Bir rüyam var: Bir gün herkes dünya vatandaşı olacak!

Her hafta, ‘neden bu konuyu’ seçtim minvalli bir paragraf yazarım. Ama bu sefer doğrudan söze gireceğim. Çünkü yazıdan bu konuyu niye seçtiğimi kolayca anlayacaksınız.

Amin Maalouf, Ölümcül Kimlikler adlı kitabında şöyle bir örnek verir: “...Saraybosna’dan ayrılmayalım daha. Hayali bir anket için düşüncelerimizde orada kalalım. Sokakta elli yaşlarında bir adam inceleyelim: 1980’e gelirken bu adam şöyle derdi: ‘Ben Yugoslav’ım!’, gururla ve gönül koymadan, daha yakından sorular sorulduğunda Bosna-Hersek Özerk Cumhuriyeti’nde yaşadığını ve bu arada Müslüman geleneği olan bir aileden geldiğini belirtirdi.

On iki yıl sonra, savaşın en şiddetli günlerinde aynı adam hiç duraksamadan ve bastırarak şöyle cevap verirdi: ‘Ben Müslüman’ım!’ Hatta belki de şeriat kurallarına uygun bir sakal bırakmış bile olurdu. Hemen arkasından Boşnak olduğunu ve bir zamanlar gururla Müslüman olduğunu vurguladığının kendisine hatırlatılmasından hiç hoşlanmadığını eklerdi.

Bugünse adamımızı sokakta çevirsek, önce Boşnak, sonra Müslüman olduğunu söyleyecektir, düzenli olarak camiye gittiğini de belirtecektir; ama ülkesinin Avrupa’nın bir parçası olduğunu ve bir gün Avrupa Birliği’ne katılmasını umut ettiğini söylemeden geçemeyecektir.

Aynı insana bir yıl sonra aynı yerde rastlasak, acaba kendini nasıl tanımlardı? Aidiyetlerinden hangisini en başa koyardı? Avrupalı mı? Müslüman mı? Boşnak mı? Başka bir şey mi? Belki de Balkan mı?”

Yazar daha sonra şöyle devam eder: “Bütün dönemlerde, meşru olarak ‘kimlik’ denilebilecek kadar her koşulda ötekilerden son derece üstün, tek bir ana aidiyet olduğunu düşünen insanlar olmuştur. Kimileri için ulus. Kimileri içinse din ya da sınıf. Ama hiçbir aidiyetin mutlak surette baskın çıkmadığını anlamak için dünyada olup biten farklı çatışmalara bir göz gezdirmek yeter (...) Türkler de Kürtler de Müslüman, ama anadilleri farklı, çatışmaları bu yüzden daha mı az kanlı? Hutular da Tutsiler gibi Katolik ve aynı dili konuşuyorlar, bu onların birbirini katletmelerini önleyebildi mi?” (Maalouf, s. 17-18)

İç düşman-dış düşman

Amin Maalouf’un başka olaylarla da örneklediği bu durumu çağdaş Fransız felsefecisi Etienne Balibar şöyle özetler: “Günümüz dünyasının çelişkisi şudur: İnsanların doğaları gereği kendilerini ‘evlerinde’, biz bize hissedecekleri bir ulus-devlet tahayyül etmek, sonra bu devleti içinde oturulmaz kılmak. Durmadan düşmanın ‘içeride’ olduğunu keşfederek, ‘dış’ düşmanlar karşısında birleşmiş bir cemaat oluşturmaya çalışmak. Böyle bir toplum siyasal olarak tam anlamıyla yabancılaşmış bir toplumdur.”

Bugün içinde bulunduğumuz durumu ne kadar güzel özetliyor değil mi Balibar? Ancak hal böyleyken, ulus-devlet ne Türkiye’de gözden düşüyor, ne de dünyanın başka yerlerinde. Hatta bazı durumlarda cazibesini daha da arttırıyor. Örneğin Basklar, Katalanlar, Kıbrıslı Türkler veya Kürtler için, dünyanın en büyük mutluluğu kendi ulus-devletlerini kurmak gibi görünüyor. Bunda bir gariplik yok aslında. Küreselleşme denen olgu, insanları hem sosyokültürel, hem de coğrafi anlamda yerlerinden ederken, onları yeni karşıtlıkların içine soktu, dolayısıyla da yeni dayanışma biçimleri aramaya itti. Bu arayışlar bazı hallerde ulus-devlet aidiyetini aşan, evrensellik ya da bölgesellik iddiası taşıyan AB gibi oluşumları güçlendirirken, bazı durumlarda yerellik iddiası taşıyan ayrılıkçı duyguları geliştirdi. 194 ulus-devlete karşılık 3.200 dilsel, etnik, ulusal grubun yaşadığı dünyamızda, kendi ulus-devletini kurmaya çalışan, konfederasyon, federasyon ya da özerklik peşinde koşan yüzlerce grup var. Bunların başarılı olması halinde feodal beylikler dönemine dönmemiz işten bile değil. Bu yüzden, ‘milliyetçilik kötüdür’ deyip kestirip atmak yerine, insanoğlu, etnik, dinsel, ulusal, kültürel, dilsel kimliklerle değil de, başka hangi kimlikle kendini mutlu ve güvende hissedebilir, hangi kimlikle hem kendini hem de içinde yaşadığı toplumu geliştirebilir, güzelleştirebilir sorusuna bir an önce cevap bulmamız gerekiyor.

Bu konuda kafa yoranlardan biri olan Prof. Bert Olman “Yahudilikten azlim için gereğinin yapılmasına” başlıklı yazısında “ille de bir şey sevecek olsam sevdiğim şey, iki bin yıldır ‘o benimdir, o benim’ diyemeyeceğim bir devletten mahrum olmak üzere kurulmuş bir Diaspora Yahudiliği olurdu” diyor ve ekliyordu: “Eğer yaşadığınız ülkede tam ve eşit bir vatandaş olamıyorsanız, o zaman dünya vatandaşı olabilirsiniz veya bunun ne anlama geldiğini düşünebilirsiniz.” (Birikim, Şubat 2005)

Nerelisin?: Dünyalı!

Gelin birlikte düşünelim. Olmann’ın sözünü ettiği ‘kozmopolitanizm’ yani ‘dünya vatandaşlığı’ (Yunanca’da cosmos=evren/dünya/düzen; polites=yurttaş demek) fikrinin ilk işaretini veren MÖ 14. yüzyılda hüküm sürmüş olan Mısır Firavunu Akenaton’du. Tell’el-Amarna’da bulunan bir duvar yazıtında, Akenaton’un ırk ve kavim farkı gözetmeksizin tüm insanları, hatta hayvan ve bitkileri de kapsayacak evrensel bir din için çabaladığı yazıyordu.

Daha iyi bilinen bir örnek, içine yerleştiği fıçısının önünden geçerlerken kendisine “nerelisin?” diyenlere “dünya vatandaşıyım” cevabını veren, Sinoplu çileci filozof Diyojen (ö. MÖ 323) idi. Ancak Diyojen’in ‘dünya vatandaşlığı’ çok da olumlu bir anlam taşımıyordu. O aslında ‘Ben senin berbat Yunan şehir devletinin vatandaşı değilim!’ demek istiyordu.

Bazı tarihçilere göre kozmopolit düşüncenin ilk uygulayıcısı, Diyojen’in “gölge etme başka ihsan istemem” diyerek savuşturduğu Makedonyalı Büyük İskender’di. İskender’in komutanlarına fethettikleri ülkelerin yerlisi kadınlarla evlenme izni vererek, o güne dek Yunan düşüncesine egemen olan ‘Yunan-Barbar’ ayrımını yok etmeye niyetlenmesi, ülkesinde ve orduda büyük şaşkınlık yaratmıştı. Ancak bana göre İskender’in ‘kalplerin birliğine dayanan dünya imparatorluğu’ fikri silah gücüne dayandığı için tam da aradığımız örnek değildi.

Kozmopolitanizme olumlu bir içerik kazandıranlar, MÖ 3. yüzyılda yaşamış Kıbrıslı filozof Zeno’nun başını çektiği Stoacı düşünürlerdi. Yunan-Barbar ayrımına karşı çıkarak insanoğlunun, biri içinde doğduğu (polis), diğeri ise ‘sınırları sadece güneş tarafından çizilmiş’ çok daha büyük bir toplumun (cosmos) üyesi olduğunu söyleyen Stoacılara göre bir kişinin dünya vatandaşı olması için yerel aidiyetlerden vazgeçmesi gerekmezdi. Çünkü bunlar yaşama büyük zenginlik katardı. Zaten Stoacılar bir kişinin bu tür bağlılıklarından kaçınamayacağına da inanıyorlardı. Bunun yerine, insanoğlunu iç içe daireler şeklinde sardığını tasavvur ettikleri ve insanın kendi benliğini, ailesini, akrabalarını, komşularını, hemşerilerini, ülkesinin insanlarını ve nihayet bütün bunları çevreleyen insanlık ailesini saran bağlılık çemberlerinin yerini değiştirmeyi, yani en dıştaki insanlık ailesini en içteki çember kadar yakınımız kılmayı amaçlıyorlardı.

Stoacıların ‘dünya devleti’ bir çeşit metafordu, bir ütopyaydı ama entelektüel etkisi günümüze kadar sürdü. Pek çok araştırmacıya göre Stoacıların düşünceleri İsa’nın havarilerinden Aziz Paulos’un ‘Yahudiler ve Yahudi olmayanlar’, ‘özgür insanlar ve köleler’ ayrımını reddetmesine kaynaklık etti ve Hıristiyanlığın yayılmasını kolaylaştırdı.

Stoacı fikirler Rönesans düşünürü Erasmus’un ‘milli ve dinsel toleransla donanmış vatandaşlar’ (Querela Pacis), Grotius’un ‘genel yasalarla bağlı büyük devletler topluluğu’ (De Iure Belli ac Paci) gibi kavramlarında, 1776 (Amerikan) Bağımsızlık Bildirgesi, 1789 İnsan Hakları Deklarasyonu gibi evrensel belgelerde, Montesquieu, Diderot, Addison, Hume ve Jefferson’un eserlerinde etkisini gösterdi.

Kant ve Ebedi Barış

‘Dünya vatandaşlığı’ kavramına çok şey katmış olan Kant (1724-1804) bütün rasyonel varlıkların tek bir ahlaki toplumun doğal üyesi olduğunu, dünya barışının, ancak cumhuriyetçi ilkelere göre düzenlenmiş devletler, barışı korumak amacıyla özgür iradeleriyle bir birlik kurdukları zaman ve sadece vatandaşların değil yabancıların insan haklarına da riayet edildiği zaman korunabileceğini düşünüyordu. Günümüzün Birleşmiş Milletler’i, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi veya Uluslararası Adalet Divanı gibi oluşumları, Kant’ın ‘kozmopolitan yasa’ dediği kavramdan esinlenmişti.

Gerçi Rousseau gibi “herkesi sevmekle övünürler ama amaçları komşularını sevmeme hakkını elde etmektir!” diyerek kozmopolitlerden şikâyet edenler de vardı fakat Bentham gibi faydacı düşünürleri bir yana bırakırsak, 18 ve 19. yüzyıl kozmopolitleri için (ki aralarında Marksistler de vardır) kavram, bugün bazılarının düşündüğü gibi ‘içinde yaşadığı ülkeye ve topluma kayıtsız kalmak’ veya ‘ultra bireycilik’ gibi olumsuz anlamları değil, Stoacı olumlu anlamını taşıyordu. 20. yüzyılda kozmopolite kötü anlam yükleyenlerin başında Naziler geldi. Öyle ki, Yahudileri ve Çingeneleri fırınlara yollama gerekçelerinden biri bu iki halkın da ‘kozmopolit’ (‘karışık, kökü belirsiz’) olmasıydı.

Aynı gemide olmak

Çağdaş düşünürlerden Martha Nussbaum ise 1970’lerden beri Stoacı düşünceden yola çıkarak ulusalcılığı, etnik merkezciliği, her türlü kavimciliği ve kabileciliği eleştiriyor. Nussbaum’a göre, ulusal kimliklere sıkıca bağlanmak, bu kimliklerden gurur duymak sadece siyasi açıdan tehlikeli değil; etik açıdan da yanlıştır. Başkalarının acılarını anlamanın, onlarla duygudaş olmanın önemine dikkat çeken Nussbaum’a destek verenlerden İsveçli sosyal antropolog Ulf Hannerz’e göre ‘dünya vatandaşlığı’ demek, sadece yerellik, diaspora olmak veya ulusallık gibi dar aidiyetlerden ve önyargılardan kurtulma hali değil, aynı zamanda farklılıkların birarada var olmasının yollarını bulmak amacıyla, dinleyerek, bakarak, düşünerek veya sezinleyerek öteki kültürlerin içine girme yeterliliğidir. Hepimizin aynı gemide olduğu gerçeğini bir an bile unutmayarak dünyaya içten bir sorumluluk duygusu ile bağlanmaktır. Gerçek bir kozmopolit başkalarının yani ‘öteki’nin farkındadır. Kültürel farklılıkların, karmaşıklıkların farkındadır ve bunları takdir eder. Kozmopolit kişi ulusal ve global kültürlerin uyumlaştırılmasına inanır. Kişinin kimlik ve aidiyet konusundaki kişisel seçimlerine saygı gösterir. Burada bir parantez açmak istiyorum: Günümüzde çok kültürlülük denince akla daha çok anlamak ve saygı duymak geliyor. Halbuki buna etkileşim, diyalog ve karşılıklı öğrenme sürecini içeren bir katılımcılığı da eklemek gerek.

Küreselleşmenin faydası

Bu bağlamda Hannerz, felsefi ve politik bir boyutu olan ‘kozmopolit’ insanla başka çeşitteki hareketli insanları birbirinden ayırmaya özen gösterir. Ona göre küreselleşmenin sayılarını arttırdığı turistler, sürgünler, yurtsuzlar, uluslararası çalışanlar, misafir işçiler ille de kozmopolit kişiler değildir. Bu insanların ezici çoğunluğu, ‘öteki’ ile ilgili değillerdir ve bütün hareketliliklerine rağmen dinsel, etnik, ulusal, kültürel anlamda korunaklı kozalarında yaşamaya devam ederler. Buna rağmen, küreselleşme dünya vatandaşlığına giden yolda önemli açılımlar sunar. Çünkü kitlesel turizm, müzik, moda, sanat, spor etkinlikleri; internet ve mobil telefonla yaygınlaşan iletişim, ucuzlayan ve hızlanan ulaşım araçları, çoğu sonuç vermese de küresel toplantılar, bütün yetersizliklerine rağmen uluslararası kuruluşlar, bunlara yönelik küresel protesto eylemleri insanları, yerel, ulusal sınırların ve ajandaların dışına taşır, birbirine yaklaştırır.

Sözü uzatmayayım. Eskiden ‘dünya vatandaşı’ olmak, Diyojen’in deyimiyle bir çeşit sürgündü. Aynen bir çocuğun ebeveynlerinin kucağındayken hissettiği türden bir sıcaklıktan yoksun kalmayı göze almaktı. Çünkü antik dönemde bile bir kişinin, ait olduğu sınıfı, toplumu, şehir devletini aşarak sadece insanlık denen soyut bir kavramın peşine takılması hoş görülemezdi. Milliyetçiliğin neredeyse din katına çıkarıldığı, devletin kutsal bir tapınak olduğu günümüzde dışlanma daha da şiddetli. Geleceğin toplumlarının millet değil de insanlık temelli düşünceler üzerinde yükseleceğini söyleyenlere; vatana değil dünyaya bağlanmak gerektiğini söyleyenlere, ulusal çıkarlardan değil evrensel ahlâktan söz edenlere, en hafifinden hayalperest ya da sorumsuz, en ağırından vatanı haini, en inceltilmişinden liberal, en cafcaflısından nihilist etiketi yapıştırılıyor. Ama ne derlerse desinler, hayal etmeye devam edeceğim: Bir gün gelecek herkes dünya vatandaşı olacak!

2010’da, çok kimlikli birer dünya vatandaşı olma yolunda bir merhale olması dileğiyle herkese iyi yıllar diliyorum.

Özet Kaynakça: Amin Maalouf, Ölümcül Kimlikler, YKB Yayınları, 28. Baskı, 2009;Cosmopolitics: Thinking and Feeling beyond the Nation, (Yay. Haz. P. Cheah ve B. Robbins), University of Minnesota Press, 1998; The Political Philosophy of Cosmopolitanism, (Yay. Haz. Gillian Brock ve Harry Brighouse), Cambridge University Press, 2005.

Okuyuculardan

27 Aralık 2009 tarihli “Oksijeni kalmayan Patrikhane” başlıklı yazıda Fener Rum Patrikhanesi’nin resmi diye Rum Erkek Lisesi’nin resmini kullandığımız için çok kişiden eleştiri aldım. Hata tamamen bana ait. O hafta yazıyı son an tamamlayabilmiş, sayfanın hazırlandığı gün bir sempozyumda olacağımdan fotoğraf bulma işini bir arkadaşımdan rica etmiştim. İnternette söz konusu fotoğraf ‘Fener Rum Patrikhanesi’ başlığı altında çıktığı için arkadaşım yanılmış, gazetenin diğer sorumluları da fark etmeyince ortaya bu vahim çıkmıştı. Başta Patrikhane olmak üzere herkesten özür diliyorum.

● Okuyucularımızdan Barış Başaran ise aynı yazının bitiriş cümlesine itiraz ediyordu. Barış Bey, Heybeliada Ruhban Okulu’nun yeniden açılmasına kesinlikle karşı olmadığını belirttikten sonra, dünya yüzündeki pek çok Ortodoks kilisesinin otosefal (özerk) olduğunu, bu statünün kiliselere idari tasarruflarda bulunma, doktriner kararlar alma, ruhban yetiştirme ve tayin etme gibi konularda tamamen bağımsız davranma hakkını verdiğini hatırlatıyor, dolayısıyla bu kiliselerin çoğunun kendi ruhban kadrolarını yetiştirmek için okulları ya da seminerleri olduğunu, yani ortada dinlerinin gerektirdiği ruhban kadrosu için (benim son cümlede iddia ettiğim gibi) bu okula şiddetle ihtiyaç duyan270 milyonluk bir Ortodoks dünyası olamayacağını söylüyordu. Lafı dolandırmayayım. Barış Bey haklı. O cümle gayet hamasi bir hava taşıyor. Bilimsel bir dayanağı olmayan o ifadeleri yok farz etmenizi rica ediyorum.

Barış Bey bir başka şey daha söylüyor ki onun da üzerinde düşünmeye değer: “Ancak, mevcut hükümetin pratik bir formül bulmakta gerçekten de zorlandığını düşünmüyorum. Sanki daha köklü bir eğitim reformu doğrultusunda joker gibi, adeta Batı kamuoyu üzerinde bu politikalarına destek bulmak için şantaj malzemesi gibi kullanıyorlar bu okulun durumunu. Biraz Alevi meselesi ve Diyanet tartışmalarına benzemiyor mu bu? Sonuç olarak Alevilerin, Ortodoksların haklı taleplerini kendi haklı talepleriyle aynı tepside sunabilecekleri bir siyasi iklim oluşmadıkça, bu çözümü görece basit meseleyi de sürüncemede bırakmaya devam edeceklerini düşünüyorum.”

● Bu vesileyle 6 Aralık 2009 tarihli “Hoş görülmek mi, eşit görülmek mi?” başlıklı yazıma yapılan kimi sert, kimi hakaretamiz, kimi son derece nazik eleştirilere de değinmek istiyorum. Bu eleştiriler arasında, en kapsamlısı ve en naziği Türk ve İslâm Hukuku Profesörü Ekrem Buğra Ekinci’ye aitti. Ekrem Bey, Osmanlı’daki zimmîlik statüsünün felsefesini, nasıl uygulandığına dair kendi görüşlerini anlattıktan sonra benim zimmîlere yönelik hoşgörüsüzlük iddialarımın ve ihtida ile ilgili örneklerimin gerçeği tam olarak yansıtmadığını söylüyordu. Ayrıca, İslâm ülkelerinde zimmîlerin uyması gereken kurallar hakkında fikir vermek için aktardığım Ömer Paktı’nın tartışmalı bir metin olduğunu, çünkü Hz. Muhammed, Hz. Ömer ve sahabelerin uygulamalarıyla bu metindeki ifadelerin açıkça çeliştiğini ekliyordu.

Mektubunu “Meşrutiyet sonrası yapılanlara hiç itirazım yok. Bunların hepsi iç burkucudur. Ermeni sürgününde ihtidanın para etmediğini, aile büyüklerimizin anlattığı hatıralardan da biliyorum. Meşrutiyet ve Cumhuriyet devirlerindeki hoşgörü hikâyeleri hakkındaki ‘iğne-çuvaldız’ görüşünüze tamamen katılıyorum. Ama klasik Osmanlı geleneği ile İslâm hukuku referansları ile İttihatçı/Cumhuriyetçi tatbikatın paralel olmadığı da göz önünde tutmalıdır. Fener Patriği bile bunu açıkça deklare ediyor. Farklı din ve ırklara klasik Osmanlı müsamahasını o devirdeki diğer devletlerdeki duruma göre değerlendirmeli; sonraki uygulamaları ise tamamen ayrıksı tutmalıdır” diye bitiren Ekrem Bey’den çok şey öğrendim. Bazı konulardaki düşüncelerimi gözden geçirme ihtiyacı duydum. Katılmadığım hususları (özellikle Emannameler konusunda) da kendisine yazdım. Ekrem Bey’in görüşlerini öğrenmek isteyen okurlarımıza, kendisininOsmanlı Hukuku (Arı Sanat Yayınevi, 2008) adlı kitabını öneriyorum.

● Aynı yazıya ilişkin olarak yazan Murat Özyıldırım ise, İslâm egemenliğine giren kentlerde büyük kilise ve manastırların camiye çevrildiğinin doğru olduğunu ancak Anadolu, Mısır, Filistin ve Suriye’de çok eski dönemlerden beri kesintisiz faaliyet gösteren kilise ve sinagoglara bakacak olursak, camiye çevrilme işinin benim iddia ettiğim gibi radikal ve sürekli olmadığını belirtiyordu. Bakış açısına göre, Murat Bey’i de beni de haklı çıkarabilecek bir iki bilgiye değinerek bu konuya noktalı virgül koymak istiyorum: 1583 yılında Rus Çarı’nın temsilcisi olarak İstanbul’a gelen Trifon Karabeinikov’un tesbitine göre o tarihte İstanbul’da 47 Rum kilisesi faaliyetteydi. Ancak 1652’de İstanbul’a gelen Antakya Patriklik kâtibi Paulus, faaliyette olan Rum kilisesi sayısını 23 olarak vermişti. Daha sonraki kaynaklara bakılırsa, bu sayı 19. yüzyıla kadar aşağı yukarı aynı kalmıştı. Bugün faaliyette bulunan 100 kadar Rum kilisesi ise, 19. yüzyılda yapılmış ya da onarılmış kiliselerdi.

.3-1-10

.Kavel’den Tekel’e bitmeyen çile

Özelleştirme sonunda kendilerine dayatılan 4-c statüsüne karşı bir aydır canlarını dişlerine takarak direnen Tekel işçilerinin ezici çoğunluğunun, hükümetin yüzeysel çözümlerine razı olmayıp, direnişe devam kararı almaları bence sadece haftanın değil neredeyse son yılların en önemli olayı. Bu hafta, Tekel işçilerine moral vermek umuduyla, başarılı bir işçi eyleminin hikâyesi anlatmak istiyorum.

“İşime karım dedim, karıma Kavel diyeceğim.
Ve soluğum tükenmedikçe bu doyumsuz dünyada,
Güneşe karışmadıkça etim
Kavel Grevcilerinin türküsünü söyleyeceğim.
Ve izin verirlerse Kavel Grevcileri,
İzin verirlerse İstinyeli emekçi kardeşlerim,
İzin verirlerse Kavel Grevcileri,
Ve ben kendimi tutabilirsem eğer, sesimi tutabilirsem
O çoban ateşinin yandığı yerde Kavel’de,
O erkekçe direnilen yerde, Kavel’de
Karın altında nişanlanıp dostlarımın arasında
Öpeceğim nişanlımı Kavel kapısında
Ve izin verirlerse İstinyeli emekçi kardeşlerim
İzin verirlerse Kavel Grevcileri
İlk çocuğumun adını Kavel koyacağım”

1984’de kaybettiğimiz ‘toplumcu gerçekçi’ şairlerimizden Hasan Hüseyin Kormazgil’e yukarıdaki dizeleri yazdıran olay, bundan tam 47 yıl önce İstanbul’da yaşanmış olan Kavel grevi idi. Grevin anlamını kavramak için biraz önceye gitmek gerekiyor. 27 Mayıs darbesi ile yönetime gelen Milli Birlik Komitesi, içlerinde altı işçi temsilcisinin de bulunduğu Kurucu Meclis’e bir Anayasa hazırlatmış, Anayasa 9 Temmuz 1961’de halk oylamasında yüzde 60,4 kabul, yüzde 39,4 ret oyu alarak yürürlüğe girmişti. Temel hak ve özgürlüklere yaptığı vurgu yüzünden, ‘demokratik anayasa’ olarak nitelenen 1961 Anayasası’nın 46. maddesine göre, çalışanlar ve işçiler izin almaksızın, sendikalar ve sendika birlikleri kurma, bunlara serbestçe üye olma ve üyelikten ayrılma hakkına sahiptiler. 47. maddede ise, işçilerin toplu sözleşme ve grev hakkına sahip oldukları belirtiliyordu. Aynı maddelere göre, devlet bu hakların kullanımını düzenleyen kanunları çıkaracaktı.

İşçi sınıfı uyanıyor

Ancak hükümet bu kanunları çıkarmadığı için, işçilere tanınan haklar kâğıt üzerinde kaldı. Yine de işçi sınıfı yılların ürkekliğini üzerinden atmıştı. Bunun işareti, 31 Aralık 1961’de İstanbul Sendikalar Birliği tarafından 100 bin kişinin katılımıyla Saraçhane’de düzenlenen miting oldu. Bunu direnişler, yemek boykotları, oturma eylemleri, sessiz yürüyüşler izledi. İşte, Hasan Hüseyin’e o güzel şiiri yazdıran Kavel grevi de bu uyanışın bir ürünüydü. İstinye’de bugün Carrefour’un bulunduğu yerde yükselen Kavel Kablo Fabrikası’nda çalışan Türk-İş’e bağlı Maden-İş Sendikası’nda örgütlü olan 173 işçinin başlattığı gözüpek mücadele emek tarihine altın harflerle geçti.

Grevin yaşandığı fabrikayı 1954 yılında Emin Aktar, Vehbi Koç ve Eli Burla kurmuştu. Fabrikanın işleri iyiydi ama o sırada yeni atanan müdür patrona fabrikanın kârını daha da arttırma sözü vermişti. İlk adım olarak da, işçilere 1957’den beri fazla mesai bedeli olarak ödenen yıllık ikramiyeleri kesmeye karar vermişti. Halbuki ayda ortalama 380 lira civarında kazanan işçiler için, bu ikramiyeler çok önemliydi. Kimi birikmiş borçlarını kapatmak için, kimi evlenmek için, kimi evinin eksiklerini tamamlamak için bütün yıl bu ikramiyeleri beklemişti.

Görüşmeler sonuç vermiyor

İşçiler seçtikleri üç temsilciyi patronla görüşmek üzere gönderdiler. Patronun tepkisi, bu üç temsilci ile birlikte, Maden-İş Sendikası’nın Şişli Şube Başkanı’nı ve sendikanın işyeri baş temsilcisini de işten çıkarmak oldu. Ardından işçilere sendikadan ayrılma baskısı geldi. İşçiler işten çıkarmaları ve baskıları protesto etmek için, 28 Ocak 1963’te tezgâh başında beş günlük oturma eylemine başladılar. İşveren ‘işyerindeki asayişi bozdukları’ gerekçesiyle 10 işçiyi daha işten çıkarıp lokavt ilan edince, 4 şubatta işçiler oturma eylemlerini fabrika önünde kurdukları çadırlarda direnişe dönüştürdüler.

İşçiler direndikçe, işveren de tutumunu sertleştiriyordu. İşveren grevi kırmak için büro işçilerini fabrikaya sokmaya çalışınca, işçiler buna karşı çıktılar. Polisin müdahalesi sırasında bazı işçiler yaralandı, bazıları tutuklandı. İşveren son darbeyi ‘lokavt’ ilan ederek vurdu. O tarihte grev ve lokavtla ilgili bir düzenleme olmadığı için, aslında her iki tarafın da eylemi ‘kanunsuzdu’ ama Sarıyer Savcılığı soruşturma sonunda, patronun tutumunun lokavt sayılamayacağını ilan ederek tavrını işverenden yana koydu.

Halkın ve sendikaların dayanışması

Bu tarihten itibaren Kavel grevi toplumun gündemine oturdu. Sadece İstinye’nin emekçi halkı değil, otobüs şoförleri, tersane işçileri, hatta polisler bile grevcilere destek veriyordu. Vehbi Koç’a ait General Electric Fabrikası işçileri aralarında para topluyor, bir diğer Koç kuruluşu olan Demir Döküm işçileri sakal bırakma eylemi yapıyordu. Maden-İş ve Lastik-İş’e bağlı işyerlerinden direnişçilere destek mesajları yağıyordu. Ancak ortada garip bir durum vardı. Maden-İş’in bağlı olduğu Türk-İş Konfederasyonu sanki böyle bir grev yokmuş gibi kayıtsızdı. Durumu protesto etmek için, Türk-İş Güney Bölgesi’ndeki 23 sendika başkanı ve 45 yönetici 27 Şubat 1963’te Türk-İş’ten ayrıldıklarını ilan ettiler.

Türk-İş bölünüyor

2 martta işverenin kablo yüklü kamyonları fabrika dışına çıkarmasını, direnişçilerin eşleri barikat kurarak engellemeye çalıştılar. Ancak polis kadınlara saldırdı ve birçoğunu yaralayarak dağıttı. Bunun üzerine, durumun nezaketini gören hükümet duruma el koydu. 3 Mart 1963’te Başbakan Yardımcısı Turhan Feyzioğlu ve Çalışma Bakanı Bülent Ecevit’in araya girmesiyle Türk-İş ile Türkiye İşveren Konfederasyonu arasında bir anlaşma imzalandı ve işçiler işbaşı yaptılar. Anlaşmaya göre işçilerin ikramiyeleri eskisi gibi ödenmeye devam edilecek, grev başlamadan önce işten atılan dört kişi hariç, diğer 10 işçi geri alınacak, işe alınmayanlara kıdem tazminatları ödenecekti. Her şey yoluna girmiş görünüyordu ki, Sarıyer Savcılığı’nın greve öncülük eden 28 işçi hakkında Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Kanunu’na muhalefet etmek suçundan üç yıl ila beş yıl arasında hapis istemiyle dava açtığı öğrenildi. 15 işçi tutuklanarak Sultanahmet Cezaevi’ne konuldu. 10 Haziran günü, tutuklanan altı işçinin tahliye edildikten sonra işten atılmalarına, fabrikanın kaplama bölümünde çalışan 30 işçi toplu halde iş bırakarak yanıt verdi. Bu sefer duruma İstanbul Sıkıyönetim Komutanlığı el koydu. Sonunda, tutuklu işçilerin geriye kalanları 27 gün sonra salıverildiler ama haklarındaki davalar devam etti.

Grev ve lokavt kanunları çıkıyor

Yaklaşık 100 gün süren olaylar sonunda, hükümet 1961 Anayasası’nın 47. maddesi gereği çıkarılması gereken ancak iş çevrelerinin baskısıyla çekmecede bekletilen kanunların Meclis’e getirmek zorunda kaldı. İşverenler Kavel grevini ‘mülkiyet hakkına saldırı’, işçiler ‘grev hakkının sınırlandırılmasına’ örnek olarak gösteriyorlardı. Dönemin Maden-İş Başkanı Kemal Sülker’e göre, işverenler, kanuna işçiler aleyhine ağır hükümler konmasını sağlamak için Kavel’de gerginliği kasıtlı olarak tırmandırmışlardı. Gerçekten de, dönemin Çalışma Bakanı ‘işçi dostu’ Bülent Ecevit, kamu emekçilerinin sendikal haklarıyla ilgili maddeleri yasa tasarısından çıkardıktan ve patronlara lokavt yapma hakkını tanıdıktan sonra 275 Sayılı Toplu İş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunu’nu yürürlüğe girdi. Öte yandan kanuna eklenen ve işçiler arasında ‘Kavel Maddesi’ diye anılan geçici madde ile Kavel işçilerinin kovuşturmadan kurtulması sağlandı.

Grevin hayırlı, darbenin hayırsız sonuçları

Sonuçta Kavel grevi sayesinde 1961 Anayasası’nın emrettiği bir kanun çıkarıldı. Grev işçilere hakları için direnmeyi, dayanışmayı;işverenlere, sendikayı, sendika üyeliğini, grevin hak olduğunu öğretti. Greve ilgisiz kalan ‘sarı sendika’ Türk-İş’ten ayrılan sendikacılar, 13 Şubat 1967’de DİSK’i (Devrimci İşçi Sendikaları Konfederasyonu) kurdular. 1963’ten 12 Eylül 1980 darbesine kadar geçen 17 yıl içinde tam 4.794 işçi eylemi yapıldı. Elbette patronlar buna razı olamazdı. Nitekim 12 Eylül’den sonra sendikaların faaliyetleri durdurulurken, Türk-İş dışında kalan konfederasyonlara ve onlara bağlı sendikalara ait taşınır ve taşınmaz mallar kayyumlara teslim edildi, sendika yöneticileri mahkemelerde yargılandılar ve ağır cezalara çarptırıldılar. Böylece tekrar başa dönüldü. O tarihten sonra çeşitli grevler ve direnişler oldu ama hiçbiri son Tekel direnişi gibi ses çıkarmadı. Bu sesi emekçi sınıfların da hükümetin de duymasını diliyorum.

Bugün AB, 1963’te Kavel grevi sayesinde çıkan 275 Sayılı Toplu İş Sözleşmesi, Grev ve Lokavt Kanunu’nun, AB standartlarına uygun hale getirilmesini talep ediyor. Hükümet ise bu talebi duymazdan geliyor. Bakalım Tekel işçilerinin direnişi, 47 yıl önceki gibi hayırlı bir işlev görebilecek mi merak ediyorum.

Ah bir ataş ver, cigaramı yakayım!

Tekel deyince tütünü anmamak mümkün mü? Geçtiğimiz hafta Manisa’nın Selendi ilçesinde yaşanan ve kasabadaki Romanların tehciri ile biten toplumsal olayların kıvılcımını çakanın da, 19 Temmuz 2009’dan itibaren yürürlüğe konan ‘kapalı yerlerde sigara yasağı’ olduğu ileri sürüldü. Sigara yasağı konusunda AKP iktidarının tavizsiz tutumumun arka planında neyin olduğu bilemiyorum ama gerekçe ne olursa olsun bunun sonuçları açısından olumlu bir uygulama olduğunu düşünüyorum. Fakat hayatım boyunca sigara içmediğim halde, uygulamanın bu kadar katı ve radikal olmasını doğru bulmuyorum. Sigarasız yaşama daha yumuşak bir şekilde geçmek mümkün diye düşünüyorum. Belki, tütün tiryakiliğinin tarihinin ne kadar eski olduğunu bilmek, yöneticileri insafa getirir diye düşünerek, tütünün hikâyesine bir göz atalım diyorum.

Kolomb’un hediyesi

Tütün, patlıcangiller (Solanacease) familyasından altmış dört cinsi içinde barındıran, bilimsel adı ‘nicotiana’ olan türün bir üyesi. Tütünün ana vatanının Asya mı, Avustralya mı yoksa Amerika kıtası mı olduğu yolunda değişik teoriler varsa da, genel kabul, tütünü Avrupa’ya tanıtan kişinin 1492 yılında Amerika Kıtası’nı ‘keşfeden’ Kristof Kolomb olduğu. Kaynaklara göre, Kolomb’un adamları, tütünle ilk kez Venezuela kıyılarının açıklarındaki bugünkü adıyla Trinidad ve Tobago Adaları’nda tanışmışlardı. Yerlilerin bir bitkinin yapraklarını bir çubuğa yerleştirdiklerini, daha sonra yakarak dumanını içlerine çektiklerini gören Kolomb ve arkadaşları, yerlilerin ‘tobacco’ adını verdikleri tütünü Avrupa’ya getirdiklerinde bu kadar tutulacağını muhtemelen tahmin etmemişlerdi. Gerçekten de, daha sonraki yıllarda Amerika kıtasına adını veren Amerigo Vespuci, dünyanın çevresini dolaşan Ferdinand Macellan ve Güney Amerika’daki Aztek uygarlığının sonunu getiren ve kıtayı İspanya’nın sömürgesi yapan Hernando Cortez gibi Kolomb’un ardılları, Kolomb ve yerliler gibi tütün tiryakisi olmuşlardı. Onların da etkisiyle, tütün Avrupa’da öyle bir moda olmuştu ki, 1550’lere kadar başta İspanya ve Portekiz olmak üzere, Belçika, İsviçre, İtalya, Fransa ve İngiltere’de tütün tanınıyor, hatta küçük çapta üretiliyordu.

Tütünün Osmanlı’ya gelişi

Tütünün Osmanlı coğrafyasına girişi ise 1570’lerde olmuştu. 1580 yılında III. Murat’ın Polonya Kralı’na gönderdiği hediyeler arasında ‘şifa verici’ olduğu düşünülen bu bitkinin kurutulmuş yapraklarının da olduğu, hatta Polonya’nın tütünü bu hediye ile tanıdığını belirten kaynaklar var. İlk tütün tarımının ise Muğla’ya bağlı Milas kazasında 1583 yılında başladığı sanılıyor. 1598 yılından itibaren Avrupalı tüccarlar, özellikle İngiliz, Fransız ve Hollandalılar, Amerikan tütününü başta İstanbul olmak üzere imparatorluğun büyük şehirlere getirmeye başlamışlar, bu da tütünde çeşitlenmeye ve modaya neden olmuştu.

Osmanlı toplumunda tütün, lüle veya nargile yardımıyla yakıp içilerek, toz halinde (enfiye) burundan çekilerek ve ağızda çiğnenerek tüketilirdi. Macar asıllı Osmanlı tarihçisi Peçevî, 1600’lü yılların ilk yarısına dair gözlemlerini içeren tarih kitabında ‘tütüne insanlar o kadar rağbet etmişti ki, ayak takımından bazı insanların tütünü çok içmelerinden dolayı kahvehanelerde insanların birbirini görmeleri güçleşmişti’ der. Peçevî’ye göre sokaklarda ve pazarlarda insanlar lüleleri elde gezer, birbirinin gözüne ‘puf puf’ ederek sokakları ve mahalleleri kokuturlar ve tütün üzerine birtakım manzumeler yazarak münasebetsiz bir şekilde okurlardı. Bu yüzden insanlar arasında pek çok kavgalar çıkardı. Tütünün kokusu insanların elbiselerine, evlerine siner, külleri etrafa kirletir, izmaritlerden yangınlar çıkardı. İşte bu sevimsiz sonuçları yüzünden, Avrupa’dakine paralel olarak Osmanlı ülkesinde de tütüne yasak konulacaktı.

Yasaklar başlıyor

I. Ahmed’in tütünü yasaklayan 1609 tarihli fermanında, bir iki yıldan beri İngiltere’de ‘tabaga’ adı verilen bir yaprağı lülelere konup içilen bir nebatın devlet görevlilerinin, esnaf ve zanaatkârların işlerinden geri kalmalarına neden olduğu, bu nedenle bu nebatın Osmanlı ülkesinde ekilmesinin, ticaretinin ve içilmesinin yasaklandığı belirtiliyordu. Tütün içenlerin burnuna lüle denilen içme çubukları sokularak sokaklarda teşhir edileceklerdi. Bu yasaklamanın arkasındaki esas neden o yıllarda, sarayın ihtiyacı olan balmumunun tütün ilaçlamasında kullanılması yüzünden, balmumu fiyatının aşırı şekilde artmasıydı. Ancak, balmumun fiyatını arttıran tütün ilaçlamasında kullanılması değil, Avrupalı tüccarların Anadolu’dan ucuza topladıkları balmumunu Avrupa’ya götürmeleriydi. Saray sorunu yanlış teşhis etmişti. Benzeri fermanlar, 1610, 1614, 1618-1619 yıllarında tekrarlandığına göre yasaklama pek işe yaramamıştı ancak, 1622 yılında Sultan II. Osman’ın bir Yeniçeri ayaklanması sonunda öldürülmesi ve ardından patlak veren Abaza Paşa İsyanı’nın bastırılmasından sonra devlet işi sıkı tuttu ve 1630 yılında, tütün yasağı daha sert olarak tekrar uygulanmaya başladı.

IV. Murad’ın şedit politikaları

Tütüne karşı en sert yasaklar, tarihe içkiciliği, sefahat âlemleri, gaddarlığı ve kan dökücülüğü ile geçmiş IV. Murad döneminde oldu. Tütün içerken yakaladığı kişileri bizzat öldürdüğü de kaydedilen IV. Murad (ki döneminde 17 bin ila 20 arasında kişinin öldürüldüğü sanılır), altı kızdan sonra ilk erkek çocuğu doğduğu için yapılan eğlenceler sırasında 1 Ağustos 1633’te Cibali’de bir kadırgada çıkan ve karada 20 bine yakın evi yok eden büyük yangından sorumlu tuttuğu tütünü tamamen yasakladı. Esas neden tütünün zararlarından çok, bu şenliklerle yangın arasında bağlantı kurarak padişaha kızan halkın, tütünün en çok tüketildiği mekânlar olan kahvehanelerde Padişah aleyhine konuşmalara başlamasıydı. Padişah öyle öfkelenmişti ki, tebdili kıyafet edip sokaklarda tütün kullananları elleriyle öldürmekle kalmamış, kahvehaneleri de yıktırmıştı.

Tütün yasağı, IV. Murad’ın 1640 yılında ölümüyle sona erdi. Hatta kendisi de sıkı bir tütün tiryakisi olan Avcı Mehmet (IV) döneminde, 1633’te tütün içtiği için Halep Kadılığı’ndan azledilerek Kıbrıs’a sürgün edilmiş olan Bahaî Efendi’nin 1649’da Şeyhülislam olmasından itibaren tütün iyice serbest oldu. Tütünle ilgili dini tartışmalar da bu tarihten sonra başladı. Tütünün İslam’a göre haram mı, mekruh mu yoksa mubah mı olduğu konusunda günler ve geceler boyunca tartışıldı. Her bir iddiaya ayetler ve hadisler delil gösterildi, hatta yepyeni hadisler üretildi. Ancak, bu tartışmalar tütünü yasaklamaya yetmediği gibi bu tarihten itibaren Yenice, Kavala ve İskeçe bölgesinden başta olmak üzere, Osmanlı ülkesinin dört bir yanında tütün ekimi, ticareti ve tüketimi yaygınlaşırken, tüm dünyada ‘Şark tütünü’ diye yeni bir tür meşhur oldu.

Devletin başı sıkışınca

1683 tarihli bir Tahrir Defteri’ne göre, o yıl Osmanlı İmparatorluğu’nun toplam 41 kazasında tütün tarımı yapılıyor, 10 binden fazla aile geçimini tütünden sağlıyordu. Ancak, aynı yıl yaşanan II. Viyana bozgunundan sonra, devlet hazinesini düzenlemeyi aklına koyan Sadrazam Fazıl Mustafa Paşa, 1688’de, imparatorluğun gayrimüslim tebaasını devletten soğuttuğu gerekçesiyle alkollü içeceklerden alınan ‘hamr-ü arak’ vergisi kaldırarak, yerine tütün vergisi koydu. 1691 yılında verginin şekli değiştirildi ve çiftçinin ürettiği tütünün yarısını aynî (mal) olarak veya nakdî (para) olarak devlete vermesi zorunlu kılındı. Bu ağır vergiye çiftçilerin tepkisi tütün üretimini durdurmak, tütün tarlalarını eksik göstermek veya hiç göstermemek oldu. Bu dönemde tütün kaçakçılığı hızla arttı. Özellikle kıyı bölgelerinde kayıklarla ülkeye tütün sokulması pek sıradan bir olay oldu. Sonunda 1697 yılında devlet bu gaddar usulden vazgeçerek, yerine dönüm başına 2,75 kuruşluk maktu bir vergi koydu. Bu uygulama Tanzimat’ın ilanına kadar tam 143 sene kesintisiz uygulandı. Devletin tavrını yumuşatması üzerine tütün tarımı tüm ülkeye yayıldı. Öyle ki 19. yüzyılın ikinci yarısında tüm imparatorluktaki kazaların yüzde 40’ına tekabül eden 400 kadar kazada, 150 bin çiftçi hanesi, 1 milyon dönümü aşkın alanda tütün tarımı yapıyordu.

Devlet pes ediyor

Tütünün bir ihtiyaç maddesi değil de keyif verici bir madde olduğu, dolayısıyla tüketicinin fiyatı ne olursa olsun tütünden vazgeçmeyeceği fikri ilk olarak II. Mahmut döneminde (1808-1826) oluşmaya başladı. Bu tarihten sonra, özellikle askeri alanlarda yapılan reformlar yüzünden artan ordunun masraflarını ve savaş giderlerini karşılamak için paraya ihtiyaç duyulduğu her durumda ilk akla gelen tütün vergisi oldu. 1862’de İnhisar (Tekel) İdaresi kuruldu. 1884’te tütün ekiminin yarı hissesi Fransız Reji Şirketi’ne devredildi. Reji, Cumhuriyet’e kadar Osmanlı tütün üreticisini sömürdü durdu. Cumhuriyet döneminde tütün, alkollü içkiler, tuz, barut ve patlayıcı maddelerin işletmesi 1932 yılında kurulan inhisarlar Umum Müdürlüğü’ne verildi. 1941’de adı Tekel Genel Müdürlüğü olan kurum, 2008’de, özelleştirme kapsamında Tabac Turc Nargile ve Pipo Tütün Sanayi ve Ticaret AŞ’ye devredildi. 12 bin Tekel işçisinin sorunları da o zaman başladı. Bakalım, ne zaman bitecekler?

Özet Kaynakça: Faruk Pekin, “Kavel” maddesi, İstanbul Ansiklopedisi, C. 4, Tarih Vakfı-Kültür Bakanlığı ortak yayını, s. 497-498; Türkiye Sendikacılık Ansiklopedisi, Tarih Vakfı, 1998;Ehlikeyfin Kitabı, (Yay. Haz. Fatih Tığlı), Kitabevi Yayınları, 2004; Reşat Ekrem Koçu, Osmanlı Tarihinde Yasaklar, Tarih Dünyası Dergisi, Özel Sayı, 1950; Tütün Kitabı,(Yay. Haz. Emine Gürsoy Naskali), Kitabevi Yayınları, 2003.

.10-1-10

.‘Yeni Nasır’ olmak kolay mı

AKP Hükümeti’nin başta Orta Doğu ülkeleri ve İran olmak üzere, İslam ülkeleriyle kurduğu yakın ilişkiler, İsrail’e karşı takındığı sert tutum, bazı kesimlerin ‘Türkiye Batı’dan uzaklaşıyor mu?’ sorusunu sormasına neden oldu. Arap dünyasında ise, bu durum coşkuyla karşılanıyor ve Başbakan Erdoğan, ‘Ortadoğu’nun Yeni Nasır’ı’ olarak göklere çıkarılıyor. Erdoğan’ın Libya ziyareti sırasında Kaddafi’nin “İstanbuleskiden ortak başkentimizdi ve aynı ülkede yaşıyorduk. Şimdi neden olmasın” diye sorması ise bizde bazı çevrelerin giderek daha sık dile getirdiği ‘Osmanlı Devleti’nin en azından manevi açıdan ihyası’ projesine atıfta bulunuyor gibiydi. ‘Yeni Osmanlılık’ meselesini bir başka zamana bırakarak bu hafta Nasır’ın Arap milliyetçiliği açısından ne anlama geldiğini, dolayısıyla Erdoğan’dan beklenen rolün ne olduğunu anlatmaya çalışacağım. Yer sorunu yüzünden, hikâyeyi Arap milliyetçiliğinin iki lider ülkesi Suriye ve Mısır’ın modern tarihleri bağlamında ele alacağım.

Yazıya geçmeden önce 19 Ocak 2007’de derin ve karanlık güçlerce hunharca katledilen Hrant Dink’i sevgi ve saygıyla anmak istiyorum. Aradan geçen üç yılda adaletin tecelli etmesine bir nebze olsun yaklaşamadık. Hrant’ın Arkadaşları’nın dediği gibi “Çok zor değil. Adalet istiyoruz. Planlayanlardan, öldürtenlerden, saklayanlardan, saklananlardan hesap sormak istiyoruz. Hrant’ı ölüme götüren süreci ve vicdanlara sıkılan kurşunlardan sonrasını unutmuyoruz. Katili tanıyoruz. Çok zor değil; Adalet istiyoruz. Bizim gibi hissedenleri 19 Ocak günü 14:30’daAGOS’un önüne, 19.00’da ise Taksim Meydanı’na bekliyoruz!”

Ortadoğu’da devir teslim

Ekim 1918’de, Şam’a bir kahraman gibi giren Mekke Şerifi Hüseyin’in oğlu Faysal’ın ilk işi Fransız birliklerinin kontrolündeki Lübnan dışındaki bölgelerde egemenliğini ilan etmek olmuştu. Mart 1920’de Genel Suriye Kongresi toplanmış ve Suriye’nin bağımsızlığı ilan edilmişti. Ardından Arapça resmî dil yapıldı ve Osmanlıca kitaplar Arapçaya çevrilmeye başlandı. Hukuk Fakültesi ve Arap Akademisi açıldı. Ancak Fransa ve İngiltere’nin planlarında bağımsız bir Suriye değil, kendilerine tâbi bir manda yönetimi vardı. Nihayet Nisan 1920’de İtalya’nın San Remo şehrinde toplanan konferansta Ortadoğu, 1916 tarihli meşhur Sykes-Picot Antlaşması’nda tanımlanan şekilde yeniden paylaşılmaya başlandı. Fransızlar Suriye’yi işgal ettiler. Faysal ülkeden sürüldü ve İngilizler kendisini Irak kralı yapana kadar da İngiltere’de kalmak zorunda kaldı.

Şam’da Marseillaise Marşı

O günlerde Arap milliyetçiliğinin başkenti olan Şam’da Fransızların ekonomik ve idari egemenliği her geçen gün yayılıyor, Fransız bankerler ekonomiyi kontrol ediyorlar, pazarda Fransız parası frank kullanılıyor ve okullarda zorunlu dil olarak Fransızca okutuluyordu. Okul çocukları sabahları Fransız milli marşı Marseillaise’i söyler hale gelmişlerdi. Fransızlar Kuzey Afrika’da uyguladıkları sömürgecilik yöntemlerini burada bütün acımasızlığıyla deniyorlardı. Sonuçta olan oldu. 1925’te Aleviler, Dürzîler, Bedeviler birbiri ardına ayaklanmaya başladılar. Fransızlar olayları bastırmak için Şam bölgesini havadan bombaladılar ve beş bin Suriyeli hayatını kaybetti. Ayaklanmalar 1927’de bitti ancak Fransız yetkililer için milliyetçi taleplere boyun eğmekten başka çare kalmamıştı. 1928’de İbrahim Hannanu başkanlığında Milli Cephe oluşturuldu ve bir kurucu meclis açıldı. 1930’da da bağımsızlık ilan edildi ancak Fransa ile de ipler tamamen koparıl(a)madı. İlişkiler bir dostluk antlaşması ile güvence altına alındı çünkü Fransa Suriye’nin kuzeydoğusunda bulunan petrolün farkına varmıştı. Antlaşmaya göre Fransa ülkenin dış politikasında söz sahibi olacak, ekonomik alanda önceliklerden yararlanacak ve ülkede iki askerî üs bulunduracaktı.

Suriyeli milliyetçiler örgütleniyor

Ortak düşman Fransızlara karşı biraraya gelen farklı dinî ve etnik kökenlere sahip Suriyeli kentli aydınların örgütlerinin en radikali 1933’te kurulan Milli Hareket Ligi idi. Militan ve antiemperyalist bir Pan-Arapçılık güden Lig, Suriye’deki Milli Cephe’nin Fransızlarla ‘şerefli işbirliğine’ karşı çıkmış, Suriye’nin bağımsızlığı için kitleleri eyleme çağırmıştı. Eylem başarıya ulaştı ve Eylül 1936’da Fransa, Suriye’nin bağımsızlığını onaylayan bir antlaşmayı imzaladı. Ancak antlaşma Fransız hükümeti tarafından yürürlüğe konmadığı gibi, Fransa öteden beri Suriye’ye karşı bir koz olarak kullandığı Hatay sorununda yüz seksen derece çark etti, önce Hatay’ın bağımsız olmasına, 1939’da Türkiye’ye bağlanmasına razı olarak Suriyeli milliyetçilerden öcünü aldı.

Bereketli Hilal Projesi

Bu olaylar, Suriye’yi hem İngiltere’ye hem de Arap kardeşlerine yaklaştırdı. 1943’te, Irak’ın milliyetçi Başbakanı Nuri Said tarafından Britanya’ya sunulan Bereketli Hilal Planı’na göre, Suriye, Ürdün, Lübnan ve Filistin, ‘Büyük Suriye Birliği’ adı altında birleşecek, sonra buna Irak da katılacaktı. Birlik, Filistin’deki Yahudilere, Lübnan’daki Hıristiyanlara özerklik sağlayacaktı. Daha sonra buna isteyen Arap devletleri de katılabilecekti. Ancak Bereketli Hilal fikri, hem Suriye ve Lübnan’da egemenliğini kaybetmek istemeyen Fransa’dan, hem Irak’ın petrol gelirlerini Suriye ile paylaşmaya yanaşmayan Iraklı zenginlerden, hem de yeni devlette korunmayacaklarını düşünen Irak ve Suriye’deki Kürtler ile Şiilerden tepki gördü. Ama daha ilginci, ilerde Arap birliği fikrinin şampiyonluğunu yapacak olan Baasçı subaylar bile, Mısır, Suudi Arabistan, ABD ve sosyalist ülkelerin etkisiyle bu fikre karşı çıktılar.

Suriye’nin bu atağına, bölgenin liderliğine oynayan Mısır’ın cevabı gecikmedi. Fransa’yı etkisiz kılmak isteyen İngiltere’nin perde arkası desteği ve Mısır’ın davetiyle, 25 Eylül-8 Ekim 1944 tarihinde İskenderiye’de toplanan Mısır, Trans-Ürdün, Irak, Suriye, Suudi Arabistan, Lübnan, Yemen ve Filistin temsilcileri 1945’te Kahire’de kurulacak Arap Ligi’nin protokolünü imzaladılar. Böylece Arap milliyetçiliği ilk kez Ortadoğu ölçeğinde örgütlenmiş oldu.

Arapların ağabeyi: Mısır

Topraklarının çok büyük bir bölümü Afrika kıtasında olduğu halde, barındırdığı büyük Arap nüfustan dolayı ve Arap milliyetçiliğinin yükseliş yeri olduğu için Ortadoğu jeo-politiği içinde ele alınan Mısır daha Kavalalı Mehmed Ali Paşa döneminden itibaren (1805-1849) Osmanlı Devleti ile ilişkilerini en alt düzeye indirmiş, Batılılaşma projelerine hız vermişti. Kavalalı’nın ardıllarından Abbas Paşa, Osmanlılara karşı İngilizlerin desteğini almaya çalıştıysa da, kendisinden sonra gelen Said Paşa rotayı tam tersine çevirecek ve Fransız mühendis Ferdinand de Lesseps’e Süveyş kıstağı üzerinde bir kanal açma iznini verecekti. Bu olay Mısır’ın kontrolünü Hindistan Yolu’nun güvencesi gören İngilizlerle Osmanlıların arasını açtı ancak kanalın yapımını önlemeye yetmedi. İnşaatı izleyen yıllarda Mısır’ın bozulan maliyesi yüzünden Kanal İdaresi Fransa ve İngiltere arasında paylaşıldı. Bundan böyle Mısır tarihini yükselen Arap milliyetçiliği ile Fransa ve İngiltere’nin başını çektiği Osmanlı aleyhtarı politikalar belirledi.

Birinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesi üzerine İngilizler Mısır’da ‘Protektora’ (Himaye) denilen bir yönetim biçimine geçmişlerdi. Yönetimde yerel paşalar vardı ama idare İngilizlerin denetimi altındaydı. İngilizler bu yerel idarecilerin eliyle Arap milliyetçiliğini bastırmaya çalışıyorlardı. Ancak savaş bittiğinde Arap milliyetçileri derhal bağımsızlık taleplerini dile getirdiler. O sıralar İngilizlerin Mısır’daki olağanüstü yüksek yetkilisi olan Lord Allenby ipleri gevşek tutmayı akıl etti ve 28 Şubat 1922’de Mısır bağımsızlığını ilan etti. Tahta I. Fuad geçtiğinde Mısır, diğer Ortadoğu ülkelerine göre çok sorunsuz biçimde ulus-devletini kurmuş görünüyordu. Ancak durumun pek de öyle olmadığı daha sonra ortaya çıkacaktı.

Yeni Efendiler sınıfı

Mısır’da Irak, Suriye ve Filistin’dekinden çok daha geniş ve köklü bir entelijansiya vardı. Ülkedeki iyi okullardan mezun iyi yetişmiş, şehirleşmiş, ancak ekonomik krizlerden büyük zararlar görmüş olan ‘Yeni Efendiler’ sınıfı ile Batı yanlısı toprak sahipleri arasındaki çatışmalar çok derindi. Kendilerini çürümüş düzene, Batı yanlısı politik kültüre karşı şiddeti de kullanarak savaşan kızgın genç kuşak olarak adlandırıyorlardı ve yerelcilik, Arapçılık, İslamcılık ve Doğuculuğu savunan Yeni Efendiler, 1930’larda Genç Müslüman Erkekler Birliği, Genç Mısır Birliği, Müslüman Kardeşler (ki varlığını bugün de sürdürüyor) gibi eğitimli gençlik örgütleri ve çeşitli entelektüel edebiyat hareketleriyle yeni bir karşı kültür oluşturmaya soyundular. Mısır’da yayımlanan çeşitli gazete ve dergiler, kitaplar Arap milliyetçiliğini tüm Arap dünyasına yaydı. Kahire, Beyrut, Şam, Bağdat gibi merkezler arasındaki kültürel işbirliği, atölye çalışmaları, seminerler, konferanslar, öğretmen ve öğrenciler, bilim adamları, gazeteciler, artistler, edebiyatçılar arasındaki ilişkiler aracılığıyla ortak bir Arap kültürünün oluşturulması süreci derinleşti.

Filistin direnişinin etkisi

Aynı tarihlerde Filistin’de eğitimli şehirli orta sınıfların (fizikçiler, bankacılar, finans uzmanları, gazeteciler, öğretmenler) Siyonizm’e ve Britanya mandacılığına yönelik mücadelesi Genç Müslüman Erkekler Birliği, Genç Arap Erkekler Birliği, Arap Gençliği Kongresi, Vatansever Arap Birliği, Arap İzciler Birliği gibi örgütlerde ve El İstiklal Partisi’nde vücut bulmuştu. 1935’ten itibaren Filistin’de Kudüs Müftüsü Hacı Emin El Hüseyni önderliğinde, Britanya sömürgeciliğine ve Siyonizme karşı verilen mücadele sadece Mısır’da değil, Ortadoğu ve Kuzey Afrika’daki bütün merkezlerde dikkatle izleniyordu.

Ayaklanma Mısır’ın geleneksel içe dönüklüğünü sona erdirdi. Efendiler sınıfı hızla Filistin davasının savunuculuğuna soyundu ve olayı Arap-İslam birliği için dayanak yaptı. Özellikle 1937’de Suriye’nin Bludan şehrinde toplanan kongre ile 1938’de Kahire’de toplanan kongre, Arap milliyetçiliğinin yükselişinde önemli dönemeçler oldu.

Soğuk Savaş ve Nasır dönemi

1941’de Saray İngiliz tanklarıyla sarıldığında ve Kral Faruk, İngiliz yanlısı Nahhas Paşa’yı başbakan olarak atamaya zorlandığında milliyetçilerin sesi çıkmamıştı. 1948-1949’da, yeni kurulan İsrail’e yenilen Arap orduları, arkalarında ‘Arapların zayıflığı’ fikrini ve günümüze kadar gelen Filistinli mülteciler sorununu bıraktılar ama Mısır’daki işbirlikçi monarşinin de suyu ısındı.

Temmuz 1952’de krallığı devirerek iktidara el koyan Hür Subaylar Hareketi’nin perde arkasındaki karizmatik lideri Cemal Nasır, 1954’te iktidarı şahsen ele aldığında yaptığı konuşmada, Mısırlılardan ‘halk’, Araplardan ‘millet’ olarak söz etmişti. Bu konuşma, Mısır’ın Osmanlılardan beri sürdürdüğü ‘Firavuncu’ izolasyon politikalarına son verdiğini ima ediyordu. Bundan sonrası çok hızlı gelişti. Mısır, ABD’nin Sovyet etkisini sınırlamak için kendisine yakın Orta Doğu ülkelerine 1955’de kurdurduğu Bağdat Paktı’na dahil olmakta çekinceli davranınca ABD Dışişleri Bakanı Dulles tarafından Assuan Barajı’nın yapımı için Dünya Bankası’ndan verilen kredinin dondurulması ile tehdit edildi. Bu fırsatı kaçırmayan Sovyetler Birliği, barajın finansmanını üstlendi ve bölgeye yerleşti.

Ardından Nasır 1956’da Süveyş Kanalı’nın millileştirilmesi kararını aldı. Bu Batılı ülkelerin kabul edebileceği bir şey değildi. Nitekim İsrail, İngiltere ve Fransa Mısır’a karşı ortak harekâta geçtiler ve Sina Yarımadası’nı işgal ettiler. Bombardıman sürerken Nasır, “Camilerimiz yıkılıyor, ama bazı Müslüman ülkelerden ses seda yok. Yanımızda olmayan Müslüman ve Arap ülkelere lanet! Nuri Said, Menderes bir gün kendi halkı tarafından asılacak. Emperyalistlere lânet!” diye bağırıyordu. 1957’de ABD ve SSCB’nin baskısıyla söz konusu işgal büyük ölçüde kaldırıldı. Gerçi Mısır Sina Yarımadası’nın bir kısmını hiçbir zaman geri alamadı ama Süveyş Kanalı’nın Mısır’ın elinde kalması Nasır’ı Arap milliyetçiliğinin yıldızı yapmaya yetti.

Birleşik Arap Cumhuriyeti macerası

ABD ve Britanya desteğiyle ‘Ortadoğu’da Osmanlı’yı yeniden canlandırma’ hayali kuran Adnan Menderes Suriye’yi Bağdat Paktı’na girmeye zorluyordu. Bu baskılardan bunalan Suriye, 1 Şubat 1958’de Mısır’la, Birleşik Arap Cumhuriyeti adı altında birleşme kararı aldı. Haritalarda Suriye ve Mısır adları yerine ‘Güney Bölgesi’, ‘Kuzey Bölgesi’ yazıldı.

24 Şubat 1958’de Şam’a sürpriz bir ziyarette bulunan Nasır’a gösterilen ilgiyi gören Araplar, kendi Bismarklarını bulduklarını sanmışlardı. Ancak varılan nokta Arap milliyetçiliğinin liderliğini kimin yapacağı kavgasına dönüştü. Nasır’ın ilk işi Suriye’nin başına, yakın adamı Abdülkerim Amir’i atamak oldu. Mısırlı generaller, Suriye ordusunun önemli noktalarına getirildiler. Baas dahil tüm siyasi partiler kapatıldı. Bu durum Baasçı subayların gururunu kırdı. Nasır’ın Suriye’de büyük bir toprak reformuna girişmesi, daha önce askerî darbeler sırasında büyük yaralar almış Suriyeli ayan sınıfını tedirgin ederken, işyerlerinin devletleştirilmesi Suriyeli iş çevrelerini korkuttu. Buna Nasır’ın millici politikalarına kızgın olan Batı ülkelerinin kışkırtmaları eklenince Birleşik Arap Cumhuriyeti’nin suyu ısındı. 1961’de Baasçı subaylar birlik karşıtı bir ayaklanma başlattılar. Nasır önce duruma müdahale etmek istedi ama sonra Araplar arası kavgayı önlemek için Suriye ve Yemen’in birlikten çekilmesine izin verdi. Mısır bundan sonra da Birleşik Arap Cumhuriyeti adını kullanmaya devam etti.

Nasırcılığın sonu

İplerin kopuşu dört yıl sonra oldu. 1967’de İsrail’e karşı ortak hareket kararı alınmış olmasına rağmen, Suriye ordusu Mısır ordusuyla eş zamanlı harekete geçmeyerek meşhur Altı Gün Savaşı’nda Arap tarafının yenilgisine katkıda bulundu. Bu yenilgi sadece Arap milliyetçiliğinin peygamberi Nasır’ın değil Arap milliyetçiliğinin de yenilgisi oldu. 28 Eylül 1970’de kalp krizinden ölen Nasır’ın yerine geçen Enver Sedat’ın ilk işi Birleşik Arap Cumhuriyeti adını Mısır Arap Cumhuriyeti yapmak oldu ki burada ‘Arap’ kelimesi Mısır adını tanımlayan sıfattan fazlası değildi.

Ancak birleşme hevesi sona ermedi. 1971’de Mısır, Libya, Sudan ve Tunus’un birleştiği ilan edildi. 1970’lerin ortalarında Libya ve Tunus birleşmeye çalıştı. ‘Araplar’ adına son büyük atak 1973’te Enver Sedat’ın Süveyş Kanalı çevresindeki toprakları ABD ve SSCB’nin baskıları sayesinde İsrail’den geri alması oldu. Ancak altı yıl sonra Sedat’ın İsrail’le barış anlaşması imzalaması, ABD ile ilişkileri sıkılaştırması ve ekonomik liberalizmi seçmesi milliyetçilik yanılsamasına son noktayı koydu. Milliyetçiliğin boşalttığı alanı Pan İslamcı ideoloji almaya başladı. Her devletin kendi sınırları içinde milliyetçilik yapmasının meşruiyetinin ilan edildiği 1995 tarihli Hartum Konferansı’ndan beri Arap devletlerini ortak bir Arap davasının ardında görmek mümkün olmadı.

Bugün Atlantik kıyılarından Arabistan Denizi’ne uzanan dev bir coğrafyada 22 ülkeye dağılmış olarak yaşayan 300 milyon kişinin büyük bir kısmı kendilerini çoktandır Arap değil, Mısırlı, Suriyeli, Ürdünlü, Faslı veya Iraklı olarak tanımlıyor. Araplar sadece Müslümanlar ve Hıristiyanlar, Sünniler ve Şiiler, Maruniler ve Dürziler, Arapça konuşanlar, Berberice, Kürtçe konuşanlar olarak değil, kabileler, boylar hatta aileler olarak da bölünmüş durumda. Kısacası ortada bir ‘Arap Dünyası’ yok. Öte yandan otoriter, şövenist ve içe kapanmacı bir lider olarak Nasır’ın ve Nasırcılığın Arap halklarına iyi şeyler getirmediği de ortada. Başbakan’ın şakşakçılara kulak asmayıp, kendisine daha iyi bir model seçmesini dileyelim.

Baas Partisi

Baas, ya da açık adıyla Arap Sosyalist Diriliş (Rönesans) Partisi (Hizb El Baas El Arabi El İştiraki) gayrı resmi olarak 1943’te Sünni Salah Bitar ve Ortodoks Mişel Eflak tarafından Şam’da kuruldu. “Materyalist komünizme karşı Arap ruhu, yapay ilerleme ve gericiliğe karşı şanlı Arap tarihi, sözde milliyetçiliğe karşı kişilikli milliyetçilik, politik kurnazlığa karşı ilkeli Arapçılık ve bu idealleri yaşama geçirmek için yeni Arap kuşağı” şiarı ile yola çıkan Baas kadroları, Nietzsche, Fichte, Bergson, Marks, Gide ve Tolstoy üzerine yürüttükleri akademik tartışmalardan arta kalan enerjilerini tek bir Arap devleti kurmaya hasrettiler.

Baas, resmî kuruluşunu 7 Nisan 1947’de Şam’daki kongrede yaptı. Aynı yıl, İskenderun-Hatay bölgesinin yetiştirdiği Alevi-Arap milliyetçilerinden Zeki El-Arsuzi’nin önderliğindeki Arap Dirilişi (El-İhya El-Arabi) hareketiyle birleşti. 1948’de İsrail Devleti’nin kuruluşunu Arapların birlik olmamasına bağlayan parti bu tarihten itibaren diğer Arap ülkelerinde de taraftar bulmaya başladı. 1953’te Suriye’nin Hama bölgesindeki topraksız Sünni köylüler arasında örgütlenmiş olan Ekrem Hurani’nin Arap Sosyalist Partisi (ASP) ile birleşerek kitleselleşen parti Arap Baas Sosyalist Partisi adını aldı. Partinin Irak şubesi 1954’te oluşturuldu. 1954-1958 arasında, Baas mensupları Irak’ta önemli görevlere geldiler. Bu başarının etkisiyle Lübnan ve Ürdün’de Baasçı hareketler ortaya çıktı. Baas Partisi, 1958’de Irak’ta, 1963’te Suriye’de iktidarı tamamen ele geçirdi. Baas Irak’ta Saddam Hüseyin’in 2003’te ABD tarafından devrilmesine kadar iktidarda kaldı. Suriye’de ise hâlâ iktidarda.

Özet Kaynakça: Albert Hourani, Çağdaş Arap Düşüncesi, İnsan Yayınları, 1994; Zeynep Güler,Süveyş’in Batısında Arap milliyetçiliği, Mısır ve Nasır, Yenihayat Kütüphanesi, 2004; A. L. Tibawi, A Modern History of Syria, Londra, 1969; Bassam Tibi, Arab Nationalism: A Critical Inquiry, New York, 1990; Adid Davişa, Arap Milliyetçiliği, Zaferden Umuda, Literatür Yayıncılık, 2004.

.17-1-10

.Darbeciliğin miladı: Babıâli Baskını

Taraf’ın Balyoz Harekât Planı’nı (siz onu ‘darbe planı’ olarak okuyun) ortaya çıkarması, Osmanlı Devleti’nin tarihi boyunca sayısız örneğini gördüğümüz kazan kaldırmaları, padişah devirmeleri, sadrazam kellesi almaları saymazsak, darbecilik geleneğimizin miladını oluşturan Babıâli Baskını’nın 97. yıldönümüne rastladı. Demek ki bir asırdır darbe ikliminde yaşıyoruz. Bu gidişle çıkacağımız da yok.

23 Ocak 1913’te gerçekleşen bu ilk darbeyi daha iyi anlayabilmek için biraz geriye gitmek gerekir. Bilindiği gibi II. Meşrutiyet’i ilan edildiği 1908’den beri perde arkasından ülkeyi yöneten İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC), 1909’daki 31 Mart Olayı’nın bastırılmasından ve II. Abdülhamit’in tahttan indirilmesinden sonra iktidara yerleşmeye başlamıştı. 30 Ocak 1910’da muhalif Ahrar Fırkası kapatılmış, 9 Haziran 1910’da Sada-yı Millet Başyazarı Ahmet Samim Bey’in, 10 Temmuz 1911’de Şehran Başyazarı Zeki Bey’in öldürülmeleriyle siyasi ortam iyice gerilmişti. Hükümet ortada dolaşan söylentilere dayanarak muhalifleri tutuklamaya başlamıştı.

Halaskâr Zabitanlar işbaşında

Ancak ordunun içinde İttihatçılarla arası pekiyi olmayan subaylar da boş durmuyorlardı. 1912 yılının haziranında İstanbul’da ‘Halaskâr Zabitan’ (Kurtarıcı Subaylar) adı altında örgütlenen bu subaylar bir muhtıra yayımlayarak ülkenin II. Abdülhamit devrinde olduğu gibi bir buhran geçirmekte olduğunu ve çökme tehlikesiyle karşı karşıya olduğunu ve vatanın kurtarılmasının ‘yine en çok askerlere düştüğünü’ ilan etmişlerdi. Muhtırada Meclis’in dağıtılması ve Kıbrıslı Kamil Paşa başkanlığında yeni bir hükümetin kurulması da isteniyordu. Sonunda İttihatçılar razı oldu ve Gazi Ahmet Muhtar Paşa başkanlığında yeni bir hükümet kuruldu. Ancak, Balkanlarda savaş tamtamlarının çaldığı o günlerde yeni hükümet güvenoyu alamadı, Padişah Meclis’i feshetti.

Balkan hezimeti

Bunlar olurken Birinci Balkan Savaşı patlak vermiş, gırtlağına kadar siyasi çatışmalara gömülmüş olan ordu,1911’de Trablusgarp’ta olduğu gibi bu savaşta da başarısız olmuştu. Doğu Ordusu Bulgarlara yenilip önce Lüleburgaz’a sonra da Çatalca’ya kadar çekilirken, Batı Ordusu Sırplara karşı Kumanova’da yenilgiye uğramış ve Manastır’a çekilmişti. Bu arada İttihatçıların baba ocağı Selanik tek kurşun atılmadan Yunanlılara terk edilmiş, Bozcaada, Limni, Samotraki ve Taşoz Adaları Yunan Donanması’na teslim olmuştu. Bunlardan cesaret alan Karadağlılar da İşkodra’yı işgal etmişlerdi. Bunun üzerine 29 Ekim’de Ahmet Muhtar Paşa, Sadrazamlık (başbakanlık) görevinden istifa etti ve yerine Kamil Paşa Hükümeti kuruldu.

Ülkenin içinde bulunduğu bu kötü durum, İttihatçıların iktidara bütünüyle el koyması için son derece uygun bir atmosfer yaratmıştı. Matbuat ellerindedir zaten, “Hükümet Rumeli’yi düşmana terk etti yaygarası koparılır. Polis teşkilatı ve ordunun kilit mevkilerinde adamları vardır. İttihatçıların yenilginin suçlusu ilan ettikleri bir aylık Kamil Paşa Hükümeti’ne darbe yapma konusu ilk olarak 7 Ocak 1913 gecesi Beşezade Emin Bey’in Vefa’daki evinde yapılan gizli toplantıda ele alındı. Toplantıya Talat Bey, Said Halim Paşa, Mithat Şükrü (Bleda), Binbaşı İsmail Hakkı, Hacı Adil (Arda), Ali Fethi (Okyar), Mustafa Necip, Kara Kemal ve Cemal Bey katılmıştı. X. Kolordu Kurmay Başkanı Yarbay Enver Bey toplantıda yoktu çünkü o sırada komutasındaki birlikleri denetlemek için İzmit’teydi. Toplantıyı duyunca hemen İstanbul’a dönmüş ancak Örfi İdare Komutanlığı akşam ezanından sonra deniz taşıtlarının sefer yapmasına izin vermediği için geceyi Haydarpaşa’daki karakolda geçirmek zorunda kalmıştı.

Darbe planları yapılıyor

Enver Bey’in yokluğundaki toplantıda Talat Bey’in hükümeti düşürme teklifine, sadece Ali Fethi Bey karşı çıkmış, diğerleri ise ses çıkarmamıştı. Katılımcıların bu gönülsüz tutumu yüzünden darbe girişiminden ‘şimdilik’ vazgeçilmişti. Ertesi gün duruma el koyan Enver Bey, aynı kişileri 10 gün sonra ikinci bir toplantıya çağırmış, katılımcılara “Memleketi bu hükümetin kurtaracağına inanıyorsanız, bu hükümete güveniyorsanız mesele yok” demişti. Kimse “güveniyoruz” demeyince de “Öyleyse ne duruyorsunuz? Yarından tezi yok hükümeti devirmek için çalışmaya başlayalım” demişti. Ve darbeciler çalışmaya başlamışlardı.

İlk iş, Kamil Paşa’nın yerine getirilmesi gereken Mahmut Şevket Paşa’nın iknası olmuştu. Paşa’ya iki kez aracılar gönderilmiş, sonunda gönülsüzce de olsa teklifi kabul etmesi sağlanmıştı. Darbe için, Büyük Devletlerin savaşla ilgili notasının görüşüleceği 22 Ocak 1913 tarihli Meşveret Meclisi toplantısının ertesi günü olan 23 Ocak 1913 gününü seçilmişti. Çünkü İttihatçılara göre, o gün Edirne’nin Bulgarlara bırakıldığı açıklanacaktı. Böylece halkı galeyana getirmek kolay olacaktı. Ama yanılıyorlardı, çünkü Kamil Paşa Hükümeti, Edirne’yi Bulgarlara terk etmemeye karar vermişti. Ama bu durum İttihatçıları ilgilendirmiyordu, çünkü onlar için Edirne meselesi, iktidara el koymak için bir bahaneden başka bir şey değildi. Nitekim darbeden sonra Edirne’yi kendileri Bulgarlara terk edeceklerdi.

Darbeciler Babıâli yolunda

23 Ocak 1913 günü hava soğuk ve yağışlıydı. Kara Kemal’in adamları sabahtan hükümet merkezi olan Babıâli’nin telefon ve telgraf bağlantısını kesmişlerdi. Babıâli’yi korumakla görevli bölük eğitim bahanesiyle dışarı çıkarılmış, yerlerine Anadolu rediflerinden zayıf bir müfreze yerleştirilmişti. Böylece baskın sırasında ciddi bir direniş ihtimali ortadan kaldırılmıştı. İttihatçıların Alman ve Avusturya elçiliklerini de durumdan haberdar ettikleri anlaşılıyordu, çünkü bu iki ülkenin elçisi de olay yerinde hazırdı.

Saat 15.00 civarında, kır bir ata binmiş Enver Bey, amcası Halil Paşa, İttihatçıların ünlü hatibi Ömer Naci, (1915’te Ermeni Kırımı’nın faillerinden olacak olan) Sapancalı Hakkı, İzmitli Mümtaz, Filibeli Hilmi ile İTC’nin esnaf örgütlerinin lideri Kara Kemal’in silahlı adamlarının öncülüğündeki 100 kişilik bir grup, ellerindeki bayrakları sallayarak ve Edirne için sloganlar atarak Babıâli’ye doğru yola koyuldular. Yürüyüş kolu Nafıa Nezareti’nin (bugün İran Konsolosluğu) önünden geçerken Ömer Naci elindeki tabancayı sallayarak “Yaşasın millet! Yaşasın İttihat ve Terakki Cemiyeti!” diye avaz avaz bağırmaya başladı. Halkın şaşkın bakışları ve Ömer Naci’nin bağırışları arasında topluluk Babıâli’nin girişini tuttu. Silah seslerini ve kırılan cam seslerini duyan Kamil Paşa, kapıları kapatma emrini vermiş ama geç kalmıştı. Çünkü girişteki arbedede Sadaret Yaveri Ohrili Nafiz Bey, Harbiye Nazırı Kıbrıslızâde Tevfik Bey, Komiser Celal Bey ile Tevfik Bey’in silahından çıkan kurşunla darbecilerden Mustafa Necip ölmüştü bile.

Nâzım Bey’in acı sonu

Bunlar olurken kılını kıpırdatmayan Harbiye Nazırı Nâzım Paşa’nın darbecilerle karşılaştığında söylediği sözler hakkında iki rivayet vardır. Birincisine göre “Ne var, nedir bu? Haddinizi bilmiyorsunuz, münasebetsizlik ediyorsunuz!” demişti. Diğerine göre ise “Pezevenkler! Siz beni aldattınız, bana verdiğiniz söz böyle miydi?” demişti. İlk cümleler doğruysa, Nâzım Paşa olaydan habersizdi, ikincisi doğruysa olaydan haberdardı. İkinci şık doğru olmalıydı çünkü Nitekim daha sonra, Talat Paşa “Biz ona Sadrazamlık teklif ettik” diyecekti.

Ancak Nâzım Paşa ister haberli olsun, ister habersiz, çok yakında hakkın rahmetine kavuşacaktı. Çünkü Paşa kızgınlıkla söylenirken, İttihat Terakki’nin ünlü tetikçisi Yakup Cemil, silahını çekip kendisini şakağından vurmuştu. Bu olay karşısında Enver’in şoka girdiği söylenir. Çünkü hesapta bu iş yoktu ve Çerkes asıllı olan Paşa’nın öldürülmesinin orduda hep kumanda kademesinde bulunmuş Çerkesleri kızdıracağı açıktı. “Eyvah! Yakup ne yaptın, şimdi ne olacak?” diyen Enver’e “Ne olacağını sen bilirsin. Uzun uzadıya bu adamı mı dinleyecektik yani?” diyen Yakup Cemil tabancasında kalan son kurşunları da yerde can çekişen Nâzım Paşa’ya boşaltmıştı. Enver belki de Yakup Cemil’in de Çerkes olmasına güvenerek, “İnkılâptır! Ne yapalım arkadaşlar? Vazifemize devam edelim!” diyecekti. İddialara göre, Yakup Cemil, hiçbir şey olmamış gibi, ölen arkadaşı Mustafa Necip’in silahını hatıra olarak almış, ayakkabılarını da darbecilerden Cafer’e hediye etmişti.

“Asker ve milletin isteğiyle”

Ardından, darbeye meşruiyet kılıfını giydirmeye sıra gelmişti. Şakağına silah dayanan 85 yaşındaki Kamil Paşa, titreyen elleriyle Padişah’a hitaben “Askerden gelen teklif üzerine huzur-ı şahanelerine istifaname-i acizanemin arzına mecbur olduğum göz önüne alındıkta bu bakımdan ve her halde emir ve ferman efendimizindir” diye birkaç satır karalamıştı ki, Enver Bey bunu yeterli görmedi ve“askerden gelen teklif üzerine” lafının önüne bir de “ahaliden gelen” ifadesini ekletti. Böylece bir avuç zorbanın silah zoruyla iktidarı ele geçirmesi olayı, halkın ve askerin ortak isteği haline getirildi.

Ardından darbeciler yine Ömer Naci’nin “Yaşasın İttihat ve Terakki, Yaşasın millet!” haykırışları arasında Dolmabahçe Sarayı’na gittiler. Enver Bey, görülmemiş bir cüretle silahlı olarak Sultan V. Reşat’ın karşısına dikildi ve Mahmut Şevket Paşa’yı Sadrazam tayin etmesini istedi. Karşısında silahlı adamları gören Padişah’ın, Nâzım Paşa’nın kaza ile öldüğüne, Sadrazam Kamil Paşa’nın kendi rızasıyla çekildiğine çabucak inanmasına şaşmamak gerekir. Rivayete göre “Allah hayırlı etsin. Allahıma şükür beni o aciz adamlardan kurtardınız” demişti. (Yine rivayete göre, 1918’de İttihatçılar iktidardan düştüğünde de “Çok şükür o ne idüğü belirsiz adamlardan kurtuldum diyecekti.)

İmparatorluğun sonu

Mahmut Şevket Paşa’nın sadrazamlığı onaylatıldıktan sonra Talat’ın ilk işi Dahiliye Nazırı imzası ile vilayetlere telgraflar çekmek oldu. Telgraflarda Kamil Paşa Hükümeti’nin Edirne’yi Bulgarlara terk ettiği, bu yüzden de halkın hükümeti devirdiği yazılıydı. Enver Bey, X. Ordu Kurmay Başkanlığı’nı, Cemal Bey İstanbul Muhafızlığını, Cemal Azmi Bey Polis Müdürlüğünü, Halil Bey Merkez Komutanlığını ele geçirirler. Aynı gün Nâzım Paşa’nın cenazesi kalktı. Enver Bey, cenazenin “pek parlak olmasına” özellikle itina etmişti.

Mahmut Şevket Paşa kabinede Talat’a yer vermedi ama İttihatçıların keyfi yerindeydi. Hemen sıkıyönetim ilan ettiler. İstanbul Muhafızlığı hafiye teşkilatına döndürüldü. Muhalifler hapishanelere tıkıldı, sayısı bilinmeyen muhalif darağacında can verdi. Diş geçiremedikleri müstafi Sadrazam Kamil Paşa, Şeyhülislam Cemaleddin Efendi, sabık Maliye Nazırı Abdurrahman Bey ve sabık Dahiliye Nazırı Reşid Bey ülke dışına sürüldüler. Böylece Abdülhamit dönemine taş çıkartan bir baskı dönemi başladı.

Peki, cephedeki durum değişmiş miydi? Hayır, değişmemişti. 30 Mayıs 1913 tarihli Londra Antlaşması ile birçok ağır şarta razı olunmuş, daha kötüsü Babıâli Baskını’nın görünüşteki nedeni olan Edirne Bulgaristan’a terk edilmişti. Bu durum İttihatçıların itibarını biraz azalttı ancak, Mahmut Şevket Paşa’nın 11 Haziran 1913’te muhaliflerce öldürülmesi üzerine durum tersine döndü. Bu arada İkinci Balkan Savaşı patlak verdi. Edirne’nin bir şans eseri tek kurşun atılmadan geri alınmasıyla İttihatçıların itibarı tazelendi ve bu durum Birinci Dünya Savaşı’na kadar sürdü. Savaşın sonunda İmparatorluk tarihe gömülürken İttihatçıların başlattığı darbeci gelenek günümüze kadar ayakta kalmayı başardı. Bakalım darbeciler Türkiye Cumhuriyeti’ni de tarihe gömmeyi başaracak mı?

Teşkilatın tetikçisi Yakup Cemil

Bugün pek çok ‘vatansever tetikçi’nin rol modeli olan Yakup Cemil, İstanbullu Çerkes bir aileye mensuptu. 1903'te Harp Okulu’nu bitirmiş, II. Abdülhamit’in tahttan indirilmesinden sonra parti içinde vali kadar yetkisi bulunan murahhas mesullüklerden birini ele geçirdikten sonra yüzbaşı rütbesindeyken askerlikten istifa etmiş ve o günlerde güçlenmeye başlayan İttihat Terakki’ye katılmıştı. O andan itibaren de öfkesiyle, gaddarlığıyla herkesin korkulu rüyası olmuştu. Makedonya’da tanıştığı Enver Paşa’ya büyük bir sadakatle bağlı idi. Ancak davranışları nedeniyle diğer partililerle uyuşamadı. 1911’de İtalyanların Trablusgarb’a saldırması üzerine Yakup Cemil de gönüllü subay olarak tekrar orduya katıldı ve Trablusgarb’a gitti. Kanun tanımaz davranışları burada da kendini gösterdi ve bir gece Zenci subay Şükrü Efendi’yi sırf farklı renkten olduğu için, casus olduğundan şüphe ederek yatağında uyurken öldürdü. Bu hareketi, kendisini çok seven Enver Bey’i bile kızdırdı ve kendisini İstanbul’a göndermesine neden oldu. Fakat Enver Bey, onu yine de yanından ayırmadı.

Herkesin baş belası

Babıâli Baskını’nda Nâzım Paşa’yı şakağından vurduktan sonra Yakup Cemil teşkilatın bir numaralı fedaisi olmuştu. İTC kimden rahatsızsa Yakup Cemil’e adının verilmesi yeterliydi. Öyle başına buyruk hale gelmişti ki, Enver bile ondan ürker olmuştu. Çareyi Yakup Cemil’i çoğu hapishanelerden derlenmiş katillerden oluşan iki bin kişilik bir birliğin başında Kafkas Cephesi’ne göndermekte buldu. Yakup Cemil, birliğine Trabzon’dan katılan güçlerle birlikte Ardahan ve Batum’un Ruslardan alınmasına katkıda bulundu ancak, eski huylarından vazgeçmediği için komutanlarına dert olmaya devam etmişti. Ruslar karşısında yaşanan her başarısızlıkta, yanındaki yardımcılarından birini kurşuna dizdiriyordu. Nihayet 3. Ordu Kumandanı Mahmut Kamil Paşa bunlara dayanamadı ve Yakup Cemil’i Bitlis’e gönderdi. Bitlis’teki alayın başındaki Ali (Çetinkaya) Bey de kısa sürede kendisinden yaka silkti ve Yakup Cemil’i Enver Paşa’nın amcası Halil Paşa’nın bulunduğu Bağdat’a sürdü. Yakup Cemil burada da hızını alamadı ve sağa sola tecavüzlerde bulunması yetmezmiş gibi Enver Paşa’ya, savaşta izlemesi gereken strateji ve taktikler konusunda akıl veren mektuplar yazmaya başladı. Sonunda Halil Paşa Yakup Cemil’i Enver Paşa’nın kendisini İstanbul’a davet ettiği yalanını atarak İstanbul’a postaladı.

Mustafa Kemal Harbiye Nazırı

İstanbul’a vardığında, Enver Paşa’dan eski sıcaklığı göremedi ama bir gönüllü subayın atanacağı en yüksek rütbe olan binbaşılığa atandı. Fakat Yakup Cemil’e bu yetmedi elbette. Paşalık ve ordu komutanlığı istedi. Hatta bir gün Enver Paşa’yı “benim sayemde bu makamlara ulaştın, geldiğin yerleri bana borçlusun, seni bu makamlara oturtan benim, sen de benim hakkım olan makamları vereceksin” diyerek tehdit etmişti. Yakup Cemil’in dediklerinde gerçek payı vardı çünkü Ali Fethi (Okyar) Bey’e Enver Bey’in Trablusgarp ve Balkan Savaşları’ndaki yararlılıklarını ileri sürerek iki derece birden terfi ettirilerek mirliva (tümgeneral) ve Harbiye Nazırı olması için baskı yapan ve Teşkilat-ı Mahsusa’nın çekirdeğini oluşturan on kişilik fedai grubunda Yakup Cemil de vardı.

Yakup Cemil’in ölçüsüzlüğünü gösteren bir örnek olayı da Falih Rıfkı Atay anlatmıştı. Mustafa Kemal’in kendisine anlattığına göre, Yakup Cemil, Mustafa Kemal’in Diyarbakır’a tayin olduğu Mart 1916 tarihinden sonraki bir dönemde, ikinci bir Babıâli baskını yapıp Harbiye Nazırı Enver Paşa’yı öldürmeyi, yerine de Mustafa Kemal’i getirmeyi planladığını anlatmıştı. Amacı tek taraflı bir barış yaparak savaştan çekilmekti. Yakup Cemil’in Mustafa Kemal’e duyduğu güvenin temelinde ise, ikilinin Teşkilat-ı Mahsusa’dan gelen dostluğu yatıyordu. Kendisi de örgütün önde gelenlerinden olan Rauf (Orbay) Bey’e göre, Mustafa Kemal Trablusgarp’a Ömer Naci, Yakup Cemil ve Sapancalı Hakkı ile birlikte gitmişti. Nitekim Mustafa Kemal, Yakup Cemil’in bu planı yaptığı günlerde, Sadrazam Talat Paşa’ya ve çevresindeki ordu kumandanlarına, savaştaki kötü durumdan ‘Almanların oyuncağı olan Enver’in sorumlu olduğunu’ belirten telgraflar çekiyordu. Ancak, Yakup Cemil’in bir arkadaşı bu çılgın planı hükümete ihbar edince Yakup Cemil baltayı taşa vurmuştu!

Tetikçinin sonu

Dahiliye Nazırı Talat Paşa, durumu hemen Enver Paşa’ya bildirmemişti, çünkü Enver’in her şeye rağmen Yakup Cemil’i koruyacağını biliyordu. Bu yüzden Yakup Cemil’in harekete geçmesini bekledi. 13 Temmuz 1916 günü, Yakup Cemil’in darbeye hazırlandığı haber alındığında, kendisine “Harbiye Nazırı ve Başkumandan Vekili Enver Paşa’nın emri ile tutuklusunuz” dendi. Yakup Cemil, “mademki paşa hazretlerinin emri ile o halde baş üstüne” diyerek durumu kabullendi.

Yakup Cemil, o günlerin ünlü tutukevi Bekirağa Bölüğü’ne konmuştu ama kimse silahlarını almaya cesaret edememişti. Yakup Cemil hapishanede sürekli tetikteydi, getirilen yemekleri yemiyor, yatağında yatmıyordu. Böylece iki gün geçti. Sonunda güçlü kuvvetli üç asker, bir punduna getirip silahlarını zorla aldılar. Ertesi gün hâkim karşısına çıkarıldı ve tüm planlarını itiraf etti. Cezası belliydi: Kurşuna dizilecekti.

İdam kararını, Enver Paşa yurtdışı gezide olduğu için Harbiye Nazırı’na vekâleten Talat Paşa imzalamıştı. Hakkında verilen kararı infaz sabahı öğrenen Yakup Cemil’in 11 Eylül 1916 günü kurşuna dizilirken son sözleri “Elleriniz titremesin, iyi nişan alın. Hükümet korkusu olmazsa muvaffak olamayız” oldu. Düdük sesi ile birlikte 14 silah birden patlamıştı. Yakup Cemil yarım saat can çekiştikten sonra öldü. Hüsamettin Ertürk’e göre, Yakup Cemil’den akan kanlar yerde adeta İttihat Terakki yazmıştı!

Bugün bile siyasi rakiplerini ortadan kaldırmak için dayanılmaz bir istek duyanların içlerini çekerek ‘Ahh şimdi Yakup Cemil sağ olacaktı ki!’ demelerine neden olan bu korkunç suç makinesi için İttihatçı Galip Vardar’ın şu sözleri hepimize tanıdık gelecektir: “Onu eli tabancalı, her önüne çıkanı tehdit eden, gangster taslağı saymak da çok büyük haksızlık olmuştur. O bir vatanperver olarak doğmuş, inanıyoruz ki, yine bir vatanperver olarak ölmüştür. İdama mahkûm edilmesi, kurşuna dizilmesi, hakkında verdiğimiz kıymetlere fikrimizce hiçbir zarar getirmeyecektir.”

Özet Kaynakça: Ahmet Bedevi Kuran, İnkilap Tarihimiz ve Jöntürkler, Kaynak Yayınları, 2000; Galip Vardar, İttihad ve Terakki İçinde Dönenler, İnkilâp Kitabevi, 1960; Ali Fuad Türkgeldi,Görüp İşittiklerim, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1949; Hüsamettin Ertürk, İki Devrin Perde Arkası, Sebil Yayınevi, 1996; Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Doğan Kardeş Yayınları, 1969; Hasan Amca-Alpay Kabacalı, Bir İhtilalci’nin Serüvenleri, Cem Yayınevi, 1989.

.24-1-10

.Birinin gerillası ötekinin teröristi

Türkiye’de en çok Şarkiyatçılık adlı kitabı ile tanınan Filistin kökenli ABD’li edebiyat profesörü Edward Said, 2000 yılının yazında, ailesiyle ziyarete gittiği Güney Lübnan’la İsrail arasındaki Babel Fatma sınır kapısında, oğlu ve çevredeki gençlerle şöyle bir iddiaya girmişti: Taşı en uzağa kim atabilir? Said’in yapmak istediği, Filistinli çocukların ve gençlerin 1987’de başlayan Birinci İntifada’da yaptıkları ‘taş atma’ eylemini tekrarlamaktı. Gençler de, Said de taşlarını atabildikleri kadar uzağa fırlattılar. Gerisini Said’den dinleyelim: “Bu taşla yirmi iki yıllık işgalden sonra topraklarımızdan çekilen bir orduya ‘yürrüüü, bir daha da sakın buralarda görünme’ dedik. Sağlıklı bir anarşi, zafer sarhoşluğu var. Ben ve Babel Fatma’daki diğer insanlar, hayatımızda ilk kez kazandık...”

O gün kimse Said’e dava falan açmadı ama Said’in İsrail sınırının ötesine taş atarken çekilmiş fotoğrafları yayımlandığında Amerika’daki Yahudi lobisi ayağa kalktı. Said ‘teröre sempati göstermekle’ suçlandı. Entelektüelliği sorgulandı ve Columbia Üniversitesi’ndeki görevinden alınması istendi. Rektör Jonathan R. Cole Said’i görevden almadığı için yapılan eleştirilere ve suçlamalara öğrenci gazetesinde yanıt verdi:” Eğer Said’in özgürce yazma ve konuşmasını güvence altında tutmayı reddedeceksek, bir sonraki bastırılanın kim olacağını da, kimin fikirlerini çekinmeden ifade edeceğini belirleyen engizisyon üyesinin kim olacağını da şimdiden düşünmeye başlamamız yerinde olmaz mı?” (Akademik özgürlükler konusunda bir ders niteliği taşıyan açıklamanın tamamı için bkz. http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=164966)

Binlerce TMK mağduru çocuk

O günden beri Türkiye’de Edward Said’in saygınlığı bir kat daha arttı. Özellikle muhafazakar kesimlerde Said bir rol modeli oldu. Ama Kürt çocukları, gençleri Filistinli çocukları ve Said’i taklit ettiğinde aynı çevrelerin sempatisi kazanamadılar. Son olarak Batman’da yasa dışı gösteriye katıldığı ve polise taş attığı gerekçesiyle 3 aydan beri tutuklu bulunan B.S. adlı 15 yaşındaki genç bir kız, yargılandığı ilk duruşmada 7 yıla mahkûm edildi. Doğrusu yargının hızı göz kamaştırıcıydı. Hele adalet kılıcının keskinliğine diyecek yoktu! Öyle ya, B.S. eğer alkollü araç kullanırken birini öldürseydi daha az ceza alacaktı!

B.S. medyanın yanlış bir şekilde ‘taş atan çocuklar’ olarak adlandırdığı Terörle Mücadele Kanunu (TMK) mağdurlarından sadece biri. Bu adlandırma yanlış çünkü bu çocukların bazıları taş bile atmadı. Kimi sadece olay yerinde olduğu için, kimi oradan geçtiği için, kimi terli olduğu için, kiminin yüzü veya eli kızarmış olduğu için, kimi ailesinden başkaları PKK ile ilişkili diye suçlandılar. Diyelim ki, gerçekten taş attılar, Eldiven, Yakamoz, Ayışığı, Sarıkız, Kafes, Balyoz gibi korkunç darbe planlarını yapanlar mı teröristtir yoksa emniyet güçlerine taş atan çocuklar mı?

Durumun garabetinin farkında olan Hükümet, Çocuklar için Adalet Çağırıcıları Grubu’nun (ki ben en işe yaramaz, en eylemsiz üyeleriyim) çabaları sonucu TMK’nın evrensel çocuk haklarına açıkça aykırı maddelerini düzenlemek üzere bazı adımlar atmıştı ama muhalefetin ‘bu vesileyle Öcalan’a örtülü af mı çıkarılıyor?” şeklindeki baskısına boyun eğerek tasarıyı rafa kaldırdı. Mahkemeler de bu fırsattan istifade, acımasız cezaları verip duruyorlar. Cezaevleri her geçen gün topluma, devlete, adalete yabancılaşan, hatta düşmanlaşan çocuklarla doluyor. Sağduyunun hakim olmasını beklerken ‘terör’ kavramı üzerinde biraz kafa yoralım, ne dersiniz?

Devrimcilerin Terör Rejimi

‘Terör’ sözcüğü Fransızcadan geliyor. Osmanlıcaya ‘tedhiş’ olarak geçmiş. 1789 Fransız İhtilali’nden sonra, iktidarı kaybeden soyluların, kilisenin ve Britanya’nın yardımıyla iktidarı yeniden ele geçirmeye teşebbüs etmesi üzerine iktidardaki Jakobenler, 5 Eylül 1793’ten 1794 Temmuzuna kadarki on ay, karşı devrimci olarak gördükleri ve iç düşman diye etiketledikleri halk yığınlarını giyotine yollamışlardı. Bu kanlı dönem tarihe ‘Terör Rejimi’ (Regime de le terreur) olarak geçmişti. Nitekim o yıllarda Fransız devrimcileri kendilerini gururla ‘terörist’ olarak adlandırmışlardı. Bu gelenek uyarınca, 1880’lerde Çarlık rejimine karşı intihar saldırıları gerçekleştiren Rus nihilistleri de ‘terörist’ olmaktan gurur duymuşlardı. 20. yüzyılın başlarından itibaren, ‘terör’ azınlık grupları tarafından milliyetçi davalar için kullanılmaya başladığında, sözcük giderek kara listeye alındı. Öyle ki bugün, terörist dendiğinde kimsenin aklına iyi bir şey gelmiyor. Hatta bir kişiye, bir örgüte ‘terörist’ damgasını vurdunuz mu, o kişinin veya örgütün hiçbir talebinin, sözünün meşruiyeti kalmıyor. Bunun bilincinde olan kesimler de, kendilerine ‘özgürlük savaşçısı’, ‘şehir gerillası’, ‘Allah’ın askeri’, ‘direnişçi’ gibi adlar takıyorlar.

Gerçeğin değişik yüzleri

Örneğin 1940’lardan itibaren Hagannah Yahudiler için ‘güvenlik örgütü’, Araplar için terör örgütüydü. 1950’lerden itibaren EOKA Kıbrıslı Rumlar için anti-kolonyalist örgüt, Kıbrıslı Türkler için tedhiş (=terör) örgütüydü. Aynı şekilde TMT Kıbrıslı Türkler için öz savunma örgütü, Kıbrıslı Rumlar için tedhiş örgütü idi. 1979’da Tahran’daki ABD elçiliğini basıp içerdekileri 444 gün boyunca rehin alan gençler, İranlılar için kahraman, ABD’liler için teröristti. 1970’ler ve 1980’lerde Batı dünyası için ‘bir numaralı terörist’ olan ‘Çakal Carlos’ lakaplı İlich Ramirez Sanchez 1994’de kendini ‘devrimci’ olarak tanımlamıştı. Bugün Güney Afrika Cumhuriyeti’nin devlet başkanı olan Nelson Mandela, Beyaz ırkçı rejimin gözünde terörist idi, Nitekim hayatının 27 yılını hapiste geçirdi. ‘Terörist’ IRA’nın liderlerinden Martin McGuiness 1998’de İngiltere ile İRA arasında barış sağlandıktan sonra Kuzey İrlanda’nın Eğitim Bakanı oldu. Bugün Filistinli intihar bombacıları veya HAMAS militanları İsrail ve ABD için terörist, Araplar için ‘özgürlük savaşçısı.’ PKK Kürtlerin büyük bir bölümü için ‘gerilla örgütü’, Türklerin büyük bir bölümü için ise ‘terör örgütü’. Kısacası meşhur sözdeki gibi “birinin teröristi diğerinin özgürlük savaşçısı”.

Modern terörün özellikleri

Sonuç olarak bugün neyin terör, kimin terörist olduğu konusunda uluslar arası kabul edilmiş bir norm yok. Dahası, 100’ü aşkın ‘bilimsel’ terör tanımı var. Bunların ortak paydası ise terörün aklını kaçırmış insanların sırf suç işlemek için yaptıkları şiddet eylemleri olmadığı. Aksine, terörizm, ulusal bağımsızlığı sağlama, sosyal adaletsizliği giderme, bir azınlık grubunun statüsünü düzeltme, çevre veya hayvan haklarını koruma gibi siyasi hedeflere yönelik olarak, bir grup insanın klasik savaş yöntemlerinden farklı araçlarla sistematik olarak silahsız insanları, grupları, kitleleri yıldırma, korkutma eyleminin adı. Eskiden devlet adamlarına, diplomatlara, önemli kişilere yönelen teröristler, artık daha çok geniş kitleleri hedef alıyorlar. Eskiden terör yerel iken, bugün teröristler için tüm dünya savaş alanı. Artık sadece ateşli silahlarla değil, uydu telefonları, internet bağlantıları, cep telefonları ile de terör eylemleri yapılıyor. İnanmış insanların canlı bombalar olarak kalabalıkların veya binaların üzerine sürülmesi ise yeni bir intihar kültürünün habercisi. Günümüzde terör olaylarının arkasında Katolikleri, Protestanları, Budistleri, Sihleri, Hinduları ya da Ortodoksları bulmak mümkün ama bir gerçek var ki giderek artan sayıda Müslüman terör olaylarına katılıyor.

Haklı terör-haksız terör

Peki, şu veya bu nedenle terörü amaçlarına ulaşmak için bir yöntem olarak seçenleri ahlaki olarak yargılamak mümkün mü? Düşünürlerin, din adamlarının, siyasetçilerin, istihbarat adamlarının vereceği cevapların ne kadar farklı olacağını tahmin edebilirsiniz. Örneğin faydacı düşünür J. Stuart Mill için ise bireysel eylemler ve sosyal politikaların ahlaki açıdan iyi ya da kötü olması onların insanlığın mutluluğuna ne kadar hizmet ettiklerine bağlıdır. Yani bazı durumlarda savaş ve terör (intihar ve ötenazi gibi) ahlaki olabilir. Bunun karşısında yer alan Immanuel Kant’ın ahlak yasası ise amaç ne olursa olsun başkasına zarar veren hiç bir eylemi onaylanamaz. Totaliteryanizmin şiddeti üzerine yazan en önemli düşünürlerden olan Hannah Arendt ‘bazı durumlarda şiddetin çatışmaların kamuoyuna duyurulmasında gerekli ve mantıki bir seçim olabileceğini’ söyledikten sonra bizi şöyle uyarır: ‘Şiddet kullanımı dünyayı değiştirir, ancak en muhtemel değişim daha çok şiddetle dolu bir dünyadır.’ Nitekim çağımızın önemli düşünürlerinden Jean Baudrillard, El Kaide’nin 11 Eylül (2001) saldırısını yorumlarken “bu çağda böyle bir barbarlık mümkün müdür sorusu yanlıştır” der. Ona göre artık cephe yoktur, savunma hattı yoktur, düşman onunla savaşan kültürün tam kalbindedir. Peki, düşman kimdir?

Leviathan’ın kutsallığı

Buna uluslar arası hukukun verdiği cevabın ipuçlarını, hiç yasalaşmamasına rağmen halen zımnen uygulanmakta olan Milletler Cemiyeti’nin 1937 tarihli konvansiyonunda buluruz. Buna göre terör devlete yöneltilmiş ve belirli kişilerin veya grupların ya da kamuoyunun zihninde dehşet hali yaratmaya kastetmiş ya da bu amaçla tasarlanmış tüm suçların adıdır. Bu tanımın kaynağını İngiliz düşünür Thomas Hobbes (ö. 1679) da buluruz. Hobbes’un metaforik açıklamasına göre ‘birbirinin kurdu olan insanlar’ (homo homini lupus) bir sözleşmeyle hak ve özgürlüklerini Leviathan denen varlığa devrederek, karşılığında güvenli bir yaşam elde etmişlerdir. Leviathan Tevrat’ta geçen bir canavarın adıdır ve Hobbes’a göre her şeye egemen olan devletin simgesidir. Hobbes ‘zulüm, adaletin diğer biçimidir’ derken, ondan 150 yıl sonra Alman felsefecisi Hegel (ö. 1831) bu fikri mükemmelleştirir. Hegel’e göre ‘devlet Tanrı’nın yeryüzündeki yürüyüşüdür’, devlet gerçekliktir, devlet zorunluluktur, devlet kutsaldır ve kendini korumak için her türlü önlemi olmaya izinlidir!

Bu nedenle, Endonezya’da Sukarno rejimi tarafından 500 bin Huk’un katledilmesine, Şili’de Pinochet rejimi tarafından binlerce kişinin öldürülmesine, on binlercesinin hapsedilmesine, Guatemala’da 200 bin kişinin ABD’nin eğittiği ‘ölüm mangaları’ tarafından yok edilmesine, 20 bin Arjantinlinin faşist Galtieri diktatörlüğü sırasında buhar olmasına, Saddam’ın Halepçe’de 5 bin Kürdü hardal gazıyla katletmesine El Kaide’nin 11 Eylül 2001 saldırısı kadar önem veremeyiz! Bu nedenle Rusya’nın Çeçenistan’da, İsrail’in Filistin’de, Sudan’ın Darfur’da uyguladığı şiddete, Türkiye’de 17.500 kişinin ‘faili meçhul’ olmasına ‘devlet terörü’ diyemeyiz!

‘Teröre destek veren ülkeler’ mi dediniz

Burada bir parantez açalım. 1975 yılında ABD Senatosu’nda gizli servis faaliyetlerini izleyen ve kamuoyunda başkanı Frank Church’den dolayı Church Komitesi olarak bilinen komitenin raporundan öğrendiğimize göre ABD 1960’lı ve 1970’li yıllarda bir dizi yasa dışı olaya karışmıştı. Örneğin 1961’de Komünistlere sempati duyduğunu düşünülen Dominik Cumhuriyeti diktatörü Rafael Trujillo, CIA tarafından örgütlenen bir suikast sonucu öldürülmüştü. Aynı yıl Kongo Başbakanı Patrice Lumumba, Sovyetler Birliği ile işbirliği politikaları izlemeye başlaması yüzünden başarısız birkaç suikast teşebbüsünden sonra CIA tarafından örgütlenen bir darbe ile iktidardan uzaklaştırılmış ardından da öldürülmüştü. CIA ‘Mongoose’ Operasyonu kapsamında Küba lideri Fidel Kastro’ya yönelik başarısız sekiz suikast girişimi, çeşitli sabotajlar ve darbe planları yapmıştı. Ama bunların hiçbiri 1973’te Şili’de Sosyalist Salvador Allende yönetimini devirmek için yürürlüğe konan plan kadar korkunç değildi. Darbe sadece Allende’nin değil on binlerce Şililinin hayatına mal olmuştu.

Komitenin duruma el koymasından sonra CIA daha dikkatli davranmıştı ancak o tarihten sonra da boş durmadı. 1985’de bizzat ABD tarafından uluslar arası terörü desteklediğini iddia edilen İran’a gizli silah satışından elde edilen paraların Nikaragua’daki Marksist iktidarı devirmek için savaşan gerillalara verilmesi, 1986’da Libya lideri Kaddafi’nin çadırına bombalı saldırıda bulunmak, 1991’de Irak lideri Saddam Hüseyin’in sığınağına bombalı saldırı düzenlemek bunlardan bir kaçıydı.

Yeşil Kuşak’ın acı meyveleri

ABD, Sovyetler Birliği’ni çevrelemek için geliştirdiği ‘Yeşil Kuşak’ projesi uyarınca, 1982-1992 arasında Afganistan’daki kamplarda, 43 İslam ülkesinden gelen yaklaşık 50 bin Müslüman ‘mücahit’i eğitmişti. CIA, başta Mısır, Çin, Polonya, İsrail olmak üzere dünyanın başka yerlerinden toparladığı her türlü silahı mücahitlere akmış, kimyasal ve elektronik zamanlama aletlerinin nasıl kullanılacağını, bombaların nasıl yapılacağını, uydu iletişiminden ve internetten nasıl faydalanılacağını öğretmişti. Bu kamplardan mezun olanların en ünlüsü Usame bin Ladin’di. ABD daha sonra kendi imalatı olan bu tabloyu beğenmemiş ve terörle mücadele adı altında Afganistan’a, Saddam’ı diktatörlükle suçlayarak Irak’a müdahale etmişti.

Böyle kötü bir sicile sahip olan ABD, 1979’dan beri ‘teröre destek veren ülkeler’ listesi yapıyor. Son listede İran, Suriye, Küba ve Sudan var. Ayrıca Afganistan, Kolombiya, Endonezya, Lübnan, Filistin, Gürcistan, Filipinler, Somali ve Yemen’in otorite boşluğu yüzünden terörist örgütler için uygun zemin oluşturduğu iddia ediliyor.

Devlet terörünün okullu hali : SOA

1946 yılında Panama’da kurulan, 1984’ten bu yana ABD’nin Georgia eyaletindeki Fort Benning şehrinde faaliyet gösteren bir okul, ABD’nin devlet terörünü başka ülkelere ihraç ettiğini düşündüren bir sicile sahip. Bu ‘sözde’ okulda 1946-2001 yılları arasında Orta ve Güney Amerika’dan gelen 60 bin asker ve polis eğitilmiş. Bolivya’nın kanlı diktatörleri Hugo Banzer Suarez ve Luis Arce Gomez; Şili’nin diktatörü Raul Itturriaga, Guatemala’nın diktatörü J. Efrain Rios Mont, Peru’nun diktatörü Juan Velasco Alvarado, Haiti’nin diktatörü General Raoul Cedras, Arjantin’in diktatörleri Roberto Viola ve Leopoldo Galtieri, Panama’nın uyuşturucu kaçakçısı diktatörü Manuel Noriega, Meksika’nın ünlü Mafya örgütü Los Zetas’ın kurucuları, Honduras’ın ünlü ‘3-16’ adlı ölüm mangasının şefi General Lois A. Discua ve daha nicesi SOA’nın mezunlarından. Acaba bu okulda Türkiye’deki 12 Eylül darbesini yapanlar da eğitim görmüş müydü, henüz bilmiyoruz.

Okulun 1994 yılında Covert Action adlı dergiye sızan ders programında işkence, tedhiş, psikolojik savaş, imha hareketleri gibi ‘faydalı’ dersler görülmesi üzerine ABD hükümeti uzun süre sessiz kalmıştı. 1996’da baskılara dayanamayan Pentagon sözcüsü Michael Doubleday okulun işlevini kabul etti ancak (Baba) Bush’un ‘ders programındaki hataları’ giderdiğini ileri sürdü. 1990 yılından beri okulu takibe alan Amerikan sivil toplum hareketi SOA Watch’a göre kamuoyu baskısından kurtulmak için adı 2001’de The Western Hemisphere Institute for Security Cooperation (WHISC) olarak değiştirilen okulda bu tarihten sonra da Latin Amerika için devlet teröristlerinin yetiştirilmesine devam ediliyordu. Ebu Gureyb’de ya da Guantanamo’da görev yapanların bu okuldan yetişmiş olması muhtemel. Ancak son yıllarda, hem uluslar arası baskının artması hem de Latin Amerika ülkelerinde insan hakları konusundaki gelişmeler sayesinde, Latin Amerika ülkeleri artık polis ve askerlerini WHISC’e göndermiyorlar.

Şiddet kullanmak hak mıdır

Parantezimizi kapatıp devam edelim. Eğer cesaretimizi toplar da (sözümüz meclisten dışarı) en büyük terör örgütünün devlet olduğunu kabul edersek, devlete veya hegemonik güçlere karşı koymak meşru mudur? Meşru ise, baskının, zulmün veya sömürünün dayanılamaz hale geldiğine kim karar verecektir? Ya da buna karşı çıkmak için tek yolun şiddet olduğuna ve bu şiddeti kimin, kime karşı kullanacağına? 2003’de İstanbul’daki Dünya Felsefe Kongresi’nde konuşan ünlü siyaset bilimci ve düşünür Jurgen Habermas ‘‘Küresel olarak dünyaya egemen olan bir süper gücün, kendi ahlaki argümanlarını uluslararası hukukun yerine geçirdiği bir dönemde, uluslararası ilişkilerin anayasallaştırılması projelerine bağlı kalıp kalmayacağımızı” sormuştu. Dikkatlice formüle edilmiş olsa da Habermas, ‘İsrail’e ya da ABD’ye karşı çıkarken her yol mubah mıdır? Kana kan, göze göz, dişe diş hesabı, teröre terörle karşılık verebilir miyiz?’ diye özetleyebileceğimiz o meşum soruyu soruyordu.

Bu önemli soruya, bugün Irak’ta veya Filistin’de bazı gruplar yüksek sesle ‘evet’ yanıtı veriyorlar. Seslerini bazen taş atarak, bazen roket atarak, bazen canlı bombalarla duyuruyorlar. Biz de onları hayranlıkla izliyor ve alkışlıyoruz.

Aynı soruyu Kürt Meselesi için de soralım: Acaba Kürtlerin 85 yıldır Türk Devleti tarafından şu veya bu şekilde mağdur ediliyor olmaları, onların teröre başvurmalarını haklı kılar mı? Cevabınızı duyar gibiyim. Filistinlilere gösterdiğimiz hoşgörüyü onlara göstermeme nedenimiz acaba teröre karşı olmamız mı yoksa terörün kendi ulus-devletimize yönelmiş olması mı? Devletin Kürtlere yönelik terörüne gözlerimizi kapamamız da devletin kutsallığını içselleştirmiş olmamızla ilgili olmasın? Öte yandan PKK’nın terör eylemlerine başvurması PKK’nın tüm iddialarını, tüm taleplerini gayri meşru kılar mı? 85 yıllık Kürt Meselesi’ni teröre indirgemek doğru mu? Edward Said’e göre herhangi bir siyasi eylemin terörizm olarak adlandırılması ona siyaset, tarih, gelenek ve yorumun buluştuğu bir anlatı statüsü tanınmaması demektir. Filistin Meselesi’nin başına gelen buydu. Bence Kürt Meselesi’nin başına gelen de bu.

Demem odur ki, ‘terör’ denilen şeyi ilk kimin icat ettiğini unutmayalım. Kişilerin ya da grupların terörünü lanetlerken, devlet terörünü gözden kaçırmayalım. Şiddet kimden gelirse gelsin karşı duralım. Kim olursa olsun ‘kötülüğün dilini’ bize dayatmaya çalışanlara karşı, acilen farklı yaklaşımlar, farklı yöntemler, farklı bir dil geliştirelim. Eğer bunu başaramazsak, korkarım ki kötülük ve çürümüşlük her tarafımızı kaplayacak.

.31-1-10

.Bursa Olayı’ ve Atatürk’ün ‘Bursa Nutku’

Ergenekon İddianamesi’nin 222, 948, 1106, 1918, 1965 ve 2095. sayfalarına bakılırsa, Ergenekoncular, darbeci planlarının meşruiyet kaynağı olarak gördükleri, Atatürk’ün 1 Şubat 1933’te Bursa’da yaşanan Türkçe ezan karşıtı gösteriler dolayısıyla irat ettiği iddia edilen ‘Bursa Nutku’ adlı tartışmalı metni tüm Türkiye’de yaygınlaştırmayı milli bir görev addetmişler. Bugünlerde internet ortamında bu metni yayanlar, okuyucularına soruyorlar: “Yani Atatürk de mi darbeciydi?”

Yaklaşık 60 yıldır (çünkü ‘Bursa Nutku’ 1947’de ortaya çıktı) Atatürk’ün ‘Bursa Nutku’ diye bir konuşması olup olmadığı tartışılıyor. Bu konudaki fikrimi soran Murat Papsu adlı okurumuza verdiğim söz uyarınca, bu haftaki yazımı ‘Bursa Nutku’na ve 77 yıl önce yaşanan “Bursa Olayı”na ayırdım.

İlk Türkçe Ezan okunuyor

Ezanın Türkçeleşmesi fikri ilk kez Ziya Gökalp’in “Vatan” şiirinde dile getirilmişti. Şiirde şöyle deniyordu: “Bir ülke ki camiinde Türkçe ezan okunur/ Köylü anlar manasını, namazdaki duanın/ Bir ülke ki mektebinde Türkçe Kur’an okunur/ Küçük büyük herkes bilir buyurduğunu Huda’nın/ Ey Türkoğlu işte orasıdır senin vatanın.”

Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları adlı kitabında sadece ezanın değil, dua ve münâcâtların (yakarışların) ve hutbelerin (Cuma ve Bayram namazlarında minberde imam tarafından okunan dua ve verilen öğüt) de Türkçe okunmasını istediğini belirtmişti.

Atatürk’ün Gökalp’in bu düşüncelerinden çok etkilendiği, Aralık 1930 tarihli Menemen Olayları’ndan sonra dinde reform çalışmalarına hız verdiği biliniyor. Bu bağlamda yapılan çalışmalar sonunda, 23 Ocak 1932 günü Riyaset-i Cumhur İncesaz Heyeti Şefi Binbaşı Hafız Yaşar (Okur), İstanbul Karaköy’deki Yeraltı Camii’nde Cuma namazından sonra, Yasin Suresi’ni önce Arapça, sonra Türkçe okumuş, ilk Türkçe ezan ise 3 Şubat 1932’de Kadir Gecesi’nde Ayasofya Camii’nde okunmuştu. (Gayrı resmî kaynaklara göre ilk Türkçe ezan, 20 Aralık 1931 tarihinde Babaeski’de okunmuştu.)

O gece radyodan yapılan canlı yayın bütün ülkede büyük yankı yapmıştı. Türkçe ezanda şunlar söyleniyordu: “Tanrı uludur/ Şüphesiz bilirim tanrıdan başka yoktur tapacak/ Şüphesiz bilirim, bildiririm Tanrının elçisidir Muhammed/ Haydin namaza/ Haydin Felaha/ Tanrı uludur, Tanrıdan başka yoktur tapacak.” Sabah namazında ise “Haydin felaha” çağrısının ardından “Namaz uykudan hayırlıdır” ifadesi ekleniyordu.

Salâvat-ı Şerife metni “Ey Tanrının elçisi Muhammed, salâvat sana, selam sana”; tekbir metni “Tanrı uludur, tanrı uludur, tanrıdan başka tanrı yoktur. Tanrı uludur tanrı uludur, hamd ona mahsustur”; hutbe metni ise “Ey millet! Allah birdir, şanı büyüktür. Allah’ın selameti, atıfeti ve hayrı üzerinize olsun. Peygamberimiz Efendimiz Hazretleri, Cenabı Hak tarafından insanlara dinî hakikatleri tebliğe memur ve resul olmuştur. Koyduğu esas kanunlar cümlemizce malumdur. İnsanlara feyz ruhu vermiş olan dinimiz son dindir, temel dindir. Çünkü dinimiz akla mantığa hakikate tamamen uyuyor. Eğer aklî mantığa, hakikate uymamış olsaydı bununla diğer ilahi ve tabi kanunlar arasında aykırılıklar olması gerekirdi. Çünkü bütün kanunları yapan Cenabı Hak’tır” şeklindeydi. Bu metinlere uymayanlara, Türk Ceza Kanunu’nun 526. maddesi gereğince bir aya kadar hafif hapis ve elli liraya kadar hafif para cezası öngörülmüştü.

‘Bursa Olayı’ patlak veriyor

O günlerin Cumhuriyet, Hakimiyet-i Milliye ve Milliyet gazetelerine bakılırsa, ibadet dilinin Türkçe olması emrine ülke genelinde uyulmuştu. Ama bir yıl sonra, Bursa’da yaşanan bir olay, Ankara’dakilerin kaşlarının havaya kalkmasına neden oldu.

1 Şubat 1933 günü Ulu Cami’nin imamı nedense göreve gelmemiş, onun yerine cemaatten Topal Halil ezanı, Tatar İbrahim ise kameti (erkekler tarafından farz namazlarından önce okunan ezana benzer metin) Arapça okumuş, sivil polis Hamdi Efendi de durumu büyüklerine rapor edivermişti. Namazın ardından 30 kişilik bir grup “Ezan her yerde Arapça okunurken neden Bursa’da Türkçe okunuyor” sorusunu sormak için Evkaf Müdürlüğü’ne yönelmişti. Meraklıların da katılımıyla kalabalık giderek büyümüş, Müftü bu konuda talimat alındığını, ezanın yalnız Bursa’da değil, her yerde Türkçe okunduğunu, asıl cevabı Vali’nin verebileceğini söyleyince, kalabalık Hükümet Konağı’na yönelmişti. Makamında olmayan Vali’yi beklerlerken merdivenlere oturmuşlar, sonra da polisin müdahalesiyle, bir olay çıkmaksızın dağılmışlardı. O sırada evinde olan Vali Fatin Bey durumdan hemen Bursa’daki Tümen Komutanlığı’nı haberdar etmiş, Tümen Komutanı da durumu şifreli telgrafla İzmir’de bulunan Kolordu Komutanı Ali Hikmet (Ayerdem) Paşa’ya bildirmişti. İşte o zaman olan olmuştu çünkü telgrafı aldığı sırada Paşa’nın yanında Atatürk de vardı.

Atatürk duruma el koyuyor

Atatürk’ün Nöbet Defteri kitabının derleyicisi Özel Şahingiray’a göre 15 ocaktan beri ülke içinde seyahat halinde olan Atatürk o gün de Buca’ya gitmiş, dönüşte İzmir Millî Kütüphanesi’ni gezmiş, bankalar ve İncir Kooperatifi’ni ziyaret etmişti. Akşam CHP’nin Karşıyaka’da vereceği baloya katılacaktı ki Bursa’daki olayın haberi gelmişti. Yaveri Cevat Tolgay’ın anlattığına göre, haberi duyunca çok sinirlenmiş, ilk tepkisi “Derhal Bursa’ya baskın yapacağız!” olmuştu. O akşam İzmir’de şerefine verilen bir baloya gitmemiş, 4 şubatta sabaha karşı üç buçukta trenle Afyon’a hareket etmişti. Antalya bölgesinde bir geziden dönmekte olan Başbakan İsmet Paşa ile Afyon’da buluşmuş, Eskişehir’e kadar baş başa kalmışlardı. Rivayete göre, İsmet İnönü önce olayı önemsememiş, ama Atatürk’ün ateşli konuşmasından sonra toparlanmıştı. Eskişehir’de İsmet Paşa ayrılacak ve Ankara’ya devam edecek, Atatürk ve yanındakiler, Bilecik’ten otomobille Bursa’ya hareket edeceklerdi.

“Din meselesi değil dil meselesi”

O sırada Dâhiliye Vekili Şükrü (Kaya) Bey, Adliye Vekili Yusuf Kemal (Tengirşenk) ve Emniyet Genel Müdürü Tevfik Hadi (Baysal) Bey de Bursa yolundaydılar. Atatürk ve heyeti 5 şubat günü Bursa’ya geldiler ve şimdi müze yapılan Çelik Palas yakınındaki ahşap köşke (bugün Atatürk Müzesi) yerleştiler. Kısa sürede, olayların öyle büyük boyutta olmadığını anlayan Atatürk, aynı gün devletin resmi ajansı Anadolu Ajansı’na şu açıklamayı yazdırdı: “Bursa’ya geldim. Hadise hakkında alakadarlardan malumat aldım. Hadise haddizatında fazla ehemmiyetli değildir. Herhalde cahil mürteciler, Cumhuriyet adliyesinin pençesinden kurtulamayacaklardır. Hadiseye dikkatimizi bilhassa çevirmemizin sebebi, dini siyaset ve herhangi bir tahrike vesile etmeye asla müsamaha etmeyeceğimizin bir daha anlaşılmasıdır. Meselenin önemi milli dili ve milli benliği bütün hayatında hâkim ve esas kalacaktır.” (Cumhuriyet, 7 Şubat 1933) Yani Atatürk’e göre ortada “din meselesi” yoktu, “dil meselesi” vardı.

Ertesi gün, tutuklananları serbest bıraktığı için Savcı, cemaati kontrol edemediği için Müftü görevden alındı. Diyanet İşleri Başkanlığı, bundan böyle ezanın kesinkes Türkçe okunacağını, aksine davrananların mutlak suretle cezalandırılacağına dair bir tamim yayımladı. 9 ve 11 şubat günleri Halkevi’nde toplanan şehrin okumuş takımı eylemin Türk diline hakaret olduğunu ilan ettiler. Yurdun çeşitli yerlerinden Mustafa Kemal’e, hükümete ve gazetelere “irtica hareketlerine lanet” başlıklı telgraflar gönderildi.

Çorum’daki yargılamalar

Ankara’da Adliye Vekili Yusuf Kemal Bey, gazetecilerin sorusu üzerine “sıkıyönetim ilan edilmediğine göre İstiklal Mahkemesi kurulmasına da gerek olmadığını, zanlıların normal mahkemede yargılanacaklarını” açıklamıştı. Ancak zanlılar Bursa’da değil, Çorum’da yargılanacaklardı. Çünkü Bursa Adliyesi’nin konuya duyarlılıkla eğileceğinden şüphe ediliyordu!

24 zanlı “devlete karşı isyan başlatmak”, “Şapka Kanunu’na uymamak”, “TCK’nın 526. maddesine uymamak” ile suçlanıyorlardı. Tatar İbrahim’in olduğu iddia edilen hatıra defterinde Türkçe ezan ile ilgili bazı notlar, olayların önceden planlandığına kanıt olarak gösterilmişti. Bir başka kanıt (!) Evkaf Müdürlüğü’ne gönderilmiş isimsiz tehdit mektubu idi. Mektubun üzerinde Bursa damgası vardı ve bozuk bir Arapça ile şunlar yazılmıştı. “Bana bak! Ben Bursalıyım. Seninle Vali’nin Bursa’yı karıştırdığınızı biliyorum. Ben İstanbul’dan geldim, orada Arapça ezan okunuyor ve kamet veriliyor. Yarından itibaren burada da Arapça ezan okunmaz ise büyük bir felaket ile karşılaşacaksınız. Bundan başka hayatınız da tehlike de olacaktır, Bunları Vali’ye de söyle...”

Bu olaydan bir yıl önce, 17 Aralık 1932’de Ulu Cami’de “Türkçe ezan okumak caiz değil” şeklindeki hutbesinden dolayı suçlanan Tevfik Hoca “Cami büyüktü, Arapça daha iyi duyulur diye Arapça okudum” diye kendini savundu. 1 şubatın başkahramanı Tatar İbrahim, Türkçesini bilmediğinden Arapça okuduğunu, gerisinin iftira olduğunu söyledi ancak evinde bulunan bir defterde Cumhuriyet ve şapka aleyhine bazı karalamalar bulununca, “fikrimdir, yazdım” demek zorunda kaldı. Hırdavatçı Ahmet Kadri adlı bir zanlı, olay günü bir İstanbul gazetesinde, İstanbul’da 1200 müezzinin imtihan edildiğini, imtihan neticesinde pek çoğunun tam not aldığını ancak Evkaf Umum Müdürlüğü’nden henüz cevap gelmediği için ezanın bir süre daha Arapça okunmaya devam edeceğini anlatan bir haberi yüksek sesle okurken yanındakilerin durumu yanlış anlamış olabileceğini söyledi. Ancak bu savunmalar hâkimleri ikna edemedi. Sonuçta 19 kişi 6 ayla 2,5 yıl arasında değişen hapis cezalarına ve hapis cezaları kadar sürgün cezasına çarptırıldılar. Ayrıca 4800 lira tutan mahkeme masrafları mahkûmlar arasında bölüştürüldü ve olay resmi tarihin ‘irtica müzesine’ kaldırıldı. Aradan 18 yıl geçti. 17 Haziran 1950 günü bir ikindi vaktinde, Ankara’dan illere çekilen bir telgraf emriyle ezan ve kametin istenirse Arapça da okunabileceği bildirildi. Bu tarihten sonra bir daha Türkçe ezan duyulmadı.

60 yıllık muamma: ‘Bursa Nutku’ Atatürk’e mi ait

Ergenekoncuların darbeci emellerine dayanak yaptıkları ‘Atatürk’ün Bursa Nutku’ güya ‘Bursa Olayı’nın gerginliğini gidermek için, Bursa Valisi Fatin Bey ve Belediye Başkanı Muhittin Bey tarafından Atatürk ve heyetine 6 Şubat 1933 günü Çekirge’deki köşkte verilen yemekte irat edilmişti. ‘Güya’ diyorum, çünkü bunu yemekte bulunduğunu iddia eden Rıza Ruşen (Yücer) adlı genç bir gazetecinin olaydan tam 14 yıl sonra yazdığı bir kitaptan öğreniyoruz. Vali, Belediye Başkanı, Atatürk ve Kılıç Ali, Saffet Bey, Nuri (Conker) Bey, Salih (Bozok) Bey, Hasan Cavit Bey, Sami Bey, Kâzım Bey, Mümtaz Bey, Avni Bey, Şahap Bey ve Ferit Bey gibi seçkinlerin arasına girmeyi nasılsa başaran Rıza Ruşen, iddiasına göre yemekte yapılan konuşmaların notunu tutmuş, bu notları yıllarca saklamış ve 1947 yılında yayımladığı Atatürk’e Ait Birkaç Fıkra ve Hatıra adlı kitabında yer vermişti. İddiaya göre masadakilerden biri “...Bursa Gençliği olayı hemen bastıracaktı, fakat zabıtaya ve adliyeye olan güveninden ötürü...” diye söze başlayınca olanlar olmuştu. Atatürk elinden çatalı, bıçağı bırakmış, gözlerini gence dikmiş ve adeta gürleyerek, sonradan ‘Bursa Nutku’ olarak bilinecek olan sözleri bir çırpıda söyleyivermişti. İçkili bir akşam yemeğinde yapılan ateşli bir konuşmaya ‘nutuk’ adı takmanın garabeti bir yana, bu önemli ‘nutuk’tan olayın diğer tanıkları o yıllarda hiç söz etmemesi çok ilginçti. Nitekim ‘Bursa Nutku’, I. Cildi 1945’te Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü tarafından yayımlanan Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri adlı kaynakta ya da 1955’te Özel Şahingiray tarafından derlenen ve Atatürk’ün her yaptığının kaydedildiği Atatürk’ün Nöbet Defteri (1931-1938) adlı kitapta da yer almamıştı.

“Benim anladığım Türk genci”

Rıza Ruşen’in kitabını bulamadığım için orada ‘Bursa Nutku’ndan nasıl söz edildiğini bilemiyorum ancak, bugün bazı internet sitelerinde dolaşan metin şöyle:

“Türk genci, inkılâpların ve rejimin sahibi ve bekçisidir. Bunların lüzumuna, doğruluğuna herkesten çok inanmıştır; rejimi ve inkılâpları benimsemiştir. Bunları zayıf düşürecek en küçük veya en büyük bir kıpırtı ve bir hareket duydu mu, ‘Bu memleketin polisi vardır, jandarması vardır, ordusu vardır’ demeyecektir. Hemen müdahale edecektir.

Polis gelecektir, asıl suçluları bırakıp, suçlu diye onu yakalayacaktır. Genç, ‘Polis henüz inkılâp ve cumhuriyetinin polisi değildir’ diye düşünecek, fakat asla yalvarmayacaktır. Mahkeme onu mahkûm edecektir. Yine düşünecek, ‘Demek adliyeyi de ıslah etmek, rejime göre düzenlemek lazım’.

Onu hapse atacaklar. Kanun yolundan itirazlarını yapmakla beraber bana, İsmet Paşa’ya, Meclis’e telgraflar yağdırıp haksız ve suçsuz olduğu için tahliyesine çalışılmasını, kayırılmasını istemeyecek. Diyecek ki: ‘Ben inanç ve kanaatimin icabını yaptım. Müdahale ve hareketimde haklıyım. Eğer buraya haksız olarak gelmişsem, bu haksızlığı meydana getiren sebepleri ve amilleri düzeltmek de benim vazifemdir.’

İşte benim anladığım Türk genci ve Türk gençliği!”

‘Bursa Nutku’nun işlevselliği

Bazı nüshalarında, ilk paragrafın sonundaki “Hemen müdahale edecektir” ifadesi yerine “Elle, taşla, sopa ve silahla; nesi varsa onunla kendi yapıtını koruyacaktır” ifadesi konularak ‘Ergenekoncu’ bir tonlamaya kavuşturulmuş olan ‘Bursa Nutku’nun gerçekliğiüzerine ilk araştırmayı yapan ve bulgularını Küller Altında Yakın Tarih (Timaş, 2007) adlı kitabında veZaman gazetesindeki sütunlarında aktaran Mustafa Armağan’a göre (ki kendisinin yazıları konunun izini sürmemde çok yardımcı oldu), ‘Bursa Nutku’,kamuoyunun ilgisini Rıza Ruşen’in kitabını yayımladığı 1947’de değil, Demokrat Parti’nin (DP) kurucularından Celal Bayar’ın 20 Haziran 1949’da İzmir’de yapılan DP İkinci Büyük Kongresi’nde ‘Bursa Nutku’nu okumasından sonra çekmişti. Celal Bayar’ın bu konuşmadan muradı ‘Madem gerici CHP’yi adalet durdurmuyor, o halde gençlik yönetime el koymalıdır’ şeklinde özetlenebilirdi.

1958’de CHP yanlısı Ulus gazetesi, ‘Bursa Nutku’nu ‘DP’nin elinden iktidarı almak için kanunlara, nizamlara uymaya gerek yoktur!’ mesajını vermek için kullandığında, bu şaibeli metnin bir bumerang gibi DP’yi nasıl vurduğu görülecekti. Nitekim Cumhuriyet Savcısı, Ulusgazetesi hakkında soruşturma açtığında, Celal Bayar’ın nutku DP Kongresi’nde okuduğu ortaya çıkınca, Savcı, Menderes’in baskılarıyla takipsizlik kararı vermek zorunda kalmıştı.

1966 yılında Yargıtay Başkanı İmran Öktem, Adalet Yılı Açış Konuşması’nda, o günlerde gündemi meşgul eden Nurculuk tartışmaları bağlamında irtica tehlikesine değinince, mesajı alan bazı vatandaşlar ‘Bursa Nutku’nu dolaşıma soktular. Öyle ki, Bornova Cumhuriyet Savcılığı, birçok kişiyi, ‘Bursa Nutku’nu kullanarak halkı kanunlara itaatsizlik etmeye teşvik ettiği için mahkemelere sevk etmeye başladı. Bunun üzerine DP’nin siyasi mirasçısı Adalet Partisi’nin (AP) Genel Başkanı Süleyman Demirel, “Karışıklıklara yol gösteren, devlet anlayışının, kanun hâkimiyetinin, asayiş ve inzibat fikrinin yıkılmasını tavsiye eden bu metnin Atatürk’e aidiyetinin ispatlanması gerektiğini” söylemek ihtiyacı duydu. Bunun üzerine Cumhuriyet Senatosu’nda (o zamanlar Meclis iki kamaralıydı) bir bilirkişi heyeti oluşturuldu. Heyet, Türk Tarih Kurumu’ndan (TTK) bir rapor istedi. TTK, 24 Ekim 1966 tarihli toplantısında şu kararı aldı: “Bornova Asliye Hukuk Hâkimliği’nin 27/9/1966 tarih ve 1966/338 sayılı yazısı ve bu yazıya ekli Atatürk’ün Bursa Nutku ile ilgili sözleri üzerine gerekli incelemeler yapılmıştır. Bu incelemeler sonucunda bu sözlerin Atatürk’ün 1933 şubatında Bursa’da yaptığı konuşmadan mealen alınmak suretiyle çeşitli tarihlerde basılmış olduğu kanaatine oybirliğiyle varılmıştır.”

Ancak, tüm ömrü boyunca Atatürk’ün yanında olan Falih Rıfkı Atay, aynı konuyla ilgili olarak 10 Nisan 1967 tarihinde Savcılığa verdiği ifadede şöyle diyecekti: “Bursa Nutku diye Atatürk’ün söylediği bir nutuk yoktur (...) Bursa gazetecisinin yazdıkları kulak rivayetleridir. Atatürk son derece nizamcı ve devlet otoritecisi idi (...) [Bugün] Memlekette anarşi havası yaratmak kasdı vardır. Atatürk bu kasda alet edilmek istenmiştir.”

Deniz Gezmiş bile...

Birinci elden bu tanıklığa rağmen ‘Bursa Nutku’ gözden düşmedi. Öyle ki Dev-Genç’in ünlü lideri Deniz Gezmiş, ‘diktacı’ solcu teorisyen Doğan Avcıoğlu’nun çıkardığı Devrim Gazetesi’nin 23 Aralık 1969 tarihli 10. sayısına verdiği röportajda “[Tutucu güçler] Tertipleriyle gençliği ordunun karşısına düşürmek hedefine ulaşamadıkları gibi, devrimci gençlik eylemi, Mustafa Kemal’ci zinde güçler saflarını birbirlerine kenetlemiştir. Mustafa Kemal adı, geniş öğrenci kitlelerinde daha fazla ağızdan ağza dolaşır olmuş, forumlarda Bursa Nutku ve Gençliğe Hitabe tekrarlanmış ve bunlar uygulanmıştır...” diyecekti.

1975 yılında, birilerine kızıp ‘Bursa Nutku’nu bastırarak çevresinde dağıtan Cafer Tanrıverdi adlı bir vatandaş, şikâyet üzerine yargılanırken, davaya bakan Kayseri 2. Ağır Ceza Mahkemesi’nin başvurusu üzerine, TTK Başkanı Prof. Dr. Enver Ziya Karal ve Hungaroloji (Macarca) uzmanı Prof. Dr. Sami N. Özerdim, mahkemeye ‘Bursa Nutku’nun Atatürk’e ait olduğuna dair bir rapor sundular. Böylece sadece Cafer Tanrıverdi beraat etmekle kalmadı, bir de TTK damgalı bir nutkumuz oldu!

Bugün kendisine ‘Ulusalcı’ diyen çevrelere göre ‘Bursa Nutku’nun üslup ve içerik açısından Atatürk’e ait olmayacağını iddia edenler, aslında Atatürk’ü tanımayanlar. Bu çevrelerin gururla söylediğine göre, ‘Bursa Nutku’ ile Atatürk’ün 15-20 Ekim 1927 tarihli CHP Kurultayı’nda 36 saat 33 dakikada okuduğu Büyük Nutuk’un sonundaki ‘Gençliğe Hitabe’ arasında büyük benzerlikler var. Aynı şekilde, Atatürk’ün 1930’da yaşanan ‘Menemen Olayı’ndan sonra İsmet Paşa’ya “Menemen halkını taşıyın ve Menemen’i yakın. Cumhuriyet’in gelecek nesillerine bir örnek olması için de Menemen’i o yanık haliyle muhafaza edin” demesi örneğinde görüleceği gibi, Atatürk rejim söz konusu olduğunda meşruiyet tuzaklarına düşmeyecek kadar basiretli bir liderdir! Sonuç olarak ‘Bursa Nutku’ vardır ve Atatürk bu nutku tam da bugünler için söylemiştir!

