 |
|
|
 |
|
| ABDULHAMİD HAN |
ABDÜLHAMİD HAN
Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı.
İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar:
Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi.
Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur.
Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur.
Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı.
Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız.
Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar.
Rabbim Başbakanımızı korusunu2026 |
|
|
|
|
 |
Emr-i Bi’l Marûf Ve Nehy-i Ani’l Münker Hükümlerinden Yâsin İbn-u Ali Dar’ul Davet-ul İsmâmiyye Birinci Baskı H.1426 M. 2005 2 بسم اهلل الرحمن الرحيم ِ َون ب ُ ر ُ أْم َ ِ لنَّاس ت ِ َ ْت ل ْخِرج ُ ٍ أ مة َّ ُ أ َ ْر خي َ ْ م ُ ُكنت َ نكِر ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ت َ ِوف و ُ ْر ع َ الْم ِ ِاللّو ُ َون ب ن ِ ُْؤم ت َ و “Siz, insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; marûfu emreder; münkerden nehyeder ve Allah'a iman edersiniz.” (Ali Ġmrân 110) 3 İthâfen…. On yıldan daha uzun zamandır görmediğim kimselere… Yazmadan önce bu kitâbın fıkhı ile benim arasına engel koyanlara… Dinin zâyi edildiği bir beldede din sevgisi üzerine beni yetiştirenlere… Sevgili babama… Yâsin 4 İÇİNDEKİLER Mukaddime………………………………………………………………………….5 1.BİRİNCİ BÖLÜM: a) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Vucûbiyeti…………………………7 b) Emir Ve Nehy Vucûbiyeti Aynî midir yoksa Kifâî midir?.............................12 c) Farzın Terkindeki Mazeret……………………………………………………...17 d) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker’in Fazileti……..……………………22 e) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Mefhûmu………..…………………25 2) İKİNCİ BÖLÜM: a) Farzın ġümûlü…………………………………………………………………...31 b) Toplumun Himâyesinde Farzın Ehemmiyeti……………………………...…33 c) ġâri’n Farzın Ġkâmesini Dayandırdığı Cihetler…………………………….…35 d) Devlet Olmadığında Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker ……………..39 e) Devlet Olmadığında Cemâatin iĢi…………………………………..…………41 3) ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: a) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Ġle Münkeri Ġzâle Etmek Arasındaki Fark……………………………………...……46 b) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Ġle Nasihat Arasındaki Fark...……48 c) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Ġle Davet Arasındaki Fark………..50 d) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Ġle Hisbe Arasındaki Fark…….….53 e) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Ġle Yöneticileri Muhasebe Etmek Arasındaki Fark………………………………………………………………….…57 4)DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: a) Münkeri DeğiĢtirmek, Vakıadaki Faaliyetin Tezâhürüdür…………………61 b) DeğiĢimi Vâcib Olan Münkerin Mahiyeti…………………………………….64 c) DeğiĢim Mertebelerini Gözetmek……………………………………………...71 d) DeğiĢim Mertebelerinin Tafsilatı………………………………………………75 5) BEŞİNCİ BÖLÜM: a) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin ġartları……………………………78 b) Münkerin Türleri………………………………………………………………..85 c) Yöneticilerin Münkeri…………………………………………………………...87 d) Emretmek Ve Nehyetmek Âdâbından…..……………………………………92 Kaynaklar……………………………………………………………………………95 5 بسم اهلل الرحمن الرحيم Mukaddime Hamd Âlemlerin Rabbi olan Allah’a mahsustur. Salât ve selâm Rasûllerin efendisi, nebilerin sonuncusu üzerine, onun âli ve bütün ashabı ve din gününe kadar ihsânla tâbi olanlar üzerinedir. Amma ba’du, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, Ģer’î hükümlerin en önemlilerindendir. Hatta bazıları onu, bilinen beĢ Ģartından sonra Ġslâm’ın rükünlerinden altıncı rükün addettiler. Bunun için onun hakkında bahsedilmesini, birçok konularında söz söylemeyi, ona iliĢkin olanlarda hiçbir beis olmayan tâifenin sûretini açıklamayı gerekli gördük. Ki Allah’ın kendisine hayır murâd ettiği ve O’nun rızasını arayan kimseler onda fakihleĢsin, bilhassa da kendisine ihtiyacı olduğunda, amelde ona itimat etsin. Bahsimizi beĢ bölüme ayırdık, onlardan her birinde dört veya beĢ mesele var. Maksat ve merâma göre de her meselede fürûlar ve çıkarımlar var. Doğruyu bulmak için usanmazsızın, yorulmaksızın bütün gücümüzü, azami cehdimizi sarf ettik. Allah’ın bu amelimizi kendi nezdinde güzel kabulle kabul etmesini ve onu bizim için mübârek kılmasını temenni ederiz. 6 BİRİNCİ BÖLÜM a) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Vucûbiyeti. b) Emir Ve Nehy Vucûbiyeti Aynî midir yoksa Kifâî midir? c) Farzın Terkindeki Mazeret. d) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker’in Fazileti. e) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Mefhûmu. 7 Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Vucûbiyeti: Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker vucûbiyetini söylemek, alimler katında râcih olan söylemdir, cumhûr nezdinde gâlip olandır, üzerinde icmâ edildiği de söylendi. Ekseri âlimler, vucûbluğun ispatında istidlâl tafsilatlarını zikretmeksizin, hükmü tazammun eden ayetler ve hadislere itimat ettiler. Bu, onlar nezdinde ayet ve hadislerin delâletlerinin vuzûhundan dolayıdır. Hatta onlardan biri Ģöyle der: “Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münker vucûbiyeti, Müslümanlar indinde dinî bir zarûrettir. Onunla istidlal edilir ama onun üzerine istidlal edilmez.” Bazı alimlerden, kendisinden Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin vâcib olmadığı, nâfile olduğu söyleminin anlaĢıldığı rivâyete gelince: Mesela; Abdulvâhid Ġbn-u Ziyâd’dan rivâyet edilen gibi, Ģöyle dedi: “Hasan‟a (ElBasrî) dedim ki; “Yâ Eba Saîd, ne dersin, Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münker farz mıdır?” O da; “Hayır, ey oğulcuğum Beniİsrâil‟e farzdı. Allah bu ümmete merhamet etti, onlara hafifletti ve onu onlar üzerine nâfile kıldı.”1 dedi. Yahut Hasan Ġbn-u Sâlih’ten rivayet edilen gibi, Ģöyle der: Amr Ġbn-u Ubeydullah, Abdullah Ġbn-u ġibrime’ye Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker’den geri kalıĢından dolayı onu azleden bir mektup yazdı. Bunun üzerine Abdullah Ġbn-u ġibrime’de ona Ģöyle yazdı: Emr-i Bi’l Marûf ya Amr nâfiledir, Onunla amel edenler Allah’ın Ensar’larıdır, Zafiyetlerinden ötürü onu terk edenler özürlüdür, Bu konuda onları yerenler Ģerlilerdir, Emir, Yâ Amr, kılıç değil, Ġmamlara onu teĢhir et, Muhakkak ki ölüm, zarar vericidir. 2 Bunlar –doğruysa- zafiyet ve nefse karĢı korkmaya hamledilir. Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker farziyetine Ģâibe düĢürebilecek herhangi bir Ģüpheyi defetmek için aĢağıda bazı tafsilatla birlikte kitâptan ve sünnetten vucûbiyet delillerini zikredeceğiz. Kur’ân’dan Vucûbiyet Delilleri: Birinci ayet; Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözü: وفِ ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ِ لنَّاس ت ِ َ ْت ل ْ أُخ ِرج ٍ َّ أُمة َ ْر خي َ ْ ُم ُكنت ن ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ت َ و ِ ِاللّو ُ َون ب ن ِ ُْؤم ت َ و رِ كَ” Siz, insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; marûfu emreder; münkerden nehyeder ve Allah'a iman edersiniz”3 1 Ebu Bekr El-Celâl‟ın Emr-i Bil Marûf, Nehy-i Ani‟l Münker kitabından s. 27 2 Aynı Kaynak. S. 32 3 Ali İmrân 110 8 ġeyh Et-Tâhir Ġbn-u AĢûr Ģöyle der : “Bu, onların hayra daveti emretmeleri için ta‟lîl mertebesine indirgenir. Sonrasındaki Allah‟u Teâlâ‟nın “ Marûfu emredersiniz“ sözü, siz zamirinden bir hâldir. En hayırlı ümmet olduklarının ta‟lîlini haber vericidir. Ona şu terettüp eder; kendisinde hayırlılıklarının bulunduğu şey, eğer daha önce farz kılınmış değilse, üzerlerine farz olmasını, eğer daha önce üzerlerine farz kılınmışsa, üzerlerine onun farziyetini tekit etmesini gerektirir.“4 Ayetin manasının Ģöyle olduğu da söylendi: Siz en hayırlı ümmet oldunuz veya siz, Emr-i Bi’l Marûfu, Nehy-i Ani’l Münkeri emretmek için yaratılan en hayırlı ümmetsiniz. Ġmanınız Allah’adır. Bu söyleme göre zikredilen bu üç hasletin, onların en hayırlı olmalarında bir Ģarttır. ġâri’in üzerine nass getirdiği bu hayırlılığa, Müslümanlardan namazı kılan, zekâtı veren, Ramazan orucunu tutan, Beyt-ul Haram’ı hacceden, helal fiiline iltizam eden, haram fiilden içtinap eden kimseler ancak Emr-i Bi’l Marûfu, Nehy-i Ani’l Münkeri ikâme edince yani ġâri’in üzerine nass getirirken tahdit ettiği o hasletin Ģartına vefâdan sonra müstahak olurlar. EĢ-ġevkânî Ģöyle der: “ Marûfu emredersiniz“ sözü, başlangıç kelâmıdır. En hayırlı ümmet olmalarına şâmil olmakla birlikte, bunu ikâme ettikleri ve onunla muttasıf oldukları sürece en hayırlı ümmet olduklarının beyânını tazammun eder. Emr-i Bi‟l Marûfu, Nehy-i Ani‟l Münkeri terk ettiklerinde, onlardan bu zâil olur.”5 Bunun için Ömer Ġbn-ul Hattâb’ı az önce geçen ayeti okuduktan sonra Ģöyle derken görüyoruz: “Ey insanlar! Her kimi bu ümmetten olmak mesrur ederse, Allah‟u Teâlâ‟nın o ümmet hakkındaki şartını eda etsin.” Abd Ġbn-u Humeyd, Ġbn-u Cerîr ve Ġbn-ul Munzir, Allah’u Teâlâ’nın; “Siz insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz.” sözü hakkında Mucâhid’den Ģöyle dediğini tahriç ettiler: “Bu şarta göre, marûfu emreder, münkerden nehyeder ve Allah‟a iman edersiniz.” 6 İkinci ayet; Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözü : َ ِ اإلثْم ُ ِهم ِ ل ْ َ ن ق و َ ع ُ ار َ ب ْ األَح َ يُّ َون و ِ َّ الربَّان ُ ُم اى َ ْه ن َ ْالَ ي لَو َون ُ َع َ ْصن ْ ي ُوا َ ا كان َ م َ ْس ئ ِ ُّ الس ْح َت لَب ُ ِهم ِ ْ أَكل َ و” RabbAni’ler ve ruhbanlar onları, günahı söylemekten ve haramı yemekten nehyetselerdi ya! Yaptıkları şey ne kötüdür!”7 Bu ayet, Emr-i Bi’l Marûfu, Nehy-i Ani’l Münkeri terkinden dolayı âlimler için bir kınamadır. Yine Münkerin nehyini terk edenin, onu irtikâp eden mertebesinde olduğuna delâlet eder. Et-Taberî tefsirinde Ģöyle der: “Yaptıkları şey ne kötüdür” sözüne gelince; bu, Allah‟tan bir yemindir, ona yemin etti. Allah‟u Teâlâ şöyle buyuruyor: “Yemin ederim ki onlardan günaha, haddi aşmaya ve haram yemeye koşanları bundan işlediklerinden nehyi terk etmelerinde o Rabbaniler ve ruhbanların yaptıkları şey ne kadar da kötüdür!” Âlimler şöyle derler: “Kurân‟da âlimleri kınamak bakımından bu ayetten daha şiddetli, onlara bu ayetten daha korku verici hiçbir ayet yoktur.” 4 Et-Tahrîr ve‟t Tenvîr. Cilt 3-4 S. 48 5 Feth-ul Kadîr. Cilt 1 s.371 6 Es-Suyûtî Ed-Durer-ul Mensûr 7 Maide 63 9 Üçüncü ayet; Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözü: ك َ َ َّذِين ال َ ن ِ لُع َ ود ُ او َ انِ د َ س ِ لَى ل َ ع َ ِيل ائ َ ْر ِس ِي إ ن َ ِن ب ْ م وا ُ َفر َ ْس ئ ِ لَب ُ لُوه َ َ ُّ ن م َ نك ٍر َ ف ع َن ع ْ َو اى َ ن َ ت َ ْ الَ ي ُوا َ ُد َون َ كان ت ْ ع َ ْ ي ُوا َ َص َّ وا وَكان ا ع َ ِم َك ب ِ ذَل َ َم ي ْ ر َ ِن م ْ ى اب َ يس عِ َ َ و لُ َون ْفع َ ْ ي ُوا َ ا كان َ Beni “م İsrail’den kâfir olanlar, Dâvud ve Meryem oğlu İsa lisânıyla lânetlendiler. Bunun sebebi isyân etmeleri ve haddi aşmalarıdır. Onlar, yaptıkları hiçbir münkerden, birbirlerini nehyetmiyorlardı. Andolsun yaptıkları ne kötüdür!”8 Bu ayette Allah Subhanehu ve Teâlâ, Beni Ġsrâil’in lanete duçar kalmalarını, münkerden nehyi terk etmeleri olarak illetlendiriyor. ġayet münkerden nehy vâcib olmasaydı, onu terk etmeleri sebebiyle lanete müstahak olmazlardı. Çünkü lanet, Allah’u Teâlâ’nın kendisiyle gazabını ifâde ettiği Ģeyin en Ģiddetlisidir. Lanet, mendûbların terkine, mekrûhların fiiline değil, vâciblerin terkine ve haramların fiiline mahsûs kılındı. EĢġevkânî Ģöyle der: “Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münker, İslâmî kâidelerin en önemlisi, şer‟î farzların en yücesidir. Bu nedenle onu terk eden, masiyeti işleyene ortaktır, Allah‟ın gazabına ve intikâmına müstahaktır. Tıpkı Ehl-i Sebt-e (Cumartesi ehline) vâki olduğu gibi. Zira Allah Subhanehu, fiilde onlara ortak olmayanları meshetti. Ama onları inkâr etmeyi terk etti. Nitekim haddi aşanları meshetti de onlar toptan maymun ve domuzlar oluverdiler… Sonra Allah Subhanehu münkerden birbirini nehyetmemeyi çirkin görerek şöyle buyurdu: “Andolsun yaptıkları ne kötüdür!” yani üzerlerine inkârı vâcib olanın inkârını terk etmelerinden ötürü.” 9 Dördüncü ayet; Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözü: ونَ ُ ر ُ أْم َ ٍض ي ْ ع َ ِّم من ب ُ ْ ُضه ع َ ات ب ُ َق ِ اف َ ن ُ الْم َ ُق َون و ِ اف َ ن ُ الْم ُ ُم ى َ ِين ق ِ اف َ ن ُ ِ َّن الْم إ ْ ُم ه َ ِسي َ َ ف ن َ ْ اللّو وا ُ َس ن ْ ُم ه َ ْدِي ُض َون أَي ِ ْقب َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ َ نك ِر و ُ ِالْم ُق َون ب erkekler Münâfık “َ الْفاسِ ve münâfık kadınlar, birbirlerindendir. Onlar münkeri emreder, marûfu nehyederler ve ellerini sıkı tutarlar. Onlar Allah'ı unuttular. Allah da onları unuttu! Çünkü münâfıklar fâsıkların kendileridir.”10 Sonra Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözü: ونَ ُ ن ِ ْؤم ُ الْم َ و َون َّ الصالَةَ ُ ِيم ق ُ ي َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ٍض ي ْ ع َ اء ب َ ي ِ ل ْ أَو ْ ُم ْ ُضه ع َ ات ب ُ َ ن ِ ْؤم ُ الْم َ و ٌ َكِيم ح ٌ ِزيز َ ع َ ِ َّن اللّو إ ُ اللّو ُ ُم ه ُ َم ْح ر َ ي َ َك س ِ لَئ ْ أُو ُ ولَو ُ َس ر َ و َ َون اللّو ُ ُطِيع ي َ ُ َون َّ الزَكاةَ و ُْؤت ي َ و” Mümin erkekler ve mümin kadınlar da birbirlerinin velileridir. Onlar marûfu emreder, münkerden nehyeder, namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, Allah ve Rasûl’üne itâat ederler. İşte onlara Allah merhamet edecektir. Şüphesiz Allah azîzdir, hakîmdir.”11 KuĢkusuz Allah Subhanehu ve Teâlâ, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkeri müminler ile münâfıklar arasında bir fark kıldı. Bu da –ElKurtubî’nin de tefsirinde dediği gibi- Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker müminin vasıflarının en hası olduğuna delâlet eder. Nebi Sallallahu Aleyhi أىل اظتعروف يف الدنيا أىل اظتعروف يف اآلخرة , وأىل :edildi rivâyet buyurduğu Ģöyle den’Sellem Ve .marûftur ehli de ahirette ,marûf ehli Dünyada “اظتنكر يف الدنيا أىل اظتنكر يف اآلخرة Dünyada ehli Münker, ahirette de ehli münkerdir.”12 8 Mâide 78-79 9 Feth-ul Kadîr, cilt 2. s. 66 10 Tevbe 67 11 Tevbe 71 12 Et-Tabarânî 10 Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkeri müminin hassasiyetlerinden, aksini de münâfığın hassasiyetlerinden kılmak ve Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkere rahmet terettüp etmek, vucûba delâlet eder. Keza Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin vucûbuna delâlet eden veya en asgari takdire göre onun için hükmün sübûtunu teyit eden, perçinleyen hususlardan biri de onun zikrinin Kurân’da vâciblere birleĢtirilerek tekerrürüdür. Bunlardan bir kaçı Ģunlardır: نِ َ َن ع ْ َو ْه ن َ ت َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ت ُْؤ ت َ َ نك ِر و ُ ِ الْم ِاللّو ُ َون ب ن ِ م” Marûfu emreder; münkerden nehyeder ve Allah'a iman edersiniz”13 َ و َ َون اللّو ُ ُطِيع ي َ ُ َون َّ الزَكاةَ و ُْؤت ي َ َون َّ الصالَةَ و ُ ِيم ق ُ ي َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ي ُ ولَو ُ َس Onlar “ر marûfu emreder, münkerden nehyeder, namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, Allah ve Rasûl’üne itâat ederler.”14 َّ ا الزَكاةَ ُ َو آت َ َّ وا الصَالةَ و ُ ِض أَقَام ْ ْ ي األَر ِ ف ْ ُم َّن م َّكنَّاى ِ إ َ َّذِين ال ِور ُ ةُ ْ األُم َ ب ِ اق َ ِ ع و لَّ ِ ل َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ ا ع ْ َو َه ن َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم وا ب ُ ر َ أَم َ و” Onlar ki, eğer kendilerini yeryüzünde hâkim kılsak namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, marûfu emreder ve münkerden nehyederler. İşlerin âkıbeti Allah'a mahsûstur.”15 ونَ دُ ِ اب َ َون الْع ُ ب ِ التَّائ ا ِ َون ب ُ ر ِ َون َّ الس ِ اج َ دون اآلم ُ ع َون َّ الراكِ ُ ِح ُد َون َّ السائ ِ ام َ الْح َ ِين ن ِ ْؤم ُ ِّشِر الْم َ ب َ ِ و ُ ُدودِ اللّو ح ِ ظُ َون ل ِ اف َ الْح َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ ُ َون ع النَّاى َ ِوف و ُ ْر ع َ لْم “Tövbe edenler, ibâdet edenler, hamdedenler, oruç tutanlar, rükû edenler, secde edenler, marûfu emredenler, münkerden nehyedenler ve Allah'ın hudutlarını muhâfaza edenler. Müminleri müjdele!”16 Tüm bu Kurânî ayetler, münferid olmasalar da, birlikte, kuvvetli bir delâletle Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin vucûbuna delâlet ederler.Sünnetten Vucûbiyet Delilleri: Birinci hadis; Huzeyfe Ġbn-ul Yemân’dan, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve والذي نفسي بيده لتأمرن باظتعروف ولتنهون عن اظتنكر أو :edildi rivâyet buyurduğu Ģöyle den’Sellem ,ki ederim yemin olana elinde Nefsim “ليوشكن اهلل أن يبعث عليكم عقابا منو مث تدعونو فال يستجاب لكم mutlaka marûfu emreder ve münkerden nehyedersiniz. Yahut Allah sizin üzerinize katından bir ikâb gönderiverir de sonra O’na dua edersiniz, ama size icâbet edilmez.”17 İkinci hadis; Kays Ġbn-u Ebî Hâzim’den Ebu Bekr Es-Siddîk’tan Ģöyle أيها الناس إنكم تقرءون ىذه اآلية يا أيها الذين آمنوا عليكم أنفسكم ال يضركم من ضل إذا :edildi rivâyet dediği اىتديتم وإين شتعت رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم يقول إن الناس إذا رأوا الظامل فلم يأخذوا على يديو أوشك أن يعمهم اهلل بعقابو “Ey insanlar; Sizler şu ayeti “Ey iman edenler siz kendinize bakın. Siz hidâyete erdiğinizde dalâlette olanlar size hiçbir zarar veremezler.”18 okuyorsunuz, hâlbuki ben Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟i şöyle buyururken işittim: “İnsanlar zâlimi görüp de elini tutmadıklarında, Allah’ın ikâbını onlara genellemesi çok yakındır.”19 Ġbn-u Mâce’deki rivâyette ise Ģöyledir: Rasûlullah 13 Ali İmrân 110 14 Tevbe 71 15 Hacc 41 16 Tevbe 112 17 Et-Tirmizî 18 Maide 105 19 Ahmed 11 إن الناس إذا رأوا اظتنكر ال يغَتونو أوشك أن يعمهم اهلل :buyurdu Ģöyle Selem Ve Aleyhi Sallallahu بعقابو” İnsanlar münkeri görüp de onu değiştirmediklerinde, Allah’ın ikâbını onlara genellemesi çok yakındır.” Üçüncü hadis; Adiyy Ġbn-u Umeyra’dan Rasûlullah Sallallahu Aleyhi إن اهلل ال يعذب العامة بعمل اطتاصة حىت يروا :edildi rivâyet iĢittiği buyururken Ģöyle i’Sellem Ve ki Muhakkak “اظتنكر بُت ظهرانيهم وىم قادرون على أن ينكروه فال ينكروه فإذا فعلوا ذلك عذب اهلل اطتاصة والعامة Allah, onu inkâra muktedir oldukları halde münkeri aralarında görüp de onu inkâr etmedikçe, özelin ameli nedeniyle genele azap etmez. Böyle yaptıklarında ise Allah hem özele hem de genele azap eder.”20 Et- Tabarânî’nin El-Urs Ġbn-u Umeyra’dan rivâyetinde ise Ģöyledir: Rasûlullah Sallallahu إن اهلل ال يعذب العامة بعمل اطتاصة حىت تعمل اطتاصة بعمل تقدر العامة أن :buyurdu Ģöyle Sellem Ve Aleyhi genelin ,özel ,Allah ki Muhakkak “تغَته وال تغَته فذاك حُت يأذن اهلل يف ىالك العامة واطتاصة değiştirmeye muktedir olup da değiştirmediği bir ameli işlemedikçe, özelin ameli sebebiyle genele azap etmez. Bu da Allah’ın genel ve özelin helâk olmasına izin verdiğinde olur. ” Bu üç hadis, vucûb hükmünün beyânında kâfidir. Çünkü hadisler, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin terkine azap ve ikâb terettüp etti. Bu vuzuhluk gayesine aĢağıdaki Ģu ifâdeler delâlet ederler: “Katından bir ikâb gönderiverir de sonra O’na dua edersiniz, ama size icâbet edilmez”, “Allah, ikâbını onlara geneller”, “Özel ve genele azap eder”, “Genel ve özelin helâk olmasına”. Usûl-ul Fıkıh ilminde, dünyada veya ahirette veya bu manada bir ukûbatı fiilin terkine yahut ikâmesine terettüp etmek talepte kesinlik ifâde eden bir karine olduğu kararlaĢtırıldı. O karine farzı ve haramı tayin eder. Binaenaleyh Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, Kur’ân ve sünnetin Ģahitliğiyle vâcibtir. 20 Ahmed 12 Emir Ve Nehy Vucûbiyeti Aynî midir yoksa Kifâî midir? Müslümanlar farzlar arasını ayırt etmeyi âdet edindiler. Farz-ı Ayn ve farz-ı kifâye derler. Bu ayırımda aslolan farzların vakıasıdır. Öyle ki onlardan her Müslüman ferdin yapması gerekenler vardır. ġâri, bunları bizatihi her fertten talep etmiĢtir; namaz, zekât, hacc ve oruç gibi. Onlardan sadece tek bir fertten veya bir cemâatten ikâmesi gerekenler vardır; cenâze namazı, aç olanı doyurmak ve selâm vermek gibi. Burada her fert üzerine bir vâcib vardır. Bu vâcib, baĢkaları kendileri için ikâme ederlerse fertten sâkıt olmaz. Çünkü kesin emir, bunu her Müslüman ferdin ikâme etmesine yönelik geldi. Yine burada cemâat üzerine bir vâcib vardır. Bu vâcib, eğer ikâme ederlerse, bazılarının fiiliyle sâkıt olur. Çünkü kesin emir, Müslümanlardan kimlerin yaptığına bakmaksızın onun ikâme edilmesine yönelik geldi. Bu Ģer’î vakıaya binaen, yapan itibarıyla farzlar arasını ayrım bakımından yani emir, tayin edilmeksizin bütün Müslümanlardan bir takım Ģeylerde fiili yapmanın talebini ve her Müslüman fertten onun yerine getirilmesinin talebini getirmiĢ olması bakımından, alimlerin ıstılâhı farz-ı ayn ve farz-ı kifâye diye farzların taksimi üzerinde cereyân etmiĢtir. Bu farzların hakikati ise, hepsi farzlardır. Ġhtilâf, bir Ģeyi yapmak bakımından talebe nispetledir; o Ģey bizatihi her ferde iliĢkin midir yoksa bütün Müslümanlara iliĢkin midir? Farzın ikâmesiyle kifâyet hâsıl olmuĢsa, ister onu Müslümanlardan her fert yapmıĢ olsun isterse onu bazıları yapmıĢ olsun, farz yerine getirilmiĢ olur. Eğer ikâmesiyle kifâyet hâsıl olmamıĢsa, farz yerine getirilesiye dek o, onlardan her fert üzerine vâcib olarak devam eder. Farz-ı ayn ile farz-ı kifâye arasındaki farkın açığa kavuĢturulmasına Ġbn-u Neccâr Ģöyle iĢâret etti: “Onlar, talep edilenin ayni olması, kendisine sevâp verilmesi veya cezalandırılması için onunla fâili sınamak ve imtihan etmek konusunda ayrılırlar. Kifâyet üzerine talep edilenin husûlü, zâtî kasıtla kastedilir. Fâilin ondaki kastı, zâtî değil, tâbidir.” 21 Yeri burası olmamakla birlikte bizi bu meseledeki söylemin açığa kavuĢturulmasına iten husus, bazı Müslümanların vâciblerden bir çoğundan sıyrılıp çıkma giriĢimleridir. ĠĢte o vâciblerden biri de Emr-i Bi’l Marûf, Nehyi Ani’l Münker vucûbiyetidir. Ve iki farz arasındaki ayrımı bunun için bir bahane ittihaz etme teĢebbüsüdür. Karara bağladığımız hususla da hakikatinde meselenin farz-ı ayn ve farz-ı kifâye meselesi olmadığına bilakis kesin olarak talep ettiği ve üzerine de sevâb veya ikâb terettüp ettiği emri yapmakla Allah Azze ve Celle’nin emrini tenfiz etme meselesi olduğuna Müslümanların dikkati nazarlarını çekmek murat etmemizdir. Meselemizle ilgili hususa gelince ki meselemiz emir ve nehy vucûbiyeti aynî midir yoksa kifâî midir? Buna cevap Ģöyledir; Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, her Müslüman’a farz-ı ayndır, farz-ı kifâye değildir. Farz-ı ayn olmasına gelince; çünkü marûf ve münkerden murâd, cinsleridir. Yoksa muayyen marûf ve muayyen Münker değildir. Bunun 21 Şerh-ul Kevkeb-ul Munîr, cilt 1.s. 375 13 vakıası idrak edildiğinde, cinslerini ikâme etmedeki kifâyetin varlığı kendilerinde hâsıl olmaz. Çünkü onlar, her mekan ve her zamanda yenilenir. Bizlerden kim, içerisinde vâcibin terk edildiği veya haramın iĢlendiği mekan ve zamanı sınırlandırmaya muktedir olabilir? Hiç kimse, ister yakîn isterse tahmin Ģeklinde olsun buna muktedir olamaz. Marûfu terk etmek, münkeri yapmak, bütün vakitlerde genel ve özel mekanlarda meydana gelmesi muhtemeldir. Cadde de, evde, okulda, mescitte, pazarda ve diğer mekânlarda vâki olabilir. Bunları sınırlandırmak imkânsızdır. Bu da farzın aynilik söylemini, zarûret kılar. Bu zarûretle marûf bilinir ve onunla münker inkâr edilir. ĠĢte Sünnet-i Nebevinin beyân ettiği de budur. Öyle ki Rasûlullah من رأى منكم منكرا فليغَته بيده فإن مل يستطع فبلسانو :buyurdular Ģöyle Selem Ve Aleyhi Sallallahu eliyle onu ,görürse Münker bir kim Sizden “فإن مل يستطع فبقلبو وذلك أضعف اإلديان değiştirsin. Gücü yetmezse, diliyle. Gücü yetmezse kalbiyle. Bu da imanın en zayıfıdır.”22 Müslümanlardan her fert üzerine Ģahitliği ve görmesi halinde münkerin izâlesi vâcib kılındı. Zira Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Selem Ģöyle buyuruyor: “Sizden kim görürse” yani “Kim” umûma delâlet ettiği için istisnasız bütün Müslümanlardan. Buna müfred, müsenna, cemi, müzekker ve müennes dâhil olur. Müslümanlardan herhangi bir fert veya bir topluluk münker görürse, onu değiĢtirmek ona elzem olur. Sonra değiĢtirmek hükmünün, güç yetirememekten sonra bir husustan diğer bir hususa nakledilmesi sebebiyle değiĢtirmek ve güç yetirmek mertebelerini tafsilatlandırmak, onun her halükarda terk edilmeyeceğine bir delildir. Durumu böyle olduğuna göre, o, farz-ı aynlardandır. Bu, Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in namaz hakkındaki sözü gibidir. El-Buhârî, Ġmrân Ġbn-u كانت يب بواسَت فسألت النيب صلى اهلل :etti tahriç dediğini Ģöyle dan’anh radiyallahu Husayn Nebi .vardı basurlar Bende “عليو وسلم عن الصالة فقال صل قائما فإن مل تستطع فقاعدا فإن مل تستطع فعلى جنب Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟e namaz hakkında sordum. O da “Ayakta namaz kıl, gücün yetmezse oturarak; ona da gücün yetmezse yan üstü yatarak" buyurdu. En-Nesâî Ģunu ziyâde etti: فمستلقيا تستطع مل فإن” Gücün yetmezse sırt üstü yatarak.” Çünkü namaz farz-ı ayndır, her halükarda terk edilmez. Keza Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin farz-ı aynilik olduğuna delâlet eden yahut onu destekleyen Ģeylerden bir diğeri de aĢağıdaki hususlardır: 1) Farz zikrinin, kendisine delâlet eden delillerin ekserinde aynî vâciblerle yan yana gelmesi. Bunlardan biri Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözüdür: ِ ق ُ ي َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ٍض ي ْ ع َ اء ب َ ي ِ ل ْ أَو ْ ُم ْ ُضه ع َ ات ب ُ َ ن ِ ْؤم ُ الْم َ ُ َون و ن ِ ْؤم ُ الْم َ َ و َون اللّو ُ ُطِيع ي َ ُ َون َّ الزَكاةَ و ُْؤت ي َ َون َّ الصالَةَ و ُ يم ُ ه ُ َم ْح ر َ ي َ َك س ِ لَئ ْ أُو ُ ولَو ُ َس ر َ و ٌ َكِيم ح ٌ ِزيز َ ع َ ِ َّن اللّو إ ُ اللّو ُ م” Mümin erkekler ve mümin kadınlar da birbirlerinin velileridir. Onlar marûfu emreder, münkerden nehyeder, namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, Allah ve Rasûl’üne itâat ederler. İşte onlara Allah merhamet edecektir. Şüphesiz Allah azîzdir, hakîmdir.”23 Ve 22 Muslim 23 Tevbe 71 14 Ģu sözüdür: َ ُ َون ع النَّاى َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ِ َون َّ الس ِ اج َ دون اآلم ُ ع َون َّ الراكِ ُ ِح ُد َون َّ السائ ِ ام َ ُد َون الْح ِ اب َ َون الْع ُ ب ِ ظُ َون التَّائ ِ اف َ الْح َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ ِين ن ِ ْؤم ُ ِّشِر الْم َ ب َ ِ و ُ ُدودِ اللّو ح ِ ل” Tövbe edenler, ibâdet edenler, hamdedenler, oruç tutanlar, rükû edenler, secde edenler, marûfu emredenler, münkerden nehyedenler ve Allah'ın hudutlarını muhâfaza edenler. Müminleri müjdele!”24 2) Alimlerin Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin müminlerin sıfatlarından ve hassasiyetlerinden olduğu üzerinde ittifak etmeleridir. Durum böyle olduğuna göre Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, onların hepsi için ayrılmaz bir vasıf olmaya uygundur. Öyleyse o, bizatihi her fert üzerine farz olur. 3) Ahmed, Ebu Saîd El-Hudrî’den Ģöyle dediğini tahriç etti: دينعن ال hakkı bir bildiğinde adamı bir korkmak İnsanlardan “رجال مهابة الناس أن يقوم حبق إذا علمو yapmaktan asla alıkoymaz.” (Bir rivâyette ise “gördüğündedir” ). Sonra Ebu Saîd ağladı ve Ģöyle dedi: “Vallahi biz ona şahit olduk ama onu yapamadık.” Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in; “Bir adam” sözü, nehyin siyâkında bir nekradır. Dolayısıyla umum olur. Celîl sahabî Ebu Saîd El-Hudrî Ģer’î talebin her Müslüman fertten olduğuna anlamıĢtır. Bunun için ağladı ve Ģöyle dedi: “Vallahi biz ona şahit olduk ama onu yapamadık.” Mesele bazı Müslümanlara mustarip geldi. Buna binaen Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkeri kesinlikle farz-ı kifâyelerden kıldılar veya onun kifâyet üzere olmasını meselede bir asıl kıldılar ve dediler ki o kifâyet üzeredir, bazen de ayn olabilir. Bundaki sebep, bir takım hususlara râcidir. Bunlar: Birincisi: Bazı alimlerin, diğer delillere bakmaksızın Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin hükümlerini anlamakta Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözüne itimat etmeleridir: كُ ِ ِاللّو ُ َون ب ن ِ ُْؤم ت َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ت َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ِ لنَّاس ت ِ َ ْت ل ْ أُخ ِرج ٍ َّ أُمة َ ْر خي َ ْ ُم ,Siz “نت insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz. Marûfu emreder; münkerden nehyeder ve Allah'a iman edersiniz”25 Bu ayet, amelleri arasında Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker olan bir cemâatin varlığının vucûbiyetine dair nasstır. Ayet, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker iĢini varlığı vâcib olan cemâate hasretmez. Çünkü ayetteki emir, her iki iĢin yapılmasını değil cemâatin oluĢturulmasını vurgulamaktadır. Zira o iki iĢin farzlığı daha önce geçmiĢti. Bu iki iĢ, icâdı istenilen cemâatin amelleri için bir beyândır. Onun için onlar, icâdı istenilen cemâatin nevi için bir vasıf olurlar. Ayette, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin cemâate hasrına delâlet eden hiçbir Ģey mevcût değildir. Bu bir açıdandır. Diğer bir açıdan ise, bu ayet Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker amelleri arasında bir cemâate dayandırılanların olduğuna delâlet eder. Yani marûflar arasında bunları emretmek bir cemâate elzem olanlar vardır, münkerler arasında da bunlardan nehyetmek bir cemâate elzem olanlar vardır. Bu, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin hepsinin cemâate tahsis edilmesi demek değildir. 24 Tevbe 112 25 Ali İmrân 110 15 İkincisi: Güç yetirmek ile farz arasını bağlama kötülüğü. Çünkü Müslümanlar içerisinde Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker güç yetirmeye dayandırılmıĢtır diyenler vardır. Maddî ve fikrî güç yetirmek, hepsinde değil bazı insanlarda yani genelinde değil belli insanlarda tahakkuk eder. Bunun için farz, kifâyet üzeredir. Bu söze cevap iki Ģekilde olur: Birincisi: Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģu sözüdür: بعمل العامة يعذب ال اهلل إن ki Muhakkak “اطتاصة حىت تعمل اطتاصة بعمل تقدر العامة أن تغَته وال تغَته فذاك حُت يأذن اهلل يف ىالك العامة واطتاصة Allah, özel, genelin değiştirmeye muktedir olup da değiştirmediği bir ameli işlemedikçe, özelin ameli sebebiyle genele azap etmez. Bu da Allah’ın genel ve özelin helâk olmasına izin verdiğinde olur. ”26 Bunda, talebin sadece özele yani alimler ve yöneticilere yönelik değil genele yönelik olduğuna bir delil vardır. Çünkü hadisteki genel lafzı, hem alimleri hem de insanların genelini kapsar. Artık bundan sonra hala farz belli kiĢilere hasredildi demek nasıl olabilir? İkincisi: Güç yetirmenin tahakkuk etmemesi hükmü ilga eder, onu düĢürür. Sabit olduğu zaman hükmün nevini ilga etmez. Farz, farz-ı ayn olduğunda, bazılarının onu yapmaya güç yetirememeleri sebebiyle onu farz-ı kifâye kılamayız. Mesele onların iddia ettikleri gibi olmuĢ olsaydı, güç yetiremeyen kimsenin varlığının devamına binaen farzlar kifâyet üzere olurlardı. Buna misaller arasında Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözüdür: جُّ لَ ِ ى النَّاس حِ َ ِ ع لّو ِ ل َ و ِيالً ب َ ِ س و ْ لَي ِ َ اع إ َطَ ت ْ ِن اس َ ِت م ْ ي َ بْال” Oraya yol bulan kimselerin o evi haccetmesi, Allah'ın insanlar üzerinde bir hakkıdır.”27 ġöyle ki; Allah Subhanehu evi haccetmeyi güç yetirenler üzerine kıldı. Alimler güç yetirmek manasının tahkikinde ihtilâf ettiler. Ama güç yetiremeyenden haccın düĢeceği üzerinde ittifak ettiler. Onlardan biri güç yetirememekten ötürü hacc farz-ı kifâyedir diyebilir mi? Buna ek olarak güç yetirmek, genel olarak teklifin dayanağıdır. Hükümlerden bir hükme tahsis edilmez. Güç yetirmek, aynî olsun kifâî olsun bütün vâciblerde matlûptur. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: َطَ ت ْ ا اس َ م َ و ُقوا اللَّ فَ َّات ْ ُم ت ْ O “ع halde gücünüz yettiğince Allah'tan korkun.”28 Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Selem de Ģöyle buyurdu: ما منو فأتوا بأمر أمرتكم وإذا استطعتم” Size bir hususu emrettiğimde, ondan gücünüz yettiğince yerine getirin”29 بايعت النيب صلى اهلل عليو وسلم على السمع والطاعة - :edildi rivâyet dediği Ģöyle den’Cerîr استطعت فيما - تٍفلقن” Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟e işitmek ve itâat etmek üzere bey‟at ettim. –Bana şunu telkin etti- gücün yettiğince.”30 Üçüncüsü: Ġnsanlardan kimileri de hâl vakıası farzın kifâyet üzere olduğunu ispat eder derler. Ġnsanlardan bir cemâat, herhangi bir münkere Ģahit olsa ve onlardan bir fert, onu izâle etse, diğerlerinden hüküm düĢer. Bunun örneği; yol kenarında içki içen bir adamdır. Bu adama insanlardan bir 26 Et-Tabarânî 27 Ali İmran 97 28 Tegâbun 16 29 Muttefikun Aleyh 30 Muslim 16 cemâat uğrasa ve içki içme sadedindeyken yani münkeri iĢleme sadedindeyken ona Ģahit olsalar, o topluluk cemâati içerisinden fertlerin biri atılıp içki ĢiĢesini kırarak adamı içmekten alıkoysa, bununla münkeri izâle etmiĢ olur. Münkerin izâle zahmeti diğerlerine kâfidir. Buna iki yönden cevap verilir: Birincisi: Aynîlik veya kifâîlik açısından farzdaki araĢtırma baĢlangıçta onun teĢrîisine mütealliktir. Yani ġâri onu bizatihi her fertten mi talep etti yoksa cemâatten mi talep etti? Zikredilen bu misâl, vakıasallığına rağmen onun teĢrîi ile hiçbir alakası yoktur. Çünkü farzın aynîlik veya kifâîlik istinbatı, bazılarının davranıĢ misalinden değil, teĢrîi mahallindeki Ģer’î delilden olur. İkincisi: Bu vakıayı tetkik eden kimse onunla aynîlik ve kifâîlik vakıası arasında herhangi bir tearuz görmez. Çünkü bir cemâat Münkeri gördüğünde, onların hepsine onu değiĢtirmek ve inkâr etmek elzem olur. Eğer onu inkâra hepsi niyetlenirse, ancak içlerinden biri erken davranıp onu izâle ederse, görevlerini ifâ etmiĢ olurlar. Onlardan Ģu iki hususa iliĢkin teklif düĢmüĢ olur: -DeğiĢtirme niyetleri, -Ona azmetmeleri ve münkerin zatının ortadan kaldırılması. Diğerleri münkerin izâlesine niyet etmeksizin veya ona azmetmeksizin onlardan biri münkeri izâle ederse, durumlarına bakılır. Onlar korkudan dolayı ve güç yetirememek zannı galibine binaen mi geri durdular yoksa bundan baĢka bir Ģey için mi geri durdular? Eğer değiĢtirmek irâdesi olmaksızın geri durmuĢlarsa, ihtilafsız günahkâr olurlar. Eğer güç yetirememek zannı galibine binaen geri durmuĢlarsa, halbuki bu amelî olarak cemâatten uzaktır, ihtilafsız mazur olurlar. Çünkü güç yetirmek, bir Ģarttır. Bunun içindir ki Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, herkesin onu yapmaya güç yetiremediğinden veya vakıasal olmadığından dolayı farz-ı kifâyedir denmez. Bilakis o, farz-ı ayndır, tam güç yetirildiğinde kâmilen, gücün eksikliğinde ise eksik ifâ edilen ve güç yok olduğunda mükelleften sâkıt olan herhangi diğer bir farzın ifâ edildiği gibi o da ifâ edilir. Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker fâaliyeti, ancak farz, aynî olmadıkça, onu emredenler, nehyedenler çoğalmadıkça, toplum üzerinden onu nehyetmek ve izâle etmek için her münkeri gözetleyen eĢsiz gözler taaddüt etmedikçe amelî olarak tasavvur edilemez dediğimizde herhalde doğrudan uzaklaĢmıĢ olmayız. 17 Farzın Terkindeki Mazeret: Kendilerinden Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker farziyetinin terki anlaĢılan bazı hadisler vârit oldular. Bunlardan bazıları Ģunlardır: Ebu Umeyye EĢ-ġa’bânî’den Ģöyle dediği rivayet edildi: ثعلبة أبا أتيت اطتشٍت فقلت لو كيف تصنع هبذه اآلية ؟ قال أية آية ؟ قلت قولو تعاىل يا أيها الذين آمنوا عليكم أنفسكم ال يضركم من ضل إذا اىتديتم سألت عنها خبَتا سألت عنها رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم فقال بل ائتمروا باظتعروف وتناىوا عن اظتنكر حىت إذا رأيت شحا مطاعا وىوى متبعا ودنيا مؤثر ة وإعجاب كل ذي رأي برأيو ورأيت أمرا ال يدان لك بو فعليك خويصة نفسك ودع أمر العوام فإن من ورائكم أيام .dedi” ayet Hangi “.dedim” yaparsın ne hakkında ayet şu ve geldim ye‟HuşennîEl lebe‟Sa Ebu “الصرب الصرب فيهن على مثل قبض على اصتمر للعامل فيهن مثل أجر ستسُت رجال يعملون مبثل عملكم Allah‟u Teâlâ‟nın "Ey iman edenler! Siz kendinize düşeni yapın. Hidâyete erdiğinizde dalâlete düşenler size zarar veremezler"31 sözü dedim. Sen onu iyi bilene sordun. Ben de onun hakkında Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟e sordum. Şu cevabı verdi: "Birbirinize marûfu emrediniz. Münkerden birbirinizi nehyediniz. Öyle ki itaat edilen bir cimrilik, tâbi olunan hevâ, tercih edilen dünya, her görüş sahibinin kendi görüşünü beğendiğini ve senin ilgilendirmeyen bir husus gördüğünde sana mahsus olana sarıl. Avamın işini terk et. Zira sizin ardınızda sabır günleri var. O günlerde sabretmek avuçta kor tutmak gibidir. O günlerde amel işleyene, sizin amelinizin benzerini yapan elli adamın ecri vardır."32 Enes İbn-u Mâlik‟ten şöyle dediği rivâyet edildi: األمر تكًن مىت اهلل رسول يا قيل باظتعروف والنهي عن اظتنكر قال إذا ظهر فيكم ما ظهر يف األمم قبلكم قلنا يا رسول اهلل وما ظهر يف األمم قبلنا قال اظتلك يف صغاركم رذالتكم يف والعلم كباركم يف والفاحشة” Yâ Rasûlullah! Emr-i bi'l ma'ruf ve'n nehy-i ani'l münker'i ne zaman terketmeliyiz?" dendi. ”Aranızda, sizden önceki ümmetlerde zuhûr etmiş olan şeyler zuhûr ettiği vakit." Buyurdu. Biz: "Yâ Rasûlullah bizden önceki ümmetlerde ne zuhûr etmişti?" dedik. “Hükümdarlık küçüklerinizde, fuhûş büyüklerinizde, ilim de rezillerinizde olduğunda " buyurdular." Ahmed’deki إذا ظهر فيكم ما ظهر يف بٍت إسرائيل إذا كانت الفاحشة يف كباركم واظتلك يف صغاركم والعلم يف :Ģöyledir ise rivâyette رذالكم” Aranızda, Beni İsrâîl’de zuhûr eden şeyler zuhûr ettiği vakit; Fuhûş büyüklerinizde, hükümdarlık küçüklerinizde, ilim de rezillerinizde olduğu vakit.” Abdullah Ġbn-u Amr Ġbn-ul Âs’dan Rasûlulllah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģöyle buyurdukları rivâyet edildi: يأيت أن يوشك أو وبزمان بكم كيف زمان يغربل الناس فيو غربلة تبقى حثالة من الناس قد مرجت عهودىم وأماناهتم واختلفوا فكانوا ىكذا وشبك بُت أصابعو فقالوا وكيف بنا İçerisinde “يا رسول اهلل؟ قال تأخذون ما تعرفون وتذرون ما تنكرون وتقبلون على أمر خاصتكم وتذرون أمر عامتكم insanların tamamıyla eleneceği, insanlardan kötülerin kalacağı, ahit ve emânetlerinin karışacağı ve ihtilaf edip şöyle olacakları -parmaklarını birbiri arasına geçirdi- zamanın gelmesi yakındır veya sizin ve zamanın hali nasıl olacaktır?" “Biz nasıl olacağız yapalım, yâ Rasûlullah? Dediler. "Maruf bildiğinizi alır, Münker gördüğünüzü bırakırsınız. Kendinize ait işe yönelir, umuma ait işi terk edersiniz” buyurdular”33 Bir baĢka rivâyette ise Ģöyle 31 Maide 105 32 İbn-u Mâce, Ebu Dâvud, Et-Tirmizî 33 Ebu Dâvud 18 بينما حنن حول رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم إذ ذكر الفتنة فقال إذا رأيتم الناس قد مرجت عهودىم وخفت : :buyurdular أماناهتم وكانوا ىكذا وشبك بُت أصابعو قال فقمت إليو فقلت كيف أفعل عند ذلك جعلٍت اهلل فداك؟ قال الزم بيتك واملك عليك Sallallahu Rasûlullah Biz “لسانك وخذ مبا تعرف ودع ما تنكر وعليك بأمر خاصة نفسك ودع عنك أمر العامة Aleyhi Ve Sellem‟in etrafındayken, fitneyi hatırlatıp şöyle buyurdu: "İnsanları; ahitleri karışmış, emanetleri azalmış ve şöyle olmuş bir halde -parmaklarını birbirine geçirdi- gördüğünüz zaman." Ben ona doğru kalkıp: "Allah beni sana feda kılsın o esnada nasıl yapayım?" dedim. “Evine kapan, dilini tut, maruf bildiğini al, Münker gördüğünü bırak. Kendine ait işe sarıl, umûma ait işi terk et." buyurdu. Huzeyfe’den Ģöyle dediği rivâyet edildi: Rasûlullah Sallallahu ال ينبغي للمؤمن أن يذل نفسو قالوا وكيف يذل نفسو؟ قال يتعرض من البالء ظتا :buyurdu Ģöyle Selem Ve Aleyhi يطيق ال” Mümine kendini zelil kılması yakışmaz.” “Kendini nasıl zelil kılar” dediler. “Belâdan takâti yetmeyene maruz kalmasıdır” buyurdu”34 Bazılarının zayıf olduğuna bakmaksızın bu hadislerin fıkhı, aĢağıdaki Ģekildedir: 1) Üzerinde ittifak edilen malûm ve sübûtu katî delâleti katî nasslarla sâbit olan husus, Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münkerin vucûbiyetidir. Bu nedenle eğer delâletlerinde veya sübûtlarında bazı zannî hadisler vârit olmuĢlarsa, katî olanın hilâfına gelmiĢlerdir. Bunlar, usûl ilminde kararlaĢtırıldığı gibi, dirâyeten reddedilirler. 2) Aslolan ihmal edilmeleri değil delilleri amel ettirmek olduğuna göre, reddedilmeksizin onlarla amel etme imkanı oluĢturmak için bütün hadislere bakmak üzerimize vâcibtir. Kendilerinden Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münkerin terkinin anlaĢılabileceği vârit olan hadislere bakıldığında, bunların emir ve nehy farziyetiyle teâruz etmedikleri açığa çıkar. Alimlerden bir guruhun kararlaĢtırdıkları da budur. Öyle ki onlar, bu hadisleri ruhsata hamletmiĢlerdir. El- Menâvî Ģöyle der: “Senin inkârınla Münkerin, belanın umûmu galebesinden veya fâiline musallat olmandan veya ondan endişe etmenden veya canından korkmandan veya inkâr sebebiyle senden başkasının saygın olmasından dolayı zâil olmayacağı zannına galip geldiğinde, sen münkeri terk etme, toplulukla birlikte kalple inkâr genişliğine sahipsin. Bu, şerliler çok, hayırlılar az olduğu vakit Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münkerin terkinde bir ruhsattır.”35 Binaenaleyh Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münkerin vâciblik hükmü azîmet yani onunla amel etmeyi kullara elzem kılan genel teĢrîi ile teĢrîi kılınmıĢ bir hüküm olur. Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münkerin terki hükmü de ruhsat yani bir mazeretten ötürü mükellefler üzerine hafifletmek amacıyla teĢrîi kılınmıĢ bir hüküm olur. Mademki ruhsat, Ģer’î bir hükümdür, öyleyse Ģer’î delil ona delâlet etmeli, ruhsatın itibar ettiği mazereti beyan etmelidir. Nasslar tetkik edildiğinde, ruhsatın itibar ettiği mazeretin Ģu iki hususa mahsur olduğu tebeyyün eder. Bunlar: fitne zamanı ve güç yetirememek. Fitne zamanındaki mazeret hakkındaki delile gelince; Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in sözünün kendisinde vârit olduğu siyâktır. Abdullah Ġbn-u Amr’dan Ģöyle 34 Et-Tirmizî, Ahmed, İbn-u Mâce 35 Feyz-ul Kadîr, cilt. 1. s.353 19 بينما حنن حول رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم إذ ذكر الفتنة فقال إذا رأيتم الناس قد مرجت :edildi rivâyet dediği عهودىم وخفت أماناهتم وكانوا ىكذا وشبك بُت أصابعو قال فقمت إليو فقلت كيف أفعل عند ذلك جعلٍت اهلل فداك؟ قال الزم بيتك Rasûlullah Biz “واملك عليك لسانك وخذ مبا تعرف ودع ما تنكر وعليك بأمر خاصة نفسك ود ع عنك أمر العامة Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in etrafındayken, fitneyi hatırlatıp şöyle buyurdu: "İnsanları; ahitleri karışmış, emanetleri azalmış ve şöyle olmuş bir halde - parmaklarını birbirine geçirdi- gördüğünüz zaman." Ben ona doğru kalkıp: "Allah beni sana feda kılsın o esnada nasıl yapayım?" dedim. “Evine kapan, dilini tut, maruf bildiğini al, Münker gördüğünü bırak. Kendine ait işe sarıl, umûma ait işi terk et." Buyurdu”. ĠĢte bu, siyâktır. ĠĢte bu mevzûdur. Bu babtaki diğer hadisler onun üzerine hamledilir. Fitne zamanında hercu- merç, ölüm, Müslümanlar arasında kıtâl çoğalır, fuhûĢat yaygınlaĢır, iĢler birbirine karıĢır, girift olur, insanların söz ve teminatları ifsat olur. KiĢi, itaat edilen bir cimrilik, tâbi olunan hevâ, tercih edilen dünya, her görüĢ sahibinin kendi görüĢünü beğendiğini, görür. Dolayısıyla insanlara bir marûfu emretmez, bir münkerden nehyetmez. Fitne saatinde, kiĢi hayret içerisinde kaldığı, marûf münkerden, hak batıldan açığa çıkmadığı veya insanlar bir marûfu emretmez, bir münkerden nehyetmez diye zannına galip geldiği vakit, umûmun iĢini terk edip kendisiyle meĢgul olmasında ona ruhsat verilir. ĠĢ açığa çıktığında, hak batıldan, marûf münkerden ayırt edildiğinde ve değiĢtirmeye de güç yetirdiği zannına galip geldiğinde, emretmek ve nehyetmek üzerine vâcib olur. Bu hadislerin vakıasının beyânından sonra akla Ģöyle bir soru gelebilir; bu hadisler, zamanımıza intibak ederler mi yoksa intibak etmezler mi? Buna Ģöyle cevap verilir; bu, fitne olan hadislerin menatını idrak etmekle olur. Öyleyse soru Ģudur; biz hadislerde kastedilen fitne zamanında mıyız yoksa değil miyiz? Cevap Ģudur; Biz, içerisinde bir fitnenin var olduğu bir zamandayız. Fakat fitne zamanında değiliz. Çünkü mutlak fitne zamanında veya genel fitnede, bazı fakihlerin ibaresinde de olduğu gibi, helal ve haram ayan beyan olmaz. ĠĢ karıĢır, doğru hatadan, hak batıldan dakik bir Ģekilde ayırt edilemez. Bizim zamanımıza gelince; aralarında Ģüpheli olanlar olsa da helal açıktır, haram açıktır. Kaldı ki mesele gayet nettir. Bugün Ġslam, hayattan, toplumdan ve devletten yok olmuĢtur. Nizamlar, açık küfür üzerine kâimdir. Bu, genel ve özel herkesin ikrar ettikleri bir durumdur. O halde biz içerisinde hakkın batıldan, marûfun münkerden ayırt edilmediği mutlak fitne zamanındayız. Bugün insanlardan her kim küfür veya Ġslam’ı tatbik etmek arasında hayret içerisinde kalırsa, o ya câhildir ya da münâfıktır. Çünkü beldemizde, diyârımızda küfrün zuhûru gizli değildir. Müçtehid akliyatına ve âlim zihniyetine muhtaç değildir. Fitneyle maksat, küfür ile iman arasını ayırt edememek değildir. Çünkü bu, hiçbir kimsenin karıĢtırmadığı ve bir Müslüman’ın içerisinde hayret içerisinde kalacak Ģekilde gizli kalmayan esaslardandır. Hadi biz içerisinde iĢlerin karıĢtırıldığı, birbirine girift olduğu mutlak fitne zamanında olduğumuzu kabul edelim, Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münkeri terk etmekte ruhsat vermenin manası nedir? O, bütün ümmete 20 vâcib midir yoksa o, ümmetten hâbille kâbili, sapla samanı, at iziyle it izini birbirine karıĢtıran bir takım fertlere mubah mıdır? Biz, Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münkeri terk etmeyi, bütün ümmetin bu zamanda kendisiyle amel edeceği bir ruhsat kıldığımız vakit, Ġslâm’ın hükümlerini âtıl bırakmıĢ, Ģeriatı da hayattan, toplumdan ve devletten kaldırmıĢ, küfür hükümlerine rıza göstermiĢ, Müslümanların topraklarının gasbedilmesini, mukaddesatlarının ayaklar altına alınmasını, ırzlarının ve mallarının mubah görülmesini onaylamıĢ oluruz. Halbuki bu, kalbinde zerre miktarı iman olan akıllı kimsenin söylemeyeceği bir husustur. Bunun için bugün Ġslâm’ı tatbik sahasına koymak, Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker azimetiyle amel edenlere muhtaçtır. Çünkü mesele, bir bütün olarak Ġslam’ın varlığıyla ilgilidir. Ġslam’ı hayattan uzaklaĢtırmaktan ve hayatta küfrün egemenliğinden daha Ģiddetli hiçbir fitne yoktur. Tağûtun tahakkümünden, Müslümanların topraklarının, hurumatlarının, mukaddesatlarının mubah sayılmasından daha büyük hiçbir Münker yoktur. Açık batıla ve ayan beyan küfre sükût etmekten daha büyük hiçbir günah yoktur. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: لِ ْ َ الْقت َ ن ِ َةُ َ أَش ُّد م ن ْ ِت الْف َ ,Fitne “و katilden daha beterdir.”36 Et-Taberî tefsirinde Ģöyle der: “Geri dönünceye dek Müminin dininde denenmesi, Müslümanlığından sonra Allah‟a şirk koşar olması, dini üzerine mukim olanı, ona sarılanı, onda haklı olanı katletmekten daha beterdir daha zararlıdır.” Güç yetirememeye gelince; Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģu ال ينبغي للمؤمن أن يذل نفسو قالوا وكيف يذل نفسو؟ قال يتعرض من البالء ظتا ال يطيق :dolayıdır sözünden “Mümine kendini zelil kılması yakışmaz.” “Kendini nasıl zelil kılar” dediler. “Belâdan takâti yetmeyene maruz kalmasıdır” buyurdu”37. Yani neticelerine ve âkıbetlerine tahammüle güç yetiremeyen bir iĢe koyulmasıdır. Bu hadis, değiĢtirmekte güç yetirmeyi Ģart kılan münkeri değiĢtirmek hadisiyle tamamen insicamlık arz eder. Müslüman’da aslolan Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münkerle mükellef olmasıdır. Kendisinde buna karĢı zannı galiple bir muktedirlik görürse, o zaman Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker ona vâcib olur. Zannı galiple kendisinde bir zafiyet görürse, ondan güç yetirileni yerine getirir, kendisine güç yetirilemeyende de mazur görülür. Ancak ne var ki meselede baĢka bir yönden tafsilat vardır. Zira hükümler içerisinde ferde dayandırılanı vardır. Fert, zafiyet anında ve gücün tahakkuk etmediğinde onlardaki taksiratta mazur görülür. O hükümler içerisinde bir cemâate dayandırılanlar vardır. Hilâfetin ikâmesi gibi. Fert, ben mazurum çünkü tek baĢıma onu ikâme etmekten âcizim diyemez. Asla böyle söyleyemez. Çünkü onlarda güç yetirmek tahakkuku, cemâatle Ģart kılınmıĢtır. Bu sebeple ferde cemâatle birlikte çalıĢmak vâcib olur. Ġmam Azam Ebu Hanife En-Numân, bazı emir ve nehy amellerini yapmak için bir cemâatle birlikte çalıĢma vucûbiyetini Ģu sözüyle illetlendirdi: “Eğer bir adam onları tek başına yaparsa katledilir, oysa bu iş insanlara uygun değildir. Ama onlarda 36 Bakara 191 37 Et-Tirmizî, Ahmed, İbn-u Mâce 21 kendisine Sâlih yardımcılar bulur ve bir adam da Allah‟ın dinine güvenerek onlara liderlik ederse engel olunmaz.”38 Sünneti nebevî de buna delâlet eden hususlar vardır. Ahmed, Ubeydullah Ġbn-u Cerîr’den, babasından, Allah’ın nebisinin Ģöyle ما من قوم يعمل فيهم باظتعاصي ىم أعز وأكثر ممن يعملو مل يغَتوه إال عمهم اهلل بعقاب :etti tahriç buyurduğunu “İçlerinde masiyetlerle amel edilen bir kavim olur, onlar da onlarla amel edenlerden daha aziz ve daha çok olurlar, o masiyetleri değiştirmezlerse, Allah onlara ikâbı geneller.” Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, bazı Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker amellerinde güç yetirme tahakkukunun toplulukla olacağına irĢat etti. El-Hâfız El-Menâvî bu hadisin Ģerhinde Ģöyle der: “Çünkü amel etmeyen kimseler, amel edenlerden daha çok olurlar, ğâliben de münkeri değiştirmeye muktedir olurlar ama onları haramlarla ve umûmlarıyla baş başa bırakırlar ve kötülük de çoğaldığında, ikâb Sâlih olanı ve kötü olanı kapsar.”39 Bu hadiste ve genele değiĢtirmeyi vâcib kılan diğer hadislerde, yöneticilerin münkerleri gibi münkerler arasında değiĢtirinceye kadar genel devrimi ve ümmet tarafından isyanın elzem olduğuna delâlet edenler vardır dersek doğrudan sapmıĢ olmayız. Çünkü ümmet iĢine azmeder, birlikte kuvvetlendiğinde, değiĢime muktedir olur. 38 El-Cessâs, Ahkâm-ul Kurân, c. 2. s. 319 39 Feyz-ul Kadîr. C.5. s. 493 22 Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker’in Fazileti: Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker’in birçok faziletleri vardır. Allah Azze ve Celle onu iman üzerine bariz olarak Subhanehu Ģu sözünde takdim etmiĢtir: ُ ن ِ ُْؤم ت َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ت َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ِ لنَّاس ت ِ َ ْت ل ْ أُخ ِرج ٍ َّ أُمة َ ْر خي َ ْ ُم ُكنت اللّو ِ ,Siz “ِِ َون ب insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; marûfu emreder; münkerden nehyeder ve Allah'a iman edersiniz”40 Keza onu namazın ikâmesi, zekatın verilmesi üzerine de Subhanehu Ģu sözünde takdim etmiĢtir: ات ُ َ ن ِ ْؤم ُ الْم َ ُ َون و ن ِ ْؤم ُ الْم َ ُ َون َّ الز و ْؤت ُ ي َ َون َّ الصالَةَ و ُ ِيم ق ُ ي َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ٍض ي ْ ع َ اء ب َ ي ِ ل ْ أَو ْ ُم ْ ُضه ع َ ب َ َون اللّو ُ ُطِيع ي َ َكاةَ و ٌ َكِيم ح ٌ ِزيز َ ع َ ِ َّن اللّو إ ُ اللّو ُ ُم ه ُ َم ْح ر َ ي َ َك س ِ لَئ ْ أُو ُ ولَو ُ َس ر َ و” Mümin erkekler ve mümin kadınlar da birbirlerinin velileridir. Onlar marûfu emreder, münkerden nehyeder, namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, Allah ve Rasûl’üne itâat ederler. İşte onlara Allah merhamet edecektir. Şüphesiz Allah azîzdir, hakîmdir.”41 Ayet ve hadislerin delâlet ettikleri faziletler arasında Ģunları da zikredeceğiz: Birincisi: Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker, nebiler ve Rasullerin amellerindendir. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: ِنَأ ًوال ُ َّ رس ٍ ُي ك ِّل َّ أُمة ِ ا ف َ ن ْ ث َ ع َ ْد ب لََق َ و ْ وا ُ ب ِ ن َ ت ْ اج َ و َ ْ اللّو ُ ُدوا اع اغُ َوت ب ْ َّالط” Andolsun ki biz, “Allah'a kulluk edin ve Tâğut'tan sakının” diye her ümmete bir Rasûl gönderdik.”42 Allah Azze ve Celle, Emri Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münkeri Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in sıfatlarından bir sıfat, kendisiyle tanınması için mümeyyiz bir alâmet kıldı. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: ِ اة َ ر ْ َّ ي الت و ِ ف ْ ُم ندى َ ا عِ ً ُوب ْكت َ م ُ َو ِج ُدون َ َّذِي ي َّي ال َّي األُِّم ِ َول النَّب ُ َون َّ الرس ُ ع ِ تَّب َ ي َ َّذِين ال ُحِ ي َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ ع ْ ُم اى َ ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم ُم ب ى ُ ر ُ أْم َ ِج ِ يل ي ْ ِ اإلن َ و ي ِ ت َّ األَغْالَ َل ال َ و ْ ُم ى َ ْصر ِ إ ْ ُم ْه ن َ ع ُ َ َضع ي َ َث و ِ آئ َ الْخب َ ُ ِهم ْ لَي َ ع ُ َ ِّرم ُح ي َ ِ ات و َ يِّب الطَّ ُ ُم ُّل لَه ْ ِهم ْ لَي َ َ ْت ع كانَ” Yanlarındaki Tevrat ve İncil'de yazılı buldukları o Rasûl’e, o ümmî Nebiye uyanlar, işte o, onlara marûfu emreder, onları münkerden nehyeder, onlara tayyip şeyleri helâl, habis şeyleri de haram kılar. Onlardan ağırlıklarını ve üzerlerindeki zincirleri kaldırır.”43 Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in sîretine ve hallerine muttali olanlar, onun hakikatine vâkıf olurlar. Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, Kurân-il Kerîm’in onu vasfettiği gibi, marûfu emrediyor, münkerden nehyediyorlardı. İkincisi: Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker, müminlerin sıfatlarından ve hassasiyetlerindendir. Nitekim Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: التَّ ِن الْ َ ُ َون ع النَّاى َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ِ َون َّ الس ِ اج َ دون اآلم ُ ع َون َّ الراكِ ُ ِح ُد َون َّ السائ ِ ام َ ُد َون الْح ِ اب َ َون الْع ُ ب ائ ِّشِر ِ َ ب َ ِ و ُ ُدودِ اللّو ح ِ ظُ َون ل ِ اف َ الْح َ َ نك ِر و ُ م َ ِين ن ِ ْؤم ُ مْال” Tövbe edenler, ibâdet edenler, hamd edenler, oruç tutanlar, rükû edenler, secde edenler, marûfu emredenler, münkerden nehyedenler ve Allah'ın hudutlarını muhâfaza edenlerdir . O müminleri müjdele!”44 Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker, müminler ile münâfıklar arasını ayıran bir mikyâstır. Üçüncüsü: Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker, bu ümmetin hayırlı emâresi, onun faziletine ve temeyyüzüne delâlet eden bir alâmettir. 40 Ali İmrân 110 41 Tevbe 71 42 Nahl 37 43 A’raf 157 44 Tevbe 112 23 Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: رِ نك َ ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ت َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ِ لنَّاس ت ِ َ ْت ل ْ أُخ ِرج ٍ َّ أُمة َ ْر خي َ ْ ُم ,Siz “ُكنت insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; marûfu emreder; münkerden nehyedersiniz”45 Ġbn-u Ebî ġeybe, Et-Tabarânî, Ahmed Dura قام رجل إىل النيب صلى اهلل عليو وسلم وىو على : :ettiler tahriç dediğini Ģöyle ten’Leheb Ebî u-Bint اظتنرب فقال يا رسول اهلل أي الناس خَت؟ فقال صلى اهلل عليو وسلم خَت الناس أقرؤىم وأتقاىم وآمرىم باظتعروف وأهناىم عن اظتنكر للرحم وأوصلهم” Bir adam, minberdeyken Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟e doğru kalktı, ardından “Yâ Rasûlullah! Hangi insanlar daha hayırlıdır” dedi. Sallallahu Aleyhi Ve Selem de: “İnsanların en hayırlısı, en iyi kırâat edeni, en takvâlı olanı, marûfu en çok emredeni, münkerden en çok nehyedeni ve en iyi sıla-i rahim yapanıdır.” buyurdu.” Dördüncüsü: Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker, nusretin ve yeryüzünde hâkim olmanın Ģartlarındandır. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: ٌ ِزيز َ لََقِو ٌّي ع َ و ِ َّن اللَّ إ ُ ه ُ نصر ُ َ َن ي م ُ و َّن اللَّ َ نصر ُ َ لَي َ َ و ِن ا ع ْ َو َه ن َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم وا ب ُ ر َ أَم َ َّ ا الزَكاةَ و ُ َو آت َ َّ وا الصَالةَ و ُ ِض أَقَام ْ ْ ي األَر ِ ف ْ ُم َّ ن م َّكنَّاى ِ إ َ َّذِين ال ِور الْ ُ ةُ ْ األُم َ ب ِ اق َ ِ ع و لَّ ِ ل َ َ نك ِر و ُ م” Allah, kendisine yardım edenlere muhakkak yardım eder. Hiç şüphesiz Allah, kavîdir, azîzdir. Onlar ki, eğer kendilerini yeryüzünde hâkim kılarsak namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, marûfu emrederler ve münkerden nehyederler. İşlerin âkıbeti Allah'a varır.”46 Beşincisi: Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker yapma ecri büyüktür. Nitekim Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: ْ ٍ أَو َة ق َ د َ ِص ب َ ر َ أَم ْ ن َ ِالَّ م إ ْ ُم اى َ ٍَت ِّ م َّن َّنْو ِ ِ يف َ كث َ ر ْ ي َ الَّ خ ْ ِص إ ْ ٍوف أَو ُ ر ْ ع َ م ا ً يم َظِ ا ع ً ر ْ ِ أَج ِيو ت ْ ُؤ َف ن ْ و َ َس ِ ف ْ َض ِ ات اللّو ر َ اء م َ غ َ ت ْ َك اب ِ ذَل ْ َل ْع ف َ ن ي َ م َ َْ َُت ِ النَّاس و ٍح ب َال” Onların münâcatlarının birçoğunda hiçbir hayır yoktur. Ancak bir sadaka yahut bir marûf yahut da insanların arasını ıslah edenin ki müstesna. Kim, Allah'ın rızasını aramak için bunu yaparsa, biz ona büyük bir ecir veririz.”47 Ebu Zerr’den Ģöyle أن ناسا من أصحاب النيب صلى اهلل عليو وسلم قالوا للنيب صلى اهلل عليو وسلم يا رسول اهلل ذىب أىل الدثور :edildi rivâyet باألجور يصلون كما نصلي ويصومون كما نصوم و يتصدقون بفضول أمواعتم قال أوليس قد جعل اهلل لكم ما تصدقون؟ إن بكل تسبيحة صدقة وكل تكبَتة صدقة وكل حتميدة صدقة وكل هتليلة صدقة وأمر باظتعروف صدقة وهني عن منكر صدقة ويف بضع أحدكم صدقة قالوا يا رسول اهلل أيأيت أحدنا شهوتو ويكون لو فيها أجر؟ قال أرأيتم لو وضعها يف حرام أكان عليو فيها وزر؟ فكذلك إذا وضعها يف اضتالل كان أجر لو” Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem‟in ashabından insanlar, Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem‟e: “Yâ Rasûlallah! Servet sahipleri sevapları alıp gittiler. Bizim kıldığımız gibi namaz kılıyorlar, bizim gibi oruç tutuyorlar. Onlar mallarının fazlalarını tasadduk ediyorlar.”dediler. O da: “Size Allah tasadduk edecek bir şey vermedi mi? Her tesbîh bir sadaka, her tekbîr bir sadaka, her tahmîd bir sadaka, her tahlil bir sadaka, emr-i bi’l ma'rûf bir sadaka, münkerden nehiy bir sadakadır. Birinizin cimâsında bile bir sadaka vardır.” buyurdular. Onlar: “Yâ Rasûlallah! Birimiz şehvetini giderir de, onun için onda da bir ecir mi olur?” dediler. O da: “Ne dersiniz, o kimse onu bir haramda giderseydi, bunda onun üzerine bir günâh olur mu? İşte bunun gibi helâlde onu giderdiğinde de ona bir ecir olur.” Buyurdular”48 Celîl sahâbî Ali Ġbn-u Ebî Tâlib radiyallahu anh, bu vâcibi yapmayı Ģu sözüyle üstün kıldı: “…Bütün birr amelleri ve Allah yolunda 45 Ali İmrân 110 46 Hacc 40-41 47 Nisa 114 48 Muslim 24 cihâd, Emr-i Bi‟l Marûf ve‟n Nehy-i Ani‟l Münker katında sadece engin denizdeki bir nefes gibidir.” Altıncısı: Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker, günahlara kefâret olma sebeplerindendir. Nitekim Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Selem Adamın “فتنة الرجل يف أىلو ومالو وجاره تكفرىا الصالة والصدقة واألمر باظتعروف والنهي عن اظتنكر :buyurdu Ģöyle ehlindeki, malındaki ve komşusundaki fitnesine namaz, sadaka ve Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker kefâret olur.”49 Abdullah Ġbn-u Ferrûha’den, ÂiĢe radiyallahu anha’yı Ģöyle derken iĢittiği rivâyet edildi: Rasûlullah إنو خلق كل إنسان من بٍت آدم على ستُت وثالذتائة :buyurdular Ģöyle Selem Ve Aleyhi Sallallahu مفصل فمن كرب اهلل وزتد اهلل وىلل اهلل وسبح اهلل واستغفر اهلل وعزل حجرا عن طريق الناس أو شوكة أو عظما عن طريق الناس وأمر مبعروف أو هنى عن منكر عدد تلك الستُت والثالذتائة السالمى فإنو ديشي يومئذ وقد زحزح نفسو عن النار قال أبو توبة ورمبا قال ديسي “Şüphesiz ki Âdemoğullarından her insan üç yüz altmış mafsal ile yaratılmıştır. Şimdi her kim bu üç yüz altmış mafsal sayısınca Allah'a tekbîr getirir, hamd eder, tahlil ve tesbîh eyler ve istiğfarda bulunur; insanların yolundan bir taş yahut diken veya kemik atar; bir marûfu emir veyâ bir münkerden nehy ederse gerçekten o gün kendini cehennemden uzaklaştırmış olarak hareket eder.” buyurdular. Ebû Tevbe der ki gâliba ”akşamlar” dedi.”50 Yedincisi: Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker, ümmetin güvenlik sübabı, genel azabtan kurtulma sebebidir. Zira bu farizadan geri durmak, Sâlih ile kötü olanlar arasını ayırt etmeksizin ümmetin hepsi üzerine Allah’ın azabını helal kılar. Çünkü vâcibatından geri duran durmayı farz görmeyen Sâlih guruh, masiyetin ve haramın inkârına sükût etmiĢ, Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker farizasını âtıl bırakmıĢtır. Bunun için ukûbatın kendisine Ģâmil olmasına müstahak olmuĢtur. Allah’u Teâlâ Enfâl süresinde Ģöyle buyurdu: اب ِ قَ ِ يد الْع ُ َ َ شدِ َّ أَن اللّو ْ وا ُ اعلَم ْ َ خ َّ آصةً و َ ْ ُ نكم ِ ْ م وا ُ ظَلَم َ َّذِين َّن ال َ ِصيب ُ َةً الَّ ت ن ْ ِت ْ ف ُقوا َّات َ و “İçinizden hassaten zulmedenlere isâbet etmeyen fitneden sakının. Biliniz ki, Allah'ın azabı şiddetlidir.”51 Ġbn-u Abbâs Ģöyle der: “Allah, müminlere aralarında münkeri ikrar etmemelerini emretti. Aksi takdirde azab onları da kapsar.” Adiyy Ġbn-u Umeyra’dan, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’i إن اهلل ال يعذب العامة بعمل اطتاصة حىت يروا اظتنكر بُت :edildi rivayet iĢittiği buyururlarken Ģöyle onu ,Allah ki Muhakkak “ظهرانيهم وىم قادرون على أن ينكروه فال ينكروه فإذا فعلوا ذلك عذب اهلل اطتاصة والعامة inkâra muktedir oldukları halde münkeri aralarında görüp de onu inkâr etmedikçe, özelin ameli nedeniyle genele azap etmez. Böyle yaptıklarında ise Allah hem özele hem de genele azap eder.”52 49 Muttefikun Aleyh 50 Muslim 51 Enfâl 25 52 Ahmed 25 Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker Mefhûmu Emir lügatte, üstünlük yoluyla muhâtaptan talebe delâlet eden sîganın kullanımıdır. Nehy de lügatte, fiille veya “içtinap et” gibi kaville bir Ģeyden men etmektir53 . Marûf ve münkerin manasına gelince; Lisân-ul Arap’ta Ģöyle geçti; “Marûf, fiillerden güzel görülenler ve nefsin bildiği ve ona mutmain olduğu her hayırdır. Münker ise, şeriatın çirkin gördüğü, haram kıldığı ve kerih gördüğü her şeydir.” Ġbn-ul Esîr El-Cezerî de En-Nihâye’de Ģöyle der: “Marûf, Allah‟ın itâatından, O‟na yakışlaşmaktan, insanlara ihsândan bilinen her şey için ve şeriatın mendûb gördüğü, hakkında nehyettiği bütün hasenler ve kabîhler için câmi bir isimdir. Marûf, üstün sıfatlardandır yani insanlara arasında görüp de inkar etmedikleri marûf olan husustur. Marûf, insaftır, aileyle ve diğer insanlarla hüsn-ü sohbettir. Münker ise, bütün bunların zıddıdır.” Keza bu ikisinin tarifinde Ģöyle de dendi: “Marûf, İslâm‟ın vâcib kıldıklarıdır, namaz ve oruç gibi yahut mendûb kıldıklarıdır, sadaka ve doyurmak gibi. Münker ise, İslam‟ın haram kıldıklarıdır, hamr, zinâ ve ribâ gibi veya mekrûh gördükleridir, kahramanlar meclisine gitmek, aç olanı doyurmak gibi.” Yine Ģöyle de dendi: “Marûf, müstehaba şâmildir, Münker ise harama mahsûstur. Allah‟ın ve Rasûl‟ünün emrettiği her şey, marûftur. Allah ve Rasûl‟ünün nehyettiği her şey de münkerdir.” ġöyle de dendi: “Marûfu emretmek, kurtarıcı mürşitlere irşat etmektir. Münkerden nehyetmek de, şeriata mülayim olmayanlardan men etmektir.” Keza Ģöyle dendi: “ Marûfu emretmek, hayra delâlettir, münkerden nehyetmek de, şerden alıkoymaktır.” ġöyle de dendi: “Marûfu emretmek, kitâb ve sünnete muvâfık olanı emretmektir. Münkerden nehyetmek de nefsin ve şehvetin meylettiklerinden nehyetmektir.” Yine Ģöyle de dendi: “Marûfu emretmek, Allah‟u Teâlâ‟nın kulun fiillerinden ve sözlerinden razı olduğunu göstermektir. Münkerden nehyetmek de, şeriatın ve iffetin kendisinden nefret ettiklerini çirkin görmektir. Halbuki bu, Allah‟u Teâlâ‟nın dininde câiz değildir.”54 Ayrıca Ģöyle de dendi: “Marûf, şeriatta hasen olan her şeydir, Münker ise, kendisinde Allah‟ın rızasının olmadığı bir söz ve bir fiildir.”55 Bizim meylettiğimiz ve marûf ve münkerin tarifinde doğru gördüğümüz husus ise Ģudur; marûf, Ģeriatın güzel gördüğü ve bir vâcibin iĢlenmesine ve bir haramın terkine iliĢkin farz kıldığı her Ģeydir. Münker ise, Ģeriatın çirkin gördüğü ve bir vâcibin terkine veya bir haramın iĢlenmesine iliĢkin haram kıldığı her Ģeydir. Her ikisini birden veya birini dâhil edenlerin hilâfına müstehab, marûfa, mekrûh da münkere dâhil değildir. Buna göre marûfu emretmek, Ģeriatın güzel görüp farz kıldığı Ģeyin fiilinin talebi demektir. Münkerden nehyetmek de, Ģeriatın çirkin görüp haram kıldığı Ģeyin terkinin talebi demektir. Buna delil, marûfu emreden ve münkerden nehyeden kimse Allah’u Teâlâ’nın Ģeriatına ittiba etmekle mülzemdir. Allah 53 Külliyât-ı Ebu-l Bekâ. S. 176-903 54 El-Curcânî, Et-Tarîfât.s.29 55 Aynı Kaynak. S.153-163 26 Subhanehu ve Teâlâ’nın Ģeriatından baĢka hiçbir emir ve nehy yoktur. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: ْ ُم اءى َ ْو أَى ْ ِع تَّب َ َال ت َ ْ َت و ر ِ ا أُم َ َ كم ْ م ِ ق َ ت ْ اس َ و ْعُ َك فَاد ِ َذل ِ لَف” İşte onun için sen dâvet et ve emrolunduğun gibi dosdoğru ol. Onların hevâlarına uyma.”56 ġâri’n talep ettiği Ģey, kesin ve kesin olmamak üzere yani kesin fiilin talebi veya kesin olmayan terkin talebi ve kesin olmayan fiilin talebi veya kesin olmayan terkin talebi olmak üzere ikiye ayrılır. Kesin talepte hiçbir ihtilâf yoktur. Ancak ihtilâf, çıkarımı delile muhtaç kesin olmayan taleptedir. Müstehab ve mekrûhun Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkerden çıkarılmasına delil Ģudur: 1) Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in muttefikun aleyh olan hadisteki Ģu sözüdür. Ebu Zeyd Usâme Ġbn-u Zeyd Ġbn-u Hârise’den Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’i Ģöyle derken iĢittiği dediği rivâyet edildi: فيلقى القيامة يوم بالرجل يؤتى يف النار فتندلق أقتاب بطنو فيدور هبا كما يدور اضتمار بالرحى فيجتمع إليو أىل النار فيقولون يا فالن ما لك؟ أمل تكن تأمر باظتعرو ف adam bir gününde Kıyâmet “وتنهى عن اظتنكر؟ فيقول بلى قد كنت آمر باظتعروف وال آتيو وأهنى عن اظتنكر وآتيو getirilerek ateşe atılır, karnının bağırsakları çıkar. Onları eşeğin değirmen taşını döndürdüğü gibi döndürür. Derken yanına cehennem ehli toplanır: “Ey filân, sana ne oldu? Sen marûfu emreder, münkerden nehyetmez miydin?” derler. O da: “Evet! Marûfu emrederdim. Ama onu yapmazdım. Münkerden nehyederdım. Ama onu yapmazdım.” der.” Bunda, marûfun vâcib olduğuna münkerin de haram olduğuna bir delâlet vardır. Çünkü ikâba müstahak olmak, farzın terkiyle ve haramın fiiliyle olur. Bu, cezalandırılanın sözünde vâzıhtır: “Marûfu emrederdim. Ama onu yapmazdım. Münkerden nehyederdım. Ama onu yapmazdım.” Yani vâcib fiili emrediyor ama onu kendisi yapmıyordu. Haram terkini emrediyor ama onu kendisi yapmıyordu. 2) Mendûbun vakıası Ģudur; “Fiiline sevâbın taalluk ettiği ama terkine ikâbın taalluk etmediği şeydir, nafile namazlar, tatavvu sadakalar ve diğer müstehab kurbetler gibi.” Mekrûhun vakıası da Ģöyledir; “Terki fiilinden daha efdal olan şeydir, pislikleri muhâfaza ederek ve sağa sola bakarak namaz kılmak gibi, deve yatağında ve tam sessizliğe bürünerek namaz kılmak gibi, temizlik yönünden haklarında nehyedilenler gibi.”57 ġâri’n, mendûbun terkine veya mekrûhun fiiline ceza terettüp etmediği zarûretle dinin fıkhından malûmdur. Ancak Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkerin terkine hem dünyada hem de ahirette bir ceza terettüp etmiĢtir. Huzeyfe Ġbn-ul Yemân’dan, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den Ģöyle والذي نفسي بيده لتأمرن باظتعروف ولتنهون عن اظتنكر أو ليوشكن اهلل أن يبعث عليكم :edildi rivâyet buyurduğu لكم يستجاب فال تدعونو مث منو عقابا” Nefsim elinde olana yemin ederim ki, mutlaka marûfu emreder ve münkerden nehyedersiniz. Yahut Allah sizin üzerinize katından bir ikâb gönderiverir de sonra O’na dua edersiniz, ama size icâbet edilmez.”58 Ġstidlâl veçhi Ģöyledir: ġâri’n, terkine bir ceza veya zatında fiiline bir ceza terettüp etmediği hükme, onunla emrin terkine veya ondan nehyin terkine de bir ceza terettüp etmez. ġâri, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkerin terkine kesinlikle ceza vaat ettiğine göre, hakkında kesin 56 Şurâ 15 57 El-Lem‟u, Eş-Şîrâzî. S34-35 58 Et-Tirmizî 27 hükmetmediği Ģeyde değil de talebinde veya terkinde kesin hükmettiği Ģeydeki murâdını biliriz. Bu nedenle müstehab ve mekrûh, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkere dâhil olmaz. 3) Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkerde, bunlara zorlama irâdesi vardır. Marûfu emreden, emredileni kendi emrettiğine zorlamak istiyor. Münkerden nehyeden de, nehyedileni hakkında nehyettiğine zorlamak istiyor. Halbuki bu, teĢrîin aslında kendilerine zorlama olduğu bakımından mendûb ve mekrûhun hakikatine muhâliftir. Burada Ģöyle denmez: “Zorlama irâdesi belirlenmiş değildir.” Çünkü marûfu emredenin emri ve nehyi, hakikatinde fiili veya terki istenilen Ģer’î hükümde kesinlik sîgasına bağlıdır. Hükümdeki yani farzdaki ve haramdaki kesinlik sîgası, emredenin irâdesinin zorlamak üzere odaklaĢtığını tayin edendir. Zira Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkerde zorlamak irâdesi olmasaydı, bunların hayatta amelî herhangi bir manası olmazdı. Keza bu dediğimize bir baĢka delil de Ģudur; marûfu emreden ve münkerden nehyeden kimse, bir Ģahsa emreder ve nehyeder de o Ģahısta vazgeçmediğinde, o Ģahıs münkerden vazgeçmediği sürece o kimsenin onunla birlikte yemesi, içmesi ve beraber oturması kendisine haram olur. Bu hükmü fakihler, Ġbn-u Mesûd’dan, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den إن أول ما دخل النقص على بٍت :kararlaĢtırdılar ederek istinbat hadisten bir edilen rivâyet إسرائيل كان الرجل يلقى الرجل فيقول يا ىذا اتق اهلل ودع ما تصنع فإنو ال حيل لك مث يلقاه من الغد فال دينعو ذلك أن يكون أكيلو وشريبو وقعيده فلما فعلوا ذلك ضرب اهلل قلوب بعضهم ببعض مث قال لعن الذين كفروا من بٍت إسرائيل على لسان داود وعيسى ابن مرمي إىل قولو فاسقون” İsrail oğullarına dâhil olan ilk kusur şudur: Adam, bir adamla karşılaşır ve ona: "Ey adam! Allah'tan kork, yaptığını terk et, çünkü o sana helal olmaz” derdi. Sonra ertesi gün onunla tekrar karşılaşır, fakat bu, onunla birlikte yemesine, içmesine ve oturmasına mani olmazdı. Bunu yaptıklarında Allah onların kalplerini birbirine vurdu" sonra "İsrail oğullarından kafir olanlar; Davud'un ve Meryem oğlu İsa'nın dili ile lanetlendiler" ayetini "Fasıktırlar." Sözüne kadar okudu.”59 Ve Ebu Mûsâ’dan Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den Ģöyle dediğine iliĢkin rivâyet edilen bir hadisten istinbat ederek kararlaĢtırdılar: من إنو كان قبلكم من بٍت إسرائيل كان إذا عمل العامل منهم باطتطيئة هناه الناىي تعذيرا فإذا كان من الغد جالسو وآكلو ، وشاربو كأن مل يره على اطتطيئة باألمس فلما رأى اهلل ذلك منهم ضرب بقلوب بعضهم على بعض ولعنهم على لسان نبيهم داود وعيسى ابن مرمي ذلك مبا عصوا وكانوا يعتدون والذي نفسي بيده لتأمرن باظتعروف ولتنهون عن اظتنكر ولتأطرنو على اضتق أطرا أو ليضربن اهلل قلوب بعضكم ببعض لعنهم كما ويلعنكم” Sizden önce Beni İsrâîl’den olan kimseler, içlerinde günah işleyen kimse olduğunda, bir nehyedici onu mazeret olsun diye nehyederdi. Ertesi gün olduğunda sanki onu dün günah üzerinde görmemiş gibi onunla beraber oturur, beraber yer ve beraber içerdi. Allah onlardan bunu görünce, kalplerini birbirine vurdu. Dâvud ve Meryem oğlu Îsâ lisanıyla onlara lanet etti. Bu, âsi olmaları ve haddi aşmaları nedeniyledir. Nefsim elinde olana yemin ederim ki, mutlaka marûfu emreder, münkerden nehyeder ve onu hakka döndürürsünüz yahut Allah bazılarınızın kalplerini bazılarına vurur ve 59 Ebu Dâvud, İbn-u Mâce 28 onlara lanet ettiği gibi size de lanet eder.”60 Bunda, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkere zorlamak irâdesine vâzıh bir delâlet vardır. Buna ilâveten hadis, terki sebebiyle Yahudilerin lanete müstahak oldukları terk edilen münkerin vakıasının beyânını ihtiva ediyor. O terk edilen Münker de haramı yapmaktır. ĠĢte bu, Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģu sözünde açıktır: “Adam, bir adamla karşılaşır ve ona: "Ey adam! Allah'tan kork, yaptığını terk et, çünkü o sana helal olmaz” derdi. Yani sana haramdır. Ve Ģu sözünde vâzıhtır: “İçlerinde günah işleyen olduğunda” yani haram. Binaenaleyh emri vâcib olan marûf, farzdır. Hakkında nehyi vâcib olan Münker de haramdır. Mendûb ve mekrûh bunlara dâhil olmaz. Ancak biz Ģu iki hususa dikkat çekmek isteriz: Birincisi: Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkerin vucûbiyetine mendûb ve mekrûhu dâhil etmemek, külliyen terk edilmelerini ifâde etmez. Bilakis mendûbu emretmek ve mekrûhtan da nehyetmek mendûbtur. İkincisi: Sünnetlerden bir sünnetten imtina etmek yani Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in kendisine teĢvik ettiği mendûbtan imtina etmek, böylesi bir durum sünneti çirkin görmek, ondan nefret etmek ve asıl açısından onu örnek edinmeye rağbet göstermemek için olduğunda münkere dâhil olur. Muslim Enes’ten Ģöyle tahriç etti: عليو اهلل صلى النيب أصحاب من نفرا أن وسلم سألوا أزواج النيب صلى اهلل عليو وسلم عن عملو يف السر؟ فقال بعضهم ال أتزوج النساء وقال بعضهم ال آكل اللحم وقال بعضهم ال أنام على فراش فحمد اهلل وأثٌت عليو فقال ما بال أقوام قالوا كذا وكذا؟ لكٍت أصلي وأنام وأصوم وأفطر وأتزوج النساء فمن رغب عن تٍم فليس سنيت” Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem‟in ashabından birkaç kişi, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in zevcelerine onun gizli amelini sordular. Bunlardan kimileri: “Ben kadınlarla evlenmeyeceğim; kimileri de: “Ben et yemeyeceğim; kimileri de: “Ben döşekte uyumayacağım” dedi. Bunun üzerine Allah'a Iıamdu sena ederek: “Bazı kimselere ne oluyor ki, şöyle şöyle demişler. Ama ben hem namaz kılar, hem uyurum. Hem oruç tutar, hem iftar ederim. Hem de kadınlarla da evlenirim. Şimdi kim benim sünnetimden yüz çevirirse, benden değildir.” buyurdular.” En-Nevevî Muslin’in Ģerhinde Ģöyle der: “Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in “Şimdi kim benim sünnetimden yüz çevirirse, benden değildir.” Sözüne gelince; bunun manası, kim ondan yüz çevirerek vazgeçerse, sünnetin üzerinde bulunduğuna itikat etmemiş olur.” Yine Muslim, Ġyâs Ġbn-u Seleme Ġbn-ul Ekva’dan, babasının kendisine Ģöyle tahdis ettiğini أن رجال أكل عند رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم بشمالو فقال كل بيمينك قال ال أستطيع قال ال استطعت ما منعو :etti tahriç فيو إىل رفعها فما قال الكرب إال” Bir adam Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in yanında sol eliyle yemek yedi de: “Sağ elinle ye!” buyurdular. “Beceremiyorum” dedi. “Beceremeyesin! Onu ancak kibir men etti“ buyurdular. Râvi der ki: Bir daha onu ağzına kaldıramadı.” El-Menâvî der ki: “Şeytana benzetmesi -Yani hadislerde rivâyet edildiği gibi sol elle yeme fiili-, haramlılığa değil bilakis kerâhete delâlet eder. Adama beddua etmesi ise ancak onun imtisâlı terk etmeye onu hamleden kibrinden dolayıdır. Nitekim bu durun açıktır.”61 Dolayısıyla bir nâfileyi yapmamak ve ġevvâl altı gün orucu veya tahiyyet-ul mescid veya selam vermek veya mendûbla sâbit olanlar gibi bir 60 El-Heysemî Mecmua‟da şöyle der: Et-Tabarânî rivayet etti ve adamları güvenilir dedi. 61 Feyz-ul Kadîr. C. 1 s. 298 29 sünneti terk etmek münkerden değildir. Münker ancak bunda ısrarcı olmak ve terkinde esneklik göstermek, bunu âdet edinmektir ki bunlar sünnete rağbet etmemeyi, ondan yüz çevirmeyi, Mustafâ Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in yaptığı, hakkında teĢvik ettiği müstehab bir mendûba teessi etmemekte kibirliliği hissettirir. Kimin üzerinde bu durum görülürse ve ondan buna delâlet eden bir emâre belirirse, bunu yapana marûfla emretmek münkerden nehyetmek vâcib olur. ĠĢte böyle, mendûb hakkında söylenen mekrûh hakkında da söylenir. Ebu Ġshâk EĢ-ġâtibî’nin meselemizle ilgili olan ve meselemizin Ģekillerinden bir Ģeklini keĢfeden nefis bir sözü var. Büyük faydasına binaen zikretmeyi istedik. Kitâbında geçtiği gibi naklediyoruz: “(Fasıl) Fiil, cüzü olarak mendûb olduğunda küllü olarak vâcib olur. Camiler, mescitler v.b deki ezan, cemâat namazı, bayram namazları, tatavvu sadakası, nikâh, vitir, sabah namazı, umre ve diğer tertip nâfileleri gibi. Kuşkusuz bunlar, cüzü olarak mendûbtur. Bunların toptan terk edildiği farz edilse, bunları terk eden cerh edilir. Görmüyor musun, ezanda İslam‟ın şiarlarını izhâr etmek söz konusudur. Bunun için terk ettiklerinde ısrarcı ehli, savaşa müstahak olur. Keza cemâat namazı da böyledir. Kim terki üzerinde müdavim olursa cerh edilir. Şahitliği kabul edilmez. Çünkü onun terkinde, dinin şiarlarını izhâr etmeye bir zıtlık vardır. Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, cemâatin terki üzerinde müdavim olan kimseleri, üzerlerine evlerini yıkmak anlayışıyla tehdit etti. Nitekim Sallallahu Aleyhi Ve Selem sabahlamadıkça bir kavme baskın yapmıyordu. Eğer bir ezan işitirse, geri duruyordu. Aksi takdirde baskın yapıyordu. Nikâhta, Şâri‟n maksadı olan nesli çoğaltmak, insanî nevin bekâsı v.b husus gizli değildir. Toptan bunları terk etmek, devamlı olduğunda, dini konumlarına etki eder. Bazı vakitlerde olduğunda ise, dine hiçbir tesiri yoktur. Onun için terkinde bir mahzûr yoktur. (Fasıl) Fiil, cüzü olarak mekrûh olduğunda, küllü olarak memnû olur. Satranç oynamak, kumarsız tavla oynamak, mekrûh müzik dinlemek gibi. Zira bu gibi şeyler, mütemadiyen olmaksızın vâki olduklarında adaleti zedelemez. Şayet bunlarda devamlılık arz ederse, adaleti zedelenir. Bu, El-Gazâli‟nin aslına binaen yasağa ilişkin bir delildir.”62 62 El-Muvâkat. c.1. s.86-87 30 İKİNCİ BÖLÜM 1) Farzın Şümûlü 2) Toplumun Himâyesinde Farzın Ehemmiyeti 3) Şâri’n Farzın İkâmesini Dayandırdığı Cihetler 4) Devlet Olmadığında Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker 5) Devlet Olmadığında Cemâatin işi 31 Farzın Şümûlü Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker vâcibi, Ġslâm’ın yönlerinden bir yöne veya alanlarından bir alana mahsûr değildir. Ancak Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker, akidevî, taabbudî, siyâsî, ictimâî, iktisâdî v.b olsun bütün yönlere Ģâmildir. ġeyh Et-Tâhir Ġbn-u AĢûr, Allah’u ُك ِّ ن م nın’Teâlâ َ لْت َ و َ نك ِر ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ي َ ِر و ْ َ ى الْخي لَ ِ ُ َون إ َ ْدع َّ أُمةٌ ي ْ نكم ُ” Sizden, hayra davet eden, marûfu emredip münkerden nehyeden bir cemâat bulunsun.” kavli hakkında Ģöyle der: “Hayır, marûf ve münkerin başındaki belirlilik takısı, istiğrâk belirliliğidir. İstiğrâk belirliliği, ilim ve mukadderin kendisinde son bulacağı şeye göre muamelâtta umûm ifâde eder. Örfî istiğrâka benzer.”63 من رأى منكم منكرا فليغَته بيده :in’Sellem Ve Aleyhi Sallallahu ,lafzı Münker “Sizden kim bir Münker görürse, onu eliyle değiştirsin.” Sözünde de âmm olması nekrâ olarak gelmiĢtir. Çünkü Ģartın siyâkındaki nekrâ, tıpkı nefy ve nehyin siyâkında âmm olduğu gibi, âmm olur. Nitekim bu durum, usûl ehli nezdinde kararlaĢtırılmıĢtır. Bu nedenle, marûf ve münkeri kısımlaĢtırmak ve sadece muayyen bir takım yönlere hasretmek, tedâvisi ve tashihi gereken çirkin hatalardandır. Bundan dolayı Müslümanlardan kimileri, namaz, zekât, hacc gibi, ibâdetlerle ilgili marûflara davet ediyorlar. Siyâset ve yönetim gibi ibâdetler dıĢındaki diğer marûfları emretmeyi terk ediyorlar. Ġnsanlardan kimileri de avama marûfları emrediyorlar ve münkerlerden nehyediyorlar. Ama eliti, yöneticileri, emirleri, toplumda kuvvet ve nüfûz sahibi kiĢileri görmezden geliyorlar. Bu kiĢilerin vâcibleri ihmal etmeleri, haramları, büyük günahları iĢlemeleri, velev ki bunu görseler ve bizatihi vâkıf olsalar da, kendilerini ilgilendirmiyor. Sünneti Nebevîde Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker vâcibinin bölünme kabul etmeyeceğine delâlet eden hususlar vardır. Ġnsanlardan bir tâifeye yağcılık, yardakçılık nedeniyle ondan bir kısmını terk etmek, o tâifenin münkerlerini görmezden gelmek, bütün farzın terkine yol açar. Farz terk edildiğinde, dere-tepe yol olur ve herkesi kapsar. Abdullah Ġbn-u Amr’dan, ben, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’i إذا رأيت أميت هتاب الظامل أن تقول لو أنت ظامل :edildi rivâyet dediği iĢittim buyururlarken Ģöyle منهم تودع فقد” Sen, ümmetimi zâlime “Sen Zâlimsin” demekten korktuğunu gördüğünde, onlardan ümit kesilmiştir.”64 Huzeyfe Ģöyle dediği rivâyet قلت للنيب صلى اهلل عليو وسلم يا رسول اهلل مىت نًتك األمر باظتعروف والنهي عن اظتنكر ومها سيدا أعمال أىل الرب؟ قال إذا :edildi أصابكم ما أصاب بٍت إسرائيل قلت يا رسول اهلل وما أصاب بٍت إسرائيل؟ قال إذا داىن خياركم فجاركم وصار الفقو يف شراركم وصار :ki dedim e‟Sellem Ve Aleyhi Sallallahu Nebi “اظتلك يف صغاركم فعند ذلك تلبسكم فتنة تكرون ويكر عليكم “Yâ Rasûlullah! Onlar, birr ehlinin amellerinin efendileri oldukları halde ne zaman biz, Emr-i Bi‟l Marûf Ve‟n Nehy-i Ani‟l Münkeri terk edeceğiz.”. “Beni İsrâîl’e isâbet eden sizlere de isâbet ettiğinde.” Buyurdu. Ben “Yâ Rasûlullah! Beni İsrâîl‟e ne isâbet etti?” dedim. O da “Sizin hayırlılarınız, fâcirlerinize yağcılık 63 Et-Tahrîr ve‟t Tenvîr. C. 3-4. s. 40 64 Ahmed, El-Bezzâr, Et-Tabarânî. 32 ettiğinde, fıkıh şerlilerinizde, hükümdarlık da küçüklerinizde olduğu vakit.” Buyurdu. O zaman sizleri bir fitne bürür, siz tekrarladıkça fitne de sizlere tekrarlanır.” buyurdu.”65 ġüphesiz Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkeri bölmek, hevânın hakemliğine, rağbet ve korkuya binaen insanlardan kendilerine emredilen ve nehyedilen kimseleri, kendilerine emredilmeyen ve nehyedilmeyen kimselerden ayırıp seçmek, umumî belânın yakınlaĢtığına delâlettir. Bunun için Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker fıkhını anlayanlara, onun ehemmiyetini kavrayanlara, hükümlerinde fakihleĢenlere, dinlerine ve ümmetlerine muhlis olanlara, insanların basiretini bu bölme ve elemenin tehlikesine ve bunun Ģer’î hükme muhalefetine dikkatlerini çekmek, bu farizayı güzel ve netice verici Ģekilde yerine getirmenin, ondaki önemli bir aslın muhafazasıyla olacağını beyân etmek gerekir. O önemli asılda ġâri’n sınırlandırdığı keyfiyete Ģümûl olmalıdır. 65 Et-Tabarânî 33 Toplumun Himâyesinde Farzın Ehemmiyeti Toplum, herhangi bir toplum, insanlardan, fikirlerden, duygulardan ve nizâmlardan müteĢekkildir. Ġnsanların davranıĢlarına hükmeden fikirler ve duygular Ġslâm’î olduğunda, üzerlerine tatbik edilen nizâm da Ġslâm’î olursa, toplum Ġslâm’î bir toplum olur. Bütün insanlar Müslüman olurlar, fikirler veya duygular veya nizâmlar, gayri Ġslâm’î olurlarsa, bütün insanların veya ekserisinin Müslüman olmalarına rağmen toplum, gayri Ġslâm’î toplum olur. Madem ki toplum, genel örf üzerine yani insanlar nezdindeki tek fikirler ve duygular üzerine ve toplumdaki insanların davranıĢını zapteden nizâm üzerine kuruludur, iĢleri de razı oldukları mefhumlar ve kanaatlerle yürütülürse, o zaman toplumun ıslâhı toplumda egemen olan genel örf ve onu tanzim eden nizâma göre kıyâslanır, deriz. Toplumun ıslâhının devamlılığı, onun hastalıklardan hâli, yoksun, sağlıklı bir toplum olarak bekâsı için ve onun dinamiklerini, sütunlarını muhâfaza etmek, üzerinde meydana gelebilecek herhangi bir halel ve inhirâftan dâhilî olarak onu korumak için Ġslâm, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkeri teĢrî etti. Çünkü Emr-i Bi’l Marûf vucûbiyeti, toplumun üzerlerine kurulduğu, insanların onları örf edindikleri misâk gibi, davranıĢı zapteden, onlardan sapmaları câiz olmayan kâideler gibi, insanlar nezdinde yerleĢen esâsî mefhumlar ve mikyâsların bekâ vucûbiyetini ifâde eder. Münkeri inkâr vucûbiyeti de, haram kılınan, Ġslâm’a muhalif olan ve toplumda egemen genel icâbî kanâatlere zıt olan yanlıĢ fiillere mukâvemet vucûbiyetini ifâde eder. Celîl sahâbî Abdullah Ġbn-u Mes’ûd’un Ģu meĢhur sözüyle de kastettiği iĢte budur: “Muhakkak ki Allah Azze ve Celle kulların kalplerine baktı ve Muhammed Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in kalbini, kulların kalplerinin en hayırlısı buldu. Sonra onu kendisine seçti, onu risâletiyle gönderdi. Daha sonra kulların kalplerine baktı ve onun ashabının kalplerini, kulların kalplerinin en hayırlısı buldu. Onları Nebisi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in, dini hakkında savaşan yardımcıları kıldı. Müslümanların güzel gördükleri, Allah indinde de güzeldir. Müslümanların kötü gördükleri, Allah indinde de kötüdür.”66 Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den sahih olan gemi hadisi, toplumda Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkerin ehemmiyetini Ģerh eden, onlarda tefritin tehlikesini beyân eden misallerin en muhteĢeminden itibar edilir. El-Buhârî, En-Numân Ġbn-u BeĢîr’den, Rasûlullah Sallallahu مثل القائم على حدود اهلل والواقع فيها كمثل :etti tahriç dediğini buyurdu Ģöyle Sellem Ve Aleyhi قوم استهموا على سفينة فأصاب بعضهم أعالىا وبعضهم أسفلها فكان الذين يف أسفلها إذا استقوا من اظتاء مروا على من فوقهم فقالوا لو ın'Allah “أنا خرقنا يف نصيبنا خرقا ومل نؤذ من فوقنا فإن يًتكوىم وما أرادوا ىلكوا رتيعا وإن أخذوا على أيديهم َّنوا وَّنوا رتيعا hudutları üzerinde duran kimse ile (yani Allah‟u Teâlâ‟nın emirleriyle dosdoğru olan, Allah‟u Teâlâ‟nın kendisinden men ettiği şeye tecâvüz etmeyen, marûfu emreden, münkerden nehyeden kimse) o hudutların içine düşen (yanimarûfu terk eden münkeri irtikap eden) kimsenin benzeri, bir gemi üzerinde kura çeken kavmin (yani onlardan her biri bir sehm yani nasip almak için kura atan) benzeri gibidir. Bâzısı geminin üstüne, bâzısı da altına isabet etti. Geminin alt 66 Ahmed, El-Bezzâr, Et-Tabarânî 34 kısmında bulunanlar sudan almak istedikleri zaman kendi yukarısındakiler üzerine uğruyorlardı. Bunlar: Biz nasibimiz olanda bir delik açsak ve üstümüzdekilere eza vermesek, dediler. Üsttekiler aşağıdakileri bu dilekleriyle baş başa bırakırlarsa, hepsi helak olurlar. Eğer onların ellerinden tutarlarsa hem kendileri kurtulur, hem de onlar toptan kurtulur.” Ġkinci bir مثل اظتدىن يف حدود اهلل والواقع فيها مثل قوم استهموا سفينة فصار بعضهم يف أسفلها وصار :Ģöyledir ise rivâyette بعضهم يف أعالىا فكان الذي يف أسفلها ديرون باظتاء على الذين يف أعالىا فتأذوا بو فأخذ فأسا فجعل ينقر أسفل السفينة فأتوه فقالوا ما ın'Allah “لك قال تأذيتم يب وال بد يل من اظتاء فإن أخذوا على يديو أَّنوه وَّنوا أنفسهم وإن تركوه أىلكوه وأىلكوا أنفسهم hudutlarında iki yüzlülük yapan ile onların içine düşen kimsenin benzeri, bir gemi üzerine kur'a atan kavim misalidir. Bâzıları geminin aşağı katında, bâzıları da geminin yüksek katında oldular. Geminin alt katındakiler suya, geminin üst katındakilerin üzerinden geçiyorlardı. Üsttekiler bununla eziyet duyuyorlardı. Derken biri bir balta aldı da geminin altını delmeye başladı. Diğerleri onun yanına gelip: “Sen ne yapıyorsun?” dediler. O da: “Sizler benim yüzümden eziyet gördünüz. Benim için de su kaçınılmazdır” dedi. Onlar eğer onun ellerinden tutarlarsa, hem onu kurtarırlar, hem de kendileri kurtulur. Eğer onu kendi başına bırakırlarsa, hem onu helak ederler, hem de kendilerini helak ederler" Mana Ģöyledir; keza eğer insanlar, fâsığı fıskından, zâlimi zulmünden men ederler ve her Münkeri gözetleyerek dururlarsa, toplum gemisi batmaktan kurtulur ve toplum gemisi Allah’ın ismiyle mecrasında ve rotasında deniz almaya devam eder. Eğer âsîyi, masiyeti iĢlemeye terk ederler, onu inkâr etmezlerse yahut fuhûĢat ve sapıklık amellerini, bunlara aldırıĢ etmeksizin, pisliğini beyân etmeksizin, fesâdını keĢfetmeksizin, sirâyetini durdurmaksızın ve onları reddetmeksizin topluma sirâyet etmelerine terk ederlerse, bu ameller toplumda yerleĢir, onu ifsat ederler ve onu tamamen batırırlar, bu batırma da herkesin batmasına neden olur. Belki de Ebu Bekr radiyallahu anh Ģu sözüyle bu manayı kastetmiĢtir: “Ey insanlar! Birbirinize marûfu emrediniz, münkerden nehyediniz, hayır içerisinde yaşayınız.” 35 Şâri’n Farzın İkâmesini Dayandırdığı Cihetler KuĢkusuz ġâri, Müslüman’a Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker hükmünü tahdit etti. Keza ona, bunun mefhûmunu, Ģartlarını – beyânı geleceği gibi- ve dosdoğru Ģekilde yapması elzem olan her Ģeyi sınırlandırdı. Bu önemli emri yerine getirmek için ġâri’n sınırlandırdıkları arasında bu vâcibin ikâmesinin kendisine dayandırıldığı muayyen cihetler de vardır. BaĢka bir ifâdeyle, ġâri bizim için sınırlandırdı. Sınırlandırdığı Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkerle ilgili meseleler içerisinde, bu vâcibin ikâmesinin teklif edildiği muayyen cihetler de vardır. Yani ġâri, bizim için vâcibi ve o vâcibi ikâme edecek kiĢileri de sınırlandırdı. ġâri’n bu önemli vâcibi kendisine dayandırdığı cihetleri bilmek, ehemmiyet gâyesi olan bir husustur. Çünkü bu husustaki karıĢıklık, yani hükmün kendisine dayandırıldığı cihetin bilinmesi konusundaki karıĢıklık, hükmün, amelin ve o amelden maksadın zâyi olmasına sebep olabilir. Onun için bu hususu beyân etmek, onda sözü detaylandırmak kaçınılmazdır ki her cihet, kendisiyle mükellef kılındığı Ģeye iltizam etsin, en güzel Ģekilde kendisine dayandırılanı yerine getirsin. Her cihet, eksiksiz veya noksansız ve amelini baĢka bir amelle karıĢtırmaksızın, amelini ikâme ettiğinde, ġâri’n, Ģart koĢtuğu Ģartlarıyla birlikte amelden murat ettiği kast tahakkuk etmiĢ olur. ġeriatın nassları istikrâ edildiğinde, ġâri’n, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehyi Ani’l Münker vâcibinin ikâmesinin kendilerine dayandırdığı cihetlerin üç olduğu açığa çıkmıĢ olur. Bunlar: 1) Fertler: Fertlerle kasıt, insanlar bireyleridir. ġâri’n Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker vâcibinin ikâmesinin onlara dayandırdığının delili, Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözüdür: ونَ ُ ن ِ ْؤم ُ الْم َ و اء َ ي ِ ل ْ أَو ْ ُم ْ ُضه ع َ ات ب ُ َ ن ِ ْؤم ُ الْم َ ُ َون َّ الزَكاةَ و ْؤت ُ ي َ َون َّ الصالَةَ و ُ ِيم ق ُ ي َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ٍض ي ْ ع َ ب ٌ َكِيم ح ٌ ِزيز َ ع َ ِ َّن اللّو إ ُ اللّو ُ ُم ه ُ َم ْح ر َ ي َ َك س ِ لَئ ْ أُو ُ ولَو ُ َس ر َ و َ َون اللّو ُ ُطِيع ي َ و” Mümin erkekler ve mümin kadınlar da birbirlerinin velileridir. Onlar marûfu emreder, münkerden nehyeder, namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, Allah ve Rasûl’üne itâat ederler. İşte onlara Allah merhamet edecektir. Şüphesiz Allah azîzdir, hakîmdir.”67 Öyle ki Allah’u Teâlâ, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkeri her mümin erkek ve kadının sıfatı kıldı. Ve Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģu sözüdür: منكم رأى من بيده تهَفليغ منكرا” Sizden kim bir Münker görürse, onu eliyle değiştirsin.” 2) Cemâatler: Cemâatlerle murat, kitleler ve hiziblerdir. Bunun delili, Subhanehu ve Teâlâ’nın Ģu sözüdür: ىَل ِ ُ َون إ َ ْدع َّ أُمةٌ ي ْ ُك ِّن م ُ نكم َ لْت َ و َون ُ ح ِ ْفل ُ الْم ُ ُم َك ى ِ لَئ ْ أُو َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ي َ ِر و ْ الْخي َ “Sizden, hayra davet eden, marûfu emredip münkerden nehyeden bir 67 Tevbe 71 36 cemâat bulunsun. İşte onlar kurtuluşa erenlerdir.”68 Allah Azze ve Celle bu ayette Müslümanlar üzerine, ameli hayra yani Ġslâm’a davet ve Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker olan en azından bir cemâatin oluĢturulmasını vâcib kıldı. Ümmet kelimesinin lügatte bir çok manaları vardır. Bunlardan biri cemâattir. Ümmet kelimesinde aslolan, lügat sözlüklerinin de ifâde ettiği gibi, kasıttır. Onlar, kastettiği zaman (أما يؤمو أمو” (Emme, Yeummu, Emmen” derler. Cemâat, tek bir maksat üzerinde içtimalarından dolayı ümmet olarak adlandırıldı. Bu ayette, icmâ edilen maksat, hayra ve Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkere davettir. Çünkü bu, oluĢturulması vâcib olan cemâat için sınırlandırılan ameldir. El-Rağib El-Esfehânî Ģöyle der: “Sizden, hayra davet eden, bir cemâat bulunsun.” Yani, ilmi ve Sâlih ameli seçen, başkaları için örnek olan bir cemâat.”69 ġeyh Et-Tâhir de: “Ayet, Müslümanlardan bir tâifenin Emr-i Bi‟l Marûf Ve‟n Nehy-i Ani‟l Münker ikâme etmesini vâcib kılmıştır.” der.70 Ġbn-u Ebi Hâtim, Allah’u Teâlâ’nın “Sizden bir cemâat bulunsun” sözü hakkında Mukâtil Ġbn-u Hayyân’dan Ģunu tahriç etti: Ġbn-u Ebi Hâtim der ki: “Sizden bir kavim bulunsun. Yani bir veya iki veya üç nefer ve daha üstü bulunsun. İşte bu, ümmettir. Örnek edilecek bir imamdır, der. “Hayra davet eden”, “Hayra demek İslâm‟a demektir” der. Rablerine itâat ederek marûfu emrederler, rablerine masiyetten sakınarak münkerden nehyederler. Es-Sâbûnî’ye ait Ġbn-u Kesîr’in tefsirinin muhtasarında Ģöyle geldi: “Bu ayetten maksat, bu, ümmetten her fert üzerine buna göre vâcib olsa da, bu işe önem veren bu ümmetten bir fırka bulunsun demektir. Nitekim Muslim‟in Sahîh‟inde Ebu Saîd‟den, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve من رأى منكم منكرا فليغَته بيده فإن مل يستطع  ldu sâbit dediği buyurdu şöyle in‟Sellem onu ,görürse Münker bir kim Sizden “فبلسانو فإن مل يستطع فبقلبو وذلك أضعف اإلديان eliyle değiştirsin. Gücü yetmezse, diliyle. Gücü yetmezse kalbiyle. Bu da imanın en zayıfıdır.” Velhâsıl bu ayet, Müslümanlardan bir cemâatin varlığını vâcib kılmıĢ ve cemâatin amellerinden olan Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkeri de cemâate ait kılmıĢtır. Marûfu emreden Münkerden nehyeden bir cemâatin varlığına iliĢkin emrin, ayette mendûb için değil, vucûb için olduğuna dair deliline gelince; “bulunsun” emir Lâm’ına bitiĢmiĢ muzâri sîgasıdır. Bu, emir vucûb için olduğunu söyleyenler nezdinde böyledir. Emir, mutlak talep içindir, karîne vucûbu tayin eder diyenler nezdindekine gelince; ayetteki emir, iki karîne sebebiyle vucûb ifade eder. Bunlar: Birincisi: Cemâatin varlığı hükmü, cemâatin kendisinden dolayı var olduğu amelin hükmüne bitiĢmiĢtir. Cemâat oluĢturulurken, 68 Ali İmran 104 69 Müfredât. S.19 70 Et-Tahrîr ve‟t Tenvîr. C. 3-4.s.41 37 cemâatten istenilen amel, mendûb olduğu zaman, cemâatin varlığı da mendûb olur. Eğer amel vâcib olursa, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker ameli gibi, cemâatin varlığı da ve o ameli yerine getirmesi için cemâatin oluĢturulması da vâcib olur. İkincisi: Ayetteki emrin, baĢkasına değil de sadece o ameli yapan cemâate mahsûr olan felâha bitiĢmesidir. Bu da Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözünden anlaĢılır: “İşte onlar kurtuluşa erenlerdir.” ġeyh Et-Tâhir Ģöyle der: “Bu cümlenin ifâde ettiği husus, felâh sıfatını o kimselere hasretmesidir. Bu hasretme, ya felâha muktedir olmakla birlikte bunu yapmayan kimselere nispetle izâfî bir hasretmedir. Yada bu makamda başkalarının felâhı kabul edilmediği için kendisiyle mübâlağanın murat edildiği bir hasretmedir. Bu da kemâl manaya delâleti kastedilen bir manadır.” 71 Buna binaen Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker için bir cemâatin varlığı vâcibtir. 3) Devlet: Ġslâm’î devlette aslolan, yöneticinin onda Ģeriatın hükümlerini tenfiz kayyumu olmasıdır. Yönetici, Ġslâm’î devlette münkerlerin men’inden ilk mesûl olandır. Rasûl أال كلكم راع وكلكم مسئول عن :buyurdu Ģöyle Selem Ve Aleyhi Sallallahu Hepiniz! ediniz Dikkat “رعيتو فاألمَت الذي على الناس راع وىو مسئول عن رعيتو çobansınız ve hepiniz sürüsünden mesûldür. İnsanlara hükmeden emîr bir çobandır, o sürüsünden mesûldür…”72 Ġslâm devletinde yönetici, marûfu emreden ve münkerden nehyeden kimselerin baĢıdır. Devlette bu görevi yapacak kiĢileri tayin eden odur. Bu vâcibi ikâme edecek müesseseler kuracak olan yine odur. Allah Subhanehu ve Teâlâ, fertler ve cemâatler olarak insanları, üzerlerine vâcib kıldığı görevlerin hepsinin edasını ikâme etmek üzere icbâr etmeyi ona havale etti. Durum, onları bu görevlerin edasına icbar etmek için kuvvet kullanmak gerektirdiğinde, onu kullanmak yönetici üzerine vâcibtir. Nitekim Allah Subhanehu ve Teâlâ, insanları haramları iĢlemekten men etmeyi de yönetici üzerine vâcib kıldı. Durum, onları haramları iĢlemekten men etmek için kuvvet kullanımını gerektirdiği zaman, onu kullanmak onun üzerine vâcibtir. Devlet, münkeri değiĢtirmekte, kuvvetle de olsa onu izâle etmekte asıldır. Çünkü devlet, Ġslâm’ı tatbik etmekten ve insanları, hükümlerine boyun büktürmekten Ģeran mesûl olandır. Ġbn-u Teymiyye Ģöyle der: “ Bilinmesi gerekir ki, insanların işine velâyet etmek, dini vecibelerin en azametlisindendir. Bilakis din ancak onunla kâimdir. Çünkü Adem oğullarının maslahatları, ancak birbirlerine ihtiyaca binaen toplulukla tamamlanır. Topluluk esnasında onlara liderlik eden olmalıdır. Hatta Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Selem şöyle buyurdu: إذا 71 Et-Tahrîr ve‟t Tenvîr. C. 3-4.s.42 72 Muttefikun Aleyh 38 emir birini ,çıktıklarında sefere kişi Üç “خرج ثالثة يف سفر فليؤمروا أحدىم tayin etsinler.”73 Çünkü Allah‟u Teâlâ, Emr-i Bi‟l Marûf Ve‟n Nehy-i Ani‟l Münkeri vâcib kıldı. Bu da ancak kuvvetle ve imâratla tamamlanır…”74 Tarihi boyunca Ġslâm’î devlette bu amelle muhtesib diye adlandırılan kimseler temeyyüz ettiler. Muhtesib –Açıklaması az sonra ayrıntılı olarak geleceği gibi-, cemâat hakkına zarar veren muhalefetleri fasletmeyi üslenen kâdıdır. Hatta alimlerden kimileri, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker üzerine hisbe ve ihtisâb ismini kullanmaktadır. 73 Ebu Dâvud 74 Es-Siyâset-uş Şer‟iyyetu Fi Islâh-ir Râî Ve‟r Raiyetü. S.138-139 39 Devlet Olmadığında Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, fertlere, cemâatlere ve ulû’l emre dayandırıldığını söylemiĢtik. Yine devlet, münkeri değiĢtirmekte asıldır demiĢtik. ġimdi bugün yaĢadığımız bu vakıanın gölgesi altında insanlardan birçoğunun sorduğu soru Ģudur; Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, devletle ilintili midir yoksa değil midir? Buna cevap Ģöyledir; devlette aslolan, “Onun, Ġslâm’ın hükümlerini tatbik ve tenfiz etmek, Ġslam davetini, davet ve cihâd yoluyla âleme bir risâlet olarak taĢımak için tenfizî siyâsî bir varlık olmasıdır. Devlet, Ġslâm nizâmlarını ve genel hükümlerini hayat ve toplumda tatbik etmek için Ġslâm’ın koyduğu yegâne metottur. Yine devlet, hayatta Ġslâm hayatının kıvâmıdır. Onsuz, Ġslâm bir ideoloji ve hayat nizâmı olarak varlıktan silinir. Mücerret ruhî ibâdetler ve ahlâkî sıfatlar olarak kalır.” Devletin varlığı, Ġslâm hükümlerini tatbik etmek için cidden çok önemlidir. Bu, iki kiĢinin hakkında ihtilaf etmedikleri bir husustur. Abdullah Ġbn-ul Mubârek ne kadar da doğru söylemiĢtir. Öyle ki Ģöyle demiĢtir: Muhakkak ki cemâat, Allah‟ın ipidir, sarılınız, Din edinmek isteyenler için Allah‟ın ipinden sağlam kulp vardır, Allah, sultanla nice müşkülü def eder, Dinimizde ve dünyamızda sultanla rahmet vardır, Hilâfet olmasaydı, yollar bize güvenli olmazdı, En zayıfımız talanca en kuvvetlimiz olurdu, Vakıa Ģudur ki, ġâri, bir bütün olarak dinin ikâmesini kendilerine dayandırdığı cihetleri addetmiĢ, fertleri bir takım iĢlerle, cemâatler ve devleti de baĢka iĢlerle mükellef kılmıĢtır. ġer’î hükümler içerisinde tenfizi, Halifeye veya Halife makamında kâim olan kimselere dayandırılanlar vardır. Bunları bir baĢkasının tenfiz etmesi câiz değildir. Ġnsanlardan biri bunları tenfiz ettiği vakit, -fakihlerin ibâresinde de olduğu gibi- sultaya karĢı müfteri olur, hudutlar gibi. Yine hükümler içerisinde fertlere dayandırılanlar da vardır, ama fertler taksirat gösterdiklerinde, Halife onları ikâme eder. Keza hükümler içerisinde hem halifeye hem de fertlere dayandırılanlar vardır, bunları onlardan her biri Ģeriatın kendisinden talep ettiğine ve gücüne göre ikâme eder. Böylece bunlar, halifenin varlığına bağlantılı olmazlar. Bunlar, halifenin mevcût olmamasına ve yok olmasına rağmen ikâme edilirler, cihâd gibi. Çünkü cihâd hakkındaki deliller, mutlaktır. O delillerden biri de Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözüdür: ال َ ت ِ الْق ُ ُكم ْ لَي َ َب ع ِ ُكت ُ ِ “Sizler üzerine savaş yazıldı.”75 Aslolan, savaĢ emrinin halifenin elinde olmasıdır. Harp ilan eden, antlaĢma akdeden sadece odur. Ama ortada Müslümanlar için bir halife yoksa, dâhilde Ġslâm’ı tatbik eden, hâriçte de cihâd yoluyla aleme Ġslâm’ı taĢıyan bir devletleri de bulunmazsa, cihâd âtıl bırakılmaz ve âtıl bırakılması da câiz değildir. ġayet onu âtıl bırakmak câiz olsaydı, Müslümanların toprakları gasp edilip iĢgal edilirdi. Hayrâtları tarumar edilir, servetleri talan edilirdi. Irzları çiğnenir, 75 Bakara 216 40 mukaddesâtları ayaklar altına alınır, kerâmetleri tahkir edilirdi. Tıpkı bugün olduğu gibi.. Aynı Ģekilde Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker de, halifeye ve ulu’l emre bağlı değildir. Ġster burada Ġslâm’î Hilâfet devleti olsun ister olmasın ister beldelerinde Müslümanlar üzerine tatbik edilen yönetim Ġslâm yönetimi olsun ister küfür yönetimi olsun ister yönetici Ġslam hükümlerinin tatbikini güzel yapsın isterse tatbikini kötü yapsın, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker her halükarda Müslümanlar üzerine vâcibtir. Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker talebi, halifenin varlığıyla mukayyet değildir. Devletin ikâmesi de Ģart koĢulmuĢ değildir. Sallallahu Aleyhi Ve Selem Ģöyle buyurdu: بيده تهَفليغ منكرا منكم رأى من” Sizden kim bir Münker görürse, onu eliyle değiştirsin.” Ve لتأمرن باظتعروف ولتنهون عن اظتنكر أو ليوشكن اهلل أن يبعث :buyurdu Ģöyle Selem Ve Aleyhi Sallallahu منو عقابا عليكم” Mutlaka marûfu emreder ve münkerden nehyedersiniz. Yahut Allah sizin üzerinize katından bir ikâb gönderiverir.”76 Emir, hiçbir Ģeyle kayıtlanmamıĢtır. Ġbn-u Kudâme El-Makdisî “Muhtasaru Minhâc-ıl Kâsidîn” de Ģöyle der: “Bir gurup, münkere hakkında imam veya vâlî tarafından izin verilmiş olmasını şart koşarlar. Raiyye bireylerine hisbeyi câiz görmezler. Oysa bu, fâsiddir. Çünkü ayetler ve haberler, geneldir. Bir münkeri gören herkes, ona sükût ederse onun âsi olduğuna delâlet ederler. İmamın iznine tahsis etmek tahakkümdür.” En-Nevevî de “Sahîh-u Muslim’in Ģerhinde” Ģöyle der: “ Alimler dediler ki: “Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münker ulu‟l emir sahiplerine tahsis edilmez. Bilakis bu, Müslümanların bireylerine câizdir.” Ebu Hâmid El-Gazâlî de Ģöyle dedi: “İmam tarafından tefvîz şartına tahsis etmek, hiçbir aslı olmayan bir tahakkümdür.”77 76 Et-Tirmizî 77 İhyâ-u Ulûm-ud Dîn. C.2. s. 421 41 Devlet Olmadığında Cemâatin işi Ġslâm’î devletin olmaması, fesad için kapıyı sonuna kadar açar, enva-i tür Münker yayılır. Fert, ne kadar kudret, takat, ihlâs, ilim harcarsa harcasın, tek baĢına bu ağır yükü taĢımaya, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker vâcibini en güzel Ģekilde yerine getirmeye muktedir olamaz. Bunun için büyük mesuliyet, cemâatlerin omuzları üzerine yüklenmiĢtir. KoĢulları değiĢtirme, Allah’ın indirdiğiyle hükmü geri getirme, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker vâcibini hakkıyla ikâme etme güç ve kudreti cemâatlere aittir. ĠĢte buradaki mesele, cemâatin iĢine mütealliktir. Allah Subhanehu ve Teâlâ cemâatle ilgili bir ayette Ģöyle buyuruyor: : م ن ِّ كُ َ لْت َ و َون ُ ر ُ أْم َ ي َ ِر و ْ َ ى الْخي لَ ِ ُ َون إ َ ْدع َّ أُمةٌ ي ْ ُ نكم َ نك ِر ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم ب” Sizden, hayra davet eden, marûfu emredip münkerden nehyeden bir cemâat bulunsun.”78 Hayır, marûf ve münkerdeki belirlilik takısı, istiğrâk takısıdır, umûm ifâde eder. Bu, her marûfu emretmek ve her münkerden nehyetmek cemâat üzerine vâcib demek midir? Buna iki yönden cevap verilir. Bunlar: Birincisi: ġer’î nasslar, marûfların faziletine ve münkerlerin farklılığına, bunlardan önemli olanlar ve daha önemli olanlar olduklarına delâlet etti. Allah’u Teâlâ Tevbe süresinde Ģöyle buyurdu: َ ِي س َ َد ف اى َ َج ِر و ِ اآلخِ م ْ و َ الْي َ ِ و ِاللّو ب َ َن آم ْ َن َ كم امِ َ ر َ ِجدِ الْح ْ َس ةَ الْم َ ار َ م عِ َ ِّ اج و َ ةَ الْح َ َقاي سِ ْ ُم لْت َ ع َ ِ الَ أَج ِ يل اللّو ِ ب َ الَ ي ُ اللّو َ ِ و ند اللّو َ َون عِ ُ َو ت ْ َس ي َ مِين ِ الظَّال َ م ْ َ ي الْقو ْدِ ه” Siz hacılara su vermeyi ve Mescid-i Haram'ı imarı, Allah'a ve âhiret gününe iman edip de Allah yolunda cihâd edenlerin imanı ile bir mi tutuyorsunuz? Halbuki onlar Allah katında eşit değillerdir. Allah zâlimler topluluğunu hidâyete erdirmez.” 79 Ebu شتعت ابن عباس يقول شتعت النيب صلى اهلل عليو وسلم خيطب :edildi rivâyet dediği Ģöyle den’bed’Ma يقول ال خيلون رجل بامرأة إال ومعها ذو ػترم وال تسافر اظترأة إال مع ذي ػترم فقام رجل فقال يا رسول اهلل إن امرأيت خرجت حاجة وإين Nebi Ben :işittim derken şöyle ı‟Abbâs u-İbn Ben ”اكتتبت يف غزوة كذا وكذا قال انطلق فحج مع امرأتك Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟i hutbe vererek şöyle derken işittim: “Sakın bir adam, beraberinde mahremi olmaksızın bir kadınla baş başa kalmasın. Kadın yanında mahremi bulunmadıkça sefere çıkmasın!”. Bunun üzerine bir adam ayağa kalkarak: “Yâ Rasûlullah! Benim zevcem hacc için yola çıktı. Kendim de filân gazaya yazıldım!” dedi. “Git de zevcenle beraber hacc et!” buyurdular”80 Bu hadiste, daha önemli olanın önemli olan üzerine takdimi vardır. Çünkü adamın cihâd için gazaya yazılması, eĢinin mahremi olmaksızın seferiyle teâruz edince, bir husus diğeri üzerine takdim edildi. Enes Ġbn-u Mâlik’ten Ģöyle dediği rivâyet edildi: عليو اهلل صلى والنيب الصالة أقيمت bir Sellem ve Aleyhi Sallallahu Nebi “وسلم يناجي رجال فلم يزل يناجيو حىت نام أصحابو مث جاء فصلى هبم adamla gizlice konuşurken namaz için ikâmet getirildi. Fakat kendileri ashabı uyuyuncaya kadar gizli konuşmaya devam ettiler, sonra gelerek onlara namaz kıldırdılar.”81 Bu hadiste, birbirleriyle çatıĢtığında en önemli olanın daha az önemli olan üzerine takdimi söz konusudur. Zira Sallallahu Aleyhi ve Sellem 78 Ali İmran 104 79 Tevbe 19 80 Muttefikun Aleyh 81 Muttefikun Aleyh 42 dini hususlardan önemli bir hususta o adamla ikâmetten sonra gizlice konuĢmuĢ, gizlice konuĢma, namazın takdimi üzerine tercih edilmiĢtir. Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem’den Ka’be’ye bakarak Ģöyle Allah Elbette “لقد شرفك اهلل وكرمك وعظمك واظتؤمن أعظم حرمة منك :edildi rivâyet buyurduğu seni şerefli, kerim ve azametli kıldı. Ama mümin, hürmetçe senden daha azametlidir.”82 El-Berâ Ġbn-u Âzib’ten Rasûlullah Sallallahu Aleyhi ve لزوال الدنيا أىون على اهلل من قتل مؤمن بغَت حق :edildi rivâyet buyurdukları Ģöyle in’Sellem “Dünyanın yok olması, Allah’a haksız yere bir müminin katlinden daha önemsizdir.”83 Bu nedenle Ka’be’nin yıkılması, dünyanın yok olması Allah indinde haksız yere bir Müslüman’ın katlinden daha önemsizdir. Binaenaleyh, vakıada münkerler çoğaldığında, toplumda yaygınlaĢtığında, amelini bu ikisi üzerine odaklaĢtırmak için evla ve en önemli olanı, Ģerî mikyâslara uygun olarak sınırlandırmak cemâate elzemdir. Burada bir münkerden daha büyük baĢka bir Münker vardır. Yine burada bir marûftan daha önemli baĢka bir marûf vardır. Masûm bir canı öldürmek, içki içmekten daha büyük cürümdür. Ġslam’la yönetimi geri getirmek, vâcib görenler nezdinde izâr (belden aĢağıya salınan örtü) taksiratından daha önemlidir. O nedenle Müslüman iki Münker gördüğü vakit, diğerinden önce münkerce en büyük ve en Ģiddetli olanını defetmesi vâcibtir. Yine ona iki marûfu emretmek vâcib olduğu zaman, onlardan en önemli olanını emreder. Keza cemâat de böyledir. Önünde farzlar çatıĢtığında, karĢısında da münkerler çoğaldığında en önemli olanı önemli olan üzerine takdim eder. Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin en önemlilerinden biri yöneticileri muhasebe etmek ve münkerlerine engel olmaktır. Ebu Saîd ElHudrî’den, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem Ģöyle buyurdu dediği sultan zâlim ,cihâd efdal En “أفضل اصتهاد كلمة عدل عند سلطان جائر أو أمَت جائر :edildi rivâyet veya zâlim emir karşısında adaleti söylemektir.”84 Abudullah Ġbn-u Amr’dan Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem’den Ģöyle buyurduğu rivâyet edildi: أميت رأيت إذا “Zâlimsin Sen “zâlime ümmetimi ,Sen “هتاب الظامل أن تقول لو أنت ظامل فقد تودع منهم demekten korktuğunu gördüğünde, onlardan ümit kesilmiştir.”85 Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem’den Ģu sözü rivâyet edildi: مع فدوروا دائرة اإلسالم رحى إن أال الكتاب حيث دار أال إن الكتاب والسلطان سيفًتقان فال تفارقوا الكتاب أال إنو سيكون عليكم أمراء يقضون ألنفسهم ما ال يقضون لكم إن عصيتموىم قتلوكم وإن أطعتموىم أضلوكم قالوا يا رسول اهلل كيف نصنع؟ قال كما صنع أصحاب عيسى ابن مرمي نشروا باظتناشَت .dâiredir bir taşı İslâm! ediniz Dikkat “وزتلوا على اطتشب موت يف طاعة اهلل خَت من حياة يف معصية اهلل Nereye dönerse dönsün kitâbla birlikte dönünüz. Dikkat ediniz! Kitâb ve sultan ayrılacaktır. Siz kitâbtan ayrılmayınız. Dikkat ediniz! Üzerinizde emirler olacaktır, sizin lehinize hükmetmediklerini kendileri için hükmedecekler. Eğer onlara karşı gelirseniz, sizi öldürürler. Eğer onlara itâat ederseniz, sizleri saptırırlar.” Dediler ki: “Yâ Rasûlullah! Nasıl yapacağız.” O da: “İsâ İbn-u Meryem’in ashabının yaptığı gibi yapınız. Onlar testerelerle 82 Et-Tabarânî 83 İbn-u Mâce 84 Ebu Dâvud 85 Ahmed, El-Bezzâr, Et-Tabarânî. 43 biçildiler, odunlara ayrıldılar. Allah’a itâat da ölüm, Allah’a masiyetteki hayattan daha hayırlıdır.” Buyurdu.”86 İkincisi: Münkerlerin, sebepleri ve tezâhürleri var. KiĢide aslolan, esâsî maksadın tahakkuku için tezâhüre değil sebebe ihtimam göstermesidir. Esâsî maksat da, münkerin zatını izâle etmektir. Bir insan iki Ģahıs görür, biri uyuĢturucu alıyor diğeri onu satıyorsa, alıcıdan önce satıcıyı inkâr etmesi gerekir. Çünkü satıcı, sebeptir. Aynı Ģekilde cemâatte böyledir. Cemâat de, amelini tezâhüre değil de sebebe odaklaĢtırmak amacıyla sebep ile tezâhür arasını temyiz etmelidir ki münkerin zatını izâle etme hükmü tahakkuk etsin. Bugün Müslümanların vakıasına baktığımızda, onların küfür hükmüyle yönetilen, gayri Ġslâm’î nizamların tatbik edildiği, Müslümanları zâlim yöneticilerin havuç sopayla siyaset ettikleri bir Dar’ul küfürde yaĢadıklarını görürüz. Ġslam’ın, hayatlarından ve toplumlarından silinip gittiğini görürüz. Bu sebeple bugün cemâatin iĢinde evleviyet olan, hayra davetin, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin Allah’ın indirdikleriyle yönetimi geri getirmek ve hilâfetin ikâmesiyle Ġslâm’î hayatı yeniden baĢlatmakta temsil olunmalıdır. Muâviye’den Rasûlullah Sallallahu Aleyhi ve من مات وليس عليو إمام مات ميتة جاىلية :edildi rivâyet dediği buyurdu Ģöyle in’Sellem “Üzerinde bir imam olmadığı halde ölen kimse, cahilliye ölümüyle ölür.”87 Abdullah Ġbn-u Ömer’den, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi ve Selem Ģöyle من خلع يدا من طاعة لقي اهلل يوم القيامة ال حجة لو lundu rivâyet dediği iĢittim buyururlarken hiçbir günü kıyâmet çekerse elini itâatten Kim “ومن مات وليس يف عنقو بيعة مات ميتة جاىلية hücceti olmaksızın Allah’la karşılaşır. Kim de boynunda biat olmaksızın ölürse, cahilliye ölümüyle ölür.”88 Cahilliye ölümüyle murat, ölümdeki durumunun cahilliye ehli ölümü gibi itâat edilen bir imam olmaksızın dalâlet üzere olmasıdır. Çünkü cahilliye ehli bunu bilmiyorlardı. Yoksa maksat, kâfir olarak ölmesi değildir. Bilakis âsi olarak ölür. TeĢbihin zâhiri üzere olması da muhtemeldir. O zaman mana Ģöyle olur; câhilî olmasa da câhilî ölüm gibi ölür veya bu, engel olmak ve nefret ettirmek manasında vârit olmuĢtur. Bu durumda zâhiri, murat değildir. Ebu Umâme El-Bâhilî’den, Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem’den Ģöyle لينتقضن عرى اإلسالم عروة عروة فكلما انتقضت عروة تشبث الناس باليت تليها فأوعتن نقضا اضتكم :edildi rivâyet dediği الصالة وآخرىن” İslâm’ın kulpları, kulp kulp kırılacaktır. Bir kulp kırıldığında, insanlar bir diğerine teşebbüs edeceklerdir. İlk kırılacak kulp yönetimdir, sonuncusu namazdır.”89 Bu hadiste, Ġslam’la hükmetmenin ortadan kalkmasının, namazın terki gibi kendisinden birçok münkerler doğan bir sebep olduğuna bir delâlet vardır. Çünkü Nebi Sallallahu Aleyhi ve Selem Ġslam hükümlerini amelî açıdan kulpa benzetti. Kulpta aslolan bilindiği gibi, kova ve tas v.b Ģeylerin asıldığı yerdir. Kulp, amelî tatbikî açıdan dini hususun, Ġslam Ģubelerinin ve hükümlerinin asıldığı, tutulduğu Ģeyle istiare 86 Et-Tabarânî 87 Et-Tabarânî, Ahmed, Ebu Yalâ, İbn-u Ebi Âsım 88 Muslim 89 Et-Tabarânî 44 edildi. Sanki Ġslam, toplumda tatbik ve tenfiz açısından yönetime ipotek edildi. Yönetim kulpu kırıldığı zaman, sonuncusu namazın terki oluncaya kadar azar azar diğer kulplar kırılır. Bunun için cemâatin iĢinde aslolan, tezahüre değil de sebebe odaklaĢmasıdır. Günümüzde münkerlerin sebebi Ġslam ile hükmedilmemesi olduğuna göre, cemâatler üzerine buna odaklaĢmak vâcib olur. Özetle cemâat, güce göre ve vakıayı sahih ve köklü çözümle çözmek için Ģeriatın sınırlandırdığı evleviyete göre her marûfu emretmek ve her münkerden nehyetmeye iltizam etmelidir. Ġslam Ģümulünü, emretmek ve nehyetmek Ģümûlünü içeren külli bir fikre dayanan, en önemli olana itina gösteren, evla olana odaklaĢan, münkerin zatını ve sebebini izale eden köklü değiĢim için amele koyulan bir cemâat var olduğunda, üzerine düĢeni eda etmiĢ ve zimmetini beri kılmıĢ olur. 45 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM a) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Münkeri İzâle Etmek Arasındaki Fark b) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Nasihat Arasındaki Fark c) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Davet Arasındaki Fark d) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Hisbe Arasındaki Fark e) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Yöneticileri Muhasebe Etmek Arasındaki Fark 46 Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Münkeri İzâle Etmek Arasındaki Fark Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin tarifinde, marûfu emretmek Ģeriatın güzel görüp farz kıldığı fiilin talebi, münkerden nehyetmek de Ģeriatın çirkin görüp haram kıldığı fiilin terki demektir, demiĢtik. Münkerin izâlesine gelince; manası gidermek, uzaklaĢtırmak yani değiĢtirmek demektir. Bu, Ģu nebevî hadisinden alınmıĢtır. بيده تهَفليغ منكرا منكم رأى من” Sizden kim bir Münker görürse, onu eliyle değiştirsin...” Yani onu izâle etsin, gidersin ve onu sanki olmamıĢ gibi kılsın. Buna göre münkeri izâle etmek, Ģeriatın haram kıldığını değiĢtirmek demektir. Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker ile münkeri izâle etmek arasındaki farka gelince; hassaten Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin sadece söze mahsûr olmasında, sözden fiile geçmemesinde saklıdır, def etmek, dövmek v.b. bedenî maddî ameller gibi. Oysa bu, münkeri izâle etmekten farklıdır. Öyle ki münkeri izâle etmekte mücerret sözle yetinilmez, bilakis sözden fiile ve münkeri izâle etmek, değiĢtirmek için maddî kuvvet kullanımına geçer. Bunun delili Ģudur; Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem münkerin izâlesi hakkında Ģöyle buyurdu: “Onu eliyle değiştirsin”. Bu, münkeri değiĢtirmek için kuvvet kullanmanın câizliğini ifâde eder. El-Cassâs Ģöyle der: “Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münkerin iki hâli vardır: İçerisinde münkeri izâle etmenin ve değiştirmenin mümkün olduğu hâl. Münkeri değiştirme imkanı olan kimseye, eliyle münkeri izâle etmesi farzdır. Elle münkeri izâle etmenin birkaç şekli vardır. Bunlardan biri, münkeri ancak kılıçla izâle etme imkanının olması ve Münker, kılıçla izâle eden kişi üzerinde yapılması. Bu durumda o kişinin kılıçla münkeri izâle etmesi gerekir. Mesela, bir kimsenin bir adamı kendisini veya bir başkasını öldürmeye veya malını almaya yahut bir kadınla zinâ v.b kastettiğini görür ve sözle onu inkâr ederse vazgeçmeyeceğini veya silahsız olarak onu öldürebileceğini bilirse, Rasûl Sallallahu Aleyhi ve Sellem‟in şu sözünden dolayı onu öldürür: رأى من بيده تهَفليغ منكرا منكم” Sizden kim bir Münker görürse, onu eliyle değiştirsin...”. Eliyle münkeri değiştirme imkanının ancak bu münkeri yapanı öldürmekle olduğunda ise, bir farz olarak o münkeri işleyeni öldürmesi gerekir. Ama zannına, münkeri eliyle veya sözle defederek inkâr edebileceği galip geliyorsa, münkeri yapanı katletmek o kişiye yasak olur…” Münkerden nehyetmek hükmü ile münkeri değiĢtirmek hükmüne bakıĢı dakikleĢtirdiğimizde, nehyetmenin genel, değiĢtirmenin özel olduğunu görürüz. Umûm ve husûsun götürüleceği yer, aynı münkerin vakıasıdır. Çünkü Münker bazen bizim huzurumuzda meydana gelebilir, bazen de bizim mevcût olmadığımız esnada meydana gelebilir. Dolayısıyla genel hüküm, ister meydana gelmeden önce olsun ister meydana geldiği esnada olsun isterse meydana geldikten sonra olsun, münkerden nehyetmektir. Özel hüküm ise, münkerin meydana gelmesine veya bekâsını engel olmak için değiĢtirmektir. Müslüman, ister içki içeni görsün isterse görmesin içki içmekten nehyeder ama içki içmeye niyetleneni gördüğünde, içki içilmesine mâni olur. Aynı Ģekilde Müslüman, içki içene içki içmekten engel olmaya 47 muktedir olmadığında veya içki içmeyi bitirmiĢ kimse gördüğünde de içki içmekten nehyeder. 48 Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Nasihat Arasındaki Fark Nasihat, Ģer’î bir taleptir. Nasihat da aslolan, Nebi Sallallahu Aleyhi ve Din “الدين النصيحة قلنا ظتن؟ قال هلل ولكتابو ولرسولو وألئمة اظتسلمُت و عامتهم :sözüdür Ģu in’Sellem nasihattır.” Dedik: “Kim için?”. “Allah için, Kitâbı için, Rasûl’ü için, Müslümanların imamları ve herkes için” buyurdu.”90 Cerir Ġbn-u Abdullah بايعت رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم على إقام :edildi rivâyet dediği Ģöyle dan’anh radiyallahu مسلم لكل والنصح الزكاة وإيتاء الصالة” Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟e namazı ikâme etmek, zekâtı vermek ve her Müslüman‟a nasihat etmek üzere biat ettim.”91 Nasihat, veciz bir kelimedir. Manası, nasihat edilen için hazza hâiz olmaktır. Denilir ki: “Nasihat, isimlerin vecizinden ve kelamın muhtasarındandır. Arapların kelamında, bu kelimenin manasından başka ibâre içeren müfret bir kelime yoktur. Nitekim felâh hakkında da şöyle dediler: “Arapların kelamında, dünya ve ahiret hayrını bundan daha iyi toplayan bir kelime yoktur.”92 Ebu Suleymân El-Hattâbî, nasihatın tarifi hakkında Ģöyle dedi: “Nasihat, bir cümleyi ifâde eden bir kelimedir. O da nasihat edilene hayır murat etmektir. Lügatte nasihatte aslolan hâlisliktir. “Balı balmumundan arıttığın zaman, bala nasihat ettim, denilir…”93 Ebu Amr Ġbn-u Salâh da Ģöyle dedi: “Nasihat, fiilen ve irâdeten nasihat edenin nasihat edilene hayır şekilleri ikâme etmesini tazammun eden câmi bir kelimedir. Allah’u Teâlâ için nasihat: O‟nu birlemek, kemâl ve celâl sıfatlarıyla O‟nu sıfatlamak, bunlara zıd ve muhalif sıfatlardan O‟nu tenzih etmektir, O‟na isyân etmekten kaçınmaktır, O‟na itâat etmektir, O‟nu ihlâs vasfıyla sevmektir, O‟nun için sevmek, O‟nun için buğzetmektir, O‟nu küfreden v.b, buna davet eden ve teşvik eden kimselerle cihâd etmektir. Kitâbı için nasihat etmek, ona iman etmektir, onu tazim etmektir, onu tenzih etmektir, onu hakkıyla tilâvet etmektir, onun emir ve nehiylerine vâkıf olmaktır, ilimlerini, misallerini anlamaktır, ayetlerini tedebbür etmektir, ona davet etmektir, azgınların tahrifinden, mülhidlerin onu tan etmesinden uzak durmaktır. Rasûl’ü için nasihat: Buna yakındır, ona ve onun getirdiğine iman etmektir, ona saygı göstermektir, tazim etmektir, itâatine sarılmaktır, sünnetini ihyâ etmektir, ilimlerini yaymaya ve yayılmasına çalışmaktır, ona düşmanlık edene düşmanlık etmektir, onu dost edineni dost edinmektir, onun ahlakıyla ahlaklanmaktır, onun âdâbıyla edeplenmektir, onun âlini ve ashabını sevmektir, v.b. Müslümanların imamları için nasihat: Hak üzerinde onlara yardımcı olmaktır, hakta onlara itâat etmektir, hakkı onlara hatırlatmaktır, rıfka, letâfete onların dikkatini çekmektir, onlara hücum etmekten uzak durmaktır, onlara muvaffakiyetle dua etmektir ve başkalarını buna teşvik etmektir. Müslümanların geneli için nasihat: Maslahatlarına irşat etmektir, din ve dünya işlerini onlara öğretmektir, avretlerini örtmektir, açıklarını kapatmaktır, 90 Muslim 91 Muttifikun Aleyh 92 Külliyât. S. 908 93 İbn-u Receb El-Hanbelî, Câmi-ul Ulûm ve‟l Hikem. S. 68 49 düşmanlarına karşı onlara yardım etmektir, düşmanlarından uzak durmaktır, aldatmaktan, onlara hased etmekten beri durmaktır, kendi nefsi için sevdiğini onlar için de sevmektir, kendi nefsi için kerih gördüğünü onlar için de kerih görmektir, v.b.”94 ĠĢte bu, nasihattir. Nasihatin tarifinden, onun Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerden daha genel olduğu görülür. Öyle ki nasihat hakikatinde, vâcib fiilin talebinden ve haramın terkinden daha fazlasını kapsar. Ġnsanın insanla veya Müslüman’ın Müslüman’la olan alâkasından, Müslüman ile Rabbi Subhanehu, Kitâb’ı Kerim’le ve Rasûl’ü arasındaki alâkanın nevinin beyânına geçer. Nitekim nasihat, dünya ve maiĢet iĢlerinden olan konularda görüĢ vermeyi, mendûb veya mubahtan olsa da kendisinde hayır ve salâh bulunan hususlara irĢat etmeyi de kapsar. Belki biz, aĢağıdaki misalle iki husus arasındaki yani Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker ile nasihat arasındaki farkı netleĢtirebiliriz, resmi daha belirgin hale getirebiliriz: ġayet bir tâcir, ticâretinde aldatsa mesela sütçü olup da süte su karıĢtırsa, sen ona “Allah‟tan kork ve ticarette aldatmayı bırak. Çünkü aldatmak, haramdır, Allah yapılmasına karşılık cezalandırır” dersin. Nebi Sallallahu Aleyhi ve Selem Ģöyle buyurdu: تٍم فليس غش من” Kim aldatırsa, benden değildir.”95 ĠĢte bu, hem marûfu emretmek, münkerden nehyetmek hem de tâcire takdim ettiğin bir nasihattir. Ama Ģayet tâcire: “Sen fiyatı pahalılaştırdın, eğer ucuzlatsaydın insanlar onu senden satın alırlardı.” desen, bu söz, nasihattir. Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker değildir. 94 Câmi-ul Ulûm ve‟l Hikem. S.70 95 Muslim 50 Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Davet Arasındaki Fark Davet lügaten, duâdan tekil isimdir diye tarif edildi. Bunun ismi fâili, dâi’dir. ġöyle dersin: “Onu davet etti, davet eder ve onu davet edicidir.” Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözü de böyledir: ا ً ير ِ ُّ ا من ً اج َ ر َسِ ِ و و ِ ْذن ِ إ ِ ِ ب و لَى اللَّ ِ ا إ ً ي اعِ َ د َ و” Allah'ın izniyle, bir davetçi ve nûr saçan bir kandil olarak.”96 Ayetin manası; Allah’ı birlemeye ve O’na yaklaĢmaya davetçi olarak, demektir. Dâî’nin “davetçi”nin çoğulu duât ve dâûn’dur. Tıpkı kâdî ve kâdûn gibi. Davetçiler, hidâyete veya dalâlete biate davet eden bir topluluktur. Ġnsanları bir bidate ve bir dine davet ettiği zaman o topluluktan birine davetçi ve davetçi adam denir. Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem, Allah’u Teâlâ’ya davet edendir. Tehzîb-ul Lügatte Ģöyle geçti: Müezzin, Allah’a davet edendir. Nebi ise, ümmeti Allah’ı birlemeye ve itâate davet edendir. Allah’u Teâlâ cinler hakkında Ģöyle buyurdu: ِ و اللَّ َ ي اعِ َ وا د ُ ِ ا أَجيب َ ن َ م ْ َ ا ق و َ ي” Ey kavmimiz! Allah'ın davetçisine uyun.”97 Hakka davet etmek, La Ġlahe Ġllallah Ģahadet kelimesini telaffuz etmeye davet etmektir. Bir Ģeye davet etmek ise, o Ģeyi kastetmeye teĢvik etmektir. Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözü bu kabildendir: ِ و ْ لَي ِ ِي إ ن َ ُون َ ْدع َّما ي ِ َّي م لَ ِ ُّب إ َ أَح ُ ِّب ِّ الس ْجن َ Bana! Rabbim “قَ َ ال ر zindan, bunların benden istediklerinden daha iyidir!”98 Ez cümle, Allah’a davet, hakka davettir. Hakka davet ise, La Ġlahe Ġllallah Ģahadet kelimesini telaffuz etmeye davet etmektir. Davet, hidâyete veya dalâlete davete karĢılık ve bir Ģeye davet etmek, o Ģeyi kastetmeye teĢvik etmeye karĢılık olarak da kullanılır. Istılâhta ise, mesela Ģeyh Muhammed Er-Râvî, “İslam’a Davet, Evrensel Bir Davettir” adlı kitâbında olduğu gibi bazı son dönemdeki alimler daveti Ģöyle tarif ettiler: “İslâm‟î davet, kendisiyle bütün nebilerin gönderildiği, Nebilerin sonuncusu Muhammed Sallallahu Aleyhi ve Sellem eliyle, dünya ve ahiretin salâhı için kâmilen ve yeterli şekilde yenilenen Allah‟ın dinidir.” Ayrıca Ģöyle de dedi: “İslâm‟î davet, Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem‟in risâletini tebliğ etmektir.” Doktor Ebu Bekr Zekeriyya da daveti Ģöyle tarif etti: “Davet, her zaman ve mekanda Müslümanlardan sağlam tevcih ve nasihat ehliyetine sahip olan kimselerin, insanları itikaden ve minhacen İslâm‟a teşvik etmek ve onları diğer dinlerden belli yollarla sakındırmaktır.” Ustâd Muhammed El-Gazâlî de onu Ģöyle tarif ederek dedi ki: “Davet, yaşamlarından gayeyi görmeleri, kendilerini raşidler olarak toplayan yolların alâmetlerini keşfetmeleri için her yönüyle insanların kendisine muhtaç olduğu bütün bilgileri içeren kâmil bir programdır.”99 ġöyle de dendi: “Davet, akide, şeriat ve ahlak olarak Allah‟ın dinini yaymak ve bu konuda bütün gayreti sarfetmektir.” Yine Ģöyle de tanımlandı: “Allah‟a davet, her zaman ve mekanda insanlara yöneltilmiş olması şartıyla Allah‟a, Nebilerin ve Rasullerin getirdiklerine imana, emrettiklerinde onlara itâate, nehyettiklerinden vazgeçmeye davet demektir.” Keza Ģöyle de dendi: “İslâm‟â davet, insanlardan Allah‟a ve Rasûlullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem‟e itâate girmelerini, Onun şeriatına 96 Ahzab 46 97 Ahkâf 31 98 Yusuf 33 99 Ummu-l Kurâ. C. 14 s.24 51 bağlanmayı yani Allah‟u Tebâreke ve Teâlâ‟nın kulları için seçtiği hanîf İslâm‟î dinle dinlenmeyi ve dinin öğretileriyle amel etmeyi talep etmektir.”100 Bize gelince; biz Ġslâm’a daveti Ģu sözümüzle tarif ederiz: “Ġslâm’â davet, fikirlerin ve Ģer’î hükümlerin toplamının kabulünü talep etmektir yahut o, akide ve nizam olarak bütün Ġslâm’ın kabulünü talep etmektir. Ġslâm’î daveti taĢımak sözümüzle de murât Ģudur; insanlara Ġslâm’ı tebliğ etmek ve onlara Ġslâm’ı ulaĢtırmaktır. Ġslâm’î daveti taĢımak ile Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkere dakikçe bakan kimse, bunların bir takım hususlarda birleĢtiklerini, bir takım hususlarda da ayrıĢtıklarını görür. Ġki mesele arasındaki fark yönlerini aĢağıdaki noktalarda özetlemek mümkündür: 1) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker –daha önce açıklaması geçtiği gibi- Ģeriatın güzel görüp farz kıldığı ve Ģeriatın çirkin görüp haram kıldığı fiilin terkini talep etmektir. Bu vakıasına göre Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, makûlü, menkûlü, usûlü, fürû, farzları, haramları, müstehabı, mekrûhu ve mubahı olsun bütün Ġslâm’ı talep etmek demek olan davetten daha özeldir. Davet, daha geneldir. Çünkü davet, vâcibin yapılmasını ve haramın terkini talep etmenin ötesindeki hususları da kapsar. Yani Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerden daha fazla hususları kapsar. Buna göre Subhanehu ve Teâlâ’nın cemâatle ilgili ayetteki sözü: ُ َك ى ِ لَئ ْ أُو َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ي َ ِر و ْ َ ى الْخي لَ ِ ُ َون إ َ ْدع َّ أُمةٌ ي ْ ُك ِّ ن م ُ نكم َ لْت َ و َون ُ ح ِ ْفل ُ الْم ُ م “Sizden, hayra davet eden, marûfu emredip münkerden nehyeden bir cemâat bulunsun. İşte onlar kurtuluşa erenlerdir.”101 , özelin yani Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin, genele yani hayra veya Ġslâm’a atfı kabilindendir. Bu, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker ihtimam göstermek ve inâyet vermek içindir. 2) Vakıası gereği davet, Ġslâm’ın fikirlerini ve hükümlerini Ģerh etmektir. Yoksa emretmek ve nehyetmek değildir. Davet, beyân, hüccet ve burhan yoluyla Ġslâm’ı tebliğ etmektir. Davet, bir diyalog ve iknâdır. Halbuki yapma veya terk etme ifâde eden emretmek ve nehyetmek, kuvvet kullanmaya yol açsa da, böyle değildir. 3) Daveti taĢımaktan doğan husus, emretmekten ve nehyetmekten doğan husustan baĢkadır. Çünkü daveti veya tebliği reddetmek veya Ģerhten ve beyândan yüz çevirmek, davet edilen kimseyle alâkanın kesilmesini gerektirmez. Birbirine marûfu emretmek ve birbirini münkerden nehyetmek ise, emredilen ve nehyedilen kimseyle alâkanın kesilmesini gerektirir. Nebi Sallallahu Aleyhi ve إن أول ما دخل النقص على بٍت إسرائيل كان الرجل يلقى :edildi rivâyet sözü Ģu den’Sellem الرجل فيقول يا ىذا اتق اهلل ودع ما تصنع فإنو ال حيل لك مث يلقاه من الغد فال دينعو ذلك أن يكون أكيلو وشريبو وقعيده فلما فعلوا ذلك ضرب اهلل قلوب بعضهم ببعض مث قال لعن الذين كفروا من بٍت إسرائيل على لسان داود فاسقون قولو إىل مرمي ابن وعيسى” İsrail oğullarına dâhil olan ilk kusur şudur: 100 Nebei dergisi. Sayı 34 101 Ali İmran 104 52 Adam, bir adamla karşılaşır ve ona: "Ey adam! Allah'tan kork, yaptığını terk et, çünkü o sana helal olmaz” derdi. Sonra ertesi gün onunla tekrar karşılaşır, fakat bu, onunla birlikte yemesine, içmesine ve oturmasına mani olmazdı. Bunu yaptıklarında Allah onların kalplerini birbirine vurdu" sonra "İsrail oğullarından kafir olanlar; Davud'un ve Meryem oğlu İsa'nın dili ile lanetlendiler" ayetini "Fasıktırlar." Sözüne kadar okudu.”102 El-Cassâs Ģöyle dedi: “Münkerden nehyetmenin şartı, onu inkâr etmektir. Sonra bunu yapan kimse, masiyet işleyenle birlikte oturmaz, onunla birlikte yemez ve onunla birlikte içmez. Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem‟in zikretmiş olduğu bu hadis, Allah‟u Teâlâ‟nın ْ ُم ْه ً ِّ من يرا ِ َى كث َ َر ْ ت وا ُ َ كَفر َ ين َّذِ َن ال ْ َّو ل َ َو ت َ ي” Onlardan çoğunun, inkâr edenlerle dostluk ettiklerini görürsün.”103 Sözü için bir beyândır. Bu kimseler, onlarla birlikte yiyorlar, Allah‟u Teâlâ‟nın َال ْ ُوا َكان ُ لُوه َ َ ُّ ن م َ نكٍر َ ف ع َن ع ْ َو اى َ ن َ ت َ ي”Onlar, yaptıkları hiçbir münkerden, birbirlerini nehyetmiyorlardı.”104 Sözünden dolayı münkerden nehyetmeyi terk ederek onlarla birlikte oturuyorlardı. Halbuki Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem‟in kendi lisanıyla münkerin inkârını haber vermişti. Ancak bu, o kimsenin münkeri işleyenle birlikte oturduğu, yediği ve içtiği durumda kendisine fayda vermez.”105 4) ġüphesiz davet, iki kısma ayrılır. Birinci kısım: Gayri Müslimleri, Ġslâm’a inanmaya, emânına girmeye, ona imana ve hükümleriyle amele davettir. Sehl Ġbn-u Sa’d’dan, Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem’in Ali radiyallahu anh’a Ģöyle dediği rivâyet edildi: رسلك على حىت تنزل بساحتهم مث ادعهم إىل اإلسالم وأخربىم مبا جيب عليهم فواهلل ألن يهدى بك رجل واحد خَت لك من زتر النعم” Onların sahasına ininceye kadar yavaş ol! Sonra onları İslâm'a davet et ve üzerlerine vâcib olanı onlara haber ver. Allah'a yemin ederim ki, seninle tek bir adamın hidâyet bulması, senin için kırmızı develerin olmasından daha hayırlıdır"106 İkinci kısım: Müslümanları Ġslâm’a bağlanmaya, La Ġlahe Ġllallah Muhammed’un Rasûlullah kelimeyi Ģahadetinin içeriğiyle amele davettir. Yani Yaratıcı Tebareke ve Teâlâ’ya itâat lüzûmuna ve emrettiği minhacın dosdoğruluğuna davettir. Davetin bu yönü, Müslümanlara emretmek ve nehyetmekle sınırlı olan, Müslümanlar dıĢında kafirlere geçmeyen Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerden farklıdır. 102 Ebu Dâvud, İbn-u Mâce 103 Kaf 80 104 Mâide 78-79 105 Ahkâm-ul Kurân. C. 2. s. 316 106 Muttefikun Aleyh 53 Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Hisbe Arasındaki Fark Lisân-ul Arap’ta Ģöyle geçti: “El-Hisbe, Allah’tan ecir ummandan masdardır. ġöyle dersin: “Umarak onu yaptın, onun hakkında umdu ve ummak. Ummak, ecir talep etmektir. Kesrayla olan hisbe, isimdir. Bu da ecirdir. Filan kiĢi, oğlu veya kız çocuğu büyükken öldüğünde ihtisab etti, akıl baliğ olmamıĢken küçük çocuğu öldüğünde de iftirât etti, denilir. Hadiste Ģöyle vârit oldu: “Kim çocuğu ölürde ihtisab ederse, yani baĢına gelen musibete rağmen sabrıyla ecir ihtisab ederse (umarsa), bunun manası; kim, sabra karĢılık sevap umulan Allah’ın belalarının tamamında kendi musibetini sayar ve Allah indinde Ģöyle ecir ihtisab ederse demektir. Hisbenin çoğulu hisabtır. Hadiste Ģöyle geldi: “Kim Ramazanı iman ederek ve ihtisab ederek yani Allah’u Teâlâ’nın rızasını ve sevabını talep ederek tutarsa…”. Hisbeden türetilen ihtisab, iddetten türetilen itidad gibidir. Ancak ameliyle Allah’u Teâlâ’nın rızasına niyetlenen kiĢilere, ihtisab etti denilir. Çünkü kiĢi o zaman amelini hesaplar ve fiilin ifâsı durumunda sanki fiil hesaplanmıĢ gibi kılınır. Hisbe, ihtisabtan bir isimdir, tıpkı itidaddan bir isim olan iddet gibi. Sâlih ameller ve mekrûhlardaki ihtisab; teslim olarak sabırla veya kendilerinden umulan sevabı talep etmek için birr türlerini kullanmakla ve resmedilen Ģekilde onları yapmakla ecrin talebine ve tahsiline koĢmaktır. Ömer hadisinde Ģöyle vârit oldu: “Ey insanlar! Amellerinizi ihtisab ediniz. Zira kim amelini ihtisab ederse, o kişi için amelinin ecri ve hisbesi (hesaplaması) yazılır.” Ġbn-ul Uhvet-ul KuraĢî hisbenin tarifinde Ģöyle dedi: “Hisbe, dinî işlerin kâidelerindendir. İlk imamlar, iyiliğinin umûmundan, sevabının bolluğundan dolayı onu bizzat kendileri yürütüyorlardı. Hisbe, marûfun terki açığa çıktığında marûfu emretmektir, münker fiil zuhûr ettiğinde münkerden nehyetmektir ve insanlar arasını ıslah etmektir. Allah‟u Teâlâ şöyle buyurdu: ْ وف أَو ٍ ُ ْر ع َ م ْ أَو ٍ ِصَ َدقَة ب َ ر َ أَم ْ َن ِالَّ م إ ْ ُم اى َ ٍ ير ِّ من نَّجْو ِ َي كث ِ ف َ ْر ي الَّ خَ ِ النَّاس َ ْن ي َ ِصْالَ ٍح ب إ” Onların fısıldaşmalarının birçoğunda hayır yoktur. Ancak bir sadaka yahut bir marûf yahut da insanların arasını düzeltmeyi isteyen müstesna.”107 Muhtesib, imamın veya vekilinin, tebaanın hallerine bakmak, işlerini ve maslahatlarını keşfetmek için nasbettiği kişidir.”108 El-Mâverdî Ģöyle der: “Hisbe, marûf ortaya çıktığında marûfu emretmek, Münker fiili belirdiğinde de münkerden nehyetmektir.”109 Yukarıda da tarif edildiği hisbe iĢte budur. Ancak hisbe hakkında, makama uygun ve vakıasını, ortaya çıkıĢındaki aslı, üzerinde ittifak edilen hakikati beyân edecek Ģekilde daha fazla ayrıntı vermek istiyoruz. Sonra ardından hisbe ile Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker arasındaki fark yönlerini beyân edeceğiz. Deriz ki: “Hisbe veya Marib’te adlandırıldığı gibi Velâyet-ul Sûk (Pazar emirliği), üç yargı türlerinden bir türdür. Hisbe, cemâat hakkına zarar veren hususlarda ilzâm yoluyla Ģer’î hükmü haber vermektir. 107 Nisa 114 108 Meâlim-ul Kurbe Fi Meâlim-ul Hisbe. S.7 109 Ahkâmu-s Sultâniye.s.298 54 Hisbede aslolan ve ona iliĢkin delil, Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in fiili ve kavlidir. Ebu Hurayra’dan Ģöyle rivâyet edildi: اهلل صلى اهلل رسول أن عليو وسلم مر على صربة طعام فأدخل يده فيها فنالت أصابعو بلال فقال ما ىذا يا صاحب الطعام ؟ قال أصابتو السماء يا رسول اهلل قال bir Sellem Ve Aleyhi Sallallahu Rasûlullah “أفال جعلتو فوق الطعام كي يراه الناس من غش فليس مٍت subra yığınına (Subra, ekin yığın kümesidir. Birbiri üzerine boşatılmasına binaen subra olarak adlandırılmıştır) uğradı ve elini onun içine daldırdı da parmaklarına ıslaklık dokundu. Bunun üzerine: “Ey ekin sahibi! bu ne?” buyurdu. O da ”Ona gökyüzü (yani yağmur) isabet etti ya Rasûlallah!” dedi. Rasûlullah: “O kısmı insanlar görsün diye ekinin üstüne koysa idin ya! Aldatan benden değildir.” buyurdular.”110 Kays Ġbn-u Ebu Ğaraze’den Ģöyle dediği rivâyet olundu: باظتدينة كنا نبيع األوساق ونبتاعها ونسمي أنفسنا السماسرة ويسمينا الناس فخرج إلينا رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم فسمانا باسم ىو خَت لنا من pazarlarda de‟Medine Biz “الذي شتينا بو أنفسنا فقال يا معشر التجار إنو يشهد بيعكم اضتلف واللغو شوبوه بالصدقة alıyor ve oralarda satıyorduk. Kendimize simsarlar diyorduk. İnsanlar da bize böyle diyordu. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem bize çıkageldi de, bizim için bizim kendimizi adlandırdığımızdan daha hayırlı olan bir isimle bizi adlandırarak şöyle buyurdu: “Ey tüccarlar topluluğu! Alışverişinize yeminler ve boş sözler şahitlik eder. Alışverişinizi sadakayla karıştırınız.”111 Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in fiili ve kavli, Ġslâm’î devlet içerisinde yöneticinin tüccarları, iĢ sahiplerini murakabe etme hakkının olduğuna delâlet eder. Bu, onlara ticaretlerinde, iĢlerinde, sanatlarında, tartılarında, ölçülerinde, cemâatin hakkına zarar veren v.b Ģeylerde aldatmaktan mâni olmak için yapılır. Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Selem bizzat kendisi bu iĢi yapıyordu. Medine pazarına Saîd Ġbn-ul Âs’ı tayin ettiği de söylendi112 Aynı Ģekilde kendisinden sonra vâlileri, halifelerde bizzat kendileri hisbeliği yapıyorlardı. Ancak bizzat kendisi onu yapmakla birlikte keza Ömer Ġbn-ul Hattâb Medine pazarına EĢ-ġifâ El-Adeviyye diye çağrılan bir kadını hisbe olarak tayin eden ilk kiĢidir. Bazı alimler, hisbe velâyetinde aslolan Ömer Ġbn-ul Hattâb’ın pazara Abdullah Ġbn-u Utbe’yi âmil olarak atamasıdır dediler. (Bunu Ġbn-u Sa’d Ez-Zuhrî’den rivayet etti)113 Emevî devleti sonra Abbâsî devleti kurulunca devlet vazifeleri arttı, görevler çoğaldı ve Ģubelendi. Bilhassa Abbâsî asrında bazı amellerde uzmanlık zuhûr etmeye baĢladı. Yargı, yani insanlar arasındaki husumetleri fasletmek için veya cemâatin hakkına zarar veren Ģeylere engel olmak için veya tebaa arasındaki veya yönetim cihazında olanlar ile tebaa arasındaki çekiĢmeyi kaldırmak için ilzâm yoluyla Ģer’î hükmü haber verme bölümlere ayrıldı. Buna bağlı olarak cemâatin hakkına zarar veren Ģeylere mâni olma iĢi, hisbe yargısı olarak bilinen özel bir cihâzla bağımsız hale geldi. Ona velâyet eden kiĢi de Abbâsî devletinde “Ġbn-u ÂiĢe” olarak meĢhur oldu. Muhtesibin uzmanlık alanları pazarlarda alıĢveriĢleri gözetlemekle, tartıda hile yapmak veya ölçüde eksiklik veya alıĢveriĢte aldatmak veya fiyatta kandırmak v.b gibi pazarlarda inhiraf görüntüleriyle mücadele etmek iĢiyle sınırlandırıldı. 110 Muslim 111 En-Nesâî 112 İstîâb. C.2.s.984 113 Kenz-ul Ummâl. Hadis 14467 55 Hudutlar ve cinâyetler yargısına dâhil olmaması Ģartıyla, amme hukuku olan ve iddia sahibinin bulunmadığı bütün yargılara bakma salâhiyeti, muhtesibe verildi. Mıhtesibin bu yargılardaki hükmü, poliste temsil edilen kanun kuvvetiyle infaz edilir. Hisbe ile Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker arasında fark yönlerine gelince; bunlardan aĢağıdakileri zikre tahsis edeceğiz: 1) Vakıası gereği hisbe, marûfu emretmek ve münkerden nehyetmektir. Ancak hisbe, insanların geneli tarafından fertlerin kendiliklerinden yaptıklarına karĢılık kullanılmaz. Bilakis hisbe, halifenin atadığı ve bu husus için tayin ettiği kiĢilerin yaptıklarına karĢılık kullanılır. Yani hisbe, özel bir organın veya devlette muayyen bir müessesenin amellerine karĢılık kullanılır. Bunun için fakihler eskiden onu Ģu sözleriyle ifâde ettiler: Hisbe Velâyeti. 2) Muhtesib, marûfu emretmek ve münkerden nehyetmeye karĢılık bir ücret alabilir. Bu ise, diğer insanlardan muhteliftir. Çünkü muhtesibin marûfu emretmesi ve münkerden nehyetmesi, devletin amellerinden bir amel ve bir vazifedir. Diğerlerinin emri ve nehyi ise, tatavvudur, bunda Allah’u Teâlâ indinde bir ecir umar. 3) Hisbe, yargı türlerinden bir türdür. Onun için muhtesib, hükmedicidir. Onun yargıda hükmetme, ceza verme ve meseleyi kuvvetle infaz etme salâhiyeti vardır. Emri altında belli bir polis sayısı bulundurma hakkı vardır. Halbuki bu, tatavvu yoluyla diğer emreden ve nehyeden kimseler için söz konusu değildir. El-Mâverdî Ģöyle der: “Şüphesiz onun – yani muhtesibin- Emr-i Bi‟l Marûf Ve‟n Nehy-i Ani‟l Münker inkârına karşılık yardımcılar edinme hakkı vardır. Çünkü Emr-i Bi‟l Marûf Ve‟n Nehy-i Ani‟l Münker, bir ameldir. O, bunun için nasbedilmiş ve ona havale edilmiştir ki Muhtesib için daha üstünlük ve daha muktedirlik olsun. Mütetavvinin (Fahri memur) Emr-i Bi‟l Marûf Ve‟n Nehy-i Ani‟l Münker için yardımcılar alma hakkı yoktur.”114 ĠĢâret etmeye değer hususlardan biri de, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker üzerine hisbe ve ihtisâb lafzının kullanmak, kesinlikle zarar vermez. Farizanın vakıasından bir Ģey değiĢtirmez. Zira ibre, lafızlar ve Ģekillerde değil, medlûller ve manalardadır. ġeriata muhalif olmadığı sürece ıstılahta müĢâhat (ihtilâf) yoktur. Meseleyle ilgili fıkhın husûlünden ve meselenin fürûları ile mevzûları ve müfretleri arasındaki farkların idrakinden de emin olduğumuzda, o meseleyi dilediğimiz lafızlarla ifâde etmemiz câizdir. Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker üzerine hisbe lafzını kullanmak, modern ıstılâhlardan olmadığı bize gizli değildir. Bilakis o, kadîm ıstılâhlardandır. Ġslâm’î fıkıh takdim edip geliĢtirdi. Bu kullanımda aslolan, Ġslâm’î devletin varlığıdır, insanların kitâb ve 114Ahkâmu-s Sultâniye. S. 300 56 sünnet tatbik edilerek, Ģer’î hükümlerden olan Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker Ģer’î hükümlerin uygulanmasını ikâme ederek uzun zaman Ġslâm’î devlet altında yaĢamalarıdır. Sanki devlet, mevcûtken insanların bu farzdan büyük bir kısmını ikâme etme ihtimamını sağlaması, insanları külliyen hisbeyi devlete bağlamaya sevk etti. Öyle ki hisbe kullanıldığında, bununla Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker farzı kastedilmeye baĢlandı. Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker dediğinde, hisbeyi kastetmiĢ oldun, hisbe dediğinde ise, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkeri kastetmiĢ oldun. Ancak ne var ki isimlendirmedeki veya ıstılahtaki sıkıntının giderilmesini takdim etmemize rağmen yöntem olarak –kitaptaki seyrimizden de vâzıh olduğu gibi-, ayrıntıya ve karıĢıklığı gidermek için bilhassa da biz, Ġslâm’ı tatbik eden Ġslâm’î devletin olmadığı bir vakıada yaĢıyorsak, her iki husus arasını ayırt etmeye meylettik. Ġnsanların aklına Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker, hisbedir manasının gelmesinden korktuk. Hisbe ise hükümetsel bir vazife ve devlet amellerinden bir ameldir, bu amelle fertler ve insanların geneli mükellef değildir. Dolayısıyla da Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker vâcibi, yöneticiye havale edilerek ihmal edilir. ĠĢte biz bundan korktuk. 57 Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Yöneticileri Muhasebe Etmek Arasındaki Fark Muhâsebe, “Hesâbın mufâale kalıbıdır. Bunlarla mükafat almak için zâhir ve bâtın amellerden kişinin lehine ve aleyhine olanlarda sayıları yakalamaktır.”115 Yöneticileri muhâsebe etmek, Ġslâm’da cemâat ve fertten vâcib olarak talep edilen siyâsî amellerden bir ameldir. Muhâsebe etmek demek, kendisinden sâdır olan, ondan kaynaklanan hususlarda yöneticiye mürâcaat etmek, tenkitle, münakaĢayla ve inkârla amellerine, tasarruflarına karĢı gelmek demektir. Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker delillerinin ve zimnen yöneticileri muhâsebe etmeye delâlet eden nasihat delillerinin umûmuna ilâveten yöneticileri muhâsebe etmek hakkında kendisine özel deliller gelmiĢtir. Mesela Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den Ģöyle buyurdu diye سيد الشهداء زتزة بن عبد اظتطلب ورجل قال إىل إمام جائر فأمره وهناه فقتلو :gibi hadisler edilen rivâyet “Şehitlerin efendisi, Hamza İbn-u Abdulmuttalib ve fâcir bir imama kalkıp emreden ve nehyeden, o imamın da onu öldürdüğü adamdır.116 Ebu Saîd ElHudrî’den, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģöyle buyurdu dediği zâlim ,cihâd efdal En “أفضل اصتهاد كلمة عدل عند سلطان جائر أو أمَت جائر lundu rivâyet sultan veya zâlim emir karşısında adaleti söylemektir.”117 BaĢka bir rivâyette ise: جائر سلطان عند حق كلمة” Zâlim bir sultân katında hakkı söylemektir.”118 Ummu Seleme’den Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģöyle buyurduğu ستكون أمراء فتعرفون وتنكرون فمن عرف برئ ومن أنكر سلم ولكن من رضي وتابع قالوا أفال نقاتلهم؟ قال ال :edildi rivâyet صلوا ما” Bir takım emirler olacak! Siz tanıyacak, inkar edeceksiniz. Kim bilirse, berâat eder; kim inkar ederse, kurtulur. Lâkin kim rıza gösterir de tâbi olursa!” “Onlarla harp etmeyelim mi?” Dediler. O da “Hayır! Namaz kıldıkları müddetçe!” buyurdu.”119 Avf Ġbn-u Mâlik’ten, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve خيارأئمتكم الذين حتبوهنم وحيبونكم ويصلون عليكم وتصلون :edildi rivâyet buyurduğu Ģöyle in’Sellem عليهم وشرار أئمتكم الذين تبغضوهنم ويبغضونكم وتلعنوهنم ويلعنونكم قيل يا رسول اهلل أفال ننابذىم بالسيف؟ فقال ال ما أقاموا فيكم الصالة” İmamlarınızın en hayırlısı sizin onları sevdikleriniz, onların da sizi sevdikleri, onların size dua ettikleri sizinde onlara dua ettiklerinizdir. İmamlarınızın en şerlileri de sizin onlara buğzettiğiniz, onların da size buğzettikleri, sizin onlara lanet ettiğiniz onların da sizlere lanet ettikleridir.” Denildi ki: “Yâ Rasûlullah! Onlarla kılıçla savaşmayalım mı? O da “Hayır! Aranızda namazı ikâme ettikleri müddetçe!” buyurdu.”120 Ebu Hurayra’dan, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģöyle buyurdu dediği rivâyet إن اهلل يرضى لكم ثالثا ويسخط لكم ثالثا يرضى لكم أن تعبدوه وال تشركوا بو شيئا وأن تعتصموا حببل اهلل رتيعا وال تفرقوا :edildi razı şeye üç için sizin ,Allah “وأن تناصحوا من واله اهلل أمركم ويسخط لكم قيل وقال وإضاعة اظتال وكثرة السؤال olur ve sizin için üç şeye buğzeder. Sizin için kendisine ibadet edip hiçbir şeyi şirk koşmamanıza, toptan Allah’ın ipine sarılıp tefrikaya düşmemenize ve 115 Feyz-ul Kadîr. C.6.s.234 116 El-Hâkim 117 Ebu Dâvud 118 Ahmed, En-Nesâî 119 Muslim 120 Muslim 58 Allah’ın işinizi kendilerine havale ettiği kimselere nasihat etmenize razı olur. Sizin için kilvekâle, malı zâyi etmeye ve çok soru sormaya buğzeder.”121 Abdullah Ġbn-u Amr Ġbn-ul Âs’tan, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģöyle ,Sen “إذا رأيت أميت هتاب الظامل أن تقول لو أنت ظامل فقد تودع منهم:edildi rivâyet buyurduğu ümmetimi zâlime “Sen Zâlimsin” demekten korktuğunu gördüğünde, onlardan umut kesilmiştir.”122 Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker ile yöneticileri muhâsebe etmek arasındaki fark Ģekillerine gelince; Ģu Ģekildedir: 1) Yöneticileri muhasebe etmek demek, toplumda belli bir taifeye emretmek ve nehyetmektir. Bu taife yöneticilerdir. Bu nedenle muhasebe, bu taifeye mahsûstur. Siyâsî ıstılâhî manasıyla muhasebe lafzı, ancak bu özel zümreye karĢılık kullanılır. Dolayısıyla muhasebe, genele veya tacirlere veya yazarlara veya yönetimde veya genelde siyâsi ortamda olmayan kimselerden ve benzerlerine karĢılık kullanılmaz. 2) Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker, genellikle toplumu ıslâh metodudur. Muhasebe ise, özellikle toplumdaki devleti ıslâh metodudur. Emir ve nehyle genel bir sıfatla toplumdaki fesadı tedavi ederiz. Muhasebeyle ise, yöneticilerin hatalarını tashih ederiz, yamukluklarını düzeltiriz, devletteki ve özel bir sıfatla da nizamlardaki fesadı tedavi ederiz, 3) Muhasebe, yöneticiye mürâcaat etmek, ona hesap sormak ve onunla tartıĢmak itibariyle, bir yönden Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkerden daha geneldir. Çünkü Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker, Ģeriatın güzel görüp farz kıldığı Ģeyin yapılmasını, Ģeriatın çirkin görüp haram kıldığı Ģeyin de terkini talep etmektir. Buna binaen Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker vâciblere ve haramlara hasredildi. Muhasebe ise, bazen vâcibler ve haramlarda da olabilir. Bilakis Ģer’î meseleler dıĢında da olabilir. El-Hubbâb Ġbn-ul Munzir Ġbn-ul Camûh’un Bedir gazvesinde, Bedir sularından bir suyun Medine’ye en yakın olanına konakladığını gördüğünde Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’e Ģöyle dediği rivâyet olundu: َ ق َذا َ ْ َت ى أَي َ أَر ِ َول اللّو ُ س َ ا ر َ َال ي َ ْ اضت َ و ُ أْي ّ الر َ و ُ ى ْ أَم ُ ْو ن َ ع َ ر ّ أَخ َ ت َ َال ن َ و ُ و َ َ ّدم ق َ ت َ َ ْ ا أَن ن لَن َ ْس لَي ُ اللّو ُ لَ َكو َ ْز ِزًال أَن ْ ن َ ِزَل أَم ْ ن َ الْم َ و ُ ى ْ ل َ َ َال ب ُ ؟ ق ة َ يد كِ َ الْم َ ْ ُب و ر َ ا ر َ َ َال ي َق ُ ؟ ف ة َ يد كِ َ الْم َ ْ ُب و ر َ ْ اضت َ و ُ أْي ّ الر ْ ن ِ م ٍ اء َ م َ َْن أَد َ أِْيت َ ن ّ َىت ِ اس ح ّ الن ِ َ ْض ب ْه ان َ ِزِل ف ْ ن َ ِ مب َ ْس َذا لَي َ ّن ى ِ إ َ ف ِ َول اللّو ُ س َ ُق ن ّ ُ مث ً اء َ م ُ ه ُ لَؤ ْ َم ن َ ا ف ْضً و َ ح ِ و ْ لَي َ ٍِت ع ْ ب َ ن ّ ِب ُ مث لُ ُ الْق ْ ن ِ م ُ ه َ اء َ ر َ ا و َ م ُ ر ّ َو ُغ ن ّ ُ مث ُ ِزلَو ْ ن َ ن َ ، ف ِ م ْ الْق َال َو َ َ ُب و َ ْشر ن َ ف َ م ْ َو الْق ُ ل ِ ات أْ ِي ّ الر ِ ْ َت ب َ ْد أَشَر لَق َ لّم َ س َ و ِ و ْ لَي َ ع ُ لّى اللّو َ ص ِ ُول اللّو ُ س َ َ َال ر َق َون ف ُ ب َ َ ْشر ي” Yâ Rasûlullah! Ne dersin, bu konaklama Allah‟ın konaklattığı bir konaklama mıdır? Bizim bu konaklamayı geçmemiz ve ondan geri kalmamız olmaz. Yoksa o konaklama, görüş, harp ve hile midir?” O da: “Bilakis o, görüş, harp ve hiledir.” buyurdu. Bunun üzerine: “Yâ 121 Ahmed 122 Ahmed, El-Bezzâr, Et-Tabarânî. 59 Rasûlullah! Burası, konaklama yeri değildir. İnsanları kaldır ki biz kavmin suyuna yakın olanına varalım, oraya konaklayalım. Sonra geri kalan kuyuları taşla dolduralım. Daha sonra onun başına bir havuz inşa edelim, onu suyla dolduralım. Sonra kavimle savaşalım, biz içeriz, onlar içemezler.” Dedi. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem “ Elbette görüşe işâret ettin” buyurdular.”123 El-Hubbâb Ġbn-ul Munzir Ġbn-ul Camûh’un burada yaptığı Ģey, yöneticiyi muhasebe kabilindendir. Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’e harple ilgili fennî bir hususta mürâcaat etmiĢ, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem de onun bu mürâcaatını ikrar ederek onun bu görüĢüyle amel etmiĢtir. 4) Ne zaman tebaaya zulmederler, haklarını hazmederler veya tebaaya karĢı görevlerinde taksirat gösterirler veya tebaanın iĢlerinden bir iĢi ihmal ederler veya Ġslâm hükümlerine muhalefet ederler veya bunun dıĢında hatalı veya ümmete ve maslahatlarına zarar veren ameller yaparlarsa, yöneticileri muhasebe etmek ve onları inkâr etmek, onlarla savaĢmak gibi kuvvetle ve maddî amellerle olmaz. Ancak kendisinde açık küfür bulunan Ģeyler yaptıklarında müstesnadır. Ubâde Ġbn-us Sâmet’ten Ģöyle دعانا رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم فبايعناه فكان فيما أخذ علينا أن بايعنا lundu rivâyet على السمع والطاعة يف منشطنا ومكرىنا وعسرنا ويسرنا وأثرة علينا وأن ال ننازع األمر أىلو قال إال أن تروا Sellem Ve Aleyhi Sallallahu Rasûlullah “كفرا بواحا عندكم من اهلل فيو برىان bizi davet etti. Biz de kendisine bey'at ettik. Bizden aldığı sözler arasında neşeli, kederli zamanımızda, darlığımızda, varlığımızda, üzerimize tercih yapıldığında dinleyip itâat etmek ve emir sahipleriyle çekişmeyeceğimize dâir aldığı bey‟at da vardı. “Ancak hakkında elinizde Allah'tan bir hüccet bulunan aşikâr bir küfür görürseniz müstesna!” buyurdu.”124 Bu mesele yani açık küfrün zuhûr etme anı müstesna, yöneticilerin münkerini kuvvetle değiĢtirmenin câiz olmaması, yöneticiler hâricinden olduğu zaman münkeri değiĢtirmek hükmü bundan farklıdır. Bu meselede birazdan göreceğimiz birkaç ayrıntı fazlalığı vardır. 123 İbn-u Hişâm 124 Muttefikun Aleyh 60 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 1) Münkeri Değiştirmek, Vakıadaki Faaliyetin Tezâhürüdür 2) Değişimi Vâcib Olan Münkerin Mahiyeti 3) Değişim Mertebelerini Gözetmek 4) Değişim Mertebelerinin Tafsilatı 61 Münkeri Değiştirmek, Vakıadaki Faaliyetin Tezâhürüdür Ġslâm, Müslüman’a varlıkta edilgen, vakıadan etkilenen ve dâimî hareketiyle vakıaya intiba eden olmaya razı olmadı. Ġslâm, ondan varlıkla içerisinde fiil, hareket, ve icat edicilik kudretinin tecelli ettiği olumlu kaynaĢma ile kaynaĢan olmasını istiyor. Ġslâm, Müslüman’ın etken, etkin, hâdiseler icât eden, vakıayı formüle etmeye kâdir olan, Alemlerin Rabbinin kendisi için emre amade kıldığı maddeyi kendi görüĢ ve irâdesine göre Ģekillendirmeye muktedir olmasını istiyor. Kitâb ve sünnetten Ģer’î nasslar, bu icâbî fâil ruhu serpiĢtirir. Müslüman’ı hareket ve icat ediciliğe, bu emânet risâletin yükünü taĢımaya kâdir güçlü bir Ģahsiyetten istifade etmeye teĢvik eder. Dikkat ediniz! o emânet risâlet de Ġslâm risâletidir. KuĢkusuz biz, Kurân’da bu ruhu birçok konularda görürüz. Onlardan biri Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözüdür: مُ ُ ن كنت ِ َن إ ْ ْعلَو األَ ُ ُم أَنت َ ُوا و ن َ َ ْحز َالَ ت ُوا و ِهن َ َالَ ت و َ ِين ن ِ ْؤم مُّ” Gevşeklik göstermeyin, üzüntüye kapılmayın. Eğer inanmışsanız, üstün gelecek olan sizsiniz.”125 Uhud günü nâil oldukları ölüm ve yaralar sebebiyle müminleri teselli etti, onlara moral verdi. Onları acizlikten ve baĢarısızlıktan nehyetti. ġöyle buyurdu: “Gevşeklik göstermeyin” Ayrıca sabır ve peĢinden yardımın geldiği sebât sünnetini hatırlatarak Ģöyle buyurması da öyledir: ُ و َ ع َ م َ َل ٍّي قَات ِ َكأَيِّ ِّن من نَّب َ و ُف ُ ا ضع َ َ م َ ِ و ِ يل اللّو ِ ب َ ِي س ف ْ ُم ه َ ا أَصاب َ َ م ِ ْ ل ُوا ن َ ى َ ا و َ فَم ٌ ير ِ ِرِّب يُّ َون َ كث َ ِرين ِ ُّب َّ الصاب ُحِ ي ُ اللّو َ ْ و ُوا َكان َ ت ْ ا اس َ م َ َ وا ا ْ و ْ َّ رب ن ِالَّ أَن قَالُوا إ ْ ُم لَه ْ َ ا ك َ ان َ ق و َ م َ و َ ِرين ِ َ الْكاف ِ م ْ لَ َ ى الْقو َ ا ع َ ن ْ ا وانصر ُ َ ن َ َدام َبِّ ْت أَقْ ث َ َا و ِرن ْ ِي أَم ا ف َ َ اف ن َ ْر ِس إ َ ا و َ ن َ ُوب ا ذُن َ لَن ْ ر اب اغْف ُّ الد ِ َ َ َو ث ُ اللّو ُ ُم اى َ فَآت ُ اللّو َ ِ و ة َ ر ِ اب اآلخِ َ َو ث َ ْن ُس َح ا و َ ْي ن َ ِين ُ ْح ِسن ُّب الْم ُحِ ي” Nice Nebi vardı ki, beraberinde birçok rabbaniler bulunduğu halde savaştılar da, bunlar, Allah yolunda başlarına gelenlerden dolayı gevşeklik ve zaaf göstermediler, boyun eğmediler. Allah sabredenleri sever. Onların sözleri, sadece şöyle demekten ibaretti: Ey Rabbimiz! Günahlarımızı ve işimizdeki taşkınlığımızı bağışla; ayaklarımızı sabit kıl; kâfirler topluluğuna karşı bizi muzaffer kıl! Allah da onlara dünya nimetini ve ahiret sevabının güzelliğini verdi. Allah, Muhsinleri sever.”126 Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den Ģu sözü rivâyet edildi: إن تقولون إمعة تكونوا ال İnsanlar “أحسن الناس أحسنا وإن ظلموا ظلمنا ولكن وطنوا أنفسكم إن أحسن الناس أن حتسنوا وإن أساءوا فال تظلموا ihsan ederlerse biz de ihsan ederiz, zulmederlerse bizde zulmederiz diyen eyyamcı (karaktersiz) kimseler gibi olmayın, fakat kendinizi hazırlayınız, insanlar ihsan ederlerse ihsan yapınız, kötülük yaparlarsa zulmetmeyiniz”127 Ebu Hurayra’dan, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem Ģöyle buyurdu اظتؤمن القوي خَت وأحب إىل اهلل من اظتؤمن الضعيف ويف كل خَت احرص على ما ينفعك واستعن :edildi rivâyet dediği باهلل وال تعجز وإن أصابك شيء فال تقل لو أين فعلت كان كذا وكذا ولكن قل قدر اهلل وما شاء فعل فإن لو تفتح عمل الشيطان “Kuvvetli mümin, Allah'a zayıf müminden daha hayırlı ve daha sevimlidir. Ama her birinde hayır vardır. Sana fayda veren şeye hırs göster; Allah'tan yardım iste ve âciz olma! Sana bir şey isâbet ederse şöyle yapsam şöyle 125 Ali İmrân 139 126 Ali İmrân 146-148 127 Et-Tirmizî 62 olurdu deme! Velâkin Allah'ın kaderi, O ne dilerse yapar, de! Çünkü eğer, şeytanın amelini açar.” Buyurdular.”128 Bu durum Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den Ģuna bir davettir; Müslüman’ın kuvvetli, azametli, yürekli, keskin, zafiyet bilmez, vehin dokunmaz, gayretli, çabakar, kendisine asla yorgunluk iliĢmez, sabırlı, sert, sabrına asla bezginlik bulaĢmaz, kalbine umutsuzluk bir yol tanımaksızın gayesine doğru azimle ve çevikle atılgan, çalıĢmaktan, istekten, amelden kesilmez, Allah’a tevekkül bahanesiyle sebepleri, müsebbipleri almaktan geri durmaz, kendisinde bulunan kudrete, akıl ve tedbir kâbiliyetine güvenip aldanarak Rabbi Subhanehu’nun yardımına, imdadına ihtiyacını unutmaz. ġüphesiz fiile ve vakıada olumlu harekete davet, kitâp ve sünnette sarihtir, bulutsuz havadaki güneĢ gibi açıktır. EĢya, bizim fiilimize bağlıdır. Vakıa, olumlu ve olumsuz bizim hareketimizle edilgendir. Nitekim Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: ْ ِسِهم ُْف أَن ِ ا ب َ ْ م وا ُ َِّي ر غ ُ تَّى ي َ ٍ ح م ْ َقو ِ ا ب َ م ُ َِّي ر غ ُ الَ ي َ ِ َّن اللّو إ” Onlar nefislerinde olanı değiştirmedikçe Allah bir kavmi değiştirmez.”129 Buna binaen Ġslâm, hadiselere boyun büken, vakıacı halvete karĢıdır. Fasit durum karĢısında kırılganlığın, acziyetin düĢmanıdır. Ġslâm, Ģöyle diyen kiĢinin örneğinde temsil olunan teslimiyetçi, korkak ruhu reddeder: “Zaman sana uymazsa sen zamana uy. İnsanlar sana pervana olmazsa sen insanlara pervana ol!”. ġöyle diyen kiĢinin sözünde cisimleĢen basitlik, avanaklık irâdesini de tahkir eder: “Avanaklığa razı ol, onunla korktuklarından, inatçının inadından, beri olarak yaşa. Meâlîn ötesinde, dalarsan bir sabah vardır, ahmakça ruhuna helak düşürdün.” Ġçerisinde yaĢadığı, onu ihâta ettiği vakıadaki Müslüman’ın faal hareketinin içerisinde zuhur ettiği olumlu amellerden biri de, Nebi Sallallahu من ر أى منكم منكرا فليغَته بيده فإن مل :değiĢimdir istenilen hadisinde Ģu in’Sellem Ve Aleyhi eliyle onu ,görürse Münker bir kim Sizden “يستطع فبلسانو فإن مل يستطع فبقلبو وذلك أضعف اإلديان değiştirsin. Gücü yetmezse, diliyle. Gücü yetmezse kalbiyle. Bu da imanın en zayıfıdır.”130 Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, değiĢim için çalıĢmayı, münkeri izâle etmek için harekete geçmeyi vâcib kıldı. Bundan sonra artık Müslüman’ın fesada meyletmesi ve onun hakkında sükut geçmesi, ona karĢı koymak için ağzını açıp bir kelime dahi etmemesi, hiçbir söz söylememesi, onu izâle etmek için sâkin durarak hareket etmemesi uygun değildir. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: نِ ْ َدي ِ ال َ ِ أَو الْو ْ ِس ُكم لَ ُ ى أَنف َ ع ْ لَو َ ِ و لّو ِ َ َداء ل ِط ُ شه ْ ِس ِالْق ب َ ِين َّوام ْ َ ق ُوا ْ ُ كون ُوا ن َ آم َ َّذِين ا ال َ ُّ ا أَي ه َ ي َ بِين َ األَْق ر َ و “Ey iman edenler! Adaleti titizlikle ayakta tutan, kendini, ana-babanız ve akrabanız aleyhinde de olsa Allah için şahitlik eden kimseler olun.”131 Ebu Saîd El-Hudrî’den, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem Ģöyle buyurdu ال حيقرن أحدكم نفسو أن يرى أمرا هلل عليو فيو مقاال مث ال يقولو فيقول اهلل ما منعك أن تقول فيو lundu rivâyet dediği o ,görür hususunu bir ın’Allah ,biriniz Sizden “فيقول ريب خشيت الناس فيقول وأنا أحق أن ختشى husus hakkında bir söz söylemesi üzerine vâcib olur da sonra söylemeyerek nefsini tahkir etmesin! Bunun üzerine Allah, onun hakkında seni söz 128 Muslim 129 Ra‟d 11 130 Muslim 131 Nisa 135 63 söylemekten alıkoyan nedir? buyurur. O da: “Rabbim, insanlardan korktum.” Der. Allah’da “Ben senin korkmana en layık olanım” buyurur.”132 BaĢka bir .der ,korkusu İnsanlar “فيقول خشية الناس فيقول فإياي كنت أحق أن ختشى :Ģöyledir ise rivâyette Bunun üzerine Allah: “Kuşkusuz ben, korkmana en layık olanıydım” أمرين رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم أن :edildi rivâyet dediği Ģöyle den’Zerr Ebu 133”.buyurur Aleyhi Sallallahu Rasûlullah “أصل رزتي وإن أدبرت وأن أقول اضتق وإن كان مرا وأن ال تأخذين يف اهلل لومة الئم Ve Sellem, sırt çevirsem de sıla-i rahmi ziyaret etmemi, acı olsa da hakkı söylememi, Allah hakkında kınayıcının kınamasının beni alıkoymamasını bana emretti.”134 DeğiĢim, iki Ģekilde denir: Birincisi: Zatını değil de suretini değiĢtirmek içindir. Mesela, öncekinden farklı olarak inĢa ettiğimde, evimi değiĢtirdim denilir. Ġkincisi: BaĢkasıyla tebdil etmek içindir. Mesela, baĢkalarıyla tebdil ettiği zaman kölemi ve hayvanımı değiĢtirdim denilir. Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözü de böyledir: نَّ ِ إ ْ ِسِهم ُْف أَن ِ ا ب َ ْ م وا ُ َِّي ر غ ُ تَّى ي َ ٍ ح م ْ َقو ِ ا ب َ م ُ َِّي ر غ ُ الَ ي َ وّالل” Onlar nefislerinde olanı değiştirmedikçe Allah bir kavmi değiştirmez.”135 Ebu-l Bekâ külliyât’ta Ģöyle der: “Değiştirmek, mesela kırmızıyı beyaza değiştirmek gibi, bir sıfatı başka bir sıfata tebdil etmekten ibârettir. Değiştirmek, ya şeyin zatında ya cüzünde yada o şeyden hâriçte olur.” DeğiĢtirmek de aslolan, bir Ģeyi baĢka bir Ģeyle tebdil etmeyi istemektir. Yani rağbet edilen bir Ģeyi, yüz çevrilen bir Ģeye karĢılık tebdil etmektir. DeğiĢtirmek hakikatinde, terk etmek ve sadece izâle etmek değildir. Bilakis bunları, izâle edilip terk edilenin yerine yeni Ģeyi ikâme etme iĢlemi takip eder. Bu itibara binaen değiĢtirmek, izâle etmekten ve bir Ģeyi yapmaktan nehyetmekten daha geneldir. Hadisi Ģerifteki münkere iliĢkin emir, “Onu değiĢtirsin” dir. Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem “Onu izâle etsin veya ona mâni olsun veya onu gidersin” demedi. Halbuki izâle etmek, esasında istenilendir. Ancak “Onu değiĢtirsin” buyurdu. Sanki Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, bizleri Münkerin yokluğunda marûfun varlığına, münkerin varlığında marûfun yokluğuna irĢat ediyor gibi. Yahut sanki Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, nihâi olarak münkeri defetmenin, mukâbilinde marûfu yerleĢtirmenin, terkiz etmenin tamamlanabilmesi için izâle edilen münkerin yerine marûfu ikâme etmekle farzın kemâle ermesine ve faâliyetin tamamlanmasına bizleri irĢat ediyor gibi. 132 Ahmed 133 Ahmed 134 Ahmed, Et-Tabarânî 135 Ra‟d 11 64 Değişimi Vâcib Olan Münkerin Mahiyeti Münker -açıklaması geçtiği gibi-, bir vâcibin terki veya bir haramın yapılması gibi Ģeriatın çirkin görüp haram kıldığı her Ģeydir. Münkeri inkâr etmek, Allah’u Teâlâ’nın fertler, cemâatler, kitleler ve devlet olarak bütün Müslümanlar üzerine farz kıldığı Ģer’î bir hükümdür. Ancak münkerin bu tarifi, el gücüyle olsa da münkeri izâle etme ve değiĢtirme amelinin üzerine bina edildiği bir esas olmaya uygun olmaz. Zira Ģeriatın çirkin görüp haram kıldığı bir vâcibin terki veya bir haramın yapılması ekseriyetle çoktur, muhteliftir. ġayet biz bu tarifi, değiĢtirmenin esası kılarsak, anarĢizm egemen olur, Ġslâm’î toplumu hercu-merç kapsar, Ġslâm’î toplum içerisinde insanlar birbirleriyle iĢtigal ederler. Onun için bir kayıt konulması kaçınılmazdır ki bu kayıtla, değiĢtirme hükmünün genel maksadı gözetilmekle birlikte değiĢimi vâcib olan münkerin mahiyeti tanınsın ve meseledeki kötü anlayıĢtan kaynaklanan olumsuz yansımalardan kaçınılsın.Münkeri zapturapt eden olarak kastettiğimiz ve kendisine meylettiğimiz kayıt, münkerden hakkında ihtilaf edilmeyen hususlardır. Bunlar, Müslümanlar arasında üzerinde ittifak edilen münkerlerdir. Zira Müslümanlar, hırsızlığın, zinânın, içki içmenin, küfürle hükmetmenin haramlılığı ve haramlılığını yakinen delilin getirdiklerinde ihtilaf etmezler. Hakkında ihtilaf edilenlere ve delâletinde veya sübûtunda zannî olanlardan içtihada muhtemel olanlara gelince; münkerin tarifine dâhil olmazlar. Büyük çoğunluk alimleri ve fakihleri bu görüĢe meylettiler ve değiĢimi vâcib olan münkeri tanımlayan bir kayıt olarak buna razı oldular. Bu konuda ilim ehlinden bazı nakiller yapacağız. Bu nakillerden dolayı bize muvâfakat eden kimselerin muvâfakatini öğreneceğiz. Nitekim muttali olduktan sonra onu reddetmek amacıyla bize muhalefet edenlerin görüĢünü de detaylıca bu nakiller sayesinde açıklayacağız. Ebu Hâmid El-Gazâlî Ģöyle der: “Dördüncü şart: Onun, içtihadsız malûm Münker olmasıdır. İçtihad mahallinde olan her şey, hesaba katılmaz. Bir Hanefî‟nin, kertenkele ve sırtlan yiyen, besmeleyi terk eden bir Şâfiî‟yi, bir Şâfiî‟nin de sarhoş verici olmayan nebizi içen bir Hânefî‟yi inkar etme hakkı yoktur.”136 Ġbn-u Mufelleh El-Hanbelî Ģöyle der: “Hakkında ihtilafın câiz olduğu fürûda içtihad eden veya bunlarda bir müçtehidi taklid edenler inkar edilmez. El-Kâdı ve arkadaşları da böyle zikrettiler, bunun caiz olmadığın tasrih ettiler. Buna az nebiz içeni ve velisiz evleneni örnek gösterdiler. Bazıları da besmelesiz kesilen şeyi yemeyi de buna örnek gösterdiler. Nebiz içene had vurulur sözleriyle birlikte, onlardan sâdır olan bu kelâm, tevil olunur ve ilginç bir mukallitliktir. Çünkü inkâr etmek, bir vaaz, bir emir, bir nehy, bir tazir ve bir tediptir. Gayesi, had vurmaktır. Öyleyse inkâr edilmediği halde nasıl had vurulabilir ki? Veya bir rivayete göre, bir fâsık inkar edilmediği halde nasıl fasıklanabilir ki!?” El-Muğnî de Ģöyle zikretti: “Ahmed‟in bir nassına göre, kişi zimmî eşini azcık içki içmekten, o zimmî kadın bunun mubahlığına itikat ettiğinden dolayı men etme hakkına sahip değildir. Sonra sarımsak yemek hakkında iki vecihten birini tahriç 136 İhyau Ulum-ud Din. C.2. s.436 65 ederek, kişinin zimmî eşini sarımsağın kötü kokusundan dolayı men etme hakkına sahip olduğunu zikretti. Dedi ki: “Bu hükme göre, kişi, az nebizin mubahlığına itikad eden bir kadınla evlense, onu men etme hakkı var mıdır? Bu konuda iki vecih vardır. Keza münferit bir meselede de şöyle zikretti: “ Bir kimse, başkasını mezhebiyle amel etti diye inkar etme salahiyeti yoktur. Çünkü içtihadlar inkar edilmez.” ElMervezî’nin bir rivâyetinde Ahmed Ģöyle dedi: “Fakih, insanları mezhebine hamledemez. Onlara Ģiddetli de davranamaz. Muhinna dedi ki: “Ahmed’i Ģöyle derken iĢittim: “Kim, bu nebizi içmek ister, bunda da onu içen kimselerin içişine tabi olursa, tek başına onu içsin.” Ahmed’den baĢka bir rivâyette ise bundan farklıdır. El-Meymûnî rivayetinde Ahmed, satranç oynarlarken bir topluluğa uğrayan bir adam hakkında, onları nehyeder, onlara vaazı-nasihat eder, dedi. Ebu Dâvud Ģöyle dedi: “ Ahmed’e, satranç oynarlarken bir topluluğa uğrayan, onları nehyeden, onların da vazgeçmedikleri, bunun üzerine satrancı alıp atan bir adam hakkında sorulduğunda, iyi yapmıĢ, dediğini iĢittim.”. Ebu Tâlib’in rivâyetinde ise Ahmed, baĢlarına satrancı geçirmek için satranç oynarlarken bir topluluğa uğrayan kimse hakkında, satrancı kamufle ederler, örterler, dedi. Ahmed bir gün rükusunu ve secdesini tam yapmayan bir adamın yanında namaz kıldı da, “Yâ filan! Belkemiğini kaldır, namazını güzel kıl” dedi. Bunu Ġshak ibn-u Ġbrâhîm nakletti. El-Mervezî Ģöyle dedi: “ Ebu Abdullah’a Ģöyle dedim: “Bir adamın yanına girdim. Ebu Abdullah, beni o adama bir Ģeyle göndermiĢti. Adam, tepesi gümüĢ kaplı bir kap getirmiĢti de ben de onu kırdım. Bu onu ĢaĢırtmıĢtı, tebessüm edip kap sahibini inkâr etti. El-Halvânî’nin EtTebsira’sında, velisiz evlenen veya besmele çekilmeyen Ģeyi yiyen veya kızı, zina eden kimseyle veya anasıyla zina edilen kimse ile evlenen kimselerin Ģahitliği reddedilme ihtimâli vardır diye vârit oldu. Bu, delili kuvvetli olanlarda veya söz, haberi vahidin hilafına olanlarda olması gerekir. Hüküm, haberi vahide veya zannî icmâya veya celiyy kıyâsa muhalefet ettiği için nakzedildiğinde, bizim o hükümde benzeri ve evla olanı olamaz. El-Kâdı ve Ġbn-u Akîl, El-Meymûnî rivayetini, fâilin içtihad ehlinden ve bu görüĢü benimseyen kiĢilerin de mukallidi olmadığına hamlettiler. Ahmed’den üçüncü bir rivayette ise müçtehid inkar edilmez bilakis mukallit inkar edilir, dediği nakledildi. Ġshâk Ġbn-u Ġbrâhîm imam Ahmed’den, kendisine yılanların derileri içerisinde namaz kılmak hakkında sorulduğunda, kılan kimse tevilci olduğunda, bir sakıncanın olmayacağını umarım. Eğer cahilse, nehyedilir ve ona, Ģüphesiz ki Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, bundan nehyetti denilir, dediğini nakletti. Meselede dördüncü bir görüĢ daha vardır ki Ahkâm-ul Suntâniyye’de (Ebu Ya’lâ El-Ferrâ’): “Kendisinde ihtilâf zayıf olur ve bu ihtilâf, peĢin ribâ gibi, üzerinde ittifak edilen bir harama bahane olursa, bundaki ihtilaf zayıftır ve haramlılığı üzerinde ittifak edilen nesi-e ribâsına aracı olur. Mut’a nikâhı da böyledir. Belki mut’a nikâhı, zinayı mubah görmeye aracı olabilir. Dolayısıyla kendisinde ihtilaf zayıf olanlar, velâyeti hükmü gereğince muhtesibin inkârına dâhil olurlar. Sonra El-Kâdı, Ebu Ġshâk ve Ġbn-u Batta’nın 66 mut’a nikâhı hakkındaki sözlerini zikretti. Ebu-l Hattâb ve baĢkaları ise, mut’a nikâhında taklidin caiz olduğuna delâlet eden Ģeyler zikrettiler. Er-Riâye’de, mut’a nikâhı hakkında “Mut‟a nikâhına fetva vereni taklit etmek mekrûhtur” dedi. Ahkâm-ul Suntâniyye’de, baĢka bir yerde, nebiz izhârını açığa vurmak, içki gibidir. Onu dökmek ziyan değildir. Onun bu kelâmı, Muhinna’nın rivâyetinde daha önce geçmiĢti. Ġbn-ul Cevzî de, ihtilaf meselelerinden olduğu halde, rükû ve secdelerde itidâli terk ederek namazını kötü kılan kimsenin inkâr edildiğini hatırlattı. ġeyh Abdulkâdir, böyle kimseye emretmek ve nasihat etmek vâcibtir, dedi. Ġbn-ul Cevzî: “İtikafa giren kimsenin, bu şeyleri inkar etmekle ve tanıtmakla iştigal etmesi, kendisiyle yetinilen bir nâfileden daha efdaldir.” Dedi. Ve aynı Ģekilde eli ve pis kapları, az sulara daldırmak hususunu münkerler içerisinde zikretti. Dedi ki: “Bunu bir Mâlikî yaparsa, inkar edilmez. Bilakis ona latif davranılır ve ona “ Bana karşı taharet yapmayarak bana eziyet etmen mümkündür” denir. Meselede beĢinci bir söz daha vardır. ġeyh Takiyyuddîn Ģöyle dedi: “Doğru olan, Müslümanların çoğunluğunun üzerinde bulunduğu husustur. Öyle ki her sarhoşluk verici şey, içkidir. İçki içen, tedavi için veya tedavi haricinde bir damla dahi içse, kırbaçkanır.” Yine o, “Butlân-ut Tahlîl” kitabında Ģöyle der: “Onların, ihtilaf meselelerinde inkâr olmaz, sözleri, sahih değildir. Çünkü inkar etmek, ya hükümle söze veya amele yöneltilir. Birincisine gelince; eğer söz, bir sünnete veya kadim bir icmâya muhalif olursa, ittifakla inkarı vâcibtir. Eğer böyle olmazsa, isabet eden tektir diyenler nezdinde, ki bunlar selef ve fakihlerin genelidir, sözün zayıflığını beyan etmek manasında inkar edilir. Amele gelince; sünnet veya icmâya muhalif olduğu vakit, inkâra göre keza inkarı vâcibtir. Nitekim hakkında ihtilaf edilen nebiz içen kimsenin durumunu daha önce zikretmiştik. Nitekim, hâkimin hükmü, bir sünnete muhalif olduğunda, bazı alimler ona ittiba etselerde, nakzedilir. Ama meselede bir sünnet veya bir icmâ yoksa ve meselede içtihad etmekte caizse, ister bir müçtehid ister bir mukallid olsun, bu meseleyle amel eden kimse inkar edilmez. Ancak meseledeki bu karşıklık şu yönden meseleye dâhil oldu; kâil olan kimse, ihtilaf meselelerinin, içtihad meseleleri olduğuna itikad ediyor. Nitekim imamların da üzerinde bulunduğu insanlardan bir takım taifeler de buna itikad ediyor. Şöyle ki içtihad meselelerinde, bir delil olmadığı sürece, kendi cinsine muarız olmayan sahih bir hadis misali, vucûben ve zâhiren o meselelerle amel etmek vâcibtir. Böyle olmadığı zaman, birbirine yakın deliller teâruz ettiği veya o meselelerde deliller gizli olduğu için içtihad câiz olur. Meselenin katî olması babında, haklarında selefin ihtilaf ettikleri diğer meseleler gibi, müçtehidlerden o meseleye muhalefet edenler üzerine hiçbir ta‟n yoktur. Biz, bu meseledeki iki sözden birinin sıhhatinden kesin eminiz. Mesela, kocası ölen hamile kadın, doğuruncaya kadar iddet bekler, meni gelmeksizin mücerret cimâ, guslü gerektirir, ribâ-i fadl ve mut‟a haramdır, daha birçok meseleler, zikretti.” BaĢka bir yerde ise keza Ģöyle dedi: “Cemâati terk etmek üzerinde ısrar eden kimse, inkar edilir. Cemâati müstahab görenler nezdinde iki şekilden birine göre keza kendisiyle savaşılır da. Ama cemâati vâcib görenler katında ise, şüphe zâil olduktan sonraki bağiler gibi, savaşmak ve fasıklamak için mubah kılıcı delil, o kimse nezdinde kâim olduğu zaman, hem kendisiyle savaşılır hem de fasıklanır.” Yine Ģöyle dedi: “İtidali terk eden ve meshe vakit tayin etmeyen kimse, hakkinda bir nassın varlığından dolayı namazı iâde eder. Oysa tevilcinin durumu 67 böyle değildir. Çünkü iki rivayetten birine göre, o konuda deliller ve eserler tearuz ettiği için, tevilci deve etinden dolayı abdest almaz.” ġeyh Muhyiddin En-Nevevî de Ģöyle zikretti: “Hakkında ihtilaf edilen hususta inkar olmaz.” “Ama ihtilaftan çıkmak için nasihat yönünden inkarı mendûb görürse, yumuşaklıkla yapması güzeldir, sevimlidir, mendûbtur.” Dedi. Şâfiîlerden başkaları da meselede iki cihet olduğunu zikrettiler. En-Nevevî, baldırını açan kimsenin inkar edilme meselesini ve bu konudaki iki ciheti zikretti.”137 ġafiî olan El-Maverdî de Ģöyle dedi: “Şafiî ashabından fakihler, kişi, hakkında fakihlerin ihtilaf ettikleri hususlardan kendi münker gördüğü şeylerde insanları kendi görüş ve içtihadına hamletmesi câiz midir? Yoksa değil midir? Diye ihtilaf ettiler. Bu konuda iki vecih vardır. Birincisi: Ebu Saîd El-Istahurî‟nin sözüdür. Bu konuda kendi görüş ve içtihadına hamletmesi caizdir. Buna göre muhtesibin, hakkında ihtilaf edilen konularda kendi görüşüyle içtihad edebilmesi için dini hükümlerde içtihad ehlinden bir âlim olması vâcibtir. İkincisi: İnsanları kendi görüş ve içtihadına hamledemez. Hakkında ihtilaf edilen konularda ve herkese içtihadı caiz gördüğü için onları kendi mezhebine sevk edemez. Buna göre de muhtesibin, üzerinde ittifak edilen münkerleri bildiği zaman, içtihad ehlinden olmaması câizdir.”138 Ġbn-u Receb El-Hanbelî de Ģöyle dedi: “…İnkârı vâcib olan Münker, üzerinde ittifak edilen münkerdir. Hakkında ihtilaf edilene gelince; ashabımızdan, ister müçtehid olsun isterse bir müçtehidi caiz taklitle mukallid eden olsun, münkeri işleyeni inkâr etmek vâcib değildir, diyenler vardır. El-Kâdı (El-Ferrâ‟) Ahkâm-ul Sultâniyye‟de kendisinde ihtilaf zayıf olup, bu ihtilaf, peşin ribâ gibi, üzerinde ittifak edilen bir harama aracı olanları istisna etti. Bundaki ihtilaf zayıftır ve bu ihtilaf, üzerinde ittifak edilen nesi-e ribâya vasıta olur. Mut‟a nikâhı da böyledir. Çünkü o, zinaya vasıta olur. İshâk İbn-u Şâkilên den, mut‟anın açıkça zina olduğunu nakletti. İbn-u Batta‟dan da şöyle dediğini nakletti: “Bir kâdının hükmettiği bir nikâh, eğer o nikahı tevil etmişse, fesh olmaz. Ancak bir adamın lehine, mut‟a akdiyle veya tek bir lafızla üç kere boşayıp, kocasına tekrar geri dönmeye hükmederse, hükmünün merdut olması müstesnadır. Böyle yapan kişiye ceza ve ukubât gerekir. Ahmed‟den nakledilen husus, satranç oynayan kimsenin inkar edildiğidir. El-Kâdı, bu nakli satrancı içtihadsız veya caiz taklitsiz oynayana tevil etti. Halbuki buna bakmak gerekir. Çünkü Ahmed‟den nakledilen, hakkında ihtilaf edilen nebizi içen kimseye had vurulduğudur. Had vurmak, inkar mertebelerin en beliğ olanıdır. Halbu ki böyle yapan kimse, Ahmed nezdinde fasıklanmaz. Dolayısıyla bu da, haramlığına sünnetin delâlet etmesinden ötürü kendisinde ihtilaf zayıf olan her ihtilaf edilenin inkar edileceğine delâlet eder. Ama tevilci fâili, Allah‟u A‟lem bununla adaletten dışarı çıkmaz. Aynı şekilde Ahmed, bunun vucûbunda ihtilafın varlığıyla birlikte, namazını tam kılmayan, rükûdan ve secdelerden belini tam doğrultmayan kimsenin inkar edileceği belirtti.”139 ĠĢte bunlar, ilim ehlinin meseledeki sözlerinden bir demettir. Biz bu sözleri, vâkıf olma faydasının güzelliğine binaen ayrıntılı olarak zikrettik. Bu meseledeki son sözü söylemeye ve değiĢimi elzem olan münkeri, sadece hakkında ihtilaf edilmeyene hasretme vucûbundaki sözümüze muhalif davrananlara cevap vermeye gelince; bu Ģu Ģekildedir: 137 Âdâb-uş Şeriyye ve‟l Menh-ul Meriye. C.1. s.166-170 138 Ahkân-ul Sultâniyye. S. 300 139 Cami-ul Ulûm ve‟l Hikem. S. 284 68 Birincisi: Alimlerden, hakkında ihtilaf edilen meselelerde müçtehid inkar edilmez, ancak mukallid inkar edilir diye görüĢ belirtenler vardır. Bu görüĢ, bizim görüĢümüze göre doğrudan çok uzaktır. Çünkü insanların ekserisi, müçtehid değil mukallidtir. Hakkında ihtilaf edilen hususta onları inkar etmenin, onları taklitten men etmekten baĢka hiçbir manası yoktur. Bu ise, taklidin câizliği üzerinde icmânın varlığından dolayı bâtıldır. Bu bir yöndendir. Diğer bir yönden ise, mukallid, taklit ettiği Ģeyle amel etmekte, içtihad ettiği Ģeyle amel etmekte müçtehid gibidir. Yani her biri, ister taklit isterse içtihad olsun, zannı galibiyle amel eder. Bunun için Ģeriatın kendisinden talep ettiğine uygun olarak zannı galibiyle amel eden mukallidi inkar etmenin ve bu konuda müçtehidi inkar etmemenin hiçbir manası yoktur. Bu böyledir. Biz, mukallidin Alemlerin Rabbi Subhanehu ve Teâlâ karĢısında zimmetini beri kılan meĢrû bir tercihsiz taklid ettiğinde, mukallidi inkâr etmek gerektiğine kâil oluyoruz. Çünkü mukallid, hevaya ve nefsi arzusuna ittiba etmiĢtir. Eğer mukallidin ameli, bundan baĢkasına bağlıysa veya mukallidin fiili, Ģehvetinden baĢkasında doğruyu görmüĢse, mukallidi inkarımız, üzerinde ittifak edilen katî haramı iĢlemeye karĢılık inkâr etmek babındandır. Üzerinde ittifak edilen katî haramı iĢlemek de, amelde hevaya ittiba etmekten baĢkası değildir. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: ُ اه َ َو ى َ َع َّمِن َّ ات ب ِ أَض ُّل م َ ْ َن م َ و ِ َّن ِ إ و اللَّ َ ُ ًد ِّى من ِر ى ْ ي َ غ ِ ب َ مِين ِ الظَّال َ م ْ َ ي الْقو ْدِ ه َ َ َ ال ي و َّالل” Allah'tan bir hidâyet olmaksızın kendi hevasına ittiba edenden daha sapık kim olabilir! Elbette Allah zâlim kavme hidâyet etmez.”140 Ġbn-u Abbâs da Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den Ģöyle اتقوا اضتديث عٍت إال ما علمتم فمن كذب علي متعمدا فليتبوأ مقعده من النار ومن قال يف :etmiĢtir rivayet dediğini Bildiğiniz .sakınınız aktarmaktan hadis Benden “القرآن برأيو فليتبوأ مقعده من النار müstesnadır. Her kim bana bile bile yalan isnad ederse, ateşten yerine hazırlansın. Kim de Kurân hakkında kendi görüşüyle (yani hevasıyla) söylerse, ateşten yerini hazırlasın”141 İkincisi: Bazı alimlerin: “Onların, ihtilaf meselelerinde inkâr olmaz, sözleri, sahih değildir. Çünkü inkar etmek, ya hükümle söze veya amele yöneltilir. Birincisine gelince; eğer söz, bir sünnete veya kadim bir icmâya muhalif olursa, ittifakla inkarı vâcibtir… Amele gelince; sünnet veya icmâya muhalif olduğu vakit, inkâra göre keza onun inkarı da vâcibtir…” sözüne iki yönden bakılır: 1) Ne özellerinden ne de genellerinden Müslümanlardan hiçbir kimse, onu bile bile sünnete muhalefet etmez. Sünnet, o kimse nezdinde Ģart koĢtuğu kendi Ģartlarıyla sahih olursa veya sünnetten muhâlifinin anladığını anlasa, kesinlikle sünnet hakkında muhalefet etmez, ondan yüz çevirmezdi. Biz nasıl, onu kendi Ģartlarımıza zorlayabiliriz veya kendi anyalıĢımızla onu kayıtlayabiliriz. Doğrudur, Ģayet insanlardan biri, rıza gösterilen bir görüĢ veya zayıf bir delil veya delil Ģüphesi veya zimmeti beri kılan bir taklit olmaksızın muhâlefet ederse, bunu inkar ederiz. Çünkü bu, heva amelindendir. Hakkında söz daha önce geçmiĢti. 140 Kasas 50 141 Et-Tirmizî 69 2) Ġcmâya muhalif olan amel veya sözün inkârını söylemek, icmânın zatının hakikatini kayda ve beyâna muhtaçtır. Peki buradaki icmâyla kasıt nedir? O, sahabenin icmâsı mı veya alimlerin veya mezheblerin icmâsı mı? Bu icmânın, hüccetliği nedir? Söz hahibinin –ki Ġbn-u Teymiyyedir-, üç talakla ilgili fetvasında icmâya muhalefet ettiği ittiham fitnesiyle karĢı karĢıya kaldı. Öyle ki o, tek kelimeyle söylenen üç talakın tek talak olarak vaki olacağı görüĢünü benimser. Bu bağlamda alimlerden biri, onun hakkında Ģöyle der: “Şüphesiz o, icmâya muhalefet etmiş ve bidat yolunu tutmuştur.” Es-Sanânî “Subulus Selâm” da Ģöyle dedi: “Dört mezheb sahipleri, Ömer‟in bu konudaki seyrine ittiba ederek üç talakın vâki olacağına kâil oldular. Bu konuda kendilerine muhalefet edenlere inkarları çok siddetli olmuştur. Bu mesele onlar nezdinde, reddedenlere ve muhalefet edenlere nispetle bir ilim haline dönüşmüştür. Bu meseleyle ilgili fitneler sebebiyle Şeyh-ul İslâm İbn-u Teymiyye cezalandırılmış, tilmizi El-Hâfız İbn-ul Kayyim da, üç talakın vaki olmadığı fetvası sebebiyle bir erkek devenin etrafında dolaştırılmıştır. Bu durumun, ümmetin selef ve haleflerinin hakkında ihtilaf ettikleri ferî bir meselede, salt şiddetli taassupçuluktan başka bir şey olmadığı gizli değildir. Bu meselede muhtelif sözlerden bir söze meyleden kimseler hiç inkar edilmez. Nitekim bu durum marûftur. İşte musannif, diğer dâhi araştırmacılardan ve takvalı erkeklerden, burada ayrılıyor.” Bu nedenle icmânın hakikatini beyân etmek gerekir. Doğru olan, inkârın vâcibliğindeki kayda uygun olan icmâ, sahabeden günümüze kadar Müslümanların üzerinde ittifak ettikleri, küçük büyük herkesin bildiği, âlim câhil herkesin üzerinde muvâfakat ettiği, zinânın, ribânın, içkinin, hırsızlığın, haksız yere öldürmenin, Allah’ın indirdiğinden baĢkasıyla hükmetmenin ve zaruretle dinden oldukları bilinen diğer münkerlerin haramlılığı gibi, bu konuda hiçbir muhalif ve muarız olmaksızın bütün mezheblerin ve tüm alimlerin üzerinde söz birliği ettikleri icmâdır. Bu tür icmâ, genelde katî olanlarda tahakkuk eder. Onların, “İcmâya muhalefet eden inkâr edilir” sözlerinden kasıt buysa, evet öyledir ve güzeldir. Eğer kasıt bu değilse, onların dedikleri gibi değildir. 3) Bazı alimler de “Hakkında ihtilaf zayıf olur ve bu ihtilaf üzerinde ittifak edilen bir harama vasıta olursa” inkar edileceğini söylediler. Hakkında ihtilafın zayıf olduğundan kasıt, delilinin zayıflığından ve hüccetinin cılızlığından ötürü muhalif olan kiĢinin görüĢünün hatasının kendisinde ayan beyan olduğu Ģeydir. Bu durum alimler indinde iki hususun birlikte bulunmasıyla bilinir. Birincisi: Uzak bir teville tevil ederek veya ihmal ederek veya amel ettirmeyerek sarih sahih nassa muhalefet etmektir. Ġkincisi: Kâil olanların azlığı yani alim ve cumhurdan kahir ekseriyete muhalefet etmektir. Bu 70 söz, doğru olan sözlerdendir. Çünkü harama vesile, ittifakla haramdır. Hakkında ihtilaf zayıf olur ve bu ihtilaf, üzerinde ittifak edilen haramın toplumda yaygınlaĢmasına aracı olduğuna misaller, mut’a meselesidir. Mut’a, haramdır. ErRibbî’ Ġbn-u Sebrate’l Cuhennî’den, babasından Ģöyle rivâyet أن رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم هنى عن اظتتعة وقال أال إهنا حرام من يومكم ىذا إىل يوم :edildi القيامة” Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem mut‟adan nehyetti ve “Dikkat edin! Mut'a şu gününüzden kıyâmet gününe kadar haramdır.” buyurdular.”142 Mut’anın câizliğine dair sözler, mubah faydalanma bahanesiyle toplumda zinânın yaygınlaĢmasına yol açan, Ģâzz ve zayıf sözlerdendir. Bunun için mut’a haramdır, yapanı inkâr edilir. Çünkü harama vesile, haramdır. Ancak bu söz yani hakkında ihtilaf zayıf olur ve bu ihtilaf, üzerinde ittifak edilen haramın toplumda yaygınlaĢmasına aracı olduğunda inkâr etmek sözü, kendisine binaen inkar imkanı olan bağlayıcı bir keyfiyetle görüĢteki zayıflığı sınırlandıran cihet bakımından bir kayda muhtaçtır. Bizdeki görüĢ, zayıf görüĢü sınırlandırma iĢinin kendisine râci olduğu cihet, imamdır. Zira ilzam yoluyla meselelerdeki ihtilafı kaldırmak, hakkında ihtilaf edilen meselelerde görüĢlerden birini benimsemekle ihtilafı kaldırma salahiyetini, iĢleri gütme, devlet ve toplumda meseleleri tedbir etme salahiyetini Ģeriatın kendisine vermiĢ olması sebebiyle halifeyle ilgili meselelerdendir. Ġmamın emri, ihtilafı kaldırır. Emrine muhalefet etmek, inkarı gerektirir. 142 Muslim 71 Değişim Mertebelerini Gözetmek İnsanlar, münkeri değiştirmek mertebeleri meselesinde iki kısma ayrıldılar; bir kesim, değiştirmek hadisinde vârit olan mertebelere bağlanmayı vâcib görürler. م ه رأى مىكم مىكرا فليغيري بيدي فإن لم يستطع فبلساو ً فإن لم يستطع فبقلب ً ;şudur hadisi Değiştirmek يمان. ا أضعف وذلك” Sizden kim bir Münker görürse, onu eliyle değiştirsin. Gücü yetmezse, diliyle. Gücü yetmezse kalbiyle. Bu da imanın en zayıfıdır.”143 . Bu hadiste, mutlak olarak tertibi gözetmek vucûbiyetine bir delâletin olduğunu var sayarlar. Diğer bir kesim, onu vâcib görmezler. Değiştirmek vucûbiyetinde aslolanın, hadisten alınan tertibin zâhirini gözetmeksizin keyfiyetlerden herhangi bir keyfiyetle olacabileceğini kabul ederler. Ebu Hâmid El-Gazâlî şöyle der: “Derecelere gelince; ilki, tanımaktır sonra tanıtmaktır sonra nehyetmektir sonra vaazı-nasihattir sonra sövmektir sonra sert ve şiddetli serzenişte bulunup kınamaktır sonra elle değiştirmektir sonra dövmekle tehdit etmektir sonra dövmek ve tahkik etmektir sonra silah kullanmaktır sonra dostlardan yardım istemek ve ordu toplamaktır.”144 İbn-ul Arabî “Ahkâm-ul Kurân” da şöyle der: “Ancak lisân ve beyânla başlanılır. Olmazsa elledir.” EşŞevkânî de “Es-Seyl-ul Cirâr” da şöyle der: “…Ama o kimse, yumuşak sözle vaazı nasihati takdim eder. Eğer bu, tesir etmezse, sert sözü getirir. Bu da tesir etmezse, elle değiştirmeye intikal eder sonra savaşmak eğer değiştirmek ancak bununla olacaksa… Vakıa Ģudur ki, bu hadis, görüldüğünde münkeri inkar etmenin amelî vakıasal suretine muhaliftir. Çünkü kiĢi, herhangi bir münkere Ģahit olduğu zaman, evvela onu kalbiyle inkar eder yani münkere razı olmaz, onu kabul etmez. Ardından lisânıyla ondan nehyeder yani münkerle haĢır neĢir olan kiĢiden münkeri terk etmesini, ondan kaçınmasını talep eder. Eğer münkeri terk ederse, maksat hâsıl olur. Terk etmekten imtina ederse, münkeri yapmaktan men etmek için kuvvetle müdâhil olur. Ancak ne var ki hadis, bu tabii surete muhalefet etmiĢ, inkara elle baĢlamıĢ sonra dil sonra kalp demiĢtir. ġayet biz, hadisin zâhirini gözetmek mutlak olarak vâcibtir dersek, bunun manası, lisân kullanmaksızın veya kalple inkar etmeksizin yani dille münkerin terk edilmesini emretmeksizin veya kalple münkeri kerih görmeksizin elle baĢlamamız gerekir demektir. Halbuki bu durum, vakıasal değildir. Hadisten de kastedilen değildir. Bundan dolayı bu hadiste tedebbür etmek, hadisin zâhirini, ġâri’n külli maksadına, ne hadisin manasına ne de bütünüyle farzın amelî suretine halel getirmeyecek Ģekilde, sarfetmek gerekir. Tahkik edildiğinde, bu hadisin, izâlesi murat edilen Münkerin ancak kuvvet kullanmakla izâle olacağı zannı galip durumunda bir amelî icra etmek için teĢrî edildiği açığa çıkar. El kullanmaksızın lisânla münkeri değiĢtirme gücü zannı galipse, ele, ancak güç yetmedikten sonra baĢvurulur. Sallallahu من رأى منكم منكرا فليغَته بيده فإن مل يستطع فبلسانو فإن مل يستطع فبقلبو وذلك :sözü Ģu in’Sellem Ve Aleyhi اإلديان أضعف” Sizden kim bir Münker görürse, onu eliyle değiştirsin. Gücü yetmezse, diliyle. Gücü yetmezse kalbiyle. Bu da imanın en zayıfıdır.”145 Ve من رأى منكرا فغَته بيده فقد برئ ومن مل يستطع أن يغَته بيده فغَته :sözü Ģu rivâyetindeki nin’Nesâî-En 143 Muslim 144 İhyâu Ulûm-ud Din. C.2. s.440 145 Muslim 72 ,görür Münker bir Kim “بلسانو فقد برئ ومن مل يستطع أن يغَته بلسانو فغَته بقلبو فقد برئ وذلك أضعف اإلديان onu eliyle değiştirirse, kurtulmuş olur. Kim eliyle değiştirmeye muktedir olamaz, onu diliyle değiştirirse, kurtulmuş olur. Kim diliyle değiştirmeye muktedir olamaz, onu kalbiyle değiştirirse, kurtulmuş olur. Ama bu, imanın en zayıfıdır.” Münkeri değiĢtirmekte en faydalı üslûp, kuvvet olduğu zannı galip durumunda en yukarısından en aĢağısına, en kuvvetlisinden en zayıfına kadar üslûpta tedricilik ifâde eder. DeğiĢtirmek için çalıĢan kimse, elini kullanmakla iĢe baĢlar. Eliyle değiĢtirmeye gücü yetmez ve değiĢtirmeye muktedir olmadığı da açığa çıkarsa, diliyle nehyeder. Diliyle değiĢtirmeye de muktedir olmazsa, kalbiyle inkâr eder. Nebevî hadis, Ģu iki husustan dolayı Münker görüldüğünde kendiliğinden amelî değiĢim vakıasına aykırı olarak vârit olmuĢtur. Birincisi: Münkeri inkar etmeye ve ona karĢı susmamaya teĢviktir. Bu, kuvvet kullanımına neden olsa da. Zira farz derecelerinin en yükseğine ve en kuvvetlisine nass getirmek, münkerin inkâr lüzûmunu ve herkeste derecelerin en düĢüğü ve en zayıfının tahakkuku için farzın ehemmiyetinin ispatını beyânda en beliğ olanıdır. İkincisi: BaĢkasına eza vermenin cevâzına teĢri etmektir. Çünkü Müslüman’a eza vermek, katiyen haramdır. Dolayısıyla bu nass, hallerden bir hali istisna eden bir teĢrî getirdi. O hal de, Müslüman üzerinde icmâ edilen bir Münker irtikap ederse, onu men etmek gerekir. Bu, ona eza vermeye götürse de. Binaenaleyh hadisin zâhiri, mutlaklığı üzere değildir. Tertibi gözetmek, bunun lüzûmuna dair zannı galip durumunda olur. Sünneti Nebevî de, hadiste vârit olan üç üslûptan birine itimat etmenin, münkerin vakıasına, onunla haĢır neĢir olanın vakıasına ve değiĢtirenin zannı galibine bağlı olduğuna delâlet eden Ģeyler vardır. Muslim, Abdullah Ġbn-u Mes’ûd’dan, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģöyle buyurduğunu tahriç ما من نيب بعثو اهلل يف أمة قبلي إال كان لو من أمتو حواريون وأصحاب يأخذون بسنتو ويقتدون بأمره مث إهنا ختلف من بعدىم :etti خلوف يقولون ما ال يفعلون ويفعلون ما ال يؤمرون فمن جاىدىم بيده فهو مؤمن و من جاىدىم بلسانو فهو مؤمن ومن جاىدىم بقلبو gönderdiği ümmete bir hiç ın'Allah önce Benden “فهو مؤمن وليس وراء ذلك من اإلديان حبة خردل bir Nebi yoktur ki, o Nebinin, ümmetinden bir Havarileri ve sünnetine tâbi olan, emrine uyan bir ashabı olmasın. Sonra onların ardından, yapmadıklarını söyleyen ve emrolunmadıklari şeyleri yapan bir takım kötü nesiller geride kalır. İşte kim bunlara karşı eliyle mücâhede ederse, o mümindir. Kim onlara karşı diliyle mücâhede ederse, o da mümindir. Kim onlara karşı kalbiyle mücâhede ederse, o da mümindir, Amma bunun ötesinde imandan bir hardal danesi de yoktur.” Bu hadiste, değiĢtirenin, ister sözlü ister fiili olsun, kendisiyle münkerin zevâline imkan bulduğu her Ģekliyle münkeri değiĢtirmek değiĢtirenin hakkından olduğuna bir delâlet vardır. O halde üslûb iĢi, değiĢtirenin zannı galibine bağlıdır. Eğer dille inkar, değiĢime götürürse, dille inkar eder. Dille inkar değiĢime götürmez zannı galipse ve eliyle münkeri izâle etmeye de gücü yetiyorsa, kuvvetle değiĢtirmesi elzem olur. Muslim Enes Ġbn-u Mâlik’ten Ģöyle dediğini tahriç etti: مع اظتسجد يف حنن بينما رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم إذ جاء أعرايب فقام يبول يف اظتسجد فقال أصحاب رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم مو مو قال قال رسول 73 اهلل صلى اهلل عليو وسلم ال تزرموه دعوه فًتكوه حىت بال مث إن رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم دعاه فقال لو إن ىذه اظتساجد ال تصلح RasûluIIah mescitte Biz “لشيء من ىذا البول وال القذر إمنا ىي لذكر اهلل عز وجل والصالة وقراءة القرآن Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟le birlikteydik. Ansızın bir bedevi çıkageldi ve mescidin içine bevletmeye kalkıştı. Bunun üzerine Rasulullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in ashabı: “Hey, Hey! “dediler. Enes der ki: RasûluIIah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem: “Onun bevlini kesmeyin, bırakın onu!” buyurdular. Onlar da bevlini bitirinciye kadar onu bıraktılar. Sonra Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem onu çağırarak kendisine şunları söyledi: “Şüphesiz ki, bu mescidler ne bu bevlden, ne de pislikten hiç bir şeye uygun değildir. Bunlar ancak Allah Azze ve Celle’yi zikretmek, namaz ve Kurân okumak içindir.” Veya Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem bu minvalde bir Ģey buyurdular. El-Buhârî’nin Ebu قام أعرايب فبال يف اظتسجد فتناولو الناس فقال عتم النيب صلى اهلل :dedi Ģöyle ise rivâyetinde dan’Hurayra kalkıp Bedevi Bir “عليو وسلم دعوه وىريقوا على بولو سجال من ماء أو ذنوبا من ماء فإمنا بعثتم ميسرين ومل تبعثوا معسرين mescidin içinde bevletti. İnsanlar ona doğru bağrıştılar. Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem onlara "Onu serbest bırakın, bevli üzerine dolu bir kova yâhut büyük bir kova su dökünüz. Sizler ancak kolaylaştırıcılar olarak gönderildiniz, zorluk çıkarıcılar olarak gönderilmediniz" buyurdu. Ġbn-u Mâce’nin Ebu دخل أعرايب اظتسجد ورسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم جالس فقال :dedi Ģöyle ise rivayetinde dan’Hurayra اللهم اغفر يل وحملمد وال تغفر ألحد معنا فضحك رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم وقال لقد احتظرت واسعا مث وىل حىت إذا كان يف ناحية اظتسجد فشج يبول فقال األعرايب بعد أن فقو فقام إيل بأيب وأمي فلم يؤنب ومل يسب فقال إن ىذا اظتسجد ال يبال فيو وإمنا بٍت لذكر اهلل وللصالة” Bir Arabî mescide girdi. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem oturuyordu. Arabî: “Allah'ım! Beni ve Muhammed'i bağışla ve bizimle birlikte hiç kimseyi bağışlama, dedi. Bunun üzerine Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem gülümseyerek “Sen gerçekten geniş olanı daralttın” buyurdu. Sonra adam geri döndü, nihayet mescidin bir kenarına varınca ayaklarını açıp bevletti. Arabî, yaptığını anladıktan sonra kalkıp: “Babam, annem sana feda olsun. Bana (merhamet et) dedi. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem onu azarlamadı ve sövmedi. Ardından: “Şüphesiz bu mescitte bevledilmez. Bu, ancak Allah'ı zikretmek ve namaz içindir.” buyurdu. Bu hadiste, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, Arabî’nin münkere cahillikle ve kasıtsız yöneldiğini bildiği için, ashabını Arabî’yi mescitte bevletmekten men etmekten nehyetti. Bunun için Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem ona rıfkla yaklaĢtı, mescitte bevledilmeyeceğini ona öğretti. Yine bu hadiste, münkeri iĢleyenin münkerden bihaber olması, kendisine yumuĢak davranmayı, eziyet etmemeyi ve letafetle yaptığının bir Münker olduğunu kendisine bildirmeyi iktiza ettiğine bir delâlet vardır. Ebu Hâmid El-Ğazâlî Ģöyle dedi: “Kuşkusuz Müslüman‟a eziyet etmek haramdır, sakıncalıdır. Nitekim onu Münker üzerinde ikrar etmek de sakıncalıdır. Akıl sahipleri içerisinde kanı kanla veya bevl ile yıkayan hiçbir kimse yoktur. Kim, Münker üzerinde sükûtu sakıncalı olandan uzak durur, bunu Müslüman‟a eziyet vermek sakıncalı olana, bundan müstağni olmakla birlikte, tebdil ederse, muhakkak ki kanı bevl ile yıkamış olur.”146 Ġbn-u Abbâs radiyallahu anhuma’dan Ģöyle nakledildi: عليو اهلل صلى اهلل رسول أن وسلم رأى خادتا من ذىب يف يد رجل فنزعو فطرحو وقال يعمد أحدكم إىل رترة من نار فيجعلها يف يده فقيل للرجل بعد ما ذىب رسول 146 İhyâu Ulûm-ud Din. C.2. s.441 74 Rasûlullah “اهلل صلى اهلل عليو وسلم خذ خادتك انتفع بو قال ال واهلل ال آخذه أبدا وقد طرحو رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, bir adamın elinde altından bir yüzük gördü de onu çekip aldı, hemen attı ve: “Sizden biriniz ateşten bir kora yöneliyor da, onu eline koyuyor” buyurdular. Rasîılullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem gittikten sonra adama : “Yüzüğünü al, onunla faydalan! Dediler. O da: “Hayır! Vallahi onu ebediyen alamam. Onu Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem attı, dedi.”147 Bu hadiste, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in münkeri değiĢtirmek için elini kullandığı hususu vardır. Zira adamın yüzüğünü çekip aldı ve onu yere attı. En-Nevevî Muslim üzerine Ģerhinde Ģöyle der: “Bu hadiste, münkere kâdir olan kimsenin münkeri elle izâle etme hususu vardır.” أن رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم خرج فرأى قبة مشرفة :nakledildi Ģöyle ten’Mâlik u-Ġbn Enes فقال ما ىذه ؟ قال لو أصحابو ىذه لفالن رجل من األنصار قال فسكت وزتلها يف نفسو حىت إذا جاء صاحبها رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم يسلم عليو يف الناس أعرض عنو صنع ذلك مرارا حىت عرف الرجل الغضب فيو واإلعراض عنو فشكا ذلك إىل أصحابو فقال واهلل إين ألنكر رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم قالوا خرج فرأى قبتك قال فرجع الرجل إىل قبتو فهدمها حىت سواىا باألرض فخرج رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم ذات يوم فلم يرىا قال ما فعلت القبة ؟ قالوا شكا إلينا صاحبها إعراضك عنو فأخربناه فهدمها فقال أما إن كل بناء وبال ve çıkar Sellem Ve Aleyhi Sallallahu Rasûlullah “على صاحبو إال ما ال إال ما ال يعٍت ما ال بد منو yüksek bir kubbe görür. "Bu da ne?" buyurur. Ashabı kendisine "Bu Ensâr‟dan filan adamındır" derler. Enes der ki: Bunun üzerine sükût eder, kızgınlığını nefsine gömer. Nihayet kubbe sahibi, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟e gelip insanlar içerisinde kendisine selâm verdiğinde, ondan yüz çevirir. Adam bunu, birkaç sefer yapar. Neticede adam, ondaki kızgınlığı ve kendisinden yüz çevirmeyi anlar. Bunu onun ashabına şikayet eder. Ardından: "Vallahi! Ben Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟i yadsıyorum” der. Onlar da, o dışarı çıkıp kubbeni gördü" derler. Enes der ki: “Adam kubbesine geri döner, hemen onu yıkar. Nihayet onu yerle aynı seviyeye getirir. Sonra Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem bir gün dışarı çıkar ama kubbeyi göremez. "Kubbeye ne yapıldı?" buyurur. Onlar da: “Kubbe sahibi bize senin kendisinden yüz çevirmeni şikayet etti. Biz de ona olup biteni haber verdik. Bunun üzerine o da kubbeyi yıktı” derler. Müteakiben o " Zorunlu olanlar, zaruri olanlar müstesna, amma her bina sahibi üzerine bir vebaldir" buyurur.”148 Bu hadiste Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem sözden yüz çevirmek, fiilden kızgınlığı ve memmuniyetsizliği göstermek üslûbuna itimat etmiĢtir. Sallallahu Aleyhi Ve Sellem dileseydi, o kubbeyi kuvvetle yıkardı. Ancak ne var ki o, gördüğü bir hikmete binaen en ideal üslûba ittiba etmiĢtir. Ve’l hâsıl, keyfiyetlerden herhangi bir keyfiyetle veya üslûplardan herhangi bir üslûpla münkeri izâle etmekte aslolan, güce göredir. Ancak herhangi bir münkerin sadece kuvvetle zâil olacağı zannı galip olduğunda, buna gücü yeten kimse için kuvvetle münkeri izâle etmeye çalıĢması vâcib olur. O kimsenin, dil veya kalple inkarla yetinmesi câiz değildir. 147 Muslim 148 Ebu Dâvud (İbn-u Hacer -Feyz-ul Kadîr‟in c.2 .s 163 „te geçtiği gibi- adamları güvenilir der. Ancak Enes‟ten rivayet eden müstesna. O ravi de Ebu Talha El-Esedî‟dir, marûf değildir. Onun Et-Tabarânî de Vâsila‟dan şahitleri vardır) 75 Değişim Mertebelerinin Tafsilatı A) Elle Değiştirmek Elle değiĢtirmek ve münkeri kuvvetle izâle etmek, Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’inde buyurduğu gibi değiĢim mertebelerinden ilk من رأى منكم منكرا فليغَته بيده فإن مل يستطع فبلسانو فإن مل يستطع فبقلبو وذلك أضعف اإلديان :mertebedir “Sizden kim bir Münker görürse, onu eliyle değiştirsin. Gücü yetmezse, diliyle. Gücü yetmezse kalbiyle. Bu da imanın en zayıfıdır.”149 Ebu Hucayfe’den Ģöyle dediği nakledildi: “Ali radiyallahu anh‟a şöyle dedi: “Cihâd, üç şeyledir: elle, dille ve kalpledir. İlki eldir sonra dildir sonra kalptir.”150 Elle değiĢtirmek, diğer üslûplar ve vesileler üzerine mukaddemdir. Çünkü elle değiĢtirmek, münkeri kökünden söküp atar, meydana gelmesini veya fert ve topluma zarar veren devamlılığını önler. Ġçki içen veya hırsızlık yapan veya bir kadına tecâvüze yeltenen bir Ģahsı görmesi gibi, önünde münker meydana gelen herhangi Müslüman bir ferde, o münkeri izâle etmesi vâcibtir. Zannı galiple de olsa bu münkeri eliyle izâle etmeye kâdirse, o zaman eliyle derhal o münkeri değiĢtirmeye ve izâle etmeye koyulması kendisine vâcibtir. Mesela Ģahıs, içki içen kimseye içki ĢiĢesini kırarak mani olur veya zinâ eden kimseyi defederek veya döverek engel olur. O Ģahıs, bu münkere mâni olur ve onu eliyle izâle eder. Çünkü o, yukarıda zikredilen Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in sözünü tenfiz etmek için elle değiĢtirmeye kâdirdir. ġunun anlaĢılması gerekir ki, el kullanmak yani münkeri değiĢtirmek için maddî kuvvet kullanımı, bu münkerin zatını değiĢtirmek ve onu elle izâle etmek üzere zannı galiple de olsa, fiilî kudrete bağlıdır. Ġzâle etme kudreti bulunmazsa, ne el, ne de kuvvet kullanılmaz. Çünkü o zaman kuvvet kullanımı, kendisinden dolayı kuvvetin kullanıldığı veya kendisinden dolayı kuvvet kullanmanın teĢri edildiği amacı tahakkuk ettirmez. O amaç da münkeri değiĢtirmek ve izâle etmekten baĢkası değildir. Hadiste vârit olan el kullanmak menâtı, bilfiil münkeri değiĢtirme kudretine bağlıdır. Buna delil, aynı hadis, güç yetmediğinde yani münkeri kuvvetle değiĢtirmeye ve izâle etmeye kudret olmadığında, bir mertebeden bir diğerine intikali yani elle münkeri inkardan dille münkeri inkara intikali getirdi. Öyle ki Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem Ģöyle “.diliyle ,yetmezse Gücü “فإن مل يستطع فبلسانو :buyurdu B) Dille Değiştirmek 149 Muslim 150 İbn-u Abdilberr, Et-Temhîd. 76 Dille değiĢtirmek, elle değiĢtirmekten sonraki ikinci mertebedir. Kuvvet kullanım kudreti olmadığı tercih edildiğinde, dille değiĢtirmeye itimat edilir. Vakıa Ģudur ki, dille münkeri değiĢtirmek, hakikaten onu değiĢtirmek değildir. Ancak o, münkeri irtikap edeni değiĢtirmektir. Yani o, fiili Münker olan münkerin fâilini inkar etmektir. Münkeri yapana inkar, onu nehyetmekle, ona engel olmakla, münkeri yapmaktan onu sakındırmakla, Allah Subhanehu ve Teâlâ’nın âsilere hazırladığı ceza ve elim azabı, mutilere hazırladığı büyük sevap ve neîm cennetlerindeki kurtuluĢu hatırlatmakla olur. Nehyin, men etmenin, tahkir etmenin, rezil rüsva etmenin, kötülemenin, sövmenin, küfretmenin, kuvvetle onu durdurmakla korkutmanın veya baĢkasından yardım istemekle tehdit etmenin münkeri irtikap edeni incitmesinde bir beis yoktur. Umulur ki onu bir kızgınlık ve utanmak tutar da münkeri iĢlemekten vaz geçer. Ancak bütün bunlarda Ģeriatın hudutları gözetilir. KiĢi, bütün bunlardan âciz kalır, kendisinde de dille değiĢtirmeye bir kudret görmezse, kalbiyle değiĢtirir. C) Kalple Değiştirmek Kalple değiĢtirmek, münkeri değiĢtirmek ve izâle etmek mertebelerinden üçüncü ve sonuncu mertebedir. Buna münkeri değiĢtiren, elle veya dille değiĢtirme gücü olmadığı zaman itimat eder. Kalple değiĢtirmenin hakikati Ģudur; bu, fiilen münkeri izâle etmez, münkeri iĢleyeni ve haramı irtikap edeni inkar olarak da addedilmez. Ancak o, münkeri inkardır. Zâil olmasını veya onu izâle edecek kiĢilerin varlığını temenni etmektir. Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem kalple değiĢtirmeyi imanın en zayıfı olarak addetti. Müslüman’a Münker vârıt olduğunda, ona rıza göstermemesi, kalbiyle onu kerih görmesi, imanın iktizâ ettiği mertebenin en aĢağısıdır. Kalple değiĢtirmek, münkeri değiĢtirenlerden herkese vâcibtir. Bilakis bütün Müslümanlara vâcibtir. Çünkü masiyete rıza, masiyettir. Abdullah Ġbn-u Mes’ûd’dan, kendisine bazı insanlar “Marûfu emretmeyen, münkerden nehyetmeyen kimseler helak olmuĢtur” dediklerin de, onlara “Bilakis kalbiyle marûfu emretmeyen ve kalbiyle münkeri inkar etmeyen kimseler helak olmuĢtur” dediği naklolundu.”151 151 İbn-u Abdilberr, Et-Temhîd 77 BEŞİNCİ BÖLÜM a) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin Şartları b) Münkerin Türleri c) Yöneticilerin Münkeri d) Emretmek Ve Nehyetmek Âdâbından 78 Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin Şartları ġarttan kasıt, üzerine hükmün varlığının bağlı olduğu, yokluğundan hükmün yokluğunun elzem olduğu, varlığından hükmün varlığının elzem olmadığı husustur. Mesela abdest, namaz için bir Ģarttır. Namaz ancak abdestle tamamlanır. Abdestin yokluğundan namazın yokluğu lâzım gelir. Ama abdestin varlığından namazın varlığı elzem değildir. Nikahtaki Ģahitlik, namazdaki setri avret, hırsızlıktaki korunmuĢluk, zekattaki nisab ve münkeri değiĢtirmekteki muktedirlik de öyledir. Tüm bunlar, Ģer’î Ģartlardandır. ġarta, Ģer’î bir Ģart olarak itibar edilebilmesi için, kendisine delâlet eden bir delil olması kaçınılmazdır. Abdest böyledir. Abdest, namazda bir Ģarttır. Çünkü Allah Subhanehu ve Teâlâ, ona dair bir nass getirdi. ġöyle buyurdu: ا َ ي ُ َح ْس ام َ ِق و ِ اف َ ر َ لَى الْم ِ إ ْ ُكم َ ي ْدِ أَي َ و ْ ُكم َ وى ُ ُج ْ و ِسلُوا ِ فاغْ لَ َّ ى الصالة ِ إ ْ ُم ت ْ ِذَا قُم ْ إ ُوا ن َ آم َ َّذِين ا ال َ ِ ين ُّأَي ه َ ب ْ لَ َ ى الْكع ِ إ ْ لَ ُكم ُ ْج أَر َ و ْ ُكم ُؤوسِ ُ ر ِ ْ ب Ey “وا iman edenler! Namaz kılmaya kalktığınız zaman yüzlerinizi, dirseklerinize kadar ellerinizi, başlarınızı meshedip, topuklara kadar ayaklarınızı yıkayın.”152 Bizatihi onun bir Ģart olduğu delil delâlet etmezse, o bir Ģart değildir. Amel anında onu gözetmek de vâcib değildir. Buna binaen bahsimiz, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin, emreden ve nehyedenin Ģartları hakkında olacaktır. Kendisine delilin delâlet ettikleri, meselemizde bir Ģart olarak itibar edilir. Kendisine delilin delâlet etmedikleri ise merduttur. 1) Erkeklik Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerde erkeklik Ģart koĢulmaz. Kadın da emredip nehyedebilir. Muktedir olduğunda münkeri değiĢtirebilir. Bu, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker delillerinin umûmundan dolayıdır. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: ؤْ ُ الْم َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ٍض ي ْ ع َ اء ب َ ي ِ ل ْ أَو ْ ُم ْ ُضه ع َ ات ب ُ َ ن ِ ْؤم ُ الْم َ ُ َون و ن ِ م ْ ر َ ي َ َك س ِ لَئ ْ أُو ُ ولَو ُ َس ر َ و َ َون اللّو ُ ُطِيع ي َ ُ َون َّ الزَكاةَ و ُْؤت ي َ َون َّ الصالَةَ و ُ ِيم ق ُ ي َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ و ٌ َكِيم ح ٌ ِزيز َ ع َ ِ َّن اللّو إ ُ اللّو ُ ُم ه ُ َم Mümin “ح erkekler ve mümin kadınlar da birbirlerinin velileridir. Onlar marûfu emreder, münkerden nehyeder, namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, Allah ve Rasûl’üne itâat ederler. İşte onlara Allah merhamet edecektir. Şüphesiz Allah azîzdir, hakîmdir.”153 2) İslâm Tamamı demesek de alimlerin büyük çoğunluğu, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin ancak Müslüman üzerine vâcib, kâfire memnû olduğuna meylettiler. Ġbn-ul Cevzî Ģöyle der: “Kâfir, bundaki sultan olmak ve izzetin varlığından dolayı, münkerin inkârından men edilir.” Ġbn-ul Uhve de Ģöyle der: “İslâm‟ı şart koşma vechi gizli değildir. Çünkü bu, dine yardım etmektir. 152 Mâide 6 153 Tevbe 71 79 Öyleyse kâfir, dinin aslını inkâr ettiği halde nasıl olur da din ehlinden olabilir? Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münkerde sultan ve hakem olmak izzetinin varlığından dolayı bu, din düşmanından men edilir. Kâfir ise, zelildir, Müslümanlar üzerine hakem olmak izzetine nâil olmaya müstahak olamaz. Allah Subhanehu ve Teâlâ şöyle ي :buyurdu ِ ب َ س َ ين ِ ن ِ ْؤم ُ لَى الْم َ ع َ ِرين ِ لْ َكاف ِ ل ُ اللّو َ َل ع َجْ لَن ي َ ًال و” Allah kâfirler için müminler aleyhine asla bir yol vermeyecektir.” 154 Hakikat ise Ģudur; Mutlak olarak kâfiri men etmek dakik değildir. Kâfire, “Sen küfründen dolayı haksız yere temiz bir canı öldürmek münkerinden ve küfründen dolayı Müslüman bir kadına tecâvüz edilmesenden men edemezsin” dememiz makûl müdür? Bu, makûl değildir! Doğru olan ise Ģöyle demektir; Kâfirin marûfu emretmesi ve münkerden nehyetmesi vâcibtir. Nitekim namaz kılması, oruç tutması ve Ġslâm’ın bütün hükümlerine iltizam etmesi de vâcibtir. Çünkü o, usûlle muhatab olduğu gibi fürûyla da muhatabtır. Bu, teĢrîide aslolan ve bütün insanlar üzerine hükmetme vucûbiyeti yönünden böyledir. Tatbiksel amelî yönden ise veya emretmek, nehyetmek ve değiĢtirmek iĢini kâfirin ikâme etmesi yönünden ise, bu, kendisine vâcib değildir, ondan da talep edilmez. Çünkü Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, Müslümanların hassasiyetlerindendir. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: َ َن ع ْ َو ْه ن َ ت َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ِ لنَّاس ت ِ َ ْت ل ْ أُخ ِرج ٍ َّ أُمة َ ْر خي َ ْ ُم ُكنت ِ ِاللّو ُ َون ب ن ِ ُْؤم ت َ َ نك ِر و ُ için insanlar ,Siz “ِن الْم çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; marûfu emreder; münkerden nehyeder ve Allah'a iman edersiniz”155 Ve Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: ْ ُم ْ ُضه ع َ ات ب ُ َ ن ِ ْؤم ُ الْم َ ُ َون و ن ِ ْؤم ُ الْم َ و ُ أْم َ ٍض ي ْ ع َ اء ب َ ي ِ ل ْ أَو ولَ ُ َس ر َ و َ َون اللّو ُ ُطِيع ي َ ُ َون َّ الزَكاةَ و ُْؤت ي َ َون َّ الصالَةَ و ُ ِيم ق ُ ي َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ِ َّن ُ ر إ اللّو ُ ُم ه ُ َم ْح ر َ ي َ َك س ِ لَئ ْ أُو ُ و ٌ َكِيم ح ٌ ِزيز َ ع َ وّالل” Mümin erkekler ve mümin kadınlar da birbirlerinin velileridir. Onlar marûfu emreder, münkerden nehyeder, namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, Allah ve Rasûl’üne itâat ederler. İşte onlara Allah merhamet edecektir. Şüphesiz Allah azîzdir, hakîmdir.”156 Ancak kâfir, kendiliğinden bazı münkerleri değiĢtirmek iĢini yaptığı zaman bu, kendisinden kabul edilir, bundan kendisi men edilmez. Ġslâm, bir kadına tecâvüzden veya mahalli bir hırsızlıktan veya haksız yere bir canı öldürmekten men etmekte Ģart değildir. Bazı ilim ehlinin, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkeri kâfire müsamaha etmekte, hakem olmak, izzet bulmak ve sultanlık gibi müstahak olmadığı hususlar vardır diye meylettiklerine gelince; biz bu konuda görüĢ olarak kendilerine katılmıyoruz. Çünkü Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, hiçbir Ģeyde yönetimden değildir. Kendisinde sulta da yoktur. Ayet de üzerine intibak etmez: ًيالِ ب َ س َ ِين ن ِ ْؤم ُ لَى الْم َ ع َ ِرين ِ لْ َكاف ِ ل ُ اللّو َ َل َ ْجع لَن ي َ و” Allah kâfirler için müminler aleyhine asla bir yol vermeyecektir.” 157 Kâfire, boğulmaya yüz tutan bir Müslüman’ı kurtarmak câiz değil mi? Buna cevâz verecek miyiz? Bunu Müslüman üzerine yol bulmaktan addetmeyecek miyiz. Ġnsanlardan biri kendisini öldürmeye yeltenirse, o 154 Meâlim-ul Kurbe Fi Meâlim-il Hisbe, s. 7-8 155 Ali İmrân 110 156 Tevbe 71 157 Nisa 141 80 Müslüman’ı kurtarmaktan kâfire mâni mi olacağız! Bir kadına tecâvüz eden bir kâfirin münkerini değiĢtirmeye muktedir olup değiĢtirmeyen Müslüman’ı inkar edeceğiz ama aynı zamanda da bir kadına tecâvüz eden Müslüman’ın münkerini değiĢtiren kâfiride mi inkâr edeceğiz! Bütün bunlar, yol bulmak bahanesiyle mi? Halbuki buradaki yol bulmaktan kasıt, hükmetmektir, velâyettir. Bu ise, bizim meselemizin vakıasına intibak etmez. Görünen, Hisbe ile Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker arasını karıĢtırmak, bunları tek bir mesele olarak itibar etmek, emri ve nehyi hisbenin görevine hasretmek, alimlerin, mutlak olarak kâfir için emretmek, nehyetmek ve değiĢtirmek iĢinin câiz olmadığı söymelerine neden oldu. Çünkü Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, Müslüman hakkında hakem olmaktır. Kâfir ise buna müstahak değildir, dediler. Bu iki husus arasını karıĢtırmak –açıklaması daha önce de geçtiği gibi-, doğru değildir. 3) Adâlet Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerde adâlet Ģart koĢulmaz. Fâsık için de emredip nehyetmesi ve münkeri değiĢtirmesi câizdir. Çünkü biz, değiĢim iĢini yapan kiĢinin her münkerden hâli olup âdil, takvalı ve muttaki olmasını Ģart koĢarsak, nerdeyse kendisinde bunun tahakkuk ettiği kiĢileri bulamayız. Bilhassa da bu çağımızda…El-Hasen, Muttarif Ġbn-u Abdullah’a: “Arkadaşlarına vaazı-nasihat et” dedi. Bunun üzerine o, “Ben yapmadığımı söylemekten korkarım” cevabını verdi. O da: “Allah sana merhamet etsin. Hangimiz söylediğini yapıyor. Şeytan bununla zafer elde eder. O zaman hiçbir kimse bir marûfu emretmez, bir münkerden nehyetmez.” Dedi. Mâlik, Rebîa Ġbn-u Ebî Abdurrahman’dan, Saîd Ġbn-u Cubeyr’i Ģöyle derken iĢittim dedi: “Şayet kişi, kendisinde bir şey bulunmayıncaya kadar marûfu emretmez ve münkerden nehyetmezse, hiçbir kimse bir marûfu emredemez, bir münkerden nehyedemez.” Mâlik: “ Doğru söyledi, kendisinde hiçbir şey olmayan kişi kim!” dedi. Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in muttefikun aleyh olan hadisteki Ģu يؤتى بالرجل يوم القيامة فيلقى يف النار فتندلق أقتاب بطنو فيدور هبا كما يدور اضتمار بالرحى فيجتمع إليو ;gelince sözüne أىل النار فيقولون يا فالن ما لك؟ أمل تكن تأمر باظتعروف وتنهى عن اظتنكر؟ فيقول بلى قد كنت آمر باظتعروف وال آتيو وأهنى عن اظتنكر وآتيو” Kıyâmet gününde bir adam getirilerek ateşe atılır, karnının bağırsakları çıkar. Onları eşeğin değirmen taşını döndürdüğü gibi döndürür. Derken yanına cehennem ehli toplanır: “Ey filân, sana ne oldu? Sen marûfu emreder, münkerden nehyetmez miydin?” derler. O da: “Evet! Marûfu emrederdim. Ama onu yapmazdım. Münkerden nehyederdım. Ama onu yapmazdım.” der.” Bu hadis, marûfu yapmayan, münkerden nehyetmeyen bir fâsıktan, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker iĢini nehyetmek için siyâk (sevk) edilmiĢ değildir. Bilakis bu hadis, münkerden nehyetmekle birlikte münkeri yapmanın, marûfu emretmekle birlikte marûfu terk etmenin çirkinliği beyânında siyâk edilmiĢtir. 81 4) Muktedir Olmak Muktedir olmaktan kasıt, bir Ģeyi yapmaya kâdir olmaktır. Muktedir olmak, değiĢtirmenin menâtının muktedirlik olduğuna açıkça delâlet eden Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in “Eğer gücü yetmezse” sözünden dolayı tartıĢmasız Ģartlardandır. DeğiĢtirmek üzerindeki muktedirlik ve fiilî kudret, zannı galiple tahakkuk eder. Bunda, yakîn vâcib değildir. Madem ki muktedirlik, irâde değil de fiilin Ģartlarındandır, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem de muktedirliği değiĢtirmek hadisinde, el ve dilde Ģart koĢmuĢ, tahakkukuna binaen onu kalpte Ģart koĢmamıĢtır. 5) Bilmek Marûf ve münkeri bilmek, emretmenin, nehyetmenin ve değiĢtirmenin Ģartlarındandır. KiĢi, Ģer’î hükmü bilmezse, hevaya göre hükmetmek, Ģahsî arzuya binaen tasarrufta bulunmak kendisine haram olur ki bu, zorunlu olarak dinden bilinenlerdendir. Vakıa Ģudur ki; bizim, marûf ve münkerin geçmiĢte ve Ģimdi insanların üzerinde icmâ ettiklerinden olmasını Ģart koĢmamız, emreden ve nehyedenin misyonunu, marûf ve münkere iliĢkin hâsıl olan zarûrî ilmi elde edilebilir kılar. Ġslâm’î toplumdaki her fert, namaz ve zekâtın vâcibliğini, zinâ ve içkinin haramlılığını bilir. Burada, Ġslâm’î toplum içerisinde marûf veya münkeri bilmeyen kimselerin olduğunu sanmıyoruz. Varsa da, Ģâzzdır. ġâzz üzerine mukâyese olmaz. 6) Casusluk Etmemek Münkerin, açık ve zâhir olması, onu öğrenmek casusluğa, kulak veya göz hırsızlığına muhtaç olmaması, münkeri değiĢtirmenin Ģartlarındandır. Bu konuda münkerin bizatihi ortada olması ile münkerle ilgili bir ses veya koku veya baĢka karinelerin olması müsâvidir. Amma Münker, gizli olur, mesela gizlice bir evde iĢlenirse, hakkında araĢtırma yapmak, keĢfetmek için casusluk yetmek câiz değildir. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: نَّ ِ ِّن إ الظَّ َ ً ِّ من ِيرا َ وا كث ُ ب ِ ن َ ت ْ ُوا اج ن َ آم َ َّذِين ا ال َ ُّ ا أَي ه َ ي وا ُ َ َّسس َج َال ت َ و ٌ ثْم ِ ِّن إ ْ َض الظَّ ع َ ب” Ey iman edenler! Zannın çoğundan kaçının. Çünkü zannın bir kısmı günahtır. Casusluk etmeyin.”158 Ebu Berze El-Eslemî’den, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem Ģöyle buyurdu dediği rivâyet olundu: يا معشر من آمن بلسانو ومل يدخل اإلديان قلبو ال تغتابوا اظتسلمُت وال تتبعوا عوراهتم فإنو من اتبع عوراهتم يتبع اهلل عورتو ومن يتبع اهلل بيتو يف يفضحو عورتو” Ey diliyle iman edip, kalbine iman girmeyen kimseler topluluğu! Müslümanların gıybetini yapmayınız, onların ayıplarını araştırmayınız. Çünkü kim onların ayıplarını araştırırsa, Allah da onun ayıbını araştırır. Allah kimin ayıbını araştırırsa, evinde dahi o kimseyi rezil kepaze eder.159 A’meĢ’ten, Zeyd Ġbn-u Vehb’ten Ģöyle dediği rivâyet olundu: “İbn-u Mes‟ûd‟a gelinerek: “Şu filan kimsenin sakalından içki damlıyor.” Denildi. 158 Hucurât 12 159 Ebu Dâvud, Ahmed 82 Bunun üzerine Abdullah: “Biz, Tecessüs yapmaktan nehyolunduk. Ama bizim için bir şey ortaya çıkarsa, onu alırız.” dedi.160 7) En Büyük Münker Bazı insanlar Ģöyle derler: “Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münkerden maksat, ancak maslahatları elde etmek ve mefsedetleri defetmektir. Bunun için Müslüman, marûfu emretmesi, münkerden nehyetmesi üzerine durumlardan bir durumda bir mefsedet terettüp edeceğini bildiğinde, o durumda emretmek ve nehyetmekten men edilir. Bu babta rivâyet edilenler arasında şu vardır: Şeyh-ul İslâm İbn-u Teymiyye rahimehullah, bazı talebeleriyle birlikte Şam‟dan çıktılar. Yollarında Tatarlara uğradılar. Onlar içki içiyorlardı. Bunun üzerine bazı talebeleri, onları inkar etmeye yeltendi. Derken Şeyh-ul İslâm: “Onları, bulundukları durumla baş başa bırakın!” dedi. Onlar da: “Allah sana merhamet etsin! Onları bu münkerle başbaşa mı bırakacağız.” Dediler. O da: “Evet, şüphesiz bu topluluk, eğer sarhoşluklarından ayılırlarsa mutlaka Şam‟a girerler, ırzlara sarkıntılık ederler, malları tarumar ederler ve erkekleri katlederler. Dünyada salt maslahatlar ve salt mefsedetler, nerdeyse yok gibidir. Mesele, ölçü meselesidir. Eğer maslahat, daha râcihse, maslahat elde edilir. Eğer mefsedet, daha büyükse, mefsedet def edilir.” Buna, birkaç yönden cevap verilir: Birincisi: Bu Ģartın makbûl olduğu farzedilse, ama insanlar onu yanlıĢ anladılar, onda mübalağa ettiler, zülmettiler. Hatta ondan dolayı Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker vâcibi terk edildi. Bu meyanda ġeyh Et-Tâhir Ġbn-u ÂĢûr der ki: “Ben, bazı insanların yanlış anladıkları bir şarta dikkat çekmek isterim. O da bazı fahiklerin şu sözüdür: “Nehyin, daha büyük bir münkere sürüklememesi şart koşulur.” Halbuki bu, Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münker meziyetinin kökünü kazıyan bir şarttır. Müslümanlar o şartı, bu vâcibi terk etmek için bir bahane edindiler. Oysa o şartı çok yanlış anladılar. Zira onun şart koşulmasından kasıt, emreden emrinin daha büyük münkere götürmesinden korkmamalı, vehme düşmemeli bilakis emin olmalıdır. Zira vâciblik, katîdir. Ancak daha kuvvetli bir zan, onunla teâruz edebilir.”161 İkincisi: Meseleye, onların dedikleri gibi, bir maslahat ve mefsedet, bunlar arasında bir tercih ve bir ölçü meselesi olarak itibar etsek, öyleyse Ģu soruyu sormak gerekir: Maslahat ve mefsedeti sınırlandıran kimdir? Bunlar arasında tercih eden ve ölçü koyan kimdir? Ġbn-u Teymiyye’nin Tatarlarla ilgili meĢhur örneğini ele alalım. Ġbn-u Teymiyye’nin Münkeri değiĢtirme vâcibini terk etmesi Ģu sözüyle illetlendirildi: “ġüphesiz bu topluluk, eğer sarhoşluklarından ayılırlarsa mutlaka Şam‟a girerler, ırzlara sarkıntılık ederler, malları tarumar ederler ve erkekleri katlederler.” Fakat bir kimse Ģöyle diyebilir – ki sözü haktır-, içki pisliklerin anasıdır. Eğer sarhoĢ olurlarsa, mutlaka ġam’a girerler, sonra ırzları kirletirler, malları talan ederler, erkekleri katlederler. Bunun delili, Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den rivâyet edilen Ģu sözdür: الكبائر وأكرب الفواحش أم اطتمر 160 En-Nevevî Riyâz-us Sâlihin‟de: Sahih bir hadistir. Ebu Dâvud, El-Buhârî ve Muslim‟in şartına göre rivâyet etmiştir, dedi. 161 Et-Tahrîr ve‟t Tenvîr. C. 3-4. s. 41 83 günahların büyük ,anası kötülüklerin ,İçki “ومن شرب اطتمر ترك الصالة ووقع على أمو وعمتو وخالتو en büyüğüdür. Kim içki içerse, namazı terk eder, anasıyla, halasıyla teyzesiyle cimâ eder.”162 Buna binaen deriz ki: “ġeriat, maslahat ve mefsedeti sınırlandırmadığında, aralarında tercih etmediğinde, beĢerin tercihine hiçbir itibar yoktur. Çünkü beĢerin tercihi, akıllı birine eksikliği, âcizliği aĢikâr olan akla mebnidir. Buna ilâveten, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker delilleri, kitâbın içerisinde serdettiğimiz münkeri değiĢtirme delilleridir. Bu deliller, emretmeyi ve nehyetmeyi, onların iddia ettikleri, maslahat ve mefsedetle illetlendirmedi. Hal böyleyken onların ta’lîl sözü nereden? Maslahat ve mefsedet sözü nereden? Üçüncüsü: Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerde, salt sözle yetinildiğine göre, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker vakıası gereği fiilin ve terkin talebidir, baĢka değil. Bunun, onların söyledikleri gibi, bir mefsedete veya bir fitneye veya daha büyük bir münkere sürüklemesi tasavvur edilemez. Bu ancak münkeri kuvvetle değiĢtirmek ve izâle etmekte tasavvur edilir. Ancak madem ki Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in münkeri değiĢtirmek hakkındaki emri, bir maslahatın celbi ve bir mefsedetin def’iyle veya aralarında tercih etmekle kayıtlanmaksızın, kuvvet kullanmakta sârih ve vâzıh ise, Ģer’î delil, o mutlakın takyidine delâlet etmedikçe, mutlak mutlaklığı üzere kalır. Buna ek olarak münkeri izâle etmekte toleranslı davranmaktan daha büyük bir mefsedet ve bunda müsamahakâr olmaktan daha büyük bir Münker yoktur. Böyle olursa alçak kiĢi, fitne ve münkeri değiĢtirmekten doğan büyük mefsedet korkusuyka münkerini yapar. Bilakis münkerler arasında öyleleri vardır ki, bunlara karĢı sükût etmek üzerine bunlardan daha büyük bir Münker terettüp eder. Mesela, otoriteyi gasbedene sükût etmek veya yöneticinin küfürle hükmetmesine sükût etmek gibi. ġayet insanlar, onların dedikleri gibi, fitne, kan akıtmak ve toplulukları heder etmek korkusuyla, bunlar hakkında sükût ederlerse, bugünkü durum gibi, sulta ümmetin elinden kayar gider. Sonra toplumda zulüm, fücûr, küfürle hükmetmek, tâğût ve Ġslâm’ı yıkmak yaygınlaĢır. Bu sebeple nass fiilin helalliğini getirdiği vakit, fiilin neticelerinde aklî inceleme gerekmez. Neticeye ve sonuçlara bakmaksınız sadece nass tatbik edilir. Mesela Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, sarih bir nassta saldırganla savaĢmayı câiz kıldığında, beĢerî aklın, onu daha büyük Münker olmamak Ģartıyla kayıtlaması câiz جاء رجل إىل رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم :edildi rivâyet dediği Ģöyle dan’Hurayra Ebu .olmaz فقال يا رسول اهلل أرأيت إن عدي على مايل قال فانشد باهلل قال فإن أبوا علي؟ قال فانشد باهلل قال فإن أبوا علي؟ قال فانشد باهلل قال Ve Aleyhi Sallallahu Rasûlullah adam Bir “فإن أبوا علي؟ قال فقاتل فإن قتلت ففي اصتنة وإن قتلت ففي النار Sellem‟e gelerek şöyle dedi: “Yâ Rasûlullah! Ne dersin malıma saldırılırsa?” “Allah’ı hatırlat” buyurdu. “Beni reddederlerse” dedi. Yine “Allah’ı hatırlat” buyurdu. “Yine beni reddederlerse” deyince yine “Allah’ı hatırlat” buyurdu. Yine 162 Et-Tabarânî. Es-Suyûtî, El-Câmi‟de sahihtir, dedi. 84 “Beni reddederlerse” dediğinde, “Savaş, eğer öldürülürsen Cennet’tesin, eğer öldürürsen, Cehennem’dedir” buyurdu.”163 ġâri, açık küfürle hükmeden ve Dar’ul Ġslâm’ı Dar’ul Küfre dönüĢtüren yöneticiyle savaĢmaya cevâz verdiği zaman, beĢerî aklın bu sarih cevâzı daha büyük Münker olmamak Ģartıyla kayıtlaması câiz değildir. Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, açık küfür izhâr eden yöneticiyle savaĢmayı emrederken, savaĢta canların öldüğünü, binaların harap edildiğini biliyordu. Kaldı ki Rasûl bunu emretmiĢtir. Çünkü küfür hükmünü ikrar etmek, inkarca daha büyük ve Allah indinde ölümden daha Ģiddetlidir. El-Cassâs rahimehullah, Ģöyle der: “Selef ve halefleri olsun ümmetin alimlerinden ve fakihlerinden hiçbir kimse, bunun vucûbiyetini inkar etmemiştir. Sadece ahmaklardan bir topluluk ve hadis ashabından câhil-cuhelâ mustesnadır. Zira bunlar, bâği guruhla savaşmayı ve silahla marûfu emretmeyi, münkerden nehyetmeyi inkar ettiler. Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münkerde, silah kullanmaya ve bâği guruhla savaşmaya muhtaç olunduğunda, Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münkeri bir fitne olarak adlandırdılar… Bununla birlikte zülum, fücûr ve Allah‟ın haram kıldığı canın katlinin, sultandan inkâr edilmeyeceğini iddia ettiler… Böyle demekle ümmete, muhâlif düşmanlarından daha şerli hale geldiler. Çünkü bunlar, insanları bâği guruhla savaşmaktan, sultana karşı zülum ve fücûru inkar etmekten alıkoydular. Neticede bu, fâcirlerin bilakis Mecûsilerin, İslam düşmanlarının galip gelmesine yol açtı. Nihayet sınırlar gitti, zülum yayıldı, beldeler harap edildi, din ve dünya yok olup gitti, Zındıklar, azgınlar ortaya çıktı, putperestçilik, tenâsuh, Mezdekiyye mezhebi ortaya çıktı. Bütün bunları ortaya çıkaran husus, Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münkeri ve zâlim sultanın inkarını terk etmektir. Allah, yardım istenilendir.”164 163 En-Nesâî 164 Ahkâm-ul Kurân. C.2. s.320-321 85 Münkerin Türleri Münker, içerisinde hâsıl olduğu mekân ve zaman itibariyle, münkere sebeb olana ve onu iĢleyen itibariyle iki kısma ayrılır. Birincisi: Mekân ve Zaman İtibariyle Mekân itibariyle Münker, özel ve genel mekanlarda meydana gelir. Ev, içerisinde münkerin meydana geldiği özel mekanlardandır. Evin içerisinde erkekler ile kadınlar arasındaki ihtilât (karıĢık Ģekilde bulunmak), zinâ, içki içmek v.b evin münkerlerindendir. Pazarlar, mescitler, caddeler, kendilerine özel izinle girme ihtiyacı olmayan v.b yerler, genel mekanlardandır. Avreti açmak, içki, pornografik kasetler gibi haram olan alıĢveriĢ, hırsızlık v.b genel mekan münkerlerindendir. Zaman itibariyle ise, fakihler, münkeri değiĢtirmek için münkeri iĢleyip bitirmesinden sakınarak, münkerin halihazırda mevcût olmasını Ģart koĢtular. Eğer münkerin meydana gelmesi tamamlanır, sahibi de onu iĢler bitirirse, Münkeri değiĢtirmek olmaz. Bilakis nehyedilir, emredilir ve nasihat edilir. ĠĢlenip bitirilen münkerin, iĢlenen münkerin değiĢmesiyle değiĢen kendine özgü hükümleri vardır. Ġçki içmeyi bitirmiĢ kimse, masûm bir nefsi öldürmeyi bitirmiĢ kimse gibi değildir. Mustafa Kemal Atatürk’ün iĢlediği Münker, bu babtandır. Hilâfet 1924 senesinde ilga edilip küfür hükümleri Dar’ul Ġslâm’a sokulurken, kuvvetle bu münkeri izâle etmek Müslümanlara vâcib idi. ġimdi ise, Münker bitmiĢ, iĢ tamamlanmıĢ, Dar’ul Ġslâm’da küfür hükümleri istikrar bulmuĢtur. Artık durum değiĢmiĢtir. Vâcib olan artık, dar’ı değiĢtirmekte Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in menhecine ittiba etmektir. İkincisi: Sebeb Olan ve Fâil İtibariyle Münkerin meydana gelmesine sebeb olana ve fâili itibariyle, bu, fert,yönetici ve cemâatler tarafından olur. Fert ve yöneticinin münkeri, açıktır, malûmdur. Beyâna muhtaç değildir. Cemâatlerin münkerine gelince; bu, onların haram ve küfre davet etmeleridir. Laiklik veya demokrasi veya milliyetçilik veya sosyalizm v.b küfür fikirlerine kurulu olan cemâatler böyledir. Çünkü bunlar, benimsedikleri ve kendisine davet ettikleri bir münker üzerine dayanmıĢlardır. Onun için bunları değiĢtirmek vâcibtir. Bizim, sebeb olan ve fâil sözümüzden maksadın ne olduğuna gelince; vakıası gereği Münker, ya doğrudan yapılır yada Münker için onu iĢlemek sebebi hazırlanır. Buna örnek, yöneticidir. Yönetici, bazen doğrudan münkeri iĢleyebilir, içki içmek, küfrü benimsemek gibi. Veya bazen de ona sebeb olabilir, randevu evlerine ve kumarhanelere müsaade etmesi gibi. Münker fiiline sebeb olan ile onu iĢleyen arasındaki ayrım iĢte buradan geldi. Bu ayrım, bilhassa bugün fertler ve cemâatler için elzemdir. Zira bu ayrımı idrak etmekle ve ona vâkıf olmakla, fert ve cemâatin ameli sınırlandırılır, kendileri için değiĢtirmekte evlevî olanlar belli olur. Münkere 86 yönetici sebep olduğunda, bugün toplumumuzdaki münkerlerin çoğu gibi, o zaman o münkeri değiĢtirmek, yöneticiyi değiĢtirmek ve izâle etmekle olur. Buna delil, değiĢim, değiĢiminin husûlüne iliĢkin zannı galibe dayalıdır. Yani değiĢim, münkerin zatını izâle etme zannı galibine dayalıdır. Eğer izâle etme kudreti olmazsa, el kullanılmaz. Çünkü o zaman el kullanmak, kendisinden dolayı elin kullanıldığı amacı tahakkuk ettirmez. O amaç da münkeri değiĢtirmek ve izâle etmektir. DeğiĢtirme hadisinde vârit olan el kullanma menâtı, bilfiil münkeri değiĢtirme kudretine dayalıdır. Bunun delili, aynı hadis, güç yetmediğinde yani münkeri elle değiĢtirme ve izâle etme kudreti olmadığında, dille münkerin inkar edilmesine geçilmesini istedi. فبلسانو يستطع مل فإن Bu .kalbiyle yetmezse Gücü .diliyle ,yetmezse Gücü “فإن مل يستطع فبقلبو وذلك أضعف اإلديان da imanın en zayıfıdır.” Yöneticinin sebeb olduğu Münker, kuvvetle izâle edilseydi, bu, vakıası gereği münkerin zatını değiĢtirmek olmazdı. Çünkü değiĢtirmek, ona sebeb olanı uzamadı. Bir hâneyi yakmak, münkerin zatını değiĢtirmek olarak itibar edilmez. Çünkü yönetici, baĢkalarına müsaade edecektir. Randevu evini patlatmak, münkerin zatını değiĢtirmek olarak kabul edilmez. Zira yönetici baĢkalarının inĢasına izin verecektir. Sinema salonunu veya bankayı ateĢe vermek, münkerin zatını değiĢtirmek olarak sayılmaz. Çünkü yönetici, baĢkalarının varlığına müsamaha edecektir. Dolayısıyla münkerin zatını değiĢtirmek, bizzat yöneticiyi izâle etmekle olur. Zira yönetici, münkere sebeb olandır. 87 Yöneticilerin Münkeri ġüphesiz ki yöneticilerin münkeri ve onu kuvvetle değiĢtirmek konusu, kendisinde anlayıĢların saptığı, ayakların kaydığı tehlikeli ve dikenli konulardandır. Bunun için o konuya daha fazla ayrıntı ve açıklama tahsis etmeyi tercih ettik. Bazı alimler, yöneticiye karĢı kılıç çekmenin, kuvvetle münkerini değiĢtirmenin câiz olmadığına, diğer bazıları da bunun vucûbuna meylettiler. Mesele hakkında doğru cevabı verebilmemiz için mesele hakkındaki delilleri arzedelim: Ummu Seleme’den, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģöyle ستكون أمر اء فتعرفون وتنكرون فمن عرف برئ ومن أنكر سلم ولكن من رضي وتابع قالوا :edildi rivâyet buyurduğu صلوا ما ال قال نقاتلهم؟ أفال” Bir takım emirler olacak! Siz tanıyacak, inkar edeceksiniz. Kim bilirse, berâat eder; kim inkar ederse, kurtulur. Lâkin kim rıza gösterir de tâbi olursa!” “Onlarla harp etmeyelim mi?” Dediler. O da “Hayır! Namaz kıldıkları müddetçe!” buyurdu.”165 Avf Ġbn-u Mâlik’ten, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģöyle buyurduğu rivâyet edildi: حتبوهنم الذين خيارأئمتكم وحيبونكم ويصلون عليكم وتصلون عليهم وشرار أئمتكم الذين تبغضوهنم ويبغضونكم وتلعنوهنم ويلعنونكم قيل يا رسول اهلل أفال ننابذىم onları sizin hayırlısı en İmamlarınızın “بالسيف؟ فقال ال ما أقاموا فيكم الصالة sevdikleriniz, onların da sizi sevdikleri, onların size dua ettikleri sizinde onlara dua ettiklerinizdir. İmamlarınızın en şerlileri de sizin onlara buğzettiğiniz, onların da size buğzettikleri, sizin onlara lanet ettiğiniz onların da sizlere lanet ettikleridir.” Denildi ki: “Yâ Rasûlullah! Onlarla kılıçla savaşmayalım mı? O da “Hayır! Aranızda namazı ikâme ettikleri müddetçe!” buyurdu.”166 Ubâde Ġbn-us Sâmet’ten Ģöyle dediği rivâyet olundu: دعانا رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم فبايعناه فكان فيما أخذ علينا أن بايعنا على السمع والطاعة يف منشطنا ومكرىنا وعسرنا ويسرنا و أثرة Ve Aleyhi Sallallahu Rasûlullah “علينا وأن ال ننازع األمر أىلو قال إال أن تروا كفرا بواحا عندكم من اهلل فيو برىان Sellem bizi davet etti. Biz de kendisine bey'at ettik. Bizden aldığı sözler arasında neşeli, kederli zamanımızda, darlığımızda, varlığımızda, üzerimize tercih yapıldığında dinleyip itâat etmek ve emir sahipleriyle çekişmeyeceğimize dâir aldığı bey‟at da vardı. “Ancak hakkında elinizde Allah'tan bir hüccet bulunan aşikâr bir küfür görürseniz müstesna!” buyurdu.”167 Zikredilen hadislere dakik bakıĢ, bize bunların menâtını yani çözümü için hadislerin üzerine indirileceği vakıayı açığa çıkarır. Hadislerin menâtı, Dar’ul Ġslâm’daki yöneticidir. Yani bu nasslar, Dar’ul küfür sorununu tedavi etmek üzerinde odaklaĢmadılar. Ancak bu hadisler, Ġslâm ile hükmedilen, emânı da Müslümanların emânıyla olan Dar’ul Ġslâm hakkındadırlar. Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem Ģöyle buyuruyor: “Emirler olacaktır” Yani aranızda gelecekte, emirlerden haram iĢleyen kimseler gelecektir. Fasık olsalar da, bidattan olduğu bilinen ve inkar edilen Ģeyler soksalar da, Ġslâm’la hükmettikleri sürece onlarla savaĢmayın. Yine Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem Ģöyle buyuruyor: “İmamlarınız” Yani 165 Muslim 166 Muslim 167 Muttefikun Aleyh 88 yöneticileriniz. Yöneticilerimiz, aramızda kitap ve sünnetle amel etmek üzere kendilerine bey’at ettiğimiz kimselerdir. Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in “Ġmamlar” kelimesini kullanmasında, bu hususiyete yani onların bey’at ettiğimiz yöneticilerimiz olmalarına delâlet eden husus vardır. Çünkü imâmet kelimesi tek baĢına, hilâfet olan Ģer’î makama delâlet eder. Bize isnat edildiğinde durumu ne olur peki! Keza Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem Ģöyle buyuruyor: “Onları sevdikleriniz” bu da, kati olarak Müslümanların yöneticilerine delâlet eder. Çünkü sevgi, asla kâfire câiz olmayan velâyettendir. ġöyle denmez: “Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, ancak kâfir yöneticiyi kastetti. Çünkü şöyle buyurdu: “Onlara lanet ettikleriniz” Lanet, Müslüman için olmaz.” Böyle denmez, çünkü Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem “İçinizde namazı ikâme ettikleri sürece” buyurdu. Kâfir, namaz kılmaz. Bu, onun sözü harfiyen anlaĢılırsa böyledir. Peki o, bir bütün olarak Ġslâm’la hükmetmekten bir kinaya olursa nasıl olur? Ubâde hadisinde Ģöyle geçti: “Ve emir sahipleriyle çekişmeyeceğimize” yani Ulu’l Emr ile husumetleĢmeyiz, velâyetleri ve itâatleri vucûbu etrafında onlarla ihtilaf etmeyiz. Ancak hakkında hiçbir Ģüphenin olmadığı açık küfürle hükmettiklerinde müstesnadır. “Emir sahipleri” lafzından muradın, eğer hükmederse Müslüman olduğu açıktır. Çünkü kâfir, asla buna ehil değildir. Keza Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in: “Açık küfür görmeniz müstesna” sözünden de muradın, hükmüne küfrü sokan Müslüman yönetici olduğu vâzıhtır. Yani hükümde aniden küfür meydana gelirse. Yoksa bugünkü yöneticilerin hükmü gibi küfür asıl değildir. Yine Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in “Hakkında elinizde Allah'tan bir burhan olur” sözünden de, hakkımızda küfür olduğuna dair kâti, kesin hüccet ortaya çıkması için araĢtırmak, tetkik etmek, meseleleri kaynaklarına götürmek, onları usûlleriyle mukâyese etmek olduğu açıktır. Bu ise, bugünkü yöneticiler gibi, küfürle hükmü açık olduğu için, temelden küfürle hükmeden kimseyle birlikte ihtiyacımız olmayacak bir husustur. Binaenaleyh bizdeki görüĢ, Dar’ul Ġslâm’daki yönetici sarih açık küfürle hükmettiği zaman, ona karĢı çıkmak, Münker zâil olana veya bertaraf edilene dek, onunla savaĢmak vâcibtir. Bu, ashabı kendisine sorduğunda Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģu sözünde açıktır: “Onlarla kılıçla savaşmayalım mı? O da “Hayır! Aranızda namazı ikâme ettikleri müddetçe!” Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den Ģu sözü de rivâyet edildi: : استقيموا لقريش ما استقاموا لكم فإن مل يستقيموا لكم فضعوا سيوفكم على عواتقكم فأبيدوا خضراءىم فإن مل تفعلوا فكونوا زراعُت أشقياء” Size dosdoğru oldukları müddetince sizde Kurayş’a karşı dosdoğru olunuz. Eğer size karşı dosdoğru olmazlarsa, kılıçlarınızı omuzlarınıza koyunuz, onların ekserisini mahvediniz. Eğer yapmazsanız, bedbaht kovucular olunuz.”168 Dâr, Dar’ul Küfür olur, Ġslâm hükümleri de tatbik sahasına konulmazsa, orada Müslümanlara hükmeden yöneticiyi izâle etmek, kitleye nispetle, Ġslâm devletini ikâme etmek ve Ġslâm hükümlerini tatbik seyrinde Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’e ittiba ederek nusret yoluyla olur. 168 Et-Tabarânî 89 Kuvvetle bu zamanın yöneticilerin münkerini değiĢtirmek için çalıĢan silahlı cemâatlere nispetle ise, bunlar, açık küfür zuhûr ettiğinde kılıçla karĢı gelmek hadislerine, değiĢtirmek ve putu kırmak hadisine binaen kurulmuĢlardır. Putu kırmak hadisine gelince; Ali radiyallahu anh’dan Ģöyle dediği انطلقت أنا والنيب صلى اهلل عليو وسلم حىت أتينا الكعبة فقال يل رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم اجلس وصعد :edildi rivâyet على منكيب فذىبت ألهنض بو فرأى مٍت ضعفا فنزل وجلس يل نيب اهلل صلى اهلل عليو وسلم وقال اصعد على منكيب قال فصعدت على منكبيو قال فنهض يب قال فإنو خييل إيل أين لو شئت لنلت أفق السماء حىت صعدت على البيت وعليو دتثال صفر أو حناس فجعلت أزاولو عن ديينو وعن مشالو وبُت يديو ومن خلفو حىت إذا استمكنت منو قال يل رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم اقذف بو فقذفت بو فتكسر كما Ben “تتكسر القوارير مث نزلت فانطلقت أنا ورسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم نستبق حىت توارينا بالبيوت خشية أن يلقانا أحد من الناس ve Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem ayrıldık. Nihayet Ka‟be‟ye vardık. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem bana “otur” buyurdu. Omuzlarıma çıktı, ben de onu kaldırmak için kalktım. Benden bir zayıflık gördü. Bunun üzerine indi ve Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem benim için oturdu ve ”Omuzlarıma çık” buyurdu. Ben de onun omuzlarına çıktım, beni kaldırdı. Ben, dileseydim semanın ufuğuna değerim tahayyülü geldi, dedi. Neticede Beyt‟in üstüne çıktım, üstünde sarı veya bakır bir heykel vardı. Ben ona sağından, solundan, önünden ve arkasından tutmaya çalıştım, nihayet onu tuttum. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem bana “Onu at” buyurdu. Ben de onu attım. O da, incilerin darmadağın olduğu gibi, darnadağın oldu. Sonra indim. Ardından ben ve Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem ayrıldık. İnsanlardan birinin bizimle karşılışma korkusuyla evlere gizleninceye kadar hızlıca koşuştuk.”169 Yöneticilerin ve devletin münkerini değiĢtirmek için bugün maddî amelin câizliğine kâil olanlar, senet ve metin olarak bu hadisi sahih görürler ve amellerinin meĢrûiyetine delâlet eden kuvvetli bir hüccet olarak ona itibar ederler. Buna cevabımız Ģu Ģekildedir: Birincisi: El-Hâfız Ez-Zehebî, Et-Telhîs’de: “Ġsnadı nazîf, ama metni münkerdir” der. Onun sözündeki münkerlik metnedir. Zira Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in, insanlar o ameli görecekler korkusuyla kendisinden sonraki kimselerin onunla gizlice amel edecekleri meĢrû bir amel yapması makûl değildir. Çünkü Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, ne zaman KurayĢ’tan korkar, ürker oldu. Halbuki o, onlara göre bu amelden daha çirkin olanını KurayĢ’a demiĢtir. Ġlahlarına sövmüĢ, dinlerini ayıplamıĢ, akıllarını sefihlemiĢtir. Sonra bu amel, vakıanın değiĢiminde Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem menhecinden olmuĢ olsaydı, öyleyse niçin onu tekrarlamadı ve siretinde onu ibrâz etmedi? Niçin bu amel, bu hadis dıĢında, hadis ve siyer kitaplarında, bunlarda var olan ve hakkında ileri geri konuĢulan bir yoldan tahriç edilmedi? Bilakis siyer kitaplarında, bu hadisten daha sahih olan ve bunun hilâfına delâlet eden hadisler vardır. El-Abbâs Ġbn-u Ubâde Ġbn-u Nadale, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’e kan üzerine bey’at olarak marûf والذي بعثك باضتق لئن شئت لنميلن على أىل مٌت غدا بأسيافنا قال :demiĢtir Ģöyle atinde’bey Akabe olan dilersen eğer ,ki olsun yemin gönderene hakla Seni “فقال رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم مل أؤمر بذلك 169 Ahmed 90 yarın Minâ halkına kılıçlarımızla saldıralım. Bunun üzerine Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem: “Daha bununla emrolunmadım” buyurdu.170 İkincisi: Bu hadis, iki yoldan; Esbât Ġbn-u Muhammed ve ġebâbe Ġbn-u Sevvâr yolundan rivâyet edilmiĢtir. Birinci yol, Esbât yoludur. Bu yoldan, hâdisenin hicretten önce Mekke’de cereyan ettiği anlaĢılır. Ġmam Ahmed, Musned’de Ģöyle tahriç etti: Bize Esbât Ġbn-u Muhammed tahdis etti, bize Nuaym Ġbn-u Hakîm El-Medâinî, Ebî Meryem’den, Ali radiyallahu anh’dan انطلقت أنا والنيب صلى اهلل عليو وسلم حىت أتينا الكعبة فقال يل رسول اهلل صلى اهلل عليو :etti tahdis dediğini Ģöyle وسلم اجلس وصعد على منكيب فذىبت ألهنض بو فرأى مٍت ضعفا فنزل وجلس يل نيب اهلل صلى اهلل عليو وسلم وقال اصعد على منكيب قال فصعدت على منكبيو قال فنهض يب قال فإنو خييل إيل أين لو شئت لنلت أفق السماء حىت صعدت على البيت وعليو دتثال صفر أو حناس فجعلت أزاولو عن ديينو وعن مشالو وبُت يديو ومن خلفو حىت إذا استمكنت منو قال يل رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم اقذف بو فقذفت بو فتكسر كما تتكسر القوارير مث نزلت فانطلقت أنا ورسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم نستبق حىت توارينا بالبيوت خشية أن يلقانا الناس من أحد” Ben ve Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem ayrıldık. Nihayet Ka‟be‟ye vardık. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem bana “otur” buyurdu. Omuzlarıma çıktı, ben de onu kaldırmak için kalktım. Benden bir zayıflık gördü. Bunun üzerine indi ve Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem benim için oturdu ve ”Omuzlarıma çık” buyurdu. Ben de onun omuzlarına çıktım, beni kaldırdı. Ben, dileseydim semanın ufuğuna değerim tahayyülü geldi, dedi. Neticede Beyt‟in üstüne çıktım, üstünde sarı veya bakır bir heykel vardı. Ben ona sağından, solundan, önünden ve arkasından tutmaya çalıştım, nihayet onu tuttum. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem bana “Onu at” buyurdu. Ben de onu attım. O da, incilerin darmadağın olduğu gibi, darnadağın oldu. Sonra indim. Ardından ben ve Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem ayrıldık. İnsanlardan birinin bizimle karşılışma korkusuyla evlere gizleninceye kadar hızlıca koşuştuk.” Ġkinci yol, ġebâbe yoludur. Bu yoldan, hâdisenin hicretten sonra Mekke’nin fethinde cereyân ettiği anlaĢılır. Ġbn-u Ebî ġeybe, Mekke’nin fethi hakkındaki El-Megâzî’de (375 rakamlı) ve Musannif’inde Ģöyle tahriç etti: Bize ġebâbe Ġbn-u Sevvâr tahdis etti, dedi ki, bize Nuaym Ġbn-u Hakîm tahdis etti, dedi ki bana Ebu Meryem, Ali’den Ģöyle dediğini tahdis etti: اهلل رسول يب انطلق صلى اهلل عليو وسلم حىت أتى يب الكعبة فقال اجلس فجلست إىل جنب الكعبة وصعد رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم على منكيب مث قال يل اهنض يب فنهضت بو فلما رأى ضعفي حتتو قال اجلس فجلست فنزل عٍت وجلس يل فقال يا علي اصعد على منكيب فصعدت على منكبو مث هنض يب رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم فلما هنض يب خيل إيل أين لو شئت نلت أفق السماء فصعدت على الكعبة وتنحى رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم فقال يل ألق صنمهم ألكرب صنم قريش وكان من حناس وكان موتودا بأوتاد من حديد يف األرض فقال يل رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم عاصتو فجعلت أعاصتو ورسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم يقول إيو فلم أزل أعاصتو حىت استمكنت منو فقال ونزلت فقذفتو اقذفو” Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem beni götürdü. Nihayet beni Ka‟be‟ye getirdi. Bana “otur” buyurdu. Bende Ka‟be‟nin bir yanına oturdum. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem omuzlarıma çıktı, sonra bana “Beni kaldır.” Dedi. Bende onu kaldırdım. Altında benim zayıflığımı görünce, “otur” dedi. Bende oturdum. Benden indi ve benim için oturdu. Sonra ”Yâ Ali! omuzlarıma çık” buyurdu. Ben de onun omuzlarına çıktım, sonra Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem beni kaldırdı. Beni kaldırınca, ben, dileseydim semanın ufuğuna değerim hayaline kapıldım. Ka‟be‟nin üstüne çıktım, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem de bir köşeye çekildi. Bana “putlarını, Kurayş‟ın en büyük putunu at” buyurdu. Put, 170 Ahmed, Et-Tabarânî 91 bakırdandı, yere demirden kazıklarla çakılmıştı. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem bana onu “çöz” dedi. Ben de onu çözmeye başladım. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem de “İyy” diyordu. Ben onu çözmeye devam etti. Nihayet onu çözdüm. “Onu at” buyurdu. Ben de onu attım ve indim.” Madem ki ġebâbe Ġbn-u Sevvâr, El-Buhârî ve Muslim’in adamlarından güvenilir biridir, hıfzı açısından veya rivâyetindeki zayıflık açısından hakkında ileri geri konuĢulmamıĢtır, ancak hakkında konuĢan kimse, onu murcilikle itham ederek ileri geri konuĢmuĢtur, ondan döndüğü de ĢöylenmiĢtir, o halde onun rivâyeti, hıfzı ve rivâyetindeki zayıflık açısından hakkında ileri geri konuĢulan Esbât rivâyeti üzerine mukaddemdir. O zaman Esbât’ın “Ardından ben ve Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem ayrıldık. İnsanlardan birinin bizimle karşılışma korkusuyla evlere gizleninceye kadar hızlıca koşuştuk.” Ziyâdesi, kendisinden daha hâfız ve daha zâbıt olan kimseye karĢılık kabul edilmez. Böylece bu hadis, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den, menhecinin Ģiddetten, hicret ve devletin ikâmesinden önce maddî ameller yapmaktan yoksun olduğuna dair tevatür olarak rivâyet edilenle insicam arzeder. ÇekiĢmek hadisleri ve değiĢtirmek hadisine gelince; bunları anlamak Ģöyle olmalıdır: 1) Eğer bu hadislerle, kumar ve randevu evleri gibi, yöneticinin toplumda sebep olup ikrar ettiği mevcût münkerleri değiĢtirmek için kuvvet kullanma câizliğine istidlâl etmek kastedilmiĢse, bu durumun münkerin zatını değiĢtirmeye götürmediği, münkerin zatını değiĢtirmenin ancak bizzat yöneticiyi izâle etmekle olacağı, çünkü yöneticinin ona sebep olduğu açıklaması daha önce geçmiĢti. 2) Eğer bu hadislerle, münkerin zatını kuvvetle değiĢtirme, küfürle hükmeden yöneticiyi bertaraf etme, yöneticinin hükmettiği küfür hükmünü izâle etme, Allah’ın indirdiği hükümleri tatbik ve tenfiz sahasına koymak için el kullanma cevâzına istidlal etmek kastedilmiĢse, bu durum, muktedirliğe dayalıdır. ÇekiĢme hadislerinin menâtı ve açık küfür hükümleriyle hükmeden yöneticiye karĢı silah çekmek vucûbu, maddî kuvvet kudretine ve bu maddî kuvvetin münkeri ve açık küfrü değiĢtirme, zannı galiple de olsa bilfiil onu izâle etme gücüne bağlıdır. Fakat maddî kuvvet, bilfiil veya zannı galiple münkeri ve küfür hükümlerini değiĢtirmeye, bilfiil onu izâle etmeye kâdir değilse, asla kullanılmaz. Çünkü o zaman maddî kuvvet kullanmak, ġâri’n kendisinden dolayı bu maddî kuvvet kullanmayı vâcib kıldığı amacı tahakkuk ettirmez ki o da münkeri ve küfür hükümlerini değiĢtirmek, bilfiil bunları izâle etmektir. Bu durumda Münker, dille inkar edilmeye çalıĢılır. Nitekim zannı galiple de olsa münkeri ve bilfiil küfür hükümlerini değiĢtirme gücü sınırına ulaĢıncaya kadar da kuvvet artırmaya çalıĢılır. O zaman ancak kuvvet kullanmak vâcib olur. 92 Emretmek Ve Nehyetmek Âdâbından Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin aĢağıda zikre tahsis ettiğimiz bir takım âdâbı vardır. 1) Emreden ve Nehyeden Âdâbından Olanlar A) Rıfk Muslim ve El-Buhârî ÂiĢe’den Ģöyle dediğini tahriç ettiler: اليهود من رىط استأذن على النيب صلى اهلل عليو وسلم فقالوا السام عليك فقلت بل عليكم السام واللعنة فقال يا عائشة إن اهلل رفيق حيب الرفق يف األمر كلو قلت Ve Aleyhi Sallallahu Nebi zümre bir Yahudilerden “أومل تسمع ما قالوا ؟ قال قلت وعليكم Selleme'in huzuruna izin istediler. Sonra “es-Sâmu aleyke!” dediler. Ben: “Bilakis, sâm ve lanet sizin üzerinize olsun!” dedim. Bunun üzerine: "Yâ Âişe! Şüphesiz Allah refiktir, her işte rıfkı sever" buyurdu. Ben de: “Sen onların dediklerini işitmedin mi?” dedim. O da “Ben de ve aleykum dedim” buyurdu. Muslim’in يا عائشة إن اهلل رفيق حيب الرفق ويعطي على الرفق ما ال يعطي على العنف وما ال يعطي على :Ģöyledir ise rivâyetinde سواه ما” Yâ Âişe! Şüphesiz ki, Allah refikdir. Rıfkı sever. Rıfka karşılık şiddet ve başkasına vermediğini verir.” Onun ÂiĢe’den bir rivâyetinde ise Ģöyledir: إن ancak ,olursa şeyde bir ,rıfk ki Şüphesiz “الرفق ال يكون يف شيء إال زانو وال ينزع من شيء إال شانو onu süsler. Bir şeyden de söküp alınırsa, ancak onu lekeler.” El-Beyhakî, EĢġu’be’de Amr Ġbn-u ġuayb rivâyetinden, babasından, dedesinden, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģöyle buyurduklarını tahriç etti: فليكن مبعروف أمر من مبعروف أمره” Kim, bir marûfu emrederse, emretmesi marûfla olsun.” Rıfk, sözde lütüf, muamelede yumuĢaklıktır. Bir marûfu emreden, bir münkerden nehyeden kimse, sözünde lütüfkâr ve yumuĢak olur. Sözü çirkin olmaz. Bilakis nefislerde güzel bir iz bırakan edepli lafızlar seçer. Çünkü güzel söz, kalplerin anahtarıdır. Eğer güzel söz fayda etmezse, Ģiddete, korkutmaya, ürkütmeye intikal etmesi câizdir. “En-Nevevî “El-Ezkâr” adlı kitapta bir bölümde şunları zikretti: Marûfu emreden, münkerden nehyeden ve her edepli kimse, bu konuda hitap ettiği kişiye: “Yazıklar olsun sana! Ey hâli zayıf kimse! Ey kendine bakışı az kimse! Ey nefsine zülmeden kimse!” demesi câizdir. Bu konuda da hadisler getirdi. Bunlardan biri, Sahih-u Muslim‟de sâbit olan Adiyy İbn-u Hâtim hadisidir: عليو اهلل صلى النيب عند خطب رجال أن وسلم فقال من يطع اهلل ورسولو فقد رشد ومن يعصهما فقد غوى فقال رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم بئس اطتطيب أنت قل ومن يعص ورسولو اهلل” Bir adam Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in yanında hutbe okuyarak: “Her kim Allah ve Rasûl‟üne itâat ederse, muhakkak doğru yalu bulnuştur. Onlara isyan eden ise muhakkak sapmıştır” dedi. Bunun üzerine Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem: “Sen ne fena hatîbsin! Allah ve Rasûl’üne isyan eden ise muhakkak sapmıştır de.” buyurdular. Yine o kitapta Câbir İbn-u Abdullah hadisini de rivâyet أن عبدا ضتاطب جاء رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم يشكو حاطبا فقال يا رسول اهلل ليدخلن حاطب النار فقال رسول اهلل صلى :etti Aleyhi Sallallahu Rasûlullah kölesi bir ın'Hâtıb “اهلل عليو وسلم كذبت ال يدخلها فإنو شهد بدرا واضتديبية Ve Sellem‟e Hâtıb'ı şikâyet etmek üzere geldi ve “Yâ Rasûlallah! Hâtıb mutlaka cehenneme girecektir.” dedi. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem de: “Hatâ ettin! 93 O cehenneme girmez! Çünkü Bedr ve Hudeybiye’ye şahit olmuştur.” buyurdular.171 Orada Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in dişi deve sahibine söylediği sözü de zikretti: اركبها ويلك” Yazık sana! Ona bin.”172 Ve Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in Huveysira‟ya söylediği sözü de zikretti: أعدل مل إن يعدل ومن ويلك” Yazık sana! Ben, adalet göstermezsem kim gösterir.”173 Bil ki, men etmenin ve sert lafızlarla korkutmanın dört şartı vardır: iki şart, mubah konusundadır. Bunlar şunlardır: men edilen, sözünde ve fiilinde haklı olmamalı, men edende sözünde yalancı olmamalıdır. Mekrûh işleyene: “Ey âsî”, büyüklüğünü bilmediği bir günahı irtikap edene de “Yâ fâsık”, Müslümanlardan fısk sahibine de “Yâ kâfir” v.b demez. Diğer iki şartta mendûb konusundadır. Bunlar da, şunlardır: Mütekellim, şiddetli davranmanın hasmın hakkı kabüle veya aleyhine delilin netliğine daha yakın olduğunu sanmalıdır. Bunu da sahih niyetle yapmalı, soyut doğal davetçi olarak yapmamalıdır.”174 B) Örtbas Etmek Ġnsanların günahlarını örtmek, buna imkân oldukça, bir fısk ve zâhir bir bidatle de tanınmadıkça onların ayıplarını ifĢa etmemek edeptendir. Bu hususta imam Ahmed Ġbn-u Hanbel Ģöyle der: “İnsanlar, Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münkerde sert davranmaksızın bir rıfka ve mudarâya muhtaçtır. Ancak fıskı ve helâkı ilan edilen, aşikâr adam müstesna. Böyle birini nehyetmek ve ilân etmek sana vâcibtir. Çünkü denildi ki: “Fasîkın mahrumiyeti yoktur. İşte böyle biri için de mahrumiyet olmaz.”175 Örtmenin delili, Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģu 176“.sever Örtmeyi .örtücüdür ,Allah ki Muhakkak “إن اهلل ستَت حيب السًت :sözüdür من نفس عن مؤمن كربة من كرب الدنيا نفس اهلل عنو كربة من كرب يوم القيامة ومن يسر على معسر :sözüdür Ģu Ayrıca bir Kim “يسر اهلل عليو يف الدنيا واآلخرة ومن سًت مسلما سًته اهلل يف الدنيا واآلخرة واهلل يف عون العبد ما كان العبد يف عون أخيو müminden dünya sıkıntılarından bir sıkıntıyı giderirse; Allah ondan âhiret sıkıntılarından bir sıkıntıyı giderir. Kim zorda olana kolaylık gösterirse, Allah da ona dünya ve âhirette kolaylık gösterir. Kim de bir Müslüman’ı örtbas ederse, Allah da onu dünya ve âhirette örtbas eder. Kul, kardeşinin ال يسًت عبد عبدا يف الدنيا إال سًته اهلل 177“.yardımındadır kulun da Allah ,oldukça yardımında القيامة يوم” Bir kul, bir kulu dünyada örtbas ederse, Allah da onu Kıyâmet günü örtbas eder.”178 Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in عثراهتم اعتيئات ذوي أقيلوا” İyi haslet sahiplerinin zellelerini affedin.”179 Sözünden dolayı, makam-mevki sahiplerini, eĢrafı, toplum ve insanlar arasında bâriz olanları örtmekten katbekat daha emin olunur. C) Sabır 171 Muslim 172 Muttefikun Aleyh 173 Muttefikun Aleyh 174 El-Avâsım ve‟l Ksvâsım, Muhammed İbn-u İbrahîm El-Vezîr El-Yemânî. C.1. s.231 175 El-Hallâl, Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münker. s. 35 176 Ahmed, Ebu Dâvud 177 Muslim 178 Muslim 179 Ahmed, Ebu Dâvud 94 Sabır, eziyetlere ve hoĢ görülmeyene tahammül etmek, nefsi buna hazırlamaktır. Çünkü bazen Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerden, emredene, nehyedene ezâ veren ve hoĢ görmediği manevî veya maddî bir zarar doğabilir. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: َ ن ُ ا ب َ ي َ نك ِر ُ ِن الْم َ ع َ ْو ان َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم ب ْ ر ُ أْم َ ِم َّ الصَالةَ و ِ َّي أَق ِور ُ ْ األُم ِ ْم َز ع ْ ن ِ َك م ِ ِ َّن ذَل َ َك إ ا أَصاب َ َ لَى م َ ع ْ ر ِ اصب ْ َ و” Yavrucuğum! Namazı kıl, marûfu emret, münkerden nehyet, sana isâbet edenlere sabret. Doğrusu bunlar, işlerin azmindendir.”180 Ebu Ca’fer El-Hazmî Ģöyle rivâyet edildi: فإن السفهاء وغتالسة إياكم تٍب يا غتالستهم داء من حيلم عن السفيو يسر ومن جيبو يندم ومن ال يرضى بالقليل مما يأيت بو السفيو يرضى بالكثَت وإذا أراد أحدكم أن يأمر مبعروف أو ينهى عن منكر فليوطن نفسو على الصرب على األذى وليثق بالثواب من اهلل عز وجل فإنو من وثق بالثواب من اهلل مل يضره مس األذى” Ey oğulcuklarım! Sefihlerle birlikte oturmaktan sakının! Çünkü onlarla birlikte oturmak bir hastalıktır. Kim sefihten yüz çevirirse, mesrur olur, kim de ona icâbet ederse pişman olur. Kim de sefihin getirdiği aza, razı olmazsa, çoğa razı olur. Biriniz bir marûfu emretmek veya bir münkerden nehyetmek istediğinde, kendisini eziyetlere karşı sabra hazırlasın, Allah Azze ve Celle‟den gelen sevaba güvensin. Zira kim, Allah‟tan gelen sevaba güvenirse, ezâların dokunması kendisine zarar vermez.”181 2) Emredilen ve Nehyedilen Âdâbından Olanlar Marûfla emredilen ve münkerden nehyedilenle ilgili âdâptan olanlar, hakka kulak verip dinlemek, nasihatı kabul etmek, emretmeye bağlanmak, münkerden uzak durmak, masiyetten el etek çekmektir. Ġsyân ve fıskına rağmen kendisini hamiyet ve asabiyet tutup günahında inat etmesi, masiyetinde dâim olması, kendisine nasihat edene, kendisine tâati hatırlatana iltifat etmemesi müminin huylarından değildir. Allah’u Teâlâ kâfir ve münafığın niteliği hakkında Ģöyle buyurdu: ُ َنَّم ه َ ج ُ و ُ ب ْ َس ِم فَح ِ ِ اإلثْ َّزةُ ب ِ الْع ُ ْو أَخ َذت َ َ اتَِّق اللّو ُ لَو َ ِيل ِذَا ق إ َ و ُ اد َ ه الْمِ َ ْس ئ ِ لَب َ و” Ona “Allah'tan kork!” denilince izzet ve gurur kendisini günaha sevkeder. Ona cehennem yeter. O ne kötü yerdir!”182 Ġbn-u Mes’ûd’dan Ģöyle rivâyet olundu: “Allah katından günahın en büyüklerinden biri, bir adamın kardeşine “Allah‟tan kork” demesine karşılık, diğerinin “Sen kendine bak. Sen mi bana emrediyorsun” diye cevap vermesidir.”183 Yine ondan Ģöyle dediği de nakledildi: “Kişiye günah olarak “Allah‟tan kork” denildiğinde, kızması yeter.”184 Böylece kitap, Allah’a hamdolsun, H. 18 Zi’lka’de1425 Cuma günü bitti. 180 Lukmân 17 181 Et-Tabarânî, El-Beyhakî, İbn-u Ebî Şeybe 182 Bakara 216 183 Et-Tabarânî, El-Beyhakî, 184 Et-Tabarânî, 95 Kaynaklar Et-Tahrîr ve’t Tenvîr, Et-Tâhir Ġbn-u ÂĢûr Feth-ul Kadîr, Muhammed Ġbn-u Ali Ġbn-u Muhammed EĢġevkânî Ahkâm-ul Kurân, Ebu Abdullah El-Kurtubî Ahkâm-ul Kurân, Ebu Bekr El-Cassâs Ed-Durer-ul Mensûr Fî’t Tefsîr Bi’l Me’sûr, Celâluddin EsSuyûtî Mecmua-z Zevâid ve Menbe’ul Fevâid, Nuruddîn Ali ElHeysemî Feyz-ul Kadîr ġerh’ul Câmiu-s Sağîr, Abdurrauf El-Menâvî Câmi-ul Ulûm ve’l Hikem, Ġbn-u Receb El-Hanbelî Mucemu
EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER PROBLEMİNİN KELAM İLMİ AÇISINDAN TAHLÎLİ Ramazan KIYMAZ YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Prof. Dr. Şerafettin GÖLCÜK Konya – 2009 I İÇİNDEKİLER BİLİMSEL ETİK SAYFASI...................................................................................IV YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU...........................................................V ÖNSÖZ ....................................................................................................................VI ÖZET.....................................................................................................................VIII SUMMARY...............................................................................................................X KISALTMALAR....................................................................................................XI GİRİŞ BİR KELÂM PROBLEMİ OLARAK EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) A.“EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER” PROBLEMİNİN GENEL OLARAK DEĞERLENDİRİLMESİ……………...………………...01 B. ARAŞTIRMANIN KONUSU VE SINIRLANDRILMASI …………………....05 C. ARAŞTIRMANIN AMACI……………………………………………………...06 D. ARAŞTIRMANIN METODU…………………………………………………...07 BİRİNCİ BÖLÜM EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) KAVRAMLARININ ETİMOLOJİK TAHLÎLİ A. EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF (İYİLİĞİ EMRETMEK) KAVRAMI .............................10 1. Emir Kavramının Etimolojik Tahlîli...........................................................10 2. Ma’rûf Kavramının Etimolojik Tahlîli..........................................................15 B. NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) KAVRAMI.................27 1. Nehiy Kavramının Etimolojik Tahlîli...........................................................27 2. Münker Kavramının Etimolojik Tahlîli.........................................................32 II İKİNCİ BÖLÜM EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHYİ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) PROBLEMİNİN KUR’ÂN-I KERÎM VE HADÎS-İ ŞERÎFLER IŞIĞINDA TAHLÎLİ A. KUR’ÂN-I KERÎM’E GÖRE EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHYİ AN’İLMÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK)…….…..38 1. “Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker” Kavramını İhtivâ Eden Âyetlerin Değerlendirilmesi.............................................................39 a) Âl-i İmran Sûresi 104.Âyetin Değerlendirilmesi....................39 b) Âl-i İmran Sûresi 110. Âyetin Değerlendirilmesi...................42 c) Âl-i İmran Sûresi 114. Âyetin Değerlendirilmesi...................43 d) A’râf Sûresi 157. Âyetin Değerlendirilmesi...........................44 e) Tevbe Sûresi 71. Âyetin Değerlendirilmesi............................46 f) Tevbe Sûresi 112. Âyetin Değerlendirilmesi..........................47 g) Hacc Sûresi 41. Âyetin Değerlendirilmesi..............................48 h) Lokmân Sûresi 17. Âyetin Değerlendirilmesi........................49 i) Tevbe Sûresi 67. Âyetin Değerlendirilmesi.............................50 2. “Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker” Konusunu İhtivâ Eden Âyetlerin Genel Olarak Değerlendirilmesi......................................51 3. “Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker” Prensibinde Yöntem...55 B. HADÎS-İ ŞERÎFLERE GÖRE EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İLMÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK)………...58 III ÜÇÜNCÜ BÖLÜM EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHYİ ANİ’L-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) PROBLEMİNİN BAZI İTİKÂDÎ MEZHEPLERE GÖRE TAHLÎLİ VE SOSYAL HAYATTAKİ YANSIMALARI A. EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHYİ ANİ’L-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) PROBLEMİNİN BAZI İTİKÂDÎ MEZHEPLERE GÖRE TAHLÎLİ ...................................................................71 1. Haricîlik Ekolünde Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker (İyiliği Emretmek ve Kötülüğü Önlemek)...........................................................71 2. Mutezile Ekolünde Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker (İyiliği Emretmek ve Kötülüğü Önlemek)...........................................................74 3. Ehl-i Sünnet Ekolünde Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker (İyiliği Emretmek ve Kötülüğü Önlemek ............................................................80 B. EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) PROBLEMİNİN SOSYAL HAYATTAKİ YANSIMALARI ..............................................................................................82 2. Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker Probleminin Kurumsal Düzeyde Uygulaması:Hisbe Teşkilâtı.................................................................82 2. Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker Probleminin .Toplumsal Açıdan Önemi.......................................................................................................89 SONUÇ....................................................................................................................94 BİBLİYOGRAFYA................................................................................................98 ÖZGEÇMİŞ ...........................................................................................................105 IV T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü BİLİMSEL ETİK SAYFASI Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm. Öğrencinin Adı Soyadı (İmza) Ramazan KIYMAZ V T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU Ramazan KIYMAZ tarafından hazırlanan “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker Probleminin Kelâm İlmi Açısından Tahlîli” başlıklı bu çalışma 17 /07 / 2009 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Ünvanı, Adı Soyadı Prof. Dr. Şerafettin GÖLCÜK Başkan İmza Ünvanı, Adı Soyadı Prof. Dr. Süleyman TOPRAK Üye İmza Ünvanı, Adı Soyadı Yard. Doç. Dr. Durmuş ÖZBEK Üye İmza VI ÖNSÖZ Dînin payandası, umdesi, direği, en hayâtî dinamiklerinden biri olarak nitelendirebileceğimiz iyiliği yayma ve kötülüğü önlemeye çalışma mânâsını ifade eden “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker”in fonksiyonu itibarıyla dinde önemli bir yeri vardır. O, İslâm medeniyetinin kurulmasında önemli temel ilkelerden biri olma özelliğini taşıdığı gibi, aynı zamanda onsuz İslâm Dîni’nin varlığını sürdüremeyeceği bir ilkedir. Yine onsuz namaz, oruç, zekât, hac ve benzeri ibadetlerin icrâ ve îfâsı söz konusu olamaz. Emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’lmünkerin böylesine hayati bir öneme sahip olduğunda İslâm ümmeti içinde ittifak vardır. Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat bu vazifeyi yerine getirilmesi gereken bir farz olarak kabul etmiş; Mutezile Mezhebi de bunu “usul-i hamse”den (beş temel esastan) saymıştır. Allah’ın seçkin kulları olan peygamberlerin bu görev ile gönderilmiş olmaları, özellikle de Kur’ân-ı Kerim’de Hz. Muhammed’i (s.a.v.) anlatırken “Onlar ki yanlarındaki Tevrat ve İncil’de vasıfları yazılı o elçiye, o ümmî Peygambere tâbi olurlar. O Peygamber ki kendilerine meşrû şeyleri emreder, kötülükleri yasaklar.” sûretiyle O’nun (s.a.v.) en önemli vasıflarından birinin ümmîliği, diğerinin de iyiliğe davet etmesi ve kötülüğü önlemeye çalışması olduğunu beyan etmesi, bu ilkenin önemini açıkça ortaya koymaktadır. Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i ani’l-münker ilkesi ‘ma’rûf’ ve ‘münker’in bilinmesi, kim tarafından ve ne şekilde uygulanacağı sorularını ortaya çıkarmıştır. Tarihî seyri içinde beraberinde birçok soru ve sorun getiren bu prensip, anlaşılma ve uygulanma safhasında farklı anlamalara sebep olmuştur. Bu tartışmaların bir kısmı siyasî, bir kısmı da teorik olmuştur. Araştırmamız giriş, üç ayrı müstakil bölüm ve sonuç bölümlerinden meydana gelmiştir. Giriş’te “emri-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker problemini bir Kelâm problemi olarak genel değerlendirmeye tâbi tuttuk. Araştırmanın konusunu amacını ve sınırlandırılmasını izâh ettik. Ayrıca araştırmayı yaparken takip ettiğimiz metodu detaylı bir şekilde anlattık. VII Birinci Bölüm’de problemin anahtar kavramları olan “emir”, “ma’rûf”, “nehiy”, ve “münker” kelimelerinin etimolojik tahlîlilini yaptık. İkinci bölümde ise ilk olarak bu anahtar kelimelerin Kur’ân-ı Kerîm’de beraberce yer aldığı âyetleri tefsir âlimlerinin eserlerine müracaat ederek ayrı ayrı izâh ettik ikinci olarak da dinde hüküm koyma yetkisi olan Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) probleme bakışını yansıtan sözlerinden bazı örnekler seçerek tahlîl ettik. Üçüncü bölümde problemin bazı Kelâm ekollerinin özelinde nasıl anlaşıldığını ve hangi uygulama safhasına geçildiğini gösterdik, daha sonra ise emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker problemini tarihte kurumsal olarak kullanıldığı hisbe teşkilatı üzerinden değerlendirdik bunun akabinde günümüzde sosyal hayatta ilkenin nasıl anlaşıldığını ortaya koyduk. Sonuç bölümünde ise araştırma neticesinde elde ettiklerimizi değerlendirdik Araştırmamız boyunca emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker problemi için eserlerinden istifâde ettiğimiz değerli İslâm âlimlerinin, mütefekkirlerinin ve araştırmacılarının vefat etmişlerine Allah’tan rahmet diliyor, hayatta olanlara saygı ve hürmetlerimi sunarım. Çalışmalarına devam edenlere de muvaffakiyetler dilerim. Böylesine önemli bir konuyu araştırırken çalışmamı titizlikle takip eden, değerli düşünceleriyle meselenin önemini daha çok anlamamı sağlayan Tez Danışmanım Prof. Dr. Şerafettin GÖLCÜK’e teşekkür ederim. Ayrıca bana yol göstererek her konuda yardımcı olan Prof. Dr. Süleyman TOPRAK ve Yard. Doç. Dr. Durmuş ÖZBEK’e teşekkür eder, saygılar sunarım. Ramazan KIYMAZ Konya-2009 VIII T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Ö ğrencinin Adı Soyadı Ramazan KIYMAZ Numarası 064244051014 Ana Bilim / Bilim Dalı Temel İslam Bilimleri/Kelâm Danışmanı Prof. Dr. Şerafettin GÖLCÜK Tezin Adı Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i ani’l-Münker Probleminin Kelâm İlmi Açısından Tahlîli ÖZET İslâm Dîni, insanlığın huzur ve mutluluğunu sağlayan evrensel yasalar koymuştur. Bu ilâhî yasalardan biri de “İyiliği emretmek kötülüğe engel olmak” ilkesidir. Kur'ân-ı Kerîm’in ele aldığı ferdî ve toplumsal tarafı olan bu prensip, toplumda huzur ve güveni sağlayarak sevgi ve barışın hâkim olduğu bir dünya mutluluğu sunacaktır. Peygamberlerin aslî vazifesi, “İyiliği emretmek kötülüğe engel olmak” ilkesinin gereklerini îfâ etmektir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) de örnek hayatıyla bu ilkeyi uygulayarak inananlara öğretmiştir. Bu ilke, Kelâm ekollerinin gündemlerinde etkin bir şekilde yer almış; Mu’tezile Mezhebi bu prensibi, beş temel itikadî ilkeden birisi olarak kabul etmiştir. Bu sebeple bu ilkeyi Kelâm problemi olarak tezimizde ele aldık. Araştırmamız giriş, üç ayrı bölüm ve bir sonuç bölümünden oluşmaktadır: Giriş bölümünde, konunun öneminden bahsettik. Birinci Bölüm’de “Emir, Ma’rûf, Nehiy ve Münker” kavramlarının etimolojik tahlîlini yaptık. İkinci Bölüm’de ilk olarak ilkenin anahtar kavramlarının yer aldığı Kur’ân-ı Kerîm’deki âyetler ışığında açıklamalar yaptık. Daha sonra bu âyetlere ilk muhâtap olan, dînin eğiticisi ve öğreticisi konumundaki Hz. Peygamberin (s.a.v.) sözleri, uygulamaları ve tavsiyelerini ortaya koyduk. Üçüncü bölümde ise İslâm Tarihi boyunca inananların, bu ilkeye karşı IX tutumlarını ve uygulamalarını, bazı Kelâm ekolleri özelinde açıklamaya çalıştık. Ayrıca bireylerin, toplumun ve onları yönetenlerin uygulamalarıyla ilkeyi nasıl değerlendirdiklerini anlattık. Sonuç olarak “iyiliği emretmek kötülüğe engel olmak” ilkesi, Kur’ân-ı Kerîm, Peygamber Efendimizin (s.a.v.) sözleri ve uygulamaları ayrıca din âlimlerinin icmâsıyla Müslümanlara farzdır. Yapılması karşılığında dünya ve âhiret hayatında mükâfatı; yapılmadığı takdirde ise cezası olacaktır. Anahtar Kelimeler: Allah, Emir, Ma’rûf, Nehiy, Münker, Peygamber X Student’s Name Surname Ramazan KIYMAZ Number 064244051014 Department /Dicipline Basic Islamic Science Department /Kelam Counsellor Prof. Dr. Şerafettin GÖLCÜK Name of Thesis An Analysis of the problem of ‘Enjoining what is good and forbidding what is evil’ according to the Quran in the Islamic science of Kelam (Islamic Theology) SUMMARY Islam has set down the universal rules/laws that aim to provide the happiness of human beings. One of those universal rules/laws is ‘the enjoining what is good and forbidding what is evil (emru bilmaruf nehyi anil munker). This principle of Quran targets human being both as a society & individual and aims to provide them a world in which happiness, peace, love and the security of human beings is intendedl. Also this is the principle part of the prophet hood that was practiced by the prophets in the past. The prophet of Islam, Muhammad (pbuh), the best example for Muslims to follow, practiced this principle in his life and set a good example. This principle has been the hot topic of the schools of thoughts of the Islamic science of Kelam (Islamic Theology), especially by the school of Thought of Mu’tezile that has accepted it as a part of the Islamic creed. For this reason I have chosen this principle as a problem in the Islamic science of Kelam (Islamic Theology) My research consists of introduction, 3 main chapters plus the conclusion part. I have researched and examined the significance of the topic in the theology in the introduction part. In the first chapter, I have etymologically analysed the terms/words of “Emr, Maruf, Nehy, and Munker respectively To T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü XI Enjoin, Goodness (what is good), To Forbid and Badness (what is evil). In the second chapter, I have made some explanations in the light of the verses of the Quran in which the key terms/words of this issue are mentioned. Then from this point I moved on presenting the sayings, practices and advise of Prophet Muhammad who was the first receiver of these verses and the first teacher of the religion. In the third chapter I presented the teachings of the schools of thoughts and ordinary believers on this issue, their approach towards it and their practices, throughout Islamic history. To conclude, the principle of “the enjoining what is good and forbidding what is evil (emru bilmaruf nehyu anil munker)” is compulsory act upon the believers according to the Quran, sayings and actions of Prophet Muhammad (pbuh) and according to the consensus of the Islamic scholars. There will be a reward in this life and the hereafter upon those who act on it, and there will be punishment on those who do not. Key Words: God, to Enjoin, What is good, to Forbid, What is evil, Prophet XII KISALTMALAR AÜİF : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi AÜİİA : Atatürk Üniversitesi İslamî İlimler Akademisi a.s. : Aleyhisselâm b. : Bin, İbn bkz. : Bakınız c. : Cilt çev. : Çeviren DEÜİFD : Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı EÜİFD : Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi h. : Hicrî Hz. : Hazreti haz. : Hazırlayan Kit. : Kitabevi nşr. : Neşreden r.a : Radıyallâhu Anh/Anhâ s. : Sayfa s.a.v. : Sallâhü Aleyhi ve Selem sy. : Sayı TDV : Türkiye Diyanet Vakfı thk. : Tahkik trc. : Terceme trs. : Tarihsiz vd. : Ve Devamı Yay. : Yayınları, Yayıncılık 1 GİRİŞ BİR KELÂM PROBLEMİ OLARAK EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) A. “EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER” PROBLEMİNİN GENEL OLARAK DEĞERLENDİRİLMESİ Kur’ân-ı Kerîm’in temel gâyesi Allah’ın halifelik görevi münasebetiyle insanoğluna yüklediği emanetini yeryüzünde hâkim kılmak için bu vazifeyi icra edecek kâmil insanın yetişmesinde başvuru kaynağı olmasıdır. Bu amaçla Kur’ân-ı Kerîm, öncelikle insan olmanın temel değerlerini bünyesinde barındıran, en güzel biçimde yaratılan,1 yaratılışında sahip olduğu şan ve şerefe2 uygun bir hayat nizâmı kuran ve yeryüzünde halife kılınan3 sorumluluk bilincin farkında olup o istikamette hareket eden kişileri eğitmeyi hedefler. Kur’ân-ı Kerîm, insanın kendini tanıyan, bilen, fıtratına uygun hareket eden bir varlık olmasını ister. İnsanın kendini tanıması ve kendini bilmesi, kendisinin başkalarından ayrı özellikleri ve nitelikleri bulunan bir varlık olduğunu kavramasıdır. Bir insanın kendisini tanımasının ve topluma tanıtmasının en yaygın ve doğru yolu manevî değerleridir. Nasıl bir toplum içinde yaşarsa yaşasın, insanın fikir ve düşünce yapısı, sahip olduğu inanç ve manevî değerlerle zenginleşir. İnsanoğlu bu dünya arenasında hakkı ve hakîkati dosdoğru anlamak ve kavramak adına kendisine verilen aklı ve vicdanı araç olarak kullanır. İrâdesini de çalıştırıp idrak merdiveninde yükselmeye çabalar. Nihâyet o noktaya kilitlenip kendi hedefini belirler. Ne var ki bu hedef doğrultusunda ilerlerken istikameti şaşırtıcı imtihan unsurları devreye girer. Bu haldeki insanı sırât-ı müstakîmde tutacak şey , -hem kendisini, hem de diğer insanları- “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) vazifesini yerine getirmektir. 1 Tîn, 95/4. 2 İsrâ, 17/70. 3 En’âm 6/165. 2 Kur’ân'da ve hadîslerde diğer birçok terim gibi ma’rûf ve münkerin de kısmen eski anlamlarını korumakla birlikte kapsamlarının genişlediği görülmektedir. Bu kaynaklarda iyi ve doğru olarak kabul edilen inanç, düşünce ve davranışlara tek kelimeyle işaret edilmek istendiğinde en çok “ma'rûf” kelimesi; yanlış, İslâm dinine yabancı, müslüman toplum tarafından yadırganan inanç, düşünce ve davranışlar için de “münker”4 kelimesi kullanılmaktadır.5 Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek), fertlerin olgunluğunu sağlayıcı özelliğiyle, İslâm Dîni’nin en önemli prensiplerinden biridir. Topyekûn ümmetin ittifak ettiği Ma’rûfu emir, Münker'i nehiy hususu Mu'tezile'nin dayandığı bir asıl olmuş ve onlar bu hususta ısrarlı davranmışlardır.6 Bu sebeple; siyasî, itikâdî ve fıkhî tüm mezhepler tarafından kabul edilmiş, 7 Hiç şüphesiz bu ilkenin amacı, toplum içinde, insanlar arasında iyiliği ayakta tutmak, yaygınlaştırmak ve başka insanlara tavsiye etmek; kötülüğü engelleyecek ahlâkî öğütlerde bulunarak toplumu eğitmektir. Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ilkesinin hükmü, Kitap, Sünnet ve icmâ ile sabittir. Fakat İslâm âlimleri bu ilkenin farz-ı ayn veya farz-ı kifâye olduğu hususunda ihtilâf etmişlerdir Bu ihtilâf, âlimlerin âyetlerde geçen bazı lafızları farklı yorumlamalarından kaynaklanmaktadır Cumhurun (İslâm âlimlerin çoğunluğunun) görüşü, bu görevin farz-ı kifâye olduğu yönündedir. İslâm ümmetinden bir grubun bu görevi mutlaka yerine getirmesi gerekmektedir. Ancak bu sayede müslümanlar arasında birbirlerini aydınlatma ve irşâd etme gibi önemli hususlar gerçekleşir ve yine bu sayede İslâm toplumunda bir bütünlük meydana gelebilir. Bu görevin yerine getirilmemesi durumunda ise, emredildikleri şekilde ikâme edilemeyeceği gibi, dînin olmazsa olmaz hükümleri 4 Bazen de “fahşâ” kelimesiyle beraber kullanılmıştır. 5 bkz. Abdulbâkî, Muhammed Fuâd, el-Mu’cemu’l- Müfehres li Elfâzı’l- Kur’âni’l- Kerîm bi Hâşiyeti’l- Mushafi’ş- Şerîf, Dâru’l-Hadîs, Kâhire, 1994, ع) Ayn) ve ن) Nûn) maddeleri. 6 Gölcük, Şerafettin, Kelâm Tarihi (Kişiler, Görüşler, Eserler), Esra Yay., Konya,1992, s. 48. 7 İlhan, Avni, el-Emru bi’l-Ma’rûf ve’n-Nehyu an’il-Münker (Mezhepler Tarihi Açısından Bir Bakış), DEÜİFD, İzmir, 1986, c. III , s. 89. 3 uygulama/uygulanma ortamı bulamayacaktır. Dolayısıyla da dînin sosyal hayatta gündem tayin edici etkisi azalacaktır/olmayacaktır.8 Fakat her mezhebin bu prensibi yorumu, uygulama şekli ve metodu farklılık göstermiş 9 ve sahip olunan anlayış zaman zaman siyasî idâre tarafından, devlet yönetiminde resmî politika 10 için bir dayanak noktası olmuştur. Mesela, İslâm tarihinde; Hâricîler “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)i” uygulamak adına, isti’râz 11 uygulamışlar, Mu’tezilî düşüncenin toplumda kabul görmesi adına bazı Abbasi halifeleri farklı görüş sahiplerini Abbasi hilâfetinin (h.:833-848) yılları arasında 15 yıllık bir dönemi boyunca bu ilkeyi uyguladıklarını iddia ederek halkı sıkıntıya sokan bir yönetim hüküm sürmüştür.12 Kur’ânî bir ilke13 olarak “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)”in ilk uygulayıcısı hiç kuşkusuz Hz. Peygamber’dir (s.a.v.).14 Hz. Peygamber (s.a.v.) bu emrin ilk ve örnek uygulayıcısı olarak, bir yol oluşturmuştur. Bu konuda hiçbir tavîz vermediği gibi zorbaca uygulamalara müsâade etmemiştir. Zaten bu görev O’nun (s.a.v.), önceki vazife arkadaşlarının aslî vazifesidir. Bu konuda İmam Gazzâlî’nin şu sözlerini hem benimsiyor hem de önemsiyoruz: “Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker”,dînîn en büyük temeli ve dayanağıdır. Allah Teâlâ'nın bütün peygamberlerini, devam ettirmesi için gönderdiği biricik önemli meselesidir. Eğer bu vazife yapılmazsa, ilmi ve ameli dumûra uğrarsa, kesinlikle peygamberlik vazifesi muattal olur, diyânet temelinden yıkıma uğrar. Başıboşluk hâkim olur ve dalâlet yayılır. Cehâlet alabildiğine dağılır. Fesâd, insanların iliklerine kadar işler. Yırtık oldukça genişler, 8 Tunçbilek, H. Hüseyin, “Emr-i Ma’ruf Nehy-i Münker” Yeni Ümit Dergisi, sy. 75, İstanbul, 2007, s. 24. 9 İlhan, el-Emru bi’l-Ma’rûf ve’n-Nehyu an’il-Münker, s. 89. 10 Akbulut, Ahmet, Sahabe Dönemi İktidar Kavgası, Ankara, 2001, s. 222. 11 İsti’râz: Hâricîlerin ve özellikle Ezarika fırkası mensuplarının kendilerinden olmayan Müslümanların din anlayışlarını sorgulamalarını ifâde eden bir tabir. ( bkz. Mustafa Öz, “İsti’râz”, DİA, XXIII, İstanbul, 2001, s. 374. 12 İbn Haldûn, Kitâbu’l-İber ve Dîvânu’l-Mübtede-i ve’l-Haber, Matbaatu’r-Rahmâniyye, Mısır, 1936, c. VII, s. 107. 13 Âl-i İmrân, 3/104; Mâide, 5/79; A’râf, 7/199; Tevbe, 71/112. 14 Hasan, İbrahim Hasan- Hasan, Ali İbrahim, en-Nüzûmu’l-İslamiyye, Kâhire, 1959, s. 270. 4 memleketler harap ve kullar helâk olurlar. Fakat helâk olduklarını ancak kıyâmet gününde anlarlar.15 “Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker”, (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) teorik olarak cihâdın bir parçası sayılmakla birlikte uygulamada farklılık bulunmaktadır. Cihâd, İslâm dînini, müslüman olmayanlar arasında yayma, müslümanları dış saldırılardan koruma ve bunun için gerektiğinde silâha başvurma faaliyeti için kullanılmasına karşılık “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker” (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek), içe dönük bir hareket, yani İslâm ümmetinin Kur'an ve Sünnet hükümlerine uygun, faziletli, barış ve esenliğin hâkim olduğu bir hayat tarzını amaçlayan temel ilkelerden biri olarak kabul görmüştür.16 İslâm tarihi boyunca “iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek” prensibiyle yakın ilişkisi olan uygulamalar, itirazlar, kurumlar ortaya çıkmış, konunun sadece itikâdî yönü değil, siyasî ve toplumsal yönü de vurgulanmıştır. İslâm tarihinde emr-i bi’lma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek), ümmetin, yükümlü tutulduğu inanç, ibâdetler, hayat nizâmı, siyâset ve ahlâk prensipleri gibi Allah’ın dînine dâveti kapsayan belli anlamlı bir terimdir17. Bir başka tanıma göre bu ilke tamamen ahlâkî, amelî ve siyasî bir ilkedir18. Demek oluyor ki emr-i bi’lma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) çok boyutlu olup açıklanmaya ve en ideal şekliyle uygulanmaya ihtiyaç duyan bir prensiptir. Kur’ân-ı Kerîm’in birçok âyetinde önerilen “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i ani’lmünker” ilkesi kanâatimizce, hüsn-ü misâl (güzel örnek) bir insanın yetiştirilmesinde faydalanılacak bir prensiptir. Dolayısıyla bu özellikleri taşıyan imân sahibi mükellefleri eğitip geliştirecek iki dünya saâdetini temin edecek insanlık projesinin ikâme edilmesi zorunluluktur. Fakat bu prensipten faydalanmak, geçmiş dönemlerde 15 Gazzâlî, Muhammed Ebû Hâmid, İhyâ-u Ulumi’d-Din, trc. Ali Arslan, c. II., Arslan Yay., İstanbul, 1993, c. II, s.739. 16 Çağırıcı, Mustafa, “Emir bi’l-Ma’rûf Nehiy an’il-Münker”, DİA, c. XI., TDV Yay., İstanbul, 1995, s. 140. 17 Mustafa, Nevin Abdülhâlık., İslâm Siyasî Düşüncesinde Muhalefet, çev. Vecdi Akyüz, İz Yay., İstanbul, 1990, s. 114. 18 Neşşâr, Ali S., İslâm’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu, çev. Osman Tunç, İnsan Yay., İstanbul, 1999, c. II, s. 256. 5 yapılan yanlışlara düşmeden pozitif yöndeki en küçük ayrıntıları dahi göz ardı etmeden muhtemel bütün imkânları değerlendirmekle mümkündür olacaktır. B. ARAŞTIRMANIN KONUSU VE SINIRLANDIRILMASI Allah'ın Resulü (s.a.v.), İslâm Dîni’nin sekiz esası olarak, “1- ortak koşmaksızın Allah'a ibadet,2- namaz, 3- zekât, 4- oruç, 5- hac, 6-ma’rûfu emretmek, 7- kötülüğü önlemek ve 8- cihâd”ı sayarak, ma’rûfu emretmenin ve kötülükten sakındırmanın önemini vurgulamıştır. Ma’rûfun emir ve kötülüğün nehy edilmesinin terkinin duâların kabulüne engel olacağı, 19 bunun Yüce Allah'ın ceza göndermesine yol açacağı ve duâların kabulünü önleyeceği 20 hususları da, yine Peygamberimiz Efendimiz’in (s.a.v.) bildirdikleri arasındadır. Ma’rûfun emri ve münkerin nehyi, farzlar arasında zikredilmiş ve özellikle Mu’tezile Mezhebi olaya çok büyük bir önem atfederek, onu, dînin beş esası arasına almıştır. Şu var ki, Sünnîlikte gerek ma’rûf ve gerekse münkerin şer'an öğretilmiş ve tasrîh edilmiş olmasının gerektiğine inanılırken; Mu’tezile, belirleyici unsurun akıl olduğu görüşünü savunmuş; Şia ise, belirlemenin hem şer'an, hem aklen olabileceği kanaatini öne sürmüştür. İslâm toplumunun sağlıklı bir yapıya kavuşup bu halinin devamını sağlamak için “iyiliği emir” esasını getirmiştir. Bir İslâm toplumunda, Müslüman, daima iyi, güzel ve hayırlı olan işlerin yanındadır. Kötü, çirkin ve zararlı olan işlerin de tabîi olarak karşısında bulunur. Böylece, İslâm toplumunda kendiliğinden iyilikler güç bulur ve yayılır. Kötülükler ise güçlenme imkânı bulamaz. İnananların nitelikleri bir âyette şöyle belirlenir: “İnanan erkek ve Kadınlar birbirinin dostudurlar. Onlar iyiliği emreder, kötülükten ise nehyederler. Namazı kılarlar, zekâtı verirler. İşte Allah, onlara rahmet edecektir”21 Böylesine önemli bir evrensel prensibin hükmüne delîl olacak anahtar kavramlar, ısrarla kutsal kitabımızda zikredilmektedir.Bu kavramlar aynı zamanda 19 İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd., “es-Sünen”, c. I-II, (nşr. Muhammed Fuâd Abdulbâkî), Mısır, 1954, Fiten 20. 20 Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ b. Sevre , el-Câmiu’s-Sahîh, thk. Abdülvehhâb Ubeyd el-Latîf, c. I-V, Kâhire,1384/1964, Fiten, 9. 21 Tevbe 9/71. 6 yeryüzünde Allah’ın hükmünü ve hukûnu hâkim kılmak üzere aldığı “halîfe” ünvânına layık görülen insanoğlunun vasıflarını anlatmaktadırlar.Bu münâsebetle Kur’ân mahreçli bir çalışma olmasını zorunlu kılmıştır. Dolayısıyla da biz tezimizde Kur’ân-ı Kerîm’deki ilgili âyetleri araştırma sahamıza alıp kelâmî bir kıstâsla değerlendirme yöntemine başvurduk. C. ARAŞTIRMANIN AMACI İnsanlık tarihi boyunca ümmetlerin toplumların kabîle ve kliklerin bir arada beraberce huzur ve esenlik çerçevesinde yaşayabilmeleri için Yüce Allah’ın evrensel koyduğu kurallar vardır. Fertler, toplumlar ve devletler bu yasalara doğal olarak uymak zorundadırlar. Bu ilkeler yaşam alanından uzaklaştığında/uzaklaştırıldığında toplumsal anarşi kaçınılmaz olmuş; bununla da kalmayıp dînî kural ve kanunlar ihlâl edildiği için ilâhi azaplar da insanları yakalayıvermiştir. Fertler bireysel olarak cezalandırıldığı gibi milletler birer ibret vesikası olarak tarih sahnesinden silinip gitmiştir. Kutsal kitaplarda, bu kötü âkıbetleri bildiren birçok örnek bulunmaktadır. Tez çalışmamızın konusunu teşkîl eden bir Kur’ân prensibi olan “emr-i bi’lma’rûf ve nehy-i an’il-münker’i (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek” )ilkesi bütün insanlığın kurtuluşu için gönderilen Hz. Muhammed’e (s.a.v) vahyedilen bir evrensel değerler sistemi sunan küllî bir kâide hükmündedir. Dolayısıyla bütün insanlığın istifâdesine sunulmak üzere hem gözlere hem de gönüllere açık açık teşhîr edilmesi gerekmektedir. Ne var ki evrensel ahlâk kurallarını tesîs edecek bu prensip, inananların ilgi ve kabûl dünyasında ma’kes bulup yeterince “ma’rûf” ve meşhûr olamamıştır. Dolayısıyla imân sahibi halkımız, namaz, oruç, hac, zekât gibi ibadetler kadar bu konuya âşinâ değillerdir. Bu sebeple bu konudaki bilgilendirme çalışması acil bir görev olarak kendini göstermektedir. Bu bilgilendirme çalışması zâtı itibariyle “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker’i (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek” ) vazifesidir. 7 Daha önceki devirlerde emredilen bir kural olsa da son tahlîlde en son ve ekmel dîn 22 olan kutsal kitabımızda ısrarla üzerinde durulması ve emredilmesi sebebiyle “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker’ problemini araştırmak gerekir. D. ARAŞTIRMANIN METODU Tez çalışmamızı ele alırken ilk kaynak olarak kutsal kitabımız Kur’ân-ı Kerîm’e başvurduk. Kur’ân metni üzerinden belirlemiş olduğumuz konu minvâlinde ilgili âyetleri tespît ettik. Bu uygulamayı yaparken aynı zamanda “Kur’an-ı Kerîm Konkordansı” şeklinde anılan “el-Mu’cemu’l- Müfehres li Elfâzı’l- Kur’âni’lKerîm” adlı eserden faydalandık. Mushafta genel olarak orijinal haliyle “el-emru bi’l-ma’rûfi ve’nehyü an’il-münkeri” terkîbini meydana getiren kelimeleri bütün müştaklarıyla 23 gözden geçirdik. Türkçe Meal kitaplarındaki bu konudaki muhtevâları dikkate alıp değerlendirdik. Araştırmamızın temel taşları konumundaki dört anahtar kelime olan “emir”, “ma’rûf”, “nehiy” ve “münker” kavramlarını etimolojik ve semantik olarak incelemek üzere lügatlere ve bu kavramları ihtiva eden temel kaynaklara müracaat ettik. Bu anlamda “Lisânü’l-Arab”, “el-Müfredât”, “el-Mu’cemu’l-Vasît” gibi eserler başvuru kaynağımız oldu. Günümüzde hangi anlamları ifâde ettiklerini ortaya koymak üzere Osmanlıca ve Türkçe lügatlerini çalışmamıza kaynak olarak kattık. Kavramların, “Belâgat” konusunda te’lîf edilmiş olan eserlerdeki irtibatlarını değerlendirdik. Anahtar kavramların yer aldığı âyetleri tefsir kaynaklarından takip ederek âlimlerin konu ile alakalı görüşlerini değerlendirdik. “El-emru bi’l-ma’rûfi ve’nehyü an’il-münkeri” terkibini içeren âyetleri başlıklar halinde kapsamlı olarak değerlendirmeye tâbî tuttuk. 22 Mâide, 5/3. “…İşte bugün sizin dininizi kemâle erdirdim ve üzerinizdeki nimetimi tamamladım. Sizin için din olarak İslâmı beğendim(seçtim, ondan râzı oldum)…” 23 Müştâk Kelime: Bir kök kelimeden değişik harf ve eklerle belli kurallar dâhilinde türemiş/türetilmiş kelimelerdir. Örnek: “k-t-b” kökünden “yektübü” “kitâb”, “mektûb” “mekteb” gibi. 8 Araştırma konumuz “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker’i (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek” )dînde hüküm koyma yetkisi olan Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) beyanları, hadîs-i şerîfler ışığında hem delîllendirdik hem de açıklığa kavuşturduk. Tez çalışmamız Kelâm alanıyla alakalı olduğu için incelemiş olduğumuz konuyu belli başlı mezhepler ve bu mezhepleri fikirleriyle şahıslarında temsil eden âlimlerin görüşlerini değerlendirmek kaçınılmaz bir görevimiz oldu. Aynı zamanda tarihî ve sosyal gelişmelerin sebeplerini ve bu sebeplere bağlı gelişen olayları da tespît etme gayretinde olduk. Araştırması sahamızda konumuzla ilgili temel kaynaklar başta olmak üzere yazılmış müstakil eserlerden, kültür dergileri ve üniversitelerin neşrettiği bilimsel dergi mâkalelerinden, yayınlanmamış tez çalışmalarından ve ansiklopedilerden – bilhâssa Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA)- yararlandık. Tezimizin yazıya geçirilmesi esnasında bütünlük olması amacıyla “el-emru bi’l-ma’rûfi ve’nehyü an’il-münkeri” terkîbini, yaygın kullanım olarak değerlendirdiğimiz “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker” (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) şeklinde vermeyi uygun bulduk. Yararlanılan kaynakları gösterirken dipnotları ve bazı lüzumlu açıklamaları sayfanın alt kısmında verdik. Dipnotları yazarken Türkiye Diyanet Vakfı tarzını İslâm Ansiklopedisi’nin (DİA) benimsedik. Görüşlerine başvurduğumuz kaynaklardan alıntıları bizzat aktarırken italik yazı biçimini kullandık. Bu uygulamayı daha çok âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîf meallerini yazarken kullandık. Diğer alıntıları bazen bahsi geçtiği şekilde bazen de muhtevayı ifade eder bir formatta değerlendirdik. Konunun daha iyi irdelenebilmesi için fikir çeşitliliğini yansıtan geniş bir bibliyografya çalışmasını tercih ettik. Tezimizin metninde yer alan kelimelerin Arapça’daki orijinal kullanımlarını ifâde edebilmek için transkriptli kurallarını uygulamaya çalıştık. 9 Bu çalışmalar içerisinde araştırmamızın belkemiğini (omurgasını) oluşturan “emir”, “ma’rûf”, “nehiy” ve “münker” kavramlarını Birinci Bölüm dâhilinde detaylı bir şekilde incelemeye ve değerlendirmeye tâbî tutacağız. Zîrâ, böylesi önemli bir konunun kavramları/terimleri arasındaki ilişkileri tespît etmeden yola çıkmak doğru değildir. Bu sebeple Birimci Bölüm’de kavramsal analizlerimize başlıyoruz. 10 BİRİNCİ BÖLÜM EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) KAVRAMLARININ ETİMOLOJİK TAHLÎLİ Kur’ân-ı Kerîm’de “iyiliği emretmek ve kötülükten alıkoymak” şeklinde ifâde edilen “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)” etimolojik24 olarak incelenmesi gereken bir kavramdır. Her iki kavram İslâm kültüründe eski anlamlarının yanında yoğun bir dinî muhteva da kazanmış, bu sebeple tariflerde çoğunlukla bu ikilik yani din dışı ve dinî anlamlar göz önünde tutulmuştur. Bu nedenle bu bölümde “Emir”, “Ma’rûf, “Münker” ve “Nehiy” kavramlarının kökenlerini, ifâde ettikleri anlamları inceleyeceğiz. A. EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF (İYİLİĞİ EMRETMEK) KAVRAMI 1. Emir ( الأمر ( Kavramının Etimolojik Tahlîli “Emir” kelimesi lügatte iki temel anlama gelmektedir. Bunlardan ilki hâl, durum, iş, olay, konum anlamına gelir. Bu anlama gelen emrin çoğulu “ورُمُأ) “ umûr) dur. Herhangi bir şeyin yapılmasını yüklendiğinde, bu sözler ve fiilleri hepsi için genel bir lafızdır. 25 Emrin, bu anlamıyla geniş bir kullanım alanı mevcuttur. Bu kullanım şekli Kur’ân-ı Kerîm’de 150’den fazla âyette yer almaktadır.26 Bir diğer anlamı ise; istilâ yönüyle bir şeyin yapılmasını emretmek, buyurmak, bir işin yapılmasını istemektir.27 İstilâdan kastedilen, emredenin, emredilenden üstün olmasıdır. Emir birine bir işi yüklemek28, bir işi birine buyurmak, iyi olandan, ona 24 Etimoloji: (Yun. i.) 1. Dilbilgisinin, kelimelerin kökünü kaynağını diğer kelimelerle ilişkilerini, tarihî bilgilere dayanarak araştıran kolu, iştikak, kökbilgisi. 2. Bir kelimenin kökü. (D. Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük (Türkçe/Osmanlıca/Yabancı Dillerden Türkçeye Geçen ve En Çok Kullanılan Kelimeler), I. Basım, Vadi Yay., Ankara, 2001, s. 404.) 25 İsfehânî, Ebu’l- Kasım b. Ömer er-Râgıp, el-Müfredât fi Garîbi’l-Kur’ân, Çaphâne-i Haydârî Yay., Tahran, 1373, s. 24. 26 Şûrâ, 42/53. “Şüphesiz ki sen doğru bir yola iletiyorsun; göklerdeki ve yerdeki her şeyin sahibi olan Allah’ın yoluna. İyi bilin ki, bütün işler sonunda Allah’a döner.” 27 Ebu’l-Bekâ, Eyyûb b. Mûsâ el-Hüseynî, Külliyat-u Ebi’l-Bekâ, Daru’t-Tıbâatu’l-Âmire Yay., Bukık, 1253. s. 126. 28 İbrahim Mustafa, Ahmed Hasan ez-Ziyât, Hâmid Abdülkâdir ve Muhammed Ali en-Neccâr, elMu’cemü’l-Vasît, Çağrı Yay., c. I-II, İstanbul, 1992., c. I, s. 26. 11 gerekeni yapmasını istemek29 de demektir. Çoğulu “رِامَوَأ) “evâmir) olup, Nehyin zıddı 30 anlamına da gelir. Söz konusu kelime, bu anlamıyla da Kur’ân-ı Kerîm’de kullanılmıştır.31 Aynı zamanda “emir” kelimesi ma’rûf32, iyi, güzel anlamlarına da gelmektedir. Emir, sarf, nahiv ve belâgat açılarından dil ve edebiy ât; lafız–mânâ münâsebeti sebebiyle Mantık ve Kelâm İlmini ilgilendirmektedir. Ayrıca Fıkıh Usûlü’nün de önemli konularından birini teşkil eder. Usûlcüler, emir kipinin tanımı, çeşitleri, bağlayıcılık derecesi, mânâya delâleti gibi konular üzerinde ayrıntılı olarak dururlar. 33 Aynı zamanda emir sîgasının vücûba mı, mendûba mı delâlet ettiği tartışma konusu olmuştur. Emir, sözün kısımlarından birine delâlet etmektedir. Usûlcüler emrin, dille söylenen söz mü yoksa içten gelen bir söz mü olduğunu araştırmışlardır. 34 Çoğunluğu Mu’tezilî bir grup usûlcü emri, “bir kimsenin kendinden aşağı konumdaki birine yap” demesi veya bunun yerine geçecek bir söz söylemesi şeklinde tarif etmişlerdir. 35 İlk dönem Şafiî usûlcüleri ise “muhatabın, emredilen fiili yapmasını gerektiren söz” olarak tanımlamışlardır.36 Fıkıh Usûlünde ise emre, “ kendisi ile kesin bir tarzda ve yukarıdan gelen bir şekilde bir fiilin yapılması istenilen sözdür.” denilmiştir. Usûlcüler, emir sîgası üzerinde de ihtilâfa düşmüşlerdir. Karînelerden arınmış bir emir sîgası olan “yap!” ifâdesi, emre delâlet eder. Ancak aynı sîga, vâcibe, mendûba, irşâda, mübâha, te’dîbe, ikrâma, tehdîde, hafife almaya, küçük görmeye, 29 Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed, Esâsu’l Belâğa, Matbaatü’lVehbiyye, Mısır, 1882, c. I, s. 19. 30 İbn Manzûr, Ebu’l-Fidâ Cemaluddin Muhammed, Lisânu’l-Arab, Daru’l- Beyrût, Beyrût, 1955/ 1956, c. IV, s. 26. Ayrıca bkz: Zebîdî, Ebu’l- Feyz Muhammed Murtazâ b. Muhammed, Tâcu’lArûs min Cevâhir’il-Kâmûs, Matbaatü’l-Hayriyye, Mısır, 1305., c. VI, s. 31; Ezherî, Muhammed b. Ahmed, Tehzîbu’l-Luga, Müeessesetü’l-Mısriyyeti’l-Amme, Kâhire, 1964/1967, c. XV, s. 289. 31 Tâhâ, 20/ 132. “Ailene namazı emret ve kendin de ona devam et…” 32 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. IV, s. 26. Ayrıca bkz: Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. VI, s. 31; Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. XV, s. 289. 33 Öğüt, Sâlim, “Emir”, DİA, c. XI, TDV Yay., İstanbul, 1995, s. 120. 34 Hanefî, Hasan, İslâmi İlimlere Giriş, çev. Muharrem Tan, İnsan Yay., İstanbul, 2000, s. 126. 35 Öğüt, “Emir”, DİA, c. XI, s. 120. 36 Ebu’l-Bekâ, Külliyât-u Ebi’l-Bekâ, s. 126. 12 alaya, inzâr ve duâya da delâlet edebilir.37 Zâhirî âlim İbn Hazm’a göre ise, emir lafzı doğrudan vücûb ifâde eder, onun bir dilek, temennî, tavsiye ve ikâz olmak yerine doğrudan emir olduğu anlaşılır. Ona göre her emir lafzının altında zımnen bir de tehdît vardır. Ancak emirlere tehdît ve azâp korkusuyla değil, Allah’ın emri olduğu için uyulur. Zaten tehdît, emirle değil, bilakis onun netîcesiyle ilgilidir. O nedenle emirle birlikte tehdît olması da her zaman geçerli değildir.38 Ebû Mansur el-Mâturidî ise emrin hikmetini, bunun sahibini tanımak olarak yorumlamıştır. Emri, vücûb, nedb ve ibâha arasındaki müşterek noktayı ifâde etmekte olup, o da fiilin talep edildiği veya yapılmasına izin verdiği anlamına gelir. Allah, canlılar arasında insan türünü kendisini tanıyabilecek nitelikte yaratmakla mümtâz (seçkin) kılmıştır. Bu yüzden onları kendini tanıma yollarından uzak tutması mümkün değildir. Dolayısıyla insanı, her güzel olanı güzel telakkî etme ve her çirkini çirkin görme yeteneğine sahip olarak yaratmıştır. İcrâatta çirkin olanı işlemek nâhoş görünmekte, meşrû olanın yapılması hüsnü kabul görmektedir. O halde emrin gerekli olduğu yerde emir vermek lâzım gelmiştir.39 Mu’tezile âlimlerinden Kadî Abdülcebbar’a göre, her emredenin emrinin ifâde ettiği şey şudur. “Emredeni, âmir yapan şey, emredilen şeyi irâdedir. Onun için, güzeli ve vâcibi emrin doğru olması, onların hepsinin irâde edilmesinin doğru olmasıyla olur. Bu yüzden, istenmesi câiz olmayan şeyin emredilmesi doğru olmaz. Hikmet sahibinden emir geldiği zaman buna delâlet eder ve ona lâyık olan ancak güzeli istemektir, emredilen şeyin güzel olması gerekir.” 40 Bir kimsenin “yap!” sözü, “onu senden istiyorum, irâde ediyorum!” sözü gibidir. Bu ifâde vücûba delâlet etmez, o halde emir de bu şekildedir. İrade başka açılardan değişir, emreden fiilin hemen yapılmasını isteyebilir, fiilin bir defa yapılmasını isteyebilir veya genişlik üzere yapılmasını isteyebilir. “İbâre bu durumda değişir, ancak bu emredilen şeyin vâcip olmasını gerektirmez.” 41 emir sîgasının vücûba delâlet etmediğini düşünen 37 Bolelli, Nusrettin, Belâğat, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 1993, s. 35-38 38 İbn Hazm, el-İhkam fi Usûli’l-Ahkam, Dâru’l-Mektebi’l-İlmiyye, Beyrût, 1985, c. I-IV, s. 63. 39 Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed, Kitâbu’t-Tevhîd, çev. Bekir Topaloğlu, İsam Yay., Ankara, 2003, s. 127. 40 Kâdî Abdülcebbar, Ebu’l-Hasan b. Ahmed b. Halîl, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, çev. Yüksel Macit, Atılım Yay., Malatya, 2002, c. XVII ( Şer’îyyât), s. 57- 58. 41 Kâdî Abdülcebbar, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl , c. XVII, s. 60. 13 âlimlere karşı, bazısı sadece îcâp ile nedb arasında lâfzî müştereklikle, ortak olduğunu, 42 ikisinden birinin tayin edilmesi için mutlaka bir işarete ihtiyaç duyduğunu savunur. İbn Hazm’a göre bir emir lafzı, zâhirî ve kelâmî fonksiyonlarına göre vücûb ifâde eder, ama bu fonksiyonlar da ancak başka bir nass veya icmâ’ ile başka bir hükme tahvîl olabilir. Emir lafzının aslî fonksiyonlarını başka bir hükme tahvîl eden bir gerekçe olmadığı sürece, ona itâat edilmesi gerekir. Aynı zamanda belli bir hüküm getiren bir emir fiilinin zamanı, o lafzın telaffuzu ile başlar.43 Kadî Abdülcebbar’a göre emir, bir fiili başkasından sadece irâde etmeyi ifâde ettiği halde, nehiy o fiilin sadece kerîh olmasını ifâde eder. Yani Allah Teâlâ’nın kerîh gördüğü, sevmediği şey ancak kabîh olur. Kabîh hakkında doğru olan, onun hiçbir şekilde yapılmamasının vâcip olmasıdır. Emir ise, ancak emredilen şeyin irâde edilmesini ifâde eder. Onu irâde etmekle o vâcip olmaz, çünkü Allah vâcibi irâde ettiği gibi, mendûbu da irâde edebilir. Onun vâcip olduğunun bilinmesi için artı bir delîl gerekir.44 Burada üzerinde durulması gereken konulardan biri, nehyin vücûbu gerektirmesi, emrin vücûbu gerektirmesi için bir müreccih (seçen, tercih eden biri)e ihtiyaç duymasıdır. Nehyedilen şeyin özündeki çirkinlik, ondan vazgeçmeyi vâcip kılan asıl sebeptir. Hâlbuki emir için böyle bir durum söz konusu değildir. Emrin ifâde ettiği hükümleri Kâdî Abdülcebbar eserinde 10 ana bölümde incelemiştir. Kısaca bunları açıklayacağız. “1. Emir, Allah’tan gelip, mücerret olduğu zaman emredilen şeyin yapıldığında sevabı hak ettiren şeylerden olduğuna delâlet eder. Ona herhangi bir delâlet eklenirse, vaîd gibi, o halde vacip olduğuna hükmedilir. Aksi takdirde onun mendûb olduğuna karar verilir. 2. Allah’tan gelen emrin zâhirîne bakılır, amm ise içine aldığının hepsi onun altına girer, hass ise, ona içine aldığı şey dâhil olur. 3. Allah’ın, emrin içine aldığı şeyin sıfatını ve şartını mükellefin onu eda edebileceği şekilde beyan etmesi gerekir. Emrin zâhirî onu söylüyor ise gerek yok, ama söyleyemiyorsa belirttiğimiz üzere beyan delîlinin onunla beraber olması gerekir. 42 Zeydan, Abdülkerim, Fıkıh Usûlü, çev. Ruhi Özcan, AÜİİA Yay., Ankara, 1978, s. 375. 43 İbn Hazm, el-İhkam fi Usûli’l-Ahkam, c. I-IV, s. 60. 44 Kâdî Abdülcebbar, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, c. XVII, s. 61-69. 14 4. Emrin içerdiği hüküm, emir başta gelmekle veya haram, yasak ve ibâha gibi muhalif hükümden sonra gelmekle değişmez. 5. Emrin lafzına bakılır, bir ibâdeti emrediyorsa durum belirttiğimiz gibidir, tertip üzere birçok ibâdeti emrediyorsa durum yine belirttiğimiz gibidir. 6. Emirlerin lafzına bakılır, mutlak ise, fiilin bir defa yapılmasını gerektirir. Çünkü birisinin diğerine “gir!” sözü, ancak o işi yaptığı zaman girmiş olduğunu ifâde eder ve girme işi, bir fiil ile tamamlanmış olur, ondan fazlasının yapılması husûsunda delîl yoktur. 7. Emirler şartlı ifâde ile geldiği zaman, mükellef o fiili o şart üzere yaptığı zaman, yapan için geçerli olur. Ancak şartında bozukluk olursa geçerli olmaktan çıkar. 8. Emirler âmm (genel, umûmî) olduğu zaman fiilin mükelleflerin her birinden istenmesi doğru olur ve onlara lâzım gelir; fiili birlikte yapmaları şart değildir. Mükelleflerin bütününe farz olduğuna delîl olursa ve o fiili bazısı yerine getirdiği zaman diğerlerinden düşerse, o fiilin farz-ı kifâyelerden olduğuna hükmetmek gerekir. Bu delîller olmadığı zaman, onun farz-ı ayn olduğuna hükmetmek gerekir. 9. Emir, hâs (özel) olup delîl ile onun âmm (genel) olduğu bilindiği zaman hüküm de âmm gibi olur. Çünkü onun umum olduğunu, lafzın gerektirmesiyle, bitişik delîlin gerektirmesi arasında fark yoktur. 10. İkinci emir, birinci emre mutabık olduğu zaman hükmü belirttiğimiz gibidir. Fakat hükmünün benzerinde ondan daha hâs olduğu zaman o birinciyi etkilemez; birinci umumu üzere, ikinci husûsu üzere kalır. Mükellefe gereken, emrolunduğu konularda usûlde, akıl ve şer’ açısından tahsîs yönlerini araştırmaktır ve yaptığı şeyleri eksik yapmamak için şartları düşünmektir”45 Emir sîgası bazen emir ifâde etmez. Allah’ın şu âyetinde olduğu gibi; “Yiyiniz, içiniz ama israf etmeyiniz…” 46 Bu hakîkatte emir değildir, çünkü onun aslen teklîfe dâhil olmayan, mübâhı içerdiği delîl ile sabittir. O halde emir sîgası, nehyin ifâde ettiği kesinlik kadar vücûbiyet gerektirmez. Vücûbiyet ifâde eden emrin, bir takım 45 Kâdî Abdülcebbar, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, c. XVII, s. 61-69. 46 A’râf, 7/31. 15 delîllerle mutlak olması gerekir. Bununla beraber emir; nedb, ibâha, tehdît, irşâd, gibi mânâlarda da kullanılmıştır: a) Nedb: Bir işi yapmanın yapmamaktan daha iyi olduğunu ifâde eden emirdir. “…Kölelerinizden hür olmak için bedel vermek isteyenlerin, onlarda bir iyilik görürseniz, bedel vermelerini kabul edin...”47 b) İbâha: Bir işi yapmanın sakıncasının olmamasını ifâde eden emirdir: “…İhrâmdan çıktığınız vakit avlanabilirsiniz…” 48 c) Tehdîd: Bir işin meydana gelmesinde, o fiili yapanın zarar göreceğini ifâde eden emirdir. “Âyetlerimiz konusunda, haktan sapanlar bize gizli kalmazlar. Şimdi söyleyin bakâlim: -Cehenneme atılmak mı iyidir, yoksa kıyâmet günü büyük duruşmaya tam bir güven içinde gelmek mi? İstediğinizi yapın, çünkü O, bütün yaptıklarınızı görmektedir.” 49 d) İrşâd: Yol göstermeye delâlet eden emir “Ey imân edenler! Belirli bir vâdeye kadar birbirinize borç verdiğiniz zaman onu kaydedin. Aranızda doğrulukla tanınmış bir kâtip onu yazsın. Kâtip, Allah’ın kendisine öğrettiği gibi (adâlete uygun olarak) yazmaktan kaçınmasın da yazsın…”50 2. Ma’rûf (المعروف (Kavramının Etimolojik Tahlîli Arapçada ma’rûf kelimesi “ف ر ع “kökünden türemiş bir isimdir “عرف “fiili idâre etmek, işleri düzenlemek, bilmek, tanımak anlamlarına gelir. Denir ki: “Filan, filanı iyice bildi, tanıdı. Bu iyi ve güzel bir iştir. Kim bir şeyi inkâr ederse, onu kabul etmemiş, yok saymış olur. 51 Bu fiilden çeşitli anlamlara gelen birçok kelime türetilmiştir. “رفِع) “ırf) koku demektir, güzel koku da olabilir, çirkin bir 47 Nûr, 24/33. 48 Mâide, 5/2. 49 Fussilet, 41/40. 50 Bakara, 2/282. 51 İbn Zekeriyyâ, Ebu’l-Hüseyin Ahmed b. Fâris, Mu’cemu’l-Mekâyisi’l-Luga, Dâru’l-İhyai’lKütübi’l-Arabî, Kâhire, 1366, c. IV, s. 281. 16 koku52 da olabilir. “Onun kokusu ne de güzeldir” anlamında, hoş, güzel râyiha anlamlarında kullanılmıştır. 53 Râgıp el-İsfehânî, “لهم فهآّعر) “arrafehâ lehüm) 54 ifâdesini; “Allah, onları temizleyip süsledi güzel kokulu yaptı. Böyle vasıflanmalarının sebebi, Allah’ın onları hidâyete erdirmesidir.” 55 şeklinde açıklamaktadır. “ف ر ع) “A-r-f) kökünden türeyen bir kelime olan “رفِع) ırf) veya رفُع) “urf) sabır anlamına gelir. Ârif ve arûf da aynı anlama gelen kelimelerdir.56 “ٌفِارَع ٌلُرج) “racülün ârifün) dendiğinde ise sabırlı adam kastedilir. Kendisine bir belâ, musîbet dokunduğunda buna sabreden kişi anlamındadır.57 İbn Kays’ a ait bir beyitte “رفِع) “ırf) kelimesi sabır anlamında kullanılmıştır. “Musîbet karşısında sabır ne de güzeldir.”58 Fıkıh’ta şer’î delîllerden sayılan “رفُع “örf de aynı kökten türemiştir. Örf; adet, gelenek, resmî uygulama 59 ve insanların adetlerinden ve sosyal ilişkilerinden bilinen şeylerdir 60 anlamlarına gelecek şekilde kullanılmıştır. Örf insan davranışlarına kaynaklık etme açısından da ma’rûf ile ilişkilidir. Örf, akl-ı selîm sahibi kişilerce kötü sayılmayan ve yapılması aklen güzel görülen şey anlamına gelir.61 Bir başka ifâdeyle örf “iyi ve güzel fiiller yahut aklın beğendiği; şer’în de kabul ettiği hasletler’dir.62 Örf, insanların muâmelât bakımından sürekli bir şekilde yaptıkları ve işlerinin düzgün gitmesini sağlayan şey63 olarak da tanımlanır. Fıkıhta Hanefî ve Malikîler tarafından nass bulunmayan yerde asıl olarak kabul edilir. Muteber olan bu 52 Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. II, s. 345. 53 Ferâhidî, Halil b. Ahmed, Kitâbu’l-Ayn , thk. Mehdi Manzûmî, İbrahim Samerrâî, Müessesetü’lÂlemi’l-Matbûât, Beyrût, 1988, c. II, s. 122; İbn Zekeriyyâ, Mu’cemu’l-Mekâyisi’l- Luga, c. IV, s. 281; Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. XII, s. 375. 54 Muhammed, 47/ 6: “Onları kendilerine tanıttığı cennete koyacaktır.” 55 İsfehânî, el-Müfredât, s. 331. 56 Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. II, s. 348.; İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. IX, s. 238.; İbn Zekeriyyâ, Mu’cemu’l-Mekâyisi’l-Luga, c. IV, s. 282. 57 Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. II, s. 344; İbn Zekeriyyâ, Mu’cemu’l-Mekâyisi’l-Luga, c. IV, s. 282. 58 Zemahşerî, Esâsu’l Belâğa, s. 416.; Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. II, s. 348. 59 Ferâhidî, Kitâbu’l-Ayn, c. II, s. 121. 60 İbrahim Mustafa ve Arkadaşları, el-Mu’cemü’l-Vasît, c. II, s. 595. 61 Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzi, Ahkâmu’l-Kur’ân, Matbaatü’l-Evkâfi’l-İslamiyye, Konstantiniye, 1338, c. III, s. 38. 62 İbnu’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdullah, Ahkâmu’l-Kur’ân, (nşr. Alî Muhammed elBecâvî) I-IV, III. Baskı, Dâru’l-Maârif, Beyrût, 1392/1972., c. II, s. 825. 63 Ebû Zehra, Muhammed, İslâm Hukuku Metodolojisi, çev. Abdülkadir Şener, Fecr Yay., Ankara, 1986, s. 234. 17 örf, insanların anlaştığı şer’î bir delîle aykırı olmayan, haramı helâl yapmayan, vâcibi iptâl etmeyen nesnedir.64 O halde örfün makbul olabilmesi için hiçbir şekilde şerîata aykırı olmaması gerekir. Herhangi bir toplumsal uygulamanın, yaygınlık kazanmış olması onu meşrû kılmaz. Toplum içinde yanlış da doğru gibi kabul görebilir. Ancak bu onun doğru olduğunu ve dîne aykırı olmadığını göstermez. Örf ismine kaynaklık eden ma’rûfun, irfana da kaynaklık ettiği görülmektedir. Ma’rifet yani bilgi aynı kökten gelen bir kelimedir. Ma’rifet yalnız cüz’î, ferdî şeylerde kullanılır ve daha önceden, geçmişte tanımışlığı ifâde eder. Bir şey bilinir, sonra araya fâsıla girer ve unutulur veya insan ondan gâfil olur, bundan sonra ikinci karşılaşmada bilinmesine de “ ma’rifet” denir. “ةَفِرْعَم) “Ma’rifet), herhangi bir şey üzerine düşünerek elde edilen sınırlı bir bilgidir.65 Ma’rifet iyi şeyi bilmeye ve tanımaya denir. Ma’rifet, ilimden daha özel anlamlıdır. Ma’rifet, belli bir şey hakkında ayrıntı belirtir. İlim ayrıntıyı da geneli de bilir. Bir nesneyi o nesneyi tanıtan nitelikleriyle bilmektir. Yani ma’rifet, bilinenlerin ayırt edilmesidir.66 Râgıp el-İsfehânî, “ةَفِرْعَم) “ma’rifet) ve “مْلِع) “ilim) kelimeleri arasındaki farkı da şu şekilde izâh eder: Ma’rifet ve irfan; bir şeyi tefekkür ve eserini tedebbür etmeyle idrâk etmektir. Bu ilimden daha husûsi bir mânâya delâlet eder. Marifetin mukâbili inkâr iken, ilmin mukâbili cehl’dir.67 “ف ر ع)“a-r-f) ve “م ل ع )“a-l-m) fiilleri arasındaki bu fark sebebiyle, Allah’ın bir şeyi bilmesiyle ilgili “âlime” fiili kullanılır, “arafe” fiili kullanılmaz. Çünkü “arafe” fiilinin mânâsında “bir şey üzerinde düşünerek bilgi elde etmek” vardır. Yani burada sınırlı, cüz’î68 bir bilgiden söz edilmektedir. Hâlbuki Allah’ın bilgisi tefekkürü gerektirmez ve sınırlı değildir.69 64 Hallâf, Abdulvahhab, İslâm Hukuk Felsefesi, çev. Hüseyin Atay, AÜİF Yay., Ankara, 1973, s. 272. 65 Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. 1XII, s. 374. 66 Askerî, Ebû Hilâl, el-Furûk fi’l-Luğa, Dâru’l-Âfâk el-Cedîde, Beyrût, 1979, s. 72. 67 İsfehânî, el-Müfredât, s. 331; Fîrûzâbâdî, Kâmûs’ul-Muhît, c. III, s. 672. 68 Fîrûzâbâdî, Kâmûsu’l-Muhît, c. III, s. 672. 69 Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. XII, s. 374; Fîrûzâbâdî, Kâmûsu’l-Muhît, c. III, s. 672. 18 “وفُرْعَم) “Ma’rûf) kelimesi ise lügatte; münâsip, uygun, güzel, hoş, iyi, faydalı, nezâket, hayır, nimet, lütuf, kerem; tatlılık, iyilik, i’tidâl, insâf, dürüstlük; samîmî, nâmuslu, hâlis, hilesiz gibi anlamlara gelmektedir. Aynı zamanda herkesçe tanınan bilinen malûm olan meşhûr şöhretli ünlü şeriatın emrettiği uygun bulduğu aklın da hoş gördüğü şey iyilik, ihsân 70 anlamlarına gelmektedir. Istılahî olarak ma’rûf, alken ve dînen iyi olduğu bilinen her fiilin ismidir; inkârın, reddolunanın zıddıdır. Nefsin, hayırdan olduğunu bildiği her şeydir ve kendisiyle mutmain olunan şeydir. 71 Nefisler kendisiyle sükûn bulduğu için bu şekilde isimlendirilmiştir.72 Lügat anlamı itibariyle “ma’rûf” kelimesinin zıddı kabul edilen “münker” kavramı, ıstılahî bakımdan da ma’rûf kavramının karşıtı kabul edilir. 73 Kur’ân-ı Kerîm’de insanların birçok tutum ve davranışları ma’rûf kapsamı içinde yer alırken, yine Kur’ân-ı Kerîm’de ma’rûf, insanların aklen kabul edip, reddetmedikleri şey olarak kabul edilmektedir.74 O halde her toplumun ve her çağın kabul ettiği ortak değerler var mıdır? Kur’ân-ı Kerîm bu ortak değerlere ma’rûf diyen ortak ölçüyü kabul eder, bununla uyuşur mu? Ma’rûf kelimesinin anlamı, bu soruya cevap niteliği taşımaktadır. Öncelikle Kur’ân-ı Kerîm’de birçok âyette geçen ma’rûf kelimesinin, âyetlerde kullanılan şekliyle hangi anlamlara geldiği incelenmelidir. Kur’ân-ı Kerîm’de “ف ر ع)“ a-r-f) kelimesi çeşitli kalıplarda 71 âyette geçmektedir.75 Bu kökten gelen kelimelerin çoğunluğu isim olarak yer almaktadır. İsim olarak yer alanların çoğu “وفُرْعَم) “ma’rûf) biçimindedir. Bazı âyetlerde sadece ‘ma’rûf’ ibâresi yer alırken, bazılarında ise “emr-i bi’l-ma’rûf” şeklinde bulunmaktadır. Bir söz, iş veya davranışın sıfatı olmaktadır. Geçtiği yerlerdeki ortak anlamı, “insan düşüncesindeki kötü”nün karşıtıdır. 70 Doğan, D. Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, s. 881. 71 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. IX, s. 239. 72 İbn Zekeriyyâ, Mu’cemu’l-Mekâyisi’l-Luga, c. IV, s. 281. 73 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. IX, s. 233. 74 Dumlu, Ömer, Kur’ân-ı Kerim’de Ma’rûf ve Münker, Anadolu Yay., İzmir, 1999., s. 21. 75 Abdulbâkî, el-Mu’cemu’l- Müfehres, c. II (ع) Ayn) maddesi), s. 458-459. 19 “وفُرْعَم) “Ma’rûf), boşanan kadınlardan bahseden âyetlerde geçmektedir. “Ey kocalar! Eşlerinizi boşar, onlar da iddetlerini bitirirlerse, artık ya onları iyilikle yanınızda tutar, yahut güzellikle salıverirsiniz. Onların hukukuna tecavüz etmek kastıyla zarar vermek için eşlerinizi alıkoymayın. Kim böyle yaparsa kendine zulmetmiş olur…”76 Bu âyette geçen “ ma’rûf” sözcüğü dînen ve örfen bilinen iyi geçinme, dinin kötü görmediği şeklinde yorumlanmaktadır. Bir kısım âlime göre ma’rûf’tan maksat, görüp gözetmek ve hayır hasenâtta bulunmaktır.77 Bir kısmına göre ise bu âyette “ma’rûf”, ma’rûf olmayanı yapma alternatifi ile karşılaştırılmıştır. “Boşanmış kadınları ma’rûfen tutmak”, “onları zorla alıkoymak” ile kıyaslanmıştır. Bu da “ma’rûf şekilde” tabirinin “doğru tarzda” tutmak gibi bir anlamı gerektirdiğini göstermektedir.78 Başka bir âyette emzikli çocuğu olup boşanmış kadınlar hakkında “Eğer sizin için çocuğu emzirirlerse, onlara ücretlerini ödeyin. Aranızda münâsip uygun bir şekilde anlaşın.” 79 Bu âyetteki “ma’rûf” kelimesinin anlamıyla ilgili bazıları, lütuf, ihsân mânâsına geldiğini; bazıları ise bunun ana-babanın karşılıklı anlaşmalarını ifâde ettiğini söyler. Fahrettin Râzi’ye göre burada “ma’rûf” ile erkeğin eşi ve ona vereceği nafaka hakkında kusur etmemesi; kadının da, o çocuk ve onu emzirme husûsunda kusur etmemesi kastedilmiştir.80 Aile ilişkilerinde karı-koca, ebeveyn-çocuklar, akrabalar arasındaki ahlâkî görevlere vurgu yapan âyetlerde “ma’rûf” kelimesinin sıkça kullanıldığını görüyoruz. “Ey İnsanoğlu! Anan baban, seni bana ortak koşman için zorlarlarsa, onlara boyun eğme, ama dünya hayatında onlarla ma’rûf bir şekilde geçin.”81 Bu âyet, kişinin anne ve babasının kendisini Allah’a ortak koşmaya, O’ndan başkasına tapmaya zorladıkları durumda, onlara itâat etmemesini; ancak bunun dışındaki konularda onlarla iyi geçinmesini, onlara “güzel muâmele”de bulunmasını emretmektedir. 76 Bakara, 2/ 231. 77 Râzî, Muhammed b. Ömer Fahruddîn, Tefsîr-i Kebîr , çev. Suat Yıldırım, Akçağ Yay., Ankara, 1988/1989, c. V, s. 227. 78 Izutsu, Toshihiko, Kur’ân’da Dînî ve Ahlâkî Kavramlar, çev. Selahaddin Ayaz, Pınar Yay., İstanbul, 1990, s. 283. 79 Talâk, 65/ 6. 80 Râzî, Fahruddîn, Tefsîr-i Kebîr, c. XXI, s. 542. 81 Lokmân, 31/15. 20 “Birinize ölüm geldiği zaman, eğer bir servet bırakıyorsa, ana-babaya, en yakınlara uygun bir tarzda vasiyet etmesi saygılı olan sizlere farz kılındı.”82 Vasiyet konusundaki bu âyette “uygun bir tarzda vasiyet” edilmesinden maksat; kişinin vasiyet husûsunda “güzel bir yol tutması”, eğer aralarında bir fark gözetecekse, bunu güzellikle ve dîne uygun bir biçimde yapmasıdır. Ama aralarında eşitlikle muâmele edecekse, herkese aynı miktarda vermesi, fakat birisini vasiyetten mahrum bırakacaksa, diğerlerine de aynı şekilde muâmele etmesidir. Çünkü o, fakiri vasiyetten mahrum bırakıp, zengine vasiyet ederse bu iş, “ma’rûf” bir iş olmaz.83 Yetimlerin mallarına vâsîlik yapanlarla ilgili olarak “…zengin olan, iffetli olmaya çalışsın, yoksul olan uygun bir şekilde yesin. Mallarını kendilerine verdiğiniz zaman, yanlarında şahit bulundurun. Hesap sormak için Allah yeter.” 84 Bu âyette “uygun şekilde yemek” olarak ifâde edilen şey; insan düşüncesine göre kötü olmayan bir biçimde, sömürüden uzak olarak ölçülü yemektir. Yani âyet velîleri, yetimleri küçükken gözetmeye devam ettikleri sürece, mallarını isrâf etmekten ve tüketmekten men’ etmektedir. Bu maldan aldığı takdirde, bu alışı insanların değerlendirişine ters düşmemelidir. Bunun anlamı, sömürü ve istismardan uzak, ölçülü bir alıştır.85 Muhtaç durumda olan, fakir vâsînin yetimin malından ihtiyacı nispetinde ve onun için yaptığı işin ücreti kadar alabilir.86 Fakir kişi, temiz niyetle, aşırı gitmeden, isrâf etmeden, baktığı yetimin malından bir miktar 87 , herkes tarafından kabul edilen bir ölçüde88, örfe göre münâsip bir şekilde harcayabilir.89 “وفُرْعَم) “Ma’rûf) kelimesi, zikredeceğimiz bazı âyetlerde de tutum ve davranışların sıfatı olmaktadır. “Allah’ın, sizin için geçim kaynağı yaptığı mallarınızı aklı ermezlere vermeyin. O mallarla onları besleyin, giydirin ve onlara güzel söz söyleyin.” 90 Bu âyet, yetimlerle ilişkide onlara yumuşak ve güzel söz söylemenin önemine vurgu yapar. Güzel söz söylemek, öğüt vermek, iyi davranmak da 82 Bakara, 2/180. 83 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. IV, s. 307. 84 Nisâ, 4/6. 85 Behiy, Muhammed, İnanç ve Amelde Kur’ânî Kavramlar, çev. Ali Turgut, Yöneliş Yay., İstanbul, 1988. s. 239. 86 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. VII, s. 357. 87 Ateş, Süleyman, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul, 1988/1989, c. II, s. 204. 88 Mevdûdî, Ebu’l-A’lâ, Tefhîmu’l-Kur’ân, İnsan Yay., İstanbul, 1986/1988, c. I, s. 293. 89 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. VII, s. 357. 90 Nisâ, 4/5. 21 âyetin emirleri arasındadır. Velînin, yetime “malını muhafaza ediyorum, rüşdüne erdiğin zaman malını sana vereceğim” şeklinde söz söylemesi, güzel sözdür.91 Yani insan düşüncesinin kötüleyip, aşağılamadığı ifâdeleri kullanmaktır.92 Bazı âlimler de “güzel söz”ün bir duâ olduğunu söylemişlerdir. Bu âyetin yetimlerle ilgili boyutuna da dikkat çeken âlimler iyi sözün, kendisine velâyet edilen çocuğa, velîsinin, malın onun kendi malı olduğunu, kendisinin o malın sadece bekçiliğini yaptığını, yetimin çocukluk devresi bitince malını ona vereceğini o yetime anlatması olduğunu belirtmişlerdir. Aynı zamanda yetimleri, yedirmenin ve giydirmenin yanı sıra onlara ilim ve amele taalluk eden dînî husûsları da öğretmektir.93 Ma’rûf’un “güzel söz” anlamında geçtiği bir diğer âyet de sadaka verenlerle ilgilidir. “Güzel bir söz ve bağışlama, peşinden gönül kırma gelen bir sadakadan daha hayırlıdır. Allah her bakımdan sınırsız zengindir, Hâlimdir.” 94 Bu âyetteki “güzel söz”den maksat, gönüllerin kabul edip, yadırgamadığı sözdür. Burada sözü edilen, onaylanan davranış şekli, isteyen, dilenen kimsenin, hoş ve güzel bir şekilde geri çevrilmesidir. İnsanı incitmeyecek bir tavır takınmaktır. Ma’rûf’un Kur’ân-ı Kerîm’deki birçok anlama gelebilecek kullanımlarından birisi de “Af yolunu tut, uygun olanı emret ve bilgisizlere aldırma.”95 âyetindedir. Âyetteki ma’rûf kelimesinin örfe delâlet ettiğini ma’rûfun anlam alanına uygunluğu bakımından söyleyebiliriz. Âyetin genelinde, insanlarla muâmele, sohbet ve muâşerette (iletişim kurma) bulunurken mümkün olan en kolay yolun seçilmesi tavsiye ediliyor. “Uygun olanı emret” ibâresi, uygun olan, herkesçe bilinen, münakaşa ve mücâdeleye mahal kalmadan açıkça görülen olarak tefsir edilmiştir. İnsanları en uygun tarzda eğitebilmenin yolu da, onlara gücünü aşmayanı göstermek, meşakkat ve şiddetten uzak, kolay ve anlaşılır olmaktır. 91 Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, c. II, s. 204. 92 Behiy, İnanç ve Amelde Kur’ânî Kavramlar, s. 239. 93 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. VII, s. 351. 94 Bakara, 2/263. 95 A’râf, 7/199. 22 Seyyid Kutub, bu ‘âyetin tefsîrinde şöyle söyler: “Uygun olan şey, hiçbir münakaşa ve tartışmaya yer bırakmayacak şekilde açıkça kabul edilen güzel işlerdir. Bozulmamış fıtratların ve sağduyu sahiplerinin güzel olduğunda anlaştıkları konulardır. İnsanın nefsi bu iyi şeyleri alışkanlık haline getirdiğinde onları kumanda etmek kolaylaşır. Bundan sonra hiç zorlanmadan iyi yolun renkleri kendiliğinden belirir. Giriftlik, zorluk ve daha işin başındayken bir dizi yükümlülükler getirmenin insanları iyi yoldan alıkoyduğu gibi hiçbir şey alıkoymaz İnsanları eğitmenin yolu, işin başında onları herkesçe kabul edilen bu tür kolay yükümlülüklerle alıştırmayı gerektirmektedir. Bundan sonra zaten insanın kendisi, kolaylıkla, rahatça ve seve seve daha büyük ve ağır yükümlülüklerin altına girmek için harekete geçer.”96 Bu âyetin özelinde ma’rûfu emretmenin nasıl anlaşılması gerektiği belirtilmektedir. Genel olarak ma’rûf, insanların gördüklerinde reddetmedikleri bir iştir. Ma’rûf, herhangi bir önyargı ile kirletilmemiş insanın düşünce ufkunun tefekkür ve araştırma ile güzel bulduğu, “dinde ve insanların âdetlerinde kötü olmayan”97 şey olarak tarif edilebilir. Tefekkür ve araştırma olmaksızın, taklît sûretiyle veya başka sâiklerde, güzel bulunan pek çok iş, aslında çirkin olabilir.98 Bu yüzden herhangi bir şeyin ma’rûf olduğuna karar verebilmenin ölçülerinden biri akl-ı selîmdir. Kur’ân-ı Kerîm, insanların birçok durum, tutum ve davranışlarını ma’rûf kapsamına alırken ma’rûfu, insanların genel düşünce çerçevesi içinde aklın kabul edip, reddetmediği şey olarak mütâlaa etmiştir. Adâletli ve ölçülü olmak, hakkı gözetmek, iyilik etmek, cömertlik, tatlı dil, iyi davranış ve benzerleri gibi iyi görülen mânâlara ve güzel âdetlere hep “ma’rûf” denilir.99 Ma’rûf, vâcip ve mendûb olmak üzere iki kısımdır. Zemahşerî’ye göre ma'rûfu emir bazen vâcib, bazen mendûb olur.100 Yapanın güzel, doğru ve iyi olduğunu bildiği veya güzele, doğruya ve iyiye delâlet ettiğini, yani, güzeli, doğruyu ve iyiyi 96 Kutub, Seyyid, Fî Zilâli’l-Kur’ân, çev. Sâlih Uçan, Vahdettin İnce, Dünya Yay., İstanbul, 1990, c. VI, s. 364. 97 Tahânevî, Muhammed A’lâ b. Ali, Keşşâfu Istılâhati’l-Fünûn, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût, 1998, c. I, s. 136. 98 İlhan, el-Emru bi’l-Ma’rûf ve’n-Nehyu an’il-Münker, s. 91. 99 Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, Azim Dağıtım, İstanbul, 1992, c. II, s. 103. 100 Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed, el-Keşşâf an Hakâiki Avâmizı ve Uyûni’l- Ekâvili fî vechit-Tenzîl, Tıbâatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, Mısır, 1318/1319., c. I., s. 304- 307. 23 gösterdiğini bildiği her işe denir. Bütün mesele, işleyenin o işin güzel, doğru ve iyi olduğunu mutlak olarak bilmesindedir.101 Bir kavramın ilk dönemlerdeki kullanımında ifâde ettiği anlam ile Kur’ân-ı Kerîm’de ifâde ettiği anlamın karşılaştırılması ve var olan farkların tespit edilmesi önemlidir. Kur’ân inmeden önce ma’rûf – münker kavramlarının Arap toplumunda, Arap edebiyatında hangi anlamlara gelecek şekilde kullanıldığını bilmek de önemlidir. Ma'rûf kelimesi, Câhiliyye döneminde “iyilik, ikrâm, gönül okşayıcı söz ve davranış” anlamında yaygın olarak kullanılmaktaydı. 102 Bu dönemde yazılan dîvânlarda ma’rûf kavramı yer almaktadır. Ma’rûf, bu eserlerde daha çok tanınan, bilinen ve iyi anlamlarında kullanılmıştır. Münker kavramı da ma’rûfun zıddı olarak kullanılmakta ve toplumun benimsemediği, hoşlanmadığı davranışlar olarak bilinmektedir.103 İbn Mukbil’in dîvânında “Benî Ka’b Kabîlesini engelledik. Onların seçkinlerine gelince, onlar yüz çevirdiler. Hâlbuki insanlar arasında ma’rûf, en iyi şekilde bilinmektedir.” 104 şeklinde yer alan ma’rûf, daha önce vurgu yaptığımız anlamlardandır. Yine kendi kabîlesinin özelliklerinden bahsederken, onların ma’rûf ile tanındığını dile getiren Hassan İbn Sabit’in divanında şu ifâdeler yer alır. “Onlar benim kavmimdir ve tamamı kavmin en hayırlılarıdır, Ebedi olarak onların iyiliklerine kilit yoktur, Geçmiş insanların iyilik yaptıkları gibi ma’rûfu çok aparlar. Hayır olarak her ne sayılsa, kavmim ona ehildir.” 105 Bu beyitlerde bize, ma’rûf ve münker kavramlarının ihtiva ettiği husûsların Kabîle taassubu içerisinde olsa bile, toplum tarafından kabul gördüğünü açıkça ifâde 101 Tunç, Cihat, “İyiliği Emredip Kötülüğü Yasaklama Görevi” EÜİFD, Kayseri, 1986, sy. III, s. 5. 102 Çağırıcı, “Emir bi’l-Ma’rûf Nehiy an’il-Münker”, DİA, c. XI, s. 138. 103 Ebî Sülmâ, Züheyr b., Dîvânu Züheyr b. Ebî Sülmâ, Beyrût, 1944, s. 87.; bkz. Hansâ, Amr İbnu’lHâris, Dîvânu’l-Hansâ, Beyrût, trs., s. 99-113. 104 İbn Mukbil, Temîm b. Ubeyd, Dîvânu İbni Mukbil, thk. İzzet Hasan, Matbaati Vezâreti’s- Sekâfe, Dımaşk, 1962, s. 78. 105 İbn Sâbit , Hassân el-Ensârî, Dîvânu Hassân İbn Sâbit, Beyrût, trs., s. 191. 24 etmektedir. Bu da, o dönem insanının kendi toplumsal düzenlemelerinde bazı temel esasları ölçü kabul ettiklerini göstermektedir. Toplumun benimsediği davranışları ma’rûf ile kötü gördüğü davranışları münker kavramı ile karşılamışlardır. Bu da ma’rûfun anlam çerçevesi içinde, ona uyan bir anlamdır. Câhiliyye döneminde Arap edebiyatında ma’rûf kavramının kullanımında Kur’ân’daki kullanım şekline ve anlamına muhâlif değildir. Ma’rûf kelimesinin ortak bir anlamda kullanıldığı açıktır. Zaman zaman özel bir anlama gelecek şekilde kullanılmış olsa da, bu özel anlamlara tahsîs edilmemiştir. 106 O halde Kur’ân-ı Kerîm’in ma’rûf kelimesine farklı bir anlam verdiğini söylemek mümkün değildir. Aksine Kur’ân-ı Kerîm “insanlar arasında ortak vasıf ve nitelikleri temel esas alıp onlar üzerine değişmez ilkelerini, evrensel prensiplerini koyar ve böylece sosyal ilişkilerde ortak bir sisteme gider, birlikçi bir disiplini gâye edinir. Bunların fertlere uygulanmasında fertlerin özel kabiliyet, yetenek ve maharetlerine imkân verir. Bunu yapmakla fertlerin fikir ve faaliyet bakımından ilerlemelerine, gelişmelerine, yükselmelerine yer verir ve bu husûsta yarışmalarına teşvik eder.”107 Ma’rûfa yüklenen anlamlar bakımından ma’rûfun nasıl bilineceği bir soru olarak karşımıza çıkmaktadır. Ma’rûf olanın bilinmesi neyle ve nasıl mümkündür? Ma’rûfun bilinmesinde, bir diğer deyişle, Kelâm literatüründeki kullanımıyla “Hüsn”ün, güzel ve iyinin bilinmesinde, âlimler iki görüş ortaya koymuşlardır. Bir kısım âlimler, ma’rûfun bilinmesinde aklı yetkin görmüşlerdir. Onlara göre “bir nesnenin iyi veya kötü olması o nesnenin kendi sıfatıdır.” Dolayısıyla akıl, o şeyin iyi, uygun ve münasip olduğunu tespit edebilir. İnsan, eylemlerini aklı doğrultusunda gerçekleştirdiğine göre, iyinin ve kötünün ya da ma’rûf – münkerin arasını temyiz eden de akıldır.108 Mu’tezile âlimlerinden Kâdî Abdülcebbar’a göre her fiilin ve her nesnenin özü ya iyidir, uygundur; ya da kötüdür, uygun değildir. 106 Dumlu, Kur’ân’-ı Kerim’de Ma’rûf ve Münker, s. 29. 107 Atay, Hüseyin, İslâm’ı Yeniden Anlama, Atay ve Atay Yay., Ankara, 2001, s. 240. 108 Neşşâr, İslâm’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu, c. II, s. 261. 25 Üçüncü bir ihtimal yoktur. 109 O halde aklın onayladığı, yapılmasını tasvîp edip, desteklediği şey ma’rûftur. Ancak bir kısım âlimler, “ma’rûf”a, ma’rûf diyen şeyin ‘İlâhî Yasa’ olduğunu söylüyor. Bunlara göre bir nesnenin güzel veya çirkin olduğunu söyleyen Allah’tır.’110 Bir şeyin iyi olduğunu söylemek ancak şerîatın işidir. Çünkü hiçbir şeyin özünde güzellik ve çirkinlik bulunmamaktadır. Şâri’in güzel, uygun dediği şey, güzel; çirkin dediği, kabîh gördüğü kabîhtir. Bunu belirleyen mercii şerîattır. 111 Yüce Allah Kur’ân’da neyin uygun olduğunu, neyin olmadığını açıklamış ve böylece “ma’rûf”un ne olduğunu ortaya koymuştur. Ma’rûf olanın bilinmesinde aklın ve şerîatın her ikisi birlikte kullanılabilir. Aklın ve şerîatın birbirine muhâlif iki ayrı bilgi kaynağı olarak görülmesi doğru edğildir. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) vefatıyla ortaya çıkan birçok siyasî, sosyal, kültürel ve ekonomik gelişme, İslâm’da aklın ve vahyin konumuna ve mahiyetine ilişkin birçok tartışmayı beraberinde getirmiştir. Müslümanların diğer din ve kültürlerle etkileşim içine girmeleriyle “sistematik akıl yürütme” çalışmaları âlimler tarafından başlatılmıştır. Ancak, sistematik akıl yürütme yöntemiyle ulaşılan noktanın, dinin bizi ulaştırdığı noktadan farklı olduğunu savunanlar, bu çalışmaları eleştirmişlerdir. Kelâm ekollerinden Mu’tezile, aklın ve vahyin mahiyeti ile bu ikisi arasındaki ilişkinin nasıl olması gerektiği üzerinde fikirler üretmiş ve sonraki dönemlerde etkisini sürdürecek olan bir hareketin öncüsü olmuştur. Ehl-i Hadîsin ve bir kısım fukâhanın bu konudaki sert eleştirilerine karşın Mu’tezile, İslâm dışı akım ve görüşlere karşı İslâm’ı rasyonel bir şekilde savunmuştur. Çünkü Mu’tezile’ye göre, dinin akla aykırı hiçbir ilkesi bulunmamaktadır. Ancak bu anlayış İslâm toplumu içinde yaygınlık kazanmamış, aklın vahiy karşısında acziyet içinde olduğunu kabul eden bir anlayış güç kazanmıştır. 109 Kâdî, Abdülcebbar, Ebu’l-Hasan Kâdî Abdülcebbar b. Ahmed b. Halîl, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, Müessesetü’l-Mısriyyeti’l-Âmme, Kâhire, trs., c. XIV, s. 16. 110 Hanefî, Hasan, Min’el-Akideti ile’s-Sevre, Kâhire, trs., s. 509. 111 Ammâra, Muhammed, Mu’tezile ve İnsanın Özgürlüğü Sorunu, çev. Vahdettin İnce, Ekin Yay., İstanbul, 1998, s. 172. 26 Kelâm ve fıkıh alanlarındaki tüm tartışma ve problemlerin gerisinde, akılnakil arasında var olduğu öne sürülen çatışma yatmaktadır. Hâlbuki Kur’ân-ı Kerîm’de böyle bir çatışmadan değil, kusursuz bir uyumdan söz edilmektedir. Kur’ân’daki her ifâdenin akıl sahipleri için bir ilke, prensip olması gerektiği üzerine vurgu yapılmaktadır. O halde ma’rûfun bilinmesinde bize göre iki kaynak vardır. Bunlar din ve akıldır. Herhangi bir önyargı ve hastalık sahibi olmayan aklı-selîm, doğru olanı, uygun olanı ve iyiyi bulur. Hakîkatte akıl, dîni anlamaya ve kavramaya yarayan bir araçtır. Bir nevi hakem; bilirkişi hüviyetinde görev yapmaktadır. İslâm filozoflarından bazılarına göre, akıl ve vahiy, konu ve gâye birliği yanında, hakîkati ifâde etmekte de bir birlik oluşturmaktadır. 112 Hakîkati ifâde etmek için oluşan bu birlik, ma’rûfun anlaşılmasında tam anlamıyla kendini göstermektedir. Akıl ve din, her biri kendi sahasıyla ilgili olarak bir bilgi ortaya koyar, daha sonra ortaya konan bu bilgiler ortak bir zeminde bir araya getirilir. Var olan bilgilerin sorgulanması, bunlardaki süreklilik ve değişkenliğin ortaya konulmasını da içerir. Böylece bir sonuca varılır ve bu sonuç ilan edilir. 113 Varılan bu sonuç aklın ve dînin onayladığı bir sonuçtur. “Bu işlem hem ilmî, hem Kur’ânî’dir hem de her meseleye uygulanır.”114 Gerek ma’rûfun bilinmesinde gerek din mantığımızın gelişmesinde anlatılan bu yöntemin faydası büyük olacaktır. Ma’rûfun zaman ve mekân üstü değişmez ilkeler içerdiğini kabul etmek de ancak bu şekilde mümkündür. Yoksa her toplumun, her zaman diliminin, her dînin, her kültürün kendine ait doğruları olacak ve ortak, evrensel bir ahlâk da oluşmayacaktır. Hâlbuki Kur’ân-ı Kerîm, tüm insanlığı kapsayacak ortak bir değerler sistemi sunar. 112 Alper, Ömer Mahir, İslâm Felsefesinde Akıl-Vahiy/Din-Felsefe İlişkisi, Ayışığı Kitabevi., İstanbul, 2000, s. 221. 113 Atay, İslâm’ı Yeniden Anlama, s. 241. 114 Atay, İslâm’ı Yeniden Anlama, s. 241. 27 B. NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) KAVRAMI Nehy-i an’il-münker, gerek Kur’ân-ı Kerîm’de gerek müslüman kültürde kötülüğü yasaklamak, kötülükten menetmek anlamlarına gelen bir ifâdedir. Belirttiğimiz bu mânâlar yaygın bir kullanımın sonucu olup, bizce “nehy-i ani’lmünker” ifâdesinin karşılığı oldukları şüphelidir. O halde “nehy-i an’il-münker” kavramını köken bilimsel açıdan incelemek gerekmektedir. Bu amaçla nehiy ve münker kelimelerini tahlîl etmeye çalışacağız. ( النَّهْي ) Nehiy 1. Nehiy kelimesinin kök mânâsı bir gâye ve sona ermeyi ifâde eder. Bir şeyin nihâyeti, onun sonu ve son hedefi, varacağı yer demektir. Bir şeyden nehy etmek, o şeyin sonunun geldiğini artık geçersiz olduğunu bildirir. Nehiy kelimesi lügatte “emr”in zıddı olarak tanımlanır. 115 Yani nehy; men’ etmek, engellemek, yasaklamak 116 anlamlarına gelir. İsim olarak kullanımında ise “ىَهُن) “nühâ) “akıl”117 anlamını verir. Çünkü “akıl, sahibini hak ve doğruya muhalefette bulunmayı yasaklamaktadır.” 118 Nehy sîga bakımından olumsuz olmamakla birlikte, mânâ bakımından olumsuzdur. “Onu bir işten men’ettim.”, ona yasakladım demektir.119 Bu örnekte de görüldüğü üzere sîga olumsuz olmasa da anlam olumsuzdur. Nehiy, lafız açısından “yapma!” demektir. Nehyetme ile “yapma!” lafzı arasında bir fark yoktur. Her ikisinde de o işten men’ etme vardır. “Bu ağaca yaklaşma!” 120 âyeti ile “Rabbimiz bizi bu ağaçtan men’ etti.” 121 âyetinde olduğu gibi.122 “ىَنه ) “n-h-y) fiilinin fâili Allah olduğu durumlarda ise, yasaklama anlamı “haram kılma” olarak anlaşılır.123 115 Ferâhidî, Kitâbu’l-Ayn, c. IV, s. 93.; İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. XV, s. 343.; Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. XX, s. 270.; Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. XII, s. 289. 116 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. XV, s. 343. 117 Ebu’l-Bekâ, Külliyyâtü Ebi’l-Bekâ, s. 387; Apaydın, H. Yunus, “Nehiy”, DİA, c. XXXII, TDV Yay., İstanbul, 2006. 118 Ebu’l-Bekâ, Külliyyâtü Ebi’l-Bekâ, s. 387. 119 Bakara, 2/35. “Bu ağaca yaklaşma” 120 Bakara, 2/35: “Bu ağaca yaklaşma” 121 A’râf, 7/20: “Rabbinizin bu ağacı size yasaklaması…” 122 İsfehânî, el-Müfredât, s. 507. 123 İbrahim Mustafa ve Arkadaşları,el-Mu’cemü’l-Vasît, c. II, s. 960. 28 “Bazı usûlcülere göre nehiy; fiili yapmadan iradî olarak men’ etmeyi istemektir, bazısına göre ise, fiili terk etmedir.”124 Bu ikisi arasındaki farkı şöyle izâh edebiliriz: “ىَنه ) “n-h-y) kelimesi herhangi bir işten veya davranıştan bilinçli ve iradî olarak geri durmayı ifâde eder. Yani kişinin bu fiili yapmamada bir güç göstermesi, bir tavır benimsemesi demektir. Ancak “َيِهَن) “ n-h-y) kelimesiyle kastedilen anlam bundan farklıdır. Herhangi bir güç, irâde söz konusu olmaksızın, doğrudan doğruya bir işi bırakmak, terk etmektir. Usûlcüler nehyin maksadının ne olduğu konusunda da ihtilâf etmişlerdir. “Nehiy, bir işi terk etmek midir, yoksa nefsi o işi yapmaktan men etmek midir?”125 Bu ihtilâfın dayandığı nokta ise fiillerin fâillerinin belirlenmiş olup olmamasıdır. Bu ihtilâfın sonuca etkisi yoktur. Çünkü her iki durumda da sonuç ortaktır, fiil yapılmamalıdır. Ancak bir fiilin yapılmaması demek, o işi yapabilme gücünün kişide olmayışı anlamına mı gelmektedir? Eğer herhangi bir işi yapmaya muktedir bir güç yoksa o halde öyle bir iş yoktur. Yani o işin yok olduğu bilinir. Yokluğu bilinen bir şeyin de yasaklanması söz konusu değildir. O halde bir davranış, bir işten men etme ancak o kişinin, o işi yapma kudretine sahip olmasıyla mümkündür.126 Bu durum, kişinin güç yetiremeyeceği bir işle mükellef tutulamayacağını gösterir. Emir gibi nehiy de teklîf içerir. Güç yetmeyen şeyin teklîfi nasıl söz konusu olamıyorsa, mümkün olmayan fiilden nehiy de söz konusu olamaz.127 Nehiy, şer’î nass’da özel bir söz, yasaklama mânâsında olan haber sîgasında haramlığı ifâde eder. Yani yasaklanan nesnenin kesin ve zorunlu olarak, yapılmasından kaçınmayı gerektirir.128 Bir fıkıh usûlü tabir ve ıstılahı olarak “nehy” kendisini üstün ve yüksek telakkî eden tarafından, nehye delâlet eden bir sîgayla fiilin yapılmamasını talep etmektir.129 Arapça’da bazı kalıplar (sîgalar) nehiy ifâde etmektedir. Bunlar, kalıplar şunlardır: 124 Tahânevî, Keşşâfu Istılâhati’l-Fünûn, c. IV, s. 271. 125 Tahânevî, Keşşâfu Istılâhati’l-Fünûn, c. IV, s. 271. 126 Ebu’l-Bekâ, Külliyyâtü Ebi’l-Bekâ, s. 655. 127 Kâdî Abdülcebbar, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, c. XVII (Şer’îyyât), s. 73. 128 Hallâf, İslam Hukuk Felsefesi, s. 377. 129 Hallâf , İslam Hukuk Felsefesi, s. 387. 29 1.“النهي) “Nehiy) sîgası ile: “Sakın zinâya yaklaşmayın; doğrusu bu çirkindir, kötü bir yoldur.”130 2. Bir şeyin helâl olmadığını açıklamayla: “Bundan sonra kadını boşarsa, kadın başka birisiyle evlenmedikçe bir daha kendisine helâl olmaz.”131 3. Kendi yapısıyla nehye ve harama delâlet eden lafız ile: Allah, şüphesiz adâleti, iyilik yapmayı, yakınlara bakmayı emreder; hayâsızlığı, fenalığı ve haddi aşması yasak eder. Tutasınız diye size öğüt verir.”132 4. Haram kılma ile: “Sizlere, anneleriniz, kızlarınız, kız kardeşleriniz, halalarınız,teyzeleriniz,erkek kardeşinizin kızları, kız kardeşinizin kızları…(kendileriyle nikâhlanıp evlenmeniz) haram kılındı...”133 5. Nehye delâlet eden emir sîgasının kullanılmasıyla: “Günâhın açığını da gizlisini de bırakın. Günâh kazananlar kazandıklarına karşılık şüphesiz ceza göreceklerdir.”134 Zikrettiğimiz bu nehiy sîgaları tercih edilen bir görüşe göre haramlığı ifâde eder.135 Ancak nehiy sîgasının birçok anlama gelecek şekilde kullanıldığını söyleyen dilciler de mevcuttur. Nehiy sîgasının delâlet ettiği anlamlardan bazılarını Kurân-ı Kerîm’den âyetlerle örneklendirmeye çalışacağız: 1. Tahrîm (Haram kabul etme) ifâde eden nehiy: “Haklı bir gerekçe olmaksızın Allah’ın muhterem kıldığı cana kıymayın. Bir kimse zulmen öldürülürse onun velîsine (mirasçısına) bir yetki vermişizdir; artık o da 130 İsrâ, 17/32. 131 Bakara, 2/230. 132 Nahl, 16/90. 133 Nisâ, 4/23. 134 En’âm, 6/120. 135 Hallâf, İslâm Hukuk Felsefesi, s. 377. 30 kısas husûsunda aşırı davranmasın, meşrû hakla yetinsin. Zaten kendisine yetki verilmekle gerekli destek sağlanmıştır.”136 2. Kerâhet (Yapılması hoş olmayan)ifâde eden nehiy: “...(Ey imân edenler!) Siz göz yummadan, içinize yatmaksızın almayacağınız bayağı şeyleri vermeye kalkmayın. İyi biliniz ki: Allah ganidir, hamîddir (kimseye ihtiyacı yoktur, bütün övgülere layıktır).”137 3. Tahkîr (Hakaret etme, küçük düşürme) ifâde eden nehiy: “(Ey münâfıklar!) Hiç boşuna özür dilemeyin! Gerçek şu ki: Siz imân ettiğinizi açıkladıktan sonra, içinizdeki inkârı açığa vurdunuz.”138 4. Sonuç ifâde eden nehiy: “Allah yolunda öldürülenleri sakın ölü zannetme! Bilakis onlar hayatta olup, Rabbi’lerinin katında yaşarlar, rızıklanırlar.”139 5. Ye’s (ümitsizliğe sevkeden)ifâde eden nehiy: “Ey inkâr edenler! Bugün özür dilemeyin. Siz ancak yapmakta olduklarınızın karşılığını görüyorsunuz.”140 6. İrşâd (uyarıp bilgilendirerek aydınlatma yol gösterme )ifâde eden nehiy: “Ey imân edenler! Açıklandığı takdirde hoşunuza gitmeyecek şeyleri sormayın! Eğer Kur’ân’ın indirilmesi esnasında onları sorarsanız, size açıklanır. Hâlbuki Allah onları bağışlamış, sizi onlardan muâf tutmuştur. Çünkü Allah Ğafûrdur, Halîmdir (affı ve müsâmahası geniştir).”141 7. Duâ ifâde eden nehiy: “…Ey Rabbimiz! Unutur ya da yanılırsak bizi sorumlu tutma …”142 8. Küçültme ifâde eden nehiy: 136 İsrâ, 17/33. 137 Bakara, 2/267. 138 Tevbe, 9/66. 139 Âl-i İmrân, 3/169. 140 Tahrîm, 66/7. 141 Mâide, 5/101. 142 Bakara, 2/286. 31 “Sakın o kâfirlerden bir kısmına geçici bir zevk olarak verdiğimiz dünya nimetlerine göz atma! Onların imân etmemelerinden ötürü üzülme ve müminlere kol kanat ger, onları şefkatle koru!”143 9. Haber ifâde eden nehiy: “Kâtip, Allah’ın kendisine öğrettiği gibi (adalete uygun olarak) yazmaktan kaçınmasın da yazsın.”144 10. Cesaretlendirme ifâde eden nehiy: “Bu, kendisiyle insanları uyarman ve müminlere de bir öğüt ve irşâd olması için sana indirilen bir kitaptır ki sakın onu tebliğden ve halkın sana inanmamasından ötürü göğsün daralmasın.”145 Bir nehyi haber sîgası ile vermek emir sîgası ile vermekten daha kuvvetlidir. Bazen haber vermek de emir gibidir.146 Nehyin kullanıldığı mânâların muhtelif oluşu sebebiyle âlimler nehyin hakîkî mânâsı konusunda ihtilâf etmişlerdir. Bazı âlimler karîne olmadan kerâhetten başka bir mânâya delâlet etmeyeceğini söylemişlerdir. Bazıları ise nehyin, kerâhet ile tahrîm arasında müşterek olduğunu söylemişlerdir.147 Hâlbuki fiillerin haramlığına tahrîm ve hazr lafzı da delâlet eder. Ancak tahrîm ve hazr lafızlarının delâleti daha kuvvetlidir. Çünkü nehiy ve kerâhete dâhil olan ihtimâl onlara dâhil olmaz. 148 Kerâhet tahrîm gibi değildir. Örneğin “Peygamber (s.a.v.) nehyetti” ifâdeleri “haram kıldı” şeklinde anlaşılmamalıdır. Mâturîdîyye ekolünün kurucusu olan İmam Mâturidî’ye göre ise, nehyin asıl mânâsı onun sahibini tanımaktır.149 Nehiyle ilgili olarak usûlcülerin üzerinde tartıştıkları bir diğer konu şudur: “Nehy, nehyedilenin fâsid ve kabîh olmasını gerektirir mi?” Mutezilî âlimlerden Kadî Abdülcebbar’a göre nehiy, fiilin çirkinliğini zâhirîyle ve mânâ yönüyle 143 Hicr, 15/88. 144 Bakara, 2/282. 145 A’râf, 7/2. 146 Ebu’l-Bekâ, Külliyyâtü Ebi’l-Bekâ, s. 656. 147 Zeydan, Fıkıh Usûlü, s. 388. 148 Kâdî Abdülcebbar, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, c. XVII. s. 69. 149 Mâtürîdî, Kitâbu’t-Tevhîd, s. 127. 32 gösteren hitap şeklidir. Nehiy, ancak nehyedilen şeyin kesin olmasıyla nehiy olduğunu gösterir. Allah’ın kerîh gördüğü şeyin çirkin olması gerekir. Bir şeyin kerîh olduğuna dair nass varsa, bu o şeyin çirkin olduğunu gösterir.150 Allah tarafından kerîh görülmeyen şeyin kerîh kabul edilmesi yanlış olduğu gibi, güzelin kerîh görülmesi de yanlıştır. Mutezilî anlayışa göre, Allah’ın çirkini yaratması câiz değildir. Buna göre güzeli kerîh görmesi de câiz olmaz. Bu itibarla Allah tarafından gelen nehiy, içine aldığı şeyin çirkin olduğuna delâlet eder.151 Ehl-i Sünnet âlimleri emir ve yasakların hikmetini çoğunlukla güzel-çirkin, faydalı-zararlı olmakta aramamışlardır. Aksine bir emrin emir; bir nehyin de nehiy olmasının tek sebebi, o işi Allah’ın emretmesi veya nehyetmesidir. Dolayısıyla, güzeli ve çirkini bilemeyecek olan akıl, fiillerdeki hükümlerin hikmetini anlamaktan acizdir.152 Nehiy kelimesinin anlam çerçevesine baktığımızda, onu karşılayan en net sözcüğün “yasaklamak” olduğunu söyleyebiliriz. “Haram kılmak” ifâdesi nehyin anlam alanından daha uzaktır. Çünkü herhangi bir şeyi haram kılma veya helâl kılma yetkisi sadece Şâri’e aittir. 153 Bir kişinin herhangi bir konuda hüküm verebilmesi için doğruları ve yanlışları bilmesi, zarar ve faydayı gözetmesi gerekir. Bütün bu aşamaları geçtikten sonra o konuda doğru veya yanlış deme hakkına sahip olabilir. Tahlîli Etimolojik Kavramının ) المُنْكَرُ ) Münker2. “Münker” kavramı “ر ك ن) “N-k-r) kökünden türemiş bir ism-i mef’ûl olup, nekr; bilmemek, tanımamak, inkâr etmek, kabul etmemek anlamlarına gelir. 154 “N-k-r” kökünden türeyen ve farklı anlamlara gelen birçok kelime mevcuttur. Örneğin “رِكْنُم) “münkir) kelimesi herhangi bir şeyi bilmemek, tanımamak, 150 Kâdî Abdülcebbar, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, c. XVII, s. 69. 151 Kâdî Abdülcebbar, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, c. XVII, s. 71. 152 Eş’arî, Ebu’l-Hasan, Makâlâtu’l- İslâmiyyîn, thk. Hellmut Ritter, Franz Steiner Verlog Gmbh, Wiesbaden, 1980, s. 251. 153 Nahl, 16/116. “Dillerinizin yalana alışmış olmasından dolayı “şu helâldir, bu haramdır” demeyin, yoksa Allah’a karşı yalan uydurmuş olursunuz. Doğrusu, Allah’a karşı yalan uyduranlar başarıya ulaşamazlar.” 154 İbrahim Mustafa ve Arkadaşları ,el-Mu’cemü’l-Vasît, c. II, s. 951.; İbn Zekeriyyâ, Mu’cemu’lMekâyisi’l-Lüga, c. V, s. 476. 33 reddetmek, yalanlamak155 anlamlarında kullanılır. Kur’ân-ı Kerîm’de bu anlamda da kullanılmıştır. 156 “N-k-r” kökünden gelen isimler değişik kalıplarda farklı anlamlar içerir. “تنكير) “ Tenkîr), bir şeyi tanınmayacak şekle koymak, kişinin sevdiği bir şeyi bir hâlden, hoşa gitmeyecek bir hâle çevirmesidir157;nükr ve nükûr ise aklın kabul etmeyeceği şeylere isim olarak verilir. “كرُالن) “Nükr), “اءَكرَالن) “nekrâ) ise zekâ ve dehâ demektir.158 Kıvrak zekâlılık, zekilik anlamlarına geldiği gibi kötü bir işin sıfatı olarak kullanılır.159 Herhangi bir kimse dehâ ve zekiyse ona “nekrâ sahibi” denir. 160Aynı zamanda kurnaz ve cin fikirli insanlar için de kullanılan bir kelimedir. Ayrıca kabirdeki sorgu melekleri de de “n-k-r” (nekâra) kökünden türeyen “tanınmayan, şiddetli ve korkulu olan” anlamındaki “münker ve nekîr” kelimelerle tanımaktadırlar.161 “انَفْرِع) “irfân) kelimesinin mukâbili olan “ارَكْنِإ) “inkâr) da yine (n-k-r) kökündendir. İnkâr, bir şeyi kabul etmemek, reddetmek, bilmemek demektir. 162 “N-k-r” kökünden türeyen kelimelerin çoğu farklı anlamlar içerse de, genel olarak bilinmezlik, red, inkâr, kabîh ve hoşa gitmeyiş anlamları vardır. Bu anlamları en net biçimde yansıtan kelime şüphesiz “münker”dir. “Münker”, lügatte; “kalbin kendisinde sükûn bulduğu marifenin zıddıdır. Buna göre münker, bir şeyi reddetmek, kalbin onu kabul etmemesi, dilin onu bilmemesidir. 163 Kimilerine göre münker, kuraldışı, tuhaf, kabul görmeyen şeyler için kullanılır.164 155 İbrahim Mustafa ve Arkadaşları,el-Mu’cemü’l-Vasît, c. III, s. 951. 156 Yusuf, 12/58.: “Yusuf’un kardeşleri gelip yanına girdiler. Kendisini tanımadıkları halde o onları tanıdı.” 157 Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. X, s. 191.; Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. VII, s. 559. 158 İbn Zekeriyyâ, Mu’cemu’l-Mekâyisi’l-Lüga, c. V, s. 476; Ferâhidî, Kitâbu’l-Ayn, c. V, s. 355. 159 Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. VII, s. 557; Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. X, s. 191; İbrahim Mustafa ve Arkadaşları, el-Mu’cemü’l-Vasît, c. II, s. 952. (Kamer, 54/6.:“Ey Muhammed! Öyleyse onlardan yüz çevir; çağıran, görülmemiş ve tanınmamış bir şeye çağırdığı gün.”, Kehf, 18/74: “Doğrusu pek kötü bir şey yaptın.”) 160 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. V, s. 232. 161 Toprak, Süleyman, “Münker”, DİA, c. XXXII, TDV Yay., İstanbul, 2006, s. 14. 162 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. V, s. 232. 163 İbn Zekeriyyâ, Mu’cemu’l-Mekâyisi’l-Lüga, c. V, s. 476. 164 Tahânevî, Keşşâfu Istılâhâti’l- Fünûn, c. IV, s. 210. 34 Münker; sahîh aklın, kötülüğüne hükmettiği veya tereddüt ettiği, şer’în kabîh, haram ya da kerîh gördüğü her şeydir. 165 Yani aklın çirkin olduğuna kanâat getirdiği veya tereddüt ettiği yerde şer’în kabîh gördüğü şeydir. Eğer çirkin olan şey Allah’tan gelmişse buna münker denmez. 166 Aklen herhangi bir şeyin çirkin görülmesinin veya kabul görmemesinin sebebi, o şeyin bilinmemesi sebebiyledir. Bu yüzden dille inkâr edilen şey, aynı zamanda kalple de inkâr edilir. Yani dille inkâr etmenin sebebi kalple inkâr etmektir. Bazen dil bir şeyi inkâr eder, ancak o şeyin sûreti kalpte mevcuttur. O halde, söylenen söz yalan olur.167 Aklen meçhul olan şey, iyi veya kötü olduğu bilinmeyen yani münker kavramıyla isimlendirilen şeydir.168 Münker kavramının lügatlerdeki mukâbili ma’rûf kavramıdır. Bu sebeple ma’rûfa verilen anlamların zıddı münkere verilmektedir. Ma’rûf iyi veya doğru olduğu bilinen, kabul edilen şey olarak tanımlanmakta, münker ise çirkin olduğu bilinen, kötü görülen, yasaklanan şey olarak tanımlanmaktadır. Aynı şekilde ma’rûf; Allah’a ve Peygamber’e (s.a.v.) itâat, Allah’a tevekkül etmek, Allah ve Resulü’nü (s.a.v.) onların dışında kalan her şeyden daha fazla sevmek, Allah’ın rahmetini ummak, azâbından korkmak, hükmettiğine sabretmek, emrine teslim olmak, doğruyu konuşmak, sözü yerine getirmek, emanetleri sahiplerine vermek, anne ve babanın rızâsını elde etmek, akrabayı ziyaret etmek, iyilik ve takvâda yardımlaşmak; komşuya, yetîme, miskîne ve yolda kalmışlara, kocaya, zevceye, maiyyetinde bulunanlara iyilik etmek; söz ve harekette âdil davranmak; alâkayı senden kesenle alâka kurmak, seni mahrum edene vermek, sana zulmedeni affetmek gibi davranışların tümüne denir.169 Bunların tersi istikametinde ortaya konabilecek davranışları da münker kavramı kapsamı içinde değerlendirebiliriz. İmam Gazzâlî’ye göre “münker”den gaye; şer'an mahzurlu bulunan demektir. “Ma’siyet” terimini terk edip “münker” kavramını kullandığını; “münker”in 165 İbrahim Mustafa ve Arkadaşları,el-Mu’cemü’l-Vasît, c. II, s. 952.; İsfehânî, el-Müfredât, s. 305.; Fîrûzâbâdî, Kâmûsu’l-Muhît, c. II, s. 723.; Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. VII, s. 558. 166 Dugaym, Semih, Mustalahatu İlmi’l-Kelâmî’l-İslâmiyye, Mektebetü Lübnan, Beyrût, 1998, c. II, s. 1343. 167 Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. VII, s. 55. 168 Ebu’l-Bekâ, Külliyyâtü Ebi’l-Bekâ, s. 400. 169 İbn Teymiyye, İyiliği Emretmek ve Kötülükten Alıkoymak, çev. Cemaleddin Sancar, İstanbul, 1987, s. 17. 35 “masiyet” ten daha genel olduğunu ifade etmiştir. Konuyu da şu örnekle açıklamıştır: “İçki içen bir deliyi veya bir çocuğu gören bir kimseye o delinin veya çocuğun elindeki içkiyi dökmek ve kendisini içkiden menetmek gerekir. Bu engelleme, yapılan işin çirkin olmasından ve insanlar arasında yapılmasından ötürü değildir. Aksine bu fiili tenha bir yerde görürse, yine de menetmesi farzdır. Oysa deli bir insanın bu yaptığına günah denilmez. Zira yapanı bulunmayan bir günahın düşünülmesi mümkün değildir.” Bu bakımdan “münker”, “masiyet”ten daha mânâ ifâde eder. Ayrıca Gazzâlî, “küçük ve büyük günah”ların tamamını “münker” kapsamında, değerlendirmiştir.170 Münkerin, şer’î ve aklî olmak üzere taksimi de bir kısım âlim tarafından yapılmıştır. Buna göre şer’î münker, şerîatın kabul etmediği ve çirkin gördüğü şeylerdir. Aklî münker ise; fazîlete, ferdî menfaate ve umumî faydaya zıt olduğu için sağlam aklın çirkin gördüğü şeylerdir. 171 Dînin; toplumun ahlâken, fıtraten hoş görmediği bir şeye müsaadesi söz konusu değildir. Toplumda, hayırlı, âdil, doğru, iyi, faydalı, temiz ve değerli olarak bilinen her şey ma’rûf; Kur’ân’da yasaklanan, toplumda, şer, zulüm, batıl, fâsid ve kötü olarak bilinen her şey de münkerdir.Geçmişte sınırları daha dar olan ma’rûf ve münker, dünyanın ve toplumların gelişmesiyle daha geniş sınırlara ulaşmıştır. Münker kapsamına giren hırsızlık, çağımızda çeşitlenmiş, her bir çeşidi de yine münker görülmüş ve yasaklanmıştır. Âyetlerdeki genel ifâdeleri göz önünde bulunduracak olursak, ma’rûf ve münkerin özel anlamlardan çok, genel anlamlara tahsîs edildiğini fark ederiz. 173 Böylece ortaya çıkan yeni olguların durduğu yeri belirlemek, Kur’ânî bir bakışla çok daha kolay olmaktadır. “ر ك ن “kökünden türeyen kelimeler Kur’ân-ı Kerîm’de 37 âyette geçmektedir.174 Bu âyetlerin bir kısmında fiil olarak175 ve bir kısmında ise isim 170 Gazzâlî, İhyâ-u Ulumi’d-Din, c. II, s.782. 171 Reşid Rızâ, Muhammed, Tefsîru’l-Menâr, Kâhire, 1947, c. X, s. 533. 172 Derveze, Muhammed İzzet, et-Tefsîru’l-Hadîs, Dâru’l-İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, Kâhire, 1962/1964, c. V, s. 14. 173 Dumlu, Kur’ân’ı Kerîm’de Ma’rûf ve Münker, s. 29. 174 Abdulbâkî, el-Mu’cemu’l- Müfehres c. II (ن) Nûn) maddesi), s. 718-719. 175 Nahl, 16/83.; Mü’minûn, 40/81. 36 olarak kullanılmaktadır. 176 Tüm bu kullanımlarda kelimenin daha önce bahsettiğimiz anlamlara geldiği açıktır. Kur’ân-ı Kerîm’in yasakladığı ve yasaklamak için kullandığı genel bir terim olarak da münkerin kullanıldığı görülür. Ancak Kur’ân-ı Kerîm’de yasaklanan, çirkin görülen davranış ve fiilleri açıklamak için kullanılan tek kavram münker değildir. “اءَشْحَف) “fahşâ) kelimesi de benzer bir anlamı karşılamak için kullanılmıştır. Âyette geçen şekliyle “…Muhakkak ki namaz, hayâsızlıktan ve fenalıktan alıkoyar …”177 “Münker” ve “fahşâ” kavramları çirkin, hoşa gitmeyen, beğenilmeyen durumları ifâde etse de, anlam farklılıklarının olduğu açıktır. Çünkü bu gibi kelimeler bir mânânın ve kavramın değişik yönlerine ve çeşitlerine delâlet edeceğinden her biri ile anlatılmak istenen farklıdır.178 O halde fuhuş ve münker anlam bakımından farklı iki kelimedir. Bu iki kavramın farklılığı şu şekilde açıklanabilir: Fahşâ’da çirkinlik, tiksinme ve iğrenme söz konusudur. Münker de ise tanımama, inkâr etme ve kabul etmeme anlamları vardır. Kur’ân-ı Kerîm’de zikredilen adam öldürme, hırsızlık ve zinâ gibi suçların tümü münker kapsamına girmektedir. Ancak zinâ suçu bunlardan ayrı tutulmuş, bunun için fuhuş kelimesi kullanılmıştır. Aşırı derecede çirkin, hiçbir şekilde doğru görülemeyen söz ve iş mânâsında olup, Türkçe’de ahlâka aykırı, gayri meşrû cinsî münasebette bulunma anlamlarını verecek şekilde kullanılmaktadır.179, bunun sonucu olarak İslâm’daki en büyük günâhlardan olan zinâya meyletmektir. Münker, Kur’ân’da zikredilen tüm kötü iş ve davranışların ortak adıdır. Yasak olma bakımından fuhuş ile arasında herhangi bir fark yoktur. Her ikisi de gâyede birleşir, Bunlar Allah’ın yasakladığı çirkin davranışlardır. Ancak “fahşâ” kelimesi ile söz konusu edilen durum tiksinti, iğrenme ile daha belirgin şekilde ifâde olunan kötülüklerdir. İslâm öncesi Arap toplumunda da münker kavramının kullanımı daha önce bahsettiğimizden çok farklı değildir. Câhiliyye dönemine ait yazılı eserlere 176 Sebe, 34/45.; Şûrâ, 42/47.; Mülk, 67/18. 177 Ankebût, 29/45. 178 Atay, İslâm’ı Yeniden Anlama, s. 261. 179 Izutsu, Kur’ân’da Dinî ve Ahlâkî Kavramlar, s. 506. 37 bakıldığında münkerin, topluma ve kültüre yabancı gelen, bilinmeyen durumlar için kullanıldığı görülür. 180 Yine ma’rûfa mukâbil bir anlamda toplum tarafından beğenilmeyen, hoşa gitmeyen davranışlar için de kullanılır.181 İyilik ve kötülüğün karşı karşıya geldiği divanlarda, iyiliklerin hiçbir zaman değerini kaybetmeyeceği, kötülüklerin de kabul görmeyeceği fikrini görmek mümkündür. Nâbiğa’nın bir beytinde bu düşünce şu şekilde dile getirilmiştir: “Allah sadece onun âdil ve kötülüklerden korunmasına râzı olur, Münker ma’rûf olmaz ve ma’rûf da zâyi olmaz.”182 Bu beyitte de görüldüğü üzere, o dönem insanının da kötüye karşı bir duruşu ve iyiye bakışı mevcuttur. Kur’ân-ı Kerîm’de zikredilen ve “ma’rûf - münker” olarak adlandırılan kelimelerden çok farklı bir anlam taşımamaktır. Bu açıdan bakıldığında Kur’ân’da, topluma yabancı, bilinmeyen, anlam karmaşasına yol açacak kelimeler yerine, toplumun anlamını bildiği “ma’rû f - münker” kullanılmıştır 180 Izutsu, Kur’ân’da Dinî ve Ahlâkî Kavramlar, s. 281. 181 Ebî Sülmâ, Dîvânu Züheyr b. Ebî Sülmâ, s. 87. 182 Dumlu, Kur’ân-ı Kerim’de Ma’rûf ve Münker, s. 44. 38 İKİNCİ BÖLÜM EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHYİ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) PROBLEMİNİN KUR’ÂN-I KERÎM VE HADÎS-İ ŞERÎFLER IŞIĞINDA TAHLÎLİ A. KUR’ÂN-I KERÎM’E GÖRE EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) Kur’ân-ı Kerîm’de “ma’rûf” ve “münker” kavramları, farklı âyetlerde kullanıldığı gibi; “emir, nehiy”, “ma’rûf ve münker şeklinde aynı âyette bir arada da kullanıldığı görülmektedir. Ma'rûf kelimesi toplam 39 yerde geçer.183 Bunlardan 32 tanesi “المعروف) “elma’rûf), 6 tanesi “اًمعروف) “ma’rûfen), 1 tanesi de “معروفة) “ ma’rûfe) şeklindedir.184 Münker kelimesi ise 18 yerde kullanılır.185 Bunlardan 15 tanesi “المنكر) “el-münker), 1 tanesi “اًمنكر) “münkeran), 2 tanesi de “َونُمنكر) “münkerûn) şeklinde kullanılmıştır.186 Kur'ân-ı Kerim'de, ma'rûf ve münker kelimeleri ikisi beraber, 8 âyette mü’minlerle alâkalı olarak,“ma'rûfu emretme ve münkeri nehyetme”187;1 âyette ise münâfıklarla ilgili olarak “münkeri emretme ve ma'rûfu nehyetme”188 anlamına gelen ifâde kalıplarıyla geçmektedir. Bu âyetlerde hangi davranışların ma'rûf, hangilerinin münker olduğu belirtilip bir tahsîs yoluna gidilmemesi, ma'rûfun dînin yapılmasını gerekli gördüğü veya tavsiye ettiği, münkerin de bunların zıddı olan söz ve davranışların tamamını 183 Bakara, 2/178, 180, 228, 229, 231(2 tane), 231, 232, 233, 234, 235 236, 240, 241, 263; Âl-i İmrân; 3/104, 110, 114; Nisâ, 4/5, 6, 8, 19, 25, 114; A'râf, 7/157; Tevbe, 9/67, 71, 112; Hacc, 22/41; Nûr, 24/53; Lokmân, 31/15, 17; Ahzâb, 33/6, 32; Muhammed,47/21; Mümtehıne, 60/12; Talâk, 65/2(2 tane), 6. 184 Abdulbâkî, el-Mu’cemu’l-Müfehres, c. II ( ع) Ayn) maddesi), s. 458. 185 Âl-i İmrân, 3/104, 110, 114; Mâide, 5/79; A'râf, 7/157; Tevbe, 9/67, 71, 112; Hicr, 15/62; Nahl, 16/90; Hacc, 22/41, 72; Nûr, 24/21; Ankebût, 29/29, 45; Lokmân, 31/17; Zâriyât, 51/25; Mücâdele, 58/2. 186 Abdulbâkî, el-Mu’cemu’l- Müfehres, c. II, ( ن) Nûn) maddesi), s. 719. 187 Âl-i İmrân, 3/104, 110, 114; A'râf, 7/157; Tevbe, 9/71, 112; Hacc, 22/41; Lokmân, 31/17. 188 Tevbe, 9/67 39 kapsadığını göstermektedir. İslâmî kaynaklar, iyiliğin hâkim kılınması ve yaygınlaştırılması, kötülüğün önlenmesi, bu şekilde fazîletli bir toplumun oluşturulması ve yaşatılması için gösterilen faâliyeti, Kur’ân ve hadislerdeki kullanıma uygun olarak emr-i bi'l-ma’rûf, nehy-i an’il-münker şeklinde formülleştirmişler, Kitap, Sünnet ve icmâa dayanarak bu faâliyetin farz olduğunda birleşmişlerdir. 1. “Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker” Kavramını İhtivâ Eden Âyetlerin Değerlendirilmesi Burada Kur’ân-ı Kerim’de “emr-i bi’l-ma’rûf nehy-i an’il-münker” kavramını ihtivâ eden âyetlerin metinlerini, meallerini ve farklı tefsir kaynakları tarafından yapılan değerlendirmeleri verererek izâh etmeyi uygun bulduk. Zîra tezimizi, bu âyetler ekseninde belirleyerek “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i ani’lMünker Probleminin Kelâm İlmi Açısından Tahlîli” şeklinde isimlendirip bir Kelâm problemi olarak ele almaktayız: a) Âl-i İmrân Sûresi 104. Âyetin Değerlendirilmesi وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُوْلَـئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “Ey müminler! İçinizden hayra çağıran, iyiliği yayıp kötülükleri önlemeye çalışan bir topluluk bulunsun. İşte selâmet ve felahı bulanlar bunlar olacaklardır.”189 Bahsi geçen âyette, imân edenlerin içinden, Allah’ın en son ve mükemmel dîni olan İslâm’a davet eden, iyiliği, güzelliği, doğruluğu emredip şirk, küfür ve nifak gibi kötülükten, hayâsızlıktan ve çirkinliklerden sakındıran bir topluluğun daima bulunmasının gerekli olduğu emredilmiştir. Mü’minler kötülüğe önce eliyle müdahale etmeli, buna gücü yetmezse diliyle düzeltmeli, buna da gücü yetmezse kalbiyle buğzetmelidir. Zîra kötülüğe kalben dahi olsa tepki göstermeyen kişi mü’min kabul edilmemiştir. Buradaki “İyilik”ten maksat, şeriatın uygun gördüğü her söz ve iştir. “Kötülük”ten maksat da onun reddettiği her söz ve iştir. Bu âyet-i kerîme, iyiliği 189 Âl-i İmrân, 3/104. 40 emredip kötülükten sakındırmanın dînî bir vecîbe olduğunu beyan etmektedir. 190 Ma’rûf ve münker kelimeleri, bu âyette mutlak olarak zikredilmiştir. Bundan dolayı, delil olmaksızın bu lafızları sınırlandırmak uygun değildir.191 Müslümanlar bu âyetin hükmü ile imândan sonra iyiyi emredip, kötüyü nehyetmeyi dînî bir farz olarak kabul etmişlerdir. Ancak bu farzın ümmetin tamamı için geçerli olup olmadığı tartışılmıştır. ifâde) بيانيّة) açıklama veya) بَعْضِيّة) kısmîlik inin’cer i-harf” مِنْ” Âyetteki ettiğini öne süren iki görüş vardır. Buna göre “ْنِم“in açıklama için olduğunu söyleyenlerin fikri; “Her mükellefe ister eli, ister dili, isterse kalbiyle olsun, iyiliği emredip kötülükten nehyetmesi vâciptir. Ve yine herkese, kendisinden zararı savuşturması vâciptir. Böyle olunca âyetin mânâsı, “Siz hayra dâvet eden, iyiliği emir, kötülükten nehyeden bir topluluk olunuz!” olmalıdır.” Diğer görüşe göre “bir toplum içinde, kadınlar, hastalar ve âcizler gibi, tebliğ yapmaya ve ma’rûfu emredip münkerden nehye gücü yetmeyen kimselerin bulunacağını göstermektir. Bu mükellefiyet dîn âlimleri içindir. Bu emir üç şeyi ihtivâ eder; hayra çağırmak, iyiliği emretmek, kötülükten sakındırmak. Bu yüzden hayrın, ma’rûf ve münkerin ne olduğu bunu yapan kişi tarafından bilinmelidir. Bu, bazı insanların bu mükellefiyeti yerine getirmesi halinde, diğer mü’minlerden düşeceği mânâsında, bir farz-ı kifâyedir. “Bazınız bu işi yerine getirsin!” demektir.” 192 Ancak bu görevi yerine getirecek kişilerin iyinin ve kötünün ne olduğunu bilmesi zarûrîdir. Câhil insanlar çok kere iyiliği yasak edip, kötülüğü emrederler ve bu sertlikle yaparlar.193 “Ümmet” tabiri burada “topluma önderlik edecek olan grup” anlamına gelmektedir.194 Yüce Allah müslümanların içinde onlara önderlik edecek, birlik ve beraberliklerini sağlayacak, onlara iyiliği emredecek, onları kötülükten sakındıracak, insanları İslâm'a çağıracak bir sosyal kontrol mekanizmasının bulunmasını 190 Taberî, Taberî Tefsiri, çev. Kerim Aytekin, Hisar Yay., İstanbul, 1996, c. II., s. 335. 191 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. VII., s. 11. 192 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. VI, s. 521. 193 Zemahşerî, el-Keşşâf, c. I, s. 161. 194 Bakara, 2/128, 213. 41 istemektedir. Müfessirler müslümanların böyle bir kurumu oluşturmalarının farz-ı kifâye olduğunu belirtmişlerdir. Bu görev yerine getirilmediği takdirde, görevin özelliğine göre o topluluğu meydana getiren yükümlülük çağındaki bütün müslümanlar bu ihmalden dolayı sorumlu olurlar. Nitekim âyette195 her topluluktan bir grubun gerekiyorsa ilim yolculuğuna çıkıp dîni iyice öğrenmeleri ve toplumlarına döndükleri zaman onları eğitip uyarmaları istenmektedir. 196 Bu faaliyette görev alanlar: • İnsanları iyiliğe, doğruluğa, güzel ve yararlı olan şeylere çağıracaklar, kötülüklerden sakındıracaklardır. • Toplumun birlik ve bütünlüğünü sağlayacaklar, onları bölünüp parçalanmaktan koruyacaklardır. Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) prensibinin hükmüne delil olan ve bütün ümmetçe kabul edilen bu hükmü içinde barındıran bu âyetin derli toplu olarak değerlendirmesini Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’dan nakletmeyi uygun görüyoruz: “Hayra dâvet ve iyiliği emir, kötülüğü de men edecek bir topluluk ve imamet (önderlik) teşkili müslümanların imândan sonra ilk dînî farîzalarıdır. Bu farîzayı (Allah'ın emrini) yerine getirebilen müslümanlardır ki âyetinin açık hükmü gereğince kâmil (tam) kurtuluşa ererler. Yoksa âyetinin mânâsı müşkil ve belki müteazzir (mümkünsüz) olur. Allah'ın vaâdi bütünüyle temin edilmez, hayra çağırmak, iyiliği emir, kötülüğe engel olma bütün müslümanlara farz-ı kifâyedir. Bu yapılmayınca hiçbir müslüman mesuliyetten kendini kurtaramaz. Fakat her ferde farz-ı ayn değildir. Ümmetin tümünün vazifesidir. Çünkü “sizden” buyrulmuştur. Buradaki in tecrîdî (soyutlayıcı) veya teb'îzî (ayırıcı) olmak üzere iki mânâya ihtimali vardır. Tecridî olduğuna göre her müslüman bununla görevlidir. Teb'îzî olduğuna göre de genelde müslümanların vazifeleri, içlerinden bunu yapacak belli, özel bir topluluk meydana getirmek, onlara yardım ederek ve uyarak o vasıta ile bu görevi yerine 195 Tevbe, 9/122. “Bununla beraber müminlerin hepsinin topyekûn sefere çıkmaları uygun değildir.Öyleyse her topluluktan büyük kısmı savaşa çıkarken, bir takım da dîn hususunda sağlam bilgi sahibi olmak, dînî hükümleri öğrenmek için çalışmalı ve savaşa çıkanlar geri döndüklerinde kötülüklerden sakınmaları ümidiyle, onları uyarmalıdırlar.” 196 Karaman, Hayrettin, Mustafa Çağrıcı, İbrahim Kafi Dönmez, Sadrettin Gümüş, Kur’ân Yolu (Türkçe Meal ve Tefsir), c. I, II. Baskı, DİB Yay., Ankara, 2007, s. 478-481. 42 getirtmektir. Bunlar tayîn ve görevlendirildikten sonra emretmek ve yasaklamak bizzat onlar üzerine farz-ı ayn olur. Ve fakat bunlar görevlerini yerine getirmezlerse, sorumluluk önce bunlara, ikinci olarak herkese teveccüh eder. Tevhîd nizamı bozulduğu zaman, ortaya çıkacak şer ve belâ da yalnız zâlimlere isabet edip kalmaz, herkese bulaşır. Hayra dâvet, dîne ve dünyaya ait bir iyiliği içeren herhangi bir şeye dâvettir ki, birliğin ve İslâm'ın esasıdır. İyiliği emretmek ve kötülüğe engel olmak da bunun önemli bir kısımdır. Marûf (iyilik), İslâm'ın gereği olan Allah'a itâat; münker de İslâm'ın gereğine uymayıp, Allah'a karşı gelmek demektir. İyiliği ve kötülüğü Allah'ın ipinden başka ölçü ile ölçmeye kalkmak, isteklere ve nefse ait arzulara uymaktır ki, bu da ayrıcalık yapmaktır.”197 b) Âl-i İmran Sûresi 110. Âyetin Değerlendirilmesi آُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْراً لَّهُم مِّنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَآْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ “Ey Ümmet-i Muhammed! Siz insanların iyiliği için meydana çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz: İyiliği yayar, kötülüğü önlersiniz, çünkü Allah’a inanırsınız. Ehli kitap da bu imâna gelseydi, elbette kendileri için iyi olurdu. İçlerinden imân edenler varsa da ekserisi dînden çıkmış fâsıklardır.” 198 Âyette, Hz. Peygamber'e (s.a.v.) uyanlara, başarısızlıkları nedeniyle İsrailoğulları'nın elinden alınan diğer insanlara önderlik yapma görevinin kendilerine verildiği anlatılıyor. Ayrıca burada “iyiliği yayma ve kötülüğü önleme” konusun fazîletine işâret edilmiştir. Çünkü müslümanlar görevi ifâ ettikleri için “hayırlı topluluk” oldukları beyan edilmiştir.199 Bu âyet, Hz. Muhammed (s.a.v) ümmetinin ayırıcı özelliği: Tevhîd, iyiliği yayma ve kötülüğü önleme olarak bildirilip bu itibarla en hayırlı ümmet vasfını kazandığı vurgulanıyor. Bu görev, yalnız yöneticilerin değil, imkânlarına göre bütün 197 Yazır, Hak Dîni Kur’ân Dili, Azim Dağıtım, c. II, s. 103 198 Âl-i İmrân, 3/110. 199 Gazzâlî, İhyâ-u Ulumi’d-Din c. II, s.742. 43 müminlerindir. Hayırlı ümmet olmak için, çoğunluğun bu vasfı taşıması gerekir. Ehli kitâbın kınanmasının sebebi, çoğunluğun kötü tarafta yer alıp, az olan iyilerin de bu görevi terketmeleridir.200 Bu konuda başka bir âyeti daha örnek vermek istiyoruz: “Yarattıklarımız içinde, daima Hakka giden yolu gösteren ve onunla adaleti gerçekleştiren bir topluluk vardır.”201 “Sizden önceki nesillerde, dünyada fesat ve düzensizliği men edecek, böylece onları helâk olmaktan koruyacak idrâk ve fazilet sahipleri bulunmalı değil miydi? Onların içinden görevlerini yaptıklarından ötürü kurtardığımız az kimse var. Zâlimler ise içinde bulundukları refahın ardına düştüler. Doğrusu onlar suçlu kimselerdi.”202 “Bu âyet, iyiliği yayıp kötülüğü önlemeye çalışmanın lüzumunu belirtmektedir. Eğer bir toplumda, iyilik için çalışanlar yeterli sayıda iseler, genel azap, bir fırsat tanımak için bir süre ertelenir. Eğer toplum, sâlihlere hakka hizmet için izin vermiyorsa, o toplum helâkını hazırlamış demektir.” 203 c) Âl-i İmran Sûresi 114. Âyetin Değerlendirilmesi يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِر وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَأُوْلَـئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ “Bunlar Allah’ı ve âhireti tasdîk eder, iyiliği yayar, kötülükleri önler ve hayırlı işlere yarışırcasına koşarlar. İşte onlar salihlerdendirler.”204 Bu âyet ve bir önceki âyet,205 Ehl-i Kitâptan samîmî olarak imân edip sâlih amel işleyenleri övmektedir. Sonraki âyette206 ise onların yaptıkları hayırlı işlerin 200 Yıldırım, Kurân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meâli, s. 63 201 A'râf, 7/181. 202 Hûd, 11/116. 203 Yıldırım, Suat, Kurân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meâli, Işık Yay., İstanbul, 2002, s. 233. 204 Âl-i İmrân, 3/114. 205 Âl-i İmrân, 3/113. “Ehl-i kitabın hepsi bir(aynı seviye, anlayışta) değildir. Onların içinde öyle dosdoğru bir cemaat vardır ki, Gece saatlerinde Allah’ın âyetlerini okuyarak secdelere kapanırlar.” 206 Âl-i İmrân, 3/114. “Yaptıkları hayır ve iyiliklerden, mükâfatsız kalan bir tek iyilik bile bulunmayacaktır.Allah günahlardan korunan takvâ ehlini pek iyi bilir.” 44 kesinlikle zâyi edilmeyeceği, karşılıksız bırakılmayacağı ifâde edilmiştir. Yüce Allah'ın samimi olarak imân eden Ehl-i Kitaba böyle lütufkâr muâmelesi İslâm'ın evrenselliği açısından son derece anlamlıdır. Zîra Allah onlardan samîmî imân sahibi olanların yapacağı en küçük bir hayrın dahi karşılıksız bırakılmayacağını haber vermektedir.207 Ayrıca dikkat edilirse burada Allah’a ve son güne imân etmekten ötürü onların sâlih olduklarına şâhitlik yapılmamış; aksine bu imâna “iyiliği emretmek ve kötülüklerden vazgeçirmek” husûsu eklenmiştir.208 d) A’râf Sûresi 157. Âyetin Değerlendirilmesi الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِندَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَآئِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَغْلاَل الَّتِي آَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُواْ بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِيَ أُنزِلَ مَعَهُ أُوْلَـئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَْ “Onlar ki yanlarındaki Tevrât ve İncillerde vasıfları yazılı o ümmî Peygambere tâbi olurlar. O Peygamber ki kendilerine meşrû şeyleri emreder, kötülükleri yasaklar, kendilerine güzel ve hoş şeyleri mübâh, murdar şeyleri ise haram kılar, üzerlerindeki ağırlıkları, sırtlarındaki zincirleri kaldırıp atar. O’na imân eden, onu destekleyen, ona yardımcı olan ve onunla beraber indirilen nûra tâbi olanlar var ya, işte felâha erenler onlardır.”209 Âyette Hz. Mûsâ’nın (a.s.) rahmeti kendisi ve halkı için istediği Allah’ın da bunun, ancak bütün insanlığa gönderilecek “Rahmet Peygamberi (s.a.v)” olan âhir zaman elçisine uymaya bağlı olduğunu buyurmak sûretiyle bu müjdeyi, tüm insanlığa vaâd ettiğini ifâde edilmiştir. Yahûdîler ümmîlere 210 değer vermezlerdi Allah onların yersiz etnik düşünceden kaynaklanan gurur ve küstahlıklarını bu âyetin beyanıyla kırmıştır. 211 Ehl-i Kitap Peygamber Efendimize (s.a.v) imân etmemek 207 Karaman ve Arkadaşları, Kur’ân Yolu , c. I, s. 485-486. 208 Gazzâlî, İhyâ-u Ulumi’d-Din c. II, s.742. 209 A'râf, 7/157. 210 Ümmî:Ümm (anne) kelimesine nispetle “annesinden doğduğu gibi” okuma-yazma bilmeyen şeklinde anlaşılmaktadır. Ümmî kelimesi, Hz. Peygamber'in (s.a.v.) okuma-yazma bilmediğini, dolayısıyla tebliğ ettiği dîn ile ilgili bütün bilgilerini yalnızca Allah'tan almış olduğu gerçeğini ifâde eder. (bkz. Hayrettin Karaman ve Arkadaşları, Kur’ân Yolu, c. II, s. 472-473.) 211 Yıldırım, Kurân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meâli, s. 169. 45 konusunda inatla direnmekteydi. Hâlbuki ellerindeki kitaplardaki bilgiler dâhilinde O’nu (s.a.v) çok da iyi tanıyorlardı. 