savaşında Tahran yönetimini desteklemiştir. İran da Suriye’nin kendisine karşı izlemiş olduğu bu dostane politikaya karşılık İran-Irak savaşı sürecinde Suriye de Müslüman Kardeşler liderliğinde meydana gelen ayaklanmaların, başta Hama olmak üzere, ülke genelinde sert bir şekilde bastırılmasına hiçbir tepki göstermemiştir. Suriye ise Camp David Antlaşması’yla kaybetmiş olduğu Mısır desteğini İran’dan aldığı destek ile telafi etmeye çalışmıştır. Bunun için de İran’ın Lübnan’daki Şiiler üzerinde etki ve nüfuzunu artırmasına göz yumarak karşılık vermiştir.117 1990’lı yıllara gelindiğinde İran ile Birleşik Arap Emirlikleri arasında tartışmalı olan üç ada konusunda Arap tezini desteklemeyi reddeden Suriye, tüm bölgesel konularda her seferinde İran ile ortak bir çizgiyi takip etmeyi seçmiştir. Bu dönemde artan petrol fiyatları ile büyük bir zenginliğe ulaşan İran da Suriye’deki ekonomik yatırımlarını arttırarak devam ettirmiştir. Bu dönemde Suriye, savaş döneminde Irak’ın kendine uygulayacağı olası yaptırımları düşünmeden, Irak’ın kendi toprakları üzerinden petrol ihraç etmesine imkân tanıyan boru hatlarını kapatmıştır. Doğu Bloku patentli silahları İran’a götürmek gibi hamleleriyle İran ile arasındaki ittifak bağlarını güçlendirmiştir. İran ise Suriye’nin bu tutumlarına karşılık olarak, bir kısmı karşılıksız olmak üzere hem petrol hem de para desteğinde bulunmuştur.118 117 Levent Demir, Arap Baharı Sonrası İran Dış Politikasında Vekâlet Savaşları: Irak-Suriye ve Yemen, (Yüksek Lisans Tezi, Ankara Hacı Bayram Üniversitesi, 2020), 71-72. 118 Bayazıt, age, 93. 47 Hafız Esad’ın 2000 yılında hayatını kaybetmesi ve yerine oğlu Beşar Esad’in geçmesi İran’da önce ihtiyatlı olarak karşılanmış ise de sonrasında İran ile Suriye arasındaki ilişkilerde herhangi bir sorun meydana gelmemiştir. Beşar Esad’ın Türkiye ile politikasını çok yakından takip eden İran, bu durum karşısında ortaya çıkabilecek olumsuzlukları giderebilmek amacıyla 2006 yılında Suriye ile Ortak Güvenlik Antlaşması imzalamıştır. 119 İran Suriye’yi bölgesel bir müttefik olarak görmektedir. Batı egemenliğine girmesini engelleyecek önemli bir role sahip olmasından dolayı Suriye’yi kaybetmesi aslında bölgede tek başına kalması anlamına gelmektedir. Aynı zamanda Suriye’nin kaybedilmesi İran için hem Suudi Arabistan hem de İsrail ile tek başına mücadele etmesine anlamına gelmektedir. Aslında bu durum; Suriye’nin başka bir devletin egemenliğine girmesi, İran’ın kendi toprakları içinde sıkışarak kendi sınırlarına çekilmesi, bu nedenle de İran savunma politikalarının çökmesi anlamına da gelmektedir. Yani İran’ın gütmüş olduğu Suriye politikası Şii reel politiği, Şii hilali ve bölgesel güç dinamiklerinin bir araya gelmesi ile oluşmaktadır. 120 2.1.3. İran-Suudi Arabistan İlişkileri İran ve Körfez ülkeleri arasındaki ilişkilerden ya da mücadelelerden bahsederken tartışma büyük ölçüde İran ve Suudi Arabistan arasındaki ilişkilerden oluşmaktadır. Yani İran ve Suudi Arabistan aslında Körfez ülkeleri içindeki siyasetin şekillenmesinde son derece önemli rol oynayan iki ülkedir. Bunun en önemli nedeni Suudi Arabistan’ın, Körfez bölgesi içinde yer alan İran için hem ekonomik hem de askerî açıdan son derece büyük bir tehdit oluşturan güç olmasıdır. Suudi Arabistan, İran’ın hem Körfez ülkeleri hem Arap dünyasındaki hem de İslam dünyasındaki büyük rakiplerini desteklemektedir. Buna karşılık İran da Suudi Arabistan’ın bölgedeki büyük müttefiklik kurduğu devletler ile arasını açıp onu yalnız bırakmaya iten politikalar izlemekteydi. 121 İran ile Suudi Arabistan arasında ilk ilişkiler 1930’lu yıllar itibari ile kurulmuş ve bu ilişki ilerleyen dönemlerde inişli çıkışlı bir grafik izlemiştir. 1946 yılında Suudi Arabistan’ın İranlı bir hacıyı idam etmesi ile kesilen ilişkiler yaklaşık iki yıl sonra Suudi 119 Uygur, age, 9. 120 Bayazıt, age, 94-95. 121 Yunus Bağırmaz, Arap Baharı Sürecinde İran ve Suudi Arabistan’ın Bahreyn’e yönelik politikaları, (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2020), 44. 48 Arabistan Kralının yeni İran Şahı Muhammed Rıza Pehlevi’ye yazmış olduğu mektupla yeniden kurulmuştur. 1955 yılına kadar süren iyi ilişkiler 1955 yılında kurulan Bağdat Paktı’nda kendisine yer verilmemesi Suudi Arabistan tarafından rahatsızlıkla karşılanmış ve ilişkiler bir süre gerilmiştir. Ancak tüm bunlara rağmen 1960 OPEC’in kurulması ve ardından Arap dünyasında yükselişe geçen Nasır hareketine karşı her iki ülkenin de duymuş olduğu ortak endişeler Suudi Arabistan ile İran’ı yakın ilişkiler kurma yoluna itmiştir. 122 1968 yılında İngiltere’nin bölgeden çekilmesiyle, Muhammed Rıza Şah yönetimindeki İran; 1979 yılında patlak verecek İslam devrimine kadar yaklaşık on bir yıllık süre boyunca, Suudi Arabistan ile olan anlaşmazlıkları görmezden gelen bir siyaset izlemiştir. Bu dönemde Kral Faysal ile Muhammed Rıza Şah arasındaki en büyük anlaşmazlıkların sebebi de hem Bahreyn hem de Ebu Musa ve Tunb adalarına yönelik ortaya atmış olduğu hak iddialarıdır. Anlaşmazlıkların bir diğer nedeni de İran’ın İsrail ile uzun zamandan beri devam eden ittifakı olmuştur. Tüm bu sorunların dışında iki ülke, bölgesel güvenliğin önemli bir kaynağı olan İslam karşıtlığı noktasında fikir ayrılığı yaşamaktaydı. Yaşanan tüm bu fikir anlaşmazlıklarına rağmen iki ülke, bölgedeki statükonun devam etmesi adına Sovyetler birliğinin bölgedeki faaliyetlerine karşı ortak bir tutum izleme yoluna gitmiştir.123 İran ve Suudi Arabistan arasındaki bu ilişkilerin temelinde ABD çok özel bir yere sahipti. İran ve Suudi Arabistan, ABD’nin Körfez bölgelerine yönelik uyguladığı güvenlik siyasetinin ikiz sütunu olarak adlandırılmıştır. Bu dostane ittifakların sonucunda Suudi Arabistan yönetimi, İran’da devrimin ilk belirtilerinin başlamasıyla tepkilerini ortaya koyarak gösteriştir. Birçok ülke gibi Suudi Arabistan’da 1979 yılındaki İran devrimini gerektiği şekilde önemsemiştir. Suudi Arabistan bölgedeki çalkantıların sebebi olarak Sovyetleri göstermiş, hatta Şahı överek tüm Arap ülkelerinin İran’ın yanında yer alması için çağrı yapmıştır. Ancak İran devriminin başarılı olması ve şahın devrilmesi ile bütün bölge, Şii İran da meydana gelen bu devrimin yankılarından etkilenmiştir. Yeni yönetimin Müslüman ülkelerin yönetimlerini; değersiz, çürümüş, gayri İslami ve yıkılmayı hak eden bir yönetim olarak 122 Uygur, age, 9-10. 123 Bağırmaz, age, 47-48. 49 değerlendirmesi, başta Suudi Arabistan olmak üzere birçok Arap ülkesini tedirgin etmeye başlamıştır. 124 İran ile Suudi Arabistan ilişkilerinde önemli gerginliklere sebep olan bir diğer olay ise 1987 yılındaki Hac ziyareti sırasında meydana gelen olaylardır. 1985 yılından itibaren Humeyni’nin desteğini alan Şiiler, Hac ibadetleri esnasında hem İsrail’i hem de ABD’yi protesto eden gösteri yürüyüşleri düzenlemişlerdir. Suudi Arabistan yönetimi, gösterilerden her ne kadar memnun olmasa da göstericilere müdahale etmemiştir. Fakat 1987 yılında meydana gelen gösteriler esnasında Suudi güvenlik güçleri ile İranlı hacılar arasında koordinasyon kurulamamış ve 402 hacı adayı öldürülmüştür. Her iki devlet birbirini suçlarken gerilim artmıştır. Suudi Arabistan yönetimi, 1988 yılından itibaren İran ile olan tüm diplomatik ilişkilerini keserek İran’daki elçiliklerini kapatmıştır. Bununla beraber hac ibadetini yerine getirmek isteyen İranlı hacılara vize vermeme kararı almıştır. Bu nedenle devrimin ilk on yılı Suudi Arabistan ile İran arasındaki ilişki gerilimliydi. 125 Ortadoğu’da mevcut siyaseti ve güç dengelerini değiştiren, Tahran-Riyad yönetimleri arasındaki ilişkiler üzerinde önemli sonuçları olan bir diğer önemli unsur 11 Eylül saldırıları olmuştur. 11 Eylül saldırıları hem Tahran yönetimini hem de Riyad yönetiminin güvenlik algılarını ve dış politikalarını yeniden gözden geçirecekleri bir dönemi de beraberinde getirmiştir. 11 Eylül saldırılarını izleyen dönemde önemli bir bölgesel kriz olan Afganistan ve Irak’ta mevcut hükümetin devrilmesi, Soğuk Savaş sonrası dönemde kurulmuş olan bölgesel güç dengelerinin değişmesine neden olmuştur. Bu durumun tabii bir sonucu olarak Tahran ve Riyad yönetimleri 1990’lı yıllarda büyük bir çaba sarf ederek ulaşmış oldukları yumuşama dönemini, geride bırakıp bölge içinde yeniden rekabet dönemine girmişlerdir. 11 Eylül saldırıları sonucu ortaya çıkan bölgesel faktörler, İran’ın lehine olan Tahran yönetiminin bölgede elinde bulundurduğu gücün artmasını sağlamış ve uluslararası kamuoyunda kabul gören durum olarak da kabul edilmiştir. Ortaya çıkan bu yeni durum; Riyad yönetiminin kendine yakın bir tehdit olarak gördüğü Tahran yönetimine karşı takındığı tutum ve davranışlarını değiştirmesini 124 Bağırmaz, age, 47-48. 125 Damla Kocatepe, “Suudi Arabistan-İran Rekabeti: Mezhep Görünümlü Çıkar Çatışması”, ANKASAM | Bölgesel Araştırmalar Dergisi, 1 (2), 67-101. 50 sağlamıştır. Bu durum bölgede hem rekabetin hem de güvensizliğin yaşandığı yeni bir dönemin kapılarını aralamıştır. 126 İran Devrimi’nin en önemli mesajlarından biri monarşi karşıtlığı olmuştur. Suudi Arabistan’ın İran Devriminden rahatsız olmasının sebebi de budur. Ayrıca Şiilerde görülen Vahhabilik karşıtlığı, Batılı ülkeler ile geliştirilen güçlü ilişkilere tepki vermesi de Suudi Arabistan’ı devrim konusunda son derece rahatsız etmiştir. Vahhabiliğin Şii karşıtı söylemleri, Mekke’de hac ibadeti sırasında İranlı hacıların kutsal topraklarda sergilemiş olduğu tavırlar, bu hac olaylarının Suudi Arabistan’da ortaya çıkardığı tecrübe, Suudi Arabistan’ın ABD ile beraber askeri ve ekonomik alanda kurmuş olduğu ilişkiler ve bu durumun İran’da oluşturmuş olduğu tepkiler, her iki ülkenin de birbirlerine karşı hem uzak hem de tedbirli olmalarının en önemli nedeni olmuştur.127 2.1.4. İran-Irak ilişkileri İran-Irak ilişkileri Soğuk Savaş boyunca sürekli gergin bir şekilde ilerledi. 1969’da ABD’nin desteğini alan İran Şahı; İran ve Irak için önemli bir su yolu olan ve 1937 yılı İran-Irak sınır antlaşması ile Irak’a verilen Şattü’l-Arap’ı geri almak istedi. Bu amacını gerçekleştirmek için, gövde gösterisi olarak gemilerini bölgeye göndermesi üzerine iki ülke arasında 1970 yılında diplomatik ilişkiler kesildi. 1973 yılında diplomatik ilişkiler tekrar kuruldu ve 1975’te Cezayir’de bir antlaşma imzalandı. Bu antlaşmaya göre İran-Irak arasındaki sınır, su yolunun en derin noktasından geçmekteydi. Ayrıca İran, Irak’taki Kürt hareketlerini Irak merkezi hükûmetine karşı desteklemeyeceğini taahhüt ediyordu. Ancak 1971 yılında iki ülke arasında silahlı çatışmalar sırasında İran; Körfez adalarını ele geçirdi ve İran’ın bu adalardan çekilmemesi iki ülke arasındaki ilişkileri olumsuz etkiledi. 128 Irak ve İran arasında ilişkilerin gerilmesine neden olan olaylardan en önemlisi 1980 yılında İran Devriminin yıl dönümü dolayısıyla Tarık Aziz’e suikast girişimi ve Müstansiriyah Üniversitesi’ne saldırısıdır. Irak Dışişleri bakanı, bu olayların Humeyni’nin emriyle gerçekleştiğini ve Irak hükümetinin yıkılması için organize edildiğini ileri sürmüştür. Bu olay üzerine Iraklı Şii lider Ayetullah Muhammed Bekir 126 İsmail Akdoğan, Arap Baharının İran-Suudi Arabistan İlişkileri Üzerindeki Etkisi, Sakarya Üniversitesi Ortadoğu Çalışmaları Merkezi, Ortadoğu Yıllığı, (2012), 466-467. 127 Bayazıt, age, 51. 128 Oral Sander, Siyasi Tarih 1918 – 1994, İmge Kitabevi 13 Baskı, s. 559-563 51 El-Sadr ile kız kardeşi Bindu Huda Sadr 5 Nisan 1980 tarihinde yakalanarak Bağdat’a götürüldü. 8 Nisan 1980 tarihinde Saddam Hüseyin’in emriyle idam edilmeleri üzerine iki ülke arasındaki ilişkiler daha da gerginleşti.129 İran’da devrim sonrasında ordudaki yüksek rütbeli subayları tasfiye etmesi ve Rehineler Krizi olayıyla ABD’nin ve Batı’nın düşmanlığını üzerine çeken İran, güçsüz durumda olduğu izlenimi Irak tarafında görüldü. İran’ın iki ülke arasında anlaşmazlık konusu olan bölgeden askerlerini çekmemesi üzerine, 22 Eylül 1980’de Irak ordusu Saddam Hüseyin’in emriyle sınırı geçti. Irak, 16 Eylül’de Şattü’l-Arap Antlaşmasını feshettiğini açıkladı. Savaşın ilk zamanları; Irak baskın avantajını korurken, zamanla İran’ın direnişinin artması ile savaş, karşılıklı yıpratma sürecine girmiş oldu. Saddam’ın amacı: İran devriminin kendi ülkesindeki etkilerini sınırlamak, 1975’te imzaladığı Cezayir anlaşması ile İran’a bıraktığı toprakları geri almak, Şattü’lArap bölgesindeki denetimi ele geçirmek, Irak’taki Kürtler üzerinde hakimiyet kurmak, Kuzistan bölgesindeki Arapların özgürlüklerini kazanarak bu şekilde İran’ın bu bölgede bulunan zengin petrol alanlarından mahrum kalmasını sağlamaktır. Saddam Hüseyin bu amaçları doğrultusunda İran ile sekiz yıl savaşmış; ancak savaşın sonunda bir netice elde edememiştir.130 İran’ın devrim ihracı politikasının hedefinde öncelikle Körfez bölgesindeki yoğun Şii nüfuslu ülkeler vardı. İran İslam Devrimi’nin, İran’da hızlı bir şekilde yayılması sonucunda İslamcıların devrim ihracı düşüncesi, başta Şii gruplar daha sonra diğer Müslümanlar üzerinde de aynı hızla gelişeceği zannıyla hareket ettiler.131 İran-Irak savaşında İran, 1987’de Irak’ın Basra kenti yakınlarına kadar ilerledi; ancak Suriye ve Libya’nın İran’a olan desteğini çekmesi ve Batılı devletlerin İran’a karşı katı bir duruş sergilemesi İran’ın yalnız kalmasına neden olmuştur. İki devlet arasındaki anlaşmazlığın sona ermesi için, ateşkes yapılmasını öngören 598 sayılı BMGK kararı 27 Temmuz 1987’de alınmış, İran ve Irak’ı savaş öncesi sınırlarına çekilmeyi kabul etmiştir.132 129 Arı, a.g.e., s.544 130 Arı, a.g.e., s.548 131 Ali Rıza Akıncı, Devrim Sonrası İran Dış Politikası, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2005 s:28. 132 Oral Sander, Türk-Amerikan İlişkileri 1947-1964, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1979, s.503 52 Irak ordusu, 22 Eylül 1980’de ani bir müdahale ile İran’ın batı kesimini işgal etmiştir. Ancak savaşın nedeni olarak görülen anlaşmazlıkların çözümüne dair bilgi, 1988 Ağustos’ta yapılan ateşkeste yer verilmemiştir. Saddam, Körfez Krizi ortamında İran’ın tarafsız kalması için 15 Eylül 1990’da İran’ın istediği şartlarda İran ile barış yapmayı teklif etmiştir. Saddam Hüseyin bu yolla Batı ve Batı’nın Arap müttefiklerine karşı İslami bir cephe oluşturma gayretine girmiş ancak bir sonuç alamamıştır. Amerika’nın Irak müdahalesi sonrasında bölgede en karlı çıkan ülkelerin başında İran gelmektedir. Bunun en önemli sebebi; İran’ın yıllarca desteklediği Kürt ve Şii partilerin Irak Yönetiminde söz sahibi olmasıdır. Bu sayede Irak ve İran arasında iyi ilişkiler kurulmuş, iktisadi ve siyasi ilişkilerde önemli gelişmeler sağlanmıştır. 