Bitirirken

Okurumuz Murat Bey’in sorusuna geleyim. Bence de ‘Bursa Nutku’yla Gençliğe Hitabe arasında içerik açısından büyük benzerlik var. Bence de Atatürk, gayrı resmî bir ortamda coşup, ‘Bursa Nutku’ denen o militan konuşmayı (kelimesi kelimesine değilse bile) yapmış ama daha sonra bu öfkeli konuşma, darbeciliğe varan devrim ve rejim muhafızlığı gibi tehlikeli göndermeleriyle, Atatürk’ün büyük önem verdiği ‘meşruiyetçi’ imgesine zarar verecek nitelikte olduğu için sahip çıkmamış olabilir. Ancak bugün gayet iyi biliyoruz ki, Atatürk rejim söz konusu olduğunda hukuku rafa kaldırmaktan kaçınmazdı. Bunu marifet olarak görüp görmemek sizin seçiminiz. Ben bu tavrı eleştiren biriyim. Bu yüzden de bilimsel doğruculuk kaygıları ile yapılan itirazlar dışında, darbecileri Atatürk dayanağından mahrum etmek uğruna, ‘Bursa Nutku’ Atatürk’e ait değildir diye ısrar etmeyi anlamlı görmüyorum. “Atatürk de darbeci miydi?” diye soran biri karşısında geri çekilmek yerine, Atatürk’ü ve dönemini cesaretle irdelemeyi tercih ediyorum.

.7-2-10

Tarihten intihar notları

“Geçtiğimiz aylarda, TSK mensubu 11 subay çeşitli nedenlerle intihar etti. Aslında geçen yıldan beri intihar eden subay sayısı 20’ye yaklaştı. Görünüşte bu intiharların arkasında gönül işlerinden yolsuzluğa, fuhuş ve uyuşturucu ticaretinden Ergenekonculuğa, ekonomik sorunlardan amir baskısına kadar uzanan pek çok neden yatıyor. ‘Görünüşte’ diyorum çünkü bugüne dek ne TSK’dan, Milli Savunma Bakanlığı’ndan, ne TBMM’den, ne olayları soruşturan adli mercilerden, ne de ölenlerin ailelerinden tatmin edici bir açıklama geldi. Bunun bir istisnası, internette özel hayatına dair haberlerin dolaşmasından dolayı intihar ettiği ileri sürülen Albay Berk Erdem’in cenaze töreninde konuşan Deniz Kuvvetleri Komutanı Eşref Uğur Yiğit oldu. Ama Yiğit de açıklama yapmak yerine “Onur intiharları oluyor, susmak mümkün değil!” diyerek hamaset yapmayı tercih etti.

Bu vesile ile tarihimizdeki bazı intihar olaylarına değineceğim ama bunun hassas bir iş olduğunun farkındayım. Çünkü neresinden bakarsanız bakın, ölüm çok üzücü, çok sarsıcı bir olay. Hele de intihar... Yazıya başlamadan önce, ölenlerin ailelerine başsağlığı diliyorum.”

Kelimenin icadı

İngilizcedeki ‘suicide’ (kendi kendini öldürme) fiili ilk kez 1662 yılında, Fransızcadaki ‘suicidium’ fiili ise ilk kez 1737 yılında kullanılmış. Her iki kelime de Latincedeki ‘kendini öldürme, katletme’ anlamında, ‘sui homicidia’ veya ‘sui ipisus homicidium’ terimlerinden geliyor. ‘İntihar’ kelimesi Türkçeye Tanzimat’la beraber girmişe benziyor çünkü İbrahim Müteferrika’nın matbaasında basılan ilk kitap olan Vankulu Lügatı’nda (1727) veya Burhan-ı Katı Lügatı’nda (yazılışı 1652, tercümesi 1797) ‘intihar’ kelimesi yok. O güne dek ‘hançere düşmek’, ‘ateşe düşmek’ vb. metaforlarla anlatılan ‘intihar’, Şemseddin Sami’nin Kamûs-ı Türkî (1901) adlı sözlüğünde, Arapçada ‘kurban’ anlamındaki ‘nahr’ kelimesinden gelme olarak tarif ediliyor. İntihar düşüncesine yer veren ilk roman Ahmet Mithat Efendi’nin Hüseyin Fellah (1875) adlı romanı. ‘İntihar’ sözcüğünü ilk kullanan kişinin Âsaf mahlâsı ile yazan Mahmud Celaleddin Paşa (ö. 1903) olduğu sanılır. Abdülhamid’in kızkardeşi Seniha Sultan’la evlenerek saraya damat olan Paşa, intihar redifli 36 beyitlik İntihar Kasidesi’nde, kayınbiraderi Abdülhamid’le ters düşerek oğulları Prens Sabahattin ve Lütfullah Beylerle Avrupa’ya kaçtıktan sonra yaşadığı çileli hayat betimler.

İlahi dinlerde intihar

Ölüm önümde bugün
Mür kokusu gibi,
Rüzgârlı bir günde yelken altına oturmuş gibi.
Ölüm önümde bugün
Nilüferlerin kokusu gibi,
Sarhoşluğun kıyısına oturmuş gibi.
Ölüm önümde bugün
Yıllarını tutsaklıkta geçirmiş bir adamın,
Evini özlemesi gibi…

Bu satırlar, günümüzden 4 bin yıl önce, Mısır’da intihar eden birinin bıraktığı mektuptan alınma. Muhtemelen insanlık tarihi kadar eski olan intihar eylemi, Platon, Aristotales, Epikür, gibi Antik Çağ filozoflarınca olumsuzlanırken, ilahi dinlerin hemen hepsinde onaylanmayan davranışlar arasında sayılmıştır. Kur’an’da intihar kelimesi ve intihara ilişkin açık bir ifade bulunmamakla birlikte, bir kimseye hayat vermenin adeta bütün insanlara hayat verme gibi yüce bir davranış; bir cana kıymanın da adeta bütün insanları öldürme gibi ağır bir suç ve günah olduğunu belirten Maide Suresi’nin 32. ayetinden hareketle, İslam geleneğinde intihar günah kabul edilir, intihar eden kişinin cennete gidemeyeceği, cehennemdeyse ölümüne neden olan olayı tekrar tekrar yaşayacağına inanılır. En çok tartışılan konulardan biri de Peygamber’in intihar eden bir kimsenin cenaze namazını kıldırmayışından hareketle, intihar eden kimsenin cenaze namazının kılınıp kılınmayacağı meselesidir.

Buna rağmen tarih boyunca İslam toplumlarında çok sayıda intihar olayı yaşanmıştır. Görünüşe göre bunların çoğu namus ve onurun korunmasıyla ilgilidir. 19. yüzyıldan itibaren modernleşme ile birlikte, Batı edebiyatının romantik intihar vakalarının da etkisiyle, karşılıksız aşk, başarısızlık, yoksulluk ve mali krizler yüzünden bunalıma düşenlerin intiharı oldukça sık rastlanan durumlar olur. (Ya da modernleşme ile intihar vakaları görünür hale gelir.)

O yıllarda bu bunalım haline ‘meyusiyet’ (karamsarlık, ümitsizlik) adı veriliyordu. Bu arada intihar yöntemleri de modernleşmiş; revolver, havagazı, kimyasal maddeler (prusik asit, kostik asit, cıva afyon, afyon tentürü, potasyum siyanür, arsenik, haşere ilaçları, kloroform ve striknin) gibi yeni araçlar kullanılmaya başlamıştı.

1876’da Abdülaziz’in ve 1916’da oğlu Yusuf İzzeddin Efendi’nin intiharlarını (ya da intihar süsü verilen ölümlerini) ileride ayrı bir yazıda ele almayı düşündüğünden, bu hafta bunlar dışındaki bazı intihar vakalarına göz atmaya çalışacağım.

Mülazım Mehmed Ali Bey’in intiharı

19 Temmuz 1919 günü, üniformasını giyip Ada Vapuru’na binen, vapurun baş kısmına gelip, şakağına bir kurşun sıkan, ardından denize düşerek ölen Mülazım (Teğmen) Mehmed Ali Bey’in intiharı, Japon kültüründen aşina olduğumuz ‘onur intiharları’na benziyordu ama bir yanıyla da gayet modern gerekçeli bir intihardı. Çünkü geride bıraktığı mektuba bakılırsa, henüz 21 yaşında olan Mehmed Ali Bey’i ümitsizliğe düşüren olay, aşk acısı ya da ekonomik sıkıntılar değil, ‘memleketin düştüğü yoksulluğu, ülkenin elden giden namusunu temizleyememesi’ idi! Olayın gerçekten böyle mi olduğu, yoksa mektubu yayımlayan Vakitgazetesinin olayı, milliyetçi şova dönüştürmek amacıyla imal mi ettiği bilinmemekle birlikte, adeta milliyetçi bir manifesto olan mektup şöyleydi:

“Muhterem Kumandanım,
Artık hayatı terk etmek icap etdi. Bundaki sebebi tamamen teşrih edecek (açıklayacak) bir halde değilim. Dimağıma (zihnime) üşüşen birtakım fikirler arasında bunaldım. Necatı (kurtuluşu) artık ölümde buluyorum. ... Zavallı Türkler ayak altına düşdükten sonra hayat bana zırva gelmeğe başladı. Hiçbir iş yapmadan öldüğüm için çok meyusum. Arkadaşlarımın benden daha metin olmalarını temin ederim. Ben daha fazlaya tahammül edemedim... Size büyük işler temenni ediyorum. Ruhum Türklerin saadetine iştirak edecektir. Fakat bugün çok meyusum.”

Reşat Çiğiltepe’nin intiharı

Bu olay aklımıza Milli Mücadele yıllarında yaşanan bir ‘onur intiharı’nı getiriyor. Hatırlanacağı üzere, 26 Ağustos 1922’de başlayan Büyük Taarruz sırasında kendisine Sandıklı-Sincanlı-Dumlupınar üçgeninde, stratejik öneme sahip Çiğiltepe’nin alınması emredilen 57. Tümen Komutanı Yarbay Reşat Bey, tepeyi Mustafa Kemal’e söz verdiği gün olan 27 ağustosta alamayınca revolveri ile intihar etmişti. Geride bıraktığı notta “Başarısızlık, beni yaşantımdan bıktırdı” yazıyordu. O gün haberi duyduğunda çok sarsılan Mustafa Kemal, 1934’te Soyadı Kanunu çıktığında, Reşat Bey’in ailesine (Reşat Bey evlenmemişti) ‘Çiğiltepe’ soyadını vererek ‘müntehir’ subayımızın onurunu iade etmişti.

Entelektüel Beşir Fuad’ın intiharı

Bazılarına göre ‘İlk Türk Materyalisti’, bazılarına göre ‘İlk Türk Pozitivist ve Naturalisti’ olan Beşir Fuad, 6 Şubat 1887’de, Cağaloğlu Yokuşu’nda, Babıâli’deki ilk kitabevinin sahibi Arakel Tozluyan’ın dükkânının karşısındaki 12 numaralı evde, gece geç vakit intihar ettiğinde 35 yaşındaydı. O gece Beşir Fuad, koluna klorit kokain enjekte ederek bileklerini dört yerden kestikten sonra kendi kanını mürekkep yaparak izlenimlerini yazmaya koyulmuş, kendisini yoklamak için kapıyı çalan baldızını “çalışıyorum” diye savuşturmuş, bir süre sonra bağırıp yardım istemeye başlayınca çağrılan doktora ise “beyhude uğraşmayınız, beş dakikalık ömrüm kaldı” demişti. Kanıyla yazdığı son mektubunda şöyle diyordu: “Ameliyatımı icra ettim. Hiçbir ağrı duymadım. Kan aktıkça biraz sızlıyor. (...) Bundan daha tatlı bir ölüm tasavvur edemiyorum. Kan aksın diye hiddetle kolumu kaldırdım. Baygınlık gelmeye başladı (...) Vücudumu otopsi için Tıbbiye’ye bağışladım. Cenazem oraya nakledilmelidir.”

Sözünün eri şair

Zengin bir aileden gelen, Cizvit mektebinde okuyan, dine mesafeli duran, birden fazla evlilik yapan, metresinden gayrimeşru bir çocuğu olan Beşir Fuad, intihar kararını tam iki yıl önce dostu edebiyat adamı Ahmed Mithad Efendi’ye yazdığı mektupla ayrıntılı olarak duyurmuştu. Mektubunda Tıbbiye’nin yılda ancak beş altı kadavraya kavuşabilmesini yetersiz bulduğu için, amacının vücudunun teşrih (otopsi) için Tıbbiye’ye bağışlamak olduğunu belirtiyor, intihar için seçtiği yöntemi anlattıktan sonra sözlerini şöyle bitiriyordu: “Şairler söz ile pek çok kahramanlık satarlar; fakat fiiliyata gelince, böyle bir metanet göstereceklerinden pek emin değilim. Çünkü şu intihar, beyne bir tabanca sıkmak, kendini asmak veya suya atılmak gibi değildir. Onlara bir kere teşebbüs edilince, onu menetmek ihtiyarı elden gider.”
Dostları kendisini ikna ettiklerini sanmış olmalılar, çünkü Beşir Fuad 1887 yılına büyük coşkuyla girmişti. Gazetelere tefrikalar, kitap ve tiyatro eleştirileri yazıyor, edebiyat polemiklerine katılıyordu. Dahası intiharından iki gün önce bile gelecekle ilgili iyimser planlar yapıyordu. Ancak sonunda kafasına koyduğunu gerçekleştirmişti. Gerçekleştirmişti ama Beşir Fuad’ın intiharı o dönem için son derece anlaşılmaz bir olaydı. Nitekim ölü bedeninin kadavra yapılması yolundaki vasiyeti Ahmed Mithad Efendi başta olmak üzere dostları tarafından şeriata aykırı bulunarak yerine getirilmedi. Bir iddiaya göre cenaze namazı da kılınmadı.

Sefir Sadullah Paşa’nın intiharı

Beşir Fuad’ın ardından bir intihar furyası başladı. Öyle ki peş peşe gelen intihar haberleri halkın moralini bozduğu için, Abdülhamid intihar haberlerinin yayımını yasakladı. Bu furyanın en dikkat çekici olayı, 1891’de şair ve bürokrat Rami Sadullah Paşa’nın sekiz yıl sefirlik yaptığı Viyana’daki evinde ağzına havagazı hortumunu sokarak intiharıydı. Bazılarına göre Paşa’yı intihara götüren, Abdülhamit’e muhalefet eden bazı arkadaşlarının tutuklanmasıydı çünkü Paşa’nın kendisi de Abdülhamit muhalifiydi, sefirliği de bir çeşit sürgündü. Bazılarına göre ise neden çok daha kişiseldi. Paşa, elçilikte çalışan Anna Schumann adlı 24 yaşındaki hizmetçi ile yaşadığı yasak aşkın ve bu aşktan doğan çocuğun muhafazakâr padişah Abdülhamit’in kulağına gitmesinden korktuğu için hayatına son vermişti. Gelin karar verin! Elbette, Sadullah Paşa’nın Sultan II. Mahmud Türbesi’nin haziresindeki mezar taşında ölüm nedeni yer almadı. Ancak ayak taşındaki şu kısa dize anlayana çok şey anlatıyordu: “N’olsan budur cihanda hayatın bahası...”

İttihatçı intiharları

İttihatçı ideolog Ziya Gökalp, Diyarbakır’da İdadi son sınıfta okurken, İstanbul’a gitmek istemiş, amcası ve dayısının kendisine “Babasız koca bir evin büyük oğlusun. Artık amca veya dayıkızlarından biriyle evlenerek ailenin sahip olduğu arazi ve mülkle uğraşmalısın. Diyarbakır’da bunca arazi ve mülkümüz dururken, bu İstanbul, sevdası ne ola ki?” diyerek engel olmaları üzerine tabancayla intihara kalkışmıştır. Kurşun, alın kemiğini delemediği için beyne girmemiş, alın kemiği üzerine yayılmış, orada perçinleşmiştir. Gökalp o kurşunu ömrü boyunca kafasında taşır. İntihar sonrasında kendisine ilk yardımı yapanlardan İttihatçı ‘Pozitivist’ Abdullah Cevdet, bu yardımdan adeta pişman olduğunu şöyle anlatacaktır: “Ziya’ya Diyarbakır’da elimden geleni yaparak kurtulması için büyük çaba sarf ettim. Tanrının lütfu ile kısa zamanda iyileşti. Onun daha sonraları Türkçülük gibi geri fikirleri yayacağını kestirebilseydim, hiç alakadar olmazdım. Simdi düşünüyorum da Ziya’nın Türkçülük fikirlerini yaymasında, onu kurtarmak girişiminde bulunmakla, hiç arzulamadığım halde benim de dahlim vardır.”

Başarılı olanlar

Gökalp başarılı olamamıştı ama İTC’nin ‘mütemmim cüzü’ Teşkilat-ı Mahsusa’nın kurucusu Süleyman Askerî, Birinci Dünya Savaşı sırasında Irak ve Havalisi Genel Kumandanı iken, İngilizlere karşı Şuayyibe Muharebesi’ni kaybetmeyi gururuna yedirememiş ve 15 Nisan1915’te Basra’da bir sahra çadırının içinde kafasına tek el ateş ederek hayata veda etmişti. İTC’nin kurucularından ve Diyarbakır Valilerinden Dr. Reşit ise, Mütareke Dönemi’nde, 1915 Ermeni Tehciri’ndeki rolünden dolayı Divan-ı Harb’e sevk edilmiş, arkadaşları tarafından tutuklu bulunduğu Bekirağa Bölüğü’nden kaçırıldıktan sonra yakalanacağını anlayınca 6 Şubat 1919 tarihinde intihar etmişti. 1926’da İzmir Suikastı Davası dolayısıyla aranırken, yakalanacağını anlayınca saklandığı kümeste intihar ettiği söylenen Kara Kemal’i de unutmayalım.

Kimyager Dr. Cevat Mazhar’ın intiharı

Cumhuriyet’in ilk yıllarındaki intiharlar üzerine bir araştırma yapan Fahrettin Kerim Gökay’a göre “Harp gibi bütün fikirleri bir nokta etrafında toplayan hadiseler esnasında intiharlar şüphesiz azdı. Fakat harp nihayet bulup mütareke senelerinin maneviyatı bozan, ruhlara azap veren derbeder hayatı başlayınca intihar salgını meydana çıkmıştır. Nitekim İstiklâl harbinin bütün sinirleri gerdiği 1922 senesinde bu salgın bir duraklama devresine girmiş fakat zaferi takiben Durkheim’in ‘büyük sevinçli hadiseler zamanında artar’ iddiasına uygun şekilde intiharın arttığına şahit oluyoruz. 1925 senesinde yeniden azalmıştır. 1925’ten sonra çoğalma artmıştır. 1929’da 291 intihar olmuştur.”

Gökay’ın tarif ettiği dalgaya girer mi bilmiyorum ama 10 Mart 1934’te, Bebek Set Sokak’taki evinde koluna boryum klorid enjekte ederek hayatına son veren Kimyager Dr. Cevat Mazhar’ın ölümü doğrudan 1933 Üniversite Reformu ile ilintiliydi. Bu ülkenin endüstriyel kimya alanında yetiştirdiği ilk uzman olan Cevat Mazhar Bey, yıllarca hocalık yaptığı Darülfünun, ani bir kararla İstanbul Üniversitesi’ne çevrilirken kadrodan çıkarılanlar arasındaydı. Hükümet, çoğu arkadaşına lise öğretmenliği, okutmanlık gibi işler ya da dolgun maaşlı emeklilik verdiği halde kendisine bunlar yapılmadığı için onuru kırılan Cevat Mazhar Bey, yedi ay süren acılı bir inziva döneminden sonra durumu düzeltmesi için reformun mimarı Dr. Reşit Galip’le görüşmeye bel bağlamıştı ancak, Reşit Galip’in 5 martta veremden ölmesi üzerine tüm ümidini yitirecekti. O günün gazeteleri, 1931’de çıkan ve 1933 ve 1934’te iki kez ağırlaştırılan Matbuat Kanunu yüzünden olaya arka sayfalarında yer vermişlerdi. Üstelik ölüm nedenini de saklamışlar, ‘asabi bir buhran sonucu feci çırpıntılar içinde vefat ettiğini’ yazmışlardı. Cevat Mazhar Bey’in gerçek ölüm nedeni ancak 1982’de, yani olaydan yaklaşık 50 yıl sonra kamuya açıklanacaktı.

Siyasetçi Namık Gedik’in ‘intiharı’

Demokrat Parti’nin İçişleri Bakanı Namık Gedik’in ‘intiharı’, 27 Mayıs 1960 döneminin karanlıkta kalan olaylarından biridir. Namık Gedik darbe günü evinden alınıp (bazı iddialara göre bir çöp arabasıyla ve dövülerek) Harp Okulu’na getirilmişti. Resmî iddiaya göre 30 Mayıs 1960 günü saat 22.55’te ‘ani sinir buhranı geçirip’ hapsedildiği odanın penceresinden atlayıp intihar etmişti.

Namık Gedik’in naaşı, ailesine gösterilmeden toprağa verilmişti. Aile yarayı deşmek istememiş, böylece bu şüpheli ölüm ‘intihar’ olarak tarihe geçmişti. Celal Bayar’ın kızı Nilüfer Gürsoy yıllar sonra, Namık Gedik’in ailesine verilen eşyaları arasında bulunan pijamasının arkasında delik olduğunu duyduğunu belirtecekti. Ama bu konudaki en ciddi iddialar 2008 yılında Yeni Aktüeldergisinde (158. Sayı) çıkan “27 Mayıs’ın dördüncü idamı mı?” başlıklı yazıda dile getirildi. O tarihte Tank Okulu’nda yedek subay öğrencisi olan Fehmi Yücel’e göre Namık Gedik intihar etmemiş, camdan atılmıştı. Yücel’in anlattığına göre Gedik’in tutulduğu oda çift pencereliydi. İkisi de arka arkaya ve tek kanatlıydı. İkisi de tavana yakın olan bu iki pencere arasındaki mesafe yaklaşık 30 santimdi. Bir kişinin odada hız kazanıp bu kadar yüksekteki iki camı birden kırması mümkün değildi. Zaten Yücel’in gördüğü kadarıyla cam elmasla kesilmiş gibi kırılmıştı ve kırık bölüm bir kedinin geçebileceği kadar küçüktü. İddia edildiği gibi camı Gedik kırmış olsa bile, ilk camı kırdığında birilerinin bu sesi duyması gerekirdi. Nitekim Namık Gedik’le aynı odada yatan dönemin Savunma Bakanı Ethem Menderes (Adnan Menderes’le akraba değildi) cam kırılırken uyanmamıştı bile. Ama ertesi günkü gazetelerde Ethem Menderes’in “Gedik ya Allah diyerek kendisini pencereden attı” şeklindeki şahitliği yer almıştı. Ne hikmetse Ethem Menderes, Yassıada’da 10 yıl hapis cezası ile kurtulmuştu. Bunu da yatmayacak, 1962’de iş hayatına atılacaktı.

Bayar ve Menderes’in intihar girişimleri

DP döneminin Cumhurbaşkanı Celal Bayar da dört kez intihara teşebbüs etmişti. Bunların ilki 27 Mayıs 1960 günü kendisini tutuklamaya gelen askerlere karşı koyarken olmuştu. İkinci kez, 14 Eylül 1960 gecesi ‘Düşükler Yassıada’da’ temalı filmin çekimi için yatağından kaldırılması ve rıhtımda bir mizansen yapılarak yürütülmesi üzerine, o sırada çevrede bulunan subayların gülüşmelerini ve kendine yapılanları haysiyet kırıcı bularak banyoya gitmiş ve belindeki kemerle kendini asmıştı. Çıkardığı hırıltı sesine koşanlar, kulaklarından kan gelmiş olarak ve ölmek üzereyken bulmuşlardı Bayar’ı. Üçüncü ve dördüncü girişimlerini Kayseri cezaevinde yapmıştı. Hepsinden kurtulan Bayar 102 yaşında eceliyle ölecekti.

Adnan Menderes’in de, kendisine verilen cezayı öğrenmeden bir gün önce ilaç içerek intihar etmeyi denediğini ama başaramadığını (oğlu Aydın Menderes’e göre amacı zaten intihar değil, idamını geciktirmekti), tedavisinin yapılmasından sonra, 17 Eylül 1961’de idam edildiğini anımsatarak bitirelim bu bölümü.

Ve diğerleri

Demokrat Parti’nin katıldığı ilk seçimler olan 1946 seçimlerine hile bulaştırıldığını iddia edenDemokrat İzmir gazetesinin sahibi ve başyazarı Bülent Üstündağ olayı “Nesebi Gayrı Sahih” başlıklı köşe yazısıyla protesto etmişti. Seçimlerden sonra oluşan CHP Hükümeti, yazar hakkında Meclis’e hakaret ettiği gerekçesiyle tahkikat açtırdı ve gazetenin sorumlu müdürü, Bülent Bey’in eşi Müçteba Hanım hamile olmasına bakılmaksızın hapse atıldı. Eşinin kendi yazısı yüzünden hapse girmesine dayanamayan Bülent Bey, 10 Kasım 1947’de intihar etti. Ancak ailenin trajedisi bununla bitmedi. Müçteba Hanım, eşinin ölümünden tam 25 yıl sonra, 10 Kasım 1972’de intihar ederek hayatına son verdi.

Özet Kaynakça: Ethem Eldem, İstanbul’da Ölüm, Osmanlı-İslam Kültüründe Ölüm ve Rituelleri, s. 192, 212, 214, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi Yayınları, 2005; Orhan Okay, Beşir Fuad (İlk Türk Pozitivisti ve Naturalisti), Hareket Yayınları, 1969; Fahrettin Kerim Gökay,Türkiye’de intiharlar meselesi, Kader Matbaası, 1932; Şeref Etker, “Darülfünun kimya müderrisi Dr. Cevat Mazhar Bey nasıl intihar etti ?”, Cumhuriyet Bilim Teknik, S. 730, 17 Mart 2001, s. 18.

.14-2-10

.Entelektüel, münevver, aydın

‘Entelektüel’, dilimize kökü Latince intelectus olan Fransızca ‘intellect’ ten geçmiş. ‘Soyut ve mantıksal düşünme yetisini kullanan’ anlamına gelen ‘entelektüel’ terimi, Rusya’da ve Avrupa’da ilk kez 19. yüzyılda kullanılmaya başlamış ancak tarihçesi daha eski. Bilindiği gibi Batılı ‘entelektüel’, kimliğini ve zaferini, yüzyıllar boyunca, ‘Orta Çağ’ zihniyetine ve Clericus’a (kilise sınıfına) karşı verdiği mücadele sonunda kazanmıştı. Entelektüellerin adeta bir sınıf haline gelmeleri ise 19. yüzyılın ilk yarısından itibaren Çarlık Rusyası’nda olmuştu. Nitekim bugün ‘aydınlar sınıfı’ anlamına gelen intelligensia Rusça intelligentsia’dan geliyor.

Kavramın Osmanlıcaya ‘münevver’, Türkçeye ‘aydın’ olarak girmesi oldukça ilginç, çünkü Fransızcada veya bir başka Batı dilinde ‘aydınlatmak’ kökünden gelme ‘aydın’ diye farklı bir kavram yok, sadece ‘entelektüel’ var. Bana göre, bilgili insan, bilim insanı, yazar, akademisyen olmak, ‘entelektüel’ veya ‘aydın’ olmakla eşanlamlı değil. Aydın esas olarak modernleşen Batı-dışı toplumlarda belli bir misyon sahibi, dava adamı iken, entelektüel, bir misyona bağlı olmaksızın evrensel sorunlar üzerine kafa yoran, düşünen kişi.

İtalyan siyaset bilimcisi Antonio Gramsci’nin içinde yaşadığı sisteme ya da hakim ideolojiye sonuna dek bağlı ‘organik-angaje aydın’ı, Fransız sosyolog Pierre Bourdieu’nun, sadece dünyayı değil, aynı zamanda entelektüel dünyayı da sorgulayan ‘kolektif aydın’ı ve gündemi hem temsil eden hem de biçimlendiren ‘total aydın’ı üzerine oldukça geniş bir literatür var. Türkiye’de ise, ordunun siyasetteki yerini veya Kürt, Ermeni meselesi gibi tarihsel tabuları sorgulayanlar ‘liboş’, ‘AKP yalakası’, ‘yandaş’ gibi terimlerle aşağılanmaya çalışılıyor.

Batı’da benzeri olmayan aydın

Halbuki 2002 yılında ülkemizi ziyaret eden düşünür ve eylemci Noam Chomsky, Açık Radyo’dan Ömer Madra’nın sorularını yanıtlarken şöyle demişti: “Türkiye, birçok açıdan Batılı entelektüeller için bir esin kaynağı olmalı. Entelektüel sınıfın hatırı sayılır bir kesiminin, yazarların, sanatçıların, gazetecilerin ve başkalarının, yalnızca özgürlük ve ifade özgürlüğü için sesini yükseltmekle kalmayıp, ayni zamanda bu konularda fiilen bir şey yaptıkları tek ülke Türkiye, bildiğim kadarıyla. Yani, sürekli tehdit ve tehlikeler altında yapıyorlar bunu. Yaşar Kemal gibi birine nerede rastlayabilirsiniz meselâ? Dünya çapında üne sahip bir yazar, düşünce özgürlüğü için sesini yükseltmeye ve bunun bedelini ödemeye, acısına katlanmaya hazır. Batı’da böyle birini bulabilir misiniz? Ya da İsmail Beşikçi meselâ. Bu adam, 15-20 yıl hapiste yatma cezasını göze aldı ve bunu kendi devletinin yaptığı zalimliklere karşı gerçekliği dile getirmek adına yaptı. Böyle birini Batı’da görebilir misiniz? Üstelik böyle insanların kocaman bir listesi var. Yazarlar, çizerler, gazeteciler, milletvekilleri –Leyla Zana gibi…”

‘Ulusalcıların’ gözünde ‘liboş’, ‘yandaş’, Noam Chomsky’nin gözünde ‘dünyada eşi benzeri olmayan bir aydın’! Gelin de çıkın işin içinden. Bu haftayı, bu paradoksu anlamaya yardımcı olur umuduyla Osmanlı-Türk aydınları hakkında küçük bir ufuk turuna ayırdım. Turumu atarken daha çok aydın-devlet-siyasal iktidar ilişkisine bakacağım, çünkü içinde yaşadığımız kaotik ortamda defalarca doğrulandığı üzere, bu ilişkilerin doğru kurulması Türkiye’nin geleceği açısından yaşamsal öneme sahip.

Devletperest aydınlar: Yeni Osmanlılar

Osmanlı’nın son dönemlerinde, kabaca 1800’lerden itibaren Avrupa’nın üstünlüğüyle yüzleşilmesi ve bu durumun içselleştirilmesi sürecinde ‘fikir adamları’ için en önemli soru ‘Bu devlet nasıl kurtulur?’ idi. Böylesi bir soruya cevaplar da, kuşkusuz devlet eksenliydi. Tanzimat döneminde Mustafa Reşit Paşa ile başlayan ve Ali ve Fuat Paşa’larla devam eden bürokratik ve idari reformlara karşı sistemli bir muhalefet başlatan ilk grup olan Yeni Osmanlılar (ya da Genç Osmanlılar), 1867 yılında İstanbul’da bir araya gelen bir grup aydının kurduğu İttifak-ı Hamiyet örgütünden doğmuştu.

Hareketin adları tespit edilebilen dokuz önderinin (Namık Kemal, Mustafa Nuri, Sağır Ahmetbeyzade Mehmet, Suphi Paşazade Ayetullah, Kayazade Reşat, Mustafa Refik, İbrahim Şinasi, Ziya Paşa ve Ali Suavi) hemen hepsinin babası devlet memuruydu. Örneğin Namık Kemal’in babası bir zamanlar Kudüs Valiliği yapmış bir bürokrattı. Mustafa Nuri, Sağır Ahmet Beyzade Mehmet ve Suphi Paşazade Ayetullah’ın babaları bakanlık yapmışlardı. Kayazade Reşat’ın babası Yozgat Mutasarrıfı idi. Şinasi’nin babası asker, Ziya Paşa’nın babası gümrük memuruydu. Mustafa Refik hakkında bir bilgi yoktu. Ali Suavi ise bu dokuz kişi arasında sosyal bakımdan en alt tabakadan gelen kişiydi. Babası mühreci yani cilacıydı.

Tercüme Bürosu

Dahası bu dokuz kişiden beşi Tercüme Odası’nda çalışıyordu. Tercüme Odası yabancı dildeki dokümanların çevrilmesi işini ‘dragoman’ denilen gayrımüslim çevirmenlerin elinden almak için 1821’de kurulmuş bir devlet dairesiydi. Bu daire, kurulduğu günden itibaren büyük devlet görevlerine atanmak için iyi bir atlama tahtası olmuştu. Dönemin haberleşme araçlarını (özellikle gazete) başarıyla kullanan bu memur-aydınlar, modernleşme pratiklerine dönük ilk fikir tartışmalarını başlattıkları gibi, gazeteciliğin, düşünce ürünlerinin yayılmasının aracı olarak kullanılması da bu grubunun marifetiyle olmuştu.

Ancak Batılı aydın esas olarak sınıf mücadelesinin ve kapitalizmle birlikte yükselen burjuvazinin ürünü olduğu için burjuvazinin liberalleşme eğilimleriyle uyumlu olarak devlete karşı çıkarken, Osmanlı aydını esas olarak herhangi bir sınıfın ürünü olmayıp, devletin kanatları altında yetiştiği için halka karşı bile devleti korumuşlardı. Örneğin Tanzimat’ın büyük devlet adamı ve tarihçisi Ahmet Cevdet Paşa, 1789 Fransız İhtilali’ni ‘hükümdarın mutlak hükümet etme yetkesine karşı çıkış olarak nitelemişti. Ziya Paşa ve Namık Kemal klasik İslam düşüncesinden ve tasavvuf ekolünden beslenmekle birlikte, ‘hürriyet’, ‘terakki (ilerleme)’, ‘vatan’ gibi modern kavramların ısrarlı bir savucusuydular ama Namık Kemal, basın üzerine kısıtlamalar getirilmesini tavsiye edince terfi ederek Erzurum vali muavinliğine tayin edilmişti. Ziya Paşa da mutlak monarşiye muhalifti fakat aynı zamanda muhafazakâr bir devlet adamıydı.

İstisnalar

Hayatını bir suikastta kaybeden gazeteci ve yazar Ali Suavi, köktenci İslamcı eğilimleri yanında, ilerleme fikrine de derinden bağlı bir eylem adamı, bir partizan olarak Yeni Osmanlıların en ayrıksı üyesi idi herhalde.

Özgürlük ve adalet gibi kavramları Namık Kemal ve arkadaşlarından miras alan Tevfik Fikret ise o tarihlerde toplumsal ilişkilerin çeşitlenmesinin de yardımıyla hayatını devletten kazanmayı reddettiği için görece özerk bir aydın portresi çizmiştir. Gerçekten de Fikret’in ‘devleti kurtarma’ gibi bir derdi yoktur. Dahası devlet ve toplum ilişkilerinin ne kadar karmaşık olduğunu kavramış gibidir. Bu bağlamda Namık Kemal ve arkadaşlarında görülmeyen din eleştirisi de, Abdülhamit’in kişiliğinde cisimleşen siyasal iktidar eleştirisi de toplumsal olmaktan çok bireyseldir, yani gayet ‘modern’dir.

İslam’ın Adalet Dairesi

Şerif Mardin’e göre, Yeni Osmanlıların düşünce dünyalarını Batılı anlamda ‘felsefe’ değil, İslam siyaset felsefesi belirlemişti. İslam siyaset felsefesinde amaç, toplumsal düzenin (nizamın) tesisi olup, İbn Sina ve El-Farabi gibi filozoflar, bu nizamın kurulabilmesi için gerekli bilgileri ‘siyasetname’ adı verilen eserlerinde yazmışlardır. Osmanlı geleneğini etkileyen siyasetnameler arasında Selçuklu veziri Nizamü’l Mülk’ün Siyasetname’si, Yusuf Has Hacip’in Kutadgu Bilig’i ve Kûhistan Sultanı İskender bin Kabus’un Kabusname’si önemli yer tutar. Osmanlı’nın düzenini anlatan en ünlü siyasetname ise Kınalızade Ali Efendi’nin Ahlak-ı Alâi adlı eseridir. Bu metinde, Osmanlı düzeni, ‘adalet dairesi’ denilen bir düşünceyle şöyle formüle edilir: 1- Dünyanın kurtuluşunun kaynağı adalettir; 2- Cihan bir bağdır divanı devlettir; 3- Devleti şeriat düzenler; 4- Mülk olmazsa şeriatın etkisi olmaz; 5- Askersiz mülk zapt edilemez; 6- Mal olmazsa asker toplanamaz; 7- Mal tebaa tarafından biriktirilir; 8- Adaletle hükmettiğinde tebaası cihan padişahına yürekten itaat eder.

Formülün bu mükemmelliğine rağmen Namık Kemal, aradığı mükemmel örneği İslam tarihinde bulamayacak, gözünü Batı’ya özellikle de İngiltere’ye çevirecektir.

Sonuçta hepsi de ‘vatansever’ olan bu gençler, en büyük engellemeyi, Mustafa Reşit Paşa, Âli Paşa, Fuat Paşa gibi bürokratlardan gördükleri için, Padişah’tan çok Tanzimat bürokrasisine düşman oldular. Ahmet Mithat Efendi gibi yeni filizlenen burjuvaziden yetişen aydınlar bile güçlü bir bürokrasiye karşı çıkarken, bir kurum olarak Padişahı ve dini toplumun bekası için önemli dayanak noktaları olarak görüyordu. Osmanlı Devleti’nin geleceğini İslam kültürüyle Batı kültürünün evliliğinde görmelerine karşın, 19.yüzyılın ortalarına kadar Avrupa’daki, siyasi ve fikrî faaliyetlerin dışında kaldılar ve Aydınlanma süresince oluşan yeni fikrî durumun farkında olmadılar. İslami düşünceyi de, Osmanlı deneyimi ile sınırlı bir şekilde ele aldılar, tüm İslam dünyasında olup bitenlere karşı ilgisiz kaldılar. (Şerif Mardin, Osmanlı aydınının daemon dediği iç fırtınaya sahip olmadığı için sıra dışı fikirler üretemediğini, dolayısıyla gerçek anlamda entelektüel olmadığını söyler. O’na göre, Osmanlı düşünce adamları, ‘literati =okumuş, edip’ kavramıyla açıklanmaya daha müsaittir.)

Başka yazılarımda da değindiğim için burada kısa geçeceğim, Yeni Osmanlıların halefleri olan Jön Türklerin de temel sorunsalı ‘devlet nasıl kurtulur?’ idi. Bu konuda o kadar kararlıydılar ki, İTC’nin kanlı planlarına bile evet demekten kaçınmadılar.

Kemalist olsun, solcu olsun, muhafazakâr olsun hepsi de Jön Türk geleneğinden gelen Cumhuriyet dönemi aydınlarının seleflerinden devraldıkları en önemli miras, ulusla özdeşleşen, tarafsız ve hiçbir özel çıkarı temsil etmediği varsayılan güçlü ve merkezileşmiş devlet anlayışıydı. Bu yüzden asker olsun sivil olsun bu kadroların büyük bir kesiminin temel sorunsalı da aynı oldu: Devlet nasıl kurtulur? Bu uğurda gayrımüslim azınlıklara ve Kürtlere yönelik en gaddar planlara zımni ya da açık onay verdiler. Üstelik bu kesimler sürekli devletin tokadını yedikleri halde, hayatlarının büyük bir bölümünü takipte, mahkemede, hapiste, sürgünde geçirdikleri halde. Belki de bir çeşit ‘Stockholm Sendromu’ söz konusuydu.

Kadro’dan MDD’ye aydın-devlet ilişkisi

Kemalist devletçiliğin daha radikal bir uygulamasını savunan, Şevket Süreyya (Aydemir), Yakup Kadri (Karaosmanoğlu), Vedat Nedim (Tör), Burhan Asaf (Belge), İsmail Hüsrev (Tökin)’den oluşan, çoğunlugu TKP geleneğinden gelen bir grup sol yönelimli aydın, 1932’de bizzat Mustafa Kemal’in emriyle çıkarmaya başladıkları Kadro dergisi etrafında mevcut iktidarı etkileyerek toplumun şekillendirilişine katkıda bulunmayı hedeflemişlerdi. TKP’lilerin ‘Kemalist dalkavuklar’ dediği Kadrocular, Kemalist rejimi idealize ederek, sanayileşme programı ve devletçi politikalarının ilerici (gelişmeci olduğu için); anti-emperyalist (ulusalcı olduğu için) ve sınıfsız bir toplum yaratma hedefinde (devletçi olduğu için) olduğu sonucuna varmışlardı. Devletçiliği sadece bir iktisat politikası olarak değil, bir iktisadi sistem olarak gören bu küçük aydın grubu, doğrudan halkı değil, iktidarı elinde bulunduranları etkilemeye çalışacaktı. Kadrocuların, bir siyasal güçlerinden söz edilemeyeceği, kendilerini iktidarın bir alternatifi olarak görmedikleri, aksine var olan tek parti iktidarının ideolojik dayanağı olarak iktidarı bu anlamda paylaşmak istedikleri anlaşılıyordu.

Kadrocular, Aka Gündüz’den Hilmi Ziya Ülken’e, Ziya Gökalp’ten Nâzım Hikmet’e kadar herkesi eleştirdikleri halde devletin zirvesinden aldıkları destek sayesinde üç yıl kadar faaliyetlerine devam edebildiler. Ancak özel sektör ve İş Bankası Grubu’nu eleştirince suları ısındı. Diğer taraftan, Kadrocuların önerdiği gelişme stratejisi Kemalist yönetimin uyguladığıyla tam olarak örtüşmediği için CHP içinden de tepki gelmeye başlamıştı. Mustafa Kemal’in emriyle, 1934’te Yakup Kadri’ye ‘Tiran’a elçi olarak atandığı tebliğ edildi. Yakup Kadri Tiran'a gitti ve dergi 36. sayıda dağı(tı)ldı. Geriye kalan Kadrocular ise devlet görevlerine tayin edildiler.

Yöncülerin darbeseverliği

27 Mayıs sonrası yapılan ilk seçimlerin ardından 20 Aralık 1961’de çıkarılmaya başlayan Yöndergisi, Doğan Avcıoğlu, İlhan Selçuk, Mümtaz Soysal, Cemal Eyüboğlu gibi sol radikaller öncülüğünde eski TKP’lilerden, sosyal demokratlara, sosyalistlerden Kemalistlere solun çeşitli eğilimlerini içine almıştı. Yön’ü çıkaranların 1960’lar Türkiye’sinin sorunlarını tartışmayı amaçlayan bir tartışma platformu oluşturmak amacıyla yayımladıkları ve bine yakın aydının imzaladığı bildirinin ana teması bunalımın yol açtığı bir toplumsal devrim olasılığına karşı devleti ve düzeni kurtarmak için seçkin aydınların var olan yönetim mekanizmalarını aşan bir inisiyatifi üstlenmeye hazırlanmalarının gerekliliğiydi. Burada esas seslenilen kitle ordu içindeki radikal unsurlardı.

Doğan Avcıoğlu’na göre Batı’da ordu, burjuvazinin tam bir aleti olmuştu. Batı burjuvazisi kendi çocuklarını asker yapmış onları sınıf menfaatlerini koruyacak şekilde yetiştirmiş ve askerlik mesleğini isçi ve köylü çocuklarına kapamıştı. Bu nedenle, Batı’da ordu daima gerici kuvvetlerin safında yer almış, haklarını arayan işçilere kurşun yağdırmıştı. Güney Amerika’da da durum aynıydı. Türkiye’de ise halktan çıkmış Atatürkçü bir ordu vardı. Bu orduyu hâkim sınıfların elinde itaatkâr bir alet olarak düşünmek büyük bir hataydı. Yöncülere göre toplumun ‘zinde kuvvetler’i (asker-sivil bürokratlar) toplumsal devrimi gerçekleştirirken, aydınlardan, üniversitelilerden, işçilerden, şehirli orta tabakalardan, köylülerden ve iç pazar üzerindeki çıkarları emperyalizmle çatışan milli sanayicilerden yardım görecekti.

30 Haziran 1967’de Yön’ün yayın hayatına son vermesinin ardından aynı kadrolar 21 Ekim 1969’da Devrim dergisini yayımlamaya başladılar. Dergi çevresindekilerin temel stratejisi doğrudan ihtilalle iktidarı ele geçirdikten sonra işçi, köylü ve aydınların en bilinçli unsurlarını sinesinde toplayan bir devrimci parti kurmaktı. Ancak evdeki hesap çarşıya uymadı ve bu kadroların örgütlemeye çalıştığı 9 Mart 1971 darbe girişimi başarılı olmadığı gibi, üç gün sonra sağcı subaylar 12 Mart 1971 darbesini gerçekleştirdi. Başta Yön ve Devrim çevreleri olmak üzere tüm sol kadrolar okkanın altına girdiler.

Aybar’ın ceberut devlet eleştirisi

13 Şubat 1961 tarihinde 12 işçi sendikacı tarafından İstanbul’da kurulan TİP’in içinde sosyalizm geçmeyen (bu terim daha sonra eklenecekti) programı 1961 Anayasası’na bağlılığı vurguluyordu. Bunda partiye meşruiyet arama ve 27 Mayısçı ‘zinde güçlere’ dayanma ihtiyacı yatıyordu ama Aybar en şiddetli eleştirilerini halkın üzerinde yükselmiş ve onlara inisiyatif tanımayan ‘ceberut devlet geleneği’ne yönelterek gelenekten kopmuştu. Aybar’a göre, bürokrat sınıfa karşı olduğu söylenen komprador-ağa ikilisiyle, bürokrasi arasındaki savaş, birinin diğerini yok etmesini değil, vesayet altına almayı öngören bir mücadeleydi. Dolayısıyla her iki kesimde varlığını halka karşı devam ettirebiliyordu.

MDD ve mirasçıları

1965 seçimleri sonrasında TİP’in parlamentoya girişinin ardından Doğan Avcıoğlu ve Mihri Belli’nin başını çektiği TİP tartışmaları büyük yankı uyandırmıştı. Mihri Belli’nin 1965’teYöndergisinde, E. Tüfekçi imzasıyla yazdığı, sonradan Türk Soludergisinin eki olarak sunulan ‘Milli Demokratik Devrim’ (MDD) broşürü, hareketin TİP’e karşı muhalefetinin genel esaslarını ortaya koyuyordu. MDD tezlerinden birine göre, 1945’ten sonra çok partili yaşama geçilmesiyle vücut bulan anti-emperyalist ‘karşı-devrim’ söz konusuydu. MDD’ciler işte bu kötü gidişi durdurduğu için 27 Mayısçılara sempati duyuyorlardı.

1966 TİP Malatya Kongresi’nden sonra bazı MDD’cilerin TİP’ten ihraç edilmeleri üzerine MDD ayrı bir hareket olarak devam etti. MDD geleneğinin 1960’ların ünlü gençlik örgütü Dev-Genç’i etkilediğini, 1970’ten itibaren ortaya çıkan Mahir Çayan ve arkadaşları (THKP-C), Deniz Gezmiş ve arkadaşları (THKO), Doğu Perinçek çevresi (PDA ve TİKP), İbrahim Kaypakkaya (TKP/ML-TİKKO) gibi grup ve örgütlerin MDD’den doğduğunu düşünürsek, günümüzde kendisine sol-aydın diyenlerin bile (elbette istisnalar var) en önemli sorunsalının ‘devlet nasıl kurtulur?’ olmasına ve devleti kurtarmak için halka değil de asker-sivil bürokrasiye güvenmelerine şaşmamak gerekir.

Özet Kaynakça: Sabri Ülgener, Zihniyet, Aydınlar ve İzm'ler, Mayaş Yayınları, 1983; Şerif Mardin, “Tanzimat ve Aydınlar", Türkiye'de Din ve Siyaset, İletişim Yayınları, , 1991; a.g.y., Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İletişim Yayınları, 1998; İlhan Tekeli-Selim İlkin, Bir Cumhuriyet Öyküsü, Kadrocular ve Kadrocuları Anlamak, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003; Melek Zorlu, “TKP’den TİP’e Sol Kemalizm: MDD Örneği”, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde kabul edilmiş lisans tezi, 2006; “Entelektüeller” Doğu Batı, C. I-II-III, S. 35-37, 2006; Jean Paul Sartre, Aydınlar Üzerine, Can Yayınları, 1997; Julien Benda, Aydınların İhaneti, Doğu-Batı Yayınları, 2006.

.21-2-10

.Malta Sürgünleri’ni nasıl bilirsiniz

CHP Genel Başkanı Deniz Baykal, Balyoz Darbe Planı ile ilgili gözaltı operasyonlarını Malta Sürgünleri’ne benzetti. Doğrusu, resmî tarihin rahle-i tedrisinden geçmiş kuşaklar için iyi bir benzetme. Ama resmî tarihin arka yüzünü bilen biri için utanç verici bir benzetme. Çünkü Malta’ya sürülen kişilerin çoğu 1915 Ermeni Tehciri’nde bugün soykırım diye nitelenen suçları işlemiş kişilerdi ve Malta’dan yargılanmadan dönmelerinin karmaşık nedenleri vardı. Ancak Baykal bir benzerlik var diyorsa vardır. Anlaşılan Onur Öymen’in Dersim konuşmasında olduğu gibi Baykal’ın da İttihatçı bilinçaltı hortladı. Belki de böyle pervasızca Malta konusunu açarak hem 4 Mart 2010 tarihinde ABD Temsilciler Meclisi Dış İlişkiler Komitesi’nde yapılacak Ermeni Soykırımı’nı tanıma oylamasının arifesinde kurbanların soyundan gelenlerin yarasını bir kez daha kanırtmayı hem de ortaya çıkacak gerilimle AKP’yi köşeye sıkıştırmayı amaçlıyor. Bu arada, Dersim konusunda haklı olarak kıyameti koparanların Malta pişkinliği karşısında suskun kalmaları da düşündürücü. Galiba bu ülkede ‘herkes kendine Müslüman’.

İtilaf Devletleri bastırıyor

Gelelim Baykal’ın ‘şerefli’ Malta Sürgünlerine; Birinci Dünya Savaşı’nı mağlup olarak bitiren Osmanlı Devleti’nin 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi’ni imzalamasından sonra İtilaf Devletleri’nin en önemli meselesi Birinci Dünya Savaşı ve 1915 Tehciri suçlularını mahkemeye çıkarmaktı. Bunu sadece İtilaf Güçleri değil Saray çevresi ile Hürriyet ve İtilaf çevreleri de istiyordu. 1919 şubatında İngiliz Dışişleri Bakanlığı’nın İstanbul’daki temsilcisi, Ermeni Patrikhanesi’nin de yardımıyla oluşturduğu listedeki savaş ve tehcir suçlularının İngilizlere teslimini resmen talep etti. Hükümet baskılara dayanamadı ve 1919 ocak sonu itibariyle 112 zanlı dönemin ünlü hapishanesi Bekir Ağa Koğuşu’na konuldular.

Yargılamalar başlıyor

Meclis-i Mebusan’ın Beşinci Şubesi tarafından yürütülen soruşturmalar sonunda, “1 milyon Ermeni ile 550 bin Rum’un öldürüldüğü, gayrı Müslim azınlıklardan oluşturulan Amele Taburları’nda ise 250 bin kişi açlık ve yoksulluktan öldüğü” gerekçesiyle, savaş ve Tehcir suçlularının Divan-ı Harb-i Örfilerde yargılanmasına 5 Şubat 1919’da başlandı. İlk ceza, Boğazlıyan Kaymakamı (daha sonra Yozgat mutasarrıf vekili) Kemal Bey’e verildi. Kemal Bey’in 10 Nisan 1919’da idam edilmesi, İstanbul’da büyük bir İttihatçı gösterisine neden oldu. Gösterinin şiddeti hükümetin kararlılığını etkiledi. 15 Mayıs 1919’da İzmir Yunanlılar tarafından işgal edilince, psikolojik ibre tamamen İttihatçılardan yana döndü. Damat Ferit kabinesi, halkı yatıştırmak için Bekir Ağa Bölüğü’nde tutuklu bulunan 41 tutukluyu serbest bıraktı. Gerek serbest bırakmalardan gerekse gösterilerden dolayı telaşlanan İngilizler, Damat Ferit Paşa’nın önerisi üzerine 28 Mayıs 1919’da Bekir Ağa Bölüğü’ndeki 67 tutukluyu İngilizlerin gözetimine aldılar, eylül ayının ortalarında bunlardan 12’sini Mondros’a, geri kalanını da Malta’ya götürdüler.

Ankara-İstanbul çatışması

Bu iş yapılırken İngilizler liste oluşturmaya devam ediyorlardı. Ocak 1920’de Yüksek Komiser’in sunduğu listedeki 173 kişiden 80’i 16 Mart 1920’de İstanbul’un İtilaf Devletleri tarafından ‘resmen’ işgalinden sonra İngilizler tarafından tutuklandı. Bu kişiler arasında Ankara’nın adamları da vardı. İstanbul’daki Divan-ı Harb-i Örfi Mahkemesi’nin Mustafa Kemal için idam cezası vermesi (o tarihe kadar Milli Mücadele kadroları için verilen idam cezalarının sayısı 100’e ulaşmıştı) Ankara’nın tavrının sertleşmesine neden oldu. 11 ağustosta Ankara hükümeti, ‘tehcir vesaire’ dolayısıyla İstanbul hükümetince kurulan Divan-ı Harb-i Örfi’yi lağvettiğini ilan etti. Mustafa Kemal, 12 ağustosta tehcir suçlamasıyla ‘vatan evlatları’ idam edilecek olursa, İngiliz Yarbayı Rawlinson’u ve diğer İngiliz esirleri asacağını açıkladı. Rawlinson Doğu Anadolu ve Kafkaslarda Mütareke’nin uygulanmasıyla görevliydi ve Erzurum’da bulunuyordu. Malta’dakilere karşı rehin olarak bizzat Kazım Karabekir tarafından tutuklanmıştı. Tehditler yerini bulmuş olmalıydı ki bu tarihten sonra İstanbul’da yeni tutuklamalar olmadı, Divan-ı Harb’de de yeni bir idam kararı verilmedi. 17 Ekim 1920’de Damat Ferit Paşa Hükümeti’nin istifası İngilizlerin elini iyice zayıflattı.

Kolektif suç, kolektif fail

İngilizler Malta’dakileri yargılasalar bile cezaları yerine getirmelerinin mümkün olmadığını kavramışlardı. Öncelikle İTC, 1915 Ermeni Tehciri’ni gerçekleştirirken, hem geniş halk kesimlerini hem de Osmanlı Devleti’nin siyasi, idari ve askerî kadrolarının büyük bir kısmını suça karıştırmıştı. Yani ortada kolektif olarak işlenmiş bir suç vardı. Yine de Malta’da gözaltına alınanları bireysel suçlarından dolayı yargılamak mümkündü ancak bunun için Türk tarafının yoğun işbirliği gerekiyordu. Halbuki ne İngilizlerde onları zorlayacak enerji ve istek, ne de Türk tarafında yardım niyeti vardı. Temmuz 1920’de İstanbul Yüksek Komiserliği’nde görevli memur Harry H. Lamb suç kanıtı belge bulmanın önündeki zorlukları şöyle özetlemişti raporunda: 1) Merkezi hükümet veya valilik yetkilileri tarafından bu konuda çıkarılan emir veya talimatlarla ilgili herhangi bir Türk dokümanı sağlamak imkânsızlığı, 2) Müttefik hükümetlerin katliam zanlılarının yargılanmalarına katılmakta duraksamaları, 3) Ortadoğu’daki yetkililerin tam bir kayıtsızlık içinde olmaları, 4) Vilayetlerde yetişkin erkek Ermeni nüfusun büyük kısmının ve neredeyse bütün entelektüellerin katledilmiş olması, 5) Ortaya çıkıp kanıt sunabilecek kişilerin cezalandırılmasını inlemek için gerekli kamu güvenliğinin olmaması ve Müttefiklerin bu konudaki niyetlerine güven duyulmaması, 6) Malta’daki tutukluların sonunda salıverileceğine dair belirtiler. (FO 371/6500, w.2178, appendix A (dosya 385-118, 386-119)

İngilizler son bir hamle ile ABD’ye başvurdular çünkü onların ellerinde önemli bir arşiv vardı, ancak oradan da olumsuz yanıt geldi. Çünkü Amerikalıların da Kemalist güçlerle çatışmaya niyeti yoktu. Kanıt yokluğunun yanı sıra Sevr Antlaşması’nın uygulamaya sokulmaması da Türk tarafına baskı yapma olanağını tamamen ortadan kaldırmıştır.

Takas antlaşması imzalanıyor

Sonunda İngilizler Malta’daki 150 tutuklu arasından seçtikleri 64 tutukluyu Kemalist güçlerin elinde bulunan 29 İngiliz esirle takas etmenin yollarını aramaya başladılar. İngilizlerle Ankara’nın Dışişleri Bakanı Bekir Sami (Kunduh) Londra Görüşmeleri sırasında, 16 Mart 1921’de bir takas antlaşması imzaladılar. Antlaşmaya göre Malta’dan salıverilecek kişiler, aynen Alman savaş suçlularının Leipzig’de yargılanması gibi Ankara’da yargılanacaklardı. İngilizler, dört Türk tutukluyu 29 Nisan 1921’de salıverdiler. Bu kişiler kendi olanakları ile Sicilya’ya gittiler. Ertesi gün 33 Türk tutuklu bir İngiliz gemisi ile Toronto’ya götürüldü. Bunlara ek olarak üç kişi de özel emirle salıverildi. Sıra İngiliz esirlerin serbest bırakılmasına gelmişti ama 8 Mayıs 1921’de Bekir Sami Bey Londra’da İngilizlerle (ayrıca Fransızlar ve İtalyanlarla) Ankara’nın onayını almadan antlaşmalar imzaladığı gerekçesiyle Dışişleri Bakanlığı’ndan alınınca İngilizler muhatapsız kaldılar. 12 mayısta İngiliz uyruklu bir Hintli olan Mustafa Sagir’in Mustafa Kemal’e suikast planlama suçundan idama mahkûm edildiğini öğrenince kuşkular iyice arttı. İngilizler bu kişinin de takas antlaşmasına dahil edilmesini istediler ancak, Ankara 26 mayısta Mustafa Sagir’i idam etti. Bunun üzerine İngiliz tarafı bırakmayı düşündüğü 24 Malta’da alıkoyacağını açıkladı.

Ankara tehdit ediyor

Haziran sonlarında Ankara’dan gelen bir mektupta Bekir Sami’nin yaptığı antlaşmanın tanınmadığı, İngilizler ellerindeki tüm esirleri serbest bırakmadıkları takdirde İngiliz esirlerin serbest bırakılmayacağı (o tarihe kadar 29 İngiliz esirden sadece beşi salıverilmişti) kesin bir dille belirtiliyordu.

6 Eylül 1921’de Malta’daki gevşek koşulları değerlendiren 16 Türk esiri adadan kaçmayı başarınca İngilizler pes ettiler ve tüm esirleri takas etmeye razı oldular. 31 Ekim 1921 günü Türk tutukluları taşıyan H.M.S. Chrysanthemum ve H.M.S. Montenol gemileri ile İngiliz esirleri götürecek olan H.M.S. Centaur gemisi aynı anda İnebolu’ya vardılar ve takas gerçekleştirildi. Malta Sürgünleri Milli Mücadele’ye katıldılar ve tahmin edileceği gibi hiçbir zaman yargılanmadılar. Yani üzerlerine atılı suçtan yargı kararı ile kurtulmadılar, iç ve dış güçlerin siyasi kararlarıyla kurtarıldılar...

Bir İngiliz raporundaki şu cümleler, Malta’dakileri neyin kurtardığını gayet iyi özetliyordu: “Bu insanlar hakkında ne kadar az şey söylersek o kadar iyi (...) Malta’daki Türk sürgünleri neden serbest bıraktığımızı bu nazik konuyu elimden geldiğince açıklamaya çalıştım. Sanırım herkes benim gibi yapardı (...) Parlamento üyeleri arasındaki güçlü inanç, bir tek İngiliz esirin bir gemi dolusu Türk’e değeceği yönündeydi. Takas bu yüzden yapıldı.”

***

Bir referans mektubu olarak Malta

Malta Sürgünlerinin büyük bir kısmı Cumhuriyet döneminde önemli devlet görevlerine getirildiler. Bu yazıyı yazarken yararlandığım Malta Belgeleri, İngiltere Dışişleri Bakanlığı Türk Savaş Suçluları Dosyası (Belge 2007) adlı kitabın önsözünü yazan Sait Çetinoğlu, yıllardır bu kişilerin izini sürüyor. Çoğu 1934’te çıkarılan Soyadı Kanunu ile izlerini kaybettirdiği için Çetinoğlu ancak bazı Tehcir suçlusunun Cumhuriyet dönemindeki görevlerini tesbit edebildi. Bunlardan bazı şahsiyetler şunlar:

► Abdülhalik Renda: Tehcir döneminin Bitlis ve Halep Valisi, Talat Paşa’nın kayınbiraderi, 1917’de kısa süreli Dahiliye Nezareti Müsteşarlığı yapan, Bitlis ve Halep’teki Ermeni katliamlarından sorumlu olarak Abdülhalik Bey, Malta dönüşü Çankırı Milletvekilliği, İzmir Valiliği, 1924-1930 yılları arasında Maliye, Milli Savunma Bakanlıklarında bulundu, Bahriye Bakanlığı’na vekalet etti.1935’te TBMM Başkanlığı’na seçildi, 1946’ya kadar bu görevi yürüttü. Ardından Hasan Saka Hükümeti’nde Devlet Bakanlığı yaptı.

► Şükrü Kaya: Tehcir sırasında Muhacirin ve Aşairin Müdürü olan ve Halep ve Adana vilayetlerindeki tehcirden sorumlu olan Şükrü Bey, Malta’dan kaçtıktan sonra bir süre İtalya ve Almanya’da kaldı. Türkiye’ye dönüşünden sonra Lozan’a giden heyete katıldı. İzmir Belediye Başkanlığı yaptı. 1923’te Menteşe (Muğla) Milletvekili oldu, 1924’ten Mustafa Kemal’in ölümüne kadarki dönemde Tarım, Dışişleri ve İçişleri Bakanlıkları yaptı.

► Refet Bele: 1916-1917 kışında Samsun ve havalisinin Askerî Valisi olan Refet Paşa, Samsun yöresindeki Rumların tehcirinden sorumlu olduğu gerekçesiyle Malta’ya gönderilmişti. Refet Paşa Cumhuriyet döneminde İçişleri ve Milli Savunma Bakanlığı yaptı.

► Hasan Tahsin Uzer: Tehcir sırasında Van ve Erzurum Valisi olarak Ermenilere yönelik katliamları yönettiği iddiasıyla Malta’ya gönderilen Hasan Tahsin Bey, Malta dönüşünde sırasıyla İzmir, Ardahan, Erzurum ve Konya Milletvekili olarak Meclis’e girdi. 1935’ten vefat ettiği 1939’a kadar CHP’nin ‘Olağanüstü Hal Valiliği’ olan 3. Umumi Müfettişlik görevinde bulundu.

► Mithat Şükrü Bleda: İttihatçıların Maarif Nazırı, Tehcir sırasında İTC’nin Genel Sekreteri ve Maarif Nazırı olan Mithat Şükrü Bey, Malta dönüşü Mustafa Kemal’in birlikte çalışma teklifini reddederek İzmir’e yerleşti ve ticaretle uğraştı. 1926 İzmir Suikastı Davası’nda yargılanıp beraat ettikten sonra yine Mustafa Kemal’in önerisi ile Sivas’tan bağımsız milletvekili seçildi. Mustafa Kemal eğer Sivas’tan milletvekili seçilemezse tüm Sivas seçimlerini iptal ettireceğini söyleyerek kendine güvence vermişti. 1950’ye kadar dört dönem milletvekilliği yaptı.

► Halil Menteşe: İttihat ve Terakki döneminin Meclis-i Mebusan Reisi, Dahiliye, Adliye ve Hariciye Nazırı olan, Tehcir ve savaş suçlarından dolayı İngilizlere Osmanlı yetkilileri tarafından teslim edilen Halil Bey, Malta dönüşü devlet katında görev almadı. 1924’te Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TpCF) kuruluşuna katıldı. 1926’da İzmir Suikastı Davası’nda yargılandı, beraat etti. 1931’de CHP’nin bağımsız adayı olarak İzmir’den milletvekili oldu. 1948’e kadar milletvekilliğini sürdürdü.

► Ali Cenani: Tehcir sırasında Halep Mebusu olan ve Antep’teki binlerce Ermeniyi tehcirden sorumlu olan Ali Cenani Bey, Malta dönüşünde milletvekilliği ve 1924-1926 arasında Ticaret Vekilliği yaptı.

► Ali Çetinkaya: Teşkilat-ı Mahsusa üyesi, Afyon Mebusu Kel Ali Cumhuriyet döneminin ünlü İstiklal Mahkemesi’nin başkanı ve Nafıa Vekili’ydi.

► Aka Gündüz: İTC Üyesi Hüseyin Enis Avni, Cumhuriyet döneminde Aka Gündüz adını aldı ve 1932-1946 arasında milletvekilliği yaptı.

► Sabit Sağıroğlu: Tehcir sırasında Harput (Elazığ) Valisi olan ve Dersim bölgesindeki Ermeni katliamlarından sorumlu olarak Malta’ya götürülen Sabit Bey TBMM’nin Erzincan Milletvekilliği ile ödüllendirildi.

► Ahmet Muammer Cankardeş: İttihat ve Terakki’nin ateşli üyesi, Tehcir sırasında Sivas ve Konya Valisi olan Ahmet Muammer Bey, Ankara tarafından önce Sivas Mutasarrıflığına atandı, ardından Sivas Milletvekili oldu.

► Ali Münif Yeğena: 1913-1915’te Nafıa Nazırı, 1915-1916’da Lübnan Valisi, 1918’de İTC’nin Merkez Komitesi üyesi olan ve Lübnan’da Ermenilere ve Marunilere karşı katliamlardan dolayı Malta’ya götürülen Ali Münif Bey, Cumhuriyet’in ilanından sonra Seyhan (Adana) Belediye Başkanı, daha sonra Mersin ve Seyhan Milletvekili oldu.

► Mustafa Reşat Mimaroğlu: 1915’te İstanbul Siyasi Polis Müdürü, 197-1918’de Çankırı ve Bolu Mutasarrıfı olan Mustafa Reşat Bey, Malta dönüşü sırasıyla Tokat Mutasarrıflığı, Mülkiye Müfettişliği, Adana Valiliği, Şûra-yı Devlet (Danıştay) Reisliği, İzmir Milletvekilliği, CHP İstanbul İl Başkanlığı yaptı.

► Ali İhsan Sabis: Birinci Dünya Savaşı sırasında Kolordu ve Ordu Kumandanı olan Ali İhsan Paşa, Van, Musul ve Urmiye’de Hıristiyan katliamlarını bilfiil yönetmek ve Kut’ül Ammare Kuşatması sonrası ele geçirilen İngiliz savaş esirlerini öldürtmek suçundan Malta’ya gönderilmişti. Malta dönüşü Batı Cephesi 1. Ordu Kumandanlığı’na atandı ancak Cephe Komutanı Albay İsmet Bey ile anlaşmazlık çıkardığından Büyük Taarruz öncesi görevinden alındı ve emekliye ayrıldı.

► Süleyman Necmi Selman: Tehcir sırasında Samsun Mutasarrıfı olan ve Samsun’da bazı Ermenilerin öldürülmelerinde birinci derecede sorumlu olduğu gerekçesiyle Malta’ya gönderilen Süleyman Nemci (Selmen) 1923’te Kastamonu Valisi oldu ardından Samsun Milletvekili olarak TBMM’de görev aldı.

► Zülfü Tigrel: Osmanlı Dönemi’nde Diyarbakır Mebusu ve Diyarbakır Ermenilerine yönelik toplu katliamlarda rol alan Zülfü Bey yeni dönemin Diyarbakır Milletvekiliydi. Lozan’a giden heyete ise ‘Kürt temsilcisi’ olarak katıldı.

► Arif Fevzi Pirinççioğlu: Osmanlı Dönemi’nin Diyarbakır Mebusu Arif Fevzi Bey, yeni dönemde Diyarbakır Milletvekilliği ve Nafıa Vekilliği yaptı.

► Kara Vasıf: İTC’nin önde gelen üyelerinden Kara Vasıf Bey, Milli Mücadele’ye Sivas Milletvekili olarak katıldı ancak Mustafa Kemal’le ters düşerek 1926 İzmir Suikastı Davası nedeniyle idam edildi.

► İsmail Canbulat: İttihatçıların Emniyet Umum Müdürü, İstanbul Şehremini ve Dahiliye Nazırı İsmail Bey Malta dönüşü İstanbul Milletvekili olarak TBMM’ye katıldı. Ancak o yoldaşları gibi şanslı değildi, 1926 İzmir Suikastı Davası’nda mahkûm olup idam edildi.

► Fazıl Berki Tümtürk: Çankırı (Kastamonu) Mebusu iken Sivas Valisi Muammer Bey’in yardımcısı olarak Sivas’taki Ermeni katliamlarında önemli rol oynadığı gerekçesi ile Malta’ya götürülen Dr. Fazıl Bey, Cumhuriyet döneminde Kızılay Yönetim Kurulu üyeliği yaptı.

► Musa Hilmi Demokan: Tehcir’de Kırşehir Ermenilerine yönelik suçlarından dolayı Malta’ya götürülen Kırşehir Mutasarrıfı Musa Hilmi Bey daha Malta’da iken TBMM’ye Kırşehir Milletvekili olarak seçildi.

► İlyas Sami Bey: Osmanlı Dönemi’nde Muş Mebusu olan ulemadan Hacı İlyas Sami Bey, Malta dönüşü sırasıyla Muş ve Bitlis Milletvekili oldu.

► Veli Necdet Sünkıtay: Diyarbakır Ermenilerinin katledilmesinden sorumlu olarak Malta’ya gönderilen Veli Necdet Bey, Malta dönüşü resmî göreve atanmayan, ticarete atılan nadir kişiden biriydi. 1937’de Ankara Ticaret Odası Başkanlığı’nı yaptı.

► Mehmet Eczacıbaşı: Erzincan’ın önemli ailelerinden birine mensup, İTC üyesi Binbaşı Eczacı Mehmet Bey, Erzincan ve Kemah’taki tehcir ve katliamlardan sorumlu olarak Malta’ya götürülmüştü. Mehmet Bey, Cumhuriyet döneminin ünlü Eczacıbaşı firmasının kurucusu olacaktı.

► Galatalı Şevket: Ticarete atılan bir başka Malta sürgünü İTC döneminde İstanbul Merkez Kumandanı Galatalı Şevket Bey’di.

► Kara Kemal: İTC’nin Merkez Komitesi üyesi, İaşe Nazırı Kara Kemal Bey, Malta dönüşü İTC’yi yeniden canlandırmaya çalıştı. 1926’da İzmir Suikastı Davası’nda gıyabında idama mahkûm oldu. Yakalanacağını anlayınca intihar etti veya öldürüldü.

Cumhuriyet’in harcı

Malta Sürgünleri arasında bulunan Yakup Şevki (Subaşı) Paşa, Cemal (Mersinli) Paşa, Cevat (Çobanlı) Paşa, Dr. Esat (Işık) Paşa, Ziya Gökalp, Hüseyin Cahit (Yalçın), Ali Fethi (Okyar), Hüseyin Rauf (Orbay), Ahmet Agayef (Ağaoğlu) gibi İttihat ve Terakki politikalarının oluşmasında ve yürütülmesinde önemli rolleri olan kişilerin Cumhuriyet döneminde milletvekilliği, bakanlık, başbakanlık, generallik gibi görevlerle taltif edildiklerini unutmayalım.

Elbette Malta’ya gönderilmemiş yüzlerce Tehcir ve savaş suçlusu vardı. Onlar da yargılanmadılar ve Cumhuriyet döneminde önemli görevlere getirildiler. Böylece savaş ve Tehcir suçluları Cumhuriyet’in harcına katıldılar. Zaman içinde bu kişilerin çocukları, torunları arasında da devletin önemli görevlerine gelenler oldu. Böylece İTC zihniyeti (bazı değişimler geçirmişse de en azından Ermeni Tehciri’ne yaklaşım açısından) günümüze kadar geldi. Deniz Baykal’ın ağzından duyduklarımız, bu gerçeğin tescilinden başka bir şey değil. Baykal’ın Malta Sürgünleri ile Balyoz Darbecileri arasında kurduğu paralellik de bu tarihçeyi bilince başka bir anlam kazanıyor. İşte bu devamlılık (buna suç ortaklığı da diyebilirsiniz) yüzünden, üzerinden tam 95 yıl geçtiği halde, 1915 Ermeni Tehciri’ne (buna soykırım da diyebilirsiniz) ilişkin gerçeklerin deşilmesine izin verilmiyor. Bu zihniyet akrabalığı (isterseniz buna ‘Malta Kardeşliği’ diyebilirsiniz) yüzünden bu ülke sürekli darbe ikliminde yaşatılıyor.

Kaynakça: Vartkes Yeghiayan, Malta Belgeleri, İngiltere Dışişleri Bakanlığı Türk Savaş Suçluları Dosyası, (Türkçeye Çeviren: Jülide Değirmenciler), Belge Yayınları, Ağustos 2007; Taner Akçam, İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu, İmge Kitabevi, 2002; Bilal N. Şimşir, Malta Sürgünleri, Bilgi Yayınevi, 1985.

.28-2-10

.Bir zamanlar Halifelik vardı

1-2 Kasım 1922 gecesi saat 03.00’te, gök gürültüsünü andıran alkışlar arasında kabul edilen Saltanat’ın kaldırılmasını sağlayan iki maddeli kanunun 1. maddesinde, Misak-ı Milli sınırları içinde TBMM hükümetinden başka hükümet tanınmayacağı kesin bir dille belirtilirken, 2. maddesinde “Türkiye Devleti, Hilafet makamının dayanağıdır” denmişti. Çünkü henüz dini hassasiyetleri kullanmaya ihtiyaç vardı. Nitekim geçtiğimiz günlerde CHP Mersin Kadın Kolları üyesi bir grup modern hanımın çarşaf yırtarak kutladığı Hilafetin İlgası ancak 16 ay sonra gerçekleşti. Gelin bu 16 ayın hikâyesine birlikte bakalım.

Eskisi gitti, yenisini seçelim

Bundan sonra olaylar hızla gelişecektir. Basında kararın lehine haberler boy gösterince 4kasımda Tevfik Paşa hükümeti istifa etti. Avrupa ülkelerinde genellikle olumlu karşılanan haber, İslam dünyasında farklı tepkilere yol açtı. Başından beri Milli Mücadele’yi destekleyen Asyalı Müslümanlar Saltanat’ın kaldırılmasını ilk ağızda, Hilafetin özüne dönmesi olarak nitelediler. Örneğin Hindistan’ın ileri gelen Müslüman liderlerinden Emir Ali’nin Londra’da The Times gazetesinde yayınlanan telgrafında Halifelik seçiminde TBMM’nin yerinde karar vereceğine inancını belirtiyordu. Benzer tepkiler Hint Müslümanlarının İngiltere temsilcileri Muhammed Ali ve Şevket Ali tarafından Lloyd George’a iletilmişti. İsmailiye Tarikatının lideri Ağa Han ise durumun bir telgrafla Hintlilere açıklanması gerektiğini söyledi ancak karşı koyacak bir durum olmadığını ekled [i]

. Bütün bunların Vahdettin’in cesaretini iyice kırdığını tahmin edebiliriz. Son bir ümitle yaveri vasıtasıyla Ankara’nın İstanbul’daki temsilcisi Refet (Bele) Paşa’ya Mustafa Kemal’le görüşmek istediğini söyleyen Vahdettin’in isteğini yazılı olarak tekrarlaması istenince bir daha girişimde bulunmadığı, Refet Paşa’nın Yıldız Sarayı çevresinde güvenlik çemberini iyice sıklaştırması üzerine de iyice korktuğu sanılır. Birkaç gün sonra İstanbul’daki İşgal Kuvvetleri Komutanı General Charles Harrington’a “İstanbul’da hayatımı tehlikede gördüğümden İngiltere Devlet fahimesine iltica ve bir an evvel İstanbul’dan mahalli ahare naklimi talep ederim efendim” şeklinde bir mektup yazan Vahdettin (mektubu Halife-i Müslümin diye imzalamıştı) maiyetindeki dokuz kişi birlikte 17 kasım sabahı saat 6.00’da iki İngiliz Kızılhaç Ambulansı ile önce Tophane rıhtımına, oradan da İngilizlerin HMS Malaya gemisine götürüldü. (İlk durak Malta’ydı ama İngiltere Harp, Deniz ve Sömürge Bakanlığı masraflarını ödememeye başlayınca, eski Mekke Şerifi, yeni Hicaz Kralı Hüseyin’in daveti üzerine Cidde’ye gidecek, bölge halkının ilgisizliğine ve ağır iklim koşullarına dayanamayınca da önce Kıbrıs’a oradan da hayatının sonuna kadar yaşayacağı San Remo’ya taşınacaktı).

Ankara’nın İstanbul’daki adamı Refet (Bele) Paşa, Vahdettin’in maiyetindeki dokuz kişi birlikte 17 Kasım 1922 sabahı saat 6.00’da iki İngiliz Kızılhaç ambulansı ile önce Tophane rıhtımına, oradan da İngilizlerin HMS Malaya gemisine bindiğini haber Refet Paşa Vahdettin’in “Sarayburnu’ndan gaybubet eylediğini” (kaybolduğunu) Ankara’ya haber verdiğinde, Ankara rahat bir nefes almış olmalı. Çünkü Meclis, Saltanat’ı ilga ederkenVahdettin’in Halifeliğini İslami usullere uygun bir fetva ile sonlandırılmış değildi. Vahdettin o günlerde henüz hainlikle suçlanıyor da değildi. Bu durumda devlette iki başlılık kaçınılmaz olduğu için Vahdettin’in ülke dışına kaçması, Ankara’nın işini büyük ölçüde kolaylaştırmıştı. Yine aynı gerekçe ile yeni bir Halife seçmek gerekiyordu.

18 kasımdaki oturumda, seçilecek Halife’ye biat edilip edilmeyeceği, Halife’nin Ankara’da mı yoksa Bursa’da mı ikamet etmesi gerektiği gibi konulardaki ateşli tartışmalar yapıldıktan sonra ertesi gün yeni Halife’nin seçimi yapıldı. Seçime katılan 162 mebustan 148’i Hükümetin adayı olan Sultan Abdülaziz’in oğlu Abdülmecit Efendi’ye oy verirken, dokuz milletvekili çekimser kalmış, diğer beş oy II. Abdülhamid’in şehzadelerinden Selim ve Abdürrahim efendilere gitmişti.

Abdülmecit Efendi, devlet görevleri yanında, ressamlığı ve sanatsal olaylara verdiği maddi, manevi destekle tanınıyordu. Saray Ressamı Fausto Zonaro ve Sanayi-i Nefise Mektebi hocası Salvatore Valeri gibi önemli isimlerden resim dersi alan Abdülmecit Efendi, Osmanlı Ressamlar Cemiyeti’nin gazete çıkarma girişimlerine, Galatasaray Sergilerine, Şişli Atölyesi’ne, Viyana Sergisi’ne ve ünlü ressam Avni Lifij’in Paris’te burslu olarak okutulması gibi konulara destek olmuş, altı dil bilen aydın bir kişiydi.

Ankara’nın şartları

TBMM’nin kararını Abdülmecit Efendi’ye tebliğ etmek üzere Müfid Efendi başkanlığında kura ile seçilmiş 15 kişilik heyet İstanbul’a gönderildi. Ankara törenin sade olmasını istiyordu ancak Abdülmecit’in bazı istekleri vardı. Mustafa Kemal bunlar arasında özellikle Abdülmecit’in Fatih kıyafetine bürünmek istemesini alaylı bir gülme ile karşılayacaktı. Refet Paşa’ya bir telgraf çekilerek, Vahdettin’in “Halife-i Müslümin” unvanıyla birlikte “Hadim’ül Haremeyn” unvanını da kullanabileceği, ancak Fatih kıyafeti ya da askerî üniformayı kesinlikle giyemeyeceği, kıyafetinin “İstanbulin” (pantolon ve ceketten oluşan sade bir kıyafet türü) olacağı kesin bir dille belirtildi. Ancak Abdülmecit biat töreni sırasında tahtının Hümayun’un Topkapı Sarayı’nın Akağalar Kapısı önüne konulmasını, Kılıç Alayı ve muayede denilen el öpme töreninin yapılmasını, ardından Eyüp Sultan’a gidilmesini istiyordu. Anlaşılan eski altın günleri canlandırmayı hayal ediyordu.

Halifelik töreni

24 kasım cuma günü önce Topkapı Sarayı’nda Kutsal Emanetler bölümüne giden Meclis Heyeti, Vahdettin’in gidişinden sonra hiçbir şeyin eksik olmadığına dair mazbatayı aldıktan sonra Bağdat Kasrı’na gitti. Burada Müfid Efendi bir konuşma yapıp kırmızı bir atlas kese içinde seçim mazbatasını yeni Halife’ye verdi. Kutsal Emanetler Dairesi’nin anahtarı Abdülmecit Efendi’ye teslim edildikten sonra hep beraber Hırka-i Şerîf’in ziyaret edilmesiyle Bîat Merasimi tamamlandı.

Ancak hutbenin İstanbul’dan önce Ankara’daki Hacı Bayram Veli Camii’nde ve Meclis’in bir temsilcisi tarafından okunması, İstanbul’da, Cuma namazı için gidilen Fâtih Camii’nde hutbeyi Halife Hazretleri’nin değil (‘Hazretleri’ unvanına TBMM karar vermişti), heyet başkanı Müfid Efendi’nin okuması ve cami avlusunda İstiklal Marşı’nın çalınması gibi iktidarın tam olarak Ankara’ya devrini gösteren sembolik olaylar vardı.

Halifeli Cumhuriyet

İlk rahatsızlık, Abdülmecit Efendi’nin biat törenini takiben, teşekkür telgrafını TBMM Başkanlığı yerine “Ankara’daki Türkiye Büyük Millet Meclisi Reisi Müşir Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretlerine” diye çekmesi; imzasını da “Halifeyi Resullullah Hadimü’l-Haremeyni’ş-şerifeyn Abdülmecit bin Abdülaziz Han” diye yasaklanmış terimlerle atmasıyla yaşandı. Abdülmecit Efendi’nin sakallarını tam boy uzatıp, bütün nişanlarını takıp sağda solda gezmeye başlamasının ardından Abdülmecit Efendi Eyüp Camii’ndeki Cuma namazlarından birine Halifelik nişanları ile katılınca Ankara’da alarm zilleri çalmaya başladı.

Mustafa Kemal, İstanbullu gazetecilere 17-18 Ocak 1923’te İzmit Kasrı’nda verdiği mülakatta Halifelikle ilgili planlarının ipuçlarını vermişti ama mayıs ayında Halife Abdülmecit Efendi, yaveri Edip Bey’i Ankara’ya yollayıp, Halifeliğin İslam dünyasında tanınması için, İslam ülkelerinden heyetler davet edilmesini isteyecek kadar hayal âleminde yaşıyordu. Yine de 29 Ekim 1923’te Cumhuriyet ilan edildiğinde Halifelik makamına dokunulmaya cesaret edilmedi. İrili ufaklı pek çok olaydan sonra (Rauf Orbay, Refet Bele, Adnan Adıvar ve Kazım Karabekir’in Cumhuriyet’in ilanından sonra Halife’yi ziyaret ederek güvence verdikleri, Refet Paşa’nın kendisine süslenip püslenmiş Konya adlı beyaz bir at hediye etmesi gibi olaylar daha sonra ortaya çıkmıştı) basında ve Meclis’te Halifeliğin mi Meclis’in mi daha üstün olduğu tartışmalarına Hint Müslümanlarının dahil olmasıyla ortam iyice gerilmişti ki 22 Ocak 1924’te Mustafa Kemal’in Başbakan İsmet Paşa’dan aldığı şifreli telgraf sonun başlangıcı oldu. Telgrafta İsmet Paşa, Halife Efendi’nin bazı isteklerinden bahsediyordu. Bunlar arasında en önemli olanı Halifenin bütçesinin arttırılmasıydı. Bu talep Mustafa Kemal’in canını çok sıktı çünkü yeni oluşturulan Cumhurbaşkanlığı makamı için 247.320 lira ayrılırken, Halifelik makamı için bir önceki yılla aynı miktar yani 331.695 lira tahsis edilmişti. Yani Halifelik Cumhurbaşkanlığı’ndan daha mı önemli bir kurumdu?

Halife’nin yabancı siyasi konukları kabul etmek için izni istemesi ise Mustafa Kemal’in Halife yanlılarına nihai darbeyi vurması için altın tepside sunulmuş bir fırsat gibiydi. Mustafa Kemal ani bir kararla aynı gün İsmet Paşa’ya cevabi telgrafını yazdı. TelgraftaHalife’nin gerek kendisi gerekse makamı ile ilgili olumsuz gösterilere yol açtığını belirtip yaşam tarzını, Cuma Alaylarını, tantanalı gezintilerini eleştiriyordu. Devamında Hilafet makamının ancak tarihsel bir anı olduğunu hatırlatarak Halife’nin bu tür siyasi ilişkiler kurmak istemesinin Cumhuriyet’e saldırı olduğunu söylüyordu. Telgraf, kendisine ayrılan ödeneğin yaşamını sürdürmesi için verildiği, debdebe için olmadığının hatırlatılmasıyla bitiyordu.

Paşaların rızası

Ama nihai karar, 15-20 Şubat 1924 günleri İzmir’de yapılan Harp Oyunları sırasında alındı. Manevraların amacı Mussolini Yunanlılarla ittifak ederek Türkiye’ye saldırırsa Türk ordusunun başarılı olup olamayacağını anlamaktı ancak biraraya gelen devlet büyükleri bu arada Halifelik meselesini de görüştüler. Paşaların tavrı olumlu olmalıydı ki Mustafa Kemal aynı günlerde bir Fransız dergisine verdiği bir demeçte şöyle dedi: “Tarihimizin en mutlu dönemi hükümdarlarımızın Halife olmadıkları zamandır (...) Ne Acemler, ne Afganlılar, ne Afrika Müslümanları İstanbul Halifesi’ni asla tanımadılar. Bütün İslam milletleri üzerinde yüce ruhani görevini yerine getiren tek Halife fikri gerçekten değil, kitaplardan çıkmış bir fikirdir. Halife hiçbir zaman Roma’daki Papa’nın Katolikler üzerindeki kuvvet ve iktidarını gösterememiştir (...) Biz Halife’yi eski ve saygıdeğer bir geleneğe saygı duyarak yerinde bıraktık. Halife’ye saygımız vardır.” Ama bu saygı ifadeleri kâğıtta kaldı çünkü 27 şubatta İsmet Paşa Türkiye’nin dış temsilciliklerine Hilafet’in kaldırılacağını ve Hanedan’ın sürgüne gönderileceğini şifreli telgrafla bildirdi.

Sarıklıların teklifi

Halifeliğin kaldırılması için 1 Mart 1924’te başlayacak bütçe görüşmeleri seçilmişti. 3 marttaki son oturumda bütçenin lehte ve aleyhte görüşlerin dinlenmesine geçildiğinde Urfa Milletvekili Şeyh Saffet (Yetkin) Efendi ve 53 arkadaşı tarafından verilen bir önerge ile Halifeliğin hem ülke içinde, hem de dış ilişkilerde iki başlılık yarattığı, Hanedanın yüzyıllardır bir felaket olduğu ve Türk milletinin yıkımına sebep olduğu, Halifeliğin bu açıdan Türkiye’nin bekası açısından yeni tehlikelere gebe olduğu söylendi ve ilgası istendi.

Teklifin Meclis’in ‘sarıklı’ milletvekilleri tarafından yapılması tepkileri azaltmış olmalı çünkü zabıtların incelenmesinden anlaşıldığı kadarıyla bu önemli konunun görüşülmesi sadece 3,5 saat sürmüştü. Konunun müzakeresi boyunca 34 milletvekili söz almış ama bunların 19’u sadece hatiplere laf atmak suretiyle müdahale etmiş, üçü birkaç cümlelik konuşmalar yapmıştı. Geri kalan 12 mebus ise değişik uzunluklarda konuşmuşlardı. Sadece iki üye Halifeliği savunma cesareti bulmuştu. Bunlardan İkinci Meclis’in tek bağımsız üyesi Gümüşhane Mebusu Zeki (Kadirbeyoğlu) Bey “Hilafet ittihat-ı İlâma İslâm dünyasının birleşmesine imkân tanıyacak önemli bir vesiledir. Bendeniz (...) ittihat-ı İslâm taraftarıyım (...) Hilafetin ilgasını kabul ederek bugünkü vaziyet dahilinde bu müthiş kuvveti düşmanların veyahut diğer hükümetlerin kucağına atmayalım (...) Bana öyle geliyor ki, bunun zamanı henüz gelmemiştir. Dokuz umde ile halka bunu ilan etmiştik” demeye cesaret etmiş ancak salondan yükselen itiraz sesleri arasında sesi kaybolmuştu. Kastamonu mebusu Dadaylı Miralay Halid (Akmansü) Bey “Kurtuluş Savaşı’nda ‘Halifelik makamını bütün vatanla birlikte kurtaracağız’ dedik. Halk, Halifelik makamı olmadan Cuma namazını kılamayacağı inancındadır” dedi ama atmosfer öylesine ateşliydi ki sesini bile duyuramadı. TBMM Gizli Celse Zabıtlarına göre bu konuşmaları İzmir Mebusu ve Adalet Bakanı Seyyid Bey’in “İslam tarihinde önemli bir başarıya imza atmak üzereyiz” diye başlayan uzun ‘ilmi’ konuşması izledi. (Mete Tuncay’a göre Seyyid Bey’in konuşması zabıtlara daha sonradan monte edilmiş olmalıdır çünkü bu konuşma 2 Mart 1924 günlü CHF Grup Toplantısı Tutanakları’nda da vardı.)

Konuşmanın ardından oylamaya geçildi ve Hilafetin İlgasına ve Hanedan-ı Osmaninin Türkiye Cumhuriyeti Memaliki Haricine Çıkarılması Hakkındaki (431 Sayılı) Kanun, oturuma katılan 158 üyenin 157’sinin oyuyla kabul edildi. (Halifelik lehine konuşanlardan Miralay Halid Bey, yine de Hilafetin ilgasında bir mahsur görmediğini söyleyerek lehte oy vermişti.) Aynı oturumda Cumhuriyet tarihi boyunca önemli sonuçlar doğuracak olan Şer’iye ve Evkaf ve Erkânı Harbiye-i Umumiye Vekâleti’nin İlgasına Dair Kanun ile Tevhid-i Tedrisat Kanunu da kabul edilmişti. İronik biçimde, Halifeliğin kaldırılması Şeyh Saffet Efendi ve arkadaşları gibi ‘sarıklılara’, Halifeliği savunmak ise Zeki Bey ve Halid Bey gibi dinî eğitim almamış sivil ve asker iki kişiye düşmüştü

Abdülmecit Efendi’nin tepkisi

Kararı Abdülmecit Efendi’ye bildirme işi İstanbul Valisi Haydar Bey ve Polis Müdürü Saadettin Bey’e düştü. İddialara göre Abdülmecit Efendi, ilk anda karara inanmak istememiş ve heyeti saraydan kovmaya kalkışmıştı. Sarayın çevresinin sarıldığını ve telefon bağlantısının kesildiğini anlayınca sakinleşmişti. Halife ve ailesi halkın galeyana gelmesini önlemek için ertesi sabah, saat 5.00’te gizlice Çatalca istasyonuna götürüldüler. Burada bir süre Rumeli Demiryolları Şirketi’nin Yahudi kökenli amiri tarafından ağırlandıktan sonra Simplon Ekspresi’ne (eski Şark Ekspresi) bindirildiler.

431 Sayılı Kanun’a göre sürgüne gidecek olan Osmanlıların sayısı 155’ti. O tarihte ülkede, 36’sı erkek, 48’i kadın ve 60’ı çocuk olmak üzere 144 hanedan mensubu bulunuyordu. Bunlardan 140’ı 15 mart akşamına kadar ülkeyi terk etti. Mart ayının sonuna gelindiğinde Türkiye sınırları içinde Osmanlı Hanedanı’na dahil bir kişi bile kalmadı.

Abdülmecit Efendi’nin istasyona gitmek üzere otomobile binerken “Mademki milletin ve memleketin saadet ve selameti için çalışıyorsunuz. Allah muvaffak etsin” derken, trende kendisine ulaşmayı başaran gazetecilere ise “Bütün düşüncem, milletin kararı karşısında uymaktır. Millete duacıyım. Şimdilik İsviçre’ye gidiyoruz. Yabancı ihtiraslara alet olmayacağım” demişti. Ancak sürgünün ilk durağı Montrö’de bir bildiri yayımlayarak Ankara Hükümeti’ni ‘ladini’ (dinsiz, din dışı) olmakla suçladı ve İslam dünyasını Hilafet konusunda karar almaya çağırdı. Ama Ankara’nın İsviçre’ye baskısı üzerine bir daha böyle konuşmalar yapmadığı gibi İslam dünyasından da yardım göremedi. O tarihten itibaren pek çok kişi Halifeliğini ilan etti ama Halifelik bir daha eskisi gibi olmadı.

Abdülmecit Efendi, sürgünün ilk durağı olan İsviçre’nin iklimine alışamadığı için 1924 eylülünde Fransa’nın Nis kentine taşındı. Hanedanın pek çok üyesi de onu izledi. 1939’da yaklaşan harp tehlikesi ve sağlık sebepleriyle Paris’e geçti ve 23 Ağustos 1944’te burada öldü. 10 yıl kadar süreyle Paris Merkez Camii’nde bekletilen tahnit edilmiş cenazesinin vasiyeti uyarınca İstanbul’a getirilmesi konusunda Özel Kalem Müdürü Keramet Nigar’ın 1945 ile 1953 tarihleri arasında yaptığı bütün başvurular “encümene havale edildi.” Umudunu kaybeden kızı Dürrüşehvar Sultan tarafından 30 Mart 1954’te Medine'ye götürülen cenazesi, Vahabi usullerine göre Baki Mezarlığı'na gömüldü.

İngiliz komplosu mu

Bazıları Halifelik ile ilgili sıkıntıların çoğu biçimsel konularda iken ve Musul meselesi ortada dururken, İngiltere’ye tek baskı yapma aracı olan Hilafetin kaldırılmasını İngilizlerin baskısına bağlarlar. Örneğin Rauf Bey’e göre, Lozan’a giden Türk Heyeti’ndeki Hahambaşı Naum Efendi’nin etkilediği İngiltere temsilcisi Lord Curzon, İsmet Paşa’ya baskı yapmıştır. Rauf Bey, İngilizlerin daha Said Halim Paşa’nın sadrazamlığı döneminden (Haziran 1913-Şubat 1917) beri Halifeliği para ile satın almaya çalıştıklarına inanır. Kazım Karabekir, 1933’te Emekli Kurmay Albay Halit Akmansü’ye benzer bir açıklama yapacaktır. Ancak Lozan Heyeti’ndeki Rıza Nur, hatıratında Naum Efendi hakkında ırkçılığa varan yorumlar yaptığı halde böyle bir iddiada bulunmaz.

Nitekim İngilizler Halifeliğin kaldırıldığını duyduklarında büyük bir şok yaşamışlardır. İngiliz Dışişleri belgelerini inceleme fırsatını bulan Ömer Kürkçüoğlu’na göre, İngiltere’nin Musul’daki bir görevlisi Türklere tek Halifelik bağı ile bağlı olan Kürtlerin durumunu düşününce bu olayın “Türklerin kendi bindikleri dalı kesmelerinin İngiltere için inanılmayacak kadar mükemmel olduğunu” söylemiştir. Kürkçüoğlu Hilafetin kaldırılmasının, “İslam Türklerle Kürtler arasındaki tek bağdı. Türkler şimdi bunu kopardığına göre Kürtler de kendi geleceklerini düşünmek zorundadırlar” diyen Şeyh Said’in 1925’teki ayaklanmasında rol oynadığına inanır.

Mete Tunçay’a göre ise Halifeliğin kaldırılması demokratikleşmeden çok laikleşmeye önem veren Mustafa Kemal tipi Jakoben modernleşme projesi açısından gayet anlamlıdır. Sadece zamanı tartışmaya açıktır. Gerçekten de olayların gidişatı Mustafa Kemal’in Halifeliğe karşı mücadeleyi siyasi rakiplerini tasfiye ederken uygun bir zemin olarak gördüğünü ve bu olayı, gücünü herkese ispat için kullandığını gösterir. Nitekim bu tarihten itibaren atılan bütün adımlar, rejimin otoriter niteliğini ve Mustafa Kemal’in tek adamlığını daha da pekiştirecektir.

***

Halifelik Makamı’nın kısa tarihçesi

Halife sözcüğü Arapça kökenli olup Peygamberin dünya işlerine vekâletini anlatır. Hazreti Muhammed’in ölümü üzerine Halifelik uygulamasının başladığı, ilk Halifenin seçimle gelen Ebubekir olduğu kabul edilir. Bu unvanın sürekli kullanılması Abbasiler dönemine rastlar, ancak Abbasi dönemi aynı zamanda Halifeliğin sadece Bağdat’a sıkışıp kaldığı, siyasi açıdan güçsüz olduğu dönemdir. Selçukluların Bağdat’ı ele geçirmesi ile Halifelik yeniden önem kazanır ancak bu durum 1258’de Hülagü’nun Bağdat’ı ele geçirip Halife Mutasım’ı idam etmesiyle son bulacaktır. Mutasım’ın amcası El Mustansır Billah’ın katliamdan kurtulup Mısır’daki Kölemenlere sığınmasını takibeden yıllarda devlet işlerinde hiç yetkisi olmayan 17 halifenin varlığı bilinmektedir, ancak bu dönemde İslam dünyasının Halifelik diye bir makamdan haberdar olduğu meçhuldür.

İlk Halife I. Murad

Osmanlı Devleti’nde Halife unvanı ilk kez Edirne ve Filibe’nin fethinden sonra I. Murad için Yıldırım Beyazıd tarafından kullanılmıştır. Mısır’daki Kölemen dönemine son veren Yavuz Sultan Selim’in Halifeliği İstanbul’a getirdiği konusuna dönemin belgelerinde rastlanmaz. Örneğin Yavuz’un, oğlu Kanuni Sultan Süleyman’a yazdığı mektuplarda ya da 1517 tarihli fetihnamelerde Halife unvanını aldığından söz edilmediği gibi, bazı tarihçilerin Mısır Seferi dönüşü Ayasofya’da bir tören yapıldığına dair iddialarını destekleyecek belge de yoktur. Halifelik alameti sayılan Kutsal Emanetlerin İstanbul’a ne zaman geldiği de bilinmez.

Buna karşılık, Mütevekkil, Yavuz’la birlikte İstanbul’a gelmiş, Halifelik unvanınıİstanbul’da ve Mısır’da kullanmış, sonunda sefih bir hayat sürdüğü suçlamasıyla Yedikule Zindanlarına hapsedilmiştir. Kanuni tarafından Mısır’a gönderilen ve orada ölen Mütevekkil’in oğullarından Ömer, Osman ve Yahya ömür boyu Osmanlı devlet hazinesinden ödenek almışlardır.

Halifelik meselesinin önem kazanması, II. Abdülhamit’in birbiri peşi sıra gelen toprak kayıplarını İslam’ın toparlayıcı ve yenileyici gücü ile önlemek, hatta sınırları eski haline çevirmek düşüncesiyle Panislamizm politikasına yönelmesiyle olur. Ancak Halifelik meselesinin kamuoyunda geniş biçimde tartışılarak kutsallık halesini kaybetmesi de bu dönemde olacaktır.

Özet Kaynakça: Mim Kemal Öke, Mustafa Kemal Paşa ve İslam Dünyası, Hilafet Hareketi, Aksoy Yayıncılık, 1999; Seçil Akgün, Halifeliğin Kaldırılması ve Laiklik, 1924-1928, Turhan Kitabevi, tarihsiz; Keramet Nigar, Halife İkinci Abdülmecit, İnkilâp ve Aka Kitabevi, 1964; Azmi Özcan, “Hilafet; Osmanlı Dönemi,” Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, c.15, s. 546-553; Mete Tuncay, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması, 1923-1931, Tarih Vakfı Yayınları, 2005.

[i]i Mektubu yayımlayan, 15 Kasım 1922 tarihli Hakimiyeti Milliye gazetesinden aktaran: Seçil Akgün, Halifeliğin Kaldırılması ve Laiklik, s.82-83.

.7-3-10

.Pontus’un gayrı resmî tarihi

İsveç Parlamentosu, 11 Mart 2010 tarihli oturumda 130’a 131 oyla, 1915’te Ermenilerin, Asurilerin, Keldanilerin, Süryanilerin ve Pontusluların soykırıma uğradığına dair bir kararı kabul etti. Tarihin, üçüncü tarafların parlamentolarında ele alınması hakkındaki düşüncelerimi bir başka yazıya bırakarak, bu hafta önergede adı geçen halklardan sayısal ve siyasi açıdan en önemlisi olan Pontuslulara değineceğim. Mustafa Kemal’in 1927’de Nutuk’ta anlattıklarından başlayarak günümüze kadar gelen Türk resmî tezi esas olarak 1922’de Matbuat ve İstihbarat Matbaası tarafından basılmış Pontus Meselesi adlı propaganda kitabındaki tezlerin tekrarlanmasından ibarettir. Ben resmî tezin söylemediklerini anlatmaya çalışacağım. Elbette, gerçeğin bütünüyle ortaya çıkarılması için, daha çok araştırma yapmamız lazım.

Kaynaklarda ‘Pontuslular’ ya da ‘Pontuslu Rumlar’ diye anılan ve Rumcanın Romeika denilen bir diyalektini kullanan topluluğun, MÖ 4. yüzyıldan beri Karadeniz kıyılarında koloniler kuran Yunanlıların; bölgenin yerli halklarından olan Gürcülerin MS 4. yüzyılda Hıristiyanlaşmış kolları olan Tzanlar ile Lazların ve 1204 yılında Konstantinopolis’in 4. Haçlı Seferlerini takiben Latinlerin eline geçmesi üzerine Trabzon’a yerleşen Bizanslı soylu ailelerin karışımı olduğu sanılır. Bu gruplar bölgenin Osmanlı idaresine girdiği 1461 tarihinden sonra zorunlu göç ve zorunlu ya da gönüllü ihtida hareketlerine rağmen varlıklarını sürdürmüşlerdi. Nitekim 1914 Osmanlı Salnamelerine göre, Samsun’dan Rize’ye kadar uzanan bölgede yaklaşık 450 bin Ortodoks Rum (yani Pontuslu) yaşıyordu. Bazı yerlerde Rum nüfus oranı yüzde 50’ye kadar çıkıyordu. Ayrıca Rumca konuşan ancak Müslüman olan ve Arap alfabesi kullanan ‘Gizli Hıristiyanlar’ da vardı ki bunların sayısı hala bilinmiyor.

Rum burjuvazisinin doğuşu

15. yüzyıldan 18. yüzyılın son çeyreğine kadar Karadeniz havzasında yapılan ticareti, Müslümanlar ellerinde tutmuştu. Ancak 1774 tarihli Küçük Kaynarca Anlaşması’yla Rusya, Avusturya, İngiltere ve Fransa’ya verilen ticari imtiyazlar Müslüman unsurların aleyhine bir durum ortaya çıkardı. Bu dönemde Rus Çarı’nın himaye ettiği Rumlar denizcilik ve tekne yapımında binlerce yıllık geleneğe sahip olmaları ve Batı dillerine yatkınlıkları ile uluslararası ilişkilerde Müslüman meslektaşlarına göre daha avantajlı konuma geçtiler. 1830’lardan itibaren Odessa ve Leipzig’de oturan Ermeni tüccarlarla İngilizlerin işbirliği ile açılan Trabzon-Tebriz hattı sayesinde iyice gelişen ekonomi, 1869’da Mısır’da Süveyş Kanalı’nın açılmasıyla Avrupa ile Basra Körfezi arasındaki yolu kısalması ve Rusların Avrupa-İran arasındaki ticareti kendi lehine çevirmek için Poti-Tiflis arasındaki demiryolunu tamamlaması gibi temel iki faktör yüzünden gerilemeye başladığında iş olanakları daralan ve kalifiye olmayan Müslümanlar köylerine dönerken, Rumlar (ve Ermeniler) bölgede kalmışlardı. Bunda, yabancı devletlerin gayrımüslimlerle iş yapma tercihleri kadar, gayrımüslimlerin okul programlarına yabancı dil ve ticaretle ilgili dersler koyarak bu tercihleri haklı çıkarmalarının da payı vardı. Böylece 19. yüzyılın sonuna gelindiğinde, Samsun-Trabzon hattında özellikle taşımacılık, bankacılık, sigortacılık ve ticaret artık Ermeni ve Rumların tekeline geçmişti. Bu durumun Müslüman-Türk kesimlerini rahatsız ettiğini tahmin etmek zor değil.

Yunan Devleti ve Megali Idea

Karadeniz bölgesindeki Rumların ‘ulusal’ uyanışı, hem bu burjuva sınıfının ortaya çıkışıyla hem de 1821’de Osmanlı İmparatorluğu’ndan bağımsızlığını kazanan Yunan Devleti’yle ilintiliydi. 1832’de ulusal sınırları tanınan Yunanistan, o tarihlerde Yunan yarımadası ile Ege Denizi’ndeki Kiklad adalarını kapsıyordu. Yunanca konuşanların ağırlıkta olduğu Girit, Ege adaları, Epir, Teselya, Makedonya ve Trakya, Osmanlı İmparatorluğu sınırları içinde kalmıştı. 19. yüzyılın Yunanlı politikacılarının en büyük hayali bu toprakları Konstantinopolis (İstanbul) merkezli bir imparatorlukta toplamaktı. Bu bağlamda Yunan milliyetçilerinin “Küçük Asya” dedikleri Anadolu toprakları neredeyse Yunanistan’ın öteki yarısı idi. Çünkü Anadolu’da 1,7 milyon Yunan asıllı yaşarken, aynı dönemde Yunanistan nüfusu yaklaşık 2,6 milyon idi. Megali Idea adıyla anılan bu proje ileriki yıllarda da Yunan milliyetçiliğinin en başat akımlarından biri oldu. Bu projenin en büyük taraftarı 1910’lardan itibaren birkaç defa Yunanistan Başbakanı olacak olan liberal çizgideki Elefterios Venizelos’tu. Ancak Venizelos planlarını gerçekçi tutarak, Megali Idea’yı Samsun’dan öteye uzatmamıştı. Nitekim bu görüşün Anadolu’daki temsilcisi, Samsun bölgesinden sorumlu Amasya Metropoliti Germanos Karavangelis’ti. Bu gruba tarih yazımında “Birlikçiler” dendi.

Buna bir anlamda muhalif olan bir diğer akım ise esas olarak kilise hiyerarşisi içinde kalıp Ortodoks Patriği’nin liderliği altında Bizans’ın yeniden ihyasını hedefliyordu. 1204’te Konstantinopolis’in Latinlerin eline geçmesinden sonra ortaya çıkan Trabzon Rum İmparatorluğu’ndan dolayı Batum’a kadarki bölge bu projenin kapsamına giriyordu. Başını İstanbul’da ikamet eden Rum Ortodoks Patriği III. Yuvakim’in çektiği bu görüşün Anadolu’daki uygulayıcısı Trabzon Metropoliti Hrisantos Filippidis idi. Bu gruba ise tarih yazımında “Bağımsızlıkçılar” deniyordu.

Pontus milliyetçiliğinin doğuşu

Hem Yunan Devleti’nin kuruluşu hem de Karadeniz bölgesinde bağımsız bir Rum burjuvazinin ortaya çıkışıyla ilintili olan Rum ‘ulusal’ uyanışı, başlangıçta, aynen Balkanlar’da, Kafkaslar’da ya da Ortadoğu’da olduğu gibi, esas olarak kültüreldi. Kültürel milliyetçiliğin siyasal milliyetçiliğe evrilişi, 1908’de II. Meşrutiyet’in İlanı’yla başladı 1912-1913 Balkan Savaşları ve 1914-1918 Birinci Dünya Savaşı sırasında zirveye çıktı.

Balkan Savaşları’yla birlikte başlayan ve Anadolu köylüleri tarafından bir bütün olarak hiç de iyi karşılanmayan seferberlik, kilise ve okulların propagandası sonucu, kendi toplum önderleri tarafından kendilerine ‘kurtarıcı’ olarak sunulan yabancı ordulara karşı savaşmaları söz konusu olduğundan Pontuslular tarafından daha da kötü algılanmıştı. O tarihe kadar silahaltına alınmamış, sadece kısa süreliğine donanmada angarya hizmetlerinde çalıştırılmış olan Pontus halkının düzenli orduya besledikleri nefretle ulusal duyguların etkisini ayırmak zor olsa da, savaşın ilk aylarında aynen Müslüman askerler gibi, gayrımüslim askerlerin ordudan kitlesel bir biçimde kaçtıkları bilinmekte. Bunda, Rumların ve Ermenilerin yoksul kesimlerinin çalışma kamplarında ya da yol yapımında görevlendiği ‘Amele Taburları’nda uğradıkları kötü muamelenin büyük etkisi vardı. Aralık 1914’teki Sarıkamış felaketinden sonra İTC’nin Amele Taburları’na karşı tavrı sertleşmiş ve Sivas, Erzurum, Muş, Diyarbakır, Urfa ve Trabzon’da bazı taburlar imha edilmişti. Bu taburlardan kaçarak silahlı ya da silahsız olarak memleketlerine dönen gayrımüslimler 1900-1907 yılları arasında Kastoria Metropoliti iken Makedonya’daki Bulgar isyanında epey tecrübe edinen Samsun Metropoliti Germanos’un yardımlarıyla silahlı birlikler halinde örgütlenmişlerdi. (Bu çetelerin Mustafa Kemal’in Nutuk’ta sözünü ettiği Mavri Mira örgütüyle ilişkisi yoktu. Mavri Mira hakkındaki bilgilerimiz resmi tarihin anlattıklarıyla kısıtlı olmakla birlikte eğer böyle bir örgüt mevcutsa Batı Anadolu ve Trakya’da çalıştığı anlaşılıyor.)

Vasil Usta’nın çeteleri

1915 sonbaharında hükümetin Samsun’daki bazı köylere Balkanlar’dan gelen Müslüman göçmenleri yerleştirmek istemesi, köylüler buna karşı çıkınca hükümet kuvvetlerinin üç köyü ateşe vermesi üzerine bölgede eli silah tutan Rum gençleri örgütlendilerse de Rus donanması 4 Nisan 1916 günü Yomra’yı topa tutuncaya kadarki dönem esas olarak sessiz geçmişti.

***

Hrisantos’un ‘Türk-Pontus Devleti’ hayali

Trabzon Metropoliti Hrisantos, Anadolu’daki Rum topluluğunun Türk topluluğuyla işbirliği yaparak barışçıl bir şekilde ilerleyebileceğine ve birlikte yaşamanın, kaçınılmaz olarak Rum öğesinin üstünlüğüne yol açacağına inanan adem-i merkeziyetçi şahsiyetlerden biriydi. Nitekim göreve seçilir seçilmez, Türklerle iyi geçinme konusunda kendi topluluğuna yönelik yoğun bir propaganda kampanyası başlatmış, 1914 seferberliği sırasında Trabzon Valisi Cemal Azmi Bey’le görüşerek şehrin silahaltına alınan Rum halkının, Trabzon’da sivil görevlerde görevlendirilmesini sağlamış ve böylece 1915’te Rumların tehcire uğramasını önlemişti.

İlişkilerin ne düzeyde olduğunu, Ruslar 18 Nisan 1916’da Trabzon’u işgal ettiklerinde yaşanan gelişmeleri, babası 1917’de Batum’da kurulan Pontus Parlamentosu üyesi olan, Yorgo Andreadis şöyle anlatır: “Bu [Trabzon’un düşmesi] kesinleştiği için Türk yönetimi Başpiskopos Krisanthos’u ve Rum ileri gelenlerini çağırdı, kenti onların eline teslim etti, kaçma olanağı olmadığı için orada kalan, kentin yoksul Müslümanlarının kaderini de bu insanlara emanet etti. Tarihî bir gündü. Trabzon Valisi Mehmet Cemal Azmi ve Jöntürk hükümetinin Trabzon temsilcisi Ali Rıza, kenti Başpiskopos Krisanthos başkanlığındaki geçici bir yönetime bıraktı (...) Kısa bir devir teslim töreninden sonra, Vali Azmi, Krisanthos’a şöyle dedi: Bu memleketi Rumlardan aldık, şimdi de Rumlara iade ediyoruz. O gün Ruslar Trabzon’a girdiklerinde, karşılarında bir Türk yönetimi değil, Rum yönetimi buldu.”

Ruslar, Osmanlı ordusunun ardında ikinci bir cephe açmak için Bafralı Rumları silahlandırmaya başlamış, temmuz ayında halk arasında Vasil Usta olarak tanınan Vasilis Anthopoulos adamlarıyla Sivas’ta bir askerî hapishaneyi basarak bir Rus generalini kaçırmıştı. Bu hareketi ile Rusların sempatisini kazanan Vasili Usta yanında on adamıyla Trabzon’a geldi ve burada Rus istihbaratıyla temas kurdu. Bir Rus torpidosu ile Samsun’a çıkarılan ve burada Rum çeteleri kurarak Türkleri oyalamakla görevlendirilen Vasil Usta, Çarlık rejiminin yıkılmasını takiben Rusların çekilmeye başlaması üzerine inisiyatifi ele aldı ve civarındaki Türk köylerini basarak, Rumlara eziyet eden kişileri öldürmeye başladı. Ancak hükümet kuvvetlerince köşeye sıkıştırılınca dokuz adamıyla Trabzon’a sığındı ve savaşın sonuna kadar orada kaldı ve orada öldü. Rıza Nur’un anılarında Vasil Usta’yı “Sinop’un Müslüman’ı, Rum’u, erkeği kadını kendisine hürmet ederdi. Şahsen pekiyi adamdı. Fakirlere Müslüman da demez bakardı, öldüğünde Rumlar kadar Türkler de ağladı” diye tarif ettiğini belirtelim.

Marsilya’daki kongre

Giresun’un eski Belediye Başkanı Kaptan Yorgi’nin oğlu Konstantin Konstanidis, ‘halkların kendi kaderini kendilerinin belirlemesi’ yolundaki Lenin’in tezlerinden cesaret alarak 4 Şubat 1918’de Marsilya’da çeşitli ülkelerden Pontus temsilcilerini biraraya getiren Tüm Pontuslular Kongresi’ni topladı. Toplantıya destek için Leon Troçki’ye çekilen telgrafta Sovyet Rusya’nın Sinop’tan Batum’a kadar uzanan bölgede bağımsız bir Pontus devletini desteklemesiydi.

Ancak Sovyet Rusya bu çağrıya yanıt vermediği gibi Sovyet Rusya’dan yardım istenmesi kongreye ev sahipliği yapan Fransızların pek hoşuna gitmedi.

Bu sırada, Rus işgaliyle birlikte, daha önce Osmanlı hükümetleri tarafından yerlerinden sürülen ve bir kısmı Rusya’ya geçen Rumlar geri gelmeye başlamışlar ve Rum çeteleri Samsun, Merzifon, Amasya bölgelerinde örgütlenmeye devam etmişlerdi. Hatta kasım ayı içinde Merzifon yöresindeki bazı Türk köylerini yağmalamışlardı. Hamdi adlı bir teğmenin askerleriyle dağa çıkması ve Türk köylülerini örgütlemeye başlaması üzerine İtilaf Devletleri, İstanbul’daki hükümeti, durumu kontrol etmemekle, dolayısıyla Mütareke’yi ihlal etmekle suçlayacaktı.

Mustafa Kemal’in sahneye çıkışı

19 Mayıs 1919’da 9. Ordu Müfettişi sıfatıyla Samsun’a ayak basan Mustafa Kemal’in esas görevi, Mütareke’yi tehlikeye düşüren bu çatışmaları önlemekti. Bu dönemi Kutsal İsyan adlı romanında anlatanH. İ. Dinamo’ya göre Mustafa Kemal, Havza’ya gelir gelmez bölgenin namlı kabadayılarından Topal Osman Ağa ile görüşmüş ve “Pontus belasından kurtulmayı Topal Osman’ın tecrübeli ellerine bırakmıştı”. Topal Osman da “Siz hiç merak etmeyin Paşam. Bu Pontus Rumlarına öyle bir tütsü vereceğim ki, hepsi mağaralarda eşek arısı gibi boğulacak” demişti. Topal Osman o tarihlerde İstanbul Divan-ı Harbi tarafından Ermeni katliamlarındaki suçlarından dolayı aranıyordu. Muhtemelen Mustafa Kemal’in ricası ile Temmuz 1919’da Osman Ağa hakkındaki tutuklama kararı Padişah Vahdettin tarafından kaldırıldı ve Topal Osman, Trabzon Valisi Cemal Azmi ve Giresun Mutasarrıfı gibi yerel yöneticilerinin itirazına rağmen Trabzon havalisinde Pontuslu Rumları temizleme işine başladı. Falih Rıfkı’ya göre Topal Osman basılan her Türk evine karşı üç Rum evini basmak, mezarını kendine kazdırıp diri diri adam gömmek, vapur kazanlarında kömür yerine canlı adam yakmak gibi zulüm ve işkencelerle bölgeyi Rumlardan tamamen temizlemişti. Dr. Rıza Nur, Topal Osman’a “Rum köylerinde taş üstünde taş bırakma” demiş, o da “Öyle yapıyorum ama kiliseleri ve iyi binaları lazım olur diye saklıyorum” karşılığını vermişti. Rıza Nur’un “Onları da yık, hatta taşlarını uzaklara yolla, dağıt. Ne olur ne olmaz, bir daha burada kilise vardı diyemesinler’ demesi üzerine “Sahi öyle yapalım. Bu kadar akıl edemedim” diyecekti.

Pontuslular bunlar olurken Yunanistan’dan yardım istediler ama Venizelos hükümeti onlara cevap bile vermedi çünkü Venizelos’un kendine göre daha somut ve gerçekçi hedefleri vardı. Sovyet Rusya ise, Kemalist hareketle yakınlaşma politikası uyarınca Batum’daki Pontus çetelerini dağıttığı gibi bunların liderlerini de Kemalistlere teslim etti.

Bu arada, İtilaf Devletleri’nden umut kesen Hrisantos rotayı içeriye çevirmiş ve Kemalistlerle İstanbul arasında köprü görevi gören Ahmet İzzet Paşa ile bir protokol imzalamıştı. Buna göre, bölgedeki kilise ve Rum okullarının statüsü olduğu gibi korunacak, özel hukuk özerkliği garanti edilecek, idare mahkemeleri ortaklaşa oluşturulacak, yerel meclislerde ve jandarmada iki topluluğa eşit pay verilecek, Rumca ikinci resmî dil olarak tanınacaktı. Hrisantos bu metnin bir kopyasını Sivas’taki Heyet-i Temsiliye’ye ulaştırılmak üzere İttihatçıların önde gelenlerinden Kara Vasıf Bey’e de verdi, ancak hem Türk tarafı ilgilenmediği için, hem de Anadolu ile ilgili hayallerini gerçekçi bir boyutta tutmak isteyen Venizelos tarafından onaylanmadığı için, bu adımların ardını getiremedi.

Yunanlıların yenilişi

Yunanistan’da 30 Eylül 1920’de bir maymunun ısırdığı Kral Aleksandros bir ay sonra ölmüş, Venizelos, hanedan bunalımlarının eşliğinde yapılan seçimde iktidarı kaybetmiş, 19 aralıkta Alman yanlısı Kral Konstantinos Atina’ya dönmüştü. Komuta kademelerindeki dağınıklık Anadolu’daki Yunan ordusuna yansımış ve 10 Ocak 1921’de I. İnönü mevkiinde Yunan ordusunun geri çekilmesiyle birlikte Ankara’nın eli güçlenmişti. 16 Mart 1921’de Bekir Sami (Kunduh) Bey, Sovyet Rusya ve İngilizlerle anlaşmalar imzalayınca Pontus hareketinin (elbette Anadolu’daki Yunan güçlerinin de) kaderi belli olmuştu.

Bu tarihten itibaren Ankara Hükümeti Pontuslu Rumlara karşı tutumunu iyice sertleştirdi. Şubat ayında, Samsun ve Bafra eşrafından bir grup tutuklandı. Rum gençlerinin Amele Taburları’na alınması için tamim çıkarıldı, katılmayanlar tutuklanmaya başladı. Nisanda Sakallı Nurettin Paşa komutasındaki Merkez Ordusu, Bafra bölgesindeki Rum çetelerine karşı ilk operasyonu başlattı. Haziran ayında Yunan kruvazörü Kilkis’in İnebolu’yu bombalaması üzerine Ankara, bölgedeki tüm Rumların iç bölgelere sürülmesine karar verdi ve Samsun, Bafra ve Alaçam bölgelerinden ilk kafileler yola çıktı. Kafileler yolda Topal Osman’ın çetecilerinin saldırıları altında büyük can kaybı verdiler.

Ancak harekâtın komutanı Sakallı Nurettin Paşa, 1921 baharında patlak veren Koçgiri Kürt İsyanı’nı bastırırken “kanunsuz uygulamalar yaptığı için” (Topal Osman’ın birlikleri burada da büyük katliamlar yapmıştı) TBMM tarafından görevinden alınıp 8 Şubat 1922’de Merkez Ordusu da lağvedildikten sonra Pontus Harekâtı’nı yürütme görevi Cemil Cahit Bey’in komutanlığındaki 10. Fırka’ya verildi. Asker ve teçhizat bakımından güçlendirilen fırka, ordunun önünden kaçarak Harput ve Malatya bölgesindeki dağlara sığınan son çetecileri de temizleyerek, 1923’ün şubat ayında “Pontus Meselesi”ne resmen nokta koydu.

Bilanço neydi

Yunan kaynaklarına göre 1914-1923 arasında 300 bin Pontuslu Rum hayatını kaybetti. Stefanos Yerasimos’un hesaplamalarına göre 1916-1923 arasındaki Rum kaybı 65-70 bin arasındaydı. Genelkurmay rakamlarına göre aynı dönemde Rum çeteciler tarafından öldürülen Türk sayısı ise 1.817’di.

Böylesi acı bir fatura ödeyen Pontus Rumlarının milliyetçilik ideolojisinin baştan çıkarıcılığına kapılan, karşısındakinin gücünü küçümseyen buna karşılık kendi gücünü ve uluslararası desteği abartan, üstüne üstlük toplumlarını örgütlemeyi beceremeyen hayalperest liderlerinin kurbanı olduğu açık. Ancak o tarihlerde başta Trabzon ve Erzurum’daki Türk eşrafı olmak üzere pek çok yerde özerk oluşumlar için çalışan gruplar varken (ki ilerde bu konuya değineceğim) ve Kemalist hareket de özünde dağılan bir imparatorluktan kendi ulus devletini yaratma hareketi iken, Rumların da kendi ulus-devletlerini kurmak istemelerinde bir garabet de yok. İsveç Parlamentosu üyeleri, bu karmaşık tarihçeyi biliyorlar mı emin değilim ama Pontus milliyetçiliğini bastırmak için Topal Osman ve çetecilerinin uyguladığı yöntemlerin 1948 Soykırım Sözleşmesi’ndeki tanıma uyduğunu düşünmeleri anlaşılır bir durum.

Özet Kaynakça: Cumhur Odabaşı, Trabzon, 1869-1933 Yılları Yaşantısı, Ankara, İlk-San Matbaası, 1980; Yorgo Andreadis, Gizli Din Taşıyanlar, Belge Yayınları, İstanbul, 1999; A. Faik Hurşit Günday, Hayat ve Hatıralarım,Çelikcilt Matbaası, İstanbul, 1960 Stefanos Yerasimos,Türk-Yunan İlişkileri: Mitler ve Gerçekler, Türk-Yunan Uyuşmazlığı (Yay. Haz: Sedat Vaner), Metis Yayınları, 1989; Stefanos Yerasimos, “Pontus Meselesi”, Toplum ve Bilim, 43/44 Güz 1988-Kış 1989, s. 35-76; Muzaffer Lermioğlu, Akçaabat:Akçaabat Tarihi ve Birinci Genel Savaş Hicret Hatıraları, İstanbul, 1940; Dara Cibran, Sait Çetinoğlu, “Pontus Sorunu”,http://www.peyamaazadi.org/foto/PdfDosyalari/Pontos_Sorunu.pdf

.14-3-10

.Hamidiye Alayları’ndan koruculuğa

PKK’nın hapisteki liderlerinden Şemdin Sakık Can Dündar’a verdiği bir mülakatta 90 bin kişilik korucu ordusunun Hamidiye Alayları benzeri düzenli birliklere dönüştürülerek TSK’nın emrine verilmesini ve sınır güvenliğini sağlamasını önermişti. (“Çare Yeniden Hamidiye Alayları”, Milliyet, 21 Ocak 2010) Bu garip açıklama nedense kamuoyunda pek ses çıkarmadı. Ardından Genelkurmay Başkanı“Koruculuğun kalkmasını savunmak PKK’nın amaçlarına hizmetle doğru orantılı” dedi. ABD ve İsveç meclislerinde alınan soykırım kararlarından sonra bazı okurlardan, 1915 Ermeni Tehciri’ndeki öldürme olaylarının faillerinin Hamidiye Alayları olduğu, bu yüzden ‘önce Kürtlerin özeleştiri yapması gerektiği’ yolunda mailler alınca, bu haftayı Hamidiye Alayları’na ve koruculuğa ayırmaya karar verdim.

Asıl adıyla Hamidiye Hafif Süvari Alayları’nın kurucusu ve isim babası II. Abdülhamit idi. Birbiri peşi sıra gelen toprak kayıplarını İslam’ın toparlayıcı ve yenileyici gücü ile önlemek, hatta sınırları eski haline çevirmek düşüncesi ‘Halife’ unvanlı II. Abdülhamit’in iç ve dış politikalarının temel motifiydi. Abdülhamit, Kürtlerin toplumsal yapısını iyi analiz etmişti. 1879’daki Şeyh Ubeydullah İsyanı’ndan Kürdistan’da silah zoruyla otorite kurulmasının olanaksızlığını öğrenmişti. Aynı şekilde Arnavut ve Arap milliyetçiliğinden de asimilasyonun kolay bir iş olmadığını öğrenmişti. Zaten Abdülhamit’in tek etnisiteye dayalı modern bir ulus-devlet kurmak gibi bir hedefi yoktu. Abdülhamit devletin resmî dini olan Sünni İslam dairesinde olduğu için doğal müttefik kabul edilen Kürtleri ‘eğiterek’ ve ‘örgütleyerek’ devleti eski gücüne kavuşturmayı planlıyordu. Eğitim işi, 1892’de kurulan Aşiret Mektepleri, örgütlenme işi de 1891’de kurulan Hamidiye Alayları aracılığıyla yapılacaktı.

Kazak Alayları ilham oluyor

Rusya’daki Kazak alaylarının bir benzerini kurma fikri bir rivayete göre Abdülhamit’in düşüncelerine büyük önem verdiği kayınbiraderi, 4. Ordu Müşiri Mehmet Zeki Paşa’dan, bir rivayete göre Osmanlı Devleti’nin Rusya Sefiri Şakir Paşa’dan gelmişti. Abdülhamit’in alaylardan umduğu faydalar arasında, Kürdistan’da coğrafi koşullar ve başına buyruk aşiret yapısı yüzünden zayıflayan merkezi otoriteyi güçlendirmek, göçebe ve yarı göçebe hayat yüzünden henüz milliyetçilik fikirleriyle tanışmamış Kürtleri Pan İslamizm şemsiyesi altında Osmanlı Devleti’ne bağlamak, aşiret kavgalarına son vererek Kürtlerin potansiyelini devlet lehine kullanmak, Kürtleri asker olarak Rusya’ya ve İran’a karşı, bölgede ise kolluk gücü olarak kullanmak gibi geniş bir çerçeve olduğu sanılır. Bunlara yeni filizlenen Ermeni milliyetçiliğine set çekmek ile Yavuz Sultan Selim’den beri düşman görülen, başta Şii-Alevi-Kızılbaş kesimler olmak üzere tüm heterodoks akımları ezme amaçlarını da ekleyebiliriz.

‘Kürtlerin Babası’

Kürt aşiretlerinin bu projeye nasıl ikna edildiğini tam olarak bilmiyoruz, ama sonuçta Abdülhamit’in bu yumuşak merkezileştirme politikasını başarıyla uyguladığını, Kürtleri İmparatorluğa değilse bile Halife-Sultan’a bağlamayı başardığını biliyoruz. Öyle ki, Kürtler bu dönemde Abdülhamit’i “Bavé Kurda” (Kürtlerin Babası) olarak adlandıracak kadar seviyorlardı. Bazı araştırmacılara göre, Kürtlerin milliyetçilik çağına Ermenilerden daha geç girmelerinde bu kişisel bağlılığın rolü vardı.

1891’de yayımlanan 53 madde ve bir de son bölümden oluşan bir nizamnameye göre alaylar dört bölükten az, altı bölükten fazla olmayacak, her alay en az 512, en az 1.152 kişiden oluşacaktı. Büyük aşiretlere bir veya birden fazla, küçük aşiretlere ise en fazla birkaç bölük kurma hakkı veriliyordu. Küçük aşiretler sadece savaş halinde merkezi hükümetin veya ordu kumandanının gerekli görmesi halinde bir araya gelebileceklerdi. Her alaydan iki çavuş, İstanbul’a gönderilerek Mektep Alayı’nda eğitime tabi tutulacak, İstanbul’da veya başka yerde iki yıl hizmetten sonra alaylara gönderileceklerdi. Ayrıca her alaylı aşiretten bir çocuk İstanbul’daki Süvari Mektebi’nde eğitim gördükten sonra mülazım (teğmen) rütbesi ile memleketine, alayına dönecekti. Bunların yeterli olmadığı durumlarda kadrolar aşiretin ileri gelenleriyle doldurulacaktı.

Sadece Şafi Kürtler

Nizamname’de din konusunda açık bir hüküm yoktu ama fiiliyatta sadece Sünniliğin Şafi Mezhebi’nden olanlar alaylara alındı. Örneğin Varto bölgesindeki Sünni Cibran Aşireti iki alay kurarken, onların en önemli rakibi olan Alevi Hormek Aşireti’nin alay kurma isteği, Müşir Zeki Paşa tarafından kabul edilmemişti. Buna kızıp isyan eden aşiret reisi İbrahim Talo öldürülmüş yerine geçen oğlu Zeynel de bir başka aşiretin aracılığıyla Padişah tarafından affedilinceye kadar isyancı konumunda kalmıştı. Yezidiler (kendi deyişleriyle Ezidiler), Şiiler ve Dürziler de Alaylara alınmamışlardı. Dersim bölgesindeki bazı Kızılbaş Kürt aşiretleri alaylara alınmadıkları için isyana varan tepkiler gösterince, Abdülhamit fikrini değiştirir gibi olmuş ancak sonradan ilk baştaki plana uygun olarak Şafiilerle devam etmişti.

İlk hamlede 36 alay kuruldu. Viranşehir’deki Milli ve Malazgirt’teki Hasenan aşiretleri beşer alayla, Haydaranlı aşireti yedi alayla en güçlü aşiretler olarak başı çekiyorlardı. Bu alayların konuşlandığı bölgelerden biri Ruslara karşı Van-Erzurum bölgesi, İngilizlere karşı ise Mardin-Urfa bölgesiydi. Alaylara alınanlara devlete ve şeriata sadakat yemini ettiriliyordu. Her alaya bir yüzünde Kuran’ı Kerim’den bir ayetin, diğer yüzünde padişah tuğrasının bulunduğu kırmızı atlastan sancak ile beyaz ipek kumaşa yazılmış fermanlar veriliyordu. Her fert, mensubu bulunduğu aşiretin geleneklerine uygun, fakat tek tip elbise giyecek, ancak üzerinde ise bağlı bulunduğu alayın işaret ve numarası bulunacaktı. Her alay mensubu bineceği atını ve takımlarını kendisi temin etmekle yükümlüydü ve atlarda mutlaka alayın damgası olacaktı.

Alayların cazibesi

Alaylı aşiretlerin kısa sürede diğer aşiretler üzerinde fiilen otorite kurmasının cazibesi, alay kuran aşiretlerin sayısının hızla artmasına neden oldu. Başlangıçta 13 olan alay sayısı 1895’e gelindiğinde 65’e ulaştı. Bunların 62’si Kürt, biri Kürt-Karapapak, biri Kürt-Terekeme, biri de Kafkasya muhacirlerinden kurulmuştu. Sivas civarında konuşlanan Kafkas Alayı’nın hiçbir liva ile bağlantısı olmadığından Sivas Kumandanlığı’nın denetimi altında askeri eğitim yapmaktan başka hiçbir faaliyeti olmadı. Tutak’taki Terekeme Alayı sadece kaza merkezinde jandarmanın kontrolünde konuşlandırıldı.

1896’da, pratikte çıkan sorunları halletmek üzere 121 maddelik ikinci bir nizamname çıkarıldı. İlk nizamnamenin temel mantığının korunduğu bu yeni nizamnamenin önemli yeniliklerinden biri alaylara katılan aşiretlere vergi muafiyeti getirilmesiydi. Bunun dışında organizasyon şemasında değişiklikler yapılmıştı. Alayların dördünün bir araya gelerek bir liva (tugay) oluşturabileceği, ayrıca Erkan-ı Harb-i Umumi kararları uyarınca gerekirse, alaylardan fırka (tümen) kurulabileceği söyleniyordu. Bu nizamname uyarınca Haydaran Aşireti reisi Kör Hüseyin Paşa’ya ve Milan Aşireti reisi İbrahim Paşa’ya ‘mirliva’ (tuğgeneral) unvanı verildi. Nizamname’nin sonuna eklenen özel bir madde ile aşiret alay subaylarının mülki memuriyetlere getirilmeyeceği ancak görevleri ile çatışmamak kaydıyla yerel meclislerde görev alabileceği belirtiliyordu. Böylece alaylar yoluyla, Kürt aşiretleri merkezi devletin düzenli askeri gücünün ayrılmaz bir parçası haline getirilirken, ordu yoluyla devlet de aşiretlerin içine kadar sızıyordu.

Alayların yarattığı düşmanlıklar

Hamidiye Alayları’nın kurulması Kürt aşiretleri arasında asimetrik bir ilişkiye yol açtı. Alaylara katılan aşiretler yerel iktidar şeklinde hareket etmeye başladılar, güç sahibi oldular. Bu güce dayanarak her türlü zorbalığı yaptılar. Soygun, talan, angarya, adam kaçırma gibi olaylar arttı. Örneğin 1905’te Milli (Milan) Aşiret Reisi Şakir İbrahim Paşa’nın adının karıştığı soygun ve baskın olayları karşısında Diyarbakır halkı, Ziya Gökalp’in önderliğinde telgrafhaneyi basmış ve Saray’a şikâyet telgrafları çekmişti. Ancak Abdülhamit şikâyete konu olanları nişanlarla, rütbelerle taltif edince halk ikinci kez ayaklanacak, İbrahim Paşa ve alayları 1907’de bölgeden uzaklaştırılacaktı. (Ziya Gökalp’in bu olayı anlattığı ‘Şaki İbrahim Paşa Destanı’ adlı manzum eserinde sözü edilen kötü adamlardan biri eski DTP Başkanı Ahmet Türk’ün dedesi Hüseyin Kanco idi. Kayıtlarda vilayet kâtibi olarak geçen Hüseyin Ağa aslen Yezidi idi ve Müslümanlığa döndükten sonra Hamidiye Alayları’na kabul edilmişti.)

Hamidiye Alayları’nın Alevi Kürtlerle Sünni Kürtler arasındaki çatışmaları arttırdığı söylenirse de, bu konudaki en bilinen örnek olan Varto’daki Sünni Cibran ve Alevi Hormek aşiretleri, dini nedenlerden ziyade arazi meselesi gibi sivil meselelerden dolayı sürekli çatışan aşiretlerdi. Hamidiye Alayları sadece bu çatışmaların şiddetini arttırmıştı. (Bu düşmanlık 1925’teki Şeyh Said İsyanı sırasında zirveye çıkacaktı. Cibranlılar Şeyh Said’den yana, Hormekliler ise Kemalist güçlerden yana davranacaklardı.) Bir başka örnek 1908’de Dersim’e yapılan sefere Hamidiye Alayları’nın katılmasıydı ancak bu seferin tarihsel bellekte derin izler bıraktığına dair bir bilgi yok. Elazığ’ın Baskil ilçesinin topraklarında yaşayan Alevi Zeve Aşireti’nin Hamidiye Alayları’nın zulmüne uğradığına dair anlatılar ise günümüze kadar gelen nadir örnekten biri.

Kürt-Ermeni çatışması

Yani Hamidiye Alayları esas olarak Sünni Kürt aşiretlerinin başına bela olmuşlardı. Ancak alaylar Kürtler arasındaki gerilimleri arttırmakla kalmadı, Kürtlerle Ermenilerin arasını da açtı. Alayların kurulmasından sonra Ermenilerin yaşadığı her şehirde baskın, talan, öldürme gibi olayların sayısı arttı.1894-1896’da Urfa-Sason’da yaşanan toplumlararası çatışmalarda, Hamidiye Alayları kendi inisiyatiflerini de kullanarak binlerce Ermeni’yi öldürdüler. Sason olaylarına, sadece alaylara asker veren aşiretler değil diğer Sünni Kürt aşiretleri ile Alevi Kürt aşiretleri de karışmıştı. Ancak ikinciler sadece yağma ile yetinmişlerdi. Gerçi dönemin Ermeni tanıklarından Garo Sasuni’ye göre Kürt reayaların Ermenilere saldırıları Alaylardan daha şiddetli olmuştu ama Kürt reayayı cesaretlendiren en önemli unsurun Alaylar olduğunu tahmin etmek zor değildi.

İttihatçılar ve Hamidiyeler

1908’te II. Meşrutiyet’in ilanından sonra İbrahim Paşa kumandasındaki Milli Aşiret Alayları Viranşehir’de isyan etti ancak kuvvetleriyle Yezidilerin kutsal mekânı Sincar bölgesindeki Şengal Dağı’na doğru çekilirken yolda dizanteriden ölünce isyan bastırıldı. 1909’daki 31 Mart Olayı’ndan sonra Abdülhamit’i tahttan indiren İttihat ve Terakki Cemiyeti (İTC ) orduyu modernleştirme projesi kapsamında alayları yeniden organize etti. 1911 tarihinde yayımlanan Yeni Nizamname ile adları Hafif Aşiret Süvari Alayları dönüştürülen ve örgütlenme şeması değiştirilen alaylar Erzurum’daki Dokuzuncu Kolordu’ya bağlandı. Bu tedbirlerden sonra Milli ve Haydaran aşiretleri gibi Halife’ye çok bağlı olan kesimler, İttihatçılardan ve devletten iyice uzaklaştı ancak uzunca bir süre Alaylardan ses çıkmadı.

Sessizlik, 1913’te Bitlis’te (yeni adıyla) Aşiret Alayları’na asker veren Berjeri Aşireti’nin başı Mele Selim’in ‘İttihatçılar memleketi ecnebiye satıyor’ diyerek başlattığı isyanla bozuldu. Bu isyan başka zaman olsa alayları dağıtmak için gerekçe olurdu ancak Birinci Dünya Savaşı başlayınca İttihatçıların Kürtlere ihtiyacı oldu. Aşiret Alayları 3. Ordu’ya bağlanarak cepheye gönderildiler. (Bazı alayların Balkan Savaşları’nda da kullanıldığı söylenir.) Özellikle Kafkas Cephesi’nde başarılı mücadele veren alaylar, 1915 Ermeni Tehciri’nde, Sünni Kürt aşiretleriyle aynı coğrafyayı paylaşan Ermenileri saf dışı bırakmak için pek çok suça karıştılar, ancak Tehcir’de esas olarak İTC’nin örgütlediği Teşkilat-ı Mahsusa çetelerinin, ordu birliklerinin, kolluk kuvvetlerinin, başıbozukların ve sivil halkın rollerine işaret eden sayısız kaynağı görmezden gelsek bile, alayların bu eylemleri hem bölgeseldi hem de devletten bağımsız değildi.

Cumhuriyet’in korucu birlikleri

Nitekim Milli Mücadele başladığında, İngilizlerin destek verdiği Milli Aşireti reisi İbrahim Paşa’nın oğulları Kemalist güçlere karşı isyana kalktığı halde, Ankara Hükümeti tarafından 18 Ekim 1923’te çıkarılan 356 Sayılı İzale-i Şekavet Kanunu uyarınca eski Hamidiyecilerden korucu (o zaman bu ad kullanılmıyordu) birlikleri oluşturulmuştu. Bu birliklere silah ve öldürme yetkisi verilmişti. 1924 Anayasası’nın kabulünden sonra, 442 Sayılı Köy Kanunu’nun 68. maddesi uyarınca köy sınırları içinde yaşayanların malını, canını ve ırzını korumak için korucuların görevlendirileceği hükme bağlanırken aynı kanunun 74. maddesi ile köy ahalisinden eli silah tutanlardan gönüllü olanların kaymakamın onayı ile asıl korucularla birlikte köy halkını koruyabileceği belirtiliyordu. 1928’de, Köy Kanunu’nda yapılan bazı değişikliklerle köy korucularının kimler olacağı tanımlandı, silah taşıyacakları belirtildi, hangi durumlarda adam öldürme yetkisine sahip oldukları tarif edildi. Ancak, bu birliklerden bazılarının 1926-1930 arasındaki Ağrı isyanlarına katılması, devletin yanında yer alan birliklerin ise isyancılara karşı etkili olamaması üzerine, korucuların büyük çoğunluğunun silahları geri alındı. Eski alay kumandanları ve subaylarına, ölümlerinden sonra eşleri ve çocuklarına 1950’lerin sonuna kadar maaşlarının ödenmesine devam edildi. Bunun hem bir vefa duygusunu hem de ilerde bir gün benzer bir sistemi oluşturmanın zeminini hazırlamak kaygısı olduğunu tahmin etmek zor değil. 1923 tarihli İzale-i Şekavet Kanunu, 1961 Anayasası’na aykırı hükümler içerdiği için 1962’de İnönü Hükümeti tarafından kaldırıldı ancak 1924 tarihli Köy Kanunu korundu.