212 Âyette bütün peygamberler gibi Hz, Muhammed'in (s.a.v.) temel görevlerin den birinin “iyiliği emretme ve kötülüğe engel olma faâliyeti olduğu bildirilmiştir. Âyetin “Peygamber onlara iyiliği emreder ve onları kötülükten men eder; yine onlara temiz şeyleri helâl, pis şeyleri haram kılar. Ağırlıklarını kaldırır, üzerlerindeki zincirleri çözer” mealindeki kısmının ifade ettiği önemli bir husus, Peygamber'in (s.a.v.) dîn ile ilgili konularda kural koyma yetkisi demek olan teşrî' vazifesini ortaya koymasıdır. Hz. Peygamber'in (s.a.v.) onları, bulundukları kötü durumdan kurtarmak için kendilerine “iyiliği emredip kötülüğü menettiği”, temiz şeyleri helâl, çirkin şeyleri haram kıldığı ve böylece onun - diğer bütün insanlar gibi - İsrâiloğulları için de bir kurtarıcı ve hidâyet rehberi olduğu vurgulanmaktadır. Ayrıca Hz. Peygamber, (s.a.v.) Yahûdîlik'teki bir kısım hükümleri yürürlükten kaldırmak veya değiştirmek sûretiyle kendisine inanan ve tâbi olan İsrâiloğullarını eski dînlerindeki ağır hükümlerin baskısından da kurtarmıştır. Âyetin özel maksadı, Kur’ân mesajının Ehl-i kitap için de bir kurtuluş ve özgürlük vesilesi olduğunu onlara bildirmektir. Ancak burada dolaylı olarak Hz. Peygamber'in (s.a.v.) bir kolaylık ve özgürlük dîni getirdiği bildirilmekte; müslümanların, daha önce yahûdîler ve hıristiyanlarca yapılan hatayı tekrarlayarak, insanları gereksiz yük ve meşakkatler altına sokacak, onların özgürlüklerini daraltıp zincirlere bağlayıp uydurma hükümler, hurafeler türetmekten kaçınmaları gerektiğine de işaret edilmektedir. Daha önce İsrâiloğulları dînlerine ilâveler yapma yanlışını yaptıkları, ayrıca kutsal kitapları da tahrîf edildiği için Allah Teâlâ hakkı bâtıldan ayırmak üzere Hz. Peygamber'i (s.a.v.) göndermiştir. Önceki dînlerin aksine, İslâm'ın orijinal kaynakları elimizdedir. Bu sebeple İslâm'ı öz kaynaklarıyla yeniden çağın gündemine sokmak; müslümanların ve genel olarak insanların içine düştükleri karanlıktan, cehalet ve haksızlıklardan, türlü sapıklık ve ahlâksızlıklardan kurtulmaları yolunda çaba göstermek; bunun için de doğru, mâkul ve yeterli çözümler üretmek günümüz 212 Bakara, 2/146. “Kendilerine kitap vermiş olduğumuz kimseler, onu (Muhammed’i) tıpkı evlatlarını tanıdıkları gibi tanırlar. Böyle iken, onlardan bir kısmı, bile bile gerçeği gizler.” 46 müslüman entellektüellerinin ertelenemez görevleridir. Âyetin son cümlesindeki “Peygamber'e inanma, onu koruyup destekleme, ona yardım etme ve onun getirdiği “nûr”a (Kur’ân) uyma”nın anlamı da Hz. Peygamber'in (s.a.v.) İslâm'ı bütün saflığı ve berraklığı ile hayata yansıtıp hayatı onun ışığı ile aydınlatma davası, bugün de devam etmektedir. Âyet, kurtuluşun yalnızca bu yolla gerçekleşeceğini bildirmektedir. 213 e) Tevbe Sûresi 71. Âyetin Değerlendirilmesi وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاء بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّآَاةَ وَيُطِيعُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَـئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ “Mümin erkeklerle mümin kadınlar birbirlerinin velileri, yardımcılarıdır. Onlar iyilikleri teşvik edip kötülükleri menederler. Namazı hakkıyla yerine getirir, zekâtı verir, Allah’a ve Resulüne itâat ederler. İşte onları Allah geniş rahmetine mazhar edecektir. Çünkü Allah azîzdir, hakîmdir (üstün kudret, tam hüküm ve hikmet sahibidir).” 214 Bu âyet, müminlerin sıfatlarını belirtmektedir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) de, müminlerin, birbirlerine karşı nasıl davranmaları gerektiğini beyan ederek şöyle buyurmaktadır. “Bir mümin diğer bir mümine karşı, birbirine kenetlenmiş bir duvar gibidir” Peygamber Efendimiz (s.a.v.) bunu söylerken ellerinin parmaklarını birbirine kenetlemiştir. 215 Diğer bir hadîs-i şerîfinde ise şöyle buyurmuştur. “Müminler, birbirlerini kollamada birbirlerini sevmede ve birbirlerine karşı merhametli olmada tek bir vücut gibidirler. Vücudun organlarından biri hasta olduğunda diğer organlar da uykusuzlukta ve acıda ona ortak olurlar.”216 Âyetteki “evliyâ”, ”velî” kelimesinin çoğulu olup dost ve yardımcı olmanın gereği, iyiliği emretmek, kötülükten sakındırmaktır. Bu aynı zamanda mü’min olmanın da gereğidir. Dost olmak, birbirini sevmede, birbirine muâmelede ve 213 Karaman ve Arkadaşları, Kur’ân Yolu, c. II, s. 473-476. 214 Tevbe, 9/71. 215 Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail, Sahîh-i Buhârî, Matbaatü’l-Kübra el-Emîriyye, Bulak, 1323, c. I-VIII, Salât 88, Mezâlim 5.; Müslim, Ebu’l-Hüseyn b. Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî., Sahîh-i Müslim, Müessesetü İzzüddîn, Beyrût, 1987, c. I-V, Müslim, Birr 65.; Tirmizî, Birr 18. 216 Buhârî, Edeb 27; Müslim, Birr 66. 47 birbirine kardeş olmada kalplerin ve gönüllerin birliğini ifade eder. Âyette zikredilen iyiliği emretmek”ten maksat insanları İslâm’a davet etmektir. Kötülüğü önlemekten maksat ise, insanları, Allah’a kulluk yapmaya mâni olan herşeyden men’ etmektir.217 Burada Allah, mü’minleri “iyiliği emreder, kötülüğü önler” diye vasıflandırmıştır. Bu bakımdan bu vasıfları taşımayanlar, “müslüman cemâatin dışında” durumuyla karşı karşıyadırlar218 Ayrıca âyet, bayanların dînî sorumlulukları yerine getirmede aile, siyaset ve sosyal alanlarda erkekle eşit haklara sahip olduğuna; özellikle de iyiliği emretme, kötülüğe engel olma gibi topluma faydalı olan her alanda ve konuda erkekle bir dayanışma ve yardımlaşma içinde olduğuna işaret edilmektedir. Bu yaklaşım, Kur'ân’ın ve İslam hukukunun evrensellik ve süreklilik açısından farklı ve seçkin olduklarını gösteren sağlam ve kuvvetli bir delil olarak dikkat çekmektedir. 219 f) Tevbe Sûresi 112. Âyetin Değerlendirilmesi التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاآِعُونَ السَّاجِدونَ الآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللّه وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ “O tövbe edenler, o ibâdet edenler, o hamd edenler, Allah’ın rızâsı için sefer edenler, o rükû edenler, o secdeye kapananlar, iyilikleri yayanlar, kötülükleri önleyenler ve Allah’ın hudutlarını bekleyip koruyanlar yok mu? İşte o müminleri müjdele!”220 Bu ifâdede,cihâdın farz kılınışına bir işaret vardır. Çünkü ma’rûfun (iyiliğin) başı, Allah'a iman; münkerin (kötülüğün başı) ise, Allah'ı inkârdır. Cihâd, imâna teşvîki ve küfürden alıkoymayı gerektirir. Bundan dolayı cihâd, “ma’rûfu emir ve münkeri nehiy" konusuna dahildir.221 Âyet, mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihâd eden mü'minlere ilâhî bir müjde vaâdetmekte ve onları bu konularda teşvik etmeyi amaçlamaktadır. Samimi 217 Taberî, Taberî Tefsiri, c. IV, s. 321-322. 218 Gazzâlî, İhyâ-u Ulumi’d-Din c. II, s.742. 219 Derveze, et-Tefsîru’l-Hadîs, c.: VII, s. 377-380. 220 Tevbe, 9/112. 221 Râzi, Tefsir-i Kebir, c. XII, s.197. 48 mü’minlerin sıfatları sayılmakta; onların Allah'ın dînine sıkı sıkıya bağlanıp görevlerini yerine getirdiklerinden övgüyle bahsetmekledir.222 Burada mü’minlerin özellikle de cihâd eden müslümanların özelliklerinden bahsedilmiştir. O halde mü’minlerin “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker” yapma vasfını cihâd kapsamında değerlendirebiliriz. g) Hacc Sûresi 41. Âyetin Değerlendirilmesi الَّذِينَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاة وَآتَوُا الزَّآَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنكَر وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ “Onlar öyle mükemmel insanlardır ki şâyet kendilerine dünyada hakimiyet(iktdar, yönetide söz sahibi olmak) nasîb edersek namazlarını hakkıyla îfâ eder, zekâtlarını verir, iyi ve meşrû olanı yayar, kötülüğü önlerler. Bütün işlerin âkıbeti elbette Allah’a aittir.”223 Bu âyet, özellikle iktidarı ellerinde bulunduran müslümanların yaşayışlarında intizam ve istikametin gerekliliğini ifâde etmektedir. Namaz ve zekât görevlerinin hemen ardından iyiliği yayma, kötülükleri önleme görevine yer verilmesi, toplumun ahlâk ve nizâmını koruyup geliştiren yöneticilerin üstün değerlerini ifâde etmektedir. Ayrıca bu dört vasfı hakkıyla hayatına uygulayanların, kötülüğün hâkim olduğu bir yer veya devirde “iyiliği yayma, kötülükleri önleme” görevini yerine getirecek konumu elde etmeleri gerekmektedir. Konumlarını elde ettikten sonra da bu dört önemli vasıf husûsunda taviz vermemeleri gerekmektedir. Zîra bu vasıflar, hem dînin emri; hem de hak ve âdaleti sağlayacakların temsil ettikleri misyonun ayrılmaz gerekleridir. Allah, muhâcirleri, “şâyet onlara yeryüzünde güç ve iktidar verirse”, işte bu dört işi yapmakla, yapabilme kudretiyle nitelendirilmiştir. Onları, her türlü marufu emredip her türlü kötülükten nehyettiklerine göre, onların hak üzere bulunmuş olmaları gerekir. Cenâb-ı Hakk'ın “İşlerin neticesi Allah'a aittir. 224” ifadesinde, bahsi geçenlerin iktidar ve mülklerinin, kesinlikle meydana geleceğine bir delâlet 222 Derveze, et-Tefsîru’l-Hadîs, c. VII, s. 413. 223 Hacc, 22/41. 224 Hacc, 22/41. 49 bulunmaktadır. 225 Allah, bu âyette namaz kılmayı ve zekât vermeyi, “iyiliği emretmek” ve kötülüğü önlemek ile eşit tutmuştur.226 h) Lokmân Sûresi 17. Âyetin Değerlendirilmesi يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ “Evlâdım, namazı hakkıyla îfâ et, iyiliği yay, kötülüğü de önlemeye çalış, ve başına gelen sıkıntılara sabret! Çünkü bunlar azim ve kararlılık gerektiren işlerdendir.” 227 Bu âyette oğluna öğütte bulunan Hz. Lokmân (a.s.) iyiliği emredip, kötülükten sakındırma görevinin çetin bir iş olduğunu söylüyor. Ancak bu görevin azmi gerektiren ve üzerinde durulması gereken bir görev olduğunu vurguluyor. Hz. Lokmân’ın (a.s.) bu sözleri doğrultusunda emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i ani’l- münker vazifesinin kolay ve sıradan olmadığını, ancak her insanın yapması gerektiğini görüyoruz. Hz. Lokmân’ın (a.s.) oğluna tavsiyesinin böylece iki yönü vardır. Birincisi kişisel olgunluğunu sağlayabilmesi için namaz kılmasının gerekli oluşu. İkincisi, toplumsal kemalin sağlanması yönelik emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)’in yapılmasının zarûrî oluşu. Çünkü Kur’ân’ın bu ilkesi, toplumun ıslahını, mutluluğunu vurgulayıp, onları hakka, adâlete ve hayra çağırma konusunda teşvîk edip, toplumda bulunan sapma, fesâd ve düzensizliklerin bertaraf edilmesi gerektiğini vurgulayan sosyal prensiplerin en büyüklerindendir.228 Bu âyetlerden başka benzer kalıpta “münker” ve “marûf”un yerleri değiştirilerek başka bir inanç grubu olan münâfıkların nitelikleri anlatılmaktadır: Kur’ân'da inanmayanlar ikiye ayrılarak onların bir kısmının inanmadıklarını açıkça izhar ettikleri, bir kısmının ise gerçekten inanmayıp, ama müminlerle beraber olduklarında inandıklarını, müminlerden ayrıldıklarında ise inanmadıklarını açıkladıkları ve bu tür 225 Râzi, Tefsir-i Kebir c. XVI, S. 324. 226 Gazzâlî, İhyâ-u Ulumi’d-Din c. II, s.742. 227 Lokmân, 31/17. 228 Derveze, et-Tefsîru’l-Hadîs, c. V/VI, s. 13. 50 insanların psikolojik olarak kalben hasta oldukları vurgulanır ve çeşitli misallerle durumları anlatılır.229 i) Tevbe Sûresi 67. Âyetin Değerlendirilmesi Konumuzu ilgilendiren yönü ile meseleye bakıldığında müminlerin ma’rûfu emredip, münkeri yasaklamalarına karşılık, münâfıkların bunun tam aksini yaptıkları ve böyle bir davranış içerisinde oldukları zikredilerek şöyle buyrulur: الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُم مِّن بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمُنكَرِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَيَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ نَسُواْ اللّهَ فَنَسِيَهُمْ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ هُمُ الْفَاسِقُونَ “Münâfık olan erkek ve kadınlar da birbirlerindendir. Kötülüğü (münker) emrederler, iyilikten (marûfu) menederler ve ellerini sıkı tutarlar. Allah'ı unuturlar, bu yüzden Allah da onları unutur. Münâfıklar, işte onlar fâsıktır.”230 Âyette geçen münker lafzına, her türlü kötülük dahil edilebilir. Ancak burada münkerle, daha ziyâde Hz. Peygamber'i (s.a.v.) yalanlamak ve iyiliği yasaklamak; ma’rûfla da, Hz. Peygamber'e (s.a.v.) inanmak akla gelmektedir. Mü’minlerin olduğu gibi, münâfıkların da özelliklerinin biri içe dönük, diğerinin de dışa yönelik boyutunun olduğunu belirtmek istiyoruz. Onların kendilerini dışarıya karşı imân etmiş gibi gösterip, gerçekte imân etmemeleri, kalplerinde gizli bir hastalığın olması iç yapılarının özelliklerinden bazılarını yansıtırken; bu yapılarının bir gereği olarak da dışta münkeri emredip, iyiliği yasaklamaları, aslında kendileri müfsit oldukları halde "bizler ıslâh edenleriz."231 gibi iddiâları da dışa yönelik husûslarından bir kısmını yansıtmaktadır. Münâfıklar, toplumun düzenini, barışını sağlamaya yönelik olumlu faaliyetlerde bulunup “gerçek muslih”232 olmadıklarından, onların oluşturduğu toplumda da iyilik, güzellik, sulh ve sükûn egemen olamaz.233 229 Bakara, 2/6-20. 230 Tevbe, 9/67. 231 Bakara, 2/11. 232 Muslih:Yanlış olan davranışları düzeltip doğruları hayatıyla ortaya koyan kişi. 233 Dumlu, Ömer, Kur’ân’da Bazı Kavramlara Bakış, Anadolu Yay., İzmir, 1999, s. 175-176. 51 2. “Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker” Problemini İhtivâ Eden Âyetlerin Genel Olarak Değerlendirilmesi Âyetlerde geçen emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ifâdeleri müfessirler tarafından genellikle cihad kavramıyla ilişkilendirilmiştir. Bu konuya değinmeden önce neyin emr-i bi’l-ma’rûf olduğu neyin olmadığını ortaya koymak gerekmektedir. Emr-i bi’l-ma’rûf, insanları İslâm nizâmına dâvet etmek, Hz. Muhammed’e (s.a.v.) ve getirdiği dîne imân etmek, nehy-i an’il-münker ise Allah’ı inkâr etmek ile Hz. Peygamber’i (s.a.v.) yalanlamak şeklinde izâh edilmiştir.234 Ma’rûfu emretme, hak dîni ortaya koymaktır.235 İyiliği emretmek, Allah’a ibâdet, O’nun birliği ve buna bağlı olan şeyleri emretmek olup; putlara tapmayı ve bunu ilgilendiren şeyleri yasaklamak da kötülüğü nehyetmektir. 236 İyi olan şey hiçbir münâkaşa ve tartışmaya yer bırakmayacak şekilde açıkça kabul edilen güzel işlerdir, bozulmamış fıtratların ve sağduyu sahiplerinin güzel olduğunda anlaştıkları konulardır.237 Aynı konuda, yani ma’rûfun ne olduğu hakkında Fahreddîn Râzî ise şöyle diyor: “Ma’rûf, mutlaka yapılmasının gerekli, varlığı yokluğundan daha hayırlı olduğu bilinen her şeydir.” 238 Kötülüğe direnen kimseler, Yüce Allah’ın insanlık hayatı için öngördüğü sisteme yardım ederler, sadece Allah’a güvenip dayanırlar. Bu sebeple Allah kendilerine bir zafer sözü vermiştir. Zaferin gerçekleşebilmesi de ancak yükümlülüklerin yerine getirilmesi, zorluklara göğüs gerilmesi şartına bağlıdır.239 İyiliği yapıp, kötülüğü yeryüzünden kaldırmak için çaba gösteren herkese kurtuluş vaâdi vermiştir.240 Yüce Allah, birbirini kötülükten menetmeyen topluluğu ise lânetlemiştir. Şu âyette bu mesele açıkça ortaya konmuştur:“İsrâiloğullarından küfre sapanlar hem Dâvûd’un, hem de Meryem oğlu Îsâ’nın lisanı ile lânetlendiler. 234 Taberî, Taberî Tefsiri, c. II, s. 334. 235 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. XI, s. 210. 236 Taberî, Taberî Tefsiri, c. II, s. 338. 237 Kutub, Fî Zilâli’l-Kur’ân, c. IV, s. 495. 238 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. XI, s. 209. 239 Kutub, Fî Zilâli’l-Kur’ân, c. VII, s. 355. 240 Âl-i İmrân, 3/104. 52 Bunun sebebi onların isyan etmeleri ve taşkınlık edip haddi aşmaları idi. Onlar kötülük yaptıkları zaman, birbirlerini kötülükten vazgeçirmeye çalışmazlardı. Ne çirkin davranıştı bu tutumları!” 241 İsrâiloğulları yapmış oldukları kötülüklerden birbirlerini men’ etmemişler ve bunun netîcesinde lânetlenmişlerdir.242 İsrâiloğulları sadece Allah’a isyân ettikleri için değil, kötü olduğunu bildikleri halde birbirlerini yaptıkları şeylerden men’ etmedikleri için Allah’ın lânetine uğramışlardır. Bu lânetli grubun başında doğruyu bildikleri halde susan, doğruyu söylemekten ve yapmaktan uzak duran âlimler vardı. 243 Kur’ân-ı Kerîm’de kötüyü işleyene karşı toplumsal bir tavır alınması gerektiği bu âyetin bir gereği olarak görülebilir. Şüphesiz yeryüzünde kötü ve zâlim insanlar vardır. Ancak iyi bir toplumun karakteri, kötü ve çirkin şeylerin orada hoş karşılanan geleneklere dönüşmesine müsaade etmez. Bu, kötülüklerin, isteyen kişinin rahatlıkla yapabileceği hareketlere dönüşmesine izin vermez. Herhangi bir toplumda kötülük yapmak iyilik yapmaktan daha zor duruma gelince, toplumun çoğunluğu kötülüğün karşısında yer alınca, yıldırıcı cezanın kesin uygulanacağı kanısı yaygınlaşır, kötülük siner ve kötülüğe iten sebepler kontrol altına alınır. Bu durumda toplum kötüye karşı kenetlenir ve kötülüğün yaygınlaşması engellenir. Yani ma’şeri vicdan (kamuoyu) oluşur. Bu sebeple sosyal hayatın akıbetini olumsuz yönde etkileyecek tehdît unsurlarına karşı kamuoyunun pozitif gücüyle mukabele etmek emr-i bil-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker görevini yerine getirmek demektir. Ma’şeri vicdan, toplumun irâdesini temsil ettiği için iktidar için güvenli ve çok önemli bir araçtır. Kur’ân-ı Kerîm, İslâm toplumunun duyarlı, hareketli ve etkin olması, gerek idârecilere, gerek kendi içindeki unsurlara karşı dikkatli olmasını ister. Yani kamuoyunu, etkili, var olan kötülükleri değiştirmeye gücü yeten ve sesi çıkan bir unsur olarak öngörür. Geçmiş topluluklarının hikâyelerinin Kur’ân-ı Kerîm’de anlatılmasının sebebi de budur. Yani Kur’ân’ın amacı kötülük karşısında susan ve başkaldırmayan kavimlere benzemekten alıkoymaktır. 241 Mâide, 5/78-79. 242 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. IX, s. 181. 243 Taberî, Taberî Tefsiri, c. III, s. 358. 53 Kur’ân’da sıkça zikredilen emr-i bil-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker görevinin bizce de anlamı budur. Yani kişinin toplum içinde gördüğü yanlışları, zulümleri fark edip, bunu değiştirmek için bir yol bulmaya çalışmasıdır. Bu, toplumda herkesin görevidir. Bu görevi yerine getirmeye Kur’ân-ı Kerîm büyük önem verir. Bu yüzden toplum içinde meydana gelen kötülüklere sessiz kalındığında bütün toplum cezalandırılır. Kur’ân’ın içinde doğrudan emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)’in geçtiği âyetleri siyâk-sibâk çerçevesi içinde ele alıp, Kur’ân’ın genel felsefesiyle de ilişkisini kurarak baktığımızda, otokontrol244, toplumun birliği 245, çocukların davranışları 246, cemiyetin bu görevdeki fonksiyon ve etkinliği 247 gibi anlamların mevcut olduğu görülecektir. Kur’ân-ı Kerîm’deki emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) prensibi ile ilgili âyetler, birçok âlim tarafından, cihâdla ilişkilendirilmiştir. Bazı âyetlerdeki248 ifâdeler, cihadın farz kılınışına işaret olarak kabul edilmiştir. Çünkü “ma’rûfun başı, Allah’a imân; münkerin başı ise, Allah’ı inkârdır. Cihâd, imânı teşvîki ve küfürden alıkoymayı gerektirir. Bundan dolayı cihâd, ma’rûfu emir ve münkeri nehiy konusuna dahildir.”249 Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) prensibini toplumsal gerçeklerin îcâplarına göre değerlendirmek gerekir. İnsanların ayıplarını yüzlerine vurmak, onların kusurlarını araştırmak, insanların arasına fitne sokmak, toplumu belirsizliğe sürüklemek ve benzeri davranışlar 250 , emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ilkesi ile yapılması istenen şeyler değildir. Kur’ân’ın amacı insanların kusurlarını herkese yaymak, insanların arasına düşmanlık sokmak değil, toplumu kusur ve hatalardan arıtmaktır. O halde insanın bu konudaki görevi, sorumluluğu nedir, bunun bilinmesi gerekir. 244 Tevbe, 9/71. 245 Âl-i İmrân, 3/103-104. 246 Lokmân, 31/17. 247 Mâide, 5/79. 248 Tevbe, 9/112. 249 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. XII, s. 197. 250 Dumlu, Kur’ân-ı Kerîm’de Ma’rûf ve Münker, s. 104. 54 İslâm Dînine göre bir insanın toplum içindeki kötülükleri görmezden gelmesi, onları ortadan kaldırmak için elinden gelen her türlü teşebbüsü yapmaması doğru değildir. Her insanın içinde bulunduğu topluma karşı sorumluluğu vardır. Bu sorumluluğu unutması ve gereğini yerine getirmemesi toplumsal sorunlara yol açar. Çünkü toplum, bireylerin toplumsal şuur ve bilinçle hareket etmesiyle varolabilir. Hz. Peygamber’den (s.a.v.) rivâyet edilen bir hadis-i şerîfte müslümanın tarifi şu şekilde yapılmaktadır: “Müslüman, dilinden ve elinden müslümanların emin olduğu, zarar görmediği kişidir.”251 Bu tarife göre müslüman, herkesin elinden ve dilinden emîn olduğu, insanları incitmeyen, her türlü ilişkisinde müslümanlık sıfatına uygun hareket eden kişidir. Bunun anlamı müslümanın başkasının başına geleni umursamaması, duyarsız olması değildir. Bilakis toplumsal olaylara karşı duyarlı olması, görevini yapmasıdır. Burada anlatmak istediğimiz, bu görevi ne şekilde yapması gerektiğidir. Bu emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker ilkesinin içerisine sosyal, ahlâkî, insanî husûslar gibi, yardımlaşma, infâk252 ve toplumu ilgilendiren pek çok konu da girer. Yani bu prensip, toplum düzeni husûsunda, kamu yarar ve zararına ait olan işlerle ilgilidir. İnsanların şahsî ve gizli işlerine ait değildir. şunu belirtmeliyiz ki, bir müslümanın çevresindekilerin müslümanlığını takip etmesi, onların özel hayatlarının içine girecek şekilde incelemesi kesinlikle kabul edilir bir durum değildir. Bu yüzden bir başkasının namazını, orucunu takibe almak, onu yapıp yapmamasını gözetlemek doğru değildir. Emr-i bi’l-ma’rûf yapma niyetiyle insanları tedirgin edici davranışlara girmek verilecek mesajı tesîrsiz kılabilir. Münkeri yasaklamak ve ma’rûfu emretmek için önce münker ve ma’rûfun ne olduğunun bilinmesi gerekmektedir. Ma’rûfu emredip, münkerden alıkoymak aynı zamanda bir öğreticiliktir ve öğreticiliğin tam anlamıyla yapılabilmesinin şartları vardır. Öncelikle bu görevi yapacak kişinin bilgi sahibi olması, meseleyi anlayacak kadar bilmesi gerekir. Bildiği şeyi kendisinin yapması ve uygulaması da bir diğer 251 Buhârî, İmân 4-5, Rikâk 26; Müslim, İman 64-65.; Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî, Sünenü Ebî Dâvûd, Matabaatü’s-Saâde, Mısır, 1950-1952, Cihâd 2.; Tirmizî, Kıyâmet 52, İmân 12. 252 Derveze, et-Tefsîru’l-Hadîs, c. VIII, s. 136. 55 şarttır. Bu şartın önemi, davranış yoluyla eğitimin etkisinden kaynaklanır. Örnek davranışlarla eğitimin etkisi hiç şüphesiz büyüktür. Bir diğer şart, anlatacağı şeyi güzellikle anlatmasıdır. İbn Teymiyye’ye göre iyiliği emretmek ve kötülüğü nehyetmenin ilk yolu yumuşaklıktır. Daha büyük bir zarara sebebiyet verecek şekilde bu görevi yapmak doğru değildir, bu prensibin ruhuna tamamen aykırıdır. İyiyi tavsiye, kötüyü men etme konumunda olan insanın bunu yaparken, başkasını incitecek, aşağılayacak ve üzecek şekilde yapması kabul edilmez bir durumdur. Hâlbuki bu görevi yerine getirecek olan kişi hoşgörüyle, incelikle ve sabırla davranmalıdır. Bu konuda en güzel örnek Hz. Muhammed’dir (s.a.v.). O’nun dâvetinin esası yumuşaklık ve inceliğe dayanmaktadır. Haksızlığa, zulme ve her türlü kötülüğe karşı sağlam durmuş, ancak İslâm Dîni’nin nezâketini ve hoşgörüsünü kaybetmemiştir. 3. “Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker” Prensibinde Yöntem Allah, Kur’ân-ı Kerîm’de emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i ani’l- münker yapacak olan kişiye bir yol gösteriyor: ادْعُ إِلِى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ “Sen insanları Allah yoluna hikmetle, güzel ve makul öğütlerle dâvet et, gerektiği zaman da onlarla en güzel tarzda mücâdele et! Rabbin, elbette, yolundan sapanları en iyi bildiği gibi kimlerin doğru yola geleceğini de pek iyi bilir.” 253 Bu âyet, İslâm tebliğinin esas metodunu tespit etmektedir. İnsanlar başlıca üç kısımdır. Birinci kısım: aklını kullanmasını bilenler olup bunlara gerçeği anlatmak hikmetle, delilleri bildirmekle olur. İkinci kısım: daha geniş kitle olup bunlar aklî delillerden çok, selîm fıtratlarını koruyan fayda ve zararını düşünen kimselerdir. Bu gruba güzel öğüt vererek, hakka uymakla sağlayacakları faydaları, uymamakla mâruz kalacakları zararları anlatmak gerekir. 253 Nahl, 16/125. 56 Bu ikisinden anlamayıp muhâlif olan kâfirlere de, şartlara göre tartışmanın en verimli şekli ile gerçeği anlatıp savunmak gerekir. 254 Unutmamalı ki Allah Fir’avun’a gönderdiği Hz. Mûsa ile Hz. Hârûn’a da: “Ona tatlı, yumuşak bir tarzda hitâb edin. Olur ki aklını başına alır, yahut hiç değilse biraz çekinir.” 255 tâlimatını vermişti. Netice itibariyle Allah’a davet yolunda bu âyete göre üç metod vardır. Farz olan bu emr-i bi’l-ma’rûf görevini yerine getirecek sorumluluk sahipleri İslam’ın pâk ve temiz imajını zedelemeden bu metodlara dikkat etmeli, kendisi bunları günlük hayatında hakkıyla yaşayarak ancak hüsn-ü misâl (güzel örnek) olabileceklerdir, kanâatini taşımaktayız. Bunlar metodlar: • Hikmetle dâvet. Bu ancak hikmeti, yani doğruyu bilmekle olur. • İyi, güzel öğütle tebliğ yapılmalıdır. • En iyi ve güzel şekilde tartışma256 yapılmalıdır. Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) görevini yerine getirecek olan kimselerde bulunması gereken vasıflar, İbn Teymiyye’ye göre de şöyledir: İlim, rıfk ve sabır. İlim, emir ve nehiyden önce; rıfk, beraberinde; sabır ise, sonra olur. Bu her üş şey bir bütün olarak bulunmalıdır.257 Gazzâlî’ye göre, bu şahsın ilim, takvâ ve güzel ahlâk sahibi olması gerekir. Kişi ilimle, bu görevin yapılacağı yerleri, yollarını ve engel olacağı durumları bilir. Takvâ ile kendini korur, güzel ahlâkla da yumuşak davranır 258 İslâm Dîni’nde uyarmak ve tebliğ etmek, kendimiz için istediğimiz hoşumuza giden bir başla deyişle vicdânın reddetmediği hoş karşıladığı “ma’rûf” olan şeyleri insanlara hatırlatmak evrensel bir görev olmasının yanı sıra bir kulluk görevidir. Bu konuda Hz. Peygamber’in (s.a.v.) konumu âyette şu şekilde belirlenmiştir: 254 Ankebût, 29/46. “Zulmedenleri hariç, Ehl-i Kitâb ile en güzel olan şeklin dışında bir tarzda mücâdele etmeyin ve onlara şöyle deyin: “Biz, hem bize indirilen kitaba, hem size indirilen kitaba imân ettik. Bizim İlahımız da sizin İlahınız da bir ve aynı İlahtır ve Biz O’na gönülden teslim olduk.” 255 Tâhâ, 20/44 256 Mücâdele (Tartışma) : Fikir ve düşüncelerini delîlleriyle mantıklı ve tutarlı bir platformda savunabilme. 257 İbn Teymiyye, İyiliği Emretmek Kötülükten Alıkoymak, s. 35. 258 Gazzâlî, İhyâ-u Ulumi’d-Dîn, c. II, s. 800. 57 “Peygambere düşen sorumluluk, sadece tebliğ etmektir. Allah sizin açığa vurduğunuz ve gizlediğiniz her şeyi bilir.”259 Bu âyet, “Peygamber’in (s.a.v.) yapacağı başka iş yoktur,” mânasına gelmez. Vahyin tebliği bakımından, sorumluluk yönünden Hz. Peygamber’in (s.a.v.) durumunu bildirmekte, insanlara zorla kabul ettirmenin söz konusu olmadığını belirtmektedir. Yani “Peygamber (s.a.v.) size, tebliğ görevini fazlasıyla yerine getirdi. Sizin ona itâat etmemede artık hiçbir mezaretiniz olamaz” demektir.260 Konuyla alâkalı aynı sûrede başka bir âyette ise “Ey imân edenler! Siz kendinizi düzeltmeye bakın! Siz doğru yolda olduktan sonra sapanlar size zarar veremez. Hepiniz dönüp dolaşıp Allah’ın huzurunda toplanacaksınız. O da yaptıklarınızı size bir bir bildirecek, karşılığını verecektir.”261 Bu âyet, emr-i mâruf nehy-i münker isteyen âyetlerin hükmünü değiştirmiyor. Ashab zamanında bile böyle anlayanlar olunca Hz. Ebû Bekir (r.a.) minberden şöyle seslenmiştir: “Ey insanlar! Siz bu âyeti okuyor fakat bundan maksadı, gereğince anlamıyorsunuz. Ben Resulullah’dan (s.a.v.) şunu işittim: “İnsanlar bir zâlimi görürler de zulmünü engellemezlerse, Allah Teâlâ hepsine azap eder.”262 Bu âyeti özellikle ferdî bir mânada almamalı, “enfüsekum”dan ferdî, nefsî ve tümüyle toplumun kendisini içine alan bir mâna anlamalıdır. 263 Yani fert, fert olarak, müslüman toplum da toplum olarak, iyilik ve dürüstlüğünü korumalıdır. Bununla beraber âyet bize asıl şunu gösteriyor ki: kurtuluş ve toplumun hidâyeti de bireylerden başlar. Fertler düzelirse toplum da düzelir. Fertlerde sıhhat ve istikâmet olmazsa, sayılarının artması kuvveti artırmaz. Bilakis sorunları çoğaltır. Toplumu ıslah etmek isteyenler, emr-i bi’l-ma’rûfu kendilerinden başlatmalıdırlar. Keza sağlıksız bir toplum da, başka toplumları düzeltemez. Müminler, fert ve toplum olarak görevlerini yaparlarsa, başkalarının sapmalarından sorumlu olmazlar. 259 Mâide, 5/99. 260 Yıldırım, Kurân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meâli, s.123. 261 Mâide, 5/105. 262 Tirmizî, Fiten 8. 263 Yıldırım, Kurân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meâli, s.123. 58 İslâm’da herhangi bir müslümanın diğerine karşı üstünlüğü ne denli olursa olsun, diğerinin de sosyal statüsü ne kadar düşük olursa olsun, ona sadece nasîhat ve irşâd etmek düşer. Dolayısıyla “ Müslümanlar sadece birbirlerini uyarırlar. Hattâ onlar, hayra çağıran bir heyet seçerler. Kendileri o heyeti denetler ve saparlarsa, onları doğru yola döndürürler. Bu heyetin halk üzerinde sadece dâvet, uyarı ve korkutma hakkı vardır. Ne o ümmetin, ne de herhangi bir insanın başkalarının ayıbını araştırmaya hakkı yoktur.”264 Kur’ân-ı Kerîm’deki ifâdelere göre emr-i bi’l- ma’rûf ve nehy-i an’il-münker ilkesi bütün kuşatıcılığıyla hayatımızı ilgilendirmektedir. Hem maddî hem manevî cihetiyle kurtuluş bekleyen müslüman ümmeti ve bireyleri için beraber tedavi reçetesi olarak hazır ve taptaze beklemektedir. Bir taraftan dünya hayatımıza çekidüzen vermek üzere çözüm önerileri sunarken diğer taraftan hakkını vererek uygulayanlara cihad sermayeleri vaâd etmektedir. Böylece mü’minlerin kalbindeki imânı canlandırmaktadır. B. HADÎS-İ ŞERÎFLERE GÖRE EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) Kur’ân-ı Kerim’in öğreticisi ve uygulayıcısı olan Hz. Muhammed (s.a.v.) aslî vazîfesi emr-i bi’l- ma’rûf ve nehy-i an’il-münker prensibini örnek ve seçkin hayatında hakkıyla uygulamıştır. Dînî problemleri çözme konusunda Allah tarafından hüküm koyma yetkisiyle techiz edilmiş olan Efendimiz’in (s.a.v.) konumuza yaklaşımını örneklendirirsek prensibin pratik hayatta uygulama imkanını keşfetme imkanımız olacaktır. Doğal olarak bilgilenme neticesinde mükelleflerin üzerine düşen görevleri yapması beklenecektir. Böylece evrensel bir değerin çok daha verimli bir şekilde hayat bulacağı ümidini taşımaktayız. Kur'ân-ı Kerim’de olduğu gibi, hadîs-i şerîflerde, de “müslümanlar içerisinden bir grubun” mutlaka bu emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek 264 Ammâra, Muhammed, Laiklik ve Dînî Fanatizm Arasında İslâm Devleti, çev. Ahmet Karababa, Sâlih Borlak, Endülüs Yay., İstanbul, 1991, s. 42. 59 ve kötülüğü önlemek) görevini üstlenmesi gerektiği, en hayırlı ümmetin vasıflarının bu olduğu, iyilikleri emredip affetmeyi prensip haline getirip câhillerden uzak durulması gerektiği Peygamber Efendimiz (s.a.v.) tarafından izâh edilmiştir. Müslümanların erkek ve kadın daima bu görevlerine devam edeceklerini, önceki toplumlarda bu görevi yaşamayanlara lânet edildiğini, gerçek ve doğruların Rabbimizden olduğunu, dileyenin imân edip dileyenin inkar ettiğini, emrolunduğumuz İslâmî hüküm ve bilgileri ısrarla duyurmamız gerektiğini, kötülükten sakındıranların kurtulduklarını, bu işi yapmayan ve kötülüklere batıp gidenlerin azâplandırıldığını, bu hadîs-i şerifler vesilesiyle öğrenmiş oluyoruz. Hadîs-i şerîflerde, kötülük gören kimsenin gücü doğrultusunda eliyle, diliyle değiştirmesi gerektiği, bunlara gücü yetmeyenin kalbiyle buğzetmesi îcâp ettiği, bunun da imânın en zayıf derecesi olduğu, küfür sayılacak bir işi işlemedikleri sürece müslüman olup İslâmî hükümlerle yöneten idârecileri dinleyip itâat edilmesi, gerektiği, verilen bir örnekte geminin alt katındakilerin su almak için üsttekileri rahatsız etmemek için geminin tabanına bir delik açarak bu ihtiyaçlarını gidermelerine üst kattakiler engel olmazlarsa hepsinin birden boğulacakları, dîne uygun olmayan işler yapan idârecilere engel olmaya çalışanların kurtuluşa ereceklerini, namaz kıldıkları sürece onlara savaş açılamayacağı, çok güzel bir şekilde ele alınmıştır. Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) sözlerinde, kötülük ve günâhlar çoğaldığı vakit insanların topyekün helâk olacakların yollarda oturmamak gerektiğini, oturmak mecbûriyeti varsa yolun hakkı olan gözü haramlardan korumak gerektiğin, selâm almak, kimseye eziyet etmemek, kötülüklerden sakındırma vazifesini yerine getirmek gerektiğini, haram kılınan bir şeyden başka yönlerden istifâde edilebileceği, en kötü yöneticinin insanlara katı ve kaba davrananlar olduğu, Allah ve Rasûlü’nün (s.a.v.) iyi dediklerini emretmek, kötü dediklerinden sakındırmanın bir vazife olduğu, yapılmadığı takdirde azâbın gerçekleşeceği, İsrâiloğullarında dînden sapmanın nasıl ve ne şekilde olduğu, doğru yolda olduğumuz sürece sapıtanların bize zarar veremeyecekleri bildirilir. 60 Emredilmesi ve yasaklanması gereken husûslar herkesin bildiği ve bilmek mecbûriyetinde olduğu meselelerden ise bunda tüm müslümanlar ortaktır. Bu işi yaparken de tebliğ metoduna uygun olarak yapılmalı; kibarlık, hoş muâmele, yumuşak davranış esas olmalıdır. Herkesin çoban olduğu, yönetimi ve idâresini elinde bulundurduğu kimselerden sorumlu olduğu hadisi 265 de gözden uzak tutulmamalıdır Bu işi yaparken de Allah’ın ve Rasûlü’nün (s.a.v.) râzı olacağı her vâsıtayı kullanmak da bir gerekliliktir. Yukarıda özet olarak bahsettiğimiz sünnet-i seniyye örneklerini devam eden paragraflarda emr-i bi’l- ma’rûf ve nehy-i an’il-münker prensibinin daha iyi anlaşılabilmesi için bazı hadîsler çerçevesinde ele alıp değerlendirmeler yapacağız. Hadîs-i Şerîf: Ebû Saîd el-Hudrî’den (r.a.) gelen bir rivâyette Rasûlullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Sizden her kim bir münker (kötülük veya çirkin bir şey) görürse onu eliyle değiştirsin. Şâyet eliyle değiştirmeye gücü yetmezse diliyle değiştirsin. Ona da gücü yetmezse kalbiyle değiştirsin ( onu hoş görmeyip kabullenmesin) ki, bu da imânın en zayıf derecesidir.”266 Açıklama: Bu hadîs-i şerîf inanan insanların toplumdaki sorumluluğuna açıkça dikkat çekmektedir. Her birey konumuna göre farz olan bu görevde yer almak durumundadır. Buna göre: • “Kötülüğü el ile önleme” sorumluluğu, müslüman toplumda iyiliğin kökleşmesini ve kötülüğün giderilmesini sağlayacak bir siyasî güç meydana getirmek ve sağlam bir toplumsal yapı oluşturmakla yükümlü kılar. Bu sağlam yapı, vicdanı ve ahlâkı bozulmuş olduğu için kötülük işlemekten çekinmeyenleri, hiç olmazsa açıktan açığa kötülük işlemekten uzak tutar. Ancak hadîsin “kötülüğü el ile önleme” kısmının rastgele kişilerin kaba kuvvet kullanmalarını, düzensizliği ve başıbozukluğu ifâde etmediğini belirtmek gerekir. Çünkü bundan birçok âyet ve hadîste şiddetle yasaklanmış bulunan fitne doğar. • “Kötülüğe dille karşı çıkma” sorumluğu genel olarak iyilikten yana olma ve 265 Buhârî, Cum'a 11; Müslim, İmâre, 201. “Siz hepiniz çobansınız. Hepiniz güttüğünüzden sorumlusunuz. Devlet başkanı bir çobandır, tebaasından sorumludur; erkek, ailesi içinde bir çobandır, aile fertlerinden sorumludur; kadın, kocasının evinde bir çobandır ve güttüğünden sorumludur...” 266 Müslim, İmân 78. 61 kötülüğe tepki gösterme bilincinin toplumda canlı tutulmasını, eğitim, öğretim, irşâd, yazılı ve sözlü yayınlar gibi kurumsal çalışmaların önemini gösterir. Bunun için âyette “Sizden hayra çağıran, iyiliği emreden ve kötülükten alıkoyan bir topluluk bulunsun” buyrulmuştur. • “Kötülüğe kalben buğzetme267” bütün müslümanlar için en düşük düzeyde bir sorumluluktur. Anılan hadîs-i şerîfte Hz. Peygamber (s.a.v) bunu “imânın en zayıf derecesi” saymıştır. Çünkü kalple buğz, olumlu davranışlarla tamamlanamadığı sürece “el” ve “dil” ile kötülüğe karşı koyma yollarına başvurmadaki âcizliği ve güçsüzlüğü gösteren pasif bir tavırdır. İyiliği yaymak ve yaşanabilir hale getirmek kötülüğü önlemek, ağır olduğu kadar da zor bir görevdir. Ancak insanları iyilik yapmaya ve kötülükten uzak durmaya çağıran kişinin, öncelikle kendisi bu görevi yerine getirmelidir. Bununla ilgili bir hadîs-i şerîfte bildirildiğine göre böyle birini cehennemde görenler, “Ey filân, bu ne hal! Sen dünyada iyiliği emredip kötülüğü önlemez mıydın?” derler. Adam şu cevabı verir: “Ben size iyiliği emreder, fakat kendim yapmazdım; kötülüğü yasaklar, ancak kendim kötülük yapardım”268 Hadîs-i Şerîf: İbni Mes’ûd’dan (r.a.) rivâyet edildiğine göre, Resûlullah (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Allah Teâlâ’nın benden önceki her bir ümmete gönderdiği peygamberin, kendi ümmeti içinde sünnetine sarılan ve emrine uyan ihlâslı ve seçkin yakın çevresi ve ashâbı vardı. Bu samîmî çevre ve ashâbından sonra, yapmadıklarını söyleyen ve emrolunmadıklarını yapan kimseler onların yerini aldı. Böyle kimselerle eliyle cihâd eden mü’mindir, diliyle cihâd eden mü’mindir; kalbiyle cihâd eden de mü’mindir. Bu kadarcığı da bulunmayanda hardal tanesi ağırlığında bile iman yoktur.” 269 Açıklama: Bu hadîste Hz. Peygamber (s.a.v.), dînde sapıklığa düşenler, peygamberin gösterdiği hidâyet yolundandan ayrılanlar ve sünnetleri değiştirmeye kalkanlarla cihâd etmenin, imânın bir gereği ve mü’min olmanın şartı olduğunu 267 Buğz etme: Birine karşı içten içe düşmanlık beslemek, birini sevmemek reddetmek, kınamak. 268 Buhârî, Bed'ü'1-halk 10.; Müslim, Zühd 51. 269 Müslim, Îmân 80. 62 belirtiyor. Bizim bundan anlamamız gereken, iyiliği emir ve kötülükten nehyin de bir cihâd olduğu gerçeğidir. Şu halde cihâd elle, dille, kalple olabilmektedir. 270 Hadîs-i Şerîf: Nu’mân İbni Beşîr’den (r.a.) gelen bir rivâyete göre Efendimiz (s.a.v.) şöyle buyurmuşlardır: “Allah’ın çizdiği sınırları aşmayarak onları koruyanlarla yasaklarını hiçe sayarak hudûdu çiğneyenlerin durumu aynen şöyledir: Bir gemideki yerlerini almak üzere bir toplum aralarında kur’a çektiler. Bunlardan bir kısmı geminin alt katına bir kısmı da üst katına yerleşmişlerdi. Alt kattakiler su almak istediklerinde üst kattakilerin yanından geçiyorlardı. Alt katta oturanlar hissemize düşen alt kattan bir delik açsak da, üst katımızda oturanlara su almak için eziyet etmemiş olsak, dediler. Eğer üstte oturanlar bu isteklerini yerine getirmek için alttakileri serbest bırakırlarsa hepsi birlikte batar, helâk olurlar. Eğer buna engel olurlarsa hem kendileri kurtulur, hem de onları kurtarmış olurlar.”271 Açıklama: Hadîste, fenalıklar karşısında, iyilerin tepkisiz kalmaması; kötüler yüzünden gelecek fitne, fesat, gibi sosyal problemlerin, iyiler de dâhil toplumun varlığını tehdît edeceği bildirilmiştir. 272 : Peygamber Efendimiz (s.a.v.) birçok hadîslerinde, insanların bir konuyu daha iyi anlamasını ve akıllarında tutmasını sağlamak için teşbihler, benzetmeler kullanmıştır. Bu hadis de onlardan biridir. Toplumda bir kısım insanların yaptıkları kötülüklere, işledikleri haramlara, uygunsuz davranışlara göz yumulur, engel olunmazsa, toplu yıkım kaçınılmaz olur. Müslümanların görevleri, sadece kendilerinin kötülük yapmamaları değil, aynı zamanda başkalarının kötülüklerine engel olmalarıdır. İslâm toplumunda bu husus devletin aslî görevlerinden birini teşkil eder. Devlet, bu iş için gereken her teşkilatı kurar, kötülüğün her çeşidinin işlenmesine engel olur. Müslüman toplumlar, bu görevi yapacak bir devlete sahip değillerse, önce onu teşekkül ettirmek aslî görevleridir.273 270 Kandemir, M. Yaşar, İsmail Lütfi Çakan, Raşit Küçük, Riyâzü’s-Sâlihîn: “Peygamberimizden Hayat Ölçüleri”, c. I-VII, Erkam Yay., İstanbul, 2001, c. II, s. 74-76. 271 Buhârî, Şirket 6. 272 Canan, İbrahim, Kütüb-i Site Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları, c. I-XVIII, c. II, s. 385-386. 273 Kandemir ve Arkadaşları, Riyâzü’s-Sâlihîn, c. II, s. 64-105. 63 Hadîs-i Şerîf: Ebû Saîd el-Hudrî’den (r.a.) rivâyet edildiğine göre, Nebî (s.a.v.) şöyle buyurdular:“Cihadın en faziletlisi, zâlim sultanın karşısında hakkı ve adaleti söylemektir.”274 Hadîs-i Şerîf: Ebû Abdullah Târık İbni Şihâb el-Becelî el-Ahmesî’den (r.a.) bir rivâyete göre, Nebî (s.a.v.) ayağını özengiye koymuş vaziyette iken, bir adam: “–Hangi cihâd daha faziletlidir, diye sordu?” Peygamberimiz (s.a.v.): “ –Zâlim sultan katında söylenen hak söz” buyurdular.275 Açıklama: Yukarıdaki iki hadîsle alakalı şöyle bir değerlendirme yapabiliriz: Zâlim idarecinin karşısında hakkı söylemek en büyük cihâddır. Zîra bu teşebbüste başarıya ulaşılırsa, hem zâlim kurtulmuş ve Allah’a kulluk şuuruna ermiş olur, hem de toplum zâlimin zulmünden kurtulmuş, en büyük fazilet olan adâlete kavuşmuş olur. Böylece cihâd başarıya ulaşmış, Allah’ın adının ve dîninin yeryüzünde hâkimiyeti de sağlanmış olur. Yöneticiyi ikaz edecek olanlar öncelikle âlimlerdir. Halka düşen görev ise, zâlimin zulmüne rıza göstermemek, bu zulümlere ortak olmamak, kalbiyle buğz etmek ve zâlimlerin yaptıklarını kötü görmektir. Hadîs-i Şerîf: Mü’minlerin annesi, Ümmü Seleme Hint Binti Ebû Ümeyye Huzeyfe’den (r.a.) rivâyet edildiğine göre, Nebî (s.a.v.) şöyle buyurdular: “Şu muhakkak ki sizin üzerinize birtakım âmirler/yöneticiler tâyin olunacak da siz onların yaptıklarından bazısını mâruf ve güzel göreceksiniz. Kim münker işi çirkin görürse onun günâhından berî (uzak) olur. İnkâr edip ondan sakındıran, (günâha katılmaktan) uzak olur. Ancak kim ona râzı olur ve (onu işleyenlere) uyarsa günâhından kurtulamaz.” (Sahâbîler) dediler ki: ‘O idârecilerle savaşmayâlim mı?’ Buyurdu ki: “Namaz kıldıkları müddetçe hayır!”276 Açıklama: Yöneticilerin dîne uygun olmayan uygulamalarını hoş karşılamamak ve iyi görmemek, onlara kalben buğz etme ve isteklerini yerine getirmemek bir direniş ve hakka dâvet tarzı olarak kabul edilir. Bunları yerine 274 Ebû Dâvûd, Melâhim 17; Tirmizî, Fiten 13. 275 Ebû Dâvûd, Melâhim 17; Tirmizî, Fiten 13. 276 Müslim, İmâre 63. 64 getirmeyerek, kötülüğü hoş gören ve ona uyanlar kendileri de kötülüğe iştirak etmiş, günah işlemiş ve kurtuluşu hak edememiş olurlar Yöneticilere tepki gösterirken de fitneye sebebiyet verici davranışlardan uzak durmak gerekmektedir. Zîra emr-i bi’l-ma’rûf nehy-i an’il-münker yapmak isterken kargaşa çıkarmak zararı daha da artıracaktır. Bu sebeple özellikle yöneticilerle alakalı olarak daha özenli olunmalıdır. Hz. Peygamber (s.a.v.), yöneticinin namaza devam etmesini itaat etme konusunda önemli bir kıstas olarak belirlemiştir. Namaz, İslâm’ın en belirgin simgesi ve imânla küfrü ayıran bir gösterge olma niteliğine sahiptir. Bu özelliği sebebiyle, namaz kılan kişinin diğer dînî emir ve ibadetleri de kabul ettiği kanaat ve neticesine varılır.277 Hadîs-i Şerîf: İbni Mes’ûd’dan (r.a.) rivâyet edildiğine göre, Resûlullah (s.a.v) şöyle buyurdu “İsrâiloğullarının dîndeki bozuklukları şöyle başlamıştır. Bir adam başka birine rastlar ve: “-Hey arkadaş, Allah’tan kork ve yapmakta olduğun şeyi terket, zîra o işi yapmak sana helâl değildir” derdi. Ertesi gün aynı işi yaparken tekrar o adamla karşılaşır ve onu yaptığı kötülükten yasaklamadığı gibi onunla yiyip içmekten ve birlikte olmaktan da çekinmezdi. Onlar böyle yapınca Allah, onların kalplerini birbirine benzetti”. Sonra Rasûlullah (s.a.v.) şu âyeti okudu: "Allah’tan gelen gerçekleri örtbas etmeye şartlanmış olan şu İsrâiloğulları Dâvud ve Meryemoğlu İsa’nın diliyle lânetlenmişlerdir. Bu onların isyan etmeleri ve hak, adâlet sınırlarını aşmalarındandır. Onlar birbirlerini işledikleri kötülüklerden vazgeçirmeye çalışmadılar. Yaptıkları şey gerçekten ne kötü idi ve şimdi onlardan birçoğunun Allah’tan gelen gerçekleri örtbas edenlerle dost olduklarını görebilirsin. Nefislerinin onlar için önceden hazırladığı şey ne kadar kötüdür ki Allah onlara gazâp etmiştir, onlar azâpta ebedî kalacaklardır. Eğer onlar Allah’a ve kendilerine gönderilen peygambere ve ona indirilen her şeye gerçekten inansalardı bu; Allah’tan gelen gerçekleri örtbas edenleri dost edinmezlerdi. Ama onların çoğu İlâhî sınırları aşan kimselerdir." 278 Bu âyeti okuduktan sonra peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Hayır Allah’a yemin ederim ki ya iyiliği emreder kötülüklerden sakındırır, zâlimin elini tutup zulmünden el çektirir, hakka döndürüp hak üzerinde tutarsınız, ya 277 Kandemir ve Arkadaşları, Riyâzü’s-Sâlihîn, c. II, s. 83-85. 278 Mâide, 5/78-81. 65 da Allah kalplerinizi birbirine benzetir de İsrâiloğullarına lânet ettiği gibi size de lânet eder.”279 Açıklama: Bu rivâyet, toplumun nasıl bozulmaya başladığını, niçin lânetlendiğini, yani Allah’ın rahmetinden mahrum bırakıldığını ve âkibetlerinin ne olduğunu gözler önüne sermektedir. 280 Şâyet halkta başlayan bozulmaya âlimler ve yöneticiler engel olmaz, ma’rûfu emir ve münkerden nehiy vazifesini yerine getirmezlerse, bunun aksine kötülüklere göz yumar, kötü olan fiileri irtikap edenlerle aynı ortamı paylaşıp onlarla yiyip içerlerse, Allah da onların kalplerini birbirlerine benzetir; günah işlemeyenlerin kalplerini, günah işleyenlerin kötülükleri yüzünden karartır. Çünkü onlar, günah işleyenleri günahlarından vazgeçirmemiş, aksine hoş görmüşlerdir. Böylece hepsinin kalpleri katılaşmış, hakkı ve hayrı kabulden uzaklaşmış, isyanları sebebiyle rahmetten de mahrum bırakılmışlardır. Zîra önceki paragraflarda ifâde ettiğimiz gibi müslümanın kötülüğü işleyenlere karşı kalbinden gelen tepkiyi ortaya koyması imânın en zayıf noktasıdır. İnsan kalbinden alaka duymadığı biriyle isteyerek beraber olmak istemeyeceğine göre buna rağmen kötülerle beraber olmaya devam ediyorsa o kişide imân zafiyeti baş göstermiş demektir. Bu da kalplerin negatif istikamette birbirine benzemesine yol açacaktır. Dolayısıyla müslüman kişi, çevresindeki olumsuz gelişen olaylar karşısında tavrını ortaya koyarak ilgili şahıslar nezdinde tepkisini göstermelidir. Bu davranış neticesinde hatalı davranışı sergileyenler belki de tevbe etme konumuna geleceklerdir. Zaten buradaki tepkinin sebebi insanları hatalarıyla başbaşa bırakıp kaderlerine havale etmek değil; onları ıslah ederek ma’rûfun hazzını alabilmelerine yardım etmektir. Hadîs-i Şerîf: Hz. Huzeyfe’den(r.a.) rivâyet edildiğine göre, Nebî (s.a.v.) şöyle buyurdular: “Canımı gücü ve kudretiyle elinde tutan Allah’a yemin ederim ki; ya 279 Ebû Dâvûd, Melâhim 17. 280 Kandemir ve Arkadaşları, Riyâzü’s-Sâlihîn, c. II, s. 101-103. 66 iyilikleri emreder, kötülüklerden sakındırırsınız ya da Allah size yakında üzerinize bir belâ gönderir de sonra Allah’a duâ edersiniz de duânız kabul edilmez.”281 Açıklama: Bu hadis, bize iyilikleri emir ve kötülüklerden nehiy vazifesini yerine getirdiğimizde kazanacağımız mükâfatı, ihmâl ettiğimizde ise uğrayacağımız musîbeti açıkça bildirmektedir. Birincisi müsbet bir davranış, ikincisi ise o müsbet davranışı yapmadığımızda uğrayacağımız menfî neticedir. Müsbet olan, iyiliği emir ve kötülükten nehiy vazifesini yerine getirmemizdir. Menfî netice ise, vazifemizi yerine getirmediğimiz takdirde uğrayacağımız musîbetlerdir Kötü kimselerin toplumların başına musallat olması, idarecilerin işledikleri zulümler yüzünden toplumun fitnelere sürüklenmesi, müslümanlar arasında düşmanlıkların ortaya çıkması ve benzer musibetler, her ferdi içine alan genel mahiyetteki belâlardır. İyiliği emir ve kötülükten nehiy vazifesini ihmal eden veya terkeden toplumlar, bu belâların en yakın muhatabı olurlar. Musîbet ve belâ anında yapılan duanın da kabul edilmeyeceği, bu hadiste açık bir şekilde bildirilmektedir. Çünkü musibetlerin gelmesine sebeb olan kötülüklere karşı mücadele edilmemiş, ma’rûfu emir ve münkeri nehiy görevi yapılmamıştır. Böylece duanın kabul edilebilmesi için gerekli şartlar da yerine getirilmemiştir.282 Hadîs-i Şerîf: Ebû Saîd el-Hudrî’den (r.a.) rivâyet edildiğine göre, Nebi (s.a.v.): “Yollar üzerinde oturmaktan sakınınız” buyurdu. Sahâbîler: Yâ Rasûlallah, bizim yol ve sokaklarda oturmaktan vazgeçmemiz mümkün değil, çünkü oralarda lüzumlu işlerimizi konuşuyoruz, dediler. Bunun üzerine Rasûlullah (s.a.v.): “Madem ki vazgeçemiyorsunuz, mutlaka oturmak zorunda kalıyorsunuz; öyleyse yolun hakkını veriniz” buyurdular. Bunun üzerine; “yolun hakkı nedir yâ Rasûlallah?” diye sorulunca; Peygamberimiz (s.a.v.): “Harama bakmaktan gözleri korumak, gelip geçenlere eziyet vermemek, verilen selâmı almak, İslâm tarafından iyi denilen şeyleri tavsiye edip kötülüklerden sakındırma vazifesini yerine getirmektir” buyurdular.283 281 Tirmizî, Fiten 9. 282 Kandemir ve Arkadaşları, Riyâzü’s-Sâlihîn, c. II, s. 95-96. 283 Buhârî, Mezâlim 22.; Müslim, Libas 114. 67 Açıklama: Hz. Peygamber’in (s.a.v.) yol üzerine oturmayı yasaklaması burada oturmak haram olduğu için değil, oralarda haram işlenmesine engel olma ve insanları haram işlerden sakındırma sebebiyledir. Sahâbe (r.a.), önceden gelen alışkanlıklarıyla, dîn ve dünyalarına ait işlerini evlerinin bulunduğu yollar üzerine oturarak konuşup hallediyorlardı. Bu sebeple yol ve sokaklarda oturma âdetlerinin zaruretten kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Hadîsten anlaşılan mânâ, mutlaka yolda oturmak gerekiyorsa yolun hakkı olan bu dört görev yerine getirilerek fitnenin önüne geçilmesi dolayısıyla iyiliği emir ve kötülüğü önleme görevi yerine getirilmiş olacaktır.284 Hadîs-i Şerîf: Ebû Bekir es-Sıddık (r.a.) şöyle demiştir: "Ey insanlar şüphesiz siz şu âyeti okuyorsunuz (fakat, yanlış anlıyorsunuz): “Ey imân edenler! Siz yalnız kendinizden sorumlusunuz. Eğer siz doğru yolda iseniz sapıklığa düşenler size hiçbir zarar vermezler. Hepinizin dönüşü Allah’a olacaktır ve o zaman Allah size hayatta yapmış oluğunuz şeyleri bildirecektir.” 285 Zîra ben Rasûlullah (s.a.v.) şöyle buyururken işittim: “Şüphesiz ki insanlar zâlimi görüp de onun zulmüne engel olmazlarsa Allah’ın bütün insanları gazâba uğratması pek yakındır.”286 Açıklama: Âyette kastedilen mânâ, her fert kendi vazifesini yapar, İslâm toplumu da geneli itibariyle iyi hal üzere bulunur, hidâyet üzere gider, böylece fert ve toplum olarak müslümanlar doğru ve hak yolda olurlarsa, kâfirlerin, müşriklerin yabancı dîn ve milletlerin sapıklıkları onlara zarar vermez, tarzında anlaşılmalıdır. Yoksa, ben kötülük yapmıyorum ya, başkaları ne yaparsa yapsın diyerek, içinde yaşadığı toplumdan kopuk bir hayat süren ve onların dertleriyle ilgilenmeyenler, bizzat kendileri doğru yolu bulamamış, sorumluluk hissine sahip olamamış sayılırlar. Neticede, toplumun yönetimini şerlilerin ve sapıkların ellerine teslim ederler. Bundan doğacak zararı da herkes çeker. Âyet ve hadislerden anlaşıldığına göre sözü edilen “toplumsal fitne” veya “toplumsal bela”, sadece kötülüğü yapan bireyleri değil, bunlara seyirci kalan iyi kimseleri de içine alır. Burada izâhı gerektiren önemli bir husus vardır ki o da şudur: 284 Kandemir ve Arkadaşları, Riyâzü’s-Sâlihîn, c. II, s. 89-92. 285 Mâide, 5/105. 286 Tirmizî, Fiten 8. 68 Şâyet iyi kimseler, kötülük yapan bireyleri kontrol altına alır, kötülüklerinin yayılmasına engel olurlarsa, gelecek bela veya fitne sadece kötülerle sınırlı kalır. Ancak kötülüğü yapanlar toplumun değer yargılarını hiçe sayarak günahları açıktan işlerler, toplum da bunları baskı altında tutacak güçten uzak ve zaaf içerisinde olursa, işte o zaman fitne iyilerin de içinde bulunduğu bütün bir toplumu içine alır Hadîs-i Şerîf: Hz. Âişe (r.a) şöyle demiştir: “Rasûlullah (s.a.v.) iki şeyden birini yapma konusunda serbest bırakıldığı zaman günâh olmadığı sürece mutlaka en kolay olanını tercih ederdi. Yapılacak iş günâh ise ondan daima en uzak kalan kendisi olurdu. Allah’ın yasakladığını çiğnemediği sürece şahsı adına hiç bir şeyden intikam almamış; Allah’ın yasağı çiğnenmiş ise onun cezasını mutlaka Allah için vermiştir.”287 Açıklama: Bu hadîs-i şerîfe göre Allah Rasulü(s.a.v.) helal ve haram hususunda çok titiz davranmış, günaha uzanan yollardan uzak durmuştur. Aynı zamanda insanlara zor gelmeyecek uygulamaları tercih etmiş ve emr-i bi’l-ma’rûf nehy-i an’il-münker prensibinin uygulanmasında taviz vermemiştir. Hadîs-i Şerîf: Ebû Zeyd Üsâme İbni Zeyd İbni Hârise (r.a.)şöyle dedi: Resûlullahı (s.a.v.) şöyle buyururken işittim: “Kıyamet günü bir adam getirilir ve cehennem ateşine atılır. Bağırsakları karnından dışarı çıkar ve onlarla birlikte değirmen döndüren merkeb gibi döner durur. Cehennem halkı onun yanına toplanırlar ve derler ki: – Ey filân! Sana ne oldu? Sen iyiliği emredip kötülükten nehyetmez miydin? O kişi de:–.Evet, iyiliği emrederdim, fakat kendim yapmazdım, münkerden nehyederdim, fakat kendim yapardım, der.” 288 Açıklama: Bu hadîs-i şerîf, mü’min olan, hatta iyiliği tavsiye edip kötülükten sakındırmak gibi bir vazifeyi yapan bir kimsenin cehenneme girişini ve oradaki kötü akıbetini gözler önüne sermektedir. Bir kimsenin kendi söylediklerine kendisinin uymaması ve aksini yapması çok kötü bir davranış ve şahsiyetsizliktir. Bu hadîs, 287 Buhârî, Menâkıb 23.; Müslim, Fezâil 77. 288 Buhârî, Bed’ül-halk 10; Müslim, Zühd 51. 69 böyle kimselerin kıyamet gününde ne halde ceza göreceklerini apaçık ifâde etmektedir.289 Hadîs-i Şerîf: Ebû Amr Cerîr İbni Abdullah’dan (r.a.) gelen bir rivâyette Peygamber Efendimiz (s.a.v.) şöyle buyurdular: “İslâm'da iyi bir çığır açan kimseye, açtığı o çığırın sevâbı verileceği gibi, o yolda gidenlerin sevabı da verilir ve onların sevabından da hiç bir şey eksilmez. Her kim de İslâm'da kötü bir çığır açarsa, o kimseye açtığı çığırın günâhı yükletildiği gibi, kendisinden sonra o yoldan gidenlerin günâhı da yükletilir. Fakat onların günâhlarından da hiçbir şey noksanlaşmaz.”290 Açıklama: Açılan çığır iyi veya kötü olabilir. Bu çığırı açan ve o çığırda yürüyenler ecir, sevap veya günah kazanırlar. bu konuda en büyük fazilet, örnek ve önder olanındır. Onun açtığı yoldan giden herkesin ecrinden bir pay, o kişiye ayrılır. Fakat o çığırda yürüyenlerin sevabından da hiç bir şey eksilmez. Buna karşılık kötü bir çığır açana da büyük bir vebal vardır. O kötü çığırda yürüyen herkesin günahından bir pay, kendilerinin günahı hiç eksilmeksizin, o çığırı açana yazılır 291 Hadîs-i Şerîf: Ebû Rukayye Temîm İbni Evs ed-Dârî’den (r.a) rivâyet edildiğine göre, Nebî (s.a.v.) “Dîn nasîhattir.”buyurdular Ashâb sordu: ‘Kim için nasîhattir ya Rasûlallah?’ “-Allah için, Kitab’ı ve Rasûlü için, müslüman devlet adamları ve bütün müslümanlar için.”292 Açıklama: Nasîhat, sözlükte öğüt vermek, iyi ve hayırlı işlere davet, kötü ve şer olan şeylerden nehyetmek, bir işi sadece Allah rızası için yapmak, ihlâslı,samîmî olmak mânâlarını ifade eder. •Dînin Allah için nasîhat oluşu: Dînin Allah için nasîhat oluşunun ilk basamağı Allah’a imandır. O’na şirk koşmamak, O’na kulluk ve ibadette ihlâslı davranmak, Allah için sevmek, Allah için buğz etmek, Allah’a itaat edene dost, isyan edene düşman olmak, nimetlerine şükretmek, … gibi konular, Allah’a imânın gereği ve dînin Allah için nasîhat oluşunun gereğidir. 289 Kandemir ve Arkadaşları, Riyâzü’s-Sâlihîn, c. II, s. 109-110. 290 Müslim, Zekât 69. 291 Kandemir ve Arkadaşları, Riyâzü’s-Sâlihîn, c. II, s. 13-14. 292 Müslim, İmân 95.; Buhârî, İmân 42., Ahkâm 43.; Tirmizî, Birr 17.; Ebû Dâvûd, Edeb 59. 70 •Dînin Allah’ın kitabı için nasîhat oluşu: Allah’ın kitabından maksat Kur’ân-ı Kerîm’dir. Bir müslüman, bütün semavî kitapların Allah katından indirildiğine, Kur’an’ın o kitapların sonuncusu ve onlara şahit olduğuna inanır. Bu, dînin, Kur’an için nasîhat oluşunu ifâde etmektedir. •Dînin Allah’ın Resûlü (s.a.v.) için nasîhat oluşu: Hz. Muhammed’in Allah’ın elçisi olduğunu kalp ile tasdik, dil ile ikrar etmek, Kur’an ve sahîh sünnetle getirip bildirdiklerine iman etmek … Peygamber’e inanmanın gerekleridir. Bu prensipler, dînin, Resûlullah için nasîhat oluşunun ne anlam ifade ettiğini ortaya koymaktadır. •Dînin mü’minlerin yöneticileri için nasîhat oluşu: Müslümanları yönetenler, onların işlerinin başına geçenler, müslümanlardan olmalıdır. Çünkü müslümanların kendilerini yönetenlere itaat etmeleri bir zorunluluktur. Bizlerin yöneticilere nasîhatımız, onlara karşı vazifemiz, kendilerinin iyi ve dürüst olmalarını, doğru yolu bulmalarını, adaletli davranmalarını istemektir. •Dînin tüm müslümanlar için nasîhat oluşu: Her yaştan, her renkten, her ırktan, her cinsten ve her seviyede insanıyla ümmet bir bütündür. Herkesin birbirine karşı vazife ve mes’uliyetleri vardır. İşte bunları öğrenmek, öğretmek, dîn ve dünyalarına ait faydalı olan şeyleri insanlara göstermek iyilikleri emir, kötülükleri nehyetmek… dînin bütün müslümanlar için nasîhat oluşunun gereğidir.293 Emr-i bi’l-marûf ve nehy-i an’il-münker konusunda hadîs-i şerîfler bahsi geçenlerle sınırlı değildir. Fakat biz burada konunun anlaşılması amacıyla numûne olmak üzere önemli gördüğümüz bazılarını tercih ederek açıklama yoluna gittik. Görüldüğü üzere hem Kur'ân’da ve hadiste müstesnâ bir yer ve fevkalâde bir ehemmiyet verilmiş olan emr-i bi'l-ma'rûf ve nehy-i an’il-münker işinin mutlak olarak farziyyetinde bütün İslâm fırkaları ittifak eder. Ehl-i Sünnet'e göre, fürû'dan olan bu mesele Mu'tezile'ye göre usûlden (ana meselelerden) sayılmıştır.294 Biz de bu sebeple bu prensibin itikâdî ekollerden bazılarının görüşlerini ortaya koyarak İslam tarihi boyunca nasıl anlaşıldığını ve pratikte ne gibi etkiler doğurduğunu izâh edeceğiz. 293 Daha geniş bilgi için bkz.:Kandemir ve Arkadaşları, Riyâzü’s-Sâlihîn, c. II, s. 29-37. 294 Canan, Kütüb-i Site, c. II, s. 386-387. 71 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHYİ ANİ’L-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) PROBLEMİNİN BAZI İTİKÂDÎ MEZHEPLERE GÖRE TAHLÎLİ VE SOSYAL HAYATTAKİ YANSIMALARI A. EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ ANİ’L-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) PROBLEMİNİN BAZI İTİKÂDÎ MEZHEPLERE GÖRE TAHLÎLİ Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker prensibinin tarihte kurumsal anlamda uygulandığı görüyoruz. Tüm bu örnekler Kur’ânî bir ilkenin nasıl yorumlandığını göstermektedir. Bu prensip, düşünce akımları tarafından da farklı farklı yorumlanmıştır; meselâ akılcı bir ekol olan Mu’tezile, emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ilkesini belli bir dönemde siyasî amaçlar için bir araç olarak kullanmış daha sonraları ise ahlâkî ilkeler bağlamında değerlendirmiş ve buna göre savunmuştur. Siyâseten güçlü olsun veya olmasın her fikir ekolünün bu tarz uygulamalarının temelinde, yanlış anlaşıldığını düşündüğümüz emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ilkesi vardır. O halde bu ilkenin belli başlı ekoller tarafından nasıl anlaşıldığını bilmekte yarar vardır. 1. Hâricîlik Ekolünde Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker (İyiliği Emretmek ve Kötülüğü Önlemek) Hz. Peygamber’in (s.a.v.) vefatından sonra Arap Yarımadasının çeşitli yerlerinde yaşayan bedevîler ayaklanmaya başladılar. Bunlardan bir kısmı dinden çıktıklarını, bir kısmı da zekât vermeyeceklerini açıkladılar. 295 Bunun asıl amacı merkezî otoriteyi tanımamaktı. Ancak halife Ebû Bekir (r.a.), otoriteye karşı zekât vermeyerek ve din değiştirerek baş kaldıran bu bedevî kabîlelere savaş açtı. Tarihte 295 Taberî, Ebu Cafer Muhammed, Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, çev. Zeki Kadiri Ugan, Maârif Vekâleti, Ankara, 1954/1958, c. III, s. 244. 72 Ridde Savaşları olarak isimlendirilen bu isyan bastırma savaşları merkezî otoritenin tekrar sağlanması bakımından önemlidir.296 Kabîle ruhunu ve bedevî zihniyetini terk edememiş bu kabîleler, Hz. Osman’ın (r.a.) hilâfetinin son dönemlerinde tekrar sahneye çıktı. Özellikle Hz. Osman’ın (r.a.) çok önemli ve kârlı valiliklerden bir kısmını kendi soyundan gelenlere vermesi İslâm toplumu içinde huzursuzluk meydana getirdi. Bu valiler, yanlış tutumları ve halka uyguladıkları baskı sebebiyle Hz. Osman’a (r.a.) şikâyet edildi.297 Kimilerine göre Hz. Osman (r.a.), bu şikâyetleri yeteri kadar önemsememiş, gerekli önlemleri almamıştır. Tüm karışıklık ve iç gerginliğin yaşandığı dönem Hz. Osman’ın şehit edilmesiyle farklı ve daha sıkıntılı günleri beraberinde getirmiştir. Hz. Osman’ın (r.a.) ardından Hz. Ali (r.a.) de oldukça karışık ve gergin bir ortamda hilâfet makamına geçmiştir. Toplumsal sorunlarla başa çıkmaya, Hz. Osman’ın katillerini bulmaya çalışan Hz. Ali (r.a.), bir taraftan da Hz. Muâviye’nin (r.a.), kendi hilâfetine karşı saldırısıyla başa çıkmaya çalışmıştır. Hz. Osman’ın (r.a.) şehit edilmesinde etkisi olan gruplar, Hz. Ali’nin (r.a.) hilâfeti döneminde de sahneye çıkmıştır. Başlangıçta Hz. Muâviye’ye (r.a.) karşı Hz. Ali’nin (r.a.) yanında yer alan bu gruplar, disiplinsizlikleri ve isyanlarıyla Hz. Ali’yi (r.a.) de zor durumda bırakmıştır. Bu isyan hareketleri Emevîler döneminde de devam etmiştir. Hâricîler olarak isimlendirilen bu isyankâr grupların, inançları da yine başkaldırı esasına dayanmıştır. Hâricîlerin temel düşüncesi, zâlim imama karşı başkaldırı prensibi olarak da yorumlanabilir. Başkaldırının meşrûiyetini de “emr-i bil-ma’rûf ve nehy-i an’ilmünker” ilkesine dayandırmışlardır. Bu ilkeden hareketle, ister Hz. Ali (r.a.), ister Emevîler ve isterse Abbâsîler döneminde olsun, iktidara karşı sürekli başkaldırı halinde olmuşlardır. 298 Onlara göre zâlim yöneticileri ister kılıçla, ister başka bir araçla yönetimden kaldırmak ve bu görevi hak eden kişiye vermek gereklidir. Bu amaçla yapılacak her türlü şiddet meşrûdur. Aynı zamanda zâlim bir yöneticinin, 296 İlhan, el-Emru bi’l-Ma’rûf ve’n-Nehyu an’il-Münker, s. 104. 297 Taberî, Ebu Cafer Muhammed, Tarîhu’l-Umem ve’l-Mulûk, Matbaatu’l-İstikâme, Kâhire, 1939, c. III, s. 372. 298 Ay, Mahmut, Mu’tezile ve Siyâset, Pınar Yay., İstanbul, 2002, s. 197. 73 imamın başlarında kalmasına razı olanlar, olup bitenlere ses çıkarmayanlar ve harekete geçmeyenler, İslâm’ın açık bir prensibini, emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’ilmünker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)i göz ardı edenlerdir.299 Hâricîlerin bir kolu olan İbâdîler için de devletin en önemli unsuru adâleti sağlamasıdır. Onların “adâlet anlayışları, iyiliği emretmek ve kötülükten yasaklamak şeklinde ifâde edilmiştir.300 Ancak Hâricîler, davranışlarında kendilerine yön veren anlayışlarını bir sistem, bir ekol haline getirememişlerdir.301 “Emr-i bil ma’rûf ve nehy-i ani’l münker” ilkesi, İslâm toplumunda ilk kez Hâricîler tarafından uygulanan şiddetin dînî dayanak noktası olmuştur. Hâricîlerin fanatik yapısı, ilk Müslüman toplumda bulunan otoriter damarın kendini örgütlü olarak dışa vurmasıdır.302 Hâricîlerin “bu inançları bir nevî anarşist inancı idi”303 ve bu inançları doğrultusunda halka baskı uygulamışlar ve birçok masûm insanı öldürmüşlerdir. İslâm’ın ilk dönemlerindeki bu muhâlif hareket304, devrim yapmanın meşrûluğunu, Kur’ân’ın ümmete iyiliği emredip, kötülükten alıkoymayı dayanışma yoluyla yerine getirmeyi vâcip kıldığına ve kötülüğü düzeltmenin ilk yeğlenen yolu olarak “kuvvet” kullanmanın vâcip bir iş olduğuna dayandırmışlardır. 305 Hâricîler “sizden iyiliğe çağıran, iyiliği emreden ve kötülükten alıkoyan bir topluluk bulunsun.”306 âyetini dayanak kabul etmekle birlikte, adâletsizliğe ve zulme karşı duruşa çağıran âyetleri de fikirlerinin temeline oturtmuşlardır. Ancak cihadı, kılıçla mücâdeleyi müslümanlara karşı yapmışlardır. Hâricî Nâfî b. Ezrak tarafından benimsenen ve kararlı bir şekilde uygulanan isti’râz bunun en açık göstergesidir. Hâricî bir eylem olarak isti’râz “kişinin inanç ve kanâatleri konusunda açıklamalarda bulunmasını istemek; düşünmeden adam öldürmek” 307 , anlamında kullanılmıştır. 299 İlhan, el-Emru bi’l-Ma’rûf ve’n-Nehyu an’il-Münker, s. 107. 300 Fığlalı, Ethem Ruhi, İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri, , AÜİF Yay., Ankara, 1983, s. 119. 301 İlhan, el-Emru bi’l-Ma’rûf ve’n-Nehyu an’il-Münker, s. 114. 302 Evkuran, Mehmet, Sünnî Paradigmayı Anlamak, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2005, s. 109. 303 Hamîdullah, Muhammed, İslâm’da Devlet İdâresi, çev. Kemal Kuşçu, Nur Yay., Ankara, 1979, s. 279. 304 Mustafa, İslam Siyasî Düşüncesinde Muhalefet, s. 183. 305 Mustafa, İslam Siyasî Düşüncesinde Muhalefet s. 191. 306 Âl-i İmrân, 3/104. 307 Öz, “İsti’râz”, DİA, c. XXIII, s. 374. 74 İsti’râz, bilhassa Ezârika’nın ortaya çıkışıyla uygulanmaya başlamıştır. Buna göre Ezarika mensupları, kendilerinden olduğunu iddiâ ederek karargâhlarına gelen kişileri samîmîyetlerini denemek üzere imtihana tabi tutar, bunun için de yanlarında bulunan esirlerden birini öldürmelerini teklîf ederlerdi. İmtihan edilen kişi esiri öldürürse samîmîyetini kanıtlamış olur, aksi takdirde münâfık ve müşrik sayılarak kendisi öldürülürdü. Ancak yahûdi, hristiyan ve mecûsîler hakkında isti’râzın uygulanması haram sayılmıştır.308 Nâfî b. Ezrak’tan sonra da fırka bünyesinde isti’râz uygulaması devam etmiştir. Ancak Hâricîlerin günümüze intikal eden tek fırkası İbâdiye’de ise isti’râz hiçbir zaman uygulanmamıştır.309 Kısaca, Hâricî zihniyet isti’râzı diğer Müslümanlara ve sivil halka uygulamıştır. Havâric, siyasî-fikrî ihtilâfı siyâset alanından din alanına taşıyarak, siyasî çekişmenin karakterine imân ve küfür hükümlerini geçerli kılmış 310, zâlim yöneticiye ve ona uyan halka “iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek”i kılıçla uygulamışlardır. Hâricîlerin sürekli başkaldırıları aktif sonuçlar doğurmamış ve başarılı olmamıştır. Kendilerini her defasında yok olma noktasına götüren başkaldırıları aynı zamanda İslâm toplumuna da zarar vermiştir.311 2. Mu’tezile Ekolünde Emr-i bi’l-ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker (İyiliği Emretmek ve Kötülüğü Önlemek) Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek), ilk dönemlerde ortaya çıkmış meselelerden biridir. Aynı zamanda Kelâm İlminin kurucusu ve ilk Kelâm ekollerinden biri olan Mu’tezile’nin de beş temel prensibinin sonuncusudur: Tevhîd, Adâlet, Va’d ve va’îd, el-Menzile beyne’lmenzileteyn, el-Emru bi’l-ma’rûf ve’n-nehyü ani’l-münker, şeklinde sistematize edilen Mu’tezilî düşünce, ahlâkî içerikli bu ilkeyi farklı yorumlamıştır. 312 Amelî 308 İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed, Kitâbu’l-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvai ve’n-Nihal, Matbaatü’l-Edebiyye, Mısır, 1317/ 1320, c. V, s. 152. 309 Öz, “İsti’râz”, DİA c. XXIII, s. 374. 310 Mustafa, İslam Siyasî Düşüncesinde Muhalefet s. 213. 311 Ay, Mu’tezile ve Siyâset, s. 198. 312 Gölcük, Şerafettin - Toprak, Süleyman, Kelâm, Tekin Kitapevi Yayınları, 4. Baskı, Konya, 1998, s. 448. 75 tevhîd olarak nitelendirilen emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) prensibi, düşünce ve itikatla da ilişkilendirilmiştir. Mu’tezile bu esasın daha çok amelî tarafıyla ilgilenmiş, zındık ve fâsık kimselerle cihadın fazîlet, kaçmanın İslâm’a karşıt olmakla denk olduğunu savunmuştur.313 Mutezilî âlimlerden tümü -Ebû Bekir el-Asam 314 dışındakiler- bu prensip hakkında fikir birliği içinde olmuşlardır. Herhangi bir kötülüğün ve fesâdın yok edilebilmesi için kalple, dille ve elle mücâdele etmenin gerekli olduğunu ve bu ilkenin usûlden sayılması gerektiğini belirtmişlerdir. 315 Ancak Mu’tezile’nin bu konudaki fikirlerine bakıldığında, daha çok siyasî bir anlayışın söz konusu olduğu görülmektedir. Yani “zulme karşı kuvvet kullanma ve adâletsiz idârecilere isyan şeklindeki siyasî boyutla, iyiliğin yerleştirilmesi ve kötülüğün ortadan kaldırılması şeklindeki ahlâkî boyut”316 birbirine karıştırılmış ve tarih boyunca yaşananlara da daha çok bu siyasî bakış yön vermiştir. Mu’tezile, İslâm Dîni’nin korunması ve adâlet ilkesinin zedelenmemesi için toplumsal düzeyde yaşanan sapmalara karşı silâhlı devrimi zorunlu görmüş ve emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ilkesini, siyasal mücâdelenin temeli olarak kabul etmiştir.317 İlk Mutezilî âlimler Vâsıl b. Atâ ve Amr b. Ubeyd, siyasî adâlet konusundaki hassasiyetlerine binâen, âdil olmayan Emevî halifelerini eleştirmişlerdir. Eleştirilerinin hareket noktası da “zulme karşı koyma ve adâletsiz idârecilere isyan” şeklinde yorumladıkları emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ilkesidir. Emevî iktidarı hüküm sürerken, Mutezilî âlim Vâsıl b. Atâ uzak memleketlere dâîler, dâvetçiler göndermiştir. Vâsıl’ın uzak ülkelere gönderdiği dâîler, bu yerlerde hem propoganda yaparak görevlerini yerine getiriyor, hem de ticaret yapıyorlardı. 313 Subhî, Ahmet Mahmut, fî İlmi’l-Kelâm, Dâru’n- Nahdati’l- Arabiyye, Beyrût, 1985.c. I, s. 166. 314 Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) prensibini kabul etmeyen tek Mutezilî âlim Ebû Bekr el-Asam’dır. 315 Subhî, fî İlmi’l-Kelâm c. I (Mu’tezile), s. 166. 316 Aydınlı, Osman, İslam Düşüncesinde Aklileşme Süreci, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2001, 67. 317 Ammâra, Mu’tezile ve İnsan Özgürlüğü Sorunu, s. 100. 76 Zâlim hükümdara karşı isyanı ve muhalefeti, emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’ilmünker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) prensibinden destek alarak, meşrûlaştıran ilk dönem Mutezilî âlimleri, daha çok siyasî bir anlayışı benimsemiş, âdil siyâset ve yönetim kaygısıyla, itikadî fikirlerini bu konu bağlamında oluşturmuşlardır. Sadece Emevîler döneminde değil, Abbâsî hilâfeti esnâsında da adâlet konusunda hassas davranmışlardır. Bu sebeple, bu prensibin siyasî boyutunun Vâsıl b. Atâ ve Amr b. Ubeyd tarafından şekillendirildiği görülmektedir. Meselenin ahlâkî boyutu; emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)’in akılla mı yoksa nassla mı bilinmesinin vucûbiyeti 318 , münkerden sakınmanın vâcip olduğu, önce yumuşaklıkla, sonra sert sözle, nihâyetinde dövmenin ve de öldürmenin vucûbiyetini319 içermektedir. Bu mevzular daha çok sonraki dönem Kelâm âlimlerini, Ebû Ali Cubbâî, Ebû Hâşim Cubbâî gibilerini meşgul etmiştir. Yine Mutezilî âlim Kâdî Abdulcebbar, bu esasın tamamen ahlâkî boyutunu tartışmış ve ahlâkî bir ilke olarak tanımlamıştır. Siyasî veya ahlâkî olarak kabul edilmesi ve tartışılması bakımından emr-i bi’lma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ilkesi, Mu’tezilenin ilk dönemlerinden itibâren imâmetle yani devlet yönetimiyle ilişkili görülmüştür. Zâlim imama (yönetici) başkaldırının bir dayanağı olarak görülmesinin yanında, Abbâsî hilâfeti esnâsında, bazı halifelerin halkı baskı altında tutmasının da bir bahanesi olmuştur. İmamı kontrol etme ve zulmünü önlemenin bir yolu iken imamın kendi görüşünü baskı ve eziyetle halkına kabul ettirme şekline dönmüştür. İslâm tarihinde ‘mihne’ kelimesiyle ifâde edilen siyasî baskı, soruşturma ve işkenceler Abbasi Halifesi Me’mun döneminde320 vuku bulmuştur. Halife Me’mun, hayatının sonlarına Kur’ân-ı Kerîm’in mahlûk olduğu nazariyesinin kabulü için halkın tümünü kapsayan bir emir yayınladı. 321 Buna göre Kur’ânın yaratılmış olduğunu kabul etmeyenler, Me’mun’un da siyasî otoritesini kabul etmemiş 318 Kâdî, Abdülcebbar, Ebu’l-Hasan b. Ahmed b.Halîl, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, thk. Abdülkerim Osman, Mektebetu Vehbe, Kâhire, 1988, s. 742 vd. 319 Kâdî Abdülcebbar, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, s. 744 vd. 320 198-213/833-842. 321 Bozkurt, “Me’mun”, DİA, c. XXIX, s. 103. 77 olacaklardı. 322 Halku’l-Kur’ân tartışmaları ilk kez h.2. yüzyılın başında ortaya çıkmıştır. Mu’tezile âlimleri, sıfatları, zât ile kâim ezelî mânâlar olarak telakkî etmeyi, Allah’ın yaratıklarına benzetilmesini gerektireceği düşüncesiyle reddetmiş ve onların hâdis (sonradan yaratılmış) olduklarını söylemişler, bu sebeple de İlâhî bir sıfatın tecellîsi olan Kur’ân’ın yaratılmışlığı fikrini savunmuşlardır. Bu fikri benimseyen Abbasi halifesi Me’mun da bu fikrin kabulü için baskı uygulamaktan çekinmemiştir. Me’mun, yayınladığı bir ferman ile Halku’l-Kur’ân görüşüne bağlanmayan hiçbir yargıcın görevinde kalmayacağını ilan etti. Me’mun, siyasî otoritenin kabul ettiği fikir ve inançları benimsemeyenlerin muhâkeme edilmesi ve iknâ edilmeye zorlanması için Mihne müessesesini kurdu. Mihne müessesesi, ilk teşkilatlı ve sistematik soruşturma-araştırma kurumudur. Halife Me’mun “Halku’l-Kur’ân” şeklinde terimleşmiş olan, Kur’ânın yaratılmışlığı tezini resmîleştirerek bir devlet politikası haline getirdi. Kur’ânın mahlûk olduğunu kabul etmek sadece kelâmî değil, siyasî saflaşmayı sağlıyordu. 323 Böylece Kur’ânın yaratılmış olduğu fikrini açıkça ve kesin bir dille reddeden âlimler üzerinde büyük baskı uygulandı. Bu âlimlerden biri Ahmed b. Hanbel’di. O, kendi fikrine bağlı kaldığından ezâ ve işkenceye marûz kalmıştır. Bu durum özellikle halk arasında hoşnutsuzlukla karşılanmıştır. Mihne olayları sonucunda Mutezilî düşünce kamuoyuna oldukça olumsuz göründü.324 İktidarın ve halkın gözünden düşen Mutezilî düşünce bu sebeple emr-i bi’lma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) prensibinin siyâseten yorumlanmasından da uzaklaşmış oldu ve daha önce belirttiğimiz üzere, bu ilkenin ahlâkî yönleri üzerinde duruldu. Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ilkesinin güzelliğinin akılla kanıtlanabileceği savunuldu. Bu görevin aklen güzelliği üzerinde fikirler üretildi. ‘Bizden biri bir başkasına zulmedildiğini gördüğünde bunun kabîh, çirkin olduğunu bilir. Ve ona bunu nehyetmek gerekir.’ Vucûbiyet de bu ilkenin bazı 322 Ay, Mu’tezile ve Siyâset, s. 304. 323 Bozkurt, Nahide, “Me’mun”, DİA, c. XXIX, TDV Yay., Ankara, 2004, s. 103. 324 Evkuran, Sünnî Paradigmayı Anlamak s. 106. 78 türlerine özgüymüş gibi görülmez.” 325 Bu fikirlere göre kutsallık denmese de, ilkesellik ve genellik bağlamında 326 , emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)’in önemi ortaya konuyordu. Mu’tezile’ye göre iyiliği emretme ve kötülüğü önleme görevi belli niteliklere sahip kişiler tarafından yapılmalıdır. Toplum içinde bir grup insanın bu sorumluluğu yerine getirmesiyle, diğerleri üzerinde bu yük kalkmış olur. Bu yönüyle emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) görevi farz-ı kifâyedir. 327 Ancak bu görevi, iyiliğin ve kötülüğün ne olduğunu bilenler yapabilir. Câhil bir kişinin buna yetkisi yoktur. Mutezilî âlimler, toplumun siyasî yaşamını sağlam temellere dayandırmanın bir gereği olarak emr-i bi’l-ma’rûfu zorunlu görmüşlerdir. Bu zorunluluğun da öncelikle yumuşak bir dil veya üslûpla yerine getirilmesi, bunun bir faydası olmazsa sert davranılması, bu da fayda vermezse, amacı gerçekleşinceye kadar el veya silâh kullanılması öngörülmüştür.328 Mu’tezileye göre kötülük kimin eliyle işlenirse işlensin – bu kişi zâlim yönetici de olabilir - kötülüğün toplum hayatına hâkim olması engellenmelidir. Bu sebeple Hz. Peygamber’den (s.a.v.) çeşitli hadîsler rivâyet etmişlerdir. Hz. Huzeyfe’den (r.a.) rivâyet edilen hadîs buna örnek olabilir. “Dedim ki: ‘Ya Rasullallah, bize verilen bu hayırdan sonra, daha önce üzerinde olduğumuz şerrin bir benzeri tekrar olacak mı? ” “-Evet!”, dedi. Dedim ki: ‘O zaman kendimizi ne ile koruyâlim?’ Buyurdular ki: “-Kılıçla!’”329 Mu’tezile, kötülüğün ortadan kaldırılmasının son aşamada kılıçla olabileceğini savunmuş, ancak böyle bir devrimin âdil bir imam önderliğinde başarılı olacağını söylemiştir. Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) görevinin yerine getirilmesinin şartları vardır. Bunlar Mutezilî âlim Kâdî Abdülcebbar tarafından şöyle açıklanmıştır: 325 Kâdî Abdülcebbar, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, s. 742. 326 Ammâra, Mu’tezile ve İnsanın Özgürlüğü Sorunu, s. 106. 327 Kâdî Abdülcebbar, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, s. 148. 328 Kâdî Abdülcebbar, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, c. XX/II, s. 74. 329 Ebû Dâvûd, Fiten ve Melâhim 29; Kâdî Abdülcebbar, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, c. XX/II, s. 74. 79 • Açıklık: Emredilen şeyin kesin olarak iyi, yasaklanan şeyin de kesin olarak kötü olduğunun bilinmesi şarttır. Bu husûs, bir işi yaparken hataya düşmemek için zorunludur. Çünkü iyiliği yasaklamamak ve kötülüğü de emretmemek için çok iyi ve sağlam bir temyîz kâbiliyeti gerekir. • Kötü olan şeyi araştırmaya ve varlığını tespit etmeye götürecek maddî bir delîlin, işaretin açıkça bulunmasıdır. Örneğin, kumar malzemelerinin ve içki malzemelerinin açık olarak bulunması ve görülmesi gibi. • Sözünün tesirli, geçerli olacağını bilmek. Eğer sözün tesirli olup olmayacağından şüphe duyuyorsak, ne yapmalıyız? Bu konu tartışılmıştır. Bazısı sözün tesirinden şüphe duysak da yapmayı gerekli görmüştür. Bazısı ise terk etmek gerektiğini çünkü sözün boş olduğunu söylemiştir. • Kişinin malına ve canına zarar gelmeyeceğini bilmek. • Kötü olan şeyden daha büyük bir zarara sebebiyet vermeyeceğini bilmek.330 Bu şartların mevcudiyeti durumunda, Mutezilî âlimlere göre, emr-i bi’l- ma’rûf vazifesi yerine getirilmelidir. Mu’tezile’nin bir devrim esası olarak kabul ettiği iyiliği emretmek, kötülükten alıkoymak prensibi daha önce de belirttiğimiz gibi âdil bir imamın önderliğinde uygulanmalıdır. Bu uygulamaların “devrimci bir hareket” olarak tanımlanabilmesi için de bir takım şartlar koşmuşlardır. Bu şartlar: • Devrimciler bir cemâat şeklinde örgütlenmiş olmalılar. Bu durum, onları anarşist hareketlerin karakteristik özelliği olan bireysel çıkışlardan uzaklaştırır. • Devrimcilerin gücü ve imkânları ağır basmalıdır. Zafere ulaşma ihtimâli yenilme ihtimâlinden daha güçlü olmalıdır. • Devrimcilerin, âdil bir imamları olmalıdır ve ona biat etmeleri gerekir. Böylece onun adâlet esaslı sistemini, zâlim sultanın zorba düzeninin yerine ikame etmiş olurlar. • Devrim hareketi, zâlim yöneticiyi devirmekle yetinmemelidir. Bunun ardında sosyal yapıda da birtakım değişikliklere gitmesi gerekir. Egemenliğin adâlet ve tevhîd düşüncesine ait olmasını sağlamak lâzımdır.331 330 Kâdî Abdülcebbar, Şerhu’l- Usûli’l-Hamse, s. 142-143. 80 Bu şartlar Mu’tezile’ye göre, iyiliği emretme ve kötülükten alıkoyma görevini verimli kılan şartlardır. Etkili ve sistemli bir hareketin olması için bunlar gereklidir. Aksi takdirde Hâricî hareketi gibi bireysel uygulamaların, şiddetin ve terörün hâkim olduğu anarşist bir hareket olur. Mu’tezile bu şarları öne sürerek, “daha önce Hâricîlerin içine düştüğü hataya düşmemeye, toplumda istikrarsızlık ve parçalanmaya yol açmamaya, daha fazla enerji ve kan kaybına uğramamaya, sonuçta başarıyı garantileyerek âdil bir yönetim tesîs etmeye çalışmıştır.” 332 Emr-i bi’lma’rûf konusunda bu türlü ideallere sahip olsa da Mu’tezile, siyasî gücü elinde bulundurduğunda arzu edilen âdil bir yönetim uygulaması ortaya koyamamıştır. İlk düşünce ekollerinden birisi olma bakımından Mu’tezile’nin emr-i bilma’rûf ve nehy-i an’il-münker prensibini yorumlayışı, bulunduğu döneme göre biçimlenmiştir. Siyâseten güçlü dönemlerde, bu esası siyâset ve imâmetle alâkalı görmüş, ekolün iktidardan düşmesi ile bu esasın ahlâkî yönüne vurgu yapmıştır. Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) prensibi, sistematik şekilde Mu’tezile tarafından tartışılmıştır. 3. Ehl-i Sünnet Ekolünde Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker (İyiliği Emretmek ve Kötülüğü Önlemek) Sahîh-i Müslim’de bir Hadîs-i Şerîfte Hz. Peygamber’in (s.a.v.) şöyle buyurduğu rivâyet edilir: “Sizden kim bir kötülük görürse, onu eliyle değiştirsin, şâyet buna gücü yetmezse, diliyle değiştirsin, şâyet buna da gücü yetmezse, onu kalbiyle değiştirsin, ancak bu imânın en zayıfıdır.”333 Bu hadîsi, kötülüğü düzeltme yolunda bir araç olarak kabul eden Ehl-i Sünnet temsilcileri, bu araçlardan “dil” ve “kalp”i benimsemişler ve iktidarın kötü uygulamalarına karşı sabır gösterilmesi gerektiğini savunmuşlardır. Mihne hareketinin bir sonucu olarak, fikrî etkinliğini kaybeden Mu’tezile’nin aksine kuvvetlenen Ehl-i Sünnet düşüncesi “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)” prensibini kalple uygulamanın doğru 331 Ammâra, Mu’tezile ve İnsan Özgürlüğü Sorunu, s. 104. 332 Ay, Mu’tezile ve Siyâset, s. 202. 333 Nevevî, Muhyiddîn Yahya, Şerhu Sahîh-i Müslim, Matbaatü’l-Kesteliyye, Mısır, trs., c. II, s. 22. 81 olduğunu ileri sürmüşlerdir. Kur’ân-ı Kerîm’in bazı âyetlerini 334 delîl göstererek, emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i anil’l- münker’in her Müslüman için vâcip olduğunu, ancak kalbî bir durum olduğunu söylemişlerdir. 335 Mihne siyâseti sebebiyle de gerçek âlimin ellerini siyâsete bulaştırmaktan sakınmasını gerekli görmüşlerdir. Dolayısıyla devlet başkanı âdil de olsa, zâlim de olsa, ona itâat etmeyi kabul etmişlerdir. Devlet başkanının zâlim, fâsık, günâhkâr olması durumunda dahi arkasında namaz kılmanın, ona itâat etmenin zorunluluğu üzerinde durmuşlardır.336 Bu fikirleri sebebiyle Sünnî düşünce, tarih boyunca siyasî idâreler tarafından korunup, kollanmış; Sünnî fikirlerin yaygınlık ve güç kazanmasına fırsat verilmiştir. İbn Hazm, Kitâbu’l-Fasl adlı eserinde Ehl-i Sünnet’in bu konudaki görüşlerini şu şekilde açıklamıştır: “Ehl-i Sünnet”in ilk temsilcileri, kötülük karşısında sadece kalple tavır almayı, güç yetirildiği durumda “dil”in kullanılmasını öngörmüşlerdir, asla “el”i ve “silâh”ı kullanmayı kabul etmemişlerdir. 337 Ehl-i Sünnet âlimleri kötülük, adâletsizlik ve zulüm karşısında kuvvet kullanmanın, toplum içinde fitne ve fesadın yayılması ihtimâline karşı, doğru olmadığını savunmuşlardır. 338 Örneğin Hasan el-Basrî, beğenilmeyen, münker bir şeyi düzeltmeye çalışan bir Hâricî’nin daha büyük bir günâh işlediğine işaret eder. Hanbelî âlimlerin görüşüne göre de daha büyük bir kötülüğün oluşmasına meydan vermemek sûretiyle bu görev yerine getirilebilir.339 Ehl-i Sünnet âlimlerinden İmam Gazzâlî, konunun farklı bir boyutunu ele almıştır. “Acaba iyiliği emretme ve kötülükten nehyetme meselesinde, emreden ve nehyedilen küçük ve büyük bütün günâhlardan mâsum olması şart mıdır? Eğer şart ise, şüphesiz bu icmâ’a aykırıdır. Çünkü peygamberlerin büyük günâh işlemekten mâsum oldukları ancak şerîat yoluyla bilinmektedir. Küçük günâhlardan mâsum 334 Âl-i İmrân, 3/104. 335 İbn Hazm, Kitâbu’l-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehva-i ve’n-Nihal, c. IV, s. 171. 336 Pezdevî, Ebû Yüsr Muhammed, Ehl-i Sünnet Akaidi, çev. Şerafettin Gölcük, Kayıhan Yay., İstanbul, 1980, s. 275. 337 İbn Hazm, Kitâbu’l-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvâ-i ve’n-Nihal, c. IV, s. 171. 338 Pezdevî, Ehl-i Sünnet Akaidi, s. 275. 339 Ebû Ya’lâ, İbnü’l-Ferrâ, el-Mu’temed fi Usûli’d-Din, Dâru’l-Meşrık, Beyrût, 1974, s. 194. 82 oldukları meselesi ise ihtilâflıdır. Binaenaleyh, ne zaman dünyada tam bir mâsum bulunmuştur.”340 İmam Gazzâlî konuyu daha çok ahlâkî yönüyle tartışmıştır. B. EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) PROBLEMİNİN SOSYAL HAYATTAKİ YANSIMALARI Din eksenli muhalefet doğalı beri, bir müslümanın temel görevlerinden biri, yalnızca inananlar arasında iyiliği teşvik değil, kamu düzeni için evrensel bir sorumluluk anlamına da gelen “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)”dir.341Bu, aynı zamanda İslâm’da hükümetin de en önemli görevlerindendir.342 1. Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker Probleminin Kurumsal Düzeyde Uygulaması:Hisbe Teşkilâtı Bu görevin İslâm dünyasında, siyâset ve yönetimle bağlantısı, “Hisbe” adıyla kurulan teşkilattır. Hisbe, iyilikler yapılmaz olduğunda iyiliklerin yapılmasını emretmek, kötülükler yapılır olduğunda yapılmasını önlemek, nehyetmektir. Devlet yönetiminde yargı şekillerinden biri olan “Hisbe”, İslâm’ın “iyiliği emir, kötülükten sakındırma” ilkesi doğrultusunda genel ahlâk ve kamu düzenini koruma faaliyetidir.343 Bu faaliyet, daha önce de belirttiğimiz gibi Hz. Peygamber (s.a.v.) döneminde başlamış olup, zamanla müslüman toplumun büyümesine paralel olarak gelişimini sürdürmüştür.344 Arapça’da “hesap etmek, saymak, yeterli olmak” anlamlarındaki “ب س ح) “hs-b) kökünden türeyen “ابَسِتْحِا) “ihtisab) 345 masdarından isim olan 346 “بِسَتْحُم “ 340 Gazzâlî, İtikatta Orta Yol, trc. Kemal Işık, AÜİF Yay., Ankara, 1971, s. 171 341 Hudgson, Marshall G. S., İslâm’ın Serüveni, çev. İzzet Akyol, İz Yay., İstanbul, 1993, c. I, s. 277. 342 Mustafa, İslâm Siyasî Düşüncesinde Muhalefet, s. 115. 343 Mâverdî, Ebu’l- Hasan, el-Ahkâmu’s- Sultâniyye, çev. Ali Şafak, Bedir Yay., İstanbul, 1976, s. 272. 344 Kallek, Cengiz, “Hisbe”, DİA, , c. XVIII, İstanbul, 1998, s. 133. 345 İbrahim Mustafa ve Arkadaşları, el-Mu’cemü’l-Vasît, c. I., s. 171. 83 (muhtesib), hisbe işlerini yürüten görevlinin ünvanı olmuştur. “ةَبْسِالح) “hisbe) kelimesi, lügatte, “bir işi sırf Allah rızâsı için yapmak”347 anlamına gelmektedir. Ayrıca hisbe, “ecir, sevap ve İslam hukûkunda devlet muhasebesi; muhasebe dâiresi” anlamlarına gelmektedir.348 Terim olarak emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) prensibi uyarınca gerçekleştirilen genel ahlâkı ve kamu düzenini koruma faaliyetlerini ve özellikle bununla görevli kurumu ifâde eder. Bu kurumun amacı; ma’rûfu emretmek ve münkeri nehyetmektir.349 Muhtesip bu vazifeyi dilediği zaman yerine getireceği bir iş olarak değil, belirli bir farz olarak yüklenmiştir. Bu vazifeyi bırakıp da başka bir işle uğraşamaz, çünkü devletten aldığı maaşla bu işi yürütmektedir. Ayrıca nâfîle işleri yaptıran “mütetavvi” ünvanını hâiz fahrî olarak görev yapan memurlar da vardı. “Mütetavviler”, farz-ı kîfâyeler dâhil nâfîle işleri yaptırma, yaptıkları işten para almama, gönüllü olarak bu görevi üstlenme, ceza verme yetkisine sahip olmama gibi özellikleriyle muhtesipten farklıdırlar.350 Hisbeyi sistematik olarak ilk defa uygulamaya başlayan Hz. Ömer’dir (r.a.).351 Ancak muhtesip ünvânı Abbasi halifesi Mehdi zamanında kullanılmaya başlamıştır. İslâm toplumunun gelişmesi ve toprakların genişlemesiyle birlikte de Hisbe gelişmiştir. Endülüs’te Hisbe adında bir kurum oluşturulmuştur.352 Fatımîler devrinde Hisbe teşkilatı, ileri bir seviyeye yükselmiştir.353 Hisbe, beşer hukukunun tümünü ve kullarla Allah arasındaki bütün hakları kapsamaktadır. Muhtesip, şer’î ahkâmın gözetmektedir. 354 Dînî-örfî ilkeler ışığında ve dengeli bir şekilde fert, toplum ile kamu ahlâk ve düzeninin korunması gâyesi vardır. Hisbe faaliyetleri 346 Kallek, Cengiz, “Hisbe”, DİA, , c. XVIII, İstanbul, 1998, s. 133. 347 Aydüz, Davut, “Hisbe Müessesesinin Doğuşu”, Yeni Ümit Dergisi, sy. 6, İstanbul, 1989. s. 34.; İbrahim Mustafa ve Arkadaşları ,el-Mu’cemü’l-Vasît, c. I., 171. 348 Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (Eski ve Yeni Harflerle) Aydın Kitabevi Yay., Ankara, 2002, s. 373. 349 Sâlih, Suphi, İslâm Mezhepleri ve Müesseseleri, çev. İbrahim Sarmış, Bir Yay., İstanbul, 1982, s. 250. 350 Mâverdî, el-Ahkâmu’s- Sultâniyye., s. 272-273. 351 Hasan, Hasan İbrahim, İslâm Tarihi (Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal), çev. İsmail Yiğit, Kayıhan Yay., İstanbul, 1991, c. II, s. 201. 352 Sâlih, İslâm Mezhepleri ve Müesseseleri, s. 251. 353 Hasan, İslâm Tarihi (Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal), c. IV, s. 254. 354 Sâlih, İslâm Mezhepleri ve Müesseseleri, s. 251 84 genel olarak kamu hukuku çerçevesine girmekte, hisbe teşkilatının idâre hukukundaki yeri ise muhtesibin yetki ve sorumluluklarına göre değişmektedir.355 Hz. Peygamber (s.a.v.) ve Halife Hz. Ömer (r.a.), kadın sahâbîleri hisbe faâliyetiyle görevlendirdikleri için kadınların da muhtesip tayin edilmesi câiz görülmüştür.356 Muhtesibin görevini yaparken takip edeceği yollar da kaynaklarda şu şekilde yer ayrılmıştır. İşlenen fiile göre muhtesibin uygulayacağı ceza hafiften şiddetliye doğru bir sıra takip etmektedir.357 • Bilmek: Haberdar olmak. Yani, münker işlendiği zaman onu bilmektir. Bunun da meşrû bir şekilde olması gerekir. Tecessüs (gizli olarak başkalarının kusurlarını araştırmak) yasaktır. • Bildirmek: Münkerin işlenmesinin sebebi bazen bilgisizlik olabilir. Bu sebeple, bilmediği için emir ve yasakları çiğneyen ve dînî tâlimatlara aykırı hareket eden kimselere, bilmedikleri konular uygun bir şekilde anlatılır. • Öğüt Vermek: Doğru yolu göstermek ve Allah korkusunu hatırlatmak sûretiyle münkerden uzak durmayı sağlamak. • Tekdîr Etmek: Münkeri işleyen, iyi ve tatlı sözden anlamaz, öğüt ile alay etmeye kalkışırsa bu yola başvurulur. Bu esnada “günâhkâr, câhil, ahmak, Allah’tan korkmaz” gibi sözler söylenir. • El ile Müdahele Edip Düzeltmek: İçkiyi dökmek, ipek elbiseyi çıkarmak, oyun aletlerini kırmak, gasp edilmiş araziden çekip çıkarmak. Tüm bunları yaparken muhtesibin izin almasına ihtiyacı yoktur. • Sopa ile Tehdît: Dövmek veya başka türlü cezalandırmakla tehdît etmek. • Sopa Atmak: Sayılan çare ve usûller, münkeri önlemek için kâfi gelmez ve sopa atmak zaruret halini alırsa bu uygulanır. • Silâh Kullanmak: Bu, son çaredir; nâdiren başvurulur. Karşı tarafın silâh kullanması buna sebep olur. 355 Kallek, “Hisbe”, DİA, , c. XVIII, s. 133. 356 Kallek, “Hisbe”, DİA, , c. XVIII, s. 133. 357 Taşköpzâde, İsâmeddin Ahmed Efendi, Mevzûâtu’l-Ulûm (Miftâhü’s-Saâde), trc. Kemâleddin Mehmed Efendi, İstanbul, 1313, c. II, s. 509. 85 Muhtesipte aranan şartlardan bazılarını da şu şekilde açıklayabiliriz: • Muhtesibin müslüman ve âlim olması hisbenin sıhhat şartı, eda ehliyetinin tam olması vücûb şartıdır. • Ölçü, tartı, para ayarı ve fiyat denetlemesi yapacak kadar hesap bilmesi şarttır. • Münkeri engellemeye çalışırken daha kötüsüne yol açmayacak nezakete sahip olmaları gerekir. • Muhtesibin din işlerinde ihtilâflı konularda ictihâd yapabilecek derecede dînî bilgiye vâkıf olmaları bazı fakîhler tarafından öngörülmüştür. Ancak bu üzerinde tartışılan bir konudur. Kimi fukahâya göre ise, muhtesip, hakkında ihtilâf edilen işleri kendi re’y ve ictihâdına veya mezhebinin görüşüne göre emir ve yasak edemez. Böyle olursa ihtilâflı olan bir husûstaki ictihâd herkesi kapsamış olur. Hâlbuki bu doğru değildir. 358 Bu sebeple muhtesibin, hakkında ittîfâk edilen kötülükleri bilmesi yeterli görülmüştür. • Muhtesibin ülkenin sosyal hayatı ve kamu politikaları konusunda da tecrübe sahibi olmaları gerekir. • Muhtesibin okuması yazması iyi, zeki bir kimse olması da şarttır. • Kötülüklerden alıkoyma esnasında fizîkî müdâhalede bulunabilecek güç ve kuvvette olması da istenir.359 Hisbe; genel olarak, kişi, toplum ve devlet hakları ihlallerini oluşturan fiillere yöneliktir. Hisbeye konu teşkil edecek fiil, kişilerin özel hayatlarını irdelemeyi gerektirecek veya gelecekte olmasından şüphe edilecek türden olmamalıdır. Bilakis alenen yapılmış olması ve hâl-i hâzırda vuku bulması gerekir. Hisbe teşkilatının görevleri üç ana başlık altında toplanabilir: a) Genel ahlâk kurallarına riâyetin sağlanması, b) belediye hizmetlerinin düzen c) kontrolü, pazarların düzen ve kontrolü. Muhtesibin Allah’ın haklarına ilişkin konularda da yetkisi vardır. Örneğin cuma namazının kılınabileceği yerlerde, cuma namazının terk edildiği durumlarda, o 358 Mâverdî, el-Ahkâmu’s-Sultâniyye, s. 273. 359 Kallek, “Hisbe”, DİA, , c. XVIII, s. 133. 86 topluluğa namazı emreder veya ibâdetin belirtilen şeklini, vasıflarını değiştirmeyi, gizli okunan namazlarda açık, açık okunan namazlarda gizli okumayı istemek de muhtesibin görevlerindendir.360 Genel ahlâk kurallarına riâyetin sağlanmasıyla ilgili denetim, zararlı alışkanlıklarla mücâdele, kadın-erkek ilişkileri, komşuluk ilişkileri, eğlence yerleri gibi konular da onun sorumlulukları arasındadır. Muhtesipler aynı zamanda belediye hizmetlerinin düzenlenmesinde de denetimi ellerinde bulundururlardı. İmar ve iskân, şehrin temizliği, su ve kanalizasyon hizmetleri ve ulaşımla ilgili her konu onun sorumluluk alanına girerdi. Örneğin topluluğun ileri gelenlerini, insanların evlerinden farklı, yüksek ev yapmalarını engellerdi. 361 Hattâ muhtesip sokağın düzenini bozan, gelene-geçene rahatsızlık veren binanın yıkımına bu bina mescid dahi olsa karar verebilirdi.362 Muhtesibin en başta gelen görevi ise, çarşı-pazar denetimi idi. Doktor ve öğretmenlerin çalışmalarının tam; kuyumcuların, kumaş dokuyucularının, demircilerin ve boyacıların işlerinde güvenilir; bir kısım sanatkârın işlerinde iyi olup olmadığını tespit eder ve gerekli gördüğü işlemleri uygulardı. 363 Ayrıca muhtesibin çarşı ve pazarlarda dolaşan vekilleri vardı. Onlar, kazanları, etleri ve aşçıların çalışmalarını kontrol ederler, kervancı başlarını gereğinden fazla eşya yüklememeye zorlarlar, su kaplarının kapaklarını kapatmalarını sağlamak için sakaları gözetlerlerdi. Mahalle mekteplerinde öğretmenleri küçük çocukları aşırı şekilde dövmekten de men’ ederdi.364 Muhtesibin göreve hıyânet, hizmette kusur veya acz gösterme, halka zulüm veya baskı yapma durumunda, memuriyetini sürdürmesi imkânsız kabul edilir ve derhal görevden azledilirdi.365 Muhtesibin tarafsız olması ve maddi zaâf taşımaması, görevini hakkıyla yerine getirmesi için gerekliydi. 360 Mâverdî, el-Ahkâmu’s-Sultâniyye, s. 275. 361 Mâverdî, el-Ahkâmu’s-Sultâniyye, s. 290. 362 Mâverdî, el-Ahkâmu’s-Sultâniyye, s. 291. 363 Mâverdî, el-Ahkâmu’s-Sultâniyye, s. 289. 364 Hasan, İslâm Tarihi (Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal), c. IV, s. 254. 365 Kallek, “Hisbe”, DİA, , c. XVIII, s. 133. 87 İslâm’ın ‘iyiliği emretmek ve kötülükten sakındırmak’ ilkesi doğrultusunda İslâm devletlerinde bir kurum haline gelen Hisbe, şehirdeki ekonomik, sosyal ve kültürel hayat gibi çok geniş bir alana hâkimdi. Görev alanının genişliği ve ilgilendiği konuların çeşitliliği muhtesibin, İslâm şehirlerinin en renkli şahsiyeti olarak nitelendirilmesine sebep olmuştur. Osmanlılarda ise kâdî'nın yardımcısı olarak vazife gören muhtesibin, yukarıda belirtilen bazı yetkilerine ilâveten XV ve XVI. asır İhtisâb kanunnâmelerinde bunlarla ilgili daha geniş bilgiler vardır. Hattâ bu kanunnâmelerden biri olan "İstanbul İhtisâb Kanunnâmesi"nde; "fi'l-cümle bu zikr olunandan gayrı her ne kim Allah Teâlâ yaratmıştır, mecmûunı, muhtesib görüp gözetse gerektir" denilerek muhtesibin ne kadar yetki ve sorumluluk sahibi olduğu belirtilmek istenir. Bu kanunnâmelerden ve 14 Aralık 1479 tarihli Edirne şehrine İhtisâb Ağası tayini ile ilgili bir hükümden anlaşıldığına göre muhtesibin vazifelerini genel olarak üç grupta toplamak mümkündür: Osmanlılarda kadısı bulunan her şehirde (kaza) mutlaka bir de muhtesib bulunmaktadır. Toplumda meydana gelen olaylar ve işlenen fiiller ya iyilik veya kötülük olacağına göre; muhtesib, hiç bir davranışın dışında kalamayacaktır. Bu bakımdan muhtesib olarak devlet tarafından seçilecek olan kimsenin çok iyi, bilgili, ahlâklı, rüşvete tevessül etmeyen, Allah'tan korkan kimseler arasından seçilmesi icâb etmektedir. Osmanlı döneminde iktisadî vazifesi de ağırlık kazanan bu görevlinin, halkla fazla haşır-neşir olmaması için, görev süresi bir yıl ile kayıtlanmıştır. Binâenaleyh vazifeye başlamasından bir sene sonra muhtesib derhal vazifeden ayrılır Yerine bir başkası seçilir. Gerçekten önemli bir vazife icra eden bu yetkilinin diğer insanlardan ayrılan bazı özelliklerinin bulunması gerekmektedir. Müslümanları devamlı kontrol altında bulunduran bir kimse olarak onun aşağıdaki sıfatları taşıması gerekmektedir: • Müslüman olmak: Müslüman olmayan kimseler bu vazifeyi yapamazlar. Zîra bu, dînî bir vazifedir. Bunun için dînin aslını inkâr eden ve müslüman olmayan bir kimse bu vazifeye tayin edilemez. 88 • Mükellefiyet: Muhtesib olmanın şartlarından biri de mükellefiyettir. Bu çağa gelmemiş birinin bu vazifeye getirilmesi devlet otoritesini sarsacak bir durumdur. Bu bakımdan çocuk yaşta birinin muhtesib olarak tayini mümkün değildir. • Erkek olmak: Her ne kadar Hz. Peygamber zamanında, Hz. Ömer'in (r.a.) akrabalarından biri olan Şîfâ binti Abdullah adında bir kadın bu vazifeye getirilmiş ise de, bunun istisnâ olduğu belirtilerek, güç ve kuvvet isteyen bir konuda kadınların vazifelendirilmesi hoş karşılanmamaktadır. • Adâlet: Muhtesibte bulunması gereken sıfatlardan biri de adâlettir. Muhtesibin herkese karşı âdil davranması gerekir. • İzin: Muhtesibin vazifesini icra ederken hafiften şiddetliye doğru bir metod takip etmesi gerekir. Bunun için, sadece tarif, va'z ve nasîhat gibi konularda izne gerek olmadığı açıktır. Ancak münkeri ortadan kaldırma, dövme ve Hattâ haps etme gibi konularda devletin izninin bulunması gerekir. • Kudret: Muhtesib, gördüğü münkeri ortadan kaldırmaya güç sahibi olacaktır. Âciz olan bir kimse bu vazifeyi yapamaz. O, ancak kalben buğz eder. • İlim: Muhtesib olacak kimsede bulunması gereken sıfatlardan biri de âlimliktir. Onun, sadece dinî emir ve nehiyleri bilmesi de yetmez. O, kendisini ilgilendiren ekonomik konularda da bilgi sahibi olmalıdır. • İlmiyle âmil olmak: Muhtesib ilmiyle âmil olmalı ve bildiği şeyleri önce kendi nefsinde tatbik etmelidir. • Allah rızâsı: Muhtesib her türlü fiil, söz ve davranışlarında Allah rızâsını gözetmeli, iyi niyet sahibi olmalı, riyâ ve gösterişten uzak durmalıdır. • Takvâ sahibi olmak: Onun takvâ sahibi olması istenir. Zîra, bildikleri ile amel etme, büyük ölçüde buna bağlıdır. • İyi ahlâk: Bazı kimselerin, kötülüklerden alıkonulması husûsunda ilim ve takvâ yeterli gelmeyebilir. Böyle durumlarda acele etmeksizin yumuşak davranmak gerekir. Bu da iyi ahlâk ile mümkündür. Görüldüğü gibi, İslâm dünyasında Hz. Peygamberle (s.a.v.) ortaya çıkan ve iyiliklerin yapılmasını, kötülüklerin ise yasaklanmasını sağlamaya çalışan hisbe 89 müessesesinin başında bulunan muhtesib, büyük bir hizmeti yerine getiriyordu. O, bu hizmeti yerine getirirken birçok yardımcı da kullanırdı. 366 Tarihte kurumsal olarak Hisbe teşkilâtı olarak örgütlenen emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker ilkesi günümüzde belediye hizmetleri, yargı kurumu ve emniyet teşkilatı tarafından adı konulmadan fakat benzer görevler itibâriyle yerine getirilmektedir kanaatini taşımaktayız. 2. Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-İMünker Probleminin Toplumsal Açıdan Önemi “İyiliği emretmek, kötülüğü önlemek” bir toplumun başarısı, erdemli bir hayat sürmesi ve adaleti te’sîs etmesi için her müslümanın uyması/uygulaması gereken en önemli görevlerden birisidir. Bundan dolayı Yüce Allah, Kur’ân-ı Kerim'de birçok âyette bu konu üzerinde durmuştur. Nitekim, bu ümmetin en hayırlı ümmet olmasının sebeplerinden birinin de, “iyiliği emretmek, kötülüğü önlemek” olduğu şu âyet-i kerimede açıklanmıştır: “Siz, insanlar içinden çıkarılmış en hayırlı ümmet oldunuz. İyiliği emreder, kötülükten sakındırırsınız ve Allah'a inanırsınız...” 367 Başka bir âyette mü'minlerin vasıfları sayılırken şöyle buyrulmaktadır: “İnanan erkek ve Kadınlar, birbirlerinin velisidirler. İyiliği emrederler, kötülükten sakındırırlar, ...”368 Münafıklar, vasıfları icâbı, kötülüğü emrederler iyiliği önlerler. Çünkü onların hasta ruhları, insanların hayır işlerini görmeyi arzu etmez. İnsanlar arasında kötülüğün yayılmasını arzu ederler. Bu, gönüllerinin arzu ettikleridir. Hak ehline kin ve öfke beslemekten hoşlanırlar. Hatta bu hak ehlinin, diğer günahkâr insanlarla kötülük işlemede eşit olmalarını isterler. “Münâfık erkekler ve münafık Kadınlar birbirlerindendir. Kötülüğü emreder, iyilikten meneder ve ellerini sıkı tutarlar: Allah'ı unuttular, O’da onları unuttu. Münafıklar; işte yoldan çıkanlar onlardır.”369 “İyiliği emretmek, kötülüğü önlemek” mutlaka mü'minlerde bulunması gereken sıfatlardandır. Bu çok önemli görevi yapmayanlar bu vasıflarını kaybederler. 366 Kazıcı, Ziya, “Hisbe”, DİA, , c. XVIII, TDV Yay., İstanbul,1998, s. 143-145. 367 Âl-i İmrân 3/110. 368 Tevbe 9/71. 369 Tevbe9/67. 90 İsrâiloğulları bu görevi terkettikleri için lânetlenmişlerdir: “İsrâiloğullarından kâfir olanlar, Dâvûd ve Meryem oğlu İsâ diliyle lânetlenmişlerdir. Bunun sebebi söz dinlememeleri ve sınırı aşmalarıdır. Onlar işledikleri kötülükten, birbirini vazgeçirmeye çalışmazlardı. Andolsun yaptıkları ne kötüdür.” 370 Bu deliller ışığında, eğer ailenin, toplumun ve milletin içinde bulundukları kötü durumdan kurtulmalarını isteniyorsa, nerede ve hangi konumda makamda olursa olunsun tâkat ölçüsünde iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemeye çalışmak gerekir. Aile ve bütün mü'minlerle birlikte dünya ve ahirette saâdete erebilmek için, olanca gayreti sarfetmek gerekmektedir. Nitekim Yüce Allah: “Ey inananlar, kendinizi ve ailenizi bir ateşten koruyun ki, onun yakıtı insanlar ve taşlardır. Onun başında gâyet katı, şiddetli, Allah'ın kendilerine buyurduğuna karşı gelmeyen ve emredildikleri şeyi yapan melekler vardır” 371 buyurmaktadır. İşte bu duruma düşmeden önce her mü'min gücü nispetinde iyiliği emretmeli ve kötülüğü önlemelidir. Konuyla ilgili olarak başka bir âyette, “Sizden hayra çağıran, ma’rûfu emreden münkerden vazgeçirmeye, çalışan, bir ümmet bulunsun. İşte onlar kurtuluşa erenlerdir” 372 buyurulmaktadır. Bu âyetle ma’rûfun emredilmesi ve münkerden menedilmesi işi bütün İslâm ümmetine farz kılınmıştır. İslâm uleması bu görevi ümmet içinden bir grubun yapmasıyla diğerlerinden sorumluluğun kalkacağını, ancak hiç kimsenin yapmaması halinde bütün müslümanların sorumlu ve günahkâr olacağını söylemiştir Şu âyet de “Siz insanlar için çıkarılmış en hayırlı bir ümmetsiniz. Ma’rûfu emreder, kötülükten vazgeçirmeye çalışırsınız; çünkü Allah'a inanıyorsunuz” 373 İslâm âlimleri, bir şeyden korkarak kötülüğe engel olmamanın âdeta o kötülüğü kabul etmek ve onu işlemek anlamına geldiğini; asıl korkunun Allah'tan korkmak olduğunu; iyiliği emretmek ve kötülüğü engellemek görevinin eceli yaklaştırmadığını ve rızkı kesmediğini; ancak göz göre göre tâkat dışı belâya direnmenin de câiz 370 Mâide 5/79. 371 Tahrim 66/6. 372 Âl-i İmran 3/104. 373 Âl-i İmrân 3/110. 91 olmadığını ifâde etmişlerdir. İnsanlar için en hayırlı topluluk olan İslâm ümmetinin bireyleri birbirlerinin bütün dertleriyle ilgilenen kişilerden meydana gelir. Hâlbuki diğer bütün dinlerde iyilik ve kötülük her ferdin kendi sorunudur. Ma’rûfu emretmek, münkerden alıkoymak görevini İslâm ümmeti içinden öncelikle alanında uzman olan bilgi sahibi olanlar üstlenir; yoksa bu iş tecrübe ve ilgili konuda alan bilgisi ve formasyonu olmayanlara bırakılamaz. Görevin yerine getirilmesinde ana ilke, her müslümanın âhirette hesap vereceğini bilmesi bilincidir. Gerçek ma’rûf-münker görevi, en başta insanın kendisinden başlayarak yapılır Bazı insanlar her devirde, Resul’e (s.av) itaati söylerler, fakat kendileri itâat etmezler; sadakayı emrederler, kendileri vermezler. İşte şu âyette bu tarz prototipler uyarılmaktadır: “Kitabı okuyup durduğunuz halde kendinizi unutur da başkalarına mı iyiliği emredersiniz? Düşünmez misiniz?”374 Hemen şunu da belirtelim ki dinde zorlama yoktur, ancak salih amele teşvik vardır. İnsanların özgür irâdeleri ile seçimde bulunmaları teşvik edilmeli, içten gelen, samimi duygular harekete geçirilmelidir. Hiçbir insan bir dine veya ideolojiye girme konusunda icbar edilmemelidir. Böyle bir icbar münafıklığı yaygınlaştıracaktır. Kendi arzusu ile zorlama olmadan dine giren birinden taahhütlerine bağlı kalmasını, iman akdine sahip çıkmasını beklemek doğal bir haktır. Ancak başkalarının alanına girmediği sürece ne toplum bireye müdahale etmemelidir. Öyleyse alenen yapılan kötü bir fiil, başkalarının haklarına tecavüz sayılacağından psikolojik, hukûkî, cezaî müeyyideleri hak eder. Müeyyide ve zorlama gerektiren ameller sosyal içerikli olan ve toplumu ifsada yol açan amellerdir. Dinde zorlama yok demek, hiçbir denetim ve yaptırım yok demek değildir. Ortada eğer bir emir ve yasak var ise yaptırımdan söz etmemek mümkün değildir. İlahî olsun, beşerî olsun her otorite özünde siyasî olsun veya olmasın bir yaptırım barındırır. Kur’ân’daki farziyet ifâde eden bütün emirler bir tür ilahî irâdenin insan hayatına müdahale isteğidir. Nitekim dînin temel ibadetleri, Allah Tela’nın teşekkül 374 Bakara 2/44. 92 ettirilmesini istediği toplumsal, siyasal yapıyı ilgilendiren konular Kur’ân’da çoğu zaman emir kipi ile ifade edilen ilahî buyruklar şeklinde geçmektedir. “Biz onları yeryüzüne yerleştirsek namaz kılarlar, zekâtı verirler, uygun olanı emrederler, fenalığı yasak ederler. İşlerin sonucu Allah'a aittir.” İyiliği emretmek, kötülüğü engellemek mü'minlerin hem ferdî hem de toplumsal-siyasal görevleri olduğundan mü'minler Allah’ın hükümlerini kendi nefislerinde (iç dünyalarında, özel hayatlarında) yaşamakla, adaleti hayata hâkim kılmakla, zulme engel olmakla yükümlüdürler. Anlaşılacağı üzere emir ve yasak, bir şeyin nasıl yapılması gerektiğini belirleyen bir normdur. Normlara uymayanlara yaptırım uygulamak da yerine göre siyasal otoritenin, yerine göre toplumsal otoritenin kontrolündedir. Siyasal otorite, devlet, gücü, olup, polis, jandarma, savcı, yargıç, avukat müfettiş, zabıta, vergi memuru, öğretmen, muhtar, kaymakam, vali milletvekili, bakanlar, başbakan, cumhurbaşkanı gibi görevleri yerine getirebilecek vasıfları taşıyan kamu görevlileri tarafından devlet ve millet adına bu gücü kullanmaktadırlar. Sosyal otorite ise bir memlekette yaşayan halkın örf, , gelenek, görenek ve kültür seviyelerine göre oluşturduğu ma’şer-i vicdân diye “ma’rûf” kamuoyudur. Bazen kamuoyu gücü siyasal otoriteden daha etkin ve tesîrli olabilmektedir. Kötü huyları kendinde alışkanlık haline getirenler, manevî hasletlere duyarlı halk tarafından otokontrol sistemiyle sindirilip hatalarını terk etmeye zorlanabilir. Bunda başarı ihtimali de yüksektir. Bu sebeple insanların beğenmediği bir konuda başlatılan bir imza kampanyası bile problemin çözümünde etkin ve etkili rol oynamaktadır. Halk seçim programları neticesinde beğenmediği yöneticilerini kamuoyu gücüyle uyarıyor hatta iktidardan uzaklaştırabiliyor. Günümüzde “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker” görevini yerine getirmenin alternatifleri çoktur. Televizyonda proğram yapmak, bildiri yayınlamak, tiyatro gösterileri yapmak, sosyal yardım kampanyaları düzenlemek sûretiyle yerine getirilebilir. Gönüllü kuruluşlar, vakıf ve dernekler vasıtasıyla bu prensip sosyal hayatta etkili bir şekilde yerini korumaktadır. 93 Toplumdaki her bireyin emr-i bir ma’rûf nehy-i an’il-münker projesine katılması mümkündür. İnananların bu ilke için bir şey yapamayacaklarını söylemeleri doğru değildir. Kim bir kötülük görürse onu eliyle değiştirsin, buna gücü yetmezse diliyle değiştirsin buna da gücü yetmezse kalbiyle değiştirsin, buda imanın en zayıf derecesidir hadis-i şerîfine göre her bireyin kendi kapasitesine göre elle değiştirme gücünü denemelidir. Başarılı olamazsa diliyle nasihat etmeyi dener. Bunda da başarılı olamazsa o kötülüğün giderilmesi için kalbinden tepkisini ortaya koyar. Mü’min kötülüğü yapan kişiden ziyâde kötülük fikrine nefret duymalı; kötülüğü yapana ise bu davranışı terk etmesi için dua etmelidir. Zira uyarıcının görevi, kötülüğü ortadan kaldırmak ve kötülüğe bulaşanların ıslahı için samimi gayret göstermelidir. 94 SONUÇ Emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l-münker yani iyiliği yayma ve kötülüğü önlemeye çalışma, içinde yaşanılan asrın şartlarına göre yapılış keyfiyeti farklılık arz etse de, inanan insanların ‘îfâ ve icrâ etmesi gereken bir vecibe ve ilkedir. emr-i bi’lma’ruf ve nehy-i anil münkere günümüzde her devirden daha çok ihtiyaç olduğu ortadadır “Emir” sözlükte nehyin zıddı olup, “bir şeyin yapılmasını talep etmek” demektir “Nehiy” ise, bir şeyden men etmek, alıkoymak ve yapılmamasını istemektir “Ma’ruf”, münkerin zıddıdır. İslâm öncesi câhiliyye döneminde bir eylem kabîle geleneklerine uygun düşüyorsa “ma’ruf”; bu geleneklere ters düşüyorsa münker sayılırdı. İslâmi ölçülerle uyuşması şartıyla “örf” denen bu eylemler, İslâmi dönemde de devam ettirilmiş, hatta daha sonraları bu, usul kitaplarında “bizden öncekilerin şer’i/örf ve geleneği -Kur’ân ve Sünnete aykırı olmamak şartıylabizim de şer’imizdir” şeklinde kaideleştirilmiş ve formüle edilmiştir. Bunlar daha çok edep, hikmet ve ahlâka ilişkin hususlardır. Ancak bilhâssa Kelâm tartışmalarının başlamasıyla ma'rûf ve münker, akıl ve dînî ölçülere göre tanımlanmaya ve tespît edilmeye başlanmıştır. Nitekim Mutezile âlimlerinin çoğunluğu, hüsn/güzellik ve kubh/çirkinlik anlayışlarının sonucu olarak ma’rufu aklın iyi gördüğü, münkeri de aklın çirkin ve sakıncalı gördüğü şey olarak görmüşler, şeriatın sadece aklın tespîtini desteklemekten ve irşâddan ibaret olduğunu ifade etmişlerdir Eş’arîlere ve Selefîlere göre ise “ma’ruf”, şeriatın iyi ve güzel olarak kabul ettiği şey; münker de şeriatın kötü ve çirkin gördüğü şeydir Ancak bu tanımların ma’ruf ve münkerin uzun tarihi geçmişe dayalı çok yönlü anlamlarını daralttığı görülmektedir Bu nedenledir ki, ehl-i sünnet âlimlerinin çoğunluğu ma’rûf ve münkeri tanımlarken sadece akla veya sadece şeriata/nakle değil, her ikisine birden vurgu yapmaktadırlar. Ma’ruf ve münker kelimelerinin çıktığı köke bakıldığında tanımda sadece aklı ve şeriatı değil, bunların yanı sıra insan tabiatına ve selim kalbe de yer verilmesi 95 daha uygun düşmektedir. Zira ma’ruf, alametleriyle tanınan ve bilinen şey anlamına gelmektedir ki, bu da insanın fıtratında karşılığı olan şey demektir. Münker ise, fıtratın kabul etmeyip ret ve inkâr ettiği, içine sindiremediği, beğenmediği ve benimsemediği şeylerdir. Burada şunu da belirtmek gerekir ki, günümüzde kimilerinin, Mu’tezile’nin Kur’ân’da vurgulanan ma’ruf ve münker veya güzellik ve çirkinlik prensiplerinin yegâne ölçüsünün ve objektif kriterinin akıl olduğunu ileri sürerek bu ilkenin kullanım alanını insanların akıllarına ve tecrübelerine sunarak genişletmiş ve evrenselleştirmiş olduğu görüşünü benimsemesi, Kur’ân’ın akla ve tefekküre verdiği önem ve değeri buna gerekçe göstermesi, aklı her zaman ön plana geçirdiğini ve Mu’tezile’nin dışındaki ekollerin bu kriterleri geniş tutmadığını ileri sürmesi kanaatimizce gerçeği tam olarak yansıtmamaktadır İslâm’ın akla ve tefekküre verdiği değer ve önem tartışılmaz. Ancak ma’ruf ve münkerin veya iyilik ve kötülüğün/ güzellik ve çirkinliğin tesbitinde yegane kriterin akıl olduğunu iddia etmek oldukça zordur. Allah’ın seçkin kulları olan peygamberlerin bu görev ile gönderilmiş olmaları, O’nun en önemli vasıflarından birinin ümmîliği diğeri de iyiliğe davet etmesi ve kötülüğü önlemeye çalışması olduğunu beyan buyurması, yine bu ilkenin önemini ortaya koymaktadır. Birçok âlime göre b Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)ilkesinin hükmü, Kitap, Sünnet ve icmâ ile sabittir. Fakat İslâm âlimleri bu ilkenin farz-ı ayn veya farz-ı kifâye olduğu hususunda ihtilâf etmişlerdir Bu ihtilâf, âlimlerin âyetlerde geçen bazı lafızları farklı yorumlamalarından kaynaklanmaktadır Cumhurun(İslâm âlimlerin çoğunluğunun)görüşü, bu görevin farz-ı kifâye olduğu yönündedir. Böyle de olsa bize göre İslâm ümmetinden bir grubun bu görevi mutlaka yerine getirmesi gerekmektedir. Ancak bu sayede müslümanlar arasında birbirlerini aydınlatma ve irşâd etme gibi önemli hususlar gerçekleşir ve yine bu sayede İslâm toplumunda bir bütünlük meydana gelebilir. Bu görevin yerine 96 getirilmemesi durumunda ise, emredildikleri şekilde ikâme edilemeyeceği gibi, Dînin olmazsa olmaz hükümleri uygulama/uygulanma ortamı bulamayacaktır. “Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker”, (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) teorik olarak cihâdın bir parçası sayılmakla birlikte uygulamada farklılık bulunmaktadır. Cihâd, İslâm dînini, müslüman olmayanlar arasında yayma, müslümanları dış saldırılardan koruma ve bunun için gerektiğinde silâha başvurma faaliyeti için kullanılmasına karşılık “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker” (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek), içe dönük bir hareket, yani İslâm ümmetinin Kur'an ve Sünnet hükümlerine uygun, faziletli, barış ve esenliğin hâkim olduğu bir hayat tarzını amaçlayan temel ilkelerden biri olarak kabul görmüştür Müslüman Kelâmı’nda “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)” ilkesi, ma’rûf ve münkerin ne olduğu ve nasıl bilineceği bu ilkelerin fert fert bütün Müslümanlar tarafından mı yoksa Müslümanlar arasından belirlenmiş bir grup ya da kurum tarafından mı uygulanacağı konularında tartışılmıştır. Bir bütün olarak “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)”, Kur’ân-ı Kerîm’de insanın bireysel sorumluluklarını belirleyen önemli bir unsur olarak zikredilmiştir. Bu sorumluluk kadın-erkek, gençyaşlı, zengin-fakir gibi bir ayrım gözetmeden herkesi ilgilendirir. Trafikte yanlış yapan sürücünün ilgili mercie şikâyeti, çevreye zarar veren birinin uyarılması, halkın haklarını ihlâl eden ve âdil davranmayan siyasî gücün zayıflatılması veya tasfiye edilmesi, işini doğru ve dürüstçe yapmayan iş sahibinin eleştirilmesi, çalıştırdığı işçisine hakkını vermeyen patronun boykot edilmesi ve bunun gibi durumlar emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) kapsamına girer. Hicrî ilk asırlardan bu yana emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ilkesi birçok farklı uygulamanın kaynağı olmuştur. Hz. Peygamber’in (s.a.v) anlatmada, uyarmada ve de eleştirmede gösterdiği incelik, nezaket, sabır ve özellikle bu ilkeyi hayatıyla tecrübe ederek gösterip öğretmesi daha 97 sonraki devirlerde Müslümanlar O’nun (s.a.v) dönemindeki hassasiyetle kavranamamış ve hakkıyla uygulanamamıştır. Hâricîlerin din adına yaptıkları kötü uygulamalar, bu hafıza kaybının bir sonucu olmalıdır. Sadece Hâricîlerle sınırlı kalmayan baskı ve zorbalıklar, Mu’tezile de siyasî gücü elinde bulundurduğunda, gün yüzüne çıkmıştır. Muhalefette emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) nazariyesini ortaya koymuşlar, ancak iktidarda bu prensibin gerektirdiği yumuşaklıktan gittikçe uzaklaşmışlardır. Mu’tezile’nin “emr-i bi'l-ma’rûf ve nehy-i ani'l-ünker” ilkesine yükledikleri anlam ve kullanım amaçları ile Hâricîlerin ilkeye yüklediği anlam ve kullanım amacı birbirine benzerlik göstermektedir. Ancak Hâricîler ilkeye siyasî anlam yüklemiş, Mu’tezile ise daha sistemli ve metodik hareket ederek bu ilkeyi sistemlerine almış ve ilke üzerine siyasî, ideolojik ve ahlâkî kullanım alanları oluşturmuştur. Zaman zaman da devlet yönetimine başkaldırının meşrûiyetini bu ilkeye dayandırmıştır. Mu’tezile mezhebi, “usûl-ü hamse” terimiyle meşhûr ve ma’rûf olan beş temel prensibinden birisi olmuştur. Mu'tezîle'nin benimsediği beş temel esastan amelî olan tek ilke “iyiliği emretme kötülükten alıkoyma” ilkesidir. Diğer dört esas nazarî ve itikâdîdir. Mu'tezîle, bu ilkeyi bir gereklilik olarak anlayıp, hayatlarına uygulayan bir fırkadır. Ma’rûf ve münker kavramları hem mezhepler ve hem de siyasîler tarafından ele alınmış birer kavram olmaları nedeniyle haklarında çok şeyler söylenmiştir. Bundan dolayı bu iki kavramın hem mezhebî ve hem de siyasî bir yönünün bulunduğunu ve gelişmesinin de bu iki yönden olduğunu söyleyebiliriz. 98 BİBLİYOGRAFYA ABDULBÂKÎ, Muhammed Fuâd, el-Mu’cemu’l- Müfehres li Elfâzı’l- Kur’âni’lKerîm bi Hâşiyeti’l- Mushafi’ş-Şerîf, Dâru’l-Hadîs, Kâhire, 1994. AKBULUT, Ahmet, Sahabe Dönemi İktidar Kavgası, Pozitif Matbaacılık, Ankara, 2001. ALPER, Ömer Mahir, İslâm Felsefesinde Akıl-Vahiy/Din-Felsefe İlişkisi, Ayışığı Kitapları, İstanbul, 2000. AMMÂRA, Muhamm