2011 Aralık ayında ABD askerlerinin Irak’tan çekilme takviminin açıklanmasından sonra İran-Irak ilişkileri daha da gelişmeye başlamış, savunma ve güvenlik alanlarında iş birliği sağlanmıştır. Irak’ın bölgesel politikalarda İran İle aynı çizgide buluşmasının en önemli sebebi Şii jeopolitiğine dayanmaktadır. İran ve Irak yakınlaşmasının üç tane önemli nedeni bulunmaktadır. Birincisi, Kürt ve Şii partilerin Irak yönetiminde etkin bir rol almasıdır. İkincisi, Irak’ın yeniden inşası sürecinde konumlarını sağlamlaştırmak ve siyasi kazanımlarını kalıcı hale getirmek için Şii ve Kürt partilerin dış destek arayışlarıdır. Üçüncüsü ise bölge ülkelerinin Şii ve Kürt partilerine karşı takınmış oldukları olumsuz tavırları nedeniyle Şii ve Kürt partileri, İran ile iyi geçinmek zorunda bırakmıştır.133 2.2. Yasemin Devrimi ve Arap Baharı 2.2.1. Yasemin Devrimi’nden Arap Baharı’na Geçiş Kuzey Afrika ve Ortadoğu Bölgelerinin kesiştiği bir noktada bulunan Tunus hem jeopolitik hem de jeostratejik bakımdan son derece önemli bir yerdedir. Bulunmuş olduğu konum itibari ile de Yasemin Devrimi’nin diğer Arap ülkelerine daha kolay ve hızlı bir şekilde yayılmasını sağlamıştır. Tunus, Kuzey Afrika ülkeleri içinde hem sahip olduğu modern devlet yapısı hem sosyal, ekonomik ve sosyopolitik problemlerine rağmen birçok kişiye göre aslında bölgenin en istikrarlı ülkelerinden biri olarak sayılabilirdi. Bu yapısına rağmen tüm Arap coğrafyasının siyasi yapısını değiştirecek toplumsal hareketlerin başlangıç noktası olmuştur. Yasemin Devrimi adı verilen 133 Bayram Sinkaya, Amerikan Askerlerinin Çekilmesinden Sonra Irak-İran İlişkileri, SETA Rapor, 9 Mayıs 2013 (www setav.org) 53 olayların fitilini ateşleyecek olan olaylar aslında; uzun dönemli problemlerin, yönetimlere karşı duyulan memnuniyetsizliklerine karşı bir tepki olarak ortaya çıkmış ve toplum içinde bahsi geçen sebepler ışığında kısa sürede yayılma imkânı bulmuştur. 134 Ekim 1987’de Tunus’un ikinci devlet başkanı olarak göreve gelen Zeynel Abidin Bin Ali Başbakan olarak görev yapmıştır. Tunus’un kurucu devlet başkanı olan Habib Burgiba’nın yaş sınırı ve sağlık durumu itibariyle görevini yerine getiremeyecek olması iddialarıyla başlatılan kansız bir darbe sonucu, 7 Kasım 1987’de göreve gelen Zeynel Bin Ali, ayaklanmaların başlayacağı tarihe kadar Tunus’ta devlet başkanı olarak görev yapmıştır. Burgiba’ya nazaran daha demokratik bir yönetim vaadi ile göreve gelen Bin Ali, her anlamda özgürlüğün de sinyallerini vermiştir. Ancak Bin Ali yönetiminin liberalleşme çabası sürdürülebilir bir politikaya dönüşmemiştir. Ayrıca Bin Ali’nin bizzat başlatmış olduğu, en fazla üç dönem seçilme şartını değiştirmesi ve başkanlığını korumaya devam etmesi, sürecin sonunda hem sosyal hem ekonomik hem de siyasi krizleri beraberinde getirmiştir. 135 Devlet başkanı Bin Ali ve ailesinin Tunus halkının vergi gelirleri ile çok rahat bir hayat yaşaması, ülkedeki halkın büyük bir kesiminin ise işsizlik ve yoksulluk ile mücadele etmesi ve bu durumun uluslararası basında da geniş yer bulması tepkileri daha da ayyuka çıkarmıştır. 17 Aralık 2010 tarihinde Bouazizi’nin başlatmış olduğu ilk protesto, yaklaşık on gün sonra Tunus’ta çok büyük bir kalabalığın kitlesel protestolarına dönüşmüştür. 4 Ocak 2011 tarihinde Bouazizi’nin hayatını kaybetmesi üzerine protestoların şiddeti ve yoğunluğu artmış, kısa süre içinde başlayan bu protestolar tüm ülke geneline yayılarak yönetime karşı sistematik bir harekete dönüşmüştür. 136 17 Aralık 2010 tarihinde işsiz bir genç olan Bouazizi’nin kendi bireysel çabaları ile başlatmış olduğu bu protesto eylemi kısa sürede tüm ülke geneline yayılarak rejim karşıtı kitlesel bir ayaklanma şeklini almış ve tam 23 yıldır iktidarı elinde bulunduran devlet başkanı Bin Ali’nin görevinden ayrılmasıyla sona ermiştir. Yasemin Devrimi olarak nitelendirilen bu halk ayaklanması başta Mısır ve Libya gibi ülkelerde bulunan 134 Sayın, age, 106. 135 Didem Doğanyılmaz Duman, Yasemin Devrimi, Kimlik ve Demokratikleşme: Tunus’ta Din ve Kimlik Algısı Üzerine Bir İnceleme, . Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi, 11(2), (2020), 310-314. 136 Doğanyılmaz, age, 315. 54 ve aynı sıkıntıları yaşayan halk kesimlerini de harekete geçirerek tüm Ortadoğu ve Kuzey Afrika’yı etkisi altına almıştır. Bu nedenle Tunus, Arap Baharı’nın başlangıç noktası olarak kabul edilmektedir. 137 2.2.2. Arap Baharı Arap Baharı kavramı ilk kez Foreign Policy isimli bir dergide ABD’li siyaset bilimci March Lynch tarafından kullanılmıştır. Arap Baharı süreci kendi içerisinde şiddet eylemleri barındıran bir hareketi ihtiva ederken, aynı zamanda şiddete yönelik bir protesto ve iç savaş sürecini de beraberinde getirmiştir. Arap Baharı olarak isimlendirilen sürede birçok Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkesinde halk tarafından ortaya çıkarılan bu ayaklanmalar bazı ülkelerde, daha kolay ve basit bir şekilde atlatılmıştır. Ancak bu durum bazı ülkelerde iç savaşlara kadar uzanan çok ciddi boyutlara ulaşmıştır. 138 Arap Baharı kavramını tanımlamak gerekirse: Arap Baharı, Arap dünyasında baskıcı ve otoriter yönetimlere karşı son dönemde meydana gelen farklı ölçülerdeki halk hareketlerini ifade etmek ve süreci bir demokratikleşme dalgası olarak olumlu manada tanımlamak maksadıyla kullanılan anonim bir kavramdır.139 Ortadoğu, Tunus’ta 17 Aralık 2010 tarihinde bir seyyar satıcının kendini ateşe vermesi ile başladığı öne sürülen ve Arap Baharı adı verilen yeni bir döneme giriş yapmıştır. Özünde daha fazla özgürlük isteği bulunduran bu hareket, aslında baskıcı ve otoriter rejimlere karşı yıllar boyunca sessiz kalan ve ezilen halkların bir başkaldırısı olarak kabul edilmiştir. Halen devam eden bu süreçte bazı ülkelerde hükümet devrilmiş ya da değişmiş, bazı ülkelerde silahlı çatışmalara dönüşmüş, bazı ülkelerde ise daha küçük çatışma ve protestoların yaşanması ile sonuçlanmıştır. 140 Arap Baharı süresince yoğun bir şekilde devam eden halk hareketleri sadece Tunus ile sınırlı kalmamış, başta Kuzey Afrika ülkeleri olmak üzere birçok Ortadoğu ülkesine de sıçramıştır. 17 Aralık günü Tunus’ta başlayan gösteriler, 28 Aralık 2010 137 Konur Alp Koçuk, Yasemin Devrimi’nden: Arap Baharı’na Tunus, Yasama Dergisi, 23. 138 Yusuf Sayın, “Arap Baharı ve Tunus’un Yasemin Devrimi’ni Yeniden Anlamak”, Uluslararası Siyaset ve Güvenlik Dergisi, (2019), 105 139 Davut Buzkıran, Hüseyin Kutbay “Arap Baharının Türkiye’ye Olan Ekonomik Ve Sosyal Etkileri”. Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, Sayı:5(1), (2013), 149. 140 Beytullah Sürücü, Suriye İç Savaşında İran’ın Rolü: Şiiliğin Etkisi, (Yüksek Lisans Tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, 2020), 23. 55 tarihinde Cezayir’e, 12 Ocak 2011’de Lübnan’a, 14 Ocak’ta Ürdün’e, 17-18 Ocak’ta Yemen’e, 21 Ocak’ta Suudi Arabistan’a, 25 Ocak’ta Mısır’a, 26 Ocak’ta Suriye’ye, 30 Ocak’ta Fas’a, 14 Şubat’ta Bahreyn ve İran’a, 17 Şubat’ta Libya’ya sıçramış ve kısa süre içinde hem Afrika hem de Ortadoğu topraklarında büyük halk hareketlerine sahne olmuştur. Tunus’ta meydana gelen ekonomik ve siyasi talepler ile ortaya çıkan süreç devlet başkanı Zeynel Abidin Bin Ali’nin devrilmesi ile sonuçlanınca buna benzer gelişmelerin diğer ülkelerde yaşanabileceği umudu artmıştır. 141 Arap Baharı sürecinde barışçıl ve çatışmasız bir süreç yaşayan tek ülke Tunus oldu. Hatta Tunus demokratik anlamda dönüşüm yaşayan tek ülke oldu. Tunus’un hemen ardından Mısır’da 25 Ocak 2011 tarihinde başlayan gösteriler Mısır Devlet Başkanı Hüsnü Mübarek rejiminin devrilmesine neden oldu. Mısır’ın, bu süreç sonunda gerçekleştirmiş olduğu sıkıntılı seçim sürecinde yakalamış olduğu demokratik dönüşümü çok uzun ömürlü olamadı. 2011 yılının Kasım aylarında yapılan seçimlerde Müslüman Kardeşler Hareketi seçimleri kazanırken, 2012 Haziran ayında yapılan seçimleri ise Muhammet Mursi kazanarak Mısır Cumhurbaşkanlığına gelmiştir. Ancak yapılan seçim sonuçlarına rağmen uzun aylar boyunca sağlanamayan uzlaşma ortamı 3 Temmuz 2013 tarihinde General Sisi’nin darbe hareketi sonrası yeniden otoriter bir yönetime çevrildi. Kendine karşı yapılan protestoları çok sert ve kanlı bir şekilde bastıran Sisi, cumhurbaşkanlığı koltuğunu devralarak bir anlamda eski rejimin devamını aynen tekrar etmiş oldu. Arap Baharı’nın Libya ayağı ise 15 Şubat 2011 tarihinde başladı. 40 yılı aşkın bir süredir iktidarı elinde tutan Kaddafi’nin halk ayaklanmalarına karşılık diğer yönetimlerden farklı bir tutum sergilemesi, BM Güvenlik Konseyinin 17 Mart 2011 tarihinde almış olduğu uluslararası müdahalenin tamamı ile önündeki engelleri kaldırmıştır. Yapılan müdahale sonrasında Kaddafi’ye bağlı askeri birlikler, yapılan hava saldırıları ile püskürtülerek muhalif güçlerin gücü de arttırılmış oldu. Kaddafi’nin Libya’daki muhalif güçler tarafından öldürülmesi ile ortadan kalkan monarşi yönetimi, yerini çok başlı ve tamamen istikrarsız ve güvensiz bir yönetim ortamına bıraktı. Yemen’de ise tüm Arap ülkelerinde olduğu gibi 2011 Ocak ayında başlayan gösteriler birçok bölgede silahlı çatışmalara dönüşmüş ve yaklaşık 30 yıldır yönetimi elinde tutan Salih’in görevini bırakmasıyla tamamı ile yeni bir boyuta ulaşmıştır. Yemen’de devam eden iktidar mücadeleleri, Suriye’de olduğu gibi tamamen 141 Demir, age, 51-52. 56 şiddet ile sürdürülmektedir. Kurulan yeni yönetime karşı büyük bir muhalefet gösteren Husiler’in, 2015 Mart ayında başkent Sana’yı kendi kontrolleri altına almaları ve devamında yaşanan süreç hem aşiret hem mezhep eksenli bir yönetimin varlığına dönüştü. Bu durum da, kısa süre içinde Suudi Arabistan- İran mücadelesine evrilmiş oldu. Arap Baharın en dramatik boyutu ise Suriye’de yaşandı. 15 Mart 2011 tarihinde başlayan gösteriler kısa sürede iç savaşa dönüştü. 500 binden daha fazla insanın ölümüne, yaklaşık 5 milyondan fazla insanın da mülteci durumuna düşmesine neden oldu. 142 Arap Baharı’nın nedenleri içinde belki de en önemlisi, bölge halklarının yaşamış olduğu ekonomik zorluklar ve halkların demokrasi talepleridir. Arap Baharı’nın yaşandığı ülkelerin en göze çarpan özellikleri arasında; gelir dağılımında yaşanan dengesizlikler, fakirlikler, yolsuzluklar, önemini yitirmiş yönetim sistemleridir. Bunların yanında yönetimlerin babadan oğula geçmesi, halkın ülke yönetiminde söz sahibi olmaması sorunun diğer önemli bir ayağını teşkil etmektedir. Tunus ve Mısır’da gençler arasında yaşanan yüksek işsizlik, gerilimlerin ana nedeni olmuştur. Fas, Suriye, Tunus, Mısır ve Yemen gibi ülkeler doğal kaynaklar itibari ile son derece zengin olmalarına rağmen aslında görece olarak fakir ülkelerdir. 2008 yılında meydana gelen ekonomik krizin de etkisiyle büyük oranlarda gelir kaybı yaşayan bu ülkelerin, krizin etkilerini azaltmak için gıda ve enerji fiyatlarını yükseltmesi insanlar arasında meydana gelen huzursuzluğu daha da artırmıştır. Suudi Arabistan, Cezayir ve Libya gibi ülkeler, doğal kaynaklar bakımından son derece zengin olmasına karşın bu kaynaklardan sağlanan gelirlerin yönetime yakın kişiler arasında paylaştırılması ve halkın hakkı olan bu kaynaklardan mahrum kalması; buna bağlı olarak eğitim, sağlık ve alt yapı hizmetlerinden yeterince faydalanamamaları bu bölgede yaşayan insanların mevcut yönetimlere karşı tepki göstermelerine neden olmuştur. 143 Arap Baharı’nın en önemli nedenlerinden biri de Ortadoğu’da hâkim olan otoriteler ve totaliter rejimlerdir. Bahsi geçen bu rejimler bölgelerin demokratik olmayan rejimler tarafından idare edilmesine ve iktidarların genel olarak tek bir aileye dayalı olmasından kaynaklandığı için bu bölgelerde hem siyasi katılım az olmakta hem de 142 Soner Karagül, “Orta Doğu’da İttifak İlişkilerindeki Dönüşüm: Arap Baharı Sonrası Kırılgan İttifaklar”, Üsküdar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 5, (2017), 279-281. 143 İsmet Göçer, Sertan Çınar, “Arap Baharı’nın Nedenleri, Uluslararası İlişkiler Boyutu ve Türkiye’nin Dış Ticaret ve Turizm Gelirlerine Etkileri", KAÜ İİBF Dergisi, 6(10), (2015), 54. 57 baskıcı rejimler büyük bir rol oynamaktadır. Uzun yıllar boyunca antidemokratik yönetim biçimleri ile idare edilen ve birçok konuda hakları yenilen bölge halklarının bu baskılara dayanamayıp ayaklanmaları sonucunda Arap Baharı süreci ortaya çıkmıştır. Aslında Arap Baharı sürecinde halkın tek istemiş olduğu şey demokratik rejimler ile yönetilmek olmuştur. Halkın en önemli istekleri diktatörlerin devrilmesi, otoriter ve totaliter rejimlerin yıkılması, siyasi alanda yapılan yolsuzlukların önlenmesi ve seçimlerin adil şekilde yapılması olmuştur. Bölge halklarının yönetimin meşruiyetini tanımaması, Arap Baharı sürecini içinden çıkılmaz bir hal almasına neden olmuştur. 144 Kışlakçı, Tunus’ta başlayan ve kısa sürede birçok Arap coğrafyasına sıçrayan Arap halklarını isyana sürükleyen Arap Baharı’nın nedenlerini dört başlık altında toplamıştır; 145 1. Siyasal Sebepler: Yöneticilerin söylemiş olduğu sözler ile eylemlerinin uyuşmaması, yurt içinde sorunları olan bölgelerin göz ardı edilmesi, gençlerin siyasetin dışında tutulması, başta bulunan yöneticilerin ömür boyu iktidarda kalma hırsları, yapılması gereken reformların yapılmaması, babadan oğula saltanat yönetimleri, yapılan seçimlerin şeffaf olmaması, yurt içindeki muhalefetin siyaset dışına itilmesi, halkın yapmış olduğu en küçük protestolarda bile çok sert müdahalelerde bulunulması, tek parti iktidarının hüküm sürdürdüğü göstermelik çok partili sistemler, siyaset ve ticaretin birlikte yürütülmesi, özellikle iş adamlarının siyasette çok etkili olması. 2. Toplumsal Sebepler: Toplum içinde meydana gelen haksızlıklar, toplum içinde bulunan sınıflar arasındaki ekonomik uçurumlar, işsizlik, rüşvet, idari ve ekonomik alanda yaşanan yolsuzluklar, orta tabakanın erimesi, işkence ve zulümlerin çoğalması, sosyal adaletin kaybolması. 3. Ekonomik Sebepler: İnsanların yaşam şartlarının gittikçe düşmesi, yüksek vergi oranları, kamuya ayrılan harcamaların kesintiye uğraması, sosyal devletin kaybolması. 4. Dış Sebepler: Hem uluslararası hem de bölgesel alanda meydana gelen değişimler, medya ve iletişim alanında meydana gelen değişmeler, uluslararası STK’ların aktif rolleri. 144 Taşpınar, age, 73. 145 Turan Kışlakçı, Arap Baharı, (İstanbul,: Mana Yayınları), 2013, 94-95. 58 İç savaş yaşanma ihtimali en yüksek olan bölgeler, genellikle azınlıkların ve farklı etnik unsurların bir arada yaşadığı ülkelerdir. Bu durum aslında tam da Ortadoğu coğrafyasını ifade eden bir durumdur. Ortadoğu ülkelerinin birçoğu farklı dini etnik yapıyı bünyesinde taşıyan devletlerin bir araya gelmesi ile oluşmuş bir coğrafyadır. Bu nedenle Arap Baharı’nın tam da bu coğrafyada ortaya çıkmasının en önemli nedeni için bu etnik çeşitlilikten de bahsedilebilir. Fitili Tunus’ta ateşlenen bu ayaklanmaların neticesinde ortaya nasıl bir yönetimin çıkacağı ile ilgili olan tartışmalar yükselmeye başladığında, aslında eski monarşik yönetim ile aynı doğrultuda bir yönetimin olmayacağı görüşü daha yaygındı. Farklı bir bakış açısına göre ise Arap Baharı, arzulanan Ortadoğu sisteminin çökmesi nedeni ile ortaya çıkan bir durumdur. Arap Baharı’nın teokratik arka planına baktığımızda ise aslında bu sürecin sömürge imparatorluklarının çözülmesi sonucu kurulan bölgesel sistemlerin işlevlerini yitirmesi, farklı ve yeni bir döneme kapı aralaması anlamına gelen sömürge sonrası düzenin çöküşü olarak ifade edilmiştir. 146 Arap Baharı süreci her ülkede farklı etkiler bırakacak şekilde yaşanmıştır. Özellikle Arap Baharı süreci Ortadoğu içerisinde Mısır ve Suriye açısından daha farklı bir anlam taşımaktadır. Bunun en önemli nedeni Suriye ve Mısır’ın Ortadoğu ülkeleri içinde son derece kilit bir konuma sahip olmasıdır. Aslında Ortadoğu’da “Mısır olmadan savaş, Suriye olmadan barış olmaz” sözü bu durumu anlatmak için verilebilecek en güzel örnektir. 