Kürdü Kürde kırdırmak

1984’te PKK silahlı harekete başlayınca bu konun çok işe yarayacaktı. Önce OHAL bölgesindeki aşiretler, hatta köyler ‘güvenilmez’ ve ‘güvenilir’ diye ikiye ayrıldı, ‘güvenilmez’ olanlar bazen açık şiddet, bazen tehdit, bazen yıldırma, bazen de ikna yoluyla köylerinden çıkarılırken, 1924 tarihli Köy Kanunu’nun 74. maddesine eklenen iki fıkra ile koruculuk sistemine resmiyet kazandırıldı. Bu bağlamda, 1985 mayısında, devletin temsilcileri, Abdülhamit döneminde Hamidiye Alayları’na asker veren Beytüşşebaplı Jirki Aşireti ile temasa geçmişti. Aşiret reisi Tahir Adıyaman, bir savcıyı ve yedi askeri öldürmekten dolayı idam istemiyle yargılanırken devletle koruculuk anlaşması yapınca affa uğramıştı. Tahir Adıyaman’la birlikte Jirki Aşireti’ne mensup 336 cinayet sanığı da takipten kurtulacaktı. İddialara göre Tahir Adıyaman’a Diyarbakır’daki 7. Kolordu Karargâhı’nda aynen Osmanlı döneminde olduğu gibi Kuran’a el bastırılmış, ardından dönemin Genelkurmay Başkanı Orgeneral Necdet Üruğ’la tanıştırılmıştı. Benzer usuller, diğer Hamidiye aşiretlerinin reislerini korucu yapmakta kullanılmıştı.

Devletin ikna yöntemleri

Koruculuk yapmak istemeyen aşiret reislerini ikna etmek için devlet 11 Ağustos 1981’de Hakkâri’de bir toplantı yapmıştı. ‘Huzur-1’ adlı bu toplantıya 20 kadar aşiret reisi katılmıştı. Bu toplantıda neler konuşulduysa, bölgede koruculuk birden yaygınlaşmıştı. 28 Eylül 1989’da yapılan ikinci ikna (!) toplantısında Tuğgeneral Recai Uğurlu’nun katılımcılara ‘ya bizdensiniz, ya PKK’dansınız’ dediği söylenmişti. Toplantıyı terk eden Şidan Aşireti Reisi Kaya Öner’in kardeşinin bir süre sonra ölü bulunduğunu, toplantıda bu seçime karşı çıkan 13 aşiret reisinin toplantıdan bir hafta sonra iki hafta süreyle gözaltına alındığını, bu 13 kişi serbest kaldıktan sonra bu aşiretlerin koruculuğa başladıklarını; koruculuğa ikna olmayanların ise ‘PKK’ya yardım ve yataklık suçundan’ gözaltına alınmaya başladığını ekleyelim.

1997 yılında Refah Partisi Batman Milletvekili Musa Okçu’nun açıkladığına göre Batman’ın Sason ilçesinde daha önce korucu olduğu halde daha sonradan silahlarını teslim eden Keko ve Timok aşiretlerinin erkekleri, güvenlik güçleri tarafından mayınlı bölgede tek sıra halinde yürütülmüşlerdi. Korucu olmak istemeyen Şırnak ve Hakkâri bölgesinde yaşayan Goyan Aşireti’nin tüm üyeleri Irak’taki Mahmur Mülteci Kampı’na yerleşmek zorunda kalmışlardı. Bu yıllarda Diyarbakır’daki ‘asi’ aşiretleri ikna çalışmalarını yürütenlerden biri, 2006 yılında Sabah gazetesine verdiği mülakatta “Hakkari’deki hakim ve savcıları hizaya getirmek için lojmanlarına birkaç bomba attırdım” diye övünen Altay Tokat Paşa’ydı.

Haklarındaki binlerce suç dosyasına rağmen, hala 57 bin maaşlı, 12 bin kadar da gönüllü korucu görev yapmaya devam ediyor. Zamanında binlerce korucuyu ve aile fertlerini öldüren PKK’nın liderlerinden Şemdin Sakık da Osmanlı’dan beri Kürdü Kürde kırdırma politikasının ürünü olan bu berbat sistemi ‘Yeni Hamidiye Alayları’na dönüştürmeyi önererek neredeyse Genelkurmay Başkanı ile sözbirliği ediyor. Gelin de şaşmayın…

Özet Kaynakça: Ayvarov, Osmanlı-Rus ve İran Savaşlarında Kürtler 1801-1900, Sipan Yayınevi, 1995; Martin van Bruinessen, Ağa, Şeyh, Devlet, İletişim Yayınları, 2003; Wadie Jwaideh, Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi-Kökenleri ve Gelişimi, İletişim Yayınları, 1999; M. J. Lazarev-Ş. X. Mihoyan,Kürdistan Tarihi, Avesta Yayınları, 2001; Hans Lucas-Kieser, Iskalanmış Barış, Doğu Vilayetleri’nde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet (1839-1938), İletişim Yayınları, 2005; Kemal Süphandağlı, Büyük Osmanlı Entrikası Hamidiye Alayları, Komal Yayınları, 2006; Bayram Kodaman, “Hamidiye Hafif Süvari Alayları (II. Abdülhamit ve Doğu Vilayetleri)”, İst. Üni. Ed. Fak. Tarih Dergisi, No:32, 1979, s.427-480.

.21-3-10

.Bediüzzaman Said-i Nursî

18-24 Şubat 2007 tarihlerinde Radikal gazetesinde yayımlanan Mustafa Kemal ve Muhalifleri adlı yedi yazılık bir dizinin beşinci yazısı, Said-i Nursî’ye dairdi. O yazıdaki bazı iddialarım (Said-i Nursî’nin İTC ve Teşkilat-ı Mahsusa ile ilişkileri gibi) ve neyse ki sayısı çok olmayan maddi hatalarım (“Ankara’dan Van’a gitti” diyeceğime “Erzurum’a gitti” demem gibi) Nur Cemaati”nden bazı yazarlarca sertçe eleştirilmişti. O günden beri de hep aklımda daha kapsamlı ve daha az hatalı bir yazı yazmak vardı. Çünkü müritleri tarafından “Bediüzzaman” (zamanında eşi benzeri bulunmaz kişi), “hakikat kahramanı”, “Türkiye’nin Gandhi’si” diye tanımlanan; bazı siyasetçiler ve bilim adamları tarafından “dinler arası diyaloğun başlatıcısı”, “ihya geleneğinin temsilcisi”, “tefsir okulunun mümtaz şahsiyeti” olarak yüceltilen Said-i Nursî’yi tarihsel açıdan önemli bir figür olarak görüyorum. Geçtiğimiz ay Nur Cemaati’ne yakın olduğunu sandığım Yeni Asya gazetesi, ölümünün 50. yıldönümü vesilesiyle Said-i Nursî hakkındaki düşüncelerimi sormuştu. Tecrübelerimden kalkarak, birkaç cümlelik cevapların yanıltıcı olabileceğini, dolayısıyla görüşlerimi geniş şekilde Taraf’taki sayfamda anlatmayı tercih ettiğimi belirtmiştim. Sözümü tutuyor ve bu haftayı Said-i Nursî’ye ayırıyorum.

Böyle çok yönlü ve uzun bir tarihçeyi bir sayfada anlatmanın zorluğu yüzünden bu hafta yazıyı götürebildiğim yere kadar götüreceğim, sonunu haftaya getireceğim. Radikal’deki yazıyı esas olarak Şerif Mardin’in Bediüzzaman Saidi Nursî Olayı (İletişim, 1990) adlı eserine dayanarak yazmıştım. Bu sefer Şükran Vahide’nin Bediüzzaman Said Nursî, Entelektüel Biyografisi (Etkileşim, 2006) adlı kitabını esas aldım. Şerif Mardin’i hepimiz tanıyoruz. Şükran Vahide ise asıl adı Mary Weld olan bir İngiliz. Gençliğinde rahibe okulunda oryantalist çalışmalar yapmış, Farsça ve Türkçe öğrenmiş. 1980’li yılların başında Said-i Nursî’nin Risaleleri’ni okuyarak Müslüman olmuş ve Şükran Vahide adını almış. Daha sonra Said-i Nursî’nin şakirtlerinden Mehmet Fırıncı’yla evlenmiş. Risale-i Nur Külliyatı’nın önemli bir bölümünü İngilizceye Şükran Vahide çevirmiş. Kısacası Şükran Vahide, en az Şerif Mardin kadar konuya hâkim biri. Ancak kitap kronoloji takip ediliyor gibi görünmekle birlikte sık sık ileri-geri gidiyor. Bu yüzden tüm dikkatime rağmen yanlış anladığım şeyler olmuşsa affola...

Bitlis, Mardin, Van

1877’de Bitlis’in Hizan İlçesi’ne bağlı Nurs Köyü’nde doğan ve adını buradan alan Said-i Nursî, küçük bir toprak sahibinin yedi çocuğundan biriydi. (Muhalifleri, köyün asıl adının Nors olduğunu, “ışık” demek olan “nur”a benzemesi için, kasıtlı olarak Nurs olarak telaffuz edildiğini iddia ederler.) Said-i Nursî’nin memleketi Bitlis, 19. yüzyıldan itibaren Nakşibendî Tarikatı’nın Halidiye kolunun merkeziydi. Ancak Said-i Nursî, Nakşibendîlikten çok, Nakşibendîliğin rakibi olan Kadirilikten etkilenerek büyüdü. Kadiriliğin piri Şeyh Abdülkadir Geylânî ile manevi ilişkisi ömür boyu sürdü.

İlk öğrenimini Nurs yakınlarındaki Taği Medresesi’nde alan Said-i Nursî, sert ve kavgacı mizacı yüzünden pek çok okul gezmesine rağmen klasik medrese eğitimini tamamlayamadı ama gösterdiği iddia edilen başarılar ve kerametler sayesinde, 1892 yılında, yani henüz 15 yaşında iken “Bediüzzaman” diye anılmaya başladı.

Aynı yıl rüyasında, Abdülkadir Geylani’den, Hamidiye Alayı komutanlarından Miran Aşireti Reisi Mustafa Paşa’yı, halka zulüm yapmaktan vazgeçmeye çağırma görevi alması üzerine Cizre’ye gitmiş, patavatsızlığa varan cesareti ve bilgisiyle Mustafa Paşa’yı etkilemeyi başarmıştı. Ancak bir süre sonra Paşa’yı kızdırmayı başardı ve Mardin’e sürüldü. Mardin’le Nusaybin arasındaki Beriyye Çölü’nde geçirdiği süre içinde, Namık Kemal’in fikirleriyle, özellikle de ilerde “bir peri kızı gibi güzel” diye tarif edeceği hürriyet fikriyle tanıştı, ancak bu aydınlanma evresi Mardin Mutasarrıfı’nın hoşuna gitmemiş olmalı ki, bu sefer de Bitlis’e sürüldü.

Yine kendi anlatımına göre, gösterdiği kerametler sayesinde Bitlis Valisi Ömer Paşa’nın konağında ağırlanan Said-i Nursî, bu dönemde girdiği düşünsel durgunluktan 1896’da Van Valisi Hasan Paşa’nın daveti üzerine, Van’a giderek çıktı. Hasan Paşa’nın yerine atanan İşkodralı Tahir Paşa’nın konağındaki zengin kütüphanede tarih, coğrafya, matematik, jeoloji, fizik, kimya ve astronomi ile tanışan Said-i Nursî’nin Erzincan’da konuşlu 4. Ordu’nun Kumandanı Yahya Nüzhet Paşa’nın danışmanlar meclisine girdiği, bu vesileyle ilerde Teşkilat-ı Mahsusa’yı kuracak olan Kuşçubaşı Eşref Sencer’in babası Kuşçubaşı Mustafa Bey ile tanıştığı sanılır. Görüldüğü gibi Said-i Nursî’nin devlet ricaliyle ilişki kurma becerisi dikkat çekici.

Şark Üniversitesi hayali

Biyografisinde 1899-1907 dönemine ait tek satır bulunmayan Said-i Nursî’nin Kahire’deki El Ezher Üniversitesi’nden ilham alarak Medresetü’z-Zehra adını verdiği Şark (Kürdistan) Üniversitesi fikrini bu dönemde geliştirdiği iddia edilir. Gerçekten de 1907’de, yanında o sırada Bitlis Valisi olan Tahir Paşa’nın II. Abdülhamit’e yazdığı referans mektubuyla İstanbul’a gelen Said-i Nursî, Ferik Ahmet Paşa’nın yanında iki ay misafir kalmış, ikili Kürdistan’da yapılması gereken eğitim reformları konusunda saraya sunulacak dilekçeyi hazırlamışlardı. Dilekçede Kürdistan bölgesinde yeni okullar açılmasına rağmen yerel halkın bunlardan yararlanamadığı söyleniyor, buralara gönderilen öğretmenlerin Kürtçe bilmemesinden yakınılıyor ve devletin –bugünkü deyimiyle- “pozitif ayrımcılık” yapması öneriliyordu. Dilekçeyi hazırladıktan sonra Paşa’nın evinden ayrılarak Fatih’teki Şekerci Hanı’na yerleşen Said-i Nursî, projesini mayıs ya da haziran ayında Saray’a sundu, ancak bu cesur tavrının karşılığı, akıl sağlığını kontrol ettirmek için Topbaşı Tımarhanesi’ne gönderilmek oldu ama bu dönem kısa sürdü.

Said-i Nursî taraftarları bu olayı Saray’ın mabeyincilerinin tutumuna bağlasalar da, Yıldız Arşivi’nde bulunan iki belgede “Vanlı Said Efendi’ye bin kuruş maaş bağlanmasını” ve “Van’a dönüş masraflarını karşılamak üzere iki bin kuruş ödenmesini” emreden iki iradeye ve Abdülhamit’in Zaptiye Nazırı Şefik Paşa aracılığıyla Said-i Nursî’ye hediye altın göndermesine bakılırsa, Abdülhamit duruma vakıftı ve tipik yöntemi olan maaş bağlama ve unvan verme yoluyla Said-i Nursî’yi başından savmayı hedefliyordu. Said-i Nursî, “maaş dilencisi” olmadığını söyleyerek parayı reddedince soluğu nezarethanede alacaktı.

İstibdada karşı meşrutiyet

Said-i Nursî Meşrutiyet’in ikinci kez ilan edildiği 23 Temmuz 1908’i takip eden günlerde bazılarına göre çıkarılan genel afla salıverildi, bazılarına göre ise İttihatçılar tarafından nezaretten kaçırıldı ve hemen ardından Selanik’teki kutlamalarda Meşrutiyet’ten yana ateşli bir nutuk atarken görüldü. Bu nutukta kullandığı “millet”, “hürriyet”, “terakki”, “medeniyet”, “insan emeği”, “müspet ilimler”, “meşveret”, “parlamento” gibi kavramlar, Said Nursî’nin Jöntürklerin ve halefleri İttihatçıların liberal-meşruiyetçi terminolojisini iyice benimsediğini gösteriyordu.

Said-i Nursî’nin resmî tarih tarafından “irticai ayaklanma” olarak etiketlenen ancak arka planında İTC’nin olduğu neredeyse kesinleşen 31 Mart Olayı ile ilişkisi konusu da çok tartışılmıştır. (Bu konuyu 6 Nisan 2008 tarihinde bu sayfada ayrıntılı olarak anlatmıştım, ilgilenenler bakabilir.) Said-i Nursî’nin, yine resmî tarihçiler tarafından 31 Mart Olayı’nın kışkırtıcısı olarak gösterilen Derviş Vahdeti’nin Volkan gazetesinin yazarlarından ve İttihad-ı Muhammedi adlı örgütün kurucularından olduğu biliniyor. Ancak, kendi ifadesine göre isyana katılmamış, aksine, isyan sırasında özellikle Kürt hamalları yatıştırıcı konuşmalar yapmış, nitekim yargılandığı askerî mahkemede de beraat etmişti.

Ahrarcı oldu mu

Kendi kendine sorduğu “Sen Selanik’te İttihat ve Terakki ile ittifak etmiştin neden ayrıldın” sorusuna cevap olarak 11 Nisan 1909 tarihli Volkan gazetesinde yayımlanan yazısında yer alan “Ben ayrılmadım onların bazıları ayrıldılar. [Resneli] Niyazi Bey ve Enver Bey gibi adamlarla şimdi de müttefikim. Lakin bazıları bizden ayrıldılar. Bataklık yoluna saptılar” ifadesine bakılırsa, İttihatçılarla arası bu tarihte birazcık bozulmuştu. Ancak Said-i Nursî, bugün bazılarının iddia ettiği gibi Prens Sabahattin’in “adem-i merkeziyetçi” Ahrar Fırkası’na yaklaşmamıştı. Şükran Vahide’ye göre Said-i Nursî, Prens Sabahattin’i iyi eğitimli, kabiliyetli, hamiyetli ve asaletli bir insan olarak niteliyordu, ancak fikirlerini meşrutiyet uygulamasına zarar verecek bir sürü küçük devletin ortaya çıkmasına sebep olarak, Osmanlı İmparatorluğu’nun sonunu getirecek bir düşünce olarak görüyordu.

Kürtlere propaganda

Mahkemeden sonra dokuz ay daha İstanbul’da kalan Said-i Nursî’nin bu dönemine ilişkin elde yeterli bilgi yok. Ancak, 1910’da gemi ile Karadeniz’e açıldığı ve Tiflis üzerinden Van’a döndüğü biliniyor. Bu tarihten itibaren vaktinin çoğunu İTC adına Kürt aşiretleri arasında siyasi propaganda faaliyetlerine harcayan Said-i Nursî, bu çalışmaları “dağları ve sahrayı bir medrese ederek meşrutiyet dersi verdim” ifadesiyle özetler. Meşrutiyetin İslam davasını ileri götürmek, ittihat ve terakkiyi sağlayarak Osmanlı’yı ayağa kaldırmak için tek çare olduğuna inanan Said-i Nursî’nin bu tutumu önemlidir çünkü o dönemde, özellikle Kürdistan coğrafyasında, meşrutiyetin şeriata aykırı olduğu yolunda yoğun bir propaganda yaygındı.

Meşrutiyet üzerine verdiği vaazlarla Güneydoğu vilayetleri üzerinden (Diyarbakır’da Ziya Gökalp’le tanışmıştı.) Şam’a kadar giden Said-i Nursî, Emevî Camii’nde İslam’ın dünya çapında yükselişini müjdeleyen meşhur Şam Hutbesi’ni verdi. Hutbenin veriliş yeri ve tarihi anlamlıdır, çünkü bu yıllarda Araplar arasında İslamcı sos taşıyan Osmanlıcılık ideolojisinden yavaşça Türkçülüğe kayan İttihatçılara yönelik alerji belirgin hale gelmeye başlamıştı.

Kosova’da namaz

Bu hutbenin, İTC planlarından biri olması çok muhtemel. Nitekim Şam’dan Beyrut’a geçen, oradan vapurla İzmir üzerinden İstanbul’a dönen Said-i Nursî’yi İttihatçıların tahttan indirdiği II. Abdülhamit’in yerine geçen Mehmed V. Reşad’ın 5 Haziran 1911’de başlayan meşhur Kosova seyahatinde görürüz. Üsküp’te Padişah Mehmet Reşad balkondan halkı selamlarken tam yanında duran kişilerden biri olan Said-i Nursî, Kosova Ovası’nda Sultan Murad’ın mezarının yanında 100 bin kişinin katılımıyla kılınan namazda da vardır. Bu seyahati, bir süredir bağımsızlık talepleriyle İstanbul’u endişelendiren Arnavutları ikna etmek için İttihatçılar düzenlenmişti. Teşkilatın Osmanlıcılık siyasetinin en önemli örneklerinden biri olan bu seyahate imparatorlukta bulunan tüm etnik ve dini gruplardan temsilciler katılmıştı. Şükran Vahide’ye göre Said-i Nursî, seyahate muhtemelen İTC’nin önerisi ile ve Doğu illerini temsilen oradaydı. Seyahat sırasında, Arnavutların Latin alfabesi yönündeki isteklerini yatıştırmak için kurulması düşünülen üniversite tartışmalarından yararlanarak, yıllardır kafasında olan “Şark’ta bir Darülfünun” projesini padişaha açmayı başaran Said-i Nursî, kendi ifadesine göre Padişahın ve İttihatçıların vaad ettiği 19 bin altının avansı olan bin altınla Van’a dönmüş ve Van Gölü kıyısındaki Edremit’te, Medresetü’z-Zehra’nın temellerini atmıştı.

Savaşçı Said-i Nursî

İnşaat devam ederken bir yandan da kendisine devletçe tahsis edilen Horhor Medresesi’nde eğitim vermeye başlar. Bir ara öğrenci sayısı 200’e kadar çıkar. Bu sırada Said-i Nursî’nin diğer büyük mesaisi, “meşrutiyeti kendileri için iyi, Rumlar ve Ermeniler için kötü bulan” Kürtleri ikna etmek üzerinedir. Balkan Savaşı yüzünden üniversite için söz verilen paranın geri kalanı gönderilmeyince inşaat yarım kalır.

1913 yılında kendisine şakirt olmak için gelen ancak duyduklarından sonra bundan vazgeçen üç öğrenci Said-i Nursî’yi şöyle betimler: “...Bu esnada medresenin duvarı dikkatimizi çekti. Mavzer tüfekleri, çeşitli silah, kılıç, kama ve fişekler dizilmişti. Bununla beraber rahleler üzerinde kitaplar vardı (...) ikinci olarak da dikkatimizi çeken ve taaccüp ettiğimiz (şaşırdığımız) husus, hocanın tavrı kılık kıyafeti oldu. Çünkü eskiden beri gördüğümüz hoca kıyafetini görmedik. Bu adeta, başında külahıyla, ayağında çizmesi ile belinde kaması ile ve birde sert adımlarla yürüyüşü ile bize bir hocadan ziyade, bir erkânı harp bir asker intibaı vermişti. Doğrusu çok genç olduğundan ‘Acaba ilmi var mı?’ diye içimizden geçirmiştik.(...) Biz kendisinden ders okumak için geldiğimizi söyledik. O zaman bize ‘Peki ama benim şartlarım var. Onlara riayet etmek şartıyla tamam’ dedi. Ve ilave etti: ‘Benimle başlayanın artık bir daha geri dönmesi diye bir şey yok. Hayatının sonuna kadar benimle beraber olacaktır.’ Ayrıca şunu da söyledi: ‘Bugün söz verip, kabul ederseniz, sonra da sıkılınca veya herhangi bir sebepten dolayı gideriz diye hatırınızdan bir şey geçmesin. Çünkü Van Valisi benim dostum ve ahbabımdır. Onun vasıtasıyla tekrar sizi getiririm.”

Kostroma’daki esaret yılları

Birinci Dünya Savaşı başlayınca büyük ihtimalle Enver’in talebi üzerine savaştan önce silahlı eğitim verdiği öğrencileri ve yakın çevresinden kurduğu milis taburu ile savaşa katılan Said-i Nursî, Van, Bitlis ve Erzurum’da Ermeni çeteleri ve Ruslar ile yapılan çarpışmalarda iyi ata binmesi, at üstünde iyi silah kullanması ve cesareti ile öne çıktı. Özellikle Erzurum Pasinler’de Ruslarla yapılan çatışmalarda gösterdiği kahramanlıklara birçok hatıratta yer verildi. Said-i Nursî, Nur Risaleleri’nin ilk kitaplarından olan ve Kur’an tefsiri olarak nitelendirdiği İşaratü’l İ’caz isimli kitabını bu çarpışmalar sırasında cephede yazdı.

Şükran Vahide’ye göre, Nisan 1915’te patlak veren Van’daki Ermeni isyanını bastırma çalışmalarına katılmayan Said-i Nursî, buna karşılık kadınların ve çocukların hayatının kurtarılması için çabalamıştı. Bunlar arasında Ermeni kadınları ve çocukları da vardı.

Erzurum cephesinden Van-Bitlis cephesine dönen Said-i Nursî burada girdiği bir çatışmada yaralanarak 3 Mart 1916 tarihinde Ruslara esir düştü. Kendisiyle birlikte esir düşen Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın torunu Asteğmen Muhammed Feyyaz’ın tuttuğu günlüğe bakılırsa Ermeni kadınları ve çocuklarıyla ilgili tavırları işe yaramamış, Rus Koşakları ve Ermeni Taşnaklar, Said-i Nursî’yi öldürmek için epey gayret göstermişler, ancak Rus ordusunda savaşan Müslüman ve Rus askerler buna engel olmuştu.

Said-i Nursî, Volga Nehri yakınlarındaki Kostroma Esir Kampı’na götürüldü. İki yıl dört aylık esareti sırasında Enver Paşa ile mektuplaşmayı başardığına dair emareler var. 1917 Bolşevik Devrimi sırasında çıkan karışıklıktan yararlanarak Petersburg-Varşova-Berlin-Viyana-Sofya yoluyla İstanbul’a döndü. Bu kaçışın öyküsü, Said-i Nursî’nin talimatıyla resmî biyografisi olan Tarihçe-i Hayat adlı eserde iki cümle olarak geçti. Şükran Vahide’ye göre Said-i Nursî’nin dolaylı ifadeleri firar ve dönüş seyahatinin oldukça kolay geçtiğini gösteriyordu. Vahide başka bir şey söylemiyor, ancak cebinde hiç parası olmayan, Avrupa’yı daha önce hiç görmemiş olan, geçtiği ülkelerin dilini bilmeyen birinin, hele de Said-i Nursî gibi görünüşü ve tavrıyla dikkat çekici ise, savaş yıllarında dört-beş Avrupa ülkesini aşarak İstanbul’a sağ salim dönmüş olması, “işin içinde bir iş” olduğunu düşündürüyor.

Teşkilat-ı Mahsusa üyesi miydi

Gerçekle uydurmayı harman etmesiyle meşhur tarihçi Cemal Kutay’a göre “işin içindeki iş” Teşkilat-ı Mahsusa idi. Kutay’a göre Said-i Nursî’nin yolculuk masrafları ordu hesabına fatura edilmiş ve İstanbul’a dönüşü İttihatçıların yayın organı Tanin tarafından kamuoyuna duyurulmuştu. Ancak Teşkilat-ı Mahsusa hakkında bir doktora tezi hazırlayan Philippe Stoddart’ın kitabında Said-i Nursî’nin adının geçmediğini belirtmek gerek. Bu arada Kutay’ın bir diğer iddiası da Said-i Nursî’nin 1915 yılı başında Sunusilere cihat çağrısında bulunmak için denizaltıyla Kuzey Afrika’ya gittiğidir ki,Radikal’deki yazımda aktardığım için eleştiri aldığım bu iddiayı destekleyecek bilimsel bir kanıt hakikaten yok. Ancak bu ana kadar anlattığım pek çok olayın arka planında Teşkilat-ı Mahsusa ruhunun yattığı da ortada.

Yeri gelmişken bir noktaya dikkat çekmek istiyorum: İslamcı çevreler sadece Said-i Nursî’nin değil, Libyalı Şeyh Sunusi’nin, İslamcılık akımının önde gelenlerinden Sadrazam Sait Halim Paşa’nın, Şeyhülislam Musa Kazım Efendi’nin, İstiklal Marşı’nın şairi Mehmet Akif’in ve adlarını burada sayamayacağım İranlı, Dürzî, Arap İslamcıların İttihatçılığı konusunda da konuşmaktan hoşlanmıyorlar. Çünkü bu ilişkilerin kabulü, İttihatçılığı Masonluk-Farmasonluk ve Dönmelikle ilişkilendiren meşhur komplo teorisine halel getiriyor. Halbuki Said Nursî’nin meşhur “ben Antranik [Birinci Dünya Savaşı’nda Ermenilerin efsanevi komutanı] ile bir olup Enver’e, Venizelos [Yunanistan Başbakanı] ile bir olup Said Halim’e tokat atmam” ifadesinde, Said Halim’le Enver’in bir arada anılmasının nedeni bu bağdı.

Evet, yerimiz bitti. Hikâyenin gerisi haftaya...

.28-3-10

.‘Eski Said’den ‘Yeni Said’e

Modern İslami canlanış (tecdid) hareketleri içinde özel bir yeri olan Nurculuğun temel düsturu, insanlığın refah ve saadetinin beşer kaynaklı düsturları rehber edinen modern medeniyet aracılığıyla değil, kaynağı vahiy olan Kur’an aracılığıyla sağlanmasıdır

Geçen hafta bıraktığım yerden devam edeceğim ama önce bir hatamı düzeltmek istiyorum: “Said-i Nursî kerametler gösterdi” diyeceğime “Said-i Nursî mucizeler gösterdi” demişim. Meğerse mucizeyi sadece peygamberler gösterirmiş. Yazının başında Said-i Nursî’nin Kadiri Şeyhi Abdülkadir Geylani (ö. 1166) ile manevi ilişkisinin sürdüğünü söylemek istemiştim, “manevi” kelimesi nedense düştüğünden sanki Abdülkadir Geylani, Said-i Nursî’nin çağdaşıymış gibi bir anlam çıkmış. Said-i Nursî’nin İTC ve Teşkilat-ı Mahsusa ile ilişkilerine yönelik eleştirilere gelince, gerçeğin kendisi neyse onu yazdım. Bazı okurların Teşkilat-ı Mahsusa’yı MİT, MOSSAD, CIA, KGB gibi günümüzün istihbarat örgütleriyle karıştırdıkları anlaşılıyor. O yıllarda Teşkilat-ı Mahsusa için çalışmak, bir çeşit cihat, bir tür vatan savunması veya işgale/istilaya karşı direnişi örgütlemek anlamına geliyordu. Teşkilat-ı Mahsusa’nın bugünkü kötü ünü 1915 Ermeni Tehciri sırasındaki rolünden gelir. Yani ortada alınacak bir durum yok. Şimdi hikâyemize devam edelim.

***

Said-i Nursî esaretten döndükten sonra Enver aşa tarafından İslam dünyasının sorunlarına çözümler üretmesi, İslam’a yönelik saldırılara ilmî cevaplar vermesi için kurulan ve bir çeşit İslam akademisi olan Dar’ül-Hikmet-i İslamiye’ye üç aylığı 150 altına ordu üyesi olarak atandı ancak sağlık nedenleri yüzünden toplantılara sadece izleyici olarak katıldı. Bu dönemdeki tek siyasi faaliyeti, 16 Mart 1920’de İstanbul’u işgal eden İngilizlerin baskısıyla Dürrizade Abdullah Efendi tarafından Kemalist güçlerin aleyhine çıkarılan fetvaya karşı çıkmak oldu.

Said-i Nursî, 1919-1921 arasında kendi tabiriyle “şiddetli bir inkılab-ı ruhiye” (ruhi bunalım) geçirdi. Yaptığı “vicdan muhasebesi” sonunda siyasi bağlarından sıyrılıp tamamen manevi alana yönelmeye karar verdi. Yuşa Tepesi’nde ve Sarıyer’deki bir evde yaşadığı bu kargaşa döneminin ardından, kendi tabiriyle “Eski Said” ölecek, “Yeni Said” doğacaktı. Bu dönüşümün ara durağı Kemalistlerle kurulan kısa süreli ilişki oldu.

Said-i Nursî ile Mustafa Kemal’in 1919’da İstanbul’da tanıştığı ileri sürülür. İddialara göre 23 Nisan 1920’de Ankara’da TBMM açıldığında, Fevzi (Çakmak) Paşa ve Mustafa Kemal kendisini Ankara’ya resmen çağırmışlardı. Ancak Ankara’ya, Enver Paşa’nın Pamir Dağları’nda hayatını kaybetmesinden sonra gitti. Bu nokta önemli çünkü Said-i Nursî ile Enver Paşa’nın ilişkisi 1918’den sonra da devam etmişti. Muhtemelen 1921 yılında bir gün, şakirtlerinden Molla Süleyman ile birlikte, Üsküdar’a geçmek üzere bir sandala binen Said-i Nursî, Kız Kulesi’nde verdikleri mola sırasında önce derin düşüncelere dalmış, ardından birden elindeki çantayı açmış ve içinden bir mektup çıkarmıştı. Mektup o sırada Türkistan’da bulunan Enver Paşa’dan geliyordu. Said-i Nursî, oracıkta Enver Paşa’ya “Ey kahraman-ı hürriyet” diye başlayan bir cevap yazmıştı.

TBMM’de ‘hoşâmedî’

Meclis Zabıtları’na göre, Said-i Nursî, 9 Kasım 1922 tarihinde TBMM’de “hoşâmedî merasimi” ile karşılandı. Bu karşılanıştan cesaretlenmiş olmalı ki, 19 Ocak 1923 tarihinde Meclis’e hitaben yazdığı on maddelik beyannamesiyle Türk Kurtuluş Savaşı’nın Allah’ın inayetiyle kazanıldığı, buna rağmen Türkiye’yi daha Müslüman bir yaşam tarzına kavuşturmak için hiçbir şey yapılmadığını anlatarak Meclis üyelerini tehlikeli bir laiklik dalgasının Türkiye’yi boğmak üzere olduğu yolunda uyarıyordu. Said-i Nursî’ye göre beyannameden etkilenen 60 kadar mebusun düzenli olarak namaz kılmaya başlaması, Mustafa Kemal’i kızdırmış, Said-i Nursî’ye “Sizin gibi kahraman bir hoca bize lazımdır. Sizi, yüksek fikirlerinizden istifade etmek için buraya çağırdık. Geldiniz, en evvel namaza dair şeyleri yazdınız, aramıza ihtilâf verdiniz!” diyerek sitem etmişti. Yine Said-i Nursî’ye göre, daha sonra bu tavrından pişmanlık duyan Mustafa Kemal Said-i Nursî’nin gönlünü almış, ardından kendisine 300 lira maaş, köşk, mebusluk, Diyanet Azalığı ve Şark Umum Vaizliği önermişti. Ancak Said-i Nursî bu teklifleri reddetmişti.

Van’a dönüş

Gerçeğin böyle mi olduğunu bilmiyoruz. Bildiğimiz, Said-i Nursî’nin, 17 Nisan 1923’te Van’a gitmek üzere trene bindirildiği. Tren biletini serbest iradesiyle mi aldı, yoksa Ankara mı eline verdi derseniz, bana nedense ikincisi gibi geliyor. Burada bir parantez açalım: 2 Şubat 1923’te Mustafa Kemal’in de aralarında bulunduğu 167 mebusun imzasıyla Van’da Medresetü’z-Zehra’nın kuruluşu konusunda bir kanun teklifi Meclis’in gündemine getirilmiş, hatta hükümet bu iş için 150 bin lira tahsisat ayırmış, ancak teklif iki yıl komisyondan bekledikten sonra 29 Kasım 1925’te reddedilmişti. Bu vazgeçişin, Said-i Nursi’ye yönelik tavırdan ziyade Kürtlere yönelik tavırla ilgili olması muhtemel görünüyor.

Şeyh Said İsyanı’ndan Barla’ya

Hilafetin kaldırılmasıyla başlayan laiklik atağının etkisiyle olacak, Van’da üzerindeki gösterişli Kürt kıyafetini sade bir kıyafetle değiştiren Said-i Nursî, kâh Nurşin Camii’nde dersler veriyor, kâh Erek Dağı’nda inzivaya çekiliyor, kâh Doğu Anadolu’nun önde gelen Kürt liderlerini ağırlıyor, kâh ilerde Risale-i Nur adıyla tanınacak eserinin ilk nüshalarını kaleme alıyordu ki, 13 Şubat 1925’te patlak veren Şeyh Said Ayaklanması’na destek vermekle suçlandı ve İstanbul’a götürüldü. Kendisi bu iddiayı reddettiği gibi kendisini isyana katılmaya davet eden Şeyh Said’e şöyle bir mektup yazdığını ileri sürdü: “Yaptığınız mücadele kardeşi kardeşe öldürtmektir ve neticesizdir. Çünkü Kürt-Türk birdir, kardeştir. Türk milleti bin senedir İslamiyet’e bayraktarlık etmiştir. Dini uğruna milyonlarca şehit vermiştir. Binaenaleyh, kahraman ve fedakâr İslam müdafilerinin torunlarına kılıç çekilmez ve ben de çekmem.” Bu mektup gerçek midir bilinmez ancak dönemin bütün belgelerini ellerinde tutan resmî tarihçilerin bugüne dek, Said-i Nursî’nin isyana karıştığına dair bir kanıt ortaya koyamadıkları bir gerçek.

İstanbul’daki yargılamalarda suçsuz bulunduğu halde, önce Burdur’a, 1926 yılının ocak ayında ise Isparta’ya sürüldü. Sürgün yeri olarak seçilen Isparta, aynen memleketi Bitlis gibi, din adamı yetiştiren, 60 medrese, 200 Kur’an kursu ve sayısız tekkenin bulunduğu, merkezden kopuk dağlık şehirdi. Kısacası ortam Said-i Nursî’yi etkisiz hale getirmeye hiç müsait değildi. Bu arada muhafazakârlığıyla tanınan Fevzi Paşa, bölgedeki yetkililere Said-i Nursî’ye hürmet etmeleri talimatını vermişti. Said-i Nursî, tedbiri elden bırakıp bir medresede ders vermeye başlayınca Isparta’nın Barla kazasına sürüldü. Ama Barla’da geçirdiği 8,5 yıl boyunca etkisini ve ününü biraz daha arttırdı. Bitlis ve Van olmak üzere memleketin çeşitli yerlerinden ziyaretçileri eksik olmadığı gibiRisale-i Nur külliyatının büyük bir bölümü burada yazıldı. Kendi ifadesiyle ‘yarı ümmi’ olduğu için, Said-i Nursî söylüyor, şakirtleri yazıyordu. Müritlerinden ‘Santral Sabri’ bu risaleleri civar köylere dağıtıyordu. Bu sefer o köylerde eli kalem tutanlar kopyalama işine girişiyorlardı. Böylece risaleler ve cemaat kartopu gibi çoğalıyordu.

Bir iddiaya göre, Kâzım Karabekir’in arka çıkmasına rağmen, 1934’te Barla’dan tekrar Isparta’ya getirildi. 1935’te Isparta, Milas, Antalya, Bolvadin, Aydın, Van’da Nur cemaatine yönelik bir tutuklama furyası oldu. İçişleri Bakanı Şükrü Kaya’nın deyimiyle “Kürt Hoca” ve müritleri kamyonlarla Eskişehir’e getirilerek cezaevine kondular. Said-i Nursî mahkemede kendini, siyasete katiyen karışmadığını, yaptığı işin tarikat oluşturmak değil, imanı teşvik etmek olduğunu söyleyerek savunduysa da tesettür ve kadınların miras hakkı konulu bir risalesinden dolayı, 11 ay hapse mahkûm edilmekten kurtulamadı. Mart 1936’da hapisten çıktığında jandarma eşliğinde 7,5 yıl kalacağı Kastamonu’ya doğru yola çıktı.

Kastamonu ve Emirdağ yılları

Ancak ilginçtir, İstiklal Mahkemesi yargıçlığı yapmış olan Avni Doğan’ın valiliğini yaptığı bu şehirde bile rejim Said-i Nursî’nin üzerindeki özel kıyafeti ve sarığı çıkartmayı başaramadı. Dahası Said-i Nursî Isparta’nın ‘Nurcu’ köyleriyle ilişkisini sürdürdüğü gibi Nur Risalelerini çoğaltma ve dağıtma işi aralıksız devam etti. Bir iddiaya göre risalelerin 60 bin kopyası bu dönemde dağıtılmıştı. Dağıtılıyordu ama bu dönemde okuma yazma oranlarının yüzde 35’lerde olduğu düşünülürse, risalelerin okunduğu şüpheliydi. Yine de devlet işi sıkı tuttu ve 1943’te Nur talebelerine karşı yeni tutuklamalar yapıldı. Yargılama Denizli’de olacaktı ama Said-i Nursî arada Ankara’ya götürüldü. İddiaya göre amaç sarığını çıkartmaktı. Ankara Valisi Nevzat Tandoğan zorla sarığını çıkarıp başına bir şapka geçirmeye çalışmış ama başarılı olamamıştı. Pes etmeyen Tandoğan, istasyonda kendisine tam suçüstü yapacakken, Said-i Nursî’nin ifadesiyle “başına musallat olan bir pire yüzünden başını kaşımak için şapkasını çıkarttığı” için tutuklanmaktan kurtulmuştu.

Komünizm tehlikesi

Denizli hapishanesinde geçirdiği dokuz ayda pes etmek bir yana hapishanede mürit edinmeye devam eden Said-i Nursî (ve talebelerinden çoğu) mahkemede yine beraat etti. Ardından Temyiz Mahkemesi, risalelerin “ilmi gaye ile hazırlandığına” ikna olup kararı onayınca, Said-i Nursî için nispeten özgür günler başladı. Bir buçuk ay kadar kaldığı Denizli Şehir Oteli’nde ziyaretçi akınına uğrayan Said-i Nursî’nin yeni evi Afyon-Emirdağ’dı. Bu sefer devlet bonkör davranmış, 400 lira harcırah vermişti. Denizli Mahkemesi’nin beraat kararının onandığı 1945’ten itibaren yayın yasağı kalmadığı için Risaleler açıkça (artık daktilo ve teksir makinesiyle) basılıyordu.

1947’de başta CHP Genel Sekreteri Hilmi Uran olmak üzere bazı devlet büyüklerine mektuplar yazarak “memleketi tehdit eden komünizm tehlikesi”ne karşı uyardığını düşünürsek, (Türkiye’deki komünist sayısı bir elin parmaklarını geçmediği halde Said-i Nursî dinsizlikle özdeşleştirdiği komünizmin fanatik bir düşmanıydı) Said-i Nursî’nin başını çektiği İslamcı hareket Kemalist rejimi pes ettirmeyi başarmıştı. İnönü’nün Hilmi Uran’a “Said-i Kürdî şimdi nerede, ne yapıyor?” diye sorduğu, Hilmi Uran’ın mahkemelerin devamlı beraat kararı verdiğini söylemesi üzerine “Zeki adamdır. Divan-ı Harplerden ve istiklâl mahkemelerinden yakasını kurtarmasını bildi!” dediği rivayet olunur.

DP dönemi ve ‘Üçüncü Said’

Ancak, İslamcı akımlara karşı genel yumuşamaya karşı Ankara’nın Said-i Nursî alerjisi sürüyordu. Said-i Nursî, 1948’de halkın dinî hislerini istismar etmek ve halkı devlete karşı kışkırtmaktan 20 ay hapse mahkûm oldu. Hapiste iken, ülke “çok partili” döneme girmişti. Said-i Nursî, 14 Mayıs 1950 seçimlerinde dine saygılı olduğu ve komünizme karşı mücadele verdiği için DP’yi desteklemiş, seçimlerden sonra çıkarılan genel afla serbest bırakılmıştı. Bu desteğe rağmen, Barla Mektupları veEmirdağ Lahikası’nda adını vermeden Mustafa Kemal’den “deccal” ve “din yıkıcı Süfyan” diye söz etmesi, müritlerinin de Mustafa Kemal hakkında “beton Kemal” türü aşağılayıcı ifadeler kullanması, DP’nin bile üzerindeki yasağı kaldırmasını imkânsız kılmışa benziyordu. Nitekim aftan sonra yine Emirdağ’a dönmek zorunda kaldı. Ankara’ya gelmesine ise (bir istisna dışında) izin verilmedi. Ama bu dönemi baş döndürücü bir tempoda geçti.

1951’de Eskişehir’e gitti ve bir süre Yıldız Oteli’nde kaldı. Burada kendisini bol miktarda TSK mensubu ziyaret etmişti. Bunlar arasında havacılar çoğunluktaydı. “...Askeriyede bir ruh var, o ruh benimle dosttur” sözünü bu ziyaretlerden birinde etmişti. Aynı yıl Türkiye’ye resmî bir ziyaret yapan Pakistan Maarif Bakan Vekili Ali Ekber Şah, Said-i Nursî’yi de ziyaret etti ve kendisini Pakistan’a çağırdı. Said-i Nursî “cephenin burası” olduğunu söyleyerek teklifi reddetti. Bu tarihten itibaren Pakistan ve Irak’ta Risale-i Nur yayınlarının satışı patlama yaptı. Bunu diğer Ortadoğu ülkeleri izledi.

1952’de İstanbul Savcılığı, hakkında bir kez daha dava açtı. Duruşması büyük bir olay oldu. Üzerinde siyah bir cüppe, başında da resmen yasaklanmış olan sarık bulunuyordu. İstanbul Üniversitesi’nden müritleri günlerce mahkeme salonunu ve caddeleri doldurdular, 1953’te beraat etti. Aynı yıl, İstanbul’un fethedilişinin 500. yılı vesilesiyle Fener Rum Patrikhanesi’ni ziyaret etti ve Patrik Athenagoras’la görüştü.

1954’te talebesi Muhsin Alev’i Nur hareketini yayması için Almanya’ya gönderdi.

1955’te Türkiye ve Irak arasında imzalanan Bağdat Paktı’nı (adı sonra CENTO oldu) bölge barışına ve Türk-Arap-Hıristiyan dostluğuna yardım edeceğini söyleyerek destekledi.

1956’da takipçilerine bir süredir oy kaybeden DP’yi destekleme çağrısı yaptı. 1957 seçimlerinde oyunu açıkça DP’ye verdi. Böylece kendi deyimiyle “Üçüncü Said” dönemine girdi.

Urfa’da vefatı ve sonrası

1959 yılını ülke içi seyahatlerle geçirdi. Pek çok ile gitti. Ankara’ya 1922’den sonraki ilk ziyaretini ise 30 Aralık 1959’da gerçekleştirdi. Ziyareti sırasında müritlerinin coşkulu ilgisi müesses nizamın koruyucularını tedirgin etmiş olmalıydı ki, 11 Ocak 1960’ta Bakanlar Kurulu’nun “Emirdağ’da oturmasını tavsiye eden” kararı kendisine tebliğ edildi. Yassıada evrakları arasında bulunan ve Menderes’in kasasından çıktığı söylenen 12 Ocak 1960 tarihli mektubunda, kendisine uygulanan ev hapsinin “30 senelik muhaliflerin yaptığından daha ağır geldiğini” söylüyordu. Ancak Said-i Nursî hükümetin talimatı dinlemedi. Önce Isparta’ya ardından Urfa’ya gitti ve 23 Mart 1960’ta Urfa’da hayata gözlerini yumdu ve buradaki Halil’ür-Rahman Camii Haziresi’ne defnedildi.

27 Mayıs 1960 darbesinden sonra, mezarının bir ziyaret yeri olmasından rahatsızlık duyan Milli Birlik Komitesi (MBK) Konya İmam Hatip Okulu’nda öğretmenlik yapan kardeşi Abdülmecit Ünlükul’un Konya Valiliği’ne bir dilekçe yazarak, kardeşinin mezar yeri uzak olduğu için ziyaret edemediğini ve bulunduğu yere aldırmak istediğini söyleyen dilekçesini Said-i Nursî’nin mezarını Urfa’dan taşımak için kullandı. 11 Temmuz 1960’ta mezarından çıkarılan vücudu önce Afyon’a, ardından Isparta’ya nakledildi ve Isparta Şehir Mezarlığı’na gömüldü. Ardından yakın talebeleri, mezarı, bilinmeyen bir yere naklettiler. Yani Said-i Nursî’nin mezarı, Cumhuriyet’in simgesel öneme sahip diğer mağdurları Seyit Rıza ve Şeyh Said’in mezar yerlerinde olduğu gibi bilinmiyor değil, bilinmesi yakın talebelerince istenmiyor. Bunun nedeni de Said-i Nursî’nin 1948’de mezar yerinin gizli kalmasını vasiyet etmesi olmalı.

Yine pek çok konuya değinme fırsatı bulamadan sayfa bitti. Haftaya başka konuda buluşmak üzere iyi pazarlar...

Ermeni Meselesi’ndeki tavrı

Said-i Nursî’nin Ermeni Meselesi’ne nasıl yaklaştığı konusunda iki ayrı görüş vardır. Said-i Nursî’ye göre kendisi 1915-1916’da Ruslara karşı savaşırken Ermeni çocuklarını korumuş, Ermeniler de kendisinin şahsında Müslümanların ahlakına hayran kalmışlardır. (Tarihçe-i Hayat, s. 99) Bu ve benzeri birkaç ifade daha, günümüzde sol çizgideki araştırmacıların Said-i Nursî yorumlarının temelini oluşturur. Solcular böylece Ermeni Meselesi’ni İslamcıların görüş alanına sokmayı umut ederler. Buna karşılık, resmi ideologlara göre, Kemalizm’in kadim düşmanı Said-i Nursî’nin, daha doğrusu “Said-i Kürdî”nin, Ermeni Tehciri’ni kınaması, “üç büyük düşmanın” (mürteci-Kürt-Ermeni) işbirliğine karine teşkil eder.

Benim görüşüme göre ise, Said-i Nursî, İttihatçıların 1915’te Ermenilere yönelik politikalarına eleştiri getirmemiştir. O dönemde siyasi meselelere ilgisi düşünülünce bu sessizliği manidardır. Tersine, Ermeni komitacıların, Doğu Anadolu’da izledikleri politikaları şiddetle kınamıştır. Nitekim yukarıda sözü edilen kurtarma olaylarının hiçbirinde “Ermeni erkekleri” yoktur. Eğer kadın ve çocukların kurtarılması hikâyeleri doğru ise, bu en fazla, merhamet duygusu ile açıklanabilir. Öte yandan Said-i Nursî’nin Ermeni sempatisine kanıt olarak gösterilen “Şu milletin saadeti ve selâmeti Ermenilerle ittifak ve dost olmaya vâbestedir (bağlıdır)” şeklindeki ifade, 1915 Ermeni Tehciri ile ilgili olmayıp, 1910’da, Doğu Anadolu’da, Kürtlere oranla daha ilkel şartlarda yaşayan Ermenilerin, Batı medeniyeti ile ilişkilerinden dolayı, her geçen gün gelişerek Kürtleri geride bırakmaları tehlikesine karşı Kürtlerin de, Ermeniler gibi kendilerini geliştirmeleri amacıyla sarf edilmiştir. Dahası 1935’te Eskişehir’de yargılanırken Ermenilerin ve Rumların “Avrupa’nın dinsiz komiteleri adına nasıl anlaşmazlık ve kötülük tohumları saçtığını” anlatmış, 1945’te Afyon Cezaevi’nde yatarken, bu görüşlerini müritlerine tekrarlamış, 1952 yılında beklemiş bir yemekten dolayı zehirlendiğinde, kendisini Ermeni Taşnak Komitesi’nin zehirlediğini düşünecek kadar kuşkucu bir tavır göstermiştir.

‘Said-i Kürdî’ meselesi

Bugün bazı Kürt milliyetçilerinin Said-i Nursî’ye iltifat etmelerine, Türk milliyetçilerinin ise kendisini vatan haini görmesine neden olan “Kürtçülük” iddialarına gelince; Said-i Nursî, Şafii Kürt olduğunu hiçbir zaman saklamamıştı. Konuşmalarında bol bol “Kürt”, “Kürdistan”, “Kürtçe” gibi terimleri kullanır, zaman zaman “Said-i Kürdî” diye imza atardı. Hayatı boyunca Kürtçe eğitim veren bir Şark üniversitesi kurmak için uğraştı. İlk gençliğinden beri “şal-i şapik” denilen yöresel Kürt kıyafetini giydi. Kırmızımsı kahverengi sık dokunmuş yünlü kumaştan yapılma bol bir pantolon, yelek, uzun deri çizmeler, beli birkaç defa saran bir kuşak ve etrafı şalla sarılmış bir sarıktan meydana gelen bu kıyafeti, başlangıçta elindeki Çerkez yapısı kırbaç, belindeki büyük bir hançer, tabanca ile göğsünde çapraz fişeklikler tamamlardı. Daha sonraki yıllarda bu kıyafeti, ucuz Avrupa ürünlerinin yerli ürünleri piyasadan silmesini protesto etmek için seçtiğini söyleyecekti ama sonuç olarak Said-i Nursî’de etniklik ve kültür anlamındaki “Kürtlük bilinci” güçlüydü. Ama resmî tarihçilerin kasıtlı olarak gözden kaçırdığı gerçek, Said-i Nursî’nin “Kürt Meselesi” söz konusu olduğunda siyasi açıdan İslamcı-Osmanlıcı çizgiye her zaman sadık kaldığıydı. Örneğin 1918’de başlangıçta kültürel amaçlarla kurulan Kürdistan Teali Cemiyeti’ne girdiği iddia edilir ancak Cemiyet’in ilk genel kurulunda seçilen yöneticiler arasında Said-i Nursî’nin adı yoktur. Ocak 1919’da toplanan Paris Barış Konferansı sırasında Osmanlı Devleti’nin eski Stockholm Sefiri Şerif Paşa ile Boğos Nubar Paşa’nın bağımsız bir Kürdistan ve Ermenistan için çalıştıklarında, Said-i Nursî, Sebilürreşat ve İkdam gazetelerinde yayımlanan iki yazıyla bu girişimi şiddetle eleştirmiştir. Yazıların ortak teması, Kürtlerin her şeyden önce Müslüman oldukları, dolayısıyla Kürtlük davasının manasız olduğu, Kürtlerin yabancı himayesinde bir muhtariyet yerine ölümü tercih edecekleri ve eğer Kürtlerini düşünecek biri varsa bunun Ermeni Bogos Nubar Paşa değil Osmanlı Devleti olduğudur.

Ayrıca dönemin ünlü yazarlarından Konsolidci Arif Bey’e göre, İttihat ve Terakki’nin amansız muhalifi,Serbesti gazetesinin sahibi Kürt asıllı Mevlanzade Rıfat Bey, kendisine, Said-i Nursî’ye Kuva-yı Milliye’den ümitli olmadığını, bu yüzden Ermeniler gibi Kürtlerin de kendi bağımsız devletlerini kurmasının doğru olacağını söyleyen bir mektup yazdığını, ancak Said-i Nursî’nin bu teklifi reddettiğini söylemiştir. 1925’te Şeyh Said İsyanı sırasındaki tutumu da bu anlatılarla uyumludur.

hurayse@hotmail.com

4-4-10

Zeytun niye isyankârdı

Her yıl olduğu gibi devlet büyüklerimizi 24 Nisan telaşı aldı. ABD Başkanı Obama’nın 1915 Ermeni Tehciri için ‘soykırımdı’ dememesi için tam saha pres yapılıyor. Tarihî gerçekler ve bunların Türkiye Cumhuriyeti’ne ve Türk toplumuna yüklediği ahlaki sorumluluk umurlarında değil. Sadece günü kurtarmaya çalışıyorlar. Onlar 95 yıllık gayrı ahlaki tutumlarına devam etsinler, biz tarihsel gerçekliğe biraz daha yaklaşmaya çalışalım. Bu haftanın konusu, İttihatçıların 1915’te Osmanlı ülkesindeki tüm Ermenileri Deyr Zor çöllerine doğru korkunç bir ölüm yolculuğuna çıkarmalarını meşru kılmak için kullandıkları ”Zeytun İsyanı”.

Zeytun, Toros Dağları silsilesi içinde, Maraş’ın kuzeyinde yer alan Berit Dağı’nın güney eteklerinde, kadim bir Ermeni yerleşim yeridir. Ermenilerin bölgeye gelişini 10. yüzyıla kadar götüren kaynaklar var. Ermenilerin bölgedeki varlıkları, Bizans, Selçuklu, Moğol, Memluklar ve Dulkadıroğulları dönemlerinde kesintisiz biçimde bölgede sürmüş. Bazı araştırmacılar Zeytuûn adının bir zamanlar o bölgede yapılan zeytin tarımından geldiğini öne sürerler. Ancak bölgede zeytin tarımı yapıldığına dair kesin kanıtlar yok. Kaynağı ne olursa olsun güzel bir ad Zeytun.

Maraş bölgesi, dolayısıyla Zeytun, 1515 yılında Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı topraklarına katılmıştı. 1563 tarihli Maraş Tahrir Defteri’nde, şehir nüfusunun yüzde 10’nunun Ermeni olduğu, bunların da ağırlıklı olarak Zeytun nahiyesinde yaşadığı belirtilir. Buna göre Zeytun’da 148 Müslüman, 1.928 gayrimüslim yaşamaktadır. 1613 yılında Maraş ve Zeytun’u ziyaret eden Ermeni asıllı Polonyalı seyyah Simeon’a göre, Zeytun’da altı kilise ve bir manastır vardır. Seyyah, kasabada bir zamanlar 800 Ermeni hanesi varken, şimdi 30 hane kaldığını söyler. Bu azalmanın nedeni, 1600’lü yılların başlarında tüm Anadolu’yu büyük bir kargaşaya sokan Celali İsyanları’dır.

Asi Türkmen aşiretleri

Zeytun’u anlamak için öncelikle Maraş bölgesini anlamak gerekir. Selçuklu Devleti’nin yıkıldığı 13. yüzyıldan itibaren yaklaşık yüz sene boyunca dağlık Maraş’taki “konar-göçer” Türkmen aşiretleri mahalli hükümetler (beylikler) şeklinde örgütlenmişlerdi. Geçimlerini esas olarak hayvancılıkla sağlıyorlardı ancak Şam ve Halep’ten Anadolu’ya gelen ticaret yolunun üzerindeki oturmaları sayesinde eşkıyalık da önemli geçim kaynaklarındandı. Aşiretler sadece tüccarları soymakla kalmıyor, birbirlerine de tasallut ediyorlardı. Osmanlı döneminde devlet eşkıyalığı önlenmek için kefalet, nezir, para cezası, sürgün, hapis ve kürek cezası gibi sert tedbirlere başvurdukça, aşiretler iyice yoldan çıkmışlardı.

Ancak, bölgede eşkıyalığı ile meşhur olanlar Ermeniler değil Türkmen aşiretleriydi. Bunlar arasında en meşhurları da Reyhanlı, Çelikanlı, Atmalı ve Kılıçlı aşiretleriydi. İşler bir ara öyle bir noktaya varmıştı ki, 1714 yılında devlet Kılıçlı aşiretinin üzerine asker göndererek erkeklerini kılıçtan geçirmiş, kadın ve çocuklarını Kıbrıs’a sürgün etmişti. 1733’te aşiretin çocukları Kıbrıs’tan kaçarak tekrar Maraş bölgesine gelmişler, kaynakların diliyle “tekrar mel’anet ve şekavede” başlamışlardı. Zira Osmanlı’nın klasik döneminde Maraş ve yöresi yarı muhtar bölgeydi.

Maraş’ın Ermenilerine gelince, onlar Türkmen aşiretlerine göre biraz daha “şehirlileşmiş” oldukları halde, merkezî devletle ilişkilerini aynen Türkmenler gibi yarı muhtariyet çerçevesinde kurmayı tercih ediyorlardı. Ne de olsa bölgede, Türkmenlerden de eskiydiler. Ancak Müslüman-Türk aşiretleriyle Maraş bölgesinin Ermeni ahalisi arasındaki ilişkiler mutlak dostluk ya da mutlak düşmanlık şeklinde değildi. Öyle ki, Osmanlı modernleşmesinde önemli bir köşe taşı olan 1856 tarihli Islahat Fermanı ile zorunlu askerlik konulmasına kızan Tecirli Aşireti beyleri Maraş’ı bastığında, şehrin ileri gelenleri Zeytunlu Ermenileri yardıma çağırmış, sonunda iki taraf ortaklaşa Maraş’ı yağmalamıştı.

IV. Murad’ın fermanı

Özetle söylersek, Zeytunlu Ermenilerin “isyancı” diye tanınmaları, temel olarak Maraş bölgesine hâkim olan bu kültürle ilgiliydi. Müslüman-Türkmenlerin bile devletten hoşnut olmadığı bir düzende, gayrımüslim tebaanın hoşnut olması beklenemezdi. Ancak Zeytunluların kendilerine göre başka bir gerekçeleri daha vardı. Ermeni sözlü tarihine göre, hayvancılık, buğday arpa, mısır ve pamuk tarımı ile geçinen Zeytunlular çok fakir bir bölgede yasadıklarını ve imkânları bulunmadığını ileri sürerek IV. Murad’dan (1612-1640) vergi muafiyeti istemişler ve bu istekleri kabul edilmişti. Padişahın fermanına göre devlet, Zeytun kasabasının yıllık vergisini 15 bin kuruş olarak tesbit ederek, başka hiçbirhükümdarın buna karışmamasını, Osmanlı memurlarının kasaba içinde bulunmamasını emretmişti. Ancak, 1780’den itibaren merkezî hükümet bu fermanın koşullarına uymamaya başlamıştı. İşte Zeytunluların devletle sorunu bundan sonra şiddetlenmeye yönelmiş, Zeytunlular da her yeni vergi salınışında, her yeni baskıda ayaklanmışlardı.

Burada bir parantez açalım: Türk tarihçileri Osmanlı Devleti’nin Mühimme Defterleri’nde bu fermana dair herhangi bir kayıt olmadığını, Ermeniler ise fermanın aslının 1884’te çıkan bir yangında yok olduğunu söylüyorlar. Ancak Zeytun’a vergi muafiyeti uygulandığını Türk tarihçileri de kabul ediyor. Demek ki Zeytun isyanlarıyla vergi muafiyetinin ihlali arasında bir ilişki olabilir.

III. Napolyon’a dilekçe

Ancak, 1860’ta Lübnan’da patlak veren Marunî isyanından sonra Fransa’nın baskılarıyla Lübnan’a özerklik verilmesinden esinlenen Ermenilerin 1862’de Fransız İmparatoru III. Napolyon’a dilekçe yazarak bir Ermeni Prensliği için destek istemeleri, geleneksel başkaldırılardan farklı bir nitelik taşıyor. Benzer bir dilekçe yine Ermeni yurdu olan Haçin’den de gelince, Napolyon’un isteği üzerine Fransa Büyükelçisi, Haçin ve Zeytun’da incelemelerde bulunmuş ve bölgede muhtar bir idare kurulabileceği yolunda bir rapor göndermişti. Ancak, Fransa Ermenilerin Lübnan Marunîleri gibi Katolik Kilisesi’ne bağlanmalarını istiyordu. Ortodoks olan Ermeniler bunu kabul etmeyince Napolyon bölgeyi unutup gitmişti.

Ancak Ermenileri esinlendiren sadece Marunîler değildi. 1853’te Kırım Savaşı için asker ihtiyacını karşılamak üzere Maraş ve Kozan dağlarına gelen devlet, yarı özerk yaşamaya alışmış olan Dulkadırlı ve Bayazıdlı gibi Türkmen aşiretlerinin isyanıyla karşılaşmıştı. Ermeniler de bu grupların yarattığı kargaşadan yararlanmaya kalkmışlardı. Nitekim Osmanlı Devleti bölgeyi kontrol (terbiye) etmek için 1864 sonlarında Fırka-i İslâhiye adlı bir birlik kurmak zorunda kalacaktı. Fırkanın hareket alanı İskenderun’dan başlıyor, Maraş, Zeytun, Elbistan, Kilis, Niğde, Kayseri ve Adana’yı içine alarak Sivas vilayet sınırında bitiyordu. Fırka-i İslâhiye’nin başına 4. Ordu Kumandanı Derviş Paşa, halkla ilgili idari işleri görmek üzere de Ahmet Cevdet Paşa tayin edilmişti. Birlik kısa sürede denetimi sağlamış, 1865 yılında Zeytun “işhan”ları (beyleri) önce Halep’e ve oradan da İstanbul’a sürülmüştü.

Fırka bundan sonra, Hatay, Osmaniye, Adana ve Maraş bölgesinde devlete başkaldırmayı âdet haline getiren Türkmen ve Kürt aşiretlerini de devletin buyruğu altına aldı. (Dadaloğlu adlı bir Türkmen aşığının “Dadaloğlum bir gün kavga kurulur/ Öter tüfekler, davlumbazlar vurulur/ Nice koçyiğitler yere serilir/ Ölen ölür, kalan sağlar bizimdir” şeklindeki bozlağı devletin bu politikasına tepkiyi anlatıyordu.) Uzun bir süre bölge sakin yaşadı.

Babik Paşa olayı

Zeytun Ermenileri 1877-1878’deki Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından devletle bir kez daha karşı karşıya geldiler. Savaşın sonunda imzalanan Berlin Antlaşması’nın 61. maddesi uyarınca Ermenilerin yoğun olarak yaşadığı Doğu Anadolu’nun altı vilayetinde, (Erzurum, Van, Bitlis, Sivas, Harput ve Diyarbakır) ıslahat yapılması gerekiyordu. Zeytunluların Büyük Devletler’in desteğine güvenerek isyan hazırlığı içinde olduğu istihbaratını alan Halep Valisi Kamil Paşa ve komutanlarından Veysi Paşa, yanına bir miktar asker alarak Zeytun’a gelmiş, halkın elindeki silahları toplamış, 200 kişiyi tutuklamış ve kocaları dağa çıkan sekiz Ermeni kadını Halep’e götürmüştü. Kadınların götürülmesi, zaten çok ciddi bir tahrik unsuruyken Kamil Paşa bununla da yetinmemiş, eşkıyanın köylerden çaldığı mal ve hayvanları sahiplerine geri vermek bahanesi ile askerleriyle birlikte 40 gün boyunca Zeytun’da kalmıştı. Bu dönem içinde, Ermenilerin Babik Paşa dedikleri bir toplum önderini (ki Türk tarafına göre “eşkıya başı” idi) yakalayarak kiliseye hapsetmişti. Kamil Paşa ve birlikleri yüzünden gerilimin artması üzerine İngiliz Konsolosu Layard İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Salisbury’ye “Kamil Paşa’nın Türk valilerinin en iyisi olduğunu” rapor etse de İngiltere’nin baskıları sonunda, Mart 1879’da Kamil Paşa Halep Valiliğinden azledildi. Ardından Zeytun’daki tutuklu Ermeniler serbest bırakıldı. Babik Paşa daha sonra Zeytuûn’a Belediye Başkanı oldu, ortalık yine yatıştı.

1895 çatışmaları

1894-1896 yılları arasında Urfa ve Sasun’da Ermeni köylülerinin devlete verdikleri vergiler dışında bir de Kürt beylerine vergi vermeye itiraz etmesi üzerine patlak veren olayların Hamidiye Alayları destekli devlet kuvvetlerince son derece kanlı şekilde bastırılması sırasında İngiltere, Fransa ve Rusya’nın İstanbul’daki büyükelçileri biraraya gelerek, 1878 Berlin Antlaşması’nın 61. maddesi gereğince yapılması gereken ama hâlâ yapılmayan ıslahatların derhal yapılması için hükümete bir memorandum vermişlerdi. Görüşmelerin sürüncemede kalması üzerine, İstanbul’daki Ermeniler bir gösteri düzenlemişlerdi. Gösteri sırasında çıkan olayları bahane eden hükümetin Ermenileri katletmesi üzerine, Büyük Devletler ağırlıklarını koydular ve Abdülhamit 3 Ekim 1895’te reform paketini kabul etmek zorunda kaldı. Bu sırada Trabzon, Erzurum, Bitlis, Van, Harput, Diyarbakır, Sivas ve Çukurova’da Ermenilere karşı katliamlar devam ediyordu.

Bu kaotik ortamda, Hınçak Partisi’ne mensup Haçinli Baron Agasi’nin etrafında toplanan Zeytun, Fırnız, Keban, Sis, Landok, Karamanlı, Döneke, Sivilli köylüleri öz savunma gerekçesiyle, 1895 yılı sonbaharında harekete geçtiler. İddialara göre civar vilayetlerdeki Ermenilerin de katılmasıyla isyancıların sayısı 15 bine ulaşmış, hükümet Zeytun’a 11 tabur piyade, 100 süvari, dört dağ topu getirmiş, Adana-Sis’te dört redif taburu, İskenderun’da ise bir cebel (dağ) taburu yedek tutmuştu. Kuşatma sürerken, müzakerelere memur edilen Halep’teki Rus, (Almanya ve Avusturya’yı temsilen) İtalyan, Fransız ve İngiliz konsolosları 11 Ocak 1896’da Zeytun’a gelmişlerdi. Sonunda Konsolosların verdiği rapor İstanbul’da etkili oldu, olaylardan sorumlu tutulan Maraş bölgesi komutanı Remzi Paşa azledilerek yerine Halep Nizamiye Fırkası Kumandanı Edhem Paşa getirildi. Uzun müzakerelerden sonra 11 Şubat 1896 tarihinde taraflar arasında bir barış anlaşması imzalandı. İsyancıların lideri Baron Agasi ile dört arkadaşı anlaşma uyarınca masrafları hükümetçe karşılanmak üzere 23 Mart 1896 tarihinde Mersin’den Lind des Messageries adlı bir gemiyle Marsilya’ya gönderilmişler ve olaylar kapanmıştı. Ancak, 13 Mart 1897 tarihli bir Osmanlı belgesine bakılırsa bu ekipten bir bölümü Kıbrıs üzerinden İskenderun’a geri dönmüş ve siyasi faaliyetlerine bıraktıkları yerden devam etmişlerdi.

Resmî tarihin son “Zeytun İsyanı”

Resmî tarihçilerin “1915 Tehciri’ni gerekli kılan” olaylardan biri (diğeri Van İsyanı’dır) olarak günah keçisi ilan ettikleri son Zeytun direnişi, Osmanlı Devleti’nin 3 Ağustos 1914’te genel seferberlik ilan etmesinden sonra yaşandı. Amele Taburlarına alınan gayrımüslimlerin kitleler halinde imha edildiğine dair haberlerin etkisiyle askere gitmek istemeyen 20-25 kadar Ermeni genci, Zeytun civarında hem Osmanlı askerlerinin hem de Zeytunluların başına bela olmuştu. 30 ağustosta Zeytun’a gelen Maraş Mutasarrıfı Haydar Paşa, herhangi bir direnişle karşılaşmadan isyancıları teslim almış, halkın elindeki 200 kadar silahı da toplamış, olay da kapanmıştı.

Şubat ayında benzer bir olay daha yaşandı. Yine 20-25 kişilik asker kaçağı grubu, Zeytun’un en sağlam yeri olan, Aziz Astvatsatsin (Tekye) Manastırı’na sığındılar. Onlara destek için civar köylerden gelenle birlikte manastırda 300 kadar kişi toplandı. Grubu Binbaşı Hurşit Bey kumandasındaki 22. Alay, bir nizamiye taburu, Halep Mürettep tümeninden üç depo taburu, iki süvari bölüğü (toplam altı bin asker) ve iki dağ topu teslim almaya gelmişti. Bu eşitsiz güçler arasında 25 Mart 1915 günü sabahtan akşama kadar devam eden çarpışmalar sonucunda, Ermeni tarafı 37 ölü 100 kadar yaralı, Türk tarafı ise 26 yaralı, biri Binbaşı (Süleyman Bey) olmak üzere sekiz kayıp vermişti. Çatışma esnasında Zeytun Belediye Başkanı Nezaret Çavuş öldürülmüş, ölüsü ibreti-i âlem için Maraş’a getirilerek teşhir edilmişti. Sonunda, Zeytun’da toplanan Ermenilerin çoğu köylerine dönmüşler, 300 kadar Ermeni genci de kendiliklerinden teslim olmuştu.

Zeytunluların işbirliği

Gerçekten de, 14 Mart 1915’te “genel bir Ermeni isyanına ihtimal vermiyorum”, diyerek olayı 4. Ordu Kumandanlığı’na haber veren şifreli bir telgrafta, kaçak Ermeni askerlerinin bazılarının çatışma sonucu değil, yerel Ermenilerin girişimi sonucu kendiliklerinden teslim oldukları bilgisi yer alıyordu. Kaçakların Zeytun Ermenilerinin yardımı ile teslim oldukları bilgisi ABD’nin Halep Konsolosu J. B. Jackson’dan Büyükelçi Morgenthau’ya gönderilen 21 Nisan 1915 tarihli mektupta da vardı. Aynı şekilde İstanbul’da bulunan Alman gazeteci Tyszka’nın aktardığına göre, Ermeni Patriği olaylar sırasında Dahiliye Nazırı Talat Paşa’yı ziyaret ettiğinde, Paşa kendisine, “Zeytun Ermenilerinin davranışlarından son derece memnun olduğunu” aktarmıştı.

O sırada Zeytun’un bağlı olduğu Halep Valisi Celal Bey ise “Maraş’a yeni bir mutasarrıf tayin olundu. Ve bu zat [Mümtaz Bey] Zeytun’da birkaç asker firarisinin mevcudiyetine siyasi bir hava vererek bizzat oraya kadar gitti (...) kırk elli kadar Ermeni tevkif ve idareten Maraş’a hapsedildi” diyerek olaylardan Osmanlı idarecilerini sorumlu tutmuştu. Celal Bey’in bazı Ermenileri serbest bırakması ve sorunu güzellikle halletmeye çalışması üzerine, Zeytun Halep’e bağlı olmaktan çıkarılmış, bağımsız liva haline getirilmişti.

Bu kararların alınmasında, o tarihlerde İngilizlerin İskenderun bölgesinde çıkarma yapmaya hazırlandıklarına ilişkin istihbaratın rolü olmalı. İngiliz belgelerinden anlaşıldığı kadarıyla, bu konuda sadece Çukurova’daki Ermenilerle değil, yurtdışındaki Ermeni örgütleriyle de bir dizi görüşme yapılmıştı. Bu görüşmelerde, Ermeni Komitesi temsilcileri, İngilizlere Çukurova ve İskenderun bölgesinde savaşacak 20 bin kişilik bir gönüllü sağlayabileceklerini iddia etmişlerdi. Benzeri teklifler Amerika’daki Ermeni Ulusal Direniş Komitesi tarafından da yapılmıştı. Ancak İngiltere bu teklifleri ciddiye almamış ve İskenderun’a çıkartma yapma fikrinden vazgeçmişti.

Tehcir başlıyor

Buna rağmen, 8 Nisan 1915 tarihinde, Zeytun Ermenilerinden ilk kafile Müslümanların yoğunlukta olduğu Konya Ovası’ndaki Sultaniye ve Karapınar’a doğru yola çıkarıldı. Bu tarihte resmî tarihçilerin tehcirin ikinci önemli gerekçesi olarak gösterdiği “Van İsyanı” henüz başlamamıştı. Zeytunluların boşalan evlerine daha 20 nisanda Antep’ten getirilen Makedonya muhacirlerin yerleştirilmesi, bu konudaki planların çok önceden yapıldığını gösteriyordu. Nitekim daha sonra buna dair pek çok kanıt ortaya çıkacaktı.

24 nisanda, Dâhiliye Nazırı Talat Paşa, Cemal Paşa’ya bir yazı göndererek, Zeytunluların Konya’ya sevklerinin güvenlik gerekçeleri nedeniyle artık mümkün olamayacağını belirterek, yeni kafilelerin Urfa ve Halep’e yönlendirilmesini istedi. Çünkü İttihatçıların, Osmanlı Devleti’nin tüm Ermeni tebaası için başka planları vardı. Aynı gün, İstanbul’da Ermeni cemaatinin en seçkin üyelerinden yaklaşık 250 kişilik bir grup evlerinden toplanarak Ayaş ve Çankırı’ya doğru yola çıkarıldılar. Genelkurmay Arşivi’ndeki bir belgeye göre 4 Mayıs 1915’ten itibaren Maraş’tan Halep yoluyla Suriye’nin Deyr Zor çöllerine gönderilen toplam 27.100 Ermeni’den 9.930’u Zeytunluydu. Bunların kaçının menzile sağ vardığını bilmiyoruz. 16 Mayıs 1915’te, Zeytun’un adı, şehit Binbaşı Süleyman’ın adından dolayı “Süleymanlı” yapıldı ve Zeytunlu Ermenilerden kalan son iz de silindi. Benzer ameliyeler ülkenin tüm bölgelerinde yapılacak ve Ermeniler 2500 yıldır yaşadıkları topraklardan sökülüp atılacaktı.

Özet Kaynakça: Ahmed Cevdet Paşa, Tezakir, 2 cilt, (Yayımlayan Cavid Baysun), TTK Yayınları, 1986; Arşiv Belgeleriyle Ermeni Faaliyetleri, (1914-1918), C. I-II, Genelkurmay Başkanlığı ATASE Yayınları, 2005, Fransız Diplomatik Belgelerinde Ermeni Sorunu (1914-1918),TTK Yayınları, 2005;Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri, (1845-1890), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2004; Muammer Demirel, Ermeniler Hakkında İngiliz Belgeleri (1896-1918) Yeni Türkiye, 2002; Taner Akçam, İnsan Hakları ve Ermeni Sorunu, İmge Yayınları, 2002.

hurayse@hotmail.com

.11-4-10

Kürt Meselesi’nde PKK’nin işlevi neydi

Bu sayfalarda Kürt milliyetçiliğinin 100 yıllık tarihine dair pek çok yazı yazdım. Bunlardan en kapsamlısı 20-25 Ekim 2008 tarihlerinde yayımlanan “Osmanlı’dan Bugüne Kürtler ve Devlet” dizisiydi. Ancak bu dizide bile, Türklerin büyük bölümü tarafından ‘Kürt Meselesi’nin çözümünde en büyük engel, Kürtlerin büyük bir bölümü tarafından ise Kürt Meselesi’nin çözümünün anahtarı olarak görülen PKK’ye çok yer ayıramadım. Bu hafta bu eksik parçayı tamamlamaya çalışacağım. Elbette bir gazete sayfasının elverdiği ölçüde...

***

PKK deyince akla ilk gelen unsur olan Abdullah Öcalan’la başlayalım. Abdullah Öcalan 4 Nisan 1947’de Şanlıurfa’nın Halfeti İlçesi’ne bağlı Ömerli Köyü’nde doğmuştu. Babası Kürt, annesi ise Türk asıllıydı. Kendi ifadelerine göre, 1966’da Tapu Kadastro Meslek Lisesi’nde okumak için Ankara’ya ilk gelişinde gördüğü Atatürk heykelinden çok etkilenmiş, “Ankara’nın göbeğinde burjuva toplumunu gözetme imkânı” yakalarken bir yandan Maltepe Camii’nde namaza gitmiş, bir yandan Necip Fazıl Kısakürek’in konferanslarını takip etmiş, bir yandan da Komünizmle Mücadele Derneği’ne uğramıştı. Yine bu yıllarda, tesadüfen eline geçen Sosyalizmin Alfabesi adlı bir kitaptan etkilenerek dinsel eğilimlerini terk etmişti. Akşam gazetesinde yayımlanan “Barzani Röportajı”, Erivan Radyosu’nun yayınladığı Kürtçe şarkılar, Ağustos 1967-Ağustos 1969 arasında Silvan, Siverek, Batman, Tunceli, Ağrı, Ankara, Suruç, Hilvan, Varto ve Lice’de gerçekleşen Doğu Mitingleri, Lenin’in Ulusların Kaderini Tayin Hakkı ve Stalin’in Milli Mesele adlı kitapları Öcalan’ın siyasi kimliğinin oluşmasında etkili olmuştu.

Çubuk’taki piknik

Önce İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne giren, ardından kaydını Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi’ne aldıran Abdullah Öcalan’ın ilk siyasi eylemi, 30 Mart 1972 günü Niksar Kızıldere’de, Mahir Çayan’ın lideri olduğu THKP/C örgütüne mensup silahlı bir grubun kaçırdığı rehineleri kurtarma operasyonu sırasında örgüt mensuplarının bir kısmının ölmesini protesto etmek için izinsiz bildiri dağıtmaktı. Bu yüzden yaklaşık yedi ay Mamak Askerî Cezaevi’nde tutuklu kalan Öcalan, hapishanede Marksist hareketle daha da yakınlaşmış, herhangi bir fraksiyona girmemiş ancak Türk solunun Kürt meselesine bir çözüm getirmeyeceğine inanmaya başlamıştı. Bu bağlamda Hikmet Kıvılcımlı’nın 1930’larda telaffuz ettiği “Kürdistan sömürgedir” fikrini sık sık tekrarlamaya başlamıştı. Kendi ifadesine göre, bu fikri yakın arkadaşlarından Cemil Bayık ve Duran Kalkan’a ilk kez 7 Nisan 1973’te Çubuk Baraj Gölü’ndeki bir piknikte açmıştı. Daha sonra bu tarihi 21 Mart 1973 olarak değiştirecek, böylece olayı Kürtler için sembolik önemi büyük olan Newroz’la ilintilendirecekti.

Kesire Öcalan MİT’ten miydi

1974 yılında daha sonra eşi olacak Kesire Yıldırım, Haki Karer, Cemil Bayık ve Kemal Pir’le ilk örgütünü kuran Öcalan ve arkadaşları, Tunceli Kültür ve Yardımlaşma Derneği ve Tuzluçayır Güzelleştirme Derneği aracılığıyla Ankara’nın Mamak, Tuzluçayır ve Abidinpaşa mahallelerinde faşistlere karşı mücadeleleri sayesinde sempatizan halkasını genişlettiler. 1970’lerde kendisini “üçüncü sınıf bir eylemci” olarak tanımlayan Abdullah Öcalan’ın karizmatik bir lider olarak sivrilmesinde, milliyetçi Kürt liderlerinin çoğunun 12 Mart 1971 askerî muhtırası sonrasında hapiste olmasının ve Barzani etkisindeki Türkiye Kürdistan Demokrat Partisi’nin (T-KDP), o dönemde zayıf olmasının rolü vardı. Öcalan, ileriki yıllarda “Son derece iyi eğitilmiş ve çekiciydi. Büyük ihtimalle objektif olarak da sübjektif olarak da kanıtlayamadığım MİT ajanıydı” dediği Kesire Yıldırım’la evlendi ve çift Diyarbakır’a taşındı. (Öcalan’ın karısı hakkındaki bu ifadesi, yıllarca PKK’yi, Barzani çizgisindeki gizli Türkiye Kürdistan Demokrat Partisi’ni (T-KDP) kontrol etmek için MİT’in kurdurduğu iddiasına dayanak yapıldı. Ancak bugüne kadar bu iddiayı destekleyen somut bir kanıt ortaya çıkmadı.)

Türkiye Kürdistanı neresi

1974-1978 yılları arasında Abdullah Öcalan etrafında toplanan “Apocular”ın faaliyet alanı, “Kürdistan’ın Türkiye toprakları” dedikleri Kars, Ağrı, Muş, Bingöl, Tunceli, Elazığ, Malatya, Kahramanmaraş, Gaziantep, Şanlıurfa ve Diyarbakır vilayetleriydi. Öcalan 1977 yılının nisan ve mayıs aylarında kendi deyimiyle “Tarihî Kürdistan Seferi”ne çıktı. Kars, Ağrı, Dersim, Bingöl, Diyarbakır, Gaziantep’te toplantılar yaptı. Öcalan’ın tahminine göre, bu toplantılardan MİT’in haberi vardı.

“Apocular”, 1978 sonbaharında Diyarbakır’ın Lice İlçesi, Fis (Ziyaret) Köyü’nde yapılan toplantıda Partiya Karkeren Kürdistan (Kürdistan İşçi Partisi, PKK) adıyla partileştiler. Partinin örgütlenme modeli Vietnam Komünist Partisi’nden alınmıştı. Buna paralel olarak Serxwebûn (Bağımsızlık) dergisi yayımlanmaya başladı. Parti üyeleri profesyonel devrimciler olarak davaya yoğunlaşmak için öğrenci iseler okullarından, çalışan iseler işlerinden ayrıldılar. Daha sonra, bu kadroları partinin hangi parayla finanse edildiği konusunda çok spekülasyon yapıldı. Bazılarına göre işin içinde, eğer MİT yoksa, yabancı istihbarat örgütleri vardı.

Pan Kürdist proje

PKK esas olarak dönemin popüler sosyalist söylemini kullanıyordu ama o güne kadar esas olarak geleneksel aşiret ve tarikat aristokrasisinin önderliğinde gelişen ancak organize bir hareket ve strateji oluşturmayı başaramayan, kendini içinde yaşadığı ulus-devletle sınırlayan ve en radikal hedefi bölgesel özerklik olan Kürt milliyetçiliğini, devletler, Alevilik-Sünnilik, şehirlilik-köylülük, aşiretler, konfederasyonlar, tarikatlar, anavatandakiler-diasporalılar, devrimciler-muhafazakârlar gibi ayrılıkları aşmaya çalışan “milli birlikçi” (Pan Kürdist) bir çizgide toplamayı hedefliyordu.

Bu çizginin sosyalist ideallerle açıkça çeliştiği ortadaydı. PKK bu çelişkiyi aşiretleri, kişileri, siyasal hareketleri “devletten yana”, “PKK’den yana” diye ikiye bölerek gidermeye çalıştı. Böylece ‘Kürdistan’ın Türkiye toprakları’ içinde hem aşiret ağası hem maraba, hem aydın hem gerillanın yer aldığı iki cepheye bölündü. Bu arada, Özgürlük Yolu (PSK), Devrimci Demokratik Kültür Derneği (DDKD), KAWA, Kürdistan Ulusal Kurtuluşçuları (KUK), Rızgari (Kurtuluş), Alarızgari (Kurtuluş Bayrağı) gibi Kürtçü gruplar “reformist küçük burjuva milliyetçileri” olarak karşı cepheye itilirken, esas kutuplaşma elbette “Kürtler” ve “Türkler” arasında kuruluyordu.

Ancak başlangıçta devlete karşı silahlı mücadele vermek söz konusu değildi. Çünkü örgütün böyle bir gücü yoktu. Yapılan tek tek faşistlere ya da polislere silahlı saldırılardı. Öcalan’ın deyişiyle “Mardin, Siirt, Diyarbakır, Elazığ, Bingöl, Kars, Ağrı gibi alanlarda küçük grupların öncülüğünde de olsa devrimci terör giderek yaygınlaşıyordu.”

Öcalan Suriye’ye kaçıyor

Bu gelişmeleri yakından izlediği anlaşılan polis, 1979 yılı mayıs ayında Elazığ’da çok sayıda PKK üyesini gözaltına alınca, Abdullah Öcalan Suriye’ye geçti. Örgütün kamuoyuna takdimi (!) 29 Temmuz 1979’da Şanlıurfa AP Milletvekili Mehmet Ali Bucak’a yönelik silahlı saldırıyla oldu. PKK’ye göre ‘feodal işbirlikçi ve devlet ajanı’ olan Bucak Aşireti’nin lideri, otomatik silahlar ve bombalarla yapılan saldırıdan, bombanın patlamaması sayesinde yaralı olarak kurtuldu. Olayın ardından Siverek İlçe Merkezi ile yakın köylerde, Bucak Aşireti ile PKK arasındaki silahlı çatışmalar günlerce sürdü. Eylemin başarısızlığını ‘yanlış taktiğe’ bağlayan PKK, askerî becerilerini Lübnan’da, Bekaa Vadisi’nde Yaser Arafat’ın Filistin Kurtuluş Örgütü’nün (FKÖ) kamplarında geliştirdi.

PKK, 12 Eylül 1980 askerî darbesini izleyen yılı Lübnan’da geçirdi. 1982’de Diyarbakır Cezaevi’nde gördükleri korkunç işkenceleri protesto etmek için, Merkez Komitesi Üyesi Mazlum Doğan’ın ve bazı örgüt üyelerinin intihar etmesi, yine aynı gerekçe ile ölüm orucuna başlayan bazı üyelerinin ölmesi üzerine, PKK’nin tavrı daha da radikalleşti. Daha önceleri sade bir “Genel Sekreter” olan Abdullah Öcalan’ın ‘Serok’ (Önder) olarak putlaştırılması da bu dönemde başladı.

Şemdinli ve Eruh baskınları

Aynı yıl, süregelen İran-Irak Savaşı’nın yarattığı ortamı değerlendirerek, Mesut Barzani’nin Kürdistan Demokrat Partisi (I-KDP) ile ittifak kuran PKK, Kuzey Irak’a yerleşti. Ancak, Türkiye de boş durmuyordu. Kerkük-Yumurtalık Boru Hattı’ndan daha fazla petrol akıtılmasını güvence altına almak için Irak’la Türkiye arasında imzalanan anlaşmaya göre, Türkiye kendisine yönelik saldırıları önlemek için Irak’ın 10 km. içlerine kadar operasyon yapabilecekti. İlk operasyon 25 Nisan 1983’te gerçekleştirildi. Bunu diğer sınır ötesi operasyonlar izledi. PKK’nin bu operasyonlara cevabı, 15 Ağustos 1984’te Şemdinli ve Eruh İlçe Merkezlerine baskın yapmak oldu. İlçelerdeki jandarma karakollarına yapılan bombalı saldırılarda iki er şehit oldu, 15 sivil ve asker yaralandı, PKK karakollardan aldığı bazı mühimmatla geri çekildi.

Devletin buna cevabı, Abdülhamit döneminin ünlü Hamidiye Alayları’nın bir çeşit “reenkarnasyonu” olan Koruculuk sistemini kurmak oldu. Ve 1986’dan itibaren Güneydoğu Anadolu kan gölüne döndü. PKK’ye yardım etmek istemeyen köylüleri PKK cezalandırırken, PKK’ye yardım eden köylüleri, Türk güvenlik güçleri cezalandırdı. Aynı yıl, TSK’nın PKK’yi bahane ederek Irak’ta Barzani’nin mevzilerine saldırması üzerine, Barzani ile PKK’nin arası açıldı. Aynı yıl, Abdullah Öcalan ile Kesire Öcalan boşandılar. Örgüt içi ve dışı hesaplaşmalar hız kazandı.

Koruculara yönelik saldırıların Kürt toplumunda derin yaralar açtığını fark eden örgüt Aralık 1991’de Irak’ın kuzeyindeki Haftanin’de toplanan kongrede koruculara geçici af ilan etti ama bu konuda hiçbir zaman özeleştiri yapmadı. Kısa süreli bir ateşkes döneminin ardından PKK hem askerî hedeflere hem de Türk Devleti’nin Kürtleri asimile etmek için kullandığını düşündüğü okullara ve öğretmenlere saldırılara başladı.

Kürt aristokrasisinin zımni onayı

Bunlar olurken, geleneksel Kürt aristokrasisi, başlangıçta sınıfsal olarak tam kendi zıtlarını temsil eden PKK’ye açık destek vermemekle birlikte, özellikle askerî ‘başarılar’ geldikçe ve Türkiye Cumhuriyeti’ne karşı askerî zaferin mümkün olduğu duygusuna kapıldıkça, PKK etrafında toplanmaya başlamıştı. Bu kesimler PKK’de yer almadılar ancak PKK’nin başta Avrupa olmak üzere yabancı ülkelerde oluşturduğu parlamentolarda, diplomatik misyonlarda yer alarak/istihdam edilerek PKK’ye prestij kazandırdılar. Ancak Kürt burjuvaları ve aristokratlarının uluslararası platformlarda öne çıkması PKK’nin alt sınıftan gelen esas sahiplerini ve Abdullah Öcalan’ı rahatsız etti. Bu yüzden de PKK ile Hollanda’da kurulan Sürgünde Kürt Parlamentosu veya HEP, DEP, HADEP gibi partiler arasındaki ilişkiler hep belli bir gerilim taşıdı.

Bu durum aynı zamanda, Türk tarafının PKK hareketinin Kürt toplumunu temsil niteliğini sorgulamasına da neden oldu. Türk milliyetçi hareketi kendisi esas olarak bir seçkinler hareketi olduğu için, eğer ille de bir temas kurmak gerekiyorsa, ancak Kürtlerin seçkinleriyle görüşmeye tenezzül ediyordu. Aynı durum Irak’ta yaşandı. Barzani ve Talabani gibi seçkinci Kürt milliyetçileri PKK’yi hiçbir zaman kendilerine denk görmediler ve muhatap almadılar. Hatta ilk fırsatta, Türkiye ile işbirliği içinde PKK’yi yok etmeye koyuldular. Abdullah Öcalan belki de bu yüzden hiçbir Ortadoğu ülkesinden devamlı sığınma hakkı sağlayamadı.

Avrupa desteğini çekiyor

Başlangıçta pek çok Avrupa ülkesinde, PKK terör örgütü değil “savaşan taraf” olarak tanınıyordu. Çünkü Türkiye, AB kriterlerine göre, evrensel insan haklarını ve azınlık haklarını açıkça çiğneyen, baskıcı ve zorba bir devletti. Ancak 1996-1998 arasında PKK’nin metropollerde ve turistik bölgelerde kadın militanlarıyla gerçekleştirdiği intihar saldırıları bu sempatiyi azaltmaya başladı. Bunun ilk sonucu, 1993’ten beri PKK’yi ‘terör örgütü’ diye niteleyen Almanya’nın 1997’de bir PKK üyesinin uyuşturucu kaçakçılığından hüküm giymesini bahane ederek PKK’yi “organize suç örgütü” olarak tanımlaması oldu.

Türk tarafının askeri inisiyatifi eline geçirdiği 1996’dan 1999’a kadarki dönemde, muhtemelen ABD’nin telkinleriyle Türkiye Devleti, PKK’nin radikal taleplerini ılımlılaştırması, geleneksel Kürt seçkinleriyle ittifaka geçerek toplumsal tabanını genişletmesi, böylece işlevsel bir müttefik haline dönmesi için belli bir fırsat tanımıştı ancak PKK bu dönüşümü yapamadı veya yapmadı. Bunun sonucu, 1998’de Türkiye’nin baskılarıyla Suriye’den sınırdışı edilen Öcalan’ın Rusya ve İtalya’nın kabul etmemesi üzerine Yunanistan’ın Kenya Elçiliği’ne sığınmak zorunda kalması ve 16 Şubat 1999’da, ABD ve İsrail’in ortaklaşa örgütlediği bir operasyonla Türkiye’ye teslim edilmesi oldu.

1984-1999 arasının bilançosu ağırdı: Avrupa’nın en büyük, dünyanın altıncı büyük ordusuna sahip olan Türkiye, 15 bin civarındaki PKK üyesini etkisiz hale getirmek için 300 bin askerini ve 67 bin korucuyu seferber etmişti. 14 ilde 1987-2002 arasında Olağanüstü Hal (OHAL) ve sıkıyönetim ilan edilmiş, bunlar tam 57 kez uzatılmıştı. 24 kez sınır ötesi operasyon yapılmış, 5.555’i güvenlik gücü 5.302’si sivil halktan olmak üzere 10.857 şehit verilmiş, bir o kadar kişi yaralanmıştı. 23 bin 938 PKK üyesi ya da sempatizanı öldürülmüş, 11.746’sı sağ ele geçirilmişti. 2.600 köyde yaşayan 1 milyon 200 bin kişi yerinden edilmiş, 17 bin kişi ‘faili belli’ cinayete kurban gitmiş, bölgenin ormanları, meraları güvenlik adına imha edilmişti. Hayvancılık, tarım, sanayi ve turizm hakkın rahmetine kavuşurken, uyuşturucu kaçakçılığı patlama yapmıştı. Ama en kötüsü Türk ve Kürt milliyetçilikleri birbirine karşı bilenmişti. Üstelik bu korkunç sonuca varmak için 400 milyar dolardan fazla para harcanmıştı!

Galip kibrinden Kürt Açılımı’na

Öcalan’ın müebbet hapse mahkûm edilmesinden sonra tipik bir “galip kibri” ile davranan Türk tarafı, Öcalan’ın çağrısıyla Türkiye’ye gelen PKK militanlarını hapse attı, Kürtlerin hiçbir kültürel talebine kulak asmadı, Kürtlerin kurduğu tüm siyasi partileri şu veya bu bahane ile kapattı, yüzde onluk seçim barajı gibi engellerle PKK dışında bir siyasi hareketin gelişmesini engelledi. Devletin bu katı politikaları sonucu, Türkiye’ye getirilişi sırasındaki ve mahkemedeki tavrı yüzünden Kürt toplumu nezdinde çok prestij kaybetmiş olması gereken Abdullah Öcalan kısa sürede imajını tazeledi ve 2004’ten itibaren PKK Kürt toplumunun en dinamik temsilcisi olarak yeniden sahneye çıktı. O tarihten beri de, muhafazakârından solcusuna, Şafii’sinden Kızılbaş’ına, yerlisinden diasporasına uzanan geniş bir yelpazeden zımni ya da açık destek alarak şiddete dayalı siyasasını devam ettiriyor.

Cumhuriyetin 85 yıllık yanlış politikalarını terk edip “Kürt Açılımı”nı başlatma cesareti gösteren AKP hükümeti, ya siyasi dar görüşlülüğünden ya da müesses nizamın bekçilerini ikna etmeyi başaramadığından, bir adım ileri gidiyorsa, iki adım geri gidiyor. Nitekim önce DTP kapatıldı, ardından KCK operasyonlarıyla 1600’ü aşkın Kürt toplum lideri; Terörle Mücadele Kanunu yoluyla 1500’den fazla Kürt çocuğu ve genci hapse tıkıldı. Son haftalarda Güneydoğu Anadolu’daki askerî hareketlilik ve buna PKK’nin karşılık vermesi Kürt Açılımı’nın sonunu getirme tehlikesi taşıyor. Ahmet Türk’e yapılan yumruklu saldırı ve buna verilen tepki her iki tarafta da statükoyu korumak uğruna ülkeyi ateşe vermeye hazır olanların mevcut olduğunu düşündürüyor. Son olarak Öcalan’ın avukatlarına, ABD’nin PKK’yi tasfiye etmeyi, kendisini de öldürmeyi planladığını söylediği ileri sürüldü. Kısacası Türkiye’yi zor günler bekliyor. Bakalım taraflar bu tuzağı atlamayı başarabilecekler mi?

Özet Kaynakça: Ali Nihat Özcan, PKK (Kürdistan İşçi Partisi) Tarihi, İdeolojisi ve Yöntemi, ASAM Yayınları, 1999; Ümit Özdağ, Türkiye’de Düşük Yoğunluklu Çatışma ve PKK, Üç Ok Yayınları, 2005; Şemdin Sakık, Apo, Şark Yayınları, 2005; Ergün Sönmez, Kürt Özgürlük Hareketi ve PKK’nın Rolü, Tevn Yayınları, 2006; İsmet İmset, The PKK, A Report on Seperatist Violence in Turkey, Turkish Daily News Puplication, I, 1992; Ömer Laçiner, “Kürt Sorunu ve PKK”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Dönemler ve Zihniyetler, 9. Cilt, İletişim, 2009, s. 606-616.

.18-4-10

.Sözlü tarihte 1915 gerçeği

“Bazen Muş aklıma geliyor... Vatanımızdaki evimizi, yakınlarımızı, yüksek kavak ağaçlarıyla çevrili büyük avlumuzu, avlunun kavaklarının üstüne her ilkbaharda gelip yuva kuran leylekleri hatırladığımda delireceğimi düşünüyorum... Avludaki su kuyusunu, samanlığı, tandır evini, avlunun devamını oluşturan serin ormanı ve yaylaları... Ormandaki fındık ağacını, cevizleri, pekmezli yabani petek balını, süzme yoğurdu. Yeniyıl sofralarının süsü olan iğdeyi, kuruyemiş ve kuru üzümü, anamın adil eliyle yoğrulmuş ve pişirilmiş sütlü hamursuz ekmeği hatırlıyorum. Paskalya’da ya da benim doğum günümde annemin hamursuz ekmeğin içine sakladığı şans düğmesini... Teker teker, isimleriyle gömülmemiş ölülerimizi, mezarsız kalmış yakınlarımızı, kaybolan ağabeylerimi, onların eşlerini ve çocuklarını acıdan ağlayarak hatırlıyorum. Hayvanlaşan askerlerden kaçan ve kendilerini Murat Irmağı’nın soğuk sularına atan masum kız kardeşlerimden, genç gelinlerden hangi birini hatırlayayım, hangisi için yas tutayım...”

Geçmiş, belleklerde saklı

Bu hüzünlü ifadeler, 1893’te Muş’un Bulanık İlçesi’ne bağlı Hamzaşeyh Köyü’nde doğmuş, ancak 1915’teki Ermeni Tehciri sırasında, evinden, yurdundan sürülmüş Tonayan Abraham Tonakan’a ait. Bilindiği gibi geçmiş, sadece resmî yazışmalarda, raporlarda, bilimsel metinlerde saklı değil. Asıl, olayları yaşayanların belleklerinde kayıtlı. Yeter ki onlara kulak verin. Ailesi 1915’te Sivas’tan tehcir edilmiş etnolog Vergine Svazlian, Abraham Tonakan gibi 120 kadar kişiyle sözlü tarih çalışması yapmış. Muhtemelen çoğu artık yaşamıyor. Ölmeden önce tarihe not düşmüşler. Kimi uzun, kimi kısa konuşmuş. Kimi sakin, kimi öfkeli konuşmuş. Kimi hatırladığını söylemiş, kimi besbelli başka kaynaklarla belleğini tazelemiş. Ama hepsi birbiriyle tutarlı ve tarihsel gerçeklikle çelişmeyen anlatılar. Nesnellikten uzak parçaları bile, Ermeni toplumunun kolektif belleğini oluşturan unsurları anlamamız açısından çok önemli. İstanbul’daki Ermeni toplumunun önde gelen 250 kadar üyesinin evlerinden toplanıp, Ayaş ve Çankırı’ya sürüldüğü gün olan 24 Nisan 1915’in 95. yıldönümünde, bu tanıklıklardan bazı ifadeleri (en yansız, en az kanlı olanları) sizlerle paylaşmak istedim. Gerisini merak edenler http://www.ermeni.org/turkce adresine bakabilirler.

Her yerde sevinç çığlıkları

1886 doğumlu Yeğyazar Karapetyan’la başlayalım: “[Meşrutiyet’in ikinci kez ilan edildiği 1908’de] Jön Türklerin ve Taşnak Partisi’nin imzaladığı kardeşlik paktına göre Ermeni Kurtuluş Mücadelesi’ne son verilecekti ve Türkiye’de yaşayan bütün milletler güçlerini birleştirip vatanseverlik ruhuyla Osmanlı İmparatorluğu’nu, onun kabul ettiği Anayasa’yı ve onun ilerici kanunlar koyan yeni hükümetini sadık bir şekilde koruyacaklardı. Özel bir genelgeyle fedailer Muş’a davet edildiler. Ruben öncülüğündeki gerilla grubu silahsız olarak ortaya çıktı. Her yerde sevinç çığlıkları duyuluyordu. Hürriyet yasasıyla Ermenilere karşı onur kırıcı davranışlarda bulunmaya, dayağa, küfürlere, yağmaya, hırsızlığa ve küçümsemeye son veriliyordu. Benzer davranışlarda bulunanlar en sert cezalara, hatta ölüm cezasına çarptırılıyorlardı. Her iki halka da tam güvence veriliyordu: Ermenilere serbestçe oy verme, kendi temsilcilerini seçme ve önerme hakkı veriliyordu. Bu Batı Ermenilerinin yaşamında bir yeniden doğuş idi.”

Peki, bu mutluluk rüyası ne zamana kadar sürmüştü? Cevabı, 31 Mart Vak’ası (1909) ile eş zamanlı olarak Adana’da patlak veren kanlı olayların tanığı 1904 doğumlu Mikayel Keşişyan’dan alalım: “Adana katliamı sırasında ben beş yaşındaydım. O dehşetli geceye Türkçe ‘Camuz dellendi’ adı verildi; zira gerçekten de Sultan [II. Abdülhamit] çıldırmıştı. Onun emriyle insanları boğazladılar. 30.000’e yakın Ermeniyi katlettiler. Evleri yakıp yıktılar, küle çevirdiler. Herkesi toplayıp Adana Irmağı’na götürdüler. Sultan Hamit’e haber gönderdiler, ‘bütün Ermenileri toplayıp ırmak kenarına getirdik, emir bekliyoruz’ diye. Bir tarafta su, öbür tarafta ateş. Babam beni kucaklamıştı. Olanları omzunun üzerinden seyrettiğimi hatırlıyorum. Annem de bizimleydi, bizi ırmağın kenarına doldurmuşlardı. Sultan’dan emir geldi: Af emri. Bizi de ‘Padişahım çok yaşa!’ diye bağırttılar.”

İlişkilerin kopması

Hükümet, tarihe Adana İğtişaşı (Karışıklıkları) olarak geçen olayların sorumlularını bulup en ağır cezalara çarptırmıştı ama Ermeni toplumu İttihatçılara güvenini kaybetmeye başlamıştı. 1912 seçimlerinde İTC Ermenilere verdiği 19 mebusluk sözünü tutmadı. İTC’nin 1913’teki kongresinde ise Türkçülük ideolojisinin belirginleşmesi ile gerilim iyice arttı. Balkan Savaşları sırasında, asker kaçakları arasındaki Ermenilerin sayısı artmaya başladı, hatta bazı Rus Ermenileri Bulgar cephesinde Osmanlı ordusuna karşı savaştılar. Şubat 1914’te Büyük devletlerin baskısıyla Padişah ‘Ermeni Reformu’ tasarısını imzalamak zorunda kaldı. Aynı yılın yazında, İTC adına Bahaddin Şakir, Ömer Naci ve Hilmi Bey’den oluşan bir heyet Gürcü ve Azeri temsilcilerle birlikte, Taşnak Partisi’nin Erzurum’da yapılan VIII. Kongresi’ne geldiler ve Ruslara karşı destek istediler. Uluslararası ortamı lehlerine gören Taşnak liderleri ayak sürüyünce fatura devletin tüm Ermeni tebaasına kesildi. Ekim 1914’ten itibaren oluşturulan Amele Taburları tehcirin ne kadar kanlı geçeceğine dair ilk ipuçlarıydı.

Değirmendeki insan kafaları

1907 doğumlu Yozgatlı Veronika Berberyan o günleri şöyle anlatıyor: “Cumartesi günü, akşama doğru bütün erkekleri Türk ordusuna göndermek üzere toplamışlar; fakat orada Ermenileri Türklerden ayırmışlar. Dedem, Papaz Hakob Berberyan Ermenilerin silahaltına alınan Türklerden ayrıldığını görünce demiş ki: ‘Niçin Ermenileri ayırıyorsunuz?’ Türk binbaşı şöyle cevap vermiş: ‘Papaz Efendi, Ermeniler yol yapmaya gidecek, Türkler ise Rus cephesine.’ Ertesi gün pazardı. Dedem Kutsal Ayin’i bitirmiş ve daha yeni eve gelmişti. Nefes dahi alamadan kötü haber bize ulaştı. Artin Ağa’nın oğlu değirmenciydi; sabah kalkıp çalışmaya gitmiş, değirmenin yanında bir sürü insan kafatası, ayaklar, eller görmüş. Dili korkudan tutulmuş bir halde, nefes nefese koşarak eve dönmüş ve gördüğünü anlatmış. Artin Ağa oğluyla birlikte gelip dedeme dedi ki: ‘Dün akşam askere götürülenleri gece vakti boğazlamışlar.’ Dedem şöyle cevap verdi: ‘Gidin, Kaymakam’a şikâyet edin.’ Artin Ağa Kaymakam’a şikâyet etmeye gitmiş; ama o gece artık eve gelmemiş.”

İlk sürgünler, 26 Şubat 1915 tarihli bir telgrafla başlamıştı ancak bunlar askerî amaçlı olup İngilizlerin çıkartma yapmasından korkulan Çukurova bölgesindeki (Erzin ve Dörtyol’daki) Ermenilerin yerlerinin değiştirilmesini kapsıyordu. Bunu seferberlik emrine uymayı reddeden bir grup Ermeni gencin direnişe geçtiği (hikâyesini iki hafta önce anlattığım) Zeytun’dan yapılan sürgünler izledi.

Antranik’in gönüllüleri

Resmî tarihin tehcirin gerekçesi olarak gösterdiği meşhur Van ayaklanmasının arifesinde Ermeni komitacılar, Van-Çatak ve Başkale arasındaki telgraf tellerini kesmişler, ardından Türklere ve Kürtlere (Hamidiyelere) büyük kayıplar verdirmişlerdi. 10 gün sonra, Van’ın genç ve sert Valisi Cevdet Paşa isyancılara barış çağrısı yaptı. Çağrıya uyarak yola çıkan on kişilik heyet, Cevdet Paşa’nın kuvvetleri tarafından yakalanıp öldürüldü.

Gerisini 1905’te Van’ın Kem Köyü’nde doğmuş olan Sirak Mesrop Manaysan’dan dinleyelim: “4 mart günü İşkhan’ı (Ermeni toplum lideri) Hirç Köyü’nde öldürdükleri haberi ulaştı. Bununla da yetinmeyerek onun iki çocuğunu da diri diri kuyuya atmışlar. Biz, bunu duyunca, vatandaşlarla birlikte çok korktuk; Türklerin saldırısına hazırlanmaya başladık. 5 Mart 1915 günü güçlü bir topçu ateşi duyduk. Halk meydanda toplandı ve gitti kiliseye doldu. Türkler zaten önceden seferberlik ilan edip, bütün gençleri götürmüşlerdi. Her gün, Türkler Ermenileri tutup gözlerimizin önünde asıyor ya da boğazlıyorlardı. (...) Bir iki ay orada kaldıktan sonra kaçarak Van’a yaklaşmaya başladık. Van’a yaklaşıp Kağakameç’e gireceğimiz sırada, Türkler bizi durdurup erkek aramaya başladılar. Dürbünle seyreden Van kahramanları başladı ateş etmeye. Türklerden bazıları yere yığıldı, bazıları da kaçtı ve biz kurtulduk. Van’a girdik. (...) Türkler Rus Ordusu’nun Salmast’tan Van’a doğru geldiğini duyarak panik içinde uzaklaşmaya başladılar. Bizimkiler saldırarak, sadece Türkleri imha etmekle kalmayıp, top, mermi, vs. gibi büyük bir ganimet de ele geçirdiler. 6 mayıs [1915] günü Van Kalesi üzerinde Ermenistan bayrağı dalgalandı. Vaspurakanlılar [‘soylu toprakların halkı’] Rus birliklerini ve Antranik Paşa komutasındaki Ermeni gönüllülerini büyük sevgi gösterileriyle karşıladılar.”

Tahsin Bey’in itirafı

Rusların desteği ile Van’ı ele geçiren Ermeni çetecilerin Van ve Bitlis bölgesindeki Müslüman köylere saldırdığı ve katliamlar yaptığı doğruydu ancak, İttihatçılar kararlarını çok önceden almışlardı. 24 nisanda İstanbul’daki Ermeni cemaatinin önde gelenlerinden 250 kişilik bir grup Çankırı ve Ayaş’a doğru yola çıkarılırken, 9 mayısta Van ve Bitlis vilayetlerine çekilen bir şifreli telgraf ile Van civarındaki Ermenilerin tehcir edilmeleri emredildi. 24 mayısta Van’dan tehcir yapılmasına karşı çıkan Erzurum Valisi Tahsin Bey “Van’da ihtilal olmazdı ve olamazdı. Kendimiz zorlaya zorlaya şu içinden çıkamadığımız kargaşalığı meydana getirdik ve Şark’ta orduyu müşkül mevkie soktuk” diyecekti ama İttihatçı paşalar kararlıydılar. 27 Mayıs 1915’te ülkedeki tüm Ermenilerin Suriye’nin Deyr Zor çöllerine doğru tehcirini öngören geçici kararname çıkarıldı.

1893 Muş, Bulanık doğumlu, Tonakan Abraham Tonayan, tehcir haberini nasıl aldıklarını şöyle anlatıyor: “Evimizin yanında iyi bir Türk komşumuz vardı. O, nöbetçi tayin edilmiş Türk askerini bir parça ekmek yemek üzere evine çağırmış, asker bunu reddetmiş. Türk komşumuz ona yiyecek ve şarap götürmüş. Karnı çabucak doyup sarhoş olan asker uykuya dalmış. Türk komşumuz fırsattan yararlanarak, samanlığın ormana bakan arka kapısına yaklaşmış ve bütün Ermenilerin katledilmesi için gizli bir emir olduğunu belirterek annemden köyden uzaklaşmasını rica etmiş.”

“Haydi! Gâvur kesmeye gidelim!”

Ancak, tüm ülkenin can pazarı haline geldiği bir ülkede nereye kaçabilirlerdi ki? 1903 Yozgat doğumlu Arşakuhi Petrosyan kaçınılmaz korkunç yolculuğu şöyle anlatıyor: “Yozgat dağlarında altı gün yürüdük. Su yoktu, ekmek yoktu. Susuzluktan halkın ağzı kuruyordu. Bizi sürekli, koyunlar gibi götürüyorlardı. Bir de baktık ki bir tellal geldi; başladı bağırmaya: ‘Haydi! Gâvur kesmeye gidelim! Balta kürek alalım! Gâvur kesmeye gidelim!’. Orada bir Türk köyü vardı. Türk kadınlar gelip bizim için gözyaşı döktüler; öyle bir ağladılar ki sanki önlerine cenaze konmuştu. O yaralı Ermenileri boğazlamadan evvel onların elbiselerini üzerlerinden çıkardılar ki içlerine dikili altınlar kendilerine kalsın. Tenekeler altınla dolmuştu. Ağlamalar, sızlamalar duyuluyordu. ‘Allah yardım etsin!’, ‘Ey Türk! Allahtan bul’, ‘Alçak Türk!’ Bir de baktık ki yüksek rütbeli zabitler gelip, bizimle tatlılıkla konuşmaya başladılar: ‘Bacılar, anneler, sizden rica ediyoruz; Türk [Müslüman] olup olmayacağınıza iyi karar verin. Siz boğazlananları gördünüz. Onlar gibi olmak ister misiniz? Türk olmanız daha iyi değil mi? Yoksa sizi de onlar gibi boğazlayacağız.”

Ölümden kurtulmak için öyle çok kişi Müslüman olacaktı ki, Talat Paşa duruma el koyacak, Ermenilerin inanç nedeniyle değil, sadece memlekette kalmak için din değiştirdikleri söylenerek, din değiştirseler bile sürülmelerini isteyecekti.

Mardavar günü

Bugün resmî tarihçilerin tehcirin devlet planı olduğunu gözardı etmek için suçu Kürtlerin üstüne atmalarına bakın 1886 Sasun doğumlu Yeğyazar Karapetyan ne diyor: “10 haziran gününden itibaren Kürt aşiret reisleri birçok atlıyla beraber sağdan ve soldan Muş’a giriş yapıyor, emirler alıp evlerine geri dönüyorlardı. Kürtleri silahlandırmak için her gece yük arabalarıyla şehir dışına silah ve mermi taşınıyordu. Ermeni katliamını başarıyla tamamlamak için hükümet tarafından özel bir plan yapılmış, köyler taksim edilmiş, saldırı günü ve saati öyle bir incelikle belirlenmişti ki, Muş Ovası’ndaki 105 köyün tamamının imhası, tek bir çocuğun bile canı bağışlanmadan, o gün içinde tamamıyla sonuçlandırılacaktı. (...) 28 nisan günü Vardavar dinî yortusunun pazar günüydü; Ermeni milletinin mutlu bayramı. Fakat ne yazık ki o gün, Muş Ovası’ndaki Ermeniler için mardavar (insan yakma) gününe dönüştü.”

Bir başka Muşlu, 1908 doğumlu Hrant Hovhannes Gasparyan ise madalyonun öteki yüzünü gösteriyor: “Kürt dostumuz geceleri bizi evine götürüyor, bizi yedirip içiriyor, yatacak yer veriyordu. Ermeni olduğumuz anlaşılmasın diye bize Kürt isimleri koydu. Bana Adraman adını verdiler; ablama Gule, anneme Asya, ağabeyime de Haydo adlarını...”

“Çölde yüzüme dövme yaptılar”

1900 doğumlu İzmitli Baruhi Silyan’ın sözleri ise Deyr Zor’a sağ varmayı başaranların acısını hissetmemizi sağlıyor: “12 ay çölde kaldık. Ne ekmek, ne su, ne barınak, ne de başka bir şey vardı. Dokuz kişilik ailemizden sadece ben hayatta kaldım; annemi gözümün önünde öldürdüler; ablamı kaçırdılar; diğer kız kardeşim küçüktü, hastalanıp öldü; ortanca ise kayboldu ve bir daha birbirimizi bulamadık. Gelinimin karnını yırttılar. ‘Gâvurun karnındaki kız mı yoksa oğlan mı?’ dedi askerin biri; bir diğeri ise ‘gâvur erkek doğurmaz, bak da gör’ dedi ve gözümüzün önünde kılıçla gelinimin karnını yırttı. Ben dört başka kızla beraber zar zor ormanlara kaçabildim; orada bir nehir vardı; yüzerek o nehri geçtik. Bir Arap beni evine götürdü ve dedi ki: ‘Kızım, doğrudur, sizin kurallarınızda böyle bir şey yok, ama gel yüzüne dövme yapayım ki seni Ermeni zannetmesinler.’ Ben de ağladım. Ne yatağım var ne de elbisem. Yüzüme dövme yaptılar; kalın örgülerimi kestiler. Orada ev işlerini yapıyordum...”

Cemal Paşa demiş ki...

1904 doğumlu Fındıcaklı Harutyun Alboyacıyan sağ kurtulan Ermeni çocuklarının kaderine ışık tutuyor: “Ana-babamı öldürdükten sonra, beni ve benim gibi ergin olmayan çocukları toplayıp Cemal Paşa’nın Türk öksüzler yurduna götürdüler. Benim soyadım 535’ti; adım ise Şükrü’ydü. Ermeni arkadaşım da Enver adını aldı. Bizi sünnet ettiler. Türkçe bilmeyen bir sürü çocuk vardı; onlar Ermeni oldukları anlaşılmasın diye haftalarca konuşmadılar. Eğer çavuşlar bunu duysalardı onları falakaya yatırır, tabanlarına 20-30-50 darbe vurur veya saatlerce güneşe bakmaya zorlarlardı. Bize dua ettiriyorlardı; ‘Padişahım çok yaşa!’ cümlesini üç kere tekrarlamamız gerekiyordu. Bize Türk giysileri giydiriyorlardı: beyaz entari, onun üstüne de siyah cüppe. Bir müdürümüz, birkaç bayan hocamız vardı. Cemal Paşa bize iyi bakılmasını emretmişti; zira o Ermenilerin aklını ve yeteneklerini çok takdir ediyor ve savaşı kazandığı takdirde, binlerce Türkleşmiş Ermeni çocuğun gelecekte kendi halkını yücelteceğine, bizim gelecekte kendisine destek olacağımıza inanıyordu...”

İlerde ünlü bir edebiyatçı olan 1909 Erzincan doğumlu Garnik Stepanyan bugün bazılarımızın kafasına takılan “Ermeniler neden bir türlü geçmişi unutmuyor” sorusuna cevap veriyor sanki: “1915’te ulusumuza ve sülalemize yapılanlar korkunçtu. Sülalemizdeki 100’den fazla kişiden topu topu 15 kişi kurtuldu. Annemin sülalesinden gelen herkes ya katledildi, ya da diri diri toprağa gömüldü. Diyorlar ki, onların üzerindeki toprak hareket ediyordu. Hep düşünüyorum acaba olanları unutabilir miyiz diye, ama bizim unutmaya hakkımız yok, çünkü biz sayıca azız. İntikam çağrısı yapmıyorum, ama unutmamızı da tavsiye edemem. Ermeni ulusu kendi gözleriyle gördüklerini unutamaz.” Onu 1901 Van doğumlu Tovik Tovmas Bağdasaryan tamamlıyor: “Türklere karşı takındığımız tutum şudur ki, biz olanları asla unutmayacağız. Ama Türk halkı ne yapabilirdi ki; zira bizi herkesten evvel üst düzey Türk yöneticiler katletti!”

Bağdasaryan’ın dediği gibi ortada affedilmesi güç bir suç var. Bu suçun adı bana göre soykırım, size göre başka bir şey olabilir. Ama aslolan, birilerini suçlu ilan etmek ya da yargılamak değil, bir insani acının ya da mağduriyetin giderilmesi, dindirilmesidir. Bir acıyı dindirmenin en önemli yolu da geçmişe mağdurların ve kurbanların gözüyle bakmaya, onların bakış açısını kavramaya çalışmak, onlarla birlikte yas tutabilmektir. 24 Nisan bu nedenle bu açıdan çok anlamlı bir gün…

Ek okuma: Vahe Berberian, Baba ve Oğul Adına, (Çeviren: Talin Sucuyan), Aras Yayıncılık, 2008; Agop J. Hacikyan&Jean-Yves Soucy, Güneş O Yaz Hiç Doğmadı, (Çeviren: Zekiye Hasançebi), Pencere Yayınları, 2006

Not: Geçen haftaki “Kürt Meselesi’nde PKK’nin işlevi neydi?” başlıklı yazımda 1978 kuşağından olmama rağmen, Mahir Çayanların öldürüldüğü yerden bahsederken, Niksar-Kızıldere yerine Mardin-Kızıltepe demişim. Çok mahcup oldum. Türk tarafının can kayıplarını ‘şehit’, Kürt tarafının can kayıplarını ‘ölü’ olarak nitelemekten muradım başkaydı ama tırnak işaretleri düştüğünden tam tersi bir durum ortaya çıkmış. Elinde silah tutan PKK’li genç kıza karşılık, bayraklı tabuta sarılmış Türk baba resmi, resmî söylemi tekrarlayan bir seçim olmuş.

.25-4-10

.1923 İzmir İktisat Kongresi

“Mustafa Kemal’in 14 Ocak-20 Şubat 1923 tarihleri arasında 35 gün süren ünlü Ege Seyahati’nin, bugün en çok bilinen bölümü, 16/17 ocakta İzmit Kasrı’nda İstanbullu bir grup gazeteciye “Kürtlere özerklik tanınması” konusunda bazı imalarda bulunduğu basın konferansıdır. Ancak, gezinin en az bu kadar önemli bir parçası daha vardır ki, bugün neredeyse unutulup gitmiştir. Bu haftayı, yıllardan sonra yeniden Taksim Meydanı’nda kutladığımız 1 Mayıs İşçi Bayramı dâhil olmak üzere bir dizi işçi hakkının kâğıt üzerinde de olsa ilk kez tanındığı İzmir İktisat Kongresi’ne (resmî adıyla “Türkiye İktisat Kongresi”) ayırdım.”

Muhaliflerin eleştirileri

Dönemin İktisat Vekili (daha sonra Adliye Vekilliği de yapacak olan) Mahmut Esat’ın (Bozkurt) fikri olan kongreye dair haberler, 1923 yılının ocak ayında gazetelere yansımaya başladığında, gerek kamuoyunda, gerekse TBMM’de heyecanlı tartışmalar yaşanmıştı. Gazeteler Lozan Barış Görüşmeleri’nin Musul, kapitülasyonlar ve savaş tazminatları gibi iktisadi konulardaki anlaşmazlıklar yüzünden kesintiye uğradığı o günlerde bir iktisat kongresi toplanması fikrini çok olumlu bulmuşlardı, ancak, başını Trabzon Milletvekili Ali Şükrü Bey ile Erzurum Milletvekili Hüseyin Avni Bey’in çektiği “İkinci Grup” üyeleri hükümetin TBMM’ye haber bile vermeden böyle bir kongre toplamasını, TBMM’nin yasama yetkilerine tecavüz olarak niteliyorlardı.

Muhaliflerin sert eleştirilerini, İktisat Vekili Mahmut Esat Bey, kongrenin “hususi ve istişari” nitelikte olacağı garantisini vererek yatıştırdı ancak muhalifler bu sefer de, bir süredir Londra ve Atina basınında ortaya atılan bir iddiayı gündeme getirdiler. Bu haberlere göre, kongrenin asıl amacı, yabancılara tekel ve imtiyazlar verilmemesi, yabancı vapur kumpanyalarının Türk denizlerinde sefer yapmalarının yasaklanması veya İstanbul’daki Ermeni, Rum ve Musevi tüccarların geri plana itilmesi gibi anti-liberal tedbirlerin yürürlüğe konulmasıydı. Mahmut Esat Bey, bu konudaki kuşkuları, ABD’li sermayedarlardan 400 milyon dolar yabancı sermaye çekmeyi umdukları Chester Projesi’ni örnek vererek gidermeye çalıştı.

Neden İzmir

Bu sefer muhalif milletvekilleri, kongrenin belli bir programı ve gündeminin olmamasını, ayrıca ulaşım açısından son derece elverişsiz bir ayın seçilmesini eleştirdiler. Program konusu zaman içinde halledilebilirdi ama ulaşım konusundaki eleştiri haklıydı. Çünkü o tarihlerde örneğin Erzurum’dan İzmir’e gelebilmek için önce kara yoluyla Trabzon’a, oradan gemiyle İstanbul’a, İstanbul’dan yine gemiyle Bandırma’ya, Bandırma’dan şimendiferle İzmir’e gitmek gerekiyordu. Yazın bile çok zahmetli ve masraflı olan bu yolculuğun kış aylarında yapılması neredeyse imkânsızdı.

Peki, kongre neden Ankara veya İstanbul’da toplanmıyordu da daha birkaç ay önce üçte birini faili meçhul (!) bir yangında kaybetmiş İzmir’de yapılıyordu? Bunun cevabı açıktı: Ankara o yıllarda böyle büyük bir organizasyona ev sahipliği yapamayacak kadar küçük ve muhafazakâr bir kasabaydı. İstanbul, çöken imparatorluğun köhne başkenti olarak Kemalistlerin kara listesindeydi. Nitekim Mustafa Kemal, İstanbul’a ancak 1927 yılının yazında gelecekti. “Gâvur” İzmir ise, Levanten geçmişiyle Türkiye’yi Lozan’da sıkıştıran Batılılara “liberal selamlar” göndermek açısından en uygun seçenekti. Sonuçta muhalifler ikna edildiler ve kongrenin hazırlıklarına başlandı.

Mesleki temsil ilkesi

Kongreye katılım Mahmut Esat Bey’in önerisi ile “mesleki temsil” ilkesine göre gerçekleşecekti. Bu amaçla her kazadan üçü çiftçi, biri tüccar, biri ya sanayici ya zanaatkâr, biri amele, biri şirket temsilcisi, biri de banker olmak üzere sekiz delegenin seçilmesi istendi. Sonradan yeterli kişi bulunamadığı için, altı grup dörde indirilecek ve kongreye tüccar, çiftçi, sanayici ve amele zümrelerinin temsilcileri katılacaktı.

En kalabalık ve en örgütlü olanı “tüccarlar zümresi” idi. Kısa süre içinde delegelerini seçmişler, Tütün Rejisi, İstanbul Ticaret Odası, Milli Türk Ticaret Birliği, Ticaret Mektebi ve İtibarı Milliye Bankası’nın durumu, tekel ve gümrükler, kabotaj, milli para, ithalat ve ihracat, yabancı sermaye ve benzeri konularda bir dizi rapor hazırlamışlardı.

İkinci örgütlü kesim “çiftçiler zümresi” idi. Ancak bu grubu büyük toprak sahipleri oluşturuyordu. Küçük çiftçilerin, ortakçı ve yarıcıların, tarım işçilerinin zümrede temsilcileri yoktu.

“Sanayici zümresi” ise tahmin edileceği gibi çok zayıftı. Bunu, zümrenin başına sanayi ile uzaktan yakından ilgisi olmayan Kâzım Karabekir Paşa’nın getirilmesinden anlamak mümkündü. Zümrenin delegelerinin çoğunluğunu üst düzey bürokratlar ve bazı milletvekilleri (ki kongrede delege olan 40 milletvekili vardı) oluşturuyordu.

‘Amele zümresine’ Aka Gündüz

“Amele zümresi” ise ağırlıklı olarak İstanbul’daki İttihatçı tüccarların kurduğu İstanbul Umum Amele Birliği üyelerinden oluşuyordu. İzmir’den de beş kadın amele temsilcisi (Hayriye, Elif, Emine, Şefika, Münire ve Nigar Hanımlar) vardı. “Mesleki temsil” ilkesine göre zümrenin başında bir amele olması gerekirken, “Aka Gündüz” takma adını kullanan İttihatçı yazar Hüseyin (Enis) Avni getirilmişti.

Sosyalist aydın ve emekçilerin oluşturduğu Aydınlık Grubu da bu hakların kâğıt üzerinde kalmaması için kongreyi destekleyici bir kampanya yürütüyordu. Zonguldaklı maden işçileri de “İktisat Kongresinde Türk Madencileri Ne Diyordu?” başlıklı bu risale ile sorunlarını ayrıntılı biçimde kamuoyuna aktarmışlardı.

Yolculuğun cilveleri

Yolculuk için gereken parayı çoğunlukla açılan bağış kampanyalarıyla ya da eş dosttan aldıkları borçlarla sağlamayı başaran delegeler, ağır kış koşulları içinde büyük zorluklarla peyderpey İzmir’e ulaştılar. Yolculuk sırasında komik olaylar da olmuştu. Örneğin İstanbul delegelerinden 150 kişilik grubu getiren Fransız Messageries Kumpanyası’nın Piyer Loti vapuru, İzmir Limanı’nın güvenlik gerekçesiyle TBMM hükümetince kapatılması üzerine limana giremeyince yolcularıyla birlikte Marsilya’ya gitmişti. Delegeler üç-dört gün sonra bir başka gemiyle Marsilya’dan gelmişlerdi. Yine çeşitli yerlerden İstanbul üzerinden Bandırma’ya gelenler, önce kayık yokluğundan gemiden çıkamamışlar, çıktıktan sonra da Bandırma Gümrük Müdürü’nün düşmanca tavrı yüzünden limanda mahsur kalmışlardı.

Hamparsumyan’ın binası

Kongre İkinci Kordon’da (eski Gümrük) o yıllarda Osmanlı Bankası depoları olarak kullanılan, Ermeni tüccar Aram Hamparsumyan’ın üzüm-incir işletmesi binasında yapılmıştı. Bugün Kestane Pazarı, 857. Sokak’taki otoparkın yerindeki yükselen bu tarihi bina 12 Eylül darbesinden sonra yıkıldı. Arşivlerde fotoğrafı bile olmayan bu binanın yedi bin kişiyi alabilecek kapasitede iki katlı dev bir yapı olduğu biliniyor. Kongre sırasında binanın bir bölümünde, Türkiye’nin dört bir yanından gönderilen incir, zeytinyağı, pamuk, meyankökü, bakliyat, bamya, helva, makarna, balık, sabun, kendir, peştamal, kösele, havlu, süslemeli tabak, aktar malzemesi, ipek kozası, sigara kâğıdı, ıtriyat, gülyağı, seccade ve halı, çiçek, saksı, sandalye gibi envai çeşit ‘yerli malının’ sergilendiği pavyonlar açılmıştı. Hanlar, oteller, lokantalar ağzına kadar dolmuştu. Hatta bazı İzmirliler evlerini bile misafirlere açmıştı. Belediye Başkanı ve şehrin ileri gelenleri delegelere toplu yemekler veriyor, zengin delegeler ölmüşlerinin ruhuna çeşitli camilerde mevlit okutuyorlardı. Kısacası ‘yangın yeri İzmir’, biraz zoraki de olsa küllerinden yeniden doğuyordu. O günlerin havasını 25 Şubat 1923 tarihliTevhid-i Efkâr gazetesi muhabiri şöyle anlatıyordu: “Kongre münasebetiyle İzmir bir kat daha pahalandı. Koskoca şehirde adamakıllı yemek yiyebilecek iki lokanta bile yok. Bir tabak et otuz, adi bir kuru fasulye yirmi, bamya gibi yaş sebze otuz kuruş. Yemeklerde de yenecek hiçbir hal yok. Oteller lebaleb dolu...”

Delegelerin ezici çoğunluğu İstanbul’dan ve İzmir’dendi. Bunun dışında Erzincan, Erzurum, Karahisar-ı Şarki (Şebinkarahisar), Mesudiye, Malatya, Zonguldak, Bartın, Düzce, Göynük, Mudurnu, Edirne, Sungurlu, Mersin, Seyitgazi ve Kütahya’dan delegeler vardı. Mesleki zümrelerin dışında, kongreye Fransa Dar’ül-Fünun ve Mekatib-i Aliye Mezunları Cemiyeti, Macaristan Türk Mezunları Cemiyeti gibi konuyla ilgisiz kuruluşlar da delege göndermişti. Fevzi (Çakmak) ve Asım (Gündüz) Paşalar ise kongrenin şeref konuklarıydı.

İktisat Vekili Mahmut Esat Bey, konu ilk ortaya atıldığında kongreye “Avrupa’nın sanayici, tüccar ve ziraatçılarını dahi davet ettiği” halde, Milli Mücadele sırasında Kemalistlerin can simidi olan Sovyet Rusya’nın Ankara Sefiri Aralof’u ve “kardeş” Azerbaycan’ın Ankara Sefiri Abilof yoldaşları sadece “protokol” icabı kongreye davet etmişti. Tahmin edileceği üzere, Batılı ülkeler gazete yoluyla yapılan bu davete icabet etmemiş, buna karşılık Türkiye’den hâlâ umudunu kesmeyen Rusya, Ukrayna, Mavera-i Kafkas Şûralar Cumhuriyeti adına kongreye tebrik telgrafları gönderilmişti.

Mustafa Kemal’in açış konuşması

Sonunda beklenen an geldi ve İzmir İktisat Kongresi 17 Şubat 1923 günü saat 10.00’da, Mustafa Kemal’in uzun ve etkili açış konuşmasıyla başladı. Konuşmanın en dikkat çekici yanı, o güne dek her fırsatta tekrarlanan “kapitalizm”, “emperyalizm”, “mazlum milletler” gibi kavramlara hiç değinilmemesi, bunların yerini “iktisadi bağımsızlık”, “kapitülasyonların kaldırılması”, “yabancı sermaye” ve “liberal ekonomi” terimlerinin almasıydı. Mustafa Kemal İzmir İktisat Kongresi’ni açtıktan sonra, 18 şubatta Eskişehir’de Lozan Barış Görüşmeleri’ne ara verilmesi üzerine ülkeye dönen İsmet Paşa ile buluşmuş ve iki lider 20 şubatta Ankara’ya dönmüşlerdi. Kongrenin bundan sonraki bölümleri onsuz devam edecekti.

Başlangıçta üç bin delegenin gelmesi planlanmıştı ama kongrenin sürdüğü 18 gün içinde peyderpey gelenlerin sayısı ancak 1.135’ye varabilmişti. Kongrede sağ cenah tüccarlara, sol cenah amelelere, merkez ise çiftçilere ayrılmıştı. Sanayiciler ise, çiftçilerle amelelerin arasına sıkıştırılmıştı. Büyük bir heyecanın hâkim olduğu kongrenin başkanlığını sivil giysiler içindeki Kâzım Karabekir Paşa yapıyordu. İktisat Vekili uzun bir konuşma yaptı. Ardından sahneye Azerbaycan Sefiri Abilof’la Sovyet Sefiri Aralof çıktı. Abilof’un sade bir baş selamıyla yetinmesine karşılık, Aralof’un Türk usulü selam durarak “Yaşasın Türkiye, yaşasın Ordu!” diye bitirdiği teşekkür konuşmasını delegeler “Yaşasın Ruslar!” nidalarıyla karşıladılar. (Ancak Aralof, Mustafa Kemal’in üslubunun eskisi gibi “Bolşevikçe” değil “Batılıca” olduğunu fark edecek ve 26 şubatta Moskova’ya gönderdiği raporda, Kongrede hiç de sosyalist bir hava olmadığını ve Türkiye’nin Sovyet Rusya’dan giderek uzaklaştığını yazacaktı.)

Becerikli zümreler

Kongrede, “meslek zümreleri” adına 15’er kişiden oluşan komisyonlar raporlar hazırlarken, bunlar hakkında konuşma yapma hakkı, her zümreden ikişer kişiye verilmişti. Yani sadece sekiz delegenin konuşma hakkı vardı. Aslında ortada belirli bir program ve gündem olmadığı için “demokratik usullerin” uygulanması pek mümkün görünmüyordu. Nitekim kongrede seslerini duyuramayan delegeler İzmir sokaklarını, meydanlarını, kahvelerini miting alanına çevirdiler.

Kongrenin sürdüğü 16 gün içinde meslek zümrelerinin oluşturduğu programlar üzerinde delegeler kısıtlı da olsa tartıştılar ve bu programlar oylanarak (bazen oybirliğiyle, bazen oy çokluğuyla) kabul edildi. Hem kalabalık, hem de örgütlü olan tüccarlar, kongreye sundukları 134 önerinin tamamını delegelere benimsetmeyi başardılar. Bunların başında tekellerin kaldırılması, hükümetin de ortak olacağı bir ticaret bankası kurulması, deniz ticaretinin ve gümrüklerin yeniden düzenlenmesi, yabancı sermaye girişinin ilkelere bağlanması vardı.

Çiftçi zümresinin ise 96 önerisi kabul edildi. Bunların başında Reji İdaresi’nin ve âşarın kaldırılması vardı. Reji’nin kaldırılması oybirliğiyle kabul edilirken, âşarı amele zümresi oy birliğiyle desteklemiş, ticaret ve sanayi zümresi ise âşarın yerine yeni bir vergi konması şartıyla desteklemişti.

Sayıca az olan sanayi zümresinin sadece 24 talebi kongrede kabul edildi. Bunların başında iç pazarın korunması ve sanayinin özendirilmesi geliyordu.

Amele zümresi ise 34 önerisini benimsetebildi. Bunlar arasında günlük çalışma süresinin sekiz saatle sınırlanması, iş güvenliği, ücretli izin ve sosyal güvenlik önlemleri ile 1 Mayıs gününün “Türkiye işçileri bayramı” olması vardı. Ayrıca “amele” yerine “işçi” denmesi de karara bağlanmıştı. Ancak bu 34 madde içinden, ücretlere ve çalışma koşullarına yönelik taleplere sanayi ve tüccar delegeler ret oyu vermişlerdi. 1 Mayıs maddesini ise sanayi ve amele zümresi oybirliğiyle kabul ederken, çiftçi ve tüccar zümresinin sadece bir kısmı desteklemişti.

“Misak-ı İktisadi” adlı hamasi belge

3 Mart 1923 günü, 12 maddelik bir “Misak-ı İktisadi” kabul edildi. Maddelerdeki “Türkiye halkı tahribat yapmaz, imar eder”, “Hırsızlık, yalancılık, riya, tembellik en büyük düşmanımız, taassuptan uzak dindarane bir salabet her şey esasımızdır”, “Maarife verdiği kudsiyet dolayısıyla Mevlid-i Şerif (Kandil) gününü, aynı zamanda bir kitap bayramı olarak yaşar”, “Türk mikroptan, pis havadan ve pislikten çekinir, bol ve saf hava, bol güneş ve temizliği sever”, “Türkler hangi sınıf ve meslekte olurlarsa olsunlar, candan sevişirler. Meslek, zümre itibariyle elele vererek birlikler, memleketini ve birbirini tanımak, anlaşmak için seyahatler, birleşmeler yaparlar” gibi konuyla ilgisiz hamasi ifadeler, pek çok kişiyi büyük hayal kırıklığına uğratmıştı. Öyle ki, İleri gazetesinden Suphi Nuri’ye (İleri) göre belgenin adı “dinî ya da ahlaki Misak olsa” daha uygun olurdu. Ancak Suphi Bey’in gözden kaçırdığı bir husus vardı. Misakın “Türk, dinine, milliyetine, toprağına, hayatına ve müessesatına düşman olmayan milletlere daima dosttur; ecnebi sermayesine aleyhtar değildir...” diyen 9. maddesi adeta İzmir İktisat Kongresi’nin toplanmasındaki esas amacı özetliyordu.

Amaca ulaşıldı mı

Aslında İzmir İktisat Kongresi’nin iki temel amacı vardı. Birincisi Milli Mücadele yıllarında Ankara’ya uzak kalan İstanbullu Müslüman-Türk burjuvazi ile ilişkileri düzeltmekti. Nitekim bir iktisat kongresi toplama fikri, İstanbul’daki gayrimüslim tüccarları geriletmek için 1922 yılında Milli Türk Ticaret Birliği’nde örgütlenen Müslüman-Türk tüccarlardan çıkmış, İktisat Vekili Mahmut Esat Bey’in onlara verdiği ‘daha büyük bir kongre toplama sözü’ uyarınca da İzmir İktisat Kongresi toplanmıştı. Kongrede başlarındaki fesi çıkarıp Ankara’nın kalpağını giyen İstanbullu burjuvalar daha sonra da kalpağı çıkarıp Panama şapkasını giyeceklerdi.

İkinci amaç ise, Lozan Barış Görüşmelerinin çıkmaza girdiği o günlerde, Batılı ülkelere, kapitülasyonlara kesinlikle karşı olduklarını ancak Türkiye’nin, Osmanlı Devleti’nden ve İttihatçılardan devralınan liberal iktisat politikalarından vazgeçmediği, yabancı sermayeye düşman olmadığı mesajı vermekti. Bir başka deyişle, Batı dünyasına ‘ben Sovyet sisteminde değil kapitalist Batı sisteminde kalmak istiyorum ama kendi koşullarımla kalmak istiyorum’ denmek isteniyordu. İzmir İktisat Kongresi, Batılıların çok ilgisini çekmedi. Ama esas sorun Ankara’nın bir yandan Amerikan sermayesini çekmek için Chester İmtiyazı gibi büyük tavizler verirken, bir yandan Türkiye ile uluslar arası sermaye piyasaları arasında iyi bir köprü olabilecek yerel gayrimüslim burjuvaziyi düşman gören katı bir milliyetçilik gütmesindeydi. Hem millici hem beynelmilelci olmanın çok kolay olmadığı ilerde görülecekti.

Ancak hak yemeyelim, İzmir İktisat Kongresi’nde tüccar, çiftçi ve sanayici zümrelerinin benimsettiği kararlar, eksik gedik de olsa Cumhuriyet tarihi boyunca uygulanmaya çalışıldı. Kemalist rejim ve ardılları, sadece ve sadece, kongrenin işçilerle ilgili aldığı kararları uygulamamak konusunda büyük maharet gösterdiler!