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI KELAM BİLİM DALI KUR’ÂN-I KERÎM’E GÖRE EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER PROBLEMİNİN KELAM İLMİ AÇISINDAN TAHLÎLİ Ramazan KIYMAZ YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Prof. Dr. Şerafettin GÖLCÜK Konya – 2009 T. C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI KELAM BİLİM DALI KUR’ÂN-I KERÎM’E GÖRE EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER PROBLEMİNİN KELAM İLMİ AÇISINDAN TAHLÎLİ Ramazan KIYMAZ YÜKSEK LİSANS TEZİ Danışman Prof. Dr. Şerafettin GÖLCÜK Konya – 2009 I İÇİNDEKİLER BİLİMSEL ETİK SAYFASI...................................................................................IV YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU...........................................................V ÖNSÖZ ....................................................................................................................VI ÖZET.....................................................................................................................VIII SUMMARY...............................................................................................................X KISALTMALAR....................................................................................................XI GİRİŞ BİR KELÂM PROBLEMİ OLARAK EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) A.“EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER” PROBLEMİNİN GENEL OLARAK DEĞERLENDİRİLMESİ……………...………………...01 B. ARAŞTIRMANIN KONUSU VE SINIRLANDRILMASI …………………....05 C. ARAŞTIRMANIN AMACI……………………………………………………...06 D. ARAŞTIRMANIN METODU…………………………………………………...07 BİRİNCİ BÖLÜM EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) KAVRAMLARININ ETİMOLOJİK TAHLÎLİ A. EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF (İYİLİĞİ EMRETMEK) KAVRAMI .............................10 1. Emir Kavramının Etimolojik Tahlîli...........................................................10 2. Ma’rûf Kavramının Etimolojik Tahlîli..........................................................15 B. NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) KAVRAMI.................27 1. Nehiy Kavramının Etimolojik Tahlîli...........................................................27 2. Münker Kavramının Etimolojik Tahlîli.........................................................32 II İKİNCİ BÖLÜM EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHYİ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) PROBLEMİNİN KUR’ÂN-I KERÎM VE HADÎS-İ ŞERÎFLER IŞIĞINDA TAHLÎLİ A. KUR’ÂN-I KERÎM’E GÖRE EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHYİ AN’İLMÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK)…….…..38 1. “Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker” Kavramını İhtivâ Eden Âyetlerin Değerlendirilmesi.............................................................39 a) Âl-i İmran Sûresi 104.Âyetin Değerlendirilmesi....................39 b) Âl-i İmran Sûresi 110. Âyetin Değerlendirilmesi...................42 c) Âl-i İmran Sûresi 114. Âyetin Değerlendirilmesi...................43 d) A’râf Sûresi 157. Âyetin Değerlendirilmesi...........................44 e) Tevbe Sûresi 71. Âyetin Değerlendirilmesi............................46 f) Tevbe Sûresi 112. Âyetin Değerlendirilmesi..........................47 g) Hacc Sûresi 41. Âyetin Değerlendirilmesi..............................48 h) Lokmân Sûresi 17. Âyetin Değerlendirilmesi........................49 i) Tevbe Sûresi 67. Âyetin Değerlendirilmesi.............................50 2. “Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker” Konusunu İhtivâ Eden Âyetlerin Genel Olarak Değerlendirilmesi......................................51 3. “Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker” Prensibinde Yöntem...55 B. HADÎS-İ ŞERÎFLERE GÖRE EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İLMÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK)………...58 III ÜÇÜNCÜ BÖLÜM EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHYİ ANİ’L-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) PROBLEMİNİN BAZI İTİKÂDÎ MEZHEPLERE GÖRE TAHLÎLİ VE SOSYAL HAYATTAKİ YANSIMALARI A. EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHYİ ANİ’L-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) PROBLEMİNİN BAZI İTİKÂDÎ MEZHEPLERE GÖRE TAHLÎLİ ...................................................................71 1. Haricîlik Ekolünde Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker (İyiliği Emretmek ve Kötülüğü Önlemek)...........................................................71 2. Mutezile Ekolünde Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker (İyiliği Emretmek ve Kötülüğü Önlemek)...........................................................74 3. Ehl-i Sünnet Ekolünde Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker (İyiliği Emretmek ve Kötülüğü Önlemek ............................................................80 B. EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) PROBLEMİNİN SOSYAL HAYATTAKİ YANSIMALARI ..............................................................................................82 2. Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker Probleminin Kurumsal Düzeyde Uygulaması:Hisbe Teşkilâtı.................................................................82 2. Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker Probleminin .Toplumsal Açıdan Önemi.......................................................................................................89 SONUÇ....................................................................................................................94 BİBLİYOGRAFYA................................................................................................98 ÖZGEÇMİŞ ...........................................................................................................105 IV T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü BİLİMSEL ETİK SAYFASI Bu tezin proje safhasından sonuçlanmasına kadarki bütün süreçlerde bilimsel etiğe ve akademik kurallara özenle riayet edildiğini, tez içindeki bütün bilgilerin etik davranış ve akademik kurallar çerçevesinde elde edilerek sunulduğunu, ayrıca tez yazım kurallarına uygun olarak hazırlanan bu çalışmada başkalarının eserlerinden yararlanılması durumunda bilimsel kurallara uygun olarak atıf yapıldığını bildiririm. Öğrencinin Adı Soyadı (İmza) Ramazan KIYMAZ V T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü YÜKSEK LİSANS TEZİ KABUL FORMU Ramazan KIYMAZ tarafından hazırlanan “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker Probleminin Kelâm İlmi Açısından Tahlîli” başlıklı bu çalışma 17 /07 / 2009 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda oybirliği/oyçokluğu ile başarılı bulunarak, jürimiz tarafından yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Ünvanı, Adı Soyadı Prof. Dr. Şerafettin GÖLCÜK Başkan İmza Ünvanı, Adı Soyadı Prof. Dr. Süleyman TOPRAK Üye İmza Ünvanı, Adı Soyadı Yard. Doç. Dr. Durmuş ÖZBEK Üye İmza VI ÖNSÖZ Dînin payandası, umdesi, direği, en hayâtî dinamiklerinden biri olarak nitelendirebileceğimiz iyiliği yayma ve kötülüğü önlemeye çalışma mânâsını ifade eden “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker”in fonksiyonu itibarıyla dinde önemli bir yeri vardır. O, İslâm medeniyetinin kurulmasında önemli temel ilkelerden biri olma özelliğini taşıdığı gibi, aynı zamanda onsuz İslâm Dîni’nin varlığını sürdüremeyeceği bir ilkedir. Yine onsuz namaz, oruç, zekât, hac ve benzeri ibadetlerin icrâ ve îfâsı söz konusu olamaz. Emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’lmünkerin böylesine hayati bir öneme sahip olduğunda İslâm ümmeti içinde ittifak vardır. Ehl-i Sünnet ve’l-Cemaat bu vazifeyi yerine getirilmesi gereken bir farz olarak kabul etmiş; Mutezile Mezhebi de bunu “usul-i hamse”den (beş temel esastan) saymıştır. Allah’ın seçkin kulları olan peygamberlerin bu görev ile gönderilmiş olmaları, özellikle de Kur’ân-ı Kerim’de Hz. Muhammed’i (s.a.v.) anlatırken “Onlar ki yanlarındaki Tevrat ve İncil’de vasıfları yazılı o elçiye, o ümmî Peygambere tâbi olurlar. O Peygamber ki kendilerine meşrû şeyleri emreder, kötülükleri yasaklar.” sûretiyle O’nun (s.a.v.) en önemli vasıflarından birinin ümmîliği, diğerinin de iyiliğe davet etmesi ve kötülüğü önlemeye çalışması olduğunu beyan etmesi, bu ilkenin önemini açıkça ortaya koymaktadır. Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i ani’l-münker ilkesi ‘ma’rûf’ ve ‘münker’in bilinmesi, kim tarafından ve ne şekilde uygulanacağı sorularını ortaya çıkarmıştır. Tarihî seyri içinde beraberinde birçok soru ve sorun getiren bu prensip, anlaşılma ve uygulanma safhasında farklı anlamalara sebep olmuştur. Bu tartışmaların bir kısmı siyasî, bir kısmı da teorik olmuştur. Araştırmamız giriş, üç ayrı müstakil bölüm ve sonuç bölümlerinden meydana gelmiştir. Giriş’te “emri-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker problemini bir Kelâm problemi olarak genel değerlendirmeye tâbi tuttuk. Araştırmanın konusunu amacını ve sınırlandırılmasını izâh ettik. Ayrıca araştırmayı yaparken takip ettiğimiz metodu detaylı bir şekilde anlattık. VII Birinci Bölüm’de problemin anahtar kavramları olan “emir”, “ma’rûf”, “nehiy”, ve “münker” kelimelerinin etimolojik tahlîlilini yaptık. İkinci bölümde ise ilk olarak bu anahtar kelimelerin Kur’ân-ı Kerîm’de beraberce yer aldığı âyetleri tefsir âlimlerinin eserlerine müracaat ederek ayrı ayrı izâh ettik ikinci olarak da dinde hüküm koyma yetkisi olan Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) probleme bakışını yansıtan sözlerinden bazı örnekler seçerek tahlîl ettik. Üçüncü bölümde problemin bazı Kelâm ekollerinin özelinde nasıl anlaşıldığını ve hangi uygulama safhasına geçildiğini gösterdik, daha sonra ise emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker problemini tarihte kurumsal olarak kullanıldığı hisbe teşkilatı üzerinden değerlendirdik bunun akabinde günümüzde sosyal hayatta ilkenin nasıl anlaşıldığını ortaya koyduk. Sonuç bölümünde ise araştırma neticesinde elde ettiklerimizi değerlendirdik Araştırmamız boyunca emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker problemi için eserlerinden istifâde ettiğimiz değerli İslâm âlimlerinin, mütefekkirlerinin ve araştırmacılarının vefat etmişlerine Allah’tan rahmet diliyor, hayatta olanlara saygı ve hürmetlerimi sunarım. Çalışmalarına devam edenlere de muvaffakiyetler dilerim. Böylesine önemli bir konuyu araştırırken çalışmamı titizlikle takip eden, değerli düşünceleriyle meselenin önemini daha çok anlamamı sağlayan Tez Danışmanım Prof. Dr. Şerafettin GÖLCÜK’e teşekkür ederim. Ayrıca bana yol göstererek her konuda yardımcı olan Prof. Dr. Süleyman TOPRAK ve Yard. Doç. Dr. Durmuş ÖZBEK’e teşekkür eder, saygılar sunarım. Ramazan KIYMAZ Konya-2009 VIII T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü Ö ğrencinin Adı Soyadı Ramazan KIYMAZ Numarası 064244051014 Ana Bilim / Bilim Dalı Temel İslam Bilimleri/Kelâm Danışmanı Prof. Dr. Şerafettin GÖLCÜK Tezin Adı Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i ani’l-Münker Probleminin Kelâm İlmi Açısından Tahlîli ÖZET İslâm Dîni, insanlığın huzur ve mutluluğunu sağlayan evrensel yasalar koymuştur. Bu ilâhî yasalardan biri de “İyiliği emretmek kötülüğe engel olmak” ilkesidir. Kur'ân-ı Kerîm’in ele aldığı ferdî ve toplumsal tarafı olan bu prensip, toplumda huzur ve güveni sağlayarak sevgi ve barışın hâkim olduğu bir dünya mutluluğu sunacaktır. Peygamberlerin aslî vazifesi, “İyiliği emretmek kötülüğe engel olmak” ilkesinin gereklerini îfâ etmektir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) de örnek hayatıyla bu ilkeyi uygulayarak inananlara öğretmiştir. Bu ilke, Kelâm ekollerinin gündemlerinde etkin bir şekilde yer almış; Mu’tezile Mezhebi bu prensibi, beş temel itikadî ilkeden birisi olarak kabul etmiştir. Bu sebeple bu ilkeyi Kelâm problemi olarak tezimizde ele aldık. Araştırmamız giriş, üç ayrı bölüm ve bir sonuç bölümünden oluşmaktadır: Giriş bölümünde, konunun öneminden bahsettik. Birinci Bölüm’de “Emir, Ma’rûf, Nehiy ve Münker” kavramlarının etimolojik tahlîlini yaptık. İkinci Bölüm’de ilk olarak ilkenin anahtar kavramlarının yer aldığı Kur’ân-ı Kerîm’deki âyetler ışığında açıklamalar yaptık. Daha sonra bu âyetlere ilk muhâtap olan, dînin eğiticisi ve öğreticisi konumundaki Hz. Peygamberin (s.a.v.) sözleri, uygulamaları ve tavsiyelerini ortaya koyduk. Üçüncü bölümde ise İslâm Tarihi boyunca inananların, bu ilkeye karşı IX tutumlarını ve uygulamalarını, bazı Kelâm ekolleri özelinde açıklamaya çalıştık. Ayrıca bireylerin, toplumun ve onları yönetenlerin uygulamalarıyla ilkeyi nasıl değerlendirdiklerini anlattık. Sonuç olarak “iyiliği emretmek kötülüğe engel olmak” ilkesi, Kur’ân-ı Kerîm, Peygamber Efendimizin (s.a.v.) sözleri ve uygulamaları ayrıca din âlimlerinin icmâsıyla Müslümanlara farzdır. Yapılması karşılığında dünya ve âhiret hayatında mükâfatı; yapılmadığı takdirde ise cezası olacaktır. Anahtar Kelimeler: Allah, Emir, Ma’rûf, Nehiy, Münker, Peygamber X Student’s Name Surname Ramazan KIYMAZ Number 064244051014 Department /Dicipline Basic Islamic Science Department /Kelam Counsellor Prof. Dr. Şerafettin GÖLCÜK Name of Thesis An Analysis of the problem of ‘Enjoining what is good and forbidding what is evil’ according to the Quran in the Islamic science of Kelam (Islamic Theology) SUMMARY Islam has set down the universal rules/laws that aim to provide the happiness of human beings. One of those universal rules/laws is ‘the enjoining what is good and forbidding what is evil (emru bilmaruf nehyi anil munker). This principle of Quran targets human being both as a society & individual and aims to provide them a world in which happiness, peace, love and the security of human beings is intendedl. Also this is the principle part of the prophet hood that was practiced by the prophets in the past. The prophet of Islam, Muhammad (pbuh), the best example for Muslims to follow, practiced this principle in his life and set a good example. This principle has been the hot topic of the schools of thoughts of the Islamic science of Kelam (Islamic Theology), especially by the school of Thought of Mu’tezile that has accepted it as a part of the Islamic creed. For this reason I have chosen this principle as a problem in the Islamic science of Kelam (Islamic Theology) My research consists of introduction, 3 main chapters plus the conclusion part. I have researched and examined the significance of the topic in the theology in the introduction part. In the first chapter, I have etymologically analysed the terms/words of “Emr, Maruf, Nehy, and Munker respectively To T.C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü XI Enjoin, Goodness (what is good), To Forbid and Badness (what is evil). In the second chapter, I have made some explanations in the light of the verses of the Quran in which the key terms/words of this issue are mentioned. Then from this point I moved on presenting the sayings, practices and advise of Prophet Muhammad who was the first receiver of these verses and the first teacher of the religion. In the third chapter I presented the teachings of the schools of thoughts and ordinary believers on this issue, their approach towards it and their practices, throughout Islamic history. To conclude, the principle of “the enjoining what is good and forbidding what is evil (emru bilmaruf nehyu anil munker)” is compulsory act upon the believers according to the Quran, sayings and actions of Prophet Muhammad (pbuh) and according to the consensus of the Islamic scholars. There will be a reward in this life and the hereafter upon those who act on it, and there will be punishment on those who do not. Key Words: God, to Enjoin, What is good, to Forbid, What is evil, Prophet XII KISALTMALAR AÜİF : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi AÜİİA : Atatürk Üniversitesi İslamî İlimler Akademisi a.s. : Aleyhisselâm b. : Bin, İbn bkz. : Bakınız c. : Cilt çev. : Çeviren DEÜİFD : Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi DİB : Diyanet İşleri Başkanlığı EÜİFD : Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi h. : Hicrî Hz. : Hazreti haz. : Hazırlayan Kit. : Kitabevi nşr. : Neşreden r.a : Radıyallâhu Anh/Anhâ s. : Sayfa s.a.v. : Sallâhü Aleyhi ve Selem sy. : Sayı TDV : Türkiye Diyanet Vakfı thk. : Tahkik trc. : Terceme trs. : Tarihsiz vd. : Ve Devamı Yay. : Yayınları, Yayıncılık 1 GİRİŞ BİR KELÂM PROBLEMİ OLARAK EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) A. “EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER” PROBLEMİNİN GENEL OLARAK DEĞERLENDİRİLMESİ Kur’ân-ı Kerîm’in temel gâyesi Allah’ın halifelik görevi münasebetiyle insanoğluna yüklediği emanetini yeryüzünde hâkim kılmak için bu vazifeyi icra edecek kâmil insanın yetişmesinde başvuru kaynağı olmasıdır. Bu amaçla Kur’ân-ı Kerîm, öncelikle insan olmanın temel değerlerini bünyesinde barındıran, en güzel biçimde yaratılan,1 yaratılışında sahip olduğu şan ve şerefe2 uygun bir hayat nizâmı kuran ve yeryüzünde halife kılınan3 sorumluluk bilincin farkında olup o istikamette hareket eden kişileri eğitmeyi hedefler. Kur’ân-ı Kerîm, insanın kendini tanıyan, bilen, fıtratına uygun hareket eden bir varlık olmasını ister. İnsanın kendini tanıması ve kendini bilmesi, kendisinin başkalarından ayrı özellikleri ve nitelikleri bulunan bir varlık olduğunu kavramasıdır. Bir insanın kendisini tanımasının ve topluma tanıtmasının en yaygın ve doğru yolu manevî değerleridir. Nasıl bir toplum içinde yaşarsa yaşasın, insanın fikir ve düşünce yapısı, sahip olduğu inanç ve manevî değerlerle zenginleşir. İnsanoğlu bu dünya arenasında hakkı ve hakîkati dosdoğru anlamak ve kavramak adına kendisine verilen aklı ve vicdanı araç olarak kullanır. İrâdesini de çalıştırıp idrak merdiveninde yükselmeye çabalar. Nihâyet o noktaya kilitlenip kendi hedefini belirler. Ne var ki bu hedef doğrultusunda ilerlerken istikameti şaşırtıcı imtihan unsurları devreye girer. Bu haldeki insanı sırât-ı müstakîmde tutacak şey , -hem kendisini, hem de diğer insanları- “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) vazifesini yerine getirmektir. 1 Tîn, 95/4. 2 İsrâ, 17/70. 3 En’âm 6/165. 2 Kur’ân'da ve hadîslerde diğer birçok terim gibi ma’rûf ve münkerin de kısmen eski anlamlarını korumakla birlikte kapsamlarının genişlediği görülmektedir. Bu kaynaklarda iyi ve doğru olarak kabul edilen inanç, düşünce ve davranışlara tek kelimeyle işaret edilmek istendiğinde en çok “ma'rûf” kelimesi; yanlış, İslâm dinine yabancı, müslüman toplum tarafından yadırganan inanç, düşünce ve davranışlar için de “münker”4 kelimesi kullanılmaktadır.5 Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek), fertlerin olgunluğunu sağlayıcı özelliğiyle, İslâm Dîni’nin en önemli prensiplerinden biridir. Topyekûn ümmetin ittifak ettiği Ma’rûfu emir, Münker'i nehiy hususu Mu'tezile'nin dayandığı bir asıl olmuş ve onlar bu hususta ısrarlı davranmışlardır.6 Bu sebeple; siyasî, itikâdî ve fıkhî tüm mezhepler tarafından kabul edilmiş, 7 Hiç şüphesiz bu ilkenin amacı, toplum içinde, insanlar arasında iyiliği ayakta tutmak, yaygınlaştırmak ve başka insanlara tavsiye etmek; kötülüğü engelleyecek ahlâkî öğütlerde bulunarak toplumu eğitmektir. Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ilkesinin hükmü, Kitap, Sünnet ve icmâ ile sabittir. Fakat İslâm âlimleri bu ilkenin farz-ı ayn veya farz-ı kifâye olduğu hususunda ihtilâf etmişlerdir Bu ihtilâf, âlimlerin âyetlerde geçen bazı lafızları farklı yorumlamalarından kaynaklanmaktadır Cumhurun (İslâm âlimlerin çoğunluğunun) görüşü, bu görevin farz-ı kifâye olduğu yönündedir. İslâm ümmetinden bir grubun bu görevi mutlaka yerine getirmesi gerekmektedir. Ancak bu sayede müslümanlar arasında birbirlerini aydınlatma ve irşâd etme gibi önemli hususlar gerçekleşir ve yine bu sayede İslâm toplumunda bir bütünlük meydana gelebilir. Bu görevin yerine getirilmemesi durumunda ise, emredildikleri şekilde ikâme edilemeyeceği gibi, dînin olmazsa olmaz hükümleri 4 Bazen de “fahşâ” kelimesiyle beraber kullanılmıştır. 5 bkz. Abdulbâkî, Muhammed Fuâd, el-Mu’cemu’l- Müfehres li Elfâzı’l- Kur’âni’l- Kerîm bi Hâşiyeti’l- Mushafi’ş- Şerîf, Dâru’l-Hadîs, Kâhire, 1994, ع) Ayn) ve ن) Nûn) maddeleri. 6 Gölcük, Şerafettin, Kelâm Tarihi (Kişiler, Görüşler, Eserler), Esra Yay., Konya,1992, s. 48. 7 İlhan, Avni, el-Emru bi’l-Ma’rûf ve’n-Nehyu an’il-Münker (Mezhepler Tarihi Açısından Bir Bakış), DEÜİFD, İzmir, 1986, c. III , s. 89. 3 uygulama/uygulanma ortamı bulamayacaktır. Dolayısıyla da dînin sosyal hayatta gündem tayin edici etkisi azalacaktır/olmayacaktır.8 Fakat her mezhebin bu prensibi yorumu, uygulama şekli ve metodu farklılık göstermiş 9 ve sahip olunan anlayış zaman zaman siyasî idâre tarafından, devlet yönetiminde resmî politika 10 için bir dayanak noktası olmuştur. Mesela, İslâm tarihinde; Hâricîler “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)i” uygulamak adına, isti’râz 11 uygulamışlar, Mu’tezilî düşüncenin toplumda kabul görmesi adına bazı Abbasi halifeleri farklı görüş sahiplerini Abbasi hilâfetinin (h.:833-848) yılları arasında 15 yıllık bir dönemi boyunca bu ilkeyi uyguladıklarını iddia ederek halkı sıkıntıya sokan bir yönetim hüküm sürmüştür.12 Kur’ânî bir ilke13 olarak “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)”in ilk uygulayıcısı hiç kuşkusuz Hz. Peygamber’dir (s.a.v.).14 Hz. Peygamber (s.a.v.) bu emrin ilk ve örnek uygulayıcısı olarak, bir yol oluşturmuştur. Bu konuda hiçbir tavîz vermediği gibi zorbaca uygulamalara müsâade etmemiştir. Zaten bu görev O’nun (s.a.v.), önceki vazife arkadaşlarının aslî vazifesidir. Bu konuda İmam Gazzâlî’nin şu sözlerini hem benimsiyor hem de önemsiyoruz: “Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker”,dînîn en büyük temeli ve dayanağıdır. Allah Teâlâ'nın bütün peygamberlerini, devam ettirmesi için gönderdiği biricik önemli meselesidir. Eğer bu vazife yapılmazsa, ilmi ve ameli dumûra uğrarsa, kesinlikle peygamberlik vazifesi muattal olur, diyânet temelinden yıkıma uğrar. Başıboşluk hâkim olur ve dalâlet yayılır. Cehâlet alabildiğine dağılır. Fesâd, insanların iliklerine kadar işler. Yırtık oldukça genişler, 8 Tunçbilek, H. Hüseyin, “Emr-i Ma’ruf Nehy-i Münker” Yeni Ümit Dergisi, sy. 75, İstanbul, 2007, s. 24. 9 İlhan, el-Emru bi’l-Ma’rûf ve’n-Nehyu an’il-Münker, s. 89. 10 Akbulut, Ahmet, Sahabe Dönemi İktidar Kavgası, Ankara, 2001, s. 222. 11 İsti’râz: Hâricîlerin ve özellikle Ezarika fırkası mensuplarının kendilerinden olmayan Müslümanların din anlayışlarını sorgulamalarını ifâde eden bir tabir. ( bkz. Mustafa Öz, “İsti’râz”, DİA, XXIII, İstanbul, 2001, s. 374. 12 İbn Haldûn, Kitâbu’l-İber ve Dîvânu’l-Mübtede-i ve’l-Haber, Matbaatu’r-Rahmâniyye, Mısır, 1936, c. VII, s. 107. 13 Âl-i İmrân, 3/104; Mâide, 5/79; A’râf, 7/199; Tevbe, 71/112. 14 Hasan, İbrahim Hasan- Hasan, Ali İbrahim, en-Nüzûmu’l-İslamiyye, Kâhire, 1959, s. 270. 4 memleketler harap ve kullar helâk olurlar. Fakat helâk olduklarını ancak kıyâmet gününde anlarlar.15 “Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker”, (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) teorik olarak cihâdın bir parçası sayılmakla birlikte uygulamada farklılık bulunmaktadır. Cihâd, İslâm dînini, müslüman olmayanlar arasında yayma, müslümanları dış saldırılardan koruma ve bunun için gerektiğinde silâha başvurma faaliyeti için kullanılmasına karşılık “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker” (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek), içe dönük bir hareket, yani İslâm ümmetinin Kur'an ve Sünnet hükümlerine uygun, faziletli, barış ve esenliğin hâkim olduğu bir hayat tarzını amaçlayan temel ilkelerden biri olarak kabul görmüştür.16 İslâm tarihi boyunca “iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek” prensibiyle yakın ilişkisi olan uygulamalar, itirazlar, kurumlar ortaya çıkmış, konunun sadece itikâdî yönü değil, siyasî ve toplumsal yönü de vurgulanmıştır. İslâm tarihinde emr-i bi’lma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek), ümmetin, yükümlü tutulduğu inanç, ibâdetler, hayat nizâmı, siyâset ve ahlâk prensipleri gibi Allah’ın dînine dâveti kapsayan belli anlamlı bir terimdir17. Bir başka tanıma göre bu ilke tamamen ahlâkî, amelî ve siyasî bir ilkedir18. Demek oluyor ki emr-i bi’lma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) çok boyutlu olup açıklanmaya ve en ideal şekliyle uygulanmaya ihtiyaç duyan bir prensiptir. Kur’ân-ı Kerîm’in birçok âyetinde önerilen “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i ani’lmünker” ilkesi kanâatimizce, hüsn-ü misâl (güzel örnek) bir insanın yetiştirilmesinde faydalanılacak bir prensiptir. Dolayısıyla bu özellikleri taşıyan imân sahibi mükellefleri eğitip geliştirecek iki dünya saâdetini temin edecek insanlık projesinin ikâme edilmesi zorunluluktur. Fakat bu prensipten faydalanmak, geçmiş dönemlerde 15 Gazzâlî, Muhammed Ebû Hâmid, İhyâ-u Ulumi’d-Din, trc. Ali Arslan, c. II., Arslan Yay., İstanbul, 1993, c. II, s.739. 16 Çağırıcı, Mustafa, “Emir bi’l-Ma’rûf Nehiy an’il-Münker”, DİA, c. XI., TDV Yay., İstanbul, 1995, s. 140. 17 Mustafa, Nevin Abdülhâlık., İslâm Siyasî Düşüncesinde Muhalefet, çev. Vecdi Akyüz, İz Yay., İstanbul, 1990, s. 114. 18 Neşşâr, Ali S., İslâm’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu, çev. Osman Tunç, İnsan Yay., İstanbul, 1999, c. II, s. 256. 5 yapılan yanlışlara düşmeden pozitif yöndeki en küçük ayrıntıları dahi göz ardı etmeden muhtemel bütün imkânları değerlendirmekle mümkündür olacaktır. B. ARAŞTIRMANIN KONUSU VE SINIRLANDIRILMASI Allah'ın Resulü (s.a.v.), İslâm Dîni’nin sekiz esası olarak, “1- ortak koşmaksızın Allah'a ibadet,2- namaz, 3- zekât, 4- oruç, 5- hac, 6-ma’rûfu emretmek, 7- kötülüğü önlemek ve 8- cihâd”ı sayarak, ma’rûfu emretmenin ve kötülükten sakındırmanın önemini vurgulamıştır. Ma’rûfun emir ve kötülüğün nehy edilmesinin terkinin duâların kabulüne engel olacağı, 19 bunun Yüce Allah'ın ceza göndermesine yol açacağı ve duâların kabulünü önleyeceği 20 hususları da, yine Peygamberimiz Efendimiz’in (s.a.v.) bildirdikleri arasındadır. Ma’rûfun emri ve münkerin nehyi, farzlar arasında zikredilmiş ve özellikle Mu’tezile Mezhebi olaya çok büyük bir önem atfederek, onu, dînin beş esası arasına almıştır. Şu var ki, Sünnîlikte gerek ma’rûf ve gerekse münkerin şer'an öğretilmiş ve tasrîh edilmiş olmasının gerektiğine inanılırken; Mu’tezile, belirleyici unsurun akıl olduğu görüşünü savunmuş; Şia ise, belirlemenin hem şer'an, hem aklen olabileceği kanaatini öne sürmüştür. İslâm toplumunun sağlıklı bir yapıya kavuşup bu halinin devamını sağlamak için “iyiliği emir” esasını getirmiştir. Bir İslâm toplumunda, Müslüman, daima iyi, güzel ve hayırlı olan işlerin yanındadır. Kötü, çirkin ve zararlı olan işlerin de tabîi olarak karşısında bulunur. Böylece, İslâm toplumunda kendiliğinden iyilikler güç bulur ve yayılır. Kötülükler ise güçlenme imkânı bulamaz. İnananların nitelikleri bir âyette şöyle belirlenir: “İnanan erkek ve Kadınlar birbirinin dostudurlar. Onlar iyiliği emreder, kötülükten ise nehyederler. Namazı kılarlar, zekâtı verirler. İşte Allah, onlara rahmet edecektir”21 Böylesine önemli bir evrensel prensibin hükmüne delîl olacak anahtar kavramlar, ısrarla kutsal kitabımızda zikredilmektedir.Bu kavramlar aynı zamanda 19 İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd., “es-Sünen”, c. I-II, (nşr. Muhammed Fuâd Abdulbâkî), Mısır, 1954, Fiten 20. 20 Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ b. Sevre , el-Câmiu’s-Sahîh, thk. Abdülvehhâb Ubeyd el-Latîf, c. I-V, Kâhire,1384/1964, Fiten, 9. 21 Tevbe 9/71. 6 yeryüzünde Allah’ın hükmünü ve hukûnu hâkim kılmak üzere aldığı “halîfe” ünvânına layık görülen insanoğlunun vasıflarını anlatmaktadırlar.Bu münâsebetle Kur’ân mahreçli bir çalışma olmasını zorunlu kılmıştır. Dolayısıyla da biz tezimizde Kur’ân-ı Kerîm’deki ilgili âyetleri araştırma sahamıza alıp kelâmî bir kıstâsla değerlendirme yöntemine başvurduk. C. ARAŞTIRMANIN AMACI İnsanlık tarihi boyunca ümmetlerin toplumların kabîle ve kliklerin bir arada beraberce huzur ve esenlik çerçevesinde yaşayabilmeleri için Yüce Allah’ın evrensel koyduğu kurallar vardır. Fertler, toplumlar ve devletler bu yasalara doğal olarak uymak zorundadırlar. Bu ilkeler yaşam alanından uzaklaştığında/uzaklaştırıldığında toplumsal anarşi kaçınılmaz olmuş; bununla da kalmayıp dînî kural ve kanunlar ihlâl edildiği için ilâhi azaplar da insanları yakalayıvermiştir. Fertler bireysel olarak cezalandırıldığı gibi milletler birer ibret vesikası olarak tarih sahnesinden silinip gitmiştir. Kutsal kitaplarda, bu kötü âkıbetleri bildiren birçok örnek bulunmaktadır. Tez çalışmamızın konusunu teşkîl eden bir Kur’ân prensibi olan “emr-i bi’lma’rûf ve nehy-i an’il-münker’i (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek” )ilkesi bütün insanlığın kurtuluşu için gönderilen Hz. Muhammed’e (s.a.v) vahyedilen bir evrensel değerler sistemi sunan küllî bir kâide hükmündedir. Dolayısıyla bütün insanlığın istifâdesine sunulmak üzere hem gözlere hem de gönüllere açık açık teşhîr edilmesi gerekmektedir. Ne var ki evrensel ahlâk kurallarını tesîs edecek bu prensip, inananların ilgi ve kabûl dünyasında ma’kes bulup yeterince “ma’rûf” ve meşhûr olamamıştır. Dolayısıyla imân sahibi halkımız, namaz, oruç, hac, zekât gibi ibadetler kadar bu konuya âşinâ değillerdir. Bu sebeple bu konudaki bilgilendirme çalışması acil bir görev olarak kendini göstermektedir. Bu bilgilendirme çalışması zâtı itibariyle “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker’i (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek” ) vazifesidir. 7 Daha önceki devirlerde emredilen bir kural olsa da son tahlîlde en son ve ekmel dîn 22 olan kutsal kitabımızda ısrarla üzerinde durulması ve emredilmesi sebebiyle “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker’ problemini araştırmak gerekir. D. ARAŞTIRMANIN METODU Tez çalışmamızı ele alırken ilk kaynak olarak kutsal kitabımız Kur’ân-ı Kerîm’e başvurduk. Kur’ân metni üzerinden belirlemiş olduğumuz konu minvâlinde ilgili âyetleri tespît ettik. Bu uygulamayı yaparken aynı zamanda “Kur’an-ı Kerîm Konkordansı” şeklinde anılan “el-Mu’cemu’l- Müfehres li Elfâzı’l- Kur’âni’lKerîm” adlı eserden faydalandık. Mushafta genel olarak orijinal haliyle “el-emru bi’l-ma’rûfi ve’nehyü an’il-münkeri” terkîbini meydana getiren kelimeleri bütün müştaklarıyla 23 gözden geçirdik. Türkçe Meal kitaplarındaki bu konudaki muhtevâları dikkate alıp değerlendirdik. Araştırmamızın temel taşları konumundaki dört anahtar kelime olan “emir”, “ma’rûf”, “nehiy” ve “münker” kavramlarını etimolojik ve semantik olarak incelemek üzere lügatlere ve bu kavramları ihtiva eden temel kaynaklara müracaat ettik. Bu anlamda “Lisânü’l-Arab”, “el-Müfredât”, “el-Mu’cemu’l-Vasît” gibi eserler başvuru kaynağımız oldu. Günümüzde hangi anlamları ifâde ettiklerini ortaya koymak üzere Osmanlıca ve Türkçe lügatlerini çalışmamıza kaynak olarak kattık. Kavramların, “Belâgat” konusunda te’lîf edilmiş olan eserlerdeki irtibatlarını değerlendirdik. Anahtar kavramların yer aldığı âyetleri tefsir kaynaklarından takip ederek âlimlerin konu ile alakalı görüşlerini değerlendirdik. “El-emru bi’l-ma’rûfi ve’nehyü an’il-münkeri” terkibini içeren âyetleri başlıklar halinde kapsamlı olarak değerlendirmeye tâbî tuttuk. 22 Mâide, 5/3. “…İşte bugün sizin dininizi kemâle erdirdim ve üzerinizdeki nimetimi tamamladım. Sizin için din olarak İslâmı beğendim(seçtim, ondan râzı oldum)…” 23 Müştâk Kelime: Bir kök kelimeden değişik harf ve eklerle belli kurallar dâhilinde türemiş/türetilmiş kelimelerdir. Örnek: “k-t-b” kökünden “yektübü” “kitâb”, “mektûb” “mekteb” gibi. 8 Araştırma konumuz “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker’i (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek” )dînde hüküm koyma yetkisi olan Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) beyanları, hadîs-i şerîfler ışığında hem delîllendirdik hem de açıklığa kavuşturduk. Tez çalışmamız Kelâm alanıyla alakalı olduğu için incelemiş olduğumuz konuyu belli başlı mezhepler ve bu mezhepleri fikirleriyle şahıslarında temsil eden âlimlerin görüşlerini değerlendirmek kaçınılmaz bir görevimiz oldu. Aynı zamanda tarihî ve sosyal gelişmelerin sebeplerini ve bu sebeplere bağlı gelişen olayları da tespît etme gayretinde olduk. Araştırması sahamızda konumuzla ilgili temel kaynaklar başta olmak üzere yazılmış müstakil eserlerden, kültür dergileri ve üniversitelerin neşrettiği bilimsel dergi mâkalelerinden, yayınlanmamış tez çalışmalarından ve ansiklopedilerden – bilhâssa Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA)- yararlandık. Tezimizin yazıya geçirilmesi esnasında bütünlük olması amacıyla “el-emru bi’l-ma’rûfi ve’nehyü an’il-münkeri” terkîbini, yaygın kullanım olarak değerlendirdiğimiz “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker” (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) şeklinde vermeyi uygun bulduk. Yararlanılan kaynakları gösterirken dipnotları ve bazı lüzumlu açıklamaları sayfanın alt kısmında verdik. Dipnotları yazarken Türkiye Diyanet Vakfı tarzını İslâm Ansiklopedisi’nin (DİA) benimsedik. Görüşlerine başvurduğumuz kaynaklardan alıntıları bizzat aktarırken italik yazı biçimini kullandık. Bu uygulamayı daha çok âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîf meallerini yazarken kullandık. Diğer alıntıları bazen bahsi geçtiği şekilde bazen de muhtevayı ifade eder bir formatta değerlendirdik. Konunun daha iyi irdelenebilmesi için fikir çeşitliliğini yansıtan geniş bir bibliyografya çalışmasını tercih ettik. Tezimizin metninde yer alan kelimelerin Arapça’daki orijinal kullanımlarını ifâde edebilmek için transkriptli kurallarını uygulamaya çalıştık. 9 Bu çalışmalar içerisinde araştırmamızın belkemiğini (omurgasını) oluşturan “emir”, “ma’rûf”, “nehiy” ve “münker” kavramlarını Birinci Bölüm dâhilinde detaylı bir şekilde incelemeye ve değerlendirmeye tâbî tutacağız. Zîrâ, böylesi önemli bir konunun kavramları/terimleri arasındaki ilişkileri tespît etmeden yola çıkmak doğru değildir. Bu sebeple Birimci Bölüm’de kavramsal analizlerimize başlıyoruz. 10 BİRİNCİ BÖLÜM EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) KAVRAMLARININ ETİMOLOJİK TAHLÎLİ Kur’ân-ı Kerîm’de “iyiliği emretmek ve kötülükten alıkoymak” şeklinde ifâde edilen “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)” etimolojik24 olarak incelenmesi gereken bir kavramdır. Her iki kavram İslâm kültüründe eski anlamlarının yanında yoğun bir dinî muhteva da kazanmış, bu sebeple tariflerde çoğunlukla bu ikilik yani din dışı ve dinî anlamlar göz önünde tutulmuştur. Bu nedenle bu bölümde “Emir”, “Ma’rûf, “Münker” ve “Nehiy” kavramlarının kökenlerini, ifâde ettikleri anlamları inceleyeceğiz. A. EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF (İYİLİĞİ EMRETMEK) KAVRAMI 1. Emir ( الأمر ( Kavramının Etimolojik Tahlîli “Emir” kelimesi lügatte iki temel anlama gelmektedir. Bunlardan ilki hâl, durum, iş, olay, konum anlamına gelir. Bu anlama gelen emrin çoğulu “ورُمُأ) “ umûr) dur. Herhangi bir şeyin yapılmasını yüklendiğinde, bu sözler ve fiilleri hepsi için genel bir lafızdır. 25 Emrin, bu anlamıyla geniş bir kullanım alanı mevcuttur. Bu kullanım şekli Kur’ân-ı Kerîm’de 150’den fazla âyette yer almaktadır.26 Bir diğer anlamı ise; istilâ yönüyle bir şeyin yapılmasını emretmek, buyurmak, bir işin yapılmasını istemektir.27 İstilâdan kastedilen, emredenin, emredilenden üstün olmasıdır. Emir birine bir işi yüklemek28, bir işi birine buyurmak, iyi olandan, ona 24 Etimoloji: (Yun. i.) 1. Dilbilgisinin, kelimelerin kökünü kaynağını diğer kelimelerle ilişkilerini, tarihî bilgilere dayanarak araştıran kolu, iştikak, kökbilgisi. 2. Bir kelimenin kökü. (D. Mehmet Doğan, Büyük Türkçe Sözlük (Türkçe/Osmanlıca/Yabancı Dillerden Türkçeye Geçen ve En Çok Kullanılan Kelimeler), I. Basım, Vadi Yay., Ankara, 2001, s. 404.) 25 İsfehânî, Ebu’l- Kasım b. Ömer er-Râgıp, el-Müfredât fi Garîbi’l-Kur’ân, Çaphâne-i Haydârî Yay., Tahran, 1373, s. 24. 26 Şûrâ, 42/53. “Şüphesiz ki sen doğru bir yola iletiyorsun; göklerdeki ve yerdeki her şeyin sahibi olan Allah’ın yoluna. İyi bilin ki, bütün işler sonunda Allah’a döner.” 27 Ebu’l-Bekâ, Eyyûb b. Mûsâ el-Hüseynî, Külliyat-u Ebi’l-Bekâ, Daru’t-Tıbâatu’l-Âmire Yay., Bukık, 1253. s. 126. 28 İbrahim Mustafa, Ahmed Hasan ez-Ziyât, Hâmid Abdülkâdir ve Muhammed Ali en-Neccâr, elMu’cemü’l-Vasît, Çağrı Yay., c. I-II, İstanbul, 1992., c. I, s. 26. 11 gerekeni yapmasını istemek29 de demektir. Çoğulu “رِامَوَأ) “evâmir) olup, Nehyin zıddı 30 anlamına da gelir. Söz konusu kelime, bu anlamıyla da Kur’ân-ı Kerîm’de kullanılmıştır.31 Aynı zamanda “emir” kelimesi ma’rûf32, iyi, güzel anlamlarına da gelmektedir. Emir, sarf, nahiv ve belâgat açılarından dil ve edebiy ât; lafız–mânâ münâsebeti sebebiyle Mantık ve Kelâm İlmini ilgilendirmektedir. Ayrıca Fıkıh Usûlü’nün de önemli konularından birini teşkil eder. Usûlcüler, emir kipinin tanımı, çeşitleri, bağlayıcılık derecesi, mânâya delâleti gibi konular üzerinde ayrıntılı olarak dururlar. 33 Aynı zamanda emir sîgasının vücûba mı, mendûba mı delâlet ettiği tartışma konusu olmuştur. Emir, sözün kısımlarından birine delâlet etmektedir. Usûlcüler emrin, dille söylenen söz mü yoksa içten gelen bir söz mü olduğunu araştırmışlardır. 34 Çoğunluğu Mu’tezilî bir grup usûlcü emri, “bir kimsenin kendinden aşağı konumdaki birine yap” demesi veya bunun yerine geçecek bir söz söylemesi şeklinde tarif etmişlerdir. 35 İlk dönem Şafiî usûlcüleri ise “muhatabın, emredilen fiili yapmasını gerektiren söz” olarak tanımlamışlardır.36 Fıkıh Usûlünde ise emre, “ kendisi ile kesin bir tarzda ve yukarıdan gelen bir şekilde bir fiilin yapılması istenilen sözdür.” denilmiştir. Usûlcüler, emir sîgası üzerinde de ihtilâfa düşmüşlerdir. Karînelerden arınmış bir emir sîgası olan “yap!” ifâdesi, emre delâlet eder. Ancak aynı sîga, vâcibe, mendûba, irşâda, mübâha, te’dîbe, ikrâma, tehdîde, hafife almaya, küçük görmeye, 29 Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed, Esâsu’l Belâğa, Matbaatü’lVehbiyye, Mısır, 1882, c. I, s. 19. 30 İbn Manzûr, Ebu’l-Fidâ Cemaluddin Muhammed, Lisânu’l-Arab, Daru’l- Beyrût, Beyrût, 1955/ 1956, c. IV, s. 26. Ayrıca bkz: Zebîdî, Ebu’l- Feyz Muhammed Murtazâ b. Muhammed, Tâcu’lArûs min Cevâhir’il-Kâmûs, Matbaatü’l-Hayriyye, Mısır, 1305., c. VI, s. 31; Ezherî, Muhammed b. Ahmed, Tehzîbu’l-Luga, Müeessesetü’l-Mısriyyeti’l-Amme, Kâhire, 1964/1967, c. XV, s. 289. 31 Tâhâ, 20/ 132. “Ailene namazı emret ve kendin de ona devam et…” 32 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. IV, s. 26. Ayrıca bkz: Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. VI, s. 31; Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. XV, s. 289. 33 Öğüt, Sâlim, “Emir”, DİA, c. XI, TDV Yay., İstanbul, 1995, s. 120. 34 Hanefî, Hasan, İslâmi İlimlere Giriş, çev. Muharrem Tan, İnsan Yay., İstanbul, 2000, s. 126. 35 Öğüt, “Emir”, DİA, c. XI, s. 120. 36 Ebu’l-Bekâ, Külliyât-u Ebi’l-Bekâ, s. 126. 12 alaya, inzâr ve duâya da delâlet edebilir.37 Zâhirî âlim İbn Hazm’a göre ise, emir lafzı doğrudan vücûb ifâde eder, onun bir dilek, temennî, tavsiye ve ikâz olmak yerine doğrudan emir olduğu anlaşılır. Ona göre her emir lafzının altında zımnen bir de tehdît vardır. Ancak emirlere tehdît ve azâp korkusuyla değil, Allah’ın emri olduğu için uyulur. Zaten tehdît, emirle değil, bilakis onun netîcesiyle ilgilidir. O nedenle emirle birlikte tehdît olması da her zaman geçerli değildir.38 Ebû Mansur el-Mâturidî ise emrin hikmetini, bunun sahibini tanımak olarak yorumlamıştır. Emri, vücûb, nedb ve ibâha arasındaki müşterek noktayı ifâde etmekte olup, o da fiilin talep edildiği veya yapılmasına izin verdiği anlamına gelir. Allah, canlılar arasında insan türünü kendisini tanıyabilecek nitelikte yaratmakla mümtâz (seçkin) kılmıştır. Bu yüzden onları kendini tanıma yollarından uzak tutması mümkün değildir. Dolayısıyla insanı, her güzel olanı güzel telakkî etme ve her çirkini çirkin görme yeteneğine sahip olarak yaratmıştır. İcrâatta çirkin olanı işlemek nâhoş görünmekte, meşrû olanın yapılması hüsnü kabul görmektedir. O halde emrin gerekli olduğu yerde emir vermek lâzım gelmiştir.39 Mu’tezile âlimlerinden Kadî Abdülcebbar’a göre, her emredenin emrinin ifâde ettiği şey şudur. “Emredeni, âmir yapan şey, emredilen şeyi irâdedir. Onun için, güzeli ve vâcibi emrin doğru olması, onların hepsinin irâde edilmesinin doğru olmasıyla olur. Bu yüzden, istenmesi câiz olmayan şeyin emredilmesi doğru olmaz. Hikmet sahibinden emir geldiği zaman buna delâlet eder ve ona lâyık olan ancak güzeli istemektir, emredilen şeyin güzel olması gerekir.” 40 Bir kimsenin “yap!” sözü, “onu senden istiyorum, irâde ediyorum!” sözü gibidir. Bu ifâde vücûba delâlet etmez, o halde emir de bu şekildedir. İrade başka açılardan değişir, emreden fiilin hemen yapılmasını isteyebilir, fiilin bir defa yapılmasını isteyebilir veya genişlik üzere yapılmasını isteyebilir. “İbâre bu durumda değişir, ancak bu emredilen şeyin vâcip olmasını gerektirmez.” 41 emir sîgasının vücûba delâlet etmediğini düşünen 37 Bolelli, Nusrettin, Belâğat, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul, 1993, s. 35-38 38 İbn Hazm, el-İhkam fi Usûli’l-Ahkam, Dâru’l-Mektebi’l-İlmiyye, Beyrût, 1985, c. I-IV, s. 63. 39 Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed, Kitâbu’t-Tevhîd, çev. Bekir Topaloğlu, İsam Yay., Ankara, 2003, s. 127. 40 Kâdî Abdülcebbar, Ebu’l-Hasan b. Ahmed b. Halîl, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, çev. Yüksel Macit, Atılım Yay., Malatya, 2002, c. XVII ( Şer’îyyât), s. 57- 58. 41 Kâdî Abdülcebbar, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl , c. XVII, s. 60. 13 âlimlere karşı, bazısı sadece îcâp ile nedb arasında lâfzî müştereklikle, ortak olduğunu, 42 ikisinden birinin tayin edilmesi için mutlaka bir işarete ihtiyaç duyduğunu savunur. İbn Hazm’a göre bir emir lafzı, zâhirî ve kelâmî fonksiyonlarına göre vücûb ifâde eder, ama bu fonksiyonlar da ancak başka bir nass veya icmâ’ ile başka bir hükme tahvîl olabilir. Emir lafzının aslî fonksiyonlarını başka bir hükme tahvîl eden bir gerekçe olmadığı sürece, ona itâat edilmesi gerekir. Aynı zamanda belli bir hüküm getiren bir emir fiilinin zamanı, o lafzın telaffuzu ile başlar.43 Kadî Abdülcebbar’a göre emir, bir fiili başkasından sadece irâde etmeyi ifâde ettiği halde, nehiy o fiilin sadece kerîh olmasını ifâde eder. Yani Allah Teâlâ’nın kerîh gördüğü, sevmediği şey ancak kabîh olur. Kabîh hakkında doğru olan, onun hiçbir şekilde yapılmamasının vâcip olmasıdır. Emir ise, ancak emredilen şeyin irâde edilmesini ifâde eder. Onu irâde etmekle o vâcip olmaz, çünkü Allah vâcibi irâde ettiği gibi, mendûbu da irâde edebilir. Onun vâcip olduğunun bilinmesi için artı bir delîl gerekir.44 Burada üzerinde durulması gereken konulardan biri, nehyin vücûbu gerektirmesi, emrin vücûbu gerektirmesi için bir müreccih (seçen, tercih eden biri)e ihtiyaç duymasıdır. Nehyedilen şeyin özündeki çirkinlik, ondan vazgeçmeyi vâcip kılan asıl sebeptir. Hâlbuki emir için böyle bir durum söz konusu değildir. Emrin ifâde ettiği hükümleri Kâdî Abdülcebbar eserinde 10 ana bölümde incelemiştir. Kısaca bunları açıklayacağız. “1. Emir, Allah’tan gelip, mücerret olduğu zaman emredilen şeyin yapıldığında sevabı hak ettiren şeylerden olduğuna delâlet eder. Ona herhangi bir delâlet eklenirse, vaîd gibi, o halde vacip olduğuna hükmedilir. Aksi takdirde onun mendûb olduğuna karar verilir. 2. Allah’tan gelen emrin zâhirîne bakılır, amm ise içine aldığının hepsi onun altına girer, hass ise, ona içine aldığı şey dâhil olur. 3. Allah’ın, emrin içine aldığı şeyin sıfatını ve şartını mükellefin onu eda edebileceği şekilde beyan etmesi gerekir. Emrin zâhirî onu söylüyor ise gerek yok, ama söyleyemiyorsa belirttiğimiz üzere beyan delîlinin onunla beraber olması gerekir. 42 Zeydan, Abdülkerim, Fıkıh Usûlü, çev. Ruhi Özcan, AÜİİA Yay., Ankara, 1978, s. 375. 43 İbn Hazm, el-İhkam fi Usûli’l-Ahkam, c. I-IV, s. 60. 44 Kâdî Abdülcebbar, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, c. XVII, s. 61-69. 14 4. Emrin içerdiği hüküm, emir başta gelmekle veya haram, yasak ve ibâha gibi muhalif hükümden sonra gelmekle değişmez. 5. Emrin lafzına bakılır, bir ibâdeti emrediyorsa durum belirttiğimiz gibidir, tertip üzere birçok ibâdeti emrediyorsa durum yine belirttiğimiz gibidir. 6. Emirlerin lafzına bakılır, mutlak ise, fiilin bir defa yapılmasını gerektirir. Çünkü birisinin diğerine “gir!” sözü, ancak o işi yaptığı zaman girmiş olduğunu ifâde eder ve girme işi, bir fiil ile tamamlanmış olur, ondan fazlasının yapılması husûsunda delîl yoktur. 7. Emirler şartlı ifâde ile geldiği zaman, mükellef o fiili o şart üzere yaptığı zaman, yapan için geçerli olur. Ancak şartında bozukluk olursa geçerli olmaktan çıkar. 8. Emirler âmm (genel, umûmî) olduğu zaman fiilin mükelleflerin her birinden istenmesi doğru olur ve onlara lâzım gelir; fiili birlikte yapmaları şart değildir. Mükelleflerin bütününe farz olduğuna delîl olursa ve o fiili bazısı yerine getirdiği zaman diğerlerinden düşerse, o fiilin farz-ı kifâyelerden olduğuna hükmetmek gerekir. Bu delîller olmadığı zaman, onun farz-ı ayn olduğuna hükmetmek gerekir. 9. Emir, hâs (özel) olup delîl ile onun âmm (genel) olduğu bilindiği zaman hüküm de âmm gibi olur. Çünkü onun umum olduğunu, lafzın gerektirmesiyle, bitişik delîlin gerektirmesi arasında fark yoktur. 10. İkinci emir, birinci emre mutabık olduğu zaman hükmü belirttiğimiz gibidir. Fakat hükmünün benzerinde ondan daha hâs olduğu zaman o birinciyi etkilemez; birinci umumu üzere, ikinci husûsu üzere kalır. Mükellefe gereken, emrolunduğu konularda usûlde, akıl ve şer’ açısından tahsîs yönlerini araştırmaktır ve yaptığı şeyleri eksik yapmamak için şartları düşünmektir”45 Emir sîgası bazen emir ifâde etmez. Allah’ın şu âyetinde olduğu gibi; “Yiyiniz, içiniz ama israf etmeyiniz…” 46 Bu hakîkatte emir değildir, çünkü onun aslen teklîfe dâhil olmayan, mübâhı içerdiği delîl ile sabittir. O halde emir sîgası, nehyin ifâde ettiği kesinlik kadar vücûbiyet gerektirmez. Vücûbiyet ifâde eden emrin, bir takım 45 Kâdî Abdülcebbar, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, c. XVII, s. 61-69. 46 A’râf, 7/31. 15 delîllerle mutlak olması gerekir. Bununla beraber emir; nedb, ibâha, tehdît, irşâd, gibi mânâlarda da kullanılmıştır: a) Nedb: Bir işi yapmanın yapmamaktan daha iyi olduğunu ifâde eden emirdir. “…Kölelerinizden hür olmak için bedel vermek isteyenlerin, onlarda bir iyilik görürseniz, bedel vermelerini kabul edin...”47 b) İbâha: Bir işi yapmanın sakıncasının olmamasını ifâde eden emirdir: “…İhrâmdan çıktığınız vakit avlanabilirsiniz…” 48 c) Tehdîd: Bir işin meydana gelmesinde, o fiili yapanın zarar göreceğini ifâde eden emirdir. “Âyetlerimiz konusunda, haktan sapanlar bize gizli kalmazlar. Şimdi söyleyin bakâlim: -Cehenneme atılmak mı iyidir, yoksa kıyâmet günü büyük duruşmaya tam bir güven içinde gelmek mi? İstediğinizi yapın, çünkü O, bütün yaptıklarınızı görmektedir.” 49 d) İrşâd: Yol göstermeye delâlet eden emir “Ey imân edenler! Belirli bir vâdeye kadar birbirinize borç verdiğiniz zaman onu kaydedin. Aranızda doğrulukla tanınmış bir kâtip onu yazsın. Kâtip, Allah’ın kendisine öğrettiği gibi (adâlete uygun olarak) yazmaktan kaçınmasın da yazsın…”50 2. Ma’rûf (المعروف (Kavramının Etimolojik Tahlîli Arapçada ma’rûf kelimesi “ف ر ع “kökünden türemiş bir isimdir “عرف “fiili idâre etmek, işleri düzenlemek, bilmek, tanımak anlamlarına gelir. Denir ki: “Filan, filanı iyice bildi, tanıdı. Bu iyi ve güzel bir iştir. Kim bir şeyi inkâr ederse, onu kabul etmemiş, yok saymış olur. 51 Bu fiilden çeşitli anlamlara gelen birçok kelime türetilmiştir. “رفِع) “ırf) koku demektir, güzel koku da olabilir, çirkin bir 47 Nûr, 24/33. 48 Mâide, 5/2. 49 Fussilet, 41/40. 50 Bakara, 2/282. 51 İbn Zekeriyyâ, Ebu’l-Hüseyin Ahmed b. Fâris, Mu’cemu’l-Mekâyisi’l-Luga, Dâru’l-İhyai’lKütübi’l-Arabî, Kâhire, 1366, c. IV, s. 281. 16 koku52 da olabilir. “Onun kokusu ne de güzeldir” anlamında, hoş, güzel râyiha anlamlarında kullanılmıştır. 53 Râgıp el-İsfehânî, “لهم فهآّعر) “arrafehâ lehüm) 54 ifâdesini; “Allah, onları temizleyip süsledi güzel kokulu yaptı. Böyle vasıflanmalarının sebebi, Allah’ın onları hidâyete erdirmesidir.” 55 şeklinde açıklamaktadır. “ف ر ع) “A-r-f) kökünden türeyen bir kelime olan “رفِع) ırf) veya رفُع) “urf) sabır anlamına gelir. Ârif ve arûf da aynı anlama gelen kelimelerdir.56 “ٌفِارَع ٌلُرج) “racülün ârifün) dendiğinde ise sabırlı adam kastedilir. Kendisine bir belâ, musîbet dokunduğunda buna sabreden kişi anlamındadır.57 İbn Kays’ a ait bir beyitte “رفِع) “ırf) kelimesi sabır anlamında kullanılmıştır. “Musîbet karşısında sabır ne de güzeldir.”58 Fıkıh’ta şer’î delîllerden sayılan “رفُع “örf de aynı kökten türemiştir. Örf; adet, gelenek, resmî uygulama 59 ve insanların adetlerinden ve sosyal ilişkilerinden bilinen şeylerdir 60 anlamlarına gelecek şekilde kullanılmıştır. Örf insan davranışlarına kaynaklık etme açısından da ma’rûf ile ilişkilidir. Örf, akl-ı selîm sahibi kişilerce kötü sayılmayan ve yapılması aklen güzel görülen şey anlamına gelir.61 Bir başka ifâdeyle örf “iyi ve güzel fiiller yahut aklın beğendiği; şer’în de kabul ettiği hasletler’dir.62 Örf, insanların muâmelât bakımından sürekli bir şekilde yaptıkları ve işlerinin düzgün gitmesini sağlayan şey63 olarak da tanımlanır. Fıkıhta Hanefî ve Malikîler tarafından nass bulunmayan yerde asıl olarak kabul edilir. Muteber olan bu 52 Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. II, s. 345. 53 Ferâhidî, Halil b. Ahmed, Kitâbu’l-Ayn , thk. Mehdi Manzûmî, İbrahim Samerrâî, Müessesetü’lÂlemi’l-Matbûât, Beyrût, 1988, c. II, s. 122; İbn Zekeriyyâ, Mu’cemu’l-Mekâyisi’l- Luga, c. IV, s. 281; Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. XII, s. 375. 54 Muhammed, 47/ 6: “Onları kendilerine tanıttığı cennete koyacaktır.” 55 İsfehânî, el-Müfredât, s. 331. 56 Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. II, s. 348.; İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. IX, s. 238.; İbn Zekeriyyâ, Mu’cemu’l-Mekâyisi’l-Luga, c. IV, s. 282. 57 Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. II, s. 344; İbn Zekeriyyâ, Mu’cemu’l-Mekâyisi’l-Luga, c. IV, s. 282. 58 Zemahşerî, Esâsu’l Belâğa, s. 416.; Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. II, s. 348. 59 Ferâhidî, Kitâbu’l-Ayn, c. II, s. 121. 60 İbrahim Mustafa ve Arkadaşları, el-Mu’cemü’l-Vasît, c. II, s. 595. 61 Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzi, Ahkâmu’l-Kur’ân, Matbaatü’l-Evkâfi’l-İslamiyye, Konstantiniye, 1338, c. III, s. 38. 62 İbnu’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdullah, Ahkâmu’l-Kur’ân, (nşr. Alî Muhammed elBecâvî) I-IV, III. Baskı, Dâru’l-Maârif, Beyrût, 1392/1972., c. II, s. 825. 63 Ebû Zehra, Muhammed, İslâm Hukuku Metodolojisi, çev. Abdülkadir Şener, Fecr Yay., Ankara, 1986, s. 234. 17 örf, insanların anlaştığı şer’î bir delîle aykırı olmayan, haramı helâl yapmayan, vâcibi iptâl etmeyen nesnedir.64 O halde örfün makbul olabilmesi için hiçbir şekilde şerîata aykırı olmaması gerekir. Herhangi bir toplumsal uygulamanın, yaygınlık kazanmış olması onu meşrû kılmaz. Toplum içinde yanlış da doğru gibi kabul görebilir. Ancak bu onun doğru olduğunu ve dîne aykırı olmadığını göstermez. Örf ismine kaynaklık eden ma’rûfun, irfana da kaynaklık ettiği görülmektedir. Ma’rifet yani bilgi aynı kökten gelen bir kelimedir. Ma’rifet yalnız cüz’î, ferdî şeylerde kullanılır ve daha önceden, geçmişte tanımışlığı ifâde eder. Bir şey bilinir, sonra araya fâsıla girer ve unutulur veya insan ondan gâfil olur, bundan sonra ikinci karşılaşmada bilinmesine de “ ma’rifet” denir. “ةَفِرْعَم) “Ma’rifet), herhangi bir şey üzerine düşünerek elde edilen sınırlı bir bilgidir.65 Ma’rifet iyi şeyi bilmeye ve tanımaya denir. Ma’rifet, ilimden daha özel anlamlıdır. Ma’rifet, belli bir şey hakkında ayrıntı belirtir. İlim ayrıntıyı da geneli de bilir. Bir nesneyi o nesneyi tanıtan nitelikleriyle bilmektir. Yani ma’rifet, bilinenlerin ayırt edilmesidir.66 Râgıp el-İsfehânî, “ةَفِرْعَم) “ma’rifet) ve “مْلِع) “ilim) kelimeleri arasındaki farkı da şu şekilde izâh eder: Ma’rifet ve irfan; bir şeyi tefekkür ve eserini tedebbür etmeyle idrâk etmektir. Bu ilimden daha husûsi bir mânâya delâlet eder. Marifetin mukâbili inkâr iken, ilmin mukâbili cehl’dir.67 “ف ر ع)“a-r-f) ve “م ل ع )“a-l-m) fiilleri arasındaki bu fark sebebiyle, Allah’ın bir şeyi bilmesiyle ilgili “âlime” fiili kullanılır, “arafe” fiili kullanılmaz. Çünkü “arafe” fiilinin mânâsında “bir şey üzerinde düşünerek bilgi elde etmek” vardır. Yani burada sınırlı, cüz’î68 bir bilgiden söz edilmektedir. Hâlbuki Allah’ın bilgisi tefekkürü gerektirmez ve sınırlı değildir.69Hallâf, Abdulvahhab, İslâm Hukuk Felsefesi, çev. Hüseyin Atay, AÜİF Yay., Ankara, 1973, s. 272. 65 Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. 1XII, s. 374. 66 Askerî, Ebû Hilâl, el-Furûk fi’l-Luğa, Dâru’l-Âfâk el-Cedîde, Beyrût, 1979, s. 72. 67 İsfehânî, el-Müfredât, s. 331; Fîrûzâbâdî, Kâmûs’ul-Muhît, c. III, s. 672. 68 Fîrûzâbâdî, Kâmûsu’l-Muhît, c. III, s. 672. 69 Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. XII, s. 374; Fîrûzâbâdî, Kâmûsu’l-Muhît, c. III, s. 672. 18 “وفُرْعَم) “Ma’rûf) kelimesi ise lügatte; münâsip, uygun, güzel, hoş, iyi, faydalı, nezâket, hayır, nimet, lütuf, kerem; tatlılık, iyilik, i’tidâl, insâf, dürüstlük; samîmî, nâmuslu, hâlis, hilesiz gibi anlamlara gelmektedir. Aynı zamanda herkesçe tanınan bilinen malûm olan meşhûr şöhretli ünlü şeriatın emrettiği uygun bulduğu aklın da hoş gördüğü şey iyilik, ihsân 70 anlamlarına gelmektedir. Istılahî olarak ma’rûf, alken ve dînen iyi olduğu bilinen her fiilin ismidir; inkârın, reddolunanın zıddıdır. Nefsin, hayırdan olduğunu bildiği her şeydir ve kendisiyle mutmain olunan şeydir. 71 Nefisler kendisiyle sükûn bulduğu için bu şekilde isimlendirilmiştir.72 Lügat anlamı itibariyle “ma’rûf” kelimesinin zıddı kabul edilen “münker” kavramı, ıstılahî bakımdan da ma’rûf kavramının karşıtı kabul edilir. 73 Kur’ân-ı Kerîm’de insanların birçok tutum ve davranışları ma’rûf kapsamı içinde yer alırken, yine Kur’ân-ı Kerîm’de ma’rûf, insanların aklen kabul edip, reddetmedikleri şey olarak kabul edilmektedir.74 O halde her toplumun ve her çağın kabul ettiği ortak değerler var mıdır? Kur’ân-ı Kerîm bu ortak değerlere ma’rûf diyen ortak ölçüyü kabul eder, bununla uyuşur mu? Ma’rûf kelimesinin anlamı, bu soruya cevap niteliği taşımaktadır. Öncelikle Kur’ân-ı Kerîm’de birçok âyette geçen ma’rûf kelimesinin, âyetlerde kullanılan şekliyle hangi anlamlara geldiği incelenmelidir. Kur’ân-ı Kerîm’de “ف ر ع)“ a-r-f) kelimesi çeşitli kalıplarda 71 âyette geçmektedir.75 Bu kökten gelen kelimelerin çoğunluğu isim olarak yer almaktadır. İsim olarak yer alanların çoğu “وفُرْعَم) “ma’rûf) biçimindedir. Bazı âyetlerde sadece ‘ma’rûf’ ibâresi yer alırken, bazılarında ise “emr-i bi’l-ma’rûf” şeklinde bulunmaktadır. Bir söz, iş veya davranışın sıfatı olmaktadır. Geçtiği yerlerdeki ortak anlamı, “insan düşüncesindeki kötü”nün karşıtıdır. 70 Doğan, D. Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük, s. 881. 71 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. IX, s. 239. 72 İbn Zekeriyyâ, Mu’cemu’l-Mekâyisi’l-Luga, c. IV, s. 281. 73 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. IX, s. 233. 74 Dumlu, Ömer, Kur’ân-ı Kerim’de Ma’rûf ve Münker, Anadolu Yay., İzmir, 1999., s. 21. 75 Abdulbâkî, el-Mu’cemu’l- Müfehres, c. II (ع) Ayn) maddesi), s. 458-459. 19 “وفُرْعَم) “Ma’rûf), boşanan kadınlardan bahseden âyetlerde geçmektedir. “Ey kocalar! Eşlerinizi boşar, onlar da iddetlerini bitirirlerse, artık ya onları iyilikle yanınızda tutar, yahut güzellikle salıverirsiniz. Onların hukukuna tecavüz etmek kastıyla zarar vermek için eşlerinizi alıkoymayın. Kim böyle yaparsa kendine zulmetmiş olur…”76 Bu âyette geçen “ ma’rûf” sözcüğü dînen ve örfen bilinen iyi geçinme, dinin kötü görmediği şeklinde yorumlanmaktadır. Bir kısım âlime göre ma’rûf’tan maksat, görüp gözetmek ve hayır hasenâtta bulunmaktır.77 Bir kısmına göre ise bu âyette “ma’rûf”, ma’rûf olmayanı yapma alternatifi ile karşılaştırılmıştır. “Boşanmış kadınları ma’rûfen tutmak”, “onları zorla alıkoymak” ile kıyaslanmıştır. Bu da “ma’rûf şekilde” tabirinin “doğru tarzda” tutmak gibi bir anlamı gerektirdiğini göstermektedir.78 Başka bir âyette emzikli çocuğu olup boşanmış kadınlar hakkında “Eğer sizin için çocuğu emzirirlerse, onlara ücretlerini ödeyin. Aranızda münâsip uygun bir şekilde anlaşın.” 79 Bu âyetteki “ma’rûf” kelimesinin anlamıyla ilgili bazıları, lütuf, ihsân mânâsına geldiğini; bazıları ise bunun ana-babanın karşılıklı anlaşmalarını ifâde ettiğini söyler. Fahrettin Râzi’ye göre burada “ma’rûf” ile erkeğin eşi ve ona vereceği nafaka hakkında kusur etmemesi; kadının da, o çocuk ve onu emzirme husûsunda kusur etmemesi kastedilmiştir.80 Aile ilişkilerinde karı-koca, ebeveyn-çocuklar, akrabalar arasındaki ahlâkî görevlere vurgu yapan âyetlerde “ma’rûf” kelimesinin sıkça kullanıldığını görüyoruz. “Ey İnsanoğlu! Anan baban, seni bana ortak koşman için zorlarlarsa, onlara boyun eğme, ama dünya hayatında onlarla ma’rûf bir şekilde geçin.”81 Bu âyet, kişinin anne ve babasının kendisini Allah’a ortak koşmaya, O’ndan başkasına tapmaya zorladıkları durumda, onlara itâat etmemesini; ancak bunun dışındaki konularda onlarla iyi geçinmesini, onlara “güzel muâmele”de bulunmasını emretmektedir. 76 Bakara, 2/ 231. 77 Râzî, Muhammed b. Ömer Fahruddîn, Tefsîr-i Kebîr , çev. Suat Yıldırım, Akçağ Yay., Ankara, 1988/1989, c. V, s. 227. 78 Izutsu, Toshihiko, Kur’ân’da Dînî ve Ahlâkî Kavramlar, çev. Selahaddin Ayaz, Pınar Yay., İstanbul, 1990, s. 283. 79 Talâk, 65/ 6. 80 Râzî, Fahruddîn, Tefsîr-i Kebîr, c. XXI, s. 542. 81 Lokmân, 31/15. 20 “Birinize ölüm geldiği zaman, eğer bir servet bırakıyorsa, ana-babaya, en yakınlara uygun bir tarzda vasiyet etmesi saygılı olan sizlere farz kılındı.”82 Vasiyet konusundaki bu âyette “uygun bir tarzda vasiyet” edilmesinden maksat; kişinin vasiyet husûsunda “güzel bir yol tutması”, eğer aralarında bir fark gözetecekse, bunu güzellikle ve dîne uygun bir biçimde yapmasıdır. Ama aralarında eşitlikle muâmele edecekse, herkese aynı miktarda vermesi, fakat birisini vasiyetten mahrum bırakacaksa, diğerlerine de aynı şekilde muâmele etmesidir. Çünkü o, fakiri vasiyetten mahrum bırakıp, zengine vasiyet ederse bu iş, “ma’rûf” bir iş olmaz.83 Yetimlerin mallarına vâsîlik yapanlarla ilgili olarak “…zengin olan, iffetli olmaya çalışsın, yoksul olan uygun bir şekilde yesin. Mallarını kendilerine verdiğiniz zaman, yanlarında şahit bulundurun. Hesap sormak için Allah yeter.” 84 Bu âyette “uygun şekilde yemek” olarak ifâde edilen şey; insan düşüncesine göre kötü olmayan bir biçimde, sömürüden uzak olarak ölçülü yemektir. Yani âyet velîleri, yetimleri küçükken gözetmeye devam ettikleri sürece, mallarını isrâf etmekten ve tüketmekten men’ etmektedir. Bu maldan aldığı takdirde, bu alışı insanların değerlendirişine ters düşmemelidir. Bunun anlamı, sömürü ve istismardan uzak, ölçülü bir alıştır.85 Muhtaç durumda olan, fakir vâsînin yetimin malından ihtiyacı nispetinde ve onun için yaptığı işin ücreti kadar alabilir.86 Fakir kişi, temiz niyetle, aşırı gitmeden, isrâf etmeden, baktığı yetimin malından bir miktar 87 , herkes tarafından kabul edilen bir ölçüde88, örfe göre münâsip bir şekilde harcayabilir.89 “وفُرْعَم) “Ma’rûf) kelimesi, zikredeceğimiz bazı âyetlerde de tutum ve davranışların sıfatı olmaktadır. “Allah’ın, sizin için geçim kaynağı yaptığı mallarınızı aklı ermezlere vermeyin. O mallarla onları besleyin, giydirin ve onlara güzel söz söyleyin.” 90 Bu âyet, yetimlerle ilişkide onlara yumuşak ve güzel söz söylemenin önemine vurgu yapar. Güzel söz söylemek, öğüt vermek, iyi davranmak da 82 Bakara, 2/180. 83 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. IV, s. 307. 84 Nisâ, 4/6. 85 Behiy, Muhammed, İnanç ve Amelde Kur’ânî Kavramlar, çev. Ali Turgut, Yöneliş Yay., İstanbul, 1988. s. 239. 86 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. VII, s. 357. 87 Ateş, Süleyman, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul, 1988/1989, c. II, s. 204. 88 Mevdûdî, Ebu’l-A’lâ, Tefhîmu’l-Kur’ân, İnsan Yay., İstanbul, 1986/1988, c. I, s. 293. 89 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. VII, s. 357. 90 Nisâ, 4/5. 21 âyetin emirleri arasındadır. Velînin, yetime “malını muhafaza ediyorum, rüşdüne erdiğin zaman malını sana vereceğim” şeklinde söz söylemesi, güzel sözdür.91 Yani insan düşüncesinin kötüleyip, aşağılamadığı ifâdeleri kullanmaktır.92 Bazı âlimler de “güzel söz”ün bir duâ olduğunu söylemişlerdir. Bu âyetin yetimlerle ilgili boyutuna da dikkat çeken âlimler iyi sözün, kendisine velâyet edilen çocuğa, velîsinin, malın onun kendi malı olduğunu, kendisinin o malın sadece bekçiliğini yaptığını, yetimin çocukluk devresi bitince malını ona vereceğini o yetime anlatması olduğunu belirtmişlerdir. Aynı zamanda yetimleri, yedirmenin ve giydirmenin yanı sıra onlara ilim ve amele taalluk eden dînî husûsları da öğretmektir.93 Ma’rûf’un “güzel söz” anlamında geçtiği bir diğer âyet de sadaka verenlerle ilgilidir. “Güzel bir söz ve bağışlama, peşinden gönül kırma gelen bir sadakadan daha hayırlıdır. Allah her bakımdan sınırsız zengindir, Hâlimdir.” 94 Bu âyetteki “güzel söz”den maksat, gönüllerin kabul edip, yadırgamadığı sözdür. Burada sözü edilen, onaylanan davranış şekli, isteyen, dilenen kimsenin, hoş ve güzel bir şekilde geri çevrilmesidir. İnsanı incitmeyecek bir tavır takınmaktır. Ma’rûf’un Kur’ân-ı Kerîm’deki birçok anlama gelebilecek kullanımlarından birisi de “Af yolunu tut, uygun olanı emret ve bilgisizlere aldırma.”95 âyetindedir. Âyetteki ma’rûf kelimesinin örfe delâlet ettiğini ma’rûfun anlam alanına uygunluğu bakımından söyleyebiliriz. Âyetin genelinde, insanlarla muâmele, sohbet ve muâşerette (iletişim kurma) bulunurken mümkün olan en kolay yolun seçilmesi tavsiye ediliyor. “Uygun olanı emret” ibâresi, uygun olan, herkesçe bilinen, münakaşa ve mücâdeleye mahal kalmadan açıkça görülen olarak tefsir edilmiştir. İnsanları en uygun tarzda eğitebilmenin yolu da, onlara gücünü aşmayanı göstermek, meşakkat ve şiddetten uzak, kolay ve anlaşılır olmaktır. 91 Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, c. II, s. 204. 92 Behiy, İnanç ve Amelde Kur’ânî Kavramlar, s. 239. 93 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. VII, s. 351. 94 Bakara, 2/263. 95 A’râf, 7/199. 22 Seyyid Kutub, bu ‘âyetin tefsîrinde şöyle söyler: “Uygun olan şey, hiçbir münakaşa ve tartışmaya yer bırakmayacak şekilde açıkça kabul edilen güzel işlerdir. Bozulmamış fıtratların ve sağduyu sahiplerinin güzel olduğunda anlaştıkları konulardır. İnsanın nefsi bu iyi şeyleri alışkanlık haline getirdiğinde onları kumanda etmek kolaylaşır. Bundan sonra hiç zorlanmadan iyi yolun renkleri kendiliğinden belirir. Giriftlik, zorluk ve daha işin başındayken bir dizi yükümlülükler getirmenin insanları iyi yoldan alıkoyduğu gibi hiçbir şey alıkoymaz İnsanları eğitmenin yolu, işin başında onları herkesçe kabul edilen bu tür kolay yükümlülüklerle alıştırmayı gerektirmektedir. Bundan sonra zaten insanın kendisi, kolaylıkla, rahatça ve seve seve daha büyük ve ağır yükümlülüklerin altına girmek için harekete geçer.”96 Bu âyetin özelinde ma’rûfu emretmenin nasıl anlaşılması gerektiği belirtilmektedir. Genel olarak ma’rûf, insanların gördüklerinde reddetmedikleri bir iştir. Ma’rûf, herhangi bir önyargı ile kirletilmemiş insanın düşünce ufkunun tefekkür ve araştırma ile güzel bulduğu, “dinde ve insanların âdetlerinde kötü olmayan”97 şey olarak tarif edilebilir. Tefekkür ve araştırma olmaksızın, taklît sûretiyle veya başka sâiklerde, güzel bulunan pek çok iş, aslında çirkin olabilir.98 Bu yüzden herhangi bir şeyin ma’rûf olduğuna karar verebilmenin ölçülerinden biri akl-ı selîmdir. Kur’ân-ı Kerîm, insanların birçok durum, tutum ve davranışlarını ma’rûf kapsamına alırken ma’rûfu, insanların genel düşünce çerçevesi içinde aklın kabul edip, reddetmediği şey olarak mütâlaa etmiştir. Adâletli ve ölçülü olmak, hakkı gözetmek, iyilik etmek, cömertlik, tatlı dil, iyi davranış ve benzerleri gibi iyi görülen mânâlara ve güzel âdetlere hep “ma’rûf” denilir.99 Ma’rûf, vâcip ve mendûb olmak üzere iki kısımdır. Zemahşerî’ye göre ma'rûfu emir bazen vâcib, bazen mendûb olur.100 Yapanın güzel, doğru ve iyi olduğunu bildiği veya güzele, doğruya ve iyiye delâlet ettiğini, yani, güzeli, doğruyu ve iyiyi 96 Kutub, Seyyid, Fî Zilâli’l-Kur’ân, çev. Sâlih Uçan, Vahdettin İnce, Dünya Yay., İstanbul, 1990, c. VI, s. 364. 97 Tahânevî, Muhammed A’lâ b. Ali, Keşşâfu Istılâhati’l-Fünûn, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrût, 1998, c. I, s. 136. 98 İlhan, el-Emru bi’l-Ma’rûf ve’n-Nehyu an’il-Münker, s. 91. 99 Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, Azim Dağıtım, İstanbul, 1992, c. II, s. 103. 100 Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Cârullah Mahmûd b. Ömer b. Muhammed, el-Keşşâf an Hakâiki Avâmizı ve Uyûni’l- Ekâvili fî vechit-Tenzîl, Tıbâatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, Mısır, 1318/1319., c. I., s. 304- 307. 23 gösterdiğini bildiği her işe denir. Bütün mesele, işleyenin o işin güzel, doğru ve iyi olduğunu mutlak olarak bilmesindedir.101 Bir kavramın ilk dönemlerdeki kullanımında ifâde ettiği anlam ile Kur’ân-ı Kerîm’de ifâde ettiği anlamın karşılaştırılması ve var olan farkların tespit edilmesi önemlidir. Kur’ân inmeden önce ma’rûf – münker kavramlarının Arap toplumunda, Arap edebiyatında hangi anlamlara gelecek şekilde kullanıldığını bilmek de önemlidir. Ma'rûf kelimesi, Câhiliyye döneminde “iyilik, ikrâm, gönül okşayıcı söz ve davranış” anlamında yaygın olarak kullanılmaktaydı. 102 Bu dönemde yazılan dîvânlarda ma’rûf kavramı yer almaktadır. Ma’rûf, bu eserlerde daha çok tanınan, bilinen ve iyi anlamlarında kullanılmıştır. Münker kavramı da ma’rûfun zıddı olarak kullanılmakta ve toplumun benimsemediği, hoşlanmadığı davranışlar olarak bilinmektedir.103 İbn Mukbil’in dîvânında “Benî Ka’b Kabîlesini engelledik. Onların seçkinlerine gelince, onlar yüz çevirdiler. Hâlbuki insanlar arasında ma’rûf, en iyi şekilde bilinmektedir.” 104 şeklinde yer alan ma’rûf, daha önce vurgu yaptığımız anlamlardandır. Yine kendi kabîlesinin özelliklerinden bahsederken, onların ma’rûf ile tanındığını dile getiren Hassan İbn Sabit’in divanında şu ifâdeler yer alır. “Onlar benim kavmimdir ve tamamı kavmin en hayırlılarıdır, Ebedi olarak onların iyiliklerine kilit yoktur, Geçmiş insanların iyilik yaptıkları gibi ma’rûfu çok aparlar. Hayır olarak her ne sayılsa, kavmim ona ehildir.” 105 Bu beyitlerde bize, ma’rûf ve münker kavramlarının ihtiva ettiği husûsların Kabîle taassubu içerisinde olsa bile, toplum tarafından kabul gördüğünü açıkça ifâde 101 Tunç, Cihat, “İyiliği Emredip Kötülüğü Yasaklama Görevi” EÜİFD, Kayseri, 1986, sy. III, s. 5. 102 Çağırıcı, “Emir bi’l-Ma’rûf Nehiy an’il-Münker”, DİA, c. XI, s. 138. 103 Ebî Sülmâ, Züheyr b., Dîvânu Züheyr b. Ebî Sülmâ, Beyrût, 1944, s. 87.; bkz. Hansâ, Amr İbnu’lHâris, Dîvânu’l-Hansâ, Beyrût, trs., s. 99-113. 104 İbn Mukbil, Temîm b. Ubeyd, Dîvânu İbni Mukbil, thk. İzzet Hasan, Matbaati Vezâreti’s- Sekâfe, Dımaşk, 1962, s. 78. 105 İbn Sâbit , Hassân el-Ensârî, Dîvânu Hassân İbn Sâbit, Beyrût, trs., s. 191. 24 etmektedir. Bu da, o dönem insanının kendi toplumsal düzenlemelerinde bazı temel esasları ölçü kabul ettiklerini göstermektedir. Toplumun benimsediği davranışları ma’rûf ile kötü gördüğü davranışları münker kavramı ile karşılamışlardır. Bu da ma’rûfun anlam çerçevesi içinde, ona uyan bir anlamdır. Câhiliyye döneminde Arap edebiyatında ma’rûf kavramının kullanımında Kur’ân’daki kullanım şekline ve anlamına muhâlif değildir. Ma’rûf kelimesinin ortak bir anlamda kullanıldığı açıktır. Zaman zaman özel bir anlama gelecek şekilde kullanılmış olsa da, bu özel anlamlara tahsîs edilmemiştir. 106 O halde Kur’ân-ı Kerîm’in ma’rûf kelimesine farklı bir anlam verdiğini söylemek mümkün değildir. Aksine Kur’ân-ı Kerîm “insanlar arasında ortak vasıf ve nitelikleri temel esas alıp onlar üzerine değişmez ilkelerini, evrensel prensiplerini koyar ve böylece sosyal ilişkilerde ortak bir sisteme gider, birlikçi bir disiplini gâye edinir. Bunların fertlere uygulanmasında fertlerin özel kabiliyet, yetenek ve maharetlerine imkân verir. Bunu yapmakla fertlerin fikir ve faaliyet bakımından ilerlemelerine, gelişmelerine, yükselmelerine yer verir ve bu husûsta yarışmalarına teşvik eder.”107 Ma’rûfa yüklenen anlamlar bakımından ma’rûfun nasıl bilineceği bir soru olarak karşımıza çıkmaktadır. Ma’rûf olanın bilinmesi neyle ve nasıl mümkündür? Ma’rûfun bilinmesinde, bir diğer deyişle, Kelâm literatüründeki kullanımıyla “Hüsn”ün, güzel ve iyinin bilinmesinde, âlimler iki görüş ortaya koymuşlardır. Bir kısım âlimler, ma’rûfun bilinmesinde aklı yetkin görmüşlerdir. Onlara göre “bir nesnenin iyi veya kötü olması o nesnenin kendi sıfatıdır.” Dolayısıyla akıl, o şeyin iyi, uygun ve münasip olduğunu tespit edebilir. İnsan, eylemlerini aklı doğrultusunda gerçekleştirdiğine göre, iyinin ve kötünün ya da ma’rûf – münkerin arasını temyiz eden de akıldır.108 Mu’tezile âlimlerinden Kâdî Abdülcebbar’a göre her fiilin ve her nesnenin özü ya iyidir, uygundur; ya da kötüdür, uygun değildir. 106 Dumlu, Kur’ân’-ı Kerim’de Ma’rûf ve Münker, s. 29. 107 Atay, Hüseyin, İslâm’ı Yeniden Anlama, Atay ve Atay Yay., Ankara, 2001, s. 240. 108 Neşşâr, İslâm’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu, c. II, s. 261. 25 Üçüncü bir ihtimal yoktur. 109 O halde aklın onayladığı, yapılmasını tasvîp edip, desteklediği şey ma’rûftur. Ancak bir kısım âlimler, “ma’rûf”a, ma’rûf diyen şeyin ‘İlâhî Yasa’ olduğunu söylüyor. Bunlara göre bir nesnenin güzel veya çirkin olduğunu söyleyen Allah’tır.’110 Bir şeyin iyi olduğunu söylemek ancak şerîatın işidir. Çünkü hiçbir şeyin özünde güzellik ve çirkinlik bulunmamaktadır. Şâri’in güzel, uygun dediği şey, güzel; çirkin dediği, kabîh gördüğü kabîhtir. Bunu belirleyen mercii şerîattır. 111 Yüce Allah Kur’ân’da neyin uygun olduğunu, neyin olmadığını açıklamış ve böylece “ma’rûf”un ne olduğunu ortaya koymuştur. Ma’rûf olanın bilinmesinde aklın ve şerîatın her ikisi birlikte kullanılabilir. Aklın ve şerîatın birbirine muhâlif iki ayrı bilgi kaynağı olarak görülmesi doğru edğildir. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) vefatıyla ortaya çıkan birçok siyasî, sosyal, kültürel ve ekonomik gelişme, İslâm’da aklın ve vahyin konumuna ve mahiyetine ilişkin birçok tartışmayı beraberinde getirmiştir. Müslümanların diğer din ve kültürlerle etkileşim içine girmeleriyle “sistematik akıl yürütme” çalışmaları âlimler tarafından başlatılmıştır. Ancak, sistematik akıl yürütme yöntemiyle ulaşılan noktanın, dinin bizi ulaştırdığı noktadan farklı olduğunu savunanlar, bu çalışmaları eleştirmişlerdir. Kelâm ekollerinden Mu’tezile, aklın ve vahyin mahiyeti ile bu ikisi arasındaki ilişkinin nasıl olması gerektiği üzerinde fikirler üretmiş ve sonraki dönemlerde etkisini sürdürecek olan bir hareketin öncüsü olmuştur. Ehl-i Hadîsin ve bir kısım fukâhanın bu konudaki sert eleştirilerine karşın Mu’tezile, İslâm dışı akım ve görüşlere karşı İslâm’ı rasyonel bir şekilde savunmuştur. Çünkü Mu’tezile’ye göre, dinin akla aykırı hiçbir ilkesi bulunmamaktadır. Ancak bu anlayış İslâm toplumu içinde yaygınlık kazanmamış, aklın vahiy karşısında acziyet içinde olduğunu kabul eden bir anlayış güç kazanmıştır. 109 Kâdî, Abdülcebbar, Ebu’l-Hasan Kâdî Abdülcebbar b. Ahmed b. Halîl, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, Müessesetü’l-Mısriyyeti’l-Âmme, Kâhire, trs., c. XIV, s. 16. 110 Hanefî, Hasan, Min’el-Akideti ile’s-Sevre, Kâhire, trs., s. 509. 111 Ammâra, Muhammed, Mu’tezile ve İnsanın Özgürlüğü Sorunu, çev. Vahdettin İnce, Ekin Yay., İstanbul, 1998, s. 172. 26 Kelâm ve fıkıh alanlarındaki tüm tartışma ve problemlerin gerisinde, akılnakil arasında var olduğu öne sürülen çatışma yatmaktadır. Hâlbuki Kur’ân-ı Kerîm’de böyle bir çatışmadan değil, kusursuz bir uyumdan söz edilmektedir. Kur’ân’daki her ifâdenin akıl sahipleri için bir ilke, prensip olması gerektiği üzerine vurgu yapılmaktadır. O halde ma’rûfun bilinmesinde bize göre iki kaynak vardır. Bunlar din ve akıldır. Herhangi bir önyargı ve hastalık sahibi olmayan aklı-selîm, doğru olanı, uygun olanı ve iyiyi bulur. Hakîkatte akıl, dîni anlamaya ve kavramaya yarayan bir araçtır. Bir nevi hakem; bilirkişi hüviyetinde görev yapmaktadır. İslâm filozoflarından bazılarına göre, akıl ve vahiy, konu ve gâye birliği yanında, hakîkati ifâde etmekte de bir birlik oluşturmaktadır. 112 Hakîkati ifâde etmek için oluşan bu birlik, ma’rûfun anlaşılmasında tam anlamıyla kendini göstermektedir. Akıl ve din, her biri kendi sahasıyla ilgili olarak bir bilgi ortaya koyar, daha sonra ortaya konan bu bilgiler ortak bir zeminde bir araya getirilir. Var olan bilgilerin sorgulanması, bunlardaki süreklilik ve değişkenliğin ortaya konulmasını da içerir. Böylece bir sonuca varılır ve bu sonuç ilan edilir. 113 Varılan bu sonuç aklın ve dînin onayladığı bir sonuçtur. “Bu işlem hem ilmî, hem Kur’ânî’dir hem de her meseleye uygulanır.”114 Gerek ma’rûfun bilinmesinde gerek din mantığımızın gelişmesinde anlatılan bu yöntemin faydası büyük olacaktır. Ma’rûfun zaman ve mekân üstü değişmez ilkeler içerdiğini kabul etmek de ancak bu şekilde mümkündür. Yoksa her toplumun, her zaman diliminin, her dînin, her kültürün kendine ait doğruları olacak ve ortak, evrensel bir ahlâk da oluşmayacaktır. Hâlbuki Kur’ân-ı Kerîm, tüm insanlığı kapsayacak ortak bir değerler sistemi sunar. 112 Alper, Ömer Mahir, İslâm Felsefesinde Akıl-Vahiy/Din-Felsefe İlişkisi, Ayışığı Kitabevi., İstanbul, 2000, s. 221. 113 Atay, İslâm’ı Yeniden Anlama, s. 241. 114 Atay, İslâm’ı Yeniden Anlama, s. 241. 27 B. NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) KAVRAMI Nehy-i an’il-münker, gerek Kur’ân-ı Kerîm’de gerek müslüman kültürde kötülüğü yasaklamak, kötülükten menetmek anlamlarına gelen bir ifâdedir. Belirttiğimiz bu mânâlar yaygın bir kullanımın sonucu olup, bizce “nehy-i ani’lmünker” ifâdesinin karşılığı oldukları şüphelidir. O halde “nehy-i an’il-münker” kavramını köken bilimsel açıdan incelemek gerekmektedir. Bu amaçla nehiy ve münker kelimelerini tahlîl etmeye çalışacağız. ( النَّهْي ) Nehiy 1. Nehiy kelimesinin kök mânâsı bir gâye ve sona ermeyi ifâde eder. Bir şeyin nihâyeti, onun sonu ve son hedefi, varacağı yer demektir. Bir şeyden nehy etmek, o şeyin sonunun geldiğini artık geçersiz olduğunu bildirir. Nehiy kelimesi lügatte “emr”in zıddı olarak tanımlanır. 115 Yani nehy; men’ etmek, engellemek, yasaklamak 116 anlamlarına gelir. İsim olarak kullanımında ise “ىَهُن) “nühâ) “akıl”117 anlamını verir. Çünkü “akıl, sahibini hak ve doğruya muhalefette bulunmayı yasaklamaktadır.” 118 Nehy sîga bakımından olumsuz olmamakla birlikte, mânâ bakımından olumsuzdur. “Onu bir işten men’ettim.”, ona yasakladım demektir.119 Bu örnekte de görüldüğü üzere sîga olumsuz olmasa da anlam olumsuzdur. Nehiy, lafız açısından “yapma!” demektir. Nehyetme ile “yapma!” lafzı arasında bir fark yoktur. Her ikisinde de o işten men’ etme vardır. “Bu ağaca yaklaşma!” 120 âyeti ile “Rabbimiz bizi bu ağaçtan men’ etti.” 121 âyetinde olduğu gibi.122 “ىَنه ) “n-h-y) fiilinin fâili Allah olduğu durumlarda ise, yasaklama anlamı “haram kılma” olarak anlaşılır.123 115 Ferâhidî, Kitâbu’l-Ayn, c. IV, s. 93.; İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. XV, s. 343.; Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. XX, s. 270.; Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. XII, s. 289. 116 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. XV, s. 343. 117 Ebu’l-Bekâ, Külliyyâtü Ebi’l-Bekâ, s. 387; Apaydın, H. Yunus, “Nehiy”, DİA, c. XXXII, TDV Yay., İstanbul, 2006. 118 Ebu’l-Bekâ, Külliyyâtü Ebi’l-Bekâ, s. 387. 119 Bakara, 2/35. “Bu ağaca yaklaşma” 120 Bakara, 2/35: “Bu ağaca yaklaşma” 121 A’râf, 7/20: “Rabbinizin bu ağacı size yasaklaması…” 122 İsfehânî, el-Müfredât, s. 507. 123 İbrahim Mustafa ve Arkadaşları,el-Mu’cemü’l-Vasît, c. II, s. 960. 28 “Bazı usûlcülere göre nehiy; fiili yapmadan iradî olarak men’ etmeyi istemektir, bazısına göre ise, fiili terk etmedir.”124 Bu ikisi arasındaki farkı şöyle izâh edebiliriz: “ىَنه ) “n-h-y) kelimesi herhangi bir işten veya davranıştan bilinçli ve iradî olarak geri durmayı ifâde eder. Yani kişinin bu fiili yapmamada bir güç göstermesi, bir tavır benimsemesi demektir. Ancak “َيِهَن) “ n-h-y) kelimesiyle kastedilen anlam bundan farklıdır. Herhangi bir güç, irâde söz konusu olmaksızın, doğrudan doğruya bir işi bırakmak, terk etmektir. Usûlcüler nehyin maksadının ne olduğu konusunda da ihtilâf etmişlerdir. “Nehiy, bir işi terk etmek midir, yoksa nefsi o işi yapmaktan men etmek midir?”125 Bu ihtilâfın dayandığı nokta ise fiillerin fâillerinin belirlenmiş olup olmamasıdır. Bu ihtilâfın sonuca etkisi yoktur. Çünkü her iki durumda da sonuç ortaktır, fiil yapılmamalıdır. Ancak bir fiilin yapılmaması demek, o işi yapabilme gücünün kişide olmayışı anlamına mı gelmektedir? Eğer herhangi bir işi yapmaya muktedir bir güç yoksa o halde öyle bir iş yoktur. Yani o işin yok olduğu bilinir. Yokluğu bilinen bir şeyin de yasaklanması söz konusu değildir. O halde bir davranış, bir işten men etme ancak o kişinin, o işi yapma kudretine sahip olmasıyla mümkündür.126 Bu durum, kişinin güç yetiremeyeceği bir işle mükellef tutulamayacağını gösterir. Emir gibi nehiy de teklîf içerir. Güç yetmeyen şeyin teklîfi nasıl söz konusu olamıyorsa, mümkün olmayan fiilden nehiy de söz konusu olamaz.127 Nehiy, şer’î nass’da özel bir söz, yasaklama mânâsında olan haber sîgasında haramlığı ifâde eder. Yani yasaklanan nesnenin kesin ve zorunlu olarak, yapılmasından kaçınmayı gerektirir.128 Bir fıkıh usûlü tabir ve ıstılahı olarak “nehy” kendisini üstün ve yüksek telakkî eden tarafından, nehye delâlet eden bir sîgayla fiilin yapılmamasını talep etmektir.129 Arapça’da bazı kalıplar (sîgalar) nehiy ifâde etmektedir. Bunlar, kalıplar şunlardır: 124 Tahânevî, Keşşâfu Istılâhati’l-Fünûn, c. IV, s. 271. 125 Tahânevî, Keşşâfu Istılâhati’l-Fünûn, c. IV, s. 271. 126 Ebu’l-Bekâ, Külliyyâtü Ebi’l-Bekâ, s. 655. 127 Kâdî Abdülcebbar, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, c. XVII (Şer’îyyât), s. 73. 128 Hallâf, İslam Hukuk Felsefesi, s. 377. 129 Hallâf , İslam Hukuk Felsefesi, s. 387. 29 1.“النهي) “Nehiy) sîgası ile: “Sakın zinâya yaklaşmayın; doğrusu bu çirkindir, kötü bir yoldur.”130 2. Bir şeyin helâl olmadığını açıklamayla: “Bundan sonra kadını boşarsa, kadın başka birisiyle evlenmedikçe bir daha kendisine helâl olmaz.”131 3. Kendi yapısıyla nehye ve harama delâlet eden lafız ile: Allah, şüphesiz adâleti, iyilik yapmayı, yakınlara bakmayı emreder; hayâsızlığı, fenalığı ve haddi aşması yasak eder. Tutasınız diye size öğüt verir.”132 4. Haram kılma ile: “Sizlere, anneleriniz, kızlarınız, kız kardeşleriniz, halalarınız,teyzeleriniz,erkek kardeşinizin kızları, kız kardeşinizin kızları…(kendileriyle nikâhlanıp evlenmeniz) haram kılındı...”133 5. Nehye delâlet eden emir sîgasının kullanılmasıyla: “Günâhın açığını da gizlisini de bırakın. Günâh kazananlar kazandıklarına karşılık şüphesiz ceza göreceklerdir.”134 Zikrettiğimiz bu nehiy sîgaları tercih edilen bir görüşe göre haramlığı ifâde eder.135 Ancak nehiy sîgasının birçok anlama gelecek şekilde kullanıldığını söyleyen dilciler de mevcuttur. Nehiy sîgasının delâlet ettiği anlamlardan bazılarını Kurân-ı Kerîm’den âyetlerle örneklendirmeye çalışacağız: 1. Tahrîm (Haram kabul etme) ifâde eden nehiy: “Haklı bir gerekçe olmaksızın Allah’ın muhterem kıldığı cana kıymayın. Bir kimse zulmen öldürülürse onun velîsine (mirasçısına) bir yetki vermişizdir; artık o da 130 İsrâ, 17/32. 131 Bakara, 2/230. 132 Nahl, 16/90. 133 Nisâ, 4/23. 134 En’âm, 6/120. 135 Hallâf, İslâm Hukuk Felsefesi, s. 377. 30 kısas husûsunda aşırı davranmasın, meşrû hakla yetinsin. Zaten kendisine yetki verilmekle gerekli destek sağlanmıştır.”136 2. Kerâhet (Yapılması hoş olmayan)ifâde eden nehiy: “...(Ey imân edenler!) Siz göz yummadan, içinize yatmaksızın almayacağınız bayağı şeyleri vermeye kalkmayın. İyi biliniz ki: Allah ganidir, hamîddir (kimseye ihtiyacı yoktur, bütün övgülere layıktır).”137 3. Tahkîr (Hakaret etme, küçük düşürme) ifâde eden nehiy: “(Ey münâfıklar!) Hiç boşuna özür dilemeyin! Gerçek şu ki: Siz imân ettiğinizi açıkladıktan sonra, içinizdeki inkârı açığa vurdunuz.”138 4. Sonuç ifâde eden nehiy: “Allah yolunda öldürülenleri sakın ölü zannetme! Bilakis onlar hayatta olup, Rabbi’lerinin katında yaşarlar, rızıklanırlar.”139 5. Ye’s (ümitsizliğe sevkeden)ifâde eden nehiy: “Ey inkâr edenler! Bugün özür dilemeyin. Siz ancak yapmakta olduklarınızın karşılığını görüyorsunuz.”140 6. İrşâd (uyarıp bilgilendirerek aydınlatma yol gösterme )ifâde eden nehiy: “Ey imân edenler! Açıklandığı takdirde hoşunuza gitmeyecek şeyleri sormayın! Eğer Kur’ân’ın indirilmesi esnasında onları sorarsanız, size açıklanır. Hâlbuki Allah onları bağışlamış, sizi onlardan muâf tutmuştur. Çünkü Allah Ğafûrdur, Halîmdir (affı ve müsâmahası geniştir).”141 7. Duâ ifâde eden nehiy: “…Ey Rabbimiz! Unutur ya da yanılırsak bizi sorumlu tutma …”142 8. Küçültme ifâde eden nehiy: 136 İsrâ, 17/33. 137 Bakara, 2/267. 138 Tevbe, 9/66. 139 Âl-i İmrân, 3/169. 140 Tahrîm, 66/7. 141 Mâide, 5/101. 142 Bakara, 2/286. 31 “Sakın o kâfirlerden bir kısmına geçici bir zevk olarak verdiğimiz dünya nimetlerine göz atma! Onların imân etmemelerinden ötürü üzülme ve müminlere kol kanat ger, onları şefkatle koru!”143 9. Haber ifâde eden nehiy: “Kâtip, Allah’ın kendisine öğrettiği gibi (adalete uygun olarak) yazmaktan kaçınmasın da yazsın.”144 10. Cesaretlendirme ifâde eden nehiy: “Bu, kendisiyle insanları uyarman ve müminlere de bir öğüt ve irşâd olması için sana indirilen bir kitaptır ki sakın onu tebliğden ve halkın sana inanmamasından ötürü göğsün daralmasın.”145 Bir nehyi haber sîgası ile vermek emir sîgası ile vermekten daha kuvvetlidir. Bazen haber vermek de emir gibidir.146 Nehyin kullanıldığı mânâların muhtelif oluşu sebebiyle âlimler nehyin hakîkî mânâsı konusunda ihtilâf etmişlerdir. Bazı âlimler karîne olmadan kerâhetten başka bir mânâya delâlet etmeyeceğini söylemişlerdir. Bazıları ise nehyin, kerâhet ile tahrîm arasında müşterek olduğunu söylemişlerdir.147 Hâlbuki fiillerin haramlığına tahrîm ve hazr lafzı da delâlet eder. Ancak tahrîm ve hazr lafızlarının delâleti daha kuvvetlidir. Çünkü nehiy ve kerâhete dâhil olan ihtimâl onlara dâhil olmaz. 148 Kerâhet tahrîm gibi değildir. Örneğin “Peygamber (s.a.v.) nehyetti” ifâdeleri “haram kıldı” şeklinde anlaşılmamalıdır. Mâturîdîyye ekolünün kurucusu olan İmam Mâturidî’ye göre ise, nehyin asıl mânâsı onun sahibini tanımaktır.149 Nehiyle ilgili olarak usûlcülerin üzerinde tartıştıkları bir diğer konu şudur: “Nehy, nehyedilenin fâsid ve kabîh olmasını gerektirir mi?” Mutezilî âlimlerden Kadî Abdülcebbar’a göre nehiy, fiilin çirkinliğini zâhirîyle ve mânâ yönüyle 143 Hicr, 15/88. 144 Bakara, 2/282. 145 A’râf, 7/2. 146 Ebu’l-Bekâ, Külliyyâtü Ebi’l-Bekâ, s. 656. 147 Zeydan, Fıkıh Usûlü, s. 388. 148 Kâdî Abdülcebbar, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, c. XVII. s. 69. 149 Mâtürîdî, Kitâbu’t-Tevhîd, s. 127. 32 gösteren hitap şeklidir. Nehiy, ancak nehyedilen şeyin kesin olmasıyla nehiy olduğunu gösterir. Allah’ın kerîh gördüğü şeyin çirkin olması gerekir. Bir şeyin kerîh olduğuna dair nass varsa, bu o şeyin çirkin olduğunu gösterir.150 Allah tarafından kerîh görülmeyen şeyin kerîh kabul edilmesi yanlış olduğu gibi, güzelin kerîh görülmesi de yanlıştır. Mutezilî anlayışa göre, Allah’ın çirkini yaratması câiz değildir. Buna göre güzeli kerîh görmesi de câiz olmaz. Bu itibarla Allah tarafından gelen nehiy, içine aldığı şeyin çirkin olduğuna delâlet eder.151 Ehl-i Sünnet âlimleri emir ve yasakların hikmetini çoğunlukla güzel-çirkin, faydalı-zararlı olmakta aramamışlardır. Aksine bir emrin emir; bir nehyin de nehiy olmasının tek sebebi, o işi Allah’ın emretmesi veya nehyetmesidir. Dolayısıyla, güzeli ve çirkini bilemeyecek olan akıl, fiillerdeki hükümlerin hikmetini anlamaktan acizdir.152 Nehiy kelimesinin anlam çerçevesine baktığımızda, onu karşılayan en net sözcüğün “yasaklamak” olduğunu söyleyebiliriz. “Haram kılmak” ifâdesi nehyin anlam alanından daha uzaktır. Çünkü herhangi bir şeyi haram kılma veya helâl kılma yetkisi sadece Şâri’e aittir. 153 Bir kişinin herhangi bir konuda hüküm verebilmesi için doğruları ve yanlışları bilmesi, zarar ve faydayı gözetmesi gerekir. Bütün bu aşamaları geçtikten sonra o konuda doğru veya yanlış deme hakkına sahip olabilir. Tahlîli Etimolojik Kavramının ) المُنْكَرُ ) Münker2. “Münker” kavramı “ر ك ن) “N-k-r) kökünden türemiş bir ism-i mef’ûl olup, nekr; bilmemek, tanımamak, inkâr etmek, kabul etmemek anlamlarına gelir. 154 “N-k-r” kökünden türeyen ve farklı anlamlara gelen birçok kelime mevcuttur. Örneğin “رِكْنُم) “münkir) kelimesi herhangi bir şeyi bilmemek, tanımamak, 150 Kâdî Abdülcebbar, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, c. XVII, s. 69. 151 Kâdî Abdülcebbar, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, c. XVII, s. 71. 152 Eş’arî, Ebu’l-Hasan, Makâlâtu’l- İslâmiyyîn, thk. Hellmut Ritter, Franz Steiner Verlog Gmbh, Wiesbaden, 1980, s. 251. 153 Nahl, 16/116. “Dillerinizin yalana alışmış olmasından dolayı “şu helâldir, bu haramdır” demeyin, yoksa Allah’a karşı yalan uydurmuş olursunuz. Doğrusu, Allah’a karşı yalan uyduranlar başarıya ulaşamazlar.” 154 İbrahim Mustafa ve Arkadaşları ,el-Mu’cemü’l-Vasît, c. II, s. 951.; İbn Zekeriyyâ, Mu’cemu’lMekâyisi’l-Lüga, c. V, s. 476. 33 reddetmek, yalanlamak155 anlamlarında kullanılır. Kur’ân-ı Kerîm’de bu anlamda da kullanılmıştır. 156 “N-k-r” kökünden gelen isimler değişik kalıplarda farklı anlamlar içerir. “تنكير) “ Tenkîr), bir şeyi tanınmayacak şekle koymak, kişinin sevdiği bir şeyi bir hâlden, hoşa gitmeyecek bir hâle çevirmesidir157;nükr ve nükûr ise aklın kabul etmeyeceği şeylere isim olarak verilir. “كرُالن) “Nükr), “اءَكرَالن) “nekrâ) ise zekâ ve dehâ demektir.158 Kıvrak zekâlılık, zekilik anlamlarına geldiği gibi kötü bir işin sıfatı olarak kullanılır.159 Herhangi bir kimse dehâ ve zekiyse ona “nekrâ sahibi” denir. 160Aynı zamanda kurnaz ve cin fikirli insanlar için de kullanılan bir kelimedir. Ayrıca kabirdeki sorgu melekleri de de “n-k-r” (nekâra) kökünden türeyen “tanınmayan, şiddetli ve korkulu olan” anlamındaki “münker ve nekîr” kelimelerle tanımaktadırlar.161 “انَفْرِع) “irfân) kelimesinin mukâbili olan “ارَكْنِإ) “inkâr) da yine (n-k-r) kökündendir. İnkâr, bir şeyi kabul etmemek, reddetmek, bilmemek demektir. 162 “N-k-r” kökünden türeyen kelimelerin çoğu farklı anlamlar içerse de, genel olarak bilinmezlik, red, inkâr, kabîh ve hoşa gitmeyiş anlamları vardır. Bu anlamları en net biçimde yansıtan kelime şüphesiz “münker”dir. “Münker”, lügatte; “kalbin kendisinde sükûn bulduğu marifenin zıddıdır. Buna göre münker, bir şeyi reddetmek, kalbin onu kabul etmemesi, dilin onu bilmemesidir. 163 Kimilerine göre münker, kuraldışı, tuhaf, kabul görmeyen şeyler için kullanılır.164 155 İbrahim Mustafa ve Arkadaşları,el-Mu’cemü’l-Vasît, c. III, s. 951. 156 Yusuf, 12/58.: “Yusuf’un kardeşleri gelip yanına girdiler. Kendisini tanımadıkları halde o onları tanıdı.” 157 Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. X, s. 191.; Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. VII, s. 559. 158 İbn Zekeriyyâ, Mu’cemu’l-Mekâyisi’l-Lüga, c. V, s. 476; Ferâhidî, Kitâbu’l-Ayn, c. V, s. 355. 159 Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. VII, s. 557; Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. X, s. 191; İbrahim Mustafa ve Arkadaşları, el-Mu’cemü’l-Vasît, c. II, s. 952. (Kamer, 54/6.:“Ey Muhammed! Öyleyse onlardan yüz çevir; çağıran, görülmemiş ve tanınmamış bir şeye çağırdığı gün.”, Kehf, 18/74: “Doğrusu pek kötü bir şey yaptın.”) 160 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. V, s. 232. 161 Toprak, Süleyman, “Münker”, DİA, c. XXXII, TDV Yay., İstanbul, 2006, s. 14. 162 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. V, s. 232. 163 İbn Zekeriyyâ, Mu’cemu’l-Mekâyisi’l-Lüga, c. V, s. 476. 164 Tahânevî, Keşşâfu Istılâhâti’l- Fünûn, c. IV, s. 210. 34 Münker; sahîh aklın, kötülüğüne hükmettiği veya tereddüt ettiği, şer’în kabîh, haram ya da kerîh gördüğü her şeydir. 165 Yani aklın çirkin olduğuna kanâat getirdiği veya tereddüt ettiği yerde şer’în kabîh gördüğü şeydir. Eğer çirkin olan şey Allah’tan gelmişse buna münker denmez. 166 Aklen herhangi bir şeyin çirkin görülmesinin veya kabul görmemesinin sebebi, o şeyin bilinmemesi sebebiyledir. Bu yüzden dille inkâr edilen şey, aynı zamanda kalple de inkâr edilir. Yani dille inkâr etmenin sebebi kalple inkâr etmektir. Bazen dil bir şeyi inkâr eder, ancak o şeyin sûreti kalpte mevcuttur. O halde, söylenen söz yalan olur.167 Aklen meçhul olan şey, iyi veya kötü olduğu bilinmeyen yani münker kavramıyla isimlendirilen şeydir.168 Münker kavramının lügatlerdeki mukâbili ma’rûf kavramıdır. Bu sebeple ma’rûfa verilen anlamların zıddı münkere verilmektedir. Ma’rûf iyi veya doğru olduğu bilinen, kabul edilen şey olarak tanımlanmakta, münker ise çirkin olduğu bilinen, kötü görülen, yasaklanan şey olarak tanımlanmaktadır. Aynı şekilde ma’rûf; Allah’a ve Peygamber’e (s.a.v.) itâat, Allah’a tevekkül etmek, Allah ve Resulü’nü (s.a.v.) onların dışında kalan her şeyden daha fazla sevmek, Allah’ın rahmetini ummak, azâbından korkmak, hükmettiğine sabretmek, emrine teslim olmak, doğruyu konuşmak, sözü yerine getirmek, emanetleri sahiplerine vermek, anne ve babanın rızâsını elde etmek, akrabayı ziyaret etmek, iyilik ve takvâda yardımlaşmak; komşuya, yetîme, miskîne ve yolda kalmışlara, kocaya, zevceye, maiyyetinde bulunanlara iyilik etmek; söz ve harekette âdil davranmak; alâkayı senden kesenle alâka kurmak, seni mahrum edene vermek, sana zulmedeni affetmek gibi davranışların tümüne denir.169 Bunların tersi istikametinde ortaya konabilecek davranışları da münker kavramı kapsamı içinde değerlendirebiliriz. İmam Gazzâlî’ye göre “münker”den gaye; şer'an mahzurlu bulunan demektir. “Ma’siyet” terimini terk edip “münker” kavramını kullandığını; “münker”in 165 İbrahim Mustafa ve Arkadaşları,el-Mu’cemü’l-Vasît, c. II, s. 952.; İsfehânî, el-Müfredât, s. 305.; Fîrûzâbâdî, Kâmûsu’l-Muhît, c. II, s. 723.; Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. VII, s. 558. 166 Dugaym, Semih, Mustalahatu İlmi’l-Kelâmî’l-İslâmiyye, Mektebetü Lübnan, Beyrût, 1998, c. II, s. 1343. 167 Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. VII, s. 55. 168 Ebu’l-Bekâ, Külliyyâtü Ebi’l-Bekâ, s. 400. 169 İbn Teymiyye, İyiliği Emretmek ve Kötülükten Alıkoymak, çev. Cemaleddin Sancar, İstanbul, 1987, s. 17. 35 “masiyet” ten daha genel olduğunu ifade etmiştir. Konuyu da şu örnekle açıklamıştır: “İçki içen bir deliyi veya bir çocuğu gören bir kimseye o delinin veya çocuğun elindeki içkiyi dökmek ve kendisini içkiden menetmek gerekir. Bu engelleme, yapılan işin çirkin olmasından ve insanlar arasında yapılmasından ötürü değildir. Aksine bu fiili tenha bir yerde görürse, yine de menetmesi farzdır. Oysa deli bir insanın bu yaptığına günah denilmez. Zira yapanı bulunmayan bir günahın düşünülmesi mümkün değildir.” Bu bakımdan “münker”, “masiyet”ten daha mânâ ifâde eder. Ayrıca Gazzâlî, “küçük ve büyük günah”ların tamamını “münker” kapsamında, değerlendirmiştir.170 Münkerin, şer’î ve aklî olmak üzere taksimi de bir kısım âlim tarafından yapılmıştır. Buna göre şer’î münker, şerîatın kabul etmediği ve çirkin gördüğü şeylerdir. Aklî münker ise; fazîlete, ferdî menfaate ve umumî faydaya zıt olduğu için sağlam aklın çirkin gördüğü şeylerdir. 171 Dînin; toplumun ahlâken, fıtraten hoş görmediği bir şeye müsaadesi söz konusu değildir. Toplumda, hayırlı, âdil, doğru, iyi, faydalı, temiz ve değerli olarak bilinen her şey ma’rûf; Kur’ân’da yasaklanan, toplumda, şer, zulüm, batıl, fâsid ve kötü olarak bilinen her şey de münkerdir.172 Geçmişte sınırları daha dar olan ma’rûf ve münker, dünyanın ve toplumların gelişmesiyle daha geniş sınırlara ulaşmıştır. Münker kapsamına giren hırsızlık, çağımızda çeşitlenmiş, her bir çeşidi de yine münker görülmüş ve yasaklanmıştır. Âyetlerdeki genel ifâdeleri göz önünde bulunduracak olursak, ma’rûf ve münkerin özel anlamlardan çok, genel anlamlara tahsîs edildiğini fark ederiz. 173 Böylece ortaya çıkan yeni olguların durduğu yeri belirlemek, Kur’ânî bir bakışla çok daha kolay olmaktadır. “ر ك ن “kökünden türeyen kelimeler Kur’ân-ı Kerîm’de 37 âyette geçmektedir.174 Bu âyetlerin bir kısmında fiil olarak175 ve bir kısmında ise isim 170 Gazzâlî, İhyâ-u Ulumi’d-Din, c. II, s.782. 171 Reşid Rızâ, Muhammed, Tefsîru’l-Menâr, Kâhire, 1947, c. X, s. 533. 172 Derveze, Muhammed İzzet, et-Tefsîru’l-Hadîs, Dâru’l-İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, Kâhire, 1962/1964, c. V, s. 14. 173 Dumlu, Kur’ân’ı Kerîm’de Ma’rûf ve Münker, s. 29. 174 Abdulbâkî, el-Mu’cemu’l- Müfehres c. II (ن) Nûn) maddesi), s. 718-719. 175 Nahl, 16/83.; Mü’minûn, 40/81. 36 olarak kullanılmaktadır. 176 Tüm bu kullanımlarda kelimenin daha önce bahsettiğimiz anlamlara geldiği açıktır. Kur’ân-ı Kerîm’in yasakladığı ve yasaklamak için kullandığı genel bir terim olarak da münkerin kullanıldığı görülür. Ancak Kur’ân-ı Kerîm’de yasaklanan, çirkin görülen davranış ve fiilleri açıklamak için kullanılan tek kavram münker değildir. “اءَشْحَف) “fahşâ) kelimesi de benzer bir anlamı karşılamak için kullanılmıştır. Âyette geçen şekliyle “…Muhakkak ki namaz, hayâsızlıktan ve fenalıktan alıkoyar …”177 “Münker” ve “fahşâ” kavramları çirkin, hoşa gitmeyen, beğenilmeyen durumları ifâde etse de, anlam farklılıklarının olduğu açıktır. Çünkü bu gibi kelimeler bir mânânın ve kavramın değişik yönlerine ve çeşitlerine delâlet edeceğinden her biri ile anlatılmak istenen farklıdır.178 O halde fuhuş ve münker anlam bakımından farklı iki kelimedir. Bu iki kavramın farklılığı şu şekilde açıklanabilir: Fahşâ’da çirkinlik, tiksinme ve iğrenme söz konusudur. Münker de ise tanımama, inkâr etme ve kabul etmeme anlamları vardır. Kur’ân-ı Kerîm’de zikredilen adam öldürme, hırsızlık ve zinâ gibi suçların tümü münker kapsamına girmektedir. Ancak zinâ suçu bunlardan ayrı tutulmuş, bunun için fuhuş kelimesi kullanılmıştır. Aşırı derecede çirkin, hiçbir şekilde doğru görülemeyen söz ve iş mânâsında olup, Türkçe’de ahlâka aykırı, gayri meşrû cinsî münasebette bulunma anlamlarını verecek şekilde kullanılmaktadır.179, bunun sonucu olarak İslâm’daki en büyük günâhlardan olan zinâya meyletmektir. Münker, Kur’ân’da zikredilen tüm kötü iş ve davranışların ortak adıdır. Yasak olma bakımından fuhuş ile arasında herhangi bir fark yoktur. Her ikisi de gâyede birleşir, Bunlar Allah’ın yasakladığı çirkin davranışlardır. Ancak “fahşâ” kelimesi ile söz konusu edilen durum tiksinti, iğrenme ile daha belirgin şekilde ifâde olunan kötülüklerdir. İslâm öncesi Arap toplumunda da münker kavramının kullanımı daha önce bahsettiğimizden çok farklı değildir. Câhiliyye dönemine ait yazılı eserlere 176 Sebe, 34/45.; Şûrâ, 42/47.; Mülk, 67/18. 177 Ankebût, 29/45. 178 Atay, İslâm’ı Yeniden Anlama, s. 261. 179 Izutsu, Kur’ân’da Dinî ve Ahlâkî Kavramlar, s. 506. 37 bakıldığında münkerin, topluma ve kültüre yabancı gelen, bilinmeyen durumlar için kullanıldığı görülür. 180 Yine ma’rûfa mukâbil bir anlamda toplum tarafından beğenilmeyen, hoşa gitmeyen davranışlar için de kullanılır.181 İyilik ve kötülüğün karşı karşıya geldiği divanlarda, iyiliklerin hiçbir zaman değerini kaybetmeyeceği, kötülüklerin de kabul görmeyeceği fikrini görmek mümkündür. Nâbiğa’nın bir beytinde bu düşünce şu şekilde dile getirilmiştir: “Allah sadece onun âdil ve kötülüklerden korunmasına râzı olur, Münker ma’rûf olmaz ve ma’rûf da zâyi olmaz.”182 Bu beyitte de görüldüğü üzere, o dönem insanının da kötüye karşı bir duruşu ve iyiye bakışı mevcuttur. Kur’ân-ı Kerîm’de zikredilen ve “ma’rûf - münker” olarak adlandırılan kelimelerden çok farklı bir anlam taşımamaktır. Bu açıdan bakıldığında Kur’ân’da, topluma yabancı, bilinmeyen, anlam karmaşasına yol açacak kelimeler yerine, toplumun anlamını bildiği “ma’rû f - münker” kullanılmıştır 180 Izutsu, Kur’ân’da Dinî ve Ahlâkî Kavramlar, s. 281. 181 Ebî Sülmâ, Dîvânu Züheyr b. Ebî Sülmâ, s. 87. 182 Dumlu, Kur’ân-ı Kerim’de Ma’rûf ve Münker, s. 44. 38 İKİNCİ BÖLÜM EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHYİ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) PROBLEMİNİN KUR’ÂN-I KERÎM VE HADÎS-İ ŞERÎFLER IŞIĞINDA TAHLÎLİ A. KUR’ÂN-I KERÎM’E GÖRE EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) Kur’ân-ı Kerîm’de “ma’rûf” ve “münker” kavramları, farklı âyetlerde kullanıldığı gibi; “emir, nehiy”, “ma’rûf ve münker şeklinde aynı âyette bir arada da kullanıldığı görülmektedir. Ma'rûf kelimesi toplam 39 yerde geçer.183 Bunlardan 32 tanesi “المعروف) “elma’rûf), 6 tanesi “اًمعروف) “ma’rûfen), 1 tanesi de “معروفة) “ ma’rûfe) şeklindedir.184 Münker kelimesi ise 18 yerde kullanılır.185 Bunlardan 15 tanesi “المنكر) “el-münker), 1 tanesi “اًمنكر) “münkeran), 2 tanesi de “َونُمنكر) “münkerûn) şeklinde kullanılmıştır.186 Kur'ân-ı Kerim'de, ma'rûf ve münker kelimeleri ikisi beraber, 8 âyette mü’minlerle alâkalı olarak,“ma'rûfu emretme ve münkeri nehyetme”187;1 âyette ise münâfıklarla ilgili olarak “münkeri emretme ve ma'rûfu nehyetme”188 anlamına gelen ifâde kalıplarıyla geçmektedir. Bu âyetlerde hangi davranışların ma'rûf, hangilerinin münker olduğu belirtilip bir tahsîs yoluna gidilmemesi, ma'rûfun dînin yapılmasını gerekli gördüğü veya tavsiye ettiği, münkerin de bunların zıddı olan söz ve davranışların tamamını 183 Bakara, 2/178, 180, 228, 229, 231(2 tane), 231, 232, 233, 234, 235 236, 240, 241, 263; Âl-i İmrân; 3/104, 110, 114; Nisâ, 4/5, 6, 8, 19, 25, 114; A'râf, 7/157; Tevbe, 9/67, 71, 112; Hacc, 22/41; Nûr, 24/53; Lokmân, 31/15, 17; Ahzâb, 33/6, 32; Muhammed,47/21; Mümtehıne, 60/12; Talâk, 65/2(2 tane), 6. 184 Abdulbâkî, el-Mu’cemu’l-Müfehres, c. II ( ع) Ayn) maddesi), s. 458. 185 Âl-i İmrân, 3/104, 110, 114; Mâide, 5/79; A'râf, 7/157; Tevbe, 9/67, 71, 112; Hicr, 15/62; Nahl, 16/90; Hacc, 22/41, 72; Nûr, 24/21; Ankebût, 29/29, 45; Lokmân, 31/17; Zâriyât, 51/25; Mücâdele, 58/2. 186 Abdulbâkî, el-Mu’cemu’l- Müfehres, c. II, ( ن) Nûn) maddesi), s. 719. 187 Âl-i İmrân, 3/104, 110, 114; A'râf, 7/157; Tevbe, 9/71, 112; Hacc, 22/41; Lokmân, 31/17. 188 Tevbe, 9/67 39 kapsadığını göstermektedir. İslâmî kaynaklar, iyiliğin hâkim kılınması ve yaygınlaştırılması, kötülüğün önlenmesi, bu şekilde fazîletli bir toplumun oluşturulması ve yaşatılması için gösterilen faâliyeti, Kur’ân ve hadislerdeki kullanıma uygun olarak emr-i bi'l-ma’rûf, nehy-i an’il-münker şeklinde formülleştirmişler, Kitap, Sünnet ve icmâa dayanarak bu faâliyetin farz olduğunda birleşmişlerdir. 1. “Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker” Kavramını İhtivâ Eden Âyetlerin Değerlendirilmesi Burada Kur’ân-ı Kerim’de “emr-i bi’l-ma’rûf nehy-i an’il-münker” kavramını ihtivâ eden âyetlerin metinlerini, meallerini ve farklı tefsir kaynakları tarafından yapılan değerlendirmeleri verererek izâh etmeyi uygun bulduk. Zîra tezimizi, bu âyetler ekseninde belirleyerek “Kur’ân-ı Kerîm’e Göre Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i ani’lMünker Probleminin Kelâm İlmi Açısından Tahlîli” şeklinde isimlendirip bir Kelâm problemi olarak ele almaktayız: a) Âl-i İmrân Sûresi 104. Âyetin Değerlendirilmesi وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُوْلَـئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “Ey müminler! İçinizden hayra çağıran, iyiliği yayıp kötülükleri önlemeye çalışan bir topluluk bulunsun. İşte selâmet ve felahı bulanlar bunlar olacaklardır.”189 Bahsi geçen âyette, imân edenlerin içinden, Allah’ın en son ve mükemmel dîni olan İslâm’a davet eden, iyiliği, güzelliği, doğruluğu emredip şirk, küfür ve nifak gibi kötülükten, hayâsızlıktan ve çirkinliklerden sakındıran bir topluluğun daima bulunmasının gerekli olduğu emredilmiştir. Mü’minler kötülüğe önce eliyle müdahale etmeli, buna gücü yetmezse diliyle düzeltmeli, buna da gücü yetmezse kalbiyle buğzetmelidir. Zîra kötülüğe kalben dahi olsa tepki göstermeyen kişi mü’min kabul edilmemiştir. Buradaki “İyilik”ten maksat, şeriatın uygun gördüğü her söz ve iştir. “Kötülük”ten maksat da onun reddettiği her söz ve iştir. Bu âyet-i kerîme, iyiliği 189 Âl-i İmrân, 3/104. 40 emredip kötülükten sakındırmanın dînî bir vecîbe olduğunu beyan etmektedir. 190 Ma’rûf ve münker kelimeleri, bu âyette mutlak olarak zikredilmiştir. Bundan dolayı, delil olmaksızın bu lafızları sınırlandırmak uygun değildir.191 Müslümanlar bu âyetin hükmü ile imândan sonra iyiyi emredip, kötüyü nehyetmeyi dînî bir farz olarak kabul etmişlerdir. Ancak bu farzın ümmetin tamamı için geçerli olup olmadığı tartışılmıştır. ifâde) بيانيّة) açıklama veya) بَعْضِيّة) kısmîlik inin’cer i-harf” مِنْ” Âyetteki ettiğini öne süren iki görüş vardır. Buna göre “ْنِم“in açıklama için olduğunu söyleyenlerin fikri; “Her mükellefe ister eli, ister dili, isterse kalbiyle olsun, iyiliği emredip kötülükten nehyetmesi vâciptir. Ve yine herkese, kendisinden zararı savuşturması vâciptir. Böyle olunca âyetin mânâsı, “Siz hayra dâvet eden, iyiliği emir, kötülükten nehyeden bir topluluk olunuz!” olmalıdır.” Diğer görüşe göre “bir toplum içinde, kadınlar, hastalar ve âcizler gibi, tebliğ yapmaya ve ma’rûfu emredip münkerden nehye gücü yetmeyen kimselerin bulunacağını göstermektir. Bu mükellefiyet dîn âlimleri içindir. Bu emir üç şeyi ihtivâ eder; hayra çağırmak, iyiliği emretmek, kötülükten sakındırmak. Bu yüzden hayrın, ma’rûf ve münkerin ne olduğu bunu yapan kişi tarafından bilinmelidir. Bu, bazı insanların bu mükellefiyeti yerine getirmesi halinde, diğer mü’minlerden düşeceği mânâsında, bir farz-ı kifâyedir. “Bazınız bu işi yerine getirsin!” demektir.” 192 Ancak bu görevi yerine getirecek kişilerin iyinin ve kötünün ne olduğunu bilmesi zarûrîdir. Câhil insanlar çok kere iyiliği yasak edip, kötülüğü emrederler ve bu sertlikle yaparlar.193 “Ümmet” tabiri burada “topluma önderlik edecek olan grup” anlamına gelmektedir.194 Yüce Allah müslümanların içinde onlara önderlik edecek, birlik ve beraberliklerini sağlayacak, onlara iyiliği emredecek, onları kötülükten sakındıracak, insanları İslâm'a çağıracak bir sosyal kontrol mekanizmasının bulunmasını 190 Taberî, Taberî Tefsiri, çev. Kerim Aytekin, Hisar Yay., İstanbul, 1996, c. II., s. 335. 191 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. VII., s. 11. 192 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. VI, s. 521. 193 Zemahşerî, el-Keşşâf, c. I, s. 161. 194 Bakara, 2/128, 213. 41 istemektedir. Müfessirler müslümanların böyle bir kurumu oluşturmalarının farz-ı kifâye olduğunu belirtmişlerdir. Bu görev yerine getirilmediği takdirde, görevin özelliğine göre o topluluğu meydana getiren yükümlülük çağındaki bütün müslümanlar bu ihmalden dolayı sorumlu olurlar. Nitekim âyette195 her topluluktan bir grubun gerekiyorsa ilim yolculuğuna çıkıp dîni iyice öğrenmeleri ve toplumlarına döndükleri zaman onları eğitip uyarmaları istenmektedir. 196 Bu faaliyette görev alanlar: • İnsanları iyiliğe, doğruluğa, güzel ve yararlı olan şeylere çağıracaklar, kötülüklerden sakındıracaklardır. • Toplumun birlik ve bütünlüğünü sağlayacaklar, onları bölünüp parçalanmaktan koruyacaklardır. Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) prensibinin hükmüne delil olan ve bütün ümmetçe kabul edilen bu hükmü içinde barındıran bu âyetin derli toplu olarak değerlendirmesini Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’dan nakletmeyi uygun görüyoruz: “Hayra dâvet ve iyiliği emir, kötülüğü de men edecek bir topluluk ve imamet (önderlik) teşkili müslümanların imândan sonra ilk dînî farîzalarıdır. Bu farîzayı (Allah'ın emrini) yerine getirebilen müslümanlardır ki âyetinin açık hükmü gereğince kâmil (tam) kurtuluşa ererler. Yoksa âyetinin mânâsı müşkil ve belki müteazzir (mümkünsüz) olur. Allah'ın vaâdi bütünüyle temin edilmez, hayra çağırmak, iyiliği emir, kötülüğe engel olma bütün müslümanlara farz-ı kifâyedir. Bu yapılmayınca hiçbir müslüman mesuliyetten kendini kurtaramaz. Fakat her ferde farz-ı ayn değildir. Ümmetin tümünün vazifesidir. Çünkü “sizden” buyrulmuştur. Buradaki in tecrîdî (soyutlayıcı) veya teb'îzî (ayırıcı) olmak üzere iki mânâya ihtimali vardır. Tecridî olduğuna göre her müslüman bununla görevlidir. Teb'îzî olduğuna göre de genelde müslümanların vazifeleri, içlerinden bunu yapacak belli, özel bir topluluk meydana getirmek, onlara yardım ederek ve uyarak o vasıta ile bu görevi yerine 195 Tevbe, 9/122. “Bununla beraber müminlerin hepsinin topyekûn sefere çıkmaları uygun değildir.Öyleyse her topluluktan büyük kısmı savaşa çıkarken, bir takım da dîn hususunda sağlam bilgi sahibi olmak, dînî hükümleri öğrenmek için çalışmalı ve savaşa çıkanlar geri döndüklerinde kötülüklerden sakınmaları ümidiyle, onları uyarmalıdırlar.” 196 Karaman, Hayrettin, Mustafa Çağrıcı, İbrahim Kafi Dönmez, Sadrettin Gümüş, Kur’ân Yolu (Türkçe Meal ve Tefsir), c. I, II. Baskı, DİB Yay., Ankara, 2007, s. 478-481. 42 getirtmektir. Bunlar tayîn ve görevlendirildikten sonra emretmek ve yasaklamak bizzat onlar üzerine farz-ı ayn olur. Ve fakat bunlar görevlerini yerine getirmezlerse, sorumluluk önce bunlara, ikinci olarak herkese teveccüh eder. Tevhîd nizamı bozulduğu zaman, ortaya çıkacak şer ve belâ da yalnız zâlimlere isabet edip kalmaz, herkese bulaşır. Hayra dâvet, dîne ve dünyaya ait bir iyiliği içeren herhangi bir şeye dâvettir ki, birliğin ve İslâm'ın esasıdır. İyiliği emretmek ve kötülüğe engel olmak da bunun önemli bir kısımdır. Marûf (iyilik), İslâm'ın gereği olan Allah'a itâat; münker de İslâm'ın gereğine uymayıp, Allah'a karşı gelmek demektir. İyiliği ve kötülüğü Allah'ın ipinden başka ölçü ile ölçmeye kalkmak, isteklere ve nefse ait arzulara uymaktır ki, bu da ayrıcalık yapmaktır.”197 b) Âl-i İmran Sûresi 110. Âyetin Değerlendirilmesi آُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْراً لَّهُم مِّنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَآْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ “Ey Ümmet-i Muhammed! Siz insanların iyiliği için meydana çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz: İyiliği yayar, kötülüğü önlersiniz, çünkü Allah’a inanırsınız. Ehli kitap da bu imâna gelseydi, elbette kendileri için iyi olurdu. İçlerinden imân edenler varsa da ekserisi dînden çıkmış fâsıklardır.” 198 Âyette, Hz. Peygamber'e (s.a.v.) uyanlara, başarısızlıkları nedeniyle İsrailoğulları'nın elinden alınan diğer insanlara önderlik yapma görevinin kendilerine verildiği anlatılıyor. Ayrıca burada “iyiliği yayma ve kötülüğü önleme” konusun fazîletine işâret edilmiştir. Çünkü müslümanlar görevi ifâ ettikleri için “hayırlı topluluk” oldukları beyan edilmiştir.199 Bu âyet, Hz. Muhammed (s.a.v) ümmetinin ayırıcı özelliği: Tevhîd, iyiliği yayma ve kötülüğü önleme olarak bildirilip bu itibarla en hayırlı ümmet vasfını kazandığı vurgulanıyor. Bu görev, yalnız yöneticilerin değil, imkânlarına göre bütün 197 Yazır, Hak Dîni Kur’ân Dili, Azim Dağıtım, c. II, s. 103 198 Âl-i İmrân, 3/110. 199 Gazzâlî, İhyâ-u Ulumi’d-Din c. II, s.742. 43 müminlerindir. Hayırlı ümmet olmak için, çoğunluğun bu vasfı taşıması gerekir. Ehli kitâbın kınanmasının sebebi, çoğunluğun kötü tarafta yer alıp, az olan iyilerin de bu görevi terketmeleridir.200 Bu konuda başka bir âyeti daha örnek vermek istiyoruz: “Yarattıklarımız içinde, daima Hakka giden yolu gösteren ve onunla adaleti gerçekleştiren bir topluluk vardır.”201 “Sizden önceki nesillerde, dünyada fesat ve düzensizliği men edecek, böylece onları helâk olmaktan koruyacak idrâk ve fazilet sahipleri bulunmalı değil miydi? Onların içinden görevlerini yaptıklarından ötürü kurtardığımız az kimse var. Zâlimler ise içinde bulundukları refahın ardına düştüler. Doğrusu onlar suçlu kimselerdi.”202 “Bu âyet, iyiliği yayıp kötülüğü önlemeye çalışmanın lüzumunu belirtmektedir. Eğer bir toplumda, iyilik için çalışanlar yeterli sayıda iseler, genel azap, bir fırsat tanımak için bir süre ertelenir. Eğer toplum, sâlihlere hakka hizmet için izin vermiyorsa, o toplum helâkını hazırlamış demektir.” 203 c) Âl-i İmran Sûresi 114. Âyetin Değerlendirilmesi يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِر وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ يُسَارِعُونَ فِي الْخَيْرَاتِ وَأُوْلَـئِكَ مِنَ الصَّالِحِينَ “Bunlar Allah’ı ve âhireti tasdîk eder, iyiliği yayar, kötülükleri önler ve hayırlı işlere yarışırcasına koşarlar. İşte onlar salihlerdendirler.”204 Bu âyet ve bir önceki âyet,205 Ehl-i Kitâptan samîmî olarak imân edip sâlih amel işleyenleri övmektedir. Sonraki âyette206 ise onların yaptıkları hayırlı işlerin 200 Yıldırım, Kurân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meâli, s. 63 201 A'râf, 7/181. 202 Hûd, 11/116. 203 Yıldırım, Suat, Kurân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meâli, Işık Yay., İstanbul, 2002, s. 233. 204 Âl-i İmrân, 3/114. 205 Âl-i İmrân, 3/113. “Ehl-i kitabın hepsi bir(aynı seviye, anlayışta) değildir. Onların içinde öyle dosdoğru bir cemaat vardır ki, Gece saatlerinde Allah’ın âyetlerini okuyarak secdelere kapanırlar.” 206 Âl-i İmrân, 3/114. “Yaptıkları hayır ve iyiliklerden, mükâfatsız kalan bir tek iyilik bile bulunmayacaktır.Allah günahlardan korunan takvâ ehlini pek iyi bilir.” 44 kesinlikle zâyi edilmeyeceği, karşılıksız bırakılmayacağı ifâde edilmiştir. Yüce Allah'ın samimi olarak imân eden Ehl-i Kitaba böyle lütufkâr muâmelesi İslâm'ın evrenselliği açısından son derece anlamlıdır. Zîra Allah onlardan samîmî imân sahibi olanların yapacağı en küçük bir hayrın dahi karşılıksız bırakılmayacağını haber vermektedir.207 Ayrıca dikkat edilirse burada Allah’a ve son güne imân etmekten ötürü onların sâlih olduklarına şâhitlik yapılmamış; aksine bu imâna “iyiliği emretmek ve kötülüklerden vazgeçirmek” husûsu eklenmiştir.208 d) A’râf Sûresi 157. Âyetin Değerlendirilmesi الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِندَهُمْ فِي التَّوْرَاةِ وَالإِنْجِيلِ يَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَآئِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالأَغْلاَل الَّتِي آَانَتْ عَلَيْهِمْ فَالَّذِينَ آمَنُواْ بِهِ وَعَزَّرُوهُ وَنَصَرُوهُ وَاتَّبَعُوا النُّورَ الَّذِيَ أُنزِلَ مَعَهُ أُوْلَـئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَْ “Onlar ki yanlarındaki Tevrât ve İncillerde vasıfları yazılı o ümmî Peygambere tâbi olurlar. O Peygamber ki kendilerine meşrû şeyleri emreder, kötülükleri yasaklar, kendilerine güzel ve hoş şeyleri mübâh, murdar şeyleri ise haram kılar, üzerlerindeki ağırlıkları, sırtlarındaki zincirleri kaldırıp atar. O’na imân eden, onu destekleyen, ona yardımcı olan ve onunla beraber indirilen nûra tâbi olanlar var ya, işte felâha erenler onlardır.”209 Âyette Hz. Mûsâ’nın (a.s.) rahmeti kendisi ve halkı için istediği Allah’ın da bunun, ancak bütün insanlığa gönderilecek “Rahmet Peygamberi (s.a.v)” olan âhir zaman elçisine uymaya bağlı olduğunu buyurmak sûretiyle bu müjdeyi, tüm insanlığa vaâd ettiğini ifâde edilmiştir. Yahûdîler ümmîlere 210 değer vermezlerdi Allah onların yersiz etnik düşünceden kaynaklanan gurur ve küstahlıklarını bu âyetin beyanıyla kırmıştır. 211 Ehl-i Kitap Peygamber Efendimize (s.a.v) imân etmemek 207 Karaman ve Arkadaşları, Kur’ân Yolu , c. I, s. 485-486. 208 Gazzâlî, İhyâ-u Ulumi’d-Din c. II, s.742. 209 A'râf, 7/157. 210 Ümmî:Ümm (anne) kelimesine nispetle “annesinden doğduğu gibi” okuma-yazma bilmeyen şeklinde anlaşılmaktadır. Ümmî kelimesi, Hz. Peygamber'in (s.a.v.) okuma-yazma bilmediğini, dolayısıyla tebliğ ettiği dîn ile ilgili bütün bilgilerini yalnızca Allah'tan almış olduğu gerçeğini ifâde eder. (bkz. Hayrettin Karaman ve Arkadaşları, Kur’ân Yolu, c. II, s. 472-473.) 211 Yıldırım, Kurân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meâli, s. 169. 45 konusunda inatla direnmekteydi. Hâlbuki ellerindeki kitaplardaki bilgiler dâhilinde O’nu (s.a.v) çok da iyi tanıyorlardı. 212 Âyette bütün peygamberler gibi Hz, Muhammed'in (s.a.v.) temel görevlerin den birinin “iyiliği emretme ve kötülüğe engel olma faâliyeti olduğu bildirilmiştir. Âyetin “Peygamber onlara iyiliği emreder ve onları kötülükten men eder; yine onlara temiz şeyleri helâl, pis şeyleri haram kılar. Ağırlıklarını kaldırır, üzerlerindeki zincirleri çözer” mealindeki kısmının ifade ettiği önemli bir husus, Peygamber'in (s.a.v.) dîn ile ilgili konularda kural koyma yetkisi demek olan teşrî' vazifesini ortaya koymasıdır. Hz. Peygamber'in (s.a.v.) onları, bulundukları kötü durumdan kurtarmak için kendilerine “iyiliği emredip kötülüğü menettiği”, temiz şeyleri helâl, çirkin şeyleri haram kıldığı ve böylece onun - diğer bütün insanlar gibi - İsrâiloğulları için de bir kurtarıcı ve hidâyet rehberi olduğu vurgulanmaktadır. Ayrıca Hz. Peygamber, (s.a.v.) Yahûdîlik'teki bir kısım hükümleri yürürlükten kaldırmak veya değiştirmek sûretiyle kendisine inanan ve tâbi olan İsrâiloğullarını eski dînlerindeki ağır hükümlerin baskısından da kurtarmıştır. Âyetin özel maksadı, Kur’ân mesajının Ehl-i kitap için de bir kurtuluş ve özgürlük vesilesi olduğunu onlara bildirmektir. Ancak burada dolaylı olarak Hz. Peygamber'in (s.a.v.) bir kolaylık ve özgürlük dîni getirdiği bildirilmekte; müslümanların, daha önce yahûdîler ve hıristiyanlarca yapılan hatayı tekrarlayarak, insanları gereksiz yük ve meşakkatler altına sokacak, onların özgürlüklerini daraltıp zincirlere bağlayıp uydurma hükümler, hurafeler türetmekten kaçınmaları gerektiğine de işaret edilmektedir. Daha önce İsrâiloğulları dînlerine ilâveler yapma yanlışını yaptıkları, ayrıca kutsal kitapları da tahrîf edildiği için Allah Teâlâ hakkı bâtıldan ayırmak üzere Hz. Peygamber'i (s.a.v.) göndermiştir. Önceki dînlerin aksine, İslâm'ın orijinal kaynakları elimizdedir. Bu sebeple İslâm'ı öz kaynaklarıyla yeniden çağın gündemine sokmak; müslümanların ve genel olarak insanların içine düştükleri karanlıktan, cehalet ve haksızlıklardan, türlü sapıklık ve ahlâksızlıklardan kurtulmaları yolunda çaba göstermek; bunun için de doğru, mâkul ve yeterli çözümler üretmek günümüz 212 Bakara, 2/146. “Kendilerine kitap vermiş olduğumuz kimseler, onu (Muhammed’i) tıpkı evlatlarını tanıdıkları gibi tanırlar. Böyle iken, onlardan bir kısmı, bile bile gerçeği gizler.” 46 müslüman entellektüellerinin ertelenemez görevleridir. Âyetin son cümlesindeki “Peygamber'e inanma, onu koruyup destekleme, ona yardım etme ve onun getirdiği “nûr”a (Kur’ân) uyma”nın anlamı da Hz. Peygamber'in (s.a.v.) İslâm'ı bütün saflığı ve berraklığı ile hayata yansıtıp hayatı onun ışığı ile aydınlatma davası, bugün de devam etmektedir. Âyet, kurtuluşun yalnızca bu yolla gerçekleşeceğini bildirmektedir. 213 e) Tevbe Sûresi 71. Âyetin Değerlendirilmesi وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاء بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّآَاةَ وَيُطِيعُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَـئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ “Mümin erkeklerle mümin kadınlar birbirlerinin velileri, yardımcılarıdır. Onlar iyilikleri teşvik edip kötülükleri menederler. Namazı hakkıyla yerine getirir, zekâtı verir, Allah’a ve Resulüne itâat ederler. İşte onları Allah geniş rahmetine mazhar edecektir. Çünkü Allah azîzdir, hakîmdir (üstün kudret, tam hüküm ve hikmet sahibidir).” 214 Bu âyet, müminlerin sıfatlarını belirtmektedir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) de, müminlerin, birbirlerine karşı nasıl davranmaları gerektiğini beyan ederek şöyle buyurmaktadır. “Bir mümin diğer bir mümine karşı, birbirine kenetlenmiş bir duvar gibidir” Peygamber Efendimiz (s.a.v.) bunu söylerken ellerinin parmaklarını birbirine kenetlemiştir. 215 Diğer bir hadîs-i şerîfinde ise şöyle buyurmuştur. “Müminler, birbirlerini kollamada birbirlerini sevmede ve birbirlerine karşı merhametli olmada tek bir vücut gibidirler. Vücudun organlarından biri hasta olduğunda diğer organlar da uykusuzlukta ve acıda ona ortak olurlar.”216 Âyetteki “evliyâ”, ”velî” kelimesinin çoğulu olup dost ve yardımcı olmanın gereği, iyiliği emretmek, kötülükten sakındırmaktır. Bu aynı zamanda mü’min olmanın da gereğidir. Dost olmak, birbirini sevmede, birbirine muâmelede ve 213 Karaman ve Arkadaşları, Kur’ân Yolu, c. II, s. 473-476. 214 Tevbe, 9/71. 215 Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail, Sahîh-i Buhârî, Matbaatü’l-Kübra el-Emîriyye, Bulak, 1323, c. I-VIII, Salât 88, Mezâlim 5.; Müslim, Ebu’l-Hüseyn b. Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî., Sahîh-i Müslim, Müessesetü İzzüddîn, Beyrût, 1987, c. I-V, Müslim, Birr 65.; Tirmizî, Birr 18. 216 Buhârî, Edeb 27; Müslim, Birr 66. 47 birbirine kardeş olmada kalplerin ve gönüllerin birliğini ifade eder. Âyette zikredilen iyiliği emretmek”ten maksat insanları İslâm’a davet etmektir. Kötülüğü önlemekten maksat ise, insanları, Allah’a kulluk yapmaya mâni olan herşeyden men’ etmektir.217 Burada Allah, mü’minleri “iyiliği emreder, kötülüğü önler” diye vasıflandırmıştır. Bu bakımdan bu vasıfları taşımayanlar, “müslüman cemâatin dışında” durumuyla karşı karşıyadırlar218 Ayrıca âyet, bayanların dînî sorumlulukları yerine getirmede aile, siyaset ve sosyal alanlarda erkekle eşit haklara sahip olduğuna; özellikle de iyiliği emretme, kötülüğe engel olma gibi topluma faydalı olan her alanda ve konuda erkekle bir dayanışma ve yardımlaşma içinde olduğuna işaret edilmektedir. Bu yaklaşım, Kur'ân’ın ve İslam hukukunun evrensellik ve süreklilik açısından farklı ve seçkin olduklarını gösteren sağlam ve kuvvetli bir delil olarak dikkat çekmektedir. 219 f) Tevbe Sûresi 112. Âyetin Değerlendirilmesi التَّائِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّائِحُونَ الرَّاآِعُونَ السَّاجِدونَ الآمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللّه وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ “O tövbe edenler, o ibâdet edenler, o hamd edenler, Allah’ın rızâsı için sefer edenler, o rükû edenler, o secdeye kapananlar, iyilikleri yayanlar, kötülükleri önleyenler ve Allah’ın hudutlarını bekleyip koruyanlar yok mu? İşte o müminleri müjdele!”220 Bu ifâdede,cihâdın farz kılınışına bir işaret vardır. Çünkü ma’rûfun (iyiliğin) başı, Allah'a iman; münkerin (kötülüğün başı) ise, Allah'ı inkârdır. Cihâd, imâna teşvîki ve küfürden alıkoymayı gerektirir. Bundan dolayı cihâd, “ma’rûfu emir ve münkeri nehiy" konusuna dahildir.221 Âyet, mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihâd eden mü'minlere ilâhî bir müjde vaâdetmekte ve onları bu konularda teşvik etmeyi amaçlamaktadır. Samimi 217 Taberî, Taberî Tefsiri, c. IV, s. 321-322. 218 Gazzâlî, İhyâ-u Ulumi’d-Din c. II, s.742. 219 Derveze, et-Tefsîru’l-Hadîs, c.: VII, s. 377-380. 220 Tevbe, 9/112. 221 Râzi, Tefsir-i Kebir, c. XII, s.197. 48 mü’minlerin sıfatları sayılmakta; onların Allah'ın dînine sıkı sıkıya bağlanıp görevlerini yerine getirdiklerinden övgüyle bahsetmekledir.222 Burada mü’minlerin özellikle de cihâd eden müslümanların özelliklerinden bahsedilmiştir. O halde mü’minlerin “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker” yapma vasfını cihâd kapsamında değerlendirebiliriz. g) Hacc Sûresi 41. Âyetin Değerlendirilmesi الَّذِينَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاة وَآتَوُا الزَّآَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنكَر وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ “Onlar öyle mükemmel insanlardır ki şâyet kendilerine dünyada hakimiyet(iktdar, yönetide söz sahibi olmak) nasîb edersek namazlarını hakkıyla îfâ eder, zekâtlarını verir, iyi ve meşrû olanı yayar, kötülüğü önlerler. Bütün işlerin âkıbeti elbette Allah’a aittir.”223 Bu âyet, özellikle iktidarı ellerinde bulunduran müslümanların yaşayışlarında intizam ve istikametin gerekliliğini ifâde etmektedir. Namaz ve zekât görevlerinin hemen ardından iyiliği yayma, kötülükleri önleme görevine yer verilmesi, toplumun ahlâk ve nizâmını koruyup geliştiren yöneticilerin üstün değerlerini ifâde etmektedir. Ayrıca bu dört vasfı hakkıyla hayatına uygulayanların, kötülüğün hâkim olduğu bir yer veya devirde “iyiliği yayma, kötülükleri önleme” görevini yerine getirecek konumu elde etmeleri gerekmektedir. Konumlarını elde ettikten sonra da bu dört önemli vasıf husûsunda taviz vermemeleri gerekmektedir. Zîra bu vasıflar, hem dînin emri; hem de hak ve âdaleti sağlayacakların temsil ettikleri misyonun ayrılmaz gerekleridir. Allah, muhâcirleri, “şâyet onlara yeryüzünde güç ve iktidar verirse”, işte bu dört işi yapmakla, yapabilme kudretiyle nitelendirilmiştir. Onları, her türlü marufu emredip her türlü kötülükten nehyettiklerine göre, onların hak üzere bulunmuş olmaları gerekir. Cenâb-ı Hakk'ın “İşlerin neticesi Allah'a aittir. 224” ifadesinde, bahsi geçenlerin iktidar ve mülklerinin, kesinlikle meydana geleceğine bir delâlet 222 Derveze, et-Tefsîru’l-Hadîs, c. VII, s. 413. 223 Hacc, 22/41. 224 Hacc, 22/41. 49 bulunmaktadır. 225 Allah, bu âyette namaz kılmayı ve zekât vermeyi, “iyiliği emretmek” ve kötülüğü önlemek ile eşit tutmuştur.226 h) Lokmân Sûresi 17. Âyetin Değerlendirilmesi يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ “Evlâdım, namazı hakkıyla îfâ et, iyiliği yay, kötülüğü de önlemeye çalış, ve başına gelen sıkıntılara sabret! Çünkü bunlar azim ve kararlılık gerektiren işlerdendir.” 227 Bu âyette oğluna öğütte bulunan Hz. Lokmân (a.s.) iyiliği emredip, kötülükten sakındırma görevinin çetin bir iş olduğunu söylüyor. Ancak bu görevin azmi gerektiren ve üzerinde durulması gereken bir görev olduğunu vurguluyor. Hz. Lokmân’ın (a.s.) bu sözleri doğrultusunda emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i ani’l- münker vazifesinin kolay ve sıradan olmadığını, ancak her insanın yapması gerektiğini görüyoruz. Hz. Lokmân’ın (a.s.) oğluna tavsiyesinin böylece iki yönü vardır. Birincisi kişisel olgunluğunu sağlayabilmesi için namaz kılmasının gerekli oluşu. İkincisi, toplumsal kemalin sağlanması yönelik emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)’in yapılmasının zarûrî oluşu. Çünkü Kur’ân’ın bu ilkesi, toplumun ıslahını, mutluluğunu vurgulayıp, onları hakka, adâlete ve hayra çağırma konusunda teşvîk edip, toplumda bulunan sapma, fesâd ve düzensizliklerin bertaraf edilmesi gerektiğini vurgulayan sosyal prensiplerin en büyüklerindendir.228 Bu âyetlerden başka benzer kalıpta “münker” ve “marûf”un yerleri değiştirilerek başka bir inanç grubu olan münâfıkların nitelikleri anlatılmaktadır: Kur’ân'da inanmayanlar ikiye ayrılarak onların bir kısmının inanmadıklarını açıkça izhar ettikleri, bir kısmının ise gerçekten inanmayıp, ama müminlerle beraber olduklarında inandıklarını, müminlerden ayrıldıklarında ise inanmadıklarını açıkladıkları ve bu tür 225 Râzi, Tefsir-i Kebir c. XVI, S. 324. 226 Gazzâlî, İhyâ-u Ulumi’d-Din c. II, s.742. 227 Lokmân, 31/17. 228 Derveze, et-Tefsîru’l-Hadîs, c. V/VI, s. 13. 50 insanların psikolojik olarak kalben hasta oldukları vurgulanır ve çeşitli misallerle durumları anlatılır.229 i) Tevbe Sûresi 67. Âyetin Değerlendirilmesi Konumuzu ilgilendiren yönü ile meseleye bakıldığında müminlerin ma’rûfu emredip, münkeri yasaklamalarına karşılık, münâfıkların bunun tam aksini yaptıkları ve böyle bir davranış içerisinde oldukları zikredilerek şöyle buyrulur: الْمُنَافِقُونَ وَالْمُنَافِقَاتُ بَعْضُهُم مِّن بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمُنكَرِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَيَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ نَسُواْ اللّهَ فَنَسِيَهُمْ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ هُمُ الْفَاسِقُونَ “Münâfık olan erkek ve kadınlar da birbirlerindendir. Kötülüğü (münker) emrederler, iyilikten (marûfu) menederler ve ellerini sıkı tutarlar. Allah'ı unuturlar, bu yüzden Allah da onları unutur. Münâfıklar, işte onlar fâsıktır.”230 Âyette geçen münker lafzına, her türlü kötülük dahil edilebilir. Ancak burada münkerle, daha ziyâde Hz. Peygamber'i (s.a.v.) yalanlamak ve iyiliği yasaklamak; ma’rûfla da, Hz. Peygamber'e (s.a.v.) inanmak akla gelmektedir. Mü’minlerin olduğu gibi, münâfıkların da özelliklerinin biri içe dönük, diğerinin de dışa yönelik boyutunun olduğunu belirtmek istiyoruz. Onların kendilerini dışarıya karşı imân etmiş gibi gösterip, gerçekte imân etmemeleri, kalplerinde gizli bir hastalığın olması iç yapılarının özelliklerinden bazılarını yansıtırken; bu yapılarının bir gereği olarak da dışta münkeri emredip, iyiliği yasaklamaları, aslında kendileri müfsit oldukları halde "bizler ıslâh edenleriz."231 gibi iddiâları da dışa yönelik husûslarından bir kısmını yansıtmaktadır. Münâfıklar, toplumun düzenini, barışını sağlamaya yönelik olumlu faaliyetlerde bulunup “gerçek muslih”232 olmadıklarından, onların oluşturduğu toplumda da iyilik, güzellik, sulh ve sükûn egemen olamaz.233 229 Bakara, 2/6-20. 230 Tevbe, 9/67. 231 Bakara, 2/11. 232 Muslih:Yanlış olan davranışları düzeltip doğruları hayatıyla ortaya koyan kişi. 233 Dumlu, Ömer, Kur’ân’da Bazı Kavramlara Bakış, Anadolu Yay., İzmir, 1999, s. 175-176. 51 2. “Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker” Problemini İhtivâ Eden Âyetlerin Genel Olarak Değerlendirilmesi Âyetlerde geçen emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ifâdeleri müfessirler tarafından genellikle cihad kavramıyla ilişkilendirilmiştir. Bu konuya değinmeden önce neyin emr-i bi’l-ma’rûf olduğu neyin olmadığını ortaya koymak gerekmektedir. Emr-i bi’l-ma’rûf, insanları İslâm nizâmına dâvet etmek, Hz. Muhammed’e (s.a.v.) ve getirdiği dîne imân etmek, nehy-i an’il-münker ise Allah’ı inkâr etmek ile Hz. Peygamber’i (s.a.v.) yalanlamak şeklinde izâh edilmiştir.234 Ma’rûfu emretme, hak dîni ortaya koymaktır.235 İyiliği emretmek, Allah’a ibâdet, O’nun birliği ve buna bağlı olan şeyleri emretmek olup; putlara tapmayı ve bunu ilgilendiren şeyleri yasaklamak da kötülüğü nehyetmektir. 236 İyi olan şey hiçbir münâkaşa ve tartışmaya yer bırakmayacak şekilde açıkça kabul edilen güzel işlerdir, bozulmamış fıtratların ve sağduyu sahiplerinin güzel olduğunda anlaştıkları konulardır.237 Aynı konuda, yani ma’rûfun ne olduğu hakkında Fahreddîn Râzî ise şöyle diyor: “Ma’rûf, mutlaka yapılmasının gerekli, varlığı yokluğundan daha hayırlı olduğu bilinen her şeydir.” 238 Kötülüğe direnen kimseler, Yüce Allah’ın insanlık hayatı için öngördüğü sisteme yardım ederler, sadece Allah’a güvenip dayanırlar. Bu sebeple Allah kendilerine bir zafer sözü vermiştir. Zaferin gerçekleşebilmesi de ancak yükümlülüklerin yerine getirilmesi, zorluklara göğüs gerilmesi şartına bağlıdır.239 İyiliği yapıp, kötülüğü yeryüzünden kaldırmak için çaba gösteren herkese kurtuluş vaâdi vermiştir.240 Yüce Allah, birbirini kötülükten menetmeyen topluluğu ise lânetlemiştir. Şu âyette bu mesele açıkça ortaya konmuştur:“İsrâiloğullarından küfre sapanlar hem Dâvûd’un, hem de Meryem oğlu Îsâ’nın lisanı ile lânetlendiler. 234 Taberî, Taberî Tefsiri, c. II, s. 334. 235 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. XI, s. 210. 236 Taberî, Taberî Tefsiri, c. II, s. 338. 237 Kutub, Fî Zilâli’l-Kur’ân, c. IV, s. 495. 238 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. XI, s. 209. 239 Kutub, Fî Zilâli’l-Kur’ân, c. VII, s. 355. 240 Âl-i İmrân, 3/104. 