147 Özellikle Mısır bu bölge içinde Batı ve Doğu’yu birbirine bağlayan coğrafi konumu itibari ile Arap dünyasına liderlik edebilme özelliğine sahip son derece önemli bir ülkedir. Suriye ise; bölgede varlığını devam ettiren terör örgütleri, sahip olduğu Arap milliyetçiliği ve İsrail karşıtlığı gibi hassas dengeler üzerindeki hâkimiyeti ile bölgedeki kilit ülke özelliğini her dönem korumaktadır. Bu nedenle Arap Baharı sürecinin kilit ülkelerdeki etkisi, bölgedeki dengeler açısından son derece önemlidir. Özellikle Mısır’da Arap Baharı süreci askeri darbe sonucu gerçekleştirilmiştir. Suriye’de durum daha vahim bir duruma dönüşmüş ve yaşanan iç savaş büyük bir insanlık dramına dönüşmüştür. Suriye’de yaşanan iç savaşa rağmen yönetim değişmemiştir. Arap Baharı 146 Sürücü, age, 46. 147Gürkan Zengin, Kavga Arap Baharı’nda Türk Dış Politikası, (İstanbul: İnkılap Yayınları, 2013), 94. 59 süreci bu iki ülke dışında kısa sürmüş ve yönetimlerde istikrarsızlık hâkimiyet sağlamıştır. 148 Arap Baharı’nın Suriye’de farklı bir sürece dönüşmesi ve sürecin başarı ile tamamlandığı ülkelerde demokrasi hareketlerinin bitmesinde en büyük sebep, diktatörlerinden kurtulan bu ülkelerin aslında üstün tabaka yönetici kesiminden kurtulamamasıdır. Diktatörlerin yönetimlerinden artakalan ve yıllardır devlet içinde kökleşmiş bu yönetici kesimi, Arap Baharı sürecinde pozisyonlarını korumayı başarmışlardır. Aslında olması gereken sadece yöneticilerin değil yönetici kadrosunun da tamamen değişmesidir. Arap Baharı süreci destek mitingleri ile start almış ve daha sonra toplum sorunlarının dile getirildiği kitlesel hareketlere evrilmiştir. İçinde hiçbir şekilde ideoloji sahibi olmayan Arap Baharı, ülkelerin mevcut iktidarlarını dönüştürememiş ve ülke içindeki mevcut kadroları alt üst etmemesi nedeni ile devrim değil de sadece bir isyan olarak kalmıştır. Bu nedenle hem yöneticiler hem de idari kadrolar değişmemiştir. 149 2.3. Arap Baharı ve İran’ın Arap Baharı Algısı Batı ile kurmuş olduğu ittifak ilişkileri bakımından diğer Arap ülkelerinden farklı bir yapıya sahip olan İran, meydana gelen Arap baharı sürecinde de bu ittifak ilişkilerine paralel bir yaklaşım örneği sergilemiştir. Meydana gelen protestolar ilk olarak İran İslam Devrimi’nden ilham alınarak yapılan İslami uyanışında göstergesi olan girişimler olarak kabul edilmiştir. 150 İran’ın bölgedeki hareketleri İslami Uyanış şeklinde tanımlaması ve en başından beri bu gösterilere destek vermesi İran’ın Arap Baharı algısını açıkça ortaya koymaktadır. İran yönetiminin devrim ve değişim ile ilgili telkinleri başta Irak ve Suudi Arabistan olmak üzere birçok Arap ülkesinde karşılık görmüş ve rejim karşıtı gösterilere neden olmuşsa da bunların hiçbiri başarıya ulaşabilmiş değildir. İran yönetiminin böyle bir içeriğe sahip dış politikası Arap devletlerinin bu politikasından rahatsız olmasına neden olmuş ve İran’ın bahsi geçen bu Arap devletleri ile ilişkilerinin bozulmasına neden olmuştur. Aslında Arap dünyasında meydana gelen bu ayaklanmalar İran’ın 148 Barış Doster, “Arap Baharından Demokrasi Beklemek”, Ortadoğu Analiz, Sayı: 5, (2013), 168. 149 Feyza Hilal Koraltan Bir Devrim Süreci: Arap Baharı, (Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Arel Üniversitesi, 2016), 34. 150 Karagül, age, 283. 60 yıllardır yapmak istediği ancak yapamadığı gelişmeler olarak nitelendirilebilir. Öyle ki Suriye dışında kalan tüm Arap rejimleri Tahran yönetiminin bölgeye yönelik uygulamış olduğu politikalardan rahatsızlık duymuş ve Tahran yönetimini bu politikalarından vazgeçirmek için birçok politika geliştirmişlerdir. Farklı bir bakış açısı ile Batı taraftarı ve Tahran yönetimi ile normal bir ilişki düzeyine sahip olmayan rejimlerin Arap Baharı’ndan etkilenerek yıkılmaları 1979 yılından sonra Arap dünyasından dışlanmış Hamas ve Hizbullah gibi devlet dışı otoriteler ile müttefiklik ilişkisi içinde bulunan Tahran yönetiminin İran için herhangi bir düşmanlık beslemeyen ve İran ile iş birliği yapma isteğinde bulunan yeni yönetimleri de işbaşına getirmiş bulunmaktadır. 151 İran, Tunus’ta ortaya çıkan halk hareketleri karşısında hazırlık yakalanmış ve olayların yaşandığı ilk dönemlerde genellikle sessiz kalmayı tercih etmiştir. Ancak sonraki süreç içinde Rehber’in ifadesi ile aslında bu tür hareketler İran İslam Devrimi’nden esinlenilmiş bir İslami Uyanış olduğu politikasını sürdürmeye başlamıştır. İran Mısır’daki mevcut ayaklanmalar için Arapların lideri ve ABD’nin stratejik ortağı olan ve İran ile diplomatik ilişkilerini kesen İran’ın, Irak savaşı sürecinde Saddam’ı destekleyen ve Şii Hilali konusunda büyük engeller koyan Mübarek’in devrilmesine Tunus’taki olaylardan daha önce tepki vermiş bu hareketleri Müslümanların uyanışları olarak ifade etmiştir. Bu politikası ile bölgede ABD’nin en büyük Arap müttefikini saf dışı ederek İran üzerine daha az gelinmesini ve artan petrol fiyatları desteği ile ekonomik açıdan rejimin korunmasını sağlamıştır. İran, Yemen’de ortaya çıkan olaylar karşısında ise Tunus ve Mısır’daki gibi devrimin yansıması olarak görmüş ve onu desteklemiştir. Aslında İran, Yemen’de bulunan Zeydi Husilere vermiş olduğu destekle hem Suudi Arabistan karşısında dengeleri sağlamış hem bölgede uyguladığı Şii hilali politikasını sağlamlaştırmıştır. Bunun yanında Körfez ülkelerinde yaşanan deniz korsanlıkları nedeni ile yürütmüş olduğu askeri deniz operasyonları ile ABD, İsrail ve Suudi Arabistan ülkeleri karşısında dengeleri sağlamıştır. Bu noktadan İran için iktidarın demokratik bir şekilde değişmesinden daha ziyade bölgede sağlanan jeopolitik üstünlük çok daha önemlidir. Yönetimi Sünnilerin elinde olan ancak halkın büyük bir kısmı Şii olan ve İran’ın 1970’lere kadar kendi toprağı olarak kabul ettiği 151 Akdoğan, age, 472. 61 Bahreyn’de ise yaşanan Arap Baharını desteklemiş ve bölgede Suudi Arabistan’ın olayları bastırmasını halkların haklarının ihlali olduğu gerekçesiyle karşı çıkmıştır.152 İran Rehberi Ali Hamaney, Humeyni’nin ölüm yıldönümü nedeni ile yapmış olduğu konuşmasında Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da meydana gelen halk ayaklanmalarının İran Devrimi ve bununla birlikte Humeyni’nin öğretilerinden ilham aldığını söylemini dile getirmiştir. Suriye’de yaşanan olaylar karşısında ise ABD ve İsrail’in koruduğu ve her türlü desteği verdiği paralı militanların işi olduğu söylemini ima ederek ABD ve Siyonist devletlerin ülkeleri işgal etmek ve rejimleri devirme gayretlerinin her zaman karşılarında olacağını dile getirmiştir.153 Tüm bu yaşanan gelişmeler karşısında İran, Arap Baharı sürecinde yukarıda bahsi geçen ülkeler ile teopolitik merkezli bir dış politika izlemişse de izlemiş olduğu bu politikalar Suriye’de meydana gelen olaylar karşısında büyük bir değişikliğe uğramıştır. Bu politikalar İran’ın aslında dini referanslar ile değil de reel politik kaygılar ile bir dış politika izlediğini göstermesi açısından önemliydi. Bu noktadan hareketle İran Libya’da ortaya çıkan hareketleri İslami Uyanış olarak isimlendirmiş ve Kaddafi’yi kınayacak da olsa bölgeye yapılacak bir NATO müdahalesine karşı ise çok sert bir şekilde karşı çıkmıştır. Aslında bölgede yaşanan olayların nedeni Libya’nın petrolüne sahip olabilmek ve bölgeye silah satışı gerçekleştirmektir. Bu nedenle İran, Libya’da Batı’nın etkisinin artabilme riskine karşı Arap Baharı hareketlerine hiçbir destekte bulunmamıştır. İran, Suriye olaylarını ise Batı’nın bir komplosu ve fitnesi olarak nitelendirmiştir. Beşar Esad yönetimine Çin ve Rusya’dan gelen diplomatik destekler nedeni ile Suriye yönetimine açıktan hem askeri hem de ekonomik destek verilmiştir. Bunun yanında Kudüs Gücü ve Hizbullah Suriye yönetimi için Suriye’de savaşmıştır. Aslında bu durumun tek amacı bölgede uygulamış olduğu Şii Hilali’nin devamını sağlamak ve bölgedeki nüfuzunu devam ettirmektir. Bir diğer amacı ise rejimin meşrutiyetini korumak ve alternatif baharlara karşı kamuoyuna gerekli mesajı vermektir.154 152 Mohammad-Reza Djalili ve Thierry Kellner, Arap Baharı Karşısında İran ve Türkiye, (İstanbul: Bilge Yayınları, 2013), 46-61. 153 Yusuf Salih Korkmaz, İran-Suriye Bölgesel İttifakı ve Arap Baharı Sürecine Yansıması, (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi), 2014, 138. 154Okyar, age, 70. 62 Sonuç olarak İran Arap Baharı süreci içinde Tunus, Libya, Mısır, Suudi Arabistan, Yemen ve Bahreyn’de bulunan muhalefet gruplarına destek vermiş ve İran yönetimi bu ülkelerde meydana gelen rejim karşıtı gösterileri son derece memnuniyetle karşılamışlardır. Bahsi geçen bu ülkeler içinde Libya hariç geri kalan tüm ülkeler batı dünyası ile yakın iş birliğinde bulunan ve Şii İran Devleti’ne karşı Sünni tarafta kalmayı tercih eden ve Tahran yönetiminin bölgedeki konumundan ve güçlenmesinden dolayı son derece rahatsızlık duyan devletler olarak dikkat çekmektedir. Bu nedenle İran meydana gelen bölgesel değişmeler karşısında takınmış olduğu tutum yapılan gösterilerin karşısında değil bizzat yanında yer almasına neden olmuştur. Suriye’de ise muhalefet gruplarına destek vermek yerine Esad rejiminin yanında yer almayı tercih etmiştir. Aynı zamanda İran’ın Suriye’de hem Rusya hem de Hizbullah ile birlikte Esad rejimini ayakta tutabilmek adına tüm imkânlarını seferber etmesi ortaya çıkan çatışmaların Şii-Sünni rekabetinin bir yansıması olarak görülmesine neden olmuştur. 155 2.3.1. Arap Baharı’nın İran’a Etkisi ve Gerilen Bölge Arap Baharı süreci ile birlikte İran gibi bölgesel aktör olan devletler ABD-Rusya gibi küresel aktör olan devletler arasında görüş ayrılıkları çok büyük bir şekilde derinleşmiştir. Arap Baharı; İran, Suudi Arabistan ve Körfez ülkeleri içinde sürekli olarak şiddetlenen bölgesel rekabetlerin daha da kötüleşmesine ve içinden çıkılmaz bir hale dönüşmesine neden olmuştur. Ortadoğu’da yüksek tansiyondan beslenen ve bu durumun sürekli olarak devam etmesini arzulayan üç ülke İran, Suudi Arabistan ve İsrail’dir. Bahsi geçen bu ülkeler Ortadoğu’da halk iradelerinden ve demokrasinin egemen olmasından sürekli olarak rahatsızlık duymuşlardır. ABD başta olmak üzere Batı ülkelerinin yürütmüş olduğu bölgesel politikaların Irak ve Afganistan örneğinde görüldüğü gibi İran’ın Şii Hilali oluşturma çabalarına büyük katkı sunduğu öne sürülmüştür.156 ABD’nin Irak’ta Saddam Hüseyin’e Afganistan’da ise Taliban’a karşı yürütmüş olduğu politikalar hiç kuşkusuz bölge içerisinde her ne kadar İran’ın yararına olacağına düşünülse de bu çok mümkün olmamıştır. Bunun sebebi ise Arap Baharı ile ortaya çıkacak olan istikrarsızlığın İran’ın aleyhine olacak olmasından kaynaklanmaktadır. İran 155 Karagül, age, 283. 156 Daşdemir, age, 220. 63 yönetimi; Mısır, Tunus ve Bahreyn’de ABD ile büyük bir ittifak içinde bulunan yönetimlerin devrilmesi ve bunun sonucunda halk iradesinin esas alınacağı yönetimlerin başa gelmesinin bu ülkeler ile kuracağı müttefiklikler için önemli bir adım olarak görmüştür.157 Afganistan ve Irak’ın ABD’nin işgaline uğraması ve bölge nezdinde İran’a olan etkisi Arap Baharı ile birlikte çok büyük bir seviyeye çıkmıştır. İran’ın gerçekleştirmiş olduğu jeopolitik hamleler 2004 tarihinde Ürdün Kralı II. Abdullah’ın İran’ın yayılmacı siyasetini anlatmak için kullandığı “Şii Hilali” kavramı ile de belirli bir çerçeveye kavuşmuştur. Bu gelişmelerden yaklaşık iki yıl sonra Mısır’ın lideri Hüsnü Mübarek televizyonlara yapmış olduğu açıklamalar ile olayların yaşandıkları ülkeden ziyade daha çok İran’a sadık olduklarını açıklamasını yaparak aslında bir bakıma Arap Baharının en çok İran’a yaradığını işaret etmiştir. Yine Ürdün Genelkurmay Başkanı Mahmut Freihat İran’ın Lübnan ile doğrudan kara bağlantısı kurabilecek bir kuşak oluşturma niyetinde olduğunu ve bundan dolayı duymuş olduğu endişelerini dile getirmiştir.158 Yaşanan tüm bu gelişmeler içerisinde belki en dikkat çekeni ve çarpıcı olanı İran Devrim Muhafızları Komutanı aynı zamanda Kudüs Gücü Komutanı olan Kasım Süleymani’nin dile getirmiş olduğu düşünceler olmuştur. Süleymani, Arap Baharının ortaya çıkmasından yaklaşık iki sene önce İran Devrimi’nin yıl dönümü münasebetiyle yapmış olduğu konuşmasında “İslam Devrimi’nin Bahreyn’den Irak’a, Suriye’den Yemene ve tüm Kuzey Afrika’ya kadar olan tüm bölgeye ihraç edilmesine şahitlik ediyoruz.” cümlesini kullanmıştır. Kasım Süleymani’nin bu sözleri aslında Kral Abdullah’ın Şii Hilali söyleminden bir adım daha ileri giderek İran’ın çizmiş olduğu dış politikanın Şiilik temeli üzerine oturtulmuş genel hatlarını aslında güncelleyen bir niteliğe sahiptir.159 157 Bağırmaz, age, 77-78. 158 Gülriz Şen, İran ve “Arap Baharı”: Bağlam, Söylem ve Siyaset, Ortadoğu Etütleri, Cilt 3, No 2, (Ocak, 2012), 98. 159 Bağırmaz, age, 79. 64 2.3.2. “1979 İslam Devrimi’nden Yasemin Devrimi ve Tahrir Direnişi’ne”: İran’ın “Arap Baharı” Söylem ve Siyasetinin Şekillenişi 2010 yılının Aralık ayında Tunus’ta işsiz bir gencin kendini yakması ile başlayan bireysel protesto eylemleri kısa sürede tüm ülkeye yayılarak kısa sürede rejim karşıtı toplumsal bir ayaklanmaya dönüşmüş ve yaşanan gelişmeler 23 yıldır iktidarı elinde bulunduran Tunus Devlet Başkanı Bin Ali’nin görevinden ayrılması süreci ile neticelenmiştir. Yasemin Devrimi ismi ile anılan bu süreç sadece Tunus ile sınırlı kalan bir halk hareketi olarak kalmamış başta Mısır ve Libya gibi ülkelerdeki aynı problemleri yaşayan halk kitlelerini de harekete geçirerek kısa sürede tüm Ortadoğu ve Kuzey Afrika’yı etkisi altına almıştır. 160 Tunus’ta Zinedin El Bin Ali’nin, Mısır’da ise Hüsnü Mübarek devirlerinin sona ermesini sağlayan Yasemin Devrimi ve Tahrir Direnişi’nin yaşandığı sıralarda İran’daki mevcut yönetim ve medya, başlayan olaylar karşısında bir süre sessiz kalmayı tercih etmiştir. İran’da Arap Baharı süresince yaşanan gelişmelerin resmi haber kanallarında yer alması ve konu ile ilgili gereken resmî açıklamaların yapılması olayların üzerinde haftalar geçtikten sonra yapılmıştır. Alfoneh’e göre İran’ın bu tutumunun en önemli nedeni geçen bu zaman zarfında İran’ın olayların ciddiyetini ve gidişatını anlamaya çalışmasından kaynaklanmaktadır. Tabi bunda Tahran yönetiminin ayaklanmaların kendi ülkelerine sıçraması ve toplumsal muhalefetin gündeme gelmesini engelleme çabası da büyük bir rol oynamıştır. Tüm bunlara rağmen Tahran yönetimi, Mısır’da ABD’nin en büyük müttefiki Mübarek’in iktidarını sallamaya başlayan Tahrir Meydanı’ndaki kararlı halkı 1979 İslam Devrimi’nde ülkesini ABD desteği ile yöneten Şah’ı deviren İran halkı ile bütünleştirerek kendi yaşamış olduğu devrimi bölgede yaşanan gelişmelere bir rol modeli olarak sunmaya çalışmıştır.161 Şubat 2011 tarihinde vermiş olduğu Cuma hutbesinde Ayetullah Hamaney Tunus ve Mısır’da meydana gelen ayaklanmaları 1979 yılında meydana gelen İran’daki devrimin doğal uzantıları olarak görüp övmüş; ortaya çıkan gelişmeleri hem ABD hem de İsrail için onarılmaz bir yıkım ve yenilgi olarak ifade etmiştir. Hüsnü Mübarek’in devrildiği tarih olan 11 Şubat 2011 tarihinin İran’da meydana gelen İslam Devrimi’nin yıldönümüne denk gelmesi İran’ın bölgede meydana gelen tüm devrimleri sahiplenen 160Konur Alp Koçuk, “Yasemin Devrimi’nden: Arap Baharı’na Tunus”, Yasama Dergisi, 1. 161 Şen, age, 100. 