Chester İmtiyazı nedir

1900’de İstanbul’a gelen bir savaş gemisinin kaptanı olan Albay Colby M. Chester, 1908’den itibaren gözünü Musul-Kerkük bölgesindeki demiryolları ve maden ayrıcalıklarına dikmiş, hatta Osmanlı Meclisi’ne 10 Mart 1909’da bir proje sunmuş, Osmanlı Devleti dağılınca rotayı Ankara’ya çevirmişti. Mustafa Kemal de, daha 27 Eylül 1922’de, Daily Telegraph gazetesine “Amerikalıların Türkiye’de petrol alanlarını işletmesine hiç kimse karşı değildir...” şeklinde bir beyanat vererek, Chester Projesi’ne yeşil ışık yakmıştı.

İzmir İktisat Kongresi’nin verdiği gazla 1 Nisan 1923’te TBMM’de onaylanan iki imtiyaz anlaşmasına göre o sırada Amiral olan Chester’in, ABD’nin Delaware eyaletinde, işadamları, bankerler ve gazetecilerle kurduğu Ottoman-American Development Company adlı şirkete, 99 yıl süreyle, Türkiye’nin doğusu ile Musul-Kerkük bölgesini birbirine bağlayan 4.400 kilometrelik bir demiryolu ile iki liman yapımı karşılığında, limanların ve demiryolu hatlarının yanlarında 40 kilometrelik şerit içinde kalan alanda, petrol dâhil her türlü maden arama, kanal, yol, telgraf ve telefon hatları kurma, bankalar, oteller, gözlemevleri inşa etme imtiyazı tanındı. İmtiyaz anlaşması öyle geniş tutulmuştu ki, yeni başkent Ankara’nın “Washington örneğine göre kurulması” bile söz konusu edilmişti Ayrıca şirkete çeşitli vergi ve arazi alım kolaylıkları sağlanacaktı.

Hükümet, Chester İmtiyazı ile Türkiye’nin 1923 bütçesinin neredeyse dört katına tekabül eden, 400 milyon dolar civarında bir Amerikan sermayesinin Türkiye’ye geleceğini ve ülkenin kısa sürede çağ atlayacağını sanmıştı. Ancak bu büyük coşku kısa sürdü. Lozan’da, Musul’un çözüme bağlanmaması ve Standard Oil Şirketi’nin Irak petrollerinin denetimini ele geçinmesi üzerine, ABD resmî çevreleri de, işadamları da heveslerini kaybedince anlaşmalar hayata geçmedi ve Türkiye’nin ‘Küçük Amerika’ olması 1950’lere kadar ertelendi.

Özet Kaynakça: Türkiye İktisat Kongresi, 1923-İzmir, Haberler, Belgeler, Yorumlar, (Hazırlayan: Gündüz Ökçün), SBF Yayınları, No:262, 1971; Afet İnan, İzmir İktisat Kongresi, TTK, 1989; Bülent Bilmez Can, Demiryolundan Petrole Chester Projesi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000. Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerindeki işçi sınıfı tarihi konusunda, “Cumhuriyet’in Amele Evlatları” (27.4.2008,Taraf, http://www.taraf.com.tr/makale/601.htm) ve “Devletin 1 Mayıs Paranoyası, Taksim Tabusu” (3 Mayıs 2009, Taraf, http://www.taraf.com.tr/makale/5333.htm) başlıklı yazılarıma bakılabilir.

.2-5-10

.Darbesiz anayasa yapmak

Osmanlı Devleti’nin ilk anayasası dış baskıyla hazırlanan 1876 tarihli Kanun-i Esasî’dir. Rusya ile savaş hazırlıklarının yapıldığı ve İmparatorluğun Hıristiyan unsurlarının, bu savaşta bir koz olarak kullanılmasının planlandığı bir dönemde, İstanbul’da toplanacak uluslararası Tersane Konferansı’ndan önce çıkarılabilmek için alelacele hazırlanan Kanun-i Esasî, Padişah tarafından atanan 37 (bazı kaynaklara göre 28) kişilik Cemiyet-i Mahsusa isimli bir kurulun eseridir. Kanun-i Esasî, Tanzimat’ın önemli devlet adamlarından Mithat Paşa’nın başkanlığındaki Heyet-i Vükelâdan (bakanlar kurulu) geçip 23 Aralık 1876’da Padişah tarafından kabul ve ilân edilmişti. Söz konusu kurulun altı üyesi gayrımüslimdi.

Kanun-i Esasî’nin esin kaynakları

Bazı araştırmacılara göre Belçika, Polonya ve Prusya anayasalarından esinlenerek; bazı araştırmacılara göre 1797’de ‘Velestinli Rigas’ adıyla tanınan Rigas Fereos’un hazırladığı anayasadan ya da 1863 tarihli bir anayasal metin olan Nizamname-i Millet-i Ermeniyan’dan etkilenerek oluşturulan Kanun-i Esasî, halkı temsil eden bir kurucu meclis tarafından hazırlanmadığı gibi, bir referandumla da kabul edilmiş değildi. Padişahın tek yanlı bir işleminden doğmuş bu ferman, Padişahın sonsuz olan yetkilerini sınırlamak yerine pekiştiriyor; devletin bir monarşi olduğunu, dininin İslâm olduğunu, resmî dilinin Türkçe olduğunu ilan ederek bir anlamda fiili durumu onaylamaktan öteye gitmiyordu. Fakat Müslüman olsun gayrımüslim olsun tüm tebaanın temel hak ve özgürlüklerini düzenlediği, yargı yetkisini bağımsız mahkemelere devrettiği ve iki meclisli bir parlamento kurulmasını mümkün kıldığı için, demokrasiye doğru atılmış büyük bir adımdı. Hatta birçok niteliğiyle, modern metinlere örnek olabilirdi. Ancak Kanun-i Esasî’nin ömrü çok kısa oldu ve ilk Meclis’in 13 Şubat 1878 tarihinde II. Abdülhamit tarafından kapatılması üzerine 30 yıl süreyle askıya alındı. 1908’de Meşrutiyet’in ikinci kez ilanından sonra bazı hukukçuların “1909 Kanun-i Esasâsi” adını verdikleri değişiklikler ile parlamenter rejime (meşruti monarşiye) geçilmişti. Ancak bu da uzun sürmedi, çünkü 21 Aralık 1918’de Osmanlı Meclisi (Meclis-i Mebusan), Vahdettin tarafından feshedildi ve ülke kararnameler ve Şûra-yı Saltanat toplantıları ile yönetilmeye başladı.

Özerklik tanıyan 1921 Anayasası

Aralık -Ocak 1919’daki seçimlerden sonra yeniden açılan Meclis-i Mebusan, 16 Mart 1920’de İstanbul’un İtilaf Güçleri tarafından işgalinin ardından Padişah tarafından tekrar feshedilince, ortaya çıkan iktidar boşluğunu doldurma önce ‘milli iradeyi temsil etme’ iddiasındaki yerel kongrelere sonra da Mustafa Kemal ve arkadaşları tarafından Ankara’da oluşturulan Büyük Millet Meclisi’ne (BMM) kaldı.

Bu dönemin ilk anayasal metni, 18 Eylül 1920 günü Mustafa Kemal’in Meclis’e sunduğu ‘Halkçılık Programı’ üzerine yürütülen uzun ve ateşli tartışmalardan sonra ortaya çıkan, 23 asıl madde ve “gayeye ulaşıncaya kadar Meclis’in sürekli toplantı halinde” olmasına dair geçici maddeyle birlikte yaklaşık bir sayfalık bir metinden oluşan “Teşkilat-ı Esîsiye Kanunu” idi.

Hâkimiyet milletindir!

20 Ocak 1921’de, teamüllere uyulmadan üçte iki çoğunluk ve açık oyla değil; salt çoğunluk ve işaret oyuyla kabul edilen kanun metninde 1876 tarihli Kanun-i Esasî’yi ortadan kaldırdığına dair hiçbir ifade olmadığı için aynı anda iki anayasanın birden yürürlükte olduğu garip bir durum ortaya çıkmıştı. Adından da anlaşıldığı kadarıyla ‘anayasa’ olmaktan çok, bir ‘teşkilat kanunu’ olan 1921 Anayasası’nı 1876 tarihli Kanun-i Esasî’den ayıran en önemli husus 1. maddede tanımlanan “Hâkimiyet kayıtsız şartsız milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil idare etmesi esasına dayanır” ilkesiydi. Ancak halkın kaderini ‘bizzat ve bilfiil’ idare etmesi, referandum hakkı ve halkın kanun teklifi vermesi gibi uygulamaların kabul edilmemesi ve iki dereceli seçimler yüzünden, bu ilke kâğıt üzerinde kalacaktı. Bu anayasanın ilginç bir yanı, vatandaşlık tanımına özel yer vermemesiydi. Bu da 1876 tarihli Kanun-i Esasî’nin ‘tebaa’ anlayışının zımnen devam ettiğini düşündürüyordu.

Yerel yönetimlere özerklik

1921 Anayasası’nın 23 maddesinden ‘İdare’ başlığı altında toplanan 12’si vilayet ve kazaların özerkliğinin nasıl hayata geçirileceğine ayrılmıştı. Bu maddelerde etnik temele dayalı bir özerklikten söz edilmediği halde ileriki yıllarda (ve bugün) bazı Kürt çevreleri tarafından “Anayasa ile Kürtlere özerklik verildiği” şeklinde yorumlandı. Mustafa Kemal’in çeşitli tarihlerde özerklikle ilgili açık veya üstü kapalı ifadeleri düşünüldüğünde, bu kanının bir temeli vardı, ancak 1921 Anayasası’nın ömrünün kısa sürmesi, bu maddelerin hem Kürtleri Milli Mücadele’ye kazanmak hem de o günlerde silah ve para yardımıyla Milli Mücadele’yi destekleyen Sovyet Rusya’yı ikna etmek için konduğunu gösteriyordu.

Diktatörlük hukuku

Bu anayasanın bir diğer önemli yanı, 3. maddede “Türkiye Devleti, Büyük Millet Meclisi tarafından idare olunur ve hükümeti Büyük Millet Meclisi Hükümeti unvanını taşır” denerek Osmanlı Devleti’nden farklı bir devlet kurulduğunu ima etmesiydi. Maddenin tamamı, ‘kuvvetler birliği’ ilkesinin en katı uygulamalarından biri olan Meclis Hükümeti sistemini ilan ediyordu.

9. Madde ise adeta Mustafa Kemal’i ‘tek adam’ yapmak için eklenmişti. Çünkü BMM Başkanı (ki aynı zamanda Vekiller Heyeti’nin de doğal başkanıydı) Meclis adına imza koymaya ve Vekiller Heyeti’nin kararını onaylamaya yetkili kılınmıştı. 5 Ağustos 1921 tarihli Başkomutanlık Kanunu ile ordunun başı olan Mustafa Kemal’in Meclis’in tüm yetkilerini üstünde toplaması da eklenince, daha sonra Kars Mebusu ve Matbuat Müdürü Ahmet (Ağaoğlu) Bey’in dediği gibi, 1921 Anayasası Meclis’e, dolayısıyla da Mustafa Kemal’e diktatörlük hukuku vermişti.

Seçilmiş Meclis’in 1924 Anayasası

İlginçtir, İsmet İnönü hatıralarında, Mustafa Kemal’in durumdan hâlâ memnun olmadığını, muhalefetten kurtulmak için, biri Aralık 1921’de diğeri Mart 1922’de olmak üzere Meclis’i feshetmeyi düşündüğünü söyler. Nitekim 6 Aralık 1922’de Halk Fırkası adı altında bir parti kuracağını açıkladıktan sonra başında bulunduğu Birinci Grubun oylarıyla 1 Nisan 1923’te seçimlerin yenilenmesi kararını almıştı.

11 Ağustos 1923’te açılan muhalefetsiz İkinci Meclis’in ilk işi, Ankara’yı başkent yapmak ve Cumhuriyet’i ilan etmek oldu. Ama asıl hedef yeni bir anayasa hazırlamaktı.

Gerçekten ‘sivil’ mi

Bugün AKP’li çevrelerin, halkoyuyla seçilmiş bir meclisin yaptığı ilk ve tek anayasa tanımıyla çok olumlu bir örnek olarak gördüğü bu anayasanın taslağını Mustafa Kemal’in başkanlık ettiği CHF (Partinin adı 1935’te CHP olacaktı) grubu hazırlamıştı. Ancak bizzat Mustafa Kemal’in atadığı adaylar arasından, iki dereceli seçimlerle seçilmiş, dolayısıyla muhalefeti olmayan Meclis’teki anayasa görüşmeleri Mustafa Kemal ile onun ‘diktatörlük eğilimleri’ taşıdığını düşünen CHP’li milletvekilleri arasında hesaplaşmaya dönüştü. Cumhurbaşkanı’nın, tatilde olan Meclis’i toplantıya çağırması, genel seçimlere gitmek üzere Meclis’i feshetmesi, Meclis’çe kabul edilen yasaları veto etmesi ve kanunları bir kez daha görüşülmek üzere Meclis’e geri göndermesi usulleri konusunda çok sıkı bir muhalefet yapıldı ve cumhurbaşkanının bu konulardaki yetkileri sınırlandı. Örneğin cumhurbaşkanının veto yetkisi konusu tam üç kez oylanmış, ama lehte oy sayısı 71’i aşamamıştı. Cumhurbaşkanının yedi yıllık süre için seçilmesi de kabul edilmedi ve süre bir seçim dönemi (dört yıl) ile sınırlı tutuldu.

Bu tartışmalardan sonra yeni anayasa, 22 Nisan 1924 tarihinde yapılan oturumda, toplantı yeter sayısı olan “üye tam sayısının salt çoğunluğun (üçte ikisinin) oyu ile” kabul edildi. (287 üyeli Meclis’in toplantı yeter sayısı yarıdan bir fazla yani 145 olarak tesbit edilmişti. Dolayısıyla karar yeter sayısı 96 idi. Yani anayasa değişikliği için son derece esnek kurallar konulmuştu.)

1924 Anayasası’nın bir öncekinden farklı yönü, yasama ve yürütme kuvvetlerinin teorik olarak birleştirilerek Meclis’te toplanması, buna karşılık Meclis’in sahip olduğu yürütme kuvvetini bizzat değil, cumhurbaşkanı ve bakanlar kurulu marifetiyle kullanabilmesiydi. Bu açıdan ‘kuvvetler birliği’ ilkesini koruyor, buna karşılık ‘görevler ayrılığı’ ilkesine yaklaşıyordu. Bir diğer fark, ‘anayasanın üstünlüğü’ ilkesini kabul etmesiydi. Ancak kanunların anayasaya uygunluğunu denetleyecek bir Anayasa Mahkemesi kurulmadığı için bu ilke kâğıt üstünde kaldı.

Anayasa’nın Dördüncü Faslı, ‘kuvvet-i kazaiye’ (yargı kuvveti) ne ayrılmış olduğu için bazı hukukçular bunu yargının konumunun yükseldiği şeklinde yorumladılar. Ancak bu söz tesadüfen kullanılmış olmalıydı çünkü yargıyla ilgili güvenceler, 1876 Kanun-u Esasîsi’nin getirdiği güvencelerden çok daha gerideydi.

Vatandaşlık tartışmaları

Anayasa’nın ileriki yıllarda Türk-Kürt çatışmasının temeli olarak nitelenecek bir diğer maddesi ise “Türkiye ahalisine din ve ırk farkı olmaksızın vatandaşlık itibarıyla ‘Türk’ ıtlak olunur (denir)” diyen 88. maddesiydi. Maddenin kabulü sırasında yapılan tartışmalarda Hamdullah Suphi (Tanrıöver) Kürtlerin adını vermeden “Türkçe konuşanlar ve Hanefi mezhebinden olanların Türk sayılması gerektiğine” dair ifadeleri de Türkçe konuşmayan ve Hanefi değil Şafii mezhebinden olan Kürtlerin Türk sayılmasının milletvekillerinin pek içine sinmediğini gösteriyordu. Nitekim bugün pek çok araştırmacıya göre bu madde, bugünkü Türk-Kürt çatışmasının kaynağıydı. Maddenin özellikle muğlâk bırakıldığı anlaşılan dili sayesinde rejimin ideologları gerektiğinde Türklüğün bir şemsiye kavram olduğunu, gerektiğinde ise vatandaşlığın olmazsa olmaz koşulu olduğunu iddia veya ima edebileceklerdi.

Son olarak, 1924 Anayasası, temel hak ve hürriyetlerin felsefî kökeni ve sınırları konusunda, 1789 Fransız İhtilali’nin İnsan ve Yurttaş Hakları Beyannamesi’nden alınmışa benzeyen metni ile etkileyiciydi ancak, birçok temel hak ve özgürlüğün anayasada sadece isminin olması; temel hak ve hürriyetlerin hangi hallerde ve hangi ölçütlere uyularak sınırlandırılacağı hususunun anayasada düzenlenmemesi, üstelik pek çok temel hak ve hürriyetin ‘kanun dairesinde’ tanınması yani daha baştan sınırlı olması, dahası bu kanunların uyması gereken anayasal ilkeler ve ölçütler getirilmemesi gibi hususlar yüzünden laftan ibaret kaldı.

‘Özgürlükçü’ 1961 Anayasası

Bugün bazı çevrelerce ‘Türk anayasacılık tarihinin kusursuz ürünü’ olarak kutsanan 1961 Anayasası’na gelince; Mustafa Kemal’in ölümünden hemen sonra Avrupa ve dolayısıyla Türkiye, İkinci Dünya Savaşı’nın hinterlandına girmiş, ‘Tek Partili Dönem’, biraz da zorunlu olarak uzamıştı. 1945’te Nuri Demirağ adlı bir işadamının Milli Kalkınma Partisi’ni (MKP) kurmasıyla ‘Çok Partili Dönem’e şeklen de olsa geçildi. Ancak gerçek anlamdaki ilk muhalif parti, CHP’nin bağrından doğan Demokrat Parti (DP) oldu. DP’nin 10 yıllık iktidarının özellikle son yıllarında yoğunlaşan Vatan Cephesi listeleri, üniversitelere, basına ve CHP’ye yönelik baskılar gibi demokrasiye aykırı girişimleri bahane ederek 27 Mayıs 1960’ta bir darbe yapan TSK mensuplarının ilk işi, çoğunluğu İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden olmak üzere hukuk profesörlerini alelacele uçakla Ankara’ya getirtmek ve ‘darbenin meşruluğu ve haklılığı’ üzerine bir bildiri yayınlatmak olmuştu.

Darbecilerin Ankara Garnizon Komutanı Tümgeneral Cemal Madanoğlu bu olayı, yıllar sonra şöyle anlatmıştı: “Ne yapacağız yahu diyorum. 5-10 subayla koca devleti nasıl hâle yola sokacağız. Bütünüyle bu düşünce kafamda (...) İçimde bir ışık çaktı sanki. Tamam dedim. Ben şimdi profesörleri çağırırım ve onlara ihtilal heyecanı ile bir kurucu meclis kurdururum dedim (...) Geldim. Profesörleri Genelkurmay’da bir salona oturtmuşlar. (...) Dedim ki, sayın hocalar, profesörler. Biz bir iş yaptık. Ağzımdan böyle çıktı. Bunlar hemen bağırdılar. Siz vatan kurtaran aslansınız, şöyle yaptınız, böyle ettiniz filan. Dedim, şimdi edebiyatın sırası değil. O sonra. Şimdi beni dinleyin...” (Günal, s.147)

Konuşmadan sonra, Sıddık Sami Onar, Tarık Zafer Tunaya, Muammer Aksoy, İsmet Giritli, Mustafa Amil Artus, Hıfzı Veldet Velidedeoğlu ve Hüseyin Nail Kubalı gibi devrin en tanınmış hukukçuları meşru parlamentoyu ortadan kaldıran askerlerin işini kolaylaştırmak için kolları sıvamışlardı. Öyle ki, Madanoğlu, ihtilalin başarıya ulaşmasının ardından yönetimi siviller ile Askerî Yüksek Şûra’dan oluşacak kurucu meclise bırakma düşüncesini açtığında hukukçu profesörler buna karşı çıkmışlar ve askerlerden oluşacak bir ‘ihtilal komitesi’ kurulmasını önermişlerdi. Milli Birlik Komitesi (MBK) işte bu aklın ürünüydü. Bu hukukçuların verdiği akılla darbeciler 12 Haziran 1960 tarihinde çıkarılan 1 Numaralı Kanun’la daha önce çıkarılan tüm kanunların numaralarını sıfırladılar. ‘İkinci Cumhuriyet’in bu ilk kanunu ile Milli Birlik Komitesi TBMM’nin yerine geçti, Bakanlar Kurulu MBK tarafından seçildi, MBK ölüm cezalarını onaylamak da dahil tüm denetim ve azletme yetkisine sahip oldu.

Hukukçuların payandası

MBK, önce İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi hocalarından oluşan ‘İstanbul Bilim Komisyonu’na bir anayasa taslağı hazırlanmasını emretti. Ancak bu heyetin çalışmalarını bir türlü tamamlayamaması üzerine durumdan vazife çıkaran Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi hocaları kendi aralarında bir komisyon kurdular ve kendi anayasa taslaklarını İstanbul komisyonundan önce bitirerek MBK’ya takdim ettiler. İki taslağı da beğenmeyen MBK, bir kurucu meclis toplanmasına karar verdi. Bu meclisin oluşturduğu anayasaya (dönemin tartışmalarındaki adıyla ‘İkinci Cumhuriyet Anayasası’) Kurucu Meclis’te iki çekimser oya karşılık 261 oyla kabul edildi. Anayasa, 9 Temmuz 1961’deki halkoylamasında yüzde 60,4 oyla kabul edildiğinde, bu düşük kabul oranı darbenin faillerinde ve destekçilerinde büyük hayal kırıklığı yaratmıştı. Nitekim 27 Mayıs’ın eksik yanlarını tamamlamak iddiasıyla, Albay Talat Aydemir ve Binbaşı Fethi Gürcan’ın başını çektiği asker grupları, 22 Şubat 1962’de ve 21 Mayıs 1963’te iki kere darbeye teşebbüs edecekti.

Devlet, ülke, millet bir bütündür!

‘Türkiye’nin ilk ve tek demokratik anayasası’ olarak kutsanan bu anayasanın en önemli yanlarından biri daha giriş kısmında ‘Türk milliyetçiliği’ne vurgu yapmasıydı. Aynı şekilde 2. Madde’de “Türkiye Cumhuriyeti (...) milli (...) devletidir” denerek devletin niteliğinin de altı çizilmişti. 3. Madde’de ise hâlâ çok ciddi sorun olan “Türkiye Devleti’nin ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütün...” olduğu ifade edilmişti. (‘Ülke’ kavramı 1921 ve 1924 anayasalarında yoktu.)

1961 Anayasası’nın önemli yanlarından biri devlet şeklinin cumhuriyet olduğu ve bunun değiştirilmesinin teklif bile edilemeyeceğine dair hükmüydü. Cumhuriyetçilik, yalnız genel oy, seçime dayalı parlamento ve seçilen bir cumhurbaşkanıyla yetinen 1924 Anayasası’ndan farklı olarak, 1961 Anayasası’nda iyice somutlaştırılıp ayrıntılı kurallara ve kurumlara bağlanmıştı. Dinin ve din duygularının kötüye kullanılması 19. Madde’yle yasaklanmış, din eğitimi isteğe bağlı kılınmıştı. Ama daha önemlisi, Türkiye Cumhuriyeti’nin laiklik niteliğini koruma amacını güden ‘devrim yasaları’nın Anayasa’ya aykırılığını ileri sürmek yasaklanmıştı.

1924 Anayasası’nın tartışmalı 88. maddesindeki vatandaşlık tanımı yerine, kan (nesil) bağı (Latince ‘Jure Sanguinis‘) ile toprak bağını (‘Jure Soli‘) esas alan sistemlerinin karması bir sisteme geçilmişti. Buna göre, doğum yeri neresi olursa olsun Türk anne babadan doğanlar ile ana babası Türk olmasa bile Türkiye’de doğanlar Türk vatandaşı sayılmıştı. Yani hâlâ vatandaşlığın temel unsuru ‘Türk’ olmaktı.

1924 Anayasası’nda açıkça belirtilmemiş olan ‘hukuk devleti’ ilkesi ayrıntılı kurallara bağlanırken, temel hak ve özgürlükler hem sayılıp sıralanmıştı. Ancak bu hak ve özgürlüklerin kanunlarla sınırlanacağı da eklenerek, verilenlerin gerektiğinde geri alınması garantiye alınmıştı. Bu bağlamda, yürütmenin eylemlerini denetleme mekanizması olarak Anayasa Mahkemesi’nin kurulması olumluydu ancak burada anlatması uzun olan nedenlerle bu mahkeme bazı dönemlerde yasama-yürütme-yargı üçlüsünün en etkili organı haline gelecekti. 1961 Anayasası’nın bir diğer sorunlu yanı da, Milli Güvenlik Kurumu ve Askerî Yargıtay gibi iki anti-demokratik oluşumu anayasal kurumlar haline getirmesiydi.

Darbecilerin 1982 Anayasası

12 Eylül 1980 sabahı, ‘emir komuta zinciri içinde’ yönetime el koyan TSK’nın da ilk işi Türkiye’nin içinde olduğu durumdan sorumlu tuttukları ‘aşırı özgürlükçü’ 1961 Anayasası’nı değiştirmek oldu. İlga edilen TBMM yerine açılan Danışma Meclisi’nden seçilen 15 kişilik komisyonun başında bu sefer Anayasa Profesörü Orhan Aldıkaçtı vardı. Aslında bu görev için tam 54 kişi aday olmuştu. Yani darbecilere yardım etmek için yine hukukçular yarışıyordu.

Bu komisyon tarafından hazırlanan ve her satırına demokrasi ve özgürlük düşmanlığı sinmiş olan 1982 Anayasası’nın birçok maddesi değiştirildi ama ana gövdesi hala hayatta. Halbuki Türkiye’nin kaynağını sivil toplumdan alan ve sivil toplumla birlikte hazırlanmış yepyeni bir anayasaya ihtiyacı var. Yasama, yürütme, yargı arasındaki ilişkilerin çağdaş ilkelere göre kurulduğu, devlet, toplum ve birey arasındaki ilişkileri, hak, özgürlük ve sorumluluk temelinde, ancak birey ve toplum lehine düzenleyen, ‘çoğunlukçu’ değil ‘çoğulcu’, kısıtlayıcı değil özgürlükçü, kısa, açık, biçim ve içerik açısından tutarlı, ‘delinmeyecek’ kadar sağlam bir çerçeve metne ihtiyacı var. Ancak, böyle ‘sivil’ bir anayasanın hazırlanabilmesi ve uygulanabilmesi için, öncelikle, toplumun gerçekten ‘sivil’ olması gerektiğini unutmayalım.

Özet Kaynakça: Suna Kili&Şeref Gözübüyük, Sened-i İttifak’tan Günümüze Türk Anayasal Metinleri, İş Bankası Yayınları, 2000; Tevfik Bıyıklıoğlu, “Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin HukukiYapısı”, Belleten, XXIV, S.95, s.13–15; Kemal Gözler, Türk Anayasa Hukuku, Ekin Kitabevi, 2000; Bülent Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980), Der Yayınları, 1995; Kurucu Meclis ve 1961 Anayasası (Yay. Haz. Suna Kili), Boyut Kitabevi, 1998; Mustafa Erdoğan, Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset, Liberte Yayınları, 2003; Şükrü Karatepe, Darbeler, Anayasalar ve Modernleşme, İz Yayıncılık, 1997; Erdoğan Günal, Türkiye’de Demokrasinin Yüzyıllık Serüveni, Karakutu Yayınları, 2009.

.9-5-10

.zmir’de ‘ilk kurşun’u kim attı

Genellikle ‘sıcak’ gündemi takip etmeye çalıştığımı biliyorsunuz. Ama bu haftanın popüler konusu olan CHP meselesine ilerde de değinebileceğimi düşünerek, kronolojiyi takip etmeye karar verdim. Dün, 15 Mayıs 1919’da Yunan askerlerinin İzmir’e çıkışının 91. yıldönümüydü. Ben de yıllardır tartışılan “Milli Mücadele’yi başlatan ilk kurşunu kimin attığı” meselesine bakmak ilginç olabilir diye düşündüm. Amacım, Yunan düşmanlığını körüklemek değil elbette. Sadece, Başbakan Tayyip Erdoğan’ın, büyük bir ekonomik krizle boğuşan Yunanistan’a yaptığı dostluk ziyaretinin tam da bu güne gelmesi, aynen anayasa referandumunun 12 Eylül’de yapılacak olması gibi pek anlamlı göründü. İlerde iki ülke arasındaki güncel sorunların tarihçesine de değinmek istiyorum. Şimdilik Başbakan Erdoğan’ın gezisinin 91 yıllık düşmanlık parantezini bir daha açılmamak üzere kapamasını dilemekle yetineceğim.

Mondros’un hediyesi

30 Ekim 1918 günü Limni Adası’nın Mondros Limanı’na demir atmış Agamemnon Zırhlısı’nda imzalanan Mondros Mütarekesi’nin İtilaf Güçleri’ne, gerekli gördükleri her yere asker çıkarma hakkı veren 7. maddesi uyarınca, 6 Kasım 1918 günü, bir İngiliz savaş gemisinin İzmir Limanı’na geleceği haberi duyulduğunda özellikle şehrin “gâvur” mahallelerinde büyük bir heyecan doğmuştu. İrili ufaklı kiliseler çanlarını, fabrikalar, vapurlar sirenlerini çalıyordu. Saat 15.00 sıralarında orta boy bir İngiliz savaş gemisi limana girdi ve Kramer Palas’la Pasaport arasında demirledi.

Karaya çıkan kumandan Dixon’a birkaç Ortodoks papaz eski bir Yunan geleneği uyarınca bir tepsi içinde tuz ve ekmek sundular. Dixon, Vali Vekili “Sakallı” Nurettin Paşa’ya ziyarette bulunmak üzere Hükümet Konağı’na giderken, başlarında Stefanopulos adlı bir Rum doktor olan bir grup, Rum Metropolitlik merkezi Aya Fotios Kilisesi’ne ve Anadolu Bankası’na Yunan bayrağı çektiler. Bir diğer grup ise Ege’de ve İzmir’de gözleri olduğu bilinen İtalyanlara gözdağı vermek için Garoni adlı bir İtalyan tarafından işletilen Pathe Sineması’na Yunan bayrağı asmaya kalkışmış, Garoni karşı çıkınca da sinemayı tahrip etmişlerdi. Ancak Rumlar sevinçte ölçüyü kaçırınca halkı kontrol altına almak için Adalar Valisi Papazafiropolus İzmir’e gönderilmişti.

İttihatçı yorgunu halk

Bunlar olurken, savaşlardan yorulan halktan ve İttihatçı-İtilafçı çatışması içindeki kanaat önderlerinden ciddi bir tepki gelmemişti. Örneğin Hukuk-u Beşer gazetesinin sahibi ve başyazarı Hasan Tahsin, köşesinde “memleketi kan, sefillik içinde bırakmış ve en sonunda önemli bir serveti yüklenerek adi hırsızlar gibi bilinmeyen bir yere giden” İttihatçıların halk arasında nüfuzlarını koruduklarını ve düşünceleri baskı altında tuttuklarını yazmıştı. İttihatçıları ülkeyi felakete sürükleyen ne idüğü belirsiz bir grup olarak niteleyen Müsavat’ın 17 Ocak 1919 tarihli nüshasında “Elimizi Kuran’a basarak soruyoruz: Allah için söyleyiniz. İttihat ve Terakki denen cellâtlar kitlesinin bu memleket halkına yaptığı zulmü, kâinat sahnesine gelip hangi Haccac yapabilmiştir? Hangi vahşi hayvanat sürüsünün bu kadar insan parçaladığı, kan içtiği görülmüştür? El aman zulmün çetin ve zağlı (cilalı) tırnaklarından el aman!” diye yazıyordu. 22 ocak tarihli Köylü gazetesinde ise “Büyük şehirlerde İttihat ve Terakki’nin ruhunu yaşatmak için el altından yapılan gayretler hiç de maziyi unutmaya değil, eski mevki hırsını tekrar elde etmeye matuftur” deniyordu. “El altından yürütülen gayretler”den kasıt, İTC yerine kurulan muvazaa partisi, Teceddüt Fırkası’nın faaliyetleriydi. Kısacası, İzmirli kanaat önderleri ve halkın büyük kesimi İttihatçılardan öylesine yaka silkmişti ki, İtilaf Kuvvetleri’nin işgalini bir kurtuluş gibi görüyordu.

Paris’te alınan kararlar

İzmir’de hava böyleyken, 12 Ocak 1919 tarihinde başlayan Paris Barış Konferansı’nda İzmir’e, Yunan askerlerinin çıkarılması kararı alındı. Bunda İngilizlerin kontrol etmeleri zor olan İtalyanlar yerine, kontrol edebilecekleri Yunan askerlerini tercih etmesinin rolü vardı. Bu haberin duyulması üzerine İttihatçıların Türk Ocağı aracılığıyla İzmir’de yaptıkları direniş toplantılarının İstanbul’da yarattığı etki, 26-30 nisanda bölgeye bir Nasihat Heyeti göndermekle sınırlı kaldı.

14 mayısta Amiral Calthorpe, İzmir Valisi’ne ve Kumandanı’na Yunan birlikleri karaya çıkmadan 36 saat önce İzmir istihkâmlarının İtilaf Güçleri’ne teslim edilmesini emreden bir nota gönderdi. Benzer nota, İstanbul’daki Damat Ferit Paşa Hükümeti’ne de verilmişti. İzmir Valisi ‘Kambur’ İzzet Bey,Islahat ve Köylü gazetelerinde halkın telaş etmemesi için haberler yayımlatmaya çalışırken, 17. Kolordu Komutanı Ali Nadir Paşa, Foça, Urla istihkâmlarını Fransa’ya, Kösten Adası istihkâmlarını İngiltere’ye ve Yenikale istihkâmlarını da Yunan güçlerine teslim etmişti bile. O sırada iznini geçirmek için İzmir’de bulunan ve daha sonra Milli Mücadele’nin ilk cephesini oluşturacak olan Kazım (Özalp) Bey bile, eli silah tutanların Ödemiş’e çekilmesini önerdikten sonra Fransız tüccarı kimliğiyle trene binip İzmir’den uzaklaşmıştı. Yani hâlâ kimsenin düşmana ‘ilk kurşun’u atmaya niyeti yoktu.

Maşatlık toplantısı

Bunlar olurken, 12 mayısta Selanik yakınlarındaki Eleftheron Limanı’ndan nakliye gemilerine binen Yunanistan’ın en seçkin birliği 1. Piyade Tümeni’nin komutanı Albay Nikolaos Zafirios’un komutasındaki üç piyade alayı ve iki topçu taburundan oluşan bir tümen, İtalyan donanmasından korumak üzere yanlarına verilen üç İngiliz, dört Yunan torpidosu eşliğinde 14 mayıs günü öğle üzeri Midilli Adası’nın Yera Körfezi’ne demirledi.

Filonun kurmay heyeti, Leon Torpidosu’yla İzmir Limanı’na geldiğinde, şehrin önde gelenlerinden Mustafa Necati, Moralızâde Halit ve Ragıp Nurettin Beylerin kurduğu Redd-i İlhak Cemiyeti’nin halkı Yahudi Mezarlığı’ndaki (Maşatlık) toplantıya çağıran bildirisi de şehirde dağıtılıyordu. Ancak o gece meşalelerle Maşatlık’ta toplanan Türkler, umutsuzca ağlaşmış, bir karar alamadan dağılmışlardı. Ertesi gün, Türk ahali gergin biçimde evlerinde otururken, Ali Nadir Paşa askerleri çoktan silahsızlandırmıştı. Rumlar ise bando eşliğinde Kordon Boyu’nda toplanmışlar ve Yunan gemilerini beklemeye başlamışlardı.

Sarı Kışla’da tuz ve ekmek ayini

Saat 7.00 civarında ilk Efzun Alayları, Punto’da Avcılar Kulübü önlerinde karaya çıkarak Pasaport ve Punta karakollarını işgal ettiler. Karakollardaki askerî birliklerin mensuplarının Sarı Kışla’da toplanmasına kilise ve Rum fabrikalarının siren sesleri eşlik etti. Metropolit Hrisostomos ve yanındaki papazlar Ezfun Alayları’nı takdis ettikten sonra geleneksel tuz ve ekmek ayinini yaptılar. Bu sırada Yunan torpidolarından birinin hiçbir direnişin gelmediği Sarı Kışla’ya atış yapması, İşgal Güçleri’nin telaşını gösteriyordu. Ardından askerler ve halk Konak istikametine doğru yola çıktılar.

‘İlk kurşun’ atılıyor

Saat 11.00’e gelmişti. “Zito Venizelos!” (Yaşa Venizelos!) bağırışları arasında yürüyüş devam ediyordu ki, Konak Meydanı’nı Kemeraltı Caddesi’ne bağlayan köşe dönülürken, alayın önünde Yunan bayrağını taşıyan Teğmen Yannis açılan ateşle yere yuvarlandı. Ardından ortalık karıştı ve Yunan askerleri Kemeraltı girişini, otelleri ve kahveleri yaklaşık yarım saat yaylım ateşine tuttular. Ali Nadir Paşa, kışladan sarkıttığı beyaz perdeyle teslim olurken, subaylar ve memurlardan oluşan bir grup dipçik darbeleriyle Patris Vapuru’na bindirildi. O sırada yağmur başladığı için arbede durmuş ve Efzun Alayı limana çekilmişti.

En sonunda ‘ilk kurşun’ atılmıştı ama bu çok pahalıya mal olmuştu. ‘İlk kurşun’un bilânçosu konusunda değişik iddialar ortaya atıldı. Albay Zafirios’un Yunanistan Başbakanı Venizelos’a gönderdiği 25 mayıs tarihli mektuba bakılırsa, Yunanlılar ikisi asker dokuzu sivil 11 ölü, dokuzu asker, 34’ü sivil 43 yaralı vermişti. Türklerden ise beş asker ölmüş, sekizi subay, sekizi er, 41’i sivil toplam 57 kişi yaralanmıştı. Değişik milletlerden de 47 ölü vardı. Ocak ayından beri çalışan Paris Barış Konferansı’nın 15 mayıs olaylarının ayrıntılarını araştırmak için kurduğu komisyonun raporuna göre ise Yunanlılardan iki er ölmüş, altı er yaralanmıştı. Türklerin kaybı ise 300 veya 400 ölü ve yaralı idi.

İlk kurşunu kim attı

İlk kurşunu asıl adı Osman Nevres olan Hasan Tahsin’in attığı iddiası, 1972 yılında İzmir Gazeteciler Cemiyeti, bir ‘İlk Kurşun Hasan Tahsin Anıtı’ dikmek için kampanya açtığında kamuoyuna mal olmuştu. Cemiyetin yürüttüğü gürültülü kampanya sonucu, 1974’te Konak Meydanı’na, elindeki tabancayla Yunan askerlerinin geldiği Punta’ya değil de, tam aksi yönündeki, “Reddi-ilhak!” bağırışlarının yükseldiği eski Maşatlık, günümüzün Bahri Baba Parkı varyantına nişan alan son derece trajikomik bir Hasan Tahsin heykeli dikilmişti. Heykelin açılışını da dönemin Cumhurbaşkanı Fahri Korutürk yapmıştı. Peki, Cemiyet ‘ilk kurşun’u atanın Hasan Tahsin olduğundan nasıl emin olmuştu? İşte burası biraz karışık.

Vali İzzet Bey İstanbul’a gönderdiği raporda, ‘ilk kurşun’u atanın bir Yunan askeri olduğunu, dolayısıyla katliamın müsebbibinin Müslümanlar olmadığını yazmıştı. İşgal sırasında Yunan Basın Kalemi’nde çalışan Mihail Rodas, 27 Mart-18 Eylül 1925 tarihinde Anadolu gazetesinde tefrika edilen hatıralarında şöyle demişti: “Hasan Tahsin’i heyecanlı halk arasında gördüğüm zaman kendisinden durumu sordum. Duraksamadan bana gerekirse ertesi gün Türk halkının savunması için ön safta bulunacağı yanıtını verdi. Gerçekten de genç Çerkez yazarın cesedi ertesi gün 15 mayısta öğleden sonra kışla önünde cansız olarak bulundu.” Görüldüğü gibi Rodas, Hasan Tahsin’i ‘ilk kurşun’u atarken gördüğünü söylememekte, ancak o gün orada öldüğünü belirtmekteydi.

Öte yandan, İzmir’in işgali sırasında olan olayları Umum Jandarma Komutanlığı’na sunan Mıntıka Müfettişi Yüzbaşı Ziya Bey’in raporunda ilk kurşunu atan kişinin adı belirtilmediği gibi, Hasan Tahsin’in evinde öldüğüne dair iddialar vardı. ‘İlk kurşun’u Hasan Tahsin’in attığı konusunda en iddialı araştırmacılardan olan Bilge Umar bile Genelkurmay’ın çıkardığı hiçbir yayında ‘ilk kurşun’u Hasan Tahsin’in attığına dair bir belge görmediğini belirtmişti.

‘Gâvur’ Mümin’in nafile çabaları

Ancak, İzmirli okurumuz, Fadıl Kocagöz’ün, yürüyüşünden dolayı ‘Lüp Lüp’ lakabıyla tanınan anne tarafından akrabası Lütfi Osmanzade Bey’den dinlediği hikâye ise şöyleydi: “Maşatlık’taki nümayiş dağıldıktan sonra, İttihatçıların Rumların arasına sızdırdığı ajanları ‘Gâvur’ Mümin ve Hasan Tahsin, gazete yazıhanesine gelip içmeye ve tartışmaya başlarlar. Hasan Tahsin’in tüberkülozuyla birlikte artan alkol düşkünlüğü, son dönemde akli melekeleri üzerinde olumsuz etki göstermektedir. Mümin Bey, Hasan Tahsin’e bir türlü söz geçirememektedir. Eğer tasarladığını yaparsa, büyük bir katliama sebebiyet vereceğini, tarihe bu lekeyle mi geçmek istediği sorusunu sorarak yanından ayrılır; çünkü halasının evindeki el bombalarını saklaması gerekmektedir. Eve geldiğinde halasına ‘intihar edecek’ demiştir. Nitekim Hasan Tahsin içmeye devam eder ve sabah, yanında bir el bombası ve iki dolu revolver (muhtemelen Luger) Punta’ya gider. Yıllar önce de uyguladığı klasik suikast yöntemiyle önce bombayı atar sonra mermileri boşaltır.” Sonrası malum... Hasan Tahsin’in suikastçı hezeyanları yüzünden yüzlerce insan ölür.

Nam-ı diğer: Osman Nevres

Bugün Hasan Tahsin olarak bildiğimiz kişinin gerçek adı Osman Nevres’ti. Selanik’te 1888 yılında doğan Osman Nevres, ilkokulu Mustafa Kemal’in de gittiği Şemsi Paşa İptidaisi’nde okumuş, ardından gittiği Feyziye Mektebi’nde İttihat ve Terakki’nin kudretli adamı Cavit Bey’in dikkatini çekmiş ve ailesi ticaret yapmak için İstanbul’a göçtüğü halde, Cavit Bey’in gözetimi altında Selanik’te yaşamaya devam etmişti. 1907’de İstanbul’a gelip bir süre Darülfünun’da eğitim gören Osman Nevres, 1908 veya 1909’da, İttihatçıların desteğiyle Paris’e gitmiş, bir süre Paris’teki Sorbonne Üniversitesi’nde siyasal bilimler okumuştu. Burada Belçikalı Sosyalist Emile Vandervelde’nin konferanslarını izleyen Osman Nevres Trablusgarp Savaşı sırasında, Paris’in ünlü sinemalarından Olimpia’da izlediği bir filmde Türklerin zalim ve barbar olarak gösterilmesine kızıp, oturduğu sandalyeyi sahneye fırlattıktan sonra sahneye fırlayıp (veya tabancasına sarılıp perdeye ateş ederek) “Benim sizlerden ne farkım var? Sorbonne Üniversitesi’nde okuyorum ve sizin dilinizi konuşuyorum. Ben de Türküm. Türkler bu filmde gösterildikleri gibi vahşi ve zalim insanlar değiller, onlar da en az sizin kadar uygarlar” bağırışıyla ün kazanmıştı.

Romanya’ya gönderiliyor

Birinci Dünya Savaşı arifesinde, İTC’nin gizli örgütü Teşkilat-ı Mahsusa tarafından Romanya’yı Üçlü İtilaf’ın yanına çekmek için Romanya’ya gönderilen İngiliz Parlamenterleri Noel Buxton ve kardeşi Leland Buxton’u ‘etkisiz hale getirmek’ üzere Romanya’ya gönderilen Osman Nevres, Romanya’ya giderken ‘Hasan Tahsin’ adına sahte bir pasaport düzenlemiş ve meslek hanesine ‘gazeteci’ yazmıştı. Adını aldığı Hasan Tahsin, Bomba ve Silah adlı gazeteler çıkardığı için ‘Silahçı Tahsin’ olarak anılan ve Teşkilat-ı Mahsusa tarafından gizli bir görevle gönderildiği Bulgaristan’dan izinsiz olarak geri dönünce teşkilat tarafından boğularak öldürülen bir militandı.

2 Ekim 1914’te Buxton Kardeşlere suikast girişiminde bulunan Osman Nevres başarılı olamamış, Noel yara bile almadan kurtulurken, Leland hafif yaralanmıştı. Romanya mahkemeleri tarafından beş yıl kalebentliğe mahkûm edilen Osman Nevres, 1916’da, Osmanlı Orduları Bükreş’e girdiğinde, Kolordu Komutanı Hilmi Paşa tarafından hapishaneden kurtarılacaktı.

İttihatçılardan uzaklaşıyor

Bu dönemde ne olduysa olmuş, Osman Nevres’in İttihatçılardan sıtkı sıyrılmış ve Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na katılmıştı. Bunun üzerine hamisi Cavit Bey tarafından bir süre İsviçre’ye gönderilen, 1917’de geri döndüğünde hissiyatının değişmediği görülen Osman Nevres, Talat Paşa tarafından İzmir’e bir nevi sürgüne gönderildi. İzmir’e gelişinden itibaren sürekli Hasan Tahsin adını kullanan kahramanımız, Frenk mahallesinde bir ev kiraladı, Aya Fotini Kilisesi karşısındaki Bakırcıyan Ferhanesi’nin 47-49 numaralı odasında ticarete başladı. Ancak, ticarette başarılı olamadı.

İzmir’de Hukuk-u Beşer adlı bir gazete çıkaran Hasan Tahsin, gazetede yayımladığı kadın hakları ve özgürlüğüyle ilgili bir yazısı nedeniyle şehrin mutaassıp Vali Vekili ‘Sakallı’ Nurettin Paşa’yla ters düştü. Daha sonra kısa süre çıkardığı Sulh ve Selamet gazetesinde, Mütareke sonrası türeyen yeni zenginlerle ilgili eleştiri yazılarıyla, yöneticilerle arası iyice açıldı. İddialara göre, Hasan Tahsin işte böylesi kötü bir ruh halindeyken, Maşatlık toplantısındaki ruhsuz havayı görünce, tek başına eyleme geçmeyi kafasına koymuş, ertesi gün elinde Yunan bayrağını taşıyan subaya ateş açmıştı. Bu maceraperest tavrının bedelini hem kendisi hem de yüzlerce kişi canıyla ödemişti.

Diğer adaylar

Buna karşılık, ‘ilk kurşun’u başkalarının attığına dair iddialar var. Örneğin o günlerin ünlü gazetesiAhenk’in başyazarı Şevki Bey, İzmir’de ilk kurşunu Saatçi Aziz Efendi’nin attığına şahitlik ettiğini yazmıştır. O yıllarda İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Ege Katib-i Mesul’ü olan Celal (Bayar) Bey de, Şevki Bey’in şahadetine güvenerek, ilk kurşunu Aziz Efendi’nin attığını tekrarlar. Bazı kaynaklara göre, Giritli Sabri Bey adlı bir komiserin aldığı bir emri ulaştırmak için Yunanlı binbaşıya doğru seğirttiği anda, durumu yanlış anlayan Yunanlı askerler ilk ateşi açmış, olayları kahvede izleyen Germencikli İbrahim adlı bir delikanlı da Parabellum’u ile cevap vermiştir. İzmir’in işgal edildiği gün hapishanelerin boşaltılmasında görev alan İsmail Kalender adlı bir Radoviç muhacirine göre, ilk kurşunu hapishaneden çıkan Menderes köylerinden Arap Rasim adlı bir genç atmıştır.

İlk Kurşun Dörtyol’da mı atıldı

Ama daha da ilginci, Genelkurmay Başkanlığı Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı’nın (ATASE) 17 Şubat 1992 tarihli raporuna göre ‘ilk kurşun’, İzmir’de değil, Mondros Mütarekesi’nden sonra galip devletlerin ilk işgal ettikleri yerlerden biri olan Hatay’ın Dörtyol İlçesi’nin Karakese Köyü’nden Mehmet Çavuş tarafından Fransız ve Ermenilere karşı atılmıştır. Bunun üzerine Dörtyol’da ‘İlk Kurşun Anıtı’ yapılmış ve her yıl resmî törenler düzenlenmeye başlamıştır. Peki, eğer ilk kurşun ATASE’nin dediği gibi Dörtyol’da atıldıysa, 28 Şubat 1997’de faaliyete geçen Genelkurmay Basın Merkezi’ne neden Hasan Tahsin’in adı verilmiştir?

Karışıklık bununla da bitmiyor. Atatürk Araştırma Merkezi Kurucu Başkanı Prof. Dr. Utkan Kocatürk’e göre ise ‘ilk kurşun’u 29 Mayıs 1919’da Ayvalık’ı işgal eden Yunan birliklerine karşı, 172. Alay Kumandanı Yarbay Ali (Çetinkaya) Bey atmıştı. Cumhuriyet döneminin ünlü İstiklal Mahkemeleri’nde hâkim olarak acımasız kararlara imza atacak olan Ali Çetinkaya’nın adı, Ayvalık’taki ‘TSK Ali Çetinkaya İlk Kurşun Rehabilitasyon Merkezi’ne verildiğine göre, ‘ilk kurşun’ konusunda Genelkurmay’ın kafası epey karışık!

Özet Kaynakça: Necdet Öklem, “Şehit Hasan Tahsin ve İlk Kurşun”, Ege Ekonomisi, 23-24 Ocak 1973, Sayı:1360-1361; Ümit Sinan Topçuoğlu, Milli Mücadelede İlk Kurşun, Milliyetçi Yayınlar 1974; Nurdoğan Taçalan, Ege’de Kurtuluş Savaşı Başlarken, Bilgi Yayınevi, 2007; Bilge Umar, İzmir’de Yunanlıların Son Günleri, Bilgi Yayınevi 1974; Turan Akkoyun, “İzmir’de Atılan İlk Kurşun Meselesine Dair Notlar”, Tarih ve Toplum Dergisi, Eylül 1992, Sayı:105, s.38-40; İşgalden Kurtuluşa İzmir, İzmir Büyükşehir Belediyesi ve Cumhuriyet Gazetesi imecesi, 2007; Engin Berber, Sancılı Yıllar, 1918-1922, Mütareke ve Yunan İşgali Döneminde İzmir Sancağı, Ayraç Yayınevi, 1997.

.16-5-10

.CHP, ‘Yeni CHP’ olabilir mi

Deniz Baykal’ın gayrı ahlaki bir operasyonla CHP liderliğinden ıskat edilmesinden sonra, toplumun değişik kesimleri, farklı amaçlarla olsa da büyük bir heyecanla CHP’nin sosyal demokrat bir parti olup olmadığı, değilse sosyal demokrat bir partiye dönüşme potansiyeli taşıyıp taşımadığı başta olmak üzere pek çok konuda akıl yürütüyor, teoriler geliştiriyor, tahminlerde bulunuyor. Sonda söyleyeceğimi başta söyleyeyim: Böyle bir dönüşümün gerçekleşmesine kişisel olarak çok sevinirim. AKP’nin, sözüm meclisten dışarı, ‘köpeksiz köyde sopasız dolaşmasını’ ancak bu engeller. Ama bunu çok zor görüyorum. Çünkü bana göre kurumlar canlı organizmalar gibidir. Onların da DNA’ları, nöronları, bellekleri, gelenekleri, davranış kalıpları, refleksleri, korkuları özetle ‘kişilikleri’ ve ‘karakterleri’ vardır. Bazen ölüm veya istifa gibi nedenlerle, bazen kurumun amaçlarına hizmet etmedikleri için yöneticiler değişir, farklı görüşte, farklı tarzda insanlar yönetime gelir ama o kurumun yapısında, rotasında kaydadeğer bir değişiklik meydana gelmez. Çünkü bu tür köklü kurumlarda öylesine güçlü bir torna vardır ki, o kişileri partiye uygun hale getirinceye kadar, deyim yerindeyse, keser, biçer, yontar, perdahlar. Nitekim arkasında büyük bir halk desteği olan Bülent Ecevit bile CHP’yi değiştiremeyeceğini anlayınca kendi partisini kurmuştu. Bugün müesses nizamın savunucusu Deniz Baykal bile CHP’nin başına geçtiğinde solcu, devrimci bir akademisyendi. Ama Baykal, CHP’nin kimliğini değiştiremedi, CHP onu değiştirdi. Erdal İnönü ve Altan Öymen gibi iyi niyetli kişilerin başlarına gelenleri hepimiz izledik. Kemal Kılıçdaroğlu’nun dünkü kurultaydaki konuşması da kadim retoriğe teslim olabileceğini düşündürdü.

Bu hafta CHP’nin nasıl bir kurumsal kimliğe sahip olduğunu anlatmaya çalışacağım. Sayfanın boyutları yüzünden yazıyı 1923-1946 arasıyla ve sadece partiyle ilgili olaylarla sınırlamak zorunda kaldım. Bu tarihçe, neden CHP’nin başına ‘iyi niyetli’, ‘halkçı’, ‘alçak gönüllü’, ‘sıcak’, ‘Gandi gibi’ bir lider getirerek, ‘Yeni CHP’ yaratmanın zor olduğunu düşündüğümü anlatabilir diye düşünüyorum.

A-RMH Grubu kuruluyor

CHP’nin nüvesini, 23 Nisan 1920’de Ankara’da açılan Büyük Millet Meclisi’ne katılan milletvekilleri arasından bizzat Mustafa Kemal’in kurduğu Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk (A-RMH) Grubu oluşturmuştu. Bu grubun ezici çoğunluğunu eski düzenden devralınan asker ve sivil bürokratlar oluşturuyordu. Grupta işçi, emekçi ve köylü kitlelerinin temsilcileri yoktu. Kısacası işin içinde sosyal demokrasinin kaynağı olan emekçi sınıflar yoktu. Zaten Kemalist devrimin bu sınıflara ihtiyacı yoktu, modernleşmenin tepeden aşağıya olacağı düşünülüyordu.

Mustafa Kemal, sert eleştirilere rağmen grubun başkanlığını üstlenmiş, grubun 10 Mayıs 1921’de yapılan ilk oturumun sekreterliğini ise ilerde Mustafa Kemal’in amansız düşmanı olacak ve bunun bedelini hayatıyla ödeyecek olan Lazistan Milletvekili Ziya Hurşit yapmıştı. Bu grup, daha sonra Birinci Grup adıyla anıldı. Bazı kaynaklara göre 133, bazılarına göre 202 üyesi olan Birinci Grup, bünyesindeki ordu komutanlarının da etkisiyle kâğıt üzerinde 437 üyesi olan ancak en fazla 365 kişinin katıldığı Meclis’i başından itibaren kontrol etti. Temmuz 1922’de Mustafa Kemal’in grubuna alınmayanlar, Erzurum milletvekilleri Hüseyin Avni (Ulaş) Bey ve eski Meclis-i Mebusan Reisi Celalettin Arif Bey’le, Trabzon Milletvekili Ali Şükrü Bey’in etrafında ‘İkinci Müdafaa-i Hukuk Grubu’ adıyla toplanmaya başladılar. Bazı kaynaklara göre 63, bazı kaynaklara göre 90 kişiden oluşan bu gruba da sonradan, ‘İkinci Grup’ dendi.

Halk mı millet mi

İkinci Grubun kurulması üzerine, Birinci Grup biraz daha kurumsallaşmaya çalıştı ve 16 Temmuz 1922’de iç tüzük tadil edildi. Ama ortada hâlâ bir parti (fırka) yoktu. 6 Aralık 1922’de Mustafa Kemal Ankaralı gazetecilere, barış sağlanınca halkçılığa dayanan ve Halk Fırkası (HF) adını taşıyacak bir siyasal parti kurma kararında olduğunu açıkladığında başta Trabzon ve Erzurum olmak üzere Anadolu’nun çeşitli yerlerinden itirazlar geldi. Çünkü 4-10 Eylül 1919 tarihli Sivas Kongresi’nde “Müdafaa-i Hukuklar her nevi fırka cereyanlarının üstünde olup bakidir ve devam edip gidecektir” kararı alınmıştı. Mustafa Kemal’in bu grupları HF’ye dönüştürme çalışması açıkça bu kararın ihlaliydi.Ama Mustafa Kemal’in kararlı olduğu anlaşılınca itirazlar başka noktalara kaydırıldı. Örneğin kurulacak partinin adındaki ‘halk’ sözcüğü başlangıçta solculuğu ima ettiği için pek beğenilmemiş, ancak Mustafa Kemal ‘halk’ derken milleti, ‘imtiyazsız sınıfsız kaynaşmış bir kitle’ olarak kastettiğini kesin bir dille açıklayınca tartışma bitmişti.

Mustafa Kemal HF konusunu, 7 Şubat 1923’te Balıkesir’de Zağanos Paşa Camii’nin minberinden verdiği hutbeden sonra cemaatin sorularını cevaplarken tekrar açtı. Yeni devletin geleceği için endişeleri olduğunu, bu yüzden bazılarının önerdiği gibi köşesine çekilerek dinlenmeyi doğru bulmadığını, kurmayı düşündüğü ‘Halk Fırkası’nın halka “siyasi terbiye verecek bir mektep olacağını” anlattı.

Dokuz Umde bildirgesi

1 Mart 1923 günü, İkinci Grubun liderlerinden Hüseyin Avni Bey, 272 oydan 148’ini alarak Birinci Reis Vekilliğine seçildiğinde o güne kadar küçümsenmeye çalışılan İkinci Grubun siyasi gücü herkesi şaşırtmıştı. 27 martta İkinci Grubun diğer liderlerinden Ali Şükrü Bey’in ortadan kaybolması birilerinin bu durumdan rahatsız olduğunu düşündürüyordu. Nitekim Ali Şükrü Bey’i arama çalışmaları sürerken, Mustafa Kemal’in Birinci Meclis’in amacını gerçekleştirdiğini belirten konuşmasından sonra Meclis seçimlere gitmek üzere kendini feshetmişti.

2 nisanda ölüsü bulunan Ali Şükrü Bey’i Mustafa Kemal’in Muhafız Birliği komutanı Giresunlu Topal Osman’ın öldürdüğü anlaşılmıştı. Çatışma sonucu yaralı ele geçirilen Topal Osman’ın başı kesik bedeni Ulus Meydanı’nda sallanırken, Geçici Seçim Kanunu’nda bazı düzenlemeler yapıldı. Bir hafta sonra Mustafa Kemal, A-RMH Cemiyeti Başkanı sıfatıyla, Meclis’teki A-RMH Grubunun HF’ye dönüştürüleceğini belirten ‘Dokuz Umde’ bildirgesini açıkladı.

Halk Fırkası resmen kuruluyor

Muhaliflerden arınmış İkinci Meclis 11 Ağustos 1923’te açıldıktan iki gün sonra Meclis Başkanlığı’na yine Mustafa Kemal seçilmişti. Aynı gün Lozan görüşmeleri sırasında Baş Delege İsmet İnönü ile sürekli çekişen Rauf (Orbay) Bey başbakanlıktan istifa etmiş, yerine Fethi (Okyar) başbakan olmuştu. 23 ağustosta Lozan Barış Antlaşması TBMM tarafından onaylanarak yürürlüğe girdikten sonra sıra HF’ye resmiyet kazandırmaya gelmişti. Fırkanın resmen kuruluşu 11 Eylül 1923, Dâhiliye Vekaleti tarafından tescili 23 Ekim 1923’te yapıldığı halde, İzmir’in geri alınışının tarihine denk getirmek için kuruluş tarihi 9 Eylül 1923 olarak kabul edilecekti.

Dikkat edilirse kurulan partinin adında ‘cumhuriyet’ ibaresi yoktu. Halk Fırkası’na ‘Cumhuriyet Halk Fırkası’ denmesi, HF’den dışlanan muhaliflerin Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TpCF) adıyla bir parti kuracakları haberlerinin yayılmasıyla gündeme gelmiş, TpCF’nin kurulmasından bir hafta önce, yani 10 Kasım 1924’te fırkanın adı Cumhuriyet Halk Fırkası yapılmıştı. Haziran 1925’te Şeyh Said İsyanı’nın ardından TpCF kapatıldıktan sonra ‘cumhuriyet’ ibaresi CHP’nin malı olmuştu.

1927’deki Büyük Kongre

Ortada bir muhalefet partisi olmadığı için seçimden söz etmek yeterince garipken, 26 Haziran 1927’de TBMM seçimlere gitmek üzere tatile girmeden önce parti tüzüğünde bir değişiklik yapılarak milletvekili adaylarını belirleme işi, Fırka Divanı’ndan alınarak parti genel başkanına verildi. Böylece, milletvekillerinin eskisi gibi Mustafa Kemal’e bağlılığı garanti edildi. Çatlak ses çıkaranların yeni bir tasfiyeye tabi tutulduğu seçimlerin ardından, 1923 tarihli parti tüzüğünün açık hükmüne rağmen, her sene yapılması gerekirken ve dört yıldır toplanmayan ‘Büyük Kongre’ toplandı. 15-20 Ekim 1927 tarihleri arasında yapılan kongrede, CHP’nin ‘aslında 1919’da Sivas Kongresi’nde kurulduğu’ tezi ortaya atılarak, Parti’nin tarihi ile Milli Mücadele’nin tarihi birleştirilmiş oldu.

Mustafa Kemal, altı gün boyunca günde altışar saatten toplam 36,5 saatte okuduğu Nutuk ile geçmişin kendine göre siyasi muhasebesini yapıp ‘tek adamlığını’ ilan ettikten sonra, 1930’daki 99 günlük Serbest Fırka olayı hariç tutulursa, ülkenin ‘Tek Adam’ ve ‘Tek Parti’ tarafından muhalefetsiz, dolayısıyla denetimsiz şekilde yönetilmesine başlandı.

1931 III. Kurultayı

10 Mayıs 1931’de toplanan III. Kurultay’da (Öztürkçe akımı yüzünden artık ‘kurultay’ deniyordu), Mustafa Kemal CHF’nin ‘Ebedî Genel Başkanı’ ilan edildi. Kemalizm partinin resmî ideolojisi oldu ve Altı Ok (Cumhuriyetçilik, Milliyetçilik, Halkçılık, Devletçilik, Laiklik ve İnkılâpçılık) ilkesi kabul edildi. Türkiye Cumhuriyeti halkının sınıfsız bir kitle olduğu ilan edildi ve partiye sınıf kavgasına mahal vermeyecek şekilde toplumsal katmanların uyumunu sağlayacak kanunlar çıkarma görevi verildi. Ardından partinin kuruluş misyonuna uygun olarak, Halkevleri, Türk Tarih Tezi, Güneş Dil Teorisi, İskân Kanunu, Soyadı Kanunu gibi uygulamalarla ‘Batılı anlamda modern bir ulus-devlet’ inşasına hız verildi.

9-16 Mayıs 1935’te toplanan CHF IV. Büyük Kurultayı’nda CHF adı CHP (Cumhuriyet Halk Partisi) oldu. Katı bir devletçilik politikası izleneceği ilan edildi. 1936’da CHP Genel Başkan Vekili ve Başvekil İsmet İnönü’nün parti teşkilatına yazdığı bir tamime göre, dâhiliye vekili, parti genel sekreteri olurken, valiler bulundukları vilayetlerde parti başkanlığına atanmışlardı. Bölge müfettişleri hem parti teşkilatının hem de devlet işlerinin denetleyicisi idi. Recep Peker durumu şöyle özetlemişti: “Türkiye Cumhuriyeti bir parti devletidir, parti devletle birlikte çalışır.”

Parti ve devletin tek elde birleşmesini yürürlükteki Memurin Kanunu ile çelişkili gören Hilmi Uran, konuyu İzmit’te karşılaştığı Mustafa Kemal’e anlattığında şu cevabı almıştı: “Ben bu maddede değiştirilecek bir şey görmüyorum. Çünkü burada memurların siyasi cemiyetlere girmemesinden maksat, onların benim partimden başka bir partiye intisap edememesi demektir. Bu bakımdan bu madde hatta faydalıdır ve katiyen değiştirilmemelidir.”

Ama bu tedbirlerle de yetinilmeyecek, 13 Şubat 1937’de yapılan anayasa değişikliği ile CHP’nin Altı İlkesi’nin anayasaya konularak parti-devlet bütünleşmesi iyice sağlama alınacaktı. Ancak klasik totaliter ülkelerdekinin tersine, devlet partileşmemiş, parti devletleşmişti.

Ebedî Şef’ten Milli Şef’e

Mustafa Kemal Atatürk 10 Kasım 1938’de öldüğünde Başbakan Celal Bayar durumu telgrafla üç yere bildirmişti. Bunlardan biri Meclis Başkanı Abdülhalik Renda, ikincisi Hükümet, üçüncüsü ise İsmet İnönü idi. Devleti idare şeklinden dış politikaya, ekonomi politikalarından siyasi üsluba uzanan geniş bir yelpazede Cumhurbaşkanı ve CHP Genel Başkanı Atatürk’le derin bir anlaşmazlığa düştüğü için, Atatürk tarafından 25 Ekim 1937’de başbakanlıktan ayrılarak yerini Celal Bayar’a terk etmek zorunda bırakılan İsmet İnönü’nün kaderi, bu telgraftan sonra değişecekti.

Anayasa’ya göre cumhurbaşkanı vekili olan Abdülhalik Renda, Meclis’i yeni cumhurbaşkanı seçimi için 11 kasım günü toplantıya çağırmıştı. Yeni cumhurbaşkanının kim olacağı konusu doğal olarak herkesi meşgul ediyordu. En güçlü adaylar Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak Paşa, Başbakan Celal Bayar ve ‘İkinci Adam’ İsmet İnönü idi. Aslında, İsmet İnönü’nün listede olması oldukça garipti çünkü Atatürk’le düştüğü derin görüş ayrılıklarından dolayı, başbakanlıktan istifaya zorlandığı 25 Ekim 1937 tarihinden beri adeta inzivaya çekilmiş gibi yaşıyordu. Atatürk’le ilişkileri neredeyse kesilmişti. Öyle ki, ölüm döşeğinde bile kendisini ziyaret etmemişti. Öldüğü gün de Ankara’daydı. Ancak, daha 10 kasım günü, ikametgâhı olan Pembe Köşk, Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak Paşa’nın askerleri tarafından güvenlik çemberine alındığında, İnönü’nün kısa süreli ama derin inziva hayatının sona ermesinin yakın olduğunu herkes hissetmişti.

Ordunun desteği

Aslında İnönü’nün geleceğine ilişkin ilk işareti, ölümünden kısa süre önce Atatürk, vasiyetnamesi ile vermişti. Vasiyetnamede İsmet İnönü’nün iki çocuğunun eğitimi için gereken yardımın yapılması isteniyordu. İktidar hırsı olmadığı bilinen Fevzi Paşa’nın bu işareti bir emir telakki ettiği anlaşılıyor. Fevzi Paşa’nın desteği ordunun desteği demekti. Ordunun İnönü’ye teveccühünün ne anlama geldiğini gayet iyi bilen Başbakan Celal Bayar CHP Grubu’nu serbest bıraktı ve gizli oylamada, İnönü neredeyse oybirliği ile cumhurbaşkanı adayı olarak seçildi. Neredeyse diyorum çünkü sadece Yusuf Hikmet Bayur, oyunu Celal Bayar’a vermişti. Böyle güçlü biçimde adaylığının ifade edilmesi, cumhurbaşkanı seçilmesinin de garanti olduğunu gösteriyordu. Nitekim oylamaya katılan 348 üyenin kendisini oybirliğiyle cumhurbaşkanı seçmesiyle Türkiye yeni bir döneme girdi.

‘Değişmez Genel Başkan’

13 Kasım 1938 tarihli Bugün gazetesinin başyazarı Ali Naci Karacan ilk kez İnönü’den ‘Milli Şef’ diye bahsederken, Cumhuriyet gazetesi ‘İkinci Atatürk’ümüz’ diye takdim etmişti. 14 kasımda Cumhuriyetyazarı Nadir Nadi Atatürk’ten ‘Ebedî Şef’ olarak bahsetti. Ancak, İnönü’nün resmen ‘Milli Şef’ olmasına biraz daha zaman vardı.

İlk adım, Celal Bayar’ın çağrısı ile 26 Aralık 1938 tarihinde toplanan CHP Olağanüstü Kurultayı’nda atıldı. Kurultayda Genel Sekreter Şükrü Kaya’nın yerine getirilen Refik Saydam’ın önerisiyle parti tüzüğünün bazı maddeleri değiştirildi. Bunlardan 2. Madde daha önce “Partinin Değişmez Genel Başkanı, onu kuran Kemal Atatürk’tür” şeklinde iken, yeni maddede “Partinin Banisi ve Ebedî Başkanı, Türkiye Cumhuriyeti’nin müessisi olan Kemal Atatürk’tür” deniyordu. 3. Madde ile şu takviye yapıldı: “Partinin Değişmez Genel Başkanı İsmet İnönü’dür.” Partiye her zaman istenen nitelikte başkan bulmak zor olduğu ileri sürülerek, 4. Madde’de Partinin Değişmez Genel Başkanının sadece ölüm, görev yapamayacak kadar ağır hastalık ve istifa hallerinde boşalacağı, bu durumlarda, parti üyesi birinin yeni ‘Değişmez Genel Başkan’ olarak seçileceği belirtiliyordu.

“Şef ısıtır, aydınlatır”

Görüldüğü gibi Parti Tüzüğü’nde yapılan değişiklikte ‘Milli Şef’ ibaresi geçmiyordu. Bu ibare ilk kez Recep Peker’in 1934-1935 yılları arasında İstanbul Üniversitesi’nde verdiği İnkılâp Tarihi derslerinde ortaya çıkmıştı. Recep Peker daha sonra ders notları halinde topladığı bu konuşmalardan birinde ‘Şef’ tarifini şöyle yapmıştı: “Siyasal parti hayatında bilhassa üzerinde durulmaya layık başlıca bir unsur Şef’tir. Şef, bir siyasi partinin bütün ana düşüncelerini, iradesini, yapış kuvvetini ve şerefini temsil eder. Şef, kendi ruhunda beslediği heyecan ve hararetle partisini ve muhitini ısıtır, aydınlatır...”

Altı Ok ve Svastika

‘Ebedî Şef’ veya ‘Milli Şef’ kavramlarının Mussolini İtalyası’ndaki ‘Il Duce’ ve Nazi Almanyası’ndaki ‘Führer’, Franko İspanyası’ndaki ‘Caudillo’ kavramları ile akraba olduğu açık. Nitekim CHP’nin kolu gibi çalışan Halkevleri İtalya, Almanya ve Macaristan’daki faşist gençlik örgütlenmelerinden esinlenerek kurulmuştu. İsmail Hakkı Tonguç’un Gazi Terbiye Enstitüsü resim-iş atölyesinde Cumhuriyet’in 10. yıldönümünde göğüslerde taşınacak ‘Altı Ok’u çizdirişi ile (bazı kaynaklara göre Altı Ok’u İhap Hulusi hazırlamıştır) Almanya’da Svastika’nın (Gamalı Haç) Nazi simgesi olması neredeyse eşzamanlı gerçekleşmişti. Türkiye’deki Tek Parti Rejimi’nin kitleleri harekete geçirmek ya da disiplin altına almak için İtalya’daki Kara Gömlekliler veya Almanya’daki SS’ler ve SA’lar gibi paramiliter örgütlere ihtiyaç duymamasının temel nedeni, Mustafa Kemal’in ‘aydın despotizmi’nin toplumsal tabanının Avrupa’dakilerden çok daha geniş olmasıydı.

Ancak şunu da unutmamak gerekir: İki dünya savaşı arasındaki 30 yılda dünyada ciddi bir demokrasi krizi yaşanmış, 1920’lerde dünya yüzünde 35 anayasal ve seçilmiş hükümet varken bu sayı 1938’de 17’ye düşmüş, 1944’te ise tüm dünyadaki 64 ülkenin ancak 12’si anayasal bir demokrasi ile yönetilir olmuştu. Türkiye’de ise, otoriter rejimlere son derece uygun tarihsel, toplumsal ve siyasal bir ortam olduğu için, bu faşistleşme sürecine çabuk uyum sağlamıştı.

Dönemin Adalet Bakanı Mahmut Esat Bozkurt o yıllardaki durumu şöyle özetler: “Kemalizm otoriter bir demokrasidir ki kökleri halktadır. Türk milleti bir piramide benzer, taban halk, tepesi yine halktan gelen baştır ki, bizde buna şef denir. Şef otoritesini yine halktan alır. Demokrasi de bundan başka bir şey değildir.”

CHP Doğu’da yok

1939 seçimlerinin ardından toplanan V. Kurultay’a Tunceli, Ağrı, Bingöl, Bitlis, Diyarbakır, Hakkâri, Mardin, Urfa, Siirt’ten delege katılamadı, çünkü CHP’nin bu illerde örgütlenmesi yoktu. (Partinin örgütlü olduğu Hatay’dan da katılım olmamıştı.) Kurultay’da Valilerin CHP Başkanı olması uygulamasına son verildi ancak eskisi gibi Parti’ye yardımcı olmaları isteniyordu. Kurultay’ın bir başka ilginç kararı da, görüş beyan etme hakkı olmayan ve grup kararı doğrultusunda oy kullanmak zorunda olan 21 kişilik Müstakil Grup adlı bir heyet oluşturmak suretiyle güya parti içi demokrasinin mekanizmalarının oluşturulmasıydı. Eli kolu bağlı bu grubun işe yaramadığını söylemeye herhalde gerek yok!

Savaşın Almanya’nın yenilgisiyle sonlanmasından sonra Batı’yla yakınlaşma politikalarının bir parçası olarak ‘Çok Partili Dönem’e geçildi. Ama CHP ağırlıklı olarak rejimin muhafazası için ideoloji üretmekle meşgul oldu. Halkın değil devletin partisi oldu. Siyaset üreten değil ideoloji üreten bir parti oldu. Kadro partisi değil ‘Tek Adam’ partisi oldu. ‘Parti için demokrasi’ CHP’ye yabancı bir kavram oldu. Kemal Kılıçdaroğlu aşısı bu durumu değiştirebilecek mi hep birlikte göreceğiz.

Özet Kaynakça: Mete Tunçay, Türkiye’de Tek Parti Yönetiminin Kurulması (1923-1931), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007; Hakkı Uyar, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, 1999; “Tek Partili Hayat”, Dosya, Toplumsal Tarih Dergisi, S. 106, Ekim 2002, s. 40-70.

.23-5-10

Dersimiz: Demokrat Parti Dönemi

Bilindiği gibi, İkinci Dünya Savaşı’nın ardından bir dizi iç ve dış nedenle Tek Parti Dönemi’ne son vermek gerekmiş, Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, 1 Kasım 1945’te yaptığı Meclis’i açış konuşmasında, politik sistemin başlıca eksikliğinin, hükümeti eleştirecek bir muhalefet partisinin bulanmaması olduğunu söyledikten yaklaşık bir ay sonra, 7 Ocak 1946’da, CHP’nin has kadrolarından Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuad Köprülü önderliğinde Demokrat Parti (DP) kurulmuştu. İnönü, partiyi kurmak için onayını almaya gelen Celal Bayar’a, eğitim seferberliğinden, laiklikten ve mevcut dış politikadan sapılmaması şartıyla icazet vermişti. Ancak, 14 Mayıs 1950 seçimlerinden “Yeter Söz Milletindir” diyerek ezici bir çoğunlukla çıkan DP’nin 10 yıllık iktidarı 27 Mayıs 1960’da bir askerî darbe ile kapandı. Geçen hafta CHP’yi anlatmıştım. 27 Mayıs darbesini ve onu izleyen askerî müdahaleleri ise 24 Şubat 2008 tarihli “Rejim elden gidiyor, darbe yapalım!” başlıklı yazımda ele almıştım. Bu haftayı da, almak isteyen için sayısız dersle dolu, 10 yıllık DP döneminin iç siyasi olaylarına ayırdım.

Kim daha Atatürkçü

Dinî hassasiyetlere saygılı davranma vaadiyle iktidara gelen DP’nin ilk icraatı, ezanın ister Türkçe, ister Arapça okunabileceğine dair kanunu kabul etmek olmuştu. CHP’nin de muhalefet olarak ilk işi, 1947’den beri dinî konularda attığı bir dizi tartışmalı adımı unutarak, DP’yi “laiklikten taviz vermekle” suçlamak oldu. Yine de, BM’nin çağrısına uyan Türkiye 25 Temmuz 1950 akşamı Kore’ye 4.500 kişilik bir birlik göndereceği kararı büyük bir gururla kamuoyuna açıklandığında, CHP ve Millet Partisi, kararı sadece “Meclis’in onayı ile alınmadığı” için eleştirmekle yetinmiş, prensipte karşı çıkmamıştı.

İki parti arasındaki ilişkilerin sertleşmesi, bir süredir Atatürk heykellerine saldırıda bulunan Ticaniler adlı tarikatı bahane ederek 1951’de çıkarılan Atatürk’ü Koruma Kanunu görüşmeleri sırasında oldu. Aylarca süren sert tartışmalar sırasında, CHP ironik biçimde kanuna karşı çıkmış ama DP’nin akıllıca manevrası ile kanun çıkarıldığında, CHP’nin tekelindeki “Atatürkçülük şampiyonluğu” DP’nin eline geçmişti.

Kore’ye askerde ittifak

İki parti arasında kısa süreli bir yumuşama, Türkiye, Kore Savaşı’nın ödülü olarak NATO’ya kabul edildiğinde yaşandı. 20 Şubat 1952 de Lizbon’da yapılan imza töreni sırasında İsmet İnönü şöyle demişti: “Bundan sonra dünya sulhu bakımından vazifelerimiz de artmış bulunuyor. Eşit haklarla, milletimizin kendisine teveccüh edecek vazifeyi en iyi şekilde ifa edeceğine şüphe yoktur.”

Kore Savaşı’nın dünya ve Türkiye ekonomisinde yarattığı geçici iyilik halinin ortadan kalkmasıyla DP iktidarı zorlanmaya başlayınca, ilk olarak ABD’nin kapısını çaldı, ancak Cumhurbaşkanı Celal Bayar, 1954 yılının ocak ayında büyük umutlarla gittiği ABD seyahatinden eli boş dönünce, sıkıntılı dönemlerinde âdet olduğu üzere, hükümet çareyi muhalefete baskı yapmakta buldu. Ne de olsa, DP’nin tüm kadroları, otoriter Tek Parti Dönemi’nin rahle-i tedrisinden geçmişlerdi.

Bu bağlamda, 19 Aralık 1953’te çıkarılan bir kanun ile CHP’nin bütün taşınmaz malları, para ve diğer hakları, alacakları, bu arada Ulus gazetesi de, hazineye devredildi. Parti binalarındaki menkul mallar bile, ancak Maliye Bakanlığı tarafından gerekli olduklarına dair görüş alındıktan sonra kullanılabilecekti. Amaç, CHP’nin Atatürk’ün mirası sayesinde DP’den daha avantajlı bir durumda olmasının önüne geçmek olarak açıklanmıştı. Bu kanundan sonra iki parti arasındaki ilişkiler tamamen bozuldu.

Muhalefete baskı artıyor

9 Mart 1954’te Basın Kanunu’nda yapılan değişikliklerle basın ve radyo yoluyla işlenebilecek 21 yeni cürüm tanımı yapılıyor ve bunlar ağır yaptırımlara bağlanıyordu. Kanunun en kötü yanı ise suçlanan gazeteciye iddiasını ispat hakkı verilmemesiydi. Büyük bir halk desteğinin yanında bu tür baskıcı kanunların verdiği güvenle seçime giden DP, 1954’te 488 milletvekili kazandı. CHP ise 31 milletvekili kazanmıştı. Ancak iki parti arasındaki oy farkı sadece 600 bindi. Yani DP’nin zaferinde seçim sisteminin katkısı büyüktü.

6-7 Eylül 1955 yağması yüzünden, muhalefetçe iyice köşeye sıkıştırılan DP çareyi baskıyı biraz daha arttırmakta buldu. 27 Haziran 1956’da “Toplantı ve Gösteri Yürüyüşleri Hakkında Kanun”la açık hava toplantıları yasaklandı, kapalı toplantılar izne bağlandı. Ayrıca tezahürat, gösteri ve protesto yasaklandığı gibi, bu gibi şeylere sebebiyet vermek bile suç sayılıyordu. Suç sayılan toplantıların dağıtılması için hedef gözetmeksizin ateş açılabileceği de kabul edilmişti.

Güç Birliği mümkün olmuyor

1957’de Parti’nin kurucularından Fuad Köprülü’nün istifa etmesinin hemen ardından paniğe kapılan hükümet erken seçim kararı aldı. Seçimlere giderken CHP, Hürriyet Partisi ve Cumhuriyetçi Millet Partisi, “Güç Birliği” kararı aldı ama hükümetin 11 Eylül 1957’de mevcut Seçim Kanunu’na bir ek yaparak, seçimlere ittifak halinde girmeyi imkânsız hale getirmesiyle, bu karar hayata geçemedi.

27 Ekim 1957 seçimlerini DP kazanmıştı ama CHP 31 milletvekilini 178’e çıkarmıştı. Üstelik 12 bin oy daha alabilseydi, çoğunluk sistemi sayesinde bu sayı 299 olacaktı. Sonucun açıklandığı gece Adnan Menderes’in “Allah bir daha bana 27 ekim gecesi gibi bir gece yaşatmasın” diyecekti. Yine de bazı DP milletvekilleri ‘DP iktidarı 200 yıl sürecektir’ gibi laflar ediyorlardı. Buna karşılık muhalefet, hükümetin yüzde 48 oy almasını “millet nazarında azınlığa düşmek” olarak niteleyerek, hükümeti gayrımeşru gibi göstermeye çalışıyordu.

Dokuz Subay olayı

Özgüveni biraz azalmış olan hükümetin ilk icraatı Meclis içtüzüğünü değiştirmek oldu. Buna göre, sözlü sorular yalnız cuma günleri ve en fazla bir saat görüşülebilecekti. Ayrıca bakanlar bu sorulara cevap vermek zorunda değillerdi. Basit bir suçlamayla dokunulmazlığın kaldırılması mümkün hale gelmişti. Meclis’ten çıkarılma cezası üç oturumdan on iki oturuma yükseltilmiş; tüm maaşın kesilmesine kadar gidecek cezalar konulmuştu. Nihayet kürsüde konuşan milletvekillerinin hoşa gitmeyen sözleri “lisan temizliğinden” ayrıldıkları gerekçesiyle ve çoğunluğun kararıyla tutanaklardan çıkarılabilecekti.

Bu ortam, ordu içindeki “zinde kuvvetler”in cesaretini arttırdı. 1954’ten beri DP iktidarına karşı çalışan gruplardan dokuz subayın seçimlerin ardından darbe yapmaya niyetlendiği, bir kurmay subayın ihbarıyla ortaya çıktı ama askerî mahkemede “ihtilal hazırlamak” suçlamasıyla yargılanan dokuz subay altı ay sonra beraat ederken, ihbarda bulunan Samet Kuşçu iki yıl hapis cezasına çarptırılarak olay örtbas edilmişti. DP’nin ordudan gelecek tehlikelerin farkında olmadığı bu tavrından anlaşılıyordu.

4 Ağustos Kararları’nın şoku

1958 yazından itibaren ülke ekonomik bunalıma girmiş, birçok mal bulunmaz olmuş, dükkânların önünde kuyruklar belirmiş, karaborsanın önü alınamaz hale gelmişti. Maaşları eriyen asker ve sivil bürokraside hoşnutsuzluk artmıştı. Birçok mala yapılan zamlar çare olmayınca 4 Ağustos Kararları diye anılan önlemler paketi ile Türk parasının değeri üç mislinden fazla düşürüldü. Krizi fırsat bilen CHP, hükümeti sıkıştırmaya başladı. Lübnan İç Savaşı, Irak’taki askerî darbe veya Kore’deki olaylar bile “ihtilal” kışkırtıcılığı yapmak için kullanılıyordu. CHP yanlısı gazetelerde “bunları da öldürecek bir sergerde çıkmayacak mı” türünden haberler boy gösteriyordu. DP’nin bunlara tepkisi Vatan Cephesi’ni başlatmak oldu.

Menderes’in 12 Ekim 1958’de Manisa İl Kongresi’nde yaptığı ilk açıklamadan sonra radyoda çoğu sahte isimlerden oluşan “Vatan Cephesi’ne katılım” listeleri yayımlanmaya başladı. Listelerin okunması için saat 14.00’te “Yurdun Dört Köşesinden Haberler” adıyla bir program oluşturuldu. Durum öyle dayanılmaz olmuştu ki, “radyo haber bültenlerini dinlemek istemeyenler” bir dernek kurarak radyo yönetimine karşı dava açmaya başlamışlardı.

Söz düellosu sertleşiyor

17 Şubat 1959’da Kıbrıs Cumhuriyeti’nin kuruluş anlaşmasını imzalamak üzere Londra’ya giden Adnan Menderes’i taşıyan uçağın sis yüzünden düşmesi, 16 yolcunun öldüğü bu kazadan Menderes’in sağ kurtulması basında “Allah’ın sevdiği insan” manşetleriyle yer almıştı. Bu “ulvi olay” yüzünden iktidarla muhalefet arasında kısa bir ateşkes yaşandıysa da, kazadan sonra Menderes’in etrafını saran sevgi halesini dağıtmak için muhalefet “İlkbahar Taarruzu” adı verilen bir kampanya başlattı. Gezinin ilk durağı İnönü’nün Büyük Taarruz sonrasında Yunan orduları başkomutanı Trikopis’i esir ettiği Uşak’tı. Kafile daha hareket etmeden olaylar başlamıştı. DP yanlısı gazetelerde “İnönü, Büyük Taarruz’da ve Uşak’ta yoktu” türünden haberler yayımlanıyordu. İnönü Uşak’ta “Hoş Geldin Garp Cephesi Kumandanı” yazılmış pankartlarla ve büyük tezahüratlarla karşılandı. Bu havanın etkisiyle CHP’liler güzergâh üzerindeki DP İl Merkezi’ni yuhalamaya başladılar. Buna sinirlenen DP İlçe Başkanı Eşref Öğün elindeki çay bardağını kalabalığa fırlattı. Bardak Akis Dergisi Yayın Müdürü Hamdi Avcıoğlu’ya isabet edince, CHP’liler DP il binasına saldırdılar, binayı taşladılar ve camlarını kırdılar. Polis olayları engellemek için göz yaşartıcı bomba kullandı. Ertesi gün taraflar arasında çıkan olaylarda kalabalıktan atılan fındık büyüklüğündeki bir taş İnönü’nün başına isabet etti. Bunun üzerine olaylar büyüdü. Sonuçta, polisin yardımıyla olaylar bastırıldıktan sonra CHP ekibi Manisa’ya doğru yola çıktı.

Topkapı’da linç girişimi

Manisa’dan sonra İzmir’e geçen İnönü, yine partililer tarafından coşkuyla karşılandı. Ancak İzmir Valisi Kemal Hadımlı, İçişleri Bakanı’nın talimatıyla ildeki tüm siyasi parti kongrelerini yasaklayınca İnönü İstanbul’a geçti. 4 mayıs günü özel arabasıyla Yeşilköy’den Topkapı’ya geldiğinde bir grup arabasının etrafını sardı. Gruptan bazıları İnönü’nün arabasını taşlayıp kapılarını açmaya çalıştılar. Orada tesadüfen bulunan bir binbaşı yanındaki bir grup askerle birlikte saldırganları dağıttı. İnönü 7 mayısta Ankara’ya döndü. Yine kalabalık bir grup tarafından karşılandı ve polisle çatışmalar oldu. Böylece dokuz gün süren “Büyük Taarruz” hedefine ulaştı ve darbeye giden yolun taşlarını döşedi.

Hükümetin basına karşı tavrı öylesine sertti ki, sadece 1959’da 1.460 gazeteci yargılanmış, 577’si mahkûm olmuştu.

1960 yılının başında İnönü birden bire Menderes’i Nurcuların lideri Saidi Nursi’nin fikirlerini takip etmekle suçlamaya başladı. İki lider şubat ayındaki bütçe görüşmeleri boyunca şiddetli bir söz düellosuna girdiler. CHP, DP’yi “vatanı Amerika’ya satmak ve Türk kızlarını Amerika’ya peşkeş çekmekle” suçlarken, DP, CHP’yi “Haçlı Cephesi’ kurmakla suçluyordu. Muhalefet iktidarı “komplo” kurmakla suçluyor, iktidar “bir melanet yuvası” haline gelen CHP’yi kapatmaktan bahsediyordu. Muhalefet bu saldırıların Meclis’te ele alınmasını istiyordu, DP ise içtüzüğü bahane ederek bu taleplere kulak tıkıyordu.

İnönü’ye Kayseri’de engelleme

7 Şubat 1960’ta İnönü İl Kongresi’ne katılmak için Konya’ya gitti. CHP’liler ile DP’liler birbirine girdi. Polis olayları yatıştırmak için gaz bombası kullanmak zorunda kaldı. Hükümet, İnönü’nün bir süre önce Kayseri’nin Yeşilhisar İlçesi’nde yaşanan olayları yerinde incelemek ve CHP İl Kongresi’ne katılmak üzere Kayseri’ye gitmesini engellemeye kalkıştı. Ancak İnönü, hükümete meydan okudu ve 6 nisanda Kayseri’ye doğru yola çıktı. Askerî kuvvetler İncesu’da barikat kurarak İnönü’nün yolculuğunu engellediler. Bu durum ordu içinde ikilik yarattı. Emirleri uygulamak istemeyen bir binbaşı gösterişli biçimde istifa ederek ortamı iyice ateşledi.

Tam bu sırada İstanbul CHP İl Başkanlığı’nın 21 Mart 1960 Gün 373 Sayılı Genelgesi basına sızdı. Genelgeye göre, CHP’liler, yalan söylemek, iftira etmek gibi yöntemler de dâhil her türlü yola başvurarak hükümeti yıpratacaklardı. Bu tür faaliyetlerin adı da “kulak gazetesi” olarak konulmuştu. Aslında, bu tarihlerde gerek CHP, gerekse DP grubunda seçimler konusu konuşulmaya başlamıştı. Hatta, 25 martta Menderes, DP teşkilatına seçimler için çalışmaya başlamaları talimatını vermiş, 27 martta Başbakan Yardımcısı Medeni Berk tarafından “seçimlerin pek yaklaştığı artık aşikârdır. Mesele sadece tarihin ilanından ibarettir” şeklinde resmî bir açıklama yapılmıştı. Ama CHP’liler dört bir koldan “DP’nin seçimlere gitmeye niyeti olmadığı” propagandasını yapmaya devam ediyorlardı.

Yeniden Takrir-i Sükûn

Ortam öylesine gergindi ki, DP’li bazı milletvekilleri CHP’nin dinsiz olduğunu, İnönü’nün bunca yıldır iktidar olmasına rağmen hiçbir zaman “Türk Milleti” tabirini kullanmadığını iddia ediyorlardı. Bazı milletvekilleri ise hızlarını alamayıp 1925 tarihli Takriri Sükûn Kanunu’nun bir yıl süre ile yeniden yürürlüğe konulmasına dair önergeler vermişti. 18 Nisan 1960 tarihinde hükümet CHP’nin ve bir kısım basının faaliyetlerini soruşturmak için bir tahkikat komisyonu kurulmasına karar verdi. Amaç, yaklaşan seçimler öncesinde CHP’ye ve onu destekleyen basını hizaya getirmekti. Ama CHP, komisyonu, CHP’yi kapatma operasyonunun ilk adımı sayıyordu.

“Sizi ben bile kurtaramam!”

Nitekim İnönü bu karara karşılık Meclis’te yaptığı konuşmada, ihtilâlden gelmiş bir kuşak olduklarını, şimdi ise seçimle gelenlerin devlete el koyduklarını, seçimle gitmeye niyetlerini olmadığını, eğer bir baskı rejimi kurulursa vatandaşların buna mutlaka karşı çıkacağını söyledikten sonra, “Biz böyle bir ihtilâl içinde bulunmayız, bulunamayız. Böyle bir ihtilâl dışımızda, bizimle münasebeti bulunmayanlar tarafından yapılacaktır. (...)Bu demokratik rejim istikametinden ayrılıp baskı rejimi haline götürmek tehlikeli bir şeydir. Bu yolda devam ederseniz ben de sizi kurtaramam. (...) Şartlar tamam olduğu zaman milletler için ihtilâl meşru bir haktır. (...) Eğer ihtilâl vatandaş için başka bir çıkar yol yoktur, kanaati zihinlere ve bütün müesseselere yerleşirse meşru bir hak olarak kullanılacaktır...” diyerek darbecilere yeşil ışığı yakacaktı.

Ancak, bu açık tehdide rağmen, Tahkikat Komisyonu Kanunu kabul edildi. Kamuoyunda başkanı Ahmed Hamdi Sancar’dan dolayı “Sancar Komisyonu” diye de anılacak olan kurul geçmişin ünlü İstiklal Mahkemeleri gibi olağanüstü yetkilerle donatılmış olup, her türlü yayını yasaklama, yasağa uymayan matbaaları kapatma, her türlü evrak ve eşyaya el koyma, her türlü siyasi toplantıyı, gösteriyi yasaklama hakkına sahipti. Bu kararlara uymayanlara bir seneden üç seneye kadar ağır hapis cezası verilebilecekti. Komisyonun kararları kesindi ve itiraz edilemezdi. Dahası, Tahkikat Komisyonu’nun araştırmasına dâhil olan konularla ilgili haberleri, ima ile dahi olsa yayımlamak yasaklanmış, hatta yasağı içeren tebliğin yayımlaması bile yasaklanmıştı.

Üniversite olayları

CHP’nin tepkisi, geleneksel tabanı olan aydın kesimlerini mobilize etmek oldu. 28 Nisan 1960 sabahı, CHP’nin gençlik kolları İstanbul Üniversitesi’nde toplandı. “İhtilâlin fişeği” olarak adlandırılan bu olayları kışkırtanların başında 6-7 Eylül Olayları sırasında da görev başında olan Orhan Birgit vardı

“Kahrolsun diktatörler!”, “Hürriyet isteriz!” sloganlarıyla başlayan olaylar sırasında öğrenciler dağılmayınca polis ateş açtı, seken bir kurşun Ziraat Fakültesi öğrencisi Turan Emeksiz’in ölümüne neden oldu. 30 nisanda lise öğrencisi Nedim Özpulat bir tankın altında kalarak hayatını kaybetti. İstanbul Üniversitesi Rektörü Sıdık Sami Onar’ın başına abartılı bir sargı sararak kalabalığın karşısına çıkmasıyla olaylar iyice çığırından çıktı. Polis kontrolü sağlayamayınca, ordudan yardım istendi. Öğrenciler kendilerine müdahale eden birliklere “Türk Ordusu çok yaşa!” sloganlarıyla karşılık verdiler. Sloganlar bir anda “Ordu ile beraberiz” sloganına dönüştü. Olayların önünü alamayacağını anlayan hükümet sıkıyönetim ilan etti. 29 nisanda Ankara’ da benzer olaylar yaşandı, orada da sıkıyönetim ilan edildi. Böylece, epeydir pişirilen yemeğin sofraya konmasına bir adım daha yaklaşılmış oluyordu.

“Tenkit değil tenkil zamanı”

O gece emirle Ankara’ya davet edilen Anayasa Hukuku Profesörü Ali Fuat Başgil’in dediğine göre, Bayar, “başkalarına örnek olması için”, tahrikçileri “tenkil etmek” (ibret olacak şekilde cezalandırmak, uzaklaştırmak, sürmek) gerektiğini söylemişti. Başgil, yanlış duyduğunu düşünerek “tenkit mi dediniz efendim” diye sorunca da “Tenkit zamanı çoktan geçti. Şimdi tahrikçileri tenkil zamanıdır” demişti.

Sıkıyönetim Komutanlığı’nın basına uyguladığı katı sansür, CHP genelgesinde tarif edilen “kulak gazetesi”ni harekete geçirmişti. Büyük bir dedikodu çarkı işlemeye başladı. Her şey abartılıyordu. Haberler bire bin katılarak anlatılıyor ve yayılıyordu. Yayılan dedikodulardan en meşhuru Ankara’da gençlerin kıyma makinelerinden geçirilerek öldürüldüğüydü. Böylece herkesin gözünde iktidar daha da korkunç hale geliyor ve tepkiler artıyordu.

555 K Günü

Harbiyelilerin ve üniversite öğrencilerinin kulaktan kulağa saydıkları “555 K” şifresiyle, 5. ayın 5. günü, saat 5’te Kızılay’da toplananlar, Menderes’i tartakladılar. Şevket Süreyya Aydemir’in iddiasına göre, o gün Menderes, Bayar’a istifasını sunmuş, ancak Bayar’ın bunu kabul etmediği gibi Menderes’e “Kızılay’a git ve ateş emri ver” demişti.

11 mayısta Meclis tatile girdikten sonra, halkı harekete geçirerek pozisyonunu güçlendirmeyi uman Menderes Ege gezisine çıktı ve 15 mayısta İzmir’de seçim hazırlıklarının başladığını ilan etti. Ancak, itinayla kotarılan darbeyi önlemesi artık çok zordu. Nitekim 18 mayısta Harbiye öğrencileri Harbiye Marşı’nı söyleyerek Sıhhiye’ye kadar halkın alkışları arasında yürürken atlı polisler olaylara müdahale etmemek için ara sokaklara saklanıyorlardı. 21 mayısta Hindistan Başbakanı Nehru’nun ziyareti sırasında Harbiyeliler yollara inzibat gibi dizilerek gösteri yaptılar. 25 mayısta Eskişehir’de, kendisini karşılayan askerî birliğin, elini sıkmak yerine, arkalarını dönmesiyle durumun vahametini anlamış olduğu tahmin edilen Menderes, o geceki yemekte üniversite hocalarından “kara cübbeliler” diye bahseden ünlü konuşmasını yaptı. 26 mayısta Tahkikat Komisyonu’nun ilga edileceğini açıkladı ama faydası yoktu. Sonunda “beklenen ihtilal” gerçekleşti ve 26 mayısı 27 mayısa bağlayan gece saat 03:00’da silahlı kuvvetler yönetime el koydu.

Özet Kaynakça: Şevket Süreyya Aydemir, Menderes’in Dramı, Remzi Kitabevi, 1993; Ali Fuat Başgil, 27 Mayıs İhtilali ve Sebepleri, Görüp Yaşadıklarım, (Çev. Cemal Aydın), Yağmur Yayınları, 1966; Yassıada Kararları ve Tahkikat Komisyonunun Bilinmeyen Gerçekleri, 1996;Osman Doğru, “Belgelerle,’Meclis Tahkikat Encümeni’nin Çevresi’”, Tarih ve Toplum, S. 77, Mayıs 1990, s. 9-17; İsmet İnönü’nün TBMM’deki Konuşmaları 1920-1973, (Derleyen: Ali RızaCihan), C. II (1939-1960), Ankara 1993; Adnan Menderes’in Konuşmaları, Demeçleri, Makaleleri, C. II-VIII, (Haz.: Haluk Kılçık), Demokratlar Kulübü Yayınları, 1991-1992.

.30-5-10

Turnusol kâğıdı olarak Gazze

İHH önderliğindeki “Gazze’ye Özgürlük Filosu”nun amiral gemisi Mavi Marmara’ya İsrail’in yaptığı gayrı hukuki, gayrı insani, gayrı ahlaki harekâtın korkunç bilânçosu hepimizi sarstı. Konvoyun, amacının sadece insani yardım olmadığı, İsrail’in yıllardır Gazze’ye uyguladığı yine gayrı hukuki, gayrı insani, gayrı ahlaki ablukayı sembolik de olsa delerek, İsrail’in havasını söndürmek olduğu anlaşılıyor. Hükümetin de, gerek ideolojik nedenlerle, gerekse Ortadoğu’da üstlenmeye çalıştığı yeni rolle ilişkili olarak, İHH’nın bu hedeflerini zımnen desteklediğine dair pek çok emare var. İsrail, tam da kendisinden beklendiği gibi (haydutça ve aptalca) davranarak, konvoyu düzenleyenlerin ve destekleyenlerin hedeflerine varmalarını sağladı. Eylemin arkasındaki motif ne olursa olsun, Gazze’ye uygulanan ablukanın dünya gündemine girmesi son derece olumlu. İsrail gibi kibirli ve saldırgan bir devletin karizmasının yerle bir edilmesi de mükemmel bir sonuç. Keşke bu iş kimsenin burnu kanamadan olsaydı. Ancak, can kayıpları İHH ekibini üzmemiş görünüyor. Kimse ağlamıyor, yakınmıyor. Aksine, şehitlik mertebesine ulaşanlara gıpta ediliyor. ‘Keşke’ deniyor, ben de ölseydim… Ne diyeyim, gazanız mübarek olsun! Ancak, hükümetin İslamcı hassasiyetleri koçbaşı gibi kullanarak kendine Ortadoğu’da yer açmasını onaylamam mümkün değil.

Yumuşak güç-sert güç

İHH eylemi, açık şiddet kullanmadan dünyanın askeri açıdan en güçlü devletlerinden birinin nasıl aciz duruma düşürülebileceğinin son derece başarılı bir örneğini verirken, aynı saatlerde, büyük ihtimalle PKK’ya bağlı ya da onunla işbirliği içindeki bir grup, İskenderun’da nöbet değiştiren askerleri öldürerek, aklınca Hükümete ve devlete Kürt taleplerini, PKK siyasasını, Kürt gücünü hatırlatmayı hedefledi ama sadece, Kürtlere duyulan sempatiyi ve empatiyi azalttı, PKK siyasasının demodeliğini ve tıkanmışlığını gösterdi, PKK’nın zaten çok sorunlu olan imajını çökertti. Bu konuya önümüzdeki hafta daha geniş yer vereceğim ama şunu söylemeden geçemeyeceğim: Gerek El-Kaide gibi şiddetten başka yol bilmeyen İslamcı örgütlerin, gerekse PKK gibi şiddeti merkeze yerleştirmiş seküler örgütlerin, İHH’nın bu son eyleminden alacağı sayısız ders var. Günün moda deyimiyle söylersek, bu olay, “soft power”ın (yumuşak güç) “hard power”a (sert güç) karşı üstünlüğünü tartışmasız biçimde ortaya çıkardı.

Çifte standartlar

Ancak İsrail’in zorbalığına tepki gösteren sıradan insanların, aydınların, Başbakan’ın ve devlet adamlarının kullandıkları dilin içerdiği anti-semitik tonlama gerçekten endişe verici. Elbette, çağımızda artık kimse açık açık Yahudi düşmanlığı yapmaya cesaret edemiyor. Bu konuda belli normlar oluştu. Bu yüzden de, Yahudilikle ilgili olumsuz duygular başka kılıfların içinde dolaşıma sokuluyor. En uygun kılıf da İsrail’in kaba devlet politikaları. Ama bu olayda göze batan şeyler var. Örneğin, eğer konu Gazze’ye uygulanan İsrail ablukasıysa, Gazze’ye en az İsrail kadar katı abluka uygulayan Mısır’a neden benzer bir tepki verilmediğini sormak hakkımız değil mi?

Gazetelerimiz pek yazmadığı için çok az kişi biliyor ama Arap milliyetçiliğinin amiral gemisi Mısır, Gazze Şeridi ile Mısır arasındaki Refah Sınır Kapısı’nı yıllardır kapalı tutmakla yetinmiyor, ABD’nin de yardımıyla, Gazze’nin dış dünyayla tek bağlantısı olan yeraltı tünellerini kapatmak için, yerin 20 metre altına uzanan çelik bariyerler inşa ediyor. İslam âlimi Yusuf Kardavi, bariyer inşası için “haram” fetvası verirken, El-Ezher Şeyhi Tantavi, Hüsnü Mübarek hükümetinin politikasına “helal” fetvasını yapıştırmıştı. Fetva savaşı sürerken, 2010 yılının ocak ayında yine İslami duyarlılıklarla kotarılmış olan “Yol Açık Konvoyu” Mısır kuvvetleri tarafından engellenmiş, hatta ölümlü olaylar yaşanmıştı. Ama Türkiye’de ne İslamcı kesimler, ne de hükümet, İsrail’e gösterdikleri tepkinin binde birini bile Mısır’a göstermişlerdi.

İmam-cemaat ilişkisi

Aklıma başka sorular da geliyor. İslamcı çevreler, 1987-1989 yılları arasında, Enfal operasyonları sırasında yüz binlerce Müslüman Kürt katledilirken, 1990’lardan 2000’lere kadar Güneydoğu Anadolu’da on binlerce kişi faili meçhullere kurban giderken, 2003’ten beri Irak’ta Sünnilerle Şiiler birbirini boğazlarken, daha birkaç yıl önce Darfur’da yüz binlerce Müslüman Afrikalı, yine Müslüman Araplarca katledilirken neden böyle hassas değillerdi? Diyelim ki, çifte standart yok, sadece geç algılama var, şaşı bakma var, az duyma var, ama başta Başbakan Erdoğan olmak üzere kamuoyu yapıcılarının İsrail’e karşı kullandıkları aşırı sert dilin içerdiği mesajları, sıradan insanların doğru yorumlayarak, olumsuz duygularını Yahudilerden İsrail yönetimine veya Siyonist politikalara yönlendirebileceğini mi düşünüyoruz? Bunun kolay olmadığını biraz dolaylı bir örnekle anlatmaya çalışayım: Hatırlarsanız gazetemiz yazarlarından Hilâl Kaplan, Kadından Sorumlu Devlet Bakanı Aliye Kavaf’ın eşcinselliği “hastalık” olarak nitelemesi üzerine yazdığı yazıda konuya ‘hastalık’ gibi Batılı bir terminoloji ile yaklaşmanın doğru olmadığını çünkü İslam hukukuna göre eşcinselliğin günah ve sapkınlık olduğunu, zinanın da eşcinselliğin bir veçhesi olduğunu belirtmiş ve Müslümanların bunlarla mücadele etmesinin doğru olduğunu söylemişti. Radikal yazarı Yıldırım Türker de hem şeriat hükümlerini savunup hem demokrat olunamaz demişti. Bence ikisi de haklı. Bu paradoksu çözmek de kolay değil.

Kur’an ve Yahudiler

Gerçekten de Kur’an’da Ankebut (28-35), Araf (80-84), Hud (74-83) ve Şuara (160-174) surelerinde “kadınları bırakıp şehvetle erkeklere yaklaşan” Lut Kavmi için hiç de hoş ifadeler kullanılmaz. Ve Hilâl Kaplan’ın işaret ettiği gibi inanmış bir Müslüman’ın bu sureleri görmezden gelmesi mümkün değildir. Hal böyleyken inanmış bir Müslüman’ın Tevbe (29, 30, 73), Bakara (62, 88, 89,100, 113), Maide (51, 64, 82), Nisa (41, 46, 160, 161) surelerinde Yahudiler için söylenen o ağır sözleri göz ardı ederek, Kaplan’ın deyimiyle “Batılı” terimlerle düşünmesi ve Yahudilik-İsrail Devleti-Siyonizm arasındaki hassas ayrımları yapması kolay mı? Olmadığını gösteren en az bir örnek hatırlıyorum: 15 Kasım 2003 tarihinde İstanbul’daki iki sinagoga silahlı saldırı düzenleyerek 23 kişinin ölümüne, 70’ten fazla kişinin yaralanmasına neden olanlardan Nurullah Kuncak’ın ailesi, Milliyet gazetesine “Evde büyük tepki olmadı. Çünkü Yahudilere yapılmıştı. Zaten Kur’an-ı Kerim’de ‘Yahudileri dost edinmeyin’ diyor. [Yahudileri] Pek sevmezdik. Pek değil, hiç sevmezdik” diye cevap vermişti. Özetle son birkaç gündür, ülkenin dört bir yanında tekbir getirerek ellerindeki yeşil bayrakları sallayan insanların, sadece İsrail’in devlet politikalarını protesto ettiğine inanmak zor. Dolayısıyla, Başbakan Erdoğan’ın bir an önce konuşmalarına fren koyması gerek, yoksa bu işin sonu kötü olacak.

Bu bölümü bitirirken son bir not düşmek istiyorum: İsrail’e “insanlık dersi” vermek için 1947 yılında Atlas Okyanusu’nda umutsuzca Yahudi mültecilere bir vatan arayan “Exodus” gemisinin trajik hikâyesini anlatanlar, nedense 1939-1942 yıllarında Türkiye denizlerinde yaşanan Parita, Salvador, Struma facialarından söz etmiyor. Başbakan PKK’ya terörist diyor ama HAMAS’a diyemiyor. İsrail, bizim elçimizi alçak koltukta oturtunca hakarete uğramış oluyoruz, ama biz Barzani’yi bir bayrağı çok görüyoruz. Kısacası, çifte standart çook…

***

Mısır, İsrail, HAMAS kıskacındaki Gazze

Gazze Filistin’in batısında Akdeniz kıyısında bulunan, 40 kilometre uzunluğunda, 6-8 kilometre derinliğindeki 363 kilometrekarelik şerit şeklinde bir bölge. Gazze tarih boyunca, Mısırlıların, İsrailoğullarının, Asurluların, Babillilerin, Perslerin, Makedonyalıların, Romalıların, Bizanslıların, Emevilerin, Fatımilerin, Haçlıların, Abbasilerin, Moğolların, Memlüklerin ve nihayet 1517’de Osmanlıların yönetimine girdi.

Hazreti Muhammed’in büyükbabasının babası, amcasının ticaret yaptığı, Şafiilik mezhebinin kurucusu Şafii’nin dünyaya gözlerini açtığı Gazze, 19. yüzyılın başlarına kadar Mekke’ye giden hacıların buluşma merkezi olduysa da, 1869 yılında Süveyş Kanalı’nın açılmasından sonra önemini kaybetti. Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra da Britanya’nın Manda yönetimine geçti ve tüm Filistin gibi İkinci Dünya Savaşı’na kadarki dönemde, Arap ve Yahudi toplumları arasındaki sayısız çatışmaya sahne oldu. Sonunda, bölgeyi yönetemez hale gelen Britanya hükümeti, konuyu Birleşmiş Milletler’e (BM) taşıdı.

Elden ele geçiş

Bu süreci, 6-12 Ocak 2009 tarihlerinde, Taraf’ta yayımlanan “90 Yıldır Kanayan Yara: Filistin” dizisinde ayrıntılarıyla anlattığım için kısa bir özetle bugüne gelmeye çalışayım: 29 Kasım 1947 tarihinde BM Genel Kurulu’nda, 13 ret, 33 kabul (10 üye yoktu) oyuyla aldığı 181 (II) no’lu kararla Filistin, Arap ve İsrail devletleri arasında bölünmüş, azınlıkların korunması garanti altına alınmış, bireysel göçler ve vatandaşlık hakları konusunda tanımlar yapılmış, Kudüs’e uluslararası özel bir statü verilmiş, Filistin’in ekonomik entegrasyonu için uluslarüstü çabalardan söz edilmişti.

BM’nin kararı, gücünü abartan Arap tarafından kabul edilmezken, gerçekçi davranan Yahudi tarafı 14 Mayıs 1948’de İsrail Devleti’ni kurdu. Bu karara tepki gösteren Arap dünyası ile İsrail arasında 1948-1949 yılları arasında yaşanan savaş sırasında Gazze Mısır’ın eline geçti. Mısır, Gazze’yi doğrudan kendine bağlamak yerine bir askerî vali ile yönetmeyi seçti. 1956’da Süveyş Krizi sırasında, İsrail, Gazze’yi geri almayı denediyse de, uluslararası tepkiler sonunda bölgeden çekildi, Gazze yeniden Mısır’a bağlandı. 1967’de Araplarla İsrail arasındaki Altı Gün Savaşları sırasında, yeniden İsrail’in eline geçen Gazze, 1980’de Mısır’la İsrail arasında imzalanan bir anlaşma ile Filistin Kurtuluş Örgütü’nün (FKÖ) liderliğinde Filistinlilere bırakıldı.

FKÖ’ye karşı HAMAS

Bırakıldı ama seküler bir örgüt olan FKÖ, bir süre sonra, şimdi anlatması zor olan çeşitli nedenlerle Gazze’yi yönetemez hale geldi. Bu durum, yeni bir örgüte uygun zemin hazırladı. Adını ilk kez 1983’te duyuran HAMAS, Gazze’deki mülteci kamplarında faaliyet gösteren, Mısır’ın kadim Müslüman Kardeşler örgütünün bağrından çıkmıştı. (Müslüman Kardeşler bugün de Hüsnü Mübarek hükümetinin en büyük düşmanı, dolayısıyla HAMAS da.) Yıllar sonra, HAMAS’ın kuruluşunda, FKÖ’nün gücünü kırmayı hedefleyen İsrail’in payı olduğu iddia edildi. Bu iddialar doğru bile olsa, HAMAS’ın 14 Aralık 1987’de başlattığı Birinci İntifada’dan (Ayaklanma) sonra, İsrail’in yanlış hesap yaptığı anlaşıldı.

O gün, Gazze bölgesinde bir İsrail kamyoneti, Filistinli işçileri taşıyan bir araca çarparak dört Filistinlinin ölümüne ve dokuzunun da yaralanmasına neden olmuştu. Yaralıların bulunduğu hastanenin etrafında toplanarak eyleme geçen gençler HAMAS üyesiydiler. Sivil itaatsizlik şeklinde başlayan eylemler kısa sürede Filistinlilerin yaşadığı bir diğer bölge olan Batı Şeria’ya yayılmış, protesto eylemleri, grevler yapılmış, İsrail ürünleri boykot edilmiş, yollara barikatlar kurulmuştu. Filistinli gençlerin ve çocukların sapan, taş ve sopalarına İsrail’in cevabı ağır silahlarla verilmişti. 1993’e kadar süren Birinci İntifada’da verilen can kayıpları bini aşmıştı.

Cihat ideolojisi

İslam toprağı olan Filistin’de bir Yahudi devletinin İslami açıdan kabul edilmez olduğunu söyleyen HAMAS, Filistin’in kurtuluşunun cihatla olduğunu düşünüyordu. Dolayısıyla İsrail’le görüşmeye gerek duymuyordu. Uzun bir siyasetsizlik dönemi ardından, 2000 yılı sonbaharında, ‘Beyrut Kasabı’ namlı Ariel Şaron’un El Aksa Camii’ne yaptığı provakatif ziyareti protesto etmekle başlayan İkinci İntifada ilki gibi başarılı olmamıştı ama İsrail’in HAMAS’ın ruhani lideri Şeyh Ahmed Yasin’i 22 Mart 2003 sabahı cami çıkışında İsrail helikopterinin füze saldırısıyla öldürmesi, Şeyhin halefi Diş Hekimi Abdülaziz Rantissi’yi de 17 Nisan 2003’te aynı şekilde ortadan kaldırmasıyla, HAMAS’la İsrail’in arası iyice açıldı. Aynı dönemde AKP Türkiye’de iktidara geldi. Türkiye’deki İslamcı kesimlerin Gazze’yle ilgilenmeye başlaması da bu dönemde oldu. Yoksa Filistin geleneksel olarak ‘sol’un alanına girerdi, çünkü Türkiye’deki devrimci kadroların geniş bir bölümü, 1960’lardan itibaren Bekaa Vadisi’nde, El-Fetih’in rahle-i tedrisinden geçmişlerdi.

El-Fetih - HAMAS savaşı

FKÖ’nün efsanevi sabık lideri Yaser Arafat döneminin yolsuzluk ve kötü yönetim hikâyelerinin ayyuka çıktığı bir ortamda, “Filistin’in tarihî topraklarında bağımsız bir devlet kurmak’ gibi maksimalist (hayalci?) bir hedef güden HAMAS, temiz siyaset vaat ederek, 25 Ocak 2006’da yapılan parlamento seçimlerinde 132 sandalyeli Filistin Meclisi’nde 74 sandalye kazandı. Sadece yolsuzlukla değil, İsrail’e tâbi “uydu devlet” hedeflemekle suçlanan Mahmud Abbas’ın El-Fetih hareketi ise 45 sandalyede kalmıştı. O günden beri HAMAS sadece İsrail’e Kassam füzeleri yollamıyor, El-Fetih militanlarının dizlerine kurşun sıkıyor.

Dökme Kurşun Operasyonu

Geçtiğimiz yıl, İsrail’in Kassamları bahane ederek Gazze’ye yönelttiği ‘Dökme Kurşun Operasyonu’ sırasında 1417 Filistinliyi öldüren İsrail’in, Gazze’de fosfor gazı kullandığına dair bilirkişi raporu, İsrail’i yerinden hoplatmıştı. Raporu hazırlayan Richard Goldstone’un, Yahudi kökenli, İsrail’de eğitim görmüş, ‘İsrail âşığı’ olarak tanınan saygın bir uluslararası ceza yargıcı olması, İsrail toplumunun kendisiyle yüzleşmesinde önemli rol oynayabilir umudu doğmuştu. Ancak bizde hiç konuşulmayan husus, Goldstone’un raporunda HAMAS’ın da savaş suçları işlediğinin belirtilmesiydi. HAMAS’ı ‘terörist’ sayan raporlara hiç değinmiyorum.

Gilat Şalit meselesi

HAMAS’ın 2006 yılı haziranında İsrail’e sızarak, Gilat Şalit adlı bir İsrail askerini kaçırması ve o günden beri, Kızıl Haç görevlileriyle bile görüştürmeden esir tutması da İsrail’in Gazze politikalarını etkileyen önemli bir faktör. İsrail’deki pek çok yönetici ve halkın ezici bir çoğunluğu için, Gilat Şalit serbest bırakılmadan Gazze’ye ablukanın kaldırılması düşünülemez. İHH liderlerine, Gilat Şalit’e ulaştırılmak üzere bir mektup verilmeye çalışıldığı, ancak bu mektubun kabul edilmediği söylendi. Doğrusu ‘insani’ açıdan hiç de hoş olmamış bu tavır.

Başta da söylediğim gibi, Mısır ve İsrail elele vererek HAMAS’ı yok etmek için 1,5 milyon kişinin yaşadığı Gazze’yi bir açıkhava hapishanesine çevirmekten kaçınmadılar. HAMAS da bundan son derece memnun çünkü İsrail ne kadar baskı yaparsa, Gazzeliler HAMAS’a o kadar yaklaşıyorlar. Son olarak İHH’nın getirdiği yardım malzemelerini Gazze’ye ulaştırmayı reddetti. Çünkü maksat üzüm yemek değil, bağcı dövmek.

Bugün bazıları İsrail’in ve ortaklarının akıl dışı politikaları ortadan kalkınca HAMAS’ın da ortadan kalkacağını düşünüyorlar. Bu görüşü ileri süren saygın İsrailli yazar Amos Oz’un New York Times’ta yayımlanan “İsrail’in gücü denizde akıntıya kapıldı” başlıklı yazısına Radikal’den İsmet Berkan ve Taraf’tan Markan Esayan atıfta bulundular. Ancak, nasıl ki ekonomik ve sosyolojik tedbirlerle Kürt milliyetçiliği ortadan kaldırılamazsa, HAMAS ideolojisi öyle kolayca etkisiz hale getirilebilecek bir ideoloji değil. Bunu da başka bir yazıya bırakıp, noktayı koyalım.

hurayse@hotmail.com,

6-6-10

.Bir kez daha ‘Kürt Meselesi’

Binlerce Kürt çocuğunun sudan gerekçelerle Terörle Mücadele Kanunu kapsamında yaşlarından büyük hapis cezalarına çarptırılması, seçilmiş belediye başkanlarının tutuklandığı KCK operasyonları, hükümetin Kürt açılımına destek vermek için Habur’dan girenlerin yargılanmaya başlaması, onlarca gazetecinin Kürt sorununa ilişkin haberleri yüzünden yargılanması veya mahkûm olması, TSK’nin ülke içinde ve sınır dışında askerî operasyonlara hız vermesi, Abdullah Öcalan’ın “31 mayıstan sonra sorumluluk Kandil’de” açıklamasından sonra PKK’nın saldırılarının artması ve son olarak Hakkâri’de yaşananlar, Türkiye’yi hızla etnik çatışmanın eşiğine getiriyor.

‘Sözün bittiği’ daha doğrusu, ‘söz’ün karanlık güçlerce bilinçli olarak bitirildiği bir atmosferde ne faydası olacak bilmiyorum ama Kürt milliyetçiliğinin ve Türk milliyetçiliğinin buna verdiği karşılığın 100 yıllık serencamını bir kez daha özetlemek istiyorum. Yer sorunu yüzünden dışarıda bıraktığım İran, Irak, Suriye ve SSCB coğrafyasındaki Kürtlerin modern tarihini bilmeden bu tarihçeyi tam olarak anlamlandırmak mümkün değil ama bu haliyle bile bugünkü çıkmazın temel nedeni olan PKK’yı bir sonuç değil bir neden olarak gören resmî görüşün ve son olayları ‘Türkiye’yi kıskanan uluslararası güçlerin komplosu’ olarak gören AKP görüşünün ne kadar yanlış olduğunu gösterebilir diye umuyorum.

***

Kürt milliyetçiliği, Türk milliyetçiliği gibi 1880’lerde filizlenmeye başladı. Başlangıçta her iki etnik grubun da kendi ulus-devletini kurma gibi bir hedefi yoktu. (Bunun nedenleri ayrı bir yazı konusu.) Hedef, II. Abdülhamit’in istibdat rejimini yıkmaktı. Bu amaçla her iki kesim de 1889’da İttihat ve Terakki Cemiyeti’nde (İTC) birleştiler. İki taraf birbirine öyle yakındı ki, İTC 1913’ten itibaren Türk milliyetçiliğine evrilirken bile Kürt kökenli aydınların ezici kısmı hareketin içinde kaldılar. Türkçülük akımının güçlü bir damar halinde ortaya çıktığı 1918’de kurulan Kürt Teali Cemiyeti’nde toplanan Kürtler ise, kültürel kimliğin ötesine geçmişlerdi ama ortak bir siyasi tavır geliştirememişlerdi. Örneğin cemiyetin başkanı Seyyid Abdülkadir sıkı bir Osmanlıcı idi ve siyasi hedefi Hilafeti de koruyarak Osmanlı Devleti içinde Kürtlere otonomi (özerklik) verilmesiydi. Ancak bunun için Kürt toplumundan çok ABD, Britanya ve Fransa gibi dış güçlere bel bağlamıştı. Cemiyetin belkemiğini oluşturan Bedirhanlar ve Cemilpaşazadeler gibi Kürt aristokratları ise bağımsız bir Kürdistan için mücadele ediyorlardı.

Siyasi hedefin belirsizliği

Milli Mücadele döneminde Kürtlerin siyasi bölünmüşlüğü devam etti. Bazı Kürtler Doğu Anadolu’da bir Ermeni devletinin kurulmasından endişe ettikleri için Kemalist güçlerle işbirliği yapmayı seçtiler. Böylece 1919’da toplanan Erzurum ve Sivas Kongrelerine ve 1920’de açılan (T)BMM’ye Kürt kökenli pek çok kişi delege ve milletvekili olarak katılmayı kabul etti. Bu katılım, ileriki yıllarda resmî tarihçiler tarafından ‘Kürtler kendi kaderlerini tayin hakkını, Türklerle birlik olma yolunda kullandılar’ propagandasına malzeme yapıldı.

Kongrelere veya Meclis’e katılmayan Cibranlı Miralay Halit Bey, Seyid Abdülkadir, Bedirhaniler ve Cemilpaşazadeler gibi unsurlar ise Kemalist grupla açıkça çatışmaktan kaçınarak, gizlice özerklik veya bağımsızlık hedeflerini gerçekleştirmeye çalıştılar ve bu bağlamda Büyük Devletlerle temas içinde oldular. Ancak bu kesimler, bütüncül bir proje ortaya koyamadılar. Örneğin İtilaf Devletleri’nin Birinci Dünya Savaşı’nın hesabını görmek üzere Ocak 1919’da topladığı Paris Barış Konferansı’nda Kürtleri, Kürtçe bilmediği söylenen Osmanlı Devleti’nin Stockholm Büyükelçisi Şerif Paşa temsil etti. Şerif Paşa’nın Sevr’de Ermeni heyetinin Başkanı Bogos Nubar Paşa’yla imzaladığı muhtıra, Kürt ülkesinin sınırlarını Van Gölü’nün güneyinden geçirdiği ve fazlaca topraksal tavizler içerdiği için Bedirhanlar tarafından; “Ermeni gâvuruyla uzlaştığı” için de Şemdinanlar tarafından reddedildi. Kürtlerin kadim Ermeni korkusundan ustaca yararlanan Mustafa Kemal’in örgütlediği Doğu Anadolu’daki bir dizi Kürt aşiret reisi, Şerif Paşa’ya çektikleri telgraflarla Şerif Paşa’yı temsilcilik görevinden istifa ettirdiler. Böylece Paris’te ve onu izleyen Sevr sürecinde Kürt talepleri ancak sınırlı şekilde masaya geldi. Nitekim Kazım Karabekir anılarında Türk-Kürt ittifakının özel bir çaba sarf edilmeden, sadece Kürdistan’ın Ermenistan olma tehdidiyle karşı karşıya olduğu hatırlatılarak kurulduğunu söyleyecekti.

Koçgiri ‘milli’ isyan mıydı

1920’de Milli Aşireti ve Bahtiyar (Cemil Çeto) Aşireti gibi Kemalist Türk milliyetçilerine açıkça meydan okuyanlar da vardı ama bu isyanların hem siyasi talepleri net değildi, hem de yerel kalmışlardı. Dolayısıyla kolayca bastırıldılar ve kolektif bellekte önemli yer tutmadılar.

Mart-Nisan 1921’de Sivas havalisindeki 135 köyden oluşan Koçgiri Konfederasyonu’nun isyanı ise bunlardan farklıydı ama ortada hâlâ ‘milli bilinç’ yoktu. Örneğin, bölge Kızılbaş-Alevi ağırlıklı bir nüfusa sahip olduğu halde, Dersimli toplum önderleri örgütlenme çalışmalarını “Hilafet Ordusu Müfettişi” sıfatıyla yapmışlar, bu çalışmaların sonunda Ovacık-Kemah bölgesindeki halk ‘Padişahın emri olmadığı için’ Kemalistlere asker vermek istememişti.

Askerî yöntemlerle isyanı bastıramayan Ankara, siyasi manevralarla Dersimlileri ikiye bölmeyi başarmış, Diyap Ağa, Meço Ağa, Ahmet Ramiz, Mustafa Bey, Hasan Hayri gibi Hozat-Ovacık liderlerini Dersim mebusu olarak Meclis’e katılmaya ikna etmişti. Aynı günlerde 72 Kürt mebusu üzerlerinde yerel giysileri ile Meclis’e getirilmişler ve İtilaf Devletleri’ne Ankara hükümeti ile beraber olduklarını bildiren bir telgraf çekmişlerdi. Bu mebuslar arasında en ateşlisi olan Hasan Hayri Bey, Meclis’teki görüşmeler sırasında Türk-Kürt kardeşliğinden ve iki kavmin ayrılmayacağından o kadar heyecanla söz etmişti ki, Mustafa Kemal ertesi gün Hasan Hayri’nin Kürt milli giysileriyle Meclis’e gelmesini istemişti.

Bunun üzerine, Koçgiri isyanının siyasi önderleri Baytar Nuri Dersimi, yöneticilerinin ağırlıklı olarak Sünni olduğu ancak ‘milli’ esaslara göre hareket ettiği Kürt Teali Cemiyeti’nden “Kürtlerin bölünmüşlüğüne son verilmesini” talep etmiş, Cemiyet ise duruma müdahale etmemişti. Nuri Dersimi bunun üzerine İtilaf Devletleri’nden yardım istemiş ama kendi ifadesiyle “ne İngilizler ne de Fransızlar, yekvücut davranmaktan aciz Kürtler uğruna giderek konumu güçlenen Kemalist hareketi karşısına alacak kadar maceracı” oldukları için bölünmüş Kürtleri Ankara’nın tepelemesi hiç de zor olmamıştı.

Lozan’da Kürtler var mıydı

Kasım 1922-Temmuz 1923 arasında Lozan Barış Görüşmeleri sürerken Mustafa Kemal’in, İtilaf Devletleri’nin Kürtleri savunmak için duruma müdahale etmelerini engellemek ve Kürtleri ayrı bir çözüm aramaktan caydırmak için, Kürtlere özerklik anlamında yorumlanabilecek bazı vaatlerde bulunduğu doğruydu ama bu vaadin arkasını takip edecek yekvücut bir Kürt siyasal hareketi yoktu. Nitekim Lozan’da Türk Heyeti’ni temsil eden (Kürt kökenli) İsmet İnönü, 12 Aralık 1922 tarihli oturumda “Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti, Türklerin olduğu kadar Kürtlerin de hükümetidir. Çünkü Kürtlerin gerçek ve meşru temsilcileri Millet Meclisi’ne girmiştir. Türklerin temsilcileriyle aynı ölçüde ülkenin hükümetine ve yönetimine katılmaktadırlar. Kürt halkı ve meşru temsilcileri, Musul Vilayeti’nde oturan kardeşlerinin anayurttan ayrılmasına razı değillerdir” dediğinde Lord Curzon “umarım öyledir” diye cevap vermişti. Ancak İnönü haklıydı, Lord Curzon yanılıyordu. Musul’un terk edilmesi ihtimaline karşı Meclis’teki Kürt milletvekilleri susarken, en ağır eleştirileri Hüseyin Avni (Ulaş) Bey, Ali Şükrü Bey gibi Türk asıllı milletvekilleri yapmıştı.

Şeyh Said İsyanı’nın dersleri

Elbette, 24 Temmuz 1923’te Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanmasıyla birlikte Ermeni tehlikesini tamamen savuşturmuş olan Kemalist hareketin artık Kürt ittifakına ihtiyacı kalmayınca olanlar olmuştu. Mart 1924’te TBMM neredeyse oybirliği ile Halifeliği kaldırırken, 1921 Anayasası’ndaki ‘mahalli idarelere özerklik tanıyan’ maddeler, 1924 Anayasası’na konmadığında ve vatandaşlık tanımı ‘Türklük’ esasına göre yapıldığında, Sünni-Şafii Kürt milletvekilleri karşı çıkmadılar. Hilafetin kaldırılmasını bahane ederek, Şubat 1925’te Nakşibendî Şeyhi Said’in önderliğinde Sünni Zazalar isyan ettiğinde, henüz ‘Kürt milliyetçiliği’nden söz edilemeyeceği iyice netleşti. Çünkü Kızılbaş Kürtlerin yurdu Batı Dersim’den Karaballı, Ferhatuşağı, Abbasuşağı aşiretleri isyancılara destek vererek Hozat’ı ve Bitlis’i basmak için görüşmeler yapmışlarsa da Dersim’in geneli ayaklanmaya ilgisiz kaldı. Varto’daki Kızılbaş Hormek, Lolan ve Heydaran aşiretleri hükümet kuvvetlerinin yanında savaştı. Ama daha önemlisi, Diyarbakır ve Elazığ gibi Sünni Kürtlerin ağırlıkta olduğu şehir merkezleri de isyancılara destek vermedi. İsyancıların lideri Şeyh Said akrabası Binbaşı Kasım Bey’in işbirliğiyle yakalanınca hem siyasi, hem askerî açıdan örgütlü olan Türk tarafı, isyanı kolayca bastırdı.

Ayrıntı sayılabilir ama sembolik açıdan manidar şu bilgileri de not edelim: Şeyh Said’i yargılayan Şark-İsyan Bölgesi İstiklal Mahkemesi üyelerinden Ali Saip Ursavaş da bir Kerküklü bir Kürt’tü. Kürt Teali Cemiyeti’nin başkanı Seyit Abdülkadir mahkemede Kürt olmadığını söylemişti. Diyarbakırlı Kürt aristokrasisinin en önemli ailelerinden birinin oğlu olan Cemilpaşazade Ekrem ise isyandan haberi olmadığını söyleyerek paçayı kurtarmıştı.

Ağrı ve Dersim tecrübeleri

İşte ancak Şeyh Said İsyanı’nın acı tecrübelerinden sonradır ki, Kürtler, bundan böyle devletin egemen doktrininin din kardeşliği değil Türk milliyetçiliği olacağını anlamaya başladılar. Buna karşı cevabı da benzer bir şekilde ‘Kürt milliyetçiliği’ ile vermeyi ilk kez denediler. Nitekim, 1926-1930 yılları arasında Sünni, Alevi ve seküler kesimler (ve dahi Ermeni milliyetçileri) ortaklaşa davranıp Ağrı Dağı’nda bir Kürt cumhuriyeti kurmaya çalıştılar ama bu sefer de gerek Türkiye ile İran’ın, Kürtleri ezmekteki ortak kararlılığı, gerekse İran’daki Kürt aşiretlerinin Ağrı’daki oluşuma destek vermemesi üzerine bir kere daha yenildiler.

1937-1938’de “Dersimli okşanmakla kazanılmaz. Silahlı kuvvetlerin müdahalesi Dersimliye daha çok tesir yapar ve ıslahın esasını teşkil eder. Dersim evvela koloni gibi nazarıitibara alınmalı. Türk camiası içinde Kürtlük eritilmeli, ondan sonra ve tedricen öz Türk hukukuna mazhar kılınmalıdır” düsturunu izleyen Ankara’nın hem Kürt, hem Kızılbaş, hem Ermeni dostu hem de modernleşme karşıtı olarak egemen ideolojinin mutlak ötekisi olan Dersim’i zapturapt altına almak için en sert tedbirleri almaya kalktığında, buna Sünni-Şafii Kürtlerden sembolik adımlar dışında ciddi bir destek gelmedi. Sembolik destek ise, Şeyh Sait’in kardeşi Şeyh Abdurrahim’in yanında 20-30 kişiyle birlikte Suriye’den Türkiye’ye geçmesiydi. Ancak grup Türk devleti ile af karşılığı bir antlaşma yapan bir Kürt yüzbaşının ihbarı sayesinde yakalandılar ve Bismil yakınlarında öldürüldüler.

Ağustos 1938’e kadar süren ve bombardıman uçaklarının, zehirli gazların kullanıldığı askerî operasyondan sonra, Genelkurmay kaynaklarına göre “Tarama bölgesinden ölü ve diri 7.954 kişi çıkarılmıştı.” Gerçek sayının ne olduğu hâlâ öğrenilemedi. Taramanın ardından İçişleri Bakanı Şükrü Kaya tarafından bizzat seçilen 3.470 kişiden oluşan 347 aile Tekirdağ, Edirne, Kırklareli, Balıkesir, Manisa ve İzmir gibi Batı illerine serpiştirilerek yerleştirildiler. Binlerce Kürt kızı Türk ailelerine evlatlık olarak verildi. Dağlara sığınanların mücadelesi 1946 affına dek sürecek, bölgenin yasak bölge olmasına ise ancak 1948’de son verilecekti.

Sonuç olarak, 1921-1938 arasında, kimi feodal, kimi kültürel, kimi dinî, kimi siyasi taleplerle defalarca Türk devletiyle karşı karşıya gelen Kürt toplumu, Alevi-Sünni, Alevi-Alevi, Sünni-Sünni çatışmaları, aşiretler, bölgeler, aileler arası çatışmalar yüzünden bölünmüş olduğu için ve bunun doğal sonucu olarak da toplumsal, ekonomik ve siyasi örgütlenme açısından yetersiz olduğu için, kendisinden çok daha örgütlü olan Türk milliyetçiliği ve onun düzenli ordusu karşısında başarısızlığa uğramıştı.

Parti çok ama politika tek

En basit talepleri bile baskı, zulüm, yıldırma, silah, bomba, hatta zehirli gaz gibi sert yöntemlerle karşılanan Kürtler, 1946’da ‘Çok Partili’ yaşama geçildiğinde sindirilmiş durumdaydılar. 14 Mayıs 1950’de yapılan tarihî seçimlerde bazı Kürt toplum liderleri Demokrat Parti (DP) listelerinden aday olurken, Kürtlerin büyük bir bölümü oylarını ilk kez CHP’ye değil, DP’ye verdiler. Bunun altında yatan en önemli neden CHP’nin 1945’te uygulamaya çalıştığı ancak başarısız olduğu Toprak Reformu idi. Ancak CHP ile Kürt feodalleri arasındaki ittifak 1957’ye kadar sürdü. Çünkü DP’nin modernleşmeci projeleri Kürtleri kapsamıyordu.

Bu tarihlerden itibaren Türkiye’nin modernleşmesiyle uyumlu olarak çeşitli kesimlerden Kürt çocukları üniversite eğitimi için büyük şehirlere gelmeye başladılar. Bu kesimlerin çıkardığı bazı yayın organları aracılığıyla Kürt tarihi, uygarlığı ve edebiyatı dünyaya, komşu halklara ve Kürtlerin daha çok kentli kitlelerine ulaştırıldı. Kahire ve Erivan’dan yapılan Kürtçe yayınların da katkısıyla ‘etnik kimlik bilinci’ artık bir avuç Kürt milliyetçisinin özel alanı olmaktan çıkmaya başladı.

Ama Kürtlük bilincini en fazla etkileyen olay, 14 Temmuz 1958’de Irak Kralı Faysal’ın General Abdülkerim Kasım tarafından kanlı bir darbeyle tahttan indirilmesinden sonra İran’da kurulan Mahabad Cumhuriyeti’nin önderlerinden olup 1947’den beri sürgünde olan Molla Mustafa Barzani’nin Bağdat’a çağrılması ve Kürtlere Kerkük’ün de içinde olduğu bir otonom bölge sözü verilmesi oldu. Bu durum Menderes Hükümeti’ni tedirgin edince yeni bir sertleşme dönemine girildi.

General Kasım darbesinin birinci yıl kutlamaları sırasında, 14 Temmuz 1959’da Kerkük’te bir grup Türkmen’in Irak ordusunca katledilmesine misillime olarak, MİT’in (o zaman MAH) önerisiyle 1.000 ila 2.500 kişilik bir Kürt grubunun ‘tenkil’ edilmesi fikriyle başlayan ‘beyin fırtınası’ sonucu 49 Kürt aydın idam cezası ile mahkemeye verildi. 49’ların davası sürerken 27 Mayıs 1960 darbesi gerçekleşti.

Cemal Gürsel’in tehdidi

27 Mayısçıların feodalizmden kaynaklandığını düşündükleri Kürt meselesine buldukları çare ise feodalizmi çözecek bir toprak reformu yapmak değil, 1 Haziran 1960’ta bölgelerinde etkili olan toprak ağalarından, aşiret reislerinden, şeyhlerinden ve Kürt milliyetçisi olduğundan şüphelenilen 485 kişinin Sivas-Kabakyazı’da açık arazide kurulan bir kampa kapatılmasıydı. Ayrıca geleneğe uygun olarak, siyasetlerini Kürt kimliğinin inkâr üzerine kurduklarını gösteren raporlar hazırladılar. Hatta darbecilerin cumhurbaşkanı Cemal Gürsel, 16 Kasım 1960 tarihli İsveç gazetesi Dagens Nyheter’de çıkan demecinde şu tehdidi savurmuştu: “Eğer yola yordama gelmezlerse, dağlı Türkler (Kürtler) rahat durmazlarsa, ordu, şehir ve köylerini bombalayıp yıkmakta, tereddüt etmeyecektir. Öyle bir kan gölü olacaktır ki, onlar da ülkeleri de yok olacaktır.”

TİP ve DDKO deneyimi

Dünyada devrimci kalkışmanın moda olduğu yıllarda, solcu Kürt aydınları siyasi taleplerini 1961’de kurulan Türkiye İşçi Partisi (TİP) içinde dile getirmeye başladılar. Muhafazakâr Kürt aydınları ise Irak’taki Barzani hareketine eklemlenerek, Türkiye Kürdistan Demokratik Partisi’nde (T-KDP) örgütlendiler. TİP’teki ‘Doğulular’ kanadının etkisiyle, TİP literatüründeki adıyla “Doğu Meselesi” Türkiye’nin gündemine taşındı, ancak konuyu kamuoyuna mal etmek için, T-KDP’li muhafazakârlarla ve TİP’li solcular elbirliği yaptılar ve 1967’de çeşitli il ve ilçelerde ‘Doğu Mitingleri’ düzenlendiler. Mitinglerde, Doğu’nun ihmal edilmişliği, jandarma ve polis baskısı, fırsat eşitliğinin olmayışı gibi konular işleniyordu. Ancak, bazı Kürt gençleri TİP’i pasif bularak Doğu Devrimci Kültür Ocakları (DDKO) ile Dev-Genç ve Fikir Kulüpleri Federasyonu (FKF) gibi Marksist örgütlerde toplandılar. Bu örgütlerde sol söylemlerle Kürt milliyetçisi söylemler el ele gitti. Bu oluşumlara, Kürt feodallerinin, ağalarının, Cumhuriyet döneminin sürgünlerinin çocukları da katılınca rejimin muhafızlarında alarm zilleri çalmaya başladı.