52 Bunun sebebi onların isyan etmeleri ve taşkınlık edip haddi aşmaları idi. Onlar kötülük yaptıkları zaman, birbirlerini kötülükten vazgeçirmeye çalışmazlardı. Ne çirkin davranıştı bu tutumları!” 241 İsrâiloğulları yapmış oldukları kötülüklerden birbirlerini men’ etmemişler ve bunun netîcesinde lânetlenmişlerdir.242 İsrâiloğulları sadece Allah’a isyân ettikleri için değil, kötü olduğunu bildikleri halde birbirlerini yaptıkları şeylerden men’ etmedikleri için Allah’ın lânetine uğramışlardır. Bu lânetli grubun başında doğruyu bildikleri halde susan, doğruyu söylemekten ve yapmaktan uzak duran âlimler vardı. 243 Kur’ân-ı Kerîm’de kötüyü işleyene karşı toplumsal bir tavır alınması gerektiği bu âyetin bir gereği olarak görülebilir. Şüphesiz yeryüzünde kötü ve zâlim insanlar vardır. Ancak iyi bir toplumun karakteri, kötü ve çirkin şeylerin orada hoş karşılanan geleneklere dönüşmesine müsaade etmez. Bu, kötülüklerin, isteyen kişinin rahatlıkla yapabileceği hareketlere dönüşmesine izin vermez. Herhangi bir toplumda kötülük yapmak iyilik yapmaktan daha zor duruma gelince, toplumun çoğunluğu kötülüğün karşısında yer alınca, yıldırıcı cezanın kesin uygulanacağı kanısı yaygınlaşır, kötülük siner ve kötülüğe iten sebepler kontrol altına alınır. Bu durumda toplum kötüye karşı kenetlenir ve kötülüğün yaygınlaşması engellenir. Yani ma’şeri vicdan (kamuoyu) oluşur. Bu sebeple sosyal hayatın akıbetini olumsuz yönde etkileyecek tehdît unsurlarına karşı kamuoyunun pozitif gücüyle mukabele etmek emr-i bil-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker görevini yerine getirmek demektir. Ma’şeri vicdan, toplumun irâdesini temsil ettiği için iktidar için güvenli ve çok önemli bir araçtır. Kur’ân-ı Kerîm, İslâm toplumunun duyarlı, hareketli ve etkin olması, gerek idârecilere, gerek kendi içindeki unsurlara karşı dikkatli olmasını ister. Yani kamuoyunu, etkili, var olan kötülükleri değiştirmeye gücü yeten ve sesi çıkan bir unsur olarak öngörür. Geçmiş topluluklarının hikâyelerinin Kur’ân-ı Kerîm’de anlatılmasının sebebi de budur. Yani Kur’ân’ın amacı kötülük karşısında susan ve başkaldırmayan kavimlere benzemekten alıkoymaktır. 241 Mâide, 5/78-79. 242 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. IX, s. 181. 243 Taberî, Taberî Tefsiri, c. III, s. 358. 53 Kur’ân’da sıkça zikredilen emr-i bil-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker görevinin bizce de anlamı budur. Yani kişinin toplum içinde gördüğü yanlışları, zulümleri fark edip, bunu değiştirmek için bir yol bulmaya çalışmasıdır. Bu, toplumda herkesin görevidir. Bu görevi yerine getirmeye Kur’ân-ı Kerîm büyük önem verir. Bu yüzden toplum içinde meydana gelen kötülüklere sessiz kalındığında bütün toplum cezalandırılır. Kur’ân’ın içinde doğrudan emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)’in geçtiği âyetleri siyâk-sibâk çerçevesi içinde ele alıp, Kur’ân’ın genel felsefesiyle de ilişkisini kurarak baktığımızda, otokontrol244, toplumun birliği 245, çocukların davranışları 246, cemiyetin bu görevdeki fonksiyon ve etkinliği 247 gibi anlamların mevcut olduğu görülecektir. Kur’ân-ı Kerîm’deki emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) prensibi ile ilgili âyetler, birçok âlim tarafından, cihâdla ilişkilendirilmiştir. Bazı âyetlerdeki248 ifâdeler, cihadın farz kılınışına işaret olarak kabul edilmiştir. Çünkü “ma’rûfun başı, Allah’a imân; münkerin başı ise, Allah’ı inkârdır. Cihâd, imânı teşvîki ve küfürden alıkoymayı gerektirir. Bundan dolayı cihâd, ma’rûfu emir ve münkeri nehiy konusuna dahildir.”249 Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) prensibini toplumsal gerçeklerin îcâplarına göre değerlendirmek gerekir. İnsanların ayıplarını yüzlerine vurmak, onların kusurlarını araştırmak, insanların arasına fitne sokmak, toplumu belirsizliğe sürüklemek ve benzeri davranışlar 250 , emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ilkesi ile yapılması istenen şeyler değildir. Kur’ân’ın amacı insanların kusurlarını herkese yaymak, insanların arasına düşmanlık sokmak değil, toplumu kusur ve hatalardan arıtmaktır. O halde insanın bu konudaki görevi, sorumluluğu nedir, bunun bilinmesi gerekir. 244 Tevbe, 9/71. 245 Âl-i İmrân, 3/103-104. 246 Lokmân, 31/17. 247 Mâide, 5/79. 248 Tevbe, 9/112. 249 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. XII, s. 197. 250 Dumlu, Kur’ân-ı Kerîm’de Ma’rûf ve Münker, s. 104. 54 İslâm Dînine göre bir insanın toplum içindeki kötülükleri görmezden gelmesi, onları ortadan kaldırmak için elinden gelen her türlü teşebbüsü yapmaması doğru değildir. Her insanın içinde bulunduğu topluma karşı sorumluluğu vardır. Bu sorumluluğu unutması ve gereğini yerine getirmemesi toplumsal sorunlara yol açar. Çünkü toplum, bireylerin toplumsal şuur ve bilinçle hareket etmesiyle varolabilir. Hz. Peygamber’den (s.a.v.) rivâyet edilen bir hadis-i şerîfte müslümanın tarifi şu şekilde yapılmaktadır: “Müslüman, dilinden ve elinden müslümanların emin olduğu, zarar görmediği kişidir.”251 Bu tarife göre müslüman, herkesin elinden ve dilinden emîn olduğu, insanları incitmeyen, her türlü ilişkisinde müslümanlık sıfatına uygun hareket eden kişidir. Bunun anlamı müslümanın başkasının başına geleni umursamaması, duyarsız olması değildir. Bilakis toplumsal olaylara karşı duyarlı olması, görevini yapmasıdır. Burada anlatmak istediğimiz, bu görevi ne şekilde yapması gerektiğidir. Bu emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker ilkesinin içerisine sosyal, ahlâkî, insanî husûslar gibi, yardımlaşma, infâk252 ve toplumu ilgilendiren pek çok konu da girer. Yani bu prensip, toplum düzeni husûsunda, kamu yarar ve zararına ait olan işlerle ilgilidir. İnsanların şahsî ve gizli işlerine ait değildir. şunu belirtmeliyiz ki, bir müslümanın çevresindekilerin müslümanlığını takip etmesi, onların özel hayatlarının içine girecek şekilde incelemesi kesinlikle kabul edilir bir durum değildir. Bu yüzden bir başkasının namazını, orucunu takibe almak, onu yapıp yapmamasını gözetlemek doğru değildir. Emr-i bi’l-ma’rûf yapma niyetiyle insanları tedirgin edici davranışlara girmek verilecek mesajı tesîrsiz kılabilir. Münkeri yasaklamak ve ma’rûfu emretmek için önce münker ve ma’rûfun ne olduğunun bilinmesi gerekmektedir. Ma’rûfu emredip, münkerden alıkoymak aynı zamanda bir öğreticiliktir ve öğreticiliğin tam anlamıyla yapılabilmesinin şartları vardır. Öncelikle bu görevi yapacak kişinin bilgi sahibi olması, meseleyi anlayacak kadar bilmesi gerekir. Bildiği şeyi kendisinin yapması ve uygulaması da bir diğer 251 Buhârî, İmân 4-5, Rikâk 26; Müslim, İman 64-65.; Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî, Sünenü Ebî Dâvûd, Matabaatü’s-Saâde, Mısır, 1950-1952, Cihâd 2.; Tirmizî, Kıyâmet 52, İmân 12. 252 Derveze, et-Tefsîru’l-Hadîs, c. VIII, s. 136. 55 şarttır. Bu şartın önemi, davranış yoluyla eğitimin etkisinden kaynaklanır. Örnek davranışlarla eğitimin etkisi hiç şüphesiz büyüktür. Bir diğer şart, anlatacağı şeyi güzellikle anlatmasıdır. İbn Teymiyye’ye göre iyiliği emretmek ve kötülüğü nehyetmenin ilk yolu yumuşaklıktır. Daha büyük bir zarara sebebiyet verecek şekilde bu görevi yapmak doğru değildir, bu prensibin ruhuna tamamen aykırıdır. İyiyi tavsiye, kötüyü men etme konumunda olan insanın bunu yaparken, başkasını incitecek, aşağılayacak ve üzecek şekilde yapması kabul edilmez bir durumdur. Hâlbuki bu görevi yerine getirecek olan kişi hoşgörüyle, incelikle ve sabırla davranmalıdır. Bu konuda en güzel örnek Hz. Muhammed’dir (s.a.v.). O’nun dâvetinin esası yumuşaklık ve inceliğe dayanmaktadır. Haksızlığa, zulme ve her türlü kötülüğe karşı sağlam durmuş, ancak İslâm Dîni’nin nezâketini ve hoşgörüsünü kaybetmemiştir. 3. “Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker” Prensibinde Yöntem Allah, Kur’ân-ı Kerîm’de emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i ani’l- münker yapacak olan kişiye bir yol gösteriyor: ادْعُ إِلِى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُم بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ “Sen insanları Allah yoluna hikmetle, güzel ve makul öğütlerle dâvet et, gerektiği zaman da onlarla en güzel tarzda mücâdele et! Rabbin, elbette, yolundan sapanları en iyi bildiği gibi kimlerin doğru yola geleceğini de pek iyi bilir.” 253 Bu âyet, İslâm tebliğinin esas metodunu tespit etmektedir. İnsanlar başlıca üç kısımdır. Birinci kısım: aklını kullanmasını bilenler olup bunlara gerçeği anlatmak hikmetle, delilleri bildirmekle olur. İkinci kısım: daha geniş kitle olup bunlar aklî delillerden çok, selîm fıtratlarını koruyan fayda ve zararını düşünen kimselerdir. Bu gruba güzel öğüt vererek, hakka uymakla sağlayacakları faydaları, uymamakla mâruz kalacakları zararları anlatmak gerekir. 253 Nahl, 16/125. 56 Bu ikisinden anlamayıp muhâlif olan kâfirlere de, şartlara göre tartışmanın en verimli şekli ile gerçeği anlatıp savunmak gerekir. 254 Unutmamalı ki Allah Fir’avun’a gönderdiği Hz. Mûsa ile Hz. Hârûn’a da: “Ona tatlı, yumuşak bir tarzda hitâb edin. Olur ki aklını başına alır, yahut hiç değilse biraz çekinir.” 255 tâlimatını vermişti. Netice itibariyle Allah’a davet yolunda bu âyete göre üç metod vardır. Farz olan bu emr-i bi’l-ma’rûf görevini yerine getirecek sorumluluk sahipleri İslam’ın pâk ve temiz imajını zedelemeden bu metodlara dikkat etmeli, kendisi bunları günlük hayatında hakkıyla yaşayarak ancak hüsn-ü misâl (güzel örnek) olabileceklerdir, kanâatini taşımaktayız. Bunlar metodlar: • Hikmetle dâvet. Bu ancak hikmeti, yani doğruyu bilmekle olur. • İyi, güzel öğütle tebliğ yapılmalıdır. • En iyi ve güzel şekilde tartışma256 yapılmalıdır. Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) görevini yerine getirecek olan kimselerde bulunması gereken vasıflar, İbn Teymiyye’ye göre de şöyledir: İlim, rıfk ve sabır. İlim, emir ve nehiyden önce; rıfk, beraberinde; sabır ise, sonra olur. Bu her üş şey bir bütün olarak bulunmalıdır.257 Gazzâlî’ye göre, bu şahsın ilim, takvâ ve güzel ahlâk sahibi olması gerekir. Kişi ilimle, bu görevin yapılacağı yerleri, yollarını ve engel olacağı durumları bilir. Takvâ ile kendini korur, güzel ahlâkla da yumuşak davranır 258 İslâm Dîni’nde uyarmak ve tebliğ etmek, kendimiz için istediğimiz hoşumuza giden bir başla deyişle vicdânın reddetmediği hoş karşıladığı “ma’rûf” olan şeyleri insanlara hatırlatmak evrensel bir görev olmasının yanı sıra bir kulluk görevidir. Bu konuda Hz. Peygamber’in (s.a.v.) konumu âyette şu şekilde belirlenmiştir: 254 Ankebût, 29/46. “Zulmedenleri hariç, Ehl-i Kitâb ile en güzel olan şeklin dışında bir tarzda mücâdele etmeyin ve onlara şöyle deyin: “Biz, hem bize indirilen kitaba, hem size indirilen kitaba imân ettik. Bizim İlahımız da sizin İlahınız da bir ve aynı İlahtır ve Biz O’na gönülden teslim olduk.” 255 Tâhâ, 20/44 256 Mücâdele (Tartışma) : Fikir ve düşüncelerini delîlleriyle mantıklı ve tutarlı bir platformda savunabilme. 257 İbn Teymiyye, İyiliği Emretmek Kötülükten Alıkoymak, s. 35. 258 Gazzâlî, İhyâ-u Ulumi’d-Dîn, c. II, s. 800. 57 “Peygambere düşen sorumluluk, sadece tebliğ etmektir. Allah sizin açığa vurduğunuz ve gizlediğiniz her şeyi bilir.”259 Bu âyet, “Peygamber’in (s.a.v.) yapacağı başka iş yoktur,” mânasına gelmez. Vahyin tebliği bakımından, sorumluluk yönünden Hz. Peygamber’in (s.a.v.) durumunu bildirmekte, insanlara zorla kabul ettirmenin söz konusu olmadığını belirtmektedir. Yani “Peygamber (s.a.v.) size, tebliğ görevini fazlasıyla yerine getirdi. Sizin ona itâat etmemede artık hiçbir mezaretiniz olamaz” demektir.260 Konuyla alâkalı aynı sûrede başka bir âyette ise “Ey imân edenler! Siz kendinizi düzeltmeye bakın! Siz doğru yolda olduktan sonra sapanlar size zarar veremez. Hepiniz dönüp dolaşıp Allah’ın huzurunda toplanacaksınız. O da yaptıklarınızı size bir bir bildirecek, karşılığını verecektir.”261 Bu âyet, emr-i mâruf nehy-i münker isteyen âyetlerin hükmünü değiştirmiyor. Ashab zamanında bile böyle anlayanlar olunca Hz. Ebû Bekir (r.a.) minberden şöyle seslenmiştir: “Ey insanlar! Siz bu âyeti okuyor fakat bundan maksadı, gereğince anlamıyorsunuz. Ben Resulullah’dan (s.a.v.) şunu işittim: “İnsanlar bir zâlimi görürler de zulmünü engellemezlerse, Allah Teâlâ hepsine azap eder.”262 Bu âyeti özellikle ferdî bir mânada almamalı, “enfüsekum”dan ferdî, nefsî ve tümüyle toplumun kendisini içine alan bir mâna anlamalıdır. 263 Yani fert, fert olarak, müslüman toplum da toplum olarak, iyilik ve dürüstlüğünü korumalıdır. Bununla beraber âyet bize asıl şunu gösteriyor ki: kurtuluş ve toplumun hidâyeti de bireylerden başlar. Fertler düzelirse toplum da düzelir. Fertlerde sıhhat ve istikâmet olmazsa, sayılarının artması kuvveti artırmaz. Bilakis sorunları çoğaltır. Toplumu ıslah etmek isteyenler, emr-i bi’l-ma’rûfu kendilerinden başlatmalıdırlar. Keza sağlıksız bir toplum da, başka toplumları düzeltemez. Müminler, fert ve toplum olarak görevlerini yaparlarsa, başkalarının sapmalarından sorumlu olmazlar. 259 Mâide, 5/99. 260 Yıldırım, Kurân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meâli, s.123. 261 Mâide, 5/105. 262 Tirmizî, Fiten 8. 263 Yıldırım, Kurân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meâli, s.123. 58 İslâm’da herhangi bir müslümanın diğerine karşı üstünlüğü ne denli olursa olsun, diğerinin de sosyal statüsü ne kadar düşük olursa olsun, ona sadece nasîhat ve irşâd etmek düşer. Dolayısıyla “ Müslümanlar sadece birbirlerini uyarırlar. Hattâ onlar, hayra çağıran bir heyet seçerler. Kendileri o heyeti denetler ve saparlarsa, onları doğru yola döndürürler. Bu heyetin halk üzerinde sadece dâvet, uyarı ve korkutma hakkı vardır. Ne o ümmetin, ne de herhangi bir insanın başkalarının ayıbını araştırmaya hakkı yoktur.”264 Kur’ân-ı Kerîm’deki ifâdelere göre emr-i bi’l- ma’rûf ve nehy-i an’il-münker ilkesi bütün kuşatıcılığıyla hayatımızı ilgilendirmektedir. Hem maddî hem manevî cihetiyle kurtuluş bekleyen müslüman ümmeti ve bireyleri için beraber tedavi reçetesi olarak hazır ve taptaze beklemektedir. Bir taraftan dünya hayatımıza çekidüzen vermek üzere çözüm önerileri sunarken diğer taraftan hakkını vererek uygulayanlara cihad sermayeleri vaâd etmektedir. Böylece mü’minlerin kalbindeki imânı canlandırmaktadır. B. HADÎS-İ ŞERÎFLERE GÖRE EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) Kur’ân-ı Kerim’in öğreticisi ve uygulayıcısı olan Hz. Muhammed (s.a.v.) aslî vazîfesi emr-i bi’l- ma’rûf ve nehy-i an’il-münker prensibini örnek ve seçkin hayatında hakkıyla uygulamıştır. Dînî problemleri çözme konusunda Allah tarafından hüküm koyma yetkisiyle techiz edilmiş olan Efendimiz’in (s.a.v.) konumuza yaklaşımını örneklendirirsek prensibin pratik hayatta uygulama imkanını keşfetme imkanımız olacaktır. Doğal olarak bilgilenme neticesinde mükelleflerin üzerine düşen görevleri yapması beklenecektir. Böylece evrensel bir değerin çok daha verimli bir şekilde hayat bulacağı ümidini taşımaktayız. Kur'ân-ı Kerim’de olduğu gibi, hadîs-i şerîflerde, de “müslümanlar içerisinden bir grubun” mutlaka bu emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek 264 Ammâra, Muhammed, Laiklik ve Dînî Fanatizm Arasında İslâm Devleti, çev. Ahmet Karababa, Sâlih Borlak, Endülüs Yay., İstanbul, 1991, s. 42. 59 ve kötülüğü önlemek) görevini üstlenmesi gerektiği, en hayırlı ümmetin vasıflarının bu olduğu, iyilikleri emredip affetmeyi prensip haline getirip câhillerden uzak durulması gerektiği Peygamber Efendimiz (s.a.v.) tarafından izâh edilmiştir. Müslümanların erkek ve kadın daima bu görevlerine devam edeceklerini, önceki toplumlarda bu görevi yaşamayanlara lânet edildiğini, gerçek ve doğruların Rabbimizden olduğunu, dileyenin imân edip dileyenin inkar ettiğini, emrolunduğumuz İslâmî hüküm ve bilgileri ısrarla duyurmamız gerektiğini, kötülükten sakındıranların kurtulduklarını, bu işi yapmayan ve kötülüklere batıp gidenlerin azâplandırıldığını, bu hadîs-i şerifler vesilesiyle öğrenmiş oluyoruz. Hadîs-i şerîflerde, kötülük gören kimsenin gücü doğrultusunda eliyle, diliyle değiştirmesi gerektiği, bunlara gücü yetmeyenin kalbiyle buğzetmesi îcâp ettiği, bunun da imânın en zayıf derecesi olduğu, küfür sayılacak bir işi işlemedikleri sürece müslüman olup İslâmî hükümlerle yöneten idârecileri dinleyip itâat edilmesi, gerektiği, verilen bir örnekte geminin alt katındakilerin su almak için üsttekileri rahatsız etmemek için geminin tabanına bir delik açarak bu ihtiyaçlarını gidermelerine üst kattakiler engel olmazlarsa hepsinin birden boğulacakları, dîne uygun olmayan işler yapan idârecilere engel olmaya çalışanların kurtuluşa ereceklerini, namaz kıldıkları sürece onlara savaş açılamayacağı, çok güzel bir şekilde ele alınmıştır. Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) sözlerinde, kötülük ve günâhlar çoğaldığı vakit insanların topyekün helâk olacakların yollarda oturmamak gerektiğini, oturmak mecbûriyeti varsa yolun hakkı olan gözü haramlardan korumak gerektiğin, selâm almak, kimseye eziyet etmemek, kötülüklerden sakındırma vazifesini yerine getirmek gerektiğini, haram kılınan bir şeyden başka yönlerden istifâde edilebileceği, en kötü yöneticinin insanlara katı ve kaba davrananlar olduğu, Allah ve Rasûlü’nün (s.a.v.) iyi dediklerini emretmek, kötü dediklerinden sakındırmanın bir vazife olduğu, yapılmadığı takdirde azâbın gerçekleşeceği, İsrâiloğullarında dînden sapmanın nasıl ve ne şekilde olduğu, doğru yolda olduğumuz sürece sapıtanların bize zarar veremeyecekleri bildirilir. 60 Emredilmesi ve yasaklanması gereken husûslar herkesin bildiği ve bilmek mecbûriyetinde olduğu meselelerden ise bunda tüm müslümanlar ortaktır. Bu işi yaparken de tebliğ metoduna uygun olarak yapılmalı; kibarlık, hoş muâmele, yumuşak davranış esas olmalıdır. Herkesin çoban olduğu, yönetimi ve idâresini elinde bulundurduğu kimselerden sorumlu olduğu hadisi 265 de gözden uzak tutulmamalıdır Bu işi yaparken de Allah’ın ve Rasûlü’nün (s.a.v.) râzı olacağı her vâsıtayı kullanmak da bir gerekliliktir. Yukarıda özet olarak bahsettiğimiz sünnet-i seniyye örneklerini devam eden paragraflarda emr-i bi’l- ma’rûf ve nehy-i an’il-münker prensibinin daha iyi anlaşılabilmesi için bazı hadîsler çerçevesinde ele alıp değerlendirmeler yapacağız. Hadîs-i Şerîf: Ebû Saîd el-Hudrî’den (r.a.) gelen bir rivâyette Rasûlullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Sizden her kim bir münker (kötülük veya çirkin bir şey) görürse onu eliyle değiştirsin. Şâyet eliyle değiştirmeye gücü yetmezse diliyle değiştirsin. Ona da gücü yetmezse kalbiyle değiştirsin ( onu hoş görmeyip kabullenmesin) ki, bu da imânın en zayıf derecesidir.”266 Açıklama: Bu hadîs-i şerîf inanan insanların toplumdaki sorumluluğuna açıkça dikkat çekmektedir. Her birey konumuna göre farz olan bu görevde yer almak durumundadır. Buna göre: • “Kötülüğü el ile önleme” sorumluluğu, müslüman toplumda iyiliğin kökleşmesini ve kötülüğün giderilmesini sağlayacak bir siyasî güç meydana getirmek ve sağlam bir toplumsal yapı oluşturmakla yükümlü kılar. Bu sağlam yapı, vicdanı ve ahlâkı bozulmuş olduğu için kötülük işlemekten çekinmeyenleri, hiç olmazsa açıktan açığa kötülük işlemekten uzak tutar. Ancak hadîsin “kötülüğü el ile önleme” kısmının rastgele kişilerin kaba kuvvet kullanmalarını, düzensizliği ve başıbozukluğu ifâde etmediğini belirtmek gerekir. Çünkü bundan birçok âyet ve hadîste şiddetle yasaklanmış bulunan fitne doğar. • “Kötülüğe dille karşı çıkma” sorumluğu genel olarak iyilikten yana olma ve 265 Buhârî, Cum'a 11; Müslim, İmâre, 201. “Siz hepiniz çobansınız. Hepiniz güttüğünüzden sorumlusunuz. Devlet başkanı bir çobandır, tebaasından sorumludur; erkek, ailesi içinde bir çobandır, aile fertlerinden sorumludur; kadın, kocasının evinde bir çobandır ve güttüğünden sorumludur...” 266 Müslim, İmân 78. 61 kötülüğe tepki gösterme bilincinin toplumda canlı tutulmasını, eğitim, öğretim, irşâd, yazılı ve sözlü yayınlar gibi kurumsal çalışmaların önemini gösterir. Bunun için âyette “Sizden hayra çağıran, iyiliği emreden ve kötülükten alıkoyan bir topluluk bulunsun” buyrulmuştur. • “Kötülüğe kalben buğzetme267” bütün müslümanlar için en düşük düzeyde bir sorumluluktur. Anılan hadîs-i şerîfte Hz. Peygamber (s.a.v) bunu “imânın en zayıf derecesi” saymıştır. Çünkü kalple buğz, olumlu davranışlarla tamamlanamadığı sürece “el” ve “dil” ile kötülüğe karşı koyma yollarına başvurmadaki âcizliği ve güçsüzlüğü gösteren pasif bir tavırdır. İyiliği yaymak ve yaşanabilir hale getirmek kötülüğü önlemek, ağır olduğu kadar da zor bir görevdir. Ancak insanları iyilik yapmaya ve kötülükten uzak durmaya çağıran kişinin, öncelikle kendisi bu görevi yerine getirmelidir. Bununla ilgili bir hadîs-i şerîfte bildirildiğine göre böyle birini cehennemde görenler, “Ey filân, bu ne hal! Sen dünyada iyiliği emredip kötülüğü önlemez mıydın?” derler. Adam şu cevabı verir: “Ben size iyiliği emreder, fakat kendim yapmazdım; kötülüğü yasaklar, ancak kendim kötülük yapardım”268 Hadîs-i Şerîf: İbni Mes’ûd’dan (r.a.) rivâyet edildiğine göre, Resûlullah (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Allah Teâlâ’nın benden önceki her bir ümmete gönderdiği peygamberin, kendi ümmeti içinde sünnetine sarılan ve emrine uyan ihlâslı ve seçkin yakın çevresi ve ashâbı vardı. Bu samîmî çevre ve ashâbından sonra, yapmadıklarını söyleyen ve emrolunmadıklarını yapan kimseler onların yerini aldı. Böyle kimselerle eliyle cihâd eden mü’mindir, diliyle cihâd eden mü’mindir; kalbiyle cihâd eden de mü’mindir. Bu kadarcığı da bulunmayanda hardal tanesi ağırlığında bile iman yoktur.” 269 Açıklama: Bu hadîste Hz. Peygamber (s.a.v.), dînde sapıklığa düşenler, peygamberin gösterdiği hidâyet yolundandan ayrılanlar ve sünnetleri değiştirmeye kalkanlarla cihâd etmenin, imânın bir gereği ve mü’min olmanın şartı olduğunu 267 Buğz etme: Birine karşı içten içe düşmanlık beslemek, birini sevmemek reddetmek, kınamak. 268 Buhârî, Bed'ü'1-halk 10.; Müslim, Zühd 51. 269 Müslim, Îmân 80. 62 belirtiyor. Bizim bundan anlamamız gereken, iyiliği emir ve kötülükten nehyin de bir cihâd olduğu gerçeğidir. Şu halde cihâd elle, dille, kalple olabilmektedir. 270 Hadîs-i Şerîf: Nu’mân İbni Beşîr’den (r.a.) gelen bir rivâyete göre Efendimiz (s.a.v.) şöyle buyurmuşlardır: “Allah’ın çizdiği sınırları aşmayarak onları koruyanlarla yasaklarını hiçe sayarak hudûdu çiğneyenlerin durumu aynen şöyledir: Bir gemideki yerlerini almak üzere bir toplum aralarında kur’a çektiler. Bunlardan bir kısmı geminin alt katına bir kısmı da üst katına yerleşmişlerdi. Alt kattakiler su almak istediklerinde üst kattakilerin yanından geçiyorlardı. Alt katta oturanlar hissemize düşen alt kattan bir delik açsak da, üst katımızda oturanlara su almak için eziyet etmemiş olsak, dediler. Eğer üstte oturanlar bu isteklerini yerine getirmek için alttakileri serbest bırakırlarsa hepsi birlikte batar, helâk olurlar. Eğer buna engel olurlarsa hem kendileri kurtulur, hem de onları kurtarmış olurlar.”271 Açıklama: Hadîste, fenalıklar karşısında, iyilerin tepkisiz kalmaması; kötüler yüzünden gelecek fitne, fesat, gibi sosyal problemlerin, iyiler de dâhil toplumun varlığını tehdît edeceği bildirilmiştir. 272 : Peygamber Efendimiz (s.a.v.) birçok hadîslerinde, insanların bir konuyu daha iyi anlamasını ve akıllarında tutmasını sağlamak için teşbihler, benzetmeler kullanmıştır. Bu hadis de onlardan biridir. Toplumda bir kısım insanların yaptıkları kötülüklere, işledikleri haramlara, uygunsuz davranışlara göz yumulur, engel olunmazsa, toplu yıkım kaçınılmaz olur. Müslümanların görevleri, sadece kendilerinin kötülük yapmamaları değil, aynı zamanda başkalarının kötülüklerine engel olmalarıdır. İslâm toplumunda bu husus devletin aslî görevlerinden birini teşkil eder. Devlet, bu iş için gereken her teşkilatı kurar, kötülüğün her çeşidinin işlenmesine engel olur. Müslüman toplumlar, bu görevi yapacak bir devlete sahip değillerse, önce onu teşekkül ettirmek aslî görevleridir.273 270 Kandemir, M. Yaşar, İsmail Lütfi Çakan, Raşit Küçük, Riyâzü’s-Sâlihîn: “Peygamberimizden Hayat Ölçüleri”, c. I-VII, Erkam Yay., İstanbul, 2001, c. II, s. 74-76. 271 Buhârî, Şirket 6. 272 Canan, İbrahim, Kütüb-i Site Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları, c. I-XVIII, c. II, s. 385-386. 273 Kandemir ve Arkadaşları, Riyâzü’s-Sâlihîn, c. II, s. 64-105. 63 Hadîs-i Şerîf: Ebû Saîd el-Hudrî’den (r.a.) rivâyet edildiğine göre, Nebî (s.a.v.) şöyle buyurdular:“Cihadın en faziletlisi, zâlim sultanın karşısında hakkı ve adaleti söylemektir.”274 Hadîs-i Şerîf: Ebû Abdullah Târık İbni Şihâb el-Becelî el-Ahmesî’den (r.a.) bir rivâyete göre, Nebî (s.a.v.) ayağını özengiye koymuş vaziyette iken, bir adam: “–Hangi cihâd daha faziletlidir, diye sordu?” Peygamberimiz (s.a.v.): “ –Zâlim sultan katında söylenen hak söz” buyurdular.275 Açıklama: Yukarıdaki iki hadîsle alakalı şöyle bir değerlendirme yapabiliriz: Zâlim idarecinin karşısında hakkı söylemek en büyük cihâddır. Zîra bu teşebbüste başarıya ulaşılırsa, hem zâlim kurtulmuş ve Allah’a kulluk şuuruna ermiş olur, hem de toplum zâlimin zulmünden kurtulmuş, en büyük fazilet olan adâlete kavuşmuş olur. Böylece cihâd başarıya ulaşmış, Allah’ın adının ve dîninin yeryüzünde hâkimiyeti de sağlanmış olur. Yöneticiyi ikaz edecek olanlar öncelikle âlimlerdir. Halka düşen görev ise, zâlimin zulmüne rıza göstermemek, bu zulümlere ortak olmamak, kalbiyle buğz etmek ve zâlimlerin yaptıklarını kötü görmektir. Hadîs-i Şerîf: Mü’minlerin annesi, Ümmü Seleme Hint Binti Ebû Ümeyye Huzeyfe’den (r.a.) rivâyet edildiğine göre, Nebî (s.a.v.) şöyle buyurdular: “Şu muhakkak ki sizin üzerinize birtakım âmirler/yöneticiler tâyin olunacak da siz onların yaptıklarından bazısını mâruf ve güzel göreceksiniz. Kim münker işi çirkin görürse onun günâhından berî (uzak) olur. İnkâr edip ondan sakındıran, (günâha katılmaktan) uzak olur. Ancak kim ona râzı olur ve (onu işleyenlere) uyarsa günâhından kurtulamaz.” (Sahâbîler) dediler ki: ‘O idârecilerle savaşmayâlim mı?’ Buyurdu ki: “Namaz kıldıkları müddetçe hayır!”276 Açıklama: Yöneticilerin dîne uygun olmayan uygulamalarını hoş karşılamamak ve iyi görmemek, onlara kalben buğz etme ve isteklerini yerine getirmemek bir direniş ve hakka dâvet tarzı olarak kabul edilir. Bunları yerine 274 Ebû Dâvûd, Melâhim 17; Tirmizî, Fiten 13. 275 Ebû Dâvûd, Melâhim 17; Tirmizî, Fiten 13. 276 Müslim, İmâre 63. 64 getirmeyerek, kötülüğü hoş gören ve ona uyanlar kendileri de kötülüğe iştirak etmiş, günah işlemiş ve kurtuluşu hak edememiş olurlar Yöneticilere tepki gösterirken de fitneye sebebiyet verici davranışlardan uzak durmak gerekmektedir. Zîra emr-i bi’l-ma’rûf nehy-i an’il-münker yapmak isterken kargaşa çıkarmak zararı daha da artıracaktır. Bu sebeple özellikle yöneticilerle alakalı olarak daha özenli olunmalıdır. Hz. Peygamber (s.a.v.), yöneticinin namaza devam etmesini itaat etme konusunda önemli bir kıstas olarak belirlemiştir. Namaz, İslâm’ın en belirgin simgesi ve imânla küfrü ayıran bir gösterge olma niteliğine sahiptir. Bu özelliği sebebiyle, namaz kılan kişinin diğer dînî emir ve ibadetleri de kabul ettiği kanaat ve neticesine varılır.277 Hadîs-i Şerîf: İbni Mes’ûd’dan (r.a.) rivâyet edildiğine göre, Resûlullah (s.a.v) şöyle buyurdu “İsrâiloğullarının dîndeki bozuklukları şöyle başlamıştır. Bir adam başka birine rastlar ve: “-Hey arkadaş, Allah’tan kork ve yapmakta olduğun şeyi terket, zîra o işi yapmak sana helâl değildir” derdi. Ertesi gün aynı işi yaparken tekrar o adamla karşılaşır ve onu yaptığı kötülükten yasaklamadığı gibi onunla yiyip içmekten ve birlikte olmaktan da çekinmezdi. Onlar böyle yapınca Allah, onların kalplerini birbirine benzetti”. Sonra Rasûlullah (s.a.v.) şu âyeti okudu: "Allah’tan gelen gerçekleri örtbas etmeye şartlanmış olan şu İsrâiloğulları Dâvud ve Meryemoğlu İsa’nın diliyle lânetlenmişlerdir. Bu onların isyan etmeleri ve hak, adâlet sınırlarını aşmalarındandır. Onlar birbirlerini işledikleri kötülüklerden vazgeçirmeye çalışmadılar. Yaptıkları şey gerçekten ne kötü idi ve şimdi onlardan birçoğunun Allah’tan gelen gerçekleri örtbas edenlerle dost olduklarını görebilirsin. Nefislerinin onlar için önceden hazırladığı şey ne kadar kötüdür ki Allah onlara gazâp etmiştir, onlar azâpta ebedî kalacaklardır. Eğer onlar Allah’a ve kendilerine gönderilen peygambere ve ona indirilen her şeye gerçekten inansalardı bu; Allah’tan gelen gerçekleri örtbas edenleri dost edinmezlerdi. Ama onların çoğu İlâhî sınırları aşan kimselerdir." 278 Bu âyeti okuduktan sonra peygamberimiz (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Hayır Allah’a yemin ederim ki ya iyiliği emreder kötülüklerden sakındırır, zâlimin elini tutup zulmünden el çektirir, hakka döndürüp hak üzerinde tutarsınız, ya 277 Kandemir ve Arkadaşları, Riyâzü’s-Sâlihîn, c. II, s. 83-85. 278 Mâide, 5/78-81. 65 da Allah kalplerinizi birbirine benzetir de İsrâiloğullarına lânet ettiği gibi size de lânet eder.”279 Açıklama: Bu rivâyet, toplumun nasıl bozulmaya başladığını, niçin lânetlendiğini, yani Allah’ın rahmetinden mahrum bırakıldığını ve âkibetlerinin ne olduğunu gözler önüne sermektedir. 280 Şâyet halkta başlayan bozulmaya âlimler ve yöneticiler engel olmaz, ma’rûfu emir ve münkerden nehiy vazifesini yerine getirmezlerse, bunun aksine kötülüklere göz yumar, kötü olan fiileri irtikap edenlerle aynı ortamı paylaşıp onlarla yiyip içerlerse, Allah da onların kalplerini birbirlerine benzetir; günah işlemeyenlerin kalplerini, günah işleyenlerin kötülükleri yüzünden karartır. Çünkü onlar, günah işleyenleri günahlarından vazgeçirmemiş, aksine hoş görmüşlerdir. Böylece hepsinin kalpleri katılaşmış, hakkı ve hayrı kabulden uzaklaşmış, isyanları sebebiyle rahmetten de mahrum bırakılmışlardır. Zîra önceki paragraflarda ifâde ettiğimiz gibi müslümanın kötülüğü işleyenlere karşı kalbinden gelen tepkiyi ortaya koyması imânın en zayıf noktasıdır. İnsan kalbinden alaka duymadığı biriyle isteyerek beraber olmak istemeyeceğine göre buna rağmen kötülerle beraber olmaya devam ediyorsa o kişide imân zafiyeti baş göstermiş demektir. Bu da kalplerin negatif istikamette birbirine benzemesine yol açacaktır. Dolayısıyla müslüman kişi, çevresindeki olumsuz gelişen olaylar karşısında tavrını ortaya koyarak ilgili şahıslar nezdinde tepkisini göstermelidir. Bu davranış neticesinde hatalı davranışı sergileyenler belki de tevbe etme konumuna geleceklerdir. Zaten buradaki tepkinin sebebi insanları hatalarıyla başbaşa bırakıp kaderlerine havale etmek değil; onları ıslah ederek ma’rûfun hazzını alabilmelerine yardım etmektir. Hadîs-i Şerîf: Hz. Huzeyfe’den(r.a.) rivâyet edildiğine göre, Nebî (s.a.v.) şöyle buyurdular: “Canımı gücü ve kudretiyle elinde tutan Allah’a yemin ederim ki; ya 279 Ebû Dâvûd, Melâhim 17. 280 Kandemir ve Arkadaşları, Riyâzü’s-Sâlihîn, c. II, s. 101-103. 66 iyilikleri emreder, kötülüklerden sakındırırsınız ya da Allah size yakında üzerinize bir belâ gönderir de sonra Allah’a duâ edersiniz de duânız kabul edilmez.”281 Açıklama: Bu hadis, bize iyilikleri emir ve kötülüklerden nehiy vazifesini yerine getirdiğimizde kazanacağımız mükâfatı, ihmâl ettiğimizde ise uğrayacağımız musîbeti açıkça bildirmektedir. Birincisi müsbet bir davranış, ikincisi ise o müsbet davranışı yapmadığımızda uğrayacağımız menfî neticedir. Müsbet olan, iyiliği emir ve kötülükten nehiy vazifesini yerine getirmemizdir. Menfî netice ise, vazifemizi yerine getirmediğimiz takdirde uğrayacağımız musîbetlerdir Kötü kimselerin toplumların başına musallat olması, idarecilerin işledikleri zulümler yüzünden toplumun fitnelere sürüklenmesi, müslümanlar arasında düşmanlıkların ortaya çıkması ve benzer musibetler, her ferdi içine alan genel mahiyetteki belâlardır. İyiliği emir ve kötülükten nehiy vazifesini ihmal eden veya terkeden toplumlar, bu belâların en yakın muhatabı olurlar. Musîbet ve belâ anında yapılan duanın da kabul edilmeyeceği, bu hadiste açık bir şekilde bildirilmektedir. Çünkü musibetlerin gelmesine sebeb olan kötülüklere karşı mücadele edilmemiş, ma’rûfu emir ve münkeri nehiy görevi yapılmamıştır. Böylece duanın kabul edilebilmesi için gerekli şartlar da yerine getirilmemiştir.282 Hadîs-i Şerîf: Ebû Saîd el-Hudrî’den (r.a.) rivâyet edildiğine göre, Nebi (s.a.v.): “Yollar üzerinde oturmaktan sakınınız” buyurdu. Sahâbîler: Yâ Rasûlallah, bizim yol ve sokaklarda oturmaktan vazgeçmemiz mümkün değil, çünkü oralarda lüzumlu işlerimizi konuşuyoruz, dediler. Bunun üzerine Rasûlullah (s.a.v.): “Madem ki vazgeçemiyorsunuz, mutlaka oturmak zorunda kalıyorsunuz; öyleyse yolun hakkını veriniz” buyurdular. Bunun üzerine; “yolun hakkı nedir yâ Rasûlallah?” diye sorulunca; Peygamberimiz (s.a.v.): “Harama bakmaktan gözleri korumak, gelip geçenlere eziyet vermemek, verilen selâmı almak, İslâm tarafından iyi denilen şeyleri tavsiye edip kötülüklerden sakındırma vazifesini yerine getirmektir” buyurdular.283 281 Tirmizî, Fiten 9. 282 Kandemir ve Arkadaşları, Riyâzü’s-Sâlihîn, c. II, s. 95-96. 283 Buhârî, Mezâlim 22.; Müslim, Libas 114. 67 Açıklama: Hz. Peygamber’in (s.a.v.) yol üzerine oturmayı yasaklaması burada oturmak haram olduğu için değil, oralarda haram işlenmesine engel olma ve insanları haram işlerden sakındırma sebebiyledir. Sahâbe (r.a.), önceden gelen alışkanlıklarıyla, dîn ve dünyalarına ait işlerini evlerinin bulunduğu yollar üzerine oturarak konuşup hallediyorlardı. Bu sebeple yol ve sokaklarda oturma âdetlerinin zaruretten kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Hadîsten anlaşılan mânâ, mutlaka yolda oturmak gerekiyorsa yolun hakkı olan bu dört görev yerine getirilerek fitnenin önüne geçilmesi dolayısıyla iyiliği emir ve kötülüğü önleme görevi yerine getirilmiş olacaktır.284 Hadîs-i Şerîf: Ebû Bekir es-Sıddık (r.a.) şöyle demiştir: "Ey insanlar şüphesiz siz şu âyeti okuyorsunuz (fakat, yanlış anlıyorsunuz): “Ey imân edenler! Siz yalnız kendinizden sorumlusunuz. Eğer siz doğru yolda iseniz sapıklığa düşenler size hiçbir zarar vermezler. Hepinizin dönüşü Allah’a olacaktır ve o zaman Allah size hayatta yapmış oluğunuz şeyleri bildirecektir.” 285 Zîra ben Rasûlullah (s.a.v.) şöyle buyururken işittim: “Şüphesiz ki insanlar zâlimi görüp de onun zulmüne engel olmazlarsa Allah’ın bütün insanları gazâba uğratması pek yakındır.”286 Açıklama: Âyette kastedilen mânâ, her fert kendi vazifesini yapar, İslâm toplumu da geneli itibariyle iyi hal üzere bulunur, hidâyet üzere gider, böylece fert ve toplum olarak müslümanlar doğru ve hak yolda olurlarsa, kâfirlerin, müşriklerin yabancı dîn ve milletlerin sapıklıkları onlara zarar vermez, tarzında anlaşılmalıdır. Yoksa, ben kötülük yapmıyorum ya, başkaları ne yaparsa yapsın diyerek, içinde yaşadığı toplumdan kopuk bir hayat süren ve onların dertleriyle ilgilenmeyenler, bizzat kendileri doğru yolu bulamamış, sorumluluk hissine sahip olamamış sayılırlar. Neticede, toplumun yönetimini şerlilerin ve sapıkların ellerine teslim ederler. Bundan doğacak zararı da herkes çeker. Âyet ve hadislerden anlaşıldığına göre sözü edilen “toplumsal fitne” veya “toplumsal bela”, sadece kötülüğü yapan bireyleri değil, bunlara seyirci kalan iyi kimseleri de içine alır. Burada izâhı gerektiren önemli bir husus vardır ki o da şudur: 284 Kandemir ve Arkadaşları, Riyâzü’s-Sâlihîn, c. II, s. 89-92. 285 Mâide, 5/105. 286 Tirmizî, Fiten 8. 68 Şâyet iyi kimseler, kötülük yapan bireyleri kontrol altına alır, kötülüklerinin yayılmasına engel olurlarsa, gelecek bela veya fitne sadece kötülerle sınırlı kalır. Ancak kötülüğü yapanlar toplumun değer yargılarını hiçe sayarak günahları açıktan işlerler, toplum da bunları baskı altında tutacak güçten uzak ve zaaf içerisinde olursa, işte o zaman fitne iyilerin de içinde bulunduğu bütün bir toplumu içine alır Hadîs-i Şerîf: Hz. Âişe (r.a) şöyle demiştir: “Rasûlullah (s.a.v.) iki şeyden birini yapma konusunda serbest bırakıldığı zaman günâh olmadığı sürece mutlaka en kolay olanını tercih ederdi. Yapılacak iş günâh ise ondan daima en uzak kalan kendisi olurdu. Allah’ın yasakladığını çiğnemediği sürece şahsı adına hiç bir şeyden intikam almamış; Allah’ın yasağı çiğnenmiş ise onun cezasını mutlaka Allah için vermiştir.”287 Açıklama: Bu hadîs-i şerîfe göre Allah Rasulü(s.a.v.) helal ve haram hususunda çok titiz davranmış, günaha uzanan yollardan uzak durmuştur. Aynı zamanda insanlara zor gelmeyecek uygulamaları tercih etmiş ve emr-i bi’l-ma’rûf nehy-i an’il-münker prensibinin uygulanmasında taviz vermemiştir. Hadîs-i Şerîf: Ebû Zeyd Üsâme İbni Zeyd İbni Hârise (r.a.)şöyle dedi: Resûlullahı (s.a.v.) şöyle buyururken işittim: “Kıyamet günü bir adam getirilir ve cehennem ateşine atılır. Bağırsakları karnından dışarı çıkar ve onlarla birlikte değirmen döndüren merkeb gibi döner durur. Cehennem halkı onun yanına toplanırlar ve derler ki: – Ey filân! Sana ne oldu? Sen iyiliği emredip kötülükten nehyetmez miydin? O kişi de:–.Evet, iyiliği emrederdim, fakat kendim yapmazdım, münkerden nehyederdim, fakat kendim yapardım, der.” 288 Açıklama: Bu hadîs-i şerîf, mü’min olan, hatta iyiliği tavsiye edip kötülükten sakındırmak gibi bir vazifeyi yapan bir kimsenin cehenneme girişini ve oradaki kötü akıbetini gözler önüne sermektedir. Bir kimsenin kendi söylediklerine kendisinin uymaması ve aksini yapması çok kötü bir davranış ve şahsiyetsizliktir. Bu hadîs, 287 Buhârî, Menâkıb 23.; Müslim, Fezâil 77. 288 Buhârî, Bed’ül-halk 10; Müslim, Zühd 51. 69 böyle kimselerin kıyamet gününde ne halde ceza göreceklerini apaçık ifâde etmektedir.289 Hadîs-i Şerîf: Ebû Amr Cerîr İbni Abdullah’dan (r.a.) gelen bir rivâyette Peygamber Efendimiz (s.a.v.) şöyle buyurdular: “İslâm'da iyi bir çığır açan kimseye, açtığı o çığırın sevâbı verileceği gibi, o yolda gidenlerin sevabı da verilir ve onların sevabından da hiç bir şey eksilmez. Her kim de İslâm'da kötü bir çığır açarsa, o kimseye açtığı çığırın günâhı yükletildiği gibi, kendisinden sonra o yoldan gidenlerin günâhı da yükletilir. Fakat onların günâhlarından da hiçbir şey noksanlaşmaz.”290 Açıklama: Açılan çığır iyi veya kötü olabilir. Bu çığırı açan ve o çığırda yürüyenler ecir, sevap veya günah kazanırlar. bu konuda en büyük fazilet, örnek ve önder olanındır. Onun açtığı yoldan giden herkesin ecrinden bir pay, o kişiye ayrılır. Fakat o çığırda yürüyenlerin sevabından da hiç bir şey eksilmez. Buna karşılık kötü bir çığır açana da büyük bir vebal vardır. O kötü çığırda yürüyen herkesin günahından bir pay, kendilerinin günahı hiç eksilmeksizin, o çığırı açana yazılır 291 Hadîs-i Şerîf: Ebû Rukayye Temîm İbni Evs ed-Dârî’den (r.a) rivâyet edildiğine göre, Nebî (s.a.v.) “Dîn nasîhattir.”buyurdular Ashâb sordu: ‘Kim için nasîhattir ya Rasûlallah?’ “-Allah için, Kitab’ı ve Rasûlü için, müslüman devlet adamları ve bütün müslümanlar için.”292 Açıklama: Nasîhat, sözlükte öğüt vermek, iyi ve hayırlı işlere davet, kötü ve şer olan şeylerden nehyetmek, bir işi sadece Allah rızası için yapmak, ihlâslı,samîmî olmak mânâlarını ifade eder. •Dînin Allah için nasîhat oluşu: Dînin Allah için nasîhat oluşunun ilk basamağı Allah’a imandır. O’na şirk koşmamak, O’na kulluk ve ibadette ihlâslı davranmak, Allah için sevmek, Allah için buğz etmek, Allah’a itaat edene dost, isyan edene düşman olmak, nimetlerine şükretmek, … gibi konular, Allah’a imânın gereği ve dînin Allah için nasîhat oluşunun gereğidir. 289 Kandemir ve Arkadaşları, Riyâzü’s-Sâlihîn, c. II, s. 109-110. 290 Müslim, Zekât 69. 291 Kandemir ve Arkadaşları, Riyâzü’s-Sâlihîn, c. II, s. 13-14. 292 Müslim, İmân 95.; Buhârî, İmân 42., Ahkâm 43.; Tirmizî, Birr 17.; Ebû Dâvûd, Edeb 59. 70 •Dînin Allah’ın kitabı için nasîhat oluşu: Allah’ın kitabından maksat Kur’ân-ı Kerîm’dir. Bir müslüman, bütün semavî kitapların Allah katından indirildiğine, Kur’an’ın o kitapların sonuncusu ve onlara şahit olduğuna inanır. Bu, dînin, Kur’an için nasîhat oluşunu ifâde etmektedir. •Dînin Allah’ın Resûlü (s.a.v.) için nasîhat oluşu: Hz. Muhammed’in Allah’ın elçisi olduğunu kalp ile tasdik, dil ile ikrar etmek, Kur’an ve sahîh sünnetle getirip bildirdiklerine iman etmek … Peygamber’e inanmanın gerekleridir. Bu prensipler, dînin, Resûlullah için nasîhat oluşunun ne anlam ifade ettiğini ortaya koymaktadır. •Dînin mü’minlerin yöneticileri için nasîhat oluşu: Müslümanları yönetenler, onların işlerinin başına geçenler, müslümanlardan olmalıdır. Çünkü müslümanların kendilerini yönetenlere itaat etmeleri bir zorunluluktur. Bizlerin yöneticilere nasîhatımız, onlara karşı vazifemiz, kendilerinin iyi ve dürüst olmalarını, doğru yolu bulmalarını, adaletli davranmalarını istemektir. •Dînin tüm müslümanlar için nasîhat oluşu: Her yaştan, her renkten, her ırktan, her cinsten ve her seviyede insanıyla ümmet bir bütündür. Herkesin birbirine karşı vazife ve mes’uliyetleri vardır. İşte bunları öğrenmek, öğretmek, dîn ve dünyalarına ait faydalı olan şeyleri insanlara göstermek iyilikleri emir, kötülükleri nehyetmek… dînin bütün müslümanlar için nasîhat oluşunun gereğidir.293 Emr-i bi’l-marûf ve nehy-i an’il-münker konusunda hadîs-i şerîfler bahsi geçenlerle sınırlı değildir. Fakat biz burada konunun anlaşılması amacıyla numûne olmak üzere önemli gördüğümüz bazılarını tercih ederek açıklama yoluna gittik. Görüldüğü üzere hem Kur'ân’da ve hadiste müstesnâ bir yer ve fevkalâde bir ehemmiyet verilmiş olan emr-i bi'l-ma'rûf ve nehy-i an’il-münker işinin mutlak olarak farziyyetinde bütün İslâm fırkaları ittifak eder. Ehl-i Sünnet'e göre, fürû'dan olan bu mesele Mu'tezile'ye göre usûlden (ana meselelerden) sayılmıştır.294 Biz de bu sebeple bu prensibin itikâdî ekollerden bazılarının görüşlerini ortaya koyarak İslam tarihi boyunca nasıl anlaşıldığını ve pratikte ne gibi etkiler doğurduğunu izâh edeceğiz. 293 Daha geniş bilgi için bkz.:Kandemir ve Arkadaşları, Riyâzü’s-Sâlihîn, c. II, s. 29-37. 294 Canan, Kütüb-i Site, c. II, s. 386-387. 71 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHYİ ANİ’L-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) PROBLEMİNİN BAZI İTİKÂDÎ MEZHEPLERE GÖRE TAHLÎLİ VE SOSYAL HAYATTAKİ YANSIMALARI A. EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ ANİ’L-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) PROBLEMİNİN BAZI İTİKÂDÎ MEZHEPLERE GÖRE TAHLÎLİ Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker prensibinin tarihte kurumsal anlamda uygulandığı görüyoruz. Tüm bu örnekler Kur’ânî bir ilkenin nasıl yorumlandığını göstermektedir. Bu prensip, düşünce akımları tarafından da farklı farklı yorumlanmıştır; meselâ akılcı bir ekol olan Mu’tezile, emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ilkesini belli bir dönemde siyasî amaçlar için bir araç olarak kullanmış daha sonraları ise ahlâkî ilkeler bağlamında değerlendirmiş ve buna göre savunmuştur. Siyâseten güçlü olsun veya olmasın her fikir ekolünün bu tarz uygulamalarının temelinde, yanlış anlaşıldığını düşündüğümüz emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ilkesi vardır. O halde bu ilkenin belli başlı ekoller tarafından nasıl anlaşıldığını bilmekte yarar vardır. 1. Hâricîlik Ekolünde Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker (İyiliği Emretmek ve Kötülüğü Önlemek) Hz. Peygamber’in (s.a.v.) vefatından sonra Arap Yarımadasının çeşitli yerlerinde yaşayan bedevîler ayaklanmaya başladılar. Bunlardan bir kısmı dinden çıktıklarını, bir kısmı da zekât vermeyeceklerini açıkladılar. 295 Bunun asıl amacı merkezî otoriteyi tanımamaktı. Ancak halife Ebû Bekir (r.a.), otoriteye karşı zekât vermeyerek ve din değiştirerek baş kaldıran bu bedevî kabîlelere savaş açtı. Tarihte 295 Taberî, Ebu Cafer Muhammed, Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, çev. Zeki Kadiri Ugan, Maârif Vekâleti, Ankara, 1954/1958, c. III, s. 244. 72 Ridde Savaşları olarak isimlendirilen bu isyan bastırma savaşları merkezî otoritenin tekrar sağlanması bakımından önemlidir.296 Kabîle ruhunu ve bedevî zihniyetini terk edememiş bu kabîleler, Hz. Osman’ın (r.a.) hilâfetinin son dönemlerinde tekrar sahneye çıktı. Özellikle Hz. Osman’ın (r.a.) çok önemli ve kârlı valiliklerden bir kısmını kendi soyundan gelenlere vermesi İslâm toplumu içinde huzursuzluk meydana getirdi. Bu valiler, yanlış tutumları ve halka uyguladıkları baskı sebebiyle Hz. Osman’a (r.a.) şikâyet edildi.297 Kimilerine göre Hz. Osman (r.a.), bu şikâyetleri yeteri kadar önemsememiş, gerekli önlemleri almamıştır. Tüm karışıklık ve iç gerginliğin yaşandığı dönem Hz. Osman’ın şehit edilmesiyle farklı ve daha sıkıntılı günleri beraberinde getirmiştir. Hz. Osman’ın (r.a.) ardından Hz. Ali (r.a.) de oldukça karışık ve gergin bir ortamda hilâfet makamına geçmiştir. Toplumsal sorunlarla başa çıkmaya, Hz. Osman’ın katillerini bulmaya çalışan Hz. Ali (r.a.), bir taraftan da Hz. Muâviye’nin (r.a.), kendi hilâfetine karşı saldırısıyla başa çıkmaya çalışmıştır. Hz. Osman’ın (r.a.) şehit edilmesinde etkisi olan gruplar, Hz. Ali’nin (r.a.) hilâfeti döneminde de sahneye çıkmıştır. Başlangıçta Hz. Muâviye’ye (r.a.) karşı Hz. Ali’nin (r.a.) yanında yer alan bu gruplar, disiplinsizlikleri ve isyanlarıyla Hz. Ali’yi (r.a.) de zor durumda bırakmıştır. Bu isyan hareketleri Emevîler döneminde de devam etmiştir. Hâricîler olarak isimlendirilen bu isyankâr grupların, inançları da yine başkaldırı esasına dayanmıştır. Hâricîlerin temel düşüncesi, zâlim imama karşı başkaldırı prensibi olarak da yorumlanabilir. Başkaldırının meşrûiyetini de “emr-i bil-ma’rûf ve nehy-i an’ilmünker” ilkesine dayandırmışlardır. Bu ilkeden hareketle, ister Hz. Ali (r.a.), ister Emevîler ve isterse Abbâsîler döneminde olsun, iktidara karşı sürekli başkaldırı halinde olmuşlardır. 298 Onlara göre zâlim yöneticileri ister kılıçla, ister başka bir araçla yönetimden kaldırmak ve bu görevi hak eden kişiye vermek gereklidir. Bu amaçla yapılacak her türlü şiddet meşrûdur. Aynı zamanda zâlim bir yöneticinin, 296 İlhan, el-Emru bi’l-Ma’rûf ve’n-Nehyu an’il-Münker, s. 104. 297 Taberî, Ebu Cafer Muhammed, Tarîhu’l-Umem ve’l-Mulûk, Matbaatu’l-İstikâme, Kâhire, 1939, c. III, s. 372. 298 Ay, Mahmut, Mu’tezile ve Siyâset, Pınar Yay., İstanbul, 2002, s. 197. 73 imamın başlarında kalmasına razı olanlar, olup bitenlere ses çıkarmayanlar ve harekete geçmeyenler, İslâm’ın açık bir prensibini, emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’ilmünker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)i göz ardı edenlerdir.299 Hâricîlerin bir kolu olan İbâdîler için de devletin en önemli unsuru adâleti sağlamasıdır. Onların “adâlet anlayışları, iyiliği emretmek ve kötülükten yasaklamak şeklinde ifâde edilmiştir.300 Ancak Hâricîler, davranışlarında kendilerine yön veren anlayışlarını bir sistem, bir ekol haline getirememişlerdir.301 “Emr-i bil ma’rûf ve nehy-i ani’l münker” ilkesi, İslâm toplumunda ilk kez Hâricîler tarafından uygulanan şiddetin dînî dayanak noktası olmuştur. Hâricîlerin fanatik yapısı, ilk Müslüman toplumda bulunan otoriter damarın kendini örgütlü olarak dışa vurmasıdır.302 Hâricîlerin “bu inançları bir nevî anarşist inancı idi”303 ve bu inançları doğrultusunda halka baskı uygulamışlar ve birçok masûm insanı öldürmüşlerdir. İslâm’ın ilk dönemlerindeki bu muhâlif hareket304, devrim yapmanın meşrûluğunu, Kur’ân’ın ümmete iyiliği emredip, kötülükten alıkoymayı dayanışma yoluyla yerine getirmeyi vâcip kıldığına ve kötülüğü düzeltmenin ilk yeğlenen yolu olarak “kuvvet” kullanmanın vâcip bir iş olduğuna dayandırmışlardır. 305 Hâricîler “sizden iyiliğe çağıran, iyiliği emreden ve kötülükten alıkoyan bir topluluk bulunsun.”306 âyetini dayanak kabul etmekle birlikte, adâletsizliğe ve zulme karşı duruşa çağıran âyetleri de fikirlerinin temeline oturtmuşlardır. Ancak cihadı, kılıçla mücâdeleyi müslümanlara karşı yapmışlardır. Hâricî Nâfî b. Ezrak tarafından benimsenen ve kararlı bir şekilde uygulanan isti’râz bunun en açık göstergesidir. Hâricî bir eylem olarak isti’râz “kişinin inanç ve kanâatleri konusunda açıklamalarda bulunmasını istemek; düşünmeden adam öldürmek” 307 , anlamında kullanılmıştır. 299 İlhan, el-Emru bi’l-Ma’rûf ve’n-Nehyu an’il-Münker, s. 107. 300 Fığlalı, Ethem Ruhi, İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri, , AÜİF Yay., Ankara, 1983, s. 119. 301 İlhan, el-Emru bi’l-Ma’rûf ve’n-Nehyu an’il-Münker, s. 114. 302 Evkuran, Mehmet, Sünnî Paradigmayı Anlamak, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2005, s. 109. 303 Hamîdullah, Muhammed, İslâm’da Devlet İdâresi, çev. Kemal Kuşçu, Nur Yay., Ankara, 1979, s. 279. 304 Mustafa, İslam Siyasî Düşüncesinde Muhalefet, s. 183. 305 Mustafa, İslam Siyasî Düşüncesinde Muhalefet s. 191. 306 Âl-i İmrân, 3/104. 307 Öz, “İsti’râz”, DİA, c. XXIII, s. 374. 74 İsti’râz, bilhassa Ezârika’nın ortaya çıkışıyla uygulanmaya başlamıştır. Buna göre Ezarika mensupları, kendilerinden olduğunu iddiâ ederek karargâhlarına gelen kişileri samîmîyetlerini denemek üzere imtihana tabi tutar, bunun için de yanlarında bulunan esirlerden birini öldürmelerini teklîf ederlerdi. İmtihan edilen kişi esiri öldürürse samîmîyetini kanıtlamış olur, aksi takdirde münâfık ve müşrik sayılarak kendisi öldürülürdü. Ancak yahûdi, hristiyan ve mecûsîler hakkında isti’râzın uygulanması haram sayılmıştır.308 Nâfî b. Ezrak’tan sonra da fırka bünyesinde isti’râz uygulaması devam etmiştir. Ancak Hâricîlerin günümüze intikal eden tek fırkası İbâdiye’de ise isti’râz hiçbir zaman uygulanmamıştır.309 Kısaca, Hâricî zihniyet isti’râzı diğer Müslümanlara ve sivil halka uygulamıştır. Havâric, siyasî-fikrî ihtilâfı siyâset alanından din alanına taşıyarak, siyasî çekişmenin karakterine imân ve küfür hükümlerini geçerli kılmış 310, zâlim yöneticiye ve ona uyan halka “iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek”i kılıçla uygulamışlardır. Hâricîlerin sürekli başkaldırıları aktif sonuçlar doğurmamış ve başarılı olmamıştır. Kendilerini her defasında yok olma noktasına götüren başkaldırıları aynı zamanda İslâm toplumuna da zarar vermiştir.311 2. Mu’tezile Ekolünde Emr-i bi’l-ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker (İyiliği Emretmek ve Kötülüğü Önlemek) Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek), ilk dönemlerde ortaya çıkmış meselelerden biridir. Aynı zamanda Kelâm İlminin kurucusu ve ilk Kelâm ekollerinden biri olan Mu’tezile’nin de beş temel prensibinin sonuncusudur: Tevhîd, Adâlet, Va’d ve va’îd, el-Menzile beyne’lmenzileteyn, el-Emru bi’l-ma’rûf ve’n-nehyü ani’l-münker, şeklinde sistematize edilen Mu’tezilî düşünce, ahlâkî içerikli bu ilkeyi farklı yorumlamıştır. 312 Amelî 308 İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed, Kitâbu’l-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvai ve’n-Nihal, Matbaatü’l-Edebiyye, Mısır, 1317/ 1320, c. V, s. 152. 309 Öz, “İsti’râz”, DİA c. XXIII, s. 374. 310 Mustafa, İslam Siyasî Düşüncesinde Muhalefet s. 213. 311 Ay, Mu’tezile ve Siyâset, s. 198. 312 Gölcük, Şerafettin - Toprak, Süleyman, Kelâm, Tekin Kitapevi Yayınları, 4. Baskı, Konya, 1998, s. 448. 75 tevhîd olarak nitelendirilen emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) prensibi, düşünce ve itikatla da ilişkilendirilmiştir. Mu’tezile bu esasın daha çok amelî tarafıyla ilgilenmiş, zındık ve fâsık kimselerle cihadın fazîlet, kaçmanın İslâm’a karşıt olmakla denk olduğunu savunmuştur.313 Mutezilî âlimlerden tümü -Ebû Bekir el-Asam 314 dışındakiler- bu prensip hakkında fikir birliği içinde olmuşlardır. Herhangi bir kötülüğün ve fesâdın yok edilebilmesi için kalple, dille ve elle mücâdele etmenin gerekli olduğunu ve bu ilkenin usûlden sayılması gerektiğini belirtmişlerdir. 315 Ancak Mu’tezile’nin bu konudaki fikirlerine bakıldığında, daha çok siyasî bir anlayışın söz konusu olduğu görülmektedir. Yani “zulme karşı kuvvet kullanma ve adâletsiz idârecilere isyan şeklindeki siyasî boyutla, iyiliğin yerleştirilmesi ve kötülüğün ortadan kaldırılması şeklindeki ahlâkî boyut”316 birbirine karıştırılmış ve tarih boyunca yaşananlara da daha çok bu siyasî bakış yön vermiştir. Mu’tezile, İslâm Dîni’nin korunması ve adâlet ilkesinin zedelenmemesi için toplumsal düzeyde yaşanan sapmalara karşı silâhlı devrimi zorunlu görmüş ve emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ilkesini, siyasal mücâdelenin temeli olarak kabul etmiştir.317 İlk Mutezilî âlimler Vâsıl b. Atâ ve Amr b. Ubeyd, siyasî adâlet konusundaki hassasiyetlerine binâen, âdil olmayan Emevî halifelerini eleştirmişlerdir. Eleştirilerinin hareket noktası da “zulme karşı koyma ve adâletsiz idârecilere isyan” şeklinde yorumladıkları emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ilkesidir. Emevî iktidarı hüküm sürerken, Mutezilî âlim Vâsıl b. Atâ uzak memleketlere dâîler, dâvetçiler göndermiştir. Vâsıl’ın uzak ülkelere gönderdiği dâîler, bu yerlerde hem propoganda yaparak görevlerini yerine getiriyor, hem de ticaret yapıyorlardı. 313 Subhî, Ahmet Mahmut, fî İlmi’l-Kelâm, Dâru’n- Nahdati’l- Arabiyye, Beyrût, 1985.c. I, s. 166. 314 Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) prensibini kabul etmeyen tek Mutezilî âlim Ebû Bekr el-Asam’dır. 315 Subhî, fî İlmi’l-Kelâm c. I (Mu’tezile), s. 166. 316 Aydınlı, Osman, İslam Düşüncesinde Aklileşme Süreci, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2001, 67. 317 Ammâra, Mu’tezile ve İnsan Özgürlüğü Sorunu, s. 100. 76 Zâlim hükümdara karşı isyanı ve muhalefeti, emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’ilmünker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) prensibinden destek alarak, meşrûlaştıran ilk dönem Mutezilî âlimleri, daha çok siyasî bir anlayışı benimsemiş, âdil siyâset ve yönetim kaygısıyla, itikadî fikirlerini bu konu bağlamında oluşturmuşlardır. Sadece Emevîler döneminde değil, Abbâsî hilâfeti esnâsında da adâlet konusunda hassas davranmışlardır. Bu sebeple, bu prensibin siyasî boyutunun Vâsıl b. Atâ ve Amr b. Ubeyd tarafından şekillendirildiği görülmektedir. Meselenin ahlâkî boyutu; emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)’in akılla mı yoksa nassla mı bilinmesinin vucûbiyeti 318 , münkerden sakınmanın vâcip olduğu, önce yumuşaklıkla, sonra sert sözle, nihâyetinde dövmenin ve de öldürmenin vucûbiyetini319 içermektedir. Bu mevzular daha çok sonraki dönem Kelâm âlimlerini, Ebû Ali Cubbâî, Ebû Hâşim Cubbâî gibilerini meşgul etmiştir. Yine Mutezilî âlim Kâdî Abdulcebbar, bu esasın tamamen ahlâkî boyutunu tartışmış ve ahlâkî bir ilke olarak tanımlamıştır. Siyasî veya ahlâkî olarak kabul edilmesi ve tartışılması bakımından emr-i bi’lma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ilkesi, Mu’tezilenin ilk dönemlerinden itibâren imâmetle yani devlet yönetimiyle ilişkili görülmüştür. Zâlim imama (yönetici) başkaldırının bir dayanağı olarak görülmesinin yanında, Abbâsî hilâfeti esnâsında, bazı halifelerin halkı baskı altında tutmasının da bir bahanesi olmuştur. İmamı kontrol etme ve zulmünü önlemenin bir yolu iken imamın kendi görüşünü baskı ve eziyetle halkına kabul ettirme şekline dönmüştür. İslâm tarihinde ‘mihne’ kelimesiyle ifâde edilen siyasî baskı, soruşturma ve işkenceler Abbasi Halifesi Me’mun döneminde320 vuku bulmuştur. Halife Me’mun, hayatının sonlarına Kur’ân-ı Kerîm’in mahlûk olduğu nazariyesinin kabulü için halkın tümünü kapsayan bir emir yayınladı. 321 Buna göre Kur’ânın yaratılmış olduğunu kabul etmeyenler, Me’mun’un da siyasî otoritesini kabul etmemiş 318 Kâdî, Abdülcebbar, Ebu’l-Hasan b. Ahmed b.Halîl, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, thk. Abdülkerim Osman, Mektebetu Vehbe, Kâhire, 1988, s. 742 vd. 319 Kâdî Abdülcebbar, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, s. 744 vd. 320 198-213/833-842. 321 Bozkurt, “Me’mun”, DİA, c. XXIX, s. 103. 77 olacaklardı. 322 Halku’l-Kur’ân tartışmaları ilk kez h.2. yüzyılın başında ortaya çıkmıştır. Mu’tezile âlimleri, sıfatları, zât ile kâim ezelî mânâlar olarak telakkî etmeyi, Allah’ın yaratıklarına benzetilmesini gerektireceği düşüncesiyle reddetmiş ve onların hâdis (sonradan yaratılmış) olduklarını söylemişler, bu sebeple de İlâhî bir sıfatın tecellîsi olan Kur’ân’ın yaratılmışlığı fikrini savunmuşlardır. Bu fikri benimseyen Abbasi halifesi Me’mun da bu fikrin kabulü için baskı uygulamaktan çekinmemiştir. Me’mun, yayınladığı bir ferman ile Halku’l-Kur’ân görüşüne bağlanmayan hiçbir yargıcın görevinde kalmayacağını ilan etti. Me’mun, siyasî otoritenin kabul ettiği fikir ve inançları benimsemeyenlerin muhâkeme edilmesi ve iknâ edilmeye zorlanması için Mihne müessesesini kurdu. Mihne müessesesi, ilk teşkilatlı ve sistematik soruşturma-araştırma kurumudur. Halife Me’mun “Halku’l-Kur’ân” şeklinde terimleşmiş olan, Kur’ânın yaratılmışlığı tezini resmîleştirerek bir devlet politikası haline getirdi. Kur’ânın mahlûk olduğunu kabul etmek sadece kelâmî değil, siyasî saflaşmayı sağlıyordu. 323 Böylece Kur’ânın yaratılmış olduğu fikrini açıkça ve kesin bir dille reddeden âlimler üzerinde büyük baskı uygulandı. Bu âlimlerden biri Ahmed b. Hanbel’di. O, kendi fikrine bağlı kaldığından ezâ ve işkenceye marûz kalmıştır. Bu durum özellikle halk arasında hoşnutsuzlukla karşılanmıştır. Mihne olayları sonucunda Mutezilî düşünce kamuoyuna oldukça olumsuz göründü.324 İktidarın ve halkın gözünden düşen Mutezilî düşünce bu sebeple emr-i bi’lma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) prensibinin siyâseten yorumlanmasından da uzaklaşmış oldu ve daha önce belirttiğimiz üzere, bu ilkenin ahlâkî yönleri üzerinde duruldu. Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ilkesinin güzelliğinin akılla kanıtlanabileceği savunuldu. Bu görevin aklen güzelliği üzerinde fikirler üretildi. ‘Bizden biri bir başkasına zulmedildiğini gördüğünde bunun kabîh, çirkin olduğunu bilir. Ve ona bunu nehyetmek gerekir.’ Vucûbiyet de bu ilkenin bazı 322 Ay, Mu’tezile ve Siyâset, s. 304. 323 Bozkurt, Nahide, “Me’mun”, DİA, c. XXIX, TDV Yay., Ankara, 2004, s. 103. 324 Evkuran, Sünnî Paradigmayı Anlamak s. 106. 78 türlerine özgüymüş gibi görülmez.” 325 Bu fikirlere göre kutsallık denmese de, ilkesellik ve genellik bağlamında 326 , emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)’in önemi ortaya konuyordu. Mu’tezile’ye göre iyiliği emretme ve kötülüğü önleme görevi belli niteliklere sahip kişiler tarafından yapılmalıdır. Toplum içinde bir grup insanın bu sorumluluğu yerine getirmesiyle, diğerleri üzerinde bu yük kalkmış olur. Bu yönüyle emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) görevi farz-ı kifâyedir. 327 Ancak bu görevi, iyiliğin ve kötülüğün ne olduğunu bilenler yapabilir. Câhil bir kişinin buna yetkisi yoktur. Mutezilî âlimler, toplumun siyasî yaşamını sağlam temellere dayandırmanın bir gereği olarak emr-i bi’l-ma’rûfu zorunlu görmüşlerdir. Bu zorunluluğun da öncelikle yumuşak bir dil veya üslûpla yerine getirilmesi, bunun bir faydası olmazsa sert davranılması, bu da fayda vermezse, amacı gerçekleşinceye kadar el veya silâh kullanılması öngörülmüştür.328 Mu’tezileye göre kötülük kimin eliyle işlenirse işlensin – bu kişi zâlim yönetici de olabilir - kötülüğün toplum hayatına hâkim olması engellenmelidir. Bu sebeple Hz. Peygamber’den (s.a.v.) çeşitli hadîsler rivâyet etmişlerdir. Hz. Huzeyfe’den (r.a.) rivâyet edilen hadîs buna örnek olabilir. “Dedim ki: ‘Ya Rasullallah, bize verilen bu hayırdan sonra, daha önce üzerinde olduğumuz şerrin bir benzeri tekrar olacak mı? ” “-Evet!”, dedi. Dedim ki: ‘O zaman kendimizi ne ile koruyâlim?’ Buyurdular ki: “-Kılıçla!’”329 Mu’tezile, kötülüğün ortadan kaldırılmasının son aşamada kılıçla olabileceğini savunmuş, ancak böyle bir devrimin âdil bir imam önderliğinde başarılı olacağını söylemiştir. Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) görevinin yerine getirilmesinin şartları vardır. Bunlar Mutezilî âlim Kâdî Abdülcebbar tarafından şöyle açıklanmıştır: 325 Kâdî Abdülcebbar, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, s. 742. 326 Ammâra, Mu’tezile ve İnsanın Özgürlüğü Sorunu, s. 106. 327 Kâdî Abdülcebbar, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, s. 148. 328 Kâdî Abdülcebbar, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, c. XX/II, s. 74. 329 Ebû Dâvûd, Fiten ve Melâhim 29; Kâdî Abdülcebbar, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, c. XX/II, s. 74. 79 • Açıklık: Emredilen şeyin kesin olarak iyi, yasaklanan şeyin de kesin olarak kötü olduğunun bilinmesi şarttır. Bu husûs, bir işi yaparken hataya düşmemek için zorunludur. Çünkü iyiliği yasaklamamak ve kötülüğü de emretmemek için çok iyi ve sağlam bir temyîz kâbiliyeti gerekir. • Kötü olan şeyi araştırmaya ve varlığını tespit etmeye götürecek maddî bir delîlin, işaretin açıkça bulunmasıdır. Örneğin, kumar malzemelerinin ve içki malzemelerinin açık olarak bulunması ve görülmesi gibi. • Sözünün tesirli, geçerli olacağını bilmek. Eğer sözün tesirli olup olmayacağından şüphe duyuyorsak, ne yapmalıyız? Bu konu tartışılmıştır. Bazısı sözün tesirinden şüphe duysak da yapmayı gerekli görmüştür. Bazısı ise terk etmek gerektiğini çünkü sözün boş olduğunu söylemiştir. • Kişinin malına ve canına zarar gelmeyeceğini bilmek. • Kötü olan şeyden daha büyük bir zarara sebebiyet vermeyeceğini bilmek.330 Bu şartların mevcudiyeti durumunda, Mutezilî âlimlere göre, emr-i bi’l- ma’rûf vazifesi yerine getirilmelidir. Mu’tezile’nin bir devrim esası olarak kabul ettiği iyiliği emretmek, kötülükten alıkoymak prensibi daha önce de belirttiğimiz gibi âdil bir imamın önderliğinde uygulanmalıdır. Bu uygulamaların “devrimci bir hareket” olarak tanımlanabilmesi için de bir takım şartlar koşmuşlardır. Bu şartlar: • Devrimciler bir cemâat şeklinde örgütlenmiş olmalılar. Bu durum, onları anarşist hareketlerin karakteristik özelliği olan bireysel çıkışlardan uzaklaştırır. • Devrimcilerin gücü ve imkânları ağır basmalıdır. Zafere ulaşma ihtimâli yenilme ihtimâlinden daha güçlü olmalıdır. • Devrimcilerin, âdil bir imamları olmalıdır ve ona biat etmeleri gerekir. Böylece onun adâlet esaslı sistemini, zâlim sultanın zorba düzeninin yerine ikame etmiş olurlar. • Devrim hareketi, zâlim yöneticiyi devirmekle yetinmemelidir. Bunun ardında sosyal yapıda da birtakım değişikliklere gitmesi gerekir. Egemenliğin adâlet ve tevhîd düşüncesine ait olmasını sağlamak lâzımdır.331 330 Kâdî Abdülcebbar, Şerhu’l- Usûli’l-Hamse, s. 142-143. 80 Bu şartlar Mu’tezile’ye göre, iyiliği emretme ve kötülükten alıkoyma görevini verimli kılan şartlardır. Etkili ve sistemli bir hareketin olması için bunlar gereklidir. Aksi takdirde Hâricî hareketi gibi bireysel uygulamaların, şiddetin ve terörün hâkim olduğu anarşist bir hareket olur. Mu’tezile bu şarları öne sürerek, “daha önce Hâricîlerin içine düştüğü hataya düşmemeye, toplumda istikrarsızlık ve parçalanmaya yol açmamaya, daha fazla enerji ve kan kaybına uğramamaya, sonuçta başarıyı garantileyerek âdil bir yönetim tesîs etmeye çalışmıştır.” 332 Emr-i bi’lma’rûf konusunda bu türlü ideallere sahip olsa da Mu’tezile, siyasî gücü elinde bulundurduğunda arzu edilen âdil bir yönetim uygulaması ortaya koyamamıştır. İlk düşünce ekollerinden birisi olma bakımından Mu’tezile’nin emr-i bilma’rûf ve nehy-i an’il-münker prensibini yorumlayışı, bulunduğu döneme göre biçimlenmiştir. Siyâseten güçlü dönemlerde, bu esası siyâset ve imâmetle alâkalı görmüş, ekolün iktidardan düşmesi ile bu esasın ahlâkî yönüne vurgu yapmıştır. Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) prensibi, sistematik şekilde Mu’tezile tarafından tartışılmıştır. 3. Ehl-i Sünnet Ekolünde Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker (İyiliği Emretmek ve Kötülüğü Önlemek) Sahîh-i Müslim’de bir Hadîs-i Şerîfte Hz. Peygamber’in (s.a.v.) şöyle buyurduğu rivâyet edilir: “Sizden kim bir kötülük görürse, onu eliyle değiştirsin, şâyet buna gücü yetmezse, diliyle değiştirsin, şâyet buna da gücü yetmezse, onu kalbiyle değiştirsin, ancak bu imânın en zayıfıdır.”333 Bu hadîsi, kötülüğü düzeltme yolunda bir araç olarak kabul eden Ehl-i Sünnet temsilcileri, bu araçlardan “dil” ve “kalp”i benimsemişler ve iktidarın kötü uygulamalarına karşı sabır gösterilmesi gerektiğini savunmuşlardır. Mihne hareketinin bir sonucu olarak, fikrî etkinliğini kaybeden Mu’tezile’nin aksine kuvvetlenen Ehl-i Sünnet düşüncesi “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)” prensibini kalple uygulamanın doğru 331 Ammâra, Mu’tezile ve İnsan Özgürlüğü Sorunu, s. 104. 332 Ay, Mu’tezile ve Siyâset, s. 202. 333 Nevevî, Muhyiddîn Yahya, Şerhu Sahîh-i Müslim, Matbaatü’l-Kesteliyye, Mısır, trs., c. II, s. 22. 81 olduğunu ileri sürmüşlerdir. Kur’ân-ı Kerîm’in bazı âyetlerini 334 delîl göstererek, emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i anil’l- münker’in her Müslüman için vâcip olduğunu, ancak kalbî bir durum olduğunu söylemişlerdir. 335 Mihne siyâseti sebebiyle de gerçek âlimin ellerini siyâsete bulaştırmaktan sakınmasını gerekli görmüşlerdir. Dolayısıyla devlet başkanı âdil de olsa, zâlim de olsa, ona itâat etmeyi kabul etmişlerdir. Devlet başkanının zâlim, fâsık, günâhkâr olması durumunda dahi arkasında namaz kılmanın, ona itâat etmenin zorunluluğu üzerinde durmuşlardır.336 Bu fikirleri sebebiyle Sünnî düşünce, tarih boyunca siyasî idâreler tarafından korunup, kollanmış; Sünnî fikirlerin yaygınlık ve güç kazanmasına fırsat verilmiştir. İbn Hazm, Kitâbu’l-Fasl adlı eserinde Ehl-i Sünnet’in bu konudaki görüşlerini şu şekilde açıklamıştır: “Ehl-i Sünnet”in ilk temsilcileri, kötülük karşısında sadece kalple tavır almayı, güç yetirildiği durumda “dil”in kullanılmasını öngörmüşlerdir, asla “el”i ve “silâh”ı kullanmayı kabul etmemişlerdir. 337 Ehl-i Sünnet âlimleri kötülük, adâletsizlik ve zulüm karşısında kuvvet kullanmanın, toplum içinde fitne ve fesadın yayılması ihtimâline karşı, doğru olmadığını savunmuşlardır. 338 Örneğin Hasan el-Basrî, beğenilmeyen, münker bir şeyi düzeltmeye çalışan bir Hâricî’nin daha büyük bir günâh işlediğine işaret eder. Hanbelî âlimlerin görüşüne göre de daha büyük bir kötülüğün oluşmasına meydan vermemek sûretiyle bu görev yerine getirilebilir.339 Ehl-i Sünnet âlimlerinden İmam Gazzâlî, konunun farklı bir boyutunu ele almıştır. “Acaba iyiliği emretme ve kötülükten nehyetme meselesinde, emreden ve nehyedilen küçük ve büyük bütün günâhlardan mâsum olması şart mıdır? Eğer şart ise, şüphesiz bu icmâ’a aykırıdır. Çünkü peygamberlerin büyük günâh işlemekten mâsum oldukları ancak şerîat yoluyla bilinmektedir. Küçük günâhlardan mâsum 334 Âl-i İmrân, 3/104. 335 İbn Hazm, Kitâbu’l-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehva-i ve’n-Nihal, c. IV, s. 171. 336 Pezdevî, Ebû Yüsr Muhammed, Ehl-i Sünnet Akaidi, çev. Şerafettin Gölcük, Kayıhan Yay., İstanbul, 1980, s. 275. 337 İbn Hazm, Kitâbu’l-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvâ-i ve’n-Nihal, c. IV, s. 171. 338 Pezdevî, Ehl-i Sünnet Akaidi, s. 275. 339 Ebû Ya’lâ, İbnü’l-Ferrâ, el-Mu’temed fi Usûli’d-Din, Dâru’l-Meşrık, Beyrût, 1974, s. 194. 82 oldukları meselesi ise ihtilâflıdır. Binaenaleyh, ne zaman dünyada tam bir mâsum bulunmuştur.”340 İmam Gazzâlî konuyu daha çok ahlâkî yönüyle tartışmıştır. B. EMR-İ Bİ’L-MA’RÛF VE NEHY-İ AN’İL-MÜNKER (İYİLİĞİ EMRETMEK VE KÖTÜLÜĞÜ ÖNLEMEK) PROBLEMİNİN SOSYAL HAYATTAKİ YANSIMALARI Din eksenli muhalefet doğalı beri, bir müslümanın temel görevlerinden biri, yalnızca inananlar arasında iyiliği teşvik değil, kamu düzeni için evrensel bir sorumluluk anlamına da gelen “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)”dir.341Bu, aynı zamanda İslâm’da hükümetin de en önemli görevlerindendir.342 1. Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-Münker Probleminin Kurumsal Düzeyde Uygulaması:Hisbe Teşkilâtı Bu görevin İslâm dünyasında, siyâset ve yönetimle bağlantısı, “Hisbe” adıyla kurulan teşkilattır. Hisbe, iyilikler yapılmaz olduğunda iyiliklerin yapılmasını emretmek, kötülükler yapılır olduğunda yapılmasını önlemek, nehyetmektir. Devlet yönetiminde yargı şekillerinden biri olan “Hisbe”, İslâm’ın “iyiliği emir, kötülükten sakındırma” ilkesi doğrultusunda genel ahlâk ve kamu düzenini koruma faaliyetidir.343 Bu faaliyet, daha önce de belirttiğimiz gibi Hz. Peygamber (s.a.v.) döneminde başlamış olup, zamanla müslüman toplumun büyümesine paralel olarak gelişimini sürdürmüştür.344 Arapça’da “hesap etmek, saymak, yeterli olmak” anlamlarındaki “ب س ح) “hs-b) kökünden türeyen “ابَسِتْحِا) “ihtisab) 345 masdarından isim olan 346 “بِسَتْحُم “ 340 Gazzâlî, İtikatta Orta Yol, trc. Kemal Işık, AÜİF Yay., Ankara, 1971, s. 171 341 Hudgson, Marshall G. S., İslâm’ın Serüveni, çev. İzzet Akyol, İz Yay., İstanbul, 1993, c. I, s. 277. 342 Mustafa, İslâm Siyasî Düşüncesinde Muhalefet, s. 115. 343 Mâverdî, Ebu’l- Hasan, el-Ahkâmu’s- Sultâniyye, çev. Ali Şafak, Bedir Yay., İstanbul, 1976, s. 272. 344 Kallek, Cengiz, “Hisbe”, DİA, , c. XVIII, İstanbul, 1998, s. 133. 345 İbrahim Mustafa ve Arkadaşları, el-Mu’cemü’l-Vasît, c. I., s. 171. 83 (muhtesib), hisbe işlerini yürüten görevlinin ünvanı olmuştur. “ةَبْسِالح) “hisbe) kelimesi, lügatte, “bir işi sırf Allah rızâsı için yapmak”347 anlamına gelmektedir. Ayrıca hisbe, “ecir, sevap ve İslam hukûkunda devlet muhasebesi; muhasebe dâiresi” anlamlarına gelmektedir.348 Terim olarak emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) prensibi uyarınca gerçekleştirilen genel ahlâkı ve kamu düzenini koruma faaliyetlerini ve özellikle bununla görevli kurumu ifâde eder. Bu kurumun amacı; ma’rûfu emretmek ve münkeri nehyetmektir.349 Muhtesip bu vazifeyi dilediği zaman yerine getireceği bir iş olarak değil, belirli bir farz olarak yüklenmiştir. Bu vazifeyi bırakıp da başka bir işle uğraşamaz, çünkü devletten aldığı maaşla bu işi yürütmektedir. Ayrıca nâfîle işleri yaptıran “mütetavvi” ünvanını hâiz fahrî olarak görev yapan memurlar da vardı. “Mütetavviler”, farz-ı kîfâyeler dâhil nâfîle işleri yaptırma, yaptıkları işten para almama, gönüllü olarak bu görevi üstlenme, ceza verme yetkisine sahip olmama gibi özellikleriyle muhtesipten farklıdırlar.350 Hisbeyi sistematik olarak ilk defa uygulamaya başlayan Hz. Ömer’dir (r.a.).351 Ancak muhtesip ünvânı Abbasi halifesi Mehdi zamanında kullanılmaya başlamıştır. İslâm toplumunun gelişmesi ve toprakların genişlemesiyle birlikte de Hisbe gelişmiştir. Endülüs’te Hisbe adında bir kurum oluşturulmuştur.352 Fatımîler devrinde Hisbe teşkilatı, ileri bir seviyeye yükselmiştir.353 Hisbe, beşer hukukunun tümünü ve kullarla Allah arasındaki bütün hakları kapsamaktadır. Muhtesip, şer’î ahkâmın gözetmektedir. 354 Dînî-örfî ilkeler ışığında ve dengeli bir şekilde fert, toplum ile kamu ahlâk ve düzeninin korunması gâyesi vardır. Hisbe faaliyetleri 346 Kallek, Cengiz, “Hisbe”, DİA, , c. XVIII, İstanbul, 1998, s. 133. 347 Aydüz, Davut, “Hisbe Müessesesinin Doğuşu”, Yeni Ümit Dergisi, sy. 6, İstanbul, 1989. s. 34.; İbrahim Mustafa ve Arkadaşları ,el-Mu’cemü’l-Vasît, c. I., 171. 348 Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (Eski ve Yeni Harflerle) Aydın Kitabevi Yay., Ankara, 2002, s. 373. 349 Sâlih, Suphi, İslâm Mezhepleri ve Müesseseleri, çev. İbrahim Sarmış, Bir Yay., İstanbul, 1982, s. 250. 350 Mâverdî, el-Ahkâmu’s- Sultâniyye., s. 272-273. 351 Hasan, Hasan İbrahim, İslâm Tarihi (Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal), çev. İsmail Yiğit, Kayıhan Yay., İstanbul, 1991, c. II, s. 201. 352 Sâlih, İslâm Mezhepleri ve Müesseseleri, s. 251. 353 Hasan, İslâm Tarihi (Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal), c. IV, s. 254. 354 Sâlih, İslâm Mezhepleri ve Müesseseleri, s. 251 84 genel olarak kamu hukuku çerçevesine girmekte, hisbe teşkilatının idâre hukukundaki yeri ise muhtesibin yetki ve sorumluluklarına göre değişmektedir.355 Hz. Peygamber (s.a.v.) ve Halife Hz. Ömer (r.a.), kadın sahâbîleri hisbe faâliyetiyle görevlendirdikleri için kadınların da muhtesip tayin edilmesi câiz görülmüştür.356 Muhtesibin görevini yaparken takip edeceği yollar da kaynaklarda şu şekilde yer ayrılmıştır. İşlenen fiile göre muhtesibin uygulayacağı ceza hafiften şiddetliye doğru bir sıra takip etmektedir.357 • Bilmek: Haberdar olmak. Yani, münker işlendiği zaman onu bilmektir. Bunun da meşrû bir şekilde olması gerekir. Tecessüs (gizli olarak başkalarının kusurlarını araştırmak) yasaktır. • Bildirmek: Münkerin işlenmesinin sebebi bazen bilgisizlik olabilir. Bu sebeple, bilmediği için emir ve yasakları çiğneyen ve dînî tâlimatlara aykırı hareket eden kimselere, bilmedikleri konular uygun bir şekilde anlatılır. • Öğüt Vermek: Doğru yolu göstermek ve Allah korkusunu hatırlatmak sûretiyle münkerden uzak durmayı sağlamak. • Tekdîr Etmek: Münkeri işleyen, iyi ve tatlı sözden anlamaz, öğüt ile alay etmeye kalkışırsa bu yola başvurulur. Bu esnada “günâhkâr, câhil, ahmak, Allah’tan korkmaz” gibi sözler söylenir. • El ile Müdahele Edip Düzeltmek: İçkiyi dökmek, ipek elbiseyi çıkarmak, oyun aletlerini kırmak, gasp edilmiş araziden çekip çıkarmak. Tüm bunları yaparken muhtesibin izin almasına ihtiyacı yoktur. • Sopa ile Tehdît: Dövmek veya başka türlü cezalandırmakla tehdît etmek. • Sopa Atmak: Sayılan çare ve usûller, münkeri önlemek için kâfi gelmez ve sopa atmak zaruret halini alırsa bu uygulanır. • Silâh Kullanmak: Bu, son çaredir; nâdiren başvurulur. Karşı tarafın silâh kullanması buna sebep olur. 355 Kallek, “Hisbe”, DİA, , c. XVIII, s. 133. 356 Kallek, “Hisbe”, DİA, , c. XVIII, s. 133. 357 Taşköpzâde, İsâmeddin Ahmed Efendi, Mevzûâtu’l-Ulûm (Miftâhü’s-Saâde), trc. Kemâleddin Mehmed Efendi, İstanbul, 1313, c. II, s. 509. 85 Muhtesipte aranan şartlardan bazılarını da şu şekilde açıklayabiliriz: • Muhtesibin müslüman ve âlim olması hisbenin sıhhat şartı, eda ehliyetinin tam olması vücûb şartıdır. • Ölçü, tartı, para ayarı ve fiyat denetlemesi yapacak kadar hesap bilmesi şarttır. • Münkeri engellemeye çalışırken daha kötüsüne yol açmayacak nezakete sahip olmaları gerekir. • Muhtesibin din işlerinde ihtilâflı konularda ictihâd yapabilecek derecede dînî bilgiye vâkıf olmaları bazı fakîhler tarafından öngörülmüştür. Ancak bu üzerinde tartışılan bir konudur. Kimi fukahâya göre ise, muhtesip, hakkında ihtilâf edilen işleri kendi re’y ve ictihâdına veya mezhebinin görüşüne göre emir ve yasak edemez. Böyle olursa ihtilâflı olan bir husûstaki ictihâd herkesi kapsamış olur. Hâlbuki bu doğru değildir. 358 Bu sebeple muhtesibin, hakkında ittîfâk edilen kötülükleri bilmesi yeterli görülmüştür. • Muhtesibin ülkenin sosyal hayatı ve kamu politikaları konusunda da tecrübe sahibi olmaları gerekir. • Muhtesibin okuması yazması iyi, zeki bir kimse olması da şarttır. • Kötülüklerden alıkoyma esnasında fizîkî müdâhalede bulunabilecek güç ve kuvvette olması da istenir.359 Hisbe; genel olarak, kişi, toplum ve devlet hakları ihlallerini oluşturan fiillere yöneliktir. Hisbeye konu teşkil edecek fiil, kişilerin özel hayatlarını irdelemeyi gerektirecek veya gelecekte olmasından şüphe edilecek türden olmamalıdır. Bilakis alenen yapılmış olması ve hâl-i hâzırda vuku bulması gerekir. Hisbe teşkilatının görevleri üç ana başlık altında toplanabilir: a) Genel ahlâk kurallarına riâyetin sağlanması, b) belediye hizmetlerinin düzen c) kontrolü, pazarların düzen ve kontrolü. Muhtesibin Allah’ın haklarına ilişkin konularda da yetkisi vardır. Örneğin cuma namazının kılınabileceği yerlerde, cuma namazının terk edildiği durumlarda, o 358 Mâverdî, el-Ahkâmu’s-Sultâniyye, s. 273. 359 Kallek, “Hisbe”, DİA, , c. XVIII, s. 133. 86 topluluğa namazı emreder veya ibâdetin belirtilen şeklini, vasıflarını değiştirmeyi, gizli okunan namazlarda açık, açık okunan namazlarda gizli okumayı istemek de muhtesibin görevlerindendir.360 Genel ahlâk kurallarına riâyetin sağlanmasıyla ilgili denetim, zararlı alışkanlıklarla mücâdele, kadın-erkek ilişkileri, komşuluk ilişkileri, eğlence yerleri gibi konular da onun sorumlulukları arasındadır. Muhtesipler aynı zamanda belediye hizmetlerinin düzenlenmesinde de denetimi ellerinde bulundururlardı. İmar ve iskân, şehrin temizliği, su ve kanalizasyon hizmetleri ve ulaşımla ilgili her konu onun sorumluluk alanına girerdi. Örneğin topluluğun ileri gelenlerini, insanların evlerinden farklı, yüksek ev yapmalarını engellerdi. 361 Hattâ muhtesip sokağın düzenini bozan, gelene-geçene rahatsızlık veren binanın yıkımına bu bina mescid dahi olsa karar verebilirdi.362 Muhtesibin en başta gelen görevi ise, çarşı-pazar denetimi idi. Doktor ve öğretmenlerin çalışmalarının tam; kuyumcuların, kumaş dokuyucularının, demircilerin ve boyacıların işlerinde güvenilir; bir kısım sanatkârın işlerinde iyi olup olmadığını tespit eder ve gerekli gördüğü işlemleri uygulardı. 363 Ayrıca muhtesibin çarşı ve pazarlarda dolaşan vekilleri vardı. Onlar, kazanları, etleri ve aşçıların çalışmalarını kontrol ederler, kervancı başlarını gereğinden fazla eşya yüklememeye zorlarlar, su kaplarının kapaklarını kapatmalarını sağlamak için sakaları gözetlerlerdi. Mahalle mekteplerinde öğretmenleri küçük çocukları aşırı şekilde dövmekten de men’ ederdi.364 Muhtesibin göreve hıyânet, hizmette kusur veya acz gösterme, halka zulüm veya baskı yapma durumunda, memuriyetini sürdürmesi imkânsız kabul edilir ve derhal görevden azledilirdi.365 Muhtesibin tarafsız olması ve maddi zaâf taşımaması, görevini hakkıyla yerine getirmesi için gerekliydi. 360 Mâverdî, el-Ahkâmu’s-Sultâniyye, s. 275. 361 Mâverdî, el-Ahkâmu’s-Sultâniyye, s. 290. 362 Mâverdî, el-Ahkâmu’s-Sultâniyye, s. 291. 363 Mâverdî, el-Ahkâmu’s-Sultâniyye, s. 289. 364 Hasan, İslâm Tarihi (Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal), c. IV, s. 254. 365 Kallek, “Hisbe”, DİA, , c. XVIII, s. 133. 87 İslâm’ın ‘iyiliği emretmek ve kötülükten sakındırmak’ ilkesi doğrultusunda İslâm devletlerinde bir kurum haline gelen Hisbe, şehirdeki ekonomik, sosyal ve kültürel hayat gibi çok geniş bir alana hâkimdi. Görev alanının genişliği ve ilgilendiği konuların çeşitliliği muhtesibin, İslâm şehirlerinin en renkli şahsiyeti olarak nitelendirilmesine sebep olmuştur
Osmanlılarda ise kâdî'nın yardımcısı olarak vazife gören muhtesibin, yukarıda belirtilen bazı yetkilerine ilâveten XV ve XVI. asır İhtisâb kanunnâmelerinde bunlarla ilgili daha geniş bilgiler vardır. Hattâ bu kanunnâmelerden biri olan "İstanbul İhtisâb Kanunnâmesi"nde; "fi'l-cümle bu zikr olunandan gayrı her ne kim Allah Teâlâ yaratmıştır, mecmûunı, muhtesib görüp gözetse gerektir" denilerek muhtesibin ne kadar yetki ve sorumluluk sahibi olduğu belirtilmek istenir. Bu kanunnâmelerden ve 14 Aralık 1479 tarihli Edirne şehrine İhtisâb Ağası tayini ile ilgili bir hükümden anlaşıldığına göre muhtesibin vazifelerini genel olarak üç grupta toplamak mümkündür: Osmanlılarda kadısı bulunan her şehirde (kaza) mutlaka bir de muhtesib bulunmaktadır. Toplumda meydana gelen olaylar ve işlenen fiiller ya iyilik veya kötülük olacağına göre; muhtesib, hiç bir davranışın dışında kalamayacaktır. Bu bakımdan muhtesib olarak devlet tarafından seçilecek olan kimsenin çok iyi, bilgili, ahlâklı, rüşvete tevessül etmeyen, Allah'tan korkan kimseler arasından seçilmesi icâb etmektedir. Osmanlı döneminde iktisadî vazifesi de ağırlık kazanan bu görevlinin, halkla fazla haşır-neşir olmaması için, görev süresi bir yıl ile kayıtlanmıştır. Binâenaleyh vazifeye başlamasından bir sene sonra muhtesib derhal vazifeden ayrılır Yerine bir başkası seçilir. Gerçekten önemli bir vazife icra eden bu yetkilinin diğer insanlardan ayrılan bazı özelliklerinin bulunması gerekmektedir. Müslümanları devamlı kontrol altında bulunduran bir kimse olarak onun aşağıdaki sıfatları taşıması gerekmektedir: • Müslüman olmak: Müslüman olmayan kimseler bu vazifeyi yapamazlar. Zîra bu, dînî bir vazifedir. Bunun için dînin aslını inkâr eden ve müslüman olmayan bir kimse bu vazifeye tayin edilemez. 88 • Mükellefiyet: Muhtesib olmanın şartlarından biri de mükellefiyettir. Bu çağa gelmemiş birinin bu vazifeye getirilmesi devlet otoritesini sarsacak bir durumdur. Bu bakımdan çocuk yaşta birinin muhtesib olarak tayini mümkün değildir. • Erkek olmak: Her ne kadar Hz. Peygamber zamanında, Hz. Ömer'in (r.a.) akrabalarından biri olan Şîfâ binti Abdullah adında bir kadın bu vazifeye getirilmiş ise de, bunun istisnâ olduğu belirtilerek, güç ve kuvvet isteyen bir konuda kadınların vazifelendirilmesi hoş karşılanmamaktadır. • Adâlet: Muhtesibte bulunması gereken sıfatlardan biri de adâlettir. Muhtesibin herkese karşı âdil davranması gerekir. • İzin: Muhtesibin vazifesini icra ederken hafiften şiddetliye doğru bir metod takip etmesi gerekir. Bunun için, sadece tarif, va'z ve nasîhat gibi konularda izne gerek olmadığı açıktır. Ancak münkeri ortadan kaldırma, dövme ve Hattâ haps etme gibi konularda devletin izninin bulunması gerekir. • Kudret: Muhtesib, gördüğü münkeri ortadan kaldırmaya güç sahibi olacaktır. Âciz olan bir kimse bu vazifeyi yapamaz. O, ancak kalben buğz eder. • İlim: Muhtesib olacak kimsede bulunması gereken sıfatlardan biri de âlimliktir. Onun, sadece dinî emir ve nehiyleri bilmesi de yetmez. O, kendisini ilgilendiren ekonomik konularda da bilgi sahibi olmalıdır. • İlmiyle âmil olmak: Muhtesib ilmiyle âmil olmalı ve bildiği şeyleri önce kendi nefsinde tatbik etmelidir. • Allah rızâsı: Muhtesib her türlü fiil, söz ve davranışlarında Allah rızâsını gözetmeli, iyi niyet sahibi olmalı, riyâ ve gösterişten uzak durmalıdır. • Takvâ sahibi olmak: Onun takvâ sahibi olması istenir. Zîra, bildikleri ile amel etme, büyük ölçüde buna bağlıdır. • İyi ahlâk: Bazı kimselerin, kötülüklerden alıkonulması husûsunda ilim ve takvâ yeterli gelmeyebilir. Böyle durumlarda acele etmeksizin yumuşak davranmak gerekir. Bu da iyi ahlâk ile mümkündür. Görüldüğü gibi, İslâm dünyasında Hz. Peygamberle (s.a.v.) ortaya çıkan ve iyiliklerin yapılmasını, kötülüklerin ise yasaklanmasını sağlamaya çalışan hisbe 89 müessesesinin başında bulunan muhtesib, büyük bir hizmeti yerine getiriyordu. O, bu hizmeti yerine getirirken birçok yardımcı da kullanırdı. 366 Tarihte kurumsal olarak Hisbe teşkilâtı olarak örgütlenen emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker ilkesi günümüzde belediye hizmetleri, yargı kurumu ve emniyet teşkilatı tarafından adı konulmadan fakat benzer görevler itibâriyle yerine getirilmektedir kanaatini taşımaktayız. 2. Emr-i bi’l-Ma’rûf ve Nehy-i an’il-İMünker Probleminin Toplumsal Açıdan Önemi “İyiliği emretmek, kötülüğü önlemek” bir toplumun başarısı, erdemli bir hayat sürmesi ve adaleti te’sîs etmesi için her müslümanın uyması/uygulaması gereken en önemli görevlerden birisidir. Bundan dolayı Yüce Allah, Kur’ân-ı Kerim'de birçok âyette bu konu üzerinde durmuştur. Nitekim, bu ümmetin en hayırlı ümmet olmasının sebeplerinden birinin de, “iyiliği emretmek, kötülüğü önlemek” olduğu şu âyet-i kerimede açıklanmıştır: “Siz, insanlar içinden çıkarılmış en hayırlı ümmet oldunuz. İyiliği emreder, kötülükten sakındırırsınız ve Allah'a inanırsınız...” 367 Başka bir âyette mü'minlerin vasıfları sayılırken şöyle buyrulmaktadır: “İnanan erkek ve Kadınlar, birbirlerinin velisidirler. İyiliği emrederler, kötülükten sakındırırlar, ...”368 Münafıklar, vasıfları icâbı, kötülüğü emrederler iyiliği önlerler. Çünkü onların hasta ruhları, insanların hayır işlerini görmeyi arzu etmez. İnsanlar arasında kötülüğün yayılmasını arzu ederler. Bu, gönüllerinin arzu ettikleridir. Hak ehline kin ve öfke beslemekten hoşlanırlar. Hatta bu hak ehlinin, diğer günahkâr insanlarla kötülük işlemede eşit olmalarını isterler. “Münâfık erkekler ve münafık Kadınlar birbirlerindendir. Kötülüğü emreder, iyilikten meneder ve ellerini sıkı tutarlar: Allah'ı unuttular, O’da onları unuttu. Münafıklar; işte yoldan çıkanlar onlardır.”369 “İyiliği emretmek, kötülüğü önlemek” mutlaka mü'minlerde bulunması gereken sıfatlardandır. Bu çok önemli görevi yapmayanlar bu vasıflarını kaybederler. 366 Kazıcı, Ziya, “Hisbe”, DİA, , c. XVIII, TDV Yay., İstanbul,1998, s. 143-145. 367 Âl-i İmrân 3/110. 368 Tevbe 9/71. 369 Tevbe9/67. 90 İsrâiloğulları bu görevi terkettikleri için lânetlenmişlerdir: “İsrâiloğullarından kâfir olanlar, Dâvûd ve Meryem oğlu İsâ diliyle lânetlenmişlerdir. Bunun sebebi söz dinlememeleri ve sınırı aşmalarıdır. Onlar işledikleri kötülükten, birbirini vazgeçirmeye çalışmazlardı. Andolsun yaptıkları ne kötüdür.” 370 Bu deliller ışığında, eğer ailenin, toplumun ve milletin içinde bulundukları kötü durumdan kurtulmalarını isteniyorsa, nerede ve hangi konumda makamda olursa olunsun tâkat ölçüsünde iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemeye çalışmak gerekir. Aile ve bütün mü'minlerle birlikte dünya ve ahirette saâdete erebilmek için, olanca gayreti sarfetmek gerekmektedir. Nitekim Yüce Allah: “Ey inananlar, kendinizi ve ailenizi bir ateşten koruyun ki, onun yakıtı insanlar ve taşlardır. Onun başında gâyet katı, şiddetli, Allah'ın kendilerine buyurduğuna karşı gelmeyen ve emredildikleri şeyi yapan melekler vardır” 371 buyurmaktadır. İşte bu duruma düşmeden önce her mü'min gücü nispetinde iyiliği emretmeli ve kötülüğü önlemelidir. Konuyla ilgili olarak başka bir âyette, “Sizden hayra çağıran, ma’rûfu emreden münkerden vazgeçirmeye, çalışan, bir ümmet bulunsun. İşte onlar kurtuluşa erenlerdir” 372 buyurulmaktadır. Bu âyetle ma’rûfun emredilmesi ve münkerden menedilmesi işi bütün İslâm ümmetine farz kılınmıştır. İslâm uleması bu görevi ümmet içinden bir grubun yapmasıyla diğerlerinden sorumluluğun kalkacağını, ancak hiç kimsenin yapmaması halinde bütün müslümanların sorumlu ve günahkâr olacağını söylemiştir Şu âyet de “Siz insanlar için çıkarılmış en hayırlı bir ümmetsiniz. Ma’rûfu emreder, kötülükten vazgeçirmeye çalışırsınız; çünkü Allah'a inanıyorsunuz” 373 İslâm âlimleri, bir şeyden korkarak kötülüğe engel olmamanın âdeta o kötülüğü kabul etmek ve onu işlemek anlamına geldiğini; asıl korkunun Allah'tan korkmak olduğunu; iyiliği emretmek ve kötülüğü engellemek görevinin eceli yaklaştırmadığını ve rızkı kesmediğini; ancak göz göre göre tâkat dışı belâya direnmenin de câiz 370 Mâide 5/79. 371 Tahrim 66/6. 372 Âl-i İmran 3/104. 373 Âl-i İmrân 3/110. 91 olmadığını ifâde etmişlerdir. İnsanlar için en hayırlı topluluk olan İslâm ümmetinin bireyleri birbirlerinin bütün dertleriyle ilgilenen kişilerden meydana gelir. Hâlbuki diğer bütün dinlerde iyilik ve kötülük her ferdin kendi sorunudur. Ma’rûfu emretmek, münkerden alıkoymak görevini İslâm ümmeti içinden öncelikle alanında uzman olan bilgi sahibi olanlar üstlenir; yoksa bu iş tecrübe ve ilgili konuda alan bilgisi ve formasyonu olmayanlara bırakılamaz. Görevin yerine getirilmesinde ana ilke, her müslümanın âhirette hesap vereceğini bilmesi bilincidir. Gerçek ma’rûf-münker görevi, en başta insanın kendisinden başlayarak yapılır Bazı insanlar her devirde, Resul’e (s.av) itaati söylerler, fakat kendileri itâat etmezler; sadakayı emrederler, kendileri vermezler. İşte şu âyette bu tarz prototipler uyarılmaktadır: “Kitabı okuyup durduğunuz halde kendinizi unutur da başkalarına mı iyiliği emredersiniz? Düşünmez misiniz?”374 Hemen şunu da belirtelim ki dinde zorlama yoktur, ancak salih amele teşvik vardır. İnsanların özgür irâdeleri ile seçimde bulunmaları teşvik edilmeli, içten gelen, samimi duygular harekete geçirilmelidir. Hiçbir insan bir dine veya ideolojiye girme konusunda icbar edilmemelidir. Böyle bir icbar münafıklığı yaygınlaştıracaktır. Kendi arzusu ile zorlama olmadan dine giren birinden taahhütlerine bağlı kalmasını, iman akdine sahip çıkmasını beklemek doğal bir haktır. Ancak başkalarının alanına girmediği sürece ne toplum bireye müdahale etmemelidir. Öyleyse alenen yapılan kötü bir fiil, başkalarının haklarına tecavüz sayılacağından psikolojik, hukûkî, cezaî müeyyideleri hak eder. Müeyyide ve zorlama gerektiren ameller sosyal içerikli olan ve toplumu ifsada yol açan amellerdir. Dinde zorlama yok demek, hiçbir denetim ve yaptırım yok demek değildir. Ortada eğer bir emir ve yasak var ise yaptırımdan söz etmemek mümkün değildir. İlahî olsun, beşerî olsun her otorite özünde siyasî olsun veya olmasın bir yaptırım barındırır. Kur’ân’daki farziyet ifâde eden bütün emirler bir tür ilahî irâdenin insan hayatına müdahale isteğidir. Nitekim dînin temel ibadetleri, Allah Tela’nın teşekkül 374 Bakara 2/44. 92 ettirilmesini istediği toplumsal, siyasal yapıyı ilgilendiren konular Kur’ân’da çoğu zaman emir kipi ile ifade edilen ilahî buyruklar şeklinde geçmektedir. “Biz onları yeryüzüne yerleştirsek namaz kılarlar, zekâtı verirler, uygun olanı emrederler, fenalığı yasak ederler. İşlerin sonucu Allah'a aittir.” İyiliği emretmek, kötülüğü engellemek mü'minlerin hem ferdî hem de toplumsal-siyasal görevleri olduğundan mü'minler Allah’ın hükümlerini kendi nefislerinde (iç dünyalarında, özel hayatlarında) yaşamakla, adaleti hayata hâkim kılmakla, zulme engel olmakla yükümlüdürler. Anlaşılacağı üzere emir ve yasak, bir şeyin nasıl yapılması gerektiğini belirleyen bir normdur. Normlara uymayanlara yaptırım uygulamak da yerine göre siyasal otoritenin, yerine göre toplumsal otoritenin kontrolündedir. Siyasal otorite, devlet, gücü, olup, polis, jandarma, savcı, yargıç, avukat müfettiş, zabıta, vergi memuru, öğretmen, muhtar, kaymakam, vali milletvekili, bakanlar, başbakan, cumhurbaşkanı gibi görevleri yerine getirebilecek vasıfları taşıyan kamu görevlileri tarafından devlet ve millet adına bu gücü kullanmaktadırlar. Sosyal otorite ise bir memlekette yaşayan halkın örf, , gelenek, görenek ve kültür seviyelerine göre oluşturduğu ma’şer-i vicdân diye “ma’rûf” kamuoyudur. Bazen kamuoyu gücü siyasal otoriteden daha etkin ve tesîrli olabilmektedir. Kötü huyları kendinde alışkanlık haline getirenler, manevî hasletlere duyarlı halk tarafından otokontrol sistemiyle sindirilip hatalarını terk etmeye zorlanabilir. Bunda başarı ihtimali de yüksektir. Bu sebeple insanların beğenmediği bir konuda başlatılan bir imza kampanyası bile problemin çözümünde etkin ve etkili rol oynamaktadır. Halk seçim programları neticesinde beğenmediği yöneticilerini kamuoyu gücüyle uyarıyor hatta iktidardan uzaklaştırabiliyor. Günümüzde “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker” görevini yerine getirmenin alternatifleri çoktur. Televizyonda proğram yapmak, bildiri yayınlamak, tiyatro gösterileri yapmak, sosyal yardım kampanyaları düzenlemek sûretiyle yerine getirilebilir. Gönüllü kuruluşlar, vakıf ve dernekler vasıtasıyla bu prensip sosyal hayatta etkili bir şekilde yerini korumaktadır. 93 Toplumdaki her bireyin emr-i bir ma’rûf nehy-i an’il-münker projesine katılması mümkündür. İnananların bu ilke için bir şey yapamayacaklarını söylemeleri doğru değildir. Kim bir kötülük görürse onu eliyle değiştirsin, buna gücü yetmezse diliyle değiştirsin buna da gücü yetmezse kalbiyle değiştirsin, buda imanın en zayıf derecesidir hadis-i şerîfine göre her bireyin kendi kapasitesine göre elle değiştirme gücünü denemelidir. Başarılı olamazsa diliyle nasihat etmeyi dener. Bunda da başarılı olamazsa o kötülüğün giderilmesi için kalbinden tepkisini ortaya koyar. Mü’min kötülüğü yapan kişiden ziyâde kötülük fikrine nefret duymalı; kötülüğü yapana ise bu davranışı terk etmesi için dua etmelidir. Zira uyarıcının görevi, kötülüğü ortadan kaldırmak ve kötülüğe bulaşanların ıslahı için samimi gayret göstermelidir. 94 SONUÇ Emr-i bi’l-ma’ruf ve nehy-i ani’l-münker yani iyiliği yayma ve kötülüğü önlemeye çalışma, içinde yaşanılan asrın şartlarına göre yapılış keyfiyeti farklılık arz etse de, inanan insanların ‘îfâ ve icrâ etmesi gereken bir vecibe ve ilkedir. emr-i bi’lma’ruf ve nehy-i anil münkere günümüzde her devirden daha çok ihtiyaç olduğu ortadadır “Emir” sözlükte nehyin zıddı olup, “bir şeyin yapılmasını talep etmek” demektir “Nehiy” ise, bir şeyden men etmek, alıkoymak ve yapılmamasını istemektir “Ma’ruf”, münkerin zıddıdır. İslâm öncesi câhiliyye döneminde bir eylem kabîle geleneklerine uygun düşüyorsa “ma’ruf”; bu geleneklere ters düşüyorsa münker sayılırdı. İslâmi ölçülerle uyuşması şartıyla “örf” denen bu eylemler, İslâmi dönemde de devam ettirilmiş, hatta daha sonraları bu, usul kitaplarında “bizden öncekilerin şer’i/örf ve geleneği -Kur’ân ve Sünnete aykırı olmamak şartıylabizim de şer’imizdir” şeklinde kaideleştirilmiş ve formüle edilmiştir. Bunlar daha çok edep, hikmet ve ahlâka ilişkin hususlardır. Ancak bilhâssa Kelâm tartışmalarının başlamasıyla ma'rûf ve münker, akıl ve dînî ölçülere göre tanımlanmaya ve tespît edilmeye başlanmıştır. Nitekim Mutezile âlimlerinin çoğunluğu, hüsn/güzellik ve kubh/çirkinlik anlayışlarının sonucu olarak ma’rufu aklın iyi gördüğü, münkeri de aklın çirkin ve sakıncalı gördüğü şey olarak görmüşler, şeriatın sadece aklın tespîtini desteklemekten ve irşâddan ibaret olduğunu ifade etmişlerdir Eş’arîlere ve Selefîlere göre ise “ma’ruf”, şeriatın iyi ve güzel olarak kabul ettiği şey; münker de şeriatın kötü ve çirkin gördüğü şeydir Ancak bu tanımların ma’ruf ve münkerin uzun tarihi geçmişe dayalı çok yönlü anlamlarını daralttığı görülmektedir Bu nedenledir ki, ehl-i sünnet âlimlerinin çoğunluğu ma’rûf ve münkeri tanımlarken sadece akla veya sadece şeriata/nakle değil, her ikisine birden vurgu yapmaktadırlar. Ma’ruf ve münker kelimelerinin çıktığı köke bakıldığında tanımda sadece aklı ve şeriatı değil, bunların yanı sıra insan tabiatına ve selim kalbe de yer verilmesi 95 daha uygun düşmektedir. Zira ma’ruf, alametleriyle tanınan ve bilinen şey anlamına gelmektedir ki, bu da insanın fıtratında karşılığı olan şey demektir. Münker ise, fıtratın kabul etmeyip ret ve inkâr ettiği, içine sindiremediği, beğenmediği ve benimsemediği şeylerdir. Burada şunu da belirtmek gerekir ki, günümüzde kimilerinin, Mu’tezile’nin Kur’ân’da vurgulanan ma’ruf ve münker veya güzellik ve çirkinlik prensiplerinin yegâne ölçüsünün ve objektif kriterinin akıl olduğunu ileri sürerek bu ilkenin kullanım alanını insanların akıllarına ve tecrübelerine sunarak genişletmiş ve evrenselleştirmiş olduğu görüşünü benimsemesi, Kur’ân’ın akla ve tefekküre verdiği önem ve değeri buna gerekçe göstermesi, aklı her zaman ön plana geçirdiğini ve Mu’tezile’nin dışındaki ekollerin bu kriterleri geniş tutmadığını ileri sürmesi kanaatimizce gerçeği tam olarak yansıtmamaktadır İslâm’ın akla ve tefekküre verdiği değer ve önem tartışılmaz. Ancak ma’ruf ve münkerin veya iyilik ve kötülüğün/ güzellik ve çirkinliğin tesbitinde yegane kriterin akıl olduğunu iddia etmek oldukça zordur. Allah’ın seçkin kulları olan peygamberlerin bu görev ile gönderilmiş olmaları, O’nun en önemli vasıflarından birinin ümmîliği diğeri de iyiliğe davet etmesi ve kötülüğü önlemeye çalışması olduğunu beyan buyurması, yine bu ilkenin önemini ortaya koymaktadır. Birçok âlime göre b Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)ilkesinin hükmü, Kitap, Sünnet ve icmâ ile sabittir. Fakat İslâm âlimleri bu ilkenin farz-ı ayn veya farz-ı kifâye olduğu hususunda ihtilâf etmişlerdir Bu ihtilâf, âlimlerin âyetlerde geçen bazı lafızları farklı yorumlamalarından kaynaklanmaktadır Cumhurun(İslâm âlimlerin çoğunluğunun)görüşü, bu görevin farz-ı kifâye olduğu yönündedir. Böyle de olsa bize göre İslâm ümmetinden bir grubun bu görevi mutlaka yerine getirmesi gerekmektedir. Ancak bu sayede müslümanlar arasında birbirlerini aydınlatma ve irşâd etme gibi önemli hususlar gerçekleşir ve yine bu sayede İslâm toplumunda bir bütünlük meydana gelebilir. Bu görevin yerine 96 getirilmemesi durumunda ise, emredildikleri şekilde ikâme edilemeyeceği gibi, Dînin olmazsa olmaz hükümleri uygulama/uygulanma ortamı bulamayacaktır. “Emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker”, (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) teorik olarak cihâdın bir parçası sayılmakla birlikte uygulamada farklılık bulunmaktadır. Cihâd, İslâm dînini, müslüman olmayanlar arasında yayma, müslümanları dış saldırılardan koruma ve bunun için gerektiğinde silâha başvurma faaliyeti için kullanılmasına karşılık “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker” (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek), içe dönük bir hareket, yani İslâm ümmetinin Kur'an ve Sünnet hükümlerine uygun, faziletli, barış ve esenliğin hâkim olduğu bir hayat tarzını amaçlayan temel ilkelerden biri olarak kabul görmüştür Müslüman Kelâmı’nda “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)” ilkesi, ma’rûf ve münkerin ne olduğu ve nasıl bilineceği bu ilkelerin fert fert bütün Müslümanlar tarafından mı yoksa Müslümanlar arasından belirlenmiş bir grup ya da kurum tarafından mı uygulanacağı konularında tartışılmıştır. Bir bütün olarak “emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek)”, Kur’ân-ı Kerîm’de insanın bireysel sorumluluklarını belirleyen önemli bir unsur olarak zikredilmiştir. Bu sorumluluk kadın-erkek, gençyaşlı, zengin-fakir gibi bir ayrım gözetmeden herkesi ilgilendirir. Trafikte yanlış yapan sürücünün ilgili mercie şikâyeti, çevreye zarar veren birinin uyarılması, halkın haklarını ihlâl eden ve âdil davranmayan siyasî gücün zayıflatılması veya tasfiye edilmesi, işini doğru ve dürüstçe yapmayan iş sahibinin eleştirilmesi, çalıştırdığı işçisine hakkını vermeyen patronun boykot edilmesi ve bunun gibi durumlar emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) kapsamına girer. Hicrî ilk asırlardan bu yana emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) ilkesi birçok farklı uygulamanın kaynağı olmuştur. Hz. Peygamber’in (s.a.v) anlatmada, uyarmada ve de eleştirmede gösterdiği incelik, nezaket, sabır ve özellikle bu ilkeyi hayatıyla tecrübe ederek gösterip öğretmesi daha 97 sonraki devirlerde Müslümanlar O’nun (s.a.v) dönemindeki hassasiyetle kavranamamış ve hakkıyla uygulanamamıştır. Hâricîlerin din adına yaptıkları kötü uygulamalar, bu hafıza kaybının bir sonucu olmalıdır. Sadece Hâricîlerle sınırlı kalmayan baskı ve zorbalıklar, Mu’tezile de siyasî gücü elinde bulundurduğunda, gün yüzüne çıkmıştır. Muhalefette emr-i bi’l-ma’rûf ve nehy-i an’il-münker (iyiliği emretmek ve kötülüğü önlemek) nazariyesini ortaya koymuşlar, ancak iktidarda bu prensibin gerektirdiği yumuşaklıktan gittikçe uzaklaşmışlardır. Mu’tezile’nin “emr-i bi'l-ma’rûf ve nehy-i ani'l-ünker” ilkesine yükledikleri anlam ve kullanım amaçları ile Hâricîlerin ilkeye yüklediği anlam ve kullanım amacı birbirine benzerlik göstermektedir. Ancak Hâricîler ilkeye siyasî anlam yüklemiş, Mu’tezile ise daha sistemli ve metodik hareket ederek bu ilkeyi sistemlerine almış ve ilke üzerine siyasî, ideolojik ve ahlâkî kullanım alanları oluşturmuştur. Zaman zaman da devlet yönetimine başkaldırının meşrûiyetini bu ilkeye dayandırmıştır. Mu’tezile mezhebi, “usûl-ü hamse” terimiyle meşhûr ve ma’rûf olan beş temel prensibinden birisi olmuştur. Mu'tezîle'nin benimsediği beş temel esastan amelî olan tek ilke “iyiliği emretme kötülükten alıkoyma” ilkesidir. Diğer dört esas nazarî ve itikâdîdir. Mu'tezîle, bu ilkeyi bir gereklilik olarak anlayıp, hayatlarına uygulayan bir fırkadır. Ma’rûf ve münker kavramları hem mezhepler ve hem de siyasîler tarafından ele alınmış birer kavram olmaları nedeniyle haklarında çok şeyler söylenmiştir. Bundan dolayı bu iki kavramın hem mezhebî ve hem de siyasî bir yönünün bulunduğunu ve gelişmesinin de bu iki yönden olduğunu söyleyebiliriz. 98 BİBLİYOGRAFYA ABDULBÂKÎ, Muhammed Fuâd, el-Mu’cemu’l- Müfehres li Elfâzı’l- Kur’âni’lKerîm bi Hâşiyeti’l- Mushafi’ş-Şerîf, Dâru’l-Hadîs, Kâhire, 1994. AKBULUT, Ahmet, Sahabe Dönemi İktidar Kavgası, Pozitif Matbaacılık, Ankara, 2001. ALPER, Ömer Mahir, İslâm Felsefesinde Akıl-Vahiy/Din-Felsefe İlişkisi, Ayışığı Kitapları, İstanbul, 2000. AMMÂRA, Muhammed, Laiklik ve Dînî Fanatizm Arasında İslâm Devleti, çev. Ahmet Karababa, Salih Borlak, Endülüs Yay., İstanbul, 1991. , Muhammed, Mu’tezile ve İnsan Özgürlüğü Sorunu, çev. Vahdettin İnce, Ekin Yay., İstanbul, 1998. APAYDIN, H. Yunus, “Nehiy”, DİA, c. XXXII, TDV Yay., İstanbul, 2006. ASKERÎ, Ebû Hilâl, el-Furûk fi’l-Luğa, Dâru’l-Âfâk el-Cedîde, Beyrût, 1979. ATAY, Hüseyin, İslâm’ı Yeniden Anlama, Atay ve Atay Yay., Ankara, 2001. ATEŞ, Süleyman, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul, 1988/ 1989. AY, Mahmut, Mu’tezile ve Siyâset, Pınar Yay., İstanbul, 2002. AYDINLI, Osman, İslam Düşüncesinde Aklîleşme Süreci, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2001. AYDÜZ, Davut, “Hisbe Müessesesinin Doğuşu”, Yeni Ümit Dergisi, sy. 6, İstanbul, 1989. BEHİY, Muhammed, İnanç ve Amelde Kur’ânî Kavramlar, çev. Ali Turgut, Yöneliş Yay., İstanbul, 1988. BOLELLİ, Nusrettin, Belâğat, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları,İstanbul, 1993. BOZKURT, Nahide, “Me’mun”, DİA, c. XXIX, TDV Yay., Ankara, 2004. BUHÂRÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail, Sahîh-i Buhârî, c . I/VIII, Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, Bulak, 1323. 99 CANAN, İbrahim, Kütüb-i Sitte Tercüme ve Şerhi, Akçağ Yayınları: I-XVIII, İstanbul, trs. CESSÂS, Ebû Bekr Ahmed b. Ali Ahkâmu’l-Kur’ân, Matbaatü’l- Evkâfi’lİslamiyye, Konstantiniyye, 1338. ÇAĞIRICI, Mustafa, “Emir bi’l-Ma’rûf Nehiy an’il-Münker”, DİA, c. XI., TDV Yay., İstanbul, 1995. DERVEZE, Muhammed İzzet, et-Tefsîru’l-Hadîs, Dâru’l-İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, Kâhire, 1962/1964. DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (Eski ve Yeni Harflerle) Aydın Kitabevi Yay., Ankara, 2002. DOĞAN, D. Mehmet, Büyük Türkçe Sözlük (Türkçe/Osmanlıca/Yabancı Dillerden Türkçeye Geçen ve En Çok Kullanılan Kelimeler), I. Basım, Vadi yayn, Ankara, 2001. DUGAYM, Semih, Mustalahatu İlmi’l-Kelâmî’l-İslâmiyye, Mektebetü Lübnan, Beyrût, 1998. DUMLU, Ömer, Kur’ân-ı Kerim’de Ma’rûf ve Münker, Anadolu Yay., İzmir, 1999. , Ömer, Kur’ân’da Bazı Kavramlara Bakış, Anadolu Yay., İzmir, 1999. EBÎ SÜLMÂ, Züheyr b., Dîvânu Züheyr b. Ebî Sülmâ, Beyrût, 1944. EBÛ DAVUD, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî, Sünenü Ebî Davud, Matbaatü’sSaâde, Mısır 1950-1952. EBÛ YA’LÂ, İbnü’l-Ferrâ, el-Mu’temed fi Usûli’d-Din, Dâru’l-Meşrık, Beyrût, 1974. EBÛ ZEHRA, Muhammed, İslâm Hukuku Metodolojisi, çev. Abdülkadir Şener, Fecr Yay., Ankara, 1986. EBU’L-BEKÂ, Eyyûb b. Mûsâ el-Hüseynî, Külliyât-u Ebi’l-Bekâ, Dâru’t-Tıbâatu’lAmire Yay., Bukık, 1253. EŞ’ARÎ, Ebû’l-Hasan, Makâlâtu’l-İslâmiyyîn, thk. Hellmut Ritter, Franz Steiner Verlog Gmbh, Wiesbaden, 1980. 100 EVKURAN, Mehmet, Sünnî Paradigmayı Anlamak, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2005. EZHERÎ, Muhammed b. Ahmed, Tehzîbu’l-Luga, Müeessesetü’l- Mısriyyeti’lÂmme, Kâhire, 1964/1967. FERÂHİDÎ, Halil b. Ahmed, Kitâbu’l-Ayn, thk. Mehdi Manzumî, İbrahim Samerrâî, Müessesetü’l-Âmi’l-Matbûât, Beyrût, 1988. FIĞLALI, Ethem Ruhi, İbâdiye’nin Doğuşu ve Görüşleri, AÜİF Yay., Ankara, 1983. FÎRÛZÂBÂDÎ, Ebû Tâhir Muhammed b. Yakub b. İbrahim Mecdüddîn, Kâmus Tercemesi (Kâmûs’ul-Muhît), trc. Ahmed Âsım, c. I-IV, İstanbul, 1305. GAZZÂLÎ, Muhammed Ebû Hâmid, İhyâ-u Ulumi’d-Din, trc. Ali Arslan, c. II., Arslan Yay., İstanbul, 1993. , Ebû Hamîd Muhammed, İtikatta Orta Yol, trc. Kemal Işık, AÜİF Yay., Ankara, 1971. GÖLCÜK, Şerafettin, - TOPRAK, Süleyman, Kelâm, Tekin Kitapevi Yayınları, 4. Baskı, Konya, 1998. , Şerafe
Emr-i Bi’l Marûf Ve Nehy-i Ani’l Münker Hükümlerinden Yâsin İbn-u Ali Dar’ul Davet-ul İsmâmiyye Birinci Baskı H.1426 M. 2005 2 بسم اهلل الرحمن الرحيم ِ َون ب ُ ر ُ أْم َ ِ لنَّاس ت ِ َ ْت ل ْخِرج ُ ٍ أ مة َّ ُ أ َ ْر خي َ ْ م ُ ُكنت َ نكِر ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ت َ ِوف و ُ ْر ع َ الْم ِ ِاللّو ُ َون ب ن ِ ُْؤم ت َ و “Siz, insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; marûfu emreder; münkerden nehyeder ve Allah'a iman edersiniz.” (Ali Ġmrân 110) 3 İthâfen…. On yıldan daha uzun zamandır görmediğim kimselere… Yazmadan önce bu kitâbın fıkhı ile benim arasına engel koyanlara… Dinin zâyi edildiği bir beldede din sevgisi üzerine beni yetiştirenlere… Sevgili babama… Yâsin 4 İÇİNDEKİLER Mukaddime………………………………………………………………………….5 1.BİRİNCİ BÖLÜM: a) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Vucûbiyeti…………………………7 b) Emir Ve Nehy Vucûbiyeti Aynî midir yoksa Kifâî midir?.............................12 c) Farzın Terkindeki Mazeret……………………………………………………...17 d) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker’in Fazileti……..……………………22 e) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Mefhûmu………..…………………25 2) İKİNCİ BÖLÜM: a) Farzın ġümûlü…………………………………………………………………...31 b) Toplumun Himâyesinde Farzın Ehemmiyeti……………………………...…33 c) ġâri’n Farzın Ġkâmesini Dayandırdığı Cihetler…………………………….…35 d) Devlet Olmadığında Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker ……………..39 e) Devlet Olmadığında Cemâatin iĢi…………………………………..…………41 3) ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: a) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Ġle Münkeri Ġzâle Etmek Arasındaki Fark……………………………………...……46 b) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Ġle Nasihat Arasındaki Fark...……48 c) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Ġle Davet Arasındaki Fark………..50 d) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Ġle Hisbe Arasındaki Fark…….….53 e) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Ġle Yöneticileri Muhasebe Etmek Arasındaki Fark………………………………………………………………….…57 4)DÖRDÜNCÜ BÖLÜM: a) Münkeri DeğiĢtirmek, Vakıadaki Faaliyetin Tezâhürüdür…………………61 b) DeğiĢimi Vâcib Olan Münkerin Mahiyeti…………………………………….64 c) DeğiĢim Mertebelerini Gözetmek……………………………………………...71 d) DeğiĢim Mertebelerinin Tafsilatı………………………………………………75 5) BEŞİNCİ BÖLÜM: a) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin ġartları……………………………78 b) Münkerin Türleri………………………………………………………………..85 c) Yöneticilerin Münkeri…………………………………………………………...87 d) Emretmek Ve Nehyetmek Âdâbından…..……………………………………92 Kaynaklar……………………………………………………………………………95 5 بسم اهلل الرحمن الرحيم Mukaddime Hamd Âlemlerin Rabbi olan Allah’a mahsustur. Salât ve selâm Rasûllerin efendisi, nebilerin sonuncusu üzerine, onun âli ve bütün ashabı ve din gününe kadar ihsânla tâbi olanlar üzerinedir. Amma ba’du, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, Ģer’î hükümlerin en önemlilerindendir. Hatta bazıları onu, bilinen beĢ Ģartından sonra Ġslâm’ın rükünlerinden altıncı rükün addettiler. Bunun için onun hakkında bahsedilmesini, birçok konularında söz söylemeyi, ona iliĢkin olanlarda hiçbir beis olmayan tâifenin sûretini açıklamayı gerekli gördük. Ki Allah’ın kendisine hayır murâd ettiği ve O’nun rızasını arayan kimseler onda fakihleĢsin, bilhassa da kendisine ihtiyacı olduğunda, amelde ona itimat etsin. Bahsimizi beĢ bölüme ayırdık, onlardan her birinde dört veya beĢ mesele var. Maksat ve merâma göre de her meselede fürûlar ve çıkarımlar var. Doğruyu bulmak için usanmazsızın, yorulmaksızın bütün gücümüzü, azami cehdimizi sarf ettik. Allah’ın bu amelimizi kendi nezdinde güzel kabulle kabul etmesini ve onu bizim için mübârek kılmasını temenni ederiz. 6 BİRİNCİ BÖLÜM a) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Vucûbiyeti. b) Emir Ve Nehy Vucûbiyeti Aynî midir yoksa Kifâî midir? c) Farzın Terkindeki Mazeret. d) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker’in Fazileti. e) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Mefhûmu. 7 Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Vucûbiyeti: Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker vucûbiyetini söylemek, alimler katında râcih olan söylemdir, cumhûr nezdinde gâlip olandır, üzerinde icmâ edildiği de söylendi. Ekseri âlimler, vucûbluğun ispatında istidlâl tafsilatlarını zikretmeksizin, hükmü tazammun eden ayetler ve hadislere itimat ettiler. Bu, onlar nezdinde ayet ve hadislerin delâletlerinin vuzûhundan dolayıdır. Hatta onlardan biri Ģöyle der: “Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münker vucûbiyeti, Müslümanlar indinde dinî bir zarûrettir. Onunla istidlal edilir ama onun üzerine istidlal edilmez.” Bazı alimlerden, kendisinden Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin vâcib olmadığı, nâfile olduğu söyleminin anlaĢıldığı rivâyete gelince: Mesela; Abdulvâhid Ġbn-u Ziyâd’dan rivâyet edilen gibi, Ģöyle dedi: “Hasan‟a (ElBasrî) dedim ki; “Yâ Eba Saîd, ne dersin, Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münker farz mıdır?” O da; “Hayır, ey oğulcuğum Beniİsrâil‟e farzdı. Allah bu ümmete merhamet etti, onlara hafifletti ve onu onlar üzerine nâfile kıldı.”1 dedi. Yahut Hasan Ġbn-u Sâlih’ten rivayet edilen gibi, Ģöyle der: Amr Ġbn-u Ubeydullah, Abdullah Ġbn-u ġibrime’ye Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker’den geri kalıĢından dolayı onu azleden bir mektup yazdı. Bunun üzerine Abdullah Ġbn-u ġibrime’de ona Ģöyle yazdı: Emr-i Bi’l Marûf ya Amr nâfiledir, Onunla amel edenler Allah’ın Ensar’larıdır, Zafiyetlerinden ötürü onu terk edenler özürlüdür, Bu konuda onları yerenler Ģerlilerdir, Emir, Yâ Amr, kılıç değil, Ġmamlara onu teĢhir et, Muhakkak ki ölüm, zarar vericidir. 2 Bunlar –doğruysa- zafiyet ve nefse karĢı korkmaya hamledilir. Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker farziyetine Ģâibe düĢürebilecek herhangi bir Ģüpheyi defetmek için aĢağıda bazı tafsilatla birlikte kitâptan ve sünnetten vucûbiyet delillerini zikredeceğiz. Kur’ân’dan Vucûbiyet Delilleri: Birinci ayet; Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözü: وفِ ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ِ لنَّاس ت ِ َ ْت ل ْ أُخ ِرج ٍ َّ أُمة َ ْر خي َ ْ ُم ُكنت ن ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ت َ و ِ ِاللّو ُ َون ب ن ِ ُْؤم ت َ و رِ كَ” Siz, insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; marûfu emreder; münkerden nehyeder ve Allah'a iman edersiniz”3 1 Ebu Bekr El-Celâl‟ın Emr-i Bil Marûf, Nehy-i Ani‟l Münker kitabından s. 27 2 Aynı Kaynak. S. 32 3 Ali İmrân 110 8 ġeyh Et-Tâhir Ġbn-u AĢûr Ģöyle der : “Bu, onların hayra daveti emretmeleri için ta‟lîl mertebesine indirgenir. Sonrasındaki Allah‟u Teâlâ‟nın “ Marûfu emredersiniz“ sözü, siz zamirinden bir hâldir. En hayırlı ümmet olduklarının ta‟lîlini haber vericidir. Ona şu terettüp eder; kendisinde hayırlılıklarının bulunduğu şey, eğer daha önce farz kılınmış değilse, üzerlerine farz olmasını, eğer daha önce üzerlerine farz kılınmışsa, üzerlerine onun farziyetini tekit etmesini gerektirir.“4 Ayetin manasının Ģöyle olduğu da söylendi: Siz en hayırlı ümmet oldunuz veya siz, Emr-i Bi’l Marûfu, Nehy-i Ani’l Münkeri emretmek için yaratılan en hayırlı ümmetsiniz. Ġmanınız Allah’adır. Bu söyleme göre zikredilen bu üç hasletin, onların en hayırlı olmalarında bir Ģarttır. ġâri’in üzerine nass getirdiği bu hayırlılığa, Müslümanlardan namazı kılan, zekâtı veren, Ramazan orucunu tutan, Beyt-ul Haram’ı hacceden, helal fiiline iltizam eden, haram fiilden içtinap eden kimseler ancak Emr-i Bi’l Marûfu, Nehy-i Ani’l Münkeri ikâme edince yani ġâri’in üzerine nass getirirken tahdit ettiği o hasletin Ģartına vefâdan sonra müstahak olurlar. EĢ-ġevkânî Ģöyle der: “ Marûfu emredersiniz“ sözü, başlangıç kelâmıdır. En hayırlı ümmet olmalarına şâmil olmakla birlikte, bunu ikâme ettikleri ve onunla muttasıf oldukları sürece en hayırlı ümmet olduklarının beyânını tazammun eder. Emr-i Bi‟l Marûfu, Nehy-i Ani‟l Münkeri terk ettiklerinde, onlardan bu zâil olur.”5 Bunun için Ömer Ġbn-ul Hattâb’ı az önce geçen ayeti okuduktan sonra Ģöyle derken görüyoruz: “Ey insanlar! Her kimi bu ümmetten olmak mesrur ederse, Allah‟u Teâlâ‟nın o ümmet hakkındaki şartını eda etsin.” Abd Ġbn-u Humeyd, Ġbn-u Cerîr ve Ġbn-ul Munzir, Allah’u Teâlâ’nın; “Siz insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz.” sözü hakkında Mucâhid’den Ģöyle dediğini tahriç ettiler: “Bu şarta göre, marûfu emreder, münkerden nehyeder ve Allah‟a iman edersiniz.” 6 İkinci ayet; Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözü : َ ِ اإلثْم ُ ِهم ِ ل ْ َ ن ق و َ ع ُ ار َ ب ْ األَح َ يُّ َون و ِ َّ الربَّان ُ ُم اى َ ْه ن َ ْالَ ي لَو َون ُ َع َ ْصن ْ ي ُوا َ ا كان َ م َ ْس ئ ِ ُّ الس ْح َت لَب ُ ِهم ِ ْ أَكل َ و” RabbAni’ler ve ruhbanlar onları, günahı söylemekten ve haramı yemekten nehyetselerdi ya! Yaptıkları şey ne kötüdür!”7 Bu ayet, Emr-i Bi’l Marûfu, Nehy-i Ani’l Münkeri terkinden dolayı âlimler için bir kınamadır. Yine Münkerin nehyini terk edenin, onu irtikâp eden mertebesinde olduğuna delâlet eder. Et-Taberî tefsirinde Ģöyle der: “Yaptıkları şey ne kötüdür” sözüne gelince; bu, Allah‟tan bir yemindir, ona yemin etti. Allah‟u Teâlâ şöyle buyuruyor: “Yemin ederim ki onlardan günaha, haddi aşmaya ve haram yemeye koşanları bundan işlediklerinden nehyi terk etmelerinde o Rabbaniler ve ruhbanların yaptıkları şey ne kadar da kötüdür!” Âlimler şöyle derler: “Kurân‟da âlimleri kınamak bakımından bu ayetten daha şiddetli, onlara bu ayetten daha korku verici hiçbir ayet yoktur.” 4 Et-Tahrîr ve‟t Tenvîr. Cilt 3-4 S. 48 5 Feth-ul Kadîr. Cilt 1 s.371 6 Es-Suyûtî Ed-Durer-ul Mensûr 7 Maide 63 9 Üçüncü ayet; Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözü: ك َ َ َّذِين ال َ ن ِ لُع َ ود ُ او َ انِ د َ س ِ لَى ل َ ع َ ِيل ائ َ ْر ِس ِي إ ن َ ِن ب ْ م وا ُ َفر َ ْس ئ ِ لَب ُ لُوه َ َ ُّ ن م َ نك ٍر َ ف ع َن ع ْ َو اى َ ن َ ت َ ْ الَ ي ُوا َ ُد َون َ كان ت ْ ع َ ْ ي ُوا َ َص َّ وا وَكان ا ع َ ِم َك ب ِ ذَل َ َم ي ْ ر َ ِن م ْ ى اب َ يس عِ َ َ و لُ َون ْفع َ ْ ي ُوا َ ا كان َ Beni “م İsrail’den kâfir olanlar, Dâvud ve Meryem oğlu İsa lisânıyla lânetlendiler. Bunun sebebi isyân etmeleri ve haddi aşmalarıdır. Onlar, yaptıkları hiçbir münkerden, birbirlerini nehyetmiyorlardı. Andolsun yaptıkları ne kötüdür!”8 Bu ayette Allah Subhanehu ve Teâlâ, Beni Ġsrâil’in lanete duçar kalmalarını, münkerden nehyi terk etmeleri olarak illetlendiriyor. ġayet münkerden nehy vâcib olmasaydı, onu terk etmeleri sebebiyle lanete müstahak olmazlardı. Çünkü lanet, Allah’u Teâlâ’nın kendisiyle gazabını ifâde ettiği Ģeyin en Ģiddetlisidir. Lanet, mendûbların terkine, mekrûhların fiiline değil, vâciblerin terkine ve haramların fiiline mahsûs kılındı. EĢġevkânî Ģöyle der: “Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münker, İslâmî kâidelerin en önemlisi, şer‟î farzların en yücesidir. Bu nedenle onu terk eden, masiyeti işleyene ortaktır, Allah‟ın gazabına ve intikâmına müstahaktır. Tıpkı Ehl-i Sebt-e (Cumartesi ehline) vâki olduğu gibi. Zira Allah Subhanehu, fiilde onlara ortak olmayanları meshetti. Ama onları inkâr etmeyi terk etti. Nitekim haddi aşanları meshetti de onlar toptan maymun ve domuzlar oluverdiler… Sonra Allah Subhanehu münkerden birbirini nehyetmemeyi çirkin görerek şöyle buyurdu: “Andolsun yaptıkları ne kötüdür!” yani üzerlerine inkârı vâcib olanın inkârını terk etmelerinden ötürü.” 9 Dördüncü ayet; Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözü: ونَ ُ ر ُ أْم َ ٍض ي ْ ع َ ِّم من ب ُ ْ ُضه ع َ ات ب ُ َق ِ اف َ ن ُ الْم َ ُق َون و ِ اف َ ن ُ الْم ُ ُم ى َ ِين ق ِ اف َ ن ُ ِ َّن الْم إ ْ ُم ه َ ِسي َ َ ف ن َ ْ اللّو وا ُ َس ن ْ ُم ه َ ْدِي ُض َون أَي ِ ْقب َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ َ نك ِر و ُ ِالْم ُق َون ب erkekler Münâfık “َ الْفاسِ ve münâfık kadınlar, birbirlerindendir. Onlar münkeri emreder, marûfu nehyederler ve ellerini sıkı tutarlar. Onlar Allah'ı unuttular. Allah da onları unuttu! Çünkü münâfıklar fâsıkların kendileridir.”10 Sonra Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözü: ونَ ُ ن ِ ْؤم ُ الْم َ و َون َّ الصالَةَ ُ ِيم ق ُ ي َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ٍض ي ْ ع َ اء ب َ ي ِ ل ْ أَو ْ ُم ْ ُضه ع َ ات ب ُ َ ن ِ ْؤم ُ الْم َ و ٌ َكِيم ح ٌ ِزيز َ ع َ ِ َّن اللّو إ ُ اللّو ُ ُم ه ُ َم ْح ر َ ي َ َك س ِ لَئ ْ أُو ُ ولَو ُ َس ر َ و َ َون اللّو ُ ُطِيع ي َ ُ َون َّ الزَكاةَ و ُْؤت ي َ و” Mümin erkekler ve mümin kadınlar da birbirlerinin velileridir. Onlar marûfu emreder, münkerden nehyeder, namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, Allah ve Rasûl’üne itâat ederler. İşte onlara Allah merhamet edecektir. Şüphesiz Allah azîzdir, hakîmdir.”11 KuĢkusuz Allah Subhanehu ve Teâlâ, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkeri müminler ile münâfıklar arasında bir fark kıldı. Bu da –ElKurtubî’nin de tefsirinde dediği gibi- Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker müminin vasıflarının en hası olduğuna delâlet eder. Nebi Sallallahu Aleyhi أىل اظتعروف يف الدنيا أىل اظتعروف يف اآلخرة , وأىل :edildi rivâyet buyurduğu Ģöyle den’Sellem Ve .marûftur ehli de ahirette ,marûf ehli Dünyada “اظتنكر يف الدنيا أىل اظتنكر يف اآلخرة Dünyada ehli Münker, ahirette de ehli münkerdir.”12 8 Mâide 78-79 9 Feth-ul Kadîr, cilt 2. s. 66 10 Tevbe 67 11 Tevbe 71 12 Et-Tabarânî 10 Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkeri müminin hassasiyetlerinden, aksini de münâfığın hassasiyetlerinden kılmak ve Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkere rahmet terettüp etmek, vucûba delâlet eder. Keza Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin vucûbuna delâlet eden veya en asgari takdire göre onun için hükmün sübûtunu teyit eden, perçinleyen hususlardan biri de onun zikrinin Kurân’da vâciblere birleĢtirilerek tekerrürüdür. Bunlardan bir kaçı Ģunlardır: نِ َ َن ع ْ َو ْه ن َ ت َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ت ُْؤ ت َ َ نك ِر و ُ ِ الْم ِاللّو ُ َون ب ن ِ م” Marûfu emreder; münkerden nehyeder ve Allah'a iman edersiniz”13 َ و َ َون اللّو ُ ُطِيع ي َ ُ َون َّ الزَكاةَ و ُْؤت ي َ َون َّ الصالَةَ و ُ ِيم ق ُ ي َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ي ُ ولَو ُ َس Onlar “ر marûfu emreder, münkerden nehyeder, namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, Allah ve Rasûl’üne itâat ederler.”14 َّ ا الزَكاةَ ُ َو آت َ َّ وا الصَالةَ و ُ ِض أَقَام ْ ْ ي األَر ِ ف ْ ُم َّن م َّكنَّاى ِ إ َ َّذِين ال ِور ُ ةُ ْ األُم َ ب ِ اق َ ِ ع و لَّ ِ ل َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ ا ع ْ َو َه ن َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم وا ب ُ ر َ أَم َ و” Onlar ki, eğer kendilerini yeryüzünde hâkim kılsak namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, marûfu emreder ve münkerden nehyederler. İşlerin âkıbeti Allah'a mahsûstur.”15 ونَ دُ ِ اب َ َون الْع ُ ب ِ التَّائ ا ِ َون ب ُ ر ِ َون َّ الس ِ اج َ دون اآلم ُ ع َون َّ الراكِ ُ ِح ُد َون َّ السائ ِ ام َ الْح َ ِين ن ِ ْؤم ُ ِّشِر الْم َ ب َ ِ و ُ ُدودِ اللّو ح ِ ظُ َون ل ِ اف َ الْح َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ ُ َون ع النَّاى َ ِوف و ُ ْر ع َ لْم “Tövbe edenler, ibâdet edenler, hamdedenler, oruç tutanlar, rükû edenler, secde edenler, marûfu emredenler, münkerden nehyedenler ve Allah'ın hudutlarını muhâfaza edenler. Müminleri müjdele!”16 Tüm bu Kurânî ayetler, münferid olmasalar da, birlikte, kuvvetli bir delâletle Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin vucûbuna delâlet ederler. Sünnetten Vucûbiyet Delilleri: Birinci hadis; Huzeyfe Ġbn-ul Yemân’dan, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve والذي نفسي بيده لتأمرن باظتعروف ولتنهون عن اظتنكر أو :edildi rivâyet buyurduğu Ģöyle den’Sellem ,ki ederim yemin olana elinde Nefsim “ليوشكن اهلل أن يبعث عليكم عقابا منو مث تدعونو فال يستجاب لكم mutlaka marûfu emreder ve münkerden nehyedersiniz. Yahut Allah sizin üzerinize katından bir ikâb gönderiverir de sonra O’na dua edersiniz, ama size icâbet edilmez.”17 İkinci hadis; Kays Ġbn-u Ebî Hâzim’den Ebu Bekr Es-Siddîk’tan Ģöyle أيها الناس إنكم تقرءون ىذه اآلية يا أيها الذين آمنوا عليكم أنفسكم ال يضركم من ضل إذا :edildi rivâyet dediği اىتديتم وإين شتعت رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم يقول إن الناس إذا رأوا الظامل فلم يأخذوا على يديو أوشك أن يعمهم اهلل بعقابو “Ey insanlar; Sizler şu ayeti “Ey iman edenler siz kendinize bakın. Siz hidâyete erdiğinizde dalâlette olanlar size hiçbir zarar veremezler.”18 okuyorsunuz, hâlbuki ben Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟i şöyle buyururken işittim: “İnsanlar zâlimi görüp de elini tutmadıklarında, Allah’ın ikâbını onlara genellemesi çok yakındır.”19 Ġbn-u Mâce’deki rivâyette ise Ģöyledir: Rasûlullah 13 Ali İmrân 110 14 Tevbe 71 15 Hacc 41 16 Tevbe 112 17 Et-Tirmizî 18 Maide 105 19 Ahmed 11 إن الناس إذا رأوا اظتنكر ال يغَتونو أوشك أن يعمهم اهلل :buyurdu Ģöyle Selem Ve Aleyhi Sallallahu بعقابو” İnsanlar münkeri görüp de onu değiştirmediklerinde, Allah’ın ikâbını onlara genellemesi çok yakındır.” Üçüncü hadis; Adiyy Ġbn-u Umeyra’dan Rasûlullah Sallallahu Aleyhi إن اهلل ال يعذب العامة بعمل اطتاصة حىت يروا :edildi rivâyet iĢittiği buyururken Ģöyle i’Sellem Ve ki Muhakkak “اظتنكر بُت ظهرانيهم وىم قادرون على أن ينكروه فال ينكروه فإذا فعلوا ذلك عذب اهلل اطتاصة والعامة Allah, onu inkâra muktedir oldukları halde münkeri aralarında görüp de onu inkâr etmedikçe, özelin ameli nedeniyle genele azap etmez. Böyle yaptıklarında ise Allah hem özele hem de genele azap eder.”20 Et- Tabarânî’nin El-Urs Ġbn-u Umeyra’dan rivâyetinde ise Ģöyledir: Rasûlullah Sallallahu إن اهلل ال يعذب العامة بعمل اطتاصة حىت تعمل اطتاصة بعمل تقدر العامة أن :buyurdu Ģöyle Sellem Ve Aleyhi genelin ,özel ,Allah ki Muhakkak “تغَته وال تغَته فذاك حُت يأذن اهلل يف ىالك العامة واطتاصة değiştirmeye muktedir olup da değiştirmediği bir ameli işlemedikçe, özelin ameli sebebiyle genele azap etmez. Bu da Allah’ın genel ve özelin helâk olmasına izin verdiğinde olur. ” Bu üç hadis, vucûb hükmünün beyânında kâfidir. Çünkü hadisler, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin terkine azap ve ikâb terettüp etti. Bu vuzuhluk gayesine aĢağıdaki Ģu ifâdeler delâlet ederler: “Katından bir ikâb gönderiverir de sonra O’na dua edersiniz, ama size icâbet edilmez”, “Allah, ikâbını onlara geneller”, “Özel ve genele azap eder”, “Genel ve özelin helâk olmasına”. Usûl-ul Fıkıh ilminde, dünyada veya ahirette veya bu manada bir ukûbatı fiilin terkine yahut ikâmesine terettüp etmek talepte kesinlik ifâde eden bir karine olduğu kararlaĢtırıldı. O karine farzı ve haramı tayin eder. Binaenaleyh Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, Kur’ân ve sünnetin Ģahitliğiyle vâcibtir. 