65 söylem ve siyaseti için bulunmaz bir nimet olmuştur. İran Cumhurbaşkanı Ahmedinejad’ın devrim kutlamaları sırasında yapmış olduğu açıklamalar Hüsnü Mübarek’in devrilmesini ve ABD’nin güç kaybettiği bir Ortadoğu’nun doğuşu şeklinde olmuştur. Tahrir’de toplanan göstericilerin talepleri İslami referans ya İslami düzene dair bir umut şeklinde olmamışsa da İran’a göre Tunus ve Mısır’daki ayaklanmaların en önemli nedeni demokratik halk mücadelelerinden de öte 1979 yılında meydana gelen İslam devrimini kendine model alan hem Amerika hem de İsrail karşıtı olan bir İslami Uyanış hareketidir. İran’ın Arap coğrafyasında hızlı bir şekilde yayılan ayaklanmalar için benimsemiş olduğu Ortadoğu’da Yeni İslam Devrimleri söylemi aslında Tunus ve Mısır’daki yönetimlerin değişmelerinin en önemli nedeninin acımasız yönetimler değildir. Aslında bunun en önemli nedeni bu ülkelerin Batı yanlısı siyaset takip etmeleri ve İsrail ile sürdürmüş olduğu sıkı ilişkilerdir. İran’da yazılı ve görsel basında sürekli olarak işlenen bu söylemlere göre halkın başlatmış olduğu bu ayaklanmaların adalet, eşitlik ve demokrasi adına değil de sadece Amerika ve İsrail ile olan ilişkileri kırabilmek adına gerçekleştirildiğini ifade etmiştir. Tüm haber kanalları Arap halklarının siyasi reform, adil seçimler, bağımsızlık, hukukun üstünlüğü gibi taleplerini yansıtmaktan son derece uzak kalmıştır. İran yönetimine göre Tunus ve Mısırdaki ayaklanmalar hem bir İslami uyanış hem Batı karşısında kazanılmış bir zafer olarak ortaya çıkmıştır. 162 Arap Baharı sürecinin tanımlama konusunda İran’da bulunan dini liderler ve siyasetçiler genel olarak ortak bir tavır içinde bulunmuşlarsa da aslında bu kesimlerden daha farklı düşüncelerde olmuştur. İran Cumhurbaşkanı Ahmedinejad’ın en büyük savunucusu olduğu bu grup, olayları aslında İran üst yönetiminin İslami uyanış olarak nitelendirme konusundaki ısrarına rağmen Arap Baharı sürecini İnsani Uyanış olarak ifade etmişlerdir. İran dini lideri Hamaney ve yakın olan kişiler son dönemlerde büyük sorun yaşadıkları İran Cumhurbaşkanı Ahmedinejad’ın olayları İnsani Uyanış olarak tanımlamasına tepki göstermişler ve bu durum dini liderlerin de tepkisine neden olmuştur. Bu dönemde İran Cumhurbaşkanı Ahmedinejad muhafazakâr medyanın sert ve yoğun eleştirilerine maruz kalmıştır. 163 İslami Uyanış kavramını kabul etmeyen ve bu konuda yapmış olduğu açıklamaları büyük dikkat çeken bir diğer isim İbrahim Nebevi olmuştur. İbrahim 162 Caner Doğrusözlü, Arap Baharı Sürecinde İran’ın Suriye Politikası, (Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi), 2013, 72. 163 Uygur, age, 23. 66 Nebevi Libya’da meydana gelen olayları temel alarak ulaşmış olduğu tezinde halk ayaklanmalarının aslında ABD ve İsrail’e karşı olmadığının aksine yaşanan olayların diktatörlük karşıtı bir toplumsal uyanış hareketi olduğunu ifade etmiştir. İbrahim Nebevi’ye göre Kaddafi, İsrail ve ABD karşıtı bir tavır içine girmişti ve bu nedenle ayaklanmalar Kaddafi’nin Batı karşıtlığını önemsemek yerine daha çok baskıcı ve otoriter yönlerini ortaya çıkarmıştır. 164 İran’da Arap Baharı sürecini tanımlama konusunda farklılık ortaya koyan bir diğer grup ise İran içinde reformcu kanat olarak tanınan kişiler olmuştur. Muhafazakâr grubun Arap Baharı olaylarını 1979 İslam Devrimi ile benzerlikler kurmasına karşın Reformcu kanat yaşanan olayları Batı karşıtlığına indirgenmiş bir İslami Uyanış olarak isimlendirmenin eksik kaldığını dile getirmişlerdir. Aynı zamanda birçok reformist yazar ve akademisyen olayların başlangıcını 1997’de Hatemi’nin seçimleri kazanmasını örnek göstererek o dönemde yapılan reformların eğer devamı gelmiş olsaydı bugün İran’ın bölgedeki etkinliği açısından çok daha farklı bir noktada bulunacağı açıklamalarını yapmışlardır. Eski bir diplomat olan Muhammet Ali Subhani’nin bu konuda yapmış olduğu açıklamalar son derece dikkate değerdir. Muhammet Ali Subhani, Hatemi döneminin demokrasi kanallarının yeterince kullanılmadığından dem vurmuş ve eğer fırsatlar iyi değerlendirilmiş olsaydı İran’ın günümüzde bölge üzerinde çok daha büyük bir nüfuza sahip olacağını ve muhtemelen birçok konuda Türkiye’nin bile önüne geçebileceğini görüşünü ileri sürmüştür. 165 Arap Baharı sürecinde reformcuların en önde gelen isimlerinden biri olan Mir Hüseyin Müsavi, dini liderlerin olayları dini sebeplere bağlamasına sert tepki göstermiş ve bu isimlerin ne yazık ki Arap Baharı sürecinin yaşandığı ülkelerdeki özgürlüklerin önündeki setleri, muhaliflere yapılan işkenceleri, başta internet olmak üzere birçok temel ihtiyaçlardaki kısıtlamaları, yolsuzluk ve birçok insan hakkı ihlalini göremediklerini dile getirmiştir. Musavi bu gibi olayları meydana getirenlerin 1979 yılındaki İran İslam Devriminden değil 2009 yılındaki İran seçimlerindeki hilelere tepki koyan halktan ilham aldıklarını sözlerine dâhil etmiştir. Yine aynı şekilde bir diğer reformcu yazar Muhammed Bargai dini liderlerin söylemlerinin aksine İran’ın devrime model olabilmekten çok uzak olduğunu bunun en önemli sebebinin de devrimin kendi 164 Uygur, age, 24. 165 Uygur, age, 24. 67 felsefesini terk ederek daha çok Fars milliyetçiliği fikrine kaymasından kaynaklandığını ileri sürmüştür. 166 İran’ın Arap Baharı sürecine model olup olamamasının dışında İran’da bulunan muhalif reformcular Arap coğrafyasında yaşanan olayları bir nevi onlar için umut ışığı olarak da ifade etmişlerdir. Nitekim 2010 tarihinden itibaren İran’da sokaklardan uzaklaştırılan Yeşil Hareket 14 Şubat 2011 tarihinde Mısır ve Tunus’ta verilen özgürlük mücadelesine vermiş oldukları desteği göstermek üzere bir etkinlik düzenlemeye karar vermişlerdir. Bu noktadan reformcu lider Mehdi Kerrubi Yeşil Hareketine Mısır ve Tunus’ta olduğu gibi birbirleri ile dayanışma çağrısında bulunmuştur. Ancak daha henüz gösteriler tam olarak başlamadan Tahran yönetiminin sert müdahalesi ile karşılaşmış rejim gösterileri önlemiş ve birçok kişi tutuklanarak cezaevlerine gönderilmiştir.167 İran’da Arap Baharı sürecinde siyasetçilerin, dini liderlerin ve sivil grupların söylemlerine bakıldığında birkaç küçük farklılık dışında Tahran yönetiminin resmi söyleminde kendi dâhilinde büyük sayılabilecek bir ayrılığın olmadığı ve İran’ın kendi içinde Arap Baharı sürecince tutarlı bir politika izlediği söylenebilir. Birçok farklı devlet yetkilisi ve milletvekillerinden oluşan ve Arap Baharı süreci ile farklı düşünen birkaç küçük azınlık grubun varlığı olmuşsa bile bu grupların daha çok sıra dışı olmaları ve yeteri kadar gücü ellerinde bulunduramamaları seslerinin daha güçlü bir şekilde çıkmasına engel olmuştur. Bunlara paralel olarak reformcu olarak isimlendirilen kesim ise olayları İranlı devlet yetkililerinden çok daha farklı bir şekilde değerlendirmiş ancak medya da reformculara uygulanan sansürler nedeni ile seslerini yeteri kadar duyuramamış ve Tahran yönetimi bu gruplara ciddi şekilde engel olmuştur. 168 2.3.3. İran’ın Toplumsal ve Jeopolitik Bağlamı ve “Arap Baharı” İran’da toplumsal yapı anlamında etnik ve dinsel yapısı bakımından sağlıklı verilerin son derece az olması olası tahminlerin farklılıklar göstermesine neden olmuştur. Bu nedenle ortaya çıkan parçalanmışlık İran’ın toprak bütünlüğünü koruyabilme ve varlığını devam ettirebilme hususundaki hamlelerine doğrudan tesir etmiştir. Humeyni döneminde ve sonrasında yönetimde bulunan İranlı yöneticiler 166 Doğrusözlü, age, 73. 167 Şen, age, 101. 168 Uğur Köroğlu, İran’ın Suriye Politikası, SDE Analiz, (Ankara), 50. 68 Devrimin İslami özelliğine dikkat çekseler de İran’ın dış politikasında günümüzde dahi büyük bir etkiye sahip milliyetçi özelliklere sahip olmasına neden olmuştur. İran’ın toplumsal yapısı bu nedenle son derece karmaşık bir yapıya sahiptir. İran’ın günümüzde topraklarında 90’dan fazla dil ve lehçenin varlığını devam ettirdiği ve yaklaşık olarak 80 milyona varan bir nüfusa sahip bir mozaik kültür olduğu söylenebilir. Bu karmaşık yapısı nedeni ile İran Arap Baharı sürecinde son derece hassas politikalar takip ederek süreci sürekli kontrol altında tutmak istemiştir.169 İran coğrafi konum olarak son derece önemli bir jeopolitik konuma sahiptir. Özellikle Basra Körfezi, zengin petrol yataklarına sahip ülkelere ve petrol tüketicisi olan ülkeler bağlamında son derece kritik bir bölge içerisinde yer almaktadır. İran özellikle İngilizlerin 1970’lerden itibaren bölgeden çekilmesine paralel olarak büyük bir güç sahibi olmuş ve bunun neticesinde de bölge ülkelerini içine alan bir iş birliğinin kurulmasını hep dile getirmiştir. İran bu söylemlerine rağmen Körfez Arap Ülkeleri İş Birliği Teşkilatı diğer Körfez ülkelerini de içine alacak bir biçimde kurulmuş ve İran bu teşkilatlanmanın dışında tutulmuştur. Ortaya çıkan bu durum İran açısından ciddi bir tehdit olarak algılanmıştır. Küreselleşen dünya karşısında ekonomi anlamında kapalı bir sisteme sahip olan İran içinde bulunmuş olduğu mevcut durumu yeterince kullanamamıştır. Doğalgaz ve petrol sanayisine uygulanan kısıtlamalar sebebi ile İran elinde bulunan yeraltı kaynaklarından yeterince yararlanamamıştır. İran’ın elinde bulunan bu güç özellikle ABD tarafından dünya ekonomisi adına dengeler adına her zaman büyük bir tehdit olarak kabul edilmiştir. Ayrıca İran’a gelecek olan yabancı sermaye girişi ve İran’ın ABD doları ile ticaret yapması kısıtlanarak İran’ın hem bölge içindeki hem de uluslararası alandaki gücünü engellemeye yöneliktir. 170 169 Daşdemir, age, 8. 170 Mohammad Rigiderakhshan. “İran’ın Dış Politika Kimliğini Oluşturan Faktörler”, Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 1, (Bahar, 2020), 398-399. 69 Şekil 2: İran’ın Jeopolitik Konumu Kaynak: (Zencirli, 2019) İran’ın bulunmuş olduğu bölgedeki siyasi ağırlığı ve nüfuzu meydana gelen bazı olaylar karşısında büyük bir şekilde değişmeye başlamıştır. Özellikle ABD’nin 11 Eylül’de yaşamış olduğu saldırı sonrası dönemde Afganistan’da Taliban yönetimin devrilmesi ve 2003 yılında ABD, Irak’ı işgal ederek Saddam Hüseyin’i devirmesi ile beraber İran’ın bölgedeki siyasi ağırlığı ve nüfuzu ciddi oranda artmaya başlamıştır. Aslında ABD’nin 11 Eylül sonrası yapmış olduğu bu müdahaleler İran’ın bölgedeki önemli düşmanlarının ortadan kalkmasına ve ironik bir şekilde bölgedeki jeopolitik dengelerinin İran’ın lehine değişmesine sebep olmuştur. Hemen hemen tüm Arap ülkelerinin Filistin-İsrail savaşlarında sessiz kalmasına rağmen İran’ın Filistin tarafında yer alması bölgedeki Hamas ve Hizbullah gibi oluşumlara hem ideolojik hem de lojistik destek vermesi ve bölgede hem ABD hem de İsrail’in emperyalizmine başkaldırı 70 siyasetinde söylem ve yürüttüğü siyaset ile başı çekmesi İran’ın bölgedeki hem popülaritesini hem yumuşak gücünün artmasının en önemli nedenleri olmuştur. 171 Tahran yönetiminin Arap Baharı karşısında izlemiş olduğu siyasetin ana hatlarını içinde bulunduğu toplumsal ve jeopolitik bağlamlar ortaya çıkarmıştır. Tahran yönetiminin ortaya çıkan bu yeni süreçte en temel hedefi Arap Baharı sürecinin İran’ın bölgesel anlamda yükselmesine fırsat tanıyan siyasi dinamiklere ve jeopolitik çıkarlarına zarar vermesini önlemek ve Arap toplumları içinde yükselen hak ve özgürlük gibi isteklerin İran içinde bulunan rejim muhaliflerine güç ve birlik kazandırmasının önüne geçmek olmuştur. Arap Baharının İran’ın içinde bulunmuş olduğu bölgede takip ettiği hem bölgesel hem ulusal siyaseti için ortaya çıkarmış olduğu anlam İran’a sunulan toplumsal ve jeopolitik koşulların getireceği imkân ve kısıtlamalar ile şekillenmiştir. 172 2.3.4. İran’ın Arap Baharı’na Temel Yaklaşımı İran bulunmuş olduğu bölgede Batı taraftarı herhangi bir iktidarın devrilmesini hep kendine bir avantaj olarak görmüştür. Bu doğrultuda Arap Baharı sürecindeki ayaklanmaları büyük bir ilgi ile takip etmiştir. Arap Baharı ile beraber ortaya çıkan yeni yönetimler ile kurulacak olan ilişkilerin İran’ın yalnızlığının azalmasına neden olacağını düşünmüştür. Bölge içinde uygulamış olduğu politikalarda revizyonist bir çizgi takip eden İran, Arap Baharı ile ortaya çıkan mevcut durumların tüm bölgedeki denklemin radikal bir şekilde değişme ihtimalini büyük sevinçle karşılamıştır. Bunun en önemli nedeni bölgedeki İran karşıtı ve Batı taraftarı olan bloğun Arap Baharı ile büyük bir darbe alacağı düşüncesidir. Bölge içinde ABD ve İsrail karşıtı yeni bir düzen isteği içinde bulunan İran’a göre Arap Baharı ABD merkezli bölgesel dengelerin sonunu getirebilir.173 İran’ın Arap Baharı karşısındaki temel yaklaşımının çerçevesini içinde bulunmuş olduğu toplumsal ve jeopolitik unsurlar belirlemiştir. Tahran yönetiminin Arap Baharı sürecinde temel yaklaşımı Arap Baharının İran’ın bölge içindeki yükselişine zemin hazırlayan siyasi dinamik ve jeopolitik çıkarlarına zarar vermesini önlemek ve Arap toplumlarında yükselen hak ve özgürlük gibi taleplerin rejim muhaliflerine güç ve birlik 171 Şen, age, 98. 172 Şen, age, 99-100. 173 Daşdemir, age, 238-239. 71 vermesinin önüne geçmek olmuştur. Arap Baharının İran’ın bölgesel ve ulusal siyaseti için taşımış olduğu anlam toplumsal ve jeopolitik koşullarına sunacağı imkân ve kısıtlamalar ile şekillenmektedir.174 İran, Arap Baharı süresince birden fazla dış politika davranışı sergilemiş ve Arap Baharına yaklaşımı daha çok kendi kişisel çıkarları doğrultusunda şekillenmiştir. İran özellikle Tunus’ta başlayan halk ayaklanmaları karşısında hazırlıksız yakalandığı için ilk olarak sürece sessiz kalarak yaklaşmaya çalışmıştır. Ancak ilerleyen süreçlerde İran’da büyük bir batı destekçisi olan Cumhurbaşkanının ülkeyi terk etmesi ile beraber Humeyni’nin de tabiri ile İran’daki İslam Devriminden esinlenmiş bir uyanış olduğu yönünde bir algı politikası takip etmiştir. İran Mısır içinse Arapların lideri ve ABD’nin büyük bir stratejist ortağı olan kendi ile tüm diplomatik ilişkileri kesmiş daha önce yaşanan İran-Irak savaşı esnasında Saddam’ı desteklemiş ve Şii yayılmacılığın önünde büyük bir engel olan Mübarek’in düşmesine Tunus’taki olaylardan daha önce tepki göstermiş ve ortaya çıkan hareketleri Müslümanların uyanışları olarak ifade etmiştir. İran bu yaklaşım ile beraber hem ABD’nin en büyük müttefikini saf dışı bırakmış olacak hem de İran üzerine daha az gelineceği için artan petrol fiyatları ile gelen ekonomik destek ile İran’daki rejimi korumuş olacaktır. 175 Yemen örneğinde ise benzer bir politika ile gösterileri yansımaları olarak lanse etmiş ve yapılan hareketleri desteklemiştir. Çünkü İran Yemen’de bulunun Hutilere sağlamış olduğu destek ile rakibi Riyad yönetimi karşısında dengeyi sağlamış hem de bölgede uygulamış olduğu Şii Hilali politikasını sağlama almıştır. Bunun yanında Körfez bölgesinde ortaya çıkan deniz korsanlığı bahanesi ile düzenlemiş olduğu askeri operasyonları İran’ın Riyad, Washington ve Tel Aviv yönetimine karşı denge kurmasına imkân tanımıştır. Bu noktadan hareketle İran için asıl önemli olan şey iktidarların demokratik değişimlerin daha çok bölgede kuracağı jeopolitik üstünlüğüdür. İran Bahreyn kanadında ise Arap Baharını sonuna kadar desteklemiş ve Riyad yönetiminin insan haklarını hiçe sayarak hak ihlalleri yaparak halk hareketlerini bastırmasına büyük tepki göstermiştir. Bahreyn’i İran için bu kadar önemli kılan şey ise yönetimin Sünni olmasına rağmen halkının yaklaşık yüzde yetmişinin Şii olması ve İran’ın bu toprakları 1970’lı yıllara kadar bu toprakları kendi toprakları olarak kabul etmesidir.176 174 Şen, age, 99-100. 175 Djalili, Kellner, age, 27-38. 176 Djalili, Kellner, age, s.27-38. 