12 Mart 1971’de askerlerimizin âdet olduğu üzere siyasete müdahalesi gerçekleştiğinde T-KDP illegal olduğu için sadece üyelerinin yargılanması ile cezalandırıldı ama TİP, Kürt meselesini gündeme taşıdığı için kapatıldı. Kapatma kararından sonra TİP liderleri 15 yıla kadar değişen hapis cezalarına çarptırıldılar. Bir kez daha anlaşılmıştı ki, devletin en mutedil biçime de olsa Kürt meselesinin dile getirilmesine tahammülü yoktu!

Radikalleşme süreci

TİP’in ve ardından DDKO’nun kapatılmasıyla siyasi taleplerini dile getirecek platformları kalmayan solcu Kürtler, ister istemez, muhafazakârlar gibi gözlerini Molla Mustafa Barzani’nin özerk bir yönetim kurduğu Kuzey Irak’a çevirdiler. Bu durum devletin gözünden kaçmadı ve Şırnak ve Silopi yöresindeki DDKO’lu gençler Diyarbakır ve Siirt İlleri Sıkı Yönetim Mahkemelerinde, “Irak KDP’sinin (I-KDP) uzantısı T-KDP sanıkları” olarak ağır cezalara çarptırıldılar.

1973’te iktidara gelen CHP’li Bülent Ecevit seçim kampanyasında “Doğu’nun sorunlarını çözme” sözü vermişti ama bir süre sonra bundan vazgeçti. Hem legal siyasi partilerden, hem Türk solundan umudunu kesen Kürtler, 1974’te I-KDP’nin ve Barzani’nin Irak’taki ayrıcalıklı konumunu kaybetmesi üzerine sol ile milliyetçiliğin karışımı radikal bir söyleme kaydılar. Bu radikal gruplardan biri hikâyesini geçen haftalarda anlattığım PKK idi.

Bu kesimler, 11 Eylül 1980 askerî darbesinde ilk tutuklananlar arasındaydı. Bir bölümü çok ağır cezalara çarptırıldı, bir bölümü çatışmalarda, faili meçhullerde öldürüldü. Diyarbakır Cezaevi’nde en ağır işkencelerle geçen yıllardan sonra artık, solculuk, sağcılık gibi siyasi kavramlar değil, ‘Kürtlük’ gibi etnik kavram ağırlık kazanmaya başlamıştı. Bunun ne anlama geldiğini 1984’ten itibaren ülkece anlayacaktık...

Özet Kaynakça: Kemal Kirişçi&Gareth M. Winrow, Kürt Sorunu, Kökeni ve Gelişimi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997; Naci Kutlay, 21. Yüzyıla Girerken Kürtler, Peri Yayınları, 2002; Tarık Ziya Ekinci, Vatandaşlık Açısından Kürt Sorunu Ve Bir Çözüm Önerisi, Kuyerel Yayınları, 1997; Martin van Bruinessen, Kürdistan Üzerine Yazılar, İletişim, 1995, aynı yazar, Ağa, Şeyh ve Devlet, İletişim, 2003; Aliza Marcus, Kan ve İnanç, PKK ve Kürt Hareketi, İletişim, 2009; Resmi tarih tartışmaları-6: Resmi Tarihte Kürtler, (Editör: İsmail Beşikçi), Özgür Üniversite Yayınları, 2009.

.20-6-10

..

Şehitler’ ve ‘etkisiz hale getirilenler’

               “Cellat uyandı yatağında bir gece
               Tanrım dedi, bu ne zor bilmece!
               Öldükçe çoğalıyor adamlar
               Ben tükenmekteyim öldürdükçe...”
                                             (Ataol Behramoğlu, 1975)

PKK ile Türkiye’nin güvenlik güçleri arasında süren kanlı savaşta resmî rakamlara göre 42.044 kişinin öldüğü açıklandı. Bunların 6.653’üne ‘şehit’, 5.687’sine ‘terör kurbanı’, 29.704’üne ise ‘ölü ele geçirilen’ deniyor. Ne üzücü ki, üç gruba da her gün yenileri ekleniyor. Sadece Hakkâri’deki kanlı çatışmalarda 10’u asker, 19’u PKK’lı 29 hayat söndü. En az 29 ailenin ocağına ateş düştü. “Ateş düştüğü yeri yakar” derler ama bu ateş hepimizi yakıyor.

Bugüne dek devletin ve siyasi iktidarların Kürtlere yönelik baskıcı politikalarını, açık ya da örtük şiddetini, dahası terörünü eleştiren onlarca yazı yazdım. Bu sefer, PKK’ya seslenmek istiyorum: Eşitsiz güçler arasında umutsuz bir savaşı sürdürmenin, ne kültürel ve siyasal haklar için devleti masaya oturtmaya; ne Kürt halkının çektiği acıların kefaretini ödetmeye, ne de Abdullah Öcalan’ın durumunu iyileştirmeye yarayacağına inanıyorum. Aksine, bu şiddet sarmalı, iki toplum arasındaki ilişkileri çürütüyor, nefreti körüklüyor, dolayısıyla bu hedeflere ulaşmayı daha zorlaştırıyor. Eğer amacınız, ‘Bağımsız Kürdistan’ı kurmak için iç savaş çıkarmaksa, bunu mertçe açıklayın. Açıklayın ki, nerede duracağımıza karar verelim. Lafı uzatmayayım, dileğim, tüm ülke bir yangın yerine dönmeden, her iki tarafın da koşulsuz olarak silahlarını bırakması ve bir an önce konuşmaya başlaması.

Şimdi gelelim haftanın konusuna: Yakınları ‘şehit’ veya ‘PKK terörünün kurbanı’ olan Türk ailelerinin acılarını nasıl yaşadıklarını çok iyi biliyoruz ama yakınları ‘etkisiz hale getirilen’ Kürt tarafının bu hallerini pek bilmiyoruz diye düşündüm ve sizi “Ay’ın öteki yüzüne” bakmaya davet edeyim dedim.
Türk annesini kıskanmak

Yıl 2007. Soğuk bir sonbahar akşamında, Diyarbakır’ın Bağlar semtindeki yoksul bir evde, yaşlı bir Kürt kadını titrek ve kederli sesiyle anlatıyor: “Onun ölüsüne sahip olmak isterdim. Onu kendi ellerimle yıkayıp gömmek isterdim.” Sözünü ettiği kişi, Aydın, dört çocuğundan en büyüğüydü. 1990 yılında dağa çıktığında 19 yaşında bir üniversite öğrencisiydi. 1992 yılı ilkbaharında, Şırnak civarında güvenlik güçleriyle girdiği çatışmada öldürülmüş, Şırnak’la Cizre arasında bir yere gömülmüştü. İç savaşın zirvede olduğu yıllardı. Aile korkudan cenazeyi aramaya gidememiş, sonra da bölgeden göç ettirilmişti.

Aydın’ın annesi anlatmaya devam ediyor: “Yaklaşık 15 yıl geçti. Oğlumun bir mezar taşı bile yok ki gidip ağlayabileyim. Öldüğü günden beri tam şuramda, boğazımda bir düğüm var. Her gün biraz daha büyüyor. Bazen kapı çalınıyor. Belki odur diye düşünüyorum. Kapıyı açıyorum o değil. Biliyorum o yaşamıyor. Ama 15 yıldır benim için her gün yaşıyor, her gün ölü. Çünkü vücudunu görmüş değiliz hâlâ, küçük de olsa bir umut var belki yaşıyordur diye. Türkler şanslı. En azından cenazelerine sahipler. Bütün paşalar, politikacılar ve büyük adamlar onların cenazelerine gidiyorlar. Cenaze törenlerini televizyonlar gösteriyor. Onlar ölülerini istedikleri şekilde gömüyorlar. Onların ziyaret edebilecekleri bir mezarları var. Ağlarken başlarını dayayacakları bir mezar taşları var. İnsanlar diyorlar ki ‘bu bir savaş’. Devlet diyor ki ‘onlar terörist’. Düşünüyorum ki bu kader. Bunu anlıyorum. Allahın takdirini değiştiremeyiz. Onu kabul etmemiz lazım. Fakat devlet bizim cenazelerimizden ne istiyor, işte bunu anlamıyorum...”

Ölürler mi güçlü, devlet mi?

Ağlamaktan göz pınarları kurumuş olan acılı anne, hayatla ölüm arasında bir yerde asılı kalışını öylesine etkili şekilde anlatmış ki ekleyecek tek söz yok. Annenin sorusuyla devam edelim:“Devlet Kürt cenazelerinden ne istiyor?” Cevap basit: Devlet ölüler üzerinden güç gösterisi yapıyor. Egemenin kim olduğunu en acımasız şekilde tekrar tekrar gösteriyor. “Eğer kullanmayı bilirseniz ölü bir beden çok etkili bir araçtır” diyor Fransız antropolog Louis-Vincent Thomas. Evet, bizim devletimiz, ölünün gücünü biliyor. Bu yüzden Türklerin ‘şehitlerini’ al bayraklara sarıp, geniş katılımlı devlet törenleriyle defnederken, Türk annelerin acısını televizyonlardan en çarpıcı biçimde sergilerken, Kürtlerin ölülerinden söz bile etmiyor. Söz etse bile “etkisiz hale getirilen” diyor veya sardalye balığı gibi yanyana dizilmiş ölü fotoğraflarını servis ediyor el altından. Hele o ölülerin annelerinden hiç söz etmiyor. Hiçbir kamera Kürt annelerine çevrilmiyor. Hiçbir yetkili, Kürt annelerini ziyaret etmiyor. Velev ki güvenlik güçleriyle çatışmaya giren her PKK’lı, ‘hain’, velev ki ‘terörist’, peki onların aileleri de mi ‘hain’, ‘terörist’ diye sormuyor kimse. Hatta devlet görevlileri, Güneydoğu Anadolu’daki Türk şehitlerinin cenazelerine bile gitmiyor. Halbuki çatışmalarda öldürülen askerler arasında Kürt çocukları olduğu gibi, pek çok Kürt annesinin bir evladı dağda ise, bir evladı da askerde. Bazı Kürt anneleri bir gün ‘etkisiz hale getirilen’ yavrusuna ağlıyor, bir gün ‘şehit’ olan kuzusuna...

Mezardan çıkarılanlar

Devlet böyle yaparak PKK’lıları iki kez öldürüyor: Hem fizikî olarak hem de simgesel olarak. Çünkü biliyor ki, hangi kültürde olursa olsun ‘ölüyü yerde bırakmak’ en büyük ayıptır, en büyük ezadır. Devlet bu konuda o kadar kararlı ki, çatışmalarda ölen ve arkadaşları tarafından gömülen PKK’lıların mezarlarını arayıp buluyor ve bombalıyor veya tahrip ediyor. Ölülerin kemiklerini sağa sola savuruyor. Sınırötesi operasyonlarda Kandil veya Mahmur yakınlarındaki mezarlık da bu politikadan nasibini alıyor.

Cenazelerin ancak devletin istediği şekilde, istediği yerde, istediği kişilerce, istediği zamanda gömülmesi gibi başka müdahale yöntemleri de var. Ama daha kötüsü de var. 1998 yılında Antalya’nın Serik ve Manavgat ilçelerinde öldürülen 10 PKK’lı Antalya ve Manavgat şehir mezarlıklarına gömüldüğünde ülke tarihinde belki de bir ilk yaşanmıştı. Manavgat’ta binlerce ‘milliyetçi genç’ ve şehit yakınları, “Ne Mutlu Türküm diyene”, “Kahrolsun PKK” sloganlarıyla meydanda toplanmış, ardından yarım saat süreyle Manavgat-Antalya yolunu trafiğe kapatmışlardı. İstekleri, Manavgat mezarlığındaki PKK’lıların mezardan çıkarılması ve başka bir yere gömülmesi ya da daha iyisi yakılmasıydı. Gerekçeleri ise şuydu: Şehitlerle (‘vatanseverler’) teröristler (‘vatan hainleri’) yanyana yatamazdı!

Olaylar büyüyünce, yetkililer kalabalığın isteğini yerine getirdi ve cesetleri mezarlarından çıkararak Antalya Şehir Mezarlığı’na defnetti. Bunun üzerine aynı olaylar Antalya’da yaşandı. Antalyalı yetkililer de kalabalığın talebine uydu, cesetler bir kere daha yerlerinden çıkarıldı ve bilinmeyen bir yere defnedildi. Ne yetkililerden, ne kanaat önderlerinden bir tepki gördük bu insanlık dışı olaya. Böylece, ‘milliyetçilik’ veya ‘vatanperverlik’ bahanesi olduğunda, ayaklar altına alınamayacak herhangi bir etik değer olmadığına yüzümüz kızararak şahit olduk... Halbuki insanlık tarihi boyunca ‘gömülme hakkı’ en kutsal haklardan biri olmuştu. (Bu konuda yazılmış en güzel eser olan Sofokles’in Antigone adlı tragedyasının özetini yazının sonunda bulabilirsiniz.)

Cenaze değil ‘milli düğün’

Kürtlerin bunlara cevabı ise, cenazelerine sahip olma şansını bulduklarında kitlesel cenaze törenleri düzenlemek oluyor. PKK, cenazelerin düşman (İsrail) üzerindeki etkisini 1980-1982 yılları arasında Suriye ve Lübnan’daki kamplarda kendilerine eğitim veren Filistin Kurtuluş Örgütü’nden (FKÖ) öğrenmişti. FKÖ de, 1936-1939’da Britanyalı mandacılara karşı direnen Filistinlilerden.

İlk gösterişli cenaze töreni, 1990 yılı ocak ayında, PKK’lı Ezidi kızı Binevs Agal (Berivan) için Cizre’de düzenlendi. 13 Mart1990’da Savur’da (Mardin) bir mağarada öldürülen 20 yaşındaki Kamuran Dündar adlı PKK’lının Nusaybin’deki cenazesinde ilk kez dükkânlar kapatılmış, genel grev türü bir eylem yapılmıştı. Cenaze töreni ile 21 Mart’taki Nevruz törenleri birleştirilmiş, o gün Zekiya Alkan adlı tıp fakültesi öğrencisi ‘Kürt halkına yapılan baskıları’ protesto etmek için kendini yakmış, Cizre, Silopi ve İdil’de tansiyon uzun süre düşmemişti. Olaylar sürerken güvenlik güçlerinin halka açtığı ateş sonunda dört kişi ölmüş, dokuz kişi yaralanmış, 138 kişi ise tutuklanmıştı.

Cenazelerin siyasi gücünü gösteren en önemli olay Temmuz 1991’de Diyarbakır’da yapılan Vedat Aydın’ın cenaze töreniydi. Vedat Aydın, Halkın Emek Partisi’nin (HEP) Diyarbakır İl Başkanı’ydı. 5 Temmuz 1991’de evinden polis tarafından alınmış ve iki gün sonra cesedi Diyarbakır-Elazığ yolunda bulunmuştu. Yıllar sonra anlaşılmıştı ki, devletin kadrolu cellâdı Cem Ersever’in ekibi tarafından işkence edilmiş ve başından vurulmuştu. Cenazeye, yüz bine yakın kişi katıldı. Sadece Diyarbakır değil tüm bölge bu olaydan etkilendi. O güne dek siyasi açıdan birbirine düşman olan gruplar elele verdi, halk birbirine kenetlendi.

‘Değer Aileleri’

Türk tarafının kabul etmesi zor ama PKK da ölülerine ‘şehit’ diyor. PKK’nın şehitlik doktrini İslami referansları olmamakla birlikte ona çok benziyor. Bir kere ölüler İslami geleneklere uygun olarak defnediliyor. Cenazeler imam (mela) gözetiminde camide dualar eşliğinde yıkanıyor. Ölü, mezara başı Kâbe yönünde konuyor. Aynen Türkler gibi onlar da ‘eğer vatan, uğruna ölen varsa vatandır’ şiarına uygun olarak ‘şehitlerini’ âdeta kutsuyorlar. ‘Milli dava’ya bir ‘bedel’ ödeyen ‘şehit’ ailelerine ‘Değer Aileleri’ adı veriliyor ve yerel yöneticiler bu aileleri önemli günlerde ziyaret ediyor, bu ailelerin çocuklarına belediyelerde iş veriliyor.

Bugün âdeta bir düğün gibi yaşanan Kürt cenaze törenlerine binlerce kişi katılıyor. Eğer ölü bekârsa eline kına yakılıyor. Ölen kadınsa, ‘Kürdistan’la evlendiği’, erkekse ‘Kürdistan’ın oğlu’ olduğu söyleniyor. Törene katılanlar rengârenk giysilerini giyiyorlar, zılgıtlar eşliğinde halay çekiyorlar. Zılgıtlara, ‘şehitler’ için yakılmış özel şarkılar veya ‘milli’ marşlar ekleniyor. (1984-1989 yılları arasında her ‘şehit’ için bir şarkı bestelenirken, 1990 ile 1992 arasında ölü sayısı binlere çıkınca bu gelenek doğal olarak sona ermiş, sadece meşhur olanlara şarkı bestelenir olmuştu. Örneğin Vedat Aydın için bestelenen Amedé Serhildané adlı şarkı, 1991 seçimlerinde her yerde çalınmıştı.) Bu düğün/cenazelerde anne dışındakiler ağlamamaya çalışıyor, ya da hıçkırıklar gülme sesleri ile örtülmeye çalışılıyor. Çünkü düşmana koz vermemek gerek diye düşünülüyor. Cenaze gömüldükten sonra bu seremoni ‘Taziye Evi’ denen yasevlerinde sürdürülüyor. Sonra da annelerin dilinde, yüreğinde... Şehitlerin Berivan, Zilan, Siyar, Welat, Rojhat, Zozan, Newroz gibi kod adları yeni doğanlara veriliyor. Böylece aynen Türklerde olduğu gibi, kişisel acılar ‘şehitlik’ söylemiyle milliyetçi söyleme katılıyor, şehitle vatan, bedenle toprak, ölüyle yaşayan, geçmişle gelecek yekvücut oluyor.

Siz hiç ‘Cumartesi Annesi’ oldunuz mu?

Bu ülkede sadece çatışmalarda ölenler yok. Bir de ‘kayıplar’ var. Örneğin Hüseyin Morsümbül, 18 Eylül 1980 günü Bingöl’deki evinden jandarma ve bir grup sivil tarafından alındı. Ardından babası da götürüldü karakola. İkisi ağır işkencelerden geçtiler. Baba şanslıydı, salıverildi. Bir gün görevlilerden biri babaya “Oğlun kaçmış” dedi. Baba, “Orası öyle bir yer ki, değil bir insanın, bir kuşun kaçması bile mümkün değil” yanıtını verdi ama kimseleri inandıramadı. Hüseyin 30 yıldır ortada yok.

Ailesi Hayrettin Eren’in 21 Kasım 1980’de İstanbul’da güvenlik güçlerince gözaltına alındığını arkadaşlarından duydu. Telaşla Gayrettepe’deki Emniyet Müdürlüğü’ne gittiler. Ama yetkililerden tek bir laf duydular: “Bizde yok!” Aile, Hayrettin’in arabasının Emniyet’in kapısının önünde durduğunu söyledi. Ertesi gün araba da kayboldu. 30 yıldır arabadan da Hayrettin’den de haber yok.

1989 yılının aralık ayında, Siirt’te köpeklerin ağzında insan bacakları görüldüğüne dair dedikodular çıktı. Siirt Belediyesi’nin ve askerî birliklerin çöplük alanı olarak kullandığı Kasaplar Deresi’ne askerî araçların cesetler attığını görenler oldu. Bölgede gizlice araştırmalar yapan gazeteci Günay Aslan, 1989 yılında Siirt Savcılığı’na başvurdu. Aslan’a göre, gözaltında veya açlık grevlerinde hayatını kaybeden 72 kişinin ölüsü Kasaplar Deresi’ne gömülmüştü. SHP’nin ve basının baskısıyla bölgede yapılan ilk araştırmalarda bazı kemiklere ve giysi parçalarına ulaşıldı. 1991’de dönemin İçişleri Bakanı Abdülkadir Aksu, Kasaplar Deresi’nden 12 cesedin çıkarıldığını itiraf etti. Ancak Savcı ‘devletin prestij meselesi’ olduğunu söyleyerek soruşturmayı genişletmeyi reddetti. O gün bugündür, dere açılmayı bekliyor.

Kenan Bilgin, 12 Eylül 1994’te Ankara’da otobüs durağında gözaltına alındı. Ama bunu polis söylemedi, onu Ankara Emniyet Müdürlüğü Terörle Mücadele Şubesi’nde görenler söyledi. Anlatılanlara göre hücresinde “22 gündür buradayım, beni kaybedecekler” diye haykırıyordu. Aileye her zamanki malum cevap verildi: “Bizde yok!” Hâlâ yok...

61 yaşındaki Nazım Gülmez, 14 Ekim 1994’te Tunceli’nin Hozat İlçesi’ne bağlı Taşıtlı Köyü’nde yapılan aramada jandarmalar tarafından sorguya götürüldü. Yanında üç kişi daha vardı. Daha sonra onlar serbest bırakıldı ama Nazım Gülmez’den bir daha haber alınamadı. Muhtar ve köylülerin şahadeti işe yaramadı. Devletin cevabı belliydi: “Bizde yok!” Devlet sözünün eriydi, Nazım hâlâ yok...

44 yaşındaki Mehmet Özdemir, 29 Aralık 1997’de Diyarbakır hayvan pazarında telsizli kişilerce gözaltına alındı. Karakola giden aileye, “bir şey yok, sorgulandıktan sonra çıkar” dediler. Ailenin içi rahatladı. Ancak ertesi gün sağlığını öğrenmek için tekrar gittiklerinde o meşum cümleyi duydular: “Bizde yok!”

Fehmi Tosun, 1998’de güpegündüz onlarca kişinin arasında, ellerinde telsiz olan kişiler tarafından kafasına silah dayanarak bir arabaya sokuldu. Olayı üçüncü kattaki pencereden gören eşi Hanım Tosun, deli gibi merdivenleri indi ama kapının önüne geldiğinde kocası ortada yoktu. O günden beri de yok...

Kerim Acar, 12 Mayıs 2002 günü köylülerinden, 1989’dan beri dağda olan, 1993’ten beri de hapiste olan oğlu Mehmet Şerif’in 2001 yılı sonlarına doğru Muş cezaevinden tahliye edilerek köylerine döndüğünü ancak köy korucuları ve askerler tarafından öldürüldüğünü öğrendi. Olan olmuştu, bari cenazesini verselerdi. “Ceset onlarda değildi” ki versinlerdi...

En az 500 benzer öykümüz var. Ama yerimiz bitti. 1995 yılında, İstanbul’da ‘yasadışı’ Nevruz kutlamaları sırasında gözaltına alınan ve ölüsü aylar sonra Altınşehir Kimsesizler Mezarlığı’nda bulunan öğretmen Hasan Ocak olayından sonra kayıp yakınları, ‘Cumartesi Anneleri / Cumartesi İnsanları’ adı altında örgütlendiler ve 27 Mayıs 1995 gününden başlayarak her cumartesi, saat 12:00’de, İstanbul’da, Galatasaray Lisesi önünde toplandılar, basın açıklaması yaptılar. Ancak eylemlerinin 170. haftasından başlayarak tam 30 hafta boyunca öylesine büyük engellerle, baskılarla karşılaştılar ki, eylemlerine 200. haftada, 13 Mart 1999’da ara vermek zorun kaldılar. ‘Ergenekon Davası’ ile birlikte yeniden umutlanan kayıp yakınları, Galatasaray Lisesi önündeki buluşmalarına tekrar başladılar. Ne istedikleri belli: Devlet gözaltındaki kayıpları bulsun, sorumluları yargılasın ve artık bu ülkede hiç kimse gözaltında kaybolmasın!

Şeyh Said, Seyit Rıza ve Saidi Nursi’nin mezarları nerede?

28 Haziran 1925’te Şark İstiklal Mahkemesi’nde ‘vatana ihanet’ suçuyla idam cezasına çarptırılan ve cezaları derhal infaz edilen Şeyh Said ve 46 arkadaşının da mezar yerleri belli değil. (Elbette, isyan sırasında öldürülen binlerce kişinin mezar yeri de belli değil.) Ölmeden birkaç saat önce, Şeyh Said, hücresinde hapishane müdürü Osman Bey ile görüşerek savcı Ahmet Süreyya (Örgeevren) Bey’i vasi olarak tayin ettiği vasiyetnamesini yazmış ve üzerindeki parayı “evlatlarıma teslim ediniz” diyerek kendisine vermişti. Vasiyetnamesinde ayrıca kendisine bir mezar yaptırılmasını istiyordu. Şeyh Said kalkıştığı işin neden ‘vatana ihanet olduğunu’ anlayamamıştı, çünkü onun döneminde insanlar ‘vatan’ için değil, toplumları için iyi olanı yapmak gerektiğini düşünürlerdi. Ama ‘şeriatın kestiği parmak acımaz’ diyerek karara boyun eğmişti. Ama anlaşılan devletin ona bir mezarı bile çok göreceğini hiç düşünmemişti Çünkü kendisi gibi devlete başkaldıran seleflerine, Osmanlı Devleti değil mezarı çok görmek, paşalık bile verirdi.

İdamlar 28 Haziran’ı 29’una bağlayan gece, saat 03:00’ten itibaren, şehrin Dağ Kapısı’nın dışında gerçekleştirildi. Duruşmaları da izleyen halk, mahkûmları bizzat asmak için birbirini ezmiş, her idam mahkûmuna bir devlet görevlisi tahsis edilerek, idamlar gerçekleştirilmişti. Şeyh Said asıldığında halktan bir alkış tufanı kopmuştu. Açılan hendeklere yanyana dizilen ölülerin, halen Diyarbakır Orduevi Bahçesi ile Alman Hastanesi’nin arasındaki bölgede yattığı rivayet olunuyor.

Şeyh Said olayından 12 yıl sonra, yine ‘vatana ihanet’le suçlanarak idam edilen Dersim’in toplum lideri Seyit Rıza ile oğlu ve beş yoldaşının cenazesi de yok edilmişti. 15 Kasım 1937’de Elazığ’daki üç mekânda gerçekleştirilen idamlara tanıklık eden İhsan Sabri Çağlayangil’e göre, Seyit Rıza’nın cenazesi, gömüleceği yer türbe olmasın diye yakılmıştı. Seyit Rıza’nın ailesi yıllardır şu soruya cevap arıyor: Seyit Rıza’nın ve yoldaşlarının cenazesi yakıldı mı? Yakılmadıysa nereye gömüldü? Elbette, devletimizin cevabını tahmin edebilirsiniz: “Bu konuda bilgimiz yok...”

23 yıl sonra 23 Mart 1960’ta Urfa’da doğal yollardan vefat eden ve buradaki Halil’ür-Rahman Camii Haziresi’ne defnedilen Saidi Nursi’nin mezarı da 27 Mayıs 1960 darbesinden sonra, devletlûların gadrine uğradı. Milli Birlik Komitesi tarafından, kardeşinin Konya’ya nakil başvurusu bahane edilerek cenaze Urfa’daki mezarından çıkarıldı ve önce Afyon’a, sonra Isparta’ya nakledildi, sonra da yok oldu. Yıllarca, cenazenin darbeciler tarafından denize atıldığı sanıldı. Ancak daha sonra, cenazenin, Saidi Nursi’nin yakın talebeleri tarafından bilinmeyen bir yere nakledildiği söylendi de yürekler ferahladı.

Antigone ve ‘gömülme hakkı’

Gelelim Yunan tragedya yazarı Sofokles’in M.Ö. 411 yılında yazdığı Antigone adlı eserine.Antigone yazarın Kral Oidipus adlı eserinin devamı niteliğindedir. Mitolojiye göre Oidipus, babası olduğunu bilmeden Laios’u öldürmüş ve yine bilmeden annesi İokeste ile evlenmiştir. Bu evlilikten Polyneikes ve Eteokles adında iki erkek, Antigone ve İsmene adında iki kız çocukları olmuştur. Gerçeği çok geç öğrenen Oidipus, bu trajik durum karşısında âdeta yıkılır ve gözlerini kör ederek kendini cezalandırır. Bu halde birkaç yıl daha hükümdarlık yapan Oidipus, oğullarının yetkisini elinden almaya çalışması üzerine kızar ve “iki kardeş birbirinin kanına girsin” diye lanet okur. Oidipus’un ölümünden sonra Eteokles ve Polyneikes, babalarının bedduasının gerçekleşmemesi için ülkeyi dönüşümlü olarak yönetmeye karar verirler. Fakat bir süre sonra krallığın paylaşımı sorun olur. Eteokles, sırası geldiği halde Polyneikes’e tahtı bırakmak istemez ve onu ülkeden kovar. Bunun üzerine Polyneikes Argos Kralı’na sığınır ve altı kumandanla birlikte Thebai önlerine gelerek kardeşine savaş açar. Ancak savaşta iki kardeş birbirini öldürür. Krallık İokeste’nin kardeşi Kreon’a kalır.

Vicdani yasalar mı devletin yasaları mı?

Kreon, yurdunu savunurken ölen Eteokles’e kahramanlara yakışacak bir cenaze töreni yapılmasını ister. Polyneikes’i ise kendi ülkesine saldırdığı için vatan haini ilân eder ve cesedin gömülmesini yasaklar. Manasız bir gurur ve ihtirasa kapılarak verdiği bu emir aslında toplumda yerleşmiş âdetlere aykırıdır. Fakat halk memnuniyetsizliğini dile getirmeye, Kreon’a karşı çıkmaya cesaret edemez. Buna sadece Antigone karşı çıkar. Çünkü o, tanrısal ve vicdani yasaların, insanların koyduğu yasalardan üstün olduğuna, dolayısıyla ‘kahraman da olsa, hain de olsa, her ölünün gömülmeye hakkı olduğuna’ inanır.

Tarihin belki de ilk ‘sivil itaatsizlik’ eylemcisi olan Antigone, canını tehlikeye atarak kardeşini gömer ama Kreon buna çok kızar. Antigone’nin nişanlısı olan oğlu Haimon’un ve halkın tüm itirazlarına rağmen Antigone’yi kayalar içindeki bir mezara diri diri gömmeye karar verir. Bu sırada sahneye çıkan kâhin Teiresias, Kreon’a düşüncesizce davrandığını söyler. Ölülerin hakkının verilmesi gerektiğini, aksi takdirde uğursuzlukların peşini bırakmayacağını belirtir. Kreon, Teiresias’in kehânetinden etkilenir, Antigone’yi zindandan çıkarmaya ve Polyneikes’i bir tören yapıp gömmeye karar verir. Fakat geç kalmıştır. Antigone kendini asmış, Haimon da sevgilisinin yanında hançerle hayatına son vermiştir. Kreon, büyük bir pişmanlık ve üzüntü içindeyken bir kötü haber daha alır; Oğlunun acısına dayanamayan Kraliçe Eurydike de kendini öldürmüştür.

Kıssadan hisse: Egemenler egemenliklerini sürdürmek için tabular yaratırlar. Burada tabu Polyneikes’in gömülmeye layık görülmeyen ölüsüdür. Freud’dan bildiğimiz gibi, tabuya dokunmak en büyük suçtur. Nitekim Antigone kardeşini gömmenin bedelini hayatıyla öder. Ancak kaybeden aynı zamanda kazanandır; kazanan ise kaybedendir. Antigone, tragedya kahramanına uygun bir şekilde davranır ve öleceğini bile bile kendi etik değerini sonuna kadar savunmayı göze alırken, ölümü ile savunduğu değeri yüceltmiştir. Kreon ise, insanların (devletin) kanunlarını tanrısal ve vicdani kanunların üstünde görmesinin bedelini felâket üstüne felâket yaşayarak ödemiştir.

Not: Bu bölüm, Dilek Zerenler’in “Antigone’nin İki Farklı Yorumu” (www.turkiyat.selcuk.edu.tr/pdfdergi/s18/zerenler.pdf) adlı yazısından derlenmiştir.

.27-6-10

.1934 Trakya Olayları

2 Temmuz 1993’te Sivas’ta, Pir Sultan Abdal Şenlikleri sırasında, galeyana gelen/getirilen Sünni halk kitlelerinin, devletin ve kamuoyunun gözleri önünde, Madımak Oteli’ni yakması ve 33 yazar, ozan, düşünür ile iki otel çalışanın ölümüne sebep olmasının acısı hâlâ geçmedi. Bu olayla ilgili sorunlar, sorular, beklentiler pek çok yetkin yazar tarafından ayrıntılı olarak ele alındığından, ben bu haftayı Sivas Katliamı’na değil, bu ve benzeri nice olayın arkasındaki siyasal ve toplumsal psikolojiyi anlamamıza yardımcı olacağını düşünerek, Cumhuriyet tarihinin bir başka yüz kızartıcı olayına ayırdım.

Otoriter dönem

Bundan 76 yıl önce Trakya’da yaşananlara geçmeden önce, o günlerin siyasal atmosferine göz atalım. İki dünya savaşı arasındaki yıllar, insanlık tarihi açısından çok karanlık yıllardır. Yaklaşık 30 yıl süren bu dönemde, dünyada ciddi bir demokrasi krizi yaşanmış, 1920’lerde dünya yüzünde 35 anayasal ve seçilmiş hükümet varken bu sayı 1938’de 17’ye düşmüş, 1944’te ise tüm dünyadaki 64 ülkenin ancak 12’si anayasal bir demokrasi ile yönetilir olmuştu. Arnavutluk, Yugoslavya, Romanya, Bulgaristan ve Yunanistan’da, arka arkaya faşist rejimler kurulmaya başlarken, Türkiye’de de durum hiç parlak değildi. 1923’ten beri kesintisiz süren otoriter tek parti rejimine, Fethi Bey’e kurdurulan Serbest Fırka ile kısa bir ara verilmişse de, demokrasinin iktidarı elinde tutan güçler açından nasıl tehlikeli bir şey olduğu kısa sürede fark edilmiş, parti kendini feshe zorlanmıştı. 1931’de Mustafa Kemal’in en yakın adamlarından Falih Rıfkı (Atay), Türkiye için istediği rejimi şöyle özetlemişti: “İnkılâp fırkasını komünist ve faşist, yani eski bir nizamdan yeni bir nizama geçen memleketlerin fırkalarından örnek alarak kurmak...”

Hakikaten de 1931’de yapılan CHF (CHP) Büyük Kongresi’nden itibaren Genel Sekreter Recep (Peker) Bey’in önderliğinde faşizan örgütlenmelere hız verildi. 1932 yılı temmuz ortalarında orta ve yükseköğretimde görev yapan öğretmenler Ankara Halkevi’nde Türk Tarih Tezi’ni öğrenmek üzere bir kursa çağrıldılar. 26 Eylül 1932’de I. Türk Dil Kurultayı toplandı ve “Türk dilinin ulus dili olması” konusunda radikal adımlar atılmaya başladı.

Mussolini korkusu

1934 başlarında, İtalya’nın faşist lideri Mussolini’nin Afrika ve Asya’ya yönelik planlarının bir parçası olarak Ege Adaları’nı silahlandırmaya başlaması, başta Arnavutluk, Yunanistan ve Bulgaristan olmak üzere Balkan ülkelerinde hareketlenmeye neden olmuş, yönetim kademelerinde ciddi bir Alman sempatizanlığının yaygın olduğu Türkiye de, olası bir savaşa hazırlık yapma ihtiyacı hissetmişti. Bu amaçla, 1923 tarihli Lozan Barış Antlaşması’nın şartlarından biri olan Boğazların silahsızlandırılmasından vazgeçmenin yollarını aramaya başlamıştı. Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü (Aras) Avrupa ülkeleri nezdinde girişimlerde bulunurken, 19 Şubat 1934 tarihli bir kararname ile Edirne, Kırklareli, Tekirdağ ve Çanakkale mıntıkalarını içine alan “Trakya Umumi Müfettişliği” adıyla ikinci bir müfettişlik kurulmuş, başına da 1925’te yaşanan Şeyh Said İsyanı’ndan sonra 1927’de Doğu Anadolu’da kurulan Birinci Umumi Müfettişliği beş yıl süreyle yürüten Dr. İbrahim Tali (Öngören) getirilmişti.

İskân Kanunu çıkarılıyor

14 Haziran 1934’te “tek dille konuşan, bir düşünen, aynı hissi taşıyan bir memleket” yaratmak amacıyla ülkeyi “Türk kültürlü nüfusun yoğunlaşması istenen mıntıkalar”, “Türk kültürüne temsili istenilen nüfusun nakil ve iskânına ayrılan mıntıkalar”, “Yer, sıhhat, iktisat, kültür, siyaset, askerlik ve inzibat sebepleri ile boşaltılması istenilen ve iskân ve ikamete yasak mıntıkalar”a ayıran 2510 Sayılı İskân Kanunu kabul edildi. Kanun’un 9. maddesinde “casuslukları sezilenleri sınır boylarından uzaklaştırmak” konusunda Dahiliye Vekili yetkili kılınmıştı. Esas amacın, en son 1930 yılında Ağrı’da isyan etmiş Kürtleri ülkenin değişik yerlerine dağıtarak eritmek, onların yerlerine de Balkanlardan ve Kafkaslardan gelen Müslüman Türkleri iskân etmek olduğu anlaşılıyordu ama ‘casusluk’ maddesi hükümete, çeşitli nedenlerle istenmeyen unsurları tasfiye etme konusunda önemli bir kolaylık sağlıyordu.

Yahudilere ‘beşinci kol’ muamelesi

21 Haziran 1934’de Soyadı Kanunu çıkarılarak ‘Türkleştirme’ harekâtına hız verilirken, Trakya bölgesiyle Çanakkale Boğazı da tahkim edilmeye başladı. Tahkimat sürerken, tarih boyunca ülkedeki tüm azınlıklara karşı kuşku duymayı adet edinmiş faşizan yöneticiler, Nazilerden esinlenerek Yahudilere karşı düşmanca davranmakta bir beis görmeyecekler, ‘beşinci kol’ olmalarından şüphelendikleri Trakya Yahudilerini bölgeden nasıl atarız diye kafa yormaya başlayacaklardı.

Yerel faşistlerin, mandıracılık ve ticaretteki başarıları yüzünden yıllardır büyük bir kıskançlık duydukları, tefecilik yaptıkları için büyük öfke duydukları, Türkçe konuşmadıkları için sadakatlerini sürekli sorguladıkları Yahudilere karşı harekete geçirilmesi hiç de zor olmadı. Önce, Edirne, Kırklareli, Keşan, Çanakkale gibi merkezler olmak üzere Trakya’nın çeşitli bölgelerinde Yahudi cemaatinin önde gelen üyelerine ölüm tehditleri içeren mektuplar gelmeye, halkı Yahudi tüccarları boykot etmeye davet eden bildiriler boy göstermeye başladı. Yahudi cemaati, yerel yöneticilere duydukları endişeleri aktardılar ve koruma talep ettiler ama umursayan olmadı.

Çanakkale’de “bismillah”

İlk saldırılar 21 Haziran 1934’te, yaklaşık 1.500 Yahudi’nin yaşadığı Çanakkale’de başladı. Militanlar, alışveriş edilmesini önlemek için Yahudilerin dükkânlarının önünde nöbet tutuyor, bazı evlere, şehri terk etmedikleri takdirde öldürüleceklerine dair tehdit mektupları yolluyorlardı. Durumun her geçen gün kötüye gittiğini gören Yahudiler 25 Haziran 1934 tarihinden itibaren Çanakkale ve Gelibolu’yu terk etmeye başladılar. Alelacele gitmek zorunda kaldıkları için mal ve mülklerini değerinin çok altında fiyatlarda elden çıkarmak zorunda kalmışlardı.

“Halk isterse beni de kovar”

Çanakkale’de Yahudiler şehirden sürülürken, İran Şahı Rıza Pehlevi ile birlikte yurt gezisinde olan Mustafa Kemal, 25 Haziran 1934 sabahı Çanakkale’ye gelmişti. Bir görgü tanığı bu ziyareti şöyle anlatmıştı:
“... Halkın ‘yaşa, varol!’ nidaları arasında Atatürk otomobilden indi. Alkışlar devam ediyor, o da halkın ortasında ilerliyordu. Garip bir tesadüf ve talih eseri olarak Atatürk bizim önümüze gelince hafif bir duraklama yaptı. Halka bakıyor ve kalabalığı selamlıyordu.

Tam bu esnada yanımda bulunan ve biraz evvel fısıltı halinde, fakat hararetli konuşan Yahudilerden biri, ileriye doğru yürüdü ve Ata’nın önüne atıldı. Muhafızlar mani olmak istediler.
Atatürk: – Bırakın gelsin! dedi.

Bu Musevi vatandaş, Atatürk’ün önünde ellerini açtı, omuzlarını yukarıya kaldırarak:

– Paşam, bizi kovuyorlar. Biz ne yapacağız? dedi.

Atatürk bu şekilde önüne atılan bu adamın ne demek istediğini ve kim olduğunu derhal anlamıştı. Buna rağmen sordu:

– Sen kimsin?

– Ben Paşam, Çanakkale Musevilerinden Avram Palto.

– Sizi kim kovuyor? Hükümet mi? Kanun mu? Polis mi? Jandarma mı? Bana söyle dedi.

Bu Musevi vatandaş durakladı, şaşaladı. Biraz sonra kendini toparlayarak cevap verdi:

– Hayır paşam halk kovuyor.

Atatürk, bu adamın yüzüne dikkatle baktı, gülümsedi ve:

– Halk isterse beni de kovar dedi ve yürüdü.”

(Yakup Borakas, Türkiye’de Yahudi Toplumlar, Tel Aviv, 1987, s. 46’dan aktaran Rıfat Bali.)

Olaylar yayılıyor

Benzer olaylar, 28 hazirandan itibaren Edirne, Keşan, Uzunköprü, Babaeski, Lüleburgaz ve Kırklareli’nde yaşanmaya başladı. O günlerde Edirne’de yaşayan Hayim Behar’ın şu anısı şehre hâkim olan atmosferi gayet net anlatıyor: “İğneli Fıçı hikâyesi de yayıldı bu zamanlarda. Almanya kökenliydi. Bu dedikodunun korkusundan Edirneli Yahudiler kırmızı yerine beyaz şarapla dua etmeye başladılar. Okuldan çıkarken her gün dövüldüm. Eve doğru yürürken bana ‘Selam al Yahudi!’ diye bağırırlardı, selam verirdim, gene dövülürdüm.” Behar’ın sözünü ettiği ‘İğneli Fıçı’ meselesi, Hıristiyan antisemitizmin en meşhur unsurlarından biriydi. Bu iftiraya göre, Yahudiler Pesah (Hamursuz) Bayramı’nda yedikleri hamursuzu ailelerinden kaçırıp iğneli fıçılara hapsettikleri Hıristiyan çocuklarından elde ettikleri kanı hamursuz mayasına karıştırarak imal ederlerdi. İşte, o meşum günlerde bu hikâyeyi anlatan broşürler halka bedava dağıtılıyordu. Bu broşürleri okuyanların, Yahudi komşularına saldırmakta zorluk çekmeyecekleri açıktı.

Edirne’de yağma

Edirne’de olaylardan kısa süre önce her nedense (!) Yahudi esnaf ve tüccardan vergilerini derhal ödemeleri talep edilmişti. Keşan’daki Yahudi ailelerine şehri terk etmeleri için sadece 24 saat içinde verilmişti. Uzunköprü’deki Yahudiler ise çok şanslıydı (!) çünkü onlara üç gün süre tanınmış, 100 Yahudi hanesinden 95’i mallarını yok pahasına ellerinden çıkararak şehirden göç etmek zorunda kalmıştı.

2 Temmuz 1934 günü bir grup saldırgan “Yahudilere ölüm!” haykırışlarıyla Edirne’deki Yahudi mahallesini bastılar, dükkânları ve evleri yağmaladılar, Yahudileri dövdüler ve İstanbul’a gitmelerini emrettiler. Panik içindeki Yahudilerden varlıklı olanlar buldukları ilk araçla İstanbul’a doğru yola çıkarken, yoksullar ve araç bulamayanlar, yaya olarak Yunanistan ve Bulgaristan sınırına yönelmişlerdi. Geride kalan bir avuç ürkmüş yoksul Yahudi’ye ise, fırınlar ekmek satmıyor, bakkallar yiyecek vermiyor, sakalar su dağıtmıyordu. Görevleri etnik kökeni ne olursa olsun vatandaşı korumak olan idari makamlar, görevlerini yapmak yerine, kalanlara 3 temmuz günü bir tebligat 48 saat içinde şehri terk etmelerini emrettiler.

Kırklareli Hahamı’nın başına gelenler

Ama en acı olaylar Kırklareli’nde yaşandı. Sadece o yıla mahsus olmak üzere, her yıl Edirne’de düzenlenen Kırkpınar güreşleri, Kırklareli’nin Loryalo Parkı’na alınmış, böylece aslında küçük bir kasaba olan Kırklareli’nde büyük bir kalabalığın toplanması sağlanmıştı. Ardından Yahudilere karşı sözlü sataşmalar başlamış, Kırkpınar güreşlerinin son günü kalabalık dağılırken, bazı insanlar bu grupların arasına sızarak, Yahudilerin evlerine, dükkânlarına girmeye, onlara karşı kaba ve saldırgan bir tavır takınmaya, kadınlarına ve çocuklarına sataşmaya başlamışlardı. Bir grup lise öğrencisinin Yahudi mahallesindeki evleri taşlamasıyla tırmanan olaylar taşlamaya silahsız askerlerin ve halkın da katılmasıyla çığırından çıkmış ve 65 ev yağmalanmıştı. Olaylar çarşıya sirayet etmeden bastırılmıştı ancak çapulcular Kırklareli hahamı Moşe Fintz’i evinde yakalayıp çırılçıplak soymuşlar ve usturayla sakalını kesmişler, biriktirdiği paralarını almışlar, sokaklarda birkaç genç kızın yüzüklerini çalmak için parmaklarını kesmişler, bir genç kıza da tecavüze yeltenmişlerdi. Gün ağarırken, Kırklareli’nde yaşayan 400 Yahudi dehşet içinde gara koşmuş, trenlere atlayıp İstanbul’a kaçmıştı. İşin ilginç yanı, Kırklareli tren istasyonunda her zaman en fazla üç vagon olurken, o sabah tam 16 vagonun hazır beklemesiydi.

Yahudilerin diliyle ‘La Vaka’ (olay, vak’a), ‘Barunda’ (gürültü, karışıklık, kıyamet) veya ‘La Furtuna’ (fırtına), Yahudi cemaatinin önde gelenlerinden Gad Franko ve Mişon Ventura’nın 4 Temmuz 1934 günü Atatürk’le yaptığı gizli görüşme sayesinde sona erecekti. Kamuoyu, olayları 5 Temmuz 1934 günü Başvekil İsmet İnönü’nün TBMM’de yaptığı konuşmayla duydu. İnönü, Meclis’in tatile girmesi dolayısıyla yaptığı uzun konuşmasının bir yerinde Trakya’daki olaylardan söz ederek, gerekli önlemlerin alındığından söz ederek, kaçanların geri dönmesini istemişti. Bu konuşma, Trakya’daki yerel idarecileri, saldırgan güruhu engellemek zorunda bırakmıştı.

Gizli tamimde ne soruluyor

Peki, olayları kim kışkırtmış, kim yönlendirmişti? Görünüşe bakılırsa, Başvekil İsmet İnönü de, TBMM Başkanı Kazım Özalp de, CHF’nin ileri gelenleri de olayların çıkışından habersiz görünüyorlardı. Ama 14 Temmuz 1934’te Trakya’daki yerel teşkilatlara “gizli” ibaresi ile bir tamim gönderen CHF Genel Sekreteri Recep Peker’in sorduğu sorular arasında bir tanesi pek manidardı: “...meselenin telkin, hazırlık ve tatbik devirlerinde Fırka kâtibi umumiliğine haber vermek vazifesi ne için yapılmadı?”

Buradaki “mesele” kelimesi acaba neyi anlatıyordu? Olayları mı? Eğer öyleyse, Peker’in “meselenin niye önlenmediğine” değil, “telkin, hazırlık ve tatbik” işlerinin neden kendisine haber verilmediğine kızdığı anlaşılıyordu. Yani olaylarda CHF merkezinin değilse bile, yerel parti teşkilatının rolü bulunuyordu. Zaten, oldukça büyük bir coğrafyada, neredeyse eş zamanlı olarak aynı tip saldırıların gerçekleştirilmesi, olayların örgütlendiği şüphesini güçlendirmekteydi.

Nihal Atsız’ın rolü

Trakya Olayları üzerine en kapsamlı araştırmaların sahibi Rıfat Bali’ye göre olayların gizli aktörü, ırkçı Türkçülüğün efsanevi lideri Nihal Atsız’dır. Edirne Erkek Lisesi’nde 11 Eylül - 28 Aralık 1933 tarihleri edebiyat öğretmenliği yapan Atsız, ırkçı gazete Orhun’un yöneticiliğine Edirne’de başlar. Orhun Edirne’de İstanbul’dan daha çok satılmaktadır ve Edirne’deki yağma olaylarının liderlerinden Körmutlu İbrahim Ağa adlı şahıs Atsız’ın en büyük hayranlarındandır.

Nihal Atsız, 1933 sonlarında Milli Türk Talebe Birliği (MTTB) ile birlikte Çanakkale’ye yaptığı bir geziden edindiği izlenimlerini MTTB’nin yayın organı Birlik’te şöyle anlatır: “Şehirde ne kadar çok Yahudi, ne kadar çok Çingene, ne kadar da Rum bozuntusu var!.. Buradaki Yahudi de her yerde tanıdığımız Yahudi’dir. Sinsi, küstah, zelil, korkak, fakat fırsat düşkünü Yahudi; Yahudi mahallesi her yerde olduğu gibi burada da çığırtkanlığın, gürültünün ve levsin (=pislik, mundarlık) merkezi. Çarşıdaki dükkânların levhalarını okuyoruz. Onda dokuzu bizi sinirlendiren nankör ve kahpe milletin isimlerini taşıyor. Kuvvetli olduğumuz zaman karşımızda köpekçe yaltaklanan, bozgun çağlarımızda küstahlaşıp düşmanlarımızla birleşen tarihin bu hain ve piç milletini artık aramızda yurttaş olarak görmek istemiyoruz...”

Atsız, 1934 yılının mart ayında yine Orhun dergisinde yayımladığı “Komünist, Yahudi ve Dalkavuk” başlıklı yazısında işi daha da azıtır: “Türk milletinin dışarki düşmanları bütün dünyadır. Bunu tarih bize ebedi bir öğüt halinde hikâye eder. İçerki düşmanları ise üç tanedir: Komünist, Yahudi ve dalkavuk. Komünist, vicdanını Yahudi “Marks”a satmış olan vatansız serseri demektir (...) İkinci düşmanı Yahudi’dir. Onun Allahı paradır. O, cebine birkaç para koyabilmek için gölgesinde yaşadığı bayrağı satmaktan çekinmeyen namussuz bir bezirgândır. Hangi memlekette oturuyorsa oranın düşmanıdır....”

Nihal Atsız’a göre “Türk bünyesini mikroptan temizleyecek en güzel tedavi usulü: Katliam!” dır. Atsız’ın Yahudilere kin kusan bunun gibi nice yazısını okuyan yerel faşistlerin, 1934 olaylarında nasıl bir rol oynadıklarını tahmin etmek zor olmasa gerek.

Baban-Sökmensüer atışması

Ancak olaylardan 14 yıl sonra, 11 Aralık 1948’de Tasvir gazetesinin sahibi ve başyazarı Cihad Baban ile Gümüşhane Milletvekili Şükrü Sökmensüer arasında bir polemik başladı. Cihat Baban, olayların arkasındaki kişinin 1934’te Trakya Umumi Müfettişliği Baş Müşaviri olan Şükrü Sökmensüer olduğunu ileri sürerken, Sökmensüer, olayları, Cihad Baban’ın Cihat Hikmet takma adıyla yazdığı Hitler ve Nasyonel Sosyalizm adlı kitabın kışkırttığını söylüyordu. Cihad Baban ise bu suçlamaya cevap verirken, 1943 yılında Van’ın Özalp ilçesinde 3. Ordu Komutanı Mustafa Muğlalı’nın emriyle topluca kurşuna dizilen 33 Kürt köylüsüne atıfla “Hükümet tıpkı, Özalp hadisesi gibi bu işi örtbas etmek için sizi ortaya koyamadı” diyordu. Kısacası, ikili birbirinin ipliğini pazara çıkarırken aslında Tek Parti döneminin kirli çamaşırlarını ortaya döküyordu.

Bugün muhasebeyi yaparken, bütün suçu devlet adamlarına, siyasi kadrolara veya kanaat önderlerine yıkıp, şu veya bu nedenle gayrimüslim düşmanlığı iliklerine kadar işlemiş halk kitlelerinin, 1915 Ermeni Tehciri’nden 1993 Sivas Katliamı’na kadar birçok yüz kızartıcı olaydaki rolünü unutmayalım lütfen. Aslında hiçbirimiz masum değiliz...

Olayların bilançosu

Olayların ardından CHF’nin hazırladığı bir rapora göre Trakya’da yaşayan 13 bin Yahudi’den üç bini İstanbul’a göçmüş, pek çok kişi mal ve mülklerini kaybetmişti. Yahudiler fakirleşirken, Müslüman ahalide, aynen 1914 Rum Kaçırtması’ndan ve 1915 Ermeni Tehciri’nden sonra olduğu gibi ‘Yahudi Yağması Zenginleri’ türemişti. Gerçi, hükümet daha sonra gasp edilen malların bir bölümünün iade edilmesini sağlamıştı ancak, olaylarla ilgili soruşturma açılmamıştı. Bu tarihten sonra Türkiye’deki Yahudiler hiçbir zaman kendilerini güvende hissetmediler. Ve fırsatını buldukça başka ülkelere göç ettiler. 1938-1942 yılları arasında Nazi zulmünden kaçan Yahudileri taşıyan Parita, Salvador ve Struma gemilerine yapılan korkunç muamele, 21 Kur’a İhtiyatları meselesi ve Varlık Vergisi uygulamaları güvensizliği had safhaya çıkardı ve 15 Mayıs 1948’de İsrail Devleti’nin kurulmasından sonra Türkiye’den en büyük Yahudi göçü yaşandı. O tarihten bugüne kadar yaşanan sayısız olayın etkisiyle ‘hoşgörü ülkesi’ Türkiye’deki Yahudi cemaatinin nüfusu 25 bin kişiye kadar düştü.

Özet Kaynakça: Haluk Karabatak, “1934 Trakya Olayları ve Yahudiler”, Tarih ve Toplum, Şubat 1996, S. 146, s. 4-16; Avner Levi, “1934 Trakya Yahudileri Olayı: Alınmayan Ders”, Tarih ve Toplum, Temmuz 1996, S. 151, s.10-17; Zafer Toprak, “Trakya Olaylarında hükümetin ve CHF’nin sorumluluğu”, Toplumsal Tarih, Ekim 1996, S. 34, s. 19-25, Ayhan Aktar, “1934 Trakya Olayları ve Türk Milliyetçiliği”, Tarih ve Toplum, Kasım 1996, S.155, s. 45-56; Rıfat N. Bali, 1934 Trakya Olayları, Kitabevi, 2008. (Karikatürler ve fotoğraflar bu kitaptan alınmıştır.)

.4-7-10

.Türk kanı’ taşımayanlar

Geçtiğimiz hafta Genelkurmay Başkanı İlker Başbuğ, TSK’nın içindeki çeteleri, cuntacıları, TSK’nın istihbarat zaaflarını haberleştirenleri eleştirirken “Türk kanı taşıdıklarına inanmıyorum” dedi ama kimseden tepki görmedi. Ocak 2008’de, Kırşehirli 13 lise öğrencisi kendi kanlarıyla yaptıkları Türk bayrağını çerçeveleterek dönemin Genelkurmay Başkanı Orgeneral Yaşar Büyükanıt’a hediye etmiş, Büyükanıt bayrağı nemli gözlerle “Biz böyle büyük bir milletiz” diyerek basına takdim ettiğinde de pek ses çıkmamıştı. Haziran 2009’da Gaziantep Üniversitesi Bilişim Kulübü üyesi gençlerin kendi kanlarıyla yaptığı bayrak, Genelkurmay Başkanlığı Karargâhı’nda, İlker Başbuğ adına Kurmay Deniz Albay Dursun Çiçek tarafından huşu içinde teslim alındığında da kimse garipsememişti. Anlaşılan TSK’da ve toplumda güçlü bir ırkçı damar var. Gelin bu hafta Türk milliyetçiliğinin ırkçı damarının tarihçesine bir göz atalım.

Estağfurullah!

Şevket Süreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam adlı otobiyografik eserinde, Birinci Dünya Savaşı sırasında, Kafkas Cephesi’nde yaşadığı bir anısını anlatır. Savaş patladığında 17 yaşında bir Muallim Mektebi öğrencisi olan yazar, cephede Anadolu köylülerinden oluşan bir grup askerle konuşurken onlara sorar: “Bizim dinimiz nedir?” Her kafadan bir ses çıkar: Kimi “Hazreti Ali dinindeniz” der, kimi “İmam-ı Azam dininden” Aydemir sorar: “Peygamberimiz kimdir?” Yine karışık sesler çıkar. “Enver Paşa” diyen bile vardır. Aydemir bir adım daha ileri gider: “Hangi millete mensupsunuz?” Yine her kafadan bir ses çıkar. Aydemir işi kolaylaştırmayı dener: “Biz Türk değil miyiz?” Askerler hep bir ağızdan cevap verirler: “Estağfurullah!”

‘Estağfurullah!’tan ‘Ne Mutlu Türküm diyene!’ye giden kısa ve radikal yolun mühendisi Atatürk’ün söyleminde her hareket, atılan her adım, yapılan her teşebbüs, başına bir ‘milli’ sıfatı alır: ‘Milli Mücadele’, ‘Misak-i Milli’, ‘Milli Sır’, ‘Milli Hudud’... Atatürk’ün deyimiyle kin, nefret bile ‘milli’dir. Örneğin 16 Mart 1923’te Adana Türk Ocağı’ndaki konuşmasında şöyle der: “Bu millet milli benliğini idrak ve bunu bütün dünyaya ispat eylemiştir. Milletleri yükselten bu havasa bir amil daha ilave edelim: İntikam hissi. Milletlerin kalbinde intikam hissi olmalı. Bu, bayağı bir intikam değil, milletin hayatına, ikbaline, refahına düşman olanların zararlarını gidermeye yönelen bir milli intikamdır.”

Anasır-ı İslamiye’den Türk ırkına

Atatürk’ün ‘millet’ kavramının üç evresi vardır. Bunlardan ilki, 1919’dan 1922’ye kadar süren ‘Milli Mücadele’ yıllarında Anadolu’nun ve Rumeli’nin Müslüman ahalisini Düvel-i Muazzama’ya karşı seferber etmek için kullanılan ‘dinî’ tanımdır: “[Büyük Millet Meclisi’ni] teşkil eden zevat yalnız Türk değildir, yalnız Çerkes değildir, yalnız Kürt değildir, yalnız Laz değildir. Fakat hepsinden mürekkep anasır-ı İslamiyedir, samimi bir mecmuadır...”

İkinci evrede, ‘dinî’ tanım yerini yavaş yavaş ‘siyasi’ tanıma bırakır. Atatürk ‘siyasi’ bir terim olarak ‘Türk’ü ilk kez 21 Eylül 1922’de Büyük Zafer’e ilişkin beyannamesinde kullanacaktır. ‘Türkiye Halkı” ifadesi ise 8 Nisan 1923’te Halk Fırkası’nın kuruluşunu müjdeleyen Dokuz Umde’de boy gösterir.

Paralel tanımlar

24 Temmuz 1923’te Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanmasından itibaren ise, ‘dinî’ nitelikli ‘millet’ kavramı artık kullanılmaz, ama sadece ‘siyasi’ millet kavramı da kullanılmaz. Bunun yanı sıra bir de ‘ırksal’ ya da ‘etnik’ millet kavramı ile tanışırız. Örneğin 1924 Anayasası’nın 88. maddesi “Türkiye’de din ve ırk ayırt edilmeksizin vatandaşlık bakımından herkese ‘Türk’ denir” iken, aynı yıl basılanTürkiye Tarihi adlı kitapta, ‘Türk ırkının üstün özelliklerinden’ bahsedilir. Veya Mustafa Kemal, 30 Eylül 1926’da, Çankaya’daki Cumhurbaşkanlığı Köşkü’nde, Türkiye İdman Cemiyetleri İttifakı Kongresi adına gelen heyete “Bu kadar mühim olan spor hayatı, bizim için daha mühimdir. Çünkü ırk meselesidir. Irkın ıslah (iyileştirilme) ve küşayişi (ferahlığı) meselesidir. Istıfası (ayıklanması) meselesidir ve hatta biraz medeniyet meselesidir...” derken, 20 Ekim 1927 tarihli Gençliğe Hitabesi’nde “Ey Türk genci, muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda mevcuttur” veya ortaöğretim kurumlarında okutulmak üzere 30 bin adet basılan 1931 tarihli Türk Tarihinin Ana Hatlarıkitabının giriş bölümünde “...Bütün tarihte böyle bir ırkı, bir millet halinde görmek, bilhassa zamanımızdaki insan heyetlerinin pek çoğuna nasip olmayan büyük bir kuvvet ve büyük bir şereftir” yazarken, 1931 tarihli CHF programında ırka değinmeyen şu ifadeler kullanılır: “Millet, dil, kültür ve mefkûre [ülkü] birliği ile birbirine bağlı vatandaşların teşkil ettiği bir siyasi ve içtimai heyettir.”

Köle olmak hakkı

Bu dönemin yıldızı 1923-1930 arasında İktisat ve Adliye Vekili olan Mahmut Esat Bozkurt’tur. Bozkurt, Ankara Üniversitesi’nde Atatürk’ün direktifleriyle verdiği derslerden derlediği Atatürk İhtilali(Altın Kitaplar, 1967) kitabında “Türkün en kötüsü, Türk olmayanın en iyisinden iyidir”; “Türk devleti işlerini Türk’ten başkasına vermeyelim (...) Yeni Türk Cumhuriyeti’nin devlet işleri başında mutlaka Türkler bulunacaktır. Türk’ten başkasına inanmayacağız” der. Bozkurt’u tarihe geçiren ise, 18 Eylül 1930’da Ödemiş Yaylası’nda irat ettiği “Benim fikrim, kanaatim şudur ki, bu memleketin kendisi Türk’tür. Öz Türk olmayanların Türk vatanında bir hakkı vardır, o da hizmetçi olmak, köle olmaktır” nutku olacaktır. Ancak, bu nutuk, Bozkurt’un bakanlıktan istifasına neden olur.

Beyaz, sarışın Alpin ırkı

Bu ikili tavır bir kafa karışıklığının eseri midir, yoksa bilinçli bir tercih midir sorusunun cevabını vermek kolay değil ama Avrupa’da Nazilerin ve faşistlerin iktidara el koymasıyla birlikte, Türkiye’nin de yolu netleşecek ve söylem tekleşecektir. 1928’de Mustafa Kemal’e Türk ırkının sarı ırka mensup olduğunu ve bu nedenle de ikinci tip insan olduğunu yazan Fransızca bir kitap göstererek “Bu böyle midir Paşam” diye soran Afet İnan’a, Atatürk, “Hayır olmaz, bunun üzerinde meşgul olalım, sen çalış” diyecek, bu çalışmanın meyvesi de ‘Türk Tarih Tezi’ olacaktır. Bu teze göre “Beşeriyetin en yüksek ve ilk medeni kavmi, vatanı Altaylar ve Orta Asya olan Türklerdir. Çin medeniyetinin esasını kuran Türklerdir. Mezopotamya’da İran’da milattan en aşağı 7000 sene evvel beşeriyetin ilk medeniyetini kuran ve beşeriyete ilk tarih devrini açan; Sümer, Akat ve Elam isimleri verilmekte olan Türklerdir. Mısır’da deltanın otokton sakinleri ve Mısır medeniyetinin kurucusu olan Türklerdir.”

1932’de toplanan Birinci Tarih Kongresi’nde ‘üstün Türk ırkı’ Reşit Galip tarafından şöyle tanımlanır: “Uzun boylu, beyaz simalı, düz veya kemerli ince burunlu, muntazam dudaklı, çok kere mavi gözlü ve göz kapakları çekik olarak değil ufkî açılan ‘Alpin ırkı’ (...) A grubu kan gibi uzvi (organik) özelliklere; medeniyet, kahramanlık, sanat yeteneği gibi içtimai (sosyal) özellikleriyle tanınır.”

Kongreye sarışın bir köylü karı-koca ile yavrularını Türk ırkının örnekleri olarak sunan Antropolog Prof. Şevket Aziz (Kansu) Bey, Gazi’ye dönüp kendisini bu ‘mütekâmil’ (gelişmiş) ırkın önderi olarak selamlar ve büyük alkış toplar.

Dixon ve Pittard’tan seçmeler

Yine aynı yıl, Keriman Halis’in Belçika’da Dünya Güzellik Kraliçesi seçilmesi üzerine “Türk ırkının dünyanın en güzel ırkı olduğunu tarihî olarak bildiğim için, Türk kızlarından birinin dünya güzeli intihap olunmuş olmasını (seçilmesini) çok tabii buldum” diyen Atatürk’ün ırk diye bir şey olmadığını gayet iyi bilmesi gerekir çünkü Dr. George Montandon’un Irk ve Irklar adlı kitabında şu bölümlerin altını çizmiştir: “Dixon’un aynı kafatası endeksine sahip halkların genetik akrabalığı temeline dayanarak yapmaya çalıştığı ırk sınıflandırması kadar yapay bir sınıflandırma yoktur... Başlangıçta saf ırk yoktur. Saf ırklar yavaş yavaş artan bir gelişmeden kaynaklanmıştır. Alışılagelmiş inancın tersine ilk tarih ve tarih öncesinde bugünkünden daha saf ırklar görülmemiştir.”

Atatürk, Eugene Pittard’in Irklar ve Tarih, Tarihe Etnolojik Giriş adlı kitabının girişindeki ırk kavramı ile ilgili şu bölümün de altını çizmiştir: “Irk sözcüğü tamamen yanlış olarak kullanılmaktadır. Irk bir fiziki tipi, temel olarak doğal bir grubu temsil etmektedir. Bu kavramın tamamen yapay gruplamalar olan halk, milliyet, dil gelenekler gibi kavramlarla genellikle hiçbir ilgisi yoktur. Bu kavramlar antropolojik kavramlar değillerdir. Sadece ürünü oldukları tarihle ilgilidirler. İşte bunun içindir ki; bir Bröton ırkı yoktur. Fakat Bröton halkı vardır. Bir Fransız ırkı yoktur, bir Fransız halkı vardır. Bir Aryan ırkı yoktur, Aryan dilleri vardır. Bir Latin ırkı yoktur, Latin uygarlığı vardır...”

Öjenik ‘bilimi’ iş başında

Ancak, ortada ‘ırk’ diye bir şey olmadığını bilen Atatürk’ün yol göstericiliğinde, tarih, arkeoloji, filoloji, etnografya, etnoloji, öjenik (=ırk ıslahı bilimi) ve antropoloji gibi ‘bilimsel’ disiplinlerin yardımıyla ‘Türk ırkı’ icadına girişilmesinde mahzur görülmeyecektir. Darülfünun’da (1933’ten sonra İstanbul Üniversitesi olur) kurulan ilk bölüm antropoloji bölümüdür. Yine Atatürk’ün direktifleri doğrultusunda kurulan Türk Antropoloji Tetkikat Merkezi’nin ilk işleri arasında “Karaca Ahmet Mezarlığı’ndan toplanan kafataslarının ölçümü” ile “Türk, Ermeni, Rum ve Musevi gibi farklı ırki kökenlere sahip çocuklar üzerine” karşılaştırmalı araştırmalar yapmak vardır.

64 bin kafatasının ölçümü

Türk Tarih Tezi’nin mucitlerinden Afet İnan, ‘Türklerin brakisefal Alpin ırkının mükemmel temsilcileri olduğunu göstermek üzere’ İsviçreli Antropolog Pittard’ın nezaretinde yaptığı doktora çalışmasının önsözünde şöyle der: “Mustafa Kemal Atatürk büyük devlet işleri arasında tarih etütleriyle bizzat meşgul olurdu. Kurtardığı milletin tarihini ilmî yollardan araştırmak için tarihçilere vazifeler vermişti... 1936 yılında bütün memlekette büyük ölçüde antropometrik bir anket yaptırmak arzumu Atatürk’e anlattım. Uygun gördüler ve beni teşvik ettiler. Bunu hükümetten rica etmemi emir buyurdular.”

Nitekim tam 64 bin kişiyi kapsayan bu dev ‘ırkçı’ çalışma (ki Nazi Almanyası’nda bile böylesi yapılmamıştır), Başbakanlık, Milli Güvenlik Bakanlığı, Sıhhat Bakanlığı ve Eğitim Bakanlığı’nın her türlü desteği ile yürütülmüş, ölçümler sivil ve askerî doktorlar, sıhhiye memurları, beden eğitimi öğretmenlerince yapılmış, askerler gönüllü denek olarak Afet İnan’ın emrine sunulmuştur.

Önce ideoloji sonra hipotez

Bu ve benzeri çalışmalarda kullanılan bazı yöntemler şunlardır: Yaşayan insanların başının ölçümü (sefalometri), kurukafanın ölçülmesi (kraniyometri), insanın bedensel özelliklerinin ölçülmesi (antropometri), kafatasından karakter teşhisi (freneloji), saç tiplerinin, boy ve bacak uzunluğunun, kafa şeklinin ve beyin ağırlığının ölçülmesi, yüz, göz, çene ve burun indekslerinin hesaplanması.

Ama aslında görünüşte bile bilimsel kriterlere uyulmaz. Çalışmalar henüz vücut gelişimini tamamlamamış gençler üzerinde yapılır, ölçümlerde standart aletler kullanılmaz, malzeme seçiminin hangi kriterlere göre yapıldığı açıklanmaz, bazen malzeme sayısı hipotezi doğrulayıncaya kadar arttırılır, bazen tek bir örnekle makaleler yazılır, bazen bir ‘araştırma’ bile yapılmadan sonuca varılır. Bütün bu yönlendirmelere rağmen ‘bilimsel’ bulgular hâlâ ideolojik hipotezle çelişiyorsa, ‘sosyal koşullar’, ‘âdet ve ananeler’, ‘köyde büyümek’, ‘denize yakın yaşamak’, ‘muhtelif sebepler’ gibi özürler sıralanır. Böylece, gerçek bilimin, istenildiği zaman nasıl da ‘sözde’ bilim haline getirilebileceğinin mümtaz örnekleri sunulur.

Kirlenmeyen tek şey

Bu yılların önemli ırkçı siyasetçilerinden biri 1931 ve 1936 arasında CHP Genel Sekreteri olan Recep Peker’dir. Atatürk tarafından Ankara ve İstanbul Üniversitesi’nde ders vermekle görevlendirilen Pekerİnkilap Dersleri Notları (Ulus Basımevi, 1936) adlı kitabında “İnsanlık tarihi yirminci yüzyıla açılırken (…) tek bir şey, Türk kanı bu gürültüler içinde temiz kalmıştı. Batı Türklerini bu çöküntü içinde kanının arılığı korudu ve sakladı. Dünyaya batırlık (babayiğitlik) örneği gösteren Osmanlı ordusunun yüksekliği (…) bu orduları yaratan bay Türk ulusunun kanındaki yücelikten geliyor” derken 24 Temmuz 1937 tarihli Cumhuriyet gazetesinde çıkan bir ilana bakılırsa, Ankara Askeri Baytar Mektebi’ne alınacak öğrencilerde aranan özelliklerden biri “Türk ırkından olmak’tır. 6 Eylül 1938 tarihliCumhuriyet gazetesinde çıkan Türk Kuşu Direktörlüğü’ne alınacak tayyare öğretmenlerine dair bir başka ilanda ise ifade biraz daha rafine hale gelmiş ve ‘Türk soyundan olmak’ haline dönmüştür.

CHP Konferansları

Irkçılık öylesine taraftar bulmuştur ki, Atatürk’ün ölümünden sonra da ırkçılık çalışmaları gözden düşmez. Örneğin 1935-1945 arasında düzenlenen CHP Konferans Serisi’nde sunulan bildirilerden bazılarının başlıkları şöyledir: ‘Anadolu’nun Irk Tarihi Üzerinde Antropolojik Bir Tetkik’, ‘Milli Nüfus Siyasetinde (Eugenique) Meselesinin Mahiyeti’, ‘Öjenik Tatbikatı’, ‘Türk Beyinleri Üzerine İlk Antropolojik Araştırma’, ‘Irk Hıfzıssıhhasında Irsiyetin Rolü ve Nesli Tereddiden (Yozlaşmadan) Korumak Çareleri’, ‘Milletlerin Tereddi (Yozlaşma) ve Istıfası (Ayıklanması)’

Bakırköy Ruh ve Sinir Hastalıkları Hastanesi Başhekimi Prof. Dr. Mazhar Osman (Uzman), 1939’da verdiği bir konferansta “Birçok cepheden yapıya muhtaç vatanı da soyu bozuklarla doldurmak, darülacezeler, bimarhane ve hapishaneler için nesil yetiştirmek de hiç şayanı temenni değildir. Onun için sağlamları çoğaltmağa teşvik ve mecbur etmeliyiz, çürüklere de sen yetersin, senden nesle lüzum yok demeliyiz” derken, ileride İstanbul Valisi olacak olan Prof. Dr. Fahrettin Kerim Gökay “Evlenirken en kıymetli servet olarak ruh, beden sıhhati aramak suretiyle Türk cemiyetine nesilden nesile en kıymetli miras olarak zinde çocuklar hediye etmek milli bir vazifedir. Almanya gibi bazı memleketler ırk hıfzıssıhhasının emrettiği bu lazimeyi kısırlaştırma adı verilen bir kanunla tatbike çalışıyorlar. Demokrat memleketler irşat ve vesaya ile evlenme istişare odaları tesis etmek suretiyle vatandaşları aydınlatmak yoluyla hedefe varmaya çalışıyorlar. Bizim de bu ciheti göz önünde bulundurmamız lazımdır” diyerek Nazi ırkçılığına özendiğini ağzından kaçırıverir.

Atsız ve Türkkan

22 Haziran 1941’de Hitler ordularının Sovyetler Birliği’ni işgale başlamasının ardından, dönemin ‘Türkçü’ Başbakanı Şükrü Saraçoğlu, Pan Türkist harekete yeni bir ivme kazandırır. 5 Ağustos 1942 tarihli güven oylamasından sonra Saraçoğlu şöyle der: “Biz Türk’üz, Türkçüyüz ve daima Türkçü kalacağız. Bizim için Türkçülük bir kan meselesi olduğu kadar ve laakal o kadar bir vicdan ve kültür meselesidir. Biz azalan ve azaltan Türkçü değil, çoğalan ve çoğaltan Türkçüyüz ve her vakit bu istikamette çalışacağız.”

Bu atmosferde ırkçı Türkçülüğün iki önemli figürü, Nihal Atsız ve Reha Oğuz Türkkan ırkçı hezeyanlarına sınır koymayacak ancak, Almanların yenileceğinin anlaşılması üzerine, hükümet ırkçılıkla arasına mesafe koyma ihtiyacını duyacaktır. Bu bağlamda, 3 Mayıs 1944’te Nihal Atsız ve Sabahattin Ali arasında yaşanan hakaret davasından sonra Reha Oğuz Türkkan, Nihal Atsız, Zeki Velidi Togan, Hüseyin Namık Orkun, Orhan Şaik Gökyay, Fethi Tevetoğlu, Alparslan Türkeş, Hasan Ferit Cansever, Hikmet Tanyu gibi ünlü ırkçılar tutuklanır.

Anayasamızın manası

Mahkemede, hakkındaki suçlamaları duyan Reha Oğuz Türkkan büyük bir şaşkınlıkla şöyle diyecektir: “Bunlar, yıllarca, Atatürk tarafından bizzat tayin ve tavzif edilen Mahmut Esat Bozkurt tarafından devletin üniversitelerinde, İnkılâp Tarihi kürsüsünden söylenmiştir. On binlerce genç ve içlerinde de ben, bu sözleri duyduk. Bu telkinler altında kaldık. Atatürkçülüğün, Kemalizm’in bu olduğuna inandık. İmtihanlarda ancak bu surette cevap vererek sınıf geçebildik. Bu dersler, bilahare devlet tarafından yayınlanmıştır. Aynı sözler, aynı profesör tarafından, Siyasal Bilgiler Okulunda; Teşkilat-ı Esasiye kürsüsünden de söylenmiştir. Anayasamızın manası bize böyle anlatılmıştı...”

Savaştan sonra, Türkiye Batı’ya çark ederken, açık ırkçılığı savunmaya kimsenin cesareti kalmadı ama Genelkurmay Başkanlarının ifadelerinden ve bunlara gösterilen hoşgörüden görüldüğü üzere, Türk milliyetçiliğinden ırkçı damar sökülüp atıl(a)madı. Bu da doğaldı, çünkü ‘Türk milleti’ bu eğitimi daha beşikteyken, en ehil ellerden, en yoğun biçimde almıştı...

Mimar Sinan’ın kafatasına ne oldu

Gelin yazımızı, komik bir hikâye ile bitirelim. Yıl 1935’dir. Namık Kemal, Hürriyet Kasidesi’nde,“Cihangirâne bir devlet çıkardık bir aşiretten” derken, Atatürk, bir aşiretten cihangirâne bir devletin çıkmasının mümkün olmadığını, böyle bir devleti kurmayı başaran ‘Türk Milleti’nin “tarihin büyük ve medenî vasfı unutulmuş bir milleti” olduğunu düşünmektedir. Bunu ispat etmek de ‘bilim adamları’na düşmektedir. Bu bağlamda, Atatürk, Türk Tarih Tezi’nin temelini oluşturan Türk Tarihinin Ana Hatlarıisimli kitabın ayakları yere basmayan bazı bölümlerinin yeniden hazırlanmasını emreder.

Yaşasın ‘Hiper-Brakisefal!’

O günlerde, Sokollu Mehmed Paşa ve Mimar Sinan gibi kişilerin Sırp, Rum ya da Ermeni olduğuna dair dedikodular epey yaygındır. Türk Tarih Kurumu’nun Başkanı Afet İnan, Mimar Sinan hakkında ‘etraflı bir çalışmanın yapılmasını’ ister. ‘Etraflı çalışma’dan kastedilen, ırk konusunda en güvenilir ölçü olduğu kabul edilen kafatasının ölçülmesiydi. Bu amaçla, 1 Ağustos 1935’te, TTK üyeleri Hasan Ferit Çambel, Afet İnan ve Şevket Aziz Kansu, Süleymaniye Külliyesi’ne giderler ve Sinan’ın mezarını kazmaya başlarlar. Bir iki metre sonra iskelete ulaşılır. Antropoloji Profesörü Kansu, Sinan’ın kafatasının 89-90 ölçülerinde yani ‘Hiper-Brakisefal’ olduğunu tesbit eder. Çıkan sonuç memnuniyetle karşılanmıştır. Yani Mimar Sinan Ermeni veya Rum değildir, Türk’tür! Ölçümden sonra, Sinan’ın kafatası Antropoloji Müzesi’nde muhafaza edilmek üzere alıkonur ve mezar kapatılır.

Kazıyı gerçekleştiren heyet, heyecanla, o sırada İstanbul’da, Florya Köşkü’nde kalan Atatürk’e koşarlar. Akşam yemeği, bu heyecanlı kazı üzerine sohbetlerle geçer. Atatürk, bir kâğıt alır ve üzerine şunu yazar: “Türk Tarih Kurumu’na Sinan’ın heykelini yapınız. Gazi Mustafa Kemal.”

Sinan’ın ilk heykeli, ancak 1956’da, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi’nin bahçesine dikilir. Peki, Sinan’ın kafatası şu anda nerededir? Daha önce de belirtildiği gibi Antropoloji Müzesi’ne kaldırılmıştır. Peki, Antropoloji Müzesi nerededir? Böyle bir müze hiç olmamıştır ki...

Özet Kaynakça: Ahmet Yıldız, “Ne Mutlu Türküm Diyebilene” Türk Ulusal Kimliğinin Etno Seküler Sınırları (1919-1938), İletişim Yayınları, 2001; Nasan Maksudyan, Türklüğü Ölçmek, (Bilimkurgusal Antropoloji ve Türk Milliyetçiliğinin Irkçı Çehresi), Metis Yayınları, 2005; Afet İnan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatürk’ün El Yazıları, TTK Yayınları, 1969.

.11-7-10

.Kıbrıs’ı İngilizlere kim verdi

“Bu hafta, Cumhuriyet tarihi meraklılarından özür dileyerek, bundan tam 36 yıl önce, 20 Temmuz 1974’te Türkiye’nin askerî müdahalesi ile hukuki ve siyasi statüsü radikal bir biçimde değişen Kıbrıs’ın II. Abdülhamit tarafından İngilizlere verilmesinin hikâyesini anlatacağım. Abdülhamit’in bu işi hangi şartlar altında yaptığını anlamak için de, konuyu biraz genişçe ele alacağım. Umarım olayları birbirine karıştırmadan anlatmayı başarırım.”

30 Mayıs 1876 sabahı Mithat Paşa ve Hüseyin Avni Paşa’nın başını çektiği bir darbe ile tahttan indirilen Abdülaziz’in yerine Abdülmecid’in ilk şehzadesi, Batı kültürüyle yetişmiş, nazik, savurgan ve bohem V. Murad geçirilmişti. Resmî hikâyeye göre, Topkapı Sarayı’nda III. Selim’in öldürüldüğü daireye kapatılan Abdülaziz, hayatının tehlikede olduğunu söyleyerek V. Murat’tan yardım isteyince, üç gün sonra Feriye Sarayı’na nakledilmiş, ama 4 Haziran 1876 günü hamama girip annesinden istediği makasla (nasıl başardıysa) her iki kolunun damarlarını keserek intihar etmişti.

Konumuzun dışında ama meraklıları için bir parantez açalım. Bugün artık, bu olayın bir intihar değil cinayet olduğu kanısı güçlü ama o gün intihar teşhisi çoğu yabancı, 19 hekimden oluşan bir heyetçe resmen onaylanmıştı. Aslında cesedin yanına ilk gelen doktor Hüseyin Avni Paşa’nın yakın dostu meşhur Marko Paşa’ydı. Ardından Askeri Doktor Ömer Bey geldi. Hüseyin Avni Paşa, Marko Paşa'nın ölüm raporunu intihar olarak yazdığını söyleyerek, Ömer Bey’in de raporu imzalamasını istedi. Ömer Bey ise cesedi görmeden imzalamayacağını söyledi. İddiaya göre Hüseyin Avni Paşa Ömer Bey’in miralay rütbelerini söküp, ertesi gün Libya’ya sürgüne göndermişti. Böylesi bir ortamda 19 hekimin raporun baskı altında hazırlanmış olduğu ihtimal dahilinde ise de bu doktorlardan Fransız Marroin ve İngiliz Dickinson, intiharı doğrulayan beyanlarını Fransız Ziraat ve Ticaret Bakanlığı’nın yayın organı ile İngiltere’de yayımlanan The Lancet tıp dergisine de tekrarlamışlardı. Abdülaziz, aynı gün alelacele Divanyolu’ndaki Sultan II. Mahmud Türbesi’ne defnedilmişti.

Çerkez Hasan Olayı

Ama olaylar durulmadı. 16 Haziran 1876 gecesi, Çerkez Hasan adlı genç bir subay, Abdülaziz’in intikamını almak için devlet erkânına bir suikast düzenledi. Çerkez Hasan, Abdülaziz’in kadınlarından Edâdil’in yeğeni, Üçüncü Kadınefendi Neş’erek’in kardeşiydi. Dolayısıyla Abdülaziz, Hasan’ın çift taraflı eniştesi oluyordu. Ablası Neş’erek, Abdülaziz’in şüpheli ölümünden sonra hasta olduğu halde kötü muameleye maruz kalmış, Dolmabahçe Sarayı’ndan Feriye Sarayı’na götürülürken üzerindeki çarşaf alınmış, daha kötüsü 11 haziranda ölmüştü.

Aslında, Mekteb-i Harbiye mezunu bir subay olmasına rağmen, Galata ve Beyoğlu’nu haraca bağlamış tipik bir İstanbul kabadayısı olan Çerkez Hasan’ın böyle bir olaya kalkışacağı öngörüldüğünden, 14 haziranda tutuklanarak Bağdat’a gönderilmesine karar verilmişti. Ancak, ertesi gün yola çıkacağına söz verdiği için salıverilen Çerkez Hasan, sözünü tutmak yerine Yemiş İskelesi’ndeki (Sirkeci) bir meyhanede epeyce içtikten sonra üç revolver ve iki kama kuşanarak önce Serasker (bugünün Milli Savunma Bakanı) Hüseyin Avni Paşa’nın Üsküdar’daki konağına gitmiş, Paşanın orada olmadığını öğrenince Şûra-yı Devlet Reisi Mithad Paşa’nın Bayezid Tavşantaşı’daki konağına yönelmişti. Konakta, iddialara göre, Girit ve Karadağ’daki ayaklanma belirtilerini görüşmek üzere toplanan Bakanlar Kurulu’nun içkili yemeği (güya ‘Meclis-i Mahsusa’ denen iç kabine toplantısı) yapılıyordu. Alt katta poker oynayan korumalar, Çerkez Hasan’ı tanıdıkları için, şüphelenmeden üst kata çıkmasına izin vermişlerdi. Bundan sonrası çok kanlı geçti.

Davranmayın, yakarım!

Çerkez Hasan toplantı salonunun kapısını hızla açıp “Davranmayın, davranmayın Serasker! Yakarım!” diye bağırdıktan sonra Hüseyin Avni Paşa’yı tabanca ile vurmuş, kendisine arkadan sarılarak etkisiz hale getirmeye çalışan Bahriye Nazırı Kayserili Ahmed Paşa’yı kama darbeleri ile savuşturduktan sonra, henüz ölmediğini fark ettiği Hüseyin Avni Paşa’yı kamasıyla delik deşik ederek işini tamamlamış, ardından Mithat Paşa ve Rüşti Paşa’nın da dâhil olduğu kabine üyelerinin sığındığı odanın kapısını zorlamaya başlamış, kendisine arkadan yanaşarak bıçak sokan uşaklardan birini gözünden yaraladıktan ve bir subayla bir eri daha vurduktan sonra zaptiyelerce etkisiz hale getirilmişti. Bilanço, bazı kaynaklara göre beş, bazılarına göre yedi ölü, bazı kaynaklara göre iki, bazılarına göre 10 yaralı idi.

Olaydan sonra ünlü Bekir Ağa Bölüğü’nde (bugün İstanbul Üniversitesi Merkez Binası) sorguya çekilen Çerkez Hasan, ifadesinde Hüseyin Avni Paşa’yı Abdülaziz’in tahttan indirilmesinde birinci derece rolü olduğundan, Ahmed Paşa’yı da tahttan indirme sırasında Dolmabahçe Sarayı’nın denizle bağlantısını kestiği için öldürmeye karar verdiğini anlatmıştı. Güya ‘öyle bir şey yapmak istiyordum ki, ibret olsun, bundan sonra kimse padişah hal edemesin. Aynı zamanda devlet büyüklerinin yeter derecede korunmadıklarını da eylemli olarak kanıtladım. Sanırım bundan böyle maiyetlerinde bulunanlara ve korumalarına önemli ölçüde dikkat edeceklerdir’ diyen Çerkez Hasan, 17 Haziran 1876 günü sabaha karşı Bayezid Meydanı’nda, Seraskerat Kapısı’nın yanındaki dut ağacına asılarak idam edildi. Bir söylentiye göre aslında suikast sırasında aldığı yaralardan zaten ölmüştü, asılan ölü vücudu idi.

Mithat Paşa’nın planı mı

Bazı kaynaklar, Çerkez Hasan’ı diktatörce tavırları ile meşhur olan Hüseyin Avni Paşa’yı saf dışı etmek isteyen Meşrutiyet yanlısı Mithat Paşa’nın kışkırttığını iddia ederler. Olay sırasında Çerkez Hasan’ın Mithat Paşa’ya saldırmaması bu iddiayı destekler niteliktedir. Ancak olayı yaşayan Mahmud Celaleddin, Cevdet ve Memduh Paşalar olayı Çerkez Hasan’ın kişisel öfkesiyle açıklarlar.

Olaydan Padişah V. Murad uzun süre haberdar edilmedi, halk günlerce heyecan içinde yaşadı. Olayı duyduktan sonra şiddetli bir ‘ruhi bunalım geçiren’ V. Murad tahtta çıkışının 93. gününde, akli dengesinin yerinde olmadığına dair bir doktor raporu ile tahttan indirildi ve yerine 31 Ağustos 1876 günü Abdülmecid’in diğer şehzadesi II. Abdülhamit çıkarıldı.

93 Harbi’nin yıkımı

Abdülhamit’i tahta çıkaran çevreler, meşruti monarşiye geçilirse, Avrupa devletlerinin 1875 Hersek İsyanı ve 1876 Bulgar İsyanı’ndan beri ağırlaşan baskısının hafifleyeceğini düşünüyorlardı. Abdülhamit de başlarda bu görüşü destekler gibiydi. Nitekim 23 Aralık 1876 günü Kanun-i Esasi ilan edildi, 28 Haziran 1877’de Meclis-i Mebusan açıldı. Aynı yılın nisan ayında halkın 93 Harbi dediği, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı patlak vermiş, dokuz ay süren savaş sonunda hiçbir yerden destek alamayan Osmanlı Devleti, Rus, Sırp, Bulgar, Romen ve Karadağlıların ortak baskısına dayanamayarak yenilmişti. Öyle ki Rus orduları İstanbul’un banliyösü Yeşilköy’e kadar gelmiş, burada karargâh kurmuştu. Rusların soluğunu ensesinde hisseden Bâbıâli, 19 Ocak 1878’de Rusya’dan mütareke istedi. Savaşa 31 Ocak 1878’de imzalanan Edirne Mütarekesi ile son verildi. AncakBoğazların Rusların eline geçmesinden korkan İngilizler, 13 Şubat 1878’de, Abdülhamit’in itirazlarına kulaklarını tıkayıp, bir donanmasını İstanbul’a gönderdi. Bu sefer de, Ruslar Abdülhamit’i, eğer İngilizler bir an önce geri çekilmezse, İstanbul’u yerle bir etmekle tehdit ettiler. İki devlet arasında kalan Abdülhamit’in ricası sonucu İngilizler İzmit Körfezi’ne çekilirken, 3 Mart 1878’de, çok ağır şartlar içeren Ayastefanos (Yeşilköy) Antlaşması imza edildi. Ve bütün bu olaylar, İstanbul’u tam bir cadı kazanına çevirdi.

Ali Suavi ve Çırağan Olayı

Önceleri Abdülaziz’in reformları hayata geçirmekte ayak sürüdüğünü düşünen, umutlarını akıl sağlığını yerinde olmayan V. Murad’a bağlayan, onun yerine geçen Abdülhamit’i muhafazakâr bulan Yeni Osmanlılar denen aydın grubu, Osmanlı Devleti’nin içinde bulunduğu durumdan ancak, sabık padişah V. Murad’ın tekrar tahta geçirilmesiyle çıkılacağına inanıyorlardı. Bu görüşte olanlardan birkaç kişi, örneğin Maliye Nezareti’nden Kâtip Hüsnü ile Adliye Nezareti’nden Kâtip Mehmed, Rum İstavridi ve Polonyalı Jüli’den oluşan bir ekip, kadın kılığında gizlice saraya girerek V. Murad’la görüşmeye çalışmışlar ancak yakalanmışlardı.

Bu noktada, işin içine gazeteci, yazar, fikir adamı Ali Suavi Bey girdi. Medrese kültürü ile Batı kültürünü bağdaştırmaya çalışan tipik bir Yeni Osmanlı olan Ali Suavi, Abdülaziz döneminde eleştirinin dozunu kaçırınca Mustafa Fazıl Paşa’nın teşvikiyle Avrupa’ya kaçmış, Paris ve Londra’da muhalif dergiler çıkarmış, Londra’da meşhur ‘Türk dostu’ Urquhart ile tanıştıktan sonra Fazıl Paşa’nın çevresinden kopmuş, II. Abdülhamit’in iradesiyle İstanbul’a dönmüştü. Önce Sultan’ın kitapçıbaşılığına ve şehzadelerin hocalığına ardından da Mekteb-i Sultani (Galatasaray Lisesi) Müdürlüğü’ne getirilmiş, ancak okuldaki kozmopolit havayı İslamileştirmeye kalkıştığı için ve deBasiret gazetesinde İngiltere’yi eleştirdiği için, İngiliz Büyükelçisi Henry Layard’ın baskısıyla görevinden uzaklaştırılmıştı.

Çözümü açıklayacağım!

Birdenbire boşluğa itilen mağrur ve ateşli ihtilalcı Ali Suavi için, 93 Harbi yenilgisinin suçlusu gördüğü Abdülhamit’i devirmek farz olmuştu. Planı, o sırada Çırağan Sarayı’nda hapis olan V. Murad’ı bir İngiliz gemisiyle Balkanlar’daki Rodop bölgesine kaçırmak, oradan Rusya’ya karşı bir savaşın başına geçirmekti. Ali Suavi, 19 Mayıs 1878’de Basiret gazetesindeki yazısında “sorunların büyüklüğünden fakat çözümün kolaylığından” söz edip “çözümü açıklayacağım!” şeklinde garip bir imada bulunmuştu. Ertesi gün Rusya’ya açılacak savaşla kaybedilen toprakların geri alınacağı vaadiyle topladığı çoğu Filibe göçmenlerinden oluşan, 250-300 kişilik grubu, Kuzguncuk İskelesi’nden mavnalara doldurdu ve deniz yoluyla Çırağan Sarayı’nı bastı. Nişli Salih’in yönettiği güruh, nöbetçileri, muhafızları ve bahçıvanları etkisiz hale getirerek kontrolü ele almışlardı.

O sırada yemekte olan sabık Padişah V. Murad Ali Suavi ile konuşmaya başlamıştı ki, Beşiktaş ve Yıldız karakollarından gelen zaptiyeler baskıncıları süngülemeye başladılar. Çıkan arbedede, Ali Suavi dâhil 23 kişi hayatını kaybetti, 15 kişi yaralandı. Ali Suavi’yi Beşiktaş Muhafızı Yedi Sekiz Hasan Paşa topuzlu sopası ile öldürmüştü. II. Abdülhamit’in emriyle, ölenler topluca Beşiktaş sırtlarına gömüldüler. V. Murad, Çırağan Sarayı’nın Feriye Dairesi’ne kapatıldı.

Olaylar sırasında halk, Yeşilköy’deki Rus birliklerinin şehri işgal edeceği söylentileri yüzünden korkulu günler geçirmiş, Kapalıçarşı bir süre açılmamıştı. Soruşturma kurulu, kanıtlar üzerinde bir süre çalıştıktan sonra Abdülhamit’in buyruğu ile dosyayı kapattı. Ancak bu olay, vesveseli ve kuşkucu bir kişiliğe sahip olan Abdülhamit’in istibdada yönelmesinde önemli bir gerekçe oluşturdu. İşte Kıbrıs bu ortamda el değiştirdi.

‘Kıbrıs fatihi’ Henry Layard

Bu olayın mimarı, İngiliz Büyükelçisi Henry Layard’dı. II. Abdülhamit’in sofrasına karısı ile birlikte katılacak kadar padişahın güvenini ve dostluğunu kazanmış olan Layard, Çırağan Olayı’ndan beş gün sonra, Britanya’nın Dışişleri Bakanı Lord Salisybury’nin telgraf emri üzerine, Abdülhamit’e, Britanya’nın Osmanlı Devleti ile bir savunma işbirliği antlaşması imzalamak istediğini bildirmişti. Bundan sonrasını Layard’ın merkeze yolladığı 27 Mayıs 1878 tarihli ‘çok gizli ve mahrem’ damgalı rapordan izleyelim.

Konuyu görüşmek üzere Yıldız Sarayı’na giden Layard, II. Abdülhamit’i çok hasta ve büyük bir ruhi depresyon içinde bulmuştu. Sultan, Çırağan Olayı’ndan beri hiç uyumadığını, dolayısıyla şiddetli başağrısından mustarip olduğunu söylemişti. Layard, olayın aslında abartılacak bir şey olmadığını, olay sırasında halkın ve ordunun kendisine sadık kaldığını belirterek Abdülhamit’i teselli etmiş, ayrıca İngiltere Kraliçesi’nin de kendisine şahsi sempatisini ve desteğini ilettiğini belirmişti. Bu sözler Abdülhamit’i rahatlatmıştı. Ardından Layard, İngiltere’nin Osmanlı Devleti ile ilgili planını açıkladı.

Mesele şuydu: İngiltere, Osmanlı Devleti ile yapacağı herhangi bir savunma antlaşmasının gereği olarak bir yandan Ayastefanos (Yeşilköy) Antlaşması’nın ağır şartlarını hafifletmeye çalışacak, diğer yandan da Osmanlı Devleti’ne herhangi bir saldırı olması halinde onun yanında yer alacaktı. Ayrıca İngiliz Hükümeti, Yeşilköy’deki Rus ordularını buradan uzaklaştıracaktı. Bunları duyan Abdülhamit çok memnun oldu ancak, öylesine hasta, uykusuz ve dermansızdı ki, Layard’a bundan sonrasını Başvekil Sadık Paşa’ya anlatmasını söyleyerek odasına çekildi.

İngilizlerin küçük (!) şartı

Layard’ın Sadrazam Sadık Paşa ve Hariciye Vekili Safvet Paşa’ya sunduğu taslakta bütün bunların karşılığında küçük bir şartları vardı: Kıbrıs’ın idaresini istiyorlardı. Böylece hem Osmanlı Devleti’nin güneyde güvenliği sağlanacaktı hem de bölgeye İngiliz sermayesinin akması mümkün olacaktı. İki paşa bu şartı duyunca, padişaha sormadan evet diyemeyeceklerini belirterek Layard’dan birkaç saat müsaade istediler. Anlaşılan Padişah olur vermişti ki, görüşmeler devam etti. Sadık Paşa, taslağa, Rusları kışkırtmamak için iki devlet arasında savunma antlaşması imzalanmadan, İngilizlerin Kıbrıs’a birlik çıkarmaması şartını eklemek istedi ancak Layard, Lord Salisbury’nin gönderdiği metne herhangi bir ekleme yapamayacağını belirtti. Sadık Paşa ısrar etmedi, taslak Bakanlar Kurulu’na sunuldu ve onaylandı.

Abdülhamit, 26 Mayıs 1878 günü, akşam saat 8:00’da antlaşma metni kendisine sunulur sunulmaz imzasını bastı. Bu durum Layard’ı bile şaşırtmıştı. Altında Sadık ve Safvet Paşalarla Layard’ın imzası bulunan antlaşma metninde şunlar yazmaktadır: “Şayet Rusya, Batum’u, Kars’ı elinde tutmağa çalışırsa veya Sultan’ın belli antlaşmalarla sahip bulunduğu kabul edilmiş topraklarını almak için bir saldırıda bulunursa, [İngiltere] buraları silahlı güçlerle savunmak için Osmanlı Devleti ile müttefik olmağı taahhüt eder. Öte yandan, Sultan idaresinde bu topraklarda yaşayan Hıristiyan ve diğer vatandaşlarının korunması için (sonradan iki güç arasında üzerinde anlaşılacak) gerekli reformlar yapmağı, İngiltere’nin taahhütlerini yerine getirebilmesi için Kıbrıs adasının İngiltere tarafından kullanılmasını ve idare edilmesini kabul etmektedir.”

Helicon zırhlısı Ortaköy’de

Antlaşmanın imzalandığı gün Abdülhamit, Layard’ı çağırtarak, Ali Suavi (Çırağan) hadisesinin sanıldığından çok daha ciddi olduğunu, ailesinin ve kendisinin hayatının tehlikede olduğunu söylemiş ve işin içinde İngilizlerin olduğunu düşündüğünü ima etmişti. Layard kendisini ikna edince de, İngiliz gemilerinden birinin Ortaköy önlerine getirilip demirlemesini istemişti. Layard bu endişeye katılmasa bile, Helicon adlı geminin Çırağan’ın önüne demirlemesini sağladı. Layard’a göre Abdülhamit o güne dek görülmemiş bir çeşit ‘cinnet hali’ içindeydi. İşte Abdülhamit böyle bir haletiruhiye içinde 4 Haziran 1878 tarihinde Kıbrıs’ı İngiliz idaresine resmen devreden antlaşmayı imzaladı.

Kıbrıs’ı kolaylıkla Osmanlı Devleti’nden koparan Layard, Kraliçe tarafından “Grand Cross of The Bath” nişanı ile ödüllendirildi. Abdülhamit bir süre sonra vehimlerinin yersiz olduğunu fark etti ve antlaşmadan caymaya çalıştı ama iş işten geçmişti.

Neyse ki, İngilizler sözlerini tuttular 13 Temmuz 1878’de imzalanan Berlin Antlaşması’yla, Rusları aşırı güçlendiren Ayastefanos Antlaşması’nın bazı maddelerinin hafifletilmesini sağladılar. Ancak,Osmanlı Devleti, yine de büyük toprak ve büyük nüfus kaybına uğradı. Ayrıca, 800 milyon altın franklık savaş tazminatı ödemeye mahkûm edildi.

İngiliz parmağı var mıydı

Kıbrıs’ın elden çıkması ile Abdülhamit’in Çırağan Olayı’ndan aşırı etkilenmesi arasında doğrudan ilinti olduğu için, olaylarda İngilizlerin parmağı olduğu ileri sürülmüştür. Bunun en büyük nedeni Ali Suavi’nin karısının İngiliz olmasıdır. İddialara göre Ali Suavi’nin öldürülmesinden sonra eşi, evdeki evrakları yakmış ve memleketine gitmiştir. Ancak İngiliz arşivlerinde çalışan tarihçi Hüseyin Çelik’e göre, olayda İngiliz parmağı yoktur, karısı da sıradan biridir. Ayrıca o dönemde İngilizlerin Osmanlı karşıtı olması rasyonel değildir, çünkü Abdülhamit o sırada İngiliz yanlısıdır ve onun yerine yarı deli kardeşinin tahtta olması İngilizler açısından risklidir. Ancak İngilizler, her zaman olduğu gibi bu olaydan da kendi çıkarları için yararlanmışlardır.

Mason kardeşliği mi

Bazı kaynaklara göre olayın arkasında masonlar vardır. Çünkü V. Murad, Osmanlı’nın ilk ve tek mason padişahıdır. Daha gençliğinde, Abdülaziz’den sonraki taht sırasını garanti altına alabilmek için, o sıralar ülkelerde iktidarları belirleme gücüne sahip olduğu düşünülen mason locasının desteğine ihtiyaç hissetmiş ve mason olmuştur. Ali Suavi de masondur. Bu girişimi destekleyen başka önemli masonların da olması, bu iddiaların dayanağı olmuştur.

Nitekim V. Murad, 1878 temmuzunda Mason olan Avukat Kleanti Skalyeri, Aziz Bey ve Ali Şefkati Bey tarafından, bir kez daha Çırağan Sarayı’ndan kaçırılarak tahta geçirilmek istenecektir. Bu başarısız girişim tarihe ‘İkinci Çırağan Olayı’ olarak geçer. İki olay arasında ilişki olduğuna dair herhangi bir emare bulunmamakla birlikte, her iki olayın yakalanabilen failleri Taşkışla’da kurulan Divan-ı Harb’de birlikte yargılanırlar, ölüm, hapis ve sürgün cezalarına çarptırılırlar. Abdülhamid daha sonradan idam cezalarını müebbet hapse çevirir. Ancak Ali Suavi’nin mektubunu Basiret gazetesinde yayımlayan ‘Basiretçi’ Ali Efendi, olaydan sonra Ali Suavi’ye en ağır hakaretleri sıraladığı halde, Kudüs’e sürülür ve Meşrutiyet’in ikinci kez ilan edildiği 23 Temmuz 1908’e kadar orada kalır.

Özet Kaynakça: Necdet Sakaoğlu, “Çerkez Hasan Olayı” ve “Çırağan Olayı” maddeleri, İstanbul Ansiklopedisi, 2. cilt, s. 488 ve 501-503, Tarih Vakfı Yayınları, 1994; Hüseyin Çelik, “Kıbrıs’ın İdaresi İngiltere’ye Nasıl Bırakıldı?”, Tarih ve Toplum, S. 97, Ocak 1992, s. 27-31, “İstanbul’daki İngiliz Büyükelçisi Layard’ın Londra’daki Bakanı’na Gönderdiği İki Mektup”, Tarih ve Toplum, S.98, s.18-21 ve “Çırağan Hadisesi Bir İngiliz Tertibi miydi?”, Tarih ve Toplum, S.103, s.42-48. (Kıbrıs’ın İngilizlere geçişinden Türkiye’nin 20 Temmuz 1974 müdahalesine kadarki dönem için, 27 Temmuz 2008 tarihinde yine bu sayfada yayımlanan “Otello’nun güzel ülkesi Kıbrıs” başlıklı yazıma bakılabilir.)

.18-7-10

.Bir Osmanlı kimliği: Rûmîlik

Bir süredir ‘Türk’, ‘Türklük’ ve ‘Türkiye’ gibi terimlerin tarihçesini anlatıyorum. Bu haftaki yazım bu sözcüklerin ‘milliyetçilik çağı’ öncesine ilişkin. Böylece, geç de olsa “Türkler Mu’dan mı, Ergenekon’dan mı?” (11 Mayıs 2008, Taraf) başlıklı yazımda verdiğim bir sözü, akademisyen tarihçi Salih Özbaran’ın “Osmanlı İmparatorluğu bir Rum imparatorluğu muydu?” diye özetlenebilecek ilginç tezinden bahsetme sözümü de yerine getirmiş olacağım.

Türk adını Allah mı verdi

11. yüzyılın son çeyreğinde yazılmış Divan-ü Lügati’t Türk adlı eserin yazarı Kaşgarlı Mahmud, Türkler hakkındaki bir hadisten söz ederek şöyle der: “Allah’ın devlet güneşini Türk burcundan doğdurduğunu ve onların mülkleri üzerinde göklerin dairelerini döndürmüş bulunduklarını gördüm. Allah onlara Türk adını verdi ve onları yeryüzüne hâkim kıldı. Zamanımızın hakanlarını onlardan çıkardı. Dünya milletlerinin yularını onların eline verdi. Onlarla birlikte çalışanları, onlardan yana olanları aziz kıldı. Türkler yüzünden onları her dileklerine eriştirdi. Bu kimseleri kötülerin, ayak takımının şerrinden korudu. Oklarının isabetinden kurtulmak için aklı olana düşen vazife, bu adamların tuttuğu yolu tutmaktır. Derdini dinletmek ve Türklerin gönlünü almak onların diliyle konuşmaktan başka yol yoktur...”

Orta Asya’dan Rum ülkesine

“Ben Türklerin en açık konuşanlarından, en zekilerinden, mızrağı en keskin olanlarından biriyim” diyerek Türk olmaktan duyduğu gururu tekrarlayan Kaşgarlı Mahmud şöyle devam eder: “Türkler aslında 20 boydur. Bunların her bir boyun birçok oymakları vardır ki sayısını ancak Allah bilir. Ben bunlardan kök ve ana boyları saydım. Oymakları bıraktım. Yalnız herkesin bilmesi için gerekli olanı, Oğuz kollarını (...) yazdım. Bundan başka Rûm yakınından doğuya [Çin’e] doğru –müslim ve gayrımüslim- her boyun olduğu yeri de bildirdim” der ve Türk boylarını saymaya başlar.

Kaşgarlı Mahmud’un bu satırları yazdığı yıllarda, 24 boydan oluşan Oğuzların bir bölümü, Orta Asya steplerini geçerek Kaşgarlı’nın ‘Rûm’ dediği bölgeye doğru akın etmektedirler. Neresidir bu ‘Rûm’ ülkesi derseniz, tahmin edeceğiniz gibi, “Doğu Roma’nın varisi Bizans ülkesinin çekirdeğini oluşturan Anadolu’dur” derim.

Haçlı Seferleri’nin katkısı

Nitekim Türk boylarının gelmelerinden itibaren, Bizans belgelerinde Tourkoi (Türkler) ve Türkie(Türkiye): Papalık belgelerinde ise barbarorum Turci (barbar Türkler) gibi terimler boy gösterir. Kutsal Roma-Germen İmparatoru Frederich Barbarossa komutasındaki Birinci Haçlı Seferi’ne katılan bir papaz Antakya civarındaki savaşlardan sonra 11 Ekim 1098’de günlüğüne şöyle not düşer: “Her yerde Türkler.” Yüz yıl sonra, bu seferi anlatan Guillaume de Tyr, “Türklerin egemenlikleri altındakiTurquia’dan söz eder. 1228-29 yıllarında bir başka Haçlı şövalyesi, Bavyeralı şair Tannhäuser, Haçlı Seferi Şarkısı’nda [Kreuzfahrtlied] şöyle yazar: “Sert esiyor rüzgârlar/ Yüzüme karşı barbarlıktan/ Sert ve can yakıcı esiyorlar/ Türkiye [Türkei] tarafından...”

1260’larda Konstantinopolis’ten ve Anadolu’dan geçen Marko Polo, seyahatnamesinde şöyle der: “Türkmen ilinde üç çeşit insan yaşar. Biri Türkmenlerdir ki bunlar Muhammed’e taparlar, basit insanlardır ve kaba dilleri vardır. Dağlarda ve vadilerde yaşarlar ve hayvancılıkla geçinirler; çok kıymetli atları ve büyük katırları vardır. Öteki şehirlerde ve kalelerde yaşayıp ticaret ve sanatla uğraşan Ermeni ve Rumlardır...”

Gerçekten ‘Etrâk-ı bî-idrak’mı

Burada bir parantez açalım: Osmanlı’nın aslında Türk olmaktan hoşnut olmadığı, Türkleri aşağı gördüğünü ileri sürenler haklı mı? Buna cevap vermek kolay değil.

Örneğin, erken dönem Osmanlı tarihinin en önemli eseri olan Âşıkpaşazade’nin (ö. 1481) Tevarih-i Âli Osman adlı eserinde Türk terimi sık sık kullanılır. Âşıkpaşazade, Türklerin Anadolu’ya nasıl geldiklerini anlatırken “Yafes neslinden göçer Türki kendülere sened edindiler. Ol sebepten Arab’a galip oldular” der. Yeniçeriliğin kökenini anlatırken “Bunları Türk’e verelim. Türkçe öğrensinler. Bunları dahi çeri edelim dedi. (...) Tamam ki Müsülman oldılar, Türk bunları nice yıllar kullandılar. Andan kapuya getirdiler. Akbörk geydürdiler. Adın ezelçeri iken yeniçeri kodılar” der. Dikkat edilirse, bu ifadeler de Türkleri ne yeren ne de öven bir yan vardır. Ancak, Sultan Orhan’ın oğlu Süleyman Paşa’nın Trakya bölgesini nasıl bir adaletle yöneterek halkının gönlünü kazandığını anlatırken, halkın “Nolaydı kadim zamandan bunlar bize beg olalar idi... Ve çok köyler bu Türk kavmını gördiler. Müsülman oldılar” dediğini kaydetmesinde olduğu gibi övücü atıflar da yapar.

Türk beğinin oğlu

1480’de tamamlanan Vâkı’ât-ı Sultan Cem adlı eserde, babası Fatih Sultan Mehmet’in ölümünden sonra ağabeyi (II.) Bayezit’le girdiği taht kavgasından sonra Avrupa’ya sığınmak zorunda kalan Cem Sultan’dan “Türk beğinin oğlu” olarak söz edilir. Buradaki ‘Türk’ sözcüğünün coğrafi bir imleme olduğu anlaşılır ancak Cem’in kendinden ‘Türk’ olarak bahsetmesinden bakılırsa, Cem için, Türk olmak övünülecek bir şeydir.

Yine Cem Sultan’ın isteği üzerine Ebu’l hayr-ı Rûmi’nin derlediği Saltukname’de, bugün iddia edildiğinin tersine bir durum vardır. Çünkü Türk sözcüğü ‘Müslüman’ ve ‘Gazi’ yerine kullanılır. Örnek verelim: “Bir gün Kefe diyarında bir gazi vardı. Tatar idi. Adına Kara Davud dirlerdi. Seyyidden sonra çok gazalar ve erlikler eylemişdür (...) Geldük çün Kara Davud ol hinde yiğit idi. Seyyid’e hizmet iderdi. Bazılar Türk’ten idiler. Anın gazası ve velayeti Tatar’da meşhurdur.”

Din nedir bilmeyen Türkler

Bir başka 15. Yüzyıl yazarı Neşrî de, Türk sözcüğünü çeşitli bağlamlarda (İslamiyet öncesi ve sonrası için) kullanılır. Neşrî, Selçuklu İmparatorluğu için “Saltanat-ı Türk Han” derken, “Bazıları dahi vardır ki hiç din nedir bilmezler (...) Yahudileri taklit eden, taşa, ağaca, öküze, ateşe tapan Türkler vardır” da der, “Türk, İstanbul karşısında Üsküdar’a gelüp, Melik-i Konstantiniyyeden dahi cizye ve haraç aldılar” da der.

Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavatnamesi adlı eserin yazarı Suzi Çelebi (ö. 1524) ise “Bir Türk dünyaya bedeldir” sözünü ilk sarf edendir.

Peki, bugün yaygın biçimde kullanılan “Osmanlılar Türkleri ‘etrâk-ı bî-idrak’ (idraksiz, kavrayışsız Türkler) olarak görürlerdi” diye özetlenebilecek kanıyı doğuran nedir? Hakan Erdem’e göre buna dair çok az örnek var. Bunlardan biri Hoca Saadettin Efendi’nin (ö. 1599) Safevi Devleti’nin kuruluşunu anlatırken Türkmenler için kaydettiği “Başına tac aldı çıktı ol pelîd/ İtdi bî-idrak etrâkı mürîd” beyitidir. Hoca Saadettin’in ‘idraksiz Türkler’ dediği kesimin, ‘Türkler’ değil, ‘Kızılbaş Türkler/Türkmenler’ olduğu açıktır. Nitekim Hoca Saadettin Efendi, bir başka Kızılbaş önder Şah Kulu’nun 1511’deki isyanını anlatırken de, Şah Kulu’nun memleketi olan Teke halkının ‘pis Türkler’(etrâk-ı na-pak) olduğunu söyleyecektir.

Şimdi de 16. Yüzyıl şairi Güvahi’nin Pendnâme adlı mesnevisinde geçen şu dizelere göz atalım: “Şehirde rustay-i bî-gam olmaz/ Hakikatdür bu söz Türk adem olmaz/ Dedüğin anlamaz söylerse sözi/ Bir olur Türk’e sözün ardı yüzi/ Acayip taifedir kavm-i Etrâk/ Eyü yatlı (kötü) nedür itmezler idrak/ Ne bilür anların ağızları tad/ Ne söz var dillerinde idecek yad.” Tercümeye pek gerek duyurmayan bu Türkçe dizelerin yazarı Güvahi’nin, şehirli bir Türk olduğunu bilince, eleştirdiklerinin genel olarak ‘Türk’ değil, özel olarak ‘göçebe, köylü Türk’ olduğu anlaşılıyordur herhalde.

Türk saplantısının doğuşu

Parantezi kapatıp devam edelim. Granada’nın düştüğü 1492’ye kadar, Avrupa’nın ‘ötekisi’ Araplardır. Dolayısıyla Avrupa’da, Türkler hakkındaki söylem genel olarak olumludur. 1492’den sonra ‘öteki’ Osmanlı olur ve söylem olumsuza döner. 1529’da Viyana bozgunundan sonra bile Türkler için ‘köpekler, zalim ve kan düşkünü, pis, hayvani, sahtekâr, zorba, iğrenç’ gibi son derece ağır terimler kullanılmaya devam eder. Bu olumsuz dilin nedeni elbette, ‘Türk korkusu’ dur. Nitekim bu dönemde ortaya çıkan Obsessione Turc (Türk saplantısı) olgusunun bugünlere kalan mirası, İtalyancadakiMamma li Turchi, yani “Anneciğim, Türkler!” ünlemi olur. İddialara göre, acı çektirme anlamına gelen a torquendo, işkence anlamına gelen torxuere, aldatma veya zalimlik anlamına gelen truculent veyatrux-trucis gibi terimlerin esin kaynağı da bu dönemin Türkleridir. 17-19. yüzyıllar arasında zirveye çıkan Oryantalist edebiyattaki çoğu cinsellikle ilgili kavramlara hiç değinmiyorum bile.

Yunus Emre’nin ‘Rum ili’

Ama ilginçtir, 13. yüzyılın başında Osmanlı Beyliği’nin kuruluşuna tanıklık ettiği anlaşılan Yunus Emre’nin dilinde Anadolu’nun adı ‘Türk’ değil, ‘Rûm ili’ dir. Zafernâme adlı eserin yazarı Nizameddin Şami, Timur’un 1402’de Yıldırım Bayezid’e karşı kazandığı zaferi ‘Rûmiyan’a ve Sultan-ı Rûm’a karşı kazanılmış bir zafer’ olarak tarif eder. 1402-1413 arasındaki Fetret Devri’nde, Osmanlı’ya başkaldıran Simavne Kadısı Şeyh Bedreddin’in namı ‘Hallac-ı Rûm’ (Rumların Hallac-ı Mansur’u), ‘Pertev-i Rûm’, yani Rum ışığıdır. 1399-1429 yılları arasında yaşadığı sanılan Horasan erenlerinin pirlerinden Hacı Bayram-ı Veli’nin unvanı ise ‘Şeyhü’r Rûm’...

Rum, Arap ve Acem’in farkı

1599 Kahire’sini tasvir ederken Gelibolulu Mustafa Âlî’nin emperyal kibirle yaptığı şu tasvire (sadeleştirilmiş dille) bakın şimdi de: “...Sözün kısası, Rûm iyidir, Arap tilkilenmekte zaten köpektir. Gerçi Acemler nazik tabiatlı olurlar, ama onların çoğu münafıktır, arabozucudur. Kıskançlığı ve düşmanlığı Evram’a [Rûmlara] bırakmaz, ateşle suyu bir bardağa koyar. Rum Acemden yüz defa üstündür, bu sözü yalanlayanlar köpektir. Demek istiyorum ki eskiden Acemlerin uluları akıl ve bilgi ile ün almış iken şimdi onlarda bu hal yoktur. Türk insanındaki ululuk onlarda yoktur.” Yazarın, ‘Rûm’ derken ‘Türk’ü kastettiğini söylemeye gerek yok herhalde.

Ve daha nice terim

Ayrıca Osmanlı belgelerinde şu terimlere bolca rastlanacaktır: Osmanlı ülkesi için “Memleket-i Rûm”, ‘Bûm-i Rûm’, ‘İklim-i Rûm’, ‘Diyar-ı Rûm’, ‘Rûm ili’; şairler için “şuara-yı Rûm”, âlimler için “ulema-yı Rûm’, dervişler için ‘abdalan-ı Rûm’, akıncılar için ‘gaziyan-ı Rûm’, ‘Rûm atlılar’, ‘Rûm yiğitleri’, ‘leşker-i Rûm’; hattatlar için ‘İmâd-ı Rûm’; Türkçe için ‘Lisan-ı Rûm’; Amasya-Sivas-Tokat çevresindeki eyalet için ‘Eyalet-i Rûm’, Mevlâna için Celaleddin-i Rûmî, Anadolu Selçukluları için ‘Rûm Selçukluları’, Mısır kanunnâmelerinde Anadolu’dan gelenler için ‘Rûmlu’ veya Yavuz Sultan Selim’in annesi Gülbahar Hatun için Trabzon’da yaptırdığı Hatuniye Camii’nin kitabesine yazdırdığı gibi ‘Bânû-i Rûm’ ve daha nicesi...

Bir örnek de Kürtçenin efsanevi yazarı Ehmedȇ Xanȇ’nin ünlü eseri Mem u Zin’in önsözünden: “Rum u Ereb u Ecem...” Yani, ‘Türk, Arap ve Fars’. Günümüze kadar gelmiş bir Kürt atasözü de var: “Bextȇ Romȇ tune ye” Anlamı “Rum’un/Türk’ün acıması yoktur!”

Salih Özbaran’ın tezi

Peki, Osmanlı Devleti/ İmparatorluğu, Avrupalıların dediği gibi bir Türk devleti mi, yoksa Türklerin (ve de Kürtlerin) dediği gibi Rûm devleti mi idi? Bu soruya Salih Özbaran’ın verdiği cevabına geçmeden Metin Kunt’un cevabını okuyalım: “Bir kere unutulmamalı ki hem yöneticiler, hem halk arasında Türk olmayan çoktu. Yöneticilerin bir kısmı ve kapıkulu askerlerinin hepsi, dirlik sahiplerinin bazıları Türk-Müslüman olmayanlardan oluşuyordu. Osmanlı sultanlarının gözünde de halk içinde Türkler ve Türk olmayanlar arasında bir fark yoktu. Müslüman olmayanlar ek vergi (cizye) ödüyorlardı devlete, fakat bütün halk, ister Türk olsun ister Rûm, ister Arap olsun ister Sırp, padişahın reayası idi. Buna karşılık gene de Türk devleti diyebiliriz Osmanlı devletine, çünkü ülkenin dili Türkçe idi.”

Türkçe konuşmak yeter mi

Günümüzde, Osmanlı Devleti’nin kurucusu kabul edilen Osman Gazi’nin, Oğuzların Kayı boyundan olmadığı, hatta Oğuz boylarının askeri bürokrasisine bile dâhil olmayan, cesur bir maceracı olduğu, Osman adının ‘çoban’ anlamına gelen ‘otman’ kelimesinden türediği, Osman adının ise, kendisine İslami meşruiyet kazandırmak için yaratıldığı kanısı güçlenmiş olsa da, Osmanlı hanedanının etnik olarak Türk kökenli olduğu genel olarak kabul edilir. Gerçi bir kaçı dışında, hanedanın erkekleri Türk olmayan kadınlarla evlenerek, ‘Türk kanını’ sulandırmışlardı ama hanedan içinde ve devlet dairelerinde Türkçe konuşulurdu. Devletin bütün kayıtları yüzlerce yıl kesintisiz Türkçe tutulmuştu. Medreselerde Arapça okunur ama konuşma dili Türkçe idi.

Buna rağmen, Salih Özbaran, “Bir devletin dilinin Türkçe –üstelik Arapça ve Farsçanın yoğun etkisi altında kalmış bir merkezî dil- olması ne kadar yeterlidir kocaman imparatorluğu Türk yapmaya?” der ve tezini açıklar: “Yoksa Osmanlı Devleti bir Rûm imparatorluğu muydu?”

Bu görüş aslında başka tarihçilerce de dile getirilmiştir. Örneğin İlber Ortaylı’ya göre “Biz Roma İmparatorluğu’nun varisleriyiz. Ve Müslüman da olsak, Romalıyız”dır. Halil İnalcık’a göre Osmanlı sultanları ‘Sultan-ı Rûm’dur, ‘Kayser-i Rûm’dur. Osmanlı Devleti’nin kuruluşu hakkındaki çok önemli makalesi ile tanıdığımız Paul Wittek ise daha ileri gider ve “Danişmendiler ve Selçukiler devrini de Osmanlı İmparatorluğu ve emirlerininkini de”, “muhtelif Türk unsurları, göçebe, kasabalı ve şehirlileri” de, “hakiki Türkleri ve Türkleşmiş unsurları da” kapsayacak şekilde ‘Rûm Türkleri’ terimini önerir.

Cemal Kafadar’ın tezi

Salih Özbaran’ın atıfta bulunduğu bir diğer akademisyen tarihçi Cemal Kafadar’a göre durum biraz daha karmaşıktır: “[Osmanlılar] aynen ortaçağın Küçük Asya’daki diğer halkları gibi, [Doğu] Roma topraklarının sakinleri anlamına gelen Rûmî diye adlandırılmışlardı. Bu, temelde coğrafi bir adlandırmaydı ve esas olarak o halkların yaşadığı yeri belirliyordu; ancak, coğrafyacıların ve gezginlerin gözünden kaçmadığı üzere, merkezi İslam topraklarından bakıldığında, bir sınır bölgesi olan Rûm’un Türk-Müslüman nüfusunun, onları gerek İslam dünyasının gerekse diğer Türklerden farklı kılan kendilerine özgü ve alışılmamış yönlere sahip oldukları anlaşılıyordu. Şöyle ki, Rûmi Türk olmak, aynı zamanda İslam uygarlığının, bir yandan da yeni bir bölgede kendi yaşam biçimini oluşturan diğer yandan rakip bir dinsel-uygarlığa yönelişte siyasal egemenlik kurmak için uğraş veren yeni bir bölgesel görüntüsüne sahip olmak anlamına geliyordu.”

Avrupa dillerinde Rûmîlik

Cemal Kafadar’ın bu tanımının gerek coğrafi ve politik, gerekse sosyokültürel açılardan geniş bir anlam taşıdığına işaret eden Salih Özbaran’a göre, Rûm veya Rûmî sözcüğü, Cemal Kafadar’ın ileri sürdüğü gibi, sadece ‘Arapça, Farsça ve Türkçede’ değil, Avrupa dillerinde de vardır. Örneğin Portekiz dilinde Osmanlılar için ‘Rûme’ ve ‘Rûmes’ (Rûm/Romalı ve Rûmiler/Romalılar) terimleri kullanılır. Endonezya ve Malezya’da 16. yüzyılda Osmanlı sultanlarına ‘Raca Rûm’ denirdi. Doğu Afrika’daki Mogadişu-Mombasa’da yerli halk, Portekizli sömürgecilere karşı ‘Rûm’dan (Osmanlı’dan) medet umarlardı.

Ancak, yine Salih Özbaran’ın dikkatimizi çektiği gibi Portekiz dilinde Turchia, Otomanos, Turquesca, Turquimais ve Turcos gibi terimler de vardır. Peki, bu terimler arasındaki fark nedir? Bunu 1534 yılında Hindistan’ı ziyaret eden Portekizli botanikçi Garcia da Orta da merak etmiş olmalı ki (günümüz Türkçesiyle) şöyle der hatıratında: “Hindistan’da egemen güçler arasındaki savaşlara tanık olurken beyaz bir askere, birçok kez Türk olup olmadıklarını sordum, yanıtı hayır oldu, sadece Rumeolduğunu söyledi; başkalarına Rume olup olmadıklarını sorduğumda da hayır dediler, Türkten başka bir şey olmadıklarını söylediler; birinin diğerinden farkının ne olduğunu sorduğumda ise bana bunu anlayamayacağımı söylediler, çünkü ben ülkelerin adlarını bilmiyordum, dilleri de bana bir şey ifade etmiyordu.”

Sözümüzü bağlayalım: Cemal Kafadar’a, Halil İnalcık’a ve elbette Salih Özbaran’a göre, çok dilli, çok etnili, çok dilli Osmanlı Devleti/ İmparatorluğu, sadece bir ‘Türk’ devleti değildi. Bunun nedeni, Osmanlı’nın Türkleri ‘Etrâk-ı bî-idrak’ görmesi değildi elbette. Daha doğrusu, böyle bir genelleme yapılamazdı. Ama İlber Ortaylı’nın kestirmeden söylediği gibi ‘Müslüman Roma’ da değildi. Belki de Osmanlı’nın ‘iki dünya arasındaki konumunu’ en iyi anlatan terim, ‘Rûm’ terimi idi. Günümüzde bu terime yüklenen olumsuz ve dar anlamları düşününce, Salih Özbaran’ın tezine pek çok kişinin uzak duracağını tahmin ediyorum, ama bence üzerinde düşünmeye değer bir tez, ne dersiniz?

Özet Kaynakça: Salih Özbaran, Bir Osmanlı Kimliği, 14.-17. Yüzyıllarda Rum/Rumi Aidiyet ve İmgeleri, Kitap Yayınevi, 2004; Hakan Erdem, “Osmanlı Kaynaklarından Yansıyan Türk İmaj(lar)ı”,Dünyada Türk İmgesi, Kitap Yayınevi, 2005, s.13-26; Reşat Genç, Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1997.

.25-7-10

.

Tarih tekerrür eder mi?

“Siyasi konulardaki tutumundan dolayı kendisine ‘olumlu pasif’ lakabı takılmış olan Fahri Korutürk’ün Cumhurbaşkanı seçildiği 6 Nisan 1973’ten görevinin sona erdiği 6 Nisan 1980’e kadarki 7 yılda tam 16 hükümet kurulmaya çalışılmış, kurulmuş ya da bozulmuştu. Öyle ki, Korutürk bir röportajında, “Öldüğümde sorgu melekleri dünyada ne yaptın diye sorduklarında ‘herhalde hükümet buhranlarını çözmeye çalışmakla vakit geçirdim’ karşılığını vereceğim” demişti. Bu hafta, 12 Eylül 1980 askeri darbesinin arifesinde yaşananları hatırlatmaya çalışacağım. Çünkü Mehmet Akif Ersoy’un dediği gibi “Tarihi tekerrür diye tarif ediyorlar/Hiç ibret alınsaydı, tekerrür mü ederdi?”

Gençlik ve ordu içindeki sol eğilimli kalkışma hareketleri bahane edilerek TSK tarafından verilen 12 Mart 1971 Muhtırası’nın ardından petrol, haşhaş, genel af, Kıbrıs gibi iç ve dış krizlerden enerji alan siyasi kutuplaşma, 1970’lerin sonlarında topluma da sirayet etmiş, daha doğrusu birazdan anlatacağım gibi ‘sirayet ettirilmişti’. 1977’de siyasi içerikli şiddet olaylarında 231 kişi ölürken, bu sayı, 1978’de 832’ye, Aralık 1978 ile Eylül 1979 arasında 898’e ve bu tarihten 1980 yılının Eylül ayına kadar 2.812’ye çıkmıştı. Son dönemlerde günde ortalama 20 kişi hayatını kaybediyor, bunun birkaç katı insan yaralanıyordu. Öldürülenler arasında ünlü gazeteciler, bilim adamları, sendikacılar, eski başbakanlar vardı. Kısacası ülke bir yangın yerine dönmüştü.

‘3 K’ stratejisi

Toplumsal çatışma için uygun zemin hazırlandıktan sonra, sıra kibriti çakmaya gelmişti. Bu iş için Alparslan Türkeş’in partisi MHP biçilmiş kaftandı. Bir süredir Necmettin Erbakan’ın partisi MSP’ye kaptırdığı Sünni seçmen kitlesini geri almak için ‘3 K’ (Kızılbaş, Kürt, Komünist) stratejisi uyarınca toplumsal gerilimi tırmandıran MHP, 17 Ocak 1978’de Bülent Ecevit’in azınlık hükümeti güven oyu alınca, siyasi söylemini iyice sertleştirmişti. Yeni strateji, Alevi ve Sünnilerin birlikte yaşadığı, Orta ve Doğu Anadolu bölgelerinde milliyetçi çevrelerin önderliğinde yaratılacak ‘iç savaş’ koşullarında ordu ve MHP’nin içinde olduğu bir iktidar bloğu oluşturulmasıydı.

Bombalı tahrik fiyaskosu

Bu stratejinin ilk adımı MHP’nin 15 Nisan 1978’de Ankara’da yapacağı Büyük Yürüyüş’tü. Yürüyüşten bir hafta önce, Pazarcık, Adana, Adıyaman ve Malatya’daki Sünni ve Alevi kesimlerden saygın kişilere Ankara’dan bombalı paketler gönderilmişti. CHP Pazarcık İlçe Eski Başkanı Memiş Özdal şüphelenerek paketi almadı ama PTT’de patlayan paket bir görevlinin ölümüne neden oldu. Adana’daki bir adrese gönderilen bomba ise etkisiz hale getirildi. O sırada tenzil-i rütbe ile Adıyaman Emniyet Müdür Yardımcılığı’na atanmış olan (geleceğin içişleri bakanı) Abdülkadir Aksu’ya gönderilen paket de alıcısına ulaşmadan İçişleri Bakanlığı tarafından ele geçirildi ve İngiliz Scotland Yard uzmanlarının yardımıyla imha edildi. Bunlara rağmen halk galeyana getirilemediği için, 15 Nisan Büyük Yürüyüş’ü fiyasko ile sonuçlandı.

Hamido suikastı

Ancak hesaplar Malatya’da tutacaktı. Cumhuriyet tarihi boyunca hep CHP’li belediye başkanlarıyla idare edilen Malatya’da, 1977 yılının Aralık ayında yapılan seçimlerde sağ eğilimli bağımsız aday ‘Hamido’ lakaplı Hamit Fendoğlu belediye başkanı seçilmişti. O yıllarda Fırat Nehri üzerine kurulan Keban ve Karakaya barajları yüzünden yerlerinden edilen binlerce kişi Malatya’nın varoşlarına yerleşmişti. İslamcı, milliyetçi, solcu örgütlerin eylemleriyle ortamın iyice gerginleştiği günlerde Malatya’nın çeşitli yerlerinde 17 bomba bulunmuştu. Belediye Başkanı Hamit Fendoğlu ise, 7 Nisan 1978’de kendisine gönderilen bombalı paketi 14 Nisan’da aldığı halde işlerinin yoğunluğu yüzünden ancak ayın 17’sinde açmış, patlayan bomba ‘Hamido’yla birlikte iki torunu ve gelininin de ölümüne sebep olmuştu. Nihayet beklenen hareketlilik sağlanmıştı. 18 Nisan sabahı çevre il ve ilçelerden Malatya’ya akın eden 20 bin kişi Malatya sokaklarında ‘Dan dan, intikam!’, ‘Müslüman Türkiye!’, ‘Kahrolsun komünizm!’, ‘Katil Ecevit!’ sloganlarıyla şehri talan etti. 19-20 Nisan günlerinde devam eden çatışmalar sonucunda sekiz kişi öldü, 100 kişi yaralandı.

Sivas olayları

Bunu Sivas olayları izledi. 3 Eylül 1978 günü, Alevilerin oturduğu Alibaba Mahallesi'nde çıkan bir çocuk kavgası sırasında kendilerine ‘ülkücü gençler’ diyen bir grup tarafından iki kadının öldürülmesiyle başlayan olaylar, ertesi sabah farklı camilerde kılınan bayram namazları esnasında ‘Komünistler, Kızılbaşlar kardeşlerimizi öldürdü’, ‘Müslüman yok mu?’, ‘Allah’ını seven bizimle gelsin!’, ‘Kanımız aksa da zafer İslam’ın’ sloganları ile tırmandı. Bilanço dokuz ölü, 350 yaralı idi.

Kahramanmaraş Katliamı

Ama daha korkuncu yoldaydı. ‘Alevi yurdu’ diye bilinen Kahramanmaraş’ta, 3 Nisan 1978’de MHP’li Ülkücüler tarafından öldürülen Alevi Dedesi Sabri Özkan’ın cenaze töreninden beri süren gerginlik Aralık ayında zirveye ulaş(tırıl)mıştı.

‘Görevli’ olduklarını söyleyen birtakım kişiler, Alevilerin ve solcuların oturdukları semtlerde, bir tür nüfus sayımı yaptıklarını söyleyerek konutları dolaşmışlar, yeni numaralar verdikleri kapıları kırmızı boyayla işaretlemişlerdi. Bazı bölgelerde ise PTT görevlisi olduklarını söyleyen kişiler kapılara işaret koymuşlardı. Müftü de resmî araçla şehri dolaşıp kışkırtıcı konuşmalar yapmıştı.

Eşzamanlı film gösterimi

19 Aralık gecesi, ‘Esir Türkler Haftası’ vesilesiyle Ülkücü Gençlik Derneği (ÜGD) tarafından tüm Türkiye’de eşzamanlı gösterilen Sovyetler Birliği aleyhtarı ‘Güneş Ne Zaman Doğacak?’ adlı filmin gösterimi sırasında Kahramanmaraş’taki Çiçek Sineması’na düşük tesirli bir bomba atıldı. Bir grup Ülkücü ‘Müslüman Türkiye!’ sloganlarıyla CHP İl Binası’na saldırdı. 20 Aralık’ta Yenimahalle’de Alevilerin gittiği Akın Kıraathanesi’ne bomba atıldı. 21 Aralık’ta öldürülen iki solcu öğretmenin cenaze töreninden sonra yürüyüşe geçen grup karşılarında ‘Komünistler geliyor! Komünistler Ulu Cami’yi yakıyor!’, ‘Ordu bizimle beraber!’, ‘Neden duruyorsunuz, sizde din iman yok mu? Din elden gidiyor!’ Yürüyün, komünistleri öldürelim!’, ‘Alevilere ölüm!’, ‘Yaşasın Türkeş!’ diye bağıran 10 bin kişilik Ülkücü grubu bulmuştu. Belediye hoparlöründen yapılan anonsla saldırı başlarken MHP Genel Başkanı Alparslan Türkeş Ankara’da İka haber ajansına şöyle diyordu: “Hükümetin düşmesi belki yarın belki yarından da yakındır.”

Sağcılar adam öldürmez!

Sonunda olan oldu. 23-24 Aralık 1978 günleri, baltalı, palalı saldırganlar tarafından, resmî rakamlara göre ölü sayısı 111, gayri resmî kaynaklara göre bunun en az iki katı insan (çoğu Alevi), balta ve bıçaklarla doğranarak, işkence edilerek, yakılarak katledildi. Çok sayıda kadına tecavüz edildi, göğüsleri kesildi. 552 ev ve 289 işyeri tahrip edildi. Olaylardan sonra Ecevit Hükümeti’nin tek yaptığı 13 ilde sıkıyönetim ilan etmek oldu.

Süleyman Demirel, kendisini sıkıştıran gazetecilere “Bana sağcılar adam öldürüyor dedirtemezsiniz” şeklindeki ünlü sözünü bu olaylar üzerine söylemişti. Olaylar boyunca sesi çıkmayan İçişleri Bakanı İrfan Özaydınlı daha sonra hazırladığı raporda katliamları şehre seyyar piyangocu olarak gelen 26 kişinin planladığını söyleyecekti. Yıllar sonra Özaydınlı’nın raporunda geçen bazı isimler 1996’da Susurluk Skandalı’nda tekrar karşımıza çıkacaklardı.

Çorum olayları

Tedavi gördüğü kanser hastalığı yüzünden ölmesi an meselesi olan MHP Genel Başkan Yardımcısı Gün Sazak’ın bilinmeyen kişilerce 27 Mayıs 1980 günü Ankara’da öldürülmesiyle doğan gerilimin hasadı Çorum’da yapıldı. Bu sefer iktidarda Süleyman Demirel’in çoğunluk hükümeti vardı. Haziran ayı boyunca Çorum kent merkezinde ve çevre köylerde gerginlik tırmandırıldı. 4 Temmuz 1980 Cuma günü ‘Komünistler Alaaddin Camii’ne bomba attılar’ söylentisinin yayılması ve bunun TRT’nin 19.00 bülteninde yer almasıyla başlayan saldırıda saldırganlar ‘Kanımız aksa da zafer İslam’ın’, ‘Kana kan, intikam’, ‘Müslüman Türkiye’ sloganları atıyorlardı. Bilânço, çoğu Alevi 50’den fazla ölü 100 civarında yaralıydı. 100’den fazla işyeri de tahrip edilmişti.

Olaylar sırasında bölgeden sorumlu 15. Piyade Tugayı Komutanı olan Şahabettin Esengün, Nokta dergisinin 8 Haziran 1986 tarihli sayısında yayımlanan röportajında şöyle demişti: “Çorum Olayları bir mezhep kavgası değildi. Böyle bir imaj verilmeye çalışılmıştı. Mezhep ayrılığı, aşırı sağ ve aşırı solun çatışması için bir provokasyon olarak kullanılmıştır.”

Çorum’u bırak Fatsa'ya bak

Çorum olayları üzerine zamanın İçişleri Bakanı Mustafa Gülcügil, “Çorum olaylarını devlete karşı solcular çıkardı, devleti destekleyen sağcılar, solculara karşı mücadele etti” şeklinde bir açıklama yaptı. Ancak her şey öylesine açıktı ki, basın ve kamuoyu ayağa kalktı. Tartışma, Gülcügil’in istifasıyla sonuçlandı.

Tam o günlerde, Süleyman Demirel gazetecilere, olayların “komünistlerin tahrikiyle” çıktığını söylemiş ve “Çorum’u bırakın Fatsa’ya bakın” demişti. Kastettiği, Fatsa’da sol eğilimli Belediye Başkanı ‘Terzi Fikri’nin oluşturduğu devrimci komünlerdi. Mesajı alanlar tam gözlerini Fatsa’ya çevirmişlerdi ki, 12 Eylül 1980 darbesi oldu. Türkiye’yi kana bulayan olaylar bıçak gibi kesildi. Sıra, yıllardır itinayla pişirilen bu acı yemeği sağcısıyla solcusuyla tüm Türkiye’ye yedirmeye gelmişti.

Darbenin ayak sesleri

Peki o güne dek bir darbe yapılacağın dair hiç ipucu yok muydu?

21 Aralık 1979’da Kenan Evren’in başkanlığında İstanbul’daki Birinci Ordu Karargâhı’nda toplanan komutanlar siyasilere bir uyarı mektubu yazmaya karar vermişlerdi. Mektubunun 12 Mart 1971 Muhtırası’ndan farkı, mektubun partileri değil, tüm anayasal kuruluşları uyarmasıydı. 27 Aralık 1979 Perşembe günü, haftalık olağan toplantıda Cumhurbaşkanı Korutürk’e verilen ‘Türk Silahlı Kuvvetlerinin Görüşü’ başlıklı mektup, Cumhurbaşkanı’nca, beş gün süreyle kamuoyuna açıklanmadı. Gerekçe, Korutürk’ün “yeni yıl dolayısıyla milletin keyfini kaçırmak” istememesiydi. Korutürk, 2 Ocak 1980 günü, Başbakan Süleyman Demirel ile CHP Genel Başkanı Bülent Ecevit’i Çankaya Köşkü’ne davet ederek mektubun suretini verdi. Verirken de, ‘bu işin komplikasyonlara sebebiyet verilmeden Meclis’te çözülmesini ve yetkinin Meclis’te olduğunu, dolayısıyla bu mektubun yadırganmamasını’ tavsiye etti.