20 Ahmed 12 Emir Ve Nehy Vucûbiyeti Aynî midir yoksa Kifâî midir? Müslümanlar farzlar arasını ayırt etmeyi âdet edindiler. Farz-ı Ayn ve farz-ı kifâye derler. Bu ayırımda aslolan farzların vakıasıdır. Öyle ki onlardan her Müslüman ferdin yapması gerekenler vardır. ġâri, bunları bizatihi her fertten talep etmiĢtir; namaz, zekât, hacc ve oruç gibi. Onlardan sadece tek bir fertten veya bir cemâatten ikâmesi gerekenler vardır; cenâze namazı, aç olanı doyurmak ve selâm vermek gibi. Burada her fert üzerine bir vâcib vardır. Bu vâcib, baĢkaları kendileri için ikâme ederlerse fertten sâkıt olmaz. Çünkü kesin emir, bunu her Müslüman ferdin ikâme etmesine yönelik geldi. Yine burada cemâat üzerine bir vâcib vardır. Bu vâcib, eğer ikâme ederlerse, bazılarının fiiliyle sâkıt olur. Çünkü kesin emir, Müslümanlardan kimlerin yaptığına bakmaksızın onun ikâme edilmesine yönelik geldi. Bu Ģer’î vakıaya binaen, yapan itibarıyla farzlar arasını ayrım bakımından yani emir, tayin edilmeksizin bütün Müslümanlardan bir takım Ģeylerde fiili yapmanın talebini ve her Müslüman fertten onun yerine getirilmesinin talebini getirmiĢ olması bakımından, alimlerin ıstılâhı farz-ı ayn ve farz-ı kifâye diye farzların taksimi üzerinde cereyân etmiĢtir. Bu farzların hakikati ise, hepsi farzlardır. Ġhtilâf, bir Ģeyi yapmak bakımından talebe nispetledir; o Ģey bizatihi her ferde iliĢkin midir yoksa bütün Müslümanlara iliĢkin midir? Farzın ikâmesiyle kifâyet hâsıl olmuĢsa, ister onu Müslümanlardan her fert yapmıĢ olsun isterse onu bazıları yapmıĢ olsun, farz yerine getirilmiĢ olur. Eğer ikâmesiyle kifâyet hâsıl olmamıĢsa, farz yerine getirilesiye dek o, onlardan her fert üzerine vâcib olarak devam eder. Farz-ı ayn ile farz-ı kifâye arasındaki farkın açığa kavuĢturulmasına Ġbn-u Neccâr Ģöyle iĢâret etti: “Onlar, talep edilenin ayni olması, kendisine sevâp verilmesi veya cezalandırılması için onunla fâili sınamak ve imtihan etmek konusunda ayrılırlar. Kifâyet üzerine talep edilenin husûlü, zâtî kasıtla kastedilir. Fâilin ondaki kastı, zâtî değil, tâbidir.” 21 Yeri burası olmamakla birlikte bizi bu meseledeki söylemin açığa kavuĢturulmasına iten husus, bazı Müslümanların vâciblerden bir çoğundan sıyrılıp çıkma giriĢimleridir. ĠĢte o vâciblerden biri de Emr-i Bi’l Marûf, Nehyi Ani’l Münker vucûbiyetidir. Ve iki farz arasındaki ayrımı bunun için bir bahane ittihaz etme teĢebbüsüdür. Karara bağladığımız hususla da hakikatinde meselenin farz-ı ayn ve farz-ı kifâye meselesi olmadığına bilakis kesin olarak talep ettiği ve üzerine de sevâb veya ikâb terettüp ettiği emri yapmakla Allah Azze ve Celle’nin emrini tenfiz etme meselesi olduğuna Müslümanların dikkati nazarlarını çekmek murat etmemizdir. Meselemizle ilgili hususa gelince ki meselemiz emir ve nehy vucûbiyeti aynî midir yoksa kifâî midir? Buna cevap Ģöyledir; Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, her Müslüman’a farz-ı ayndır, farz-ı kifâye değildir. Farz-ı ayn olmasına gelince; çünkü marûf ve münkerden murâd, cinsleridir. Yoksa muayyen marûf ve muayyen Münker değildir. Bunun 21 Şerh-ul Kevkeb-ul Munîr, cilt 1.s. 375 13 vakıası idrak edildiğinde, cinslerini ikâme etmedeki kifâyetin varlığı kendilerinde hâsıl olmaz. Çünkü onlar, her mekan ve her zamanda yenilenir. Bizlerden kim, içerisinde vâcibin terk edildiği veya haramın iĢlendiği mekan ve zamanı sınırlandırmaya muktedir olabilir? Hiç kimse, ister yakîn isterse tahmin Ģeklinde olsun buna muktedir olamaz. Marûfu terk etmek, münkeri yapmak, bütün vakitlerde genel ve özel mekanlarda meydana gelmesi muhtemeldir. Cadde de, evde, okulda, mescitte, pazarda ve diğer mekânlarda vâki olabilir. Bunları sınırlandırmak imkânsızdır. Bu da farzın aynilik söylemini, zarûret kılar. Bu zarûretle marûf bilinir ve onunla münker inkâr edilir. ĠĢte Sünnet-i Nebevinin beyân ettiği de budur. Öyle ki Rasûlullah من رأى منكم منكرا فليغَته بيده فإن مل يستطع فبلسانو :buyurdular Ģöyle Selem Ve Aleyhi Sallallahu eliyle onu ,görürse Münker bir kim Sizden “فإن مل يستطع فبقلبو وذلك أضعف اإلديان değiştirsin. Gücü yetmezse, diliyle. Gücü yetmezse kalbiyle. Bu da imanın en zayıfıdır.”22 Müslümanlardan her fert üzerine Ģahitliği ve görmesi halinde münkerin izâlesi vâcib kılındı. Zira Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Selem Ģöyle buyuruyor: “Sizden kim görürse” yani “Kim” umûma delâlet ettiği için istisnasız bütün Müslümanlardan. Buna müfred, müsenna, cemi, müzekker ve müennes dâhil olur. Müslümanlardan herhangi bir fert veya bir topluluk münker görürse, onu değiĢtirmek ona elzem olur. Sonra değiĢtirmek hükmünün, güç yetirememekten sonra bir husustan diğer bir hususa nakledilmesi sebebiyle değiĢtirmek ve güç yetirmek mertebelerini tafsilatlandırmak, onun her halükarda terk edilmeyeceğine bir delildir. Durumu böyle olduğuna göre, o, farz-ı aynlardandır. Bu, Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in namaz hakkındaki sözü gibidir. El-Buhârî, Ġmrân Ġbn-u كانت يب بواسَت فسألت النيب صلى اهلل :etti tahriç dediğini Ģöyle dan’anh radiyallahu Husayn Nebi .vardı basurlar Bende “عليو وسلم عن الصالة فقال صل قائما فإن مل تستطع فقاعدا فإن مل تستطع فعلى جنب Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟e namaz hakkında sordum. O da “Ayakta namaz kıl, gücün yetmezse oturarak; ona da gücün yetmezse yan üstü yatarak" buyurdu. En-Nesâî Ģunu ziyâde etti: فمستلقيا تستطع مل فإن” Gücün yetmezse sırt üstü yatarak.” Çünkü namaz farz-ı ayndır, her halükarda terk edilmez. Keza Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin farz-ı aynilik olduğuna delâlet eden yahut onu destekleyen Ģeylerden bir diğeri de aĢağıdaki hususlardır: 1) Farz zikrinin, kendisine delâlet eden delillerin ekserinde aynî vâciblerle yan yana gelmesi. Bunlardan biri Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözüdür: ِ ق ُ ي َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ٍض ي ْ ع َ اء ب َ ي ِ ل ْ أَو ْ ُم ْ ُضه ع َ ات ب ُ َ ن ِ ْؤم ُ الْم َ ُ َون و ن ِ ْؤم ُ الْم َ َ و َون اللّو ُ ُطِيع ي َ ُ َون َّ الزَكاةَ و ُْؤت ي َ َون َّ الصالَةَ و ُ يم ُ ه ُ َم ْح ر َ ي َ َك س ِ لَئ ْ أُو ُ ولَو ُ َس ر َ و ٌ َكِيم ح ٌ ِزيز َ ع َ ِ َّن اللّو إ ُ اللّو ُ م” Mümin erkekler ve mümin kadınlar da birbirlerinin velileridir. Onlar marûfu emreder, münkerden nehyeder, namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, Allah ve Rasûl’üne itâat ederler. İşte onlara Allah merhamet edecektir. Şüphesiz Allah azîzdir, hakîmdir.”23 Ve 22 Muslim 23 Tevbe 71 14 Ģu sözüdür: َ ُ َون ع النَّاى َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ِ َون َّ الس ِ اج َ دون اآلم ُ ع َون َّ الراكِ ُ ِح ُد َون َّ السائ ِ ام َ ُد َون الْح ِ اب َ َون الْع ُ ب ِ ظُ َون التَّائ ِ اف َ الْح َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ ِين ن ِ ْؤم ُ ِّشِر الْم َ ب َ ِ و ُ ُدودِ اللّو ح ِ ل” Tövbe edenler, ibâdet edenler, hamdedenler, oruç tutanlar, rükû edenler, secde edenler, marûfu emredenler, münkerden nehyedenler ve Allah'ın hudutlarını muhâfaza edenler. Müminleri müjdele!”24 2) Alimlerin Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin müminlerin sıfatlarından ve hassasiyetlerinden olduğu üzerinde ittifak etmeleridir. Durum böyle olduğuna göre Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, onların hepsi için ayrılmaz bir vasıf olmaya uygundur. Öyleyse o, bizatihi her fert üzerine farz olur. 3) Ahmed, Ebu Saîd El-Hudrî’den Ģöyle dediğini tahriç etti: دينعن ال hakkı bir bildiğinde adamı bir korkmak İnsanlardan “رجال مهابة الناس أن يقوم حبق إذا علمو yapmaktan asla alıkoymaz.” (Bir rivâyette ise “gördüğündedir” ). Sonra Ebu Saîd ağladı ve Ģöyle dedi: “Vallahi biz ona şahit olduk ama onu yapamadık.” Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in; “Bir adam” sözü, nehyin siyâkında bir nekradır. Dolayısıyla umum olur. Celîl sahabî Ebu Saîd El-Hudrî Ģer’î talebin her Müslüman fertten olduğuna anlamıĢtır. Bunun için ağladı ve Ģöyle dedi: “Vallahi biz ona şahit olduk ama onu yapamadık.” Mesele bazı Müslümanlara mustarip geldi. Buna binaen Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkeri kesinlikle farz-ı kifâyelerden kıldılar veya onun kifâyet üzere olmasını meselede bir asıl kıldılar ve dediler ki o kifâyet üzeredir, bazen de ayn olabilir. Bundaki sebep, bir takım hususlara râcidir. Bunlar: Birincisi: Bazı alimlerin, diğer delillere bakmaksızın Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin hükümlerini anlamakta Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözüne itimat etmeleridir: كُ ِ ِاللّو ُ َون ب ن ِ ُْؤم ت َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ت َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ِ لنَّاس ت ِ َ ْت ل ْ أُخ ِرج ٍ َّ أُمة َ ْر خي َ ْ ُم ,Siz “نت insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz. Marûfu emreder; münkerden nehyeder ve Allah'a iman edersiniz”25 Bu ayet, amelleri arasında Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker olan bir cemâatin varlığının vucûbiyetine dair nasstır. Ayet, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker iĢini varlığı vâcib olan cemâate hasretmez. Çünkü ayetteki emir, her iki iĢin yapılmasını değil cemâatin oluĢturulmasını vurgulamaktadır. Zira o iki iĢin farzlığı daha önce geçmiĢti. Bu iki iĢ, icâdı istenilen cemâatin amelleri için bir beyândır. Onun için onlar, icâdı istenilen cemâatin nevi için bir vasıf olurlar. Ayette, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin cemâate hasrına delâlet eden hiçbir Ģey mevcût değildir. Bu bir açıdandır. Diğer bir açıdan ise, bu ayet Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker amelleri arasında bir cemâate dayandırılanların olduğuna delâlet eder. Yani marûflar arasında bunları emretmek bir cemâate elzem olanlar vardır, münkerler arasında da bunlardan nehyetmek bir cemâate elzem olanlar vardır. Bu, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin hepsinin cemâate tahsis edilmesi demek değildir. 24 Tevbe 112 25 Ali İmrân 110 15 İkincisi: Güç yetirmek ile farz arasını bağlama kötülüğü. Çünkü Müslümanlar içerisinde Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker güç yetirmeye dayandırılmıĢtır diyenler vardır. Maddî ve fikrî güç yetirmek, hepsinde değil bazı insanlarda yani genelinde değil belli insanlarda tahakkuk eder. Bunun için farz, kifâyet üzeredir. Bu söze cevap iki Ģekilde olur: Birincisi: Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģu sözüdür: بعمل العامة يعذب ال اهلل إن ki Muhakkak “اطتاصة حىت تعمل اطتاصة بعمل تقدر العامة أن تغَته وال تغَته فذاك حُت يأذن اهلل يف ىالك العامة واطتاصة Allah, özel, genelin değiştirmeye muktedir olup da değiştirmediği bir ameli işlemedikçe, özelin ameli sebebiyle genele azap etmez. Bu da Allah’ın genel ve özelin helâk olmasına izin verdiğinde olur. ”26 Bunda, talebin sadece özele yani alimler ve yöneticilere yönelik değil genele yönelik olduğuna bir delil vardır. Çünkü hadisteki genel lafzı, hem alimleri hem de insanların genelini kapsar. Artık bundan sonra hala farz belli kiĢilere hasredildi demek nasıl olabilir? İkincisi: Güç yetirmenin tahakkuk etmemesi hükmü ilga eder, onu düĢürür. Sabit olduğu zaman hükmün nevini ilga etmez. Farz, farz-ı ayn olduğunda, bazılarının onu yapmaya güç yetirememeleri sebebiyle onu farz-ı kifâye kılamayız. Mesele onların iddia ettikleri gibi olmuĢ olsaydı, güç yetiremeyen kimsenin varlığının devamına binaen farzlar kifâyet üzere olurlardı. Buna misaller arasında Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözüdür: جُّ لَ ِ ى النَّاس حِ َ ِ ع لّو ِ ل َ و ِيالً ب َ ِ س و ْ لَي ِ َ اع إ َطَ ت ْ ِن اس َ ِت م ْ ي َ بْال” Oraya yol bulan kimselerin o evi haccetmesi, Allah'ın insanlar üzerinde bir hakkıdır.”27 ġöyle ki; Allah Subhanehu evi haccetmeyi güç yetirenler üzerine kıldı. Alimler güç yetirmek manasının tahkikinde ihtilâf ettiler. Ama güç yetiremeyenden haccın düĢeceği üzerinde ittifak ettiler. Onlardan biri güç yetirememekten ötürü hacc farz-ı kifâyedir diyebilir mi? Buna ek olarak güç yetirmek, genel olarak teklifin dayanağıdır. Hükümlerden bir hükme tahsis edilmez. Güç yetirmek, aynî olsun kifâî olsun bütün vâciblerde matlûptur. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: َطَ ت ْ ا اس َ م َ و ُقوا اللَّ فَ َّات ْ ُم ت ْ O “ع halde gücünüz yettiğince Allah'tan korkun.”28 Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Selem de Ģöyle buyurdu: ما منو فأتوا بأمر أمرتكم وإذا استطعتم” Size bir hususu emrettiğimde, ondan gücünüz yettiğince yerine getirin”29 بايعت النيب صلى اهلل عليو وسلم على السمع والطاعة - :edildi rivâyet dediği Ģöyle den’Cerîr استطعت فيما - تٍفلقن” Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟e işitmek ve itâat etmek üzere bey‟at ettim. –Bana şunu telkin etti- gücün yettiğince.”30 Üçüncüsü: Ġnsanlardan kimileri de hâl vakıası farzın kifâyet üzere olduğunu ispat eder derler. Ġnsanlardan bir cemâat, herhangi bir münkere Ģahit olsa ve onlardan bir fert, onu izâle etse, diğerlerinden hüküm düĢer. Bunun örneği; yol kenarında içki içen bir adamdır. Bu adama insanlardan bir 26 Et-Tabarânî 27 Ali İmran 97 28 Tegâbun 16 29 Muttefikun Aleyh 30 Muslim 16 cemâat uğrasa ve içki içme sadedindeyken yani münkeri iĢleme sadedindeyken ona Ģahit olsalar, o topluluk cemâati içerisinden fertlerin biri atılıp içki ĢiĢesini kırarak adamı içmekten alıkoysa, bununla münkeri izâle etmiĢ olur. Münkerin izâle zahmeti diğerlerine kâfidir. Buna iki yönden cevap verilir: Birincisi: Aynîlik veya kifâîlik açısından farzdaki araĢtırma baĢlangıçta onun teĢrîisine mütealliktir. Yani ġâri onu bizatihi her fertten mi talep etti yoksa cemâatten mi talep etti? Zikredilen bu misâl, vakıasallığına rağmen onun teĢrîi ile hiçbir alakası yoktur. Çünkü farzın aynîlik veya kifâîlik istinbatı, bazılarının davranıĢ misalinden değil, teĢrîi mahallindeki Ģer’î delilden olur. İkincisi: Bu vakıayı tetkik eden kimse onunla aynîlik ve kifâîlik vakıası arasında herhangi bir tearuz görmez. Çünkü bir cemâat Münkeri gördüğünde, onların hepsine onu değiĢtirmek ve inkâr etmek elzem olur. Eğer onu inkâra hepsi niyetlenirse, ancak içlerinden biri erken davranıp onu izâle ederse, görevlerini ifâ etmiĢ olurlar. Onlardan Ģu iki hususa iliĢkin teklif düĢmüĢ olur: -DeğiĢtirme niyetleri, -Ona azmetmeleri ve münkerin zatının ortadan kaldırılması. Diğerleri münkerin izâlesine niyet etmeksizin veya ona azmetmeksizin onlardan biri münkeri izâle ederse, durumlarına bakılır. Onlar korkudan dolayı ve güç yetirememek zannı galibine binaen mi geri durdular yoksa bundan baĢka bir Ģey için mi geri durdular? Eğer değiĢtirmek irâdesi olmaksızın geri durmuĢlarsa, ihtilafsız günahkâr olurlar. Eğer güç yetirememek zannı galibine binaen geri durmuĢlarsa, halbuki bu amelî olarak cemâatten uzaktır, ihtilafsız mazur olurlar. Çünkü güç yetirmek, bir Ģarttır. Bunun içindir ki Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, herkesin onu yapmaya güç yetiremediğinden veya vakıasal olmadığından dolayı farz-ı kifâyedir denmez. Bilakis o, farz-ı ayndır, tam güç yetirildiğinde kâmilen, gücün eksikliğinde ise eksik ifâ edilen ve güç yok olduğunda mükelleften sâkıt olan herhangi diğer bir farzın ifâ edildiği gibi o da ifâ edilir. Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker fâaliyeti, ancak farz, aynî olmadıkça, onu emredenler, nehyedenler çoğalmadıkça, toplum üzerinden onu nehyetmek ve izâle etmek için her münkeri gözetleyen eĢsiz gözler taaddüt etmedikçe amelî olarak tasavvur edilemez dediğimizde herhalde doğrudan uzaklaĢmıĢ olmayız. 17 Farzın Terkindeki Mazeret: Kendilerinden Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker farziyetinin terki anlaĢılan bazı hadisler vârit oldular. Bunlardan bazıları Ģunlardır: Ebu Umeyye EĢ-ġa’bânî’den Ģöyle dediği rivayet edildi: ثعلبة أبا أتيت اطتشٍت فقلت لو كيف تصنع هبذه اآلية ؟ قال أية آية ؟ قلت قولو تعاىل يا أيها الذين آمنوا عليكم أنفسكم ال يضركم من ضل إذا اىتديتم سألت عنها خبَتا سألت عنها رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم فقال بل ائتمروا باظتعروف وتناىوا عن اظتنكر حىت إذا رأيت شحا مطاعا وىوى متبعا ودنيا مؤثر ة وإعجاب كل ذي رأي برأيو ورأيت أمرا ال يدان لك بو فعليك خويصة نفسك ودع أمر العوام فإن من ورائكم أيام .dedi” ayet Hangi “.dedim” yaparsın ne hakkında ayet şu ve geldim ye‟HuşennîEl lebe‟Sa Ebu “الصرب الصرب فيهن على مثل قبض على اصتمر للعامل فيهن مثل أجر ستسُت رجال يعملون مبثل عملكم Allah‟u Teâlâ‟nın "Ey iman edenler! Siz kendinize düşeni yapın. Hidâyete erdiğinizde dalâlete düşenler size zarar veremezler"31 sözü dedim. Sen onu iyi bilene sordun. Ben de onun hakkında Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟e sordum. Şu cevabı verdi: "Birbirinize marûfu emrediniz. Münkerden birbirinizi nehyediniz. Öyle ki itaat edilen bir cimrilik, tâbi olunan hevâ, tercih edilen dünya, her görüş sahibinin kendi görüşünü beğendiğini ve senin ilgilendirmeyen bir husus gördüğünde sana mahsus olana sarıl. Avamın işini terk et. Zira sizin ardınızda sabır günleri var. O günlerde sabretmek avuçta kor tutmak gibidir. O günlerde amel işleyene, sizin amelinizin benzerini yapan elli adamın ecri vardır."32 Enes İbn-u Mâlik‟ten şöyle dediği rivâyet edildi: األمر تكًن مىت اهلل رسول يا قيل باظتعروف والنهي عن اظتنكر قال إذا ظهر فيكم ما ظهر يف األمم قبلكم قلنا يا رسول اهلل وما ظهر يف األمم قبلنا قال اظتلك يف صغاركم رذالتكم يف والعلم كباركم يف والفاحشة” Yâ Rasûlullah! Emr-i bi'l ma'ruf ve'n nehy-i ani'l münker'i ne zaman terketmeliyiz?" dendi. ”Aranızda, sizden önceki ümmetlerde zuhûr etmiş olan şeyler zuhûr ettiği vakit." Buyurdu. Biz: "Yâ Rasûlullah bizden önceki ümmetlerde ne zuhûr etmişti?" dedik. “Hükümdarlık küçüklerinizde, fuhûş büyüklerinizde, ilim de rezillerinizde olduğunda " buyurdular." Ahmed’deki إذا ظهر فيكم ما ظهر يف بٍت إسرائيل إذا كانت الفاحشة يف كباركم واظتلك يف صغاركم والعلم يف :Ģöyledir ise rivâyette رذالكم” Aranızda, Beni İsrâîl’de zuhûr eden şeyler zuhûr ettiği vakit; Fuhûş büyüklerinizde, hükümdarlık küçüklerinizde, ilim de rezillerinizde olduğu vakit.” Abdullah Ġbn-u Amr Ġbn-ul Âs’dan Rasûlulllah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģöyle buyurdukları rivâyet edildi: يأيت أن يوشك أو وبزمان بكم كيف زمان يغربل الناس فيو غربلة تبقى حثالة من الناس قد مرجت عهودىم وأماناهتم واختلفوا فكانوا ىكذا وشبك بُت أصابعو فقالوا وكيف بنا İçerisinde “يا رسول اهلل؟ قال تأخذون ما تعرفون وتذرون ما تنكرون وتقبلون على أمر خاصتكم وتذرون أمر عامتكم insanların tamamıyla eleneceği, insanlardan kötülerin kalacağı, ahit ve emânetlerinin karışacağı ve ihtilaf edip şöyle olacakları -parmaklarını birbiri arasına geçirdi- zamanın gelmesi yakındır veya sizin ve zamanın hali nasıl olacaktır?" “Biz nasıl olacağız yapalım, yâ Rasûlullah? Dediler. "Maruf bildiğinizi alır, Münker gördüğünüzü bırakırsınız. Kendinize ait işe yönelir, umuma ait işi terk edersiniz” buyurdular”33 Bir baĢka rivâyette ise Ģöyle 31 Maide 105 32 İbn-u Mâce, Ebu Dâvud, Et-Tirmizî 33 Ebu Dâvud 18 بينما حنن حول رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم إذ ذكر الفتنة فقال إذا رأيتم الناس قد مرجت عهودىم وخفت : :buyurdular أماناهتم وكانوا ىكذا وشبك بُت أصابعو قال فقمت إليو فقلت كيف أفعل عند ذلك جعلٍت اهلل فداك؟ قال الزم بيتك واملك عليك Sallallahu Rasûlullah Biz “لسانك وخذ مبا تعرف ودع ما تنكر وعليك بأمر خاصة نفسك ودع عنك أمر العامة Aleyhi Ve Sellem‟in etrafındayken, fitneyi hatırlatıp şöyle buyurdu: "İnsanları; ahitleri karışmış, emanetleri azalmış ve şöyle olmuş bir halde -parmaklarını birbirine geçirdi- gördüğünüz zaman." Ben ona doğru kalkıp: "Allah beni sana feda kılsın o esnada nasıl yapayım?" dedim. “Evine kapan, dilini tut, maruf bildiğini al, Münker gördüğünü bırak. Kendine ait işe sarıl, umûma ait işi terk et." buyurdu. Huzeyfe’den Ģöyle dediği rivâyet edildi: Rasûlullah Sallallahu ال ينبغي للمؤمن أن يذل نفسو قالوا وكيف يذل نفسو؟ قال يتعرض من البالء ظتا :buyurdu Ģöyle Selem Ve Aleyhi يطيق ال” Mümine kendini zelil kılması yakışmaz.” “Kendini nasıl zelil kılar” dediler. “Belâdan takâti yetmeyene maruz kalmasıdır” buyurdu”34 Bazılarının zayıf olduğuna bakmaksızın bu hadislerin fıkhı, aĢağıdaki Ģekildedir: 1) Üzerinde ittifak edilen malûm ve sübûtu katî delâleti katî nasslarla sâbit olan husus, Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münkerin vucûbiyetidir. Bu nedenle eğer delâletlerinde veya sübûtlarında bazı zannî hadisler vârit olmuĢlarsa, katî olanın hilâfına gelmiĢlerdir. Bunlar, usûl ilminde kararlaĢtırıldığı gibi, dirâyeten reddedilirler. 2) Aslolan ihmal edilmeleri değil delilleri amel ettirmek olduğuna göre, reddedilmeksizin onlarla amel etme imkanı oluĢturmak için bütün hadislere bakmak üzerimize vâcibtir. Kendilerinden Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münkerin terkinin anlaĢılabileceği vârit olan hadislere bakıldığında, bunların emir ve nehy farziyetiyle teâruz etmedikleri açığa çıkar. Alimlerden bir guruhun kararlaĢtırdıkları da budur. Öyle ki onlar, bu hadisleri ruhsata hamletmiĢlerdir. El- Menâvî Ģöyle der: “Senin inkârınla Münkerin, belanın umûmu galebesinden veya fâiline musallat olmandan veya ondan endişe etmenden veya canından korkmandan veya inkâr sebebiyle senden başkasının saygın olmasından dolayı zâil olmayacağı zannına galip geldiğinde, sen münkeri terk etme, toplulukla birlikte kalple inkâr genişliğine sahipsin. Bu, şerliler çok, hayırlılar az olduğu vakit Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münkerin terkinde bir ruhsattır.”35 Binaenaleyh Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münkerin vâciblik hükmü azîmet yani onunla amel etmeyi kullara elzem kılan genel teĢrîi ile teĢrîi kılınmıĢ bir hüküm olur. Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münkerin terki hükmü de ruhsat yani bir mazeretten ötürü mükellefler üzerine hafifletmek amacıyla teĢrîi kılınmıĢ bir hüküm olur. Mademki ruhsat, Ģer’î bir hükümdür, öyleyse Ģer’î delil ona delâlet etmeli, ruhsatın itibar ettiği mazereti beyan etmelidir. Nasslar tetkik edildiğinde, ruhsatın itibar ettiği mazeretin Ģu iki hususa mahsur olduğu tebeyyün eder. Bunlar: fitne zamanı ve güç yetirememek. Fitne zamanındaki mazeret hakkındaki delile gelince; Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in sözünün kendisinde vârit olduğu siyâktır. Abdullah Ġbn-u Amr’dan Ģöyle 34 Et-Tirmizî, Ahmed, İbn-u Mâce 35 Feyz-ul Kadîr, cilt. 1. s.353 19 بينما حنن حول رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم إذ ذكر الفتنة فقال إذا رأيتم الناس قد مرجت :edildi rivâyet dediği عهودىم وخفت أماناهتم وكانوا ىكذا وشبك بُت أصابعو قال فقمت إليو فقلت كيف أفعل عند ذلك جعلٍت اهلل فداك؟ قال الزم بيتك Rasûlullah Biz “واملك عليك لسانك وخذ مبا تعرف ودع ما تنكر وعليك بأمر خاصة نفسك ود ع عنك أمر العامة Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in etrafındayken, fitneyi hatırlatıp şöyle buyurdu: "İnsanları; ahitleri karışmış, emanetleri azalmış ve şöyle olmuş bir halde - parmaklarını birbirine geçirdi- gördüğünüz zaman." Ben ona doğru kalkıp: "Allah beni sana feda kılsın o esnada nasıl yapayım?" dedim. “Evine kapan, dilini tut, maruf bildiğini al, Münker gördüğünü bırak. Kendine ait işe sarıl, umûma ait işi terk et." Buyurdu”. ĠĢte bu, siyâktır. ĠĢte bu mevzûdur. Bu babtaki diğer hadisler onun üzerine hamledilir. Fitne zamanında hercu- merç, ölüm, Müslümanlar arasında kıtâl çoğalır, fuhûĢat yaygınlaĢır, iĢler birbirine karıĢır, girift olur, insanların söz ve teminatları ifsat olur. KiĢi, itaat edilen bir cimrilik, tâbi olunan hevâ, tercih edilen dünya, her görüĢ sahibinin kendi görüĢünü beğendiğini, görür. Dolayısıyla insanlara bir marûfu emretmez, bir münkerden nehyetmez. Fitne saatinde, kiĢi hayret içerisinde kaldığı, marûf münkerden, hak batıldan açığa çıkmadığı veya insanlar bir marûfu emretmez, bir münkerden nehyetmez diye zannına galip geldiği vakit, umûmun iĢini terk edip kendisiyle meĢgul olmasında ona ruhsat verilir. ĠĢ açığa çıktığında, hak batıldan, marûf münkerden ayırt edildiğinde ve değiĢtirmeye de güç yetirdiği zannına galip geldiğinde, emretmek ve nehyetmek üzerine vâcib olur. Bu hadislerin vakıasının beyânından sonra akla Ģöyle bir soru gelebilir; bu hadisler, zamanımıza intibak ederler mi yoksa intibak etmezler mi? Buna Ģöyle cevap verilir; bu, fitne olan hadislerin menatını idrak etmekle olur. Öyleyse soru Ģudur; biz hadislerde kastedilen fitne zamanında mıyız yoksa değil miyiz? Cevap Ģudur; Biz, içerisinde bir fitnenin var olduğu bir zamandayız. Fakat fitne zamanında değiliz. Çünkü mutlak fitne zamanında veya genel fitnede, bazı fakihlerin ibaresinde de olduğu gibi, helal ve haram ayan beyan olmaz. ĠĢ karıĢır, doğru hatadan, hak batıldan dakik bir Ģekilde ayırt edilemez. Bizim zamanımıza gelince; aralarında Ģüpheli olanlar olsa da helal açıktır, haram açıktır. Kaldı ki mesele gayet nettir. Bugün Ġslam, hayattan, toplumdan ve devletten yok olmuĢtur. Nizamlar, açık küfür üzerine kâimdir. Bu, genel ve özel herkesin ikrar ettikleri bir durumdur. O halde biz içerisinde hakkın batıldan, marûfun münkerden ayırt edilmediği mutlak fitne zamanındayız. Bugün insanlardan her kim küfür veya Ġslam’ı tatbik etmek arasında hayret içerisinde kalırsa, o ya câhildir ya da münâfıktır. Çünkü beldemizde, diyârımızda küfrün zuhûru gizli değildir. Müçtehid akliyatına ve âlim zihniyetine muhtaç değildir. Fitneyle maksat, küfür ile iman arasını ayırt edememek değildir. Çünkü bu, hiçbir kimsenin karıĢtırmadığı ve bir Müslüman’ın içerisinde hayret içerisinde kalacak Ģekilde gizli kalmayan esaslardandır. Hadi biz içerisinde iĢlerin karıĢtırıldığı, birbirine girift olduğu mutlak fitne zamanında olduğumuzu kabul edelim, Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münkeri terk etmekte ruhsat vermenin manası nedir? O, bütün ümmete 20 vâcib midir yoksa o, ümmetten hâbille kâbili, sapla samanı, at iziyle it izini birbirine karıĢtıran bir takım fertlere mubah mıdır? Biz, Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münkeri terk etmeyi, bütün ümmetin bu zamanda kendisiyle amel edeceği bir ruhsat kıldığımız vakit, Ġslâm’ın hükümlerini âtıl bırakmıĢ, Ģeriatı da hayattan, toplumdan ve devletten kaldırmıĢ, küfür hükümlerine rıza göstermiĢ, Müslümanların topraklarının gasbedilmesini, mukaddesatlarının ayaklar altına alınmasını, ırzlarının ve mallarının mubah görülmesini onaylamıĢ oluruz. Halbuki bu, kalbinde zerre miktarı iman olan akıllı kimsenin söylemeyeceği bir husustur. Bunun için bugün Ġslâm’ı tatbik sahasına koymak, Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker azimetiyle amel edenlere muhtaçtır. Çünkü mesele, bir bütün olarak Ġslam’ın varlığıyla ilgilidir. Ġslam’ı hayattan uzaklaĢtırmaktan ve hayatta küfrün egemenliğinden daha Ģiddetli hiçbir fitne yoktur. Tağûtun tahakkümünden, Müslümanların topraklarının, hurumatlarının, mukaddesatlarının mubah sayılmasından daha büyük hiçbir Münker yoktur. Açık batıla ve ayan beyan küfre sükût etmekten daha büyük hiçbir günah yoktur. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: لِ ْ َ الْقت َ ن ِ َةُ َ أَش ُّد م ن ْ ِت الْف َ ,Fitne “و katilden daha beterdir.”36 Et-Taberî tefsirinde Ģöyle der: “Geri dönünceye dek Müminin dininde denenmesi, Müslümanlığından sonra Allah‟a şirk koşar olması, dini üzerine mukim olanı, ona sarılanı, onda haklı olanı katletmekten daha beterdir daha zararlıdır.” Güç yetirememeye gelince; Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģu ال ينبغي للمؤمن أن يذل نفسو قالوا وكيف يذل نفسو؟ قال يتعرض من البالء ظتا ال يطيق :dolayıdır sözünden “Mümine kendini zelil kılması yakışmaz.” “Kendini nasıl zelil kılar” dediler. “Belâdan takâti yetmeyene maruz kalmasıdır” buyurdu”37. Yani neticelerine ve âkıbetlerine tahammüle güç yetiremeyen bir iĢe koyulmasıdır. Bu hadis, değiĢtirmekte güç yetirmeyi Ģart kılan münkeri değiĢtirmek hadisiyle tamamen insicamlık arz eder. Müslüman’da aslolan Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münkerle mükellef olmasıdır. Kendisinde buna karĢı zannı galiple bir muktedirlik görürse, o zaman Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker ona vâcib olur. Zannı galiple kendisinde bir zafiyet görürse, ondan güç yetirileni yerine getirir, kendisine güç yetirilemeyende de mazur görülür. Ancak ne var ki meselede baĢka bir yönden tafsilat vardır. Zira hükümler içerisinde ferde dayandırılanı vardır. Fert, zafiyet anında ve gücün tahakkuk etmediğinde onlardaki taksiratta mazur görülür. O hükümler içerisinde bir cemâate dayandırılanlar vardır. Hilâfetin ikâmesi gibi. Fert, ben mazurum çünkü tek baĢıma onu ikâme etmekten âcizim diyemez. Asla böyle söyleyemez. Çünkü onlarda güç yetirmek tahakkuku, cemâatle Ģart kılınmıĢtır. Bu sebeple ferde cemâatle birlikte çalıĢmak vâcib olur. Ġmam Azam Ebu Hanife En-Numân, bazı emir ve nehy amellerini yapmak için bir cemâatle birlikte çalıĢma vucûbiyetini Ģu sözüyle illetlendirdi: “Eğer bir adam onları tek başına yaparsa katledilir, oysa bu iş insanlara uygun değildir. Ama onlarda 36 Bakara 191 37 Et-Tirmizî, Ahmed, İbn-u Mâce 21 kendisine Sâlih yardımcılar bulur ve bir adam da Allah‟ın dinine güvenerek onlara liderlik ederse engel olunmaz.”38 Sünneti nebevî de buna delâlet eden hususlar vardır. Ahmed, Ubeydullah Ġbn-u Cerîr’den, babasından, Allah’ın nebisinin Ģöyle ما من قوم يعمل فيهم باظتعاصي ىم أعز وأكثر ممن يعملو مل يغَتوه إال عمهم اهلل بعقاب :etti tahriç buyurduğunu “İçlerinde masiyetlerle amel edilen bir kavim olur, onlar da onlarla amel edenlerden daha aziz ve daha çok olurlar, o masiyetleri değiştirmezlerse, Allah onlara ikâbı geneller.” Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, bazı Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker amellerinde güç yetirme tahakkukunun toplulukla olacağına irĢat etti. El-Hâfız El-Menâvî bu hadisin Ģerhinde Ģöyle der: “Çünkü amel etmeyen kimseler, amel edenlerden daha çok olurlar, ğâliben de münkeri değiştirmeye muktedir olurlar ama onları haramlarla ve umûmlarıyla baş başa bırakırlar ve kötülük de çoğaldığında, ikâb Sâlih olanı ve kötü olanı kapsar.”39 Bu hadiste ve genele değiĢtirmeyi vâcib kılan diğer hadislerde, yöneticilerin münkerleri gibi münkerler arasında değiĢtirinceye kadar genel devrimi ve ümmet tarafından isyanın elzem olduğuna delâlet edenler vardır dersek doğrudan sapmıĢ olmayız. Çünkü ümmet iĢine azmeder, birlikte kuvvetlendiğinde, değiĢime muktedir olur. 38 El-Cessâs, Ahkâm-ul Kurân, c. 2. s. 319 39 Feyz-ul Kadîr. C.5. s. 493 22 Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker’in Fazileti: Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker’in birçok faziletleri vardır. Allah Azze ve Celle onu iman üzerine bariz olarak Subhanehu Ģu sözünde takdim etmiĢtir: ُ ن ِ ُْؤم ت َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ت َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ِ لنَّاس ت ِ َ ْت ل ْ أُخ ِرج ٍ َّ أُمة َ ْر خي َ ْ ُم ُكنت اللّو ِ ,Siz “ِِ َون ب insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; marûfu emreder; münkerden nehyeder ve Allah'a iman edersiniz”40 Keza onu namazın ikâmesi, zekatın verilmesi üzerine de Subhanehu Ģu sözünde takdim etmiĢtir: ات ُ َ ن ِ ْؤم ُ الْم َ ُ َون و ن ِ ْؤم ُ الْم َ ُ َون َّ الز و ْؤت ُ ي َ َون َّ الصالَةَ و ُ ِيم ق ُ ي َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ٍض ي ْ ع َ اء ب َ ي ِ ل ْ أَو ْ ُم ْ ُضه ع َ ب َ َون اللّو ُ ُطِيع ي َ َكاةَ و ٌ َكِيم ح ٌ ِزيز َ ع َ ِ َّن اللّو إ ُ اللّو ُ ُم ه ُ َم ْح ر َ ي َ َك س ِ لَئ ْ أُو ُ ولَو ُ َس ر َ و” Mümin erkekler ve mümin kadınlar da birbirlerinin velileridir. Onlar marûfu emreder, münkerden nehyeder, namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, Allah ve Rasûl’üne itâat ederler. İşte onlara Allah merhamet edecektir. Şüphesiz Allah azîzdir, hakîmdir.”41 Ayet ve hadislerin delâlet ettikleri faziletler arasında Ģunları da zikredeceğiz: Birincisi: Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker, nebiler ve Rasullerin amellerindendir. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: ِنَأ ًوال ُ َّ رس ٍ ُي ك ِّل َّ أُمة ِ ا ف َ ن ْ ث َ ع َ ْد ب لََق َ و ْ وا ُ ب ِ ن َ ت ْ اج َ و َ ْ اللّو ُ ُدوا اع اغُ َوت ب ْ َّالط” Andolsun ki biz, “Allah'a kulluk edin ve Tâğut'tan sakının” diye her ümmete bir Rasûl gönderdik.”42 Allah Azze ve Celle, Emri Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münkeri Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in sıfatlarından bir sıfat, kendisiyle tanınması için mümeyyiz bir alâmet kıldı. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: ِ اة َ ر ْ َّ ي الت و ِ ف ْ ُم ندى َ ا عِ ً ُوب ْكت َ م ُ َو ِج ُدون َ َّذِي ي َّي ال َّي األُِّم ِ َول النَّب ُ َون َّ الرس ُ ع ِ تَّب َ ي َ َّذِين ال ُحِ ي َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ ع ْ ُم اى َ ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم ُم ب ى ُ ر ُ أْم َ ِج ِ يل ي ْ ِ اإلن َ و ي ِ ت َّ األَغْالَ َل ال َ و ْ ُم ى َ ْصر ِ إ ْ ُم ْه ن َ ع ُ َ َضع ي َ َث و ِ آئ َ الْخب َ ُ ِهم ْ لَي َ ع ُ َ ِّرم ُح ي َ ِ ات و َ يِّب الطَّ ُ ُم ُّل لَه ْ ِهم ْ لَي َ َ ْت ع كانَ” Yanlarındaki Tevrat ve İncil'de yazılı buldukları o Rasûl’e, o ümmî Nebiye uyanlar, işte o, onlara marûfu emreder, onları münkerden nehyeder, onlara tayyip şeyleri helâl, habis şeyleri de haram kılar. Onlardan ağırlıklarını ve üzerlerindeki zincirleri kaldırır.”43 Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in sîretine ve hallerine muttali olanlar, onun hakikatine vâkıf olurlar. Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, Kurân-il Kerîm’in onu vasfettiği gibi, marûfu emrediyor, münkerden nehyediyorlardı. İkincisi: Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker, müminlerin sıfatlarından ve hassasiyetlerindendir. Nitekim Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: التَّ ِن الْ َ ُ َون ع النَّاى َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ِ َون َّ الس ِ اج َ دون اآلم ُ ع َون َّ الراكِ ُ ِح ُد َون َّ السائ ِ ام َ ُد َون الْح ِ اب َ َون الْع ُ ب ائ ِّشِر ِ َ ب َ ِ و ُ ُدودِ اللّو ح ِ ظُ َون ل ِ اف َ الْح َ َ نك ِر و ُ م َ ِين ن ِ ْؤم ُ مْال” Tövbe edenler, ibâdet edenler, hamd edenler, oruç tutanlar, rükû edenler, secde edenler, marûfu emredenler, münkerden nehyedenler ve Allah'ın hudutlarını muhâfaza edenlerdir . O müminleri müjdele!”44 Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker, müminler ile münâfıklar arasını ayıran bir mikyâstır. Üçüncüsü: Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker, bu ümmetin hayırlı emâresi, onun faziletine ve temeyyüzüne delâlet eden bir alâmettir. 40 Ali İmrân 110 41 Tevbe 71 42 Nahl 37 43 A’raf 157 44 Tevbe 112 23 Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: رِ نك َ ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ت َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ِ لنَّاس ت ِ َ ْت ل ْ أُخ ِرج ٍ َّ أُمة َ ْر خي َ ْ ُم ,Siz “ُكنت insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; marûfu emreder; münkerden nehyedersiniz”45 Ġbn-u Ebî ġeybe, Et-Tabarânî, Ahmed Dura قام رجل إىل النيب صلى اهلل عليو وسلم وىو على : :ettiler tahriç dediğini Ģöyle ten’Leheb Ebî u-Bint اظتنرب فقال يا رسول اهلل أي الناس خَت؟ فقال صلى اهلل عليو وسلم خَت الناس أقرؤىم وأتقاىم وآمرىم باظتعروف وأهناىم عن اظتنكر للرحم وأوصلهم” Bir adam, minberdeyken Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟e doğru kalktı, ardından “Yâ Rasûlullah! Hangi insanlar daha hayırlıdır” dedi. Sallallahu Aleyhi Ve Selem de: “İnsanların en hayırlısı, en iyi kırâat edeni, en takvâlı olanı, marûfu en çok emredeni, münkerden en çok nehyedeni ve en iyi sıla-i rahim yapanıdır.” buyurdu.” Dördüncüsü: Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker, nusretin ve yeryüzünde hâkim olmanın Ģartlarındandır. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: ٌ ِزيز َ لََقِو ٌّي ع َ و ِ َّن اللَّ إ ُ ه ُ نصر ُ َ َن ي م ُ و َّن اللَّ َ نصر ُ َ لَي َ َ و ِن ا ع ْ َو َه ن َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم وا ب ُ ر َ أَم َ َّ ا الزَكاةَ و ُ َو آت َ َّ وا الصَالةَ و ُ ِض أَقَام ْ ْ ي األَر ِ ف ْ ُم َّ ن م َّكنَّاى ِ إ َ َّذِين ال ِور الْ ُ ةُ ْ األُم َ ب ِ اق َ ِ ع و لَّ ِ ل َ َ نك ِر و ُ م” Allah, kendisine yardım edenlere muhakkak yardım eder. Hiç şüphesiz Allah, kavîdir, azîzdir. Onlar ki, eğer kendilerini yeryüzünde hâkim kılarsak namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, marûfu emrederler ve münkerden nehyederler. İşlerin âkıbeti Allah'a varır.”46 Beşincisi: Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker yapma ecri büyüktür. Nitekim Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: ْ ٍ أَو َة ق َ د َ ِص ب َ ر َ أَم ْ ن َ ِالَّ م إ ْ ُم اى َ ٍَت ِّ م َّن َّنْو ِ ِ يف َ كث َ ر ْ ي َ الَّ خ ْ ِص إ ْ ٍوف أَو ُ ر ْ ع َ م ا ً يم َظِ ا ع ً ر ْ ِ أَج ِيو ت ْ ُؤ َف ن ْ و َ َس ِ ف ْ َض ِ ات اللّو ر َ اء م َ غ َ ت ْ َك اب ِ ذَل ْ َل ْع ف َ ن ي َ م َ َْ َُت ِ النَّاس و ٍح ب َال” Onların münâcatlarının birçoğunda hiçbir hayır yoktur. Ancak bir sadaka yahut bir marûf yahut da insanların arasını ıslah edenin ki müstesna. Kim, Allah'ın rızasını aramak için bunu yaparsa, biz ona büyük bir ecir veririz.”47 Ebu Zerr’den Ģöyle أن ناسا من أصحاب النيب صلى اهلل عليو وسلم قالوا للنيب صلى اهلل عليو وسلم يا رسول اهلل ذىب أىل الدثور :edildi rivâyet باألجور يصلون كما نصلي ويصومون كما نصوم و يتصدقون بفضول أمواعتم قال أوليس قد جعل اهلل لكم ما تصدقون؟ إن بكل تسبيحة صدقة وكل تكبَتة صدقة وكل حتميدة صدقة وكل هتليلة صدقة وأمر باظتعروف صدقة وهني عن منكر صدقة ويف بضع أحدكم صدقة قالوا يا رسول اهلل أيأيت أحدنا شهوتو ويكون لو فيها أجر؟ قال أرأيتم لو وضعها يف حرام أكان عليو فيها وزر؟ فكذلك إذا وضعها يف اضتالل كان أجر لو” Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem‟in ashabından insanlar, Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem‟e: “Yâ Rasûlallah! Servet sahipleri sevapları alıp gittiler. Bizim kıldığımız gibi namaz kılıyorlar, bizim gibi oruç tutuyorlar. Onlar mallarının fazlalarını tasadduk ediyorlar.”dediler. O da: “Size Allah tasadduk edecek bir şey vermedi mi? Her tesbîh bir sadaka, her tekbîr bir sadaka, her tahmîd bir sadaka, her tahlil bir sadaka, emr-i bi’l ma'rûf bir sadaka, münkerden nehiy bir sadakadır. Birinizin cimâsında bile bir sadaka vardır.” buyurdular. Onlar: “Yâ Rasûlallah! Birimiz şehvetini giderir de, onun için onda da bir ecir mi olur?” dediler. O da: “Ne dersiniz, o kimse onu bir haramda giderseydi, bunda onun üzerine bir günâh olur mu? İşte bunun gibi helâlde onu giderdiğinde de ona bir ecir olur.” Buyurdular”48 Celîl sahâbî Ali Ġbn-u Ebî Tâlib radiyallahu anh, bu vâcibi yapmayı Ģu sözüyle üstün kıldı: “…Bütün birr amelleri ve Allah yolunda 45 Ali İmrân 110 46 Hacc 40-41 47 Nisa 114 48 Muslim 24 cihâd, Emr-i Bi‟l Marûf ve‟n Nehy-i Ani‟l Münker katında sadece engin denizdeki bir nefes gibidir.” Altıncısı: Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker, günahlara kefâret olma sebeplerindendir. Nitekim Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Selem Adamın “فتنة الرجل يف أىلو ومالو وجاره تكفرىا الصالة والصدقة واألمر باظتعروف والنهي عن اظتنكر :buyurdu Ģöyle ehlindeki, malındaki ve komşusundaki fitnesine namaz, sadaka ve Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker kefâret olur.”49 Abdullah Ġbn-u Ferrûha’den, ÂiĢe radiyallahu anha’yı Ģöyle derken iĢittiği rivâyet edildi: Rasûlullah إنو خلق كل إنسان من بٍت آدم على ستُت وثالذتائة :buyurdular Ģöyle Selem Ve Aleyhi Sallallahu مفصل فمن كرب اهلل وزتد اهلل وىلل اهلل وسبح اهلل واستغفر اهلل وعزل حجرا عن طريق الناس أو شوكة أو عظما عن طريق الناس وأمر مبعروف أو هنى عن منكر عدد تلك الستُت والثالذتائة السالمى فإنو ديشي يومئذ وقد زحزح نفسو عن النار قال أبو توبة ورمبا قال ديسي “Şüphesiz ki Âdemoğullarından her insan üç yüz altmış mafsal ile yaratılmıştır. Şimdi her kim bu üç yüz altmış mafsal sayısınca Allah'a tekbîr getirir, hamd eder, tahlil ve tesbîh eyler ve istiğfarda bulunur; insanların yolundan bir taş yahut diken veya kemik atar; bir marûfu emir veyâ bir münkerden nehy ederse gerçekten o gün kendini cehennemden uzaklaştırmış olarak hareket eder.” buyurdular. Ebû Tevbe der ki gâliba ”akşamlar” dedi.”50 Yedincisi: Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker, ümmetin güvenlik sübabı, genel azabtan kurtulma sebebidir. Zira bu farizadan geri durmak, Sâlih ile kötü olanlar arasını ayırt etmeksizin ümmetin hepsi üzerine Allah’ın azabını helal kılar. Çünkü vâcibatından geri duran durmayı farz görmeyen Sâlih guruh, masiyetin ve haramın inkârına sükût etmiĢ, Emr-i Bi’l Marûf ve’n Nehy-i Ani’l Münker farizasını âtıl bırakmıĢtır. Bunun için ukûbatın kendisine Ģâmil olmasına müstahak olmuĢtur. Allah’u Teâlâ Enfâl süresinde Ģöyle buyurdu: اب ِ قَ ِ يد الْع ُ َ َ شدِ َّ أَن اللّو ْ وا ُ اعلَم ْ َ خ َّ آصةً و َ ْ ُ نكم ِ ْ م وا ُ ظَلَم َ َّذِين َّن ال َ ِصيب ُ َةً الَّ ت ن ْ ِت ْ ف ُقوا َّات َ و “İçinizden hassaten zulmedenlere isâbet etmeyen fitneden sakının. Biliniz ki, Allah'ın azabı şiddetlidir.”51 Ġbn-u Abbâs Ģöyle der: “Allah, müminlere aralarında münkeri ikrar etmemelerini emretti. Aksi takdirde azab onları da kapsar.” Adiyy Ġbn-u Umeyra’dan, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’i إن اهلل ال يعذب العامة بعمل اطتاصة حىت يروا اظتنكر بُت :edildi rivayet iĢittiği buyururlarken Ģöyle onu ,Allah ki Muhakkak “ظهرانيهم وىم قادرون على أن ينكروه فال ينكروه فإذا فعلوا ذلك عذب اهلل اطتاصة والعامة inkâra muktedir oldukları halde münkeri aralarında görüp de onu inkâr etmedikçe, özelin ameli nedeniyle genele azap etmez. Böyle yaptıklarında ise Allah hem özele hem de genele azap eder.”52 49 Muttefikun Aleyh 50 Muslim 51 Enfâl 25 52 Ahmed 25 Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker Mefhûmu Emir lügatte, üstünlük yoluyla muhâtaptan talebe delâlet eden sîganın kullanımıdır. Nehy de lügatte, fiille veya “içtinap et” gibi kaville bir Ģeyden men etmektir53 . Marûf ve münkerin manasına gelince; Lisân-ul Arap’ta Ģöyle geçti; “Marûf, fiillerden güzel görülenler ve nefsin bildiği ve ona mutmain olduğu her hayırdır. Münker ise, şeriatın çirkin gördüğü, haram kıldığı ve kerih gördüğü her şeydir.” Ġbn-ul Esîr El-Cezerî de En-Nihâye’de Ģöyle der: “Marûf, Allah‟ın itâatından, O‟na yakışlaşmaktan, insanlara ihsândan bilinen her şey için ve şeriatın mendûb gördüğü, hakkında nehyettiği bütün hasenler ve kabîhler için câmi bir isimdir. Marûf, üstün sıfatlardandır yani insanlara arasında görüp de inkar etmedikleri marûf olan husustur. Marûf, insaftır, aileyle ve diğer insanlarla hüsn-ü sohbettir. Münker ise, bütün bunların zıddıdır.” Keza bu ikisinin tarifinde Ģöyle de dendi: “Marûf, İslâm‟ın vâcib kıldıklarıdır, namaz ve oruç gibi yahut mendûb kıldıklarıdır, sadaka ve doyurmak gibi. Münker ise, İslam‟ın haram kıldıklarıdır, hamr, zinâ ve ribâ gibi veya mekrûh gördükleridir, kahramanlar meclisine gitmek, aç olanı doyurmak gibi.” Yine Ģöyle de dendi: “Marûf, müstehaba şâmildir, Münker ise harama mahsûstur. Allah‟ın ve Rasûl‟ünün emrettiği her şey, marûftur. Allah ve Rasûl‟ünün nehyettiği her şey de münkerdir.” ġöyle de dendi: “Marûfu emretmek, kurtarıcı mürşitlere irşat etmektir. Münkerden nehyetmek de, şeriata mülayim olmayanlardan men etmektir.” Keza Ģöyle dendi: “ Marûfu emretmek, hayra delâlettir, münkerden nehyetmek de, şerden alıkoymaktır.” ġöyle de dendi: “Marûfu emretmek, kitâb ve sünnete muvâfık olanı emretmektir. Münkerden nehyetmek de nefsin ve şehvetin meylettiklerinden nehyetmektir.” Yine Ģöyle de dendi: “Marûfu emretmek, Allah‟u Teâlâ‟nın kulun fiillerinden ve sözlerinden razı olduğunu göstermektir. Münkerden nehyetmek de, şeriatın ve iffetin kendisinden nefret ettiklerini çirkin görmektir. Halbuki bu, Allah‟u Teâlâ‟nın dininde câiz değildir.”54 Ayrıca Ģöyle de dendi: “Marûf, şeriatta hasen olan her şeydir, Münker ise, kendisinde Allah‟ın rızasının olmadığı bir söz ve bir fiildir.”55 Bizim meylettiğimiz ve marûf ve münkerin tarifinde doğru gördüğümüz husus ise Ģudur; marûf, Ģeriatın güzel gördüğü ve bir vâcibin iĢlenmesine ve bir haramın terkine iliĢkin farz kıldığı her Ģeydir. Münker ise, Ģeriatın çirkin gördüğü ve bir vâcibin terkine veya bir haramın iĢlenmesine iliĢkin haram kıldığı her Ģeydir. Her ikisini birden veya birini dâhil edenlerin hilâfına müstehab, marûfa, mekrûh da münkere dâhil değildir. Buna göre marûfu emretmek, Ģeriatın güzel görüp farz kıldığı Ģeyin fiilinin talebi demektir. Münkerden nehyetmek de, Ģeriatın çirkin görüp haram kıldığı Ģeyin terkinin talebi demektir. Buna delil, marûfu emreden ve münkerden nehyeden kimse Allah’u Teâlâ’nın Ģeriatına ittiba etmekle mülzemdir. Allah 53 Külliyât-ı Ebu-l Bekâ. S. 176-903 54 El-Curcânî, Et-Tarîfât.s.29 55 Aynı Kaynak. S.153-163 26 Subhanehu ve Teâlâ’nın Ģeriatından baĢka hiçbir emir ve nehy yoktur. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: ْ ُم اءى َ ْو أَى ْ ِع تَّب َ َال ت َ ْ َت و ر ِ ا أُم َ َ كم ْ م ِ ق َ ت ْ اس َ و ْعُ َك فَاد ِ َذل ِ لَف” İşte onun için sen dâvet et ve emrolunduğun gibi dosdoğru ol. Onların hevâlarına uyma.”56 ġâri’n talep ettiği Ģey, kesin ve kesin olmamak üzere yani kesin fiilin talebi veya kesin olmayan terkin talebi ve kesin olmayan fiilin talebi veya kesin olmayan terkin talebi olmak üzere ikiye ayrılır. Kesin talepte hiçbir ihtilâf yoktur. Ancak ihtilâf, çıkarımı delile muhtaç kesin olmayan taleptedir. Müstehab ve mekrûhun Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkerden çıkarılmasına delil Ģudur: 1) Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in muttefikun aleyh olan hadisteki Ģu sözüdür. Ebu Zeyd Usâme Ġbn-u Zeyd Ġbn-u Hârise’den Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’i Ģöyle derken iĢittiği dediği rivâyet edildi: فيلقى القيامة يوم بالرجل يؤتى يف النار فتندلق أقتاب بطنو فيدور هبا كما يدور اضتمار بالرحى فيجتمع إليو أىل النار فيقولون يا فالن ما لك؟ أمل تكن تأمر باظتعرو ف adam bir gününde Kıyâmet “وتنهى عن اظتنكر؟ فيقول بلى قد كنت آمر باظتعروف وال آتيو وأهنى عن اظتنكر وآتيو getirilerek ateşe atılır, karnının bağırsakları çıkar. Onları eşeğin değirmen taşını döndürdüğü gibi döndürür. Derken yanına cehennem ehli toplanır: “Ey filân, sana ne oldu? Sen marûfu emreder, münkerden nehyetmez miydin?” derler. O da: “Evet! Marûfu emrederdim. Ama onu yapmazdım. Münkerden nehyederdım. Ama onu yapmazdım.” der.” Bunda, marûfun vâcib olduğuna münkerin de haram olduğuna bir delâlet vardır. Çünkü ikâba müstahak olmak, farzın terkiyle ve haramın fiiliyle olur. Bu, cezalandırılanın sözünde vâzıhtır: “Marûfu emrederdim. Ama onu yapmazdım. Münkerden nehyederdım. Ama onu yapmazdım.” Yani vâcib fiili emrediyor ama onu kendisi yapmıyordu. Haram terkini emrediyor ama onu kendisi yapmıyordu. 2) Mendûbun vakıası Ģudur; “Fiiline sevâbın taalluk ettiği ama terkine ikâbın taalluk etmediği şeydir, nafile namazlar, tatavvu sadakalar ve diğer müstehab kurbetler gibi.” Mekrûhun vakıası da Ģöyledir; “Terki fiilinden daha efdal olan şeydir, pislikleri muhâfaza ederek ve sağa sola bakarak namaz kılmak gibi, deve yatağında ve tam sessizliğe bürünerek namaz kılmak gibi, temizlik yönünden haklarında nehyedilenler gibi.”57 ġâri’n, mendûbun terkine veya mekrûhun fiiline ceza terettüp etmediği zarûretle dinin fıkhından malûmdur. Ancak Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkerin terkine hem dünyada hem de ahirette bir ceza terettüp etmiĢtir. Huzeyfe Ġbn-ul Yemân’dan, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den Ģöyle والذي نفسي بيده لتأمرن باظتعروف ولتنهون عن اظتنكر أو ليوشكن اهلل أن يبعث عليكم :edildi rivâyet buyurduğu لكم يستجاب فال تدعونو مث منو عقابا” Nefsim elinde olana yemin ederim ki, mutlaka marûfu emreder ve münkerden nehyedersiniz. Yahut Allah sizin üzerinize katından bir ikâb gönderiverir de sonra O’na dua edersiniz, ama size icâbet edilmez.”58 Ġstidlâl veçhi Ģöyledir: ġâri’n, terkine bir ceza veya zatında fiiline bir ceza terettüp etmediği hükme, onunla emrin terkine veya ondan nehyin terkine de bir ceza terettüp etmez. ġâri, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkerin terkine kesinlikle ceza vaat ettiğine göre, hakkında kesin 56 Şurâ 15 57 El-Lem‟u, Eş-Şîrâzî. S34-35 58 Et-Tirmizî 27 hükmetmediği Ģeyde değil de talebinde veya terkinde kesin hükmettiği Ģeydeki murâdını biliriz. Bu nedenle müstehab ve mekrûh, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkere dâhil olmaz. 3) Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkerde, bunlara zorlama irâdesi vardır. Marûfu emreden, emredileni kendi emrettiğine zorlamak istiyor. Münkerden nehyeden de, nehyedileni hakkında nehyettiğine zorlamak istiyor. Halbuki bu, teĢrîin aslında kendilerine zorlama olduğu bakımından mendûb ve mekrûhun hakikatine muhâliftir. Burada Ģöyle denmez: “Zorlama irâdesi belirlenmiş değildir.” Çünkü marûfu emredenin emri ve nehyi, hakikatinde fiili veya terki istenilen Ģer’î hükümde kesinlik sîgasına bağlıdır. Hükümdeki yani farzdaki ve haramdaki kesinlik sîgası, emredenin irâdesinin zorlamak üzere odaklaĢtığını tayin edendir. Zira Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkerde zorlamak irâdesi olmasaydı, bunların hayatta amelî herhangi bir manası olmazdı. Keza bu dediğimize bir baĢka delil de Ģudur; marûfu emreden ve münkerden nehyeden kimse, bir Ģahsa emreder ve nehyeder de o Ģahısta vazgeçmediğinde, o Ģahıs münkerden vazgeçmediği sürece o kimsenin onunla birlikte yemesi, içmesi ve beraber oturması kendisine haram olur. Bu hükmü fakihler, Ġbn-u Mesûd’dan, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den إن أول ما دخل النقص على بٍت :kararlaĢtırdılar ederek istinbat hadisten bir edilen rivâyet إسرائيل كان الرجل يلقى الرجل فيقول يا ىذا اتق اهلل ودع ما تصنع فإنو ال حيل لك مث يلقاه من الغد فال دينعو ذلك أن يكون أكيلو وشريبو وقعيده فلما فعلوا ذلك ضرب اهلل قلوب بعضهم ببعض مث قال لعن الذين كفروا من بٍت إسرائيل على لسان داود وعيسى ابن مرمي إىل قولو فاسقون” İsrail oğullarına dâhil olan ilk kusur şudur: Adam, bir adamla karşılaşır ve ona: "Ey adam! Allah'tan kork, yaptığını terk et, çünkü o sana helal olmaz” derdi. Sonra ertesi gün onunla tekrar karşılaşır, fakat bu, onunla birlikte yemesine, içmesine ve oturmasına mani olmazdı. Bunu yaptıklarında Allah onların kalplerini birbirine vurdu" sonra "İsrail oğullarından kafir olanlar; Davud'un ve Meryem oğlu İsa'nın dili ile lanetlendiler" ayetini "Fasıktırlar." Sözüne kadar okudu.”59 Ve Ebu Mûsâ’dan Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den Ģöyle dediğine iliĢkin rivâyet edilen bir hadisten istinbat ederek kararlaĢtırdılar: من إنو كان قبلكم من بٍت إسرائيل كان إذا عمل العامل منهم باطتطيئة هناه الناىي تعذيرا فإذا كان من الغد جالسو وآكلو ، وشاربو كأن مل يره على اطتطيئة باألمس فلما رأى اهلل ذلك منهم ضرب بقلوب بعضهم على بعض ولعنهم على لسان نبيهم داود وعيسى ابن مرمي ذلك مبا عصوا وكانوا يعتدون والذي نفسي بيده لتأمرن باظتعروف ولتنهون عن اظتنكر ولتأطرنو على اضتق أطرا أو ليضربن اهلل قلوب بعضكم ببعض لعنهم كما ويلعنكم” Sizden önce Beni İsrâîl’den olan kimseler, içlerinde günah işleyen kimse olduğunda, bir nehyedici onu mazeret olsun diye nehyederdi. Ertesi gün olduğunda sanki onu dün günah üzerinde görmemiş gibi onunla beraber oturur, beraber yer ve beraber içerdi. Allah onlardan bunu görünce, kalplerini birbirine vurdu. Dâvud ve Meryem oğlu Îsâ lisanıyla onlara lanet etti. Bu, âsi olmaları ve haddi aşmaları nedeniyledir. Nefsim elinde olana yemin ederim ki, mutlaka marûfu emreder, münkerden nehyeder ve onu hakka döndürürsünüz yahut Allah bazılarınızın kalplerini bazılarına vurur ve 59 Ebu Dâvud, İbn-u Mâce 28 onlara lanet ettiği gibi size de lanet eder.”60 Bunda, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkere zorlamak irâdesine vâzıh bir delâlet vardır. Buna ilâveten hadis, terki sebebiyle Yahudilerin lanete müstahak oldukları terk edilen münkerin vakıasının beyânını ihtiva ediyor. O terk edilen Münker de haramı yapmaktır. ĠĢte bu, Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģu sözünde açıktır: “Adam, bir adamla karşılaşır ve ona: "Ey adam! Allah'tan kork, yaptığını terk et, çünkü o sana helal olmaz” derdi. Yani sana haramdır. Ve Ģu sözünde vâzıhtır: “İçlerinde günah işleyen olduğunda” yani haram. Binaenaleyh emri vâcib olan marûf, farzdır. Hakkında nehyi vâcib olan Münker de haramdır. Mendûb ve mekrûh bunlara dâhil olmaz. Ancak biz Ģu iki hususa dikkat çekmek isteriz: Birincisi: Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkerin vucûbiyetine mendûb ve mekrûhu dâhil etmemek, külliyen terk edilmelerini ifâde etmez. Bilakis mendûbu emretmek ve mekrûhtan da nehyetmek mendûbtur. İkincisi: Sünnetlerden bir sünnetten imtina etmek yani Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in kendisine teĢvik ettiği mendûbtan imtina etmek, böylesi bir durum sünneti çirkin görmek, ondan nefret etmek ve asıl açısından onu örnek edinmeye rağbet göstermemek için olduğunda münkere dâhil olur. Muslim Enes’ten Ģöyle tahriç etti: عليو اهلل صلى النيب أصحاب من نفرا أن وسلم سألوا أزواج النيب صلى اهلل عليو وسلم عن عملو يف السر؟ فقال بعضهم ال أتزوج النساء وقال بعضهم ال آكل اللحم وقال بعضهم ال أنام على فراش فحمد اهلل وأثٌت عليو فقال ما بال أقوام قالوا كذا وكذا؟ لكٍت أصلي وأنام وأصوم وأفطر وأتزوج النساء فمن رغب عن تٍم فليس سنيت” Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem‟in ashabından birkaç kişi, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in zevcelerine onun gizli amelini sordular. Bunlardan kimileri: “Ben kadınlarla evlenmeyeceğim; kimileri de: “Ben et yemeyeceğim; kimileri de: “Ben döşekte uyumayacağım” dedi. Bunun üzerine Allah'a Iıamdu sena ederek: “Bazı kimselere ne oluyor ki, şöyle şöyle demişler. Ama ben hem namaz kılar, hem uyurum. Hem oruç tutar, hem iftar ederim. Hem de kadınlarla da evlenirim. Şimdi kim benim sünnetimden yüz çevirirse, benden değildir.” buyurdular.” En-Nevevî Muslin’in Ģerhinde Ģöyle der: “Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in “Şimdi kim benim sünnetimden yüz çevirirse, benden değildir.” Sözüne gelince; bunun manası, kim ondan yüz çevirerek vazgeçerse, sünnetin üzerinde bulunduğuna itikat etmemiş olur.” Yine Muslim, Ġyâs Ġbn-u Seleme Ġbn-ul Ekva’dan, babasının kendisine Ģöyle tahdis ettiğini أن رجال أكل عند رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم بشمالو فقال كل بيمينك قال ال أستطيع قال ال استطعت ما منعو :etti tahriç فيو إىل رفعها فما قال الكرب إال” Bir adam Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in yanında sol eliyle yemek yedi de: “Sağ elinle ye!” buyurdular. “Beceremiyorum” dedi. “Beceremeyesin! Onu ancak kibir men etti“ buyurdular. Râvi der ki: Bir daha onu ağzına kaldıramadı.” El-Menâvî der ki: “Şeytana benzetmesi -Yani hadislerde rivâyet edildiği gibi sol elle yeme fiili-, haramlılığa değil bilakis kerâhete delâlet eder. Adama beddua etmesi ise ancak onun imtisâlı terk etmeye onu hamleden kibrinden dolayıdır. Nitekim bu durun açıktır.”61 Dolayısıyla bir nâfileyi yapmamak ve ġevvâl altı gün orucu veya tahiyyet-ul mescid veya selam vermek veya mendûbla sâbit olanlar gibi bir 60 El-Heysemî Mecmua‟da şöyle der: Et-Tabarânî rivayet etti ve adamları güvenilir dedi. 61 Feyz-ul Kadîr. C. 1 s. 298 29 sünneti terk etmek münkerden değildir. Münker ancak bunda ısrarcı olmak ve terkinde esneklik göstermek, bunu âdet edinmektir ki bunlar sünnete rağbet etmemeyi, ondan yüz çevirmeyi, Mustafâ Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in yaptığı, hakkında teĢvik ettiği müstehab bir mendûba teessi etmemekte kibirliliği hissettirir. Kimin üzerinde bu durum görülürse ve ondan buna delâlet eden bir emâre belirirse, bunu yapana marûfla emretmek münkerden nehyetmek vâcib olur. ĠĢte böyle, mendûb hakkında söylenen mekrûh hakkında da söylenir. Ebu Ġshâk EĢ-ġâtibî’nin meselemizle ilgili olan ve meselemizin Ģekillerinden bir Ģeklini keĢfeden nefis bir sözü var. Büyük faydasına binaen zikretmeyi istedik. Kitâbında geçtiği gibi naklediyoruz: “(Fasıl) Fiil, cüzü olarak mendûb olduğunda küllü olarak vâcib olur. Camiler, mescitler v.b deki ezan, cemâat namazı, bayram namazları, tatavvu sadakası, nikâh, vitir, sabah namazı, umre ve diğer tertip nâfileleri gibi. Kuşkusuz bunlar, cüzü olarak mendûbtur. Bunların toptan terk edildiği farz edilse, bunları terk eden cerh edilir. Görmüyor musun, ezanda İslam‟ın şiarlarını izhâr etmek söz konusudur. Bunun için terk ettiklerinde ısrarcı ehli, savaşa müstahak olur. Keza cemâat namazı da böyledir. Kim terki üzerinde müdavim olursa cerh edilir. Şahitliği kabul edilmez. Çünkü onun terkinde, dinin şiarlarını izhâr etmeye bir zıtlık vardır. Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, cemâatin terki üzerinde müdavim olan kimseleri, üzerlerine evlerini yıkmak anlayışıyla tehdit etti. Nitekim Sallallahu Aleyhi Ve Selem sabahlamadıkça bir kavme baskın yapmıyordu. Eğer bir ezan işitirse, geri duruyordu. Aksi takdirde baskın yapıyordu. Nikâhta, Şâri‟n maksadı olan nesli çoğaltmak, insanî nevin bekâsı v.b husus gizli değildir. Toptan bunları terk etmek, devamlı olduğunda, dini konumlarına etki eder. Bazı vakitlerde olduğunda ise, dine hiçbir tesiri yoktur. Onun için terkinde bir mahzûr yoktur. (Fasıl) Fiil, cüzü olarak mekrûh olduğunda, küllü olarak memnû olur. Satranç oynamak, kumarsız tavla oynamak, mekrûh müzik dinlemek gibi. Zira bu gibi şeyler, mütemadiyen olmaksızın vâki olduklarında adaleti zedelemez. Şayet bunlarda devamlılık arz ederse, adaleti zedelenir. Bu, El-Gazâli‟nin aslına binaen yasağa ilişkin bir delildir.”62 62 El-Muvâkat. c.1. s.86-87 30 İKİNCİ BÖLÜM 1) Farzın Şümûlü 2) Toplumun Himâyesinde Farzın Ehemmiyeti 3) Şâri’n Farzın İkâmesini Dayandırdığı Cihetler 4) Devlet Olmadığında Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker 5) Devlet Olmadığında Cemâatin işi 31 Farzın Şümûlü Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker vâcibi, Ġslâm’ın yönlerinden bir yöne veya alanlarından bir alana mahsûr değildir. Ancak Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker, akidevî, taabbudî, siyâsî, ictimâî, iktisâdî v.b olsun bütün yönlere Ģâmildir. ġeyh Et-Tâhir Ġbn-u AĢûr, Allah’u ُك ِّ ن م nın’Teâlâ َ لْت َ و َ نك ِر ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ي َ ِر و ْ َ ى الْخي لَ ِ ُ َون إ َ ْدع َّ أُمةٌ ي ْ نكم ُ” Sizden, hayra davet eden, marûfu emredip münkerden nehyeden bir cemâat bulunsun.” kavli hakkında Ģöyle der: “Hayır, marûf ve münkerin başındaki belirlilik takısı, istiğrâk belirliliğidir. İstiğrâk belirliliği, ilim ve mukadderin kendisinde son bulacağı şeye göre muamelâtta umûm ifâde eder. Örfî istiğrâka benzer.”63 من رأى منكم منكرا فليغَته بيده :in’Sellem Ve Aleyhi Sallallahu ,lafzı Münker “Sizden kim bir Münker görürse, onu eliyle değiştirsin.” Sözünde de âmm olması nekrâ olarak gelmiĢtir. Çünkü Ģartın siyâkındaki nekrâ, tıpkı nefy ve nehyin siyâkında âmm olduğu gibi, âmm olur. Nitekim bu durum, usûl ehli nezdinde kararlaĢtırılmıĢtır. Bu nedenle, marûf ve münkeri kısımlaĢtırmak ve sadece muayyen bir takım yönlere hasretmek, tedâvisi ve tashihi gereken çirkin hatalardandır. Bundan dolayı Müslümanlardan kimileri, namaz, zekât, hacc gibi, ibâdetlerle ilgili marûflara davet ediyorlar. Siyâset ve yönetim gibi ibâdetler dıĢındaki diğer marûfları emretmeyi terk ediyorlar. Ġnsanlardan kimileri de avama marûfları emrediyorlar ve münkerlerden nehyediyorlar. Ama eliti, yöneticileri, emirleri, toplumda kuvvet ve nüfûz sahibi kiĢileri görmezden geliyorlar. Bu kiĢilerin vâcibleri ihmal etmeleri, haramları, büyük günahları iĢlemeleri, velev ki bunu görseler ve bizatihi vâkıf olsalar da, kendilerini ilgilendirmiyor. Sünneti Nebevîde Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker vâcibinin bölünme kabul etmeyeceğine delâlet eden hususlar vardır. Ġnsanlardan bir tâifeye yağcılık, yardakçılık nedeniyle ondan bir kısmını terk etmek, o tâifenin münkerlerini görmezden gelmek, bütün farzın terkine yol açar. Farz terk edildiğinde, dere-tepe yol olur ve herkesi kapsar. Abdullah Ġbn-u Amr’dan, ben, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’i إذا رأيت أميت هتاب الظامل أن تقول لو أنت ظامل :edildi rivâyet dediği iĢittim buyururlarken Ģöyle منهم تودع فقد” Sen, ümmetimi zâlime “Sen Zâlimsin” demekten korktuğunu gördüğünde, onlardan ümit kesilmiştir.”64 Huzeyfe Ģöyle dediği rivâyet قلت للنيب صلى اهلل عليو وسلم يا رسول اهلل مىت نًتك األمر باظتعروف والنهي عن اظتنكر ومها سيدا أعمال أىل الرب؟ قال إذا :edildi أصابكم ما أصاب بٍت إسرائيل قلت يا رسول اهلل وما أصاب بٍت إسرائيل؟ قال إذا داىن خياركم فجاركم وصار الفقو يف شراركم وصار :ki dedim e‟Sellem Ve Aleyhi Sallallahu Nebi “اظتلك يف صغاركم فعند ذلك تلبسكم فتنة تكرون ويكر عليكم “Yâ Rasûlullah! Onlar, birr ehlinin amellerinin efendileri oldukları halde ne zaman biz, Emr-i Bi‟l Marûf Ve‟n Nehy-i Ani‟l Münkeri terk edeceğiz.”. “Beni İsrâîl’e isâbet eden sizlere de isâbet ettiğinde.” Buyurdu. Ben “Yâ Rasûlullah! Beni İsrâîl‟e ne isâbet etti?” dedim. O da “Sizin hayırlılarınız, fâcirlerinize yağcılık 63 Et-Tahrîr ve‟t Tenvîr. C. 3-4. s. 40 64 Ahmed, El-Bezzâr, Et-Tabarânî. 32 ettiğinde, fıkıh şerlilerinizde, hükümdarlık da küçüklerinizde olduğu vakit.” Buyurdu. O zaman sizleri bir fitne bürür, siz tekrarladıkça fitne de sizlere tekrarlanır.” buyurdu.”65 ġüphesiz Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkeri bölmek, hevânın hakemliğine, rağbet ve korkuya binaen insanlardan kendilerine emredilen ve nehyedilen kimseleri, kendilerine emredilmeyen ve nehyedilmeyen kimselerden ayırıp seçmek, umumî belânın yakınlaĢtığına delâlettir. Bunun için Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker fıkhını anlayanlara, onun ehemmiyetini kavrayanlara, hükümlerinde fakihleĢenlere, dinlerine ve ümmetlerine muhlis olanlara, insanların basiretini bu bölme ve elemenin tehlikesine ve bunun Ģer’î hükme muhalefetine dikkatlerini çekmek, bu farizayı güzel ve netice verici Ģekilde yerine getirmenin, ondaki önemli bir aslın muhafazasıyla olacağını beyân etmek gerekir. O önemli asılda ġâri’n sınırlandırdığı keyfiyete Ģümûl olmalıdır. 65 Et-Tabarânî 33 Toplumun Himâyesinde Farzın Ehemmiyeti Toplum, herhangi bir toplum, insanlardan, fikirlerden, duygulardan ve nizâmlardan müteĢekkildir. Ġnsanların davranıĢlarına hükmeden fikirler ve duygular Ġslâm’î olduğunda, üzerlerine tatbik edilen nizâm da Ġslâm’î olursa, toplum Ġslâm’î bir toplum olur. Bütün insanlar Müslüman olurlar, fikirler veya duygular veya nizâmlar, gayri Ġslâm’î olurlarsa, bütün insanların veya ekserisinin Müslüman olmalarına rağmen toplum, gayri Ġslâm’î toplum olur. Madem ki toplum, genel örf üzerine yani insanlar nezdindeki tek fikirler ve duygular üzerine ve toplumdaki insanların davranıĢını zapteden nizâm üzerine kuruludur, iĢleri de razı oldukları mefhumlar ve kanaatlerle yürütülürse, o zaman toplumun ıslâhı toplumda egemen olan genel örf ve onu tanzim eden nizâma göre kıyâslanır, deriz. Toplumun ıslâhının devamlılığı, onun hastalıklardan hâli, yoksun, sağlıklı bir toplum olarak bekâsı için ve onun dinamiklerini, sütunlarını muhâfaza etmek, üzerinde meydana gelebilecek herhangi bir halel ve inhirâftan dâhilî olarak onu korumak için Ġslâm, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkeri teĢrî etti. Çünkü Emr-i Bi’l Marûf vucûbiyeti, toplumun üzerlerine kurulduğu, insanların onları örf edindikleri misâk gibi, davranıĢı zapteden, onlardan sapmaları câiz olmayan kâideler gibi, insanlar nezdinde yerleĢen esâsî mefhumlar ve mikyâsların bekâ vucûbiyetini ifâde eder. Münkeri inkâr vucûbiyeti de, haram kılınan, Ġslâm’a muhalif olan ve toplumda egemen genel icâbî kanâatlere zıt olan yanlıĢ fiillere mukâvemet vucûbiyetini ifâde eder. Celîl sahâbî Abdullah Ġbn-u Mes’ûd’un Ģu meĢhur sözüyle de kastettiği iĢte budur: “Muhakkak ki Allah Azze ve Celle kulların kalplerine baktı ve Muhammed Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in kalbini, kulların kalplerinin en hayırlısı buldu. Sonra onu kendisine seçti, onu risâletiyle gönderdi. Daha sonra kulların kalplerine baktı ve onun ashabının kalplerini, kulların kalplerinin en hayırlısı buldu. Onları Nebisi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in, dini hakkında savaşan yardımcıları kıldı. Müslümanların güzel gördükleri, Allah indinde de güzeldir. Müslümanların kötü gördükleri, Allah indinde de kötüdür.”66 Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den sahih olan gemi hadisi, toplumda Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkerin ehemmiyetini Ģerh eden, onlarda tefritin tehlikesini beyân eden misallerin en muhteĢeminden itibar edilir. El-Buhârî, En-Numân Ġbn-u BeĢîr’den, Rasûlullah Sallallahu مثل القائم على حدود اهلل والواقع فيها كمثل :etti tahriç dediğini buyurdu Ģöyle Sellem Ve Aleyhi قوم استهموا على سفينة فأصاب بعضهم أعالىا وبعضهم أسفلها فكان الذين يف أسفلها إذا استقوا من اظتاء مروا على من فوقهم فقالوا لو ın'Allah “أنا خرقنا يف نصيبنا خرقا ومل نؤذ من فوقنا فإن يًتكوىم وما أرادوا ىلكوا رتيعا وإن أخذوا على أيديهم َّنوا وَّنوا رتيعا hudutları üzerinde duran kimse ile (yani Allah‟u Teâlâ‟nın emirleriyle dosdoğru olan, Allah‟u Teâlâ‟nın kendisinden men ettiği şeye tecâvüz etmeyen, marûfu emreden, münkerden nehyeden kimse) o hudutların içine düşen (yanimarûfu terk eden münkeri irtikap eden) kimsenin benzeri, bir gemi üzerinde kura çeken kavmin (yani onlardan her biri bir sehm yani nasip almak için kura atan) benzeri gibidir. Bâzısı geminin üstüne, bâzısı da altına isabet etti. Geminin alt 66 Ahmed, El-Bezzâr, Et-Tabarânî 34 kısmında bulunanlar sudan almak istedikleri zaman kendi yukarısındakiler üzerine uğruyorlardı. Bunlar: Biz nasibimiz olanda bir delik açsak ve üstümüzdekilere eza vermesek, dediler. Üsttekiler aşağıdakileri bu dilekleriyle baş başa bırakırlarsa, hepsi helak olurlar. Eğer onların ellerinden tutarlarsa hem kendileri kurtulur, hem de onlar toptan kurtulur.” Ġkinci bir مثل اظتدىن يف حدود اهلل والواقع فيها مثل قوم استهموا سفينة فصار بعضهم يف أسفلها وصار :Ģöyledir ise rivâyette بعضهم يف أعالىا فكان الذي يف أسفلها ديرون باظتاء على الذين يف أعالىا فتأذوا بو فأخذ فأسا فجعل ينقر أسفل السفينة فأتوه فقالوا ما ın'Allah “لك قال تأذيتم يب وال بد يل من اظتاء فإن أخذوا على يديو أَّنوه وَّنوا أنفسهم وإن تركوه أىلكوه وأىلكوا أنفسهم hudutlarında iki yüzlülük yapan ile onların içine düşen kimsenin benzeri, bir gemi üzerine kur'a atan kavim misalidir. Bâzıları geminin aşağı katında, bâzıları da geminin yüksek katında oldular. Geminin alt katındakiler suya, geminin üst katındakilerin üzerinden geçiyorlardı. Üsttekiler bununla eziyet duyuyorlardı. Derken biri bir balta aldı da geminin altını delmeye başladı. Diğerleri onun yanına gelip: “Sen ne yapıyorsun?” dediler. O da: “Sizler benim yüzümden eziyet gördünüz. Benim için de su kaçınılmazdır” dedi. Onlar eğer onun ellerinden tutarlarsa, hem onu kurtarırlar, hem de kendileri kurtulur. Eğer onu kendi başına bırakırlarsa, hem onu helak ederler, hem de kendilerini helak ederler" Mana Ģöyledir; keza eğer insanlar, fâsığı fıskından, zâlimi zulmünden men ederler ve her Münkeri gözetleyerek dururlarsa, toplum gemisi batmaktan kurtulur ve toplum gemisi Allah’ın ismiyle mecrasında ve rotasında deniz almaya devam eder. Eğer âsîyi, masiyeti iĢlemeye terk ederler, onu inkâr etmezlerse yahut fuhûĢat ve sapıklık amellerini, bunlara aldırıĢ etmeksizin, pisliğini beyân etmeksizin, fesâdını keĢfetmeksizin, sirâyetini durdurmaksızın ve onları reddetmeksizin topluma sirâyet etmelerine terk ederlerse, bu ameller toplumda yerleĢir, onu ifsat ederler ve onu tamamen batırırlar, bu batırma da herkesin batmasına neden olur. Belki de Ebu Bekr radiyallahu anh Ģu sözüyle bu manayı kastetmiĢtir: “Ey insanlar! Birbirinize marûfu emrediniz, münkerden nehyediniz, hayır içerisinde yaşayınız.” 35 Şâri’n Farzın İkâmesini Dayandırdığı Cihetler KuĢkusuz ġâri, Müslüman’a Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker hükmünü tahdit etti. Keza ona, bunun mefhûmunu, Ģartlarını – beyânı geleceği gibi- ve dosdoğru Ģekilde yapması elzem olan her Ģeyi sınırlandırdı. Bu önemli emri yerine getirmek için ġâri’n sınırlandırdıkları arasında bu vâcibin ikâmesinin kendisine dayandırıldığı muayyen cihetler de vardır. BaĢka bir ifâdeyle, ġâri bizim için sınırlandırdı. Sınırlandırdığı Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkerle ilgili meseleler içerisinde, bu vâcibin ikâmesinin teklif edildiği muayyen cihetler de vardır. Yani ġâri, bizim için vâcibi ve o vâcibi ikâme edecek kiĢileri de sınırlandırdı. ġâri’n bu önemli vâcibi kendisine dayandırdığı cihetleri bilmek, ehemmiyet gâyesi olan bir husustur. Çünkü bu husustaki karıĢıklık, yani hükmün kendisine dayandırıldığı cihetin bilinmesi konusundaki karıĢıklık, hükmün, amelin ve o amelden maksadın zâyi olmasına sebep olabilir. Onun için bu hususu beyân etmek, onda sözü detaylandırmak kaçınılmazdır ki her cihet, kendisiyle mükellef kılındığı Ģeye iltizam etsin, en güzel Ģekilde kendisine dayandırılanı yerine getirsin. Her cihet, eksiksiz veya noksansız ve amelini baĢka bir amelle karıĢtırmaksızın, amelini ikâme ettiğinde, ġâri’n, Ģart koĢtuğu Ģartlarıyla birlikte amelden murat ettiği kast tahakkuk etmiĢ olur. ġeriatın nassları istikrâ edildiğinde, ġâri’n, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehyi Ani’l Münker vâcibinin ikâmesinin kendilerine dayandırdığı cihetlerin üç olduğu açığa çıkmıĢ olur. Bunlar: 1) Fertler: Fertlerle kasıt, insanlar bireyleridir. ġâri’n Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker vâcibinin ikâmesinin onlara dayandırdığının delili, Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözüdür: ونَ ُ ن ِ ْؤم ُ الْم َ و اء َ ي ِ ل ْ أَو ْ ُم ْ ُضه ع َ ات ب ُ َ ن ِ ْؤم ُ الْم َ ُ َون َّ الزَكاةَ و ْؤت ُ ي َ َون َّ الصالَةَ و ُ ِيم ق ُ ي َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ٍض ي ْ ع َ ب ٌ َكِيم ح ٌ ِزيز َ ع َ ِ َّن اللّو إ ُ اللّو ُ ُم ه ُ َم ْح ر َ ي َ َك س ِ لَئ ْ أُو ُ ولَو ُ َس ر َ و َ َون اللّو ُ ُطِيع ي َ و” Mümin erkekler ve mümin kadınlar da birbirlerinin velileridir. Onlar marûfu emreder, münkerden nehyeder, namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, Allah ve Rasûl’üne itâat ederler. İşte onlara Allah merhamet edecektir. Şüphesiz Allah azîzdir, hakîmdir.”67 Öyle ki Allah’u Teâlâ, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkeri her mümin erkek ve kadının sıfatı kıldı. Ve Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģu sözüdür: منكم رأى من بيده تهَفليغ منكرا” Sizden kim bir Münker görürse, onu eliyle değiştirsin.” 2) Cemâatler: Cemâatlerle murat, kitleler ve hiziblerdir. Bunun delili, Subhanehu ve Teâlâ’nın Ģu sözüdür: ىَل ِ ُ َون إ َ ْدع َّ أُمةٌ ي ْ ُك ِّن م ُ نكم َ لْت َ و َون ُ ح ِ ْفل ُ الْم ُ ُم َك ى ِ لَئ ْ أُو َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ي َ ِر و ْ الْخي َ “Sizden, hayra davet eden, marûfu emredip münkerden nehyeden bir 67 Tevbe 71 36 cemâat bulunsun. İşte onlar kurtuluşa erenlerdir.”68 Allah Azze ve Celle bu ayette Müslümanlar üzerine, ameli hayra yani Ġslâm’a davet ve Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker olan en azından bir cemâatin oluĢturulmasını vâcib kıldı. Ümmet kelimesinin lügatte bir çok manaları vardır. Bunlardan biri cemâattir. Ümmet kelimesinde aslolan, lügat sözlüklerinin de ifâde ettiği gibi, kasıttır. Onlar, kastettiği zaman (أما يؤمو أمو” (Emme, Yeummu, Emmen” derler. Cemâat, tek bir maksat üzerinde içtimalarından dolayı ümmet olarak adlandırıldı. Bu ayette, icmâ edilen maksat, hayra ve Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkere davettir. Çünkü bu, oluĢturulması vâcib olan cemâat için sınırlandırılan ameldir. El-Rağib El-Esfehânî Ģöyle der: “Sizden, hayra davet eden, bir cemâat bulunsun.” Yani, ilmi ve Sâlih ameli seçen, başkaları için örnek olan bir cemâat.”69 ġeyh Et-Tâhir de: “Ayet, Müslümanlardan bir tâifenin Emr-i Bi‟l Marûf Ve‟n Nehy-i Ani‟l Münker ikâme etmesini vâcib kılmıştır.” der.70 Ġbn-u Ebi Hâtim, Allah’u Teâlâ’nın “Sizden bir cemâat bulunsun” sözü hakkında Mukâtil Ġbn-u Hayyân’dan Ģunu tahriç etti: Ġbn-u Ebi Hâtim der ki: “Sizden bir kavim bulunsun. Yani bir veya iki veya üç nefer ve daha üstü bulunsun. İşte bu, ümmettir. Örnek edilecek bir imamdır, der. “Hayra davet eden”, “Hayra demek İslâm‟a demektir” der. Rablerine itâat ederek marûfu emrederler, rablerine masiyetten sakınarak münkerden nehyederler. Es-Sâbûnî’ye ait Ġbn-u Kesîr’in tefsirinin muhtasarında Ģöyle geldi: “Bu ayetten maksat, bu, ümmetten her fert üzerine buna göre vâcib olsa da, bu işe önem veren bu ümmetten bir fırka bulunsun demektir. Nitekim Muslim‟in Sahîh‟inde Ebu Saîd‟den, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve من رأى منكم منكرا فليغَته بيده فإن مل يستطع ldu sâbit dediği buyurdu şöyle in‟Sellem onu ,görürse Münker bir kim Sizden “فبلسانو فإن مل يستطع فبقلبو وذلك أضعف اإلديان eliyle değiştirsin. Gücü yetmezse, diliyle. Gücü yetmezse kalbiyle. Bu da imanın en zayıfıdır.” Velhâsıl bu ayet, Müslümanlardan bir cemâatin varlığını vâcib kılmıĢ ve cemâatin amellerinden olan Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkeri de cemâate ait kılmıĢtır. Marûfu emreden Münkerden nehyeden bir cemâatin varlığına iliĢkin emrin, ayette mendûb için değil, vucûb için olduğuna dair deliline gelince; “bulunsun” emir Lâm’ına bitiĢmiĢ muzâri sîgasıdır. Bu, emir vucûb için olduğunu söyleyenler nezdinde böyledir. Emir, mutlak talep içindir, karîne vucûbu tayin eder diyenler nezdindekine gelince; ayetteki emir, iki karîne sebebiyle vucûb ifade eder. Bunlar: Birincisi: Cemâatin varlığı hükmü, cemâatin kendisinden dolayı var olduğu amelin hükmüne bitiĢmiĢtir. Cemâat oluĢturulurken, 68 Ali İmran 104 69 Müfredât. S.19 70 Et-Tahrîr ve‟t Tenvîr. C. 3-4.s.41 37 cemâatten istenilen amel, mendûb olduğu zaman, cemâatin varlığı da mendûb olur. Eğer amel vâcib olursa, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker ameli gibi, cemâatin varlığı da ve o ameli yerine getirmesi için cemâatin oluĢturulması da vâcib olur. İkincisi: Ayetteki emrin, baĢkasına değil de sadece o ameli yapan cemâate mahsûr olan felâha bitiĢmesidir. Bu da Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözünden anlaĢılır: “İşte onlar kurtuluşa erenlerdir.” ġeyh Et-Tâhir Ģöyle der: “Bu cümlenin ifâde ettiği husus, felâh sıfatını o kimselere hasretmesidir. Bu hasretme, ya felâha muktedir olmakla birlikte bunu yapmayan kimselere nispetle izâfî bir hasretmedir. Yada bu makamda başkalarının felâhı kabul edilmediği için kendisiyle mübâlağanın murat edildiği bir hasretmedir. Bu da kemâl manaya delâleti kastedilen bir manadır.” 71 Buna binaen Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker için bir cemâatin varlığı vâcibtir. 3) Devlet: Ġslâm’î devlette aslolan, yöneticinin onda Ģeriatın hükümlerini tenfiz kayyumu olmasıdır. Yönetici, Ġslâm’î devlette münkerlerin men’inden ilk mesûl olandır. Rasûl أال كلكم راع وكلكم مسئول عن :buyurdu Ģöyle Selem Ve Aleyhi Sallallahu Hepiniz! ediniz Dikkat “رعيتو فاألمَت الذي على الناس راع وىو مسئول عن رعيتو çobansınız ve hepiniz sürüsünden mesûldür. İnsanlara hükmeden emîr bir çobandır, o sürüsünden mesûldür…”72 Ġslâm devletinde yönetici, marûfu emreden ve münkerden nehyeden kimselerin baĢıdır. Devlette bu görevi yapacak kiĢileri tayin eden odur. Bu vâcibi ikâme edecek müesseseler kuracak olan yine odur. Allah Subhanehu ve Teâlâ, fertler ve cemâatler olarak insanları, üzerlerine vâcib kıldığı görevlerin hepsinin edasını ikâme etmek üzere icbâr etmeyi ona havale etti. Durum, onları bu görevlerin edasına icbar etmek için kuvvet kullanmak gerektirdiğinde, onu kullanmak yönetici üzerine vâcibtir. Nitekim Allah Subhanehu ve Teâlâ, insanları haramları iĢlemekten men etmeyi de yönetici üzerine vâcib kıldı. Durum, onları haramları iĢlemekten men etmek için kuvvet kullanımını gerektirdiği zaman, onu kullanmak onun üzerine vâcibtir. Devlet, münkeri değiĢtirmekte, kuvvetle de olsa onu izâle etmekte asıldır. Çünkü devlet, Ġslâm’ı tatbik etmekten ve insanları, hükümlerine boyun büktürmekten Ģeran mesûl olandır. Ġbn-u Teymiyye Ģöyle der: “ Bilinmesi gerekir ki, insanların işine velâyet etmek, dini vecibelerin en azametlisindendir. Bilakis din ancak onunla kâimdir. Çünkü Adem oğullarının maslahatları, ancak birbirlerine ihtiyaca binaen toplulukla tamamlanır. Topluluk esnasında onlara liderlik eden olmalıdır. Hatta Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Selem şöyle buyurdu: إذا 71 Et-Tahrîr ve‟t Tenvîr. C. 3-4.s.42 72 Muttefikun Aleyh 38 emir birini ,çıktıklarında sefere kişi Üç “خرج ثالثة يف سفر فليؤمروا أحدىم tayin etsinler.”73 Çünkü Allah‟u Teâlâ, Emr-i Bi‟l Marûf Ve‟n Nehy-i Ani‟l Münkeri vâcib kıldı. Bu da ancak kuvvetle ve imâratla tamamlanır…”74 Tarihi boyunca Ġslâm’î devlette bu amelle muhtesib diye adlandırılan kimseler temeyyüz ettiler. Muhtesib –Açıklaması az sonra ayrıntılı olarak geleceği gibi-, cemâat hakkına zarar veren muhalefetleri fasletmeyi üslenen kâdıdır. Hatta alimlerden kimileri, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker üzerine hisbe ve ihtisâb ismini kullanmaktadır. 73 Ebu Dâvud 74 Es-Siyâset-uş Şer‟iyyetu Fi Islâh-ir Râî Ve‟r Raiyetü. S.138-139 39 Devlet Olmadığında Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, fertlere, cemâatlere ve ulû’l emre dayandırıldığını söylemiĢtik. Yine devlet, münkeri değiĢtirmekte asıldır demiĢtik. ġimdi bugün yaĢadığımız bu vakıanın gölgesi altında insanlardan birçoğunun sorduğu soru Ģudur; Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, devletle ilintili midir yoksa değil midir? Buna cevap Ģöyledir; devlette aslolan, “Onun, Ġslâm’ın hükümlerini tatbik ve tenfiz etmek, Ġslam davetini, davet ve cihâd yoluyla âleme bir risâlet olarak taĢımak için tenfizî siyâsî bir varlık olmasıdır. Devlet, Ġslâm nizâmlarını ve genel hükümlerini hayat ve toplumda tatbik etmek için Ġslâm’ın koyduğu yegâne metottur. Yine devlet, hayatta Ġslâm hayatının kıvâmıdır. Onsuz, Ġslâm bir ideoloji ve hayat nizâmı olarak varlıktan silinir. Mücerret ruhî ibâdetler ve ahlâkî sıfatlar olarak kalır.” Devletin varlığı, Ġslâm hükümlerini tatbik etmek için cidden çok önemlidir. Bu, iki kiĢinin hakkında ihtilaf etmedikleri bir husustur. Abdullah Ġbn-ul Mubârek ne kadar da doğru söylemiĢtir. Öyle ki Ģöyle demiĢtir: Muhakkak ki cemâat, Allah‟ın ipidir, sarılınız, Din edinmek isteyenler için Allah‟ın ipinden sağlam kulp vardır, Allah, sultanla nice müşkülü def eder, Dinimizde ve dünyamızda sultanla rahmet vardır, Hilâfet olmasaydı, yollar bize güvenli olmazdı, En zayıfımız talanca en kuvvetlimiz olurdu, Vakıa Ģudur ki, ġâri, bir bütün olarak dinin ikâmesini kendilerine dayandırdığı cihetleri addetmiĢ, fertleri bir takım iĢlerle, cemâatler ve devleti de baĢka iĢlerle mükellef kılmıĢtır. ġer’î hükümler içerisinde tenfizi, Halifeye veya Halife makamında kâim olan kimselere dayandırılanlar vardır. Bunları bir baĢkasının tenfiz etmesi câiz değildir. Ġnsanlardan biri bunları tenfiz ettiği vakit, -fakihlerin ibâresinde de olduğu gibi- sultaya karĢı müfteri olur, hudutlar gibi. Yine hükümler içerisinde fertlere dayandırılanlar da vardır, ama fertler taksirat gösterdiklerinde, Halife onları ikâme eder. Keza hükümler içerisinde hem halifeye hem de fertlere dayandırılanlar vardır, bunları onlardan her biri Ģeriatın kendisinden talep ettiğine ve gücüne göre ikâme eder. Böylece bunlar, halifenin varlığına bağlantılı olmazlar. Bunlar, halifenin mevcût olmamasına ve yok olmasına rağmen ikâme edilirler, cihâd gibi. Çünkü cihâd hakkındaki deliller, mutlaktır. O delillerden biri de Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözüdür: ال َ ت ِ الْق ُ ُكم ْ لَي َ َب ع ِ ُكت ُ ِ “Sizler üzerine savaş yazıldı.”75 Aslolan, savaĢ emrinin halifenin elinde olmasıdır. Harp ilan eden, antlaĢma akdeden sadece odur. Ama ortada Müslümanlar için bir halife yoksa, dâhilde Ġslâm’ı tatbik eden, hâriçte de cihâd yoluyla aleme Ġslâm’ı taĢıyan bir devletleri de bulunmazsa, cihâd âtıl bırakılmaz ve âtıl bırakılması da câiz değildir. ġayet onu âtıl bırakmak câiz olsaydı, Müslümanların toprakları gasp edilip iĢgal edilirdi. Hayrâtları tarumar edilir, servetleri talan edilirdi. Irzları çiğnenir, 75 Bakara 216 40 mukaddesâtları ayaklar altına alınır, kerâmetleri tahkir edilirdi. Tıpkı bugün olduğu gibi.. Aynı Ģekilde Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker de, halifeye ve ulu’l emre bağlı değildir. Ġster burada Ġslâm’î Hilâfet devleti olsun ister olmasın ister beldelerinde Müslümanlar üzerine tatbik edilen yönetim Ġslâm yönetimi olsun ister küfür yönetimi olsun ister yönetici Ġslam hükümlerinin tatbikini güzel yapsın isterse tatbikini kötü yapsın, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker her halükarda Müslümanlar üzerine vâcibtir. Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker talebi, halifenin varlığıyla mukayyet değildir. Devletin ikâmesi de Ģart koĢulmuĢ değildir. Sallallahu Aleyhi Ve Selem Ģöyle buyurdu: بيده تهَفليغ منكرا منكم رأى من” Sizden kim bir Münker görürse, onu eliyle değiştirsin.” Ve لتأمرن باظتعروف ولتنهون عن اظتنكر أو ليوشكن اهلل أن يبعث :buyurdu Ģöyle Selem Ve Aleyhi Sallallahu منو عقابا عليكم” Mutlaka marûfu emreder ve münkerden nehyedersiniz. Yahut Allah sizin üzerinize katından bir ikâb gönderiverir.”76 Emir, hiçbir Ģeyle kayıtlanmamıĢtır. Ġbn-u Kudâme El-Makdisî “Muhtasaru Minhâc-ıl Kâsidîn” de Ģöyle der: “Bir gurup, münkere hakkında imam veya vâlî tarafından izin verilmiş olmasını şart koşarlar. Raiyye bireylerine hisbeyi câiz görmezler. Oysa bu, fâsiddir. Çünkü ayetler ve haberler, geneldir. Bir münkeri gören herkes, ona sükût ederse onun âsi olduğuna delâlet ederler. İmamın iznine tahsis etmek tahakkümdür.” En-Nevevî de “Sahîh-u Muslim’in Ģerhinde” Ģöyle der: “ Alimler dediler ki: “Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münker ulu‟l emir sahiplerine tahsis edilmez. Bilakis bu, Müslümanların bireylerine câizdir.” Ebu Hâmid El-Gazâlî de Ģöyle dedi: “İmam tarafından tefvîz şartına tahsis etmek, hiçbir aslı olmayan bir tahakkümdür.”77 76 Et-Tirmizî 77 İhyâ-u Ulûm-ud Dîn. C.2. s. 421 41 Devlet Olmadığında Cemâatin işi Ġslâm’î devletin olmaması, fesad için kapıyı sonuna kadar açar, enva-i tür Münker yayılır. Fert, ne kadar kudret, takat, ihlâs, ilim harcarsa harcasın, tek baĢına bu ağır yükü taĢımaya, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker vâcibini en güzel Ģekilde yerine getirmeye muktedir olamaz. Bunun için büyük mesuliyet, cemâatlerin omuzları üzerine yüklenmiĢtir. KoĢulları değiĢtirme, Allah’ın indirdiğiyle hükmü geri getirme, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker vâcibini hakkıyla ikâme etme güç ve kudreti cemâatlere aittir. ĠĢte buradaki mesele, cemâatin iĢine mütealliktir. Allah Subhanehu ve Teâlâ cemâatle ilgili bir ayette Ģöyle buyuruyor: : م ن ِّ كُ َ لْت َ و َون ُ ر ُ أْم َ ي َ ِر و ْ َ ى الْخي لَ ِ ُ َون إ َ ْدع َّ أُمةٌ ي ْ ُ نكم َ نك ِر ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم ب” Sizden, hayra davet eden, marûfu emredip münkerden nehyeden bir cemâat bulunsun.”78 Hayır, marûf ve münkerdeki belirlilik takısı, istiğrâk takısıdır, umûm ifâde eder. Bu, her marûfu emretmek ve her münkerden nehyetmek cemâat üzerine vâcib demek midir? Buna iki yönden cevap verilir. Bunlar: Birincisi: ġer’î nasslar, marûfların faziletine ve münkerlerin farklılığına, bunlardan önemli olanlar ve daha önemli olanlar olduklarına delâlet etti. Allah’u Teâlâ Tevbe süresinde Ģöyle buyurdu: َ ِي س َ َد ف اى َ َج ِر و ِ اآلخِ م ْ و َ الْي َ ِ و ِاللّو ب َ َن آم ْ َن َ كم امِ َ ر َ ِجدِ الْح ْ َس ةَ الْم َ ار َ م عِ َ ِّ اج و َ ةَ الْح َ َقاي سِ ْ ُم لْت َ ع َ ِ الَ أَج ِ يل اللّو ِ ب َ الَ ي ُ اللّو َ ِ و ند اللّو َ َون عِ ُ َو ت ْ َس ي َ مِين ِ الظَّال َ م ْ َ ي الْقو ْدِ ه” Siz hacılara su vermeyi ve Mescid-i Haram'ı imarı, Allah'a ve âhiret gününe iman edip de Allah yolunda cihâd edenlerin imanı ile bir mi tutuyorsunuz? Halbuki onlar Allah katında eşit değillerdir. Allah zâlimler topluluğunu hidâyete erdirmez.” 79 Ebu شتعت ابن عباس يقول شتعت النيب صلى اهلل عليو وسلم خيطب :edildi rivâyet dediği Ģöyle den’bed’Ma يقول ال خيلون رجل بامرأة إال ومعها ذو ػترم وال تسافر اظترأة إال مع ذي ػترم فقام رجل فقال يا رسول اهلل إن امرأيت خرجت حاجة وإين Nebi Ben :işittim derken şöyle ı‟Abbâs u-İbn Ben ”اكتتبت يف غزوة كذا وكذا قال انطلق فحج مع امرأتك Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟i hutbe vererek şöyle derken işittim: “Sakın bir adam, beraberinde mahremi olmaksızın bir kadınla baş başa kalmasın. Kadın yanında mahremi bulunmadıkça sefere çıkmasın!”. Bunun üzerine bir adam ayağa kalkarak: “Yâ Rasûlullah! Benim zevcem hacc için yola çıktı. Kendim de filân gazaya yazıldım!” dedi. “Git de zevcenle beraber hacc et!” buyurdular”80 Bu hadiste, daha önemli olanın önemli olan üzerine takdimi vardır. Çünkü adamın cihâd için gazaya yazılması, eĢinin mahremi olmaksızın seferiyle teâruz edince, bir husus diğeri üzerine takdim edildi. Enes Ġbn-u Mâlik’ten Ģöyle dediği rivâyet edildi: عليو اهلل صلى والنيب الصالة أقيمت bir Sellem ve Aleyhi Sallallahu Nebi “وسلم يناجي رجال فلم يزل يناجيو حىت نام أصحابو مث جاء فصلى هبم adamla gizlice konuşurken namaz için ikâmet getirildi. Fakat kendileri ashabı uyuyuncaya kadar gizli konuşmaya devam ettiler, sonra gelerek onlara namaz kıldırdılar.”81 Bu hadiste, birbirleriyle çatıĢtığında en önemli olanın daha az önemli olan üzerine takdimi söz konusudur. Zira Sallallahu Aleyhi ve Sellem 78 Ali İmran 104 79 Tevbe 19 80 Muttefikun Aleyh 81 Muttefikun Aleyh 42 dini hususlardan önemli bir hususta o adamla ikâmetten sonra gizlice konuĢmuĢ, gizlice konuĢma, namazın takdimi üzerine tercih edilmiĢtir. Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem’den Ka’be’ye bakarak Ģöyle Allah Elbette “لقد شرفك اهلل وكرمك وعظمك واظتؤمن أعظم حرمة منك :edildi rivâyet buyurduğu seni şerefli, kerim ve azametli kıldı. Ama mümin, hürmetçe senden daha azametlidir.”82 El-Berâ Ġbn-u Âzib’ten Rasûlullah Sallallahu Aleyhi ve لزوال الدنيا أىون على اهلل من قتل مؤمن بغَت حق :edildi rivâyet buyurdukları Ģöyle in’Sellem “Dünyanın yok olması, Allah’a haksız yere bir müminin katlinden daha önemsizdir.”83 Bu nedenle Ka’be’nin yıkılması, dünyanın yok olması Allah indinde haksız yere bir Müslüman’ın katlinden daha önemsizdir. Binaenaleyh, vakıada münkerler çoğaldığında, toplumda yaygınlaĢtığında, amelini bu ikisi üzerine odaklaĢtırmak için evla ve en önemli olanı, Ģerî mikyâslara uygun olarak sınırlandırmak cemâate elzemdir. Burada bir münkerden daha büyük baĢka bir Münker vardır. Yine burada bir marûftan daha önemli baĢka bir marûf vardır. Masûm bir canı öldürmek, içki içmekten daha büyük cürümdür. Ġslam’la yönetimi geri getirmek, vâcib görenler nezdinde izâr (belden aĢağıya salınan örtü) taksiratından daha önemlidir. O nedenle Müslüman iki Münker gördüğü vakit, diğerinden önce münkerce en büyük ve en Ģiddetli olanını defetmesi vâcibtir. Yine ona iki marûfu emretmek vâcib olduğu zaman, onlardan en önemli olanını emreder. Keza cemâat de böyledir. Önünde farzlar çatıĢtığında, karĢısında da münkerler çoğaldığında en önemli olanı önemli olan üzerine takdim eder. Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin en önemlilerinden biri yöneticileri muhasebe etmek ve münkerlerine engel olmaktır. Ebu Saîd ElHudrî’den, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem Ģöyle buyurdu dediği sultan zâlim ,cihâd efdal En “أفضل اصتهاد كلمة عدل عند سلطان جائر أو أمَت جائر :edildi rivâyet veya zâlim emir karşısında adaleti söylemektir.”84 Abudullah Ġbn-u Amr’dan Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem’den Ģöyle buyurduğu rivâyet edildi: أميت رأيت إذا “Zâlimsin Sen “zâlime ümmetimi ,Sen “هتاب الظامل أن تقول لو أنت ظامل فقد تودع منهم demekten korktuğunu gördüğünde, onlardan ümit kesilmiştir.”85 Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem’den Ģu sözü rivâyet edildi: مع فدوروا دائرة اإلسالم رحى إن أال الكتاب حيث دار أال إن الكتاب والسلطان سيفًتقان فال تفارقوا الكتاب أال إنو سيكون عليكم أمراء يقضون ألنفسهم ما ال يقضون لكم إن عصيتموىم قتلوكم وإن أطعتموىم أضلوكم قالوا يا رسول اهلل كيف نصنع؟ قال كما صنع أصحاب عيسى ابن مرمي نشروا باظتناشَت .dâiredir bir taşı İslâm! ediniz Dikkat “وزتلوا على اطتشب موت يف طاعة اهلل خَت من حياة يف معصية اهلل Nereye dönerse dönsün kitâbla birlikte dönünüz. Dikkat ediniz! Kitâb ve sultan ayrılacaktır. Siz kitâbtan ayrılmayınız. Dikkat ediniz! Üzerinizde emirler olacaktır, sizin lehinize hükmetmediklerini kendileri için hükmedecekler. Eğer onlara karşı gelirseniz, sizi öldürürler. Eğer onlara itâat ederseniz, sizleri saptırırlar.” Dediler ki: “Yâ Rasûlullah! Nasıl yapacağız.” O da: “İsâ İbn-u Meryem’in ashabının yaptığı gibi yapınız. Onlar testerelerle 82 Et-Tabarânî 83 İbn-u Mâce 84 Ebu Dâvud 85 Ahmed, El-Bezzâr, Et-Tabarânî. 43 biçildiler, odunlara ayrıldılar. Allah’a itâat da ölüm, Allah’a masiyetteki hayattan daha hayırlıdır.” Buyurdu.”86 İkincisi: Münkerlerin, sebepleri ve tezâhürleri var. KiĢide aslolan, esâsî maksadın tahakkuku için tezâhüre değil sebebe ihtimam göstermesidir. Esâsî maksat da, münkerin zatını izâle etmektir. Bir insan iki Ģahıs görür, biri uyuĢturucu alıyor diğeri onu satıyorsa, alıcıdan önce satıcıyı inkâr etmesi gerekir. Çünkü satıcı, sebeptir. Aynı Ģekilde cemâatte böyledir. Cemâat de, amelini tezâhüre değil de sebebe odaklaĢtırmak amacıyla sebep ile tezâhür arasını temyiz etmelidir ki münkerin zatını izâle etme hükmü tahakkuk etsin. Bugün Müslümanların vakıasına baktığımızda, onların küfür hükmüyle yönetilen, gayri Ġslâm’î nizamların tatbik edildiği, Müslümanları zâlim yöneticilerin havuç sopayla siyaset ettikleri bir Dar’ul küfürde yaĢadıklarını görürüz. Ġslam’ın, hayatlarından ve toplumlarından silinip gittiğini görürüz. Bu sebeple bugün cemâatin iĢinde evleviyet olan, hayra davetin, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin Allah’ın indirdikleriyle yönetimi geri getirmek ve hilâfetin ikâmesiyle Ġslâm’î hayatı yeniden baĢlatmakta temsil olunmalıdır. Muâviye’den Rasûlullah Sallallahu Aleyhi ve من مات وليس عليو إمام مات ميتة جاىلية :edildi rivâyet dediği buyurdu Ģöyle in’Sellem “Üzerinde bir imam olmadığı halde ölen kimse, cahilliye ölümüyle ölür.”87 Abdullah Ġbn-u Ömer’den, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi ve Selem Ģöyle من خلع يدا من طاعة لقي اهلل يوم القيامة ال حجة لو lundu rivâyet dediği iĢittim buyururlarken hiçbir günü kıyâmet çekerse elini itâatten Kim “ومن مات وليس يف عنقو بيعة مات ميتة جاىلية hücceti olmaksızın Allah’la karşılaşır. Kim de boynunda biat olmaksızın ölürse, cahilliye ölümüyle ölür.”88 Cahilliye ölümüyle murat, ölümdeki durumunun cahilliye ehli ölümü gibi itâat edilen bir imam olmaksızın dalâlet üzere olmasıdır. Çünkü cahilliye ehli bunu bilmiyorlardı. Yoksa maksat, kâfir olarak ölmesi değildir. Bilakis âsi olarak ölür. TeĢbihin zâhiri üzere olması da muhtemeldir. O zaman mana Ģöyle olur; câhilî olmasa da câhilî ölüm gibi ölür veya bu, engel olmak ve nefret ettirmek manasında vârit olmuĢtur. Bu durumda zâhiri, murat değildir. Ebu Umâme El-Bâhilî’den, Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem’den Ģöyle لينتقضن عرى اإلسالم عروة عروة فكلما انتقضت عروة تشبث الناس باليت تليها فأوعتن نقضا اضتكم :edildi rivâyet dediği الصالة وآخرىن” İslâm’ın kulpları, kulp kulp kırılacaktır. Bir kulp kırıldığında, insanlar bir diğerine teşebbüs edeceklerdir. İlk kırılacak kulp yönetimdir, sonuncusu namazdır.”89 Bu hadiste, Ġslam’la hükmetmenin ortadan kalkmasının, namazın terki gibi kendisinden birçok münkerler doğan bir sebep olduğuna bir delâlet vardır. Çünkü Nebi Sallallahu Aleyhi ve Selem Ġslam hükümlerini amelî açıdan kulpa benzetti. Kulpta aslolan bilindiği gibi, kova ve tas v.b Ģeylerin asıldığı yerdir. Kulp, amelî tatbikî açıdan dini hususun, Ġslam Ģubelerinin ve hükümlerinin asıldığı, tutulduğu Ģeyle istiare 86 Et-Tabarânî 87 Et-Tabarânî, Ahmed, Ebu Yalâ, İbn-u Ebi Âsım 88 Muslim 89 Et-Tabarânî 44 edildi. Sanki Ġslam, toplumda tatbik ve tenfiz açısından yönetime ipotek edildi. Yönetim kulpu kırıldığı zaman, sonuncusu namazın terki oluncaya kadar azar azar diğer kulplar kırılır. Bunun için cemâatin iĢinde aslolan, tezahüre değil de sebebe odaklaĢmasıdır. Günümüzde münkerlerin sebebi Ġslam ile hükmedilmemesi olduğuna göre, cemâatler üzerine buna odaklaĢmak vâcib olur. Özetle cemâat, güce göre ve vakıayı sahih ve köklü çözümle çözmek için Ģeriatın sınırlandırdığı evleviyete göre her marûfu emretmek ve her münkerden nehyetmeye iltizam etmelidir. Ġslam Ģümulünü, emretmek ve nehyetmek Ģümûlünü içeren külli bir fikre dayanan, en önemli olana itina gösteren, evla olana odaklaĢan, münkerin zatını ve sebebini izale eden köklü değiĢim için amele koyulan bir cemâat var olduğunda, üzerine düĢeni eda etmiĢ ve zimmetini beri kılmıĢ olur. 45 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM a) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Münkeri İzâle Etmek Arasındaki Fark b) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Nasihat Arasındaki Fark c) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Davet Arasındaki Fark d) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Hisbe Arasındaki Fark e) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Yöneticileri Muhasebe Etmek Arasındaki Fark 46 Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Münkeri İzâle Etmek Arasındaki Fark Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin tarifinde, marûfu emretmek Ģeriatın güzel görüp farz kıldığı fiilin talebi, münkerden nehyetmek de Ģeriatın çirkin görüp haram kıldığı fiilin terki demektir, demiĢtik. Münkerin izâlesine gelince; manası gidermek, uzaklaĢtırmak yani değiĢtirmek demektir. Bu, Ģu nebevî hadisinden alınmıĢtır. بيده تهَفليغ منكرا منكم رأى من” Sizden kim bir Münker görürse, onu eliyle değiştirsin...” Yani onu izâle etsin, gidersin ve onu sanki olmamıĢ gibi kılsın. Buna göre münkeri izâle etmek, Ģeriatın haram kıldığını değiĢtirmek demektir. Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker ile münkeri izâle etmek arasındaki farka gelince; hassaten Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin sadece söze mahsûr olmasında, sözden fiile geçmemesinde saklıdır, def etmek, dövmek v.b. bedenî maddî ameller gibi. Oysa bu, münkeri izâle etmekten farklıdır. Öyle ki münkeri izâle etmekte mücerret sözle yetinilmez, bilakis sözden fiile ve münkeri izâle etmek, değiĢtirmek için maddî kuvvet kullanımına geçer. Bunun delili Ģudur; Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem münkerin izâlesi hakkında Ģöyle buyurdu: “Onu eliyle değiştirsin”. Bu, münkeri değiĢtirmek için kuvvet kullanmanın câizliğini ifâde eder. El-Cassâs Ģöyle der: “Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münkerin iki hâli vardır: İçerisinde münkeri izâle etmenin ve değiştirmenin mümkün olduğu hâl. Münkeri değiştirme imkanı olan kimseye, eliyle münkeri izâle etmesi farzdır. Elle münkeri izâle etmenin birkaç şekli vardır. Bunlardan biri, münkeri ancak kılıçla izâle etme imkanının olması ve Münker, kılıçla izâle eden kişi üzerinde yapılması. Bu durumda o kişinin kılıçla münkeri izâle etmesi gerekir. Mesela, bir kimsenin bir adamı kendisini veya bir başkasını öldürmeye veya malını almaya yahut bir kadınla zinâ v.b kastettiğini görür ve sözle onu inkâr ederse vazgeçmeyeceğini veya silahsız olarak onu öldürebileceğini bilirse, Rasûl Sallallahu Aleyhi ve Sellem‟in şu sözünden dolayı onu öldürür: رأى من بيده تهَفليغ منكرا منكم” Sizden kim bir Münker görürse, onu eliyle değiştirsin...”. Eliyle münkeri değiştirme imkanının ancak bu münkeri yapanı öldürmekle olduğunda ise, bir farz olarak o münkeri işleyeni öldürmesi gerekir. Ama zannına, münkeri eliyle veya sözle defederek inkâr edebileceği galip geliyorsa, münkeri yapanı katletmek o kişiye yasak olur…” Münkerden nehyetmek hükmü ile münkeri değiĢtirmek hükmüne bakıĢı dakikleĢtirdiğimizde, nehyetmenin genel, değiĢtirmenin özel olduğunu görürüz. Umûm ve husûsun götürüleceği yer, aynı münkerin vakıasıdır. Çünkü Münker bazen bizim huzurumuzda meydana gelebilir, bazen de bizim mevcût olmadığımız esnada meydana gelebilir. Dolayısıyla genel hüküm, ister meydana gelmeden önce olsun ister meydana geldiği esnada olsun isterse meydana geldikten sonra olsun, münkerden nehyetmektir. Özel hüküm ise, münkerin meydana gelmesine veya bekâsını engel olmak için değiĢtirmektir. Müslüman, ister içki içeni görsün isterse görmesin içki içmekten nehyeder ama içki içmeye niyetleneni gördüğünde, içki içilmesine mâni olur. Aynı Ģekilde Müslüman, içki içene içki içmekten engel olmaya 47 muktedir olmadığında veya içki içmeyi bitirmiĢ kimse gördüğünde de içki içmekten nehyeder. 48 Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Nasihat Arasındaki Fark Nasihat, Ģer’î bir taleptir. Nasihat da aslolan, Nebi Sallallahu Aleyhi ve Din “الدين النصيحة قلنا ظتن؟ قال هلل ولكتابو ولرسولو وألئمة اظتسلمُت و عامتهم :sözüdür Ģu in’Sellem nasihattır.” Dedik: “Kim için?”. “Allah için, Kitâbı için, Rasûl’ü için, Müslümanların imamları ve herkes için” buyurdu.”90 Cerir Ġbn-u Abdullah بايعت رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم على إقام :edildi rivâyet dediği Ģöyle dan’anh radiyallahu مسلم لكل والنصح الزكاة وإيتاء الصالة” Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟e namazı ikâme etmek, zekâtı vermek ve her Müslüman‟a nasihat etmek üzere biat ettim.”91 Nasihat, veciz bir kelimedir. Manası, nasihat edilen için hazza hâiz olmaktır. Denilir ki: “Nasihat, isimlerin vecizinden ve kelamın muhtasarındandır. Arapların kelamında, bu kelimenin manasından başka ibâre içeren müfret bir kelime yoktur. Nitekim felâh hakkında da şöyle dediler: “Arapların kelamında, dünya ve ahiret hayrını bundan daha iyi toplayan bir kelime yoktur.”92 Ebu Suleymân El-Hattâbî, nasihatın tarifi hakkında Ģöyle dedi: “Nasihat, bir cümleyi ifâde eden bir kelimedir. O da nasihat edilene hayır murat etmektir. Lügatte nasihatte aslolan hâlisliktir. “Balı balmumundan arıttığın zaman, bala nasihat ettim, denilir…”93 Ebu Amr Ġbn-u Salâh da Ģöyle dedi: “Nasihat, fiilen ve irâdeten nasihat edenin nasihat edilene hayır şekilleri ikâme etmesini tazammun eden câmi bir kelimedir. Allah’u Teâlâ için nasihat: O‟nu birlemek, kemâl ve celâl sıfatlarıyla O‟nu sıfatlamak, bunlara zıd ve muhalif sıfatlardan O‟nu tenzih etmektir, O‟na isyân etmekten kaçınmaktır, O‟na itâat etmektir, O‟nu ihlâs vasfıyla sevmektir, O‟nun için sevmek, O‟nun için buğzetmektir, O‟nu küfreden v.b, buna davet eden ve teşvik eden kimselerle cihâd etmektir. Kitâbı için nasihat etmek, ona iman etmektir, onu tazim etmektir, onu tenzih etmektir, onu hakkıyla tilâvet etmektir, onun emir ve nehiylerine vâkıf olmaktır, ilimlerini, misallerini anlamaktır, ayetlerini tedebbür etmektir, ona davet etmektir, azgınların tahrifinden, mülhidlerin onu tan etmesinden uzak durmaktır. Rasûl’ü için nasihat: Buna yakındır, ona ve onun getirdiğine iman etmektir, ona saygı göstermektir, tazim etmektir, itâatine sarılmaktır, sünnetini ihyâ etmektir, ilimlerini yaymaya ve yayılmasına çalışmaktır, ona düşmanlık edene düşmanlık etmektir, onu dost edineni dost edinmektir, onun ahlakıyla ahlaklanmaktır, onun âdâbıyla edeplenmektir, onun âlini ve ashabını sevmektir, v.b. Müslümanların imamları için nasihat: Hak üzerinde onlara yardımcı olmaktır, hakta onlara itâat etmektir, hakkı onlara hatırlatmaktır, rıfka, letâfete onların dikkatini çekmektir, onlara hücum etmekten uzak durmaktır, onlara muvaffakiyetle dua etmektir ve başkalarını buna teşvik etmektir. Müslümanların geneli için nasihat: Maslahatlarına irşat etmektir, din ve dünya işlerini onlara öğretmektir, avretlerini örtmektir, açıklarını kapatmaktır, 90 Muslim 91 Muttifikun Aleyh 92 Külliyât. S. 908 93 İbn-u Receb El-Hanbelî, Câmi-ul Ulûm ve‟l Hikem. S. 68 49 düşmanlarına karşı onlara yardım etmektir, düşmanlarından uzak durmaktır, aldatmaktan, onlara hased etmekten beri durmaktır, kendi nefsi için sevdiğini onlar için de sevmektir, kendi nefsi için kerih gördüğünü onlar için de kerih görmektir, v.b.”94 ĠĢte bu, nasihattir. Nasihatin tarifinden, onun Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerden daha genel olduğu görülür. Öyle ki nasihat hakikatinde, vâcib fiilin talebinden ve haramın terkinden daha fazlasını kapsar. Ġnsanın insanla veya Müslüman’ın Müslüman’la olan alâkasından, Müslüman ile Rabbi Subhanehu, Kitâb’ı Kerim’le ve Rasûl’ü arasındaki alâkanın nevinin beyânına geçer. Nitekim nasihat, dünya ve maiĢet iĢlerinden olan konularda görüĢ vermeyi, mendûb veya mubahtan olsa da kendisinde hayır ve salâh bulunan hususlara irĢat etmeyi de kapsar. Belki biz, aĢağıdaki misalle iki husus arasındaki yani Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker ile nasihat arasındaki farkı netleĢtirebiliriz, resmi daha belirgin hale getirebiliriz: ġayet bir tâcir, ticâretinde aldatsa mesela sütçü olup da süte su karıĢtırsa, sen ona “Allah‟tan kork ve ticarette aldatmayı bırak. Çünkü aldatmak, haramdır, Allah yapılmasına karşılık cezalandırır” dersin. Nebi Sallallahu Aleyhi ve Selem Ģöyle buyurdu: تٍم فليس غش من” Kim aldatırsa, benden değildir.”95 ĠĢte bu, hem marûfu emretmek, münkerden nehyetmek hem de tâcire takdim ettiğin bir nasihattir. Ama Ģayet tâcire: “Sen fiyatı pahalılaştırdın, eğer ucuzlatsaydın insanlar onu senden satın alırlardı.” desen, bu söz, nasihattir. Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker değildir. 94 Câmi-ul Ulûm ve‟l Hikem. S.70 95 Muslim 50 Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Davet Arasındaki Fark Davet lügaten, duâdan tekil isimdir diye tarif edildi. Bunun ismi fâili, dâi’dir. ġöyle dersin: “Onu davet etti, davet eder ve onu davet edicidir.” Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözü de böyledir: ا ً ير ِ ُّ ا من ً اج َ ر َسِ ِ و و ِ ْذن ِ إ ِ ِ ب و لَى اللَّ ِ ا إ ً ي اعِ َ د َ و” Allah'ın izniyle, bir davetçi ve nûr saçan bir kandil olarak.”96 Ayetin manası; Allah’ı birlemeye ve O’na yaklaĢmaya davetçi olarak, demektir. Dâî’nin “davetçi”nin çoğulu duât ve dâûn’dur. Tıpkı kâdî ve kâdûn gibi. Davetçiler, hidâyete veya dalâlete biate davet eden bir topluluktur. Ġnsanları bir bidate ve bir dine davet ettiği zaman o topluluktan birine davetçi ve davetçi adam denir. Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem, Allah’u Teâlâ’ya davet edendir. Tehzîb-ul Lügatte Ģöyle geçti: Müezzin, Allah’a davet edendir. Nebi ise, ümmeti Allah’ı birlemeye ve itâate davet edendir. Allah’u Teâlâ cinler hakkında Ģöyle buyurdu: ِ و اللَّ َ ي اعِ َ وا د ُ ِ ا أَجيب َ ن َ م ْ َ ا ق و َ ي” Ey kavmimiz! Allah'ın davetçisine uyun.”97 Hakka davet etmek, La Ġlahe Ġllallah Ģahadet kelimesini telaffuz etmeye davet etmektir. Bir Ģeye davet etmek ise, o Ģeyi kastetmeye teĢvik etmektir. Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözü bu kabildendir: ِ و ْ لَي ِ ِي إ ن َ ُون َ ْدع َّما ي ِ َّي م لَ ِ ُّب إ َ أَح ُ ِّب ِّ الس ْجن َ Bana! Rabbim “قَ َ ال ر zindan, bunların benden istediklerinden daha iyidir!”98 Ez cümle, Allah’a davet, hakka davettir. Hakka davet ise, La Ġlahe Ġllallah Ģahadet kelimesini telaffuz etmeye davet etmektir. Davet, hidâyete veya dalâlete davete karĢılık ve bir Ģeye davet etmek, o Ģeyi kastetmeye teĢvik etmeye karĢılık olarak da kullanılır. Istılâhta ise, mesela Ģeyh Muhammed Er-Râvî, “İslam’a Davet, Evrensel Bir Davettir” adlı kitâbında olduğu gibi bazı son dönemdeki alimler daveti Ģöyle tarif ettiler: “İslâm‟î davet, kendisiyle bütün nebilerin gönderildiği, Nebilerin sonuncusu Muhammed Sallallahu Aleyhi ve Sellem eliyle, dünya ve ahiretin salâhı için kâmilen ve yeterli şekilde yenilenen Allah‟ın dinidir.” Ayrıca Ģöyle de dedi: “İslâm‟î davet, Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem‟in risâletini tebliğ etmektir.” Doktor Ebu Bekr Zekeriyya da daveti Ģöyle tarif etti: “Davet, her zaman ve mekanda Müslümanlardan sağlam tevcih ve nasihat ehliyetine sahip olan kimselerin, insanları itikaden ve minhacen İslâm‟a teşvik etmek ve onları diğer dinlerden belli yollarla sakındırmaktır.” Ustâd Muhammed El-Gazâlî de onu Ģöyle tarif ederek dedi ki: “Davet, yaşamlarından gayeyi görmeleri, kendilerini raşidler olarak toplayan yolların alâmetlerini keşfetmeleri için her yönüyle insanların kendisine muhtaç olduğu bütün bilgileri içeren kâmil bir programdır.”99 ġöyle de dendi: “Davet, akide, şeriat ve ahlak olarak Allah‟ın dinini yaymak ve bu konuda bütün gayreti sarfetmektir.” Yine Ģöyle de tanımlandı: “Allah‟a davet, her zaman ve mekanda insanlara yöneltilmiş olması şartıyla Allah‟a, Nebilerin ve Rasullerin getirdiklerine imana, emrettiklerinde onlara itâate, nehyettiklerinden vazgeçmeye davet demektir.” Keza Ģöyle de dendi: “İslâm‟â davet, insanlardan Allah‟a ve Rasûlullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem‟e itâate girmelerini, Onun şeriatına 96 Ahzab 46 97 Ahkâf 31 98 Yusuf 33 99 Ummu-l Kurâ. C. 14 s.24 51 bağlanmayı yani Allah‟u Tebâreke ve Teâlâ‟nın kulları için seçtiği hanîf İslâm‟î dinle dinlenmeyi ve dinin öğretileriyle amel etmeyi talep etmektir.”100 Bize gelince; biz Ġslâm’a daveti Ģu sözümüzle tarif ederiz: “Ġslâm’â davet, fikirlerin ve Ģer’î hükümlerin toplamının kabulünü talep etmektir yahut o, akide ve nizam olarak bütün Ġslâm’ın kabulünü talep etmektir. Ġslâm’î daveti taĢımak sözümüzle de murât Ģudur; insanlara Ġslâm’ı tebliğ etmek ve onlara Ġslâm’ı ulaĢtırmaktır. Ġslâm’î daveti taĢımak ile Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkere dakikçe bakan kimse, bunların bir takım hususlarda birleĢtiklerini, bir takım hususlarda da ayrıĢtıklarını görür. Ġki mesele arasındaki fark yönlerini aĢağıdaki noktalarda özetlemek mümkündür: 1) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker –daha önce açıklaması geçtiği gibi- Ģeriatın güzel görüp farz kıldığı ve Ģeriatın çirkin görüp haram kıldığı fiilin terkini talep etmektir. Bu vakıasına göre Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, makûlü, menkûlü, usûlü, fürû, farzları, haramları, müstehabı, mekrûhu ve mubahı olsun bütün Ġslâm’ı talep etmek demek olan davetten daha özeldir. Davet, daha geneldir. Çünkü davet, vâcibin yapılmasını ve haramın terkini talep etmenin ötesindeki hususları da kapsar. Yani Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerden daha fazla hususları kapsar. Buna göre Subhanehu ve Teâlâ’nın cemâatle ilgili ayetteki sözü: ُ َك ى ِ لَئ ْ أُو َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ي َ ِر و ْ َ ى الْخي لَ ِ ُ َون إ َ ْدع َّ أُمةٌ ي ْ ُك ِّ ن م ُ نكم َ لْت َ و َون ُ ح ِ ْفل ُ الْم ُ م “Sizden, hayra davet eden, marûfu emredip münkerden nehyeden bir cemâat bulunsun. İşte onlar kurtuluşa erenlerdir.”101 , özelin yani Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin, genele yani hayra veya Ġslâm’a atfı kabilindendir. Bu, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker ihtimam göstermek ve inâyet vermek içindir. 2) Vakıası gereği davet, Ġslâm’ın fikirlerini ve hükümlerini Ģerh etmektir. Yoksa emretmek ve nehyetmek değildir. Davet, beyân, hüccet ve burhan yoluyla Ġslâm’ı tebliğ etmektir. Davet, bir diyalog ve iknâdır. Halbuki yapma veya terk etme ifâde eden emretmek ve nehyetmek, kuvvet kullanmaya yol açsa da, böyle değildir. 3) Daveti taĢımaktan doğan husus, emretmekten ve nehyetmekten doğan husustan baĢkadır. Çünkü daveti veya tebliği reddetmek veya Ģerhten ve beyândan yüz çevirmek, davet edilen kimseyle alâkanın kesilmesini gerektirmez. Birbirine marûfu emretmek ve birbirini münkerden nehyetmek ise, emredilen ve nehyedilen kimseyle alâkanın kesilmesini gerektirir. Nebi Sallallahu Aleyhi ve إن أول ما دخل النقص على بٍت إسرائيل كان الرجل يلقى :edildi rivâyet sözü Ģu den’Sellem الرجل فيقول يا ىذا اتق اهلل ودع ما تصنع فإنو ال حيل لك مث يلقاه من الغد فال دينعو ذلك أن يكون أكيلو وشريبو وقعيده فلما فعلوا ذلك ضرب اهلل قلوب بعضهم ببعض مث قال لعن الذين كفروا من بٍت إسرائيل على لسان داود فاسقون قولو إىل مرمي ابن وعيسى” İsrail oğullarına dâhil olan ilk kusur şudur: 100 Nebei dergisi. Sayı 34 101 Ali İmran 104 52 Adam, bir adamla karşılaşır ve ona: "Ey adam! Allah'tan kork, yaptığını terk et, çünkü o sana helal olmaz” derdi. Sonra ertesi gün onunla tekrar karşılaşır, fakat bu, onunla birlikte yemesine, içmesine ve oturmasına mani olmazdı. Bunu yaptıklarında Allah onların kalplerini birbirine vurdu" sonra "İsrail oğullarından kafir olanlar; Davud'un ve Meryem oğlu İsa'nın dili ile lanetlendiler" ayetini "Fasıktırlar." Sözüne kadar okudu.”102 El-Cassâs Ģöyle dedi: “Münkerden nehyetmenin şartı, onu inkâr etmektir. Sonra bunu yapan kimse, masiyet işleyenle birlikte oturmaz, onunla birlikte yemez ve onunla birlikte içmez. Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem‟in zikretmiş olduğu bu hadis, Allah‟u Teâlâ‟nın ْ ُم ْه ً ِّ من يرا ِ َى كث َ َر ْ ت وا ُ َ كَفر َ ين َّذِ َن ال ْ َّو ل َ َو ت َ ي” Onlardan çoğunun, inkâr edenlerle dostluk ettiklerini görürsün.”103 Sözü için bir beyândır. Bu kimseler, onlarla birlikte yiyorlar, Allah‟u Teâlâ‟nın َال ْ ُوا َكان ُ لُوه َ َ ُّ ن م َ نكٍر َ ف ع َن ع ْ َو اى َ ن َ ت َ ي”Onlar, yaptıkları hiçbir münkerden, birbirlerini nehyetmiyorlardı.”104 Sözünden dolayı münkerden nehyetmeyi terk ederek onlarla birlikte oturuyorlardı. Halbuki Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem‟in kendi lisanıyla münkerin inkârını haber vermişti. Ancak bu, o kimsenin münkeri işleyenle birlikte oturduğu, yediği ve içtiği durumda kendisine fayda vermez.”105 4) ġüphesiz davet, iki kısma ayrılır. Birinci kısım: Gayri Müslimleri, Ġslâm’a inanmaya, emânına girmeye, ona imana ve hükümleriyle amele davettir. Sehl Ġbn-u Sa’d’dan, Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem’in Ali radiyallahu anh’a Ģöyle dediği rivâyet edildi: رسلك على حىت تنزل بساحتهم مث ادعهم إىل اإلسالم وأخربىم مبا جيب عليهم فواهلل ألن يهدى بك رجل واحد خَت لك من زتر النعم” Onların sahasına ininceye kadar yavaş ol! Sonra onları İslâm'a davet et ve üzerlerine vâcib olanı onlara haber ver. Allah'a yemin ederim ki, seninle tek bir adamın hidâyet bulması, senin için kırmızı develerin olmasından daha hayırlıdır"106 İkinci kısım: Müslümanları Ġslâm’a bağlanmaya, La Ġlahe Ġllallah Muhammed’un Rasûlullah kelimeyi Ģahadetinin içeriğiyle amele davettir. Yani Yaratıcı Tebareke ve Teâlâ’ya itâat lüzûmuna ve emrettiği minhacın dosdoğruluğuna davettir. Davetin bu yönü, Müslümanlara emretmek ve nehyetmekle sınırlı olan, Müslümanlar dıĢında kafirlere geçmeyen Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerden farklıdır. 102 Ebu Dâvud, İbn-u Mâce 103 Kaf 80 104 Mâide 78-79 105 Ahkâm-ul Kurân. C. 2. s. 316 106 Muttefikun Aleyh 53 Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Hisbe Arasındaki Fark Lisân-ul Arap’ta Ģöyle geçti: “El-Hisbe, Allah’tan ecir ummandan masdardır. ġöyle dersin: “Umarak onu yaptın, onun hakkında umdu ve ummak. Ummak, ecir talep etmektir. Kesrayla olan hisbe, isimdir. Bu da ecirdir. Filan kiĢi, oğlu veya kız çocuğu büyükken öldüğünde ihtisab etti, akıl baliğ olmamıĢken küçük çocuğu öldüğünde de iftirât etti, denilir. Hadiste Ģöyle vârit oldu: “Kim çocuğu ölürde ihtisab ederse, yani baĢına gelen musibete rağmen sabrıyla ecir ihtisab ederse (umarsa), bunun manası; kim, sabra karĢılık sevap umulan Allah’ın belalarının tamamında kendi musibetini sayar ve Allah indinde Ģöyle ecir ihtisab ederse demektir. Hisbenin çoğulu hisabtır. Hadiste Ģöyle geldi: “Kim Ramazanı iman ederek ve ihtisab ederek yani Allah’u Teâlâ’nın rızasını ve sevabını talep ederek tutarsa…”. Hisbeden türetilen ihtisab, iddetten türetilen itidad gibidir. Ancak ameliyle Allah’u Teâlâ’nın rızasına niyetlenen kiĢilere, ihtisab etti denilir. Çünkü kiĢi o zaman amelini hesaplar ve fiilin ifâsı durumunda sanki fiil hesaplanmıĢ gibi kılınır. Hisbe, ihtisabtan bir isimdir, tıpkı itidaddan bir isim olan iddet gibi. Sâlih ameller ve mekrûhlardaki ihtisab; teslim olarak sabırla veya kendilerinden umulan sevabı talep etmek için birr türlerini kullanmakla ve resmedilen Ģekilde onları yapmakla ecrin talebine ve tahsiline koĢmaktır. Ömer hadisinde Ģöyle vârit oldu: “Ey insanlar! Amellerinizi ihtisab ediniz. Zira kim amelini ihtisab ederse, o kişi için amelinin ecri ve hisbesi (hesaplaması) yazılır.” Ġbn-ul Uhvet-ul KuraĢî hisbenin tarifinde Ģöyle dedi: “Hisbe, dinî işlerin kâidelerindendir. İlk imamlar, iyiliğinin umûmundan, sevabının bolluğundan dolayı onu bizzat kendileri yürütüyorlardı. Hisbe, marûfun terki açığa çıktığında marûfu emretmektir, münker fiil zuhûr ettiğinde münkerden nehyetmektir ve insanlar arasını ıslah etmektir. Allah‟u Teâlâ şöyle buyurdu: ْ وف أَو ٍ ُ ْر ع َ م ْ أَو ٍ ِصَ َدقَة ب َ ر َ أَم ْ َن ِالَّ م إ ْ ُم اى َ ٍ ير ِّ من نَّجْو ِ َي كث ِ ف َ ْر ي الَّ خَ ِ النَّاس َ ْن ي َ ِصْالَ ٍح ب إ” Onların fısıldaşmalarının birçoğunda hayır yoktur. Ancak bir sadaka yahut bir marûf yahut da insanların arasını düzeltmeyi isteyen müstesna.”107 Muhtesib, imamın veya vekilinin, tebaanın hallerine bakmak, işlerini ve maslahatlarını keşfetmek için nasbettiği kişidir.”108 El-Mâverdî Ģöyle der: “Hisbe, marûf ortaya çıktığında marûfu emretmek, Münker fiili belirdiğinde de münkerden nehyetmektir.”109 Yukarıda da tarif edildiği hisbe iĢte budur. Ancak hisbe hakkında, makama uygun ve vakıasını, ortaya çıkıĢındaki aslı, üzerinde ittifak edilen hakikati beyân edecek Ģekilde daha fazla ayrıntı vermek istiyoruz. Sonra ardından hisbe ile Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker arasındaki fark yönlerini beyân edeceğiz. Deriz ki: “Hisbe veya Marib’te adlandırıldığı gibi Velâyet-ul Sûk (Pazar emirliği), üç yargı türlerinden bir türdür. Hisbe, cemâat hakkına zarar veren hususlarda ilzâm yoluyla Ģer’î hükmü haber vermektir. 107 Nisa 114 108 Meâlim-ul Kurbe Fi Meâlim-ul Hisbe. S.7 109 Ahkâmu-s Sultâniye.s.298 54 Hisbede aslolan ve ona iliĢkin delil, Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in fiili ve kavlidir. Ebu Hurayra’dan Ģöyle rivâyet edildi: اهلل صلى اهلل رسول أن عليو وسلم مر على صربة طعام فأدخل يده فيها فنالت أصابعو بلال فقال ما ىذا يا صاحب الطعام ؟ قال أصابتو السماء يا رسول اهلل قال bir Sellem Ve Aleyhi Sallallahu Rasûlullah “أفال جعلتو فوق الطعام كي يراه الناس من غش فليس مٍت subra yığınına (Subra, ekin yığın kümesidir. Birbiri üzerine boşatılmasına binaen subra olarak adlandırılmıştır) uğradı ve elini onun içine daldırdı da parmaklarına ıslaklık dokundu. Bunun üzerine: “Ey ekin sahibi! bu ne?” buyurdu. O da ”Ona gökyüzü (yani yağmur) isabet etti ya Rasûlallah!” dedi. Rasûlullah: “O kısmı insanlar görsün diye ekinin üstüne koysa idin ya! Aldatan benden değildir.” buyurdular.”110 Kays Ġbn-u Ebu Ğaraze’den Ģöyle dediği rivâyet olundu: باظتدينة كنا نبيع األوساق ونبتاعها ونسمي أنفسنا السماسرة ويسمينا الناس فخرج إلينا رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم فسمانا باسم ىو خَت لنا من pazarlarda de‟Medine Biz “الذي شتينا بو أنفسنا فقال يا معشر التجار إنو يشهد بيعكم اضتلف واللغو شوبوه بالصدقة alıyor ve oralarda satıyorduk. Kendimize simsarlar diyorduk. İnsanlar da bize böyle diyordu. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem bize çıkageldi de, bizim için bizim kendimizi adlandırdığımızdan daha hayırlı olan bir isimle bizi adlandırarak şöyle buyurdu: “Ey tüccarlar topluluğu! Alışverişinize yeminler ve boş sözler şahitlik eder. Alışverişinizi sadakayla karıştırınız.”111 Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in fiili ve kavli, Ġslâm’î devlet içerisinde yöneticinin tüccarları, iĢ sahiplerini murakabe etme hakkının olduğuna delâlet eder. Bu, onlara ticaretlerinde, iĢlerinde, sanatlarında, tartılarında, ölçülerinde, cemâatin hakkına zarar veren v.b Ģeylerde aldatmaktan mâni olmak için yapılır. Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Selem bizzat kendisi bu iĢi yapıyordu. Medine pazarına Saîd Ġbn-ul Âs’ı tayin ettiği de söylendi112 Aynı Ģekilde kendisinden sonra vâlileri, halifelerde bizzat kendileri hisbeliği yapıyorlardı. Ancak bizzat kendisi onu yapmakla birlikte keza Ömer Ġbn-ul Hattâb Medine pazarına EĢ-ġifâ El-Adeviyye diye çağrılan bir kadını hisbe olarak tayin eden ilk kiĢidir. Bazı alimler, hisbe velâyetinde aslolan Ömer Ġbn-ul Hattâb’ın pazara Abdullah Ġbn-u Utbe’yi âmil olarak atamasıdır dediler. (Bunu Ġbn-u Sa’d Ez-Zuhrî’den rivayet etti)113 Emevî devleti sonra Abbâsî devleti kurulunca devlet vazifeleri arttı, görevler çoğaldı ve Ģubelendi. Bilhassa Abbâsî asrında bazı amellerde uzmanlık zuhûr etmeye baĢladı. Yargı, yani insanlar arasındaki husumetleri fasletmek için veya cemâatin hakkına zarar veren Ģeylere engel olmak için veya tebaa arasındaki veya yönetim cihazında olanlar ile tebaa arasındaki çekiĢmeyi kaldırmak için ilzâm yoluyla Ģer’î hükmü haber verme bölümlere ayrıldı. Buna bağlı olarak cemâatin hakkına zarar veren Ģeylere mâni olma iĢi, hisbe yargısı olarak bilinen özel bir cihâzla bağımsız hale geldi. Ona velâyet eden kiĢi de Abbâsî devletinde “Ġbn-u ÂiĢe” olarak meĢhur oldu. Muhtesibin uzmanlık alanları pazarlarda alıĢveriĢleri gözetlemekle, tartıda hile yapmak veya ölçüde eksiklik veya alıĢveriĢte aldatmak veya fiyatta kandırmak v.b gibi pazarlarda inhiraf görüntüleriyle mücadele etmek iĢiyle sınırlandırıldı. 110 Muslim 111 En-Nesâî 112 İstîâb. C.2.s.984 113 Kenz-ul Ummâl. Hadis 14467 55 Hudutlar ve cinâyetler yargısına dâhil olmaması Ģartıyla, amme hukuku olan ve iddia sahibinin bulunmadığı bütün yargılara bakma salâhiyeti, muhtesibe verildi. Mıhtesibin bu yargılardaki hükmü, poliste temsil edilen kanun kuvvetiyle infaz edilir. Hisbe ile Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker arasında fark yönlerine gelince; bunlardan aĢağıdakileri zikre tahsis edeceğiz: 1) Vakıası gereği hisbe, marûfu emretmek ve münkerden nehyetmektir. Ancak hisbe, insanların geneli tarafından fertlerin kendiliklerinden yaptıklarına karĢılık kullanılmaz. Bilakis hisbe, halifenin atadığı ve bu husus için tayin ettiği kiĢilerin yaptıklarına karĢılık kullanılır. Yani hisbe, özel bir organın veya devlette muayyen bir müessesenin amellerine karĢılık kullanılır. Bunun için fakihler eskiden onu Ģu sözleriyle ifâde ettiler: Hisbe Velâyeti. 2) Muhtesib, marûfu emretmek ve münkerden nehyetmeye karĢılık bir ücret alabilir. Bu ise, diğer insanlardan muhteliftir. Çünkü muhtesibin marûfu emretmesi ve münkerden nehyetmesi, devletin amellerinden bir amel ve bir vazifedir. Diğerlerinin emri ve nehyi ise, tatavvudur, bunda Allah’u Teâlâ indinde bir ecir umar. 3) Hisbe, yargı türlerinden bir türdür. Onun için muhtesib, hükmedicidir. Onun yargıda hükmetme, ceza verme ve meseleyi kuvvetle infaz etme salâhiyeti vardır. Emri altında belli bir polis sayısı bulundurma hakkı vardır. Halbuki bu, tatavvu yoluyla diğer emreden ve nehyeden kimseler için söz konusu değildir. El-Mâverdî Ģöyle der: “Şüphesiz onun – yani muhtesibin- Emr-i Bi‟l Marûf Ve‟n Nehy-i Ani‟l Münker inkârına karşılık yardımcılar edinme hakkı vardır. Çünkü Emr-i Bi‟l Marûf Ve‟n Nehy-i Ani‟l Münker, bir ameldir. O, bunun için nasbedilmiş ve ona havale edilmiştir ki Muhtesib için daha üstünlük ve daha muktedirlik olsun. Mütetavvinin (Fahri memur) Emr-i Bi‟l Marûf Ve‟n Nehy-i Ani‟l Münker için yardımcılar alma hakkı yoktur.”114 ĠĢâret etmeye değer hususlardan biri de, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker üzerine hisbe ve ihtisâb lafzının kullanmak, kesinlikle zarar vermez. Farizanın vakıasından bir Ģey değiĢtirmez. Zira ibre, lafızlar ve Ģekillerde değil, medlûller ve manalardadır. ġeriata muhalif olmadığı sürece ıstılahta müĢâhat (ihtilâf) yoktur. Meseleyle ilgili fıkhın husûlünden ve meselenin fürûları ile mevzûları ve müfretleri arasındaki farkların idrakinden de emin olduğumuzda, o meseleyi dilediğimiz lafızlarla ifâde etmemiz câizdir. Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker üzerine hisbe lafzını kullanmak, modern ıstılâhlardan olmadığı bize gizli değildir. Bilakis o, kadîm ıstılâhlardandır. Ġslâm’î fıkıh takdim edip geliĢtirdi. Bu kullanımda aslolan, Ġslâm’î devletin varlığıdır, insanların kitâb ve 114Ahkâmu-s Sultâniye. S. 300 56 sünnet tatbik edilerek, Ģer’î hükümlerden olan Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker Ģer’î hükümlerin uygulanmasını ikâme ederek uzun zaman Ġslâm’î devlet altında yaĢamalarıdır. Sanki devlet, mevcûtken insanların bu farzdan büyük bir kısmını ikâme etme ihtimamını sağlaması, insanları külliyen hisbeyi devlete bağlamaya sevk etti. Öyle ki hisbe kullanıldığında, bununla Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker farzı kastedilmeye baĢlandı. Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker dediğinde, hisbeyi kastetmiĢ oldun, hisbe dediğinde ise, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkeri kastetmiĢ oldun. Ancak ne var ki isimlendirmedeki veya ıstılahtaki sıkıntının giderilmesini takdim etmemize rağmen yöntem olarak –kitaptaki seyrimizden de vâzıh olduğu gibi-, ayrıntıya ve karıĢıklığı gidermek için bilhassa da biz, Ġslâm’ı tatbik eden Ġslâm’î devletin olmadığı bir vakıada yaĢıyorsak, her iki husus arasını ayırt etmeye meylettik. Ġnsanların aklına Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker, hisbedir manasının gelmesinden korktuk. Hisbe ise hükümetsel bir vazife ve devlet amellerinden bir ameldir, bu amelle fertler ve insanların geneli mükellef değildir. Dolayısıyla da Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker vâcibi, yöneticiye havale edilerek ihmal edilir. ĠĢte biz bundan korktuk. 