72 İran’ın Arap Baharı süresince uygulamış olduğu politikalar Libya ve Suriye örneğinde ise değişerek daha farklı bir hale dönüşmüştür. İran, Libya’da meydana gelen hareketleri bir İslami uyanış olarak değerlendirmiş ve hatta Kaddafi’yi kınamıştır. Ülkeye yapılacak bir NATO müdahalesi karşısında ise durarak böyle bir olaya şiddet ile karşı çıkmıştır. Çünkü İran’a göre ortadaki asıl amaç Libya petrollerini ele geçirip bölgeye silah satmaktı. Bu şekilde İran ülkesinde batı etkisinin artmasına riskine rağmen Arap Baharı hareketlerine hiçbir destek sağlamamışlardır. İran Suriye’de meydana gelen olayları ise batının bir komplosu olarak görmüş ve bir fitne hareketi olarak nitelendirmiştir. Suriye’de muhalefetin gücünün sınırlı olması ve Esad yönetimine Rusya ve Çin’den gelen diplomatik destekler nedeni ile Esad yönetimine açık açık askeri ve ekonomik destek sağlanmış bununla da yetinmeyen İran Kudüs Gücü ve Hizbullah’ın Suriye’de Esad rejimi için savaşmasına müsaade etmiştir. Bu politikasındaki en önemli neden ise Şii Hilal’in ve bölgedeki nüfuzunun devamını sağlamaktır.177 İran’a Arap baharının ikinci ayağını ise bölgedeki varlığının devamı için çok stratejik bir öneme sahip olan İran’ın çok yakın dostu ve müttefiki olan Suriye yönetimin hedef alınmasıdır. Suriye’deki yönetimin devrilmesi ile aslında Lübnan’daki Şii varlığının ve bu durumdan en fazla Hizbullah’ın etkilenecek kesim olacağı bu nedenle de Lübnan siyasetinde mevcut Şii Arapların etkinliği azaltılarak bu sayede Hizbullah’ın bölgeden tasfiye edileceği anlamı taşımaktadır. Bu nedenle Suriye İran için ABD ve İsrail’e karşı ilk cephe olarak görmektedir. İran’ın Suriye meselesinden sergilemiş olduğu tutum aslında son dönemde Ortadoğu politikasının da bir yansıması olarak kabul edilebilir.178 Arap Baharı’nın yaşandığı bölge içinde Arap olmayan önemli ülkelerdin biri olarak göze çarpan İran Arap Baharı’na iki temel yaklaşım ile bakmaktadır. İlk yaklaşıma göre İran Arap Baharı sürecini Şii hilalinin, Sünni hilali ile kuşatılması şeklinde yorumlamaktadır. Ortaya çıkan bu sürecin ilk ayağı ise Sünni uyanış olarak ifade edilmektedir. İran’a göre ABD’nin desteklediği düşünülen Müslüman Kardeşler hareketinin başını çektiği Sünni İslam anlayışı, Arap Baharı sürecinin son derece itici olan ideolojik altyapısını meydana getirirken kurulan bu blok ile Şii blok çevrelenmeye ve engellenmeye çalışılmaktadır.179 177 Okyar, age, 70. 178 Bayazıt, age, 105. 179 Karagül, age, 282. 73 2.3.5. İran’ın Arap Baharı’nı Anlama Çabası ve Tepkiler 2010 yılında ilk olarak Tunus’ta başlayan halk hareketleri her ne kadar kendi bünyesi içerisinde diğer ülkelere de sıçratabilecek yeterli nedenlere sahip olsa da yaşanan süreç genel anlamı ile büyük bir şaşkınlık ile karşılanmıştır. Böylesine karışık bir ortam İran’ın coğrafi konumu göz önünde bulundurulduğunda İran’da kısa süreli de olsa bir şaşkınlık ile karşılanmıştır denilebilir. Yaşamış olduğu bu kısa süreci çabuk atlatan İran Tunus’ta meydana gelen olayları Rehber Hamaney tarafından 1979 yılında ortaya çıkan İslam Devriminin ruhunu taşıyan bir hareket olarak ifade etmiştir. Tunus’ta Zeynel Bin Ali’nin devrilmesi ve yerine En-Nahda’nın seçimleri kazanarak iktidara gelmesi İran cephesinde hoşgörü ile karşılanmış ve hatta İran yönetimi yeni gelen yönetime gereken durumlarda tüm desteği vermeye hazır olduğunu açıklamıştır.180 İran aslında Arap Baharı sürecini en başından itibaren bir İslami uyanış hareketi olarak ifade etmiş ve yaşanan süreci yaşanan İslam devriminin bir devamı olarak gösterme algısı politikasını takip etmiştir. Yaşanan gelişmeler zarfında İran yaşanan süreci kendi ideolojik çizgisine yakın tutarak süreci kendi çıkarları doğrultusunda şekillendirmeye çalışmıştır. Arap Baharının kısa sürede yayılması ve toplumsal kesimlerin sokaklara dökülerek demokratik yaşam isteklerinde bulunması bunun aksine toplumların İran tarzı gibi dini anlayışa dayanan bir yönetimi istedikleri de söylenemez. Ancak buna rağmen İran bu süre boyunca özellikle hem devrim hem devrim sonrası süreçte sürekli olarak halklara seslenme fırsatı yakaladığı söylenebilir. İran’ın bu politikası hakkında başarılı olup olamadığını söylemek her ne kadar güçte olsa İran Arap Baharı süresince mümkün olduğunca sert güç kullanmıştır. Özellikle Afrika dışında hemen hemen her yerde savaşmış, savaşçılarını eğitmiş veya paralı asker ya da silah göndermiştir. Netice itibari ile İran Arap Baharı süresince yaşananları çok gerçekçi olmayan bir bakış açısı ile değerlendirmiş bu noktadan hareketle genel politikasını hem güçler dengesi hem de çıkara dayalı bir temele oturtmaya uygun görmüştür. Arap Baharı süreci başında daha idealist bir tutum takınarak olayları takip eden İran, toplumsal hareketlerin Suriye ve Libya’ya sıçramasıyla realist bir dış politika takip ettiği açık açık görülmüştür. 181 180 Djalılı, Kellner, age, 24. 181 Demir, age, 57. 74 Tunus’ta başlayan Yasemin Devrimi ilk ortaya çıktığında diğer tüm ülkeler gibi İran’da ortaya çıkan bu mevcut duruma hazırlıksız yakalanmıştır. Ayaklanmaların ilk ortaya çıktığı dönemlerde hem İran yönetimi hem İran medyası kısa bir süre sessiz kalmayı tercih etmiştir. Kısa bir süre sessiz kaldığı bu dönemde İran yönetimi ayaklanmaların kendi toplumsal muhalefetini de etkilemesi ihtimalini göz önünde tutması son derece etkili olmuştur. Arap Baharı süreci Mısır’da Mübarek yönetimi sarsmaya başladığında ise Tahrir Meydanındaki kalabalıkları 1979 yılında Şah’ı deviren İran halkı ile özleştirerek yaşamış olduğu devrim hareketini Arap Baharı sürecine bir model olarak sunma çabası içine girmiştir. İran Arap Baharı sürecinde tutumunu oluştururken olayların gerçekleştiği ülkelerin her birini kendi çıkarları doğrultusunda ayrı ayrı tutarak tepkilerini de bu çerçeve dâhilinde oluşturmuştur. Özellikle Batı taraftarı olarak nitelendirdiği rejimlere karşı ayaklanan halkları sempati ile karşılamıştır. Ancak bu tepkilerine rağmen kendi müttefiki olarak bildiği Suriye gibi ülkelerde yaşanan karışıkları ise Batının bir komplosu olarak nitelendirmiştir. İran’ın Arap Baharı konusunda meydana gelen tavır değişikliklerine ise bahsi geçen ülkelerde bulunan liderlerin değişmesisin aynı zamanda Batının da çıkarlarına hizmet ettiğinin farkına varması sonucu olmuştur. 182 2.3.6. Arap Baharı ve İran’ın Hamleleri İran, Arap Baharı sürecinde ülkelere göre farklı politikalar izlemiş ve ülkelere göre farklı hamleler gerçekleştirmiştir. İran’ın uygulamış olduğu bu hamlelerin tamamında ülke çıkarları göz önünde tutulmuştur. İran, Arap Baharı sürecinde Tunus’ta ilk ayaklanmalar ortaya çıktığında bilindiğinin tersine Tunus ile çok sıcak ve dostane ilişkiler kuran bir devlet konumunda olmuştur. Özellikle 2000’li yıllar ile birlikte İran ile Tunus arasındaki ilişkiler olumlu yönde gelişme göstermiştir. İran, Tunus’taki ayaklanmalar için Bin Ali’nin gidişine kadar herhangi bir hamle yapmamış temkinli bir tutum çabası içine girmiştir. Bin Ali’nin devrilmesi ve Tunus’ta Nahda Hareketinin iktidara gelmesini kendi için bir fırsat olarak nitelendiren İran Tunus ile her alanda ilişkilerini geliştirmek niyetinde olduğunu dile getirmiş ancak Tunus yönetimi İran ile ilk olarak ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi 182 Daşdemir, age, 240. 75 yönünde bir politika takip etmiştir. İran Tunus ile kurulabilecek tüm ilişkileri kendisi için sembolik bir kazanç olarak göstermiş ve hamlelerini bu doğrultuda yapmıştır. 183 İran, Arap Baharı sürecinde Mısır’da ise Mübarek yönetiminin devrilmesini isteyen sloganları coşkuyla karşılamıştır. Çünkü İran için Mübarek’in devrilmesi demek İran’ın yürütmüş olduğu Şii Hilali politikalarının önündeki engellerden birinin ortadan kalkması anlamına gelmekteydi. Tunus’taki gösteriler karşısında temkinli davranan İran Mısırdaki ayaklanmaları ise ABD ve İsrail tarafından desteklenen diktatör firavunun düşüşü olarak görmüş ve sevinçle karşılamıştır. Mısırdaki yönetim değişikliğinin ardından mevcut durumu kendi çıkarları doğrultusunda bir fırsat olarak değerlendirmek isteyen Tahran yönetimi Mısır ile nükleer ve teknolojik tecrübelerini paylaşmayı dahi teklif etmiş ancak bu öneri Mısır tarafında İran’ın istediği kadar karşılık görmemiştir. İran Mübarek’in devrilmesinin ardından Mısır kamuoyunda itibar kazanabilmek adına birtakım hamlelerde bulunmuştur. Buna örnek olarak Mübarek karşıtı düzenlenen gösterilerde hayatını kaybeden 800’e yakın kişiyi Tahran’a davet etmiş ancak bu davet çok büyük bir karşılık görmemiştir. 184 İran Arap Baharı sürecinde Libya’daki ayaklanmalar karşısında Libya halkına desteğini ilan etmişse de yönetime karşı başkaldıran halka destek vermek için herhangi bir şey yapmamıştır. Destek vermek yerine ayaklanmaların sonucunu görmek istemiş ve bir çeşit oyalama stratejisi izlemiştir. İran bu dönem içerisinde Libya’ya Tunus sınırında insani yardım ve sağlık ekibi göndermek ile yetinmiştir. Libya karşısında bekle gör politikası takip eden İran, Kaddafi yönetiminin yıkılmasının ardından Libya’da Batı karşısında düşmüş olduğu dezavantajlı konumunu tekrar avantaja çevirmek için birçok hamle gerçekleştirmiştir. Libya’nın petrol pazarında yeniden var olabilmesi için OPEC üyesi ülkelerin petrol üretimini kısmasını talep etmiştir. Bu durum aynı anda İran’ın da çıkarlarına hizmet etmekteydi. İran Libya’da düzenlenen NATO operasyonları için ise bu müdahalelerin acilen son bulması gerektiğine vurgu yapmış ve bu müdahaleleri yeni bir sömürgecilik olarak ifade etmiştir.185 Bahreyn, Ortadoğu ülkeleri içinde bir ada ülkesi olarak karşımıza çıkmaktadır. Çok eski dönemlerden beri adayı kendi toprağı olarak ilan eden İran, devrimin ihraç edilmesi açısından Bahreyn’in son derece önemli bir potansiyel etki alanı olarak 183 Djalili, Kellner, age, 22- 26. 184 Daşdemir, age, 252. 185 Djalili, Kellner, age, 43-44. 76 görmekteydi. İran, adada yaşayan Şii nüfus üzerinden yürütmüş olduğu yoğun propaganda faaliyetleri sebebi ile yaşanan Şii hareketliliği uzun bir süreçte Bahreyn yönetiminin hem ABD’ye hem de Suudi Arabistan’a daha bağımlı bir hale gelmesine neden olmuştu. Suudi Arabistan özellikle ABD’nin 2003 yılında gerçekleştirmiş olduğu Irak işgali sonrasında Şiilerin yönetimi ele geçirmesi nedeni ile artan İran etkisinden endişelenmesi nedeni Arap Baharı sürecinde İran’ın Bahreyn’de meydana gelen olaylara direk ve sert olarak müdahalesi konunun İran açısından ne kadar önemli olduğunu ortaya koymaktadır.186 İran, Arap Baharı sürecinde Batı’ya karşı olan ilk hamlesini Bahreyn’de ortaya çıkan ayaklanmalar ile gerçekleştirmiş. Hemen ardından Irak’ta yaşayan Şiileri de meydanlara dökerek kendi silahlarını ortaya çıkarmıştır. Mısırda meydana gelen yönetim değişikliği sonrası bölgedeki dengelerin İran lehine değiştiğini gören Suudi Arabistan Bahreyn’de meydana gelen ayaklanmaların bastırılması amacı ile büyük yardımlarda bulunmuştur. İran Suudi Arabistan’ın yapmış olduğu bu yardımları sert bir dille eleştirmiş ve böyle bir durumun olması karşısında kendisinin de Bahreyn’e müdahale edeceğini ifade etmiştir. Bahreyn’de başlayan ayaklanmalar sonucunda İran Meclisinde yer alan 200’e yakın milletvekilinin imzaladığı bildiri ile Bahreyn’de bulunan yabancı birliklerinin bir an önce ülkeden çıkarılmasını istemiştir.187 İran’ın; ayaklanmalar boyunca Bahreyn ve Yemen’de meydana gelen ayaklananlara vermiş olduğu destek, İran ile ilişkileri son derece iyi olan komşularıyla dahi gerilim yaşamasına sebep olmuştur. Aslında İran’ın yapmış olduğu hamleler İran yönetiminin komşuları ile olan ilişkilerini bozulmasına ve ayrıca İran’ın karşı bloğunda yer alan bölge ülkelerinin birbirine yaklaşmasına böylece İran’ın bölgesel anlamda bulunduğu pozisyonun zayıflamasına neden olduğunu söylenebilir.188 Bahreyn rejimi her ne kadar İran ve Suudi Arabistan arasında denge unsuru olarak görülse de aslında tamamen Suudi Arabistan’ın nüfuzu altında yer almaktadır. Bölgede gerçekleşebilecek herhangi bir yönetim değişikliği bölgedeki dengelerin altüst olacağı anlamını taşıdığından hem Tahran yönetimi hem Riyad yönetimi bu bölgede tüm güçlerini sahaya aktarmışlardır. Bahreyn yönetimi ise İran’ın bölgede terörü 186 Bayazıt, age, 52. 187 Sürücü, age, 63. 188 Daşdemir, age, 256. 77 desteklediğini ve Arap ülkelerinde iç karışıklıklar meydana getirerek bölgenin tamamını istikrarsızlaştırdığını dile getirmiştir.189 Soğuk Savaş sürecinde Mısır ile Arabistan arasında Yemen üzerine büyük bir mücadele yaşanmıştır. Ancak 1990’lı yıllar ile beraber bu mücadelede Mısır’ın yerini İran almış ve İran Yemen’de kendine yeni bir nüfuz alanı oluşturmaya çalışmıştır. Yemen’de ülke nüfusunun yaklaşık üçte birini oluşturan Zeydi mezhebi üyeleri içinde küçük bir grubu meydana getiren ve yöneticilerin ismi dolayısıyla Husi olarak adlandırılan küçük milis grup, İran açısından bu ülkede nüfuz alanı kurmada önemli bir araç olmuştur. Aslında Husi hareketi Zeydilik’e bağlı ve bir alt kol alarak yerel ve ekonomik istekleri olan bir kabile hareketi olarak doğmuştur. 1992’den itibaren Hüseyin Bedrettin el-Husi’nin önderliğinde Yemen hükümetine karşı birtakım siyasal ve ekonomik talepler gündeme taşımaya başladılar. Bu hareketi İran açısından önemli ve stratejik kılan temel özelliği ise Husilerin Suudi Arabistan ile Yemen sınırına yakın bir bölgede yaşamaları ve Suudi Arabistan topraklarına doğruca sızabilme imkânına sahip olmalarıydı. Bunun yanında Husiler Yemen’in Suudi Arabistan ve ABD politikalarını eleştirmekte ve aleni bir şekilde muhalefet etmekteydi.190 Yemen, Arap Baharının üçüncü durağıydı. 2011 yılında Sana’da başlayan ayaklanmalarda göstericilerin üzerine ateş açılması sonucu kırk beş kişinin hayatını kaybetmesi ile birlikte Salih yönetimi meşrutiyetini yitirmiş ve Yemen böyle bir dönemde Husilerin İran ile bağlantısını sebep göstererek Suudilerden, güneydeki ElKaide ve onun uzantıları olan terör örgütlerinin faaliyetlerini gerekçe göstererek ABD’den destek sağlamaya çalışmıştır.191 Bu nedenle İran, Yemen’de meydana gelen ayaklanmaları ABD ve Suudi Arabistan’a karşı bir koz olarak kullanmak istemiştir. İran; Arap Baharı sürecinde İsrail’e karşı Hizbullah aracılığı ile Lübnan’da meydana getirmiş olduğu durumun benzerini, Suudi Arabistan’a karşı da Yemen’de meydana getirmek istemiştir. Bu noktadan hareketle Yemen üzerinden hem Suudi Arabistan hem ABD hem de İsrail üzerinde kurmuş olduğu baskıyı artırmayı amaçlamış, İran medyası ise Yemen’de başlayan ayaklanmalar için Mısır ve Tunus örneğinde olduğu gibi İslami bir 189 Doğan, age,, 24. 190 Doğan, age, 32. 191 Bayazıt, age, 57. 