Cumhurbaşkanı Korutürk, aynı gün mektubun bir suretini, TBMM Cumhuriyet Senatosu, Milli Birlik Grubu (MBG), Kontenjan Senatörleri Grubu başkanlarıyla, TBMM’de grubu bulunan siyasi parti liderlerine gönderdi. Bu tarihten itibaren yoğun bir tartışma başladı. Kimse kendini muhatap saymıyor, iktidar topu muhalefete, muhalefet iktidara atıyordu.

TBMM’de 115 nafile tur

Ekonomideki sürekli kötüye gidişi durdurmak için, Süleyman Demirel’in ekonomik danışmanı Turgut Özal’ın hazırladığı ‘24 Ocak Kararları’nın sarsıntısı sürerken 6 Nisan 1980’de Fahri Korutürk’ün görev süresinin tamamlanması yeni bir gerginlik kaynağı oldu. AP lideri Demirel ile CHP lideri Ecevit’in ortak bir aday üzerinde anlaşamaması üzerine, 5 ay boyunca TBMM’de tam 115 tur oylama yapıldığı halde Cumhurbaşkanı seçilemedi.

İşte bu günlerde, TSK epeydir hazırladığı planı yürürlüğe koymak üzere harekete geçti. Kenan Evren’in daha sonraki yıllarda anlattığına göre, darbe için Korutürk’ten destek istemiş ancak şu cevabı almıştı: “Haklısınız ülkemizin büyük sıkıntıları var. Ancak askeri rejimle bunların halledilmesi mümkün olmayabilir. Dış kamuoyunun tepkileri Türkiye’yi güç durumda bırakabilir. Yalnızlığa sürüklenebilirsiniz. Ama sizler ihtilal yapmaya kararlıysanız ben bu işte yokum. İsterseniz şimdi istifa etmeye hazırım.”

Bayrak Harekâtı

Bir MİT yetkilisi, bu gelişmeleri Süleyman Demirel’e anlatmış, ortada resmi bir rapor olmadığı için söyledikleri ciddiye alınmamıştı. 16 Haziran 1980’de CHP, hükümeti düşürmek için gensoru verdi. 17 Haziran 1980’de Genişletilmiş Sıkıyönetim ve Milli Güvenlik Kurulu toplantısında, Kuvvet Komutanları, Genelkurmay 2. Başkanı ve Kenan Evren, Bayrak Harekâtı’nın başlatılması kararını aldılar. Plana göre 11 Temmuz 1980’de iktidara el konacaktı. Ancak CHP önergesinin reddedilmesi, harekâtın ertelenmesine neden oldu. Çünkü Kenan Evren, Yüksek Komuta Kademesi’nin, Ecevit’in gensoru başarısızlığını perdelemeye çalıştığı izleniminin verilmesini istemiyordu. Ama daha önemlisi, 4 Ağustos 1980 tarihli Yüksek Askeri Şura (YAŞ) toplantısının yapılmasını beklemeye karar vermişlerdi. Çünkü darbeden sonra kendileri tarafından yapılacak terfi ve tayin işlerinin TSK’da yaratacağı sıkıntılarla uğraşmak istemiyorlardı.

Beklenen gün gelmişti. 12 Eylül 1980 Cuma günü sabaha karşı 4’te TRT’de İstiklal Marşı, hemen ardından Harbiye Marşı çalındı. Marşın bitimiyle, Türk Silahlı Kuvvetleri’nin, emir ve komuta zinciri içinde, ülke yönetimine el koyduğunu açıklayan Milli Güvenlik Konseyi'nin 1 Numaralı Bildirisi okundu. Ardından Hasan Mutlucan’ın davudi sesiyle okuduğu Rumeli türküleri eşliğinde, Türkiye, on yıllarca sürecek Karanlık Çağı’na girdi.

Darbeciler neyin olgunlaşmasını beklediler?

Yıllar sonra olayların perde arkası aralandığında ilginç ayrıntılar çıktı. Örneğin Bülent Ecevit 1989 yılında Milliyet gazetesine verdiği bir röportajda, “1978’de sağcı militan güçlerin saldırısı altıdaki bazı Orta Anadolu illerinin sıkıyönetim kapsamına alınmasını istedim. Ama Sayın Evren, kuvvetimiz yetmez diye razı olmadı… O dönemdeki Sıkıyönetim Yasası’na göre bile, sıkıyönetim komutanlarının çok geniş yetkileri vardı. O kadar ki, bir sıkıyönetim bölgesinde bir vali veya emniyet müdürü, bir polisin yerini bile, sıkıyönetim komutanlığının onayı olmadıkça değiştirilemezdi. Kısacası sıkıyönetim bölgelerinde, iç güvenlikle ilgili yetkiler, hem de çok geniş biçimde sıkıyönetim komutanlıklarına tanınmıştı.” demişti. Ardından da “Silahlı Kuvvetlerin ‘gücü yetmez’ denirken darbeden sonra 67 ilde birden nasıl gücünün yettiği” sorusunu ortaya atmıştı.

Yetmiyor denen yetkiler

Benzer ifadeler 2005 yılında Süleyman Demirel tarafından da dile getirildi. Demirel’e göre Kenan Evren, 4 Aralık 1979 tarihli Sıkıyönetim Koordinasyon Kurulu toplantısında, “Biz bu sıkıyönetimi başarıya ulaştıramadık. Olmadı. Yapamadık, bunaldık” demiş ve askerin yetki istediğini söylemişti. Demirel’in cevabı “Ne isterseniz vereceğim, kanun isteyin kanun vereyim. Yalnız şunları istemeyin: Takrir-i Sükûn, Tehcir, İstiklal Mahkemeleri ve Dersim Kanunu istemeyin” olmuştu. Demirel’e göre ‘askerlerin yetmiyor dedikleri yetkiler daha sonra kâfi gelmiş, 12 Eylül o yetkilerle yapılmıştı.’

Süleyman Demirel’in yıllar sonra, Kenan Evren’e, ‘11 Eylül günü akan kanın 13 Eylül’de ‘bıçak gibi’ nasıl kesildiğini’ sorduğunu ancak cevap alamadığını söylemişti.

Aslında ortada şaşılacak bir şey yoktu. Kenan Evren ve ekibinin amacı, şiddet olaylarını kontrol altına almak değil, bu olayları bahane ederek iktidara el koymaktı. Ancak bunun için halkın darbenin haklılığına inandırılması gerekiyordu.

Bekleyelim, neler olacak?

Nitekim, o yıllarda Adana Sıkıyönetim Başkanlığı yapan Korgeneral Nevzat Bölügiray, 2 Nisan 1980 günü Adana’ya gelen Kenan Evren ve bazı komutanların söylediklerinden, ‘müdahale’ye hazırlandıkları izlenimi edindiğini, adet yerini bulsun diye komutanların görüşlerinin alındığını anlatacaktı. Yıllar sonra Kenan Evren’den öğrendiğimize göre, Harp Akademileri Komutanı Orgeneral Bedrettin Demirel bir gün kendisine “Komutanım, müdahaleden başka çare yok... Uzatmayalım... Mecburuz... Şart” demiş, Evren’in buna cevabı “Daha yapacak çok iş var... Bekleyelim... Neler olacak, görelim.” Olmuştu. Bedreddin Demirel de bu görüşmeye atıfla “arkadaşlarımızın çoğu tam olgunlaşsın, millet tarafından tamamen tasvip edilsin dediler” diyecekti. Strateji o kadar başarılı olmuştu ki, sadece sıradan vatandaşlar değil, logosunda ‘Türkiye Türklerindir’ yazan büyük gazetenin genel yayın yönetmeni bile darbe olduğu gün, hayatı kurtuldu diye sevinçten ağlamıştı…

Bugün, toplumu kamplara bölme işi, ‘Kızılbaş’ ve ‘Komünist’ kavramlarıyla değil, esas olarak ‘Kürt’ kavramı üzerinden yapılıyor. O gazetenin logosunda ‘Türkiye Türklerindir’ yazmaya devam ediyor. Oy tabanı açısından kapana kısılmış olan MHP yine gerilim politikasına döndü. PKK da terör eylemleriyle bu sürece büyük katkıda bulunuyor. Belki birileri, yine bir şeylerin ‘olgunlaşmasını’ bekliyor. Neyse ki bu sefer Ergenekon’un kuyruğu yakalanmış durumda. Tamamını yakalayıncaya kadar mücadeleye devam etmek gerektiği açık.

Özet Kaynakça: H. Nedim Şahhüseyinoğlu, Yakın Tarihimizde Kitlesel Katliamlar, İtalik Yayınları, 1999; Ülkücü Komando Kampları/AP Hükümetinin 1970’te Hazırlattığı MHP Raporu, Kaynak Yayınları, 1997; Kenan Evren, Kenan Evren’in Anıları, 6 cilt, Milliyet Yayınları, 1991; Mehmet Ali Birand, Emret Komutanım, Milliyet Yayınları, 1986.

Not: Bu yazının Malatya, Sivas, Kahramanmaraş ve Çorum olaylarının anlatıldığı bölümü, 13 Nisan 2008 tarihli “Tanrı Dağı Kadar Türk, Hıra Dağı Kadar Müslüman!” başlıklı yazımın içindeki bir bölümün biraz geliştirilmiş şeklidir.

.1-8-10

.Siyasete kısa bir ‘atletizm arası’

“Bu hafta, Kürt çevrelerinin giderek daha sık dile getirdikleri bir konuyu; ‘kendi kaderini tayin hakkı’ ve ‘özerklik’ konusunu ele alan bir makale yazmak üzere bilgisayarımın başına oturmuştum. Ama tüm ülkeyi esir alan cehennem sıcakları yetmezmiş gibi, çatışma haberlerinin ve YAŞ krizinin körüklediği siyasi cehennemimizi düşününce, bu konuyu ileriye bırakıp, 27 Temmuz-1 Ağustos 2010 tarihleri arasında İspanya’nın Barselona şehrinde düzenlenen 20. Avrupa Atletizm Şampiyonası’nda finale kalarak, ilk beşe girerek ya da madalya alarak hepimizi sevindiren Burcu Ayhan, Meryem Erdoğan, Elvan Abeylegesse, Alemitu Bekele ve Nevin Yanıt’ın şerefine, atletizm tarihimizden birkaç yaprak çevirmeye karar verdim.”

Atletizm deyince akla ilk olarak koşma sporları gelir ama yürüyüş, atma ve atlama yarışları da atletizmin kapsamındadır. Tahmin edileceği gibi, atletizm dünyanın en eski sporlarından biri. MÖ. 4.000 yıllarında Mısır’da atletizm yarışmaları yapıldığına dair kayıtlar var ama atletizmi geniş kitlelere sevdiren MÖ. 776 yılında ilk olimpiyatı düzenleyen Eski Yunanlılar oldu. Bu topraklarda atletizmin öncüleri ise 1870’li yıllardan itibaren Robert Kolej’li Amerikalı öğretmenler ve onların Rum öğrencileriydi.

Ara Olimpiyat’ta Osmanlılar

1906 yılında, hikâyesini yanda anlattığım modern olimpiyatların 10. yıldönümü nedeniyle Atina’da düzenlenen ‘Ara Olimpiyat’a 30 kişilik bir atlet grubu katılmıştı. Heyette, İstanbul’dan sekiz Rum, İzmir’den bir Ermeni ve 10 Levanten (İngiliz), Selanik’ten 10 Rum ve bir Yahudi vardı. Yarışmalarda, Tatavla Heraklis Jimnastik Kulübünden (daha sonra Kurtuluş Kulübü) Yorgo Alibrantis, 10 metrelik ipe tırmanma yarışında 11.4 saniyelik derecesi ile dünya rekoru kırmış ancak Yorgo’nun II. Abdülhamit’in korkusundan kaydını Osmanlı olarak yaptırmamasını değerlendiren Yunanlılar Alibrantis’in başarısını kendi ülkelerinin hanesine yazmışlardı. (Bu dal, ertesi yıldan itibaren olimpiyat yarışları listesinden çıkarıldığı için, rekor hala Alibrantis’e aittir.)

1908’de II. Meşrutiyet’in ilanından sonra ise atletizm daha modern usullerde yapılmaya başladı; Fenerbahçe, Beşiktaş ve Anadolu kulüplerinin kurucularından Burhan (Felek) Bey’in çabalarıyla tüm ülkede yaygınlaştı.

Er Meydanı’nda kadın atletler

Atletizm yaygınlaşmıştı ama 1912’de Stockholm’de yapılan olimpiyat müsabakalarına Osmanlı Devleti adına katılan iki Ermeni genci, Vahram Papazyan ve Mıgır Mıgıryan masraflarını kendi ceplerinden karşılamışlardı. (Bu katılımın hikâyesini biraz sonra anlatacağım) Yine de ilginç olaylar yaşanmıyor değildi. Örneğin 1913’te, Anadoluhisarı’ndaki ‘Er Meydanı’ denilen çayırda düzenlenen yarışmalara katılan Naile, Fahriye ve Faide hanımlar “ilk Türk hanım atletleri” olarak tarihe geçeceklerdi.

1914-1918 yılları arasındaki Birinci Dünya Savaşı, her şeye olduğu gibi spora da sekte vurunca (örneğin 1916 Berlin Olimpiyatları iptal edilmişti, 1920 Anvers Olimpiyatları’na ise Osmanlı Devleti ‘savaş çıkaran ülkelerden biri olduğu için’ davet edilmemişti) elbette Osmanlı ülkesinde atletizm unutulmaya yüz tuttu. Ancak 1923’te imzalanan Lozan Barış Antlaşması’ndan sonra, ‘Büyük Devletler’, yeni Türkiye Cumhuriyeti’ni 1924 Paris Olimpiyatları’na çağırarak yeni bir sayfa açınca, devlet atletizme yatırım yapmaya başladı. Öyle ki Paris’teki olimpiyatlara katılacak atletlerimizi çalıştırmak üzere Almanya’dan Alexy Abrahams adlı bir uzman getirilmiş ayrıca savaş sonrasının sınırlı bütçesinden 17 bin lira ayrılmıştı. Bu tarihten sonra atletizm popülerleşti ve özellikle İstanbul bölgesi çok başarılı atletler çıktı.

Balkan Oyunları’ndaki başarılar

Bu ilginin ilk meyvesi, 1930 yılında Atina’da düzenlenen Balkan Oyunları’nda Semih adlı atletimizin (1934’te Türkdoğan soyadını aldı) 100 metre yarışında aldığı ikincilik madalyası oldu. Aynı oyunlarda 4x100 bayrak takımımız da üçüncü olmuştu. Bunu 1931 ve 1932 Balkan Oyunları’nda koşu ve gülle atma alanlarındaki başarılar izledi. Ama en başarılı sonuç 1948 Londra Olimpiyatları’nda Ruhi Sarıalp’in üç adım atlamada 15.025 metre ile bronz madalyayı almasıydı. Bunu aynı atletin 1951 ve 1952’de Ordulararası Dünya Şampiyonaları’nda kazandığı birincilikler izledi. 1950’li yıllarda Türkiyeli atletler olimpiyatlar hariç, çeşitli uluslar arası yarışmalarda, koşma, sırıkla atlama, gülle ve cirit atma dallarında madalyalar kazandılar. 1968’de Meksiko Olimpiyatları’nda maraton dalında asker atletlerden İsmail Akçay bronz madalyayı kıl payı kaçırarak 4. olduğunda ise ülkece yasa bürünmüştük. O tarihlerden beri pek çok atletimiz uluslar arası yarışmalarda başarılar kazandılar ama hiçbirinde, Elvan, Alemitu ve Nevin’in başarılarında olduğu kadar sevinmedik. Umarız, gelecekte de benzer mutlulukları yaşarız…

Citius, Altius, Fortius

‘Daha hızlı, daha yüksek, daha güçlü’ anlamına gelen bu Latince sözler, 1924 yılından beri olimpiyatların parolası. Atletizmden söz ederken olimpiyatlardan söz etmemek olmaz. Çünkü hem antik dönemde hem de yakın tarihlere kadar olimpiyatların belkemiğini atletizm oluştururdu. Yunanca ‘Olimpiyat’ kelimesi, Türkçeye Fransızcadan geçmiş. Bu kelime ise sanıldığı gibi oyunların şerefine yapıldığı Yunan mitolojisinin baş tanrısı Zeus’un oturduğu Olimpos Dağı’ndan değil, muhtemelen Olimpia Şehir Devleti’nden geliyor. Olimpia’daki ilk atletizm müsabakalarının kaç yılında yapıldığı konusunda pek çok rivayet var. MÖ. 1. yüzyıl tarihçisi Diodorus’un belirttiğine göre 117. Olimpiyat’ın üçüncü yılında (o zaman da dört yılda bir yapılıyordu) bir güneş tutulması meydana gelmiş. Bu tutulma, eğer MÖ. 310 yılındaki güneş tutulması ise, ilk olimpiyatın MÖ. 776'da başladığı hesaplanıyor. Bazı araştırmacılar ise, M.Ö. 9. yüzyıl yazarı Homeros’un Illiada adlı eserlerindeki atlet tasvirlerinden hareket ederek, olimpiyatları çok daha önceye götürüyorlar.

Çıplak Atletler

M.Ö. 586 yılından itibaren Olimpia’dan başka Pythia, Nemea, Isthmia, Elis ve Pisa şehir devletlerinde de yapılan olimpiyatların ilk altı yüzyılında yarışmalara sadece ‘Yunanca konuşan özgür ve genç insanlar’ katılabilirmiş, ancak Yunan yarımadasının Romalıların eline geçmesinden sonra yarışmalara Yunan olmayanların katılmasına da izin verilmiş.

İlk 13 olimpiyat boyunca, oyunlar yalnızca kısa mesafeli koşulardan oluşuyordu. Daha sonra, uzun mesafe koşuları (MÖ. 490 yılından itibaren maraton), boks, atlı arabayla yarış, güreş ve zırhlı yürüyüş yarışmaları da yapılır olmuştu. Antik olimpiyatlarda hepsi de erkek olan atletler çıplak olarak yarışırlar ve bu yarışları kadınlar, köleler, yabancılar ve yüz kızartıcı suç işleyenler izleyemezmiş. Ama olimpiyatlar dolayısıyla ülkenin dört bir yanından bu merkezlere gelen tarihçiler, şairler, felsefeciler, heykeltıraşlar birbiri ile tanışır, verimli tartışmalar yaparlarmış. Bazı araştırmacılar olimpiyatlar sırasında savaşların durdurulduğunu, bazıları ise durdurulmadığını, ama olimpiyatlara katılacak sporculara geçiş izni verildiğini söylüyorlar.

Anadolu’daki ilk olimpiyat, MS 44 yılında Antiokheia (Antakya) şehrinde yapılmış. 393’te ise, son Doğu-Batı Roma imparatoru I. Theodosious, Papalığın simgesi olduğu gerekçesiyle olimpiyatları yasaklamış.

Modern Olimpiyatlar

Olimpiyatların, 1.500 yıl sonra modern anlamda yeniden ortaya çıkışını, Society of Dilletanti (Sanatseverler Topluluğu) adına 1766’da Yunanistan’ın Olimpia şehrine bir keşif gezisine giden İngiliz din adamı ve eski eser meraklısı, oryantalist Richard Chandler’a ve Alman arkeologlara borçluyuz.

Daha sonra, İtalyan kökenli, aristokrat bir Fransız ailenin oğlu olan tarihçi, pedagog ve başarılı sporcu Baron Pierre de Coubertin (ö. 1937), Fransa’nın 1871’de Prusya’ya yenilmesini ‘Fransız gençliğinin fiziksel olarak iyi yetişmemesi’ ne bağlayınca, 1892’de Fransa’nın Sorbonne şehrinde, bir ‘Uluslararası Atletizm Kongresi’ düzenlemiş ve oyunların yeniden başlatılmasını teklif etmişti. Bu kongredeki konuşmasını “savaşların ortadan kalkacağını söyleyenlere ütopist diyoruz (...) ben bunda bir ütopya görmüyorum. Telgraf, telefon, bilimsel araştırmalar, uluslar arası sergiler, kongreler, diplomatik ilişkilerden ve antlaşmalardan daha fazla barışa yardımcı oluyor. Ümit ediyorum ki atletizm bundan daha fazlasını yapacaktır” diye bitiren Baron de Coubertin’in ısrarlı çabaları sonucu, ilk modern olimpiyat 1896’da Atina’da başladığında katılan sporcu sayısı 250’yi bile bulmamıştı ama bu sayı o tarihe kadarki en büyük uluslar arası katılımı gösteriyordu. O günden beri savaşa rastladığı için yapılmayan 1916 Berlin, 1940 Helsinki ve 1944 Londra olimpiyatları hariç, her dört yılda bir olimpiyatlar düzenleniyor.

Osmanlılar ve olimpiyatlar

Osmanlı Devleti’nin modern olimpiyatlara katılımı konusundaki bazı iddialar ne yazık ki kesin değil. Bunlardan biri, 20 yaşındaki Deliormanlı Koç Mehmet Pehlivan’ın kendi olanakları ile 1896 Atina Olimpiyatı’na gitmesi, ancak Atina’daki heyet tarafından geri çevrilmesi hikâyesi. O sırada Girit dolayısıyla Yunanistan ile savaşta olan bir ülkenin vatandaşı olan Mehmet Pehlivan’ın dönemin baskıcı padişahı II. Abdülhamit’ten korkmasa bile Atina’da iyi kabul göreceğini düşünmüş olması pek inandırıcı olmadığı için, bu iddiayı kuşkuyla karşılamakta yarar var.

Aynı şekilde Cem Atabeyoğlu gibi önemli spor yazarlarının ‘İttihatçıların gayri resmi spor nazırı’ diyebileceğimiz Selim Sırrı (Tarcan) Bey’e atıfla, Baron de Coubertin’in 1907 yazında İstanbul'a geldiği ve Selim Sırrı Bey’e IOC üyeliği teklif ettiği, Galatasaray Lisesi öğretmenlerinden Mösyö Juery tarafından Coubertin'i gezdirmekle görevlendirilen Tatavla Heraklis Kulübü sporcularından Aleko Mulos’un, Coubertin tarafından, Londra’da yarışmaya gönderdiği iddiaları da belgelenmiş değil.

Efsane olmadığı belgelerden anlaşılan ise, Uluslararası Olimpiyat Komitesi’nin (IOC) 9-14 Haziran 1905 de Brüksel'de yapılan 7. Toplantısına davet edilen ‘üye olmayan ülkeler’ arasında Osmanlı Devleti’nin de bulunduğu. Ancak toplantıya katılan Paris Büyükelçiliği’ne bağlı Brüksel Maslahatgüzarı Mihran Kavafiyan Efendi’nin (resmi raporlarda adı Mihran Efendi Canaffian olarak geçiyor) Babıâli’ye gönderdiği rapor ortada yok.

Stockholm’de iki Ermeni sporcu

1912 Stockholm Olimpiyatları’nda Osmanlı Devleti’ni temsil eden iki Ermeni genci Vahram Papazyan ve Mıgırdıç Mıgıryan’ın hikâyelerine gelince; Bebek'te oturan bir gazete bayiinin oğlu olan Robert Kolej öğrencisi Vahram, her sabah alacakaranlıkta Bebek'ten koşarak Babıâli'ye gelir, oradan aldığı gazeteleri yine koşarak Bebek'e getirip babasının dükkânına bıraktıktan sonra oradan okul çantasını kaptığı gibi Bebek sırtlarındaki okuluna koşardı. Okul arkadaşı Mıgırdıç Mıgıryan ise, varlıklı bir ailenin spora meraklı oğluydu.

Selim Sırrı’nın İkdam ve Sabah gazetelerine verdiği ilânı okuyan iki genç heyecanla Selim Sırrı’nın kurduğu iddia olunan ‘Milli Olimpiyad Komitesi’ne başvurmuşlardı ancak, Selim Sırrı Bey’den aldıkları cevap pek ilginçti. Olimpiyata katılacak sporcuların Stockholm’e kendi paralarıyla gidip gelmeleri gerekiyordu. Ailesi zengin olduğu için Mıgırdıç sorun yaşamamıştı ama Vahram yol parasını denkleştirmek için üyesi olduğu Ardavast Kulübü’nün yardımını istemek zorunda kalmıştı. Kulüp, Arnavutköy'deki Rum Tiyatrosu'nda Fedakâr Gemici adlı bir piyes sahnelemiş, piyeste Vahram da oynamış, izlemeye ise saray mensubu beyler ve hanımlar da gelmişti. Piyesin gelirleri ile Vahram’ın Stockholm’e gitmesi mümkün olmuştu.

Bayrak ve forma krizi

Bütün engelleri aşıp Stockholm’e varan iki atlet, organizasyon alanında Osmanlı Devleti’nin bayrağının olmadığını görünce, hemen organizasyon komitesine ve Osmanlı Devleti’nin Stockholm Büyükelçisi Ahmet Bey’e koşmuşlardı. Bayrak işi halledildikten sonra forma meselesi çıkmış, büyükelçinin eşi Vahram'a kolej arkadaşlarından Kerim(Kanok) Efendi'nin hediye ettiği düz kırmızı atlet fanilasının üzerine kendi eliyle birer beyaz ay-yıldız işlemişti.

Bundan sonrası biraz karışık. Bazı kaynaklara göre Vahram Papazyan 1.500 metre yarışına katılmış, ancak varışa 25 metre kala heyecandan bayılmıştı. Dolayısıyla birinci olabileceği bir yarışta dereceye bile girememişti. Mıgırdıç ise, disk atma, sağ ve sol elle gülle atma, uzun atlama, yüz metre, pentatlon ve dekatlon yarışlarına katılmış, ama en iyi derecesini dördüncü olarak pentatlonda yapmıştı. Ünlü Kızılderili dekatloncu Jim Thorpe ile yarışan Mıgırdıç, bileğinden sakatlanınca dekatlon yarışmasından çekilmek zorunda kalmıştı.

Yarışma rekoru

Ancak, Lozan’daki IOC arşivlerine dayalı amatör bir çalışmaya inanmak gerekirse, Vahram 6 Temmuz 1912’de katıldığı 800 metre seçmelerinde sonuncu olmuş, 8 Temmuz’daki 1.500 metre seçmelerinde ise yarışmayı terk etmişti. Mıgırdıç ise, 7 Temmuz 1912’de sırasıyla uzun atlama, mızrak, disk, 200 metre, 1.500 metre yarışmalarından oluşan pentatlon branşında 5.59 metre uzun atlamış, mızrağı 36.87 metreye fırlatmış ve 200 metrede 26.4’ koşmuş fakat son iki yarışmaya katılmamıştı. O yıllarda bir atletin ferden katılacağı atletizm branşlarının sayısı kısıtlanmadığından Mıgırdıç bunlarla yetinmeyerek, 10 Temmuz'da yapılan gülle atma yarışmasında 10.63 metre ile 22 atlet arasında 19. olarak yerini almış, ertesi gün yapılan sağ ve sol elle gülle atma yarışmasında da sağ elle 10.85 metre ve sol elle de 8.93 metre atarak, yedinci olmuştu. Ertesi gün yapılan disk atma yarışmasında 40 atlet arasında 32.98 metre atarak ancak 34. olabilmişti. 13-15 Temmuz günleri yapılan dekatlon yarışmalarına yazılan Mıgırdıç, ilk gün programdaki üç yarışmaya katılmış ve sırasıyla 100 metreyi 13.3'de koşmuş, 5.43 metre uzun atlamış, gülleyi de 11.05 metreye ulaştırmıştı. Bu belgelere bakılırsa, dereceleri uluslar arası ölçülerde kötü olsa da Mıgıryan’ın girdiği yarış sayısı bakımından bir olimpiyat rekoru kırdığı açık!

Spora ‘milliyetçilik kurdu’ girince

Buraya kadar her şey güzel ancak Selim Sırrı Bey, Stockholm’den İstanbul’a döndüğünde gazetecilere “Gözlerim doldu. Olimpiyatlarda bütün milletler temsil edilirken Türkler yoktu” mealinde sözler sarf edince, Ermeni cemaatinin haklı olarak tepesi atmıştı. Örneğin Osmanlı ülkesinde yayımlanan ilk spor dergisi olan Marmnamarz’ın (=Atletizm) baş editörü Savaraş Kirişyan, “Türkçe yayımlanan bir makaleyi anlayamayacağımızı sanarak yazı yazanlar var. İki Ermeni Stockholm’e gittiler. Bu iki kişi Ermeni oldukları için değil, Osmanlı oldukları için orada bulundular. Aynı zamanda forma üzerinde Osmanlı hilali vardı. Kendileri Osmanlı’yı sporda tanıtmaya çalıştılar. Onları seyredenler Ermeni oldukları için değil, Osmanlı oldukları için alkışladılar. Neden iki Osmanlı’nın adını anmıyorsun?’ diye başladığı makalesini o günlerde orduya gayrimüslimlerin de alınmaya başlamasına atıfla “Osmanlı sanıldığı gibi sadece Türklerin değil. Balkanlar’da elinde silahla Ermeniler de vatanı, Osmanlı’yı koruyor” diye bitirmişti. Bildiğimiz o ki, bu satırların yazarı Kirişyan, İttihatçılar tarafından 24 Nisan 1915’de Çankırı ve Ayaş’a sürülen ilk Ermeni grubun üyesi olarak Ayaş’ta öldürülürken, Stockholm’de Osmanlı Devleti’ni başarıyla temsil eden Vahram Papazyan Çanakkale Cephesi’nde Osmanlı Ordusu’nun telgrafçısı olarak kopan kabloları birbirine bağlıyordu…

Özet Kaynakça: Cem Atabeyoğlu, Olimpiyat Oyunlarının 100. Yılında Türkiye, TMOK Belgesel Yayınları, 1997; Kurthan Fişek, 100 Soruda Türkiye Spor Tarihi, Gerçek Yayınevi, 1985; Tonny Perrottet, The Naked Olympics: The True Story of the Ancient Games, Random House Trade Paperbacks, 2004; Cüneyt Koryürek, Olimpiyatlar, Akbank Yayınları, 1976¸ Hayk Demoyan, Armenian Sport and Gymnastics in the Ottoman Empire, AGMI, 2009.

.8-8-10

.Kendi kaderini tayin hakkı’ kandırmacası

Geçtiğimiz ay, Diyarbakır’da toplanan BDP’li 99 belediye başkanı ve İl Genel Meclis üyesi, Türkiye’nin 1993 yılında ulusal mevzuatına dahil ettiği Avrupa Birliği’nin Yerel Yönetimler Özerklik Şartı’na dayanarak, bundan böyle belediyelerin eğitim, güvenlik, dış ilişkiler konuları dışında merkezi otoriteden bağımsız olması için mücadele kararı aldı. Aynı tarihlerde PKK’nın lider kadrosundan Cemil Bayık, yakın bir zamanda ‘demokratik özerkliği’ ilan edeceklerini söyledi. Bunu geçtiğimiz günlerde Diyarbakır’da toplanan Demokratik Toplum Kongresi’nde alınan benzer kararlar izledi. Böylece son 30 yılda, federalizmle esnetilmiş üniter devletten demokratik konfederasyona, bağımsız ulusdevletten ekolojik topluma uzanan geniş bir yelpazede gezinen PKK çevrelerinin yeni projesiyle tanışmış olduk. Bu hafta, bu kesimlerin aslında ne istediğini değil de, uluslar arası sisteminin Kürtler ve benzeri gruplara neler sunabileceğine dair küçük bir ufuk turuna çıkalım diyorum. Yer sorunu yüzünden bugün ancak genel konulara gireceğim, uygulamanın nasıl olduğu konusunu ilerde ele almayı umuyorum.

Günümüzün ulus-devlet sistemi, Avrupa’yı asırlarca esir alan din ve mezhep savaşlarına son veren 1648 Vestfalya Andlaşması’yla başlayan çok uzun bir sürecin ürünü. 1688 İngiliz Devrimi’nde değinilen ve John Locke’ın Second Treatise of Government (1690) adlı eserinde dile getirilen ‘doğuştan haklar’ ve ‘siyasal temsil yetkisi’ gibi kavramların üzerinde yükselen ‘self determinasyon hakkı’ ya da Türkçeye geçtiği şekliyle ‘kendi kaderini tayin hakkı’ (bundan böyle kısaca KKT hakkı diyeceğim) 1776 Amerikan Bağımsızlık Bildirgesi’nde şöyle ifadesini bulmuştu: “Bir ulus, kendini bir başka ulusa bağlayan siyasal bağları koparma, doğa yasalarının ve Tanrı’nın, o ulusa dünya devletleri arasında bahşettiği bağımsız ve eşit yeri alma gereği duyabilir. Biz şu gerçekleri aşik�r olarak kabul ediyoruz ki; bütün insanlar eşit olarak yaratılmışlardır ve Yaratıcı tarafından terk edilmez haklarla bezenmişlerdir. Bunların başında ise, yaşam, özgürlük ve mutluluğu takip etme hakkı gelmektedir. İşte bu hakları garantiye almak için insanlar arasından meşru güçlerini idare edilenlerin rızasından alan hükümetler oluşturulmuştur. İşte ne zaman herhangi bir yönetim bu amaçları tahribe yönelirse, insanların hakkı ya o yönetimi değiştirmek ya da bu ilkeleri benimseyecek yeni bir idareye yol açmak için onu ortadan kaldırmaktır.”

KKT hakkı, 1789 Fransız Devrimi’nden sonra ilk kez, Fransa tarafından yaşama geçirildi. Ancak Fransız Ordusu’nca ele geçirilen Avignon, Savoy, Nice şehirlerinin Fransa’ya katılmasının meşrulaştırılması için yapılan halk oylaması (plebisit) sonuçlarının görmezden gelinmesi işin ironisiydi.

1815 Viyana Kongresi

Büyük devletler, 1815 Viyana Kongresi’nden sonra, KKT hakkından çok ‘toprak bütünlüğüne saygı’ (uti possidetis juris) ilkesine önem verdiler. Bu konudaki iki istisna, 1830 Londra Konferansı’nda Belçika ve Yunanistan’ın bağımsızlığının tanınması oldu. Tüm Avrupa’yı sarsan 1848 Devrimleri sırasında Alman, İtalyan, Macar ve Polonyalılar arasında milliyetçilik akımları ve 1860’larda İtalyan Birliği, 1871’de Alman Birliği kuruldu. Uluslar arası düzenin oluşmasında önemli bir dönemeci oluşturan 1878 Berlin Kongresi’nde bir adım daha atıldı ve 1856’dan beri masada olan Romanya’nın bağımsızlığı resmen tanındı. Bu tarihten itibaren, KKT hakkı, kendini etnik ya da dilsel açıdan diğerlerinden farklı gören ‘milli’ toplulukların en önemli meşruiyet kaynağı olmaya başladı.

1919 Paris Barış Konferansı

1914’te Halkların Kendi Kaderini Tayin Hakkı başlıklı ünlü makalesini yayımlayan Sovyet Rusya’nın lideri Lenin bu konuda önemli bir açılım getirdi. Bolşevikler 1917 Ekim Devrimi’ni takip eden günlerde Finlandiya’nın bağımsızlık kararını hemen tanıdılar. Ancak bu konudaki en ünlü belgeyi ABD Başkanı Wilson üretti. Savaş sonrasında kurulacak dünya düzeninin ‘milliyet esasına göre’ olacağını düşünen Wilson’un başlangıçta Yahudi çevrelerinin taleplerinden esinlenerek şekillendirdiği 14 İlke’sinde doğrudan KKT hakkında söz edilmiyordu ama 6 İlke bu konuyla ilgiliydi. Ancak savaş sonrasında büyük devletler Avrupa’nın haritasını çizmek için masaya oturduklarında, tahmin edileceği gibi ‘idealist’ değil, ‘realist’ davrandılar. Nitekim 1918 Ekim’inde Britanya Dışişleri Bakanlığı’nca yapılan bir açıklamada şöyle deniyordu: “Amerikalı zencilerin, Güney İrlandalıların veya Katalanların, kendi devletlerinin temsilcileri olarak devletlerarası toplantılara katılma istekleri doğrultusunda atılacak en küçük bir adım bile tavsiye edilebilir değildir. Eğer bu hak Makedonlara veya Alman Bohemyalılarına verilecek olursa, en ufak millete bile vermemiz gerekmektedir.” Aynı şekilde 1919’da Wilson da “Bozguna uğramış imparatorlukların toprakları içinde yaşayan halk dışındaki halklara kendi kaderini tayin hakkı tanıma üzerinde anlaşmak, barış konferansının ayrıcalıkları içinde değil” diyerek, liberal duruşundan çark etti.

Eski hamam, eski tas

Birinci Dünya Savaşı’nın ardından Avusturya, Çekoslavakya, Macaristan ve Polonya ulusdevletleri kurulurken, bunların dışında kalan halklara, ‘ulusal azınlık hakları’ adı altında bir çeşit teselli ikramiyesi verildi. Ancak yeni kurulan ulus-devletler kendi içlerindeki azınlıkların KKT hakkını tanımadılar, bu yüzden bazen barışçıl, bazen şiddete dayalı müdahaleler yapıldı, milyonlarca insan zorunlu göçe tabi tutuldu, ölüme terkedildi ya da öldürüldü. Kısacası yeni Avrupa düzeninde, cujus regio ejus religio (egemenin dini egemendir) ilkesinin yerine, cujus regio ejus natio (egemenin ulusu egemendir) ilkesinin geçmesinden başka bir yenilik yoktu.

Ancak ilerde görüleceği gibi, sadece Batılı liderler değil, Sovyet Rusya’nın komünist liderleri pragmatizmden anlıyorlardı. Daha 1913’te Marksizm ve Milli Mesele adlı kitapçığında KKT hakkının, bir ulusa, ana devletten tam ayrılma ya da özerklik hakkı verdiğini savunan Stalin kadim düşmanı Britanya’yı zayıflatacağı için İrlandalıların KKT hakkını savunurken, Rusya’nın etnik ve siyasal hinterlandı saydığı Sırpların, Hırvatların, Slovakların, Çeklerin KKT hakkına karşı çıkıyordu. (1918 Sovyet Anayasası’na konan KKT hakkının, 1990’a kadar hayata geçmediğini de biliyoruz.)

1945 Birleşmiş Milletler düzeni

Ama daha kötüsü yoldaydı. 1930’lara gelindiğinde KKT hakkını azınlıklar lehine değil, kendi lehlerine yorumlama şampiyonu olan Almanya, Avusturya, İtalya ve Macaristan’ın irredentist (yayılmacı milliyetçi) talepleri 30 milyon hayata ve büyük yıkımlara neden olan İkinci Dünya Savaşı ile sonuçlandı.

Daha savaş sürerken, Britanya Başbakanı Churchill ve ABD Başkanı Roosevelt’in 14 Ağustos 1941’de yayımladığı Atlantik Bildirisi’nin 2. ve 3. maddelerinde dolaylı şekilde de olsa KKT hakkından söz ediliyordu. Ama elbette, Britanya Devlet Başkanı Churchill, 9 Eylül 1941’de Avam Kamarası’ndaki konuşmasında KKT hakkının, başta İngiliz sömürgeleri olmak üzere, sömürge halklarını kapsamadığını, sadece Nazi işgalinde kalmış Avrupa devletleri için söz konusu olduğunu belirtmeyi ihmal etmeyecekti.

Savaş sonrasında yeni düzen kurulurken, esas olarak mevcut ulus-devletlerin yeniden ayağa kaldırılması konusuna odaklanıldı. Bu yüzden de KKT hakkı temkinli biçimde ele alındı. Öyle ki, 1945’te kurulan Birleşmiş Milletler (BM) Şartı’nın 1. ve 55. maddelerinde “vesayet rejimi altındaki halkların KKT ilkesine saygıya dayanan dostane ilişkileri geliştirmek” ifadeleri SSCB’nin ısrarıyla kullanılmıştı ama daha çok kullanılan ifade ‘öz yönetim’ (self-government) idi. Şart’ın özünü eskisi gibi ‘toprak bütünlüğüne saygı ve iç işlerine karışmama ilkesi’ oluşturuyordu.

Sömürgecilik sonrası

14 Aralık 1960’ta BM Genel Kurulu’nun 1514(XV) Sayılı Sömürge ülkelerine ve halklarına bağımsızlık verilmesine ilişkin kararında bu temkinli (ya da ikiyüzlü) tavır çok belirgindi. Çünkü kararda hem “Bütün halkların kendi kaderlerini tayin hakları vardır, bu hak sayesinde siyasi statülerini özgürce belirler ve özgürce kendi ekonomik, toplumsal ve kültürel gelişmelerini sağlar” deniyordu hem de “Bir ülkenin ulusal birliğini ve toprak bütünlüğünü kısmen ya da tamamen bozmaya yönelik her girişim, BM Antlaşması’nın amaç ve ilkeleriyle bağdaşmaz” deniyordu. Yine kararda, bir ‘devlet’ yetkililerinin bir ‘halk’ın tam bağımsızlık hakkıyla bağlantılı olarak KKT hakkını tayinini önlemek için güç kullanmaması gerektiği belirtilirken, o halkın bağımsızlığa hakkı olduğunu uluslar arası topluluğa ‘göstermesi’ (ispat etmesi) gerektiği belirtiliyordu. Kısacası KKT hakkının kullanılmaması için her türlü önlem alınmıştı.

Yine BM Genel Kurulu tarafından 16.12.1966’da kabul edilip üye devletlerin imzasına ve onayına sunulduktan sonra, 1976 yılında yürürlüğe giren (Türkiye’nin 2003’te, KKT hakkına ilişkin bir çekinceyle imzaladığı) İki İnsan Hakları Sözleşmesi’nde (‘İkiz Sözleşmeler’ diye anılıyor) KKT hakkının, sömürge olsun olmasın tüm halklar için geçerli olduğu ve ‘ayrımcı ve temsili olmayan bir hükümete karşı olası bir ayrılma hakkının varlığı ima edilirken yine hâkim paradigmaya uygun olarak, KKT hakkının nasıl uygulanacağına devletlerin karar vereceği belirtiliyordu. Kısacası kuzunun kaderi kurda teslim ediliyordu.

Doğu Bloku’nu zayıflatmak

Ancak, sömürgeciliğin tasfiyesinden sonra da sular durulmadı. Özellikle, daha önceki belgelerde sömürge ülkelerindeki halkların KKT hakkının bir kerelik bir hak olarak tanınması ve yeni kurulan devletteki diğer halkların bundan mahrum edilmesi halkların tepkisine yol açtı. Ancak, BM Genel Kurulu’nun 24 Ekim 1970 tarihli 2625 [XXV] Sayılı Devletlerarasında Dostça İlişkiler Bildirisi’nde KKT hakkının halklar açısından bir hak, devletler açısından bir yükümlülük olarak tanımlanması bu mücadelenin bir sonucu olmaktan ziyade, o tarihlerde sömürgeleri kalmadığı için görece rahat olan Batılı devletlerin Doğu Bloku’nu zayıflatma niyetinin bir sonucuydu. KKT hakkını, sadece sömürge halklarını değil, dünya yüzündeki tüm halkları kapsayan bir hak olarak tanımlayan 1975 tarihli Helsinki Nihai Senedi’nin bu zihniyetle ilişkisi olmakla birlikte, dönemin uluslar arası ahlakını da yansıttığını inkâr edemeyiz.

AB’nin belirsiz tavrı

Ancak, 1989’dan itibaren Çekoslovakya, Yugoslavya ve Sovyetler Birliği etnik temelli küçük devletlere ayrılmaya başladığında, benzer çözülmelerin kendilerinde de olmasından korkan Batılı ulus-devletler yeni tedbirler aldılar. Örneğin Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın (AGİT) ürettiği bütün belgelerde, ulusal azınlık konularında açık tanımlamalar yapmak yerine siyasi taahhütler olan genel ilkelere gönderme yapmakla yetinildi. AB deyince ilk akla gelen 1990 tarihli meşhur Kopenhag İnsani Boyut Belgesi bile ilke olarak KKT hakkını tanırken, devletlerin toprak bütünlüğüne değinen uluslararası antlaşmalara atıfta bulunmayı ihmal etmedi.

Aynı şekilde, 1989 Viyana Belgesi, 1990 Yeni Bir Avrupa için Paris Şartı ve 1991 Moskova Belgesi’nde konu, grup haklarından ziyade kişi hakları çerçevesinde ele alındı ve toprak bütünlüğüne halel getirmemek şartına bağlandı. Bu konudaki küresel ölçütü oluşturan 1992 tarihli BM Ulusal veya Etnik, Dini ve Dilsel Azınlıklara Mensup Bireylerin Hakları Bildirgesi’nde ise defalarca ‘uygun önlemler’, ‘özendirici koşullar’, ‘uygun/olanaklı/gerekli olduğu takdirde’, ‘ulusal yasama yetkisiyle bağdaşmayan bir mantıkla değil’ gibi belirsiz ifadelere yer verilerek konu ulus-devletlerin inisiyatifine bırakıldı.

Ama en açık ifade herhalde 25 Haziran 1993 tarihli “Dünya İnsan Hakları Viyana Bildirisi”ndeydi:“...Eşit haklar ve KKT ilkelerine uygun hareket eden ve o toprakta yaşayan tüm halkı herhangi bir fark gözetmeksizin temsil eden bir yönetime sahip bulunan egemen ve bağımsız devletlerin ülkesel bütünlüğünü ya da siyasal birliğini tam olarak veya kısmen ortadan kaldırabilecek veya tehlikeye sokabilecek herhangi bir eyleme izin veya teşvik sağlamak biçiminde yorumlanamaz.“

Hak mı, ilke mi, norm mu?

Kısacası, kendi kaderini tayin hakkına güvenerek yola çıkan bir grup karşısında, şu veya bu biçimde 1648 Vestfalya veya 1815 Viyana sistemini devam ettirmekten yana bir uluslar arası toplum bulacak. Başka sorunlar da var elbette. Bunları başlıklar halinde sayarsak;

KKT hakkından söz ederken doğal bir haktan mı, bir ilkeden mi, bir örf ve adetten mi, yoksa devletlerin uymasının şart olduğu uluslar arası katı bir normdan mı (ius cogens) söz edildiği açık değil. Daha doğrusu, hangi pencereden baktığınıza bağlı olarak hak da diyebilirsiniz, ilke de, norm da. Bu konudaki son sözü eninde sonunda güçlü olan ulus-devletler söylüyor.

Bir başka kavram kargaşası da hakkın öznesinin kim olduğu konusunda sürüyor. Tarih boyunca, KKT hakkından söz eden metinlerdeki ‘halklar’, ‘uluslar’, ‘milletler’, ‘azınlıklar’ gibi değişik kavramlarla neyin kastedildiği ve bu gruplardan hangilerinin KKT hakkını kullanabileceği konusunda da bir uzlaşma yok. Buna bağlı olarak, bu tanımlamaların kim tarafından yapılacağı (o ‘azınlığın/halkın/ulusun/milletin’ kendisi tarafından mı yoksa içinde yaşadığı devlet ve/veya uluslararası topluluk tarafından mı, yani ‘öteki’ tarafından mı yapılacağı) da belli değil. Tek bir devletin içinde yaşayan bir grupla birden fazla devlete dağılmış grupların KKT hakkını kullanması arasındaki zorluk farkına değinmeye bile gerek yok herhalde.

Ayrılma hakkı

KKT hakkının pratiğe nasıl geçirileceği örneğin mevcut devletin içinde özerk yönetimler kurma şeklinde mi, federasyon veya konfederasyon gibi yapılanmalara giderek mi, egemen ve bağımsız bir devlet kurarak mı, yoksa egemen ve bağımsız bir devletle birleşerek mi olacağı da belli değil. Bu bağlamda, sömürgecilik (1960’lar) sonrası dönemde KKT hakkının ayrılma hakkını içermediğini ileri sürenler var. Bu fikri salt bilimsel kaygılarla savunanların çıkış noktasını, KKT hakkının esas olarak etnik veya dinsel çatışmalara çözüm getirmek için tanınan ‘pozitif bir hak’ olduğu; ayrılma hakkının ise, çatışma yaratabilecek ‘negatif’ bir hak olduğu oluşturuyor. Buna katılmak mümkün, çünkü dünya yüzünden kavga etmeden ayrılmayı sadece Çeklerle Slovaklar başarmış görünüyor. Karşı tezi savunanlar ise, ayrılma hakkı olmadan KKT hakkından söz etmenin, seçimsiz demokrasi tarifi yapmak gibi saçma bir fikir olduğunu söylüyorlar. Onlara katılmamak da mümkün değil. Ancak genel olarak, ayrılma hakkı taraftarları bile, bu hakkın ancak insanların hayatlarının veya kültürel özerkliklerinin tehlikeye düştüğü veya halkın sürekli olarak yoksulluk içinde yaşadığı durumlarda haklı olacağını kabul etme eğilimindeler. İspanya’daki Baskların ve Katalanların ayrılma hakkının ‘haklı’ görülmemesi bu eğilimle ilgili.

Bir başka sorun, yukarıda sayılan durumlardan herhangi birine nasıl karar verileceğinde çıkıyor. Örneğin plebisit (halk oylaması) mi yapılmalı, plebisite kimler katılmalı, plebisit nasıl örgütlenmeli, plebisitte neler sorulmalı, plebisite katılanların egemen devletin baskı ve tehditlerinden korkmadan özgür iradelerini dile getirmeleri nasıl sağlanmalı, plebisit bir kere mi yapılmalı yoksa arada tekrarlanmalı mı, salt çoğunluk mu yoksa nitelikli çoğunluk mu gerekir, KKT hakkının hangi formda hayata geçirileceğine karar verildikten sonra diğer etnik grupların KKT hakkı olmalı gibi birçok soru cevap bekliyor.

Daha çok demokratikleşme

Görüldüğü gibi ortada sorun çok. İlk fırsatta, KKT hakkının kullanımının nasıl engellendiğini Doğu Timor, Dağlık Karabağ, Kıbrıs, Kosova, Filistin gibi örnekler üzerinden açıklamaya gayret edeceğim. Bu yazıyı bitirirken, ulus-devletlerin parçalanmasından korkanların en büyük garantisinin demokratikleşme olduğunu hatırlatmak istiyorum. Dünya pratiği gösteriyor ki, demokratikleşme, gerek ulus-devletlerin içindeki tansiyonu düşürdüğü için, gerekse uluslararası sistemin ayrılıkçı taleplere desteğini engellediği için ulus-devletlerin bütünlüğünün en büyük garantisi. Ancak şunu da söylemek gerekir: Demokratikleşmeye rağmen bölünen ülkeler oldu. Örneğin SSCB, Çekoslavakya ve Yugoslavya’nın bölünmesi Gorbaçov’un mimarı olduğu Glasnost ve Prestroyka politikalarının ardından geldi. Bugünlerde, demokrasi konusunda bir ‘altın standart’ oluşturduğunu iddia eden AB kriterlerine sonuna kadar uyduğu halde, İspanya Baskların ve Katalanların bağımsızlık taleplerini dindiremiyor. Bunun ayna yansıması olarak, İtalya’nın zengin kuzey bölgesi, fakir güneyi sırtından atmaya çalışıyor.

İmdat çığlığını duymamak

Dikkat edilirse, bu örneklerde ayrılık daha çok zengin halkların istediği bir şey. 1993’te Slovaklar veya günümüzde Kürtlerin bir bölümü gibi görece yoksul halkların ayrılmayı istemesi ne anlama geliyor derseniz, benim kanımca ayrılma talebi mağdur olan veya kendini mağdur hisseden bir grubun kabul görme veya sesini duyurma çabaları engellendiğinde attığı bir çeşit ‘imdat çığlığı’. Bu çığlığı duyanların korkması anlaşılır ama bütün çabalara rağmen ayrılık önlenemezse, bunun her şeyin sonu olmadığını anlamak açısından, ‘Kadife boşanma’ diye tabir edilen Çekoslavakya deneyimini inceleyin, ona vaktiniz yoksa Bahadır Kaleağası’nın 19 Haziran 2010 tarihli Radikal gazetesinde yayımlanan “Avrupa’nın Belçika laboratuarı” başlıklı mükemmel yazısını bulup okuyun lütfen.

ÖZET KAYNAKÇA: Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Cilt II, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 1992; Andreas Osiander, The State System of Europe 1640-1990, Oxford University Press, 1994; Mustafa Şahin, Avrupa Birliği’nin Self-Determinasyon Politikası, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2000; Kemal Kirişçi- Gareth M. Winrow, Kürt Sorunu, Kökeni ve Gelişimi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları,1997; Jennifer Jackson Preece, Ulusal Azınlıklar ve Avrupa Ulus-Devlet Sistemi, Donkişot Yayınları, 2002; M. Akif Kütükçü, “Uluslararası Hukukta Self-Determinasyon Hakkı ve Türk Cumhuriyetleri”,www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/sos_mak/makaleler/M.../259-276.pdf

hurayse@hotmail.com

.15-8-10

.İstanbul depremini beklerken

“17 Ağustos 1999 Gölcük depreminin 11. Yıldönümünde bölgeden yapılan canlı yayınları izledik, depremzedelere dair yürek burkucu öyküleri okuduk, üzüldük. Sonra halimize şükrettik ve klasik tartışmalarımıza geri döndük. 2011 Ağustosuna kadar da bu konuyla ilgilenmeyiz herhalde. Hâlbuki, bilim adamları önümüzdeki on yıl içinde, İstanbul’da büyük bir deprem olacağı konusunda yetkilileri ve halkı uyarıyor. Aslında topraklarımızın yüzde 92’si, nüfusun yüzde 95’i, sanayinin yüzde 98’i deprem kuşağında. Yani konu referandum, Kürt Açılımı, ‘soy-sop-boy’ tartışmaları, Türk-Amerikan ilişkilerinin geleceği gibi konulardan da önemli. Konu üzerine birkaç gün daha düşünmemizi sağlar umuduyla, bu haftayı deprem tarihimize ayırdım.

Kıyamet-i Suğra

İstanbul’da tarih boyunca pek çok deprem yaşanmış ama kayıtlara geçen ilk depremin tarihi 402. Bizans döneminde irili ufaklı 50’den fazla deprem olduğu sanılıyor. Bunlardan 407, 437, 447, 450, 542 yılında olanlar çok şiddetliydi. 19 Ekim 557’deki depremde Ayasofya’nın kubbesi hasar gördü. Şehir surları yıkıldı. 740 yılındaki depremde Aya İrini Kilisesi ve birçok büyük bina hasar gördü. İtalya’dan bile hissedilen 989 depreminde Ayasofya’nın batı kubbesi çökmüştü. 1064 yılı depreminde şehrin batısı büyük oranda yıkıldı.1343 depreminde sarsıntılar 12 gün sürerken, 1346 depreminde sarsıntılar aralıksız bir yıl sürdü.

Osmanlı dönemindeki ilk büyük deprem 16 Ocak 1489 tarihinde meydana gelmiş ve fetihten sonra inşa edilen camilerin minarelerini yıkmıştı. İkinci büyük deprem ise ‘Kıyamet-i Suğra’ (Küçük kıyamet) adı verilen 1509 depremidir. Bu deprem gerçekten küçük bir kıyamet gibidir; çünkü sarsıntılar 45 gün sürmüş, 109 cami, 1070 ev, şehir surları, Topkapı Sarayı’nın bazı bölümleri, At Meydanı’nın (bugün Sultanahmet Meydanı) bir bölümü, su yolları yıkılmıştı. Ölü sayısı bazı kaynaklara göre beş bin, bazı kaynaklara göre ise 15 bin civarındaydı. Dönemin padişahı II. Bayezid, Topkapı Sarayı’nı terk edip 10 gün bahçede kurulan çadırda yaşamış, sarsıntılar durmayınca Edirne’ye taşınmıştı. Ama depremin etkisiyle Tunca Nehri taşıp da Edirne’yi seller alınca, depremden kaçılamayacağını anlamıştı.

30 Nisan 1557’deki depremde Fatih Camii büyük hasar görmüştü. 28 Haziran 1648, 6 Şubat 1659, 11 Temmuz 1690, 24 Mayıs 1719 ve 3 Eylül 1754 tarihli depremler de önemliydi ama Kurban Bayramı’nın ikinci gününe rastlayan 22 Mayıs 1766 tarihli deprem 1509’dan sonraki en büyük deprem olarak tarihe geçti. Bu depremde de III. Mustafa şehri terk etmişti. 300 kişiyi bulan can kaybı depremin şiddetine göre çok düşüktü, ancak artçı sarsıntıların sekiz ay (bazı kaynaklara göre 2,5 yıl) sürmesi hem şehrin fiziki yapısı, hem de halkın psikolojik durumu üzerinde büyük tahribata yol açmıştı.

1894 İstanbul Depremi

İstanbul’daki son deprem 10 Temmuz 1894’te öğleyin 12:27’de (alaturka saat ile 4:45’te) yaşandı. O günlerde depremlerin şiddetini ölçen tekniklere sahip olunmadığı için, depremin şiddetiyle ile ilgili bilgiler tahminlere dayanıyordu. Dönemin Padişahı II. Abdülhamit’in daveti üzerine İstanbul’a gelen Atina Rasathanesi Müdürü D. Eginitis ve İstanbul Rasathanesi Müdürü Aristide Coumbary, bizzat kendilerinin yaptıkları araştırmalara, valilerden gelen telgraflara ve o dönemde sahip olunan bilimsel bilgilere dayanarak depremin şiddetine ve süresine ilişkin bir rapor hazırlamışlardı. Rapora göre merkez üssü Yeşilköy açıklarında olan deprem üç bölüm halinde gerçekleşmiş ve toplam 17 saniye sürmüştü. İlk sarsıntı 4,5 saniye sürmüş ve eşyalar bile yerinden oynamamıştı. 8,9 saniye süren ikinci sarsıntı büyük tahribat yapmış, üçüncü sarsıntı ise sadece beş saniye sürmüştü. Görgü tanıklarının anlattığına göre, deprem öncesinde Marmara kıyılarında deniz elli metre çekilmiş, depremden sonra bir tsunami (açık deniz dalgası) olayı yaşanmıştı.

Moral bozmayalım

Rapora göre Yanya, Girit, Bükreş ve Anadolu’nun uzak bölgelerinde hissedilen deprem sonunda İstanbul’da hasar görmemiş ev kalmamıştı. Sansürcülüğü ile meşhur Abdülhamit’in ‘halkın moralinin bozulmaması’ için deprem hakkındaki haberlere sansür koyması yüzünden kaç kişinin öldüğü ya da yaralandığına dair kesin bilgiler elde edilememiştir ama bazı kaynaklara göre 500’e yakın kişinin öldüğü, bir o kadar kişinin de yaralandığı sanılmaktadır.

Depremin ardından Abdülhamit’in 1.500 lira vererek başlattığı yardım kampanyasında toplanan paralar 28 Aralık 1894 gününe gelindiğinde 82.874 altına ulaşmış, bu para depremde ölenlerin ailelerine biner kuruş, arkalarında kalan dul ve yetim çocuk başına beş yüzer kuruş olarak dağıtılmıştı.

Vesveseli Padişah

Bu depremin, vehimleriyle tanınan Abdülhamit’i çok korkuttuğuna şüphe yok. Bu korkudan yararlananlar da olmamış değil. Örneğin Abdülhamit’in başkâtibi Tahsin Paşa’nın anlattığına göre, Şeyhülislam Cemaleddin Efendi’nin oğlu Ahmet Muhtar Bey, depremden bir süre sonra Yıldız Sarayı’na gelmiş ve Dolmabahçe Sarayı’nın kubbesinin depremden hasar gördüğünü, bu yüzden yaklaşan bayramı orada kutlamanın doğru olmadığını söylemişti. Vesveseli Padişah kendisini böylesine kollayan Ahmet Muhtar Bey’i yüklü bir bahşişle ödüllendirmişti. Oysa Dolmabahçe Sarayı’nda böyle bir hasar yoktu. Abdülhamit depremden hemen sonra İtalya’dan beheri 3200 franga iki adet sismograf aleti getirtti, bunlardan biri Kandilli Rasathanesi’ne, diğeri ise padişahın konut olarak kullandığı Yıldız Sarayı’na yerleştirildi.

Trabzon’da bando mızıka

Padişahın evhamı halk tarafından çok iyi bilindiği için depremden sonra imparatorluğun çeşitli yerlerindeki camilerde, tekkelerde, Allahın, Padişahı koruması için dualar okunmuş, adaklar adanmıştı. Ama bu fasıldan yapılan bir iş az daha Trabzon Valisi’nin başını yiyordu. Trabzon’da valiye muhalif eşraftan bazı kişiler tarafından İstanbul’a çekilen jurnal telgraflarında “İstanbul’da Sultan II. Abdülhamit’in Yıldız Sarayı sallandı diye Trabzon’da Vali İbrahim Kadri Bey sevincinden bando mızıka çaldı” diye yazıyordu. Oysa Vali Bey, her hafta cumartesi günü bando çaldırırdı. Abdülhamit, kendisinden beklendiği üzere bu jurnale gülüp geçmedi ve ciddi bir soruşturma açtırdı. Ancak Vali Kadri Bey’in 1903’e kadar görevde kalmasına ve her cumartesi bando mızıka çaldırmaya devam etmesine bakılırsa, Abdülhamit’i, kötü bir niyeti olmadığına inandırmayı başarmış olmalı!

***

Şair ve Varto Depremi

Afyon garındaki küçük kızı anımsa, hani,
Trene binerken pabuçlarını çıkarmıştı;
Varto depremini düşün, yardım olarak Batı’dan
Gönderilmiş bir kutu süttozunu ve sütyeni.

Adam süttozuyla evinin duvarlarını badana etmişti,
Karısıysa saklamıştı ne olduğunu bilmediği sütyeni,
Kulaklık olarak kullanmayı düşünüyordu onu kışın;
Tanrım gerçekten çocukluk günlerinizde mi?

Eşiklere oturmuş bir dolu insan
Keşke yalnız bunun için sevseydim seni...

İkinci Yeni akımının mensuplarından Cemal Süreya’nın şiirine konu olan deprem, Cumhuriyet tarihi boyunca Varto’da yaşanan üçüncü büyük depremdi. 31 Mayıs 1946’da 6 büyüklüğünde meydana gelen bir önceki depremde, 839 kişi ölmüş, 350 kişi yaralanmış, üç binden fazla yapı yıkılmış ya da hasar görmüştü. 27 Ağustos 1950’de meydana gelen 5,8 büyüklüğündeki deprem iki can kaybı ve yıkımlarla atlatılmış, bunların yaraları sarılmadan, 19 Ağustos 1966 Cuma günü saat 14:20 civarında 6,9 büyüklüğünde ve 10 şiddetinde, 23 saniye süren bir başka depremle sarsılmıştı bölge. Daha sonra uzmanların açıkladığına göre bu deprem, yerin 26 kilometre altında 20 kilotonluk dört bin atom bombasının şiddetine denkti. Depremin en büyük etkisi Muş’un Varto İlçesi’nde görüldü ama Bingöl’ün Karlıova, Erzurum’un Hınıs, Çatak ve Tekman ilçeleri de çok etkilenmişti. Hasarın boyutları günler sonra netleşti: Resmî rakamlara göre sadece Varto’da 2.394 kişi ölmüş, 1.483 kişi yaralanmış, 10 bine yakın ev yıkılmıştı. Varto ilçe merkezi ve 92 köy tümüyle yok olurken, 16 bin kişi evsiz kalmıştı. Hınıs’ta da büyük kayıplar vardı ama neyse ki Varto kadar değildi. Can kaybının bu kadar çok olmasının nedenini “evlerin kalın toprak damlı olması, damlarda yağmur sularını engellemek için kullanılan loğ taşlarının bulunması ve depremin gece olmasına” bağlamıştı yetkililer.

Kazma küreğin önemi

Depremin ertesi günü, ordu birlikleri enkaz kaldırma işine girişmiş, ülkenin dört bir yanında askerliğini yapan marangozlar, dülgerler deprem bölgesine sevk edilmişti. Ama sorun çok büyüktü. 23 Ağustos 1966 tarihli Milliyet gazetesinden, muhabir Özdemir Kalpakçıoğlu’nun haberinden izleyelim tabloyu: “Ve cesetler kokmaya başladı Varto’da. Bugüne kadar bilmezdim kazmanın, küreğin, baltanın bu kadar lüzumlu olduğunu. Boşuna değilmiş köylülerin kazma kürek diye feryat edişleri... Ölüleri de çıkarabilmek için toprağı da tırnaklarıyla kazdıkları... Dalga dalga yükseliyor bu koku Varto’nun üzerinde. Ve vatandaşlar ölülerini koklaya koklaya tesbit etmeye çalışıyorlar. Perişanlık, bezginlik, huzursuzluk, göç ve panik havası devam ediyor.”

Alevi-Sünni çatışması

Kalpakçıoğlu’yu okumaya devam edelim: “Elim varmıyor ama yazacağım, yüzüm kızara kızara, utana utana yazacağım. Hani hükümetin ısrarla ‘yoktur böyle şey’ dediği Alevilik-Sünnilik ihtilafı var ya, bunu gözlerimle gördüm Varto’da önceki gün. Yumruklaştılar, ekmek kavgası yaptılar. Yok, Alevilere veriliyor da, Sünnilere verilmiyor diye. Böylesine bir felaket gününde, dinsizin bile insafa gelip acize yardım edeceği bir günde... Bizim bir başka yönümüz bu ama hakikat. Yılların ıstırabı bu. Yıllarca ihmal edildik. Bu memleket, taşıyla, insanıyla, ihmal edilmiş toprağıyla bugün kurban arıyor. Taşı kafalara iniyor ve toprağın insanları bir lokma ekmeğin üzerinde Alevilik-Sünnilik diye bağırıyor. Şimdi Varto’da yüzüm kızarıyor, yerin dibine giresim geliyor...”

Yetkililerin duyarsızlığı

Gerçekten de, depremin üstünden 10 gün geçtiği halde hâlâ ekmek alamamış, boğazından sıcak yemek geçmemiş binlerce insan vardı. Hastanelerde bile açlık kol geziyordu. Daha artçı sarsıntılar sürerken yetkililer “hayat normale döndü” demeçleriyle tansiyonu daha da yükselttiler. Hele TRT’nin insani trajedilere dikkat çekmek yerine, “Varto muhabirimizin bildirdiğine göre Et ve Balık Kurumu Ankara’da canlı hayvan alımına başlamıştır. Hayırlı olsun” şeklinde bir haber geçmesi halkı iyice zıvanadan çıkarmıştı.

Daha sonra yetkililer duyarsızlıkta ölçüyü iyice kaçırdılar. (O sırada iktidarda 1965 seçimlerinde yüzde 52,9 oy almış Adalet Partisi vardı, başbakan da Süleyman Demirel’di.) Bazı hükümet yetkilileri “Cenabı Allah’a senet mi imzaladım ben, 19 ağustosta Varto’yu yık diye. Bir felaket olmuş. Ben ne yapayım? Ben mi yıktım Varto’yu? Yaptıklarımızı beğenmiyorsanız yeni bir hükümet bulursunuz...”, “Ahır gibi evler yıkıldı, şimdi bize villa diye yutturuyorlar”, “Efendi sen buraya derdini mi söylemeye geldin, yoksa insanın asabını tahrip etmeye mi?” gibi tahrik edici ve aşağılayıcı lafları birbiri ardına sıralayarak infiale neden oldu. Hatta şikâyetlerini Kürtçe veya Zazaca iletenlere “hayvanların çıkardığı gibi sesler çıkarıyorsunuz” demişti bir görevli. Bir Vartolunun büyük bir ironiyle belirttiği gibi “Varto’nun en büyük şanssızlığı, seçimlere yakın bir zamanda yıkılmaması” idi!

Çadır bile almayan köylüler

Depremden bir ay sonra durum şöyleydi: “Şimdiye kadar yiyecek olarak üç kutu konserve, iki kutu Amerikan yağı ve biraz makarna verildi. Buna iki çuval un ile günde ortalama beş ekmeği katarsanız on nüfuslu bir ailenin haftalardır ne yiyebildiğini anlayabilirsiniz. Depremden sonra giyecek olarak verilenler de şunlar: Bir çocuk pantolonu ve kazağı, iki erkek gömleği ve bir de ceket. Buna yırtık bir battaniyeyi de eklerseniz liste tamam olur. (...) Bu kaza merkezinde, köylü ailelere nispetle daha iyi durumda olan bir ailenin durumudur. Bir de yolu izi olmayan dağ başındaki ailelerin durumunu düşünün. (...) Depremden bir ay sonra köylülerin eline çadır bile geçmemiştir” (Çetin Kocadağ’ın haberi, 5 Ekim 1966, Milliyet.)

ODTÜ’lüler ev inşa ediyor

Elbette olumlu çabalar da vardı. Örneğin deprem sonrasında CHP Muş Milletvekili Nermin Nefçi ile CKMP (Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi, daha sonra MHP’ye dönüştü) Kemal Aytaç yardımların yerine ulaşması için cansiperane çalışmışlardı. Kıbrıs sorunu nedeniyle gönderilen ünlü ‘Johnson Mektubu’nun açtığı yaraları sarmaya çalışan ABD, kutup çadırları gönderdi, Komünist Blok’a Amerikan propagandası yapmak üzere kurulmuş olan Amerika’nın Sesi (The Voice of America) radyosu ABD’de bağış kampanyası açtı. Bu yazıyı yazarken internet arşivinden yararlandığım Milliyet gazetesinin okurları Varto depremzedelerine yardım için 1,5 milyon lira topladılar. (Aynı okur kesimi Hava Kuvvetleri için 17 milyon, Donanma için 23 milyon, 1970 Gediz Depremi için 3,5 milyon, Çanakkale Abidesi’nin yapımı için 1,5 milyon, dokuz ile yapılacak Atatürk heykelleri için 500 bin lira toplamıştı.) Depremde öksüz ve yetim kalan 23 öğrenci, Özel Şişli Koleji’nde öğrenime başladılar. 1967’de sol gelenekten gelen ODTÜ mensubu öğretim görevlilerinden ve öğrencilerinden oluşan bir grup Muş’un Bulanık İlçesi’ne bağlı Korkut Köyü’ne 10 ev yaptırdı. Ama Varto için yapılanların hepsi bu kadardı.

Verilmesi kolay, tutulması zor sözler

Tahmin edileceği gibi basının da halkın da ilgisi kısa sürede söndü. Halka ücretsiz tren yolculuğu vaadi yerine getirilmedi, yetiştirme yurtlarına yerleştirilen çocuklar okullara gönderilmedi, deprem bölgesine gönderilen yardımlar (ve Cemal Süreya’nın şiirindeki süttozları ve sutyenler), zamanında yerine ulaşmadı, ulaştırılanlar ise ihtiyaç sahiplerine verilmedi, el altından orada burada satıldı.

Yeni Varto’nun başka yerde kurulması gerektiğini öneren jeolog işten atıldı ve raporu hasıraltı edildi. (Söz konusu jeolog, İmar ve İskân Bakanlığı’nın önünde, simit satarak durumu protesto etmişti.) Zaten halk da “Hüda’dan gelene karşı çıkılmaz” diyerek eski yerlerinden ayrılmak istememişti. O günlerde kimse farkında değildi ama derin bir sefaletle örülmüş bu göçebelik tam 45 yıl sürecekti.

İlk konutlar 33 yıl sonra

Yıllarca uyduruk barakalarda, çadırlarda hatta açık havada yaşayan depremzedeler için eski yerleşim yerinde konut inşasına yıllar sonra başlandı. İhalelerdeki yolsuzluk hikâyelerinin sonu gelmedi. 23 Temmuz 1978 tarihli Milliyet gazetesindeki bir habere bakılırsa, o yıl Varto’ya ev inşa etmek için iyi halli mahkûmlardan 100 kişilik bir ekip oluşturulmuştu. Konuya böyle bir anlayışla yaklaşıldığı için ilk konutlar hak sahiplerine ancak 33 yıl sonra (çoğu öldüğü için de mirasçılarına) teslim edilebildi. Üstelik bu yeni evlerin Varto yaşam kültürüne hiç uygun olmadığı anlaşıldı. Çünkü Vartolular, yoksul oldukları için, ahırların üstündeki asma katlarda yaşıyorlar ve hayvanlarının sıcağı ile ısınıyorlardı. Hâlbuki devletin yaptığı evlerde ya ahır yoktu ya da evlerin dışına yapılmıştı. Elbette, Varto gibi, kışların aşırı soğuk geçtiği bir yerde halk ‘hükümet kümesi’ adını taktığı bu evleri kullanamadı. Ama daha kötüsü, beş yıl öncesine kadar yaklaşık 60 depremzede aile hâlâ barakalarda yaşıyor ve sabırla evlerinin teslim edilmesini bekliyordu. Bilmiyorum, bu şansız aileler daha sonra evlerine kavuşabildiler mi?

Kısacası 1966 Varto Depremi ya da siyasal literatürdeki adıyla “Varto Vak’ası” bu ülkede beceriksiz veya kötü niyetli yöneticilerin, 23 saniye süren bir doğal afeti nasıl 45 yıllık siyasal ve toplumsal afete dönüştürebileceklerinin alâmetifarikası olarak tarihte yerini aldı. Devletin bu tavrı, daha sonraki yıllarda ‘Doğu’nun ihmal edilmişliği, horlanmışlığı, kaderine terk edilmişliği’ düşüncesinin pekişmesinde ve ‘Doğu Meselesi’ olarak formüle edilmesinde büyük rol oynadı.

Cumhuriyet tarihinin diğer büyük depremleri:

5 Mayıs 1930 Hakkâri Depremi: 2.500 ölü.

27 Aralık 1939 Erzincan Depremi: 33 bin ölü.

20 Aralık 1942 Niksar-Erbaa Depremi: 3 bin ölü.

26 Aralık 1943 Tosya-Ladik Depremi: 3 bin ölü.

1 Şubat 1944 Bolu-Gerede Depremi: 4 bin öldü.

28 Mart 1970 Gediz Depremi: 1.100 ölü.

6 Eylül 1975 Diyarbakır-Lice Depremi: 2. 400 ölü.

24 Kasım 1976 Van-Çaldıran Depremi: 3.800 ölü.

30 Ekim 1983 Erzurum-Horasan Depremi: 1.150 ölü.

17 Ağustos 1999 Gölcük Depremi: 17 bin ölü.

Özet Kaynakça: Nevra Necipoğlu-Kevork Pamukcuyan, “Depremler” Maddesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. 3, s. 33-35, Kültür Bakanlığı-Tarih Vakfı Ortak Yayını, 1994; Afife Batur, “Bir Depremin Yüzyıl Dönümü”, İstanbul, S. 10, 1994, s. 25-32; Yavuz Selim Karakışla, “İstanbul’da Deprem, Trabzon’da Bando Mızıka”, Toplumsal Tarih, S. 100, Nisan 2002, s.24-25; Mehmet Ö. Alkan “Bir siyasal ve toplumsal felaket olarak deprem”, Toplumsal Tarih, S. 119, Kasım 2003, s.98-99.

hurayse@hotmail.com

.22-8-10

.Küçük Amerika Büyük Amerika’ya karşı

Türkiye dünyada Amerikan düşmanlığının en yüksek olduğu ülkelerin başında geliyor. 1960’lardan itibaren Kıbrıs sorunu ile ilintili olarak ortaya çıkan bu soğukluk 2003 Irak Savaşı sırasında zirveye ulaşmış, Obama’nın seçilmesinden sonra inişe geçmişti. Türkiye’nin İsrail ve İran politikaları yüzünden yaşanan gerginlikleri aşmak için birkaç Türk heyetinin ABD’ye gitmesi, son olarak da ABD Genelkurmay Başkanı Mullen’in, ABD askerlerinin Irak’tan çekilmesi sırasında köprü olma konusunu görüşmek için Türkiye’ye gelmesini bahane ederek, bu haftayı 1939-1980 arası Türk-Amerikan ilişkilerine ayırdım.

(Not: 1923-1938 arasını, 5 Nisan 2009 tarihinde yine bu sayfalarda “Bir zamanlar Kemalistler Amerika’yı sevmişlerdi” başlıklı yazımda anlatmıştım, ilgilenenler o yazıma bakabilir.)

***

İkinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar iki ülke arasındaki ilişkiler sadece ekonomikti. Savaş sırasında biraz daha durgunlaşan ilişkiler, ABD’nin başını çektiği Batı Bloku ile SSCB’nin başını çektiği Doğu Bloku arasındaki ‘Soğuk Savaş’ın bir zorunluluğu olarak hızlıca ısınmaya başladı. Öyle ki 5 Nisan 1946’da, iki yıl önce görevi başında vefat eden Türkiye’nin ABD Büyükelçisi Münir Ertegün’ün naaşını getiren Missouri Zırhlısı’nın İstanbul’a gelişi hem yöneticiler hem de halk tarafından coşkuyla karşılanmıştı. Öyle ki, camilere “Welcome” mahyaları asılmış, Karaköy’deki genelevler elden geçirilmiş, bölgedeki eğlence yerlerine Amerikan askerlerine hoş davranmaları için tembihatta bulunulmuştu.

Missouri’nin gelişi

Bu ziyaretin arka planında, İkinci Dünya Savaşı’nın hemen ardından, Sovyetler Birliği’nin (SSCB) Doğu ve Orta Avrupa ile Balkanlar’da giriştiği “komünistleştirme ve uydulaştırma faaliyetleri” vardı. Bunlar yetmezmiş gibi SSCB’nin Yunanistan’daki iç savaşta komünistlere destek olması, Türkiye’den açık açık toprak ve üs talebinde bulunması, İran’dan askerlerini çekmemekte direnmesi, Doğu Akdeniz ve Ortadoğu’ya yayılma niyetini belli etmesi, bölgelerdeki çıkarları dolayısıyla İngilizleri alarma geçirmişti. Savaştan güç kaybederek çıkan Britanya, SSCB gibi bir düşmanla tek başına başa çıkamayacağının farkındaydı. Bu yüzden bölgedeki yükümlülüklerini ABD’nin üzerine almasının, tüm Batı Bloku’nun çıkarları için gerekli olduğuna ABD’yi ikna etmişti. Missouri’nin ziyareti de bu kapsamdaydı.

SSCB’yi çevreleme harekâtı

Bu ikna faaliyetinin sonucu olarak, ABD Başkanı Henry Truman, 12 Mart 1947’de daha sonraları kendi adıyla anılacak olan Truman Doktrini’ni açıkladı. Buna göre, ABD, SSCB’nin etki alanına girmemesi için, Yunanistan ve Türkiye’nin borçlarını silecek, dahası yüklüce bir askerî yardım yapacaktı. Buna daha sonra, Avrupa ülkeleri için geliştirilen ve 4 Temmuz 1948’de yürürlüğe giren Marshall Planı kapsamındaki ekonomik yardımlar da eklendi. Böylece Türkiye birden ABD’nin, SSCB’nin başını çektiği ‘Komünist Blok’a yönelik çevreleme harekâtının asli unsuru oldu. ABD ayrıca İkinci Dünya Savaşı sırasında hızla büyüyen sanayiine pazarlar ve yeni yatırım alanları bulmanın mutluluğunu yaşıyordu.

Bayar’ın hayali

Bunlar olurken, tam 27 yıl süren otoriter Tek Parti dönemi sona erdi, CHP’nin bağrından doğan Demokrat Parti (DP), 14 Mayıs 1950 seçimlerinden zaferle çıktı. DP’nin ilk işi, CHP’nin muhafazakâr ekonomi politikalarını terk etmek oldu. 1950’de Kore’ye asker gönderildi, 1952’de NATO’ya girildi. 1954’te Celal Bayar ABD’yi, 1959’da Eisenhower Türkiye’yi ziyaret etti. 1950-1960 arasında iki ülke arasında tam 31 anlaşma imzalandı. Bunların bir kısmı askerî anlaşmalarsa da çoğu ekonomik işbirliğine ilişkindi. Bu anlaşmalar sayesinde özellikle tarımda önemli atılımlar yapıldı ama esas değişiklik popüler Amerikan kültürünün ve tüketim ideolojisinin Türkiye sınırlarından sızması oldu. Başlangıçta bundan halk da siyasiler de memnundu. Öyle ki, DP’nin kurucusu ve dönemin Cumhurbaşkanı Celal Bayar, 21 Ekim 1957 tarihinde Taksim’de yaptığı konuşmada şöyle demişti: “Öyle ümit ediyoruz ki otuz sene sonra bu mübarek memleket, 50 milyon nüfusu ile küçük bir Amerika olacaktır.”

Amerikan kültürünün istilası

Vehbi Koç’un, Amerikan şirketlerinin temsilciliklerini almasıyla Frigidaire markalı buzdolaplarının salonların başköşesine kurulması, Mustang, Cadillac veya Chevrolet markalı otomobillerin kapılara dizilmesi bu yıllarda oldu. Bunları Hollywood filmleri, sinema ve magazin dergileri, çizgi romanlar, Amerika’nın Sesi Radyosu (VOA) yayınları, Türkiye’de görevli Amerikan askerlerinin ihtiyaçları için açılan ve Amerikan mallarının vergisiz-gümrüksüz satıldığı PX mağazalarından piyasaya sızan Amerikan sigaraları, sakızlar, hulahop denen çemberler, naylon iç çamaşırları; sandviçler, jean pantolonlar, rock ‘n’ roll, twist gibi danslar, Audrey Hepburn stili kısa saç, atkuyruğu veya Amerikan tıraşı gibi modalar izledi. Yani, Bayar’ın 35 yılda gerçekleştirmeyi umduğu ‘Küçük Amerika olma’ hayali, sadece 10 yıl içinde hayata geçivermişti.

U-2 Krizi

ABD ile ilişkiler güllük gülistanlık iken, bir uçak skandalı ortalığı karıştırdı. ABD’nin İngiltere, Almanya, Japonya ve Türkiye’deki üslerinde bulundurduğu U-2 casus uçaklarından biri 1 Mayıs 1960 günü Adana’daki İncirlik’ten (1955’te açılmıştı) havalanıp Pakistan’ın Peşaver eyaleti üzerinden SSCB hava sahasına girdikten sonra alçalmak zorunda kalmış, Sovyet radarlarına yakalanmış ve düşürülmüştü. Sağ kurtulan pilottan ele geçirilen uçuş planı, uçuşun Sovyet toprakları üzerinden geçip Norveç’e kadar uzandığını gösteriyordu. Bu durum ABD ile SSCB arasında büyük bir gerginliğe sebep oldu. SSCB uçağa hava sahasını kullandırdığı için Türkiye’yi suçladı. Hâlbuki Türkiye bu uçakların ‘bilimsel’ amaçlarla uçtuğunu sanıyordu.

NATO’ya ve CENTO’ya bağlıyız

Bu olaydan 27 gün sonra gerçekleşen 27 Mayıs 1960 darbesinde ABD’nin rolü olduğu iddiaları bugüne dek kanıtlanamadı ancak yeni rejimin Dışişleri Bakanı Selim Sarper, 1 Haziran 1960’ta bir demeç vererek NATO’ya ve CENTO’ya (eski Bağdat Paktı) bağlı kalınacağını açıklaması akıllarda soru işareti olarak kaldı. 23 Ekim 1962’de Küba Krizi sırasında SSCB, Türkiye’deki Jüpiter füzelerinin sökülmesini istedi, ABD bu isteğe olumlu yanıt verdi. İnönü, YTP’nin çekilmesi sonucu hükümetinin düştüğünü 23 Kasım 1963’te Başkan Kennedy’nin cenaze töreninde öğrenmişti. Görünüşte ilişkiler iyiydi ancak 1963’te Kıbrıs’ta yaşanan toplumlararası çatışmalar sırasında Türkiye ABD’den beklediği desteği göremedi. Tam bu sırada, SSCB’nin krom fiyatını düşürmesi sonucu ABD’nin kromu Türkiye yerine SSCB’den alması üzerine Türk-Amerikan ilişkileri iyice sıkıntıya girdi. 1964’te Türkiye’nin Kıbrıs’a müdahalesini engelleyen ünlü Johnson Mektubu verildi, ardından ABD yardımlarında kesintiye gidildi. Ancak, perde arkasında işler tıkırında gidiyor olmalıydı, çünkü 1960-1965 arasında Türkiye ile ABD arasında 21 anlaşma daha imzalanmıştı.

Gürsel’e çip mi yerleştirildi?

Tam bu sırada yeni bir uçak krizi yaşandı. ABD Başkanı Eisenhower 1960’taki kriz sırasında, U-2 uçuşlarının durdurulduğunu açıkladığı halde uçuşlar gizlice devam etmiş ve Aralık 1965’te yine İncirlik’ten kalkan bir casus uçağı, bu kez Karadeniz üzerinde düşürülmüştü. SSCB, daha önce olduğu gibi Türkiye’yi yine ağır bir dille eleştirdi. Bunun üzerine Demirel Hükümeti, ABD’den tüm gözlem uçuşlarını durdurmasını istedi ve Türkiye’den yapılan uçuşlar tamamen kesildi.

Elbette ABD’nin Türkiye’nin peşini bırakmaya niyeti yoktu. Öyle ki, 31 Ocak 1966’da tedavi için ABD’ye gitmesi gereken Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel, yolculuğunu, Başkan Johnson’un gönderdiği özel uçakla yaptı, ABD’de en iyi hastanelerde tedavi gördü. Ancak bu yakın ilgi, halk ve aydınlar arasında “ABD Gürsel’in beynine çip yerleştirdi” dedikodularının çıkmasına neden oldu. (Tedavisi başarılı olmayan Gürsel, Türkiye’ye geri dönecek ve uzun süren bir komadan sonra 16 Eylül 1966’da hayata gözlerini yumacaktı.)

Yankee Go Home!

Bu olayın da etkisiyle, Amerikan aleyhtarlığı giderek arttı. 22 Mayıs 1966’da Amerikan Haberler Merkezi’ne kimliği bilinmeyen kişilerce patlayıcı madde atıldı, ancak zarar gören kimse olmadı. Kamuoyunun baskısı üzerine hükümet, 10 Mayıs 1967 tarihinden itibaren Türkiye’ye girecek ve çıkacak Amerikan personeli ve malzemelerinin Türk gümrük ve Emniyet makamları tarafından kontrol edilmesi kararını aldı. 24 Haziran 1967’de İstanbul’da dört bin üniversite öğrencisi 6. Filo’nun gelişini protesto etti. Bu ilk ‘Yankee Go Home’ (Amerikalı evine defol) yürüyüşüydü. Bunu 4 Ekim 1967’de İzmirli öğrencilerin 6. Filo’yu protesto etmesi izledi.

İlişkiler o kadar kötüleşmişti ki, 23 Kasım 1967’de Johnson’un Kıbrıs için atadığı özel temsilci Cyrus Vance, halkın alanı işgal etmesi üzerine Ankara Esenboğa Havalimanı yerine askerî alana inebildi. Aynı gün başkentteki Amerikan Haberler Merkezi (AP) taşlandı ve camları kırıldı. ABD tepkilerden yılmadı ve “Kıbrıs’a herhangi bir müdahalede NATO’ya ait silah ve teçhizat kullanamazsınız” hatırlatmasını yaptı.

Vedat Demircioğlu’nun ölümü

1968’de Lübnan Krizi sırasında Türkiye İncirlik Üssü’nün kullanılmasına karşı çıktı. İstanbul’da 17 Temmuz 1968’de, Dolmabahçe’ye demirleyen Altıncı Filo’yu protesto için çok şiddetli bir gösteri yapıldı. Taş ve sopaların kullanıldığı gösteride 35 kişi yaralanırken, polis tarafından İTÜ Gümüşsuyu Yurdu’nun penceresinden atılan Vedat Demircioğlu birkaç gün sonra hayatını kaybetti. Dolmabahçe’de ise Amerikan askerlerini kovalayan göstericiler askerleri adeta denize döktüler. İlginçtir, bugünlerde en sert Amerikan düşmanı olan İslamcı kesimden öğrenciler, bu olayda polise yandaşlık etmişti. Çünkü o günlerde esas düşmanları, ‘dinsiz-imansız’ komünistlerdi. 6 Ocak 1969’da ODTÜ’den bir grup öğrenci ABD Büyükelçisi Komer’in arabasını yaktı. 10 Şubat 1969’da 6. Filo’nun tekrar İstanbul’a gelmesi üzerine gençlerle polis arasında günlerce çatışmalar yaşandı.

ABD yönetimi bu sertliğe karşılık vermekte gecikmedi. ABD’ye giren uyuşturucunun yüzde 80’inin Türkiye kaynaklı olduğunu iddia ederek, üretimin durdurulmaması halinde Türkiye’ye yapılan yardımın askıya alınabileceğini duyurdu. ABD’den gelen baskılar sonucu, 1970 Ekim’inde Türkiye haşhaş ekim alanlarını sınırlandırmayı kabul etti, ancak bu ABD’yi tatmin etmedi. İmdada, 12 Mart 1971 askerî müdahalesi yetişti. Müdahaleden sonra iktidara gelen ve iktidarını güçlendirmek için ABD’nin desteğini alması gerektiğini düşünen Nihat Erim hükümeti, Haziran 1971’de haşhaş ekimini ve afyon üretimini tamamen durdurdu.

Haşhaş yasağı

Türkiye’nin haşhaş ekimini durdurması karşılığında, haşhaş ziraatı yapan yaklaşık 100 bin Türk köylüsünün mağduriyetini önlemek için ABD’nin söz verdiği tazminatı gecikmiş olarak ve ancak üçte birini yollaması üzerine, 1 Temmuz 1974’te Ecevit hükümeti haşhaş üretimini tekrar serbest bıraktı. Bu karara ABD yönetiminin tepkisi oldukça ağır oldu. 2 temmuzda ABD Temsilciler Meclisi ve Senatosu’nda Türkiye’ye verilen borçların durdurulması ve askerî-ekonomik yardımların askıya alınmasını öngören ortak bir karar alındı, bu kararı Türkiye’ye toptan bir ambargo uygulanmasını isteyen diğer kararlar izledi. Türk hükümetinin, afyon kaçakçılığının önüne geçmek için gerekli önlemleri aldığını söyleyerek, kararından geri dönmeyeceğini açıklaması üzerine gerginlik daha da tırmandı. Ancak 20 Temmuz 1974’te faşist Samson darbesi üzerine Türkiye’nin Kıbrıs’a müdahalede bulunması, tüm gündemi değiştirdi. Artık Türkiye’ye ambargo uygulanmasını isteyen Kongre üyeleri, bu isteklerine dayanak olarak afyon üretimini değil Kıbrıs’a yapılan müdahaleyi gösteriyorlardı.

Türkiye de altta kalmadı ve 15 Temmuz 1975’te, 1969 tarihli Ortak Savunma ve İşbirliği Antlaşması’nı tek taraflı olarak feshetti. Böylece Türkiye’de NATO görevi nedeniyle İncirlik Üssü dışındaki Amerikan üslerinin faaliyetleri durduruldu. 1978’de Bülent Ecevit’in ABD’ye yaptığı ziyaret sonrasında ambargo kaldırılmıştı ama Türkiye, ABD’nin yardımıyla hızla askerî bir diktaya doğru yola çıkmıştı. 12 Eylül darbecileri (ABD’li bir uzmanın deyimiyle ‘Bizim çocuklar’) ABD ile sıkı fıkı oldular ama 1980 sonrası yaşanan bir dizi olayın da etkisiyle Türkiye’deki olumsuz Amerikan imajı ve Amerikan aleyhtarlığı günümüze kadar sürdü. Kısacası, iki ülke arasındaki ilişkilerin düzelmesi pek kolay görülmüyor.

Johnson Mektubu’nda ne yazıyordu

2 Haziran 1964’te toplanan Milli Güvenlik Kurulu’nda Kıbrıs’a müdahale kararı çıkmıştı. Ancak ABD, İnönü’den 24 saatlik bir erteleme istemişti. İnönü Kıbrıs’a çıkartma yapmakta ısrarlı olduğunu söyleyince cevap gecikmedi. Tarihe Johnson Mektubu diye geçen ünlü mektup geldi ve Türkiye Kıbrıs’a müdahaleden vazgeçti. Mektup kamuoyundan özenle saklandığı için halk olup biteni elbette anlayamadı.

Mektubun ortaya çıkması 10 Ocak 1966’da Meclis’te AP Genel Başkanı ve Başbakan Süleyman Demirel mektubun içeriğinin açıklanmasını talep edince mümkün olmuştu. Mektubun metni 11 Ocak 1966’da Hürriyet gazetesinde, Cüneyt Arcayürek’in sütunlarında açıklandı. Johnson mektupta ABD ile Türkiye’nin çok önemli müttefikler olduğu, bu yüzden birbirine danışmadan böyle bir karar almaması gerektiğini söylüyor, Türkiye’nin müdahalesinin ikisi de NATO üyesi olan Türkiye ile Yunanistan arasında bir savaşa yol açabileceğini, muhtemelen SSCB’nin de soruna dâhil olabileceğini, eğer böyle bir şey olursa NATO’nun Türkiye’yi savunma yükümlülüğüne girmeyebileceğini belirtiliyordu.

Başbakan İnönü’nün 13 Haziran 1964 tarihli cevabi mektubunda özetle, Türkiye’nin 25 Aralık 1963, 15 Şubat 1964, 13 Mart 1964 ve 5 Haziran 1964 tarihlerinde olmak üzere tam dört kez Kıbrıs’a müdahaleyi düşündüğü, bunların hepsini ABD ile paylaştığı, Türkiye’nin Kıbrıs’a müdahalesinin uluslararası hukuka uygun olduğunu, buna rağmen ABD’nin SSCB’nin müdahalesi halinde NATO’nun Türkiye’yi korumayacağının belirtilmesinin Türkiye’yi derin hayalkırıklığına uğrattığı belirtiliyordu.

Bunlar olurken İsmet İnönü’nün “Müttefiklerimiz bu tutumlarda devam ederse dünya yıkılır. Yeni şartlarda bir dünya kurulur, Türkiye de bu dünyada yerini alır” deyip demediği hâlâ bilinmiyor. Söylediyse de bunu muhtemelen resmî bir ortamda değil, bir dost meclisinde söylemiştir. Nitekim daha mektup krizi sürerken, İnönü’nün yeni bir dünyada yerini almaktansa eski dünyada kalmaya daha hevesli olduğunu gösteren bir olay yaşandı. İnönü 21 Haziran 1964’te Johnson’un daveti üzerine kalabalık bir heyetle Washington’a gitti. Johnson benzer bir daveti Yunanistan Başbakanı Andreas Papandreu’ya (bugünkü Başbakan Yorgo Papandreu’nun babası) da yapmıştı, elbette o da davete icabet etmişti. Ancak, İnönü-Johnson, İnönü-Papandreau görüşmelerinden bir sonuç çıkmadı. Ardından Johnson ABD Dışişleri Bakanı Acheson’ı Kıbrıs konusuna çözüm bulmak üzere özel temsilci olarak atayacak, ancak Acheson Planı da işe yaramayacaktı.

Amerikalı pilotların Türkiye’ye zorunlu inişi

Amerikalıların bir pek bilinmeyen Türkiye’yi ‘havadan’ ziyareti vardır. 12 Haziran 1942’de, Amerikan Ordu Hava Kuvvetleri’ne ait 13 adet B-24 (biri arızalanıp dönecekti) uçağı, Hitler ordularının yakıt ihtiyacının yüzde 40’ına yakınının karşılandığı Romanya’nın Ploesti bölgesindeki Astra Romana tesislerine 4.000 poundluk bombaları bıraktıktan sonra daha önceden planlandığı gibi Irak’a yönelmişti. 7 Aralık 1941 Pearl Harbor baskınına cevap olarak Komutan Doolittle’ın B-25’lerle Tokyo’yu bombalanmasından iki ay sonraya rastlayan bu harekât, ABD Hava Kuvvetleri’nin Avrupa-Kuzey Afrika sahnesindeki ilk icraatıydı bu sefer.

Ploesti’den Ankara’ya

Aynı gün, Ploesti’den dönen dört B-24 bombardıman uçağı, yakıt azlığı ve acil durum gerekçesiyle izin almaksızın Türkiye’ye iniş yaptılar. Uçakların üçü Ankara’ya, biri de Adapazarı’na inmişti. Her ne kadar inişler teknik sebeplerle olduysa da, uluslararası ve ulusal hukuk gereği uçaklar ‘enterne’ edildiler. Yaralı pilotlar ilk tedavileri yapıldıktan sonra sorguya alındılar. Ama bütün bunlar öyle nazikçe yapılmıştı ki Amerikalı havacıların anılarında ilk değindikleri olay, daha uçakların motorları soğumadan kendilerine ikram edilen sıcak çaylar olacaktı.

Türkiye’de görevli Amerikan diplomatik delegasyonu da durumdan haberdar edildikten sonra, bu mürettebatın büyük bölümü Ankara’da, kendileri gibi gözaltında tutulan diğer ülkelere mensup benzer durumdaki personel ile birlikte, camları demir parmaklıklı küçük bir otele yerleştirildiler.

Ağustos 1943’ten itibaren yedi B-24 uçağı daha Türkiye’ye zorunlu iniş yaptı. Manavgat açıklarında denize düşen uçakta iki pilot öldü. Yedi yaralı havacı Ankara’daki Amiral Bristol Hastanesi’nde tedavi edildikten sonra ‘deniz kazazedesi’ statüsünde serbest bırakıldı. (1995’te denizden çıkarılan uçağın burun kısmı, halen İstanbul-Hasköy’deki Rahmi Koç Müzesi’nde sergileniyor.)

Yemekler Karpiç’te

Enterne edilen pilotlar, sabah kahvaltılarını otelde yapıyorlar, 10:00 ile 24:00 arasında otel dışına çıkıyorlar, yasalar gereği üniformalarını giymelerine izin olmadığı için, Ankara’daki Amerikan diplomatlarının temin ettiği sivil giysilerle ‘çarşı izinlerini’ gezip tozarak değerlendiriyorlardı. Öğlen ve akşam yemeklerini kaldıkları otele yürüyüş mesafesinde bulunan ve dönemin ünlü mekânı Karpiç’te yiyorlar, geceleri de otele ‘teslim’ oluyorlardı.

Sözkonusu havacıların bir bölümü, Ankara’daki Amerikan delegasyonunun organize ettiği, risk taşımayan tertiplerle firar edip, Suriye ya da Irak üzerinden görevlerine geri döndüler. Bir bölümü ABD’ye dönüp 1945’te sona eren savaşı oradan izlediler. Bir bölümü ise ABD tarafından Türkiye’ye hibe edilen altı adet B-24’ün kullanımını Türk havacılarına öğretmek için bir süre daha Türkiye’de kaldılar.

Özet Kaynakça: “Türk Amerikan İlişkileri”, Dosya (Hazırlayan: Gül Barkay), Toplumsal Tarih, S. 120, Aralık 2003, s. 68-97; Çağrı Erhan, Türk-Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri, İmge Kitabevi, 2001; Akdes Nimet Kurat, Türk-ABD Münasebetlerine Kısa Bir Bakış (1800-1959), Doğan Limited Şirketi Matbaası,1959

.5-9-10

.Averof Zırhlısı’nın Osmanlı’ya ettiği

Geçenlerde gazetelerin iç sayfalarında küçücük bir haber vardı: “Jet sosyete ve çok sayıda manken ile armatörün katıldığı düğün partisinin 1984 yılından beri müze olarak kullanılan “Averof” Zırhlısı’nda düzenlenmesine izin verilmesi Yunan Parlamentosu’nda tartışma konusu oldu. Yunan Deniz Kuvvetleri ise soruşturma açtı. Ana muhalefetteki Yeni Demokrasi Partisi verdiği soru önergesiyle Savunma Bakanı’nın hesap vermesini istedi.”
Heyecanla referandum sonuçlarını beklediğimiz bugün, Averof’un hikâyesi ilginç olabilir diye düşündüm. Çünkü habere konu olan Averof Zırhlısı sadece Yunanistan tarihi açısından değil Osmanlı tarihi açısından da çok önemli.Söz denizden açılmışken yazının ikinci bölümünü de Osmanlı-Türk denizcilik tarihinde önemli bir yere sahip olan Gülcemal Vapuru’na ayırdım.

Kabakçı Mustafa İsyanı

Averof’un her iki devletin hayatındaki önemini anlamak için hikâyeyi biraz geriden almak gerek. Bilindiği gibi Osmanlı Devleti’nde Batılı anlamdaki ilk modernleşme hareketleri III. Selim zamanında başlamıştı. 1804’te geleneksel bir kurum olan Tersane Amirliği kaldırılmış yerine Umur-u Bahriye Nezareti kurulmuştu. Ancak 1807 yılında, bu modernleşme hareketlerine tepki gösterenlerin destek verdiği Kabakçı Mustafa adlı bir yeniçerinin başlattığı isyan sonunda III. Selim tahttan indirilince, bu atılımlara ara verilmiş, 1827’de Osmanlı-Mısır Donanması’nın Navarin’de Fransız-İngiliz-Rus Donanması’na yenilmesinden sonra da deniz gücü diye bir şey kalmamıştı. Deniz gücünün yokluğunda ise Tunus, Cezayir ve Mısır gibi ülkelerin Osmanlı’dan kopması çok kolay olmuştu. 1839’da Tanzimat’ın ilanından sonra durum değişmeye başladı. Abdülmecit döneminde Bahriye Meclisi, Abdülaziz döneminde de 30 zırhlı ve 74 ahşap gemi olmak üzere 106 parçalık bir donanma oluşturulmuştu. Bu gemilerin yapılması için harcanan büyük paralar, ileriki yıllarda, Osmanlı borçlarının büyük bölümünü oluşturacaktı.

Tersanelerde çürüyen donanma

1876’da II. Abdülhamit tahta geçtikten ve I. Meşrutiyet ilan edildikten sonra, yine başa dönüldü ve donanma ihmal edilmeye başladı. Çünkü aşırı temkinli ve kontrolcü bir padişah olan Abdülhamit, hem gemi alımını çok pahalı buluyor, hem de donanmayı kontrol edemeyeceğini düşünüyordu. Bu yüzden daha ucuz ve kontrolü daha kolay olan demiryollarına ağırlık veriyordu. Bu dönemde, Osmanlı Donanması’nın geriye kalan birkaç gemisi de Haliç ve Çanakkale’de çürümeye terk edilmişti.
1908’de İttihatçılarla Taşnakların işbirliğiyle II. Meşrutiyet’i ilan etmek zorunda kalan II. Abdülhamit’in 1909’daki 31 Mart Olayı’nın ardından tahttan indirilmesinden sonra, İttihatçıların ilk işi donanmayı güçlendirmek oldu. İttihatçıların yayın organı Tanin’de yer alan bir dilek üzerine, halktan bağış toplanarak iki kruvazör alınması ve bunlara ‘hürriyet kahramanları’ Enver ve Niyazi’nin adlarının verilmesi uygun görülmüştü.

Elde kalan İtalyan gemisi

Bunlar olurken, İtalyan Donanması, İtalya’nın Livorno şehrindeki Fratelli Orlando Kardeşler tezgâhlarına üç adet gemi sipariş etmiş, bunlardan Pizza ve Sar Giorgio İtalyan Donanması’na katıldıktan sonra, İtalyan hükümeti üçüncü gemiyi almaktan vazgeçmiş, bu gemiyi alması için Osmanlı Devleti’ne teklif götürmüştü. Ancak, hâlâ ‘donanma mı demiryolu mu’ tartışmasını bitiremeyen Osmanlı Devleti, bu teklifi reddetmişti.
Orlando Kardeşler bunun üzerine, Yunanistan’a yönelmişlerdi. Yunan Donanma Bakanı Damianos, gemiye büyük ilgi göstermiş ancak 24 milyon drahmiye denk düşen bedelini hazinenin karşılayabilmesi konusunda tereddüt etmişti. İşte o günlerde, George Averof adlı Mısır doğumlu Rum asıllı bir Osmanlı vatandaşı geminin satın alınmasında kullanılmak üzere sekiz milyon drahmi bağışladı. Bu cömert yardımdan mahcup olan Yunan hükümeti de, geri kalan parayı borç harç toplayıp, 1909 yılında gemiyi satın aldı. Bağışçısının adı verilen gemi 1910’da denize indirildi ve ilk seyahatini V. George’un taç giyme törenlerine katılmak üzere İngiltere’ye yaptı.
Bu durum Osmanlı Devleti’nde büyük bir endişe ve kıskançlık yarattı. Çünkü Balkanlarda savaş tamtamlarının çaldığı bir dönemde, Osmanlı’dan ayrılmış küçücük bir devlet olan Yunanistan, koskoca Osmanlı Devleti’nin almaya cesaret edemediği bir gemiyi satın alarak, deniz gücünde büyük bir avantaj sahibi olmuştu. Duyulan rahatsızlık öyle büyüktü ki, alelacele Almanya’dan iki gemi alındı. Ancak, Barbaros Hayrettin ve Turgut Reis adları verilen bu gemiler 18 yaşındaydılar, yani Osmanlı’yı Yunanistan’ın önüne geçirmeleri mümkün değildi.

‘Şeytan Vapur’

Nitekim bu durum kısa sürede ortaya çıktı. Osmanlı Devleti, 1908’den beri siyasi istikrarsızlık yaşıyordu, başında Trablusgarp belası vardı, Almanlar eliyle ordunun yeniden organizasyonu henüz oturmamıştı, ama Averof Zırhlısı 1912 sonbaharında patlak veren Balkan Harbi’nde Osmanlı Devleti’nin yenilgisinde başrolü oynadı. Özellikle 16 Aralık 1912 tarihli İmroz, 18 Ocak 1918 tarihli Mondros Deniz Muharebelerinde, Osmanlı Donanması’nın iflahını kesti. Çünkü Osmanlı gemilerinin en yenisi saatte 16 mil sürat yapabilirken, Averof 22 mile ulaşıyordu. Osmanlı gemileri üç dakikada bir mermi atabilirken, Averof merkezî sistemli modern toplarıyla dakikada üç mermi atıyordu. Buna rağmen İmroz Muharebesi sırasında Averof isabet alarak yan yatmış, ancak Osmanlı Donanması’nın komutanları durumu fark etmeyerek, savaş alanından ayrılmışlardı. Dolayısıyla, Averof’u denize gömme fırsatı kaçırılmıştı. Daha sonra toparlanan gemi Mondros Muharebesi’nde Osmanlı Donanması’na karşı ezici bir üstünlük sağlamış, Osmanlı gemileri Çanakkale içlerine kaçmak zorunda kalmıştı. Bu muharebelerden sonra Averof’un kaptanı Kunturiotis Yunanlılar tarafından “Şanslı Yorgo” diye anılırken, Türkler gemiye “Şeytan Vapur” adını takmışlardı.

1913-1914 Rum boykotu ve Averof

Balkan Savaşları’nın Averof konusu, Türk milliyetçileri açısından öyle büyük bir yaraydı ki, Müslüman burjuvazi yaratmak için, gayrımüslimlerin mallarına el koymayı hedefleyen İttihatçılar, 1913-1914 arasında Ege’de yaşayan Rum ahaliyi Anadolu’dan kaçırtmak için halkı kışkırtırken, Averof’u bahane etmişlerdi. O günlerde binlerce nüshası halka dağıtılan bir broşürden, imlasına dokunmadan ama kısaltarak aktaracağım şu satırlar, İttihatçıların zihniyet dünyasını gayet güzel anlatıyor:
“Ey Müslümanlar!
Hanımlar... Efendiler!
Sizlerle biraz hasbıhal etmek istiyorum. Allah bir daha tekrarını göstermesin. Son Balkan muharebelerini hepimiz biliyoruz... yalnız can, yalnız insan değil, büyük memleketler, koca koca ülkeler de kaybettik. İskeçe, Kavala, Drama, Siroz, Selanik, Yanya, Manastır, Kosova, İşkodra... Bütün bu güzel vilayetleri kaybeden ve kendi memleketlerimizin üzerine düşman bayrakları diken kimin elidir biliyor musunuz?
Kemal-i teessürle söyliyeyim: Bizim elimiz... Evet, kendi ellerimiz! Çünki, Çanakkale Boğazı’ndan dışarı çıkamadık. Çünki, Selanik’e, Adalara imdad edemedik. Çünki, Yunan’a karşı koyamadık. Çünki, karşımızda düşmanın Averof zırhlısı vardı.
Bütün ülkesi, yalnız Rumeli’deki vilayetlerimizin hatta yarısı kadar bile olmayan Yunan hükümetinin Averof zırhlısı! (...) Evet, o küçücük, o miskin ve züğürt Yunan hükümeti kendisine kalsa, kabil değil böyle zırhlılar alamaz. Çünkü almak için para bulamaz. Fakat zırhlıyı alan hükümet değil millet! (...) İşte Averof zırhlısını alan da Averof adında bir Rum. (...) Evet, bir Rum vatandaş! Yunan hükümetine koca bir harp kazandırdı ve bütün Yunanistan’ı bir buçuk misli büyüttü!...”

Gayrımüslimlerin kaderi

Bu ve benzeri bildirilerdeki kışkırtıcı dilin etkisiyle ‘gâvur’ İzmir’in camilerinde hocalar gayrımüslimlerden mal alınmasını boykot için vaaz verdiler. Geceleri Rum dükkânları boyalarla işaretlendi, tüm yabancı kurumlardaki Rum çalışanlar işlerinden kovulmaya başladı.
Tasfiye edilen Rumların yerini alma hayali kuran Yahudiler bir yanlışlığa kurban gitmemek için dükkânlarının üstüne “Avram, Yahudi, terzi”, “İzak, Yahudi, ayakkabıcı” gibi adlarını yazıyorlardı. Boykot bir süre sonra Rumları sistematik olarak ülkeden kaçırtmaya dönmüş, ancak gerek büyük devletlerin, gerekse Yunanistan’ın, gerekse Osmanlı Devleti’ndeki Rum cemaatinin tepkisi üzerine İttihatçı hükümet, Talat Paşa başkanlığında bir delegasyonu, çeşitli elçiliklerden birer memur eşliğinde, inceleme yapmak amacıyla Ege bölgesine yollamak zorunda kalmıştı. Bu kaçırtma
İşlemi, 1915’teki Ermeni Tehciri ile en kanlı zirvesine ulaşacaktı.
Bugün artık çok iyi biliyoruz ki, Osmanlı Devleti’nin parçalanmasının başlangıcı Balkan Harbi’dir. Bu savaşlar sırasında Osmanlı Devleti’nin topraklarında bağımsız Arnavutluk kurulmuş, Romanya topraklarını yüzde 5, Bulgaristan yüzde 30, Yunanistan yüzde 68, Karadağ yüzde 62, Sırbistan yüzde 82 oranında arttırmış, Osmanlı Devleti de, Birinci Dünya Savaşı’yla kesinleşecek makûs talihine doğru ilerlemişti. Dolayısıyla, Yunan milli tarihinin en büyük kahramanlarından biri olurken, o günlerde hızla siyasileşen Türk milli kimliği açısından da başarısızlıklarının suçunu yükledikleri ‘günah keçisi’ olmuştu.

İstanbul’un işgalinde Averof

Birinci Dünya Savaşı’nı yenilgiyle bitiren Osmanlı Devleti ile İtilaf Güçleri arasında imzalanan Mondros Mütarekesi’nden sonra, İstanbul’a gelen işgal donanmasında yer aldı ve zaman zaman Karadeniz’e açılarak Mustafa Kemal’in kuvvetlerine meydan okudu. 9 Eylül 1922’de İzmir’in Kemalist güçlerin eline geçmesi sırasında, Anadolu’dan kaçmak zorunda kalan Yunan askerleri ve Rum asıllıları Ege adalarına taşımakta kullanılan gemi, 1928 yılında vakfiyesinde belirtildiği gibi okul gemisine dönüştürüldüyse de, İkinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesi üzerine, tekrar Yunan Donanması’nın amiral gemisi oldu. 1941’de Almanların Yunanistan’ı işgali sırasında, Almanlara teslim olmayı reddeden gemi, Girit’e kaçtı. 1944 yılında Yunanistan’ın Nazi işgalinden kurtulmasından sonraki ilk bayrak töreni Averof’ta yapıldı. 1951’de ıskartaya çıkarılan gemi 1984 yılından itibaren onarılarak müze olarak kullanılmaya başladı. O günden beri de Yunanistan’ın milli sembollerinden biri. İşte yazımızın başında sözünü ettiğimiz öfkeyi yaratan da, bu şanlı tarihin aynen Atatürk’ün gemisi Savarona gibi, piyasaya düşmesi...

“İstanbul deyince aklıma Gülcemal gelir...”

“Krifçe’de at arabalarına bindik, doğru Veria’ya. Veria’da bir iki gece çadırlarda kaldık. Üç yaşında bir kardeşim vardı, Bayram. Hastalandı oracıkta öldü. Onu oralarda gömdük de yola çıktık. Gene at arabalarıyla Selanik’e gittik. Gemiye bindik. Sadece Krifçeliler değil, başka köylerin halkı da bindi gemiye. Kat kat bir gemiydi, biz en üstte geldik. Gemide çan çaldılar bir ara. Meğer ölü varmış. Ölü olunca çan çalarlarmış. Ölüyü ben de gördüm. Çarşafa sarıp, yallah denize attılar. Babama Rumca ‘yazık’ dedim. Babam da, ‘gemide ölen varsa çan çalıp haber verirler. Haber vermezlerse fırtına çıkar gemi batarmış, ölüyü hemen vermek lâzımmış’ dedi. Bilmem şaka bilmem doğruydu babamın söyledikleri.” (İskender Özsoy’un röportajından,http://site.mynet.com/yesilburc51/guncel_ani/id4.htm)
1924’te mübadele ile her şeyini Selanik’te bırakıp İzmir üzerinden Isparta’ya, oradan da Niğde’ye giden Fatma (Erdal) Hanım’ın sözünü ettiği geminin adı Gülcemal’di.

İki kardeşten biri

Gülcemal, dört direkli, iki bacalı siyah bir vapurdu. 1874’te İngiltere’nin büyük denizcilik kumpanyalarından White Star tarafından Atlantik’te İngiltere ile Birleşik Amerika arasında yolcu taşımak amacıyla Kuzey İrlanda’nın Belfast şehrindeki Harlaand&Wolf adlı tersanede inşa ettirdiği iki eş gemiden biriydi. İlk adı Germanic’ti, kardeşlerininki ise Olympic ve Britannic (II). 1896 yılında yenilenen kazanları ve makineleri ile Atlantik’i altı gün, 21 saat, 38 dakikada geçerek ‘Mavi Kurdela’ sahibi olan Germanic, 1899 yılında, New York Limanı’nda kömür almak için beklerken üzerinde biriken karların ağırlığına dayanamayarak dibe oturmuştu. Yüzdürülmesi zor olmasa da tamiri zor olmuştu. 1902 yılında adı Ottowa olarak değiştirildi ama İngiltere ile Amerika Kıtası arasında göçmen taşımaya devam etti. Bu yıllarda gemiyle yolculuk yapmış olan II. Meşrutiyet döneminin Aydın Mebusu, Malta sürgünlerinden Ubeydullah Efendi anılarında gemide çiçek yetiştirilen bir bahçe olduğundan söz eder. Fakir yolcuların üst üste yolculuk yaptığı alt ambarlarda inek bile beslenirmiş. İnekler her sabah sağılır ve sütleri birinci mevkideki yolculara sunulurmuş.

Sultan Reşat adını koyuyor

Gemi, 1910 yılında 15 bin altın karşılığında Osmanlı Devleti’nin Seyr-ü Sefain İdaresi’ne satıldıktan sonra gemiye devrin padişahı Sultan Reşat annesinin adını vermiş ve Gul Djemal (Gülcemal) yani ‘gül yüzlü’, ‘gül çehreli’ demişti...
İlk önce posta seferleri için kullanılan gemi düzenli seferler yapmak üzere Karadeniz sahillerine verildiğinde halk çok sevinmişti. Gülcemal’in İstanbul’dan başlayan yolculuğu Zonguldak, İnebolu, Sinop, Samsun, Ünye, Ordu, Giresun limanlarına uğrayarak Trabzon’a kadar sürer, sonra aynı limanlara uğrayarak İstanbul’da biterdi. Ünye’de halk arasında ‘çabucak git-gel’ anlamına gelen “Sakın, Gülcemal vapuru gibi her yere uğrama” şeklinde bir deyiş bile türemişti. Rize’de ise, kayıkla yedi kez etrafının dolaşılması halinde hastaların iyileşeceğine inanılırdı.
Gemi, 1914’te Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasından bir süre sonra asker taşımada kullanılmaya başladı, hatta bir ara hastane gemisi olarak da hizmet verdi. 27 Şubat 1915 günü, Ege’den Marmara’ya sızmış olan İngilizlerin E-11 denizaltısı, İstanbul’dan Çanakkale’ye asker taşımakta olan Gülcemal’i İmralı önlerinde torpillemeyi başardı. Pruvasından yaralanan Gülcemal, Kalender ve Sahilbent gemileri tarafından yedeğe alınarak İstanbul’a çekildi ve tersaneye sokuldu. Yeniden hizmete girebilmesi için yaklaşık iki yıllık bir onarım görmesi gerekti.

Emekliliğe doğru

Gülcemal’in ünlü yolcuları arasında Trabzon’dan İstanbul’a gelen Ermeni Patriği Zaven Efendi (1915), Hamidiye kahramanı Rauf Bey’in de aralarında bulunduğu Mondros Mütarekesi’ni imzalamaya giden heyet (1918), İstanbul’dan Trabzon’a geçen Kazım Karabekir (1919), Çerkez Ethem’in çeteleri tarafından bozguna uğradıktan sonra İzmit’ten İstanbul’a dönen Kuva-yı İnzibatiye askerleri (1920), Milli Mücadele zaferi sonrası Trakya’yı teslim almak üzere İstanbul’a gelen Refet (Bele) Paşa (1922) da var.
Mütareke yıllarında Yunanistan ve Mısır’daki esir kamplarında tutulmakta olan Alman askerlerini Wilhelmhaven ve Hamburg limanlarına taşıyan gemi 1921-1922 yıllarında New York’a dört sefer yaparak ABD’ye giden ilk transatlantik unvanını almıştı. İstanbul’dan New York’a bağış toplamak üzere giden Çocuk Esirgeme Kurumu’nun kurucusu Dr. Fuat Umay’ı (1923) ve aynı yıl Lozan’dan dönen İsmet İnönü’yü taşıyan geminin güvertesini, 1924’te gözü yaşlı Türk ve Yunan mübadiller doldurdu.
II. Abdülhamid sürgündeyken hanedan reisliği yapmış olan Mehmet Orhan Efendi, 3 Mart 1924’te Halifeliğin kaldırılmasından sonra saltanat ailesinin sınırdışı edilişi sırasında Gülcemal’e neden binmediklerini şöyle anlatmıştı: “Ailenin çoğu istasyondaydı. Daha evvel tren yerine vapurla gitmeyi düşünmüştük. Ama ‘Hanedanı, Gülcemal vapuruna koyup Çanakkale’yi geçtikten sonra vapuru batıracaklar’ diye bir şayia çıkmıştı. Şehzadelerin çoğu, bu yüzden fikrini değiştirip trenle gitmeye karar verdi.”Bir rivayete göre 1926’da Mustafa Kemal’e İzmir’de suikast yapmayı planlarken yakalanan Laz İsmail İzmir’e Gülcemal’le gitmişti. Cumhuriyet’in ilanından sonra Marmara gezilerinde Gülcemal’i kullanan Mustafa Kemal 1934’te, İran Şahı Rıza Pehlevi’yi Gülcemal’le gezdirmişti.
1937’de hizmet dışı kalan Gülcemal İkinci Dünya Savaşı’nın karanlık yıllarını Haliç’te bağlı olarak geçirdi. 1949 yılında limanda ardiye olarak kullanılıyordu. Ertesi yıl, yüzer otel haline getirileceğine dair söylentiler çıktıysa da sökülmek üzere İtalya-Messina’ya doğru yola çıktı. 76 yaşındaki Gülcemal’den geriye Orhan Veli’nin “Hanginiz bilir benim kadar karpuzdan fener yapmasını/ Sedefli hançerle üstüne Gülcemal resmi çizmesini” dizeleriyle Bedri Rahmi Eyüboğlu’nun “İstanbul deyince aklıma Gülcemal gelir/ Anadolu’da toprak damlı bir evde/ Gülcemal üstüne türküler söylenir/ Süt akar cümle musluklarından/ Direklerinde güller tomurcuklanır/ Anadolu’da toprak damlı bir evde çocukluğum/ Gülcemal’le gider İstanbul’a/ Gülcemal’le gelir” dizeleri kaldı.
Özet Kaynakça: Zafer Toprak, “Osmanlı donanması, Averof zırhlısı ve ulusal kimlik”, Toplumsal Tarih, S. 113, Mayıs 2003, s. 10-19; a.g.y. “Cihan Harbi’nin provası Balkan Harbi”, Toplumsal Tarih, S. 104, Ağustos 2002, s. 44-51; Eser Tutel, Seyr-ü Sefain ve Öncesi, İletişim, 1997; Oktay Sönmez, Anılarda Gemiler, Ufkun Ötesinde Kayboldular, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2003. (Fotoğraflar Toplumsal Tarih’ten alınmıştır.)

.Yıllar sonra Ahtamar’da

MÖ 5. yüzyılda Halikarnas'ta (Bodrum) yaşamış ‘Tarihin Babası’ Herodot, Historia adlı ünlü eserinin 5. kitabının 52. babında şöyle der: “Kilikya ile Ermenistan arasında sınır, içinde gemilerin yüzebildiği bir ırmaktır ki adı Fırat’tır. (...) Bu bölgeyi gemilerin yüzebildiği dört ırmak sular. Birincisi Dicle’dir, ikincisi ve üçüncü aynı yerden çıkmadıkları ve bir tek ırmak olmadıkları halde aynı adı taşırlar. Birincisi Ermenistan’dan, ikincisi Matien’lerin ülkesinden gelir. Dördüncüsünün adı Gyndes’dir.”

Beceriksizlik mi?

Bugün eğer yazı baskıya girerken yeni bir aksilik çıkmadıysa, Herodot’un tarif ettiği bu coğrafyada hüküm süren Vaspuragan Hanedanı’nın ünlü kralı I. Gagik’in, Van Gölü’nün güneyindeki Ahtamar Adası’nda, 915-921 yılları arasında mimar Manuel’e yaptırdığı kilisede uzun bir aradan sonra ayin sesleri yükseliyor olması lazım. ‘Aksilik’ dediğim, 2005-2007 yıllarında Türk ve Ermeni uzmanların işbirliğiyle restore edilen ve 29 Mart 2007’de yine gerilimli şekilde açılışı yapılan anıt-kilisenin olmazsa olmazı olan 100 kiloluk haçın, Van Valisi Münir Karaloğlu’nun deyimiyle “teknik ve zor bir iş olması nedeniyle” kubbedeki yerine yerleştirilmemesi yüzünden ayinin Ermeni cemaati tarafından protesto edilmesi ihtimaliydi. İnşaat şirketlerinin 270 metrelik gökdelenler dikebildiği bir ülkede, topu topu 100 kiloluk bir demir haçı topu topu 10-15 metrelik (?) yüksekliğe dikmeyi başaramamak valiyi nasıl olur da mahcup etmez diye düşünüyordum ki, bölgenin sağduyulu iş adamları meseleye el koydular da, haç kubbeye değilse bile, Ermeni cemaatinin onayladığı bir yere konuldu ve kriz aşıldı.

Mimari hazinenin talanı

Ayine ev sahipliği yapacak olan kilisenin duvarlarındaki din dışı avcılık, bağcılık ve hayvan tasvirlerine bakılırsa, Gagik burayı daha çok dünyevi ihtiyaçları için kullanmış. Nitekim dönemin bir vakanüvisti, hem Ahtamar hem de yakınlarında Vosdan adacığında, Gagik’in inşa ettirdiği şehirleri öve öve bitiremiyor. Yazara göre adalarda güzel konaklar, meyve ve çiçek bahçeleri, şırıl şırıl akan dereler, binlerce kayığı alacak dalgakıranlar varmış.

Surp Haç Kilisesi bu güzelliklerden geriye kalan nadir örnekten biri. Daha önce de yazmıştım, dönemin İstanbul Patriği Mağakya Ormanyan’ın hazırlattığı bir rapora göre 1913-1914 arasında Osmanlı ülkesinde Ermeni cemaatine ait 2.538 kilise, 451 manastır ve 2000 okul vardı. Bu yapıların bir bölümünün fotoğraflarını, Birzamanlar Yayıncılık 100 Yıl Önce Türkiye’de Ermeniler(Yay. Haz. Osman Köker, 2005) adlı albümde yayımlamasaydı, bu yapılardan haberdar bile olamayacaktık çünkü İttihat ve Terakki’nin korkunç planı uyarınca 1915’ten itibaren zorla boşaltılan Ermeni köy ve şehirlerine yerleştirilen Müslüman ahalinin ilk işi, okulları ahıra, kilise ve manastırları camiye çevirmek olmuştu.

Gidenlerin gömdüğünü düşündükleri altın ve değerli eşyayı bulmak için yapılan acımasız kazıların eşlik ettiği imha harekâtı, Cumhuriyet döneminde tüm hızıyla devam etti. Nitekim 1923 tarihli Lozan Barış Antlaşması’nın 42. maddesinde “Türk hükümeti kiliselerin, sinagogların, mezarlıkların ve diğer dini yapıların tam koruma altına alınmasını garanti eder” dendiği halde, 1974 yılında yayınlanan UNESCO Raporu’na göre, geriye sadece 913 kilise ve manastır kalmıştı. Gayri resmi araştırmalara göre, 1974’ten sonra bunların 464’ü tamamen yıkıldı, 252’si yıkılmaya terk edildi, 197’si ise ciddi restorasyona ihtiyaç duyuyor. Halen UNESCO’nun ‘Dünya Mirası’ listesinde olan Ani bunların en önemlisi.

Hassasiyetlere binaen ‘Anı’

Bundan iki yıl önce, Garanti Bankası’nın Anadolu Sohbetleri programı kapsamında, bir grup gazeteci ile Kars’ı ziyaret ettiğimde, içinde pek çok kilise, manastır, kale, saray ve köprü kalıntılarını içeren dev bir açık hava müzesi olan Ani’den çok etkilenmiştim. Bir zamanlar gazetemizin yazarı olan sevgili Sevan Nişanyan’ın rehberliğinde Ani’yi gezerken, tanıtım tabelalarında 59. Hükümet’in Kültür Bakanı Atilla Koç’un “Türklerin hassasiyetlerini göz önüne alarak” koyduğu hatıra anlamına gelen ‘Anı’ adıyla müşerref olmuştuk. Elbette, tabelalarda Ermeni kelimesine de rastlamak mümkün değildi.

Boş hoşgörü retoriği

Tabelalar değişti mi bilmiyorum ama devlet büyüklerimizin tutumu pek değişmemiş görünüyor. Çünkü Başbakan Erdoğan, atalarımızın 1915’te soykırıma uğrattığı Ermeni halkının evlatlarının hassasiyetlerinin farkında olduğuna dair tek kelime sarf etmediği gibi, alt tarafı yılda bir gün kilisede ayine izin verdiğimiz için “Türklerin derin hoşgörüsünden” dem vuruyor. Daha önce de Dışişleri Bakanımız, Azerbaycanlı soydaşlarımızın ve Türk milliyetçilerinin hassasiyetlerine yenik düşüp büyük gürültülerle başlatılmış ‘Ermeni Açılımı’nın rafa kaldırıldığını teyit eden “Ermenistan sınır kapısı açılmayacaktır!” açıklamasını yapmıştı. Evet, yılda bir kez de olsa ayine izin vermek çok güzel bir davranış ama moda deyimle söyleyelim: “Yetmez!” Şimdilik burada kesip, bir tarih yolculuğuna çıkalım.

Sımpat’ın görkemli şehri

Kalkolotik Çağ’dan (MÖ 5500-3200) beri yerleşim yeri olduğu anlaşılan Ani, Pakraduni Hanedanı’ndan gelen Ermeni Kralı III. Aşod’un, 961 yılında 45 bin kişilik ordusunun huzurunda taç giydiği şehir. Ama asıl çehresini 977 yılında yine Ani’de tahta geçen II. Sımpat zamanında kazanmış. Sımpat’ın Kars’ın doğusunda, Arpaçay (Arpassus) Irmağı’nın batı yakasında, derin koyaklarla çevrili bir plato üzerinde kurduğu yeni şehrin o tarihlerde 100 bin kişiye ev sahipliği yaptığı rivayet olunuyor.

Dönemin Ermeni tarihçilerinden Asoğig, “[Sımpat] Ani’nin hendeklerini doldurdu ve üstüne Akhutyan Irmağı’ndan Dzağgotsatzor (Çiçekler Vadisi) denen vadiye kadar uzanan daire şeklinde bir sur inşa etti. Bu suru kireçle harçladığı taşlardan bina etti ve yanlarına burçlar ve yüksek kuleler dikti. Eskisini kat kat aşan bu sur, şehrin yayıldığı alanı bütünüyle kapsıyordu. Sedir ağacından kapıları, demirden bir parçayla ve sağlamca gömülmüş büyük çivilerle teçhiz edilmişti. Yine Ani şehrinde daha önce Argina’daki patrikhanenin kilisesini inşa etmiş olan mimar Dırtad yönetiminde muhteşem bir kilisenin temellerini attı” diyor. Dırtad, bir depremde hasar gören Aya Sofya Kilisesi’ni tamir etmesi için Konstantinopolis’e çağrılan büyük bir usta aynı zamanda. Bu tarihten itibaren, Ani’de Kral Aşod’un inşa ettirdiği surlarla çevrili eski şehir ile Sımpat’ın inşa ettirdiği çifte surlarla çevrili yeni şehir iki ayrı bölüm halinde var olmaya devam etmiş.

Selçukluların şansı

Buraya kadar her şey iyi ama 12. yüzyıl tarihçisi Urfalı Mateos’a bakılırsa, Bizans İmparatoru IX. Konstantinos Monomakhos tarafından bir saray ve Kapadokya’da bereketli topraklar verilerek kandırılan Ermeni Kralı II. Gagik’in şehrin anahtarını 1045’te Patriği Bedros aracılığıyla Konstantinopolis’e teslim etmesinden sonra Ani’nin kaderi tümüyle tersine dönüyor. “İmparator, Gagik’in Ani’yi görmesine bir daha asla izin vermedi. Gagik’e gelince bir sürgün gibi hain Grek milletinin arasında yaşadı” diye bağlıyor hikâyeyi Mateos.

O yıllarda Selçuklu-Türk akıncıları ile Bizanslıların arasında sıkışıp kalan Ani, Ermeni Takvimi’nin 513.yılında, Meryem Ana’nın göğe kaldırılması yortusunun, yani Surp Asdvadzadzin’in ertesi günü, 16 Ağustos 1064’te, şehri savunan Bizans garnizonunun panik içinde kaçması üzerine Selçuklu ordularının eline geçer. Bu umulmadık zafer karşısında şaşkına dönen Selçuklu Hükümdarı Alparslan’ın şöyle haykırdığı rivayet olunur: “Bu ele geçirilmez şehri bizim ellerimize bırakan onların tanrısı!”

1094’te İskit Tatarlarının, 1236’da Moğolların eline geçen, 1319’daki depremde büyük hasar gören şehir, Osmanlı döneminde tümüyle yıkılmaya terk edildi. Yine de 1965’lere gelindiğinde, ortada pek çok değerli kalıntı görülebiliyordu. 2005 yılına kadar ‘askeri yasak bölge olan’ bölgenin son durumunu ne yazık ki bilmiyorum ama Ahtamar’daki ayinin, bölgenin diğer zenginliklerini hatırlama vesilesi olmasını diliyorum.

Osmanlı’nın iktisatçı Ermeni paşaları

Bu topraklardaki Ermeni varlığını mimariden, edebiyattan, tiyatrodan, gazetecilikten veya müzikten örneklerle somutlaştırmak mümkün ama ben daha iyi bildiğim bir alandan, iktisat dünyasından üç örnek vereceğim.

Bilindiği gibi, Osmanlı padişahları II. Abdülhamid’e gelene kadar şahsi mülk edinmiyorlar ancak geliri saltanat makamının harcamalarına tahsis edilen arazilerin yanı sıra, hanedan mensuplarının ikametlerine tahsis edilen binaları hayatta oldukları sürece kullanabiliyorlardı. Tanzimat’ın ilanıyla sultanlara bu haklarının dışında yıllık 12 bin 500 lira maaş bağlandı. Bu o günün parası ile 12 milyon franka denk geliyordu. (Aynı dönemde Rus Çarı yılda 34 milyon, Avusturya-Macaristan İmparatoru ve Alman İmparatoru 19,5 milyon, İtalya Kralı 16 milyon, İngiltere Kralı 13,5 milyon frank ödenek alıyordu.) Daha şehzadeliği sırasında borsada oynayarak gelirini katlamayı başaran Abdülhamid başa geçtiğinde ilk olarak güvenebileceği bir Hazine-i Hassa Nazırı aramış ve şehzadeliği sırasında Osmanlı Bankası’ndan tanıdığı Agop (veya Hagop) Kazazyan’ı (1833–1891) seçmişti. O sırada Kazazyan, Galata Voyvoda Kaymakamlığı’ndan geldiği Osmanlı Bankası’nda Muhaberat-ı Türkiye Kalemi Müdürlüğü yapıyordu.

1879’da ‘Paşa’ unvanı ile Dolmabahçe Sarayı’nda bir daireye yerleştirilen Agop Kazazyan, kendisine güvenenleri mahcup etmedi ve iki defa da Maliye Nazırı oldu. Üstelik bu dönemlerde Hazine-i Hassa Nazırlığını da bırakmadı. Türkçe, Ermenice, Fransızca, İtalyanca ve Slavca konuşabilen Agop Paşa’nın hızlı yükselişinin ‘hoşgörülü’ Müslüman-Türk kesimde ne gibi hisler uyandırdığı Şair Eşref’in şu dörtlüğünden anlaşılıyor: “Sadrazam yap/ Denînin üstüne varsın gelen de bir denî olsun/ Sadaret mührü memnu’ ise vermek müsülmana/ Yahudi’den usandık, bir zaman da Ermeni olsun”.

Agop Paşa’nın suçu

Denî bilindiği gibi ‘alçak’ demek. Peki, Agop Paşa Müslümanlara ne gibi bir kötülük yapmıştır da, Şair Eşref’in hakaretine uğramıştır? Gelin siz karar verin: Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde sık sık memur maaşları ödenemezdi. 1888’de de benzer bir kriz yaşanmıştı. Memurların maaşlarını ödeyebilmek için Avrupa ülkelerine başvurulmuş, Galata sarraflarına bile borçlanılmıştı ama durum hala düzelmemişti. Şeker Bayramı’na birkaç hafta kala, gazetelerde, Maliye Nazırı Mahmud Celaleddin Paşa’nın merhum Ali Paşa’nın yalısını 30 bin liraya satın alma pazarlığı içinde bulunduğuna dair haberler çıkmıştı. Bir yıl önce Girit ihtilafını halletti diye Abdülhamid tarafından mükâfat olarak Maliye Nazırı yapılan Paşa haberi tekzip etti, fakat birkaç hafta sonra Levant Herald gazetesinde, Celaleddin Paşa’nın bayramdan önce Galata sarraflarından ‘memur maaşlarını ödemek için’ kısa vade ile otuz bin lira borç aldığı, vade geldiği halde borç ödenmediği için sarrafları temsilen Unciyan, Şişmanoğlu, Eseyan, Yeni Dünya adlı kişilerin Babıâli’ye başvurarak paralarını istedikleri yolunda bir haber çıktı.

Celaleddin Paşa’nın sarraflardan ‘memur maaşlarını ödemek için’ aldığı borç ile almaya çalıştığı iddia edilen yalının fiyatının 30 bin lira olması çok şüphe çekiciydi. Sonuçta, padişahın konuyu araştırmak için kurdurğu komisyon Celaleddin Paşa’yı azletti, yerine Agop Paşa tayin edildi. Birkaç ay sonra gazeteler Eylül maaşlarının verileceğini bildiriyor, işleri düzelten Agop Paşa’nın çalışmalarını övüyorlardı.

Kır atın ettiği

Agop Paşa, devletin kredi ilişkilerinde o zamana kadar tek kaynak olan Osmanlı Bankası’na alternatif olarak Kredi Liyone Bankası’nı (Banque Crédit Lyonnais) devreye sokan kişiydi. Ancak bu nedenle de Osmanlı Bankası’nın hışmına uğrayıp Maliye Nazırlığı’ndan uzaklaştırılacaktı.

Agop Paşa’nın ölümü ise Abdülhamid’in 1891’de kendisine hediye ettiği kır at yüzünden oldu. Yeniköy’de yaşlı annesiyle yaşayan Agop Paşa atıyla gezerken, çalıların arasından fırlayan bir kediden ürken at gemi azıya almış, Paşa’yı Kalender Kasrı’nın duvarına çarparak yere yuvarlamıştı. Ölümünden sonra Abdülhamit şöyle demişti: “Büyük bir servet yapabildiysem bu Agop Paşa’nın dirayeti sayesinde olmuştur. Mülkümü gayet iyi idare etmiş, yılda 500 bin altın gelir getirecek hale koymuştur. Özel kişilere ve vakıflara ait olmayan araziyi Sultan malı ilan etmek fevkalade bir fikirdi...”

İlk Osmanlı Liberalleri

Bu coğrafyada modern anlamda iktisat ile ilgilenmiş ilk Osmanlılar, Ermeni asıllı aydınlardır. Örneğin Nigoghayos Zorayan’ın (1821-1859) 1849 yılında İstanbul’da, Mühendisyan Matbaası’nda basılan Kaghakagan Dindesutyan Vra Deghegutyunner [Ekonomi politik hakkında malumatlar] kitabı, bu alanda bir ilk olarak kabul edilir. Zorayan, devrin Sadrazamı Mustafa Reşit Paşa’nın şahsi sarrafı ve Gümrük Emini Mıgırdıç Cezayirliyan’ın muhasebeciliğini yapıyordu. Bu ilişkileri sayesinde Cezarlıyan’ın Hasköy’de kurduğu okulun başına geçirilmiş, kitaplarını eğitim dünyasına tanıtma fırsatı bulmuştu.

Bu konudaki bir başka öncü eser, Bab-ı Âli Tercüme Odası Reisi Sahak Abro[yan]’ın (Osmanlı kaynaklarında Sehak Ebru olarak geçer) 1852’de İstanbul’da yayımlanan, yarı tercüme yarı telif eseri İlm-i Tedbir-i Menzil adlı kitabıydı. (Bu bölümdeki bilgileri veren Garo Aprahamyan’a teşekkür ederim. )

Mikael Portukal Paşa

Ama ilk Osmanlı liberalleri denince akla, Mikael Portukal Paşa (1842-1897) ile Sakızlı Ohannes Paşa (1836-1912) gelir. 1860’lardan itibaren Mülkiye Mektebi’nde maliye dersleri veren Mikael Portukal Paşa, 1888’de Celaleddin Paşa’nın başını yiyen mali skandal sırasında Nazırlıkta Nezaret Müsteşarı idi. Celadettin Paşa’nın yerini Agop Paşa alırken, Portukal Paşa da görevinden olmuştu. Ancak paşa işsiz kalmadı. II. Abdülhamid şahsi servetinin idaresini Paşa’ya teslim etti. Maden ve petrol işletme imtiyazlarını Abdülhamid’in şahsi mal varlığı haline getiren Mikail Portukal Paşa’ydı.

Sakızlı Ohannes Paşa

Mikail Portakal Paşa1897’de öldüğünde, Abdülhamid’in Hazine-i Hassa Nazırlığı görevini Sakızlı Ohannes Paşa devraldı. Ohannes Paşa, 1860’lardan beri Maliye Mektebi’nde kısaca ‘İlm-i Servet’ diye anılan iktisat derslerini veren çok yönlü bir fikir adamıydı. O yıllarda Mekteb-i Mülkiye’de öğrenci olan Ahmet İhsan bu iki paşanın önemini şöyle anlatır: “Dünyada hayatın ancak iktisat üzerine kurulmuş olduğunu, milletlerle memleketler kuvvetinin her şeyden ziyade mâlî teşkilat ve sa’yden (emek) çıkacağını Mülkiye mezunlarına hep bu hocalar telkin etmişti. Sarıklı hocalardan ve evlerimizdeki atalarımızdan dinlediğimiz batıl itikatları, yani fena surette tefsir edilmiş olan ‘kısmet’, ‘kanaat’ ve ‘fânî dünya’ akidelerinin boşluğunu, garpte i’tilâ etmiş (Batı’da ortaya çıkmış) olan ilmî ve fennî görüşler sayesinde tetkik ve hallolunması lazım gelen meseleleri; kurûn-ı vustâ (Ortaçağ) kafasıyla düşünmekteki tehlikeleri bu iki hocadan öğrenmiştim. Hülasa bütün Mekteb-i Mülkiye’de okuyanlar başka türlü yetişiyordu. Babalarımızın görüş ve kanaatlerinin zıddına mefkûreler alıyorduk.”

Çok yönlü bilim adamı

Liberal düşünceleri ile Jön Türk hareketini derinden etkilemiş olan Sakızlı Ohannes Paşa’nın 1881 tarihli Mebad-i İlmi Serveti Milel adlı ders kitabı, Osmanlı Devleti’nde yayımlanan ilk klasik iktisat kitabı sayılır. Kitabın adı, İskoç iktisatçı Adam Smith’in Milletlerin Zenginliği adlı kitabının hemen hemen aynıdır. Ohannes Paşa’nın imparatorluğun kalkınması için serbest rekabeti gerekli gördüğü, himayecilik, devletçilik ve tekel usulüne, narha (devletin fiyatları belirlemesi) karşı olduğu görülür.

Devletin ulaşım hizmetlerini, özellikle demiryolu ve demiryolu alanındaki yapım ve işletme faaliyetlerini bütünüyle özel şirketlere bırakılması gerektiğini belirten Ohannes Paşa, serbest ticaretin temeli olan mülkiyet hakkı üzerinde durmuş, bireysel çıkarlarla, toplumun genel çıkarları arasındaki uyumun serbest ticaret ve rekabet sayesinde adeta kendiliğinden sağlanacağını vurgulamıştır. Paşa’nın, o dönemde Avrupa’da tartışılmakta olan sosyalizmi eleştirdiği ve insan doğasına aykırı bulduğu görülür. Ohannes Paşa’yla başlayan liberalizm düşüncesinin izleyicileri Münif Paşa, Cavit Bey, Prens Sabahattin, Ahmet Ağaoğlu gibi isimler olacaktır. (Doğan Avcıoğlu’ya göre Cumhuriyet döneminin başbakanlarından ve 1930’da kurulan Serbest Fırka’nın genel başkanı Fethi Okyar da bu ekoldendir.)

İlk estetik kitabı

Bu arada, Sakızlı Ohannes Paşa’nın Mekteb-i Fünun-ı Nefise-i Şahane’de estetik üzerine verdiği ders notlarını bir araya getirerek yayınladığı Fünun-u Nefise Tarih-i Medhali (Güzel Sanatlar Tarihine Giriş) adlı eserin Osmanlı’da ‘estetik düşünce’ tarihinin ilk kitabı sayıldığını, idare usulü derslerine ilişkin ulaşılabilen ilk kaynağın da yine 1884 yılında Mektebi Mülkiye dördüncü sınıf öğrencileri için hazırladığı ders notları olduğunu belirtelim. Ekim 1908’e kadar Hazine-i Hassa Nazırlığı’nı yürüten Ohannes Paşa, bu tarihte kendi rızası ile emekliliğe ayrılmış, bütün zamanını filoloji ve sözlük çalışmalarına hasretmiştir.

Özet Kaynakça: Herodot Tarihi (Çev. Müntekim Ökmen), Remzi Kitabevi, 1973;Rene Grousset,Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, Aras Yayıncılık, 2005; Arzu Tozduman Terzi, “Osmanlı Maliyesinde Söz Sahibi Üç Ermeni Nazır: Agop, Mikail ve Ohannes Paşalar”, 23-24 Nisan 2002Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri Sempozyumu’na sunulan bildiri; Ahmet İhsan, Matbuat Hatıralarım, C. 1, Ahmet İhsan Matbaası, İstanbul 1930; Tevfik Çavdar, Türkiye’de Liberalizm (1860-1990), İmge Yayınları, 1992. Fotoğraflar Günay Göksu Özdoğan, Füsun Üstel, Karin Karakaşlı, Ferhat Kentel, Türkiye’de Ermeniler (İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009) adlı kitaptan alınmıştır.

.19-9-10

Tophane kabadayısı, Beyoğlu beyefendisi’

Boğazkesen Caddesi’nde faaliyet gösteren sanat galerilerine yapılan sopalı, muştalı saldırıyla gündeme gelen Tophane, Bizans döneminde ormanlık boş bir araziydi ve güzelliğinden dolayı ‘Argiropolis’ (Gümüş Şehir) diye anılırdı. Fatih Sultan Mehmed’in fetihten hemen sonra kurduğu Tophane-i Amire binasına rağmen bölge 16. yüzyıla kadar içinde tek tük yapıların olduğu bağlık, bahçelik bir alan olarak kaldı. Tophane-i Amire tarih boyunca yangınlarda birkaç kez harap oldu, son halini ise Abdülaziz döneminde (1861-1876) aldı. Bölgenin önemli binaları da Abdülaziz döneminde inşa edildi. Bunlar arasında Boğazkesen Yokuşu’nun başında, Tophane müşirlerinin makamı olarak inşa edilen neoklasik bina, Tophane Müşiri Halil Paşa’nın yaptırdığı Tophane Kasrı ve diğer kasırları saymak mümkün. Tophane İskelesi, 1894’te Galata Rıhtımı yapılıncaya kadar elçiler ve diğer erkân tarafından Topkapı Sarayı’na gidiş için kullanıldı. 1852’de tamamlanan Nusretiye Camii’ni ise hükümdarlar yıllarca Cuma Selamlığı için kullandılar. Ancak bölge bir konut alanı değil daha çok bir üretim alanı oldu. Bölgenin cılız mimari dokusunu geri dönüşsüz biçimde değiştiren 1956-1957 yılında Menderes’in başlattığı yıkım faaliyetleri oldu. Bu yıkımlar sonrasında bölgenin Müslim-gayrımüslim esas ahalisi başka bölgelere göçerken, onların boşalttığı binalara “İstanbul’un taşı toprağı altındır” diye yollara düşen Siirtli Araplar, Bitlisli Kürtler, Erzurumlu Türkler vb. yerleştiler. Çoğu yoksul olan bu kesimler, esas olarak rıhtımda hamallık yaptılar, bölgedeki ticarethanelerde çalıştılar.

Tophane’nin fiyakacı kabadayıları

Bu sosyal dokudan çıkan kültüre dair bazı ipuçlarını son saldırılar vesilesiyle öğrendik. Örneğin Tophane’de “delikanlılık”, “ileri gelenler” gibi kavramlar revaçtaydı, Fatih Terim, Mehmet Ağar gibi şahsiyetler bölgede pek seviliyordu.

Bilindiği gibi Osmanlı döneminde, kabadayılık, ünlü 150’liklerden gazeteci Refii Cevat Ulunay’ın tabiriyle “bir çeşit şehir şövalyeliğiydi”. Çoğu tulumbacı, kahveci, ciğerci olan kabadayılar, zayıfı, güçsüzü koruyan, mahallenin namusundan sorumlu olan kişilerdi. Kabadayıların ağırbaşlı, ölçülü kişiler olması beklenirdi. Siyah cepkenleri, beyaz ama yaz kış yaka bağır açık gömlekleri, boyunlarında muskaları, ellerinde tespihleri, başlarında püsküllü fesleri ile gezen kabadayıların içkiyi, içki muhabbetini, âlemleri sevmeleri doğaldı, ama bunların hiçbirinde kendilerini kaybedecek hale gelmezlerdi. Kumar oynarlar ama hile yapmazlardı. Çapkındılar ama mahallenin kızına yan bakmazlardı. Koltuk altında saldırma, bellerinde kama taşırlar ama mecbur kalmadıkça kavga etmezler, cana kıymazlardı.

Hulki Aktunç, kabadayılığın böyle efsaneleştirilmesine karşı çıkar ve onları “şehir eşkıyaları”, “şehir Celalileri” olarak niteler. Osmanlı’nın son dönemlerinde kabadayıların “küçük beyler, palavracılar, fiyakacılar, mahalle kabadayıları, meyhane kabadayıları, dil kabadayıları, yumruk kabadayıları, bıçakçılar, hacamatçılar, kalleşler, kıyakçılar, yedibelalar, çamurlar, dayak hastaları” gibi adlarla anılmasından anlaşıldığına göre Aktunç haklıydı.

Nitekim Ahmet Rasim’e göre Tophane bölgesinde egemen olan “fiyakacılar” kadınlara sataşır, mahalle kahvelerinde kavga çıkarır, kendilerine pay vermeyen dükkân sahiplerini, çay veya içki ikram etmeyen kahvecileri, meyhanecileri sopalar, sonra da bu rezaletleri sağda solda anlatarak övünürlerdi. Yakın tarihlere kadar, polisin gözünün içine baka baka Boğazkesen’e paralel Karabaş Caddesi’nin ortasında çilingir sofrası kuracak kadar pervasız olan Tophane kabadayılarının bir kısmı mahalle ağabeyliğine (“mahallenin ileri geleni”) evrilirken, bir kısmı bitirimhane ağalığına, oradan da mafya babalığına veya tetikçiliğine geçtiler. Son olaylar vesilesiyle hangilerinin rolünün daha etkin olduğunu görme fırsatımız olacak.

Hem Doğulu hem Batılı: Levantenler

Tophane’yi de içine alan Galata-Beyoğlu bölgesinin ise bana göre çok renkli, çok zengin, bazılarına göre “karışık”, “yoz” bir hikâyesi var. Osmanlı döneminde Pera diye anılan bölgenin esas sakinleri Levantenler ve yabancı elçilik efradıydı. “Doğulu”, “Şarklı”, “Ortadoğulu”, “Yakındoğulu”, “Doğu Akdeniz ülkelerinden olanlar” anlamına gelen Fransızca Levanten(Lövanten okunur) terimi, ilk kez 1570’lerde boy gösterdi ancak yaygın biçimde kullanılması daha sonra oldu.

Fransızcadaki kalkmak, kaldırmak, (güneş) doğmak anlamına gelen lever fiilinden gelen Levanten terimini Avrupalılar Şark’ta yaşayan Avrupalıları küçümsemek için kullanmışlardı. Avrupalılara göre Levantenler ne Avrupalı, ne Şarklı idiler. Yüksek sanat veya felsefeden anlamazlardı, gelenekten yoksundular, incelikten, zarafetten ve moral değerlerden habersizlerdi. Hangi milletten olduklarını bile bilmezler ancak her şeyi bildiklerini sanırlardı. Hiçbir şeyi kendilerine dert etmezler, dünyayla da bir dertleri olmazdı. Aydınlanma Çağı’nın sınıflandırma ve kesinlik merakını anımsayınca bu belirsizliğin Avrupalılar için neden rahatsız edici olduğu anlaşılıyor. İşin aslına bakılırsa Levantenler de bu terimi aşağılayıcı, hakaretamiz bir ifade olarak görürlerdi. Sonuç olarak terim tarih boyunca olumsuz çağrışımlar taşıdı.

Terim, Tanzimat (1839) sonrasında, esas olarak İstanbul’da ve Ege ve Akdeniz kıyısındaki büyük liman kentlerinde (Selanik, İzmir, Antalya, İskenderun, Beyrut, İskenderiye vb.) yoğunlaşan ve ticaretle uğraşan, (Şark Katolikliği hariç) Katolik inancından Batı Akdeniz (İtalya, Fransa, İspanya, Portekiz, Malta gibi) ülkelerinden gelenleri anlatmak için kullanıldı. Ancak Osmanlı Devleti’ndeki Levantenler arasında Britanya, Almanya, Hollanda gibi Protestan ülkelerden gelenler de vardı. 19. yüzyıldan itibaren yerli Rum, Ermeni ve Yahudi kökenlilerle evlenenler, hatta doğrudan bu kesimler de Levantenlere dâhil edilir oldular. 1880 tarihliRedhouse Lügati’ndeki “Memalik-i Osmaniyye’de doğmuş Frenk” tanımı ise, 20. yüzyılın ortalarına kadar genel bir kabul gördü.

Bizans’a uzanan kökler

İstanbul’daki Levantenlerin tarihini Bizans İmparatorluğu’nun 11. yüzyılına kadar götürmek mümkün. Bu tarihlerden itibaren bugünkü Sirkeci ile Eminönü arasındaki kıyı şeridinde kendilerine ayrılan özel mahallelere yerleşen ilk Levantenler (Pisalılar, Amalfililer, Cenevizliler, Venedikliler, Ankonalılar, Floransalılar ve daha nicesi 1453’te Osmanlılarca fethinden sonra daMagnifica Communità di Pera (Büyük Pera Cemaati) adı altında varlıklarını devam ettirdiler.

Fetihten sonra bunlara başta Sakız olmak üzere çeşitli Ege Adaları’ndan gelen Cenevizliler, Venedikliler, Portekizli Maranoslar (yani 1492’de İspanya’dan kovulduktan sonra Portekiz’e göçen ve Katolik gibi davranan Yahudiler), Fenerli Beyler denen Grek asıllı soylu ailelerine katılan İtalyan, Fransız gelinler, saraya görevli olarak gelen Avrupalı tercümanlar, diplomatlar, doktorlar gibi gruplar eklendi. 1478 tahririne göre İstanbul’da 332 Latin kökenli aile (her haneyi beş kişi kabul edersek 1.650 kişi) yaşıyordu.

Bu sayı yıllar içinde sürekli arttı. Gözden düşmüş soylu ailelerin çocukları, üçüncü sınıf lordlar, baronlar, baronesler, siyasi mülteciler, kiliselerin dışladığı din görevlileri, asker kaçakları, müflis tüccarlar, ülkeden ülkeye gezen maceracıların ve 17. yüzyıldan itibaren Beyoğlu bölgesinde yoğunlaşan elçilik mensuplarının katılımıyla, II. Mahmut döneminde (1808-1839) sayıları 14 bine ulaştı, 1853-1856 Kırım Savaşı’ndan sonra Fransız ve İngiliz asker aileleriyle biraz daha arttı.

Kendine has ‘millet’

Levantenler aynı anda birden fazla dili konuşurlardı. Ağırlıklı olarak ticaret, sanayi ve gemi acenteliği alanlarında faaliyet gösteren Levantenlerin çoğunun anadili İtalyanca, ‘lingua franca’sı, yani ortak dili, içinde bolca Türkçe ve Rumca sözcükler olan, ancak eski gramer kitaplarında ve antolojilerde rastlanan Fransızca sözcükler ve deyimlerle dolu Frankochiotikadenen özel bir dildi. Sıkı aile, din bağları ve ticari ilişkileriyle kendine mahsus bir ‘millet’oluşturan Levantenlerin, Avrupa devletlerinin konsolosluk yargısına bağlı olmalarına rağmen, bu ülkelerde ne askerî hizmet, ne de vergi zorunlulukları vardı. Buna karşılık imparatorluğun kozmopolit yapısından faydalanarak, hem ekonomik, hem kültürel açıdan çok zengin, debdebeli bir yaşam sürüyorlardı.

‘Tatlı Su Frenkleri’

Osmanlı ülkesinde tarihleri boyunca ayrıcalıklı oldukları için, bazen özenilen, bazen kıskanılan, bazen eleştirilen Levantenlere, İstanbullu Müslümanlar Tanzimat’tan beri gündemde olan Doğu-Batı çatışmasının etkisiyle “Tatlı Su Frengi” adını takmışlardı. (Muhtemelen “tuzlu su/deniz suyu” “gerçek”, olanı, “tatlı su” ise “taklit” olanı sembolize ediyordu.) “Tatlı Su Frenkleri”, sosyal açıdan kendi içlerine kapalı bir hayat sürerler, kendi balolarına, kendi karnavallarına, kendi yortularına katılırlar, kendi kafelerine, pastanelerine, kendi edebiyat kulüplerine, yardım derneklerine, tiyatrolarına, kendi otellerine, mağazalarına, kendi doktorlarına, berberlerine giderlerdi. Bu entegrasyondan kaçma hali, kendi dilini, kültürünü, alışkanlıklarını, kapalı, küçük bir dünyaya dönüştürme hali, Levanten olmanın adeta temel özelliğiydi.

Kültürlerin karşılaşması

İstanbul’a 1875 veya 1876’da gelen İtalyan seyyah Edmondo de Amicis ise bu yaşam tarzına katılmadan “gözetleyici” konumunda kalmayı tercih eden Müslümanların durumunu şöyle anlatmıştı: “Burada [Pera] Galata’dakinden çok farklı bir kalabalık var. Aşağı yukarı, soba borusu gibi erkek şapkalarıyla, tüylerle, çiçeklerle süslenmiş kadın şapkalarından başka bir şey görülmüyor. Rum, İtalyan, Fransız kibarları, zengin tüccarlar, sefaret memurları, yabancı gemilerin zabitleri, sefir arabaları ve her milletten ne olduğu bilinmeyen karışık suratlı insanlar görülüyor. Türk erkekleri berber dükkânlarındaki balmumundan yapılmış bebekleri seyretmek için duruyorlar.

Türk kadınları da ağızlarından sular akarak terzi camekânlarının önünde takılıp kalıyorlar. Avrupalı sokağın ortasında yüksek sesle konuşuyor, gülüyor, şakalaşıyor, Müslüman kendisini gurbette görüyor ve başını İstanbul’daki kadar dik tutmuyor. Arkadaşım beni birden İstanbul’u göstermek için geri çevirdi. Olduğum yerden uzaklarda, mavimsi bir perdenin arkasında Saray tepesi, Ayasofya ve Sultanahmet Camii’nin minareleri görülüyordu, şimdi içinde bulunduğumuz âlemden başka bir âlem...”

Batı taklitçiliğinin merkezi

Bütün bu içe kapalılığa, kopukluğa rağmen, İstanbul halkı baloyu Levanten ailelerin evlerinde görmüş, Ahmet Rasim’in Fuhş-u Atik adlı eserinde keyifli bir mahcubiyetle anlattığı sokak karnavallarını, Paskalya kutlamalarını, yılın Avrupa modasını Levanten ailelerden öğrenmişti. Levantenlerin doldurduğu pastaneler, lokantalar, sinemalar, tiyatrolar, dükkânlar İstanbul’un kamusal mekânları olarak, kentin Müslüman halkının da yeni bir yaşam tarzıyla tanışmasına, farklı tecrübeler edinmesine öncülük etmişti.

Kozmopolit imparatorlukta bile zor tahammül edilen bu aykırı gruba, ulus-devletin tahammül etmesi elbette imkânsızdı. Levantenler, Cumhuriyet döneminde yabancı kültür istilasının en somut örnekleri olarak ele alındı. Levantenlerin yurdu Pera, Cumhuriyet’in modernleşmeci kadroları için bile barlarıyla, meyhaneleriyle, umumhaneleriyle, “mikrop yuvası”, “Garp taklitçiliğinin vücuda gelmiş hali” idi.

1923 tarihli Lozan Barış Antlaşması’yla kapitülasyonlar kaldırılınca ticari ayrıcalıklarını kaybettikleri için zamanla yoksullaşan Levantenler, 1925’ten itibaren Fransız ve İtalyan okullarının kapanması, 1935’ten itibaren pek çok meslekte çalışmalarının yasaklanması, cemaatin küçülmesi yüzünden evlenecek uygun Levanten aday bulmalarının zorlaşması üzerine, yavaş yavaş anavatanlarına doğru yola çıktılar. 1935 Nüfus Sayımı’na göre, İstanbul’da 19.609 Katolik vardı. Bu küçük grup da 1942 Varlık Vergisi faciası, 6-7 Eylül 1955 yağması, 1964 Kararnamesi ve diğer gayrımüslim ve yabancı düşmanı politika ve eylemlerden sonra Türkiye’den ayrılmak zorunda kaldı.

Bugün, “hem Batılı hem Doğulu”, “hem içerde hem dışarıda”, “hem yerleşik hem yurtsuz”, “hem bizden hem yabancı” ara kategori, modernite öncesi melez/çoğul bir kimlik olarak bu topraklardaki yaşama büyük bir derinlik ve zenginlik katan Levantenlerden geriye çok az şey kaldı.

Fuhş-ı atikten fuhş-ı cedide

Tsmanlı Devleti’nin ilk umumhaneleri (genelevleri) 19. yüzyılda Galata ve Beyoğlu’da açılmıştı. Kuledibi, Abanoz, Ziba, Yüksekkaldırım, Kemeraltı, Boğazkesen çevresinde toplanan umumhanelerde daha çok gayrımüslim fahişeler çalışırdı. (Müslüman fahişeler Üsküdar ve Kadıköy bölgesinde toplanmıştı.) Yabancı gemiciler, karaya çıkar çıkmaz soluğu Galata’nın ünlü balozlarında alırlar, Tanzimat yıllarında sırf bu gemicilerin “iyş-ü işret” ihtiyaçları için açılan otellerde gecelerlerdi. Balıkpazarı meyhanelerinin müdavimleri kayıkçı, mavnacı, araba sürücüsü, hamal, tellak gibi ayaktakımı, bıçkınlıkları ile meşhur bahriye neferleri ve Rum oğlanları idi. Bahriyeliler meyhanelerde oturmazlar, ayaküstü birkaç kadeh yuvarladıktan sonra soluğu Galata umumhanelerinde alırlardı. Sidikli Despina’nın Evi, Sakallı Eleni’nin Evi, Çingene Despina’nın Evi gibi ünlü evlerde çalışan “âlüftelerin” arsızca yollardan çevirdikleri erkekler evlerde kurulan rakı sofralarında müzik eşliğinde yoldan çıkarılır, ceplerindeki son kuruşu da orada bıraktıktan sonra evlerinin yolunu tutarlardı. Frengi, belsoğukluğu, uyuz gibi hastalıklar bu hayatın mütemmim cüzüydü elbette.

Abdülhamit’in tedbirleri

Devletin kayıtlarına göre sadece Galata-Pera bölgesinde 2.000’i aşkın kadının adli ve tıbbi denetimden uzak çalıştığı 1859’da Sadrazam Âli Paşa fuhuş yapanların, fiilin derecesine göre 48 saatten üç aya kadar hapis veya üç aydan altı aya kadar sürgün ile cezalandırılacaklarını belirten bir emirname yayımlamıştı. Ancak bu cezalar işe yaramadı. Çünkü işin içinde yüksek makamlar vardı. Örneğin II. Abdülhamit’e gönderilen bir jurnale bakılırsa, Nazım Paşa’nın koruduğu Komiser Hüsnü ve polis memuru Şaban Efendiler, sorumlu oldukları bölgelerdeki umumhanelerden ayda altışar lira rüşvet alıyorlar, ayrıca gözlerine kestirdikleri namuslu kadınlarla tehdit yoluyla beraber oluyorlar, sonra da umumhanelere düşmelerine neden oluyorlardı. Halife unvanlı Abdülhamit’in aldığı en büyük tedbir, askerî okulların yatılı öğrencilerinin ve Darüşşafaka öğrencilerinin Galata sokaklarında dolaşmasını şiddetle yasaklamak oldu. Görülenler okul idaresine jurnallendiler, zabıtaca tevkif edildiler, duruma göre okuldan uzaklaştırma ya da hapis cezasına bile çarptırıldılar, o kadar. 1900’lerin başında bölgede 100 kadar umumhane faaliyet gösteriyordu. Bunlardan biri de Tophane’de Seyyid Nizam Mahallesi’nde Mustafa adlı bir Müslüman’ın eviydi.

Birinci Dünya Savaşı ve onu izleyen işgal yıllarında Ahmed Rasim’in “Fuhş-ı atik” (eski fuhuş) dediği hayatın yerini “Fuhş-ı cedid” (yeni fuhuş) alacaktı. Rasim’in deyimiyle “tam hususi”, “yarı hususi”, “kapatma-mantenot”, “sermaye”, “sokak” ve “mezarlık” fuhuşu savaşla birlikte yoksullaşan, erkekleri ölen, aileleri dağılan Müslüman kesimlere de sirayet etmiş, “İslam içtima-i terbiyesi yaralanmış”, hatta “görenek” olmuştu.

1920 yılında bölgedeki umumhanelerin “birinci sınıf” olanları Abanoz Sokak’a (bugün Halas Sokak) taşındı. 1964’te Galata dışındaki umumhaneler resmen kapatıldı ama Abanoz Sokak’taki evler 1974’e kadar gizlice çalıştı. Günümüzdeki durumun nasıl olduğunu ise “bilenler bilmeyenlere anlatsın” diyerek noktayı koyalım.

Özet Kaynakça: Avrupalı mı Levanten mi? (Yayına Hazırlayanlar: Arus Yumul, Fahri Dikkaya), Bağlam Yayıncılık, 2006; Edmondo de Amicis, İstanbul (Çeviren: Beynun Akyavaş) Kültür Bakanlığı, 1981; Bertrand Bareilles, İstanbul’un Frenk ve Levanten Mahalleleri, (Çeviren: Ali Berktay), Güncel Yayıncılık, 2003, Ahmed Rasim, Eski Fuhuş Hayatı Fuhş-i Atik, Avrupa Yakası Yayınları, 2007, Refii Cevat Ulunay, Eski İstanbul Kabadayıları, Bolayır Yayınevi, 1958.

.26-9-10

.Sansürle kararan ‘beyazperde’

Geçen yıl Doğan Medya’ya kesilen vergi cezası, YouTube başta olmak üzere sosyal iletişim sitelerine, sol ve Kürtçü içerikli sitelere, pornografik içerikli sitelere sudan gerekçelere dayanan yerel mahkeme kararlarıyla erişimin engellenmesi, geçtiğimiz aylarda Diyanet İşleri Başkanlığı’na dinî açıdan sakıncalı ve yanlış içerikleri mahkeme kanalıyla sansürleme yetkisinin verilmesi,Habertürk yazarı Bekir Coşkun’un işine son verilmesi, son olarak hükümeti internete ve basına yönelik tavrından dolayı haklı olarak eleştiren CHP Genel Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu’nun bile az daha, “Kılıçdaroğlu PKK’lıdır” diye zırvalayan bir grup yüzünden Facebook’u kapattırması gibi olayları bahane ederek bu haftayı sansür tarihimize ayırmak istedim. Ancak, basına yönelik sansürü “İktidar basının uysalını sever” başlıklı bir yazımda (Taraf, 17 Şubat 2008) anlattığım için konuyu, 9-14 Ekim 2010 tarihlerinde gerçekleştirilecek olan 47. Antalya Altın Portakal Film Festivali’nin şerefine, “1923-1980 arasında sinemada sansür” bağlamında ele almaya karar verdim, elbette sayfanın sınırları yüzünden küçük bir seçki yapabildim.

İktisat, sinema ve polis

Tek tip ve tepeden inme bir modernleşmeyi devlet politikası olarak gören yeni Türkiye Cumhuriyeti’nde sinemaya sansür meselesi daha 1923 yılında, İzmir İktisat Kongresi sırasında ele alınmıştı. 1923-1932 yılları arasında filmler gösterime girmeden önce mahalli polis tarafından izlenir ve filmin uygun görülmeyen yerleri kesildikten sonra gösterimine izin verilirdi. Nihayet 9 Haziran 1932 tarihinde bir yönetmelikle film gösterimini denetlemek üzere merkezî bir sansür heyeti oluşturuldu. 26 Aralık 1933 tarihli bir başka yönetmelikle de senaryo sansürü başlatıldı.

Yönetmelikle İstanbul’da ve Ankara’da iki komisyon oluşturulmuştu. Komisyonlarda İçişleri Bakanlığı, Milli Savunma Bakanlığı ve Genelkurmay Başkanlığı’ndan birer temsilci vardı. Ayrıca kontrollere İl Polis Müdürü ve Emniyet Müfettişi veya vekili de katılıyordu. İtirazlar Ankara’daki komisyonda karara bağlanıyordu. Burada verilen karara itiraz mümkün değildi. Muhsin Ertuğrul’un yönetmenliğini yaptığı Aynaroz Kadısı (1938) ve Bir Kavuk Devrildi (1939) filmlerini ‘açık saçık’ ve ‘milli değerlere aykırı’ bulan yöneticiler işi biraz daha sıkı tutmak gerektiğine karar verdiler ve 19 Temmuz 1939 tarihinde yeni bir yönetmelik çıkardılar. Buna göre komisyona İçişleri Bakanlığı temsilcisi başkanlık ediyor, Genelkurmay’ın yanına Emniyet Genel Müdürlüğü, Basın Yayın ve Turizm Bakanlığı ile Milli Eğitim Bakanlığı temsilcisi ekleniyordu. Böylece sansür, hem güvenlik, hem tanıtım, hem de eğitim meselesi olarak ele alınıyordu. Yönetmelik, 1963 ve 1977’de yapılan takviyelerle 38 yıl kesintisiz olarak uygulandı.

Arayana bahane çok

Bu yönetmeliğin maddelerini tek tek saymak yerine, Burhan Arpad’ın şu satırlarına göz atalım: “Bir sokağın bozuk kaldırımları bir şehrin kenar semtleri, köylülerin yamalı kıyafetleri, yalınayak çocukların bulunduğu bir sahne, o hükmün uygulanacağı ve uyulacağı yasak gerekçeleridir. Eğer sansür kurulunun canı çekerse, yine bir filmin pek çok sahnesi ‘umumi terbiyeye aykırı’, ahlak ve ‘milli duygulara aykırı’, ‘memleket inzibat ve emniyetine zararlı’, ’cürüm işlemeye teşvik eder’ görülüp yasaklanabilir.” Arpad’ın dediklerini daha iyi anlamak için gelin Cumhuriyet döneminde, sinemadaki sansür tarihinden bazı yaprakları birlikte çevirelim.

1944’te Cumhuriyet’in ilk sinema adamlarından Faruk Kenç’in çektiği Günahsızlar filmi “bir köy delikanlısı, bir kahpenin kızına nasıl âşık olur?” “Ayıptır!” gerekçesiyle sansürlenir. 1949’da Lütfi Akad’ın Halide Edip Adıvar’ın aynı adlı eserinden çektiği Vurun Kahpeye adlı klasik eseri, ‘ahlaksız’ olduğu için yasaklanır. 1952’de Şakir Sırmalı’nın Murat Sertoğlu’nun eserinden sinemaya uyarladığı Efelerin Efesi adlı film önce sansüre uğrar sonra sonuna bir açıklama yapılması şartıyla affedilir. Eklenen açıklama sansürün nedeni konusunda bir fikir verir: “Sırf aşk uğruna dağa çıktığı için Osman Efe’nin namı pek anılmaz. Çünkü Efe hak uğruna dağa çıkmış ve mücadele etmiştir. İstiklal savaşımıza bütün gücüyle yardım eden bütün adsız efelerimizi hörmetle anarız.”

Aynı yıl, Metin Erksan’ın Âşık Veysel’in hayatını anlatan toplumsal gerçekçi filminin Karanlık Dünya olan adı Âşık Veysel’in Hayatı olarak değiştirilir. Ayrıca filmdeki bazı sahnelere de çekidüzen verilmesi istenir. Çünkü filmde ekinlerin cılız ve boylarının kısa olması ziraat işlemlerinin ilkel olduğunu düşündürecektir. Turna dansı yapan dört kızdan ikisinin ayaklarının çıplak, ikisinin ise çarıklı olması da seyircilerde yanlış düşünceler uyandırabilecektir!

Aman Mussolini görülmesin

Kerime Nadir’in Hıçkırık adlı romanından uyarlanan ve bazı sahneleri İtalya’da çekilen Atıf Yılmaz’ın Hıçkırık (1953) filminde, doktoruyla evlenen, daha sonra çocukluk yıllarından beri sevdiği erkeğin kollarında ölen bir kadının acılı öyküsü anlatılır. Filmin sansüre takılmasının nedeni arka planda Mussolini heykelinin görülmesi ve istasyon terminalinin Mussolini döneminin eseri olmasıdır. Çünkü 1930’lardan İkinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar faşizmle flört eden devlet adamlarımız o yıllarda, Batı’ya kendilerini affettirme telaşı içindedirler.

Ö. Lütfi Akad’ın, erkekleri birbirine düşüren kötü kadın Aliye ve kızı Nevin’in hikâyesini anlatan 1955 tarihli Kardeş Kurşunu adlı filmi, erkek ve kadın kahramanın oturduğu tepeden Boğaz’ın çıkışının ve kahramanların yüzdüğü plajın görülmesi yüzünden sansürlenir. Sansür Heyeti’ne göre Boğaz’ın çıkışını ve plajı gören düşmanlarımız “Demek ki buraya karadan çıkartma için en münasip sahil burası derler” ve bu da milli çıkarlarımıza aykırıdır!

Ödüllü senarist Türk polisi

Aslında bu yıllarda sansürcüler bazı yazarlara ve senaristlere adeta düşman kesilmişlerdir. Nâzım Hikmet, Yaşar Kemal, Vedat Türkali, Orhan Kemal ve Kemal Tahir gibi isimler, filmin sansürlenmesi için yeterlidir. Bu yüzden pek çok filmde senarist olarak sahte isimlere yer verilir. Öyle ki, Yaşar Kemal’in anlattığına göre, Yılmaz Güney’in ilk rol aldığı Bu Vatanın Çocukları(1959) filminde senarist olarak Yaşar Kemal’in değil bir polisin adı yazılmış, bu polis o yıl verilen senaryo ödülünün sahibi olmuş, Yaşar Kemal’e de kendine verilmesi gereken ödülün ‘senarist’ polise verilmesini izlemek kalmıştır!

27 Mayıs darbesi gibi pek çok kişinin ‘özgürlükçü’ bulduğu bir müdahaleden sonra bile sansür zihniyetinde değişiklik olmaz. Örneğin 1960’ta Hicri Akbaşlı’nın Ağlarsa Anam Ağlar filmi halkı askerlikten soğuttuğu için sansürlenir. Neden mi? Filmin kahramanı Mahmut 20 günlük kısa dönem askere gider, sevgilisinden ayrılır ve arkasından başına büyük facialar gelir. O halde halk Mahmut’un başına gelenlerle askerlik arasında ilişki kurup askerlikten soğuyabilir!

Meşru müdafaa mı, o da ne?

Aynı yıl, Memduh Ün’ün Mahallenin Sevgilisi adlı filmi de, gecekondu mahallesine giren buldozer “halkta tevahuş (ürküntü) duygusu yaratacağı” ve “devlet malı dozer özel bir kişi tarafından özel amaçla kullanılamayacağı” için sansüre uğrar.

Turgut Özatay’ın Can Mustafa filminde, Asuman (Muhterem Nur) adlı kahramanın, kendisine saldıran ‘sırtlan’ lakaplı kötü adamı meşru müdafaa nedeniyle öldürmesine rağmen mahkemede ağır ceza alması, sansür heyetini rahatsız eder. Çünkü meşru müdafaa halinde bile ağır ceza veren bir yargı halkın eleştirisine maruz kalabilir. Bu kötü durumu önlemek için filmin sonuna şu ifade eklenir: “Hayata küsmüş olan Asuman’ın suçu bile bile işlediği ve bunun sonucuna bile bile kendini layık gördüğü...”

Orhan Elmas’ın 1961 tarihli Bir Bahar Akşamı filmi; Oya’nın babasının Suat için “İkiniz ayrı dünyaların insanlarısınız” demesi sınıf ayrımcılığına karine görülür ve altın makas çalışır.

1962’de Metin Erksan’ın Fakir Baykurt’un romanından uyarladığı Yılanların Öcü filmi önce tamamen yasaklanır, sonra halkın tepkisi üzerine serbest bırakılır. Ertesi yıl Metin Erksan’ın bu kez de Susuz Yaz filmi sansüre uğrar. Nedeni, büyük kardeşin küçük kardeşin karısıyla evlenmesidir ve bu durum ahlaka aykırıdır! Başını deve kuşu gibi kuma gömen devletimiz filmin yurtdışına gönderilmesini de engeller elbette. Neyse ki Danıştay kararıyla bu yasaklar kalkar da film Berlin Film Festivali’nde ‘Altın Ayı’ ödülünü alır. Bu, bir Türk filminin aldığı ilk ‘Altın Ayı’dır.

Süha Doğan’ın 1962 tarihli Şoförün Karısı filmi, Leyla ile Handan film kahramanıyla birlikte yaşamaya karar verdikleri zaman, “kazancımızı ortaya koyar, beraber harcarız” sözünün komünizm propagandası sayılmasından dolayı yasaklanır.

Komutan eşlerinden bilirkişi

Halit Refiğ’in 1963 tarihli Şafak Bekçileri filminin sansür ediliş gerekçesini yönetmenin ağzından dinleyelim: “Göksel Arsoy üzerinde üniforma varken Leyla Sayar’ı öpüyormuş, jet uçağı düştüğü için pilot olmak isteyen gençlerin hevesi kırılabilirmiş, bazı subaylar bir subaya yakışmayacak şekilde argo konuşuyorlarmış, vs. vs...” Allahtan, Halit Refiğ, filmi dönemin Hava Kuvvetleri Komutanı İrfan Tansel ve diğer komutanların eşlerine özel gösterimde izletir ve bu kadro filmi çok beğenir de, sansür kalkar...

1964’te senaryosunu Vedat Türkali’nin yazdığı, Ertem Göreç’in yönettiği Karanlıkta Uyananlarfilmi emek-sermaye çelişkisinin işlendiği ilk grev filmi olarak tarihe geçer. Elbette filmin bu özelliği sansürcülerin gözünden kaçmayacaktır.

Oku, adam ol baban gibi...

1965’te Ö. Lütfi Akad’ın Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde yaygın olan kaçakçılık sorununu işleyen Hudutların Kanunu filmi, jandarmaların peşine düştüğü kaçakçı Hıdır’ın bir mayın tarlasında patlama sonucu yere kapaklanması, bunu gören altı yaşındaki oğlunun dikenli tel örgüleri aşıp can çekişen babasının üzerine kapanmasıyla biter. Sansürcüler bu sahneyi ‘eksik’ bulurlar ve can çekişen Hıdır’ın oğluna “Babanın sonunu gördün, sen bu yola düşme okuluna dön” ifadesinin eklenmesini isterler. Yönetmen isteneni yapar ve filme üçüncü seferde izin çıkar. Ancak bu turda bile ‘ret oyu’ veren Kurmay Albay Ahmet Arıkan’a göre “filmde jandarmalar çok pasif göründüğünden, Nizamnamenin 7. Fıkrasına göre filme izin verilmesi mümkün değildir!”

1966’da İlhan Ergin’in İstanbul Dehşet İçinde adlı filmi, “sol tekerleği patladı” ifadesi “sağ tekerleği patladı” şekline çevrilmek kaydıyla gösterim izni alır. Ne de olsa ‘sol’ kadim tabularımızdan biridir.

Aynı yıl Duygu Sağıroğlu’nun köylerinden koparak büyük şehre gelen yoksul Anadolu insanının öyküsünü anlattığı Bitmeyen Yol filmi ise “Filmin sonuna kadar, şehre iş bulmak için gelen sefil kılıklı köylülerin bazen bir trajedi havası içerisinde, bazen de insani şartların dışına çıkarak sosyal bünyemizin yıkılması için tahrik edici mücadelesini naklettiği, şehrin en kötü ve en sefil yerlerini, işçilerin en sefil hayat şartları içinde yaşadıklarını belirttiği, tüm işverenleri kötü huylu, işçiyi hakir gören kişiler olarak yansıttığı, filmin kahramanlarının misafir olarak gittikleri erkeksiz evin namusuna el uzatarak milli örf ve âdetimize ihanet ettiği, filmde kullanılan türkülerde manevi duygularımızı tezyif ederek izleyiciyi ters düşüncelere götürdüğü, hikâyenin bünyemizi zorlayıcı ve yıkıcı bir istidatla karşımıza çıktığı görüldüğünden...” yasaklanacaktır.

Bu isim Kürtçe mi, ne?

Yılmaz Güney’in Seyyit Han (1968) adlı filmi Nebahat Çehre’nin canlandırdığı Keje adlı kadın kahramanının adından dolayı sansürcülerin gazabına uğrar. “Türkçede böyle ad yok herhalde Kürtçe olacak” diyen heyet, düğün sahnelerinde gelin alayının önünde götürülen kenarları püsküllü bayrağa da takılır ve “Köylünün elinde sancak olmaz, ancak alaylarda sancak bulunur” der. Dahası filmin çekildiği köyü ve köylü figürlerini de beğenmez. Hâlbuki sözkonusu köy dönemin Gümrük ve Tekel Bakanı İbrahim Tekin’in doğup büyüdüğü yer olup en ufak bir düzenleme geçirmeden filme konu olmuştur.

Türk sinemasının başyapıtlarından biri sayılan Yılmaz Güney’in Umut (1970) filmi, karısı, yaşlı anası ve beş çocuğunu, yorgun iki atın çektiği eski püskü faytonu ile geçindirme çabasındaki yoksul faytoncu Cabbar’ın öyküsünü, yer yer belgesel tadında anlatır. Cabbar’ın tek umudu aldığı piyango biletleridir ama aksilikler birbirini kovalar ve Cabbar’ın atlarından birisi bir arabanın çarpması sonucu ölür. Filmin ikinci yarısı, Cabbar’ın, nefesi güçlü bir hocanın telkiniyle define avcılığına çıkışını anlatır.

İmtiyazsız sınıfsız...

Filmin sansürlenmesinin nedeni ise bu kadar kısa anlatılamaz elbette. 10 maddelik listede özetle şunlar yazılıdır: Cabbar’ın (Yılmaz Güney) arabasının bakımsız, pis, yırtık olması ve zayıf bir at ile kalabalık bir aileyi geçindirmesinin mümkün olmaması, Cabbar’ın atı öldürmesinden sonra bir işlem yapılmaması ve tazminat ödenmemesi yüzünden izleyicilerin “zengin bir otomobil sahibinin fakir bir arabacının atını öldürmesinde takibat yapılmayacağı kanaatine” varması ihtimali, atını kaybeden Cabbar’ın daha önce yanlarında çalıştığı üç zenginin evine gitmesi, evlerin dekorunu, zenginliğini görmesiyle zengin-fakir ayrımının yapılmış olması, hocaya sabah namazının güneş doğarken kıldırılması suretiyle ibadetle alay edilmesi, nehirde abdest alındıktan sonra 101 taş atıp bunlarla hayali bir define etrafında dönülmesinin uydurma ve batıl inançları gerçek gibi yansıtması ve daha neler neler...

İsveç’e rezil mi olalım?

1974’te Tunç Okan’ın İsveç’e giden bir grup Türk işçisinin Stockholm’deki maceralarını anlatanOtobüs filminin Türkiye’ye girişi pek çok nedenle yasaklanır. Bir grup Türk işçisinin mola yerinde göle işemeleri ve ellerini yıkamadan yemek yemeleri Türk örf ve âdetlerine aykırı bulunur. Sofrada bayat ekmek ve soğan bulunması Türklerin kötü beslendiği izlenimi verdiği, filmin kahramanı otobüsün sağa girilmez levhasına rağmen sağa girmesinin Türklerin trafik kurallarından anlamadığını ima ettiği için kabul edilemez bulunur. Türk ve İsveçlilerin yemek yemelerinin karşılaştırılması da yakışık almaz. Ayrıca bir telefon kulübesindeki sevişme sahnesi elbette ki ahlaka mugayirdir! İşin ilginç yanı filme Aziz Nesin ve Yaşar Kemal gibi entelektüeller de karşıdır.

1975’te Bekir Yıldız’ın öyküsü üzerine Süreyya Duru tarafından çekilen Kara Çarşaflı Gelin filmi üç kez reddedilir; sonunda Danıştay kararıyla gösterime girer. Film 1977’de 14. Antalya Film Festivali’nde ‘En Başarılı Film’, ‘En Başarılı Senaryo’ ve ‘En Başarılı Kadın Oyuncu’ dallarında ödül alarak sansür heyetine nazire yapar. Bu arada sansürcülere “kara beyinli adamlar” diyen Süreyya Duru’ya sekiz ay hapis cezası verilir.

Benzer bir durum Yılmaz Güney’in senaryosunu yazdığı ve Zeki Ökten’in yönettiği Düşman(1979) filminin de başına gelir. İşsizlik ve yoksulluk yüzünden araları bozulan İsmail ve karısı Naciye’nin öykülerini anlatan film 1980 Berlin Film Şenliği’nde “İnsani değerleri ve toplum yaşamını en iyi dile getiren film” olarak ‘Jüri Özel Ödülü’ ve ‘Katolik Kilisesi Büyük Ödülü’nü kazanır, ancak bizim sansürcülerin gözünde “kamu düzenini ve ulusal güvenliği zedeleyici” bir filmdir.

1979 yılı sansür açısından öyle bereketlidir ki, Ömer Kavur’un Yusuf ile Kenan, Yavuz Özkan’ınDemiryolu, Yavuz Poğda’nın Yolcular filminin yasaklanması üzerine Antalya Film Festivali ilk kez iptal edilir. 12 Eylül 1980 döneminde sansür iyice kurumsallaşır. Bu dönemin en meşhur sansür vakası ise Kemal Tahir’in aynı adlı eserinden Halif Refiğ tarafından TRT için dizi olarak çekilenYorgun Savaşçı’nın başına gelenlerdir.

Yorgun düşen sansürün son marifeti

Aleyhte kampanyayı 3 Ağustos 1979 tarihli yazısıyla Cumhuriyet başyazarı İlhan Selçuk başlatır. Selçuk’a göre Kemal Tahir Türk tarihini tahrip etmekte, Milli Mücadele gerçeklerini çarpıtmaktadır. Bir devlet kurumu olan TRT ise bunlara alet olmamalıdır! Gerisini Halit Refiğ’den dinleyelim: “Basından öğrendiğimize göre bu TV dizisinde Kurtuluş Savaşı ile ilgili gerçekler yansıtılmıyordu. Türklerin ırksal yapılarına yönelik bazı görüşler ileri sürülüyor ve örneğin sarışınların ve mavi gözlülerin Türk olamayacakları belirtiliyordu. Ege Bölgesi’nde yaşayan halk Kurtuluş Savaşı’na katılmak istemiyormuş gibi gösteriliyordu, bu bölgede yaşayan İttihat ve Terakkici subayların zoruyla ve baskısıyla Kurtuluş Savaşı’na katıldıkları teması işleniyordu. Sanki Atatürk o dönemde yok sayılmıştı. Ermeni sorunu Türkiye’nin neredeyse aleyhine kullanılabilecek şekilde işlenmişti. Ordu mensupları uygunsuz adlarla anılıyor ve çok fazla küfür kullanılıyordu. Tarihsel gerçeklerle uyuşmadığı halde Çerkez Ethem bir ulusal kahraman olarak yansıtılıyordu. Toplumun çeşitli kesimlerinin arasına nifak sokacak görüntü ve konuşmalara yer verilmiş olmakla birlikte Halifeliğin Türkiye için tek geçerli yönetim biçimi olduğu savunularak, adeta Kurtuluş Savaşı’na gerek olmadığı düşüncesi benimsetilmeye çalışıyordu...”

Anlaşılan Yorgun Savaşçı tüm resmî tezleri tersyüz etmektedir. Elbette sonu da hak ettiği gibi olur. TRT Genel Müdürü Macit Akman basına filmin tüm kopyalarının yakıldığını müjdeler. Ancak 1993 yılında özel bir kanalın yeni bir Yorgun Savaşçı çekmesinden sonra sevinilerek öğrenilir ki, TRT’deki bazı görevliler, ilerde mali açıdan hesabını veremeyiz diye, filmin bir video kaydını saklamışlardır. O filmi görmek mümkün olmadığı için, film etrafında koparılan fırtınaların haklı olup olmadığını söylemek hâlâ kolay değildir.

Özet Kaynakça: Agâh Özgüç, Türk Sineması Sansür Dosyası, Koza Yayınları, 1976; Türk Sinemasında Sansür (Kolektif eser), Kitle Yayıncılık, 2000; Serdar Öztürk, Erken Cumhuriyet Döneminde Sinema, Seyir, Siyaset, Elips Yayınları, 2005; Giovanni Scognamillo, Türk Sinema Tarihi: 1896-1997, Kabalcı Yayınevi, 1998.

.10-10-10

.Bir zamanlar ASALA ve PKK

“Hükümetin ‘Kürt Açılımı’ ne yazık ki ilerlemiyor. Anadilde eğitim hakkı, yerel yönetimlerin özerkleştirilmesi gibi talepler görmezden gelinirken, ‘terör örgütüyle ilişki kurmakla’ suçlanan bini aşkın seçilmiş Kürt yöneticisi ancak on ay sonra mahkemeye çıkarılıyor. Bir yandan PKK’nın sınır dışına çıkarılması için gizli görüşmeler yaparken bir yandan sınır ötesi operasyonlar için Meclis’ten yetki alınıyor. Bu ve benzeri tavırlar, seçilmiş yöneticilerimizin hâlâ Kürt Meselesi’nin özünü kavrayamadıklarını düşündürüyor. Aslında buna şaşmamak lazım çünkü bu topraklarda sadece sıradan insanlar değil, ülkenin elitleri de ‘resmî tarihin tornasından’ geçtiler. Bu hafta, resmi tarihin beyinlerimize çaktığı bir başka önyargının arka planına bakmaya çalışacağım.

Santa Barbara olayı

27 Ocak 1973 günü, Türkiye’den ABD’ye göç etmiş Gürgen Yanıkyan isimli yaşlı bir Ermeni halı tüccarı, Santa Barbara şehrindeki Baltimore Oteli’nde yemeğe davet ettiği Türkiye’nin Los Angeles Başkonsolosu Mehmet Baydar ve yardımcısı Bahadır Demir’i tabanca ile vurduğunda olay hem ABD’de hem Türkiye’de büyük yankı yapmıştı.

İddialara göre Yanıkyan cinayetten sonra otelin müdür ve garsonlarına “Ailemden 26 kişiyi Türkler ve Ruslar öldürdü onların intikamını aldım” demiş, suikasttan önce California Couriergazetesine gönderdiği 118 sayfalık mektubunda “sizler bu mektubu okuduğunuzda ben yeni bir savaş biçimi icat etmiş ve uygulamış olacağım. Önden gidiyorum, Ermeniler peşimden gelsin. Ermenileri uzun uykularından uyandırmanın ve Türklerle onların anlayacağı dille konuşmanın vakti geldi. Türk hükümeti ile hiçbir millet ilişki kurmamalı ve onların temsilcileri yok edilmeli, artık dönmek yok” diye yazmıştı.

Radikallere ilham verdi

Cinayet bireysel bir intikam olayıydı ama olayın ABD ve Avrupa gazetelerinde uzun uzun ele alınması Lübnan’daki radikal Ermenilere ilham verdi. Bunun için uygun zemin vardı. O yıllarda, dünyanın dört bir yanında sömürgeciliğin çözülmesiyle birlikte ulusal bağımsızlık savaşları boy vermişti. 1967’de İsrail’le Arap ülkeleri arasında yaşanan Altı Gün Savaşları dolayısıyla giderek gerginleşen siyasi ortamda, İsrail’in askerî müdahalelerde bulunduğu Lübnan’da yaşayan Ermeni gençleri, doğal olarak Filistinlilerle yakınlaştılar. Bilindiği gibi o tarihte FKÖ’ye bağlı El Fetih adlı silahlı birlikler, uçak kaçırmaktan, rehin almaya kadar pek çok ses getiren eyleme imza atıyorlar, bu eylemler Türkiye’de ve Avrupa’da sempati ile izleniyordu. Bu ve benzeri bağımsızlık hareketlerinin klasik yöntemlerle Türkiye’nin inatçı suskunluğunu bir türlü kıramayan Ermeni milliyetçileri için esinlendirici olduğunu tahmin etmek zor değil.

1970’li yılların tipik solcu jargonuyla “uluslararası emperyalizmin desteklediği Türk emperyalizmi”ne savaş ilan eden bu grupların ilk eylemi 22 Ekim 1975’te Viyana Büyükelçisi Daniş Tunalıgil’in öldürülmesiydi. Bunu iki gün sonra Paris Büyükelçisi İsmail Erez ve şoförü Talip Yener’in öldürülmesi izledi. Ancak başlangıçta bu cinayetleri üstlenen herhangi bir örgüt olmadığı için, Kıbrıslı faşist Grivas’ın EOAK-B adlı örgütünden, uluslararası eylemci Çakal Ramirez Carlos’tan veya Türkiye Halk Kurtuluş Ordusu’ndan (THKO) şüphelenildi.

Haziran 1977’de Vatikan Büyükelçisi Taha Carım’ın MKE (Kırıkkale) yapımı 9 mm’lik bir silahla öldürülmesi veya 2 Haziran 1978’de Madrid Büyükelçisi Zeki Kuneralp’in eşi, bacanağı ve makam şoförünün öldürülmesinden sonra Madrid Polisi’nin Türkiye’den olaylarla ilgili olduğundan şüphelendiği dört Türk vatandaşının kayıtlarını istemesi kafaları iyice karıştırmıştı ki, Ağustos 1979’da THY’nin Frankfurt Bürosu’nun bombalanmasını ASALA (Armenian SecretArmy for the Liberation of Armenia = Ermenistan’ın Özgürlüğü için Gizli Ermeni Ordusu) üstlendi. ASALA’nın adı ikinci kez Ekim 1979’da Lahey Büyükelçisi Özdemir Benler’in oğlu Ahmet Benler’in öldürülmesi olayında duyuldu.

Şemsiye örgüt: ASALA

Gerçi 1980’den itibaren, ‘3 Ekim’, ‘9 Haziran’, ‘Kara 24 Nisan’, ‘Avrupa 21. Komando Grubu’, ‘Antranik Paşa Komandoları’, ‘Yeni Ermeni Direnişi’(NAR), ‘İsviçre 15’, ‘Ermeni Soykırımına Karşı Adalet Komandoları’(JCAG), Ermeni Özgürlük Hareketi gibi değişik pek çok grup da cinayetlere imzasını koydu ama Türkiye’de eylemler genel olarak ASALA’ya atfedildi.

Yıllardır ASALA’yı kimin kurdurduğu sorulur. Bu sorunun altında, Ermeni iddialarının tarihsel kökenini inkâra yönelik kadim politika ile Ermenilerin kendi başlarına böyle etkili bir örgüt kuramayacakları şeklindeki küçümseyici önyargı yatar. 1915’ten beri davalarının peşini bırakmayan Ermeniler neden böyle bir örgüt kuramazlar sorusuna cevap yoktur, çünkü Ermenileri bu konuda yetersiz görenler, aynı zamanda Ermenilerin tarih boyunca sürekli çetecilik, komitacılık, gizli örgütçülük yaparak Osmanlı Devleti’ni sırtından hançerlediğine, hatta batmasına neden olduğuna inananlardır. Öte yandan, bu kesimlere göre Ermeniler 1920 sonrasında kurdukları Nemesis adlı örgüt aracılığıyla, 1915 soykırımından sorumlu Talat Paşa, Bahattin Şakir ve Cemal Azmi gibi İttihatçı liderleri öldürmüşlerdir. İşin ironik yanı, Osmanlı Devleti’nin acımasız kararı sonucu hayatını kaybeden yüz binlerce Ermeni için en ufak bir pişmanlık veya üzüntü duymayanlar, Ermeni intikamcıların öldürdüğü bu birkaç kişiyi yıllarca Ermenilerin kana susamışlığının kanıtı olarak sunmakta beis görmemişlerdir.

Soğuk Savaş politikaları

ASALA’nın aynen PKK gibi, Türk devletinin 90 yıllık katı yok sayma/inkâr politikalarıyla ilişkisi olduğu açık. Ancak her iki örgüt de dünyadaki politik iklimden kopuk değerlendirilmemeli. Nitekim Sayın Hasan Köni’nin dikkatimi çektiği bir kaynakta, Ermeni araştırmacı Gaidz F. Minassian, Guerre et Terrorisme Arméniens (‘Savaş ve Ermeni Terörü’, politique d'aujourd'hui, 2002) adlı kitabında ASALA’nın kuruluşunu Soğuk Savaş politikalarıyla ilişkilendiriyor.

Minassian’a göre 1956 yılında Süveyş Kanalı Krizi ve bunu izleyen İsrail-Mısır Savaşı’ndan sonra Ortadoğu’ya yerleşmeye başlayan SSCB, ABD’nin yanında yer alan Türkiye’yi sıkıştırmak için, 1957 yılında İran’da ve Irak’taki Taşnak liderleriyle ilişkiye geçmişti. 1962’de yaşanan Küba Füze Krizi, 1964 Kıbrıs Olayları, 1965’te Türkiye’nin NATO’nun çok taraflı gücüne katılmaktan kaçınması ile bölgede siyasi tansiyonun yükseldiği dönemde, Ermeni tarafının manevra alanı bulduğu sanılıyor.

Türk tarafı da benzer şekilde Ermeni milliyetçiliğine karşı kitleleri harekete geçirmek için Kıbrıs meselesi bağlamında Rum düşmanlığı ile bağlantı kurma ihtiyacı duymuştu. O günlerde gazetelerde Lübnan’da ilk kez gerçekleştirilen ‘Soykırımın 50. Yıldönümü Anma Töreni’nin Kıbrıs Dış İşleri Bakanı Kipriyanu’nun işi olduğuna dair yazılar çıkıyordu. Aslında bu anlaşılır bir durumdu çünkü halk daha vakıf olduğu güncel bir sorunun katalizörlüğü olmadan, izlenen sistematik unutturma politikaları yüzünden Ermenilerin Türklerden ne istediğini hatırlamayabilir, dolayısıyla Ermenilere neden karşı çıkmak gerektiğini anlamayabilirdi.

Son barış girişimi

Ancak Kıbrıs yüzünden Türkiye’yi cezalandırmak isteyen ABD’nin ‘1915 Tehciri’ni 1968’de Kongre’nin gündemine taşıması üzerine SSCB Ermenistan’la Türkiye’nin arasının düzelmesi (ve böylece Türk-Sovyet ilişkilerini güçlendirmek) için, Taşnaklara destek vermekten vazgeçti. Bu politikanın bir parçası olarak, Ortaçağlarda Ermeni Krallığı’nın başkenti olan Kars yakınlarındaki Ani ile Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti sınırları içindeki Akaba Dağları’ndaki iki Azeri köyünü değiş tokuş etmeyi Ankara’ya önerdi. Ancak Ankara buna olumsuz cevap verdi. ASALA işte iplerin koptuğu bu dönemde ortaya çıktı.

Seçilen hedefleri düşününce, Ermeni eylemcilerin sadece Türkiye’ye değil, o dönemin siyasi iklimine uygun olarak emperyalizmin kalesi saydıkları ABD, Avrupa ve NATO’ya gözdağı vermeyi hedefledikleri anlaşılıyordu. Nitekim Nisan 1980’de Frankfurt Başkonsolosluğu’na asılan bombalı pankartta ‘Kahrolsun faşizm’ gibi gayet bildik bir solcu jargonu kullanılmıştı ve ortada Ermeni falan yoktu. Aynı yıl Ağustos ayında Atina’da İdarî Ataşe olarak görev yapan Galip Özmen ve ailesine yönelik saldırıda Yunanistan’ın sol örgütlerinden ENEP’in parmağı olduğuna dair bulgular vardı.

Ama ‘emperyalist mihraklar’, ya işlerine gelmediği ya da 1915’in sorumluluğunu hissettiklerinden, ya da Türkiye’ye şu veya bu nedenle sempati duymadıklarından Ermeni eylemcilere karşı çok yumuşak davrandılar. Pek çok olay doğru dürüst soruşturulmadı, zanlılar doğru dürüst yargılanmadı, ya da küçük cezalarla kurtuldular. Bu tutumları da Türkiye’deki kadim ‘Sevr Paranoyası’nı bir kat daha güçlendirdi.

Aslına bakarsanız, Kenan Evren’in Cumhurbaşkanı olduğu Türkiye’nin tek yaptığı, başta Fransa olmak üzere Batılı ülkelere defalarca nota vermek olmuştu. Büyükelçilere kurşungeçirmez araba alınması için bütçeye ilk ödenek ancak 1982’de konmuş, büyükelçilik binalarının güvenli hale getirilmesi için gereken dört milyar lira ise hiçbir zaman bulunamamıştı.

Türkiyeli Ermenilerin çıkmazı

Bu sıkıntılı dönemde Türkiyeli Ermenilerin Patriği Şinork Kalustyan, etkili çevreleri ziyaret ederek Türkiye Ermenilerinin terör eylemlerini desteklemediğini anlatmaya çalışıyor, Ermeni kökenli sanatçılar, bilim adamları Türkiye’ye bağlılıklarını ifade etmekte yarışıyorlardı. Baskı öyle yoğun olmalıydı ki, Ağustos 1982’de gazetelerde, 2.000 kadar Ermeni, Rum ve Musevi vatandaşın Nüfus Müdürlüklerine başvurarak Türk isimleri aldıklarına dair haberler çıktı.

7 Ağustos 1982’de, Artin Penik adlı bir Ermeni vatandaş dokuz kişinin öldüğü, 72 kişinin yaralandığı Esenboğa saldırısını protesto etmek için Taksim Meydanı’nda üzerine gaz dökerek kendini yaktı. Esenboğa’nın faillerinden Levon Ekmekçiyan, polisin ifadesine göre kendi isteğiyle basın karşısına çıktı ve “Ermenilerin asıl düşmanının ASALA olduğunu ve ailesinin tehdit altında olduğunu” söyledi. Sonradan öğrenecektik ki, Ekmekçiyan, Kenan Evren’in damadı ve Köşk’ün güvenlik danışmanı olan istihbaratçı Erkan Gürvit tarafından sorgulanmış, hayatı karşılığı bazı isimleri ve adresleri vermeye ikna edilmişti.

Dönüm noktası: Orly Katliamı

ASALA için sonun başlangıcı, 15 Temmuz 1983’te Fransa’nın Orly Havaalanı’ndaki THY bürosuna yapılan saldırı oldu. Saldırıda ölen ve yaralananlar arasında Fransız vatandaşlarının olması, o güne dek bu tür eylemlere göz yuman Fransa’nın tavır değiştirmesine bahane yarattı. İsrail’in Lübnan’ı işgali nedeniyle ASALA’ya destek veren FKÖ’nün zemin kaybetmesinden cesaret alan Fransa ASALA’ya resmen, ‘eylemlerini dışarıda yapma’ uyarısında bulundu. Bazı kaynaklara göre, Fransız polisine ASALA üyelerinin fotoğraflı isim listesini Arafat’ın has adamlarından Ebu İyad vermişti. Polis Paris’te örgütün silah deposunu ortaya çıkaracak, ardından tutuklamalar başlayacaktı. Susurluk kazasının ünlü ismi Abdullah Çatlı başkanlığındaki dört kişilik çetenin Fransa’daki bazı Ermeni hedeflerine yönelik, çoğu fiyasko ile sonuçlanan anlamsız eylemleri ancak Fransa’nın ortalığı temizlemesinden sonra mümkün oldu.

Agop Agopyan öldürüldü mü?

Eylül 1983’te Londra’da Arapça olarak yayımlanan el-Mecelle dergisi, Batılı diplomatları kaynak göstererek TSK’ya bağlı bir komando birliğinin, Lübnan’ın Bekaa Vadisi’ndeki bir ASALA kampına baskın yaptığını ileri sürdü. Habere göre baskında çok sayıda Ermeni militan ve yönetici öldürülmüştü. 28 Nisan 1988’de ASALA’nın efsanevi lideri Agop Agopyan’ın (ki gerçek adının bu olmadığı söyleniyordu) iddialara göre örgüt içi hesaplaşmalar sonucu Atina’da bir trende öldürülmesi (ki bazılarına göre öldürülmedi ve halen Ermenistan’da yaşıyor) ve dünyadaki politik iklimin değişmesiyle ASALA etkinliğini kaybetti. Ancak, örgüt amacına ulaşmış ve ‘1915’te Ermenilere soykırım’ yapıldığı fikri dünya kamuoyunun gündemine girmişti.

Türk toplumundaki etkileri

10 yılda 34’ü Türk diplomatı, görevlisi ve aile üyeleri olmak üzere toplam 70 kişinin öldüğü, 524 kişinin yaralandığı ASALA saldırıları Türk halkını elbette çok sarstı. Resmî tarih tezleriyle uzun yıllar kış uykusuna yatırılmış halkın büyük bir kesimi o yıllarda saldırıların arkasında yatan tarihsel tezleri anlayamayacak kadar bellek boşalması içinde olduğu için ilk tepki büyük bir şaşkınlıktı.

İleriki yıllarda pek çok diplomatımızın da itiraf ettiği gibi, Dışişleri mensuplarının bile 1915 Tehciri’nin kanlı bilançosundan habersiz olan bir toplumda resmî tarihçiler, geriye dönük bir tarih okuması ile ‘İttihatçılar bu tehlikeli grubu ortadan kaldırmakta çok haklıymış’ düşüncesini toplumun bilinçaltına yerleştirmekte hiç zorlanmadılar. Sonuç olarak halkıyla, aydınıyla Türkler, ASALA terörünün dayandırıldığı tarihî olayları konuşmaya veya anlamaya çalışmak yerine resmî çevrelerin kadim politikası olan ‘Ermeni ihaneti’, ‘iç düşman-dış düşman’ retoriğine saplandılar.

Bunun bir parçası olarak, Türkiye bürokrasisinin ‘en mantıklı’, ‘en soğukkanlı’, ‘en tecrübeli’ kadrolarına sahip olduğu bilinen/ileri sürülen Dışişleri Bakanlığı, ASALA terörüne 34 evladını kurban verdiği için, Ermeni soykırımı iddialarına karşı en tepkisel tavırları gösteren bakanlık haline geldi. Çünkü bakanlık için konu adeta kişisel bir ‘kan davası’ olmuştu. Belki de Türkiye’nin bir türlü Ermeni Meselesi’ni çözecek yumuşak politikaları yürürlüğe koyamamasının ardında Dışişleri’nin bu katı tutumunun katkısı vardı.

ASALA ile PKK ilişkisi

Her uluslararası sorunda Ermeni parmağı aramak, Türkiye’den farklı düşünen her ülkenin Ermeni diasporası veya lobileri tarafından yönlendirildiğini düşünmek şeklinde tezahür eden paranoyak tutum, İstanbul’dan ilk Ermeni kafilesinin Ayaş’a doğru yola çıkarıldığı 24 Nisan (1915) gününün dünyanın çeşitli ülkelerinde, bir biri ardına “Ermeni Soykırımı’nı Anma Günü” ilan edildiği 1980’lerden itibaren iyice belirginleşmişti.

Türkiye PKK ile de o günlerde tanışmıştı. Resmî çevreler ASALA’yı PKK ile ilişkilendirmeyi akıl ederek, kamuoyunun gözünde Kürt milliyetçiliğinin meşruiyetini bir kez daha sorgulatmayı başaracaklardı. Her fırsatta ASALA’nın ‘Marksist’ olduğunu vurgulayıp, sol hareketi de gözden düşürmeye çalıştıkları gibi...

Öcalan’ın açıklamaları

1890’lardan beri bütün stratejilerini Ermenileri Anadolu’dan atmak üzerine kurmuş Kürtlerin içinden ‘Ermeni dostu’ bir grubun çıkması PKK’nın Marksist kökeniyle ilgili olmalıydı; ancak ASALA ile PKK’nın yolları sadece beş yıl (1980-1985) süreyle kesişebilmişti. O sırada henüz emekleme çağında olan PKK’nın 21-28 Nisan 1980’de Ermeni cemaat liderlerinin sürgüne gönderilmeye başladığı gün olan 24 Nisan’ı ‘Kızıl Hafta’ ilan etmesi, Abdullah Öcalan’ın Ermeni Yazarlar Birliği tarafından onur üyeliğine seçilmesi gibi sembolik olaylar, bu ilişkiye karine yapıldı. Özellikle istihbarat çevreleri, her fırsatta, PKK ile ASALA arasında Yunanistan ve Suriye’nin öncülüğünde, Türkiye’nin Kıbrıs politikasını sabote etmek için kurulduğuna inanılan bu ilişkinin, 1979-1980’de Lübnan’da kurulduğunu, nihai amacın da “Ermeni-Kürt Federe Devleti” kurmak olduğu ileri sürmeyi ihmal etmediler. Bu iddianın sonucu, Kıbrıs meselesinde karşılaşılan zorlukları, ‘Kürt-Ermeni komplosu’na bağlayarak, Kıbrıs konusunda uzlaşmaz bir tavır takınılması oldu.

Hâlbuki, 1988’de Abdullah Öcalan, gazeteci Mehmet Ali Birand’a “ASALA ile birkaç görüşme oldu. Sivillere yönelik eylemlerinin zararlı olduğunu gördük, dolayısıyla da 1982’lerde olmaz dedik, bıraktık. Öyle fazla bir beraberlik yok. Bir-iki acele toplantı dışında bir ilişki yoktur. İlişki geliştirebileceğimiz bir örgütlenme değildir, aslında ASALA olayı da çok abartıldı Türkiye’de” demiş, 4 Mayıs 1991’ de bir diğer gazeteci Rafet Ballı’ ya “Ermeni sınırları veya Ermeni ülkesi neresidir? Kürdistan neresidir derseniz, bu tarihî bir sorundur. Tarihî bir soruna da, çok politik bir cevap vermek biraz oportünizme düşmek olur. Benim de öyle bir niyetim yok. Fakat Ermeni halkını severiz. Ermeni halkı gelirse, ziyaret ederlerse, hatta kalmak isterlerse, onlara elimizden gelen misafirperverliği de sonuna kadar gösteririz” diyerek ‘Doğu Anadolu’nun aslında Kürt vatanı olduğunu’ ileri süren kadim Kürt politikasıyla bağını koparmadığını ima etmişti.Ancak bütün bu beyanlar Türk tarafını ikna etmedi, yıllar içinde bu teori, doğruluğu şüpheli ayrıntılarla süslenip sürekli gündemde tutuldu. Bu politikanın zirvesini oluşturan bir olay da yakın tarihlerde yaşandı.

Halaçoğlu’nun incileri

TTK’nın sabık başkanı Yusuf Halaçoğlu, 18 Ağustos 2007’de Kayseri’deki Dadaloğlu Şenlikleri sırasında “Araştırmalarımızda Kürt diye bildiğimiz insanların aslında yapısal olarak Türkmen asıllı olduğunu, Kürt-Alevi olarak bilinen vatandaşların ise Ermeni kökenli olduğunu gördük. Ülkeyi bölmeye çalışan TİKKO ve PKK terör örgütlerinin içinde yer alan insanların birçoğu Ermeni dönmesi Kürtlerden oluşuyor. TİKKO ve PKK hareketi bizim bildiğimiz gibi Kürt hareketi değildir” diyerek hem bu topraklardaki bin yıllık Kürt varlığını, hem de 85 yıllık Kürt Meselesi’ni bir çeşit illüzyona çevirmeyi denemişti.

TİKKO alerjisi

Halaçoğlu’nun sözünü ettiği TİKKO (Türkiye İşçi Köylü Kurtuluş Ordusu), 1972’de İbrahim Kaypakkaya tarafından kurulmuştu. TİKKO’nun tehcir sırasında büyük ölçüde merkezî devlete karşı çıkarak Ermenileri koruma altına alan Dersim bölgesinde faaliyet göstermesi, lider kadrosunda Garbis Altınoğlu ve Armanek Bakırcıyan (Orhan Bakır) başta olmak üzere pek çok Ermeni asıllının olması, ayrıca yerel kadroları arasında pek çok Ermeni asıllı militanların bulunması, üstüne üstlük TİKKO’nun 1915 Tehciri’ni soykırım olarak tanıması devletin TİKKO’ya son derece sert davranmasına neden olmuş, İbrahim Kaypakkaya 3,5 ay süren ağır işkencelerden sonra 18 Mayıs 1973’te gözaltında öldürülmüştü.

AGOS gazetesinin başyazarı Hrant Dink’in de gençliğinde örgütle ilişkisinin olması, ölümünden sonra sık sık gündeme getirilmiş, Dink’in, devletin derin güçleri tarafından öldürülmesi bazı çevrelerde, adeta meşum bir işbirliğinin cezalandırılması olarak yüreklere su serpmişti(!)

Geçtiğimiz ağustos ayında Devlet Bakanı Cemil Çiçek’in “Ermeni terörü ile PKK terörü arasında yakın işbirliği var, bunlar kan kardeşidir. O devreden çekildi, işi bu tarafa verdiler. Zaten, özür dilerim, bir kısım teröristlerin sünnetsiz oluşu, size çok şeyi ifade ediyor demektir” açıklaması bu geleneğin ürünüydü.

Sonuç olarak, Halaçoğlu’nun veya Çiçek’in tarif ettiği ‘dış düşmanla ilişkili iç düşman’, hem Kürt, hem Ermeni, hem Alevi, hem solcu, hem de ‘dönme’ gibi resmî tarihin zihinlerimize çaktığı beş düşman unsurunun iç içe geçtiği son derece karmaşık bir yapı olarak bu kesimlerin taleplerinin meşruiyeti üzerinde soru işaretleri yaratmayı amaçlıyordu ve kanımca göre epey de başarılı oldu. Edward Said’e göre herhangi bir siyasi eylemin terörizm olarak adlandırılması ona siyaset, tarih, gelenek ve yorumun buluştuğu bir anlatı statüsü tanınmaması demektir. Filistin, Kürt ve Ermeni meselelerinin başına gelen tam da bu.

.17-10-10

.Türbanın 60 yıllık serüveni

Bugün laikçilerin adlandırmasıyla “türbanlı”, kendilerinin adlandırmasıyla “başörtülü” kadınlar, İslami inanışları gereği, günah işlememek için örtündüklerini söylüyorlar. Üniversiteye alınmamalarını ya da kamusal alanda görevlendirilmemelerini, sadece din ve vicdan özgürlüğü meselesi değil aynı zamanda insan hakları sorunu olarak görüyorlar. Laikçi kesimine göre ise bu kadınlar, siyasal İslam’ın Kemalist düzeni yıkmak için cepheye sürdüğü militanlar. Dolayısıyla konu özgürlükle veya insan haklarıyla ilgili değil, siyasetle ilgili.

Hangisi olursa olsun sonuçta türban bir “kadın sorunu”. Çünkü kadını örtenler de, açanlar veya açmaya çalışanlar da, kendi projelerini kadın bedeni üzerinden gerçekleştirme peşindeler. 3 Şubat 2008 tarihinde yine bu sayfada yayımlanan “Gelenek, inanç, siyaset ve tesettür” başlıklı yazımda örtünmenin tarihçesine değinmiştim. Bu hafta, o yazıda bıraktığım yerden (1938’den) devam etmek istiyorum. Kadının kendi bedeni ve kendi hayatı konusunda bizzat kendisinin söz sahibi olacağı bir dünya özlemiyle, iyi okumalar diliyorum...

CHP’de panik

Cumhuriyet’le birlikte dinî kurumlara yönelik olarak çıkarılan kısıtlayıcı yasalara ve girişilen uygulamalara rağmen varlıklarını gizleyerek sürdüren dinî cemaatler, İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Batı ile yakınlaşmanın da getirdiği özgürlük ortamında taleplerini daha güçlü bir sesle dile getirmeye başlamışlardı. Kemalist ideolojinin resmî partisi CHP de, giderek daralan seçmen tabanını genişletmek için mevcut katı pozisyonunu gözden geçirme ihtiyacı duymuştu. Bu bağlamda 1947 temmuzunda “Özel Din Öğrenimi Ana Hatları” adlı program kabul edildi. Kasım ayında toplanan kurultayda, ibadet yerlerinin bakım ve onarımı, din görevlilerinin maaşlarının iyileştirilmesi gibi konular tartışılmakla kalmadı, laiklik yorumu şöyle esnetildi: “Din anlayışı vicdan meselesi olduğu için her türlü hücum ve müdahaleye karşı korunmalıdır. Hiçbir yurttaş, kanunun yasaklamadığı ibadet ve ayinler yüzünden rahatsız edilmemelidir.”

O yıl Hacca gideceklere hükümet tarafından ilk defa döviz tahsis edildi. 1948’de ilkokul 4 ve 5. sınıf öğrencilerine din eğitimi verilmeye başlandı. Dersler seçmeli olduğu halde bazı illerde Aleviler hatta gayrımüslimler bile derslere katılmaya mecbur edildi. (Öyle ki iki yıl sonra öğrencilerin yüzde 98’i din dersine devam ediyordu.) Aynı yıl, Ankara, İstanbul, İzmir, Seyhan (Adana), Diyarbakır ve Erzurum’da, 1930’larda öğrenci yokluğu yüzünden kapanan Kur’an kurslarına izin verildi.

163. Madde ve arkası

1949’da tedbir olarak, Türk Ceza Kanunu’na “laikliğe aykırı olarak, devletin içtimai veya iktisadi veya siyasi veya hukuki temel nizamlarını, kısmen de olsa dinî esas ve inançlara uydurmak amacıyla cemiyet kurmayı” yasaklayan 163. Madde eklendi. Ardından bakış açısına göre “taviz” ya da “tedbir” olarak değerlendirilen ilahiyat fakülteleri açıldı. CHP, seçimleri yenileme kararını aldığı 1 Mart 1950 günü, tekke ve zaviyeleri kapatan 5566 Sayılı Kanun’da değişiklik yaparak “sanat değeri olan ve Türk büyüklerine ait türbelerin ziyaretine” izin verdi. Bu karar, özünde doğru olsa da, esas itibariyle muhafazakâr çevrelere dağıtılan mavi boncuklardan sonuncusuydu.

Ancak bütün bunlar yeterli olmadı ve 14 Mayıs 1950’de yapılan seçimleri, “Yeter Söz Milletindir!” diyen DP kazandı. DP hükümeti, seçmenlerine verdiği sözleri tutmak için kolları sıvadı ve 16 Haziran 1950’de dinî konuları içeren bir dizi kanunu onayladı. Böylece ezanın Arapça okunması, radyoda haftada üç kez Kur’an okunması, okullarda dinî eğitim verilmesi, imam-hatip okulları ve Yüksek İslam Enstitüsü’nün kurulması mümkün oldu. 10 yıllık DP döneminde Alevilere yönelik tek bir adım atılmazken, 15 bin yeni cami açılacaktı.

Diyanet İşleri binası cami mi?

Kadınların kamusal alanda başlarının örtülmesiyle ilgili ilk “olay” 1955 yılının mart ayında yaşandı. Diyanet İşleri Başkanlığı bir genelge yayımlayarak bünyesinde çalışan kadınların başlarını örtmesini istemişti. Haberin duyulması üzerine Cumhuriyet gazetesi “Diyanet İşleri Binası cami değildir” başlıklı bir açık mektupla tepkisini koydu, ardından “İnkılâplarımızı Nasıl Koruyabiliriz?” konulu bir makale yarışması düzenledi. İlginçtir, Cumhuriyet’e DP’nin yandaşıZafer gazetesi de destek vermişti. Pakistan’daki Dünya Müslüman Kadınlar Kongresi’ne katılan üç Türk kadınının, bir mezar ziyaretinde başlarını örtmeleri üzerine gazetenin 16 Nisan 1952 tarihli sayısındaki Cemal Şahingiray imzalı yazıda şöyle deniyordu: “...Karaçi’den gelen bir resmi görünce hayretten dona kaldık. Daima garba doğru medeniyet hamleleri yaptığımızı İslam dünyasına göstereceğimizi ve onları da Garb medeniyetine doğru çekebileceğimizi zan ederken, Şark’a doğru uçan delegelerimizin geriye doğru havalanmış olduklarını maalesef anlamış oluyoruz (...) hanımlarımızın merhum Liyakat Ali Han’ın kabrini ziyaretleri esnasında çekilmiş olan resim bizi üzdü, hatta inkılâplarımıza vurulan bir hançer yarası olarak sızlattı (...) kabrin önünde başlarını başörtüleriyle saygı duruşu yapmaktadırlar (...) Bu üç hanım Pakistan’da başlarını örttüler. İnkılap Türkiye’sine dönebilmek için yüzlerini örtsünler.”

Mücadele aracı manto modelleri

Çarşafın bir türlü tarihe gömülememesi üzerine Mart 1956’da Türk Kadınlar Birliği ile Mustafa Kemal Derneği, “Çarşafa hayır, mantoya evet” kampanyası başlattı. Kampanya uyarınca Olgunlaşma Enstitüsü’nün hazırladığı manto modelleri törenlerle çarşaflı hanımlara dağıtılıyordu. Basında “çarşaf dizileri”, “çarşaflılara ceza kesilsin yazıları” yayımlanıyordu. Ortam iyice kızıştığında, CHP’li üç kadın milletvekili “bizi yabancı milletler nazarında küçük düşürüyor” diyerek, çarşafın yasaklanması için Meclis’e kanun teklifi vereceklerdi.

27 Mayıs 1960 Darbesi sonrasında konu gündemden düşmedi. Milli Birlik Komitesi Başkanı ve (daha sonra Cumhurbaşkanı) Cemal Gürsel, Cumhuriyet gazetesi muhabirine “Çarşaf Türk kadını için bir yüz karasıdır. Türk kadınının güzel yüzünü saklaması için bir alın karası bulunduğunu sanmıyorum. Dünya önüne temiz yüzü ile çıkmak onun hakkıdır (...) Çarşafın namus ile de alakası yoktur” derken, Komite’nin bir başka üyesi, geleceğin CKMP ve MHP Genel Başkanı Alpaslan Türkeş, kendisiyle röportaj yapan gazetecilere “Son zamanlarda Anadolu’yu hiç dolaştınız mı? Çarşafın nasıl kapkara bir yangın halinde bütün yurdu sardığını gördünüz mü?” diye yakınıyordu.

Darbeciler “halka verilecek dinî terbiye” konularını görüşmek üzere Din Şûrası toplarken, İstanbul Müftüsü “Çarşaf kelimesi Türkçe bile değildir, kelimenin esası Acemceden gelmedir. Hz. Muhammed çarşafı şart koşmamıştır. Bu Abdülhamit devrinden kalmıştır” diyerek Komite ile eşgüdümü sağlıyordu.

“Şulebaş” icat olunuyor

Bu tür tedbirlerle “sorun” bir süre ötelendiyse de “akacak kan damarda” durmadı. 1960’ların ikinci yarısından itibaren başını “Şulebaş” diye anılacak özel bir türbanla kapatan Şule Yüksel Şenler adlı bir kadın yazar ortalığı kasıp kavurdu.

DP’li modern bir ailenin kızı olan Yüksel Şenler, annesinin hastalığı yüzünden ortaokulu terk ederek önce eve kapanmış, bir gönül kırıklığının ardından da bir Ermeni terzinin yanında çıraklığa verilmişti. Modayla olduğu kadar siyasetle de ilgilenen Şenler, 1950’lerde Kıbrıs Mitinglerine katılmış, 1960’larda AP’nin Bakırköy Gençlik Kolları’nda aktif siyasete girmiş, bir yandan da edebiyat dergilerine yazılar yazmıştı. Bu dönemde Yüksel olan adının önüne kadın olduğu anlaşılsın diye “Şule” adını koymuştu. Nur cemaatinin üyesi ağabeyinin güçlü telkinleriyle 1965’te örtünmüş ve kendini Risale-i Nur derslerine vermişti.

O güne dek örtünen kişilerin küçümsenerek “Ayşeler, Fatmalar” diye anılmasına tepki duyan Şule Yüksel Şenler, örtünen kadınları “aşağılık duygusundan kurtarmak” için başını çok özel bir şekilde örtmeye karar verdi. Önce biyeli, atkılı, tokalı özel başörtüler taktı. Sonunda kendi ifadesine göre Audrey Hepburn’un Roma Tatili filmindeki bir kıyafetinden esinlenerek oluşturduğu bir modelde karar kıldı. ‘Şulebaş’ adıyla ünlenecek bu model günümüzdeki türbanların atasıydı.

Yanında akıl hocası Mehmet Şevki Eygi ile Anadolu turuna çıkan Şule Yüksel Şenler, ilk tesettür konferansını 1967’de Samsun’da verdi. Şenler, aynı yıl Türk Kadınlar Birliği’nin hakkında açtığı “çarşafa özendirmek” davasını kazasız belasız atlattı ama dört yıl sonra bir yazısında Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay’a hakaret ettiği gerekçesiyle dokuz ay hapis yatmaktan kurtulamadı. Ankara’da imam-hatip liselerine ve İlahiyat Fakültesi’ne “kız yetiştirme kursları” açılmasını sağlayıp, bunlara müdür olan Şenler’in etkisi giderek arttı. İlk eşinden boşanan Şenler, ikinci kez evlendi ve eşi dolayısıyla Nakşibendi Mahmut Ustaosmanoğlu’nun İsmailağa (Çarşamba) Cemaati’ne girerek siyah çarşafa büründü. 11 yıl sonra ikinci eşinden de şiddet nedeniyle boşandıktan sonra bu cemaatten ayrıldı ve uzun süre inzivaya çekildi. O günleri anlatan röportajlarında Şule Yüksel Şenler, “Şulebaş” modelini bulduğu için pişman olduğunu söylüyor. Nedeni de, Peygamberin “giyinik çıplaklık” diye tabir ettiği tarzdaki, gösterişli örtünme biçimlerine istemeden ilham vermiş olması. Şenler’in Başbakan Tayyip Erdoğan ile Emine Gülbaran’ı (Erdoğan) tanıştıran kişi olduğunu da not edelim.

Bu uzun parantezden sonra kaldığımız yere dönersek, 1965’ten itibaren Şule Yüksel Şenler’in açtığı yoldan pek çok genç kız yürüdü. Nisan 1968’de İlahiyat Fakültesi öğrencisi Hatice Babacan (Ekonomi Bakanı Ali Babacan’ın halası) başörtüsüyle derse girdiği için okuldan uzaklaştırıldı. Ertesi yıl bu olayı protesto etmek için 35 ilahiyat öğrencisi başörtüsüyle okula gitti. 1970’li yıllarda Anadolu’nun dört bir yanından kız öğrencilerin örtünme hikâyeleri gelmeye başladı. 1972 yılında Ankara Barosu’na kayıtlı Emine Aykenar örtünmeye karar verdikten bir süre sonra ‘laikliğe aykırı tutumdan’ dolayı Baro’dan atıldı. Dönemin Baro Başkanı Yekta Güngör Özden, baronun yayınladığı broşürde konuyla ilgili olarak şöyle yazmıştı: “Biz bunu barodan söküp atmasak, örtülüler dolduracak her tarafı.”

Üniversitelerde türban kavgası

1975-1976 öğrenim yılından itibaren imam-hatip okullarına başörtüsüyle gidilmesine izin verilmesi, çok sayıda örtülü kızın üniversiteye gitmesine olanak sağladı. Nitekim bu tarihten itibaren ‘başörtüsü sorunu’ üniversitelere taşındı. 1979’da üniversite seçme sınavına girecek erkek öğrencilerin sakallı, kız öğrencilerin de başörtülü resimleri ile kayıt yaptıramayacakları duyuruldu.

Aynı yıl Bolu ve İstanbul’daki bazı eğitim enstitülerine başörtüsüyle girmek isteyen genç kızlar, sınavlara alınmamaktan, disiplin cezalarına, fiziki saldırılardan gözaltına alınmaya kadar pek çok engellemeyle karşılaştılar.

Çifte meşruiyet

12 Eylül 1980 darbecilerinin Milli Eğitim Bakanı emekli Tuğgeneral Hasan Sağlam, Talim ve Terbiye Dairesi ile Diyanet İşleri Başkanlığı’ndan, (DİB) imam-hatip okullarında okuyan kızların başlarının açık mı, kapalı mı olacağı konusunda görüş istedi. DİB raporunda hem Nur Suresi’nin 31. Ayeti ile Ahzab Suresi’nin 59. Ayeti’ne, hem de İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’ne atıfta bulunarak örtünmenin vazgeçilmez temel haklardan olduğunu belirtmiş, ardından “Müslüman Türk vatandaşı, ‘Ya Allah emri ya Atatürk ilkeleri’ şeklinde son derece vahim bir tercihle karşı karşıya bırakılmamalıdır” demişti. Bu yorum konunun “din ve vicdan özgürlüğü” alanından “insan hakları” alanına taşınmasının ilk örneğiydi. Bu tahkimatlı rapora rağmen Milli Eğitim Bakanlığı “öğrencilerin hiç bir şekilde başlarını örtemeyeceklerini” bir genelge ile duyuracaktı.

Konunun giderek akut hale gelmesi üzerine 1981-1982’de çıkarılan bir dizi yönetmelikle kız öğrencilerin ve öğretmenlerin başörtüsü ile derslere giremeyeceği, memurların işyerlerinde başörtüsü örtemeyeceği açıkça belirtilmekle kalmadı, okullarda denetimler sıklaştırıldı. Bu dönemde başlarını açmak veya peruk takmak istemeyen pek çok öğrenci okullarını terk etmek zorunda kaldı. Ancak yine bu yıllarda muhafazakâr kesimlerin ekonomik açıdan güçlenmeleri, bu kızların yurtdışında eğitim olanaklarına kavuşmasını sağladı. Bu deneyimler, bu kızları biraz daha donanımlı yaptı.

Türban tanımı kime ait?

Darbeden sonra yapılan 6 Kasım 1983 seçimlerinde umulmadık bir başarı gösteren Anavatan Partisi (ANAP) tek başına hükümeti kurduktan sonra Başbakan Turgut Özal’la YÖK Başkanı Prof. Dr. İhsan Doğramacı türban yasağını kaldırmak için el ele verdiler. Bu çabaların sonunda 10 Mayıs 1984’te şöyle bir karar çıktı: “Yükseköğrenim kurumlarında öğrenim gören kız öğrencilerin başlarının açık olması esası yer almış olmasına rağmen, bazı yükseköğrenim kurumlarında sayıları az da olsa bazı kız öğrencilerin müessese içinde başörtüsü kullandıkları konusu üzerinde durularak bu durumun etkin surette önlenmesi gerektiği; ancak modern bir şekilde ‘türban’ kullanılabileceği görüşü çoğunlukla benimsendi.”

Görüldüğü gibi, “türban” ile “başörtüsü” ayrımını ilk yapan, bugün iddia edildiği gibi “laikçiler” değil, dönemin YÖK’ü idi. Kararda türbanın “modern” olarak tanımlanmasıyla başörtüsü zımnen “geleneksel” oluyordu. Onaylanan biçim elbette “modern” olandı. Tek sorun, neyin başörtüsü neyin türban olduğunun tanımlanmamasıydı ki bu belirsizlik günümüze kadar sürdü. İşin bir diğer ilginç yanı, türbana geçit vermemek için cansiperane çalışan 12 Eylülcülerin, ABD’nin Sovyetler Birliği’ni çevreleme politikaları uyarınca, “Türk-İslam Sentezi” denen ideolojinin kökleşmesine adeta çanak tutan politikalarıydı.

Danıştay’ın bağlayıcı kararı

Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi öğrencisi Nesrin Konuk’un derslere başörtülü katılması üzerine verilen okuldan bir ay uzaklaştırma cezasına karşı açtığı davanın sonunda Danıştay 8. Dairesi’nin 1984’te verdiği karar “laikçi” tutuma hukuki dayanak oldu. Kararda özetle şöyle demekteydi:

“...Yeterli eğitim görmemiş kızlarımız, hiçbir özel düşünceleri olmaksızın içinde yaşadıkları toplumsal çevrenin, gelenek ve göreneklerin etkisi altında başlarını örtmektedirler. Ancak, bu konuda kendi toplumsal çevrelerinin baskısına ve göreneklerine boyun eğmeyecek ölçüde eğitim gören kızlarımızın ve kadınlarımızın sırf Laik Cumhuriyet İlkelerine karşı çıkarak dine dayalı bir devlet düzenini benimsediklerini belirtmek amacı ile başlarını örttükleri bilinmektedir.

Bu kişiler için başörtüsü masum bir alışkanlık olmaktan çıkarak, kadın özgürlüğüne ve Cumhuriyetimizin temel ilkelerine karşı bir dünya görüşünün simgesi haline gelmektedir. Davacı yüksek öğretim düzeyinde eğitim gördüğüne göre bu ilkelerin Cumhuriyetimizin kuruluşunda ve korunmasındaki önemini bilmesi gerekmektedir. (...) Bu nedenle yükseköğrenim görmek üzere okula geldiği sırada dahi başörtüsünü çıkartmamakta direnecek ölçüde laik devlet ilkelerine karşı bir tutum içinde bulunan davacının okuldan uzaklaştırılmasında yasalara aykırılık olmadığından davanın reddine karar verildi.”

O tarihten beri şu veya bu nedenle, evlerinden çıkıp kamusal alana katılmak isteyen “modern muhafazakârla”, şu veya bu nedenle bu kesimleri evlerine geri göndermek isteyen “muhafazakâr modernler” arasındaki savaş kıran kırana sürüyor.

Dinî simge mi, siyasi bir simge mi?

Sosyolog değilim, bu yüzden bu tabloyu değerlendirirken hata yapabilirim ancak gördüğüm kadarıyla 1950’lerden 1970’lere kadarki dönemde, türban veya başörtüsü, muhafazakâr kadınların modern hayata katılırken dinî kimliklerini korumalarının bir yoluydu. Nitekim bu yıllarda başörtüsü hakkı ayet ve hadislerle savunuluyordu. Ancak gerek dünyadaki değişiklikler gerekse Kemalist kadroların katı tutumları yüzünden 1980’lerin ortalarından itibaren türban hem İslami duyarlılıkları olan kesimlerin gözünde, hem de “laikçilerin” gözünde “siyasi” bir simgeye dönüştü. Bunda da garip bir şey yoktu. Dünyada politik İslam’ın yükselişinden (örneğin İran İslam Devrimi’nden) de etkilenen muhafazakâr erkekler için, “türbana özgürlük” mücadelesi, aslında geleneksel kadınların modernleşmesine kapı açtığı için içten içe olumsuzlanırken, Kemalist rejimde bir gedik açmak için neredeyse tek olanak haline gelmişti. Kemalist erkekler için ise türbanlı kadınlar, İslamcı erkeklerden daha kolay lokmaydı. Öte yandan türbanı kavramsal olarak geleneksel başörtüsünden ayırmak suretiyle genel olarak örtünmeye karşı verdikleri mücadelede hedef daralttılar ve sert politikaları için meşruiyet sağladılar.

Günümüzde ise türbanlı kadınlar sadece Kemalizm, kapitalizm veya modernizm üzerine konuşmuyorlar, kendileri hakkında da konuşuyorlar, hatta belki de en fazla kendileri için konuşuyorlar. Bu sese kulak vermek gerek. Öte yandan sorunun çözümünü mahkemeler, okullar, hastaneler hatta ordu dahil bütün alanlarda, her yaş ve cinsiyet için kıyafet özgürlüğünde görüyorum. Elbette kendi giyim tarzını Mustazaf Der gibi cesurca savunacak kesimlerin varlığı halinde...

Özet Kaynakça: Kadının Tarihi Dönüşümü, (Editör Yıldız Ramazanoğlu), Pınar Yayınları, 2000; Cihan Aktaş, Tanzimat’tan 12 Mart’a Kılık-Kıyafet ve İktidar, Kapı Yayınları, 2006; Fatma Karabıyık Barbarosoğlu, Moda ve Zihniyet, İz Yayıncılık, 2002; Ayşenur İlyasoğlu, Örtülü Kimlik, Metis Yayınları, 2000; Nilüfer Göle, Modern Mahrem, Metis Yayınları, 2001; Murat Aksoy,Başörtüsü-Türban, Batılılaşma-Modernleşme, Laiklik ve Örtünme, Kitap Yayınevi, 2005

.

Nerede o asrî Cumhuriyet baloları!

Cumhuriyet’in 87. yıldönümünü, aynen geçen yıl olduğu gibi, demokrasi, laiklik, hukuk, anayasa, ordu-devlet-toplum ilişkileri, eğitim konusundaki derin tartışmaların; Kürt Meselesi, Ergenekon Davası, Kıbrıs, Ermenistan ve AB ile tıkanan ilişkilerin ve daha nice sorunun gölgesinde ‘kutladık’. Bu yıl bunlara bir de Cumhurbaşkanı Abdullah Gül ve tesettürlü eşinin ev sahipliği yaptığı ‘29 Ekim Resepsiyonu’ krizi eklendi. Bu olay vesilesiyle ilgilenenlere bir zamanlar Kemalistlerin ne tür davetleri tercih ettiğini anlatmak isterim.

***

Falih Rıfkı Atay, Çankaya adlı eserinin ‘Değişen Hayat’ başlıklı bölümüne şöyle girer: “Tarih der ki: Japonlar bağımsızlanmak ve kuvvetlenmek için medeniyetlerini değiştirmek zaruretini duydular. (...) Bu ilk devirde Japonlar adeta kendilerinden soğumuşlar, şiddetli bir garp taklitçiliğine kapılmışlardı. Kadınlı erkekli suvareler, maskeli balo, smokinle lokantaya gitmek gibi şeyler hemen kibar adetleri arasına girdi. Radikal bir ahlak devrimi yapmak, kadını kölelik ve dişilikten kurtarmak fikirleri aldı yürüdü. Frenge benzemek için saçlarını kıvırtanlara, mavi gözlü olmadıklarına esef edenlere sık sık rastlanmakta idi. Bir büyük Japon muharriri, ‘Japon ırkı beyaz ırktan aşağıdır, bu aşağılıktan kurtulabilmek için Avrupalı kanı ile aşılanmalıyız’ diyordu. Japonlar garplı tefekkürün sathi bir taklitçiliğine kapıldılar. İlk tepki 1889’da duyulmuştur. Ondan sonra Japonluğun yaradılış dönemi gelir...”

Bu paragrafı ilginç kılan, Kemalist Türk modernleşmesinin mimarlarından biri olan Falih Rıfkı’nın eleştirdiği Japon modernleşmesi ile Türk modernleşmesi arasındaki büyük benzerliğin farkında değil gibi davranmasıdır. Örneğin şu ‘balo’ meselesini ele alalım.

1860’lı yıllarda İzmir ve İstanbul’da Levantenlerin balolar düzenlediği biliniyor. Özellikle 1865 yılında Pera’da (Galata-Beyoğlu bölgesi) büyük bir karnavalı takiben bir dizi balo ve neşeli toplantı yapılır. Ne var ki, Pera’yı tarumar eden 1870 yangınından sonra uzun süre balodan falan söz edilmez.

II. Meşrutiyet yıllarında (1908-1918 arası) kadınlı erkekli eğlenceler yeniden moda olur. Özellikle Batılı ülkelerin elçilik binalarında düzenlenen balolara Osmanlı bürokrasisi ve aydınları da katılır. 1917 Bolşevik Devrimi’nden kaçan Beyaz Rusların gelmesiyle ve 1918 Mondros Mütarekesi’nden sonra İstanbul’un işgal edilmesiyle birlikte balolar daha da önem kazanır, ama bu durum sadece İstanbul’a has kalır.

İthal Batıcılık

Cumhuriyet döneminde balo geleneğini canlandıran, gençliğinde görevli olarak bulunduğu Sofya’da, sağlık nedenleriyle gittiği Karlsbad’da ve 1920’lerin başında Ankara’daki Fransız Büyükelçiliği’ndeki balolara katılma fırsatı bulan Mustafa Kemal olur. Mustafa Kemal’in modernleşme projesinde baloların çok önemli bir yeri olacaktır. Batı tarzı kadın-erkek ilişkileri, eğlence tarzı, giyim-kuşam, adabı muaşeret kuralları ve daha bir dizi yenilik bu balolar aracılığıyla topluma aktarılır.

Mustafa Kemal’in isteği ile sadece Müslüman erkek ve kadınların katıldığı ilk balo, 9 Eylül 1925’te İzmir’de düzenlenir. Bu küçük toplantı daha düne kadar harem-selamlık şeklinde yaşayan, kadının kamusal alandan dışlandığı, iki cinsin özgürce arkadaşlık etmelerinin ve yabancı bir ortamda birarada bulunmalarının yasaklandığı bir İslam ülkesinde ‘devrim’ niteliğindedir.

İnkılâbın ilk kurbanları!

Şevket Süreyya Aydemir’e göre Ankara’daki ilk balo 29 Ekim 1925 tarihinde Şengül Hamamı’nın yanındaki Türk Ocağı binasında düzenlenir. Ocak eski bir Ermeni okuludur. (Falih Rıfkı Atay’a göre eski bir Rum okuludur.) Balo gecesi, harap binanın duvar diplerine dizilmiş sandalyelerde sus-pus oturan, sessiz, kadınsız küçük topluluk adeta bir ‘mevlit’ görüntüsü arz etmektedir. Kadınsız balonun fiyasko ile sonuçlanması üzerine bu sefer Gazi Orman Çiftliği’ndeki istasyon binasında bir balo düzenlenir. Gazi konuklarını trenle götürür binaya. Yolda vagonları dolaşarak konuklarını selamlar. Ama topu topu üç kadın vardır. Yakup Kadri (Karaosmanoğlu), Falih Rıfkı ve Ruşen Eşref (Ünaydın) Beylerin eşleri... Gazi onların kompartımanına gelince Yakup Kadri’nin eşi Leman Hanım atılır: “Paşam bu inkılâbın kurbanları yalnız biz miyiz? Hani yaver beylerin, mebus beylerin, vekil beylerin hanımları?”

Kadın eksiği, Fresko Barı’ndan getirilen kadınlarla tamamlanmak istenince bu sefer, üç hanım salonu terk etmeye kalkarlar. Sıra dansa gelir. Gazi önce Falih Rıfkı’nın eşi Şefika Hanım’ı dansa kaldırır. Onu Yakup Kadri ve Saliha Eşref çifti takip ederler. Ancak yerler öylesine acemice cilalanmış ve sabunlanmıştır ki, Gazi ile Şefika Hanım birden kendilerini yerde bulurlar. Onların üstüne de Yakup Kadri ve Saliha Hanım düşer. İddiaya göre Mustafa Kemal, Yakup Kadri’nin kendisini mahcubiyetten kurtarmak için mahsustan yere yıkıldığını düşünerek memnun olur.

Falih Rıfkı duruma açıklık getirir: “Hâlâ gözümün önündedir. Salonun bir tarafında kadınlar, bir tarafında da erkekler toplu olarak oturmuşlardı. Ayakta yalnız birkaç uyanık hanım vardı. Kadınlar büfeye gidip bir şey yemek için bile kımıldamıyorlardı. Hiç kimse kimseye ailece takdim edilmiyordu. Kadınlar erkeklerinin göz hapsinde idiler. Mustafa Kemal bize ‘Çocuklar, ayaktaki hanımlara itibar ediniz. İkram ediniz. Oturanları kıskandıralım. Yavaş yavaş hepsi kalkar,’ diyordu. Yavaş yavaş hepsi, fakat o akşam değil, bir iki yıl içinde yerlerinden kalktılar ve topluluğa karıştılar.”

“Çok Yaşa Gazi Paşa” Barı

1928 sonrası balolarının Ankara’daki en meşhur mekânı Mustafa Kemal’in özel isteği ve önerileriyle kurulan Ankara Palas’tır. Otelin bahçesinde ünlü caz orkestraları çalar, aynı anda bin kişiyi ağırlayabilecek salonlarında dans edilir, ‘Çok Yaşa Gazi Paşa Barı’nda içkiler yudumlanır.

Balo işi öylesine tutmuştur ki CHP, Türk Ocağı, Himaye-i Etfal (Çocuk Esirgeme Kurumu), Hilal-i Ahmer (Kızılay), Kadınlar Birliği, Şehir Belediyesi, Turistler Derneği, Hayvanları Koruma Derneği, Farmasonlar, Tabipler Odası, Türk Hava Kurumu ve gazeteler de balolar düzenlerler. Yine Falih Rıfkı’nın anlatımıyla “Kadın hürriyeti ile Ankara bozkırının katı ve sert yüzü güler. Ağır ağır yerleşen ecnebi elçilikler, şehir hayatının gelişmesine yardım ederler. Davetlerde kadın sayısı gittikçe artar. Hanımlar bu türlü toplantıların yeni şartlarına kolaylıkla alışırlar...”

Baloya katılmak kolay mı?

Dönemin gazete haberlerinde balo haberleri ya baş sayfada, ya da iç sayfalarda ilanlar halinde verilerek, halkın sosyal hayata damgasını vuran baloya katılımı sağlanmaya çalışılır. Bazen balolara gitmek için gazetelerin dağıttığı kuponları biriktirmek gerekir. 31 Aralık 1929 tarihliHakimiyeti Milliye’de yayımlanan bir ilanda Üç Maske Barı’nda düzenlenecek balodaki etkinlikler şöyle sıralanmaktadır: “Kuyruksuz eşek, çiçek harbi, konfeti yağmuru, kartopu harbi...”

Balolar aynı zamanda bir şıklık ve gösteriş yarışının da olduğu yerler haline gelir. Kıyafetler ya Avrupa’dan ısmarlanır ya Paris’ten getirilen modeller uyarınca İstanbul’daki terzilere diktirilir. Böylece balolar geniş kitlelere günün moda deyimiyle, neyin ‘in’, neyin ‘out’ olduğu konusunda fikir verirler.

Ancak ilk dönemlerde, pek çok kişi balo adabına ayak uydurmakta güçlük çekecektir. Balo mekânının kapısında ayaklarındaki yumuşak mestleri bellerine sokup frakın kuyruğuyla gizleyen ama ilk turu attıktan sonra ayaklarını sıkan rugan ayakkabılarını çıkarıp tekrar mestlerini giyen kaymakamlar, ilk danslarında kaskatı olan başörtülü ama dekolte kıyafetli kadınlar, nedense her baloda mutlaka hastalanarak baloya katılamayan mülki idareciler, eğlenceli balo öykülerinin kahramanı olurlar.

Öte yandan Osmanlı sarayının teşrifat düzenini bilen son dönem vekiller Cumhuriyet balolarını “kasaba panayırı düzeyinde” görürler. Onlara göre, Cumhuriyet insanı “nerede, nasıl davranacağını bilmez, vals ve tangodan sonra zeybek oynar...”

İmperyal Sineması’nda dans

Balolarla birlikte günlük hayata dans girer. Gazetelerde vals, tango, fokstrot, çarliston, rumba, samba, one-step, black bottom gibi dansların nasıl yapılacağı fotoğraflarla veya çizimlerle anlatılır, dans kursları açılarak dans etme modası tüm Türkiye’ye yayılır. Öyle ki, dans yarışmalarında bayılanlar, hatta hastaneye kaldırılanlar olur.

1926’da Şehzadebaşı’daki İmperyal Sineması kız ve erkek mekteplilerin dans yeri olurken, Laleli’de meydanlar açık dans alanları haline gelecektir. Aynı yıl Türkiye’ye gelen Macar üniversite öğrencilerinin, Türk kız öğrencilerle dans etmesi muhafazakâr kesimlerce “örf ve âdetlerimize ve ahlaka mugayir olduğu” için şiddetle protesto edilir. Ancak yöneticiler kararlıdır. Olay bir yıl uyumaya bırakıldıktan sonra 1927’de dönemin İstanbul valisi “dans salonlarında erkeklerin kadınlarla dans etmeleri kesinlikle yasaklanamaz” şeklindeki kararını açıklayarak dansı ‘Kemalist medenileştirme’ projesinin mütemmim cüzü haline getirir.

Aksa-yı garptan Asya’ya

Tahmin edileceği gibi esas olarak elitlerin katıldığı bu davetler “sınıfsız ve imtiyazsız bir kitleyiz” masalını tersine çeviren bir rol oynar. Örneğin Yakup Kadri’nin mimari kodları kullanarak Kemalist rejimin eleştirisini yaptığı Ankara romanında, Selma Hanım’ın evindeki “çılgın balodan” çıkan Neşet Sabit, fakir mahallelerinden birinde yürümekteyken ellerinde fenerlerle yürüyen bir kalabalık görür ve onların yatsı namazından sonra okunacak mevlide gittiklerini öğrenerek, kendisi de kafileye dâhil olur. Yakup Kadri, Neşet Sabit’in içinde bulunduğu ikilemi şu sözlerle özetler: “Genç adam yarım saat evvel ‘aksa-yı garpta idi. Şimdi, tam Asya’nın, bir deortaçağ Asya’sın göbeğindedir. Bu kadar ivicaçlı (kıvrımlı) bir cemiyet içinde doğru yolu nasıl bulmalı? Bu mevlûda gidenler mi haklıdır, o salonda dans edenler mi?” Cevabı yine kendisi verir: “Onun milli idealine göre vücut bulması lazım gelen yeni Türk cemiyetinin üslûbu, ne bu kerpiç duvarlar arasında bir örümcek gibi yaşayanlardan, ne de iğreti bir dekor içinde kurulmuş kuklalar gibi zıplayanlardan örnek alabilirdi. Türk inkılâbının vakarlı ve ahenkli ruhu, kendine layık ifadeyi çok daha canlı, çok daha şahsiyetli bir mimaride aramaktadır.”

87 yıldır aynı sorular etrafında dönüp durmamız ne acıklı...

Türkiye-Mısır savaşına çeyrek kala: ‘Fes Olayı’

Cumhuriyetin 9. Yıldönümü Balosu’nda yaşanan bir ‘serpuş’ krizi ise az daha Türkiye ile Mısır arasında savaşa neden oluyordu. 25 Kasım 1925’te çıkarılan Şapka İktisası (giyilmesi) Kanunu ile fesin yerini şapka alalı tam yedi yıl olmuştu ki, Mısır’ın Ankara Büyükelçisi Abdülmelik Hamza Bey’in Ankara sokaklarında fesiyle dolaştığı görüldü. Hamza Bey bununla da kalmamış, 29 Ekim 1932 günü yapılan resmigeçide, aynı gün Ankara Palas’ta Atatürk’ün verdiği akşam yemeğine ve ardından CHP’nin ev sahipliğini yaptığı Cumhuriyet Balosu’na da başında fesle katılmıştı.

Türk halkını şapkaya alıştırmak için İstiklal Mahkemeleri’ni bile devreye sokmaktan geri durmayan bir liderin bu meydan okumaya katlanması düşünülemezdi elbette. Olayı Mustafa Kemal ‘çözdü’. Ancak nasıl çözdüğü biraz karışıktı, çünkü ortada dört değişik hikâye vardı.

Dört ayrı anlatım

O akşamki davette hazır bulunan İngiliz Büyükelçisi Sir George Clerk’in Londra’ya yazdığı rapora göre olay şöyle gerçekleşmişti: “Atatürk, Mısır Elçisi’nin yanından geçerken: ‘Kralınıza söyleyiniz, ben Mustafa Kemal, size bu akşam fesinizi çıkarmanız talimatını verdim’ diyerek, bir garson çağırmış ve elçinin fesini garsona vermiştir.”

Gecede hazır bulunan Fransa Büyükelçisi Kont de Chambrun ise olayı şöyle anlatır: “İki yüz kişilik davetliler arasında Mısır Elçisi’nin fesi gösterişle sırıtıyordu. Cumhurbaşkanı, arada bir, sezdirmeden fese alaycı bir göz atıyordu. Zavallı meslektaşım bunun farkına varmadı. Ama Gazi, sürükleyici müziğin temposuna ayak uydurarak masadan kalkınca Mısırlının yanından geçti ve geçerken bir kedi mırıltısını andıran usulca bir sesle kendisine bir şeyler söyledi, onun omzunu okşadı. Kendisini kucaklıyor sanmıştık ki bir de ne görelim, bir garson fesi gümüş bir tepside hızlı adımlarla götürüyordu. Tepsinin ardından bakakaldık!”

Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü (Aras) Bey’e göre ise olay şöyle olmuştu: “Reisicumhur Hazretleri yemekten sonra Mısır sefirinin yanından geçerken teveccühkâr ifadatta bulunmuşlar ve fesini çıkararak rahat edebilmesine müsaade buyurmuşlardır. Sefir bir an için tereddüt ettikten sonra fesini bizzat çıkarmış, bunun üzerine Reisicumhur Hazretleri kendisini yüzünden öpmüşlerdir.”

Durumu Hamza Bey’den öğrenen Mısır Dışişleri Bakanı Yahya Paşa’nın anlatımına göre ise olay şöyle gelişmişti: “Gazi yemekten sonra Mısır Elçisi’ne kesin bir dille fesini çıkarmasını söylemiştir. Üniformalı olan Elçi bu isteği yerine getirememiş, bunun üzerine Cumhurbaşkanı fesi çıkarması için bir uşağa emir vermiştir. O zaman artık fes giymemesi için Kral Fuad’a yazması yolunda Cumhurbaşkanı’nın açık ısrarı karsısında Hamza Bey fesini kendi çıkarmayı uygun görmüştür. Bu beklenmedik müdahaleyle sarsılan Elçi salonu terk etmek zorunda kalmıştır.”

İngiliz kışkırtması

Hangi anlatım doğrudur bilinmez ama tarihe ‘Fes Olayı’ olarak geçen bu gerginliğin sonunda Mısır’la Türkiye neredeyse savaşın eşiğine gelecekti. Olayın ertesi günü Tevfik Rüştü Bey, elçiyi ziyaret ederek gönlünü almış, konunun gazetelere yansımaması üzerine de olay kapandı sanmıştı. Ancak 11 Kasım 1932 günü Daily Herald adlı İngiliz gazetesi bombayı patlatacaktı: “Bir fes diplomatik fırtına koparacak!”

Aynı gün öğleden sonra Evening Standard adlı bir başka İngiliz gazetesi “Bir fes yüzünden Türkiye ile Mısır arasında kavga çıkıyor... İnsan şaşırıyor (...) Ama Mustafa Kemal fes görünce, kırmızı paçavra görmüş bir boğa gibi oluyor...” diye yazıp, İngiliz Reuter ajansı da haberi Kahire’ye telleyince Mısır’daki muhalif basın olayı ‘milli dava’ya dönüştürecekti.

Mustafa Kemal gönül alıyor

Ankara’nın olayı önce inkâr etmesi, sonra da küçümsemeye kalkması Mısır’ı iyice kızdırdı. Mısır Türkiye’ye çok sert bir nota verdi. Türkiye notayı duymazlıktan geldi.

Gerginliğin giderek artması üzerine Kahire’deki İngiliz Yüksek Komiseri Sir Percy Loraine duruma el koydu. 29 Aralık 1932 tarihinde, İngiliz Yüksek Komiseri’nin telkinleriyle yumuşatılmış ikinci Mısır notasının verilmesiyle olay görünüşte kapandı. Nitekim 2 Ocak 1933’te İngiltere’nin Ankara Maslahatgüzarı Londra’ya şunları yazmıştı: “Kızılay’ın Yeni Yıl Balosu’nda Gazi, Mısır Elçisi’yle dostça konuştu. Artık fes olayı kapanmış demektir. Milliyet gazetesinde de Mahmut Bey (Soydan) sözde olayın halledildiğini belirten bir başyazı yayımladı.”

27 Mart 1933’te İngiliz Maslahatgüzarı Ankara’dan şunu rapor etti: “Cumhurbaşkanı Gazi dün gece Mısır Elçiliği’nde düzenlenen Kralın yaş günü davetine katıldı ve fes olayını nazikçe onarmış oldu.” Ancak, Fes Olayı’nın ardından Kahire Büyükelçiliği’ne atanan Ali Şevki Bey’in, 29 Ekim 1933 günü, Cumhuriyet’in 10. yıldönümü şerefine düzenlediği ‘Milli Gün’ davetine hiçbir Mısırlı bakanın katılmamasından anlaşılacaktı ki Mısırlılar olayı unutmamışlardı...

Özet Kaynakça: Falih Rıfkı Atay, Çankaya, Doğan Kardeş Basımevi, 1968, Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam 1922–1938, Cilt 3, Remzi Kitabevi, 1999; Yakup Kadri. Karaosmanoğlu,Ankara, İletişim Yayınları,1999; Doğan Duman, “Cumhuriyet Baloları”, Toplumsal Tarih, C. 7, S. 37, Ocak 1997, s. 44-48; Bilal N. Şimşir, “Fes Olayı, Türkiye-Mısır İlişkilerinden Bir Sayfa (1932-1933)”, Belleten, Ocak-Nisan 1984, 189-190, s. 1-54.

.31-10-10

Kayzer Wilhelm’in Doğu Seyahati

“Başbakan Tayip Erdoğan’ın Kosova seyahati ve bu seyahate bazı çevrelerde yüklenen anlam, bana Alman Kayzer’i II. Wilhelm’in 112 yıl önce İstanbul’a ve Kudüs’e yaptığı tantanalı ‘Doğu Seyahati’ni hatırlattı. Hem Almanların Ortadoğu ve İslam politikaları açısından, hem de Osmanlı-Alman ilişkileri açısından bir dönüm noktası oluşturan bu seyahatin ardından yaşananlar bugün ‘Yeni Osmanlı’ hayali kuranlara dersler içeren niteliktedir. Gelin bu hafta, ‘Cumhuriyet kuran partide’ yaşanan siyasi skandalları bir an için unutup (nasılsa daha çok konuşuruz bu konuyu), Almanların Birinci Dünya Savaşı sırasındaki Ortadoğu politikalarına göz atalım.”

Almanya 1871 yılında ulusal birliğini kurduğunda dünya, başta İngiltere olmak üzere Avrupa’nın diğer büyük devletleri tarafından nüfuz bölgelerine ayrılmış durumdaydı. Almanya kısa sürede sanayisini geliştirdi; fakat ne ürettiklerini satacak bir pazarı ne de yeteri ham madde kaynakları vardı. Dolayısıyla, Osmanlı İmparatorluğu geniş toprakları ve güçsüz yönetimi ile diğer yayılmacı devletler gibi Almanya’nın da iştahını kabartmaktaydı. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında kadim dostu İngiltere’ye eskisi gibi güvenemeyeceğini gören Osmanlı Devleti hızla Almanlara yakınlaşmaya başladı.

Bankalar ve ordu elele

II. Abdülhamit’in tahta geçmesiyle birlikte Alman-Türk ilişkilerinin gelişimi ivme kazandı. Almanların o dönemdeki ünlü ‘Drang nach Osten’ (Doğu’ya İtilim) politikasının uygulayıcıları finans devi Deusthe Bank (sonraları Deutsche Palästinabank ve Dresdner Bank) ve silah devi Krupp’tu. Bunlara İstanbul’a gelen Alman askeri heyetinin faaliyetleri eşlik ediyordu.

Almanya’nın pozisyonu 1908’de Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun Bosna-Hersek’i ilhak etmesiyle kötüleştiyse de, 1909’da İngilizlerin yaptığı politik gaflar sayesinde yeniden cazibe kazandı ve 31 Mart (1909) Olayı’ndan sonra II. Abdülhamid’in yerine geçen V. Mehmed Reşat döneminde, Osmanlı Ordusu’nun yeniden organizasyonu Baron von der Goltz başkanlığındaki misyona verildi.

1912-1913 Balkan Savaşları sırasında hızla Çatalca hattının ardına püskürtülen Osmanlı Ordusu’nun içler acısı halinin Almanlara fatura edilmesine rağmen Sadrazam Mahmud Şevket Paşa durumu, daha fazla Alman yardımı ile telafi etmeyi seçti ve Osmanlı Ordusu Liman von Sanders’in 40 kişilik misyonuna teslim edildi.

Almanların Birinci Dünya Savaşı arifesinde arka planda yürüttüğü proje ise, İngilizlerin egemenliği veya etkisi altında yaşayan Müslümanları Britanya İmparatorluğu’na karşı ayaklandırmaktı. Bazıları bu konudaki fikirlerin Kayzer’in 1889’da İstanbul’a gerçekleştirdiği ilk seyahatte, bazıları ise 1898’deki ünlü ‘Doğu Seyahati’ sırasında ortaya çıktığını söyler.

Kayzer İstanbul’da

İlber Ortaylı’nın kaleminden öğrendiğimize göre, 18 Ekim 1898’de İmparatorluğun HohenzollernYatı’yla İstanbul’a gelen Kayzer II. Wilhelm ve İmparatoriçe Victoria maiyetleriyle birlikte top atışları ve “yaşa, varol!” sesleri arasında Dolmabahçe’de karaya çıkmışlardı. İkinci gün İstanbul müzeleri gezilmiş, Gümüşsuyu’ndaki Alman Büyükelçiliği’nde kabul resmi düzenlenmişti. İmparatoriçe aynı gün, çok merak ettiği Harem’i ziyaret etmiş, üçüncü gün atla İstanbul surları gezilmiş, Abdülhamit’le uzun görüşmeyi akşam bir tiyatro temsili izlemişti. Dördüncü gün Hereke Halı Fabrikası ziyaretini, Saray’daki kabul yemeği izledi. Altıncı gün İmparatoriçe Victoria’nın doğum günü kutlandı. İmparator bu arada Deutsche Bank Müdürü Dr Siemens’e Anadolu Demiryolu’nun Bağdat’a kadar uzatılma iznini aldığını müjdelemişti.

Kayzer’in ‘Haçlı Seferi’

22 ekimde İstanbul’dan ayrılan Hohenzollern Yatı 25 ekimde Hayfa’da demirledikten sonra yaşananlar Kayzer’in İslâm’ı da kullanarak bir çeşit Pax Germana (‘Alman Barışı’) hayalini kurduğuna dair ipuçları verir. Elbette buradaki ‘barış’ kelimesi, Almanya’nın militarist, otoriter ve yayılmacı politikalarının kılıfı olarak okunmalıdır.

Kayzer ve kendisine eşlik eden yüksek rütbeli 127 Osmanlı memur ve askeri, Suriye’nin neredeyse tüm önemli sivil ve ruhani reisleri tarafından görülmedik bir tantana ile karşılanmıştı. Yol boyu resmi görevliler dışında, Katolik ve Protestan Alman kolonisi kendisine eşlik ediyordu. Kayzer ve kalabalık maiyeti 29 ekimde at üstünde Kudüs’e ulaştı.

Eski bir İslam geleneğine göre, ancak Kudüs’ü ele geçiren bir hükümdar at sırtında girebilirdi. Bu sorunu aşmak için Yafa Kapısı’nın yanındaki surda bir gedik açılmış, Kayser ile kafilesi buradan içeri girmişti. Kayzer adeta ‘Haçlı Seferi’ görünümündeki bu ‘Hac Seferi’ sırasında, Filistin-Alman kolonisinin (Alman Yahudileri dahil) misyon reisleriyle ayrı ayrı görüştü, her birine vaat ve ihsanlarda bulundu. Sadece Protestanların değil, Katolik Almanların da imparatoru olduğunu göstermek için, Katoliklerin ruhani reisi Kardinal Piavi’ye en yüksek nişanlardan biri olan Roiher Adlerorden verildi. Ağlama Duvarı, Rum Ortodoks Kilisesi ve hatta Mescidü’l-Aksa bile ziyaret edildi. 31 Ekim’de Kamame Kilisesi (Holy Sepulchre) yanındaki Alman Kilisesi âyinle açıldı. Sonra Hayfa’ya hareket edildi. 12 Kasım’da Beyrut’a, buradan trenle 13 Kasım’da Şam’a geçildi. Emeviyye Camii’nde Selâhaddin Eyyubî’nin mezarını ziyaret edip onun hatırasına bir plaket çakıldı.

Kayzer Müslüman mı oldu?

İmparator, Şam’da yöneticilerin, ‘hoş geldiniz’ söylevlerine cevap olarak meşhur nutkunu verdi: “Burada bütün zamanların en kahraman askeri Sultan Selâhaddin’in (Eyyübi) mezarı önündeyim. Majesteleri Sultan Abdülhamid’e misafirperverliğinden dolayı teşekkür borçluyum. Gerek Majeste Sultan, gerekse Halifesi olduğu dünyanın her tarafındaki 300 milyon Müslüman bilsinler ki, Alman imparatoru onların en iyi dostudur!” Bu söylev o kadar büyük yankı yapmıştı ki, İstanbul’da Kayzer’in Müslüman olduğu dedikoduları yayılmıştı.

1910’ların sonlarında Britanya Dışişleri Bakanlığı sekreteri Sir Arthur Nicholson merkeze şöyle yazıyordu: “Kanımca Pan-İslamcı bir hareket gelecekte karşılaşacağımız en büyük tehlikedir. Almanya, Müslümanların büyüyen askeri gücünden rahatsız olmaz çünkü bizim gibi Müslüman tebaası yoktur, ayrıca Osmanlı Devleti ile iyi ilişkilere sahiptir.”

Cihad-ı Ekber’in ilanı

İngilizlerin korktuğu dört yıl sonra başlarına geldi. 11 Kasım 1914’de İtilaf Devletleri’ne savaş ilan etmesinden hemen sonra, İstanbul’daki Alman misyonu Harbiye Nazırı Enver Paşa ile Dahiliye Nazırı Cemal Paşa’ya bir cihad çağrısının faydalı olacağını hatırlattı. Pozitivist İttihatçılar dinin propaganda aracı olarak kullanılmasını çok akıllıca buldular ve Sultan V. Reşat’a baskı yaptılar. Sonunda, Şeyhülislam Ürgüplü Hayri Efendi, 14 Kasım 1914’te beş fetvadan oluşan bir ‘Fetva-yı Şeriye’ çıkardı.

II. Mahmud tarafından Hayri Efendi’nin atalarından Hacı Nuri Bey’e hediye edilmiş bir kalemle imzalanan fetva 14 kasım sabahı Süleymaniye’deki Meşihat binasından Fatih Camii’ne büyük bir merasimle götürüldü ve camiin avlusunda bekleyen binlerce kişiye Fetva Emini Ali Haydar Efendi tarafından okundu. Bu törene, savaşın başında Almanlara esir düşmüş Kuzey Afrikalı Müslüman esirlerden oluşan ve meşakkatli bir yolculukla Romanya üzerinden İstanbul’a getirilen 14 kişilik bir ‘esirler heyeti’ de katılmıştı. Enver Paşa’nın Müslüman esirleri propaganda aracı olarak kullanma fikrinin ürünü olan bu heyetin üyeleri, talimatlar uyarınca basına İtilaf Devletleri’nin kendilerini nasıl yem olarak ön cephelere sürdüklerini, buna karşılık esir düştükleri Almanların kendilerine nasıl hürmet gösterdiğini anlatmışlardı.

Mallarıyla ve vücutlarıyla

15 Kasım 1914 tarihli İkdam gazetesinde yayınlanan fetvaların ilkinde İslam padişahının cihad ilân ettiği, bütün Müslümanların “mallarıyla ve vücutlarıyla” bu cihada katılmalarının farz olduğu söyleniyordu. İkinci fetvada İngiltere, Fransa ve Rusya’daki Müslümanlar bu üç devlete karşı birleşmeye çağırılıyordu. Üçüncü fetvada, cihad emrine uymayanların Allah’ın gazabına ve musibete uğrayacakları hatırlatılıyordu. Dördüncü fetvada İngiliz, Fransız ve Rus ordularındaki Müslüman askerlerin İslam (Osmanlı) Ordusu’na karşı zorlansalar bile savaşmalarının ve bir başka Müslüman’ı öldürmelerinin haram olduğunu anlatıyordu. Beşinci fetvada ise İngiltere, Fransa, Rusya, Sırbistan ve Karadağ Müslümanlarının İslam (Osmanlı) Hükümeti’ne yardım eden Almanya ve Avusturya’ya karşı savaşmalarının Hilafet’in aleyhine olacağı söyleniyor, bu işe kalkışan bir Müslüman’ın büyük günah işlemiş sayılacağı, her türlü fenalığa müstahak olacağı ihtar ediliyordu.

Bir hafta sonra dünyanın bütün Müslümanları anlayabilsin diye Osmanlıca, Arapça, Farsça, Urduca ve Tatarca olmak üzere dört dilde 500 bin adet nüsha bastırılan fetvanın altında üç eski şeyhülislamın, 11 kazaskerin ve devrin önde gelen 14 din aliminin imzası vardı.

‘Alman malı’ cihadın sonu

İleriki yıllarda içinde geçmediği halde özel ve kutsal bir anlam kazandırmak için ‘Cihad-ı Ekber’ olarak anılacak bu fetva ve ekindeki beyannameden milyonlarca adet bastırılarak Müslümanların yaşadıkları bölgelerde dağıtıldı. İtilaf Devletleri ise çağrıya karşı Kuzey ve Batı Afrika’da birçok tarikat şeyhini, ulemayı, aşiret reislerini, müftüleri, hatta Fas Sultanı, Tunus Beyi’nin mektup yazmasını sağladılar. Bu mektupların yayımlandığı Revue du Monde Musulman adlı Fransız dergisinin ilk 160 sayfası milyonlarca çoğaltılarak Fransız sömürgesi olan Moritanya, Senegal, Mali ve Gine’de halka dağıtıldı.

Şark İçin İstihbarat Servisi

14 Kasım 1915’te ‘Alman Malı Cihad’ın ilanından sonra, Almanlar Müslümanları örgütleme işini profesyonelce ele aldılar ve Aralık ayında Almanlar Şark İçin İstihbarat Servisi’ni (Nachrichtenstelle für den Orient, NfO) kurmuşlardı.

Alman Genel Kurmayı tarafından desteklenen servisin ilk başkanı arkeolog Max Freiherr von Oppenheim’dı. Servisin önemli elemanları gazeteci Max Roloff, Şarkiyatçı ve kütüphaneci Bernhard Moritz, arkeolog ve antropolog Leo Frobenius, arkeolog Friedrich Sarre, Avusturyalı rahip Alois Musil ve daha nice ‘uzman’, Necef (İran) ve Kerbela (Irak) gibi Şii merkezlerine, Cidde (Suudi Arabistan), Etiyopya, Sudan, Fas gibi Sünni merkezlere gönderilmiş ve buralardaki Müslüman liderlerin desteklerini sağlamaya çalışmışlardı. Büroya İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin istihbarat servisi Teşkilat-ı Mahsusa’nın elemanları da yardımcı oluyordu. Bunlar arasında en ünlüleri Tunuslu Salih es Şerif et Tunisi ve Ali Baş Hamba, Mısırlı Abdülaziz Caviş ve Dürzî Şekip Aslan gibi, Kuzey Afrika ve Ortadoğu’daki İslami duyarlılıkları yönlendirme yeteneği olan şahsiyetlerdi.

Müslüman esir kampları

Misyonun amaçlarından en önemlisi savaş halinde İtilaf Devletleri’nin ordularındaki Müslüman askerleri Hıristiyan komutanlarına karşı ayaklanmaya teşvik etmekti. Bu askerlerin sayısı hiçbir zaman bilinemedi ama o günlerde sayının 210 bin ile 1 milyon arasında değiştiği tahmin ediliyordu. Bu amaçla NfO, Almanya’da Müslüman esirler kampları projesini hayata geçirdi. İlk iki kamp Almanya’da kurulmuştu. Bunları Rusya saflarında savaşırken Avusturya-Macaristan ordularına esir düşen Tatar Müslümanları için Bohemya’da ve Macaristan’daki Estergon’da kurulan kamplar izledi. Ayrıca Dalmaçya’da bir nakil kampı kuruldu.

Almanya’daki kampları Sadrazam Talat Paşa, Maliye Bakanı Cavit Bey, Abbas Halim Paşa, Şekip Arslan, Hüseyinzade Ali, Yusuf Akçura gibi önemli şahsiyetler ziyaret etmişler, Teşkilat-ı Mahsusa’nın adamları ‘döndürme’ faaliyetleri yürütmüşlerdi. Başbakan Erdoğan’ın Kosova’daki törenlerde bir şiirini okuduğu ‘İstiklal Marşı şairi’ Mehmet Akif (Ersoy) Bey de Berlin’deki kampta görev yapmıştı. Almanya’yı İslam dünyasında sevdirme kampanyası çerçevesinde Almanya’daki Halbmondlager (Hilal) Kampı’nda bir cami inşa edildiğini, başlangıçta 45 bin Mark’lık yapım masraflarını karşılamayı vadeden Kayzer’in sözünü tutmadığını belirterek bu bölümü bitirelim.

‘Arapların arkadan hançerlemesi’

Sonuç ne oldu derseniz, bütün bunları “Offenbach operetleri stilinde bir oyun” olarak niteleyen ve meslektaşlarını ‘Cihad ateşine tutulmakla’ suçlayan Hollandalı Şarkiyatçı C. Snouck Hurgronje’un deyimiyle ‘Alman malı Cihad’, maalesef Britanya’nın Müslüman tebaasını ayaklandırmaya ve Osmanlı Devleti’ni kurtarmaya yetmedi.

Britanya ve Rus ordularında Müslümanlar Osmanlı Ordusu’na karşı savaştılar. Buraya sığmayacak kadar karmaşık bir dizi olaydan sonra, Mekke Şerifi Hüseyin, 27 Haziran 1916’da karşı-fetvayla kendisini Halife ilan etti ve ‘Araplar’ Osmanlı Devleti’ne karşı isyan bayrağını açtı.

Kayzer’in İstanbul’a üçüncü ziyareti, Eylül 1917’de Almanya’nın müttefiklerine moral vermek için yapılan Balkan Seyahati sırasında gerçekleşti. İtilaf donanmasının deniz yolları tutması yüzünden bu sefer trenle gerçekleşen bu seyahat sırasında ev sahibi ‘Alman malı cihad’ı ilan eden Sultan V. Reşat’tı. Savaş herkesin gayet iyi bildiği gibi,

Almanya’nın ve müttefiklerinin yenilgisiyle bitti. Savaşın sonunda yedi kıtaya yayılmış Osmanlı İmparatorluğu’ndan geriye Anadolu adlı mütevazı toprak parçası kaldı.

Ne Osmanlı Devleti’ni, ne Arapları, ne de Osmanlılarla Araplar arasındaki ilişkileri doğru kavrayabilen Almanya’nın “weltpolitik” i (Dünya Politikası) Britanya’nınki gibi gelişkin olmadığı için Orta Doğu’ya Britanya, Fransa ve Rusya’nın ardından da olsa büyük bir güç olarak gelen Almanya, Birinci Dünya Savaşı’ndan her şeyini kaybetmiş olarak çıktı.
Almanya’nın İslam coğrafyasında kaybettiği pozisyonların bir kısmını kazanması için İkinci Dünya Savaşı sırasında Arapların Britanya sömürgeciliğinden iyice yorulması gerekecekti. Ancak Almanya’nın ‘Hacı’ Kayzer II. Wilhelm’in rüyalarını süsleyen rolü üstlenmesi hiçbir zaman mümkün olmadı.

Ek:

Kayzer’in Casusu: Max Freiherr von Oppenheim

Ortadoğu’da karşımıza en çok çıkan Alman, Max von Oppenheim’dır. 1860’da Köln’de Yahudi banker ailesinin oğlu olarak dünyaya gözlerini açan Oppenheim erken yaşlarda Hıristiyanlığı seçti, önce devlet memuru oldu, kariyerine arkeolog ve şarkiyatçı olarak devam etti. Mükemmel Arapçası ile 13 yıl boyunca Libya, Suriye, Irak, İran, Muskat, Aden, Zanzibar ve Doğu Afrika’da dolaşan Oppenheim 1883-4 yıllarında İzmir ve İstanbul’a geldi, 1895’daki ikinci ziyaretinde ününü duyan II. Abdülhamid tarafından huzura kabul olundu.

Tell Halaf’ı keşfeden adam

1896-1910 yılları arasında Kahire konsolosluğu yapan Oppenheim, 1899’da Habur Nehri’nin kıyısındaki Tell Halaf kalıntılarını keşfetti, 1910-3 arasında yaptığı kazılar sonunda Kalkolitik döneme tarihlenen ve Kuzey Suriye ve Mezopotamya’da yayılmış olan Halaf Kültürü’nü dünyaya tanıttı.

Daha 1908’de henüz Mekke Şerifliğine atanmadığı için İstanbul’da ikamet Hüseyin’le tanışan Oppenheim arkeolojiye meraklı Hüseyin’den çok etkilenmişti. Bu yıllarda belgelerde adı ‘Kayzer’in Casusu’ olarak geçen Oppenheim’la bir kazı alanında karşılaşan ünlü İngiliz istihbaratçısı ‘Arabistanlı’ T. E. Lawrence ise hakkında bir sürü şey duyduğu Oppenheim’dan “korkunç ama ilginç biri” diye bahsedecekti.

Birinci Dünya Savaşı’nda Almanların başarısız olmasından sonra bir süre sessiz kalan Oppenheim 1927’de Tell Halaf kazı bölgesine döndü, 1930’da Berlin’de bu buluntuların bir kısmını sergileyen bir müze açtı ancak müzenin büyük bir kısmı İkinci Dünya Savaşı sırasında bombardımanda yıkıldı. Bombardımandan sonra Dresden’e sığınan Oppenheim, şehrin müttefiklerce bombalanması sırasında tüm servetini kaybettikten kısa süre sonra, 1946’da öldü.

Abu Cihad’ın faaliyetleri

Alman tarihçi Ulrich Trumpener, Oppenheim’in Yahudi asıllı olması yüzünden Almanya’nın Orta Doğu politikasında sanıldığı kadar önemli bir aktör olmadığını söylerken, İngiliz araştırmacı Donald McKale’ye göre Kayzer II. Wilhelm’e Almanların potansiyel düşmanlarına karşı Pan-İslamcı cepheyi oluşturma fikrini aşılayan Oppenheim’dı. İslami duyarlılığı İkinci Dünya Savaşı sırasında da gıdıklamaya devam eden Oppenheim’ın bu sefer faaliyet alanı Irak’tan Hindistan’a kadar uzanan Britanya İmparatorluğu olmuş, bu yıllarda adı ‘Abu Cihad’a çıkmıştı.

Özet Kaynakça: İlber Ortaylı, Osmanlı İmparatorluğu’nda Alman Nüfuzu, İletişim Yayınları, 2002; Fritz Fischer, Germany’s Aims in the First World War, W. W. Norton Company Inc., New York, 1967; Ulrich Trumpener, Germany and the Ottoman Empire, 1914-1918, Princeton University Press, 1968; C. Snouck Hurgronge Cihat ve Tehcir (Yay. Haz. Mete Tunçay), İstanbul: Afa Yayınları, 1991; Kadir Kon, “Jihad Made in Germany”, Kültür, Bahar 2008, Birinci Dünya Savaşı Özel Sayısı, s. 122-131.

7-11-10

.Kemalizm’ in doğum hikâyesi

29 Ekim törenleri ve 10 Kasım anmaları vesilesiyle ‘Kemalizm’ teriminin ne zaman doğduğu konusu sıkça tartışıldı. Bu konuda iki görüş var. Bazıları terimin Mustafa Kemal’in sağlığında, hatta bizzat kendisi tarafından icat edildiğini söyler, bazıları ise bunun 1938 sonrasında, hatta yakın tarihlerde icat edildiğini ileri sürer. Birinciler böylece Kemalizm’in ne kadar ‘sahih’ ve ‘muhkem’ bir ideoloji olduğunu gösterdiklerini düşünürler. İkinciler ise, Tek Parti Dönemi’nin çeşitli hatalarının ‘Kemalizm’ adı altında Mustafa Kemal’e maledilmesinin ağırlığından kurtulmaya çalışırlar. Peki, gerçek nedir?

Iyonia ve Kemalistan

‘Kemalizm’ teriminin öncülü olan ‘Kemalist’ terimini ilk kullananlar Türkiye’deki yeni rejimi tanımlamaya çalışan yabancı siyaset adamları ve gazetecilerdi. Örneğin 1919’da Lord Curzon yeğeni Yarbay Rawlinson’a yazdığı mektupta “Kemalistlerin nasıl barış şartları elde etmeyi umduklarını” araştırmasını istiyor, Kasım 1920’de Sir Horace Rumbold “Kemalistler Ermenistan’ı işgal ettiler” diye yazıyor, 1921 yılında The Times gazetesinde Anadolu’nun işgal altında olmayan kesiminden ‘Kemalistan’ (Yunan işgalindeki bölgeden ‘Ionia’) diye söz ediyordu. 1929’da imzalanan Türk-İtalyan Antlaşması’ndan söz eden İtalyanca bir makalenin adı “La Turchia Kemalista e il patto İtalo-Turco” idi. Kemalist tanımlamasından hareketle, bir ideoloji olarak Kemalizm terimini ilk kullananlar da yabancılardı. Örneğin 1930 tarihli İtalyanca bir başka makalenin başlığı “Fascismo e Kemalismo” idi.

İdeoloji ihtiyacı

Türkiye Cumhuriyeti’ndeki Kemalizm tartışmaları ise 1930 yılında başladı. Dilbilimci Ahmet Cevat (Emre), 1928-1933 yılları arasında çıkardığı Muhit dergisinin Temmuz 1930 tarihli sayısında “Kemalizm doktrin olarak, bütün siyasi prensipleri malum bir demokrasi mektebidir” demiş, Mustafa Kemal’in gençlik arkadaşı Ali Fethi Okyar’a kurdurduğu ve 99 gün sonra kapattırdığı Serbest Fırka etrafında kopan siyasi tartışmalar sırasında, bugünkü Milliyet gazetesinin kurucusu Ali Naci (Karacan) 2 Aralık 1930 tarihli İnkılapgazetesinde “Rusya’da nasıl Komünizm İtalya’da nasıl Faşizm varsa bizde de Kemalizm olmalıdır” diyerek Kemalizm’i bir ideoloji olarak tanımlamıştı.

Dönemin Adalet Bakanı Mahmut Esat (Bozkurt) Bey ilk kez Kasım 1932’de İzmir’de yayımlanan Anadolu gazetesinde ‘Kemalizm’ terimini kullanırken, 1933’ten sonra İstanbul Üniversitesi’nde verdiği ‘Devrim Tarihi’ derslerinde de sık sık Kemalizm’den söz edecekti.

Kadrocuların gönülsüzlüğü

Ancak Ocak 1932-Ocak 1935 tarihleri arasında, aylık olarak yayımlanan Kadro dergisinin çoğu sosyalist eğilimli düzenli yazarları (Şevket Süreyya Aydemir, Vedat Nedim Tör, Burhan Asaf Belge, İsmail Hüsrev Tökin, Yakup Kadri Karaosmanoğlu ve Mehmet Şevki Yaman) bir doktrininden söz etmekle birlikte bunu Kemalizm olarak adlandırmakta çok gönülsüz davrandılar. Sadece Falih Rıfkı (Atay) misafir olarak yazdığı birkaç yazıda Kemalizm terimini kullandı. Diğer yazarlar daha çok ‘Türk İnkılâbı’ demeyi tercih ettiler.

Adı bile geçmeyen önder

1932’de Kadro ideolojisini ortaya koyan İnkilap ve Kadro adlı eserinin sadece bir yerinde, Gazi unvanının nereden geldiğini açıklayan bir dipnotta Mustafa Kemal’in adını zikreden Şevket Süreyya, eserde adının geçmediği Mustafa Kemal’e söylendiğinde onun şöyle dediğini kaydeder: “Elbette olmayacak, onlar beni değil eserimi izah ediyorlar.” Ancak, iki yıl sonra, Kadro’nun bizzat Mustafa Kemal’in emriyle kapatıldığını anımsayınca Gazi’nin göründüğü kadar hoşgörülü olmadığından kuşkulanabiliriz.

Aynı yıl açılan Halkevleri’nin yayın organı olarak 1933’te çıkarılmaya başlanan Ülkü Dergisi, Recep Peker’in öncülüğündeki kadrosuyla Kemalizm’in teorisyenliğine girişti. 1934 yılında İçişleri Bakanlığı tarafından, Türk kültürü ve Türkiye Cumhuriyeti’ni dış ülkelere tanıtma amacıyla çıkarılan üç dilli (Almanca, Fransızca, İngilizce) La Turquie Kemaliste dergisi bu çalışmaların ürünüydü.