78 uyanış olarak nitelendirmiştir. Aslında Yemen’de ortaya çıkan ayaklanmalar İran ve Suudi Arabistan arasında meydana gelen bir vekâlet savaşı olarak nitelendirilmiştir.192 Yemen’de meydana gelen olaylar bilerek ya da bilmeyerek bir Şii-Sünni mezhep çatışması zeminine oturtulmaya çalışılırken aslında bu süreçten en karlı çıkan ülke ise şüphesiz İran olmuştur. ABD ise Trump’ın Başkan olarak göreve gelmesi ile birlikte Yemen’de mevcut İran etkisini ortadan kaldırmak amacı ile, Husilerin denizlerden ABD çıkarlarını engelleyecek noktaya ulaşmamaları için önlemler almış ve Suudiler ile Birleşik Arap Emirlikleri’nin güvenliklerini sağlamaya çalışmıştır. Suriye ve Libya örneklerinde olduğu gibi; Yemen içinde mevcut bir çözümün uzun vadede ortaya çıkamayacağı, mezhep temelli bir iç savaş devam ettirildikçe Yemen’de mevcut bölünme sürecinin hızlanacağı, bu bölgede Zeydilerin Husilerin önüne atılması ve Husilere sıcak bakmasının da etkisiyle İran’ın mevcut bölgelerde çok daha avantajlı bir konuma ulaşacağı tahmin edilmektedir.193 İran, Suriye’de meydana gelen ayaklanmalar karşısında ise en somut hamlelerini gerçekleştirmiştir. İran 19 Mart 2011 yılında NATO’nun Libya’ya müdahalesine şiddetle karşı çıkmıştır. Aslında bu davranışın arkasındaki en önemli neden böyle bir müdahalenin Suriye’ye yapılabilecek olma ihtimalinden kaynaklanmaktaydı. İran Ortadoğu’da en büyük ve en önemli müttefiki olan Suriye’de ortaya çıkan gelişmelerden dolayı büyük bir endişe duyuyor ve Suriye’de Beşar Esad yönetiminin ayakta kalabilmesini sağlamanın aslında kendi rejiminin devamlılığı açısından son derece önemli olduğunu görmekteydi. Suriye’de meydana gelen karışıklıkları dış güçlerin bir oyunu olarak ifade eden İran, Suriye’yi kaybetmemek adına büyük hamleler gerçekleştirmiştir. İran bu dönemde müttefiki için terör örgütü PKK dâhil her türlü hamleyi yapma konusunda hiçbir tereddüt göstermemiştir.194 Arap Baharı’nın kısa sürede çok geniş alanlara yayılması ile birlikte İran protestoların yaşandığı ülkelere ilgisiz olmadığını kanıtlamak istemiştir. Protestoların yaşandığı ülkelerde nüfuzunu güçlendirebilmek adına ülkesinde İslami Uyanış isimli bir konferans düzenlemiştir. Bu konferans Arap Baharı sürecinin Suriye’de patlak vermesinden yaklaşık yedi ay önce imzalanmıştır. Bu konferansa seksene yakın ülkeden toplamda beş yüzden fazla siyaset bilimci davet edilmiştir. Konferansın bitimi ile 192 Daşdemir, age, 258. 193 Bayazıt, age, 59-60. 194 Göçer, age, 56. 79 birlikte İran’da beş ana komisyon meydana getirilmiştir. Kurulan komisyonların temel görevi İslami Uyanışın tarihini ve temel ilkelerini araştırıp analiz etmek ve çıkan sonuçlara göre ortaya çıkan sayısal verileri ortaya koymaktı. Konferans ile birlikte, Arap Baharı’na karşı bölgedeki Ortadoğu ülkelerinin İran gibi bölgesel bir güç olmadan ve İran’ın desteği sağlanmadan hiçbir ülkenin ayakta kalamayacağı mesajı verilmeye çalışılmıştır.195 2.3.7. İran’da İç Siyaset ve Arap Baharı İran iç siyasetinin ve siyasi grupların genel yapısı itibari ile Arap Baharı gibi geniş bölgeleri kapsayan ve çok önemli olan bu dış gelişmenin, İran’ın iç politik çekişmelerinden bağımsız değerlendirilemeyeceği aşikârdır. Öyle ki Arap Baharı süreci İran tarafından daha ilk anlarından itibaren çok yakından takip edilmiştir. İran’da bulunan çeşitli yayın kuruluşları tarafından, Arap Baharı süreci içindeki pozisyonlarına göre iç kamuoyuna çeşitli mesajlar verilmeye çalışılmıştır. Bunun yanında Arap Baharı İran içinde meydana gelen siyasi gelişmelere de büyük bir etki yapmıştır. Tunus’ta meydana gelen isyan sırasında İran İslam Cumhuriyeti, 2009 yılında yapılan cumhurbaşkanlığı seçimleri akabinde başlayan halk gösterileri daha yeni bastırmıştı. Bu yüzden muhaliflerin Şubat 2011 tarihinde Tunus halkıyla dayanışma adı altında bir gösteri düzenlemesi Tahran yönetimini hızlıca harekete geçirdi ve gösteriler çok sert bir şekilde bastırılmıştır. Ayrıca iki muhalif lider Mir Hüseyin Musevi ve Mehdi Kerrubi düzenlemiş oldukları son gösteriden hemen sonra ev hapsine çarptırıldı ve 2018 yılına kadar gözaltında tutulmuştur.196 İran, iç politikasında Arap Baharı sürecini İslami uyanış olarak nitelendirmiştir. Aynı zamanda bu hareketler hem Batı karşıtlığı hem de İslami değerlere dönüş hareketi bakış açısıyla değerlendirilmiştir. İran’ın iç siyasette yapmış olduğu bu yorumlar ile, benzer hareketlerin İran’da herhangi bir şekilde zemin bulmadığı şeklinde bir algı oluşturma ve iç kamuoyuna bir mesaj gönderme kaygısı taşıdığı söylenebilir. Özellikle Tunus’ta meydana gelen olaylar nedeni ile Bin Ali rejiminin devrilmesi ve İranlı gençler arasında “Tunus nihayete ulaştı ancak İran ulaşamadı” şeklinde oluşan algı sosyal medyada hızla yayılmıştır. Aslında İran’ın yapmak istediği ise bu algının, daha ortaya 195 Sürücü, age, 64-65. 196 Uygur, age, 14. 80 çıkmadan, önüne geçmekti. Bu nedenle mevcut Batı karşıtlığının bir ölçü olarak kabul edildiği Arap Baharı sürecinde İran, Suriye’de meydana gelen yönetim karşıtı hareketler İslami uyanış olarak değerlendirmemiştir. Laik Suriye yönetiminin İsrail yanlısı cephe ile girmiş olduğu bir mücadele şeklinde yorumlandığı anlaşılmaktadır.197 2.3.8. İran Basınında Tartışmalar İran, 1979 yılındaki devrim sonrasında iletişim ağlarını sürekli olarak güçlü tutmanın hem ülkeler hem de o ülkede yaşayan halklar üzerindeki etkisinin kendi yumuşak gücüne yapacağı olumlu katkıyı görmüştü. Bu nedenle devrim sonrası Tahran yönetimi yurt dışına yayın yapan birçok gazeteyi, televizyon kanalını, radyo ve haber ajansını faaliyete geçirerek bu alanda önemli yatırımlar gerçekleştirmiştir. Toplumdaki sıradan insanların bile politika ve diplomasi üzerindeki etkilerinin artması, kamu diplomasisini kullanmayı etkin bir araç haline getirmekten kaynaklanmaktadır. Ancak tüm bunlara rağmen İran’da medya daha çok devlet tekelinde oldu sivil ve özel yayıncılığa izin verilmedi medya sürekli kontrol altında tutulmaktadır. İran özellikle bu medya gücünü 2011 yılında başlayan Arap Baharı ayaklanmaları sürecinde aktif olarak kullanarak çeşitli algı operasyonları gerçekleştirmiştir.198 Hamaney’in İran devriminin başarılarını sıralayıp bölgede meydana gelen hareketler için çok iyi bir örnek olacağını ifade etmesinin ardından, özellikle muhafazakâr basın tarafında İran’ın değişimin kıyısında bulunan ülkeler açısından bir model olabileceği ifade edilmiştir. Meydana gelecek bu durumun bölgede bulunan ABD nüfuzunu azaltırken buna karşılık İran’ın bölgedeki nüfuzunun artmasına büyük olanak sağlayacağı yönünde yapılan yayınlar oldukça artmıştır. Muhafazakâr basında çıkan çok sayıda değerlendirmenin ortak yönü, İran Devrimi ile bölgede meydana gelen gelişmeler arasında birçok ortak noktanın varlığı olmuştur. Özellikle bölgedeki olayların fitilini ateşleyen gelişmenin İran Devrimi olduğu fikri basında geniş yer bulmuştur. Muhafazakârlar karşısında reform yanlısı yazarlar ise İran’ın çelişkileri ve karşı bir rol modeli olması nedeni ile Türkiye’nin artıları üzerinde yoğunlaşmışlardır. Son 197 Bayazıt, age, 106. 198 Bayazıt, age, 81. 81 zamanlarda ise İran basınında Suriye hakkında yapılan yorumlar daha büyük bir ağırlık kazanmış durumdadır.199 İran dış politikasının anlaşılmasında büyük bir önem taşıyan iç basındaki yayın kuruluşları Arap Baharı sürecini yansıtırken kendilerinin içinde bulundukları pozisyonlara göre haber yapmaya çalışmıştır. Bu dönemde yarı resmi bir haber ajansı olan Fars Haber Ajansı; Libya’da bulunan Kaddafi taraftarlarından, içeride rejim muhalifi Musevi yanlılarının da kullanmış olduğu yeşil rengine gönderme yaparak, Yeşiller diye bahsetmiştir. Reform yanlısı bir medya olan Şark Gazetesi ise Arap ayaklanmacıları reform yanlıları olarak nitelemiş, daha çok demokrasi ve insan hakları gibi söylemleri dile getirmiştir. Bu farklılıklar ile birlikte İran medyasında yüksek sesle dile getirilen söylem; mevcut halk ayaklanmalarının adalet, demokrasi ve eşitlik adına değil daha çok ABD ve İsrail ile olan ilişkileri kırabilmek adına olduğu vurgusu olmuştur.200 2.4. Körfez’de Isınan Sular: Bahreyn Ayaklanmaları ve İran-Suudi Arabistan Gerilimi Bahreyn Körfez Bölgesi’ndeki stratejik konumundan dolayı yıllar boyunca birçok ülkenin hâkimiyeti altına girmiştir. Asur, Yunan, Babil ve Pers İmparatorluğu gibi devletlerin egemenliğine giren Bahreyn 1521’de ise Portekiz’in işgaline uğramıştır. 1602 yılına gelindiği zaman ise Şah Abbas döneminde Safeviler tarafından Bahreyn toprakları yeniden fethedilmiş, bu tarih itibari ile yaklaşık olarak 180 sene boyunca Bahreyn toprakları İran’ın egemenliği altında yaşamıştır. 1783 yılında Bahreyn’de Sünni Halife ailesinin iktidarı ele geçirmesi ile beraber günümüze kadar süren yeni bir dönemin başlangıcını olmuştur. 1820 yılından 1971 yılına kadar İngiltere hamiliğinde kalan Bahreyn 1968-1971 yılları arasında İngiliz yetkililerinin yoğun görüşme trafikleri sonucunda, Körfez ülkeleri ayrı ayrı oluşumlar halinde kalmayı başarmışlardır. Bu noktada Birleşmiş Milletlerin düzenlemiş olduğu referandum sonrası İran, Bahreyn’in hiçbir şekilde bir birlik ve federasyona katılmaması şartı ile Bahreyn toprakları üzerindeki haklarından vazgeçmiştir.201 199 Bayram Sinkaya, Arap Baharı Sürecinde İran’ın Suriye Politikası, Seta Analiz ( Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı), Sayı: 53, (Nisan, 2012), 38. 200 Doğrusözlü, age, 71. 201 Bağırmaz, age, 16-17. 82 Arap Baharı sürecinde meydana gelen ayaklanmalar ve sonrasında kurulan düzenle birlikte Basra Körfezi ve Ortadoğu’da kartlar yeniden dağıtılmıştır. Bu dönemde Tahran ve Riyad yönetimleri farklı kutuplarda yer aldı ve içinde bulundukları bölgede maksimum düzeyde çıkar sağlamaya yönelik politikalar geliştirmişlerdir. Bundan dolayı Arap Baharı süreci ve devamında; Mısır, Suriye ve Bahreyn’de meydana gelen olaylar üzerine, izlemiş oldukları politikalar genellikle Tahran ve Riyad yönetimlerinin birbirlerine karşı rakip pozisyonlar aldıklarının en somut örneklerinden biri olmuştur. Arap Baharı’nın getirmiş olduğu bu yeni dönem, İran ve Suudi Arabistan açısından hem tehditleri hem de fırsatları beraberinde getirmiştir. Buna örnek verilecek olursa; Mısır’da mevcut rejim Mübarek’in devrilmesi İran açısından son derece önemli bir fırsat olarak görülürken Suriye’de ise Esad yönetiminin devrilme ihtimali Suudi Arabistan açısından bir fırsat olarak değerlendirilmiştir. Hem İran hem de Suudi Arabistan yönetimleri; Mısır, Suriye ve Bahreyn’de meydana gelen rejim karşıtı ayaklanmaları, kendi ulusal çıkarlarını göz önünde tutarak, mümkün olduğunca kendilerine fayda sağlayacak bir politika izleme yoluna gitmişilerdir.202 Bölgede iki önemli rakip konumunda olan İran ve Suudi Arabistan’ın en önemli rekabet alanlarını, Irak ve Levant Bölgesi ile beraber, aslında genel anlamı ile Bahreyn oluşturmaktadır. İki ülkenin de çok büyük umutlar vaat ettiği Bahreyn İran ve Suudi Arabistan arasındaki rekabetin en önemli unsurlarından biri olarak yıllardır süregelmektedir. Bahreyn hem jeopolitik konumu hem de demografik yapısı itibari ile İran ve Suudi Arabistan açısından büyük bir önem arz etmektedir. Bahreyn’in bu iki ülke arasında büyük bir bölgesel güç unsuru olmasının iki önemli nedeni bulunmaktadır. Bunlardan ilki tarihsel ikincisi ise mezhepsel olanıdır. Bahreyn nüfusunun yaklaşık üçte ikisinden fazlasını Şii mezhebe bağlı vatandaşlar oluşturmaktadır. Bahsi geçen bu Şii nüfus; çok uzun bir zaman siyasal anlamda dışlanma, işsizlik, barınma ve belirli ölçülerde kültürel ayrımcılık gibi sorunlara maruz bırakıldığından İran, El Halife rejimini de sürekli olarak Suudi Arabistan’ın etkisi altında kalarak hareket etmekle suçladı.203 İran ve Suudi Arabistan’ı Bahreyn’de karşı karşıya getiren bir diğer önemli husus da hem Riyad yönetiminin hem de Tahran yönetiminin Bahreyn üzerinde hâkimiyet 202 Akdoğan, age, 473. 203 Bağırmaz, age, 63-64. 83 kurarak Basra Körfezinin hâkim gücü olmaya çalışmalarından kaynaklanmaktadır. İran Bahreyn üzerinde iddia etmiş olduğu haklarından Bahreyn’de bir halk oylaması yapılması, bölgenin kendi kaderini kendisinin tayin etmesi gerektiği ve farklı bir Körfez ülkesi ile birleşmemesi karşılığında vazgeçmiştir. Buna rağmen Riyad yönetiminde bazı üst düzey yöneticiler halen Bahreyn üzerinde hak iddialarında bulunmaktadır. Bu durumun en somut örneği 2011 tarihinde Bahreyn’de meydana gelen ayaklanmalar esnasında ortaya çıkmıştır. Suudi Arabistanlı yöneticiler ayaklanmalar sırasında Bahreyn’in Riyad yönetimine bağlanmasını gündeme taşımışlardır. Amaçları hem bölgedeki İran etkisini kırmak hem de ülke nüfusunun çoğunluğunu Şiilerin oluşturduğu Bahreyn’i kendi topraklarına dâhil ederek Şii çoğunluğu azınlığa dönüştürmektir.204 Suudi Arabistan ise Mısır’da Mübarek’in gitmesi ile beraber bölgedeki dengelerin İran lehine değişmesinden büyük bir rahatsızlık duymuştur. Riyad yönetimi özellikle Arap coğrafyasında başlayan halk hareketlerinin ve demokratikleşme taleplerinin hem kendi topraklarına hem de Körfez’de yaşayan Şii nüfusa etki etmesinden çekindiği için olaylar karşısında büyük bir korku yaşamıştır. Körfez İş birliği Konseyi, 2011 yılının mart ayı içerisinde Bahreyn’e gerçekleştirilen askeri müdahale Saddam sonrası dönemde Körfez’de egemenliğini pekiştiren İran’ın şimdi de Şii nüfus üzerinden lehine değişecek toplumsal dengeler vasıtası ile Körfez’de kazanacağı yeni güç ve manevra alanlarına engel olabilme ve kendi statükosunu koruma amacı taşıyordu. Riyad yönetimi bu eylemleri hem bölgedeki gücünü koruma hem de var olmak için kaçınılmaz görmüş, yapılan dış müdahaleyi de meşrulaştırmak adına ülkede çıkan karışıklıkların arkasında İran’ın olduğu tezini kullanmıştır. Riyad yönetimi aslında yapmış olduğu bu müdahaleler ile bölgede yaşanan gelişmeleri söndürmeye çalışsa da olayları daha da ateşlemiştir. Bunun en önemli göstergesi Riyad yönetiminin yapmış olduğu müdahale Bahreyn’in içinde olan mücadelelerin bölgeselleşmesine neden olmuş, bu da demokratik bir zeminde devam edecek bir halk hareketinin silahlı mücadeleye dönüşmesi tehlikesini yanında getirmiş. Riyad yönetimi değişen Ortadoğu siyasetinde büyük bir güç kazanacağı endişesi taşımış olduğu İran’ı her ne kadar cezalandırmaya çalışsa da bu eyleminin tam tersine bölge adına Kuveyt, Irak ve Suudi Arabistan’da yaşayan Şiiler arasında İran’a karşı duyulan sempatinin artmasına neden olmuştur.205 204 Akdoğan, age, 478. 205 Şen, age, 104-105. 84 2.5. Arap Bahar’ında İran-Suudi Rekabet Alanları: Mısır, Suriye ve Bahreyn Ortadoğu’da İran’ın yanı sıra bölgesel güç olma idealini diri tutan bir diğer ülke Suudi Arabistan devletidir. İran ve Suudi Arabistan arasında yaşanan bölgesel soğuk savaş Şii-Sünni çatışmalarının devlet düzeyindeki en açık göstergesidir. Arap Baharı süreci ile birlikte Sünni destekli devletler arasında yer alan Mısır, Yemen ve Tunus’ta rejimlerin değişikliğe uğraması Suudi Arabistan’ı bölgedeki çıkarları bakımından büyük endişeye itmiştir. Sünni destekli devletlerin yönetimlerinde rejim değişikliklerin yaşanmasına rağmen Şii destekli Suriye’de herhangi bir rejim değişikliğinin olmaması, bölgesel çıkarların İran’ın lehine değişim göstermesi Suudi Arabistan cephesinde büyük bir endişe ile karşılandı. Bölgede kendini soğuk savaş olarak gösteren bu durum Arap Baharı süreci ile birlikte sıcak çatışmalara dönmüştür. Bu dönemde Suudi Arabistan bölgedeki konumunu güçlü tutabilmek adına Bahreyn ve Yemen’de meydana gelen olaylar karşısında ABD’nin desteğini alarak askeri müdahaleler gerçekleştirmiştir. İran, ihtimal dâhilinde gerçekleşecek Bahreyn müdahalesinin sonuçlarının 2003 yılında ABD’nin Irak’a yapmış olduğu müdahalenin sonucuna benzer bir tablonun ortaya çıkmasından endişe duyduğundan Bahreyn’de Şii halka büyük destekler vermiştir.206 Bahreyn halkının büyük çoğunluğu yoksul kesimden meydana gelmektedir. Şii nüfus itibari ile büyük bir çoğunluğa sahip ancak yönetimi Sünnilerin elinde olan son derece önemli bir ada ülkesidir. Bahreyn Krallığı olarak bilinen bu ada ülkesi hem Şii nüfus potansiyeli hem de zengin petrol rezervleri nedeni ile sürekli olarak İran İslam Cumhuriyetinin ilgisini cezbetmiştir. Kuveyt ve Umman arasında kalan bölge içinde yer alan ve bağımsızlıklarına kavuşuncaya kadar İngiliz sömürgesi durumunda bulunan toplam yedi emirlik (Abu Dabi, Dubai, Acman, Şarja, Füceyre, Ümmül Kayvan ve Ra’s el-Hayma) ise 1971 tarihinde birleşerek Birleşik Arap Emirlikleri’ni kurmuşlardı. Bahreyn ve Katar ise tamamen bu oluşumun dışında kalmayı tercih etmiştir.207 Çok eski dönemlerden itibaren Bahreyn’i kendi toprakları içinde kabul eden İran yönetimi, devrim ihracı nedeni ile Bahreyn’i kendisi için önemli bir potansiyel etki alanı olarak görmektedir. İran yönetiminin adada bulunan Şii nüfus üzerinden yürüttüğü 206 Bağırmaz, age, 77. 207 Tayyar Arı, Geçmişten Günümüze Ortadoğu Siyaset, Savaş ve Diplomasi, Cilt: 1,(Bursa: Dora Yayınları,2014), 509. 85 yoğun propaganda faaliyetleri sebebi ile meydana gelen Şii hareketliliği çok uzun vadede Bahreyn yönetiminin, özellikle Arabistan ve ABD’ye, daha bağımlı olmasına neden olmuştur. 2003 yılında ABD’nin Irak’ı işgal etmesi nedeni ile Suudi Arabistan, özellikle Irak’ta Şiilerin yönetimi ele geçirmesi ve hızla gelişen İran etkisinden duyduğu endişeler nedeni ile Arap Baharı sürecinde Bahreyn’de meydana gelen olaylar karşısında çok sert müdahalelerde bulunarak bu konunun kendileri için ne kadar önemli olduğunu tüm dünyaya göstermiştir.208 25 Ocak 2011 tarihinde Mısır’da meydana gelen devrim ile birlikte İran-Mısır ilişkilerinde çok önemli değişiklikler olmuştur. Meydana gelen bu gelişmeler bölgesel güç dengeleri açısından son derece önemli gelişmeler olarak göze çarpmaktadır. Mısırda düzenlenen rejim karşıtı gösteriler Mübarek yönetiminin İran ile ilişkilerinin çok iyi bir seviyede olmaması, Batı dünyasının, güvenlik algısı çerçevesinde Suudi Arabistan ile beraber Ortadoğu’da Sünni-ılımlı eksenli bir politika benimsemesi ve İran’ın bölgedeki en büyük düşmanı olan ABD’nin bölge içindeki en büyük ve en önemli müttefiklerinden biri olması unsurları İran yönetiminin Mısırda muhalefetin yanında yer almasını sağlamıştır. İran yönetiminin rejim karşıtı gösterilere destek sağlamasının bir diğer sebebi de Mübarek rejiminin seküler olması ve muhalefetin İslami hareketlerden meydana gelmesidir. Bu, İslam devriminin getirdiği, İslami hareketlere ve ezilen halk hareketlerine destek çıkma fikri ile de uyuşmaktadır.209 2.6. Ortadoğu’da Şiilik, Şii Politiği, Şii Hilali Söylemi Şiilik İran İslam Cumhuriyeti’nin anayasasında devletin resmi mezhebi olarak kabul edilmiştir. Bugün Şiilik dünya Müslüman nüfusunun yaklaşık olarak yüzde onuna tekabül etmektedir. Şiilik, içerisinde en büyük nüfusa ve güce sahip olan İran da tüm Şiiler ile ilgili politik eylem ve söylemler geliştirerek kendine bu doğrultuda ortak bir dış politika dili oluşturmuşlar. İran’ın bu politikasındaki asıl amaç ise Şii nüfus aracılığı ile Ortadoğu siyasetinde etkin bir rol oynayabilmektir. İran’ın bu politika içerisinde yapmış olduğu tüm politik argümanlar İran reel politiği içerisinde değerlendirilmektedir.210 208 Uygur, age, 11. 209 Akdoğan, age, 473. 210 Ünal Gündoğan, İran ve Ortadoğu, (Ankara: Adres Yayınlar, 2016), 192. 86 İran’da 1979 yılındaki devrimden sonra kurulan rejim kendini bir İslam Cumhuriyeti olarak ifade etse de aslında ideolojisi Şii İslam inancı doğrultusunda meydana gelmiştir. Bu nedenle Şiilik İran için 1979 yılındaki devrimden itibaren çok etkin bir şekilde kullanılan dış politika aracı haline gelmiştir. İran’da oluşturulan yeni yönetimin Şiiliği ön planda tutması ve dış politikasında da Şiiliği daha çok bir araç olarak kullanması ile beraber, Ortadoğu’da yeni bir Şii jeopolitiğinden bahsedilmeye başlanmıştır. İran her seferinde resmi açıklamalarında Şiilikten daha çok İslam vurgusunu öne çıkarmaya çalışsa da devrim sonrasında izlemiş olduğu politika ve özellikle dış politikası bu eksen doğrultusunda oluşturulmuştur.211 Başta İran olmak üzere Birleşik Arap Emirlikleri, Yemen, Bahreyn, Irak, Kuveyt, Katar, Ürdün, Lübnan ve Suriye’yi de içine alan bu geniş coğrafyadaki Şii nüfusunu anlatan Şii Hilal kavramı ise ilk olarak, Ürdün Kralı Abdullah tarafından 2004 tarihinde uluslararası ilişkiler literatürüne dâhil edilmiştir. Günümüz Arap dünyasında İran’ı ilk tanıyan ve tüm destekleri sunan Suriye’deki Esad hanedanlığı uzmanı olarak belirtilen Patrick Seale; bölge içinde kurulan Şii ittifakını ortaya koymaya çalışırken Hafız Esad ile birliktelik kuran İran devrimci yönetiminin bu ittifakını, Camp David ile kurulan dünyayı çevreleme politikası olarak isimlendirmektedir. Yapılan bu tanım ile birlikte Şii Hilali kavramının anlamı da ortaya çıkmaktadır.212 Şiiler günümüz itibari ile İran ve Irak toprakları içinde yönetimi ellerinde bulundurmaktadırlar. Lübnan’da ise her an yönetime ortak olma gücünü ellerinde bulundurmaktadırlar. Bunun yanında Şiilerin Irak topraklarında yaşamış oldukları tecrübeleri dini kimlikleri ile beraber politik kimliklerinin de ortaya çıkmasına neden olmuş ve Şiilerin siyasallaşmalarına neden olan sonuçların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Şiilerin sahip olduğu nüfus gücü politik güce dönüşmüş ve her ne kadar Şiilerin birleşmesine veya Şii Hilali’ne uygun bir zemin oluşmuşsa da Şiilerin ortak bir lidere sahip olmamaları nedeni ile Şiiler arasında bugüne kadar bir birliktelik sağlanamamıştır. Buna paralel şekilde yönetimsel olarak birliktelik mümkün olmadığından Ortadoğu’nun yeni jeopolitiğinin oluşturulmasında Şii Hilali’nin ya da Şii topluluklarının birliğinin oluşması kısa zaman içinde pek mümkün görünmemektedir.213 211 Daşdemir, age, 19. 212 Bayazıt, age, 49. 213 Rigiderakhshan, age, 400. 87 İran’ın bulunduğu bölge itibari ile önemli ölçüde Şii jeopolitiği anlamından her ne kadar avantajları var gibi görünse de aslında önemli dezavantajları da bulunmaktadır. Sovyetler Birliği’nin dağılması ile Ortadoğu’da kısa süre içinde büyük bir güç ve aktör haline gelen ABD, dolaylı olarak komşu olduğu İran yönetimini engelleyebilmek ve başarısız kılabilmek amacıyla İran’a karşı çevreleme politikası geliştirmiştir. Aynı zamanda İran’ın Ortadoğu’da hayata geçirmeye çalıştığı Şii ekseni içinde ABD yanına İsrail ile beraber Sünni Arapları da alarak İran için karşı bir güç olacak Sünni eksenini ortaya çıkarmıştır. Bu nedenle İran bölge içerisinde yumuşak güç kullanabilme anlamında büyük alan kaybı yaşamış oldu. Şiilik çok farklı kollara ve yorumlara sahip bir mezhep olduğu için İran’ın Şii reel politika bağlamında bölgede etkinliğini kaybetmesine ve dezavantajlı konuma gelmesine sebep olmaktadır.214 Görüldüğü üzere özellikle Basra Körfezi’ni içine alan ve genellikle petrol, doğalgaz gibi tüm dünya açısından son derece değerli olan kaynaklar bakımından zengin bir coğrafya içinde bulunan Şiilerin, sadece bulundukları Ortadoğu coğrafyasında değil tüm dünya için stratejik bir öneme sahip olduğu söylenebilir. Bölgesel anlamda Şii nüfusunun yanı sıra ekonomik ve askeri anlamda da körfez ülkeleri içinde en büyük devletlerden biri olan İran İslam Cumhuriyeti’nin, gerçekleştirmiş olduğu devrim ile Şii Hilali kavramsallaştırdığı ve Körfez ülkeleri üzerinde de etkisini bir hayli arttırdığı görülmektedir.215 İran günümüzde Şii mezheplerinin merkezi konumu olarak görülmüş olsa da aslında liderlik edebileceği bir Şii mezhebi bütünlüğünden asla söz edilemez. Özellikle Velayeti Fakih hususundaki farklı yaklaşımlar, İran’da yönetimde bulunan mevcut rejimin sahip olduğu özellikler, böyle bir yönetim biçiminin uygulanabilmesini mümkün kılmamaktadır. Tabi sayılan bu nedenlerin yanında İran milliyetçiliği ve siyasal fikir ayrılıkları da Şii Hilali anlayışına engel teşkil eden diğer sebepler arasında sayılabilir. Bunun yanında İran günümüzde ciddi bir askeri ve ekonomik güce sahip olsa bile Şii Hilali konusunun hayata geçmesi için atacağı her adım ABD’nin çıkarlarına ters olacağından, engellemeler ile karşılaşacak bu da İran’ın Şii Hilali politikasında kırılmalar meydana gelmesine sebep olacaktır. Özellikle Irak, Suriye ve Yemen gibi ülkelerin iç işlerine doğrudan müdahale edememesinin en büyük nedeni zira ABD’dir. 214 Bayazıt, age, 61. 215 Mehmet Şahin, Şii Jeopolitiği: İran İçin Fırsatlar ve Engeller Akademik Orta Doğu, Cilt:1, Sayı:1, (2006), 42-43. 88 İran’ın Ortadoğu coğrafyasında Şiileri tek bir bayrak altında toplama isteği İran İslam Devleti’nin dış politikasında Şii Hilaline karşılık gelse de bu politik eylem, Şiilikte direnişin aynı zamanda jeopolitiğinin de muhafaza edildiği anlamını taşımaktadır.216 2.7. Dönüm Noktası Olarak Suriye ve İran 2.7.1. Genel Olarak İran’ın Suriye Politikası İçinde bulunduğu coğrafyadaki mevcut konumu, takip etmiş olduğu politikaları, zengin petrol yataklarına sahip olması, Suriye’yi Ortadoğu’daki dengeler açısından son derece önemli bir ülke konumuna taşımıştır. Ortadoğu’da “Mısır’sız barış, Suriye’siz savaş olmaz” sözü bu önemi ortaya koyma açısından son derece önem arz etmektedir.217 Arap Baharı’nın belki de en büyük kırılması hatta en dramatik boyutları Suriye’de yaşanmıştır. 15 Mart 2011 yılında başlayan protestoların en sert karşılığını gördüğü Suriye’de çatışmalar çok kısa süre içinde ülkenin birçok yerine yayılmıştır. Yaşanan kriz yerel iken kısa süre içinde bölgesel hatta küresel boyutlara ulaşmıştır. Suriye’de yaşanan gelişmelerin iç savaşa dönüşmesi sonucu oluşan krizin 10 yıllık maliyeti ve sonuçları gün geçtikçe çok daha ağır boyutlara ulaşmıştır. 2021 yılına girdiğimiz bu döneme kadar 500 binden fazla insanın hayatını kaybetmesine, 7 milyon insanın evlerini terk ederek başka yerlere gitmesine ve yaklaşık 6 milyon insanın da ülkelerini terk ederek komşu ülkelere sığınmasına neden olmuştur. Suriye’de ortaya çıkan bu krizin ve çözümsüzlüğün ve de diğer ülkelerden daha fazla sürmesinin birçok nedeni vardır. Bunlar arasında; Esad rejiminin olaylar karşısındaki sert tutumu, İran ve Rusya’nın Esad rejimine vermiş olduğu kayıtsız şartız destek, DEAŞ’ın bölge toprakları içinde hâkimiyet alanını genişletmesi, Suriye’de bulunan muhalefetin üstüne düşeni yeterince yapmaması, muhalefeti destekleyen devletlerin herhangi bir şekilde koordine olamaması, ABD’nin muhalefete olan tutumunu zamanla değiştirmesi, Suriye’nin geleceğine yönelik olan uzlaşmazlığın bir türlü sona ermemesi gibi nedenleri gösterilebilir.218 İran’ın Ortadoğu politikaları içinde Suriye’nin her zaman özel bir yeri olmuştur. Özellikle İran ile Suriye’nin kurduğu ilişkilerin tarihsel arka planına bakılacak olursa ikili ilişkilerinde daha çok ideolojik ve stratejik yakınlığın ön plana çıktığı 216 Rigiderakhshan, age, 401. 217 Bayazıt, age, 92. 218 Karagül, age, 280. 89 görülmektedir. Bu ilişkilerin ideolojik boyutuna baktığımızda İran ve Suriye’nin ülke politikalarının Şiilik ekseninde birbirini tamamladığı ve aslında bunun daha çok birbirlerinin karşılıklı çıkarları için bir araç olarak kullanıldığını söyleyebiliriz. Şii Hilali projesi; Tahran yönetimi açısından, mezhepsel amaçlardan daha çok bölgedeki nüfuzunu güçlendirmek adına kullanmış olduğu aracı bir politikadır. Bu şekilde her iki ülkenin yakınlaşması göz önüne alındığında İran, Şiiliği daha çok yayılmacı politikalar doğrultusunda kullanırken Suriye ise Nusayriliği Şam yönetiminin devamını sağlamak adına bir amaç politikası olarak kullanmaktadır. Her iki ülkenin amaçlarının farklı olmasına rağmen sonuçta elde edilecek karşılıklı çıkar nedeniyle birçok alanda aralarında yakınlaşmalar meydana gelmektedir. İşin stratejik boyutunda ise İran için Suriye demek; Suriye üzerinden Lübnan sınırlarına kadar uzanarak Hizbullah ve Hamas ile sıcak ilişkiler kurmak, Körfez’deki mevcut ağırlığını koruyarak ortaya çıkabilecek olası durumlarda bölgedeki denge unsurlarını lehine çevirmektir.219 İran Arap Baharı süresince Tunus ve Mısır’daki mevcut yönetimlerin devrilmesinde büyük bir memnuniyet duymasına rağmen aynı sürecin Suriye’ye sıçraması ile beraber bu politikasında büyük bir değişikliğe gitmiştir. Suriye’de meydana gelen olayların diğer Arap ülkelerindeki durumlardan farklı olduğunu ifade eden İran, Suriye’deki protestoların aslında dış güçler tarafından tahrik altındaki çok az sayıdaki nüfusun ve teröristlerin çıkarmış olduğu karışıklık olarak ifade etti. İran’da yaşayan birçok İranlı vatandaşa göre Suriye, Mısır’ı kaybeden İsrail taraflı bloğun bölgedeki dengeleri kendi lehlerine çevirebilmek için giriştikleri bir operasyon olarak ifade edilmiştir. Öncelikle devrimin lideri Hamaney olmak üzere tüm yetkililer Suriye’nin İsrail’e karşı yapılacak direnişin en ön cephesini oluşturduğunu, Filistin davasına sahip çıkması nedeni ile diğer Arap ülkelerinden farklılıklar ortaya koyduğunu ileri sürmüşlerdir. Nitekim Ali Ekber Velayeti, düzenlemiş olduğu bir basın toplantısında benzer örnekler öne sürmüş ve bununla beraber Suriye yönetiminin bazı reformlara ihtiyaç duyduğunu dile getirmiştir. Dışişleri sözcüsü Ramin Mihmanperest de Suriye’de meydana gelen olayların ABD ve İsrail’in başını çekmiş olduğu bir fitne hareketi olarak yorumlayıp ve diğer bölgesel olaylar ile hiçbir ortak noktasının olmadığını ifade etmiştir.220 219 Yaşar Besen, Arap Baharının Türkiye-Suriye İlişkilerine Etkileri, (Yüksek Lisans Tezi, Batman Üniversitesi), 2019, 78 220 Uygur, age, 20. 90 Suriye her dönem İran için bölgesel anlamda özel bir müttefik olmuştur. Tam olarak Batı hâkimiyetine girmesini engel olacak kilit bir role sahip olmasından dolayı İran’ın Suriye’yi elinden kaçırması aynı zamanda bölgede tek başına kalacağı anlamına gelmektedir. Bu da İran’ın hem Suudi Arabistan hem de İsrail ile tek başına savaşacağı anlamına gelmektedir. Bu durum karşısında İran kendi toprakları içine hapsolarak kendi sınırlarını korumak durumunda kalacağından İran’ın savunma politikası tamamen çökecektir. Özetle İran’ın Suriye politikasını ulusal güvenlik, Şii Hilali, Şii Reel Politiği ve bölgesel güç dinamikleri meydana getirmektedir. Bu da Suriye’nin İran açısından ne denli önemli olduğunu ortaya koymaktadır.221 2.7.2. İran’ın Suriye’ye Sağladığı Destek İran ve Suriye arasında bulunan bölgesel ittifaklar özellikle 1979 yılındaki İran devriminden sonra kuvvetli bir şekilde devam etmiştir. Ortadoğu’nun en güçlü ülkelerinden olan Irak ile yaşamış olduğu savaş sonrası yalnız kalan İran, bu dönemde yaşamış olduğu bu yalnızlığı Suriye’nin müttefikliği ile gidermeye çalışmıştır. Doğu Bloku ülkelerinin dahi İran’a silah satma konusunda çekingen davrandığı bir dönemde bu silah satışları doğrudan Suriye üzerinden gerçekleşmiştir. Bu nedenle İran, Arap Baharı sürecinde olayların Suriye’ye sıçraması sırasında seyirci kalmayıp aynı şekilde Suriye’ye silah, askeri ve maddi yardımlar konusunda büyük destekler vermiştir. Bazı kaynaklara göre İran’ın Suriye’ye sağlamış olduğu destek 15 ile 30 milyar dolar arasında bir rakama ulaşmaktadır.222 2001 yılından itibaren tüm dünyada büyük bir domino etkisi oluşturan Arap Baharı ile ortaya çıkan toplumsal, siyasal değişim ve dönüşüm süreci Ortadoğu’nun jeopolitik yapısında büyük değişiklikler meydana getirmiştir. Ortaya çıkan bu jeopolitik kırılmalar nedeniyle bölgesel ve küresel aktörler konumlarını yeniden değerlendirerek politikalarında çok büyük değişiklikler meydana getirmişlerdir. Bunun yanında Arap Baharı’nın meydana geldiği bazı ülkelerde sürece karşı büyük bir direnç gösterilmiştir. Bu dirençlerin belki de en önemlisi Suriye’de ortaya çıkmıştır. Arap Baharı sürecinin Suriye’ye sıçraması ve kısa sürede büyük bir alana yayılmasına rağmen Baas rejimi 221 Bayazıt, age, 94-95. 