Doktrine gidersek donarız!

Şevket Süreyya’ya göre, Kadrocular’dan Yakup Kadri Karaosmanoğlu, 1935 yılında Atatürk’le yaptığı bir görüşme sırasında “Paşam partinin bir doktrini yok” demiş, Atatürk de “Elbette yok çocuğum, eğer doktrine gidersek hareketi dondururuz” diye cevap vermişti. Yıllar sonra (13 Kasım 1970) Milliyet gazetesinde yayımlanan bir röportajında Yakup Kadri, bu konuşmadaki ‘doktrin’ sözcüğünü ‘ideoloji’ olarak hatırlayacaktı. Bu anekdot, günümüze kadar Atatürk’ün ideolojilere karşı olduğuna kanıt olarak kullanıldı.

Bu iddianın doğru olmadığını, CHP’nin, Atatürk’ün başkanlığında 9-16 Mayıs 1935 günlerinde toplanan Dördüncü Büyük Kurultayı’nda kabul edilen programın giriş kısmına bizzat Atatürk tarafından yazılmış şu ifadelerden anlarız:

“Cumhuriyet Halk Partisi’nin programına temel olan ana fikirler, Türk devriminin başlangıcından bugüne kadar yapılmış olan işlerle, yalın olarak ortaya konmuştur. Bundan başka, bu fikirlerin başlıcaları, 1927 yılında parti kurultayınca kabul olunan tüzüğün genel esaslarında ve Genel Başkanlığın, aynı kurultayca onanmış olan bildiriğinde ve 1931 kamutay seçimi dolayısıyla çıkarılan bildirikte saptanmıştır. Yalnız birkaç yıl için değil, geleceği de kapsayan tasarılarımızın ana hatları burada toplu olarak yazılmıştır. Partinin güttüğü bu esaslar Kamalizm prensipleridir.”

“Kamalizm bir dindir!”

1936 yılında Edirne Milletvekili Şeref Aykut tarafından yayımlanan, üst başlığı ‘Kamalizm’, alt başlığı ‘CHP Partisi Programının İzahı’ olan kitabın önsözüne göre “Türk devrimini son asırların değişikliklerini hazırlayan fikirlerle ve daha sonraları yürüyen göğdelen Rasyonel, Sosyolojik, Marksist, Faşist rejim ideolojileri ile izaha çalışmak da fazla iş olur. Kamalizm bunların üstünde yalnız yaşamak dinini aşılayan ve bütün prensiplerini ekonomik temeller üzerine kuran bir dindir. Ötekilerinde uluslara ve insanlığa zorla ve ağır basarak sarkan ve seken yerler pek çoktur. Kamalizm, inana damga vurarak kalkınmış değildir. İnanı gönülleri kazanarak yaratmış ve yükselttiği için yükselmiştir. Amaçladığı gaye de ulusun kalkınma davasıdır. Bunu yürüten de hiç şaşmıyan ve şaşırtmıyan say duyduk selim akıldır.” Atatürk’ün bu kitap yayımlanırken sağ olduğunu ve bu tanıma bir itirazının kayda geçmediğini hatırlatalım.

Özadı: Kamal

Neden bu belgelerde ‘Kemalizm’ değil de ‘Kamalizm’ terimi kullanılmış derseniz; Dilde özleştirme akımının zirveye çıktığı 1935 yılının başlarında iki dilbilimci Yusuf Ziya (Özer) ve Naim Hazım (Onat) Atatürk’ü, Kemal adının Arapçadan Türkçeye geçtiği, sözcüğün orijinal halinin Kamal olduğuna ikna etmişlerdi. Nitekim Atatürk 3 Şubat 1935’te Dil Bayramı vesilesiyle gönderdiği telgrafta imzasını ‘Mustafa Kamal’ olarak atmıştı. 4 Şubat 1935 tarihli Anadolu Ajansı bülteninde ise durum şöyle açıklanıyordu: “İstihbaratımıza nazaran, Atatürk’ün taşıdığı Kamal adı Arapça bir kelime olmadığı gibi Arapça Kemal kelimesinin delalet ettiği manada da değildir. Atatürk’ün muhafaza edilen özadı, Türkçe ‘ordu ve kale’ manası olan Kamal’dir.”

El yazısıyla not

Parantezi kapatıp devam edelim. 1937 yılında Türkleştirme akımına uyum sağlamak için ‘Tekin Alp’ adını alan Moiz Kohen, Paris’te Kemalizm’i bütünsel bir doktrin olarak tanımlamayı amaçlayan Le Kemalisme adlı eserini yayımladı.

Aynı yıl, özleştirme çalışmaları kapsamında, CHP’nin 1935 programını elden geçiren Atatürk, 1937’de bizzat el yazısıyla program taslağının üzerine şöyle bir not düştü: “Bunlardan başka 1935 Kurultayınca saptalanan fikirler de bu programa ulanmıştır. C.H. Partisinin güttüğü bütün bu esaslar, Kamâlizm prensipleridir.”

8 Kasım 1937’de yeni atanmış Başbakan olarak, TBMM kürsüsünde bir konuşma yapan Celal Bayar, defalarca ‘Kemalizm’ ve ‘Kemalist rejim’ ifadelerini kullanarak, mesajı aldığını gösterdi.

Kemalizm’in son demleri

29 Ekim 1938’de CHP’nin yayımladığı On Beşinci Yıl Kitabı’nda, “Bu program bugünkü ve yarınki cumhuriyet nesilleri için inan esaslarını anlatan ve Kemalizm’in ortaya koyduğu ve Partinin bayrağında kırmızı zemin üzerinde altı beyaz okla temsil ettiği altı ehemmiyetli vasfı ihtiva eder”denir ancak 10 Kasım 1938’de Atatürk’ün vefatından sonra Cumhurbaşkanlığı’na seçilen İsmet İnönü tarafından 11 kasımda hükümeti kurmakla görevlendirilen Celal Bayar, TBMM’deki konuşmasında Atatürk adını sadece altı kez anacak, bir kerecik de ‘Kemalist rejim’ diyecektir.

Atatürk’ün kaleminden çıkan 1937 tarihli taslak CHP’nin 1 Haziran 1939 tarihindeki Beşinci Büyük Kurultayı’nda kabul edildiği için “Kemalizm prensipleri” Atatürk’ün ölümünden sonra da varlığını korumuş gibi görünürse de, bu tarihten sonra bir istisna dışında, siyasi liderlerin veya önemli aydınların ağzından bir daha Kemalizm lafı duyulmamıştır. Sadece Falih Rıfkı bir yıl kadar süreyle Ulus gazetesinde yazdığı yazılarda Kemalizm terimini kullanır. Bu yıllarda La Turquie Kemalist gazetesinin yayımının durdurulduğunu da ekleyelim.

Neo Kemalist darbeciler

Haziran 1943’teki CHP Altıncı Büyük Kurultayı’nda partililer “Kemalizm prensipleri” ifadesini gereksiz bulurlar ve programdan çıkarırlar. 27 Mayıs 1960 darbecileri “Atatürk Devrimleri” diyerek terime yeni bir şekil verirler. İsmet İnönü 1962’de “Atatürk Islahatları” terimini kullanır. 12 Eylül 1980 darbecilerinin akıl hocalarından Hukuk Profesörü İsmet Giritli’nin, Atatürk’ün 100. doğum yılı vesilesiyle, Genelkurmay Başkanlığı tarafından 1981 yılında yayımlanan ve tüm eğitim kurumlarında okutulması tavsiye edilen kitapta yer alan şu ifade 1980 sonrasına egemen olan zihniyeti anlamamıza yardım eder sanırım: “Atatürk’ün 100. Doğum Yıldönümünde Atatürkçülük-Kemalizm’in bir ideoloji olarak oluşturulması ve ideolojik arayış içinde bulunan toplumumuzun ve gençlerimizin ulusal bir ideoloji etrafında birleştirilerek, Türkiye’ye ve Kemalizm’e düşman çevrelerin ideolojik tuzaklarına düşmekten kurtarılması büyük önem taşımaktadır.”

Faşizm kötü bir şey midir

Atatürk’ün çocukluk arkadaşı ve yaveri Hasan Rıza Soyak’a göre CHP Genel Sekreteri Recep Peker, 28 Haziran 1935’te İtalya ve Almanya’ya yaptığı seyahat sonrasında faşizm ideolojisini esas alan bir tüzük hazırlamış, sabaha kadar tüzüğü inceleyen Atatürk, sabahleyin hışımla odasından çıkarak “Kim bu zorbalar, bu kuvveti kimden alıyorlar, kendilerini milletin iradesinin üstünde zannediyorlar, İsmet bunu okumamış herhalde” demiştir. Soyak’ın “Efendim imzası var okumamış olması mümkün değil” sözleri üzerine, “Okumamış, okumamış, geri verin iyice okusun” diye cevap verecektir. Soyak ayrıca Peker’in “Her partinin bir ideolojisi var, bizimki Kemalizm olsun” dediğini Atatürk’ün de Peker’in tüzük taslağındaki faşizm terimini kastederek “Sen bana hakaret mi ediyorsun” diye azarladığını ileri sürer.

Atatürk’ün faşizme hiç sıcak bakmadığının kanıtı olarak gösterilen bu hikâyeyi tamamlayan unsur ise, Recep Peker’in 15 Haziran 1936’da CHP Genel Sekreterliği’nden bizzat Atatürk tarafından uzaklaştırılmasıdır. Hâlbuki bu tasarruf uzun süredir gündemde olan liberalizm-devletçilik çekişmesiyle ilgilidir. Nitekim 1936’dan itibaren, aynen İtalya ve Almanya’da olduğu gibi, parti teşkilatlarıyla devlet teşkilatları birleştirilecek, dâhiliye vekili, CHP genel sekreteri olurken, valiler bulundukları vilayetlerde CHP başkanlığına atanacaklar, Umumi müfettişler ise hem parti teşkilatının hem de devlet işlerinin denetleyicisi olacaklardır.

Cihana neşe getirdi!

Aslında Kemalist kadroların faşizme sempati duymalarının tarihi epey eskidir. Örneğin daha 1923’te Dersim Milletvekili Feridun Fikri (Düşünsel) Bey, Yenigün gazetesinde yayımlanan bir röportajında “Bütün Avrupa faşizmin cihana getirdiği emniyet ve neşe ile ona doğru atılırken, faşizmin bu suretle sanki pek tehlikeli bir şeymiş gibi görülmesi beni derin düşüncelere sevketti. Faşizm korkulacak bir şey addolunamaz. Bilakis bizim gibi inkılâp yapmış ve onu yaşatmaya azmetmiş milletler için faşizmden çıkarılacak düsturlar vardır” diye yazar.

Halkevleri’nin selefi Türk Ocakları’nın Büyük Reisi, iki kere Maarif Vekili Hamdullah Suphi (Tanrıöver), 1930’da Türk Yurdu dergisinde “Faşizm bir vatan ideali etrafında iktisadi refahı, siyasi ve içtimai ahengi tesis etmeyi düşünür. (...) Biz faşist milliyetperverliğin dünkü galeyanında hem mazimizi hem istikbalimizi görürüz” der.

Kronometre gibi İtalya

Hakimiyet-i Milliye (Ulus) Başyazarı Falih Rıfkı (Atay), 1931 yılında yazdığı “Faşist Roma, Kemalist Turan” başlıklı makalesinde “Türk yığınlarının terbiyesi için Moskova’nın yığın terbiyesi metotları, devletçi Türk iktisatçılığı için faşizmin korporasyon metotları benimsenmelidir” diye akıl verir.

Yakup Kadri (Karaosmanoğlu) Kadro’nun 11. sayısındaki “Ankara-Moskova-Roma” adlı makalesinde “Mussolini sayesinde, daha doğrusu Faşizm sayesinde bütün İtalya kronometre gibi işleyen bir memleket halini almıştır” der.

22 Mayıs 1932 tarihli Cumhuriyet gazetesinde Yunus Nadi, “faşist İtalya ile devrimci Türkiye arasındaki dostluğun” doğal olduğunu belirtirken, makalenin Fascio (Mussolini faşizmini simgeleyen baltalı değnek demeti) ile Ay Yıldız’ı çevreleyen defne dalından bir taç bulunan büyük, renkli bir kenar süsü ile kuşatılması dikkat çeker.

Hitler’in selamları var

Bu sevgi karşılıksız değildir elbette. Bunu Mahmut Soydan’ın çıkardığı Milliyet gazetesinin 16 Temmuz 1933 tarihli sayısında yer alan şu beyanattan anlayabiliriz: “Alman Başvekili [Hitler] diyor ki: Türkiye’de doğan ve parlayan yıldız bize takip edilecek yolu gösterdi. Gazi öyle bir şahsiyettir ki ebediyen asrımızın en büyük adamlarının en ön safhında bulunacaktır. Bu mevki, tarihin ona verdiği bir haktır.”

Soydan’a göre Hitler kendisine, “Türkiye’nin hayrete şayan inkişafından takdirle bahsetmiş” ve “Faaliyet gayeleri aynı olan Büyük Türk milleti ile Alman milleti arasında sempati çok kuvvetlidir” demiştir.

Bu karşılıklı sempatinin eseri olduğu anlaşılan 1936 sonrası faşizan uygulamalardan ancak İkinci Dünya Savaşı’nda Almanya’nın yenileceği anlaşılınca vazgeçilecek, ancak rejime sinen faşist ruhu söküp atmak yakın tarihlere kadar mümkün olmayacaktır.

Özet Kaynakça: Gotthard Jaeschke, Kurtuluş Savaşı İle İlgili İngiliz Belgeleri, (Çeviren: Cemal Köprülü), TTK Basımevi, 1991; Giacomo Carretto, “1930’larda Kemalizm-Faşizm-Komünizm Üzerine Polemikler I ve II”, Tarih ve Toplum, Sayı:17, s. 56-60; S. 18, s. 62-72;Hakkı Uyar; “1930’lar Türkiye’sinde Kemalizm Algılamaları”http://kisi.deu.edu.tr/hakki.uyar/21.pdf; Şeref Aykut, Kamâlizm, Muallim Ahmet Halit Kitabevi, İstanbul 1936 (2. basım, Kaynak Yayınları, İstanbul 2008): Hasan Rıza Soyak,Atatürk’ten Hatıralar, Yapı Kredi Yayınları, 2005

.14-11-10

.Öteki’nin gözüyle Osmanlı ülkesi

“Eskiden gaddar ve savaşçı olan Türkler, Asya halklarına özgü tatlı ve sakin bir yapılanma gösteriyorlar artık. Brahmanları, hayvanları öldürmekten alıkoyan barış düşüncesi, Boğaziçi’nde yaşayanları da etkilemiş gibi. İstanbul’da dolaşan kedilerin ve köpeklerin bakımından söz edildiğini duymuşsunuzdur. Ancak Türklerin özgürlük tanıdıkları hayvanlar sadece kediler ve köpekler değil. Çok sayıda kumru ve güvercin de var. Özgürce damlarda yaşıyorlar. Başka yerlerde kuş yuvalarının doğal düşmanı olan çocuklar burada yuvalara saygı gösteriyorlar. Türkler, ağaçlara da saygı gösteriyorlar. Bir ağacın kesilmesi çevrenin mırıldanmasına yol açıyor. Ağaç kesmek kadar kaçınılan başka şey yok.”

Bu satırlar 1784 yılının haziran ayında İstanbul’da bulunan Leh soylusu, dilbilimci, tarihçi, mucit Jan Potocki’ye ait. Bugünü düşününce, şaka mı yapıyor diyor insan ama benzer sözleri Le Corbusiernamlı ünlü Fransız mimar Charles-Édouard Jeanneret de sarf etmiş. 1911’de Edirne, Bursa ve İstanbul’u kapsayan gezisinden sonra şöyle demiş Le Corbusier: “Bir Türk atasözü şöyle der: ‘Ev kuran, önüne ağaç dikmeli.’ Bizse söküp duruyoruz ağaçları. İstanbul bir meyve bahçesidir, bizim kentlerimiz ise taş ocakları!..”

Osmanlı ülkesini (ve onun ardılı Türkiye’yi) ziyaret eden yüzlerce seyyah arasında Pierre Loti, Claude Farrère, Lady Montagu gibi ‘Türk dostları’ da vardır, Gérard de Nerval ya da Théophile Gautier gibi yansız gözlemciler de vardır ama Gustave Flaubert veya Mark Twain gibi gezdikleri yerleri iğneleyici ve küçümseyici bir dille tasvir edenler de az değildir hani...

Uzun Kurban Bayramı’nı seyahat ederek ya da evlerinde dinlenerek geçiren okurlarımızın keyiflerini sevimsiz siyasi konularla kaçırmak istemediğimden, bu haftayı, bu topraklardan geçen yüzlerce seyyahtan birkaçına ayırdım. Değişik dönemlerde gelmiş değişik milliyetlerden şahsiyetler arasından rastgele oluşturduğum liste umarım sizleri hayal kırıklığına uğratmaz. Geriye kalanları keşfetmek size kalıyor...

Bir İspanyol: Ruy Gonzáles de Clavijo

Soylu bir ailenin oğlu olarak Madrid’de doğan Clavijo, Kastilya Kralı III. Henrique’in Timur’a gönderdiği elçilik heyetiyle o sıralar Ceneviz kolonisi olan Galata’ya ayak bastığında takvimler 24 Ekim 1403’ü göstermektedir. Hemen gözlemlere başlayan Clavijo’ya bakılırsa o günlerde kentin üç sahibi vardır. Suriçi’nde Bizans, Galata’da Cenevizliler, Üsküdar’da ise Türkler... Seyyah Türklerin her gün Galata ve Konstantinopolis pazarlarına gelerek alışveriş yaptığından, Bizanslıların ve Latinlerin de haftada bir gün Üsküdar pazarına gittiğinden söz eder. 28 ekimde Bizans İmparatoru’nu ziyaret eden heyet iki gün kentte gezinti yaptıktan sonra, 14 kasımda Galata’dan yola çıkar. Yolda Tarabya’dan su alırlar, Kavaklar’daki metruk Bizans kulesinden geçerler ve Anadolu yakasındaki bir tepede Türk askerlerine rastlarlar. Karadeniz’e açılan gemi Kerpe yakınlarında fırtınadan batınca heyet Galata’ya geri döner ve kışı orada geçirir. 1404 yılında yeniden yola çıkarlar ve nihayet Trabzon’a varırlar. Oradan Erzurum, Baku, Hoy, Tebriz, Tahran ve Nişabur üzerinden Timur’un başkenti olan Semerkand’a ulaşırlar. 8 Eylül-20 Kasım 1404 arasında orada kaldıktan sonra aynı yoldan geri dönerler. 23 Ekim-3 Kasım 1405 arası yine Galata’da geçer. Bu seyahate ilişkin anılar ancak 1582’de Sevilla’da basılır ve birden ünlü olur.

Bir Fransız: Bertrandon de la Broquière

Seyyahımız 1400’lerin başlarında Fransa’nın Toulouse kentinde doğan Gaskonyalı küçük bir asilzadedir. Bilinen yaşamı Burgonya Dükü III. Philippe’in hizmetinde geçmiştir. Adı ilk defa 1421’de geçer ve 1423’ten itibaren dükün casusu olarak çeşitli görevlerde kullanılır. Bu görevlerden en önemlisi ise yeni bir haçlı seferi olanaklarının olup olmadığını anlamak üzere 1432-1433 yılları arasında Ortadoğu’ya yaptığı yolculuktur. Bu yolculuğun dönüşünde bir ticaret kervanına katılarak Osmanlı ülkesine doğru yola çıkar. Afyon, Kütahya ve Bursa üzerinden 1432’de İzmit’e ve oradan da Üsküdar’a varır. Bu tarihte Osmanlıların elinde olan Üsküdar’dan karşı yakaya geçenlerden para alındığını onun anılarından öğreniriz.

Bertrandon Üsküdar’dan o sıralar bir Ceneviz kolonisi olan Pera’ya geçer. Burada Cenevizliler, Rumlar ve Yahudilerin nasıl Türk korkusu içinde olduklarını gözlemler. Ertesi gün Konstantinopolis’e geçer ve orada “Roma kadar büyük ancak Suriçi’nde boş yerlerin dolu olanlardan fazla olduğu, sanki köy gibi bir kent bulduğunu” kaydeder. Ayasofya’da Batı’da mystere denen bir dinsel ayini izler ki onun bu tanıklığı bu tür ayinlerin Bizans’ta da yapıldığına dair tek tanıklıktır. Broquière daha sonra Hippodrom’u, Ayasofya’yı ve önündeki Justinianus Sütunu’nu ve heykelini, Pantokrator (Zeyrek) Kilisesi’ni, Havariyyun ve Blahernai kiliselerini gezer. Bu sonuncusu onun tanıklığından bir yıl sonra yanarak yok olacaktır.

Seyyahımız 23 Ocak 1433’te o sıralar Bizans’ın elinde olan Rhegium (Küçükçekmece), Athyra (Büyükçekmece) ve Selembria’dan (Silivri) geçerek Osmanlıların elindeki Çorlu’ya ulaşır. Buradan Edirne’ye gider ve II. Murad’ın huzuruna çıkar. Batı Trakya’da yaptığı kısa bir gezintiyi takiben ülkesine döner. Şehrin 1453’te Osmanlılar tarafından fethinden sonra Haçlı seferleri tekrar gündeme geldiğinde Burgonya Dükü kendisinden seyahatnamesini kaleme almasını ister. Günlük ancak 1840 yılında basılabilir. Eserin Paris’teki Bibliothèque Nationale’deki nüshasında yer alan bir minyatürde 1453’te Türk kadırgalarının karadan Haliç’e indirilişi ile Haliç’in kuzey ucunda fıçılar üzerinde kurulan bir köprü de gösterilmektedir.

Bir Ermeni: Simeon

Kırım’ın Kefe şehrinden göçmüş Polonya’ya göçmüş bir Ermeni ailesinin çocuğu olan Simeon Kudüs’e gitmek üzere Polonya’nın Lvov şehrinden ayrılıp, Tuna Nehri üzerinden gemi yolculuğu ile 10 Eylül 1608’de İstanbul’a geldiğinde henüz 24 yaşındadır. İlk kez 1936 yılında Ermenice, 1964 yılında Türkçe basılabilen seyahatnamesinde şehirdeki Ermeni mahallelerinden, Ayasofya’dan, Atmeydanı ve Topkapı Sarayı’ndan kısaca söz ettikten sonra Sulu Manastır’da Patrikhane olarak hizmet veren Surp Kevork Kilisesi’ni, Arkadios Sütunu’nu, Çemberlitaş’ı, Yedikule’yi, Balat-Edirnekapı arasında Kefeli Katolikler ve Ermeniler tarafından ortaklaşa kullanılan Saint Nikolaos Kilisesi’ni anlatır. Simeon’dan öğreniriz ki, o yıllarda Galata’da, 10 Katolik, 10 Ortodoks ve bir Ermeni kilisesi (Surp Lusaroviç) vardır. Simeon, 1609’da İstanbul’dan ayrılır ve Marmara ve Ege bölgesine bir gezi yapar. Ardından yine İstanbul, oradan da ver elini Venedik ve Roma... 1613’te tekrar İzmir’e gelir. Sonra Anadolu içlerine doğru yola koyulur. Bursa, Bolu, Merzifon, Tokat, Malatya üzerinden Muş’a kadar gider. 1614’te tekrar İstanbul’a döner. Seyyahımızı yerinde tutmak imkânsız gibidir. Çünkü Polonya’ya temelli döneceği 1618 yılına kadar Mısır ve Filistin bölgesini de ziyaret eder. Sonra ne yaptığını ise Allah bilir...

Bir Felemenk: Cornelius de Bruyn

1652 yılında Hollanda’nın Den Haag şehrinde doğan Bruyn resim eğitimini tamamladıktan sonra Viyana’ya ve Roma’ya gider. İtalya şehirlerine yaptığı kısa gezilerden sonra 16 Haziran 1678 yılında bir Doğu turuna çıkar. Ege adalarına uğradıktan sonra 17 temmuzda İzmir’e gelecektir. Buradaki Hollanda kolonisinin misafiri olarak Efes’e gezi yaptıktan sonra Manisa ve Susurluk yoluyla Marmara kıyılarına, oradan da gemiyle İstanbul’a geçen Bruyn İstanbul’da 1,5 yıl kaldıktan sonra 1 Temmuz 1680’de deniz yoluyla İzmir’e döner. Kısa bir süre sonra yine bir Doğu seyahatini takiben Venedik’e gittiği bilinmektedir.

Doğu ülkelerine yaptığı bu seyahatlere dair izlenimlerini resme döken Bruyn, ağırlıklı olarak İzmir ve İstanbul’a ait 200 gravürden oluşan ilk kitabını ilk kez 1698’de basmıştır. Ancak bazı külyutmazlar, bu gravürlerin bir kısmının Bruyn’dan on yıl önce İstanbul’u ziyaret eden Grelot’un gravürlerinin kopyası olduğunu ileri sürerler.

Bruyn’un şehirlere ilişkin gözlemleri de ne yazık ki önemli ayrıntılar içermez. İçine girmemiş olduğu anlaşılan Ayasofya ve diğer önemli camilere kısaca değinilir. Kulaksız’daki Avrat Pazarı’nda yer alan Arkadios Sütunu’nun etrafındaki evler yüzünden görülmez olduğunu, Divanyolu’ndaki Köprülü Mehmed Paşa Türbesi’nin mezarın üstüne yağmur yağması için 1673 ya da 1674’te üstünün açıldığını ondan öğreniriz.

Bir Alman: Carsten Niebuhr

Orta halli bir köylü ailesinin oğlu olan Niebuhr ancak 20 yaşında Hamburg’a gittiğinde öğrenim görme fırsatı bulur, haritacılık ve matematikte uzmanlaşır. 1758’de ilahiyatçı ve arkeolog Michaelis’in etkisiyle Tevrat’ta geçen coğrafi bilgileri doğrulamak için Danimarka Kralı V. Frederich’in desteğiyle bir Arabistan seyahatine çıkar. Niebuhr’un içinde olduğu heyet deniz yoluyla 30 Temmuz 1761’de İstanbul’a varır. Birkaç ay İstanbul gezildikten sonra heyet tekrar yola koyulur. Kasımda Kahire’ye varılır. Ardından ver elini Cidde ve Sana’a. Ekip arkadaşlarını bu yolculukta öteki dünyaya uğurlayan Niebuhr, Bombay’a kadar uzanır. 14 ay burada kaldıktan sonra Pers ülkesini, Basra- Bağdat- Musul- Diyarbakır çevresini gezer, Kıbrıs’a uğrar, Torosları aşıp Bursa yoluyla İstanbul’a gelir. Yıl 1767, aylardan şubattır.

İstanbul’da dokuz ay geçirdikten sonra Danimarka’ya dönen Niebuhr’un İstanbul’a ait bilgilere en önemli katkısı şehrin modern anlamdaki ilk planını çizmesidir. İstanbul’un önemli binalarını bu plana birer numara ile işleyen Niebuhr’a bakılırsa, yer kazanmak için denizi ilk dolduranlar Osmanlılardır. Sadece Haliç değil, Marmara kıyıları da toprakla doldurulmuş ve üzerlerine evler inşa edilmiştir.

Bir Rus: Aleksandr Sergeyeviç Puşkin

28 Ocak 1837’de, henüz 38 yaşındayken bir düelloda hayatını kaybeden Rus edebiyatının kurucusu Puşkin’in sanatındaki Doğu temalarının Besarabya’da bulunduğu 1820 yılında İstanbul’dan buraya göçen Kalipso Polihroni adlı bir Rum kızıyla tanışmasıyla ilintili olduğu sanılır. Puşkin’in bu genç kızdan pek çok Türkçe şarkı ve şiir öğrendiği bilinmektedir. Bu ilişkinin izlerini “Ey gül kız, ben senin esirinim” adlı şiiriyle, “Greçanke” (Rum Kızına) adlı şiirinde görebiliriz.

Bu tarihlerden itibaren İslamiyet’e ilgi duymaya başladığı da bilinen Puşkin 1829 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında cepheye gitme izni ister. 1839’da yayımlanan Erzurum’a Seyahat Puşkin’in bu ilk ‘Doğu’ seyahatindeki gözlemlerini yansıtır.

Eserin son satırları Puşkin’in yola çıkarken kafasında var olan Doğu imgesinin epey zarar gördüğünü düşündürür: “Asya ihtişamı. Bu söz herhalde fakir şövalyelerin çıplak duvarları ve kalelerinin meşe koltuklarını bırakıp Haçlı Seferleri’ne çıktıkları, ilk kez güzel divanları, alaca halıları ve sapları renklisüslemeleri hançerleri gördükleri zaman doğmuştur.” Nitekim, Türklerin vebalı hastalara insancıl yaklaşımı karşısında “Avrupalı korkularımdan büyük bir utanç duydum” diyen Puşkin, 21 Temmuz 1829 günü, ellerini hiçbir vebalıya sürmeden Erzurum’dan ayrılacaktır...

Bir İngiliz: Julia Pardoe

14 yaşında yazdığı şiir kitabıyla edebiyat dünyasına adımını atan Julia Pardoe’nun babası Britanya İmparatorluğu ile Osmanlı İmparatorluğu arasındaki ilişkilerin Rus tehlikesine karşı derinleştiği bir dönemde muhtemelen önemli bir görevle İstanbul’a gönderilmiş bir askerdir. Pardoe’nun Osmanlı ülkesine dair başlıkları çok çeşitlidir. Siyasetten, kültüre, bitkilerden, ekonomiye her konuda kalem oynatmış biridir Pardoe. Kitaplarında o yıllarda İngilizlerin çok ilgi duyduğu Osmanlı saray âdetlerinin, düğünlerinin, bayram şenliklerinin, çarşı pazarların, Osmanlı aile yaşamının ve Osmanlı kadınının çok ayrıntılı tasvirini yapar. İstanbul’un bitkilerini, kuşlarını, balıklarını tek tek sayar, bu açıdan bulunmaz bir bilgi hazinesidir. Bu yanıyla kendisinden 118 yıl önce İstanbul’a gelen Lady Montagu ile birlikte, Osmanlı toplumu hakkında en bilgili kadın yazar sayılır.

Satırlarından sıcakkanlı, zeki, yaratıcı, neşeli biri olduğu anlaşılan Pardoe kendini titiz bir vakanüvis olarak tanımlar. Gerçekten de Türkçe bilmemesinin eksikliğini hissettirmez, gözlemlerini ayrıntılı ve gerçeğe sadık bir dille anlatır. Kadınlardan yana tutumuyla feminist izlenimi verir. Ancak, daha çok saraylarda, konaklarda, yalılarda gezindiği için halk kesimlerine dair gözlemleri yetersizdir. Ayrıca yorumları bütün oryantalistlerde görülen klişelerle doludur. Mesela, “heybetli Türk, ciddi Ermeni, düzenbaz Yahudi, açıkgöz Yunanlı, zarif Çerkes, avare Arap, şehvetli İranlı, saygılı Frenk” der.

Bir İtalyan: Edmondo De Amicis

İtalya’nın Omeglia şehrinden bir askerdir Edmondo De Amicis. Modena’da askerî eğitim gördükten sonra o sıralarda Birleşmiş İtalya’nın başkenti olan Floransa’da yayımlanan L’İtalia militare adlı askerî gazetenin muhabiri sonra da başyazarı olmuştur. Bu sıfatla 1870’deki Roma kuşatmasını izledikten sonra Avrupa’nın birçok şehrine seyahatler yapar. 1875 ya da 1876 yılında İstanbul’a geldiği tahmin edilir. İki yıl sonra bu seyahati anlattığı kitabı Constantinopoli yayımlanır ve eser büyük ilgi görür. Kitapta İstanbul seyahati sırasında de Amicis’e eşlik eden Biseo adlı İtalyan ressamın çizdiği 183 desen de vardır. Anılarında De Amicis İstanbul’un denizden görünüşüyle yakından görünüşü arasındaki zıtlığa dikkat çeker. Beyoğlu’nun kozmopolit yapısı, kentin Suriçi bölgesindeki durgun yaşamla karşılaştırılarak anlatılır.

Dönemin seyyahları tarafından değinilmesi âdet olan yerlerin dışında o sıralarda yeni yeni gelişen Pangaltı, Aya Dimitri ve Tatavla semtleri ile Kasımpaşa ve Piyalepaşa bölgelerini gezerek Okmeydanı’na geçen yazar bir Yahudi mahallesi olan Hasköy’e, nüfusu karışık olan Halıcıoğlu’na da ziyaretlerde bulunur. Ayrıca bir Hıristiyan mahallesi olan Sütlüce’den bahseder. De Amicis, Kapalıçarşı’yı ziyaretini anlatırken, İstanbul’un giderek Batılılaşmasının yaratacağı sahneleri hayal etmekten kendini alamaz. Ve kehanetini açıklar: “Tepeler düzelecek, atölyelerin katı uzun çizgileriyle kapanacak ve bunların arasında binlerce fabrika bacası tütecek. Yollar ve kavşaklar büyük dikdörtgenler halinde uzayıp gidecek ve telgraf telleri gürültülü kentin damlarında sonsuz bir örümcek ağı gibi yayılacak...” Ve maalesef haklı çıkar...

Bir Amerikalı: Ernest Hemingway

1922’de Kanada’da yayımlanan Toronto Star adına ‘Türk-Yunan Savaşı’nı izlemek üzere Anadolu’ya gelen Ernest Hemingway önce İzmir Yangını’na tanık olur. Ardından İstanbul’a geçer. O zamanki İstanbul’un içinde bulunduğu sosyoekonomik durumla savaş koşullarını, kentin iyi ve kötü yanlarını anlattıktan sonra Mudanya Mütarekesi görüşmelerini izlemek için Mudanya’ya gider. Gazetesine geçtiği haberde “Marmara kıyısındaki sıcak, toz toprak içinde, eciş bücüş yollu ikinci sınıf kıyı kasabası Mudanya’da, Batı ile Doğu karşı karşıya geldiler. İsmet Paşa’yla görüşecek Müttefik generallerini taşıyan İngiliz sancak gemisi Iron Duke’ın kül rengi öldürücü kulelerine rağmen, Batılılar buraya barış dilenmeye geliyor. Yoksa barış istemeye, ya da şartlarını dikte ettirmeye değil... Bu görüşmeler, Avrupa’nın Asya üzerindeki egemenliğinin sonunu gösteriyor. Çünkü Mustafa Kemal, herkesin bildiği gibi, Yunanlıları silip süpürmüştü” diye yazar.

Daha sonraki günlerde Yunanlıların, Trakya’nın tahliyesi hareketini takip etmek için Edirne’ye geçecektir. Orada gördüğü manzarayı şöyle anlatır: “Doğu Trakya’nın Hıristiyan halkı, bitmek bilmeyen, karmaşık bir yürüyüş düzeni içinde Makedonya’ya doğru yolları arşınlıyor. Edirne üzerinden Meriç Nehri’ni aşan ana kol, 20 mil uzunluğunda. Öküzlerin çektiği kağnı arabalarından, çamura bulanmış binek hayvanlarından, yorgun insanlardan, kadınlardan ve çocuklardan meydana gelen, 20 mil uzunluğunda bir kuyruk, yatakları başlarında, yağmur altında, körlemesine yürüyorlar (...) Yunanlıların giriştiği büyük askerî serüvenin sonu bu...” Ardından ver elini İstanbul ve yine tatsız tasvirler...

Özet kaynakça: Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Tarih Kurumu, Kültür Bakanlığı ortak yayını, 1994; ilgili maddeler; Fikret Türkmen, “Doğulu konuların Rus edebiyatında işlenmesi meselesi”, Turkish Studies/ Türkoloji Araştırmaları, Volume 2/2 Spring 2007; “İstanbul Seyyahları”,İstanbul İçin Şehr-engiz, YKB Yayınları, 1994, s. 189-234.

.21-11-10

.Bu serpuşun ismi şapkadır!

Osmanlı İmparatorluğu’nun son yüzyılı ile Cumhuriyet’in ilk yarısında modernleşme projelerinde en büyük çatışmalar, fes ve şapka konusunda yaşandı. Adını Fas’ın Fez şehrinden, kırmızı rengini kızılcık boyasından alan, tepesinde bir püskül bulunan bu küçük aksesuar, Osmanlı döneminde modernliğin, Cumhuriyet döneminde ise geriliğin simgesi oldu. Türkiye için gayet normal olan, ancak adını duyan yabancıların yüzünde bir gülümseme yaratan ‘Şapka Devrimi’nin 85. yılını idrak ettiğimiz bu hafta bu ilginç savaşın Cumhuriyet dönemindeki hikâyesine göz atmaya ne dersiniz?

***

Nutuk’ta “Fesin kaldırılması zorunluydu. Çünkü fes, kafalarımızın üstünde, bilgisizliğin, bağnazlığın, uygarlık ve her türlü ilerleme karşısında duyulan nefretin bir simgesi gibi oturuyordu” diyen Mustafa Kemal’in fes karşıtlığının genç yaşlarında yaşadığı iki olayla ilgili olduğu söylenir. Bunlardan ilki 1908’de Mustafa Kemal’i Trablus’a götüren vapur Sicilya’ya uğradığında yaşanmıştı. Mola sırasında üstü açık bir fayton kiralayıp şehri dolaşmaya çıkan Mustafa Kemal, mahalle çocuklarının bu ‘fesli yabancı’yı limon kabuğu yağmuruna tutması üzerine epey sıkıntılı anlar yaşamıştı. Daha sonraki yıllarda “Sicilyalı çocukların terbiyesizliğine değil, neden böyle yabani bir başlığa esir olduğuma kızmıştım” diyecekti.

İkinci olay ise 12-18 Eylül 1910’da Fransa’daki Picardie Askerî Manevraları sırasında yaşanmıştı. Değişik ülkelerden gelen subayların tartışmaları sırasında Kolağası Mustafa Kemal Avrupalı uzmanların savunduğunun aksi bir tezi savunmuş, dinleyiciler bu sözlere dudak bükmüşlerdi. Oysa Mustafa Kemal’in haklılığı ertesi gün manevralar sırasında anlaşılmıştı. O zaman bir yabancı albay bu dudak bükmenin nedenini söyle açıklayacaktı: “Sizin görüşünüzün doğru olduğu dün akşamdan belliydi. Fakat ne diye bu tuhaf başlığı giyersiniz? Başınızda bu oldukça kafanıza kimse itibar etmez.”

Mütareke Dönemi’nde (1918-1922) Müslümanlar, İstanbul’daki işgalci İngiliz, Fransız, İtalyan birliklere nefretlerini feslerine ve sarıklarına sarılarak; gayrımüslim azınlıklar sempatilerini şapka giyerek gösterdiler. Festen hoşnut olmayan Müslümanlar ise Kuva-yı Milliyecilerin başlığı olan kalpağı giyiyorlardı.

Fes mi, kalpak mı?

23 Nisan 1920’de Ankara’da açılan Büyük Millet Meclisi’nin ilk tartıştığı konulardan biri “fes mi, kalpak mı?” meselesi olacaktı. O sırada henüz “şapka mı” sorusu sorulmamıştı ama Mustafa Kemal, 4 Şubat 1923’te İzmir’de gazetecilerle yaptığı toplantıda Hüseyin Cahit’e (Yalçın) şapka konusunda ne düşündüğü sordu. Hüseyin Cahit, şapkaya taraftar olduğu ancak şimdilik böyle bir şeyin imkânsız olduğunu söyledi. Halbuki aynı Hüseyin Cahit, 31 Mart (1909) Olayı sırasında İstanbul’dan kaçarken kamufle olmak için başına şapka geçirmiş, vapur Romanya’ya vardığında ilk iş olarak, şapkayı atıp fesini giymişti.

Ankara’nın başkent ilan edilmesiyle birlikte devlet memurlarının giyim kuşamlarında devletin denetimi başladı. Şapka ve kıyafet yeniliği ile ilgili ilk görüşler 1924 şubatında Hüseyin Cahit Yalçın’ın yazdığı bir makalede dile getirildi. Mayıs 1925’te Donanma’da Alman tipi keplerin giyilmesiyle başlayan modernleşme hamlesi Cumhurbaşkanlığı Muhafız Birliği’ne oradan da Kara Kuvvetleri’ne geçti. Daha sonra Müdafaa-yı Milliye Vekâleti, çıkardığı bir emirle aynı tip başlıkların diğer kıtalarda da giyilmesini emretti. 5 Ağustos 1925 tarihinde yayımlanan bir genelge ile bütün devlet memurlarının şapkayı nasıl kullanacakları belli kurallara bağlandı.

Mareşal üniformasının gücü

Şapka giymenin ordudan başlatılması rastgele bir şey değildi. Mustafa Kemal, II. Mahmut’un yolunu izleyerek halkın üniformaya ve üniformalıya saygısını modernleşmeci projeleri için kullanıyordu. Bu yöntemin doğruluğu 1925 yazında İstanbul sokaklarında panama şapkalı gençlerin görülmeye başlamasıyla anlaşıldı. Mustafa Kemal ilk denemesini Gazi Çiftliği’nde, beyaz bir panama şapka giyerek, traktör üstünde resim çektirerek yapmıştı.

Meclis, 1925 yılında tatile erken girmişti. 23 Ağustos 1925’te Çankırı, İnebolu ve Kastamonu’yu kapsayan bir gezi için yanında Fuat (Bulca), Nuri (Conker), iki yaveri ve bir kâtiple sessiz sedasız ayrılan Mustafa Kemal, dönemin CHP Genel Sekreteri Saffet Arıkan’a Kastamonu’yu seçmesinin nedenini şöyle açıklamıştı: “Bütün vilayetler beni tanırlar. Ya üniforma ile veya fesli, kalpaklı veya sivil elbise ile görmüşlerdir. Yalnız Kastamonu’ya gidemedim. İlk önce nasıl görülürlerse öyle alışırlar, yadırgamazlar. Üstelik bu vilayet halkının hemen hepsi asker ocağından geçmişler, itaatlidirler, munistirler. Adları gericiye çıkmışsa da anlayışlıdırlar. Bunun için şapkayı orada giyeceğim.”

Şapka medeniyettir!

Geziyi izleyenlerin anılarına göre Mustafa Kemal, gri renkte sade bir elbise giymişti. Elinde panama şapkası vardı ama yol boyunca başı açıktı. Kastamonu’ya yaklaşırken eline şapkayı almıştı. 24 ağustosta Kastamonu’daki incelemelerine, üzerinde Mareşal üniformasıyla kışlayı ziyaret ederek başlayan Mustafa Kemal, teftiş sırasında birkaç erin başlığını çıkarttırarak incelemiş, “Fikrimiz, kıyafetimiz tepeden tırnağa kadar medeni olacaktır” diyerek gezinin hedefini açıklamıştı.

Mareşal üniformasının da etkisiyle, durumun hassasiyetini hemencecik kavrayan Vali Kıbrıslı Fatin Bey ile Kastamonu Milletvekilleri Mehmet ve Ali Rıza Beyler başta olmak üzere, bazı memurlar alelacele terzilere haber saldılar ve ertesi gün beyaz renkte kumaştan şapkaya benzeyen başlıklarla Gazi’nin huzuruna çıktılar.

Redingot, smokin, frak gibi

Mustafa Kemal, 28 ağustos gecesi İnebolu Türk Ocağı’nda “Bizim kıyafetimiz medeni ve beynelmilel midir. Milli midir” sorusu ile başladığı ünlü ‘Şapka Nutku’na, halkın “hayır!” sedaları arasında şöyle devam etmişti: “Size iştirak ediyorum. Tabirimi mazur görünüz. Altı kaval üstü şişhane diye ifade olunabilecek bir kıyafet ne millidir ve ne de beynelmileldir. (...) Turan kıyafetini araştırıp ihya eylemeğe mahal yoktur. Medeni ve beynelmilel kıyafet bizim için çok cevherli ve milletimiz için layık bir kıyafettir. Onun için iktisa edeceğiz (giyeceğiz). Ayakta iskarpin veya fotin, bacakta pantolon, yelek, gömlek, kravat, yakalık, ceket ve bittabi bunların mütemmimi olmak üzere başta siper-i şemsli serpuş, bunu açık söylemek isterim. Bu serpuşun ismine “şapka” denir. Redingot gibi, bonjur gibi, smokin gibi, frak gibi...”

Mustafa Kemal, 30 ağustosta yine Kastamonu’da “Efendiler ve ey millet iyi biliniz ki Türkiye Cumhuriyeti şeyhler, dervişler, müritler memleketi olamaz. En doğru yol gerçek medeniyet yoludur” cümleleriyle zihinlerimize kazınmış nutkunu attıktan sonra Ankara’ya dönerken Kalecik’te kendisini Cumhuriyet gazetesinin Başyazarı Yunus Nadi karşıladı. Mustafa Kemal Yunus Nadi’nin başındaki geniş kenarlı fötr şapkayı görünce “Ne güzel şapka! Nereden buldun” demiş, Yunus Nadi de “Hemen hiç giymiş değilim paşam, sizin o nefis panamanızla değiştirmek lütfunda bulunursanız!” diye cevap vermişti.

Rıfat Efendi’nin fesi nerede?

Heyet 1 eylülde Ankara’ya vardığında Mustafa Kemal’in elinde işte bu şapka vardı. Ama Ankaralıların hepsi ‘Şapka Devrimi’ne ayak uyduramamıştı. Örneğin vaktiyle şapka giydiği içinVakit gazetesi muhabirini hapsettirmeye kalkışan İstiklal Mahkemesi Başkanı ‘Kel’ Ali Bey’in (Çetinkaya) başında şapka değil, kalpak vardı. Aynı şekilde Fevzi (Çakmak) Paşa’nın başında da Milli Mücadele’de giydiği başlık vardı. Mustafa Kemal’in tavrını en çok merak ettiği şahsiyet olan Diyanet İşleri Reisi Rıfat (Börekçi) Efendi ise Falih Rıfkı Atay’ın deyimiyle “mütevazı, temkinli ve vakarlı hali ile sarıklı fesini koltuğunun altına almıştı.” Bu munis tavır Gazi’yi çok sevindirmişti. Hocayı otomobiline aldı. Mustafa Kemal’in başında panama şapkası vardı. Rıfat Hoca’nın başı ise açıktı. Şehre böyle girildi.

2 Eylül 1925’te Bakanlar Kurulu toplandı ve “Tekke ve Zaviyelerin Kapatılması”, “İlmiye Kisvesi ve Bilumum Devlet Memurlarının Kıyafetleri Hakkında Kararname”ler çıkarıldı. Sonunda nihai adım atıldı ve 15 Kasım 1925’te Konya Milletvekili Refik (Koraltan) Bey ve arkadaşlarının verdiği önerge ile başlayan ateşli tartışmalar 25 kasımda “Şapka İktisası (Giyilmesi) Kanunu” ile sonuçlandı.

Kadın şapkası takanlar

Bu tarihten itibaren halkın şapka ile imtihanı başladı. Durumun nezaketini anlayanlar telaşla başlarına koyacak uygun bir başlık arayışına girdiler. Ancak ülkede henüz yeterli sayıda şapka yoktu. Kimi başına kâğıt şapka, kimi kadın şapkası takmak zorunda kalırken, namaz kılarken düşmeyen kopçalı kasketler yapmak gerekti. Bazıları şapkaları görünmesin diye şemsiye ile gezdi.

İstanbul’da Şapka Kanunu çıkar çıkmaz Haliç Köprüsü’nün iki başı ile anayol kavşaklarına yerleştirilen polisler, fesleri ve feslileri toplamaya başladılar. Hamallar feslerini toplayarak Boğaz’a attılar. Ankara’da Kızılay da fes toplama kampanyasına girişerek topladığı fesleri yoksullara terlik yaptırdı. Fes giymekte ısrar edenler cezalandırıldı ya da hapse atıldı. Hatta pazara gelen köylülerin fesleri kafalarından çekilip alındı.

Memurlara şapka avansı

Bu zorlayıcı tedbirlerin de etkisiyle tüketim o kadar çok artmıştı ki, dünyaca ünlü fötr şapka imalatçısı İtalyan Borsalina Kardeşlere ait bir gemi dolusu şapka Karaköy Limanı’nda ânında satılmıştı. Eylülün ilk haftalarında çeşitli Avrupalı şapka imalatçıları da İstanbul’a “Şapka seferleri” düzenleyip, fötr, panama, kasket gibi şapka türlerini İstanbul’a getirdiler. Sonunda, fiyatlar çığırından çıktı ve şapkaya ‘narh’ konması gerekti. Hükümet, Bozok (Yozgat) Mebusu Ahmet Hamdi’nin önerisiyle, şapka almakta zorluk çeken memurlara “şapka avansı” adıyla bir yıl vadeli olmak ve ilerde maaşlarından kesilmek üzere borç vermeyi kabul etti. Ardından yerli üretim teşvik edildi. Bugünkü Vakko’nun nüvesini oluşturan Şen Şapka Firması bu teşviklerin sonucu ortaya çıktı.

Ancak herkes böyle ‘uyumlu’ değildi. Başta Erzurum, Rize, Sivas, Maraş, Giresun, Kırşehir, Kayseri, Tokat, Amasya, Samsun, Trabzon ve Gümüşhane olmak üzere pek çok yerde, “din elden gidiyor”, “gavur memur istemeyiz”, “şapka istemeyiz” sloganlarıyla gösteriler başladı.Çoğu küçük olaylardı ama 25 Kasım 1925 günü Erzurum’da İskilipli Atıf Hoca adlı din adamının başını çektiği olaylar ancak silah zoruyla bastırıldı. Rize’de İmam Şaban ve Muhtar Yakup Ağa’nın öncülüğündeki bir grubun “Din elden gidiyor” diyerek başlattıkları protesto gösterileri 10 gün sürdü ve köylere kadar sıçradı. Olayları bastırmak üzere görevlendirilen Balkan Savaşları’nın ünlü Hamidiye Zırhlısı, Rize’de isyancıların yığınak yaptığı noktaları iki gün boyunca bombaladı. Bu olayın mirası “Atma Hamidiye atma / Lahana tarlalarını bompoh edeysun / Vergi de vereceğuz, serpuş da giyeceğuz...” diyen halk türküsü oldu.

Şapka mı, kelle mi?

Devletin bu tepkilere cevabı sert oldu. 23 Kasım 1925 sabahı Ankara’dan yola çıkan İstiklal Mahkemesi heyeti 1926 şubatına kadar Kayseri, Erzurum, Rize, Giresun ve Ankara’da binlerce kişiyi yargıladı, resmî rakamlara göre 20, gayrı resmî rakamlara göre 78 kişi idam edildi, yüzlerce kişiye 15 yıla kadar uzanan hapis ve kürek cezaları, sürgün cezaları verildi. Tahmin edileceği gibi bu tarihten itibaren şapka giymeye itiraz eden olmadı çünkü sonunda kelleyi kaybetme ihtimali vardı.

Ancak cezalar “gerici ayaklanma çıkarmak”, “Türkiye Devleti’nin şeklini tebdil ve tağyir etmek”, “dini kullanarak halkı isyana teşvik etmek”, “vatana ihanet etmek” gibi gerekçelere bağlandığı için, bugün resmî tarihçiler, “o dönemde kimse şapka giymediği için idam edilmedi” iddiasında bulunabiliyorlar.

Şapka Kanunu’nu da içine alan kanunlar, “Devrim Kanunları” adı altında 1961 Anayasası’nın 153. maddesiyle; “İnkılâp Kanunları’ adı altında 1982 Anayasası’nın 174. maddesiyle koruma altına alındı ve tek tek sayılarak Anayasa hükmü haline getirildi. Yani “Şapka Kanunu” hâlâ yürürlükte. Benden hatırlatması...

İskilipli Atıf Hoca ve Mehmet Akif

Şapka Kanunu’na yönelik en büyük tepki Erzurum’da yaşandı. Gayrı resmî kaynaklara göre 30 kişinin idamı ile biten olayları İslam Teali Cemiyeti yöneticilerinden İskilipliAtıf Hoca adlı din adamının kışkırttığı iddia edilmişti. Halbuki Hoca o sırada İstanbul’da idi. İttihatçılarla arası iyi olmayan Atıf Hoca, Milli Mücadele’nin başında yazarı olduğu Alemdar gazetesinde Mustafa Kemal hakkındaki yazılar ve Kuva-yı Milliye hareketine katılmaları önlemek için İstanbul’da çıkarılan Dürrizade Fetvası’nda adının yer alması yüzünden Ankara tarafından mimlenmişti. Ama hocanın başını, Şapka Kanunu’ndan 1,5 yıl önce yazdığı “Frenk Mukallitliği ve Şapka” adlı 32 sayfalık risale ve Süleyman Nazif’le şapka konusunda yürüttüğü polemik yaktı. Risalede Hz. Muhammed’in “Bir kavme benzemeye çalışan onlardandır” hadisine dayanılarak eğer bir kişi severek, isteyerek şapka giyiliyorsa bunun “küfrün kendisi” olduğu fikrine varılıyordu. Atıf Hoca’ya göre, şapka Tanrı tanımayan, dinsizlerin sembolü olduğu için yalnızca Müslüman olmayan Yahudiler ve Mecusiler giymeliydiler. Atıf Hoca’ya göre zina ve hırsızlık suçlarını bile şapkaya oranla daha hafif bir günahtı.

Şapka Kanunu çıktıktan sonra bu risale çeşitli yerlerde çoğaltılıp dağıtıldığı için 7 Aralık 1925’te yakalanıp yargılanıp beraat eden Atıf Hoca, salıverilmedi ve Ankara’ya getirildi.

Hocam, giyiver gitsin

İskilipli Atıf Hoca, mahkeme heyetini oluşturan Kılıç Ali, Kel Ali ve Necip Ali’den dolayı “Üç Aliler Divanı” diye ünlenen Ankara İstiklal Mahkemesi’nde yargılandı. Suçlama “Şapka Kanunu’na muhalefet”ti. Her ne kadar risalede yer alan düşünceler Kemalist devrimlere açıkça ters düşüyorsa da, risale kanundan önce yayımlandığı için, “yasaların geriye işlemeyeceği” şeklindeki temel hukuk ilkesinin çiğnendiği ortadaydı. Duruşmalar İstiklal Mahkemeleri’nin ününe layık sertlikte geçti. Rivayete göre son duruşmada hâkimler ellerindeki şapkayı Atıf Hoca’ya göstererek “Hocam, bunu giymekte bir beis yoktur deyiver” demişler, ancak Hoca “hayır” cevabını vererek idam hükmünü imzalamıştı. Atıf Hoca 4 Şubat 1926’da idam edildikten sonra “Şapka Devrimi”ne karşı olanların sembolü haline gelecekti.

Mürteci Akif’ten Gâvur Akif’e

‘İstiklal Marşı Şairi’ Mehmet Akif Ersoy’un, 1926’da Mısır’a göçmesinin de Şapka Devrimi ile ilgisi olduğu iddia edilir ancak Akif, 1922’den beri kışlarını Mısır’a geçirmektedir. Üstelik Milli Mücadele’nin başında İslamcı unsurları davaya kazanmak için Meclis’e davet edildiği, bu tür bir desteğe ihtiyaç kalmayınca gözden düştüğü anlaşılan Mehmet Akif, Ankara’da “Arap Akif”, “mürteci Akif” diye alaya alınırken, Mısır’da entari giymeyip ceket, pantolon ve frenkgömleği giydiği için “Hıristiyan Âkif”, “Gâvur Âkif” diye anılacaktır.

Ve diğerleri

1925-1939 arasında Balıkesir, Kastamonu, Bursa, Konya, Samsun gibi illerde yaşayan bazı muhafazakâr gruplar ise o yıllarda önce Fransız denetiminde olan Hatay’a (o sıralar adı Sancak’tı): Hatay’ın 1939’da ‘anavatana dâhil edilmesi’ üzerine Suriye’ye göçtüler ve bir daha geri dönemediler.

Özet Kaynakça: Kamuran Özdemir, “Cumhuriyet Döneminde Şapka Devrimine Tepkiler” Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir Anadolu Üniversitesi, 2007, Cevdet Kırpık, “Fes-Şapka Çatışması”, Toplumsal Tarih, S. 162, Haziran 2007, s. 14-21; Mahmut Goloğlu, Devrimler ve Tepkiler 1924–1930, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2007; Ergun Aybars, İstiklal Mahkemeleri, Milliyet Yayınları, 1998; Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Maarif Matbaası, Ankara 1945.

***

Okurdan: Kemalizm konusunda akademik çalışmaları olduğunu belirten okurumuz Aytaç Yıldız’ın “Kemalizm’in doğum hikâyesi” başlıklı yazımla ilgili haklı eleştirilerini (özetle) sizlerle paylaşmak istiyorum: “1- Kemalizm teriminin Türkiye’de kullanımı 1930’dan öncedir. Yakup Kadri’nin ve Falih Rıfkı’nın, konu üzerine 1928’de başlattıkları tartışma sözkonusudur. Bu konuda bir makale hazırladığımdan daha fazla bilgi vermek istemememi lütfen anlayışla karşılayın. 2- Kadrocuların Kemalizm kavramını 1932-35 arası kullanmaktan imtina ettikleri büyük oranda doğru değildir. Şevket Süreyya, Yakup Kadri ve Burhan Belge gibi Kadrocular, 1930’ların ilk yarısında bir ideolojik terim olarak Kemalizm’i sıkça kullanmışlardır. Ancak bunuKadro dergisinden çok günlük gazete ya da dergilerde gerçekleştirmişlerdir. 3- Atatürk’ün ölümünden sonra önemli aydınların ağzından bir daha Kemalizm lafının çıkmadığı da doğru değildir. Özellikle Hümanizma hareketi çerçevesinde yazılan makalelerde 1946’ya kadar da çokça Kemalizm terimi kullanıldı.”

Aytaç Yıldız’a eleştiri ve katkılarından dolayı teşekkür ederim.

28-11-10

.Amerikan belgelerinde Türk basını

WikiLeaks’in ifşa ettiği gizli belgelerle ilgili düşüncelerim, gazetemiz yazarlarından Nilüfer Kuyaş’ın 3 Aralık 2010 tarihli “Anarşistlerin bayramı” başlıklı yazısındakilerle neredeyse aynı. Tarihte benzeri olaylar olup olmadığı konusuna gelirsem; evet, var. Örneğin Osmanlı Devleti’ni Britanya ve Fransa arasında nüfuz bölgelerine ayıran 1916 tarihli Sykes-Picot Antlaşması, 1917’de Rusya’da iktidarı ele geçiren Sovyet hükümeti, Çarlık idaresi tarafından yapılmış tüm gizli anlaşmaları kamuya açıklamasaydı belki de hiçbir zaman bilinmeyecekti. Bu ifşaat o yıllarda pek etkili olmamıştı ama günümüzde “büyük devletlerin Türkiye’yi bölme” komplolarına karine olarak sık sık gündeme getiriliyor.

1979 Tahran krizi

4 Kasım 1979’dan itibaren 444 gün boyunca İranlı gençlerce işgal edilen Tahran’daki ABD Elçiliği’nin kâğıt kıyma makinesinde bulunan belge parçaları, 250 kişilik bir genç kız grubu tarafından birleştirilmiş ve 1985’te 61 cilt halinde yayımlanmıştı. Ancak ABD, hâlâ bu belgelerin büyük bir bölümünün ABD’yi “Büyük Şeytan” olarak göstermek isteyen İslam devrimcileri tarafından imal edildiğini ileri sürüyor.

Türkiye’deki en ünlü olay ise 1964 haziranında Kıbrıs’a çıkartma yapmakta ısrar eden İnönü Hükümeti’ne yazılan kaba Johnson Mektubu’nun kamuoyundan saklanan içeriğinin, 11 Ocak 1966 tarihli Hürriyet gazetesinde Cüneyt Arcayürek tarafından yayımlanmasıydı. Bu ifşaat o günden beri etkisini koruyor.

Dickson Mektubu

Bugün pek hatırlanmayan bir başka olay ise eski darbeci Tabii Senatör Haydar Tunçkanat’ın 6 Temmuz 1966’da TBMM’de, o günlerde Türkiye’den ayrılmış olan CIA’in Kara Ataşesi Albay Dickson’ın bir Türk ajanıyla yaptığı yazışmayı ifşa etmesiydi. Albay Dickson’a göre Türkiye’nin politik hayatında ordu her zaman istikrarı tayin eden birinci unsurdu. Ancak, 27 Mayıs 1960 darbesinden sonra bazı subayların ordudan atılması ABD’nin nüfuzunu ciddi biçimde engellemişti. 1966’da yine bazı ABD karşıtları hakkında bir tasfiye kararı alınmıştı. Ekindeki liste birçok ünlü solcunun adını içeren “Dickson Mektubu” o günlerde özellikle sol çevrelerde büyük yankı uyandırmıştı.

Nazi yanlısı gazeteciler

Ama ancak 60 yıl sonra ortaya çıkan ve pek yankı uyandırmayan belgeler de var. Örneğin araştırmacı Rıfat N. Bali’nin “II. Dünya Savaşı Yıllarında Nazilerin Türk basınını etkileme çalışmaları”, (Toplumsal Tarih, S. 152, Ağustos 2006, s. 26-30) adlı makalesinde ele alınan,Ankara’daki Askerî Ataşelik tarafından düzenlenmiş ve ABD Genelkurmay Başkanlığı Savaş Bölümü Askerî İstihbarat Bölümü’ne sunulmuş 4 Aralık 1944 tarihli istihbarat raporu gibi.

Kaynağı “sabık bir Alman ajanı” olan, “Türk basınını etkilemek isteyen Almanların gayretleri” başlıklı raporda Cumhuriyet’in sabık başyazarı Yunus Nadi hakkında şunlar yazılı: “Her ne kadar emekli olarak yaşadığı varsayılsa da, artık başyazı yazmasa da halen gazeteyi kontrol eder ve yönetir. Bir zamanlar mebustu ancak taraflı (ve Alman yanlısı) yazıları ve faaliyetleri nedeniyle emekli olmaya mecbur edildi.”

O yıllarda Almanya sempatisi yüzünden adı ‘Yunus Nazi’ye çıkan Yunus Nadi’nin oğlu ve gazetenin başyazarı Nadir Nadi ise şöyle tanıtılıyor: “Onun da Nazi yanlısı olduğu sanılmakta. Nadir şu anda babasının fikirlerini kaleme alan bir elden fazla bir şey değildir.”

Raporda Doğan Nadi hakkında “Bir Amerikalı kadınla (gençlik soyadı Hudson) evli, (Yunus Nadi’nin) diğer bir oğlu. Kuvvetli bir karakter değil, fazla bir ehemmiyeti yok” deniyor.

Almanlardan alınan rüşvetler

1925’te İstiklal Mahkemesi’nce kapatılan ancak 1940’ta tekrar yayımlanan Tasvir-i Efkârgazetesinin Başyazarı Ziyad Ebüzziya hakkında ise şöyle not düşülmüş: “Gazetesinde yayınlanan başmakaleleri okuyan birisi, gazetenin Mihver [Almanya ve müttefikleri] yanlısı olduğundan şüphe duymaz. [Alman Basın Ataşesi Hugo] Seiler, Tasvir-i Efkâr’a cömertçe para ödedi. Başyazının kim tarafından yazıldığını tespit etmek, yazarın üslubuna aşina olunması istisnası dışında genellikle zordur zira birçoğunda imza olarak sadece gazetenin adı var.”

Tasvir-i Efkar yazarı Peyami Safa ise, “Fena halde içki içen bir dejenere. Ayık olduğu zaman iyi yazar. Almanlar onu sadece maaşa bağlamışlardı. Seiler kendisine ayda 1.500 lira öderdi” sözleriyle raporda yerini almış.

Rapora göre Son Posta “İstanbul’un önemli bir akşam gazetesi. Arada sırada bir başmakale dışında, Mihver yanlısı görüşleri yok. Bundan, Selim Ragıp Emeç (başmuharrir) mesuldü. Hiçbir zaman çok yukarıya tırmanmaya hevesli olmayıp, Seiler’in emri üzerine Alman yanlısı ılımlı bir başyazı yazmakla yetinirdi. Buna karşılık, mutad üçer aylık dönem zarfında her gün (teslime dilmeyen) 2000 nüsha gazetenin bedeli kadar para alırdı. (Almanlar hiçbir zaman aynı anda üç aydan daha fazla bir dönem için abonelik satın almadılar.)”

Kumar borçları nasıl ödendi?

Raporda, kökü 1918’e dayanan Akşam gazetesinin kurucusu ve başyazarı Necmettin Sadak hakkında söylenenler ise yenilir yutulur cinsten değil: “Mebus ve TBMM Hariciye İşleri Komisyonu azasıdır. Sadak, kendisinden çok daha genç ikinci zevcesinin İstanbul Jokey Kulübü’nde kumar oynarken ciddi miktarda para kaybetmesinden dolayı, geçtiğimiz birkaç ay zarfında ciddi mali sıkıntı içindeydi. Yaklaşık sekiz ay önce, Türkiye’nin Almanya ile münasebetlerini kesmesinden birkaç ay önce, 1.228 bin liralık borcu birikmişti. Kısa bir süre sonra Sadak ailesinin Almanlardan satın aldığı gıcır gıcır bir arabayla İstanbul’da dolaştığı görüldü. Aynı zamanda başyazılarda yeni bir Mihver yanlısı tavır kendini belli etti. Ancak her zaman kazandığından çok daha süratli para harcayan ve mali destekte bulunduğu iki evli kızı olan Sadak’ın kısa süre sonra başı yine beladaydı. Akşam’ın ortağı olan Kazım Şinasi (Dersan) ona borç para verdi ve karşılığında gazetedeki hissesini ipotek ettirdi.”

Rapor şöyle bitiyor: “Türk basınına iane dağıtan, Seiler dâhil bütün Almanlar şimdi ya Türkiye’de enterne edilmiş vaziyetteler veya ülkeyi terk ettiler. Rüşvet dağıtmak için halen kaynaklar mevcut ve bunlar Japon Sefareti’nin siyasi ajanı Viscount Aoki tarafından denetlenmekte. Ancak Aoki’nin bu paranın ne kadarını harcamakta olduğu bilinmemekte.”

***

Amerikan diplomatları Babıâli’de

Rıfat N. Bali’nin “Amerikan Milli Arşivleri Belgelerine Göre Altmışlı Yıllarda Türk Basını”, (Tarih ve Toplum, S. 240, Aralık 2003) adlı makalesine konu olan Amerikan belgelerinde ise Türkiye-ABD ilişkilerinin Kıbrıs başta olmak üzere pek çok nedenle aşırı derecede ısındığı 1960’ların sonlarındaABD’li diplomatların Türkiye’de yayımlanan önemli gazetelere dair değerlendirmeleri var.

Ilıcak’ın Tercüman’ı

Örneğin ABD İstanbul Başkonsolosluğu’nca 12 Nisan 1967 tarihinde yazılmış bir raporun konusu “33 yaşındaki çalışkan işadamı Kemal Ilıcak’ın” Tercüman Gazetesi. Raporda Ilıcak’ın Ziraat Bankası’ndan aldığı iki milyon lira ile aile dostu Henri Maçoro’nun aynı miktardaki sermaye desteği ile İngiltere’den aldığı beş web ofset makinesi ve Tercüman’ın nerelerde basılacağı, mevcut tirajı (206.317) ve hedeflediği tiraj (539.401 ile Hürriyet’i geçmek) hakkındaki değerlendirmelerden sonra şöyle deniyor:

“Ilıcak Başbakan Demirel’i yaklaşık ayda bir kere Ankara’da ziyaret etmekte, gazetesi Demirel hükümetine kuvvetli destek vermeye devam etmekte. Böylece gazetenin tirajındaki bir artış basının hükümete verdiği desteği arttıracaktır. Mamafih Tercüman okurlarının her halükârda AP’yi [Adalet Partisi] destekledikleri de çok muhtemel. Tercüman’ı diğer hükümet yanlısı İstanbul gazetelerinden ayıran özellik AP’nin popülaritesinin dayandığı Menderes mistiğini galiba kapmış olmasıdır. AP’nin yarı resmî yayın organı Son Havadis’in aksine Tercüman AP çizgisini müdafaa etme amacıyla polemiklere girmekten sürekli kaçınmakta; en büyük rakibi Hürriyet’in aksine köşe yazarları kullanmakta; Haber’in aksine muhafazakâr bakışı geniş bir şekilde ortaya koyan durumlardan kaçınmakta; Yeni İstanbul, [Babıâli’de] Sabah ve Bugün’ün aksine dinî konulara önem vermekte ancak dengeli bir tutum izlemekte.”

Garantili formül

Raporda Tercüman’ın yayın siyasetinin başarılı olmasını sağlayan formül şöyle tarif ediliyor:”Millî ve uluslararası haberleri İstanbul’un en ciddi günlük gazeteleri olarak kabul edilen Cumhuriyet, Yeni Gazete ve Milliyet kadar ciddi bir şekilde değerlendirme; kanunların müsaade ettiği ölçüde Menderes’ten ara sıra saygılı bir şekilde söz etme; dinî konulara saygılı ancak fazla göze batmayacak bir şekilde yer verme ve başyazılarda ara sıra dinî konuları tartışma; Atatürk’ün dil inkılâbı ile dinî inkılâplarına oldukça zeki ve ölçülü bir şekilde muhalif olma; CHP ve özellikle partinin lideri İsmet İnönü’yü şiddetli eleştirme; AP’yi destekleme; özel sektörü destekleme ve Komünizme muhalefet yapma.

Tercüman’ın Birleşik Amerika’ya karşı dostane bir tavrı var. Sık sık Amerika yanlısı haberlere yer vermekte ancak çoğu zaman Amerika aleyhtarı bir karikatür dizisini de devam ettirmekte. Genel olarak Tercüman’ın formülü, Türk terimlerine göre, ılımlı muhafazakâr olarak tanımlanabilir. Daha fazla okur elde etmedeki başarısı da geniş sayıdaki okur-yazar Türklerin hâlihazırdaki durumları hakkında büyük ölçüde fikir vermektedir.”

Mukaddesatçı Yeni İstanbul

ABD İstanbul Başkonsolosluğu’nun Yeni İstanbul Gazetesi hakkındaki 27 Ağustos 1968 tarihli “görüşme notu” ise epey uzun. Bunun nedeni, başlığının kenarında “Muhafazakâr, mukaddesatçı ve milliyetçi gazete” yazan Yeni İstanbul’un 8 Temmuz 1968 tarihinde ABD’nin Ankara Büyükelçisi Parker T. Hart’ın CIA’e gönderdiği bazı “gizli belgeleri” yayımlaması olmalı. Aslında belgeler o günlerde çok popüler olan gençlik lideri, eski TMTF Dış Münasebetler Müdürü Deniz Gökkılıç’a ABD’nin Kültür ve Eğitim Mübadelesi programı çerçevesinde yapılan bir davetle ilgiliydi ama Yeni İstanbul bu haber sayesinde birkaç gün de olsa, ABD’li istihbaratçıların “aşırı solcu” diye niteledikleri Akşam gazetesi kadar çok satmıştı. Konsolosluk yetkililerini gazeteyi ziyaret etmeye yönelten sıcak gelişme ise, Çekoslovakya’nın SSCB tarafından işgal edilmesine atıfla, Türkiye’nin ilişkilerinde bazı düzenlemeler gerektirse de, NATO üyesi kalması gerektiğini vurgulayan başyazıydı.

Cumhuriyet’ten transfer

Görüşme notuna bakılırsa, Akşam bu belgeleri yayımlarken Cumhuriyet’in Dış Haberler Müdürü olan Kayhan Sağlamer’le Cumhuriyet’in Sorumlu Yazı İşleri Müdürü Erol Dallı’ya altışar bin lira maaşla Yeni İstanbul’un ortak Genel Yayın Müdürlüğü teklif edilmişti. Sağlamer, konsolosluk yetkilileriyle konuşurken Yeni İstanbul’un yayımladığı gizli belgelerle alay etmiş ve kendisinin döneminde bu tür ‘saçmalıkların’ olmayacağına söz vermişti. Dallı ise Yeni İstanbul’un Cumhuriyetkadar aşırı solda olmayacağını fakat daha çok ılımlı solcu Milliyet’le rekabet edeceğini söylemişti.

Rapor şöyle devam ediyor: “Dallı’nın dediğine göre Yeni İstanbul uzun vadede başarılı olmayı hedefliyor. Bu yüzden gazeteyi hanımların okuması için kocaların gazeteyi eve getirmelerini sağlayacak tefrika romanlar yayınlamaya devam edecek. Böylece çocuklar Yeni İstanbul’u evlerde de görebilecekler. Tefrikalar aynı zamanda Anadolu’daki köylüler gibi boş vakitleri çok ve eğlence imkânları az olanlar için de cezbedicidir. Dallı’ya göre Hürriyet basit ve düzgün yazı üslûbu, cinayet ve seks haberlerinin bolluğu nedeniyle Anadolu’da çok başarılı olmuştu. Anadolu’da en çabuk büyüyen gazete ise fanatik dinî görüşleri nedeniyle bir tehlike teşkil eden Bugün’dü. Yeni İstanbul’un [ise] ılımlı bir etkisi olacağını ummaktadır.”

Kemal Uzan’ın sihirli formülü

Yeni İstanbul ile ilgili 10 Eylül 1968 tarihli ve “Aşırı Sağdan Ortanın Soluna” başlıklı raporda ise tanıdık bir isimle ve tanıdık yöntemlerle karşılaşıyoruz: “...Solcu Cumhuriyet gazetesinden Yeni İstanbul’a transfer olan mini etekli bir genç bayana göre Yeni İstanbul’un sahibi, hâlâ tirajı arttırmanın sihirli formülünü arayan aynı adam: Kemal Uzan. Bu bayanın raporu düzenleyen Konsolosluk yetkilisine söylediğine göre, Uzan eski çalışanları tarafından masonları ‘teşhir eden’ tefrikaların gazete için iyi olacağına kolaylıkla ikna edilen ‘çılgın’ bir adam. Bu bir işe yaramayınca gazeteyi daha önce muhafazakâr Tercüman gazetesinde çalışan (ve şimdi Tercüman’a dönen) CHP üyesi Oktay Verel’in yönetimine teslim etti. Verel, Konsolosluk yetkilisine Yeni İstanbul’da daha ılımlı bir siyaset güdeceğini söyledi ve bir süre böyle bir siyaset güttü. Gerçi mason aleyhtarı tefrikalar devam etti ancak bunlar zamanla azaldı ve sonra terk edildi, fakat sansasyonel yazılar devam etti. Bunlar arasında zaman zaman azınlık, hükümet veya Amerika aleyhtarı lezzetli yazılar da vardı. Uzun bir Ermeni aleyhtarı tefrika [“Ermeni Meselesi ve Perde Arkası”, 8 Temmuz-16 Ağustos 1968] daha yeni sona erdi...”

Metin Toker’in AKİS’i

ABD Ankara Büyükelçiliği’nden merkeze gönderilen 5 Ocak 1968 tarihli “AKİS’in ölümü” başlıklı raporda ise o günlerde yayınını durduracağını açıklayan haftalık siyaset dergisi AKİS’le ilgili değerlendirmeler var. Raporda derginin neden kapandığına dair şunlar söyleniyor: “AKİS’e ilginin azalmasının birçok nedeni vardır. Daha önce olduğu gibi İsmet İnönü [artık] haber değeri olan bir şahsiyet değil. AKİS çoğu zaman [İsmet] Paşa’nın ne düşündüğünü öğrenmek için satın alınıyordu. Genellikle Paşa’nın AKİS’i yayınlayan damadı Metin Toker’e bilgi sızdırdığı veya dergiyi balon haber uçurmak için kullandığı kabul edilirdi. Günlük basında siyasi yorumların çoğalmasıyla birlikte haftalık siyasi dergiler gittikçe daha az popüler olmakta. Toker, etkili Milliyet gazetesinde sütun sahibi olmasından ve Demirel hükümetinin AKİS’in acı tenkitlerine maruz kalan Menderes hükümeti kadar kolay bir hedef olmamasından etkilenerek yayına son vermiş olabilir. (...) Bazı gözlemcilerAKİS’in kapanma sebebini Toker’in daha kârlı bir geçim şekli araması, Kim (ortanın solu CHP) veAnt’ın (TİP yanlısı) AKİS’in okur kitlesine derin bir şekilde nüfuz etmelerine bağlamaktalar...”

AKİS’in Amerikan karşıtı çizgisine karşılık Büyükelçilik raporunda şu satırları görmek şaşırtıcı olabilir: “Akis özlenecektir. Kim, Ant, Yön ve Yarın dergileri gibi sadece bir haftalık siyaset dergisinden ötesinde bir şeydi. Bir müesseseydi. Dedikodu sütunu daima ağız sulandırıcı ve genellikle doğru idi. Tiyatro ve müzik tenkitleri yüksek vasıflı yazılardı. Türk liderleriyle ilgili biyografik bilgiler de faydalı idi. Time modeline göre hazırlanmış dikkati çeken bir formatı ve gazetecilik üslûbu vardı...”

Aşırı Solcu Akşam

ABD İstanbul Başkonsolosluğu’nun 20 Şubat 1968 tarihli “Aşırı Solcu Akşam: Amerikalıların Dostu” başlıklı raporu ise145 bin tirajlı Akşam gazetesinin sahibi Malik Yolaç ve Makale ve Fıkralardan Sorumlu Müdür Doğan Koloğlu ile yapılan görüşmeleri özetliyor. İlhami Soysal, Akşam’ın 8 Şubat 1968 tarihli sayısındaki “İkili Antlaşmayı açıklıyoruz” başlıklı yazısında NATO ülkelerinde bulunan ABD komutanlarına olağanüstü hallerde gerekli bölgeleri işgal etmeye yetki veren “USCINCEUR OPLAN” başlığını taşıyan “gizli” ve “çok gizli” damgalı belgeleri yayınlamıştı. Bu yayınla birlikte sol kesimler ABD ve NATO aleyhtarı kampanyalarına hız vermişlerdi.

Rapordan anlaşıldığına göre PEVA’nın 1967’de yaptığı bir araştırmada öğrencilerin yüzde 30,8’inin, hükümet görevlilerinin yüzde 25,8’inin Akşam okuduğunun belirtilmesi üzerine Konsolosluk Amerika karşıtı haberleri düzeltmek için Akşam kadrolarını yakın markaja almış.

Şeytan’ın Gör Dediği

Rapor Akşam’ın İkili Antlaşmalar, NATO, Kıbrıs ve Vietnam konusundaki Amerikan karşıtı tavrı konusundaki şikâyetlerden ve bunların düzeltilmesi için yapılan girişimlerden sonra şöyle devam ediyor: (...) Yolaç, tamamı imzalı makalelerden oluşan ikinci sayfaya dokunamadığını belirttiğinde ikinci sayfada yer alan (hemen hemen tamamiyle Amerikan aleyhtarı bir içerik taşıyan taşlama köşesi) ‘Şeytanın Gör Dediği’ni kimin yazdığını sorduk. Yolaç köşenin tüm gazete çalışanlarının ürünü olduğunu ve bu nedenle yoldan saptığında düzeltilebileceğini söyledi. Öte yandan, Çetin Altan veya İlhami Soysal imzalı makalelere dokunulamayacağını belirtti. Yolaç, Altan’ın köşesinin yanındaki “Düşünceye saygı” sütununda çeşitli gönüllü yazarların imzalı makalelerinin yer aldığını söyledi ve eğer biz de Amerikan siyaseti hakkında bir yazı yazmak istiyorsak “virgülüne dokunmadan” o sayfada yayınlanacağını ekledi...”

Rapordan anlaşıldığına göre bu cömert teklifin ardında o günlerde Doğan Koloğlu’nun Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay’a hakaretten yargılanması ve hükümetten gelmesi muhtemel baskılar olmalı. Nitekim Yolaç ile Koloğlu, ABD’li yetkililere daha sık biraraya gelinmesi teklifinde bulunmuş Akşam’ın haberlerinde görülebilecek hataların düzeltilmesi için kendileriyle irtibata geçmelerini istemiş.

Bu teklifler merkez tarafından beğenilmiş olmalı ki, Konsolosluğun Enformasyon Memuru W. Demitz, ABD’nin NATO nezdindeki Büyükelçisi Harlan Cleveland’ın NATO hakkında yazacağı bir makaleyi yayımlayıp yayımlamayacaklarını sormak üzere 20 Şubat 1968’de Malik Yolaç’ı tekrar ziyaret etmiş. Yolaç bunu makalede Türkiye’nin NATO içinde oynadığı rol ve üyeliğinin NATO’ya getirdiği avantajlara değinilmesi şartıyla kabul etmiş. Konsolosluk raporu, “Akşam okurlarının ilk defa bazı NATO yanlısı olguları ve argümanları okumaları kesinlikle zarar getirmeyecek, aksine kimi faydalar sağlayabilecektir” diye bitiyor.

Raporda YÖN dergisi ile ilgili değerlendirmeler de var ancak yerimiz bitti. Bu belgelere bakılırsa,ABD’nin o günkü kadroları bugünkülerden (hele de Eric Edelman’dan) çok daha nitelikli raporlar kaleme almışlar...

***

Not: Yazıya kaynaklık eden yazıları www.rifatbali.com adresinde bulabilirsiniz.

***

Düzeltme ve Özür: Geçen hafta Kemalizm konusundaki yazımı eleştiren okurun adı Aykut Yılmaz değil, Aytaç Yıldız’dı. Halen Londra Üniversitesi’nde çalışmalar yapan Dr. Yıldız’dan özür dilerim.

.5-12-10

.Direnme hakkında ‘ölçü’ nedir

Bu hafta, nedense Umut Vakfı haricinde kimsenin tepkisini çekmeyen, akıllara seza “Ateşli Silahlar Kanunu Tasarısı” hakkında yazmak istiyordum. Ama üniversite öğrencilerinin siyasileri protesto eylemleri ve polisin bu eylemlere yönelik vahşi tutumu bu konuyu arka plana itiverdi. Aslında ateşli silahları edinme yaşını 21’den 18’e indiren, silah edinme hakkının (!) çerçevesini genişleten bu kanunla polis şiddeti aynı zihniyetin ürünü. Ama elbette herkes olan biteni benim gibi değerlendirmedi. Çünkü onlara göre işin içinde ‘orantısız bir suç aleti’ olarak ‘yumurta’ vardı! Üstelik böyle düşünenler arasında, gençlerimizi gerçek silahlarla donatmak için akıl almaz bir kanun teklifini Meclis’ten geçirmek için uğraşanlar veya buna ses çıkarmayanlar vardı.

Suçlu ayağa kalk!

Örneğin Manisa ve İzmir’de görev yaptığı sırada yaşanan işkenceli olaylarla belleklerimize kazınmış olan İstanbul Emniyet Müdürü Hüseyin Çapkın “Polis kanun dışı davrananlara müdahale eder. Bu onun vazifesidir” buyurdu. YÖK Başkanı Yusuf Ziya Özcan “Evet, polis biraz fazla şiddet kullandı” dedi ama “Tabii bunun nedenleri var. Normal bir protesto olayı olsaydı, öğrenciler sadece protesto edip kimseye zarar vermeselerdi, polise saldırmasalardı, belki şiddet bu kadar fazla olmayacaktı” demeyi ihmal etmedi. Radikal gazetesi polisin tavrını “Öğrenciye aslan, holigana kuzu” manşetiyle eleştirirken, aynı gazetenin yazarı Akif Beki, gazetesini ve benim gibi düşünenleri “Polise acımasız, militana şefkatli, otoriteye şedit, anarşizme hoşgörülü” olmakla suçladı. Yeni Şafak’ın akademisyen-siyasetçi yazarı Mümtazer Türköne, geçmiş tecrübelerine dayanarak teşhisi koydu: “Bu durum siyasî bir sorun değil. Amaç siyasete etkide bulunmak, talepleri dile getirmek hiç değil. Bu bir patoloji...” Yine de Türköne’yi “polisin kendini kaybettiğini”, “orantısız güç kullandığını” ve bunun “temel hak ve hukuk ihlali olduğunu” itiraf ettiği için bağışlayabiliriz çünkü daha beteri vardı: Süheyl Batum'a, Egemen Bağış'a, Cemil Çiçek’e, Burhan Kuzu’ya veya Başbakan’a göre “asıl şiddete uğrayan polislerdi”, “öğrencilerin yaptığı faşizmdi”, “her şey 1968 kuşağının başının altından çıkmıştı, o kuşağın Allah belasını versindi”. Başbakan “Men dakka dukka” (‘Eden bulur’) diyerek aba altından sopa göstermeyi de ihmal etmedi elbette...

Antik felsefeciler

Aslında bu tepkiler çok doğal, çünkü yönetenlerin haksızlıkları ve adaletsizlikleri karşısında yönetilenlerin direnme hakkının olup olmadığı tarih boyunca tartışılmış ve sonuçta korunması gerekenin birey, halk, tebaa, vatandaş değil, devlet olduğu fikri egemen olmuştur. Yani karşımızda çağlar boyunca berkitilmiş, meşrulaştırılmış ve içselleştirilmiş bir ‘kutsal devlet’ fikri vardır. Bir şey kutsal olunca da ona dokunanın canı yanar!

Örneğin Eski Yunan’da ‘Polis’ (şehir-devleti) düzenini bozmak, tanrılara karşı gelmekle eş anlamlıdır. Bu bağlamda Sokrates’in (MÖ 469-399) ölüme mahkûm edilmesine neden olan başkaldırısı (hikâyesini aşağıda okuyabilirsiniz) çok ayrıksı bir olaydır. Sokrates’in öğrencisi Platon (Eflatun) Sokrates’in tavrından çok etkilendiği halde halkın yöneticilere direnme hakkına karşı çıkmıştır. Platon’un öğrencisi Aristo da demokrasiye ve direnme hakkına karşıdır.

Felsefe mi hukuk mu?

Savaşçı bir toplum olarak felsefi konularla pek uğraşmayan Roma İmparatorluğu’nun ilk 200 yılı ‘patriciler’ (aristokratlar) ve ‘plebler’ (aşağı sınıflar) arasındaki mücadelelerle geçmiş, yüz binlerce kişi bu savaşlarda hayatını kaybedince birbiriyle kavga eden sınıflar ‘Roma hukuku’ adı altında sert biçimde barıştırılarak ortaya Pax Romana (Roma Barışı) denen emperyalist sistem çıkmıştır. Gerçek yasanın, gücünü, insandan değil doğadan (tanrılardan) aldığını ve bundan dolayı da değiştirilemeyeceğini savunan Romalı ünlü hatip Çiçero’ya (MÖ 106-43) göre bu sonsuz ve değişmez yasaya itaat etmeyen insan, tanrılar katında en ağır cezaya çarptırılmayı hak eder. Roma’nın yetiştirdiği en parlak düşünür olan Seneca’ya (MÖ 4-MS 65) göre ise devlet, kötülükleri durdurmak için hukuk ve kuvvetle donatılmış bir kurumdur. Düşünür, yapılabilecek tek şeyin bu kurumlar içinde kalıp (ki bunlara kölelik de dâhildir), doğruluğun bulunmasına çalışmak olduğunu savunur.

Korkmak sevmekten iyidir!

Dikkat edilirse adil olmayan yöneticilere karşı yönetilenlerin direnme hakkına ilişkin tartışmalarda kral, sultan, imparator, cumhurbaşkanı gibi yersel-dünyevi yöneticiler, tanrı, Allah, yaratıcı, ilah gibi göksel-ilahi yöneticilerin bir uzantısı, bir parçası, bir yansıması olarak ele alınmış, böylece yersel-dünyevi iktidara karşı çıkmak göksel-ilahi iktidara meydan okumakla özdeşleştirilmiştir. Doğrusu böyle tehlikeli bir işe tevessül edecek babayiğitlerin az olması anlaşılır bir şeydir...

Meşruiyetin kaynağını ilahi güçlerde bulan gelenekten ayrılığı temsil eden Floransalı düşünür NiccolòMachiavelli (1469-1527) yönetilenlere “korkuyor olmak, seviyor olmaktan çok daha güvenlidir” diye tavsiyede bulunurken, yöneticilere “kendisini izleyenlere karşı sadakat duyguları beslemeyen biri, onlardan sadakat beklememelidir” diyerek direnme hakkına (tehlikesine?) örtük bir gönderme yapar.

İnsan insanın kurdudur

İngiliz düşünür Thomas Hobbes’un (1588-1679) metaforik açıklamasına göre ise ‘birbirinin kurdu olan insanlar’ (homo homini lupus) bir sözleşmeyle hak ve özgürlüklerini Leviathan denen varlığa devrederek, karşılığında güvenli bir yaşam elde etmişlerdir. Leviathan, Tevrat’ta geçen bir canavarın adıdır ve Hobbes’a göre her şeye egemen olan devletin simgesidir. Hobbes “zulüm, adaletin diğer biçimidir” der.

Liberal düşüncenin babası sayılan John Locke’a göre (1632-1704) bile kendisine toplum tarafından verilen yetkiyle (Toplumsal Sözleşme ile) donatılmış siyasi iktidar, sadece kanunları yapmakla kalmayıp, aynı zamanda toplumun tüm üyelerinin bu kurallara uyması için doğrudan zorlama gücünü elinde tutmakta, güvenlik açısından da üyeleri dış tehlikelere karşı korumaktadır. Locke yine de farklıdır, yönetimin keyfî bir güce (tiranlığa) dönüşmesi halinde direnme hakkını teslim etmekten kaçınmaz.

Birey yok toplum var

Doğal yasaya uygun inşa edilen sivil toplumun adil pozitif yasalar üreteceğini ileri süren Jean Jack Rousseau’ya (1712-1778) göre de “güç hak yaratmaz, ancak meşru olan güce itaat mecburiyeti vardır.” Rousseau’ya göre hükümlerine itaat edilen güç, bireylerin kendi iradelerinin yansıması olduğundan, itaat edilen aslında toplumun iradesidir. Dolayısıyla bireyin doğal özgürlük kaybı aslında daha yüksek bir özgürlük türüyle telafi edilmektedir. Böyle olunca da bireyin kamusal otorite karşısındaki haklarından söz etmenin yeri olmaz.

Rousseau’dan yarım asır sonra, Alman felsefecisi Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) “devlet Tanrı’nın yeryüzündeki yürüyüşüdür, devlet gerçekliktir, devlet zorunluluktur, devlet kutsaldır ve kendini korumak için her türlü önlemi olmaya izinlidir!” diyerek adeta başa döner.

Dinlerin kullara emri

Dinlere gelince; Konfüçyüs’e (MÖ 551-479) göre aile büyüklerine ve tanrının yeryüzündeki temsilcisi ve Çin halkının babası olan imparatora itaat esastır.

Hindu dinlerinde kişinin ait olduğu kastın kurallarına ve tabularına uymamasının cezası ‘ikinci hayatında’ daha alt kastın üyesi olarak doğmasıdır. Dolayısıyla bir Hindu için sessizce kaderine katlanmaktan başka yol yoktur. Döneminin (MÖ 500-400) sert, siyasi, dinî ve toplumsal anlayışına karşı ahlaki bir protesto ve isyan olarak ortaya çıkan Budizm’de bile direnme hakkı dış dünyaya yönelik değil ancak kişinin iç dünyasına yöneliktir.

İsa’nın şu sözleri ise Hıristiyanlığın nasıl bir baş eğme dini önerdiğini gösterir:

“Göz yerine göz, diş yerine diş dendiğini işittiniz. Fakat ben size derim: Kötüye karşı koyma ve senin sağ yanağına kim vurursa, ona ötekini de çevir. Ve eğer biri seninle mahkemeye gidip senin gömleğini almak isterse, ona abanı da bırak. Kim sizi bir mil gitmeye zorlarsa siz onunla iki mil gidin. (...) Düşmanlarınızı sevin ve size eza edenler için dua edin ki siz cennetteki babanızın [Tanrı’nın] oğulları olun. Zira o, güneşini kötülerin ve iyilerin üzerine doğurur ve doğru olanlarla olmayanların üzerine yağmur yağdırır.” (Matta, 5:38-45)

Bu düsturlarla uyumlu olarak, Hıristiyan düşünürleri Augustinus (MS 354-430), Aquinalı Thomas (1225-1274), Occhamlı William (1280-1349), Katolik Kilisesi’ne başkaldıran Reformist Luther (1483-1546) ve Protestanlığın kurucusu Calvin (1509-1564) de başkaldırı hakkına pek sıcak bakmazlar.

Musevilik direnme hakkı konusunda istisnadır. Eski Ahit (Tevrat) İbranilerin, kanunlara uygun hareket etmeyen ya da kötü kanunlarla halkını yöneten zalim yöneticilere karşı günümüzün terimleriyle ‘sivil itaatsizlik’ sayılabilecek örneklerle doludur.

Ancak, devleti ve onun bekasını koruyan ve kollayan tüm görüşlere ve devletlerin acımasız yöntemlerine rağmen, Batı dünyasında yönetilenler ‘direnme hakkı’nı 1215 Magna Carta Libertatum, 1628 Haklar Dilekçesi, 1679 Habeas Corpus Act, 1689 Amerikan Haklar Bildirgesi (Bill of Rights), 1776 Virginia Haklar Bildirgesi, 1789 Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi’ne şu veya bu biçimde yazdırmayı başaracaklardır.

Din eşittir itaat

İslam’a gelince; Arapçada ‘itaat’ ve ‘din’ sözcükleri aynı anlama gelir: “Kendini gönüllü olarak bir güce tabi kılmak, gönüllü olarak boyun eğmek, birinin emrine amade olmak, onun hâkimiyet ve otoritesi altında boyun eğmeği kabul etmek.” Dolayısıyla İslam düşüncesi, tanım icabı yönetilenlere direnmeyi öğütlemez. Aksine, İslami ekollerin hemen hepsi hukuksal ve siyasal sistemlerini, Allah’a, genel olarak peygamberlere, özel olarak son peygamber Muhammed’e ve ‘ulü’l emr’e itaat etmeyi emreden ayetler üzerine kurarlar.

Sözlük anlamı “emir sahipleri” olan ‘ulü’l-emr’e kimlerin dâhil olacağı Kur’ân’da açıklanmaz. Ancak hadislerde halife, imam, emir, reis, sultan vb. kelimelerle nitelenen kişilere itaat edilmesi emredildiği için bu konuda tartışmalar bitmez. Tarihsel pratik ise şöyledir: İslam’da devlet ve din ayrılığı olmadığı için hukuksal çerçeve şeriatın emirleriyle çizilir. Hazreti Muhammed hem tanrısal hem de politik gücünün temsilcisidir. Peygamberin şahsında somutlaşan dinî ve politik liderlik, Dört Halife Dönemi’nde, Emeviler ve Abbasiler döneminde de sürmüş, hanlar ve sultanlar politik egemenliklerinin meşruiyetini, halifenin onayıyla sağlamışlardır.

Gazali’den ince ayar

Halkına zulmeden yöneticilere itaat mi edilmeli yoksa direnmeli mi tartışmasına gelince; İsa’nın, zulmedenlere aynı biçimde karşılık verilmemesi gerektiğine ilişkin öğütlerinde olduğu gibi, zulüm ve haksızlığa sabırla yaklaşanların ebedi saadeti hak ettiği yolundaki pasifist seslenişine benzer ifadelere Kur’an’da da rastlanır.

Ebu Bekir’in halife seçildikten sonra yaptığı konuşmada “Allah’a ve peygamberine itaat ettiğimsürece bana itaat edin. Allah’ın ve peygamberinin kanunlarını ihmal ettiğim takdirde itaatinize hakkım yok” diyerek kendisine gösterilecek itaatin sınırlarını çizmesi, Hazreti Ali döneminde (7. yüzyıl) Haricilerin, Fatimiler döneminde (9. yüzyıl) Karmatilerin direnme hakkını isyana kadar götürmeleri üzerine duruma Gazali (1058-1111) el koymuş ve diktatör bile olsalar yönetenlere itaat etmenin savaş ve anarşiye yol açacak bir direnişten daha iyi olduğu fikrini tüm İslam dünyasında egemen kılmıştır.

Adalet dairesi

Bu tarihten itibaren Türk-İslam düşünürlerinin “Devlet ebed müddet” kavramının emniyet supabı “adalet dairesi” kavramı olmuştur. Örneğin Osmanlı’nın devlet düzenini anlatan en ünlü siyasetname olan Kınalızade Ali Efendi’nin Ahlak-ı Alâi adlı eserinde, “adalet dairesi” şöyle formüle edilir: 1- Dünyanın kurtuluşunun kaynağı adalettir; 2- Cihan bir bağdır divanı devlettir; 3- Devleti şeriat düzenler; 4- Mülk olmazsa şeriatın etkisi olmaz; 5- Askersiz mülk zapt edilemez; 6- Mal olmazsa asker toplanamaz; 7- Mal tebaa tarafından biriktirilir; 8- Adaletle hükmettiğinde tebaası cihan padişahına yürekten itaat eder.

Ancak, yöneticiler her zaman adaletle davranmadıkları için olsa gerek, Selçuklu döneminde Baba İshak-Baba İlyas, Osmanlı döneminde Şeyh Bedrettin, Şah Kulu, Köroğlu, Baba Zünnun, Bozoklu Celal, Kalenderoğlu, Dağlardelisi, Şahverdi, Dadaloğlu, Hekimoğlu, Kozanoğlu gibi bir dizi isyan meydana gelmiştir. Ayrıca köylülerin ve esnafın, kanunları arkadan dolanmak, takiye yapmak, devletin ulaşamadığı yerlere göçmek, askerlikten kaçmak, başka zümrelere ait kıyafetleri giymek gibi pasif yöntemlerle yöneticilere direndikleri de bilinir. “Osmanlı’nın yanında gözünü, kâtip yanında sözünü sakın”, “Alicengiz oyunu”, “köprüyü geçene kadar ayıya dayı diyeceksin”, “gelene ağam, gidene paşam diyeceksin”, “baş sallamakla kavuk eskimez” gibi deyimler ve atasözleri bu pasif direniş geleneğinin sözlüğünde kayıtlıdır.

Sokrates’le başlayan ‘sivil itaatsizlik’ tarihinin önemli figürleri olan Henry David Thoreau, Mahatma Gandhi ve Martin Luther King hakkındaki düşüncelerimi 11 Ocak 2009 tarihli “Bir rüyam var, gün gelecek...” adlı yazımda belirttiğim ve de bu coğrafyada yaşanan bazı direniş öykülerini ileriki haftalarda ele almayı düşündüğüm için, burada nokta koyuyorum. Bu yazının yönetenlere daha insaflı olma yönünde, o yazının ise direnenlere yapıcı eylem biçimleri arama yönünde ilham vermesi dileğiyle herkese iyi pazarlar diliyorum.
***

Sivil itaatsizliğin babası: Sokrates

Barışçıl direnme biçimlerinin başında gelen ‘sivil itaatsizlik’ eylemlerinin mucidi Sokrates tarihin en ilginç kişiliklerinden biridir. Yazılı eser bırakmadığı ve hiç seyahat etmediği için, kişiliği ve öğretileriyle ilgili bilgileri öğrencileri Platon ve Xenophon’un eserlerinden öğreniriz. Bazıları, Sokrates’in Platon’un ikinci kimliği olduğunu ileri sürerler. Yaşadığını düşünenler ise, hayatını MÖ 469-470’de başlatırlar. Babası heykeltıraş, annesi ebedir. Bir yanda baba mesleğini icra ederken, diğer yandan geometri, müzik ve astronomi gibi dönemin temel bilimleri üzerine dersler almıştır.

Sokrates, kaynaklarda yaz-kış üstünde bir harmani ile ve çıplak ayakla dolaşan, dökülmüş saçları, yuvarlak yüzü, iri burnu ve kaba görünümü ile filozoftan çok hamala benzeyen biri olarak tarif edilir. Şaraptan, aşırı yemekten, zevk verici alışkanlıklardan uzak yaşar. Gösterişten uzak sade tavırlı, sözüne ve borcuna sadık, dürüst, yeise kapılmayan, dirençli ve güçlü biridir.

Erdemli Hayat

Hayatının uzunca bir döneminde askerlik yapan, ilerleyen yaşında halk mahkemesinde jüri üyeliği ve yargıçlık görevlerinde bulunan Sokrates’i asıl ünlü yapan gençlere yönelik dersleridir. Bu dersler, çarşıda, sokaklarda, parklarda şiir, felsefe, bilim, sosyal konularda yapılan serbest konuşmalar şeklinde geçer. Ahlaklı ve bilgili gençler yetiştirmeyi amaçlayan Sokrates, karşılıklı konuşma (diyalog) şeklinde yürüttüğü bu derslerini ücretsiz verir ancak konularını büyük bir ciddiyetle ele alır. Derslerinin temel meselesi “Doğru bir yaşayış nasıl olmalıdır” soruna cevap aramaktır. Ancak, Sokrates, kendisini ‘bir şey öğreten’ biri olarak değil, ‘insanlarda zaten var olan bilgiyi doğurtan kişi’ olarak tanımlar.

Sokrates, 399 yılında, 70 yaşını aştığı sıralarda birçok taraftar bulmasını kıskanan ve kendi çıkarları doğrultusunda kurdukları düzenin eleştirilmesine katlanamayan elitler tarafından, “dinsiz”, “gençlerin ahlakını bozuyor”, “Atina’nın iman ettiği ilahlara inanmıyor”, “devletin tanrılarını yok sayarak, yeni tanrılar yaratıyor”, “Atina’nın tanrılarından farklı tanrıları yüceltiyor” diye ölüm cezası talebiyle mahkemeye verilmiştir. 200 bin nüfuslu Atina’da yaşayan 30 yaş ve üzeri altı bin yurttaş tarafından kurayla seçilen Beşyüzler Meclisi’ndeki yargılaması sırasında yaptığı savunma tarihe geçmiştir. Çünkü Sokrates, soru-cevap şeklinde geçen yargılama sürecini öylesine ustalıkla yönetmiştir ki, bir süre sonra yargılayanla yargılanan yer değiştirmiş, ‘yargıç’ Sokrates, Atina halkını, soylularını, devlet düzenini yerden yere vurmuştur.

Baldıran zehri

Sokrates’in diyalektik sorgulaması üzerine ne diyeceğini bilemeyen mahkeme heyeti fikirlerinden vazgeçtiğini söylemesi halinde affedilebileceğini söylediği halde Sokrates bunu kabul etmemiş, öğrencileri kendisini hapisten kaçırmayı teklif ettiklerinde reddetmiştir. Mahkeme uzun suren tartışmaların ardından Sokrates’i suçlu bulduğunu açıklar. Cezası baldıran zehri ile öldürülmektir. (Burada bir parantez açalım. Aslında Sokrates’e uygun görülen idam şekli, mahkeme heyetinin insaflı olduğunu düşündürür, çünkü baldıran zehri, Eski Yunan’da, acı çekmeden ölme ayrıcalığı tanınan idam mahkûmlarında kullanılırdı. Maydanozgillerden bir bitki olan baldıranın zehri sinir sistemi üzerinde etkisini gösterirdi. Zehrin alınmasından bir süre sonra kalp fonksiyonları yavaşlar, üşüme hissi gelir, dokunma hissi giderek kaybolur, sonunda hücrelerin ve sinir sisteminin tahribiyle ölüm gelirdi.)

Asklepios’a bir horoz

Sokrates’in cezasının nasıl infaz edildiği, Platon’un Fedon isimli eserinde ayrıntılarıyla anlatılır. Buna göre, Sokrates, cezanın infazını yakın dostlarıyla beklemiş, kendisine zehri getiren görevliye ”Pekâlâ dostum, sen bu şeyleri bilirsin, ne yapmam gerekiyor” diye sormuş, görevlinin “sadece iç!” demesi üzerine, geleneğe uygun olarak kabın içindeki zehirden tanrıların payı olan bir damlayı yere döktükten sonra kalanını bir kerede içmiştir. Ardından da dersine devam etmiştir. Vücudunun soğumaya başlaması üzerine, öğrencilerinden Kriton’a, hasta olan bir başka öğrencisi ve dostu Apollon’un iyileşmesi için sağlık tanrısı Asklepios’a bir horoz adadığını, bu adağı yerine getirmeyi unutmamasını söylemiş ve son nefesini vermiştir.

.12-12-10

.Kürtlere özerklik sözü verildi mi

Bir süredir Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgesindeki BDP’li belediyelerin yöneticileri, Türkiye’nin 1993 yılında ulusal mevzuatına dâhil ettiği ancak hâlâ uygulamadığı Avrupa Yerel Yönetimler Özerklik Şartı’na (AYYÖŞ) atıfta bulunarak “demokratik özerklik” konusundaki taleplerini dile getiriyorlar. Sizler bu yazıyı okurken, 18-19 Aralık 2010 tarihinde Demokratik Toplum Kongresi’nin (DTK) Diyarbakır’da düzenlediği ve benim de konuşmacı olarak katıldığım Demokratik Özerklik Çalıştayı devam ediyor olacak. 19-24 Ekim 2008 tarihlerinde Taraf’ta yayımlanan “Osmanlı’dan Bugüne Kürtler ve Devlet” başlıklı yazı dizisinin 3. bölümünde, “Atatürk Kürtlere özerklik sözü verdi mi” sorusuna cevap vermeye çalışmıştım ama gelen okur mektuplarından anladığım kadarıyla, konuya ilişkin merak devam ediyor. Taraf’ın internet sayfasında bulmak kolay olmadığı için sözkonusu yazıyı (ufak tefek değişikliklerle) tekrar yayımlıyorum.

***

Amasya Protokolleri

Yıllardır bazı Kürt çevreleri, Mustafa Kemal’in, Kürtleri Milli Mücadele’ye kazanmak için özerklik vaadinde bulunduğunu ancak daha sonra bundan caydığını iddia ederler. Bildiğimiz kadarıyla, özerklik vaadine değinen belgelerden ilki (çünkü henüz gün ışığına çıkmamış pek çok belge bulunduğunu tahmin edebiliriz) 4-11 Eylül 1919 tarihli Sivas Kongresi’nden hemen sonra hazırlanan Amasya Protokolleri (Buluşması, Mülakatı) diye bilinen siyasi metindir. İstanbul adına Bahriye Nazırı Salih Paşa ve Padişah’ın başyaverleri Naci (Eldeniz) Paşa ile Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti adına Mustafa Kemal, Rauf (Orbay) ve Bekir Sami (Kunduh) paşalar ülke sorununu, bu arada Kürt sorununu konuşmak için 18-22 Ekim 1919 günlerinde Amasya’da buluşmuşlardı. Nutuk’tan öğrendiğimize göre burada, üçü kayıt ve imza altına alınmış, ikisi gizli sayıldığı için kayıt altına alınmamış beş protokol hazırladılar. Gizli protokollerde ne olduğunu hâlâ bilmiyoruz ama bunlardan Kürt sorununa değinen 22 Ekim 1919 tarihli İkinci Protokol’deki bazı ifadeler, 1960’lı yıllara kadar kamuoyundan özenle saklandı.

Irk Hukuku

Gözlerden saklanan cümleler, aşağıda koyu renkle (sadeleştirerek) gösterdiğimiz cümlelerdi: “Beyannamenin [Sivas Kongresi Sonuç Bildirisi] birinci maddesinde Osmanlı Devleti’nin düşünülen ve kabul edilen sınırının Türk ve Kürtlerin oturduğu araziyi kapsadığı ve Kürtlerin Osmanlı toplumundan ayrılmasının imkânsızlığı izah edildikten sonra bu sınırın en asgari bir talep olarak kabul edilmesinin temini lüzumu müştereken kabul edildi. Bununla birlikte Kürtlerin gelişme serbestliğini sağlayacak şekilde ırk hukuku ve sosyal haklar bakımından daha iyi duruma getirilmelerine izin verilmesine ve yabancılar tarafından Kürtlerin bağımsızlığını gerçekleştirme amacını güder gibi görünerek yapılmakta olunan karıştırıcılığın önüne geçmek için bu hususun şimdiden Kürtlerce bilinmesi hususuuygun görüldü...”

Protokoldeki bu ifadelerin en önemli yanı, Kürtlerin “ırk hukuku” tanımıyla, onların farklı bir etnisiteden geldiklerinin Mustafa Kemal ve muhatapları tarafından kabul edilmesiydi. Bu sözlerin Milli Mücadele’ye Kürtleri katmak için verildiği açıktı. Bu sansürü 40 yıl sonra gün ışığına çıkaran tarihçi Faik Reşit Unat Başbakanlık Arşivi’ndeki belgenin aslını 1961 yılındaTarih Vesikaları Dergisi’nde yayımladığında Kürtlerin bu tür tartışmalara girecek cesaretleri yoktu, çünkü siyasi açıdan çok zayıftılar. Son yıllarda Kürt aydınları ısrarla şu soruyu soruyor: İkinci Protokolün bu bölümleri neden gözlerden kaçırılmak istendi? Cevabı tahmin etmek zor olmasa gerek.

Hâkimiyet milletindir!

Daha Milli Mücadele’nin sıcak savaşları sürerken Ankara’da, TBMM’de 20 Ocak 1921’de kabul edilen 23 maddelik kısa Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun “İdare” başlığı altında toplanan 12 maddesi, vilayet ve kazaların özerkliğinin nasıl hayata geçirileceğine ayrılmıştı. Bu maddeler ileriki yıllarda (ve bugün), etnik temele dayalı bir özerklikten söz edilmediği halde bazı Kürt çevreleri tarafından “Anayasa ile Kürtlere özerklik verildiği” şeklinde yorumlandı. Mustafa Kemal’in çeşitli tarihlerde özerklikle ilgili açık veya üstü kapalı ifadeleri düşünüldüğünde, bu kanının bir temeli vardı, ancak 1921 Anayasası’nın ömrünün kısa sürmesi, bu maddelerin hem Kürtleri Milli Mücadele’ye kazanmak hem de o günlerde silah ve para yardımıyla Milli Mücadele’yi destekleyen Sovyet Rusya’yı ikna etmek için konduğunu gösteriyordu.

Fransız ve İngiliz arşivleri

Fransız arşivlerinde çalışan Hasan Yıldız’a göre Dersim bölgesinde patlak veren Koçgiri Ayaklanması’nı takip eden günlerde, Van, Mardin, Bitlis, Diyarbakır yöresindeki Kürtler 25 Kasım 1921’de ortak bir bildiri ile TBMM’den özerklik talebinde bulunmuşlardı. Mustafa Kemal, Halil Bey başkanlığındaki Kürt heyeti ile görüşmek üzere, o sıralarda Türkiye’de bulunan Libyalı dinî lider Şeyh Senusi başkanlığında bir heyeti görevlendirmiş, ancak Kürt heyetinin temsili niteliği olmadığı anlaşılınca, görüşme sonuçlanmamıştı.

İngiliz Arşivleri’nde çalışan Robert Olson’a göre ise 24 Mart 1922 tarihinde, İstanbul’daki Britanya Komiseri Sir Horace Rumbold tarafından Britanya Dışişleri Bakanı Lord Curzon’a gönderilen bir raporun ekine göre, TBMM’nin 10 Şubat 1922 tarihli celsesinde Kürtlere özerklik verecek 18 maddelik bir kanun hakkında ciddi tartışmalar yapılmış, Kürt üyelerden 64’ü “hayır” oyu vereceğini söyleyince, Meclis’te büyük kargaşa çıkmıştı. Sonunda konu başka oturuma ertelenmişti. Rumbold raporunu, bir daha bu konunun ele alındığını duymadığını belirterek bitiriyordu. Raporun ekinde ayrıca, 18 maddenin açılımını içeren bir yazı vardı. Bu yazıya göre ise, kanun teklifinin maddeleri gerçekten çok radikal unsurlar içeriyordu.

Bu iddiayı ortaya atan Robert Olson tartışmayı sadece İngiliz arşivlerinde bulduğu rapor ve eki üzerinden yapıyor, buna karşılık Meclis zabıtlarına bakıp bakmadığına dair bilgi vermiyordu. Robert Olson’dan alıntı yapan bazı Türk araştırmacılar ise, bu durumun farkına vardıkları için olsa gerek, “Türk arşivlerinde hâlâ açıklanmayan pek çok belge var” notu düşmüşlerdi. Gerçekten de henüz gün ışığına çıkmamış pek çok belge olduğu doğruydu ancak, Olson’un verdiği tarih Meclis’in tatil olduğu bir cuma gününe denk geliyordu ve İngiliz belgelerinde adı geçen milletvekillerinin katıldığı herhangi bir oturumda Kürtlere özerklik konusunun görüşüldüğüne dair bilgi yoktu. Mete Tunçay’a göre muhtemelen Türk tarafı, Kürtler konusunda Türkiye’ye baskı yapan İngilizleri yatıştırmak için uydurma bir “özerklik” haberi sızdırmışlardı.

El Cezire Komutanlığı’na talimat

“Kürtlere özerklik! konusunda TBMM zabıtlarına geçmiş tek belge, Büyük Millet Meclisi Heyeti’nin El Cezire (Irak) Cephesi Kumandanlığı’na 27 Haziran 1921 tarihinde yazdığı talimattır. Oldukça uzun bu talimatın Kürtlere özerklikle ilgili bölümlerinde “milletlerin kendi kaderlerini tayin etme hakkı uyarınca”, Kürdistan bölgesinde, doğrudan halkın oluşturacağı yerel yönetimlerin kurulması konusunda El Cezire Komutanlığı yetkili kılınıyordu.

El Cezire’nin idaresi hakkında üç maddeye de yer verilen talimatı Mustafa Kemal imzalamıştı. Bu talimatın neden verildiğini soran milletvekillerine önce “hükümet işidir” denerek cevap verilmek istenmemiş ancak ısrarlar üzerine Nihad Paşa’nın 35 sayfalık gerekçesi okunmuştu. Burada özetlememe imkân olmayan bu mektupta anlatılanlar “özerklik” kararının gerekçesini açıklamaktan uzaktı. Asıl gerekçe bölgedeki huzursuzluğu fırsat bilen Fransız ve İngilizlerin Kürt meselesine müdahil olmasını engellemek için Kürtlere kademeli olarak özerklik tanınacağı izlenimini vermekti.

İzmit Basın Konferansı

Kürtlere “özerklik” verilmesi ile ilgili şüphesiz en açık belge Mustafa Kemal’in İsmet Paşa ve ekibi Lozan’da ter dökerken, 14 Ocak 1923’te başlayan ve 20 şubata kadar 35 gün süren Batı Anadolu gezisi kapsamında, 16 ocak akşamı başlayıp 17 ocak sabahına kadar, İzmit Kasrı’na davet ettiği dönemin ünlü gazetecileriyle yaptığı sohbet toplantısının metinleridir.

Belgenin aslı yıllarca kasalarda saklanmış, araştırmacılara açılmamıştı. Dolayısıyla, Kürtlerle ilgili olarak, aşağıdaki cümleleri okumak için tam 64 yıl bekledik:

“Ahmed Emin [Yalman] Bey - Kürt meselesine temas buyurmuştunuz. Kürtlük meselesi nedir? Bir dâhili mesele olarak temas buyurursanız çok iyi olur. Mustafa Kemal - Kürt meselesi bizim yani Türklerin çıkarına olarak da kesinlikle sözkonusu olamaz. Çünkü bildiğiniz gibi bizim milli sınırımız içinde var olan Kürt unsurlar o şekilde yerleşmişlerdir ki pek az yerlerde yoğundur. Fakat yoğunluklarını kaybede kaybede ve Türk unsurunun içine gire gire öyle bir sınır doğmuştur ki, Kürtlük adına bir sınır çizmek istersek Türklüğü ve Türkiye’yi mahvetmek gerekir. Sözgelimi, Erzurum’a kadar giden Erzincan’a, Sivas’a kadar giden Harput’a kadar giden bir sınır aramak gerekir. Ve hatta Konya çöllerindeki Kürt aşiretlerini de gözden uzak tutmamak gerekir. Dolayısıyla başlı başına bir Kürtlük düşünmektense, bizim Teşkilat-ı Esasiye Kanunu gereğince zaten bir tür yerel özerklikle oluşacaktır. O halde hangi livanın halkı Kürt ise, onlar kendi kendilerini özerk olarak idare edeceklerdir. Bundan başka Türkiye’nin halkı sözkonusu olurken onları da beraber ifade etmek gerekir. İfade olunmadıkları zaman bundan kendilerine ait sorun yaratmaları daima mümkündür. Şimdi Türkiye Büyük Millet Meclisi, hem Kürtlerin hem de Türklerin yetki sahibi vekillerinden oluşmuştur ve bu iki unsur, bütün çıkarlarını ve kaderlerini birleştirmişlerdir. Yani onlar bilirler ki, bu ortak bir şeydir. Ayrı bir sınır çizmeye kalkışmak doğru olmaz.”

Tahmin edileceği gibi sansürün nedeni, koyu renklerle gösterdiğimiz cümlelerdi. Bu konuşma, Lozan’da, Musul’un İngilizlerden kopartılamayacağının anlaşıldığı günlerde yapılmıştı. Anlaşılan Kemalistler, özerklik imasıyla Meclis’teki Kürt milletvekillerinin kıyameti koparmasının önüne geçmeyi hedefliyordu.

Ancak, sansürü yapanların hatırlamadıkları şey, şûralar yoluyla yerel yönetimlere özerklik veren maddelerin, 24 Temmuz 1923’te Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanmasından sonra Kürtlerin desteğine ihtiyaç kalmadığını düşünen Kemalist liderlerin 1924 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’ndan çıkarmış olduğuydu. Ama bizim sansürcüler, her ihtimale karşı bu satırları gizli tutmayı tercih etmişlerdi.

Diyarbakır’da Türk-Kürt Kongresi

İngiliz arşivlerinde çalışan bir başka tarihçi İhsan Şerif Kaymaz’a göre ise, 1 Ağustos 1924 tarihinde Diyarbakır’da Türk-Kürt Kongresi adıyla gizli ve gayrı resmî bir toplantı yapılmıştı. Toplantıya katılan Kürt delegelerinin talepleri arasında 1) Kürtlere sıkıntılarını hafifletecek miktarda borç verilmesi, 2) Genel af ilan edilmesi, 3) Kürdistan’dan beş yıl süreyle vergi ve asker alınmaması, 4) Şer’i mahkemelerin yeniden kurulması, 5) El konulan silahların geri verilmesi, 6) Türk tarafının uygun bulmadığı kişilerin Kürdistan’dan çıkarılması vardı. Karşılığında Kürtler Ankara’daki hükümete bağlı kalacaklar, Musul sorununda Türkiye’ye destek olacaklardı. Türk tarafı bu taleplere ilke olarak evet demekle birlikte bu toplantının somut bir meyvesi ortaya çıkmadı. İngiliz belgelerine göre benzer bir toplantı 4 Kasım 1924’te Cizre’de yapıldı ama ondan da bir sonuç çıkmadı. Bu kopuşun ilk kötü meyvesi, 13 Şubat 1925’te patlak veren Şeyh Said İsyanı olacak, bu isyanın arkası da gelecekti. Başa dönersek, BDP’li belediyelerin işi zor görünüyor, çünkü tarihsel deneyime bakılırsa Türk tarafının bu konuda taviz vermesi çok güç görünüyor. Ancak yine de denemekte fayda var...

64 yıl kasalarda saklanan belge

16/17 Ocak 1923 tarihli İzmit Basın Konferansı’nda konuşulanlara neredeyse tüm Cumhuriyet tarihi boyunca uygulanan sansürün ilginç bir hikâyesi var. Aslında tam metin, Mustafa Kemal’in iznini aldığını söyleyen Siirt Milletvekili Mahmut Soydan tarafından, Milliyet gazetesinde, 26 Kasım 1929’dan 7 Şubat 1930’a kadar süren 75 bölümlük “Gazi ve İnkılâp” dizisinde yayımlanmıştı. Eski devlet bakanlarından Kocaeli Milletvekili İsmail Arar da bunlardan yararlanarak 1969’da, Atatürk’ün İzmit Basın Toplantısı (Burçak Yayınevi) adlı bir kitap yayımlamıştı. Arar, kitabının önsözünde “[Bu önemli belge] öyle unutuldu ki Türk Devrim Tarihi Enstitüsü tarafından yayımlanan Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri ve Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri adlı kitaba bile alınmadı” diyordu. O zaman bilmiyorduk ama meğerse Arar da Kürtlerle ilgili bölümü kitabına almamıştı.

İzmit Basın Konferansı’nın metinlerini bir kez de 1982’de Türk Tarih Kurumu (TTK) bastı. Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün 1923 Eskişehir-İzmit Konuşmaları adıyla yayımlanan kitabı, Afet İnan’ın kızı Arı İnan yayıma hazırlamıştı. İnan, “Anıtkabir Arşivi”nden aldığını söylediği asıllar üzerinden hazırladığı kitabın önsözünde, bu kitabın İsmail Arar’ınki gibi olmadığını, yani “noksansız, tam olduğunu” özenle vurgulamıştı. Ama daha sonra anlayacağımız üzere bu bilgi de doğru değildi. Arı İnan’ın sansürünü, İkibine Doğru dergisinin 9-15 Ağustos 1987 tarihli sayısında “Gizlenen Belge” başlığıyla ifşa etmişti. Dergi, bu haber yüzünden toplatılmış ancak, 6 Kasım 1988’de DGM’de beraat edince, Anıtkabir Arşivi’ni kaynak gösterip Konferans metinlerini yayımlamıştı. Derginin muhabirleri bu sansürün nedenini Arı İnan’a sorduklarında “henüz bu meseleler halledilmemişken zamanı değil” cevabını almışlardı. Aynı soruyu, o sırada TTK Başkanı olan Yücel Tanay’a (Tanay kitap basılırken görevde değildi) sorduklarında aldıkları cevap da benzer nitelikteydi: “Türkiye’ye karşı olanlara bu dokümanları vermek istemedim çünkü ayrılıkçılığa neden olurdu!”

Kürtler de sansür yapar

Noksansız metin, 1993 yılında Doğu Perinçek’in Kaynak Yayınları tarafından Mustafa Kemal Atatürk, Eskişehir-İzmit Konuşmaları, 1923 adlı kitapta yayımlanabildi. Yukarıdaki paragrafı o zaman okuyabildik. Ancak o zaman gördük ki, sadece Türk tarafı değil bazı Kürt çevreleri de kendilerine göre bir sansür uygulayarak Mustafa Kemal’in konuya girişte aktardığım “Kürt meselesi bizim yani Türklerin çıkarına olarak da kesinlikle sözkonusu olamaz. Çünkü bildiğiniz gibi bizim milli sınırımız içinde var olan Kürt unsurlar o şekilde yerleşmişlerdir ki pek az yerlerde yoğundur. Fakat yoğunluklarını kaybede kaybede ve Türk unsurunun içine gire gire öyle bir sınır doğmuştur ki, Kürtlük adına bir sınır çizmek istersek Türklüğü ve Türkiye’yi mahvetmek gerekir...” cümlelerini yazılarında kullanmamışlardı.

Ek Kaynakça: Faik Reşit Unat, “Amasya Protokolleri”, Tarih Vesikaları, Cilt:1, S. 18 (Mart 1961),s. 359-365; Hasan Yıldız, Sevr-Lozan-Musul Üçgeninde Kürdistan, Koral Yayınları, 1992; Robert Olson, Kürt Milliyetçiliğinin Kaynakları ve Şeyh Said İsyanı, Öz-Ge Yayınları, 1992.

***

Önemli duyuru:
27 Mayıs 1995-13 Mart 1999 tarihleri arasında 200 hafta cumartesi günleri Galatasaray’da oturma eylemi yapan Cumartesi Anneleri, Ergenekon Davası’nda yargılanan bazı isimlerin gözaltında kaybedilenler kişilerle yakından ilişkili olması nedeniyle, 31 Ocak 2009 Cumartesi günü yeniden Galatasaray’da oturmaya başladılar. 25 Aralık 2010 Cumartesi günü saat 12:00’de ise 300. oturmalarını gerçekleştirecekler. Talepleri, gözaltında kaybedilen evlatlarının, eşlerinin, kardeşlerinin, anne ve babalarının akıbetlerinin açıklanması, sorumlularının yargılanması. Onlara destek olalım.

Not: Hakan Kıldokum adlı okurumuz, giriş bölümünde sözünü ettiğim dizi yazısında El Cezire talimatnamesinin tarihini yanlış okuduğum için olayın arka planını yanlış yorumladığıma dair bir uyarıda bulunmuştu. Hakan Bey haklıydı. Talimatın tarihini 22 Temmuz 1922 olarak anlamış ve yorumlarımı buna göre yapmıştım. Hâlbuki bu tarih talimatın değil bu konunun ikinci kez görüşüldüğü TBMM celsesinin tarihiydi. aH HakaHakan Kıldokum’un tezimi eleştiren ve olayın arka planını açıklayan yazılarının linkini vererek bu gecikmiş açıklamadan dolayı kendimi bir nebze de olsa affettirmeyi umuyorum: http://blog.milliyet.com.tr/Arsiv.aspx?UyeNo=55778&rn=6K&SayfaNo=3

19-12-10

.Kürt nüfusu, tahminler ve gerçekler

Öteden beri araştırmak ihtiyacı duyduğum bir konu vardır. “Türkiye nüfusunun ne kadarı Kürt’tür?” Bunu merak ederim çünkü yıllardır birbirinden çok farklı onlarca rakam duymuşumdur. Örneğin Hollandalı bilim adamı Martin van Bruinessen’e göre 1975’te Kürt nüfusu ‘en muhafazakâr tahminlere göre’ yüzde 19, yani 7,5 milyondu. Bu oranı 1990 nüfus sayımına (56,4 milyon) uygularsak ortaya 10,7 milyonluk bir Kürt nüfusu çıkar. ‘Kürt Tarih Tezi’nin müelliflerinden Mehrdad Izady’ye göre ise 1990 yılında Kürt nüfusu yüzde 23,9 yani 13,5 milyondu. Time dergisi 18 Mart 1991 tarihli sayısında Türkiye’de sekiz milyon Kürt olduğunu yazmış, ancak nedense iki hafta sonra, 1 Nisan 1991 tarihli sayısında bunu 14,5 milyona çıkarmıştı. Aynı yıl mart ayında Paris Kürt Enstitüsü Başkanı Kendal Nezan,”Türkiye’de 25 milyon Kürt var” derken sürgündeki önemli Kürt lideri Kemal Burkay, 19 Aralık 1991’de yaptığı basın açıklamasında, Türkiye’de 15 milyon Kürt olduğunu ileri sürmüştü. 1994’te Turgut Özal’a göre Türkiye’de 12 milyon Kürt vardı. Kürt asıllı milletvekilleri Muzaffer Demir ve Mahmut Alınak ise 24 Aralık 1994 günü, ATV’deki Siyaset Meydanı programında Kürt nüfusunu sırasıyla 15 ve 20 milyon olarak vermişlerdi. Son olarak Diyarbakır’daki Demokratik Özerklik Çalıştayı’nda tartışılmak üzere dağıtılan metinde Türkiye’de Kürt nüfusuna değinilmezken Ortadoğu’daki Kürtlerin nüfusu 40 milyon olarak belirtiliyordu.

Peki, bu kişiler bu sonuçlara nasıl, nereden varmıştı? Bunlardan birinin kaynağını biliyoruz. Izady, kendisine bu tahminini neye dayandırdığını soran ‘Türk dostu’ Amerikalı bilim adamı Justin McCarthy’ye “İstatistiklere değil, Cumhurbaşkanlığı sözcüsü Kaya Toperi’nin Körfez Savaşı sırasında telaffuz ettiği bazı rakamlara, geçen yüzyılda atla dolaşıp tahminlerde bulunan seyyahlara ve siyasi beyanlara” dayandırıldığını söylemişti. Diğerlerinin de bilimsel araştırmalara dayandığını sanmıyorum. Ancak ‘bilimsel araştırma’nın bu alanda pek işe yarayacağını da sanmıyorum. Çünkü öncelikle etnik grupların ‘tanımlanması’, dolayısıyla ‘sayılması’ çok kolay değil.

Etnik teriminin tarihçesi

‘Etnik’ terimi Yunanca belirli türden beşeri bir birlik demek olan ‘etnhos’tan gelir. İngilizcede 14. yüzyılın ortalarından itibaren ırksal karakteristikleri anlatmak için kullanılmaya başlayan terim ilk kez 1953’te Amerikan sosyologu David Reisman tarafından bilimsel bir makalede kullanıldı. Aradan geçen onca yıla rağmen, terimin üzerinde uzlaşılmış bir tek tanımı yok, ancak genel olarak “bir grup insanın gerçek ya da hayali müşterek bir atadan geldikleri inancıyla duygusal bağlarla birleşerek çoğunluktan ayrıldıklarını benimsemeleri hali olarak” tarif ediliyor. Günümüzde uluslararası belgelerde terim, ırk, kültür, dil ve din gibi unsurları kapsayacak şekilde geniş anlamıyla kullanılmakta.

Terimin bu belirsizliği ve geniş kapsamı düşünülünce bir etnik grubu diğerlerinden ayıran kriterler nelerdir, örneğin soy bağı, ortak tarih, dil veya kültür yeterli bir kriter olabilir mi sorularına cevap vermek kolay değil. Örneğin İngiliz antropolog Peter A. Andrews’a göre 1960’larda Türkiye’de ‘tanımlanabilir’ 49 etnik grup vardı. Sayıyı bu kadar kabartan, bizim ‘Türkmenler’ diyerek geçtiğimiz grupları Andrews’un ‘Tahtacılar’, ‘Elmacılar’ vb. diye alt gruplarına ayırması. Bu alt gruplara ‘etnik’ gruplar diyen Andrews’a göre Kürtler 1960’larda yüzde 8,36 ile Türklerden sonraki en büyük etnik grubu oluşturuyorlardı.

1965 Nüfus Sayımı

İkinci olarak, bu tür konularda bilimsel araştırma yapmak için geniş bütçelere ve daha önemlisi özgürlük ortamına ihtiyaç var. Yani işin içine devletin girmesi gerekiyor, nitekim devlet girmiş de. Ancak Türkiye’de etnisiteye dair sorular 1990 yılı dâhil her nüfus sayımında sorulduğu halde etnisiteye dair sonuçlar son kez 1965’te yayımlandı. Daha sonraki nüfus sayımlarının sonuçları ‘güvenlik’ gerekçesiyle kamuya açıklanmadı. Açıklansaydı bile aklıma ‘Acaba doğru bilgiler mi açıklandı?’ sorusu gelirdi. Çünkü artık hepimizin gayet iyi bildiği gibi Cumhuriyet’in ilk çeyreğinde Kürtler devlet için tam bir ‘baş ağrısı’ idi. Damadı gazeteci Metin Toker’e bakılırsa, İsmet İnönükendisine “Daha Cumhuriyet’in kuruluşuyla birlikte düşünmeye başladık bu Kürtleri ne yapacağız diye?” demişti. Yine de Türkiye’deki Kürt nüfusu hakkında bilgi sahibi olmak isteyenlerin elinde 1965 Nüfus Sayımı verilerinden daha güvenilir veri seti yok. Buna göre, 1965’te Türkiye nüfusunun yüzde yedisinin anadili Kürtçe, yüzde altısının ikinci dili Kürtçe idi. Yani kaba bir hesaplamayla, Türkiye nüfusunun yüzde 13’ünü Kürt kabul etmek mümkündü.

Bu veriler üzerinde çalışan Başken Üniversitesi’nden Servet Mutlu, bazı düzeltmelerden sonra, 1965’teki Kürt nüfusunun oranını kabaca yüzde 9,97 olarak hesapladı. 1965’te toplam nüfus31.391.421 kişi olduğuna göre Mutlu’ya göre Kürt nüfusu 3.130.390 kişiydi. Mutlu benzer bir mantıkla 1990 Nüfus Sayımı’nın verilerine göre, 56.473.035 kişilik Türkiye nüfusunun yüzde 12,9’nun yani 7.046.000 kişinin Kürt olduğunu ileri sürdü.

Veriler aynı sonuçlar farklı

Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etüdleri Enstitüsü Başkanı Aykut Toros ile İsmet Koç ve Erman Özsoy ise, 1935 ile 1965 arasındaki resmi nüfus verileri üzerinde yaptıkları çalışmada ‘anadili Zazaca da dâhil olmak üzere Kürtçe olanların’ oranını yüzde 6,2, bunlara ‘ikinci dili Kürtçe’ olanların ilave edilmesiyle toplam Kürt nüfusunu yüzde 10,7 olarak hesapladılar. Ancak Bristol Üniversitesi’nden İbrahim Sirkeci, aynı verilerini işleyerek, 5.972 hanede 31.868 kişi üzerinden yaptığı bir değerlendirmede Kürt nüfusunu yüzde 15,2-16,3 arasında tahmin etti.

Örnekleri çoğaltmak mümkün. Sonuçta Kürtlerin nüfusunu yüzde 6,2’den yüzde 23,9’a kadar hesaplayan değişik kaynaklar var. Girişte adlarını andığım kişilerden farklı olarak bu kişiler saygın bilim adamları. Peki, nasıl oluyor da ortaya bu kadar farklı rakamlar çıkıyor? Zaman içindeki dalgalanmaları entegrasyon gibi olumlu terimlerle açıklayanlar, asimilasyon gibi olumsuz terimlerle açıklayanlar haklı olabilir. Ama farkların büyük bir bölümü kullanılan kriterlerden geliyor galiba. Örneğin Servet Mutlu’nun Kürtlüğü tesbit etmek için kullandığı kriter “anadili Zazaca da dahil olmak üzere Kürtçe olmak” idi. Halbuki bugün Hikmet Çetin, Abdullah Öcalan veya Emine Ayna gibi çok popüler örneklerden bildiğimiz gibi anadili Kürtçe olmayan pek çok Kürt var. Bülent Ecevit’in baba tarafından dedesi, Mustafa Şükrü Efendi, Kastamonu’ya sürgün edilmiş bir Kürt ailesinin oğluydu ancak tek kelime Kürtçe bilmiyordu. Öte yandan Zazaca sadece Kürtlerin değil bazı Türk kökenlilerin de kullandığı bir dil. Zazaları Kürtlerden farklı bir boy, Zazacayı Kürtçeden ayrı bir dil olarak görenler de cabası. Bunun dışında etnik kökeni karışık olanlar var. Örneğin Turgut Özal kendini “yarı yarıya Kürt” olarak tanımlamıştı. Hikmet Çetin “hem Türk, hem Kürt” olarak... Kürt olduğunu şu veya bu nedenle açıklamak istemeyenleri de unutmayalım. Bu konuda ilk cesareti gösteren bakan ve milletvekili Şerafettin Elçi ‘Türkiye'de Kürtler var ve ben de bir Kürdüm’ demesinin bedelini 28 ay hapisle ödemişti. ‘Kürdüm’ demenin sıradan insanlara faturası ise çok daha ağır oldu, hala da oluyor.

Dünyada kaç Kürt var?

Bir de ‘dış Kürtler’ var. Bilindiği gibi Kürtler Türkiye’den başka Irak’ta, İran’da, Suriye’de ve Ermenistan’da yerleşik durumdalar. Ayrıca siyasi nedenlerle Avrupa’nın değişik ülkelerine yerleşen Kürt diasporası var. M. van Bruinessen gibi ciddi araştırmacıların iddiasına göre dünya üzerindeki toplam Kürt nüfusun yüzde 45’i Türkiye’de, yüzde 20’si Irak’ta, yüzde 20’si İran’da, yüzde 5’i Suriye’de, yüzde 5’i Ermenistan’da ve yüzde 5’i diğer ülkelerde yaşıyor. Buradan hareket edersek Ortadoğu ve Avrupa’daki toplam Kürt nüfusunun 10 milyon ila 40 milyon arasında olduğunu hesaplayabiliriz. Geçtiğimiz hafta Diyarbakır’da düzenlenen Demokratik Özerklik Çalıştayı’nda tartışmaya açılan taslakta geçen “40 milyon Kürt” ifadesinin dayanağı böylece ortaya çıkıyor. Anlaşılan söz konusu taslağı hazırlayanlar bu konudaki tahminlerin en yüksek olanını seçmişler. Türk milliyetçileri ise bu rakamı 10 milyona, dolayısıyla Türkiye’deki Kürt nüfusunu da 3-4 milyon mertebesinde tutmaya çalışıyorlar.

Sayılarla oynamaya gerek yok

Sonuç olarak Kürt nüfusunu tesbit etmek için daha net tanımlara, daha hassas tekniklere, çapraz sorgulamalara ihtiyaç var. Elbette her şeyden önemlisi bu sorulara açık yüreklilikle cevap vermeyi mümkün kılacak siyasi ortama, özgürlüğe, demokrasiye ihtiyaç var. Ancak, tür çabalar olsa olsa bilimsel merakı gidermeye yarar. Çünkü bir etnik grubun azınlık haklarından yararlanmak için belli bir nüfus büyüklüğüne sahip olması gerekmiyor. Aksine, günümüzün insan hakları anlayışı en küçük grubun bile haklarını korumayı esas alıyor. Örneğin bu konudaki en kapsamlı, en temel hukuki metin olan 1966 tarihli BM Medeni ve Siyasal Haklar Sözleşmesi’nin 27. maddesi şöyle der: “Etnik, dinsel ya da dilsel azınlıkların bulundukları ülkelerde bu azınlıklara mensup olan kişiler, gruplarının diğer üyeleriyle birlikte kendi kültürlerini yaşamak, kendi dinlerini açıkça ilan etmek ve uygulamak, ya dakendi dillerini kullanmak hakkından yoksun bırakılamazlar.” 1966’dan beri azınlık haklarını daha da pekiştiren onlarca belge yayımlandı. Kısacası sayılarla oynamaya ya da sayıları bir silah olarak kullanmaya gerek yok.

Demokratik Özerklik Çalıştayı

Bitirirken 18-19 Aralık 2010 tarihinde Diyarbakır’da düzenlenen Demokratik Özerklik Çalıştayı ile ilgili birkaç söz etmek istiyorum. Çalıştayın birinci gününde milliyetçiliğin sorunlu yanları üzerine kısa bir konuşma yaptım. İkinci gün öğleden sonra Diyarbakır’dan ayrılmam gerektiği için demokratik özerklik taslağı üzerine yapılan tartışmalara katılamadım, dolayısıyla taslak hakkındaki görüşlerimi belirtemedim. Çalıştayda bize sunulan taslakla BDP’in internette yayımlanan özerklik taslağı arasında bazı farklar olduğunu T24 yazarı Doğan Akın’ın yazısından öğrendim. Aradaki farklar, bu farkların nedeni çok önemli ancak bu aşamada genel tavrımı söylemekle yetiniyorum: Halkların kendi kaderini tayin hakkına saygı duyan biri olarak Kürtlerin kendi kaderleri hakkında Türk toplumuna en aykırı gelecek konuları bile konuşmasını, kararlar almasını, bunları uygulamasını doğal görüyorum. Evet, sunulan metin ulus-devlet mantığı içinde büyümüş olanlar için radikal önerilerle doluydu. Ama çağımızda halkların değil özerklik talep etmeleri, federasyon, konfederasyon, hatta bağımsız devlet kurma talebinde bulunmaya bile hakları var. Bu talepleri hayata geçirmek mümkün olur mu orası ayrı. Nitekim bazılarımız metni çok ütopik buldu. Bana göre ütopyası olmayan bir siyasi hareket başarıya ulaşamaz. Bazıları “Kürtler haddini” aştı dediler. Bence hadlerini aşanlar “millet-i hâkime kibri” ile konuya yaklaşanlar. Bu demek değil ki, metinde hiç sorun görmedim. Örneğin adeta Kemalist bir Kürt Tarih Tezi dinliyormuşum etkisi yaratan hamasi cümleleri sevmedim. Özerklikle ilgili meşruiyet kaynaklarını (1921 Anayasası ve var olduğu şüpheli 10 Şubat 1922 özerklik kararı) çok zayıf buldum. Metnin Kürt toplumunun bütünü adına konuşan, Kürt toplumunu tepeden biçimlendirmeyi hedefleyen Ziya Gökalpçi Jakoben tavrından endişe duydum. Komüncü-Sosyalist-milliyetçi melezi kavramsallaştırmalarını çelişkili buldum. Ancak başta da dediğim gibi, bu konuda benim ne düşündüğümün hiç önemi yok. Konu esas olarak Kürt toplumunu ilgilendiriyor. Onların söz konusu taslağı enine boyuna tartışacaklarını ve kendileri için en iyisini bulacaklarına inanıyorum.

Kaynakça: Ethnic Groups in The Republic of Turkey (Yayına Haz. Peter A. Andrews, L. Reichert, Wiesbaden, 1989; İ. Sirkeci, “Exploring the Kurdish Population in the Turkish Context”, Genus, 2000, 56.1-2:149-175; S. Mutlu, “Ethnic Kurds in Turkey: A Demographic Study”, International Journal ofMiddle East Studies, 1996, Vol.28, s.517-541; M. Izady, A Concise Handbook: The Kurds, Taylor and Francis, Washington DC-Londra, 1992; Martin van Bruinessen, “Shifting National and Ethnic Identities”,Journal of Muslim Minority Affairs, 1998, 18(1): 39-52. A.E. Özsoy, I. Koç ve A. Toros,”Turkiye’nin Etnik Yapısının Anadil Sorularına Göre Analizi”, Turkish Journal of Population Studies, 1992, Vol.14, s.87-115;Ulusal, Ulusalüstü ve Uluslararası Hukukta Azınlık Hakları: Birleşmiş Milletler, Avrupa Birliği, Avrupa Konseyi, Lozan Antlaşması, (Yay. Hazırlayan: İbrahim Kaboğlu), İstanbul Barosu Yayınları, 2002.

hurayse@hotmail.com

***

Not: Geçtiğimiz hafta teknik bir hata sonucu İzmit Basın Konferansı ile ilgili çerçeve Amasya Protokolü ile ilgili bir cümleyle başlamış. Ayrıca El Cezire Komutanlığı’na gönderilen talimatnamenin tarihi 27 Ocak 1921 değil, 27 Haziran 1921 idi. Düzeltir özür dilerim.

26-12-10

Bugün 23 ziyaretçi (49 klik) kişi burdaydı!
=> Sen de ücretsiz bir internet sitesi kurmak ister misin? O zaman burayı tıkla! <=