222 Arzu Hagigi, İran İslam Devrimi ve Değişen İran Dış Politikası, (Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, 2018), 78-79. 91 direnmeye devam etmektedir. Aslında Baas rejimi göstermiş olduğu bu direniş sırasında en büyük desteği Rusya’dan almıştır.223 İran-Suriye müttefikliğinin dönüm noktası 2011 yılında Suriye’de meydana gelen halk hareketleri olmuştur. Bunun en önemli nedeni Suriye’de 1982 yılında Hama olaylarından günümüze kadar Esad rejimine yönelik en ciddi tehdidin bu ayaklanmalar ile gelmiş olmasıdır. 2009 yılında yapılan ve tartışmaları halen devam eden Cumhurbaşkanlığı seçimleri ortamında son derece zor günler yaşayan İran, Ortadoğu bölgesi için önceden hesap edilmemiş Arap ayaklanmaları karşısında kendine karşı ciddi bir meydan okuma savaşı ile karşı karşıya kalmıştır. Bölgede yer alan tüm ülkeler ortaya çıkan bu yeni durum karşısında acil kararlar almak zorunda kalmıştır. İran, Arap Baharı sürecini birçok ülkede olumlu karşılarken olayların Suriye topraklarına sıçraması ile politika değişikliğine gitmiş ve kararını her yönü ile Suriye rejimi yanında kalmak şeklinde vermiştir. Süreç içinde Suriye yönetimi için elinden gelen tüm desteği sağlamaya çalışmıştr.224 2010 yılında Tunus’ta işsiz bir gencin kendini yakması ile başlayan olaylar kısa sürede bir halk devrimine yol açmıştır. Tunus’ta başlayan bu olaylar bu ülke ile sınırlı kalmamış ve diğer Arap ülkelerine de sıçrayarak kısa zamanda tüm bölgeyi etkisi altına alan ve Arap Baharı adı verilen bir sürece dönüşmüştür. Olayların Suriye’ye sıçraması ile birlikte Ortadoğu’da bitmek bilmeyen bir savaş patlak vermiştir. Beşar Esad’ın ülkede düzenlenen protestolar karşısında yapmış olduğu sert müdahaleler kısa sürede kanlı çatışmalara dönüşmüştür. Suriye halkı önce demokratik yollar ile hakkını aramaya çalışmıştır. Ancak demokratik yollarla haklarını elde edemeyen sivil halk, Müslüman Kardeşler’in girişimleri ile başlattığı silahlı direniş Suriye’yi içinden çıkılmaz bir durumun içine sokmuştur. Arap Baharı’nın Suriye topraklarına sıçraması ile birlikte 35 yıldır aralıksız devam eden İran-Suriye ittifakı da büyük bir sınava tabi tutulmuştur. İran; Bahreyn, Mısır, Tunus ve Yemen gibi ülkelerde ortaya çıkan ayaklanmaları kendi açısından çok iyi karşılamasına rağmen Suriye için farklı politikalar izlemiştir.225 Suriye olaylarının uluslararası boyutlara ulaşması ve uluslararası arenada Suriye’ye karşı oluşturulabilecek politikalara karşı İran, bu tür politikaların önüne geçmek için büyük bir diplomasi trafiğine girmiştir. Bu doğrultuda İran’ın sağlamış 223 Sinkaya, age, 1. 224 Korkmaz, age, 150. 225 Hagigi, age, 78. 92 olduğu en iyi destek ve mücadele, Suriye’ye olası bir askeri müdahaleyi önleyici çabaları olmuştur. Suriye’de olayların çok fazla şiddetlendiği bir dönemde uluslararası medya aracılığı ile askeri müdahale söylentileri gündeme taşınınca İran hemen harekete geçerek ilk önce olaylara dış müdahale olmadan çözülmeli şeklinde açıklamalar yapmaya başlamıştır. İran Suriye meselesinin uluslararası müdahaleye gerek kalmadan çözümü için bölgesel işbirliği arayışları doğrultusunda sadece Türkiye, Irak ve kendisini işaret etti. İran’ın bu tutumunun; düşmanlarını Suriye’den uzak tutma, Suriye’de kendi yanındaki Esad rejiminin varlığının devam etmesini sağlama ve rejim karşıtlarına verilen destekleri önleme amacı taşıdığı söylenebilir. İran bir yandan diplomatik desteğini sürdürürken diğer yandan da her türlü desteği vermeye devam etmiştir.226 Suriye’de Hafız Esad’a bu desteğin verilmesinde, İranlı yetkililerin söylemlerine göre, iki önemli husus yer almaktadır. Bunlardan ilki, Suriye’nin Siyonizm’e karşı verilen mücadelenin çok önemli ve vazgeçilmez bir parçası olması; ikincisi ise Filistinli direniş örgütleri arasında İran ile bağlantı kurulabilmesini sağlayan bir köprü görevi üstlenmiş olmasıdır. Başlarda Suriye yönetimine verilen destekler daha örtülü ve gizli olarak yapılmışsa da olayların üçüncü senesinden itibaren İran, sahada doğrudan yer almaya başlayarak yardımlarını açık ve aleni şekilde yapmaya başladı. Başlarında İranlı komutanların bulunduğu ve dünyanın birçok farklı noktasında toplanarak bir araya getirilen Şii militanların Suriye savaşına dâhil olması ile beraber savaşın gidişatında önemli değişikler meydana gelmeye başlamıştır. Suriye dışından getirtilen ve hem paralı hem de gönüllü askerlerden oluşan bu milis güçler bizzat İran Devrim Muhafızları komutanlığına bağlı Kudüs gücü tarafından örgütlenerek eğitilmiştir. Suriye’de Hizbullah, Fatimiyyun (Afgan Hazaraları227) ve Zeynebiyyun (Pakistan Şiileri) Tugayları başta gelmek üzere toplamda on beşe yakın silahlı grubu çeşitli isimler altında bir araya getirerek Suriye savaşında Esad’a destek olmak için kullanmıştır. İran bu savaşı kendisi için bir varoluş mücadelesine çevirdiğini göstermek istememiştir. Görünürde Şiiler için son derece kutsal olarak kabul edilen bölgeleri korumak adına Suriye’de bulunduğunu iddia eden bu milis kuvvetler, kendilerine karşı gelen grupları bahane ederek aslında Suriye halkı ile mücadele etmişlerdir.228 226 Doğrusözlü, age, 92. 227 Hazaralar, Afganistan nüfusunun yaklaşık %9'unu oluşturan etnik grup. Hazaralar, çoğunlukla Şiî inancına sahiptirler. 228 Doğan, age, 21-22. 93 İran yönetiminin Suriye’ye sağlamış olduğu destek sadece askeri ve ekonomik alanlarda olmamıştır. İran yönetimi özellikle hem Esad’ı haklı çıkarmak hem de kendi uygulamalarını doğru göstermek için medyayı yoğun bir şekilde kullanmıştır. Suriye yönetimine medya ile büyük bir destek sunmuştur. İran, birçok haber ve internet sitesinde Suriye’de Esad rejiminin haklılığını göstermek için çok büyük çabalar harcamıştır. Bununla beraber Batı ve Suriye rejimi karşıtlarının internette ve görsel medyada sunmuş olduğu görüntülerin sahte olduğu tüm olup bitenlerin bir komplo ve göz boyamadan ibaret olduğu hususunda büyük çabalar sarf etmiştir. Bu çabalar ve destek halen devam etmektedir. Suriye’de olayların başlaması ve gelişmesinin hemen ardından İran tarafından; Suriye’de hiçbir halk hareketinin olmadığı, aslında katliam yapanların göstericilerin bizzat kendisi olduğu, gösteri yapan bu kişilerin birçoğunun Suriye halkı tarafından tanınmadığı, bu adamların ya dışarıdan getirildiği ya da Filistinli göçmenlerden para ile tutulan adamlar olduğu haberleri yapılmıştır. Yine aynı doğrultuda İran, toplumu tahrik etmek için Suriye ordusundan ayrılan 2500 kadar askerin Muaviye Tugayları ismi ile milis birlikler kurduğu yönünde haberler ortaya atılmıştır ve bu haberleri çok daha farklı şekillere sokarak sürekli olarak ekranlara getirip ve Esad yönetimine sunmuş olduğu medya desteğini devam ettirmiştir.229 İran’ın körfezde elinde bulundurduğu güç, Ortadoğu masasına tek başına oturmasına kâfi olsa da yalnız başına etkili olmasına çok da imkân sağlamamaktadır. Bu nedenle bu etkiyi sağlayabilmek için Suriye, Irak, Lübnan ekseninde bir Şii Hilali kurmak mecburiyetindedir. Tüm bu koşullar göz önünde tutulduğunda Suriye ile kurulan 35 yıllık ittifakın ne kadar önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle İran Suriye ile olan ilişkilerini 35 yıl boyunca hep en üst düzeyde tutmuş ve bu iki ülke birbirleri ile sürekli olarak müttefik olmuşlardır.230 229 Doğrusözlü, age, 91. 230 Hagigi, age, 79. 94 SONUÇ Jeopolitik konumunun yanı sıra bölgenin zengin enerji kaynaklarına sahip olan İran, ayrıca güçlü devlet geleneklerine sahip olan bir ülke olarak bilinmektedir. Gerek Basra Körfezi’ne gerekse Hürmüz Boğazı’na hâkim bir konumda bulunan. İran, İslam aleminin Şii nüfusu üzerinde oldukça büyük bir güce sahiptir. Günümüzde İran ile özdeşleşen, 1979 İslam Devrimi pek çok özelliğiyle kendine has bir devrim olup, tarih içerisinde meydana gelen diğer devrimlerden farklı özellikler sergilemiştir. İslam Devrimi orijinalliğini ve gücünü İran’ın tarihi birikim, deneyim ve Şiiliğinden almıştır. Devrimin gerçekleşmesinde İran Şah’ının izlemiş olduğu çarpık modernleşme politikaları ve Batılı güçlerin ülke içinde yoğun bir şekilde görülen varlığı son derece etkili olmuştur. Batılı ülkelerin etkisi ve modernleşme politikaları İran’da halkın tepkisinin daha da artmasına neden olmuştur. Bu durum İran halkının korunmasına yönelik olarak ortaya atılan tepkilerin din adamların önderliğinde İslam’ın ve Şiiliğin savunulması ile birlikte karmaşık bir şekilde içi içe geçmesine sebep olmuştur. 1979 yılında meydana gelen İran İslam Devrimi İran’ın iç ve dış politikası açısından son derece önemli bir olaydır. Devrim, uzun yıllar devam eden bir birikimin sonucunda meydana gelmiş ve hemen hemen toplumun her kesimini etkilemiştir. Humeyni önderliğinde gerçekleşen bu devrim, ülke içerisindeki birçok grup tarafından destek görmüştür. İran İslam Devrimi’nin en önemli özelliği ise hiçbir zaman bir araya gelme ihtimali görülmeyen İslami grupları tek çatı altında birleştirmiş olmasıdır. 1979 İran İslam Devrimi kendine has özelliklerine ve Ortadoğu coğrafyasında meydana getirdiği siyasal etkiye bakıldığında son yüzyıl içerisinde yaşanan önemli gelişmelerden biri olarak kabul edilebilir. Devrimle birlikte İslam’ın uluslararası alandaki siyasi gücü de artmıştır. Ancak İran açısından son derece önemli etkilere sahip olduğu düşünülen bu devrim İran’ın aksine birçok Körfez ülkesinin dış politikada daha dikkatli olmaya zorlamıştır. Körfez ülkelerinde yaşayan Şii nüfusla beraber devrimin ortaya çıkardığı adalet, özgürlük, halkın katılımını sağlayan İslami yönetim gibi politikalar Körfez ülkeleri açısından büyük tehditler doğurmuştur. Devrimin etkin olduğu alanlar içerisinde yer alan Körfez ülkeleri, bu olguyu kendi rejimleri açısından yeni bir sorun olarak algılamıştır. Devrim, özellikle bölgenin siyasi kodlarında önemli farklılıklar meydana getirmiştir. İran rejiminin, bu devrimi İslam dini ile bağdaştırması ve bu şekilde evrensel bir çerçeve oluşturmaya çalışması 95 İran’ın bölgede sadece etkinlik kurmak değil, daha büyük hâkimiyet alanı kurma istediğinin bir göstergesiydi. Devrim liderlerinin hemen hemen her fırsatta İran’ın tüm Müslümanların koruyucusu olduğu söylemlerini dile getirmesi bunun en bariz örneğidir. Devrimden sonra İran’ın en aktif olduğu alan Körfez devletleriyle sürdürdüğü dış politikada kendini göstermiştir. Suudi Arabistan, Bahreyn, Katar, Irak, Kuveyt, Birleşik Arap Emirlikleri ve Umman oluşan Körfez ülkeleri İran’ın dış politikasında her zaman önemli bir yere sahip olmuştur. İran’ın Arap ülkeleri ile dış politikasında en önemli yere sahip olan unsur ise Şiilik politikası olmuştur. İran’ın Şiilik inancına sahip olması ve Körfez ülkeleri içindeki Şii nüfusa hâkim olma isteği dış politikasının en belirleyici unsuru olmuştur. Devrimden sonra İran’ın bölgedeki Arap ülkeleri arasında ilişkilerini hiç kuşkusuz en önemli boyutunu meydana getiren ülke Suudi Arabistan olmuştur. İran İslam Devrimi yaklaşık iki yüz yıl boyunca devam eden Vahhabiler ile Şiiler arasındaki mücadeleye farklı bir boyut daha eklemiş oldu. Suudi Arabistan İslam Devrimi’nin sadece kendileri adına değil tüm dünyaya karşı bir tehlike olduğunu belirtmiş ve dış politikasında İran’a karşı hep mesafeli bir yol takip etmiştir. Suudi Arabistan ile İran arasındaki dış politikanın diğer belirleyici unsurları ise Irak, Yemen ve Bahreyn’deki Şii nüfusu olmuştur. İran’ın bu bölgedeki Şii nüfusu ile sürekli olarak etkinliğini artırması iki ülkeyi sık sık karşı karşıya getirmiştir. İran ve Suudi Arabistan arasında ortaya çıkan bölgesel güç mücadelesi Ortadoğu’nun temel dinamiklerinden birini meydana getirmiştir. Dini, siyasal, ekonomik ve toplumsal alanda etkisini gösteren bu dinamikler bölgesel sorunlar içerisinde önemli bir yer işgal etmektedir. İslam Devrimi’nden sonra bölgede yalnız kalan İran’ın dış politikadaki en büyük Arap müttefiki ise hiç kuşkusuz Suriye olmuştur. Devrimden sonra İran’ı tanıyan ilk Arap ülkesi olması itibariyle Suriye, İran açısından vazgeçilmez bir ülke haline gelmiştir. Ayrıca Suriye yönetiminin devrimden sonra İran-Irak savaşında her türlü ambargoyu delerek vermiş olduğu destek sayesinde İran’ın ayakta kalmasını sağlamıştır. İran dış politikada Suriye ile hem bölgesel hem de ekonomik çıkarlar bağlamında ittifaklar kurmuştur. Özellikle Arap Baharı sürecinde İran Suriye yönetimine hem ekonomik hem de teçhizat anlamında büyük kaynak sunarak Suriye yönetiminin ayakta kalması için önemli rol üstlenmiştir. 96 Devrimden sonraki dönemde ABD’nin İran’a karşı yürütmüş olduğu politika ve tutumlar radikal bir şekilde değişmiştir. Bununla beraber Soğuk Savaş sürecinden itibaren SSCB’ye yönelik izlediği İslami eğilimleri destekleme politikasından da vazgeçmiştir. Bu durumun en önemli sebeplerinden biri İran’daki İslam Devrimi ile birlikte siyasal İslam’ın güçlü bir aktör olarak ortaya çıkması ve ABD’nin çıkarlarını tehdit etmeye başlamasıdır. ABD’de de meydana gelen 11 Eylül terör saldırısına kadar süren İslami radikalizmin gücünü hissettirmeye başlaması ve büyük destek görmesinde özellikle İran İslam Devrimi’nin payı büyüktür. İran İslam Devrimi süreci ile başlayan İslami yükseliş SSCB’nin yıkılması ile beraber daha görünür hale gelirken, İslami radikalizm Batı ve ABD karşısında yeni bir düşman olarak belirmiştir. ABD’nin Ortadoğu politikasındaki en büyük değişiklik 11 Eylül saldırısının ardından gerçekleşmiştir. Duruma, 11 Eylül saldırısı ekseninde bakarsak, İslami radikalizmi kuvvetlendiren 1979 İran İslam Devrimi’nin söz konusu değişikliklere etki ettiği söylenebilir. Son dönemlerde ise ABD İran’a karşı yürütmüş olduğu eski tutumunu devam ettirmektedir. Devrimden sonra İran ile Türkiye arasındaki ilişkilerde de büyük değişimler yaşanmıştır. Türkiye, devrim sonrasında özellikle İslamcı hareketlerin güçleneceğini ve devrim bittiğinde İran içerisinde devletin çözülerek bölge içerisinde bağımsız bir Kürt devleti kurulacağı gibi telaşlara kapılmıştır. İran’ın devrimin hemen sonrasında ülkede kurmuş olduğu rejimi diğer ülkelere de ihraç edebilme çabası içine girmesi ve bu noktada Türkiye’yi hedef alması her iki ülke arasında ilişkilerin gerilmesine sebep olmuştur. Bu dönemde Türkiye, PKK’ya destek olma ve ülkesindeki rejimi Türkiye’ye de ihraç etme konusunda İran’ı suçlarken, diğer taraftan Türkiye kendini Batının kültürü içinde tanımlamak istemiştir. Buna karşılık İran ise kötülüğün asıl kaynağını Batı olarak telaffuz etmiştir. Bu ve buna benzer sebepler yüzünden Türkiye ile İran arasındaki ilişkiler zaman zaman gerilirken zaman zaman da olumlu bir seviyede seyretmiştir. İran İslam Devrimi’nden sonra bölgede meydana gelen en büyük gelişme ise hiç kuşkusuz Arap Baharı olmuştur. Bu süreçte İran son derece aktif bir rol oynamıştır. Arap Baharı’nı kendi İslam Devrimi ile benzeştiren İran’da bu olay aslında büyük bir tehdit uyandırmıştır. Körfez ülkeleri arasında büyük bir endişeye neden olan bu süreci İran İslam Cumhuriyeti kendi lehine çevirebilmek adına Şiileri kullanmış ve onların da bağımsızlıklarını kazanmaları için girişimlerde bulunmuştur. İran’ın gerçekleştirmek istediği bu politika başta Suudi Arabistan olmak üzere birçok Körfez ülkesinde tepki ile 97 karşılanmış ve dış politikada İran’a karşı daha mesafeli bir tavır takınmaya sebep olmuştu
.
|
| Bugün 113 ziyaretçi (171 klik) kişi burdaydı! |
|
 |
|
|