57 Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker İle Yöneticileri Muhasebe Etmek Arasındaki Fark Muhâsebe, “Hesâbın mufâale kalıbıdır. Bunlarla mükafat almak için zâhir ve bâtın amellerden kişinin lehine ve aleyhine olanlarda sayıları yakalamaktır.”115 Yöneticileri muhâsebe etmek, Ġslâm’da cemâat ve fertten vâcib olarak talep edilen siyâsî amellerden bir ameldir. Muhâsebe etmek demek, kendisinden sâdır olan, ondan kaynaklanan hususlarda yöneticiye mürâcaat etmek, tenkitle, münakaĢayla ve inkârla amellerine, tasarruflarına karĢı gelmek demektir. Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker delillerinin ve zimnen yöneticileri muhâsebe etmeye delâlet eden nasihat delillerinin umûmuna ilâveten yöneticileri muhâsebe etmek hakkında kendisine özel deliller gelmiĢtir. Mesela Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den Ģöyle buyurdu diye سيد الشهداء زتزة بن عبد اظتطلب ورجل قال إىل إمام جائر فأمره وهناه فقتلو :gibi hadisler edilen rivâyet “Şehitlerin efendisi, Hamza İbn-u Abdulmuttalib ve fâcir bir imama kalkıp emreden ve nehyeden, o imamın da onu öldürdüğü adamdır.116 Ebu Saîd ElHudrî’den, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģöyle buyurdu dediği zâlim ,cihâd efdal En “أفضل اصتهاد كلمة عدل عند سلطان جائر أو أمَت جائر lundu rivâyet sultan veya zâlim emir karşısında adaleti söylemektir.”117 BaĢka bir rivâyette ise: جائر سلطان عند حق كلمة” Zâlim bir sultân katında hakkı söylemektir.”118 Ummu Seleme’den Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģöyle buyurduğu ستكون أمراء فتعرفون وتنكرون فمن عرف برئ ومن أنكر سلم ولكن من رضي وتابع قالوا أفال نقاتلهم؟ قال ال :edildi rivâyet صلوا ما” Bir takım emirler olacak! Siz tanıyacak, inkar edeceksiniz. Kim bilirse, berâat eder; kim inkar ederse, kurtulur. Lâkin kim rıza gösterir de tâbi olursa!” “Onlarla harp etmeyelim mi?” Dediler. O da “Hayır! Namaz kıldıkları müddetçe!” buyurdu.”119 Avf Ġbn-u Mâlik’ten, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve خيارأئمتكم الذين حتبوهنم وحيبونكم ويصلون عليكم وتصلون :edildi rivâyet buyurduğu Ģöyle in’Sellem عليهم وشرار أئمتكم الذين تبغضوهنم ويبغضونكم وتلعنوهنم ويلعنونكم قيل يا رسول اهلل أفال ننابذىم بالسيف؟ فقال ال ما أقاموا فيكم الصالة” İmamlarınızın en hayırlısı sizin onları sevdikleriniz, onların da sizi sevdikleri, onların size dua ettikleri sizinde onlara dua ettiklerinizdir. İmamlarınızın en şerlileri de sizin onlara buğzettiğiniz, onların da size buğzettikleri, sizin onlara lanet ettiğiniz onların da sizlere lanet ettikleridir.” Denildi ki: “Yâ Rasûlullah! Onlarla kılıçla savaşmayalım mı? O da “Hayır! Aranızda namazı ikâme ettikleri müddetçe!” buyurdu.”120 Ebu Hurayra’dan, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģöyle buyurdu dediği rivâyet إن اهلل يرضى لكم ثالثا ويسخط لكم ثالثا يرضى لكم أن تعبدوه وال تشركوا بو شيئا وأن تعتصموا حببل اهلل رتيعا وال تفرقوا :edildi razı şeye üç için sizin ,Allah “وأن تناصحوا من واله اهلل أمركم ويسخط لكم قيل وقال وإضاعة اظتال وكثرة السؤال olur ve sizin için üç şeye buğzeder. Sizin için kendisine ibadet edip hiçbir şeyi şirk koşmamanıza, toptan Allah’ın ipine sarılıp tefrikaya düşmemenize ve 115 Feyz-ul Kadîr. C.6.s.234 116 El-Hâkim 117 Ebu Dâvud 118 Ahmed, En-Nesâî 119 Muslim 120 Muslim 58 Allah’ın işinizi kendilerine havale ettiği kimselere nasihat etmenize razı olur. Sizin için kilvekâle, malı zâyi etmeye ve çok soru sormaya buğzeder.”121 Abdullah Ġbn-u Amr Ġbn-ul Âs’tan, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģöyle ,Sen “إذا رأيت أميت هتاب الظامل أن تقول لو أنت ظامل فقد تودع منهم:edildi rivâyet buyurduğu ümmetimi zâlime “Sen Zâlimsin” demekten korktuğunu gördüğünde, onlardan umut kesilmiştir.”122 Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker ile yöneticileri muhâsebe etmek arasındaki fark Ģekillerine gelince; Ģu Ģekildedir: 1) Yöneticileri muhasebe etmek demek, toplumda belli bir taifeye emretmek ve nehyetmektir. Bu taife yöneticilerdir. Bu nedenle muhasebe, bu taifeye mahsûstur. Siyâsî ıstılâhî manasıyla muhasebe lafzı, ancak bu özel zümreye karĢılık kullanılır. Dolayısıyla muhasebe, genele veya tacirlere veya yazarlara veya yönetimde veya genelde siyâsi ortamda olmayan kimselerden ve benzerlerine karĢılık kullanılmaz. 2) Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker, genellikle toplumu ıslâh metodudur. Muhasebe ise, özellikle toplumdaki devleti ıslâh metodudur. Emir ve nehyle genel bir sıfatla toplumdaki fesadı tedavi ederiz. Muhasebeyle ise, yöneticilerin hatalarını tashih ederiz, yamukluklarını düzeltiriz, devletteki ve özel bir sıfatla da nizamlardaki fesadı tedavi ederiz, 3) Muhasebe, yöneticiye mürâcaat etmek, ona hesap sormak ve onunla tartıĢmak itibariyle, bir yönden Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkerden daha geneldir. Çünkü Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker, Ģeriatın güzel görüp farz kıldığı Ģeyin yapılmasını, Ģeriatın çirkin görüp haram kıldığı Ģeyin de terkini talep etmektir. Buna binaen Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker vâciblere ve haramlara hasredildi. Muhasebe ise, bazen vâcibler ve haramlarda da olabilir. Bilakis Ģer’î meseleler dıĢında da olabilir. El-Hubbâb Ġbn-ul Munzir Ġbn-ul Camûh’un Bedir gazvesinde, Bedir sularından bir suyun Medine’ye en yakın olanına konakladığını gördüğünde Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’e Ģöyle dediği rivâyet olundu: َ ق َذا َ ْ َت ى أَي َ أَر ِ َول اللّو ُ س َ ا ر َ َال ي َ ْ اضت َ و ُ أْي ّ الر َ و ُ ى ْ أَم ُ ْو ن َ ع َ ر ّ أَخ َ ت َ َال ن َ و ُ و َ َ ّدم ق َ ت َ َ ْ ا أَن ن لَن َ ْس لَي ُ اللّو ُ لَ َكو َ ْز ِزًال أَن ْ ن َ ِزَل أَم ْ ن َ الْم َ و ُ ى ْ ل َ َ َال ب ُ ؟ ق ة َ يد كِ َ الْم َ ْ ُب و ر َ ا ر َ َ َال ي َق ُ ؟ ف ة َ يد كِ َ الْم َ ْ ُب و ر َ ْ اضت َ و ُ أْي ّ الر ْ ن ِ م ٍ اء َ م َ َْن أَد َ أِْيت َ ن ّ َىت ِ اس ح ّ الن ِ َ ْض ب ْه ان َ ِزِل ف ْ ن َ ِ مب َ ْس َذا لَي َ ّن ى ِ إ َ ف ِ َول اللّو ُ س َ ُق ن ّ ُ مث ً اء َ م ُ ه ُ لَؤ ْ َم ن َ ا ف ْضً و َ ح ِ و ْ لَي َ ٍِت ع ْ ب َ ن ّ ِب ُ مث لُ ُ الْق ْ ن ِ م ُ ه َ اء َ ر َ ا و َ م ُ ر ّ َو ُغ ن ّ ُ مث ُ ِزلَو ْ ن َ ن َ ، ف ِ م ْ الْق َال َو َ َ ُب و َ ْشر ن َ ف َ م ْ َو الْق ُ ل ِ ات أْ ِي ّ الر ِ ْ َت ب َ ْد أَشَر لَق َ لّم َ س َ و ِ و ْ لَي َ ع ُ لّى اللّو َ ص ِ ُول اللّو ُ س َ َ َال ر َق َون ف ُ ب َ َ ْشر ي” Yâ Rasûlullah! Ne dersin, bu konaklama Allah‟ın konaklattığı bir konaklama mıdır? Bizim bu konaklamayı geçmemiz ve ondan geri kalmamız olmaz. Yoksa o konaklama, görüş, harp ve hile midir?” O da: “Bilakis o, görüş, harp ve hiledir.” buyurdu. Bunun üzerine: “Yâ 121 Ahmed 122 Ahmed, El-Bezzâr, Et-Tabarânî. 59 Rasûlullah! Burası, konaklama yeri değildir. İnsanları kaldır ki biz kavmin suyuna yakın olanına varalım, oraya konaklayalım. Sonra geri kalan kuyuları taşla dolduralım. Daha sonra onun başına bir havuz inşa edelim, onu suyla dolduralım. Sonra kavimle savaşalım, biz içeriz, onlar içemezler.” Dedi. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem “ Elbette görüşe işâret ettin” buyurdular.”123 El-Hubbâb Ġbn-ul Munzir Ġbn-ul Camûh’un burada yaptığı Ģey, yöneticiyi muhasebe kabilindendir. Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’e harple ilgili fennî bir hususta mürâcaat etmiĢ, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem de onun bu mürâcaatını ikrar ederek onun bu görüĢüyle amel etmiĢtir. 4) Ne zaman tebaaya zulmederler, haklarını hazmederler veya tebaaya karĢı görevlerinde taksirat gösterirler veya tebaanın iĢlerinden bir iĢi ihmal ederler veya Ġslâm hükümlerine muhalefet ederler veya bunun dıĢında hatalı veya ümmete ve maslahatlarına zarar veren ameller yaparlarsa, yöneticileri muhasebe etmek ve onları inkâr etmek, onlarla savaĢmak gibi kuvvetle ve maddî amellerle olmaz. Ancak kendisinde açık küfür bulunan Ģeyler yaptıklarında müstesnadır. Ubâde Ġbn-us Sâmet’ten Ģöyle دعانا رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم فبايعناه فكان فيما أخذ علينا أن بايعنا lundu rivâyet على السمع والطاعة يف منشطنا ومكرىنا وعسرنا ويسرنا وأثرة علينا وأن ال ننازع األمر أىلو قال إال أن تروا Sellem Ve Aleyhi Sallallahu Rasûlullah “كفرا بواحا عندكم من اهلل فيو برىان bizi davet etti. Biz de kendisine bey'at ettik. Bizden aldığı sözler arasında neşeli, kederli zamanımızda, darlığımızda, varlığımızda, üzerimize tercih yapıldığında dinleyip itâat etmek ve emir sahipleriyle çekişmeyeceğimize dâir aldığı bey‟at da vardı. “Ancak hakkında elinizde Allah'tan bir hüccet bulunan aşikâr bir küfür görürseniz müstesna!” buyurdu.”124 Bu mesele yani açık küfrün zuhûr etme anı müstesna, yöneticilerin münkerini kuvvetle değiĢtirmenin câiz olmaması, yöneticiler hâricinden olduğu zaman münkeri değiĢtirmek hükmü bundan farklıdır. Bu meselede birazdan göreceğimiz birkaç ayrıntı fazlalığı vardır. 123 İbn-u Hişâm 124 Muttefikun Aleyh 60 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 1) Münkeri Değiştirmek, Vakıadaki Faaliyetin Tezâhürüdür 2) Değişimi Vâcib Olan Münkerin Mahiyeti 3) Değişim Mertebelerini Gözetmek 4) Değişim Mertebelerinin Tafsilatı 61 Münkeri Değiştirmek, Vakıadaki Faaliyetin Tezâhürüdür Ġslâm, Müslüman’a varlıkta edilgen, vakıadan etkilenen ve dâimî hareketiyle vakıaya intiba eden olmaya razı olmadı. Ġslâm, ondan varlıkla içerisinde fiil, hareket, ve icat edicilik kudretinin tecelli ettiği olumlu kaynaĢma ile kaynaĢan olmasını istiyor. Ġslâm, Müslüman’ın etken, etkin, hâdiseler icât eden, vakıayı formüle etmeye kâdir olan, Alemlerin Rabbinin kendisi için emre amade kıldığı maddeyi kendi görüĢ ve irâdesine göre Ģekillendirmeye muktedir olmasını istiyor. Kitâb ve sünnetten Ģer’î nasslar, bu icâbî fâil ruhu serpiĢtirir. Müslüman’ı hareket ve icat ediciliğe, bu emânet risâletin yükünü taĢımaya kâdir güçlü bir Ģahsiyetten istifade etmeye teĢvik eder. Dikkat ediniz! o emânet risâlet de Ġslâm risâletidir. KuĢkusuz biz, Kurân’da bu ruhu birçok konularda görürüz. Onlardan biri Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözüdür: مُ ُ ن كنت ِ َن إ ْ ْعلَو األَ ُ ُم أَنت َ ُوا و ن َ َ ْحز َالَ ت ُوا و ِهن َ َالَ ت و َ ِين ن ِ ْؤم مُّ” Gevşeklik göstermeyin, üzüntüye kapılmayın. Eğer inanmışsanız, üstün gelecek olan sizsiniz.”125 Uhud günü nâil oldukları ölüm ve yaralar sebebiyle müminleri teselli etti, onlara moral verdi. Onları acizlikten ve baĢarısızlıktan nehyetti. ġöyle buyurdu: “Gevşeklik göstermeyin” Ayrıca sabır ve peĢinden yardımın geldiği sebât sünnetini hatırlatarak Ģöyle buyurması da öyledir: ُ و َ ع َ م َ َل ٍّي قَات ِ َكأَيِّ ِّن من نَّب َ و ُف ُ ا ضع َ َ م َ ِ و ِ يل اللّو ِ ب َ ِي س ف ْ ُم ه َ ا أَصاب َ َ م ِ ْ ل ُوا ن َ ى َ ا و َ فَم ٌ ير ِ ِرِّب يُّ َون َ كث َ ِرين ِ ُّب َّ الصاب ُحِ ي ُ اللّو َ ْ و ُوا َكان َ ت ْ ا اس َ م َ َ وا ا ْ و ْ َّ رب ن ِالَّ أَن قَالُوا إ ْ ُم لَه ْ َ ا ك َ ان َ ق و َ م َ و َ ِرين ِ َ الْكاف ِ م ْ لَ َ ى الْقو َ ا ع َ ن ْ ا وانصر ُ َ ن َ َدام َبِّ ْت أَقْ ث َ َا و ِرن ْ ِي أَم ا ف َ َ اف ن َ ْر ِس إ َ ا و َ ن َ ُوب ا ذُن َ لَن ْ ر اب اغْف ُّ الد ِ َ َ َو ث ُ اللّو ُ ُم اى َ فَآت ُ اللّو َ ِ و ة َ ر ِ اب اآلخِ َ َو ث َ ْن ُس َح ا و َ ْي ن َ ِين ُ ْح ِسن ُّب الْم ُحِ ي” Nice Nebi vardı ki, beraberinde birçok rabbaniler bulunduğu halde savaştılar da, bunlar, Allah yolunda başlarına gelenlerden dolayı gevşeklik ve zaaf göstermediler, boyun eğmediler. Allah sabredenleri sever. Onların sözleri, sadece şöyle demekten ibaretti: Ey Rabbimiz! Günahlarımızı ve işimizdeki taşkınlığımızı bağışla; ayaklarımızı sabit kıl; kâfirler topluluğuna karşı bizi muzaffer kıl! Allah da onlara dünya nimetini ve ahiret sevabının güzelliğini verdi. Allah, Muhsinleri sever.”126 Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den Ģu sözü rivâyet edildi: إن تقولون إمعة تكونوا ال İnsanlar “أحسن الناس أحسنا وإن ظلموا ظلمنا ولكن وطنوا أنفسكم إن أحسن الناس أن حتسنوا وإن أساءوا فال تظلموا ihsan ederlerse biz de ihsan ederiz, zulmederlerse bizde zulmederiz diyen eyyamcı (karaktersiz) kimseler gibi olmayın, fakat kendinizi hazırlayınız, insanlar ihsan ederlerse ihsan yapınız, kötülük yaparlarsa zulmetmeyiniz”127 Ebu Hurayra’dan, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem Ģöyle buyurdu اظتؤمن القوي خَت وأحب إىل اهلل من اظتؤمن الضعيف ويف كل خَت احرص على ما ينفعك واستعن :edildi rivâyet dediği باهلل وال تعجز وإن أصابك شيء فال تقل لو أين فعلت كان كذا وكذا ولكن قل قدر اهلل وما شاء فعل فإن لو تفتح عمل الشيطان “Kuvvetli mümin, Allah'a zayıf müminden daha hayırlı ve daha sevimlidir. Ama her birinde hayır vardır. Sana fayda veren şeye hırs göster; Allah'tan yardım iste ve âciz olma! Sana bir şey isâbet ederse şöyle yapsam şöyle 125 Ali İmrân 139 126 Ali İmrân 146-148 127 Et-Tirmizî 62 olurdu deme! Velâkin Allah'ın kaderi, O ne dilerse yapar, de! Çünkü eğer, şeytanın amelini açar.” Buyurdular.”128 Bu durum Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den Ģuna bir davettir; Müslüman’ın kuvvetli, azametli, yürekli, keskin, zafiyet bilmez, vehin dokunmaz, gayretli, çabakar, kendisine asla yorgunluk iliĢmez, sabırlı, sert, sabrına asla bezginlik bulaĢmaz, kalbine umutsuzluk bir yol tanımaksızın gayesine doğru azimle ve çevikle atılgan, çalıĢmaktan, istekten, amelden kesilmez, Allah’a tevekkül bahanesiyle sebepleri, müsebbipleri almaktan geri durmaz, kendisinde bulunan kudrete, akıl ve tedbir kâbiliyetine güvenip aldanarak Rabbi Subhanehu’nun yardımına, imdadına ihtiyacını unutmaz. ġüphesiz fiile ve vakıada olumlu harekete davet, kitâp ve sünnette sarihtir, bulutsuz havadaki güneĢ gibi açıktır. EĢya, bizim fiilimize bağlıdır. Vakıa, olumlu ve olumsuz bizim hareketimizle edilgendir. Nitekim Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: ْ ِسِهم ُْف أَن ِ ا ب َ ْ م وا ُ َِّي ر غ ُ تَّى ي َ ٍ ح م ْ َقو ِ ا ب َ م ُ َِّي ر غ ُ الَ ي َ ِ َّن اللّو إ” Onlar nefislerinde olanı değiştirmedikçe Allah bir kavmi değiştirmez.”129 Buna binaen Ġslâm, hadiselere boyun büken, vakıacı halvete karĢıdır. Fasit durum karĢısında kırılganlığın, acziyetin düĢmanıdır. Ġslâm, Ģöyle diyen kiĢinin örneğinde temsil olunan teslimiyetçi, korkak ruhu reddeder: “Zaman sana uymazsa sen zamana uy. İnsanlar sana pervana olmazsa sen insanlara pervana ol!”. ġöyle diyen kiĢinin sözünde cisimleĢen basitlik, avanaklık irâdesini de tahkir eder: “Avanaklığa razı ol, onunla korktuklarından, inatçının inadından, beri olarak yaşa. Meâlîn ötesinde, dalarsan bir sabah vardır, ahmakça ruhuna helak düşürdün.” Ġçerisinde yaĢadığı, onu ihâta ettiği vakıadaki Müslüman’ın faal hareketinin içerisinde zuhur ettiği olumlu amellerden biri de, Nebi Sallallahu من ر أى منكم منكرا فليغَته بيده فإن مل :değiĢimdir istenilen hadisinde Ģu in’Sellem Ve Aleyhi eliyle onu ,görürse Münker bir kim Sizden “يستطع فبلسانو فإن مل يستطع فبقلبو وذلك أضعف اإلديان değiştirsin. Gücü yetmezse, diliyle. Gücü yetmezse kalbiyle. Bu da imanın en zayıfıdır.”130 Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, değiĢim için çalıĢmayı, münkeri izâle etmek için harekete geçmeyi vâcib kıldı. Bundan sonra artık Müslüman’ın fesada meyletmesi ve onun hakkında sükut geçmesi, ona karĢı koymak için ağzını açıp bir kelime dahi etmemesi, hiçbir söz söylememesi, onu izâle etmek için sâkin durarak hareket etmemesi uygun değildir. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: نِ ْ َدي ِ ال َ ِ أَو الْو ْ ِس ُكم لَ ُ ى أَنف َ ع ْ لَو َ ِ و لّو ِ َ َداء ل ِط ُ شه ْ ِس ِالْق ب َ ِين َّوام ْ َ ق ُوا ْ ُ كون ُوا ن َ آم َ َّذِين ا ال َ ُّ ا أَي ه َ ي َ بِين َ األَْق ر َ و “Ey iman edenler! Adaleti titizlikle ayakta tutan, kendini, ana-babanız ve akrabanız aleyhinde de olsa Allah için şahitlik eden kimseler olun.”131 Ebu Saîd El-Hudrî’den, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem Ģöyle buyurdu ال حيقرن أحدكم نفسو أن يرى أمرا هلل عليو فيو مقاال مث ال يقولو فيقول اهلل ما منعك أن تقول فيو lundu rivâyet dediği o ,görür hususunu bir ın’Allah ,biriniz Sizden “فيقول ريب خشيت الناس فيقول وأنا أحق أن ختشى husus hakkında bir söz söylemesi üzerine vâcib olur da sonra söylemeyerek nefsini tahkir etmesin! Bunun üzerine Allah, onun hakkında seni söz 128 Muslim 129 Ra‟d 11 130 Muslim 131 Nisa 135 63 söylemekten alıkoyan nedir? buyurur. O da: “Rabbim, insanlardan korktum.” Der. Allah’da “Ben senin korkmana en layık olanım” buyurur.”132 BaĢka bir .der ,korkusu İnsanlar “فيقول خشية الناس فيقول فإياي كنت أحق أن ختشى :Ģöyledir ise rivâyette Bunun üzerine Allah: “Kuşkusuz ben, korkmana en layık olanıydım” أمرين رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم أن :edildi rivâyet dediği Ģöyle den’Zerr Ebu 133”.buyurur Aleyhi Sallallahu Rasûlullah “أصل رزتي وإن أدبرت وأن أقول اضتق وإن كان مرا وأن ال تأخذين يف اهلل لومة الئم Ve Sellem, sırt çevirsem de sıla-i rahmi ziyaret etmemi, acı olsa da hakkı söylememi, Allah hakkında kınayıcının kınamasının beni alıkoymamasını bana emretti.”134 DeğiĢim, iki Ģekilde denir: Birincisi: Zatını değil de suretini değiĢtirmek içindir. Mesela, öncekinden farklı olarak inĢa ettiğimde, evimi değiĢtirdim denilir. Ġkincisi: BaĢkasıyla tebdil etmek içindir. Mesela, baĢkalarıyla tebdil ettiği zaman kölemi ve hayvanımı değiĢtirdim denilir. Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözü de böyledir: نَّ ِ إ ْ ِسِهم ُْف أَن ِ ا ب َ ْ م وا ُ َِّي ر غ ُ تَّى ي َ ٍ ح م ْ َقو ِ ا ب َ م ُ َِّي ر غ ُ الَ ي َ وّالل” Onlar nefislerinde olanı değiştirmedikçe Allah bir kavmi değiştirmez.”135 Ebu-l Bekâ külliyât’ta Ģöyle der: “Değiştirmek, mesela kırmızıyı beyaza değiştirmek gibi, bir sıfatı başka bir sıfata tebdil etmekten ibârettir. Değiştirmek, ya şeyin zatında ya cüzünde yada o şeyden hâriçte olur.” DeğiĢtirmek de aslolan, bir Ģeyi baĢka bir Ģeyle tebdil etmeyi istemektir. Yani rağbet edilen bir Ģeyi, yüz çevrilen bir Ģeye karĢılık tebdil etmektir. DeğiĢtirmek hakikatinde, terk etmek ve sadece izâle etmek değildir. Bilakis bunları, izâle edilip terk edilenin yerine yeni Ģeyi ikâme etme iĢlemi takip eder. Bu itibara binaen değiĢtirmek, izâle etmekten ve bir Ģeyi yapmaktan nehyetmekten daha geneldir. Hadisi Ģerifteki münkere iliĢkin emir, “Onu değiĢtirsin” dir. Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem “Onu izâle etsin veya ona mâni olsun veya onu gidersin” demedi. Halbuki izâle etmek, esasında istenilendir. Ancak “Onu değiĢtirsin” buyurdu. Sanki Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, bizleri Münkerin yokluğunda marûfun varlığına, münkerin varlığında marûfun yokluğuna irĢat ediyor gibi. Yahut sanki Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, nihâi olarak münkeri defetmenin, mukâbilinde marûfu yerleĢtirmenin, terkiz etmenin tamamlanabilmesi için izâle edilen münkerin yerine marûfu ikâme etmekle farzın kemâle ermesine ve faâliyetin tamamlanmasına bizleri irĢat ediyor gibi. 132 Ahmed 133 Ahmed 134 Ahmed, Et-Tabarânî 135 Ra‟d 11 64 Değişimi Vâcib Olan Münkerin Mahiyeti Münker -açıklaması geçtiği gibi-, bir vâcibin terki veya bir haramın yapılması gibi Ģeriatın çirkin görüp haram kıldığı her Ģeydir. Münkeri inkâr etmek, Allah’u Teâlâ’nın fertler, cemâatler, kitleler ve devlet olarak bütün Müslümanlar üzerine farz kıldığı Ģer’î bir hükümdür. Ancak münkerin bu tarifi, el gücüyle olsa da münkeri izâle etme ve değiĢtirme amelinin üzerine bina edildiği bir esas olmaya uygun olmaz. Zira Ģeriatın çirkin görüp haram kıldığı bir vâcibin terki veya bir haramın yapılması ekseriyetle çoktur, muhteliftir. ġayet biz bu tarifi, değiĢtirmenin esası kılarsak, anarĢizm egemen olur, Ġslâm’î toplumu hercu-merç kapsar, Ġslâm’î toplum içerisinde insanlar birbirleriyle iĢtigal ederler. Onun için bir kayıt konulması kaçınılmazdır ki bu kayıtla, değiĢtirme hükmünün genel maksadı gözetilmekle birlikte değiĢimi vâcib olan münkerin mahiyeti tanınsın ve meseledeki kötü anlayıĢtan kaynaklanan olumsuz yansımalardan kaçınılsın. Münkeri zapturapt eden olarak kastettiğimiz ve kendisine meylettiğimiz kayıt, münkerden hakkında ihtilaf edilmeyen hususlardır. Bunlar, Müslümanlar arasında üzerinde ittifak edilen münkerlerdir. Zira Müslümanlar, hırsızlığın, zinânın, içki içmenin, küfürle hükmetmenin haramlılığı ve haramlılığını yakinen delilin getirdiklerinde ihtilaf etmezler. Hakkında ihtilaf edilenlere ve delâletinde veya sübûtunda zannî olanlardan içtihada muhtemel olanlara gelince; münkerin tarifine dâhil olmazlar. Büyük çoğunluk alimleri ve fakihleri bu görüĢe meylettiler ve değiĢimi vâcib olan münkeri tanımlayan bir kayıt olarak buna razı oldular. Bu konuda ilim ehlinden bazı nakiller yapacağız. Bu nakillerden dolayı bize muvâfakat eden kimselerin muvâfakatini öğreneceğiz. Nitekim muttali olduktan sonra onu reddetmek amacıyla bize muhalefet edenlerin görüĢünü de detaylıca bu nakiller sayesinde açıklayacağız. Ebu Hâmid El-Gazâlî Ģöyle der: “Dördüncü şart: Onun, içtihadsız malûm Münker olmasıdır. İçtihad mahallinde olan her şey, hesaba katılmaz. Bir Hanefî‟nin, kertenkele ve sırtlan yiyen, besmeleyi terk eden bir Şâfiî‟yi, bir Şâfiî‟nin de sarhoş verici olmayan nebizi içen bir Hânefî‟yi inkar etme hakkı yoktur.”136 Ġbn-u Mufelleh El-Hanbelî Ģöyle der: “Hakkında ihtilafın câiz olduğu fürûda içtihad eden veya bunlarda bir müçtehidi taklid edenler inkar edilmez. El-Kâdı ve arkadaşları da böyle zikrettiler, bunun caiz olmadığın tasrih ettiler. Buna az nebiz içeni ve velisiz evleneni örnek gösterdiler. Bazıları da besmelesiz kesilen şeyi yemeyi de buna örnek gösterdiler. Nebiz içene had vurulur sözleriyle birlikte, onlardan sâdır olan bu kelâm, tevil olunur ve ilginç bir mukallitliktir. Çünkü inkâr etmek, bir vaaz, bir emir, bir nehy, bir tazir ve bir tediptir. Gayesi, had vurmaktır. Öyleyse inkâr edilmediği halde nasıl had vurulabilir ki? Veya bir rivayete göre, bir fâsık inkar edilmediği halde nasıl fasıklanabilir ki!?” El-Muğnî de Ģöyle zikretti: “Ahmed‟in bir nassına göre, kişi zimmî eşini azcık içki içmekten, o zimmî kadın bunun mubahlığına itikat ettiğinden dolayı men etme hakkına sahip değildir. Sonra sarımsak yemek hakkında iki vecihten birini tahriç 136 İhyau Ulum-ud Din. C.2. s.436 65 ederek, kişinin zimmî eşini sarımsağın kötü kokusundan dolayı men etme hakkına sahip olduğunu zikretti. Dedi ki: “Bu hükme göre, kişi, az nebizin mubahlığına itikad eden bir kadınla evlense, onu men etme hakkı var mıdır? Bu konuda iki vecih vardır. Keza münferit bir meselede de şöyle zikretti: “ Bir kimse, başkasını mezhebiyle amel etti diye inkar etme salahiyeti yoktur. Çünkü içtihadlar inkar edilmez.” ElMervezî’nin bir rivâyetinde Ahmed Ģöyle dedi: “Fakih, insanları mezhebine hamledemez. Onlara Ģiddetli de davranamaz. Muhinna dedi ki: “Ahmed’i Ģöyle derken iĢittim: “Kim, bu nebizi içmek ister, bunda da onu içen kimselerin içişine tabi olursa, tek başına onu içsin.” Ahmed’den baĢka bir rivâyette ise bundan farklıdır. El-Meymûnî rivayetinde Ahmed, satranç oynarlarken bir topluluğa uğrayan bir adam hakkında, onları nehyeder, onlara vaazı-nasihat eder, dedi. Ebu Dâvud Ģöyle dedi: “ Ahmed’e, satranç oynarlarken bir topluluğa uğrayan, onları nehyeden, onların da vazgeçmedikleri, bunun üzerine satrancı alıp atan bir adam hakkında sorulduğunda, iyi yapmıĢ, dediğini iĢittim.”. Ebu Tâlib’in rivâyetinde ise Ahmed, baĢlarına satrancı geçirmek için satranç oynarlarken bir topluluğa uğrayan kimse hakkında, satrancı kamufle ederler, örterler, dedi. Ahmed bir gün rükusunu ve secdesini tam yapmayan bir adamın yanında namaz kıldı da, “Yâ filan! Belkemiğini kaldır, namazını güzel kıl” dedi. Bunu Ġshak ibn-u Ġbrâhîm nakletti. El-Mervezî Ģöyle dedi: “ Ebu Abdullah’a Ģöyle dedim: “Bir adamın yanına girdim. Ebu Abdullah, beni o adama bir Ģeyle göndermiĢti. Adam, tepesi gümüĢ kaplı bir kap getirmiĢti de ben de onu kırdım. Bu onu ĢaĢırtmıĢtı, tebessüm edip kap sahibini inkâr etti. El-Halvânî’nin EtTebsira’sında, velisiz evlenen veya besmele çekilmeyen Ģeyi yiyen veya kızı, zina eden kimseyle veya anasıyla zina edilen kimse ile evlenen kimselerin Ģahitliği reddedilme ihtimâli vardır diye vârit oldu. Bu, delili kuvvetli olanlarda veya söz, haberi vahidin hilafına olanlarda olması gerekir. Hüküm, haberi vahide veya zannî icmâya veya celiyy kıyâsa muhalefet ettiği için nakzedildiğinde, bizim o hükümde benzeri ve evla olanı olamaz. El-Kâdı ve Ġbn-u Akîl, El-Meymûnî rivayetini, fâilin içtihad ehlinden ve bu görüĢü benimseyen kiĢilerin de mukallidi olmadığına hamlettiler. Ahmed’den üçüncü bir rivayette ise müçtehid inkar edilmez bilakis mukallit inkar edilir, dediği nakledildi. Ġshâk Ġbn-u Ġbrâhîm imam Ahmed’den, kendisine yılanların derileri içerisinde namaz kılmak hakkında sorulduğunda, kılan kimse tevilci olduğunda, bir sakıncanın olmayacağını umarım. Eğer cahilse, nehyedilir ve ona, Ģüphesiz ki Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, bundan nehyetti denilir, dediğini nakletti. Meselede dördüncü bir görüĢ daha vardır ki Ahkâm-ul Suntâniyye’de (Ebu Ya’lâ El-Ferrâ’): “Kendisinde ihtilâf zayıf olur ve bu ihtilâf, peĢin ribâ gibi, üzerinde ittifak edilen bir harama bahane olursa, bundaki ihtilaf zayıftır ve haramlılığı üzerinde ittifak edilen nesi-e ribâsına aracı olur. Mut’a nikâhı da böyledir. Belki mut’a nikâhı, zinayı mubah görmeye aracı olabilir. Dolayısıyla kendisinde ihtilaf zayıf olanlar, velâyeti hükmü gereğince muhtesibin inkârına dâhil olurlar. Sonra El-Kâdı, Ebu Ġshâk ve Ġbn-u Batta’nın 66 mut’a nikâhı hakkındaki sözlerini zikretti. Ebu-l Hattâb ve baĢkaları ise, mut’a nikâhında taklidin caiz olduğuna delâlet eden Ģeyler zikrettiler. Er-Riâye’de, mut’a nikâhı hakkında “Mut‟a nikâhına fetva vereni taklit etmek mekrûhtur” dedi. Ahkâm-ul Suntâniyye’de, baĢka bir yerde, nebiz izhârını açığa vurmak, içki gibidir. Onu dökmek ziyan değildir. Onun bu kelâmı, Muhinna’nın rivâyetinde daha önce geçmiĢti. Ġbn-ul Cevzî de, ihtilaf meselelerinden olduğu halde, rükû ve secdelerde itidâli terk ederek namazını kötü kılan kimsenin inkâr edildiğini hatırlattı. ġeyh Abdulkâdir, böyle kimseye emretmek ve nasihat etmek vâcibtir, dedi. Ġbn-ul Cevzî: “İtikafa giren kimsenin, bu şeyleri inkar etmekle ve tanıtmakla iştigal etmesi, kendisiyle yetinilen bir nâfileden daha efdaldir.” Dedi. Ve aynı Ģekilde eli ve pis kapları, az sulara daldırmak hususunu münkerler içerisinde zikretti. Dedi ki: “Bunu bir Mâlikî yaparsa, inkar edilmez. Bilakis ona latif davranılır ve ona “ Bana karşı taharet yapmayarak bana eziyet etmen mümkündür” denir. Meselede beĢinci bir söz daha vardır. ġeyh Takiyyuddîn Ģöyle dedi: “Doğru olan, Müslümanların çoğunluğunun üzerinde bulunduğu husustur. Öyle ki her sarhoşluk verici şey, içkidir. İçki içen, tedavi için veya tedavi haricinde bir damla dahi içse, kırbaçkanır.” Yine o, “Butlân-ut Tahlîl” kitabında Ģöyle der: “Onların, ihtilaf meselelerinde inkâr olmaz, sözleri, sahih değildir. Çünkü inkar etmek, ya hükümle söze veya amele yöneltilir. Birincisine gelince; eğer söz, bir sünnete veya kadim bir icmâya muhalif olursa, ittifakla inkarı vâcibtir. Eğer böyle olmazsa, isabet eden tektir diyenler nezdinde, ki bunlar selef ve fakihlerin genelidir, sözün zayıflığını beyan etmek manasında inkar edilir. Amele gelince; sünnet veya icmâya muhalif olduğu vakit, inkâra göre keza inkarı vâcibtir. Nitekim hakkında ihtilaf edilen nebiz içen kimsenin durumunu daha önce zikretmiştik. Nitekim, hâkimin hükmü, bir sünnete muhalif olduğunda, bazı alimler ona ittiba etselerde, nakzedilir. Ama meselede bir sünnet veya bir icmâ yoksa ve meselede içtihad etmekte caizse, ister bir müçtehid ister bir mukallid olsun, bu meseleyle amel eden kimse inkar edilmez. Ancak meseledeki bu karşıklık şu yönden meseleye dâhil oldu; kâil olan kimse, ihtilaf meselelerinin, içtihad meseleleri olduğuna itikad ediyor. Nitekim imamların da üzerinde bulunduğu insanlardan bir takım taifeler de buna itikad ediyor. Şöyle ki içtihad meselelerinde, bir delil olmadığı sürece, kendi cinsine muarız olmayan sahih bir hadis misali, vucûben ve zâhiren o meselelerle amel etmek vâcibtir. Böyle olmadığı zaman, birbirine yakın deliller teâruz ettiği veya o meselelerde deliller gizli olduğu için içtihad câiz olur. Meselenin katî olması babında, haklarında selefin ihtilaf ettikleri diğer meseleler gibi, müçtehidlerden o meseleye muhalefet edenler üzerine hiçbir ta‟n yoktur. Biz, bu meseledeki iki sözden birinin sıhhatinden kesin eminiz. Mesela, kocası ölen hamile kadın, doğuruncaya kadar iddet bekler, meni gelmeksizin mücerret cimâ, guslü gerektirir, ribâ-i fadl ve mut‟a haramdır, daha birçok meseleler, zikretti.” BaĢka bir yerde ise keza Ģöyle dedi: “Cemâati terk etmek üzerinde ısrar eden kimse, inkar edilir. Cemâati müstahab görenler nezdinde iki şekilden birine göre keza kendisiyle savaşılır da. Ama cemâati vâcib görenler katında ise, şüphe zâil olduktan sonraki bağiler gibi, savaşmak ve fasıklamak için mubah kılıcı delil, o kimse nezdinde kâim olduğu zaman, hem kendisiyle savaşılır hem de fasıklanır.” Yine Ģöyle dedi: “İtidali terk eden ve meshe vakit tayin etmeyen kimse, hakkinda bir nassın varlığından dolayı namazı iâde eder. Oysa tevilcinin durumu 67 böyle değildir. Çünkü iki rivayetten birine göre, o konuda deliller ve eserler tearuz ettiği için, tevilci deve etinden dolayı abdest almaz.” ġeyh Muhyiddin En-Nevevî de Ģöyle zikretti: “Hakkında ihtilaf edilen hususta inkar olmaz.” “Ama ihtilaftan çıkmak için nasihat yönünden inkarı mendûb görürse, yumuşaklıkla yapması güzeldir, sevimlidir, mendûbtur.” Dedi. Şâfiîlerden başkaları da meselede iki cihet olduğunu zikrettiler. En-Nevevî, baldırını açan kimsenin inkar edilme meselesini ve bu konudaki iki ciheti zikretti.”137 ġafiî olan El-Maverdî de Ģöyle dedi: “Şafiî ashabından fakihler, kişi, hakkında fakihlerin ihtilaf ettikleri hususlardan kendi münker gördüğü şeylerde insanları kendi görüş ve içtihadına hamletmesi câiz midir? Yoksa değil midir? Diye ihtilaf ettiler. Bu konuda iki vecih vardır. Birincisi: Ebu Saîd El-Istahurî‟nin sözüdür. Bu konuda kendi görüş ve içtihadına hamletmesi caizdir. Buna göre muhtesibin, hakkında ihtilaf edilen konularda kendi görüşüyle içtihad edebilmesi için dini hükümlerde içtihad ehlinden bir âlim olması vâcibtir. İkincisi: İnsanları kendi görüş ve içtihadına hamledemez. Hakkında ihtilaf edilen konularda ve herkese içtihadı caiz gördüğü için onları kendi mezhebine sevk edemez. Buna göre de muhtesibin, üzerinde ittifak edilen münkerleri bildiği zaman, içtihad ehlinden olmaması câizdir.”138 Ġbn-u Receb El-Hanbelî de Ģöyle dedi: “…İnkârı vâcib olan Münker, üzerinde ittifak edilen münkerdir. Hakkında ihtilaf edilene gelince; ashabımızdan, ister müçtehid olsun isterse bir müçtehidi caiz taklitle mukallid eden olsun, münkeri işleyeni inkâr etmek vâcib değildir, diyenler vardır. El-Kâdı (El-Ferrâ‟) Ahkâm-ul Sultâniyye‟de kendisinde ihtilaf zayıf olup, bu ihtilaf, peşin ribâ gibi, üzerinde ittifak edilen bir harama aracı olanları istisna etti. Bundaki ihtilaf zayıftır ve bu ihtilaf, üzerinde ittifak edilen nesi-e ribâya vasıta olur. Mut‟a nikâhı da böyledir. Çünkü o, zinaya vasıta olur. İshâk İbn-u Şâkilên den, mut‟anın açıkça zina olduğunu nakletti. İbn-u Batta‟dan da şöyle dediğini nakletti: “Bir kâdının hükmettiği bir nikâh, eğer o nikahı tevil etmişse, fesh olmaz. Ancak bir adamın lehine, mut‟a akdiyle veya tek bir lafızla üç kere boşayıp, kocasına tekrar geri dönmeye hükmederse, hükmünün merdut olması müstesnadır. Böyle yapan kişiye ceza ve ukubât gerekir. Ahmed‟den nakledilen husus, satranç oynayan kimsenin inkar edildiğidir. El-Kâdı, bu nakli satrancı içtihadsız veya caiz taklitsiz oynayana tevil etti. Halbuki buna bakmak gerekir. Çünkü Ahmed‟den nakledilen, hakkında ihtilaf edilen nebizi içen kimseye had vurulduğudur. Had vurmak, inkar mertebelerin en beliğ olanıdır. Halbu ki böyle yapan kimse, Ahmed nezdinde fasıklanmaz. Dolayısıyla bu da, haramlığına sünnetin delâlet etmesinden ötürü kendisinde ihtilaf zayıf olan her ihtilaf edilenin inkar edileceğine delâlet eder. Ama tevilci fâili, Allah‟u A‟lem bununla adaletten dışarı çıkmaz. Aynı şekilde Ahmed, bunun vucûbunda ihtilafın varlığıyla birlikte, namazını tam kılmayan, rükûdan ve secdelerden belini tam doğrultmayan kimsenin inkar edileceği belirtti.”139 ĠĢte bunlar, ilim ehlinin meseledeki sözlerinden bir demettir. Biz bu sözleri, vâkıf olma faydasının güzelliğine binaen ayrıntılı olarak zikrettik. Bu meseledeki son sözü söylemeye ve değiĢimi elzem olan münkeri, sadece hakkında ihtilaf edilmeyene hasretme vucûbundaki sözümüze muhalif davrananlara cevap vermeye gelince; bu Ģu Ģekildedir: 137 Âdâb-uş Şeriyye ve‟l Menh-ul Meriye. C.1. s.166-170 138 Ahkân-ul Sultâniyye. S. 300 139 Cami-ul Ulûm ve‟l Hikem. S. 284 68 Birincisi: Alimlerden, hakkında ihtilaf edilen meselelerde müçtehid inkar edilmez, ancak mukallid inkar edilir diye görüĢ belirtenler vardır. Bu görüĢ, bizim görüĢümüze göre doğrudan çok uzaktır. Çünkü insanların ekserisi, müçtehid değil mukallidtir. Hakkında ihtilaf edilen hususta onları inkar etmenin, onları taklitten men etmekten baĢka hiçbir manası yoktur. Bu ise, taklidin câizliği üzerinde icmânın varlığından dolayı bâtıldır. Bu bir yöndendir. Diğer bir yönden ise, mukallid, taklit ettiği Ģeyle amel etmekte, içtihad ettiği Ģeyle amel etmekte müçtehid gibidir. Yani her biri, ister taklit isterse içtihad olsun, zannı galibiyle amel eder. Bunun için Ģeriatın kendisinden talep ettiğine uygun olarak zannı galibiyle amel eden mukallidi inkar etmenin ve bu konuda müçtehidi inkar etmemenin hiçbir manası yoktur. Bu böyledir. Biz, mukallidin Alemlerin Rabbi Subhanehu ve Teâlâ karĢısında zimmetini beri kılan meĢrû bir tercihsiz taklid ettiğinde, mukallidi inkâr etmek gerektiğine kâil oluyoruz. Çünkü mukallid, hevaya ve nefsi arzusuna ittiba etmiĢtir. Eğer mukallidin ameli, bundan baĢkasına bağlıysa veya mukallidin fiili, Ģehvetinden baĢkasında doğruyu görmüĢse, mukallidi inkarımız, üzerinde ittifak edilen katî haramı iĢlemeye karĢılık inkâr etmek babındandır. Üzerinde ittifak edilen katî haramı iĢlemek de, amelde hevaya ittiba etmekten baĢkası değildir. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: ُ اه َ َو ى َ َع َّمِن َّ ات ب ِ أَض ُّل م َ ْ َن م َ و ِ َّن ِ إ و اللَّ َ ُ ًد ِّى من ِر ى ْ ي َ غ ِ ب َ مِين ِ الظَّال َ م ْ َ ي الْقو ْدِ ه َ َ َ ال ي و َّالل” Allah'tan bir hidâyet olmaksızın kendi hevasına ittiba edenden daha sapık kim olabilir! Elbette Allah zâlim kavme hidâyet etmez.”140 Ġbn-u Abbâs da Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den Ģöyle اتقوا اضتديث عٍت إال ما علمتم فمن كذب علي متعمدا فليتبوأ مقعده من النار ومن قال يف :etmiĢtir rivayet dediğini Bildiğiniz .sakınınız aktarmaktan hadis Benden “القرآن برأيو فليتبوأ مقعده من النار müstesnadır. Her kim bana bile bile yalan isnad ederse, ateşten yerine hazırlansın. Kim de Kurân hakkında kendi görüşüyle (yani hevasıyla) söylerse, ateşten yerini hazırlasın”141 İkincisi: Bazı alimlerin: “Onların, ihtilaf meselelerinde inkâr olmaz, sözleri, sahih değildir. Çünkü inkar etmek, ya hükümle söze veya amele yöneltilir. Birincisine gelince; eğer söz, bir sünnete veya kadim bir icmâya muhalif olursa, ittifakla inkarı vâcibtir… Amele gelince; sünnet veya icmâya muhalif olduğu vakit, inkâra göre keza onun inkarı da vâcibtir…” sözüne iki yönden bakılır: 1) Ne özellerinden ne de genellerinden Müslümanlardan hiçbir kimse, onu bile bile sünnete muhalefet etmez. Sünnet, o kimse nezdinde Ģart koĢtuğu kendi Ģartlarıyla sahih olursa veya sünnetten muhâlifinin anladığını anlasa, kesinlikle sünnet hakkında muhalefet etmez, ondan yüz çevirmezdi. Biz nasıl, onu kendi Ģartlarımıza zorlayabiliriz veya kendi anyalıĢımızla onu kayıtlayabiliriz. Doğrudur, Ģayet insanlardan biri, rıza gösterilen bir görüĢ veya zayıf bir delil veya delil Ģüphesi veya zimmeti beri kılan bir taklit olmaksızın muhâlefet ederse, bunu inkar ederiz. Çünkü bu, heva amelindendir. Hakkında söz daha önce geçmiĢti. 140 Kasas 50 141 Et-Tirmizî 69 2) Ġcmâya muhalif olan amel veya sözün inkârını söylemek, icmânın zatının hakikatini kayda ve beyâna muhtaçtır. Peki buradaki icmâyla kasıt nedir? O, sahabenin icmâsı mı veya alimlerin veya mezheblerin icmâsı mı? Bu icmânın, hüccetliği nedir? Söz hahibinin –ki Ġbn-u Teymiyyedir-, üç talakla ilgili fetvasında icmâya muhalefet ettiği ittiham fitnesiyle karĢı karĢıya kaldı. Öyle ki o, tek kelimeyle söylenen üç talakın tek talak olarak vaki olacağı görüĢünü benimser. Bu bağlamda alimlerden biri, onun hakkında Ģöyle der: “Şüphesiz o, icmâya muhalefet etmiş ve bidat yolunu tutmuştur.” Es-Sanânî “Subulus Selâm” da Ģöyle dedi: “Dört mezheb sahipleri, Ömer‟in bu konudaki seyrine ittiba ederek üç talakın vâki olacağına kâil oldular. Bu konuda kendilerine muhalefet edenlere inkarları çok siddetli olmuştur. Bu mesele onlar nezdinde, reddedenlere ve muhalefet edenlere nispetle bir ilim haline dönüşmüştür. Bu meseleyle ilgili fitneler sebebiyle Şeyh-ul İslâm İbn-u Teymiyye cezalandırılmış, tilmizi El-Hâfız İbn-ul Kayyim da, üç talakın vaki olmadığı fetvası sebebiyle bir erkek devenin etrafında dolaştırılmıştır. Bu durumun, ümmetin selef ve haleflerinin hakkında ihtilaf ettikleri ferî bir meselede, salt şiddetli taassupçuluktan başka bir şey olmadığı gizli değildir. Bu meselede muhtelif sözlerden bir söze meyleden kimseler hiç inkar edilmez. Nitekim bu durum marûftur. İşte musannif, diğer dâhi araştırmacılardan ve takvalı erkeklerden, burada ayrılıyor.” Bu nedenle icmânın hakikatini beyân etmek gerekir. Doğru olan, inkârın vâcibliğindeki kayda uygun olan icmâ, sahabeden günümüze kadar Müslümanların üzerinde ittifak ettikleri, küçük büyük herkesin bildiği, âlim câhil herkesin üzerinde muvâfakat ettiği, zinânın, ribânın, içkinin, hırsızlığın, haksız yere öldürmenin, Allah’ın indirdiğinden baĢkasıyla hükmetmenin ve zaruretle dinden oldukları bilinen diğer münkerlerin haramlılığı gibi, bu konuda hiçbir muhalif ve muarız olmaksızın bütün mezheblerin ve tüm alimlerin üzerinde söz birliği ettikleri icmâdır. Bu tür icmâ, genelde katî olanlarda tahakkuk eder. Onların, “İcmâya muhalefet eden inkâr edilir” sözlerinden kasıt buysa, evet öyledir ve güzeldir. Eğer kasıt bu değilse, onların dedikleri gibi değildir. 3) Bazı alimler de “Hakkında ihtilaf zayıf olur ve bu ihtilaf üzerinde ittifak edilen bir harama vasıta olursa” inkar edileceğini söylediler. Hakkında ihtilafın zayıf olduğundan kasıt, delilinin zayıflığından ve hüccetinin cılızlığından ötürü muhalif olan kiĢinin görüĢünün hatasının kendisinde ayan beyan olduğu Ģeydir. Bu durum alimler indinde iki hususun birlikte bulunmasıyla bilinir. Birincisi: Uzak bir teville tevil ederek veya ihmal ederek veya amel ettirmeyerek sarih sahih nassa muhalefet etmektir. Ġkincisi: Kâil olanların azlığı yani alim ve cumhurdan kahir ekseriyete muhalefet etmektir. Bu 70 söz, doğru olan sözlerdendir. Çünkü harama vesile, ittifakla haramdır. Hakkında ihtilaf zayıf olur ve bu ihtilaf, üzerinde ittifak edilen haramın toplumda yaygınlaĢmasına aracı olduğuna misaller, mut’a meselesidir. Mut’a, haramdır. ErRibbî’ Ġbn-u Sebrate’l Cuhennî’den, babasından Ģöyle rivâyet أن رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم هنى عن اظتتعة وقال أال إهنا حرام من يومكم ىذا إىل يوم :edildi القيامة” Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem mut‟adan nehyetti ve “Dikkat edin! Mut'a şu gününüzden kıyâmet gününe kadar haramdır.” buyurdular.”142 Mut’anın câizliğine dair sözler, mubah faydalanma bahanesiyle toplumda zinânın yaygınlaĢmasına yol açan, Ģâzz ve zayıf sözlerdendir. Bunun için mut’a haramdır, yapanı inkâr edilir. Çünkü harama vesile, haramdır. Ancak bu söz yani hakkında ihtilaf zayıf olur ve bu ihtilaf, üzerinde ittifak edilen haramın toplumda yaygınlaĢmasına aracı olduğunda inkâr etmek sözü, kendisine binaen inkar imkanı olan bağlayıcı bir keyfiyetle görüĢteki zayıflığı sınırlandıran cihet bakımından bir kayda muhtaçtır. Bizdeki görüĢ, zayıf görüĢü sınırlandırma iĢinin kendisine râci olduğu cihet, imamdır. Zira ilzam yoluyla meselelerdeki ihtilafı kaldırmak, hakkında ihtilaf edilen meselelerde görüĢlerden birini benimsemekle ihtilafı kaldırma salahiyetini, iĢleri gütme, devlet ve toplumda meseleleri tedbir etme salahiyetini Ģeriatın kendisine vermiĢ olması sebebiyle halifeyle ilgili meselelerdendir. Ġmamın emri, ihtilafı kaldırır. Emrine muhalefet etmek, inkarı gerektirir. 142 Muslim 71 Değişim Mertebelerini Gözetmek İnsanlar, münkeri değiştirmek mertebeleri meselesinde iki kısma ayrıldılar; bir kesim, değiştirmek hadisinde vârit olan mertebelere bağlanmayı vâcib görürler. م ه رأى مىكم مىكرا فليغيري بيدي فإن لم يستطع فبلساو ً فإن لم يستطع فبقلب ً ;şudur hadisi Değiştirmek يمان. ا أضعف وذلك” Sizden kim bir Münker görürse, onu eliyle değiştirsin. Gücü yetmezse, diliyle. Gücü yetmezse kalbiyle. Bu da imanın en zayıfıdır.”143 . Bu hadiste, mutlak olarak tertibi gözetmek vucûbiyetine bir delâletin olduğunu var sayarlar. Diğer bir kesim, onu vâcib görmezler. Değiştirmek vucûbiyetinde aslolanın, hadisten alınan tertibin zâhirini gözetmeksizin keyfiyetlerden herhangi bir keyfiyetle olacabileceğini kabul ederler. Ebu Hâmid El-Gazâlî şöyle der: “Derecelere gelince; ilki, tanımaktır sonra tanıtmaktır sonra nehyetmektir sonra vaazı-nasihattir sonra sövmektir sonra sert ve şiddetli serzenişte bulunup kınamaktır sonra elle değiştirmektir sonra dövmekle tehdit etmektir sonra dövmek ve tahkik etmektir sonra silah kullanmaktır sonra dostlardan yardım istemek ve ordu toplamaktır.”144 İbn-ul Arabî “Ahkâm-ul Kurân” da şöyle der: “Ancak lisân ve beyânla başlanılır. Olmazsa elledir.” EşŞevkânî de “Es-Seyl-ul Cirâr” da şöyle der: “…Ama o kimse, yumuşak sözle vaazı nasihati takdim eder. Eğer bu, tesir etmezse, sert sözü getirir. Bu da tesir etmezse, elle değiştirmeye intikal eder sonra savaşmak eğer değiştirmek ancak bununla olacaksa… Vakıa Ģudur ki, bu hadis, görüldüğünde münkeri inkar etmenin amelî vakıasal suretine muhaliftir. Çünkü kiĢi, herhangi bir münkere Ģahit olduğu zaman, evvela onu kalbiyle inkar eder yani münkere razı olmaz, onu kabul etmez. Ardından lisânıyla ondan nehyeder yani münkerle haĢır neĢir olan kiĢiden münkeri terk etmesini, ondan kaçınmasını talep eder. Eğer münkeri terk ederse, maksat hâsıl olur. Terk etmekten imtina ederse, münkeri yapmaktan men etmek için kuvvetle müdâhil olur. Ancak ne var ki hadis, bu tabii surete muhalefet etmiĢ, inkara elle baĢlamıĢ sonra dil sonra kalp demiĢtir. ġayet biz, hadisin zâhirini gözetmek mutlak olarak vâcibtir dersek, bunun manası, lisân kullanmaksızın veya kalple inkar etmeksizin yani dille münkerin terk edilmesini emretmeksizin veya kalple münkeri kerih görmeksizin elle baĢlamamız gerekir demektir. Halbuki bu durum, vakıasal değildir. Hadisten de kastedilen değildir. Bundan dolayı bu hadiste tedebbür etmek, hadisin zâhirini, ġâri’n külli maksadına, ne hadisin manasına ne de bütünüyle farzın amelî suretine halel getirmeyecek Ģekilde, sarfetmek gerekir. Tahkik edildiğinde, bu hadisin, izâlesi murat edilen Münkerin ancak kuvvet kullanmakla izâle olacağı zannı galip durumunda bir amelî icra etmek için teĢrî edildiği açığa çıkar. El kullanmaksızın lisânla münkeri değiĢtirme gücü zannı galipse, ele, ancak güç yetmedikten sonra baĢvurulur. Sallallahu من رأى منكم منكرا فليغَته بيده فإن مل يستطع فبلسانو فإن مل يستطع فبقلبو وذلك :sözü Ģu in’Sellem Ve Aleyhi اإلديان أضعف” Sizden kim bir Münker görürse, onu eliyle değiştirsin. Gücü yetmezse, diliyle. Gücü yetmezse kalbiyle. Bu da imanın en zayıfıdır.”145 Ve من رأى منكرا فغَته بيده فقد برئ ومن مل يستطع أن يغَته بيده فغَته :sözü Ģu rivâyetindeki nin’Nesâî-En 143 Muslim 144 İhyâu Ulûm-ud Din. C.2. s.440 145 Muslim 72 ,görür Münker bir Kim “بلسانو فقد برئ ومن مل يستطع أن يغَته بلسانو فغَته بقلبو فقد برئ وذلك أضعف اإلديان onu eliyle değiştirirse, kurtulmuş olur. Kim eliyle değiştirmeye muktedir olamaz, onu diliyle değiştirirse, kurtulmuş olur. Kim diliyle değiştirmeye muktedir olamaz, onu kalbiyle değiştirirse, kurtulmuş olur. Ama bu, imanın en zayıfıdır.” Münkeri değiĢtirmekte en faydalı üslûp, kuvvet olduğu zannı galip durumunda en yukarısından en aĢağısına, en kuvvetlisinden en zayıfına kadar üslûpta tedricilik ifâde eder. DeğiĢtirmek için çalıĢan kimse, elini kullanmakla iĢe baĢlar. Eliyle değiĢtirmeye gücü yetmez ve değiĢtirmeye muktedir olmadığı da açığa çıkarsa, diliyle nehyeder. Diliyle değiĢtirmeye de muktedir olmazsa, kalbiyle inkâr eder. Nebevî hadis, Ģu iki husustan dolayı Münker görüldüğünde kendiliğinden amelî değiĢim vakıasına aykırı olarak vârit olmuĢtur. Birincisi: Münkeri inkar etmeye ve ona karĢı susmamaya teĢviktir. Bu, kuvvet kullanımına neden olsa da. Zira farz derecelerinin en yükseğine ve en kuvvetlisine nass getirmek, münkerin inkâr lüzûmunu ve herkeste derecelerin en düĢüğü ve en zayıfının tahakkuku için farzın ehemmiyetinin ispatını beyânda en beliğ olanıdır. İkincisi: BaĢkasına eza vermenin cevâzına teĢri etmektir. Çünkü Müslüman’a eza vermek, katiyen haramdır. Dolayısıyla bu nass, hallerden bir hali istisna eden bir teĢrî getirdi. O hal de, Müslüman üzerinde icmâ edilen bir Münker irtikap ederse, onu men etmek gerekir. Bu, ona eza vermeye götürse de. Binaenaleyh hadisin zâhiri, mutlaklığı üzere değildir. Tertibi gözetmek, bunun lüzûmuna dair zannı galip durumunda olur. Sünneti Nebevî de, hadiste vârit olan üç üslûptan birine itimat etmenin, münkerin vakıasına, onunla haĢır neĢir olanın vakıasına ve değiĢtirenin zannı galibine bağlı olduğuna delâlet eden Ģeyler vardır. Muslim, Abdullah Ġbn-u Mes’ûd’dan, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģöyle buyurduğunu tahriç ما من نيب بعثو اهلل يف أمة قبلي إال كان لو من أمتو حواريون وأصحاب يأخذون بسنتو ويقتدون بأمره مث إهنا ختلف من بعدىم :etti خلوف يقولون ما ال يفعلون ويفعلون ما ال يؤمرون فمن جاىدىم بيده فهو مؤمن و من جاىدىم بلسانو فهو مؤمن ومن جاىدىم بقلبو gönderdiği ümmete bir hiç ın'Allah önce Benden “فهو مؤمن وليس وراء ذلك من اإلديان حبة خردل bir Nebi yoktur ki, o Nebinin, ümmetinden bir Havarileri ve sünnetine tâbi olan, emrine uyan bir ashabı olmasın. Sonra onların ardından, yapmadıklarını söyleyen ve emrolunmadıklari şeyleri yapan bir takım kötü nesiller geride kalır. İşte kim bunlara karşı eliyle mücâhede ederse, o mümindir. Kim onlara karşı diliyle mücâhede ederse, o da mümindir. Kim onlara karşı kalbiyle mücâhede ederse, o da mümindir, Amma bunun ötesinde imandan bir hardal danesi de yoktur.” Bu hadiste, değiĢtirenin, ister sözlü ister fiili olsun, kendisiyle münkerin zevâline imkan bulduğu her Ģekliyle münkeri değiĢtirmek değiĢtirenin hakkından olduğuna bir delâlet vardır. O halde üslûb iĢi, değiĢtirenin zannı galibine bağlıdır. Eğer dille inkar, değiĢime götürürse, dille inkar eder. Dille inkar değiĢime götürmez zannı galipse ve eliyle münkeri izâle etmeye de gücü yetiyorsa, kuvvetle değiĢtirmesi elzem olur. Muslim Enes Ġbn-u Mâlik’ten Ģöyle dediğini tahriç etti: مع اظتسجد يف حنن بينما رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم إذ جاء أعرايب فقام يبول يف اظتسجد فقال أصحاب رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم مو مو قال قال رسول 73 اهلل صلى اهلل عليو وسلم ال تزرموه دعوه فًتكوه حىت بال مث إن رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم دعاه فقال لو إن ىذه اظتساجد ال تصلح RasûluIIah mescitte Biz “لشيء من ىذا البول وال القذر إمنا ىي لذكر اهلل عز وجل والصالة وقراءة القرآن Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟le birlikteydik. Ansızın bir bedevi çıkageldi ve mescidin içine bevletmeye kalkıştı. Bunun üzerine Rasulullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in ashabı: “Hey, Hey! “dediler. Enes der ki: RasûluIIah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem: “Onun bevlini kesmeyin, bırakın onu!” buyurdular. Onlar da bevlini bitirinciye kadar onu bıraktılar. Sonra Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem onu çağırarak kendisine şunları söyledi: “Şüphesiz ki, bu mescidler ne bu bevlden, ne de pislikten hiç bir şeye uygun değildir. Bunlar ancak Allah Azze ve Celle’yi zikretmek, namaz ve Kurân okumak içindir.” Veya Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem bu minvalde bir Ģey buyurdular. El-Buhârî’nin Ebu قام أعرايب فبال يف اظتسجد فتناولو الناس فقال عتم النيب صلى اهلل :dedi Ģöyle ise rivâyetinde dan’Hurayra kalkıp Bedevi Bir “عليو وسلم دعوه وىريقوا على بولو سجال من ماء أو ذنوبا من ماء فإمنا بعثتم ميسرين ومل تبعثوا معسرين mescidin içinde bevletti. İnsanlar ona doğru bağrıştılar. Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem onlara "Onu serbest bırakın, bevli üzerine dolu bir kova yâhut büyük bir kova su dökünüz. Sizler ancak kolaylaştırıcılar olarak gönderildiniz, zorluk çıkarıcılar olarak gönderilmediniz" buyurdu. Ġbn-u Mâce’nin Ebu دخل أعرايب اظتسجد ورسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم جالس فقال :dedi Ģöyle ise rivayetinde dan’Hurayra اللهم اغفر يل وحملمد وال تغفر ألحد معنا فضحك رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم وقال لقد احتظرت واسعا مث وىل حىت إذا كان يف ناحية اظتسجد فشج يبول فقال األعرايب بعد أن فقو فقام إيل بأيب وأمي فلم يؤنب ومل يسب فقال إن ىذا اظتسجد ال يبال فيو وإمنا بٍت لذكر اهلل وللصالة” Bir Arabî mescide girdi. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem oturuyordu. Arabî: “Allah'ım! Beni ve Muhammed'i bağışla ve bizimle birlikte hiç kimseyi bağışlama, dedi. Bunun üzerine Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem gülümseyerek “Sen gerçekten geniş olanı daralttın” buyurdu. Sonra adam geri döndü, nihayet mescidin bir kenarına varınca ayaklarını açıp bevletti. Arabî, yaptığını anladıktan sonra kalkıp: “Babam, annem sana feda olsun. Bana (merhamet et) dedi. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem onu azarlamadı ve sövmedi. Ardından: “Şüphesiz bu mescitte bevledilmez. Bu, ancak Allah'ı zikretmek ve namaz içindir.” buyurdu. Bu hadiste, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, Arabî’nin münkere cahillikle ve kasıtsız yöneldiğini bildiği için, ashabını Arabî’yi mescitte bevletmekten men etmekten nehyetti. Bunun için Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem ona rıfkla yaklaĢtı, mescitte bevledilmeyeceğini ona öğretti. Yine bu hadiste, münkeri iĢleyenin münkerden bihaber olması, kendisine yumuĢak davranmayı, eziyet etmemeyi ve letafetle yaptığının bir Münker olduğunu kendisine bildirmeyi iktiza ettiğine bir delâlet vardır. Ebu Hâmid El-Ğazâlî Ģöyle dedi: “Kuşkusuz Müslüman‟a eziyet etmek haramdır, sakıncalıdır. Nitekim onu Münker üzerinde ikrar etmek de sakıncalıdır. Akıl sahipleri içerisinde kanı kanla veya bevl ile yıkayan hiçbir kimse yoktur. Kim, Münker üzerinde sükûtu sakıncalı olandan uzak durur, bunu Müslüman‟a eziyet vermek sakıncalı olana, bundan müstağni olmakla birlikte, tebdil ederse, muhakkak ki kanı bevl ile yıkamış olur.”146 Ġbn-u Abbâs radiyallahu anhuma’dan Ģöyle nakledildi: عليو اهلل صلى اهلل رسول أن وسلم رأى خادتا من ذىب يف يد رجل فنزعو فطرحو وقال يعمد أحدكم إىل رترة من نار فيجعلها يف يده فقيل للرجل بعد ما ذىب رسول 146 İhyâu Ulûm-ud Din. C.2. s.441 74 Rasûlullah “اهلل صلى اهلل عليو وسلم خذ خادتك انتفع بو قال ال واهلل ال آخذه أبدا وقد طرحو رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, bir adamın elinde altından bir yüzük gördü de onu çekip aldı, hemen attı ve: “Sizden biriniz ateşten bir kora yöneliyor da, onu eline koyuyor” buyurdular. Rasîılullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem gittikten sonra adama : “Yüzüğünü al, onunla faydalan! Dediler. O da: “Hayır! Vallahi onu ebediyen alamam. Onu Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem attı, dedi.”147 Bu hadiste, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in münkeri değiĢtirmek için elini kullandığı hususu vardır. Zira adamın yüzüğünü çekip aldı ve onu yere attı. En-Nevevî Muslim üzerine Ģerhinde Ģöyle der: “Bu hadiste, münkere kâdir olan kimsenin münkeri elle izâle etme hususu vardır.” أن رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم خرج فرأى قبة مشرفة :nakledildi Ģöyle ten’Mâlik u-Ġbn Enes فقال ما ىذه ؟ قال لو أصحابو ىذه لفالن رجل من األنصار قال فسكت وزتلها يف نفسو حىت إذا جاء صاحبها رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم يسلم عليو يف الناس أعرض عنو صنع ذلك مرارا حىت عرف الرجل الغضب فيو واإلعراض عنو فشكا ذلك إىل أصحابو فقال واهلل إين ألنكر رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم قالوا خرج فرأى قبتك قال فرجع الرجل إىل قبتو فهدمها حىت سواىا باألرض فخرج رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم ذات يوم فلم يرىا قال ما فعلت القبة ؟ قالوا شكا إلينا صاحبها إعراضك عنو فأخربناه فهدمها فقال أما إن كل بناء وبال ve çıkar Sellem Ve Aleyhi Sallallahu Rasûlullah “على صاحبو إال ما ال إال ما ال يعٍت ما ال بد منو yüksek bir kubbe görür. "Bu da ne?" buyurur. Ashabı kendisine "Bu Ensâr‟dan filan adamındır" derler. Enes der ki: Bunun üzerine sükût eder, kızgınlığını nefsine gömer. Nihayet kubbe sahibi, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟e gelip insanlar içerisinde kendisine selâm verdiğinde, ondan yüz çevirir. Adam bunu, birkaç sefer yapar. Neticede adam, ondaki kızgınlığı ve kendisinden yüz çevirmeyi anlar. Bunu onun ashabına şikayet eder. Ardından: "Vallahi! Ben Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟i yadsıyorum” der. Onlar da, o dışarı çıkıp kubbeni gördü" derler. Enes der ki: “Adam kubbesine geri döner, hemen onu yıkar. Nihayet onu yerle aynı seviyeye getirir. Sonra Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem bir gün dışarı çıkar ama kubbeyi göremez. "Kubbeye ne yapıldı?" buyurur. Onlar da: “Kubbe sahibi bize senin kendisinden yüz çevirmeni şikayet etti. Biz de ona olup biteni haber verdik. Bunun üzerine o da kubbeyi yıktı” derler. Müteakiben o " Zorunlu olanlar, zaruri olanlar müstesna, amma her bina sahibi üzerine bir vebaldir" buyurur.”148 Bu hadiste Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem sözden yüz çevirmek, fiilden kızgınlığı ve memmuniyetsizliği göstermek üslûbuna itimat etmiĢtir. Sallallahu Aleyhi Ve Sellem dileseydi, o kubbeyi kuvvetle yıkardı. Ancak ne var ki o, gördüğü bir hikmete binaen en ideal üslûba ittiba etmiĢtir. Ve’l hâsıl, keyfiyetlerden herhangi bir keyfiyetle veya üslûplardan herhangi bir üslûpla münkeri izâle etmekte aslolan, güce göredir. Ancak herhangi bir münkerin sadece kuvvetle zâil olacağı zannı galip olduğunda, buna gücü yeten kimse için kuvvetle münkeri izâle etmeye çalıĢması vâcib olur. O kimsenin, dil veya kalple inkarla yetinmesi câiz değildir. 147 Muslim 148 Ebu Dâvud (İbn-u Hacer -Feyz-ul Kadîr‟in c.2 .s 163 „te geçtiği gibi- adamları güvenilir der. Ancak Enes‟ten rivayet eden müstesna. O ravi de Ebu Talha El-Esedî‟dir, marûf değildir. Onun Et-Tabarânî de Vâsila‟dan şahitleri vardır) 75 Değişim Mertebelerinin Tafsilatı A) Elle Değiştirmek Elle değiĢtirmek ve münkeri kuvvetle izâle etmek, Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’inde buyurduğu gibi değiĢim mertebelerinden ilk من رأى منكم منكرا فليغَته بيده فإن مل يستطع فبلسانو فإن مل يستطع فبقلبو وذلك أضعف اإلديان :mertebedir “Sizden kim bir Münker görürse, onu eliyle değiştirsin. Gücü yetmezse, diliyle. Gücü yetmezse kalbiyle. Bu da imanın en zayıfıdır.”149 Ebu Hucayfe’den Ģöyle dediği nakledildi: “Ali radiyallahu anh‟a şöyle dedi: “Cihâd, üç şeyledir: elle, dille ve kalpledir. İlki eldir sonra dildir sonra kalptir.”150 Elle değiĢtirmek, diğer üslûplar ve vesileler üzerine mukaddemdir. Çünkü elle değiĢtirmek, münkeri kökünden söküp atar, meydana gelmesini veya fert ve topluma zarar veren devamlılığını önler. Ġçki içen veya hırsızlık yapan veya bir kadına tecâvüze yeltenen bir Ģahsı görmesi gibi, önünde münker meydana gelen herhangi Müslüman bir ferde, o münkeri izâle etmesi vâcibtir. Zannı galiple de olsa bu münkeri eliyle izâle etmeye kâdirse, o zaman eliyle derhal o münkeri değiĢtirmeye ve izâle etmeye koyulması kendisine vâcibtir. Mesela Ģahıs, içki içen kimseye içki ĢiĢesini kırarak mani olur veya zinâ eden kimseyi defederek veya döverek engel olur. O Ģahıs, bu münkere mâni olur ve onu eliyle izâle eder. Çünkü o, yukarıda zikredilen Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in sözünü tenfiz etmek için elle değiĢtirmeye kâdirdir. ġunun anlaĢılması gerekir ki, el kullanmak yani münkeri değiĢtirmek için maddî kuvvet kullanımı, bu münkerin zatını değiĢtirmek ve onu elle izâle etmek üzere zannı galiple de olsa, fiilî kudrete bağlıdır. Ġzâle etme kudreti bulunmazsa, ne el, ne de kuvvet kullanılmaz. Çünkü o zaman kuvvet kullanımı, kendisinden dolayı kuvvetin kullanıldığı veya kendisinden dolayı kuvvet kullanmanın teĢri edildiği amacı tahakkuk ettirmez. O amaç da münkeri değiĢtirmek ve izâle etmekten baĢkası değildir. Hadiste vârit olan el kullanmak menâtı, bilfiil münkeri değiĢtirme kudretine bağlıdır. Buna delil, aynı hadis, güç yetmediğinde yani münkeri kuvvetle değiĢtirmeye ve izâle etmeye kudret olmadığında, bir mertebeden bir diğerine intikali yani elle münkeri inkardan dille münkeri inkara intikali getirdi. Öyle ki Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem Ģöyle “.diliyle ,yetmezse Gücü “فإن مل يستطع فبلسانو :buyurdu B) Dille Değiştirmek 149 Muslim 150 İbn-u Abdilberr, Et-Temhîd. 76 Dille değiĢtirmek, elle değiĢtirmekten sonraki ikinci mertebedir. Kuvvet kullanım kudreti olmadığı tercih edildiğinde, dille değiĢtirmeye itimat edilir. Vakıa Ģudur ki, dille münkeri değiĢtirmek, hakikaten onu değiĢtirmek değildir. Ancak o, münkeri irtikap edeni değiĢtirmektir. Yani o, fiili Münker olan münkerin fâilini inkar etmektir. Münkeri yapana inkar, onu nehyetmekle, ona engel olmakla, münkeri yapmaktan onu sakındırmakla, Allah Subhanehu ve Teâlâ’nın âsilere hazırladığı ceza ve elim azabı, mutilere hazırladığı büyük sevap ve neîm cennetlerindeki kurtuluĢu hatırlatmakla olur. Nehyin, men etmenin, tahkir etmenin, rezil rüsva etmenin, kötülemenin, sövmenin, küfretmenin, kuvvetle onu durdurmakla korkutmanın veya baĢkasından yardım istemekle tehdit etmenin münkeri irtikap edeni incitmesinde bir beis yoktur. Umulur ki onu bir kızgınlık ve utanmak tutar da münkeri iĢlemekten vaz geçer. Ancak bütün bunlarda Ģeriatın hudutları gözetilir. KiĢi, bütün bunlardan âciz kalır, kendisinde de dille değiĢtirmeye bir kudret görmezse, kalbiyle değiĢtirir. C) Kalple Değiştirmek Kalple değiĢtirmek, münkeri değiĢtirmek ve izâle etmek mertebelerinden üçüncü ve sonuncu mertebedir. Buna münkeri değiĢtiren, elle veya dille değiĢtirme gücü olmadığı zaman itimat eder. Kalple değiĢtirmenin hakikati Ģudur; bu, fiilen münkeri izâle etmez, münkeri iĢleyeni ve haramı irtikap edeni inkar olarak da addedilmez. Ancak o, münkeri inkardır. Zâil olmasını veya onu izâle edecek kiĢilerin varlığını temenni etmektir. Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem kalple değiĢtirmeyi imanın en zayıfı olarak addetti. Müslüman’a Münker vârıt olduğunda, ona rıza göstermemesi, kalbiyle onu kerih görmesi, imanın iktizâ ettiği mertebenin en aĢağısıdır. Kalple değiĢtirmek, münkeri değiĢtirenlerden herkese vâcibtir. Bilakis bütün Müslümanlara vâcibtir. Çünkü masiyete rıza, masiyettir. Abdullah Ġbn-u Mes’ûd’dan, kendisine bazı insanlar “Marûfu emretmeyen, münkerden nehyetmeyen kimseler helak olmuĢtur” dediklerin de, onlara “Bilakis kalbiyle marûfu emretmeyen ve kalbiyle münkeri inkar etmeyen kimseler helak olmuĢtur” dediği naklolundu.”151 151 İbn-u Abdilberr, Et-Temhîd 77 BEŞİNCİ BÖLÜM a) Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin Şartları b) Münkerin Türleri c) Yöneticilerin Münkeri d) Emretmek Ve Nehyetmek Âdâbından 78 Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin Şartları ġarttan kasıt, üzerine hükmün varlığının bağlı olduğu, yokluğundan hükmün yokluğunun elzem olduğu, varlığından hükmün varlığının elzem olmadığı husustur. Mesela abdest, namaz için bir Ģarttır. Namaz ancak abdestle tamamlanır. Abdestin yokluğundan namazın yokluğu lâzım gelir. Ama abdestin varlığından namazın varlığı elzem değildir. Nikahtaki Ģahitlik, namazdaki setri avret, hırsızlıktaki korunmuĢluk, zekattaki nisab ve münkeri değiĢtirmekteki muktedirlik de öyledir. Tüm bunlar, Ģer’î Ģartlardandır. ġarta, Ģer’î bir Ģart olarak itibar edilebilmesi için, kendisine delâlet eden bir delil olması kaçınılmazdır. Abdest böyledir. Abdest, namazda bir Ģarttır. Çünkü Allah Subhanehu ve Teâlâ, ona dair bir nass getirdi. ġöyle buyurdu: ا َ ي ُ َح ْس ام َ ِق و ِ اف َ ر َ لَى الْم ِ إ ْ ُكم َ ي ْدِ أَي َ و ْ ُكم َ وى ُ ُج ْ و ِسلُوا ِ فاغْ لَ َّ ى الصالة ِ إ ْ ُم ت ْ ِذَا قُم ْ إ ُوا ن َ آم َ َّذِين ا ال َ ِ ين ُّأَي ه َ ب ْ لَ َ ى الْكع ِ إ ْ لَ ُكم ُ ْج أَر َ و ْ ُكم ُؤوسِ ُ ر ِ ْ ب Ey “وا iman edenler! Namaz kılmaya kalktığınız zaman yüzlerinizi, dirseklerinize kadar ellerinizi, başlarınızı meshedip, topuklara kadar ayaklarınızı yıkayın.”152 Bizatihi onun bir Ģart olduğu delil delâlet etmezse, o bir Ģart değildir. Amel anında onu gözetmek de vâcib değildir. Buna binaen bahsimiz, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin, emreden ve nehyedenin Ģartları hakkında olacaktır. Kendisine delilin delâlet ettikleri, meselemizde bir Ģart olarak itibar edilir. Kendisine delilin delâlet etmedikleri ise merduttur.
1) Erkeklik Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerde erkeklik Ģart koĢulmaz. Kadın da emredip nehyedebilir. Muktedir olduğunda münkeri değiĢtirebilir. Bu, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker delillerinin umûmundan dolayıdır. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: ؤْ ُ الْم َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ٍض ي ْ ع َ اء ب َ ي ِ ل ْ أَو ْ ُم ْ ُضه ع َ ات ب ُ َ ن ِ ْؤم ُ الْم َ ُ َون و ن ِ م ْ ر َ ي َ َك س ِ لَئ ْ أُو ُ ولَو ُ َس ر َ و َ َون اللّو ُ ُطِيع ي َ ُ َون َّ الزَكاةَ و ُْؤت ي َ َون َّ الصالَةَ و ُ ِيم ق ُ ي َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ و ٌ َكِيم ح ٌ ِزيز َ ع َ ِ َّن اللّو إ ُ اللّو ُ ُم ه ُ َم Mümin “ح erkekler ve mümin kadınlar da birbirlerinin velileridir. Onlar marûfu emreder, münkerden nehyeder, namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, Allah ve Rasûl’üne itâat ederler. İşte onlara Allah merhamet edecektir. Şüphesiz Allah azîzdir, hakîmdir.”153 2) İslâm Tamamı demesek de alimlerin büyük çoğunluğu, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin ancak Müslüman üzerine vâcib, kâfire memnû olduğuna meylettiler. Ġbn-ul Cevzî Ģöyle der: “Kâfir, bundaki sultan olmak ve izzetin varlığından dolayı, münkerin inkârından men edilir.” Ġbn-ul Uhve de Ģöyle der: “İslâm‟ı şart koşma vechi gizli değildir. Çünkü bu, dine yardım etmektir. 152 Mâide 6 153 Tevbe 71 79 Öyleyse kâfir, dinin aslını inkâr ettiği halde nasıl olur da din ehlinden olabilir? Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münkerde sultan ve hakem olmak izzetinin varlığından dolayı bu, din düşmanından men edilir. Kâfir ise, zelildir, Müslümanlar üzerine hakem olmak izzetine nâil olmaya müstahak olamaz. Allah Subhanehu ve Teâlâ şöyle ي :buyurdu ِ ب َ س َ ين ِ ن ِ ْؤم ُ لَى الْم َ ع َ ِرين ِ لْ َكاف ِ ل ُ اللّو َ َل ع َجْ لَن ي َ ًال و” Allah kâfirler için müminler aleyhine asla bir yol vermeyecektir.” 154 Hakikat ise Ģudur; Mutlak olarak kâfiri men etmek dakik değildir. Kâfire, “Sen küfründen dolayı haksız yere temiz bir canı öldürmek münkerinden ve küfründen dolayı Müslüman bir kadına tecâvüz edilmesenden men edemezsin” dememiz makûl müdür? Bu, makûl değildir! Doğru olan ise Ģöyle demektir; Kâfirin marûfu emretmesi ve münkerden nehyetmesi vâcibtir. Nitekim namaz kılması, oruç tutması ve Ġslâm’ın bütün hükümlerine iltizam etmesi de vâcibtir. Çünkü o, usûlle muhatab olduğu gibi fürûyla da muhatabtır. Bu, teĢrîide aslolan ve bütün insanlar üzerine hükmetme vucûbiyeti yönünden böyledir. Tatbiksel amelî yönden ise veya emretmek, nehyetmek ve değiĢtirmek iĢini kâfirin ikâme etmesi yönünden ise, bu, kendisine vâcib değildir, ondan da talep edilmez. Çünkü Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, Müslümanların hassasiyetlerindendir. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: َ َن ع ْ َو ْه ن َ ت َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ر ُ أْم َ ِ لنَّاس ت ِ َ ْت ل ْ أُخ ِرج ٍ َّ أُمة َ ْر خي َ ْ ُم ُكنت ِ ِاللّو ُ َون ب ن ِ ُْؤم ت َ َ نك ِر و ُ için insanlar ,Siz “ِن الْم çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz; marûfu emreder; münkerden nehyeder ve Allah'a iman edersiniz”155 Ve Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: ْ ُم ْ ُضه ع َ ات ب ُ َ ن ِ ْؤم ُ الْم َ ُ َون و ن ِ ْؤم ُ الْم َ و ُ أْم َ ٍض ي ْ ع َ اء ب َ ي ِ ل ْ أَو ولَ ُ َس ر َ و َ َون اللّو ُ ُطِيع ي َ ُ َون َّ الزَكاةَ و ُْؤت ي َ َون َّ الصالَةَ و ُ ِيم ق ُ ي َ َ نك ِر و ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم َون ب ُ ِ َّن ُ ر إ اللّو ُ ُم ه ُ َم ْح ر َ ي َ َك س ِ لَئ ْ أُو ُ و ٌ َكِيم ح ٌ ِزيز َ ع َ وّالل” Mümin erkekler ve mümin kadınlar da birbirlerinin velileridir. Onlar marûfu emreder, münkerden nehyeder, namazı ikâme ederler, zekâtı verirler, Allah ve Rasûl’üne itâat ederler. İşte onlara Allah merhamet edecektir. Şüphesiz Allah azîzdir, hakîmdir.”156 Ancak kâfir, kendiliğinden bazı münkerleri değiĢtirmek iĢini yaptığı zaman bu, kendisinden kabul edilir, bundan kendisi men edilmez. Ġslâm, bir kadına tecâvüzden veya mahalli bir hırsızlıktan veya haksız yere bir canı öldürmekten men etmekte Ģart değildir. Bazı ilim ehlinin, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkeri kâfire müsamaha etmekte, hakem olmak, izzet bulmak ve sultanlık gibi müstahak olmadığı hususlar vardır diye meylettiklerine gelince; biz bu konuda görüĢ olarak kendilerine katılmıyoruz. Çünkü Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, hiçbir Ģeyde yönetimden değildir. Kendisinde sulta da yoktur. Ayet de üzerine intibak etmez: ًيالِ ب َ س َ ِين ن ِ ْؤم ُ لَى الْم َ ع َ ِرين ِ لْ َكاف ِ ل ُ اللّو َ َل َ ْجع لَن ي َ و” Allah kâfirler için müminler aleyhine asla bir yol vermeyecektir.” 157 Kâfire, boğulmaya yüz tutan bir Müslüman’ı kurtarmak câiz değil mi? Buna cevâz verecek miyiz? Bunu Müslüman üzerine yol bulmaktan addetmeyecek miyiz. Ġnsanlardan biri kendisini öldürmeye yeltenirse, o 154 Meâlim-ul Kurbe Fi Meâlim-il Hisbe, s. 7-8 155 Ali İmrân 110 156 Tevbe 71 157 Nisa 141 80 Müslüman’ı kurtarmaktan kâfire mâni mi olacağız! Bir kadına tecâvüz eden bir kâfirin münkerini değiĢtirmeye muktedir olup değiĢtirmeyen Müslüman’ı inkar edeceğiz ama aynı zamanda da bir kadına tecâvüz eden Müslüman’ın münkerini değiĢtiren kâfiride mi inkâr edeceğiz! Bütün bunlar, yol bulmak bahanesiyle mi? Halbuki buradaki yol bulmaktan kasıt, hükmetmektir, velâyettir. Bu ise, bizim meselemizin vakıasına intibak etmez. Görünen, Hisbe ile Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker arasını karıĢtırmak, bunları tek bir mesele olarak itibar etmek, emri ve nehyi hisbenin görevine hasretmek, alimlerin, mutlak olarak kâfir için emretmek, nehyetmek ve değiĢtirmek iĢinin câiz olmadığı söymelerine neden oldu. Çünkü Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, Müslüman hakkında hakem olmaktır. Kâfir ise buna müstahak değildir, dediler. Bu iki husus arasını karıĢtırmak –açıklaması daha önce de geçtiği gibi-, doğru değildir. 3) Adâlet Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerde adâlet Ģart koĢulmaz. Fâsık için de emredip nehyetmesi ve münkeri değiĢtirmesi câizdir. Çünkü biz, değiĢim iĢini yapan kiĢinin her münkerden hâli olup âdil, takvalı ve muttaki olmasını Ģart koĢarsak, nerdeyse kendisinde bunun tahakkuk ettiği kiĢileri bulamayız. Bilhassa da bu çağımızda…El-Hasen, Muttarif Ġbn-u Abdullah’a: “Arkadaşlarına vaazı-nasihat et” dedi. Bunun üzerine o, “Ben yapmadığımı söylemekten korkarım” cevabını verdi. O da: “Allah sana merhamet etsin. Hangimiz söylediğini yapıyor. Şeytan bununla zafer elde eder. O zaman hiçbir kimse bir marûfu emretmez, bir münkerden nehyetmez.” Dedi. Mâlik, Rebîa Ġbn-u Ebî Abdurrahman’dan, Saîd Ġbn-u Cubeyr’i Ģöyle derken iĢittim dedi: “Şayet kişi, kendisinde bir şey bulunmayıncaya kadar marûfu emretmez ve münkerden nehyetmezse, hiçbir kimse bir marûfu emredemez, bir münkerden nehyedemez.” Mâlik: “ Doğru söyledi, kendisinde hiçbir şey olmayan kişi kim!” dedi. Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in muttefikun aleyh olan hadisteki Ģu يؤتى بالرجل يوم القيامة فيلقى يف النار فتندلق أقتاب بطنو فيدور هبا كما يدور اضتمار بالرحى فيجتمع إليو ;gelince sözüne أىل النار فيقولون يا فالن ما لك؟ أمل تكن تأمر باظتعروف وتنهى عن اظتنكر؟ فيقول بلى قد كنت آمر باظتعروف وال آتيو وأهنى عن اظتنكر وآتيو” Kıyâmet gününde bir adam getirilerek ateşe atılır, karnının bağırsakları çıkar. Onları eşeğin değirmen taşını döndürdüğü gibi döndürür. Derken yanına cehennem ehli toplanır: “Ey filân, sana ne oldu? Sen marûfu emreder, münkerden nehyetmez miydin?” derler. O da: “Evet! Marûfu emrederdim. Ama onu yapmazdım. Münkerden nehyederdım. Ama onu yapmazdım.” der.” Bu hadis, marûfu yapmayan, münkerden nehyetmeyen bir fâsıktan, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker iĢini nehyetmek için siyâk (sevk) edilmiĢ değildir. Bilakis bu hadis, münkerden nehyetmekle birlikte münkeri yapmanın, marûfu emretmekle birlikte marûfu terk etmenin çirkinliği beyânında siyâk edilmiĢtir. 81 4) Muktedir Olmak Muktedir olmaktan kasıt, bir Ģeyi yapmaya kâdir olmaktır. Muktedir olmak, değiĢtirmenin menâtının muktedirlik olduğuna açıkça delâlet eden Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in “Eğer gücü yetmezse” sözünden dolayı tartıĢmasız Ģartlardandır. DeğiĢtirmek üzerindeki muktedirlik ve fiilî kudret, zannı galiple tahakkuk eder. Bunda, yakîn vâcib değildir. Madem ki muktedirlik, irâde değil de fiilin Ģartlarındandır, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem de muktedirliği değiĢtirmek hadisinde, el ve dilde Ģart koĢmuĢ, tahakkukuna binaen onu kalpte Ģart koĢmamıĢtır. 5) Bilmek Marûf ve münkeri bilmek, emretmenin, nehyetmenin ve değiĢtirmenin Ģartlarındandır. KiĢi, Ģer’î hükmü bilmezse, hevaya göre hükmetmek, Ģahsî arzuya binaen tasarrufta bulunmak kendisine haram olur ki bu, zorunlu olarak dinden bilinenlerdendir. Vakıa Ģudur ki; bizim, marûf ve münkerin geçmiĢte ve Ģimdi insanların üzerinde icmâ ettiklerinden olmasını Ģart koĢmamız, emreden ve nehyedenin misyonunu, marûf ve münkere iliĢkin hâsıl olan zarûrî ilmi elde edilebilir kılar. Ġslâm’î toplumdaki her fert, namaz ve zekâtın vâcibliğini, zinâ ve içkinin haramlılığını bilir. Burada, Ġslâm’î toplum içerisinde marûf veya münkeri bilmeyen kimselerin olduğunu sanmıyoruz. Varsa da, Ģâzzdır. ġâzz üzerine mukâyese olmaz. 6) Casusluk Etmemek Münkerin, açık ve zâhir olması, onu öğrenmek casusluğa, kulak veya göz hırsızlığına muhtaç olmaması, münkeri değiĢtirmenin Ģartlarındandır. Bu konuda münkerin bizatihi ortada olması ile münkerle ilgili bir ses veya koku veya baĢka karinelerin olması müsâvidir. Amma Münker, gizli olur, mesela gizlice bir evde iĢlenirse, hakkında araĢtırma yapmak, keĢfetmek için casusluk yetmek câiz değildir. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: نَّ ِ ِّن إ الظَّ َ ً ِّ من ِيرا َ وا كث ُ ب ِ ن َ ت ْ ُوا اج ن َ آم َ َّذِين ا ال َ ُّ ا أَي ه َ ي وا ُ َ َّسس َج َال ت َ و ٌ ثْم ِ ِّن إ ْ َض الظَّ ع َ ب” Ey iman edenler! Zannın çoğundan kaçının. Çünkü zannın bir kısmı günahtır. Casusluk etmeyin.”158 Ebu Berze El-Eslemî’den, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem Ģöyle buyurdu dediği rivâyet olundu: يا معشر من آمن بلسانو ومل يدخل اإلديان قلبو ال تغتابوا اظتسلمُت وال تتبعوا عوراهتم فإنو من اتبع عوراهتم يتبع اهلل عورتو ومن يتبع اهلل بيتو يف يفضحو عورتو” Ey diliyle iman edip, kalbine iman girmeyen kimseler topluluğu! Müslümanların gıybetini yapmayınız, onların ayıplarını araştırmayınız. Çünkü kim onların ayıplarını araştırırsa, Allah da onun ayıbını araştırır. Allah kimin ayıbını araştırırsa, evinde dahi o kimseyi rezil kepaze eder.159 A’meĢ’ten, Zeyd Ġbn-u Vehb’ten Ģöyle dediği rivâyet olundu: “İbn-u Mes‟ûd‟a gelinerek: “Şu filan kimsenin sakalından içki damlıyor.” Denildi. 158 Hucurât 12 159 Ebu Dâvud, Ahmed 82 Bunun üzerine Abdullah: “Biz, Tecessüs yapmaktan nehyolunduk. Ama bizim için bir şey ortaya çıkarsa, onu alırız.” dedi.160 7) En Büyük Münker Bazı insanlar Ģöyle derler: “Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münkerden maksat, ancak maslahatları elde etmek ve mefsedetleri defetmektir. Bunun için Müslüman, marûfu emretmesi, münkerden nehyetmesi üzerine durumlardan bir durumda bir mefsedet terettüp edeceğini bildiğinde, o durumda emretmek ve nehyetmekten men edilir. Bu babta rivâyet edilenler arasında şu vardır: Şeyh-ul İslâm İbn-u Teymiyye rahimehullah, bazı talebeleriyle birlikte Şam‟dan çıktılar. Yollarında Tatarlara uğradılar. Onlar içki içiyorlardı. Bunun üzerine bazı talebeleri, onları inkar etmeye yeltendi. Derken Şeyh-ul İslâm: “Onları, bulundukları durumla baş başa bırakın!” dedi. Onlar da: “Allah sana merhamet etsin! Onları bu münkerle başbaşa mı bırakacağız.” Dediler. O da: “Evet, şüphesiz bu topluluk, eğer sarhoşluklarından ayılırlarsa mutlaka Şam‟a girerler, ırzlara sarkıntılık ederler, malları tarumar ederler ve erkekleri katlederler. Dünyada salt maslahatlar ve salt mefsedetler, nerdeyse yok gibidir. Mesele, ölçü meselesidir. Eğer maslahat, daha râcihse, maslahat elde edilir. Eğer mefsedet, daha büyükse, mefsedet def edilir.” Buna, birkaç yönden cevap verilir: Birincisi: Bu Ģartın makbûl olduğu farzedilse, ama insanlar onu yanlıĢ anladılar, onda mübalağa ettiler, zülmettiler. Hatta ondan dolayı Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker vâcibi terk edildi. Bu meyanda ġeyh Et-Tâhir Ġbn-u ÂĢûr der ki: “Ben, bazı insanların yanlış anladıkları bir şarta dikkat çekmek isterim. O da bazı fahiklerin şu sözüdür: “Nehyin, daha büyük bir münkere sürüklememesi şart koşulur.” Halbuki bu, Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münker meziyetinin kökünü kazıyan bir şarttır. Müslümanlar o şartı, bu vâcibi terk etmek için bir bahane edindiler. Oysa o şartı çok yanlış anladılar. Zira onun şart koşulmasından kasıt, emreden emrinin daha büyük münkere götürmesinden korkmamalı, vehme düşmemeli bilakis emin olmalıdır. Zira vâciblik, katîdir. Ancak daha kuvvetli bir zan, onunla teâruz edebilir.”161 İkincisi: Meseleye, onların dedikleri gibi, bir maslahat ve mefsedet, bunlar arasında bir tercih ve bir ölçü meselesi olarak itibar etsek, öyleyse Ģu soruyu sormak gerekir: Maslahat ve mefsedeti sınırlandıran kimdir? Bunlar arasında tercih eden ve ölçü koyan kimdir? Ġbn-u Teymiyye’nin Tatarlarla ilgili meĢhur örneğini ele alalım. Ġbn-u Teymiyye’nin Münkeri değiĢtirme vâcibini terk etmesi Ģu sözüyle illetlendirildi: “ġüphesiz bu topluluk, eğer sarhoşluklarından ayılırlarsa mutlaka Şam‟a girerler, ırzlara sarkıntılık ederler, malları tarumar ederler ve erkekleri katlederler.” Fakat bir kimse Ģöyle diyebilir – ki sözü haktır-, içki pisliklerin anasıdır. Eğer sarhoĢ olurlarsa, mutlaka ġam’a girerler, sonra ırzları kirletirler, malları talan ederler, erkekleri katlederler. Bunun delili, Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den rivâyet edilen Ģu sözdür: الكبائر وأكرب الفواحش أم اطتمر 160 En-Nevevî Riyâz-us Sâlihin‟de: Sahih bir hadistir. Ebu Dâvud, El-Buhârî ve Muslim‟in şartına göre rivâyet etmiştir, dedi. 161 Et-Tahrîr ve‟t Tenvîr. C. 3-4. s. 41 83 günahların büyük ,anası kötülüklerin ,İçki “ومن شرب اطتمر ترك الصالة ووقع على أمو وعمتو وخالتو en büyüğüdür. Kim içki içerse, namazı terk eder, anasıyla, halasıyla teyzesiyle cimâ eder.”162 Buna binaen deriz ki: “ġeriat, maslahat ve mefsedeti sınırlandırmadığında, aralarında tercih etmediğinde, beĢerin tercihine hiçbir itibar yoktur. Çünkü beĢerin tercihi, akıllı birine eksikliği, âcizliği aĢikâr olan akla mebnidir. Buna ilâveten, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker delilleri, kitâbın içerisinde serdettiğimiz münkeri değiĢtirme delilleridir. Bu deliller, emretmeyi ve nehyetmeyi, onların iddia ettikleri, maslahat ve mefsedetle illetlendirmedi. Hal böyleyken onların ta’lîl sözü nereden? Maslahat ve mefsedet sözü nereden? Üçüncüsü: Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerde, salt sözle yetinildiğine göre, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker vakıası gereği fiilin ve terkin talebidir, baĢka değil. Bunun, onların söyledikleri gibi, bir mefsedete veya bir fitneye veya daha büyük bir münkere sürüklemesi tasavvur edilemez. Bu ancak münkeri kuvvetle değiĢtirmek ve izâle etmekte tasavvur edilir. Ancak madem ki Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in münkeri değiĢtirmek hakkındaki emri, bir maslahatın celbi ve bir mefsedetin def’iyle veya aralarında tercih etmekle kayıtlanmaksızın, kuvvet kullanmakta sârih ve vâzıh ise, Ģer’î delil, o mutlakın takyidine delâlet etmedikçe, mutlak mutlaklığı üzere kalır. Buna ek olarak münkeri izâle etmekte toleranslı davranmaktan daha büyük bir mefsedet ve bunda müsamahakâr olmaktan daha büyük bir Münker yoktur. Böyle olursa alçak kiĢi, fitne ve münkeri değiĢtirmekten doğan büyük mefsedet korkusuyka münkerini yapar. Bilakis münkerler arasında öyleleri vardır ki, bunlara karĢı sükût etmek üzerine bunlardan daha büyük bir Münker terettüp eder. Mesela, otoriteyi gasbedene sükût etmek veya yöneticinin küfürle hükmetmesine sükût etmek gibi. ġayet insanlar, onların dedikleri gibi, fitne, kan akıtmak ve toplulukları heder etmek korkusuyla, bunlar hakkında sükût ederlerse, bugünkü durum gibi, sulta ümmetin elinden kayar gider. Sonra toplumda zulüm, fücûr, küfürle hükmetmek, tâğût ve Ġslâm’ı yıkmak yaygınlaĢır. Bu sebeple nass fiilin helalliğini getirdiği vakit, fiilin neticelerinde aklî inceleme gerekmez. Neticeye ve sonuçlara bakmaksınız sadece nass tatbik edilir. Mesela Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, sarih bir nassta saldırganla savaĢmayı câiz kıldığında, beĢerî aklın, onu daha büyük Münker olmamak Ģartıyla kayıtlaması câiz جاء رجل إىل رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم :edildi rivâyet dediği Ģöyle dan’Hurayra Ebu .olmaz فقال يا رسول اهلل أرأيت إن عدي على مايل قال فانشد باهلل قال فإن أبوا علي؟ قال فانشد باهلل قال فإن أبوا علي؟ قال فانشد باهلل قال Ve Aleyhi Sallallahu Rasûlullah adam Bir “فإن أبوا علي؟ قال فقاتل فإن قتلت ففي اصتنة وإن قتلت ففي النار Sellem‟e gelerek şöyle dedi: “Yâ Rasûlullah! Ne dersin malıma saldırılırsa?” “Allah’ı hatırlat” buyurdu. “Beni reddederlerse” dedi. Yine “Allah’ı hatırlat” buyurdu. “Yine beni reddederlerse” deyince yine “Allah’ı hatırlat” buyurdu. Yine 162 Et-Tabarânî. Es-Suyûtî, El-Câmi‟de sahihtir, dedi. 84 “Beni reddederlerse” dediğinde, “Savaş, eğer öldürülürsen Cennet’tesin, eğer öldürürsen, Cehennem’dedir” buyurdu.”163 ġâri, açık küfürle hükmeden ve Dar’ul Ġslâm’ı Dar’ul Küfre dönüĢtüren yöneticiyle savaĢmaya cevâz verdiği zaman, beĢerî aklın bu sarih cevâzı daha büyük Münker olmamak Ģartıyla kayıtlaması câiz değildir. Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, açık küfür izhâr eden yöneticiyle savaĢmayı emrederken, savaĢta canların öldüğünü, binaların harap edildiğini biliyordu. Kaldı ki Rasûl bunu emretmiĢtir. Çünkü küfür hükmünü ikrar etmek, inkarca daha büyük ve Allah indinde ölümden daha Ģiddetlidir. El-Cassâs rahimehullah, Ģöyle der: “Selef ve halefleri olsun ümmetin alimlerinden ve fakihlerinden hiçbir kimse, bunun vucûbiyetini inkar etmemiştir. Sadece ahmaklardan bir topluluk ve hadis ashabından câhil-cuhelâ mustesnadır. Zira bunlar, bâği guruhla savaşmayı ve silahla marûfu emretmeyi, münkerden nehyetmeyi inkar ettiler. Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münkerde, silah kullanmaya ve bâği guruhla savaşmaya muhtaç olunduğunda, Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münkeri bir fitne olarak adlandırdılar… Bununla birlikte zülum, fücûr ve Allah‟ın haram kıldığı canın katlinin, sultandan inkâr edilmeyeceğini iddia ettiler… Böyle demekle ümmete, muhâlif düşmanlarından daha şerli hale geldiler. Çünkü bunlar, insanları bâği guruhla savaşmaktan, sultana karşı zülum ve fücûru inkar etmekten alıkoydular. Neticede bu, fâcirlerin bilakis Mecûsilerin, İslam düşmanlarının galip gelmesine yol açtı. Nihayet sınırlar gitti, zülum yayıldı, beldeler harap edildi, din ve dünya yok olup gitti, Zındıklar, azgınlar ortaya çıktı, putperestçilik, tenâsuh, Mezdekiyye mezhebi ortaya çıktı. Bütün bunları ortaya çıkaran husus, Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münkeri ve zâlim sultanın inkarını terk etmektir. Allah, yardım istenilendir.”164 163 En-Nesâî 164 Ahkâm-ul Kurân. C.2. s.320-321 85 Münkerin Türleri Münker, içerisinde hâsıl olduğu mekân ve zaman itibariyle, münkere sebeb olana ve onu iĢleyen itibariyle iki kısma ayrılır. Birincisi: Mekân ve Zaman İtibariyle Mekân itibariyle Münker, özel ve genel mekanlarda meydana gelir. Ev, içerisinde münkerin meydana geldiği özel mekanlardandır. Evin içerisinde erkekler ile kadınlar arasındaki ihtilât (karıĢık Ģekilde bulunmak), zinâ, içki içmek v.b evin münkerlerindendir. Pazarlar, mescitler, caddeler, kendilerine özel izinle girme ihtiyacı olmayan v.b yerler, genel mekanlardandır. Avreti açmak, içki, pornografik kasetler gibi haram olan alıĢveriĢ, hırsızlık v.b genel mekan münkerlerindendir. Zaman itibariyle ise, fakihler, münkeri değiĢtirmek için münkeri iĢleyip bitirmesinden sakınarak, münkerin halihazırda mevcût olmasını Ģart koĢtular. Eğer münkerin meydana gelmesi tamamlanır, sahibi de onu iĢler bitirirse, Münkeri değiĢtirmek olmaz. Bilakis nehyedilir, emredilir ve nasihat edilir. ĠĢlenip bitirilen münkerin, iĢlenen münkerin değiĢmesiyle değiĢen kendine özgü hükümleri vardır. Ġçki içmeyi bitirmiĢ kimse, masûm bir nefsi öldürmeyi bitirmiĢ kimse gibi değildir. Mustafa Kemal Atatürk’ün iĢlediği Münker, bu babtandır. Hilâfet 1924 senesinde ilga edilip küfür hükümleri Dar’ul Ġslâm’a sokulurken, kuvvetle bu münkeri izâle etmek Müslümanlara vâcib idi. ġimdi ise, Münker bitmiĢ, iĢ tamamlanmıĢ, Dar’ul Ġslâm’da küfür hükümleri istikrar bulmuĢtur. Artık durum değiĢmiĢtir. Vâcib olan artık, dar’ı değiĢtirmekte Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in menhecine ittiba etmektir. İkincisi: Sebeb Olan ve Fâil İtibariyle Münkerin meydana gelmesine sebeb olana ve fâili itibariyle, bu, fert,yönetici ve cemâatler tarafından olur. Fert ve yöneticinin münkeri, açıktır, malûmdur. Beyâna muhtaç değildir. Cemâatlerin münkerine gelince; bu, onların haram ve küfre davet etmeleridir. Laiklik veya demokrasi veya milliyetçilik veya sosyalizm v.b küfür fikirlerine kurulu olan cemâatler böyledir. Çünkü bunlar, benimsedikleri ve kendisine davet ettikleri bir münker üzerine dayanmıĢlardır. Onun için bunları değiĢtirmek vâcibtir. Bizim, sebeb olan ve fâil sözümüzden maksadın ne olduğuna gelince; vakıası gereği Münker, ya doğrudan yapılır yada Münker için onu iĢlemek sebebi hazırlanır. Buna örnek, yöneticidir. Yönetici, bazen doğrudan münkeri iĢleyebilir, içki içmek, küfrü benimsemek gibi. Veya bazen de ona sebeb olabilir, randevu evlerine ve kumarhanelere müsaade etmesi gibi. Münker fiiline sebeb olan ile onu iĢleyen arasındaki ayrım iĢte buradan geldi. Bu ayrım, bilhassa bugün fertler ve cemâatler için elzemdir. Zira bu ayrımı idrak etmekle ve ona vâkıf olmakla, fert ve cemâatin ameli sınırlandırılır, kendileri için değiĢtirmekte evlevî olanlar belli olur. Münkere 86 yönetici sebep olduğunda, bugün toplumumuzdaki münkerlerin çoğu gibi, o zaman o münkeri değiĢtirmek, yöneticiyi değiĢtirmek ve izâle etmekle olur. Buna delil, değiĢim, değiĢiminin husûlüne iliĢkin zannı galibe dayalıdır. Yani değiĢim, münkerin zatını izâle etme zannı galibine dayalıdır. Eğer izâle etme kudreti olmazsa, el kullanılmaz. Çünkü o zaman el kullanmak, kendisinden dolayı elin kullanıldığı amacı tahakkuk ettirmez. O amaç da münkeri değiĢtirmek ve izâle etmektir. DeğiĢtirme hadisinde vârit olan el kullanma menâtı, bilfiil münkeri değiĢtirme kudretine dayalıdır. Bunun delili, aynı hadis, güç yetmediğinde yani münkeri elle değiĢtirme ve izâle etme kudreti olmadığında, dille münkerin inkar edilmesine geçilmesini istedi. فبلسانو يستطع مل فإن Bu .kalbiyle yetmezse Gücü .diliyle ,yetmezse Gücü “فإن مل يستطع فبقلبو وذلك أضعف اإلديان da imanın en zayıfıdır.” Yöneticinin sebeb olduğu Münker, kuvvetle izâle edilseydi, bu, vakıası gereği münkerin zatını değiĢtirmek olmazdı. Çünkü değiĢtirmek, ona sebeb olanı uzamadı. Bir hâneyi yakmak, münkerin zatını değiĢtirmek olarak itibar edilmez. Çünkü yönetici, baĢkalarına müsaade edecektir. Randevu evini patlatmak, münkerin zatını değiĢtirmek olarak kabul edilmez. Zira yönetici baĢkalarının inĢasına izin verecektir. Sinema salonunu veya bankayı ateĢe vermek, münkerin zatını değiĢtirmek olarak sayılmaz. Çünkü yönetici, baĢkalarının varlığına müsamaha edecektir. Dolayısıyla münkerin zatını değiĢtirmek, bizzat yöneticiyi izâle etmekle olur. Zira yönetici, münkere sebeb olandır. 87 Yöneticilerin Münkeri ġüphesiz ki yöneticilerin münkeri ve onu kuvvetle değiĢtirmek konusu, kendisinde anlayıĢların saptığı, ayakların kaydığı tehlikeli ve dikenli konulardandır. Bunun için o konuya daha fazla ayrıntı ve açıklama tahsis etmeyi tercih ettik. Bazı alimler, yöneticiye karĢı kılıç çekmenin, kuvvetle münkerini değiĢtirmenin câiz olmadığına, diğer bazıları da bunun vucûbuna meylettiler. Mesele hakkında doğru cevabı verebilmemiz için mesele hakkındaki delilleri arzedelim: Ummu Seleme’den, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģöyle ستكون أمر اء فتعرفون وتنكرون فمن عرف برئ ومن أنكر سلم ولكن من رضي وتابع قالوا :edildi rivâyet buyurduğu صلوا ما ال قال نقاتلهم؟ أفال” Bir takım emirler olacak! Siz tanıyacak, inkar edeceksiniz. Kim bilirse, berâat eder; kim inkar ederse, kurtulur. Lâkin kim rıza gösterir de tâbi olursa!” “Onlarla harp etmeyelim mi?” Dediler. O da “Hayır! Namaz kıldıkları müddetçe!” buyurdu.”165 Avf Ġbn-u Mâlik’ten, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģöyle buyurduğu rivâyet edildi: حتبوهنم الذين خيارأئمتكم وحيبونكم ويصلون عليكم وتصلون عليهم وشرار أئمتكم الذين تبغضوهنم ويبغضونكم وتلعنوهنم ويلعنونكم قيل يا رسول اهلل أفال ننابذىم onları sizin hayırlısı en İmamlarınızın “بالسيف؟ فقال ال ما أقاموا فيكم الصالة sevdikleriniz, onların da sizi sevdikleri, onların size dua ettikleri sizinde onlara dua ettiklerinizdir. İmamlarınızın en şerlileri de sizin onlara buğzettiğiniz, onların da size buğzettikleri, sizin onlara lanet ettiğiniz onların da sizlere lanet ettikleridir.” Denildi ki: “Yâ Rasûlullah! Onlarla kılıçla savaşmayalım mı? O da “Hayır! Aranızda namazı ikâme ettikleri müddetçe!” buyurdu.”166 Ubâde Ġbn-us Sâmet’ten Ģöyle dediği rivâyet olundu: دعانا رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم فبايعناه فكان فيما أخذ علينا أن بايعنا على السمع والطاعة يف منشطنا ومكرىنا وعسرنا ويسرنا و أثرة Ve Aleyhi Sallallahu Rasûlullah “علينا وأن ال ننازع األمر أىلو قال إال أن تروا كفرا بواحا عندكم من اهلل فيو برىان Sellem bizi davet etti. Biz de kendisine bey'at ettik. Bizden aldığı sözler arasında neşeli, kederli zamanımızda, darlığımızda, varlığımızda, üzerimize tercih yapıldığında dinleyip itâat etmek ve emir sahipleriyle çekişmeyeceğimize dâir aldığı bey‟at da vardı. “Ancak hakkında elinizde Allah'tan bir hüccet bulunan aşikâr bir küfür görürseniz müstesna!” buyurdu.”167 Zikredilen hadislere dakik bakıĢ, bize bunların menâtını yani çözümü için hadislerin üzerine indirileceği vakıayı açığa çıkarır. Hadislerin menâtı, Dar’ul Ġslâm’daki yöneticidir. Yani bu nasslar, Dar’ul küfür sorununu tedavi etmek üzerinde odaklaĢmadılar. Ancak bu hadisler, Ġslâm ile hükmedilen, emânı da Müslümanların emânıyla olan Dar’ul Ġslâm hakkındadırlar. Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem Ģöyle buyuruyor: “Emirler olacaktır” Yani aranızda gelecekte, emirlerden haram iĢleyen kimseler gelecektir. Fasık olsalar da, bidattan olduğu bilinen ve inkar edilen Ģeyler soksalar da, Ġslâm’la hükmettikleri sürece onlarla savaĢmayın. Yine Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem Ģöyle buyuruyor: “İmamlarınız” Yani 165 Muslim 166 Muslim 167 Muttefikun Aleyh 88 yöneticileriniz. Yöneticilerimiz, aramızda kitap ve sünnetle amel etmek üzere kendilerine bey’at ettiğimiz kimselerdir. Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in “Ġmamlar” kelimesini kullanmasında, bu hususiyete yani onların bey’at ettiğimiz yöneticilerimiz olmalarına delâlet eden husus vardır. Çünkü imâmet kelimesi tek baĢına, hilâfet olan Ģer’î makama delâlet eder. Bize isnat edildiğinde durumu ne olur peki! Keza Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem Ģöyle buyuruyor: “Onları sevdikleriniz” bu da, kati olarak Müslümanların yöneticilerine delâlet eder. Çünkü sevgi, asla kâfire câiz olmayan velâyettendir. ġöyle denmez: “Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, ancak kâfir yöneticiyi kastetti. Çünkü şöyle buyurdu: “Onlara lanet ettikleriniz” Lanet, Müslüman için olmaz.” Böyle denmez, çünkü Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem “İçinizde namazı ikâme ettikleri sürece” buyurdu. Kâfir, namaz kılmaz. Bu, onun sözü harfiyen anlaĢılırsa böyledir. Peki o, bir bütün olarak Ġslâm’la hükmetmekten bir kinaya olursa nasıl olur? Ubâde hadisinde Ģöyle geçti: “Ve emir sahipleriyle çekişmeyeceğimize” yani Ulu’l Emr ile husumetleĢmeyiz, velâyetleri ve itâatleri vucûbu etrafında onlarla ihtilaf etmeyiz. Ancak hakkında hiçbir Ģüphenin olmadığı açık küfürle hükmettiklerinde müstesnadır. “Emir sahipleri” lafzından muradın, eğer hükmederse Müslüman olduğu açıktır. Çünkü kâfir, asla buna ehil değildir. Keza Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in: “Açık küfür görmeniz müstesna” sözünden de muradın, hükmüne küfrü sokan Müslüman yönetici olduğu vâzıhtır. Yani hükümde aniden küfür meydana gelirse. Yoksa bugünkü yöneticilerin hükmü gibi küfür asıl değildir. Yine Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in “Hakkında elinizde Allah'tan bir burhan olur” sözünden de, hakkımızda küfür olduğuna dair kâti, kesin hüccet ortaya çıkması için araĢtırmak, tetkik etmek, meseleleri kaynaklarına götürmek, onları usûlleriyle mukâyese etmek olduğu açıktır. Bu ise, bugünkü yöneticiler gibi, küfürle hükmü açık olduğu için, temelden küfürle hükmeden kimseyle birlikte ihtiyacımız olmayacak bir husustur. Binaenaleyh bizdeki görüĢ, Dar’ul Ġslâm’daki yönetici sarih açık küfürle hükmettiği zaman, ona karĢı çıkmak, Münker zâil olana veya bertaraf edilene dek, onunla savaĢmak vâcibtir. Bu, ashabı kendisine sorduğunda Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģu sözünde açıktır: “Onlarla kılıçla savaşmayalım mı? O da “Hayır! Aranızda namazı ikâme ettikleri müddetçe!” Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den Ģu sözü de rivâyet edildi: : استقيموا لقريش ما استقاموا لكم فإن مل يستقيموا لكم فضعوا سيوفكم على عواتقكم فأبيدوا خضراءىم فإن مل تفعلوا فكونوا زراعُت أشقياء” Size dosdoğru oldukları müddetince sizde Kurayş’a karşı dosdoğru olunuz. Eğer size karşı dosdoğru olmazlarsa, kılıçlarınızı omuzlarınıza koyunuz, onların ekserisini mahvediniz. Eğer yapmazsanız, bedbaht kovucular olunuz.”168 Dâr, Dar’ul Küfür olur, Ġslâm hükümleri de tatbik sahasına konulmazsa, orada Müslümanlara hükmeden yöneticiyi izâle etmek, kitleye nispetle, Ġslâm devletini ikâme etmek ve Ġslâm hükümlerini tatbik seyrinde Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’e ittiba ederek nusret yoluyla olur. 168 Et-Tabarânî 89 Kuvvetle bu zamanın yöneticilerin münkerini değiĢtirmek için çalıĢan silahlı cemâatlere nispetle ise, bunlar, açık küfür zuhûr ettiğinde kılıçla karĢı gelmek hadislerine, değiĢtirmek ve putu kırmak hadisine binaen kurulmuĢlardır. Putu kırmak hadisine gelince; Ali radiyallahu anh’dan Ģöyle dediği انطلقت أنا والنيب صلى اهلل عليو وسلم حىت أتينا الكعبة فقال يل رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم اجلس وصعد :edildi rivâyet على منكيب فذىبت ألهنض بو فرأى مٍت ضعفا فنزل وجلس يل نيب اهلل صلى اهلل عليو وسلم وقال اصعد على منكيب قال فصعدت على منكبيو قال فنهض يب قال فإنو خييل إيل أين لو شئت لنلت أفق السماء حىت صعدت على البيت وعليو دتثال صفر أو حناس فجعلت أزاولو عن ديينو وعن مشالو وبُت يديو ومن خلفو حىت إذا استمكنت منو قال يل رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم اقذف بو فقذفت بو فتكسر كما Ben “تتكسر القوارير مث نزلت فانطلقت أنا ورسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم نستبق حىت توارينا بالبيوت خشية أن يلقانا أحد من الناس ve Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem ayrıldık. Nihayet Ka‟be‟ye vardık. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem bana “otur” buyurdu. Omuzlarıma çıktı, ben de onu kaldırmak için kalktım. Benden bir zayıflık gördü. Bunun üzerine indi ve Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem benim için oturdu ve ”Omuzlarıma çık” buyurdu. Ben de onun omuzlarına çıktım, beni kaldırdı. Ben, dileseydim semanın ufuğuna değerim tahayyülü geldi, dedi. Neticede Beyt‟in üstüne çıktım, üstünde sarı veya bakır bir heykel vardı. Ben ona sağından, solundan, önünden ve arkasından tutmaya çalıştım, nihayet onu tuttum. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem bana “Onu at” buyurdu. Ben de onu attım. O da, incilerin darmadağın olduğu gibi, darnadağın oldu. Sonra indim. Ardından ben ve Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem ayrıldık. İnsanlardan birinin bizimle karşılışma korkusuyla evlere gizleninceye kadar hızlıca koşuştuk.”169 Yöneticilerin ve devletin münkerini değiĢtirmek için bugün maddî amelin câizliğine kâil olanlar, senet ve metin olarak bu hadisi sahih görürler ve amellerinin meĢrûiyetine delâlet eden kuvvetli bir hüccet olarak ona itibar ederler. Buna cevabımız Ģu Ģekildedir: Birincisi: El-Hâfız Ez-Zehebî, Et-Telhîs’de: “Ġsnadı nazîf, ama metni münkerdir” der. Onun sözündeki münkerlik metnedir. Zira Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in, insanlar o ameli görecekler korkusuyla kendisinden sonraki kimselerin onunla gizlice amel edecekleri meĢrû bir amel yapması makûl değildir. Çünkü Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem, ne zaman KurayĢ’tan korkar, ürker oldu. Halbuki o, onlara göre bu amelden daha çirkin olanını KurayĢ’a demiĢtir. Ġlahlarına sövmüĢ, dinlerini ayıplamıĢ, akıllarını sefihlemiĢtir. Sonra bu amel, vakıanın değiĢiminde Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem menhecinden olmuĢ olsaydı, öyleyse niçin onu tekrarlamadı ve siretinde onu ibrâz etmedi? Niçin bu amel, bu hadis dıĢında, hadis ve siyer kitaplarında, bunlarda var olan ve hakkında ileri geri konuĢulan bir yoldan tahriç edilmedi? Bilakis siyer kitaplarında, bu hadisten daha sahih olan ve bunun hilâfına delâlet eden hadisler vardır. El-Abbâs Ġbn-u Ubâde Ġbn-u Nadale, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’e kan üzerine bey’at olarak marûf والذي بعثك باضتق لئن شئت لنميلن على أىل مٌت غدا بأسيافنا قال :demiĢtir Ģöyle atinde’bey Akabe olan dilersen eğer ,ki olsun yemin gönderene hakla Seni “فقال رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم مل أؤمر بذلك 169 Ahmed 90 yarın Minâ halkına kılıçlarımızla saldıralım. Bunun üzerine Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem: “Daha bununla emrolunmadım” buyurdu.170 İkincisi: Bu hadis, iki yoldan; Esbât Ġbn-u Muhammed ve ġebâbe Ġbn-u Sevvâr yolundan rivâyet edilmiĢtir. Birinci yol, Esbât yoludur. Bu yoldan, hâdisenin hicretten önce Mekke’de cereyan ettiği anlaĢılır. Ġmam Ahmed, Musned’de Ģöyle tahriç etti: Bize Esbât Ġbn-u Muhammed tahdis etti, bize Nuaym Ġbn-u Hakîm El-Medâinî, Ebî Meryem’den, Ali radiyallahu anh’dan انطلقت أنا والنيب صلى اهلل عليو وسلم حىت أتينا الكعبة فقال يل رسول اهلل صلى اهلل عليو :etti tahdis dediğini Ģöyle وسلم اجلس وصعد على منكيب فذىبت ألهنض بو فرأى مٍت ضعفا فنزل وجلس يل نيب اهلل صلى اهلل عليو وسلم وقال اصعد على منكيب قال فصعدت على منكبيو قال فنهض يب قال فإنو خييل إيل أين لو شئت لنلت أفق السماء حىت صعدت على البيت وعليو دتثال صفر أو حناس فجعلت أزاولو عن ديينو وعن مشالو وبُت يديو ومن خلفو حىت إذا استمكنت منو قال يل رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم اقذف بو فقذفت بو فتكسر كما تتكسر القوارير مث نزلت فانطلقت أنا ورسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم نستبق حىت توارينا بالبيوت خشية أن يلقانا الناس من أحد” Ben ve Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem ayrıldık. Nihayet Ka‟be‟ye vardık. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem bana “otur” buyurdu. Omuzlarıma çıktı, ben de onu kaldırmak için kalktım. Benden bir zayıflık gördü. Bunun üzerine indi ve Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem benim için oturdu ve ”Omuzlarıma çık” buyurdu. Ben de onun omuzlarına çıktım, beni kaldırdı. Ben, dileseydim semanın ufuğuna değerim tahayyülü geldi, dedi. Neticede Beyt‟in üstüne çıktım, üstünde sarı veya bakır bir heykel vardı. Ben ona sağından, solundan, önünden ve arkasından tutmaya çalıştım, nihayet onu tuttum. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem bana “Onu at” buyurdu. Ben de onu attım. O da, incilerin darmadağın olduğu gibi, darnadağın oldu. Sonra indim. Ardından ben ve Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem ayrıldık. İnsanlardan birinin bizimle karşılışma korkusuyla evlere gizleninceye kadar hızlıca koşuştuk.” Ġkinci yol, ġebâbe yoludur. Bu yoldan, hâdisenin hicretten sonra Mekke’nin fethinde cereyân ettiği anlaĢılır. Ġbn-u Ebî ġeybe, Mekke’nin fethi hakkındaki El-Megâzî’de (375 rakamlı) ve Musannif’inde Ģöyle tahriç etti: Bize ġebâbe Ġbn-u Sevvâr tahdis etti, dedi ki, bize Nuaym Ġbn-u Hakîm tahdis etti, dedi ki bana Ebu Meryem, Ali’den Ģöyle dediğini tahdis etti: اهلل رسول يب انطلق صلى اهلل عليو وسلم حىت أتى يب الكعبة فقال اجلس فجلست إىل جنب الكعبة وصعد رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم على منكيب مث قال يل اهنض يب فنهضت بو فلما رأى ضعفي حتتو قال اجلس فجلست فنزل عٍت وجلس يل فقال يا علي اصعد على منكيب فصعدت على منكبو مث هنض يب رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم فلما هنض يب خيل إيل أين لو شئت نلت أفق السماء فصعدت على الكعبة وتنحى رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم فقال يل ألق صنمهم ألكرب صنم قريش وكان من حناس وكان موتودا بأوتاد من حديد يف األرض فقال يل رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم عاصتو فجعلت أعاصتو ورسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم يقول إيو فلم أزل أعاصتو حىت استمكنت منو فقال ونزلت فقذفتو اقذفو” Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem beni götürdü. Nihayet beni Ka‟be‟ye getirdi. Bana “otur” buyurdu. Bende Ka‟be‟nin bir yanına oturdum. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem omuzlarıma çıktı, sonra bana “Beni kaldır.” Dedi. Bende onu kaldırdım. Altında benim zayıflığımı görünce, “otur” dedi. Bende oturdum. Benden indi ve benim için oturdu. Sonra ”Yâ Ali! omuzlarıma çık” buyurdu. Ben de onun omuzlarına çıktım, sonra Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem beni kaldırdı. Beni kaldırınca, ben, dileseydim semanın ufuğuna değerim hayaline kapıldım. Ka‟be‟nin üstüne çıktım, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem de bir köşeye çekildi. Bana “putlarını, Kurayş‟ın en büyük putunu at” buyurdu. Put, 170 Ahmed, Et-Tabarânî 91 bakırdandı, yere demirden kazıklarla çakılmıştı. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem bana onu “çöz” dedi. Ben de onu çözmeye başladım. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem de “İyy” diyordu. Ben onu çözmeye devam etti. Nihayet onu çözdüm. “Onu at” buyurdu. Ben de onu attım ve indim.” Madem ki ġebâbe Ġbn-u Sevvâr, El-Buhârî ve Muslim’in adamlarından güvenilir biridir, hıfzı açısından veya rivâyetindeki zayıflık açısından hakkında ileri geri konuĢulmamıĢtır, ancak hakkında konuĢan kimse, onu murcilikle itham ederek ileri geri konuĢmuĢtur, ondan döndüğü de ĢöylenmiĢtir, o halde onun rivâyeti, hıfzı ve rivâyetindeki zayıflık açısından hakkında ileri geri konuĢulan Esbât rivâyeti üzerine mukaddemdir. O zaman Esbât’ın “Ardından ben ve Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem ayrıldık. İnsanlardan birinin bizimle karşılışma korkusuyla evlere gizleninceye kadar hızlıca koşuştuk.” Ziyâdesi, kendisinden daha hâfız ve daha zâbıt olan kimseye karĢılık kabul edilmez. Böylece bu hadis, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’den, menhecinin Ģiddetten, hicret ve devletin ikâmesinden önce maddî ameller yapmaktan yoksun olduğuna dair tevatür olarak rivâyet edilenle insicam arzeder. ÇekiĢmek hadisleri ve değiĢtirmek hadisine gelince; bunları anlamak Ģöyle olmalıdır: 1) Eğer bu hadislerle, kumar ve randevu evleri gibi, yöneticinin toplumda sebep olup ikrar ettiği mevcût münkerleri değiĢtirmek için kuvvet kullanma câizliğine istidlâl etmek kastedilmiĢse, bu durumun münkerin zatını değiĢtirmeye götürmediği, münkerin zatını değiĢtirmenin ancak bizzat yöneticiyi izâle etmekle olacağı, çünkü yöneticinin ona sebep olduğu açıklaması daha önce geçmiĢti. 2) Eğer bu hadislerle, münkerin zatını kuvvetle değiĢtirme, küfürle hükmeden yöneticiyi bertaraf etme, yöneticinin hükmettiği küfür hükmünü izâle etme, Allah’ın indirdiği hükümleri tatbik ve tenfiz sahasına koymak için el kullanma cevâzına istidlal etmek kastedilmiĢse, bu durum, muktedirliğe dayalıdır. ÇekiĢme hadislerinin menâtı ve açık küfür hükümleriyle hükmeden yöneticiye karĢı silah çekmek vucûbu, maddî kuvvet kudretine ve bu maddî kuvvetin münkeri ve açık küfrü değiĢtirme, zannı galiple de olsa bilfiil onu izâle etme gücüne bağlıdır. Fakat maddî kuvvet, bilfiil veya zannı galiple münkeri ve küfür hükümlerini değiĢtirmeye, bilfiil onu izâle etmeye kâdir değilse, asla kullanılmaz. Çünkü o zaman maddî kuvvet kullanmak, ġâri’n kendisinden dolayı bu maddî kuvvet kullanmayı vâcib kıldığı amacı tahakkuk ettirmez ki o da münkeri ve küfür hükümlerini değiĢtirmek, bilfiil bunları izâle etmektir. Bu durumda Münker, dille inkar edilmeye çalıĢılır. Nitekim zannı galiple de olsa münkeri ve bilfiil küfür hükümlerini değiĢtirme gücü sınırına ulaĢıncaya kadar da kuvvet artırmaya çalıĢılır. O zaman ancak kuvvet kullanmak vâcib olur. 92 Emretmek Ve Nehyetmek Âdâbından Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin aĢağıda zikre tahsis ettiğimiz bir takım âdâbı vardır. 1) Emreden ve Nehyeden Âdâbından Olanlar A) Rıfk Muslim ve El-Buhârî ÂiĢe’den Ģöyle dediğini tahriç ettiler: اليهود من رىط استأذن على النيب صلى اهلل عليو وسلم فقالوا السام عليك فقلت بل عليكم السام واللعنة فقال يا عائشة إن اهلل رفيق حيب الرفق يف األمر كلو قلت Ve Aleyhi Sallallahu Nebi zümre bir Yahudilerden “أومل تسمع ما قالوا ؟ قال قلت وعليكم Selleme'in huzuruna izin istediler. Sonra “es-Sâmu aleyke!” dediler. Ben: “Bilakis, sâm ve lanet sizin üzerinize olsun!” dedim. Bunun üzerine: "Yâ Âişe! Şüphesiz Allah refiktir, her işte rıfkı sever" buyurdu. Ben de: “Sen onların dediklerini işitmedin mi?” dedim. O da “Ben de ve aleykum dedim” buyurdu. Muslim’in يا عائشة إن اهلل رفيق حيب الرفق ويعطي على الرفق ما ال يعطي على العنف وما ال يعطي على :Ģöyledir ise rivâyetinde سواه ما” Yâ Âişe! Şüphesiz ki, Allah refikdir. Rıfkı sever. Rıfka karşılık şiddet ve başkasına vermediğini verir.” Onun ÂiĢe’den bir rivâyetinde ise Ģöyledir: إن ancak ,olursa şeyde bir ,rıfk ki Şüphesiz “الرفق ال يكون يف شيء إال زانو وال ينزع من شيء إال شانو onu süsler. Bir şeyden de söküp alınırsa, ancak onu lekeler.” El-Beyhakî, EĢġu’be’de Amr Ġbn-u ġuayb rivâyetinden, babasından, dedesinden, Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģöyle buyurduklarını tahriç etti: فليكن مبعروف أمر من مبعروف أمره” Kim, bir marûfu emrederse, emretmesi marûfla olsun.” Rıfk, sözde lütüf, muamelede yumuĢaklıktır. Bir marûfu emreden, bir münkerden nehyeden kimse, sözünde lütüfkâr ve yumuĢak olur. Sözü çirkin olmaz. Bilakis nefislerde güzel bir iz bırakan edepli lafızlar seçer. Çünkü güzel söz, kalplerin anahtarıdır. Eğer güzel söz fayda etmezse, Ģiddete, korkutmaya, ürkütmeye intikal etmesi câizdir. “En-Nevevî “El-Ezkâr” adlı kitapta bir bölümde şunları zikretti: Marûfu emreden, münkerden nehyeden ve her edepli kimse, bu konuda hitap ettiği kişiye: “Yazıklar olsun sana! Ey hâli zayıf kimse! Ey kendine bakışı az kimse! Ey nefsine zülmeden kimse!” demesi câizdir. Bu konuda da hadisler getirdi. Bunlardan biri, Sahih-u Muslim‟de sâbit olan Adiyy İbn-u Hâtim hadisidir: عليو اهلل صلى النيب عند خطب رجال أن وسلم فقال من يطع اهلل ورسولو فقد رشد ومن يعصهما فقد غوى فقال رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم بئس اطتطيب أنت قل ومن يعص ورسولو اهلل” Bir adam Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in yanında hutbe okuyarak: “Her kim Allah ve Rasûl‟üne itâat ederse, muhakkak doğru yalu bulnuştur. Onlara isyan eden ise muhakkak sapmıştır” dedi. Bunun üzerine Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem: “Sen ne fena hatîbsin! Allah ve Rasûl’üne isyan eden ise muhakkak sapmıştır de.” buyurdular. Yine o kitapta Câbir İbn-u Abdullah hadisini de rivâyet أن عبدا ضتاطب جاء رسول اهلل صلى اهلل عليو وسلم يشكو حاطبا فقال يا رسول اهلل ليدخلن حاطب النار فقال رسول اهلل صلى :etti Aleyhi Sallallahu Rasûlullah kölesi bir ın'Hâtıb “اهلل عليو وسلم كذبت ال يدخلها فإنو شهد بدرا واضتديبية Ve Sellem‟e Hâtıb'ı şikâyet etmek üzere geldi ve “Yâ Rasûlallah! Hâtıb mutlaka cehenneme girecektir.” dedi. Rasûlullah Sallallahu Aleyhi Ve Sellem de: “Hatâ ettin! 93 O cehenneme girmez! Çünkü Bedr ve Hudeybiye’ye şahit olmuştur.” buyurdular.171 Orada Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in dişi deve sahibine söylediği sözü de zikretti: اركبها ويلك” Yazık sana! Ona bin.”172 Ve Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟in Huveysira‟ya söylediği sözü de zikretti: أعدل مل إن يعدل ومن ويلك” Yazık sana! Ben, adalet göstermezsem kim gösterir.”173 Bil ki, men etmenin ve sert lafızlarla korkutmanın dört şartı vardır: iki şart, mubah konusundadır. Bunlar şunlardır: men edilen, sözünde ve fiilinde haklı olmamalı, men edende sözünde yalancı olmamalıdır. Mekrûh işleyene: “Ey âsî”, büyüklüğünü bilmediği bir günahı irtikap edene de “Yâ fâsık”, Müslümanlardan fısk sahibine de “Yâ kâfir” v.b demez. Diğer iki şartta mendûb konusundadır. Bunlar da, şunlardır: Mütekellim, şiddetli davranmanın hasmın hakkı kabüle veya aleyhine delilin netliğine daha yakın olduğunu sanmalıdır. Bunu da sahih niyetle yapmalı, soyut doğal davetçi olarak yapmamalıdır.”174 B) Örtbas Etmek Ġnsanların günahlarını örtmek, buna imkân oldukça, bir fısk ve zâhir bir bidatle de tanınmadıkça onların ayıplarını ifĢa etmemek edeptendir. Bu hususta imam Ahmed Ġbn-u Hanbel Ģöyle der: “İnsanlar, Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münkerde sert davranmaksızın bir rıfka ve mudarâya muhtaçtır. Ancak fıskı ve helâkı ilan edilen, aşikâr adam müstesna. Böyle birini nehyetmek ve ilân etmek sana vâcibtir. Çünkü denildi ki: “Fasîkın mahrumiyeti yoktur. İşte böyle biri için de mahrumiyet olmaz.”175 Örtmenin delili, Rasûl Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in Ģu 176“.sever Örtmeyi .örtücüdür ,Allah ki Muhakkak “إن اهلل ستَت حيب السًت :sözüdür من نفس عن مؤمن كربة من كرب الدنيا نفس اهلل عنو كربة من كرب يوم القيامة ومن يسر على معسر :sözüdür Ģu Ayrıca bir Kim “يسر اهلل عليو يف الدنيا واآلخرة ومن سًت مسلما سًته اهلل يف الدنيا واآلخرة واهلل يف عون العبد ما كان العبد يف عون أخيو müminden dünya sıkıntılarından bir sıkıntıyı giderirse; Allah ondan âhiret sıkıntılarından bir sıkıntıyı giderir. Kim zorda olana kolaylık gösterirse, Allah da ona dünya ve âhirette kolaylık gösterir. Kim de bir Müslüman’ı örtbas ederse, Allah da onu dünya ve âhirette örtbas eder. Kul, kardeşinin ال يسًت عبد عبدا يف الدنيا إال سًته اهلل 177“.yardımındadır kulun da Allah ,oldukça yardımında القيامة يوم” Bir kul, bir kulu dünyada örtbas ederse, Allah da onu Kıyâmet günü örtbas eder.”178 Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Sellem’in عثراهتم اعتيئات ذوي أقيلوا” İyi haslet sahiplerinin zellelerini affedin.”179 Sözünden dolayı, makam-mevki sahiplerini, eĢrafı, toplum ve insanlar arasında bâriz olanları örtmekten katbekat daha emin olunur. C) Sabır 171 Muslim 172 Muttefikun Aleyh 173 Muttefikun Aleyh 174 El-Avâsım ve‟l Ksvâsım, Muhammed İbn-u İbrahîm El-Vezîr El-Yemânî. C.1. s.231 175 El-Hallâl, Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münker. s. 35 176 Ahmed, Ebu Dâvud 177 Muslim 178 Muslim 179 Ahmed, Ebu Dâvud 94 Sabır, eziyetlere ve hoĢ görülmeyene tahammül etmek, nefsi buna hazırlamaktır. Çünkü bazen Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerden, emredene, nehyedene ezâ veren ve hoĢ görmediği manevî veya maddî bir zarar doğabilir. Allah’u Teâlâ Ģöyle buyurdu: َ ن ُ ا ب َ ي َ نك ِر ُ ِن الْم َ ع َ ْو ان َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم ب ْ ر ُ أْم َ ِم َّ الصَالةَ و ِ َّي أَق ِور ُ ْ األُم ِ ْم َز ع ْ ن ِ َك م ِ ِ َّن ذَل َ َك إ ا أَصاب َ َ لَى م َ ع ْ ر ِ اصب ْ َ و” Yavrucuğum! Namazı kıl, marûfu emret, münkerden nehyet, sana isâbet edenlere sabret. Doğrusu bunlar, işlerin azmindendir.”180 Ebu Ca’fer El-Hazmî Ģöyle rivâyet edildi: فإن السفهاء وغتالسة إياكم تٍب يا غتالستهم داء من حيلم عن السفيو يسر ومن جيبو يندم ومن ال يرضى بالقليل مما يأيت بو السفيو يرضى بالكثَت وإذا أراد أحدكم أن يأمر مبعروف أو ينهى عن منكر فليوطن نفسو على الصرب على األذى وليثق بالثواب من اهلل عز وجل فإنو من وثق بالثواب من اهلل مل يضره مس األذى” Ey oğulcuklarım! Sefihlerle birlikte oturmaktan sakının! Çünkü onlarla birlikte oturmak bir hastalıktır. Kim sefihten yüz çevirirse, mesrur olur, kim de ona icâbet ederse pişman olur. Kim de sefihin getirdiği aza, razı olmazsa, çoğa razı olur. Biriniz bir marûfu emretmek veya bir münkerden nehyetmek istediğinde, kendisini eziyetlere karşı sabra hazırlasın, Allah Azze ve Celle‟den gelen sevaba güvensin. Zira kim, Allah‟tan gelen sevaba güvenirse, ezâların dokunması kendisine zarar vermez.”181 2) Emredilen ve Nehyedilen Âdâbından Olanlar Marûfla emredilen ve münkerden nehyedilenle ilgili âdâptan olanlar, hakka kulak verip dinlemek, nasihatı kabul etmek, emretmeye bağlanmak, münkerden uzak durmak, masiyetten el etek çekmektir. Ġsyân ve fıskına rağmen kendisini hamiyet ve asabiyet tutup günahında inat etmesi, masiyetinde dâim olması, kendisine nasihat edene, kendisine tâati hatırlatana iltifat etmemesi müminin huylarından değildir. Allah’u Teâlâ kâfir ve münafığın niteliği hakkında Ģöyle buyurdu: ُ َنَّم ه َ ج ُ و ُ ب ْ َس ِم فَح ِ ِ اإلثْ َّزةُ ب ِ الْع ُ ْو أَخ َذت َ َ اتَِّق اللّو ُ لَو َ ِيل ِذَا ق إ َ و ُ اد َ ه الْمِ َ ْس ئ ِ لَب َ و” Ona “Allah'tan kork!” denilince izzet ve gurur kendisini günaha sevkeder. Ona cehennem yeter. O ne kötü yerdir!”182 Ġbn-u Mes’ûd’dan Ģöyle rivâyet olundu: “Allah katından günahın en büyüklerinden biri, bir adamın kardeşine “Allah‟tan kork” demesine karşılık, diğerinin “Sen kendine bak. Sen mi bana emrediyorsun” diye cevap vermesidir.”183 Yine ondan Ģöyle dediği de nakledildi: “Kişiye günah olarak “Allah‟tan kork” denildiğinde, kızması yeter.”184 Böylece kitap, Allah’a hamdolsun, H. 18 Zi’lka’de1425 Cuma günü bitti. 180 Lukmân 17 181 Et-Tabarânî, El-Beyhakî, İbn-u Ebî Şeybe 182 Bakara 216 183 Et-Tabarânî, El-Beyhakî, 184 Et-Tabarânî, 95 Kaynaklar Et-Tahrîr ve’t Tenvîr, Et-Tâhir Ġbn-u ÂĢûr Feth-ul Kadîr, Muhammed Ġbn-u Ali Ġbn-u Muhammed EĢġevkânî Ahkâm-ul Kurân, Ebu Abdullah El-Kurtubî Ahkâm-ul Kurân, Ebu Bekr El-Cassâs Ed-Durer-ul Mensûr Fî’t Tefsîr Bi’l Me’sûr, Celâluddin EsSuyûtî Mecmua-z Zev
XXXXXXXXXX
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (KELAM) ANABİLİM DALI KUR’ÂN-I KERÎM’DE EMRİ Bİ’L-MA’RUF VE NEHYİ ANİ’L-MÜNKER MESELESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ AYŞE BAYRAKTAR BARIŞ ANKARA-2007 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TEMEL İSLAM BİLİMLERİ (KELAM) ANABİLİM DALI KUR’ÂN-I KERÎM’DE EMRİ Bİ’L-MA’RUF VE NEHYİ ANİ’L-MÜNKER MESELESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ HAZIRLAYAN AYŞE BAYRAKTAR BARIŞ TEZ DANIŞMANI PROF. DR. AHMET AKBULUT ANKARA-2007 İÇİNDEKİLER İÇİNDEKİLER................................................................................................. I KISALTMALAR............................................................................................. II ÖNSÖZ ......................................................................................................... III GİRİŞ............................................................................................................. 1 I. BÖLÜM....................................................................................................... 6 A. İYİLİĞİ EMRETMEK veya EMRİ Bİ’L MA’RUF........................................ 6 1. Emir.................................................................................................... 6 2. Ma’ruf............................................................................................... 11 B. KÖTÜLÜĞÜ YASAKLAMAK veya NEHYİ ANİ’L-MÜNKER.................. 26 1. Nehiy................................................................................................ 26 2. Münker............................................................................................. 34 II. BÖLÜM.................................................................................................... 42 A.MEZHEPLERE GÖRE EMRİ Bİ’L-MA’RUF VE NEHYİ ANİ’L-MÜNKER 42 1. Haricîlik............................................................................................ 49 2. Mutezile............................................................................................ 53 3. Ehli Sünnet ...................................................................................... 61 B. KUR’AN-I KERİM’DE EMRİ Bİ’L-MA’RUF VE NEHYİ ANİ’L-MÜNKER 63 SONUÇ........................................................................................................ 74 BİBLİYOGRAFYA ....................................................................................... 77 TEZ ÖZETİ ...................................................................................................85 ABSTRACT ..................................................................................................86 I KISALTMALAR a.g.e. : Ade geçen eser a.g.m. : Adı geçen makale Ank. : Ankara A.Ü.İ.F. : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi A.Ü.İ.İ.A. : Atatürk Üniversitesi İslami İlimler Akademisi b. : Bin, İbn bkz. : Bakınız c. : Cilt çev. : Çeviren D.E.Ü.İ.F.D. : Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi D.İ.B. : Diyanet İşleri Başkanlığı E.Ü.İ.F.D. : Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi h. : Hicrî İst. : İstanbul Kit. : Kitabevi mad. : Maddesi M.E.B. : Milli Eğitim Bakanlığı ö. : Ölümü s. : Sahife sy. : Sayı T.D.V. : Türkiye Diyanet Vakfı thk. : Tahkik trs. : Tarihsiz UK : United Kingdom (İngiltere) vd. : Ve devamı yayn. : Yayınları, Yayıncılık II ÖNSÖZ Kur’ân-ı Kerîm’in âdil ve ahlâklı fertlerin oluşması amacı kuşkusuz dikkatli bir bakışla görülmektedir. İslam Tarihi boyunca bu amaç üzerine gerekli vurgu yapılmamış, Kur’an’ın bu gayesi Müslümanlar tarafından ihmal edilmiştir. Hâlbuki Kur’ân-ı Kerîm’de birey için önem taşıyan birçok kavramla karşılaşılır. Bu kavramlardan en önemlilerinden biri “Emri bi’l-ma’ruf ve Nehyi ani’l-münker”dir. Emri bi’l-ma’ruf ve Nehyi ani’l-münker ilkesi maruf ve münker’in bilinmesi, kim tarafından ve ne şekilde uygulanacağı sorularını ortaya çıkarmıştır. Tarihî seyri içinde beraberinde birçok soru ve sorun getiren bu prensip, anlaşılma ve uygulanma safhasında ciddî tartışmalara sebep olmuştur. Bu tartışmaların bir kısmı siyasî, bir kısmı da teorik olmuştur. Ancak bu tartışmaların hiçbiri konuyu tam olarak netliğe kavuşturamamıştır. Bütün bunlar göz önüne alındığında konunun önemi ortaya çıkmaktadır. Tezimizde bu önemli Kur’ânî prensibi hadislere dayanarak yanlış ve doğru yorum ve uygulamaları tespit ve günümüze ışık tutmasına yardım etmeye çalışacağız. Doğrular kadar, yanlışların da, bize yol göstereceği kanaatindeyiz. Asırlardır birçok düşünürün üzerinde fikir yürüttüğü böylesine önemli bir konuyu çalışırken önümde yeni ufuklar açan, her fikriyle konuya ayrı bir boyut getiren, değerli düşünceleriyle meselenin önemini daha çok anlamamı sağlayan Kıymetli hocam Prof. Dr. Hüseyin Atay’a teşekkürü bir borç bilirim. Çalışmamı titizlikle takip eden, yardımlarını esirgemeyen ve yol gösteren tez III danışmanım Değerli hocam Prof. Dr. Ahmet Akbulut’a da şükranlarımı sunarım. Ayşe BAYRAKTAR BARIŞ 19.12.2006 IV GİRİŞ Kur’ân-ı Kerîm’in temel gayesi yeryüzünde ahlaklı insanı oluşturmak ve insanlığın temel değerlerini yaymak ve korumaktır. Bu amaçla Kur’ân-ı Kerîm, öncelikle insan olmanın temel değerlerini bünyesinde barındıran, en güzel biçimde yaratılan1 , yaratılışında sahip olduğu şan ve şerefe2 uygun bir hayat nizamı kuran ve yeryüzünde halife kılınan3 bireyi hedefler; onun eğitimini, ilk adımı olarak kabul eder. Kur’ân-ı Kerîm, insanın kendini tanıyan, bilen, fıtratına uygun hareket eden bir varlık olmasını ister. İnsanın kendini tanıması ve kendini bilmesi, kendisinin başkalarından ayrı özellikleri ve nitelikleri bulunan bir varlık olduğunu kavramasıdır. Bir insanın kendisini tanımasının ve topluma tanıtmasının en yaygın ve doğru yolu manevi değerleridir. Nasıl bir toplum içinde yaşarsa yaşasın, insanın anlam dünyası, sahip olduğu inanç ve manevi değerlerle zenginleşir. Müslüman bireyin on dört asır boyunca kendini tanıyıp, bilmesinin en önemli sebebi, insanın anlam dünyasını zenginleştiren değerleri yanlış yorumlamasıdır. Müslümanın dini anlama biçimi siyasi olduğu için yorumları da siyasi olmaktadır. Dolayısıyla hükümleri gereği gibi anlamaktan oldukça uzaktır. Allah adına hükümler koymak ve Müslüman bireyleri baskı altında tutmak bu siyasi anlayış ve yorumların bir sonucudur. 1 Tîn, 95/4 2 İsra, 17/70 3 En’âm 6/165. ‘Allah’ın, insanı yeryüzünde halife kılması’, insanın yaşamını ahlak ve adalet üzerine tesis etmesi, Yaratıcının hükümlerine uygun bir yaşam sürmesidir. Aksine, Allah’a vekalet ediyormuşçasına hüküm koyma ve yasaklama hakkına sahip olması değildir. Allah bu hakkı Peygambere dahi vermemiştir. 1 Kur’ân-ı Kerîm’deki birçok prensibin amacını aşacak bir şekilde değiştirilmesi ve buna uygun bir iman geliştirilmesi söz konusudur. Müslümanlar arasındaki gerginliğin temelinde bu imanlar arası çatışma mevcuttur. Bir kimsenin imanı diğerinin imanına uymadığı taktirde baskı ve zulüm ortaya çıkmaktadır. Gücü elinde bulunduranlar tarafından imanı gereği, din adına zorbalık yapılmaktadır. Buna dayanak olarak da Kur’ân ilkeleri ileri sürülmektedir. Bu Kur’ân ilkelerinden biri de “Emri bi’l-Ma’ruf ve Nehyi ani’l-Münker”dir. Emri bi’l Ma’ruf ve Nehyi ani’l Münker, fertlerin olgunluğunu sağlayıcı özelliğiyle, İslâm dininin en önemli prensiplerinden biridir. Bu sebeple; siyasi, itikadi ve fıkhi tüm mezhepler tarafından kabul edilmiş4 , Mutezile gibi ‘akılcı’ bir mezhebin beş temel ilkesinden biri olmuştur.5 Hiç şüphesiz bu ilkenin, toplum içinde, insanlar arasında iyiliği ayakta tutmak, yaygınlaştırmak ve başka insanlara herhangi bir baskı uygulamaksızın tavsiye etmek; kötülüğü engelleyecek ahlaki öğütlerde bulunarak toplumu eğitmek, şeklinde anlaşıldığını iddia etmek mümkün değildir. Zira her mezhebin bu prensibi yorumu, uygulama şekli ve metodu farklılık göstermiş6 ve sahip olunan anlayış zaman zaman siyasi idare tarafından, halkı baskı altında tutmanın dini bir yolu olmuştur. Mesela, İslâm tarihinde; Hariciler “emri bi’l ma’ruf ve nehyi ani’l münkeri” uygulamak adına, masum müslümanları katletmişler ve 4 İlhan, Avni, el-Emru bi’l-Ma’ruf ve’n-Nehyu ani’l-Münker (Mezhepler Tarihi Açısından Bir Bakış), D.E.Ü.İ.F.D.,İzmir, 1986, c.III , s. 89 5 Atay, Hüseyin, İslâm’ı Yeniden Anlama, Atay ve Atay yayn., Ank., 2001, s. 232 6 İlhan, a.g.m., s. 89 2 isti’razı 7 hiç düşünmeden uygulamışlar, Mutezili düşüncenin toplumda kabul görmesi adına bazı Abbasi halifeleri farklı görüş sahiplerini Abbasi hilafetinin 15 yıllık8 bir dönemi boyunca baskı ve işkenceye maruz bırakmışlar9 , Fas’ta Mehdi b. Tumert’in10 liderliğini yaptığı devrimci siyasi bir hareket11 Fas’taki Murabıtlar Devleti’ne karşı silahlı bir mücadele başlatmıştır. Aynı zamanda tarih boyunca birçok kötü niyetli kimse, aynı iddia ile müminlerin duygularını sömürmüş 12, din adına zorbalık yapmışlardır. Kur’ani bir ilke 13 olarak ‘Emri bi’l ma’ruf ve Nehyi ani’l münker’ in ilk uygulayıcısı hiç kuşkusuz Hz. Peygamber’dir.14 Hz. Peygamber bu emrin ilk ve örnek uygulayıcısı olarak, bir yol oluşturmuştur. ‘İyiliği emretmek ve kötülükten alıkoymak’ prensibiyle yakın ilişkisi olan uygulamalar, itirazlar, kurumlar ortaya çıkmış, konunun sadece itikadi yönü değil, siyasi ve toplumsal yönü de vurgulanmıştır. İslam Tarihinde Emri bi’l ma’ruf ve nehyi ani’l münker, İslâm ümmetinin yükümlü tutulduğu inanç, ibadetler, hayat nizamı, siyaset ve ahlak prensipleri gibi Allah’ın dinine daveti kapsayan belli anlamlı bir terimdir.15 Bir başka tanıma göre bu ilke tamamen 7 İsti’raz: Haricilerin ve özellikle Ezarika fırkası mensuplarının kendilerinden olmayan Müslümanların din anlayışlarını sorgulamalarını ifade eden bir tabir. İslâm Ansiklopedisi (T.D.V.), “İsti’raz mad.”, c. XXIII, s. 374 8 833-848 9 Mihne hadiseleri 10 ö. h.524 11 İbn Haldun, Kitabu’l-İber ve Divanu’l-Mübtedei ve’l-Haber, Matbaatu’r-Rahmaniyye, Mısır, 1936, c. VII, s.107.Ayrıca bkz. el-Câbirî, Muhammed Abid, Arap-İslâm Aklının Oluşumu, çev. İbrahim Akbaba, Kitabevi yayn., İst., 2001. s. 355 12 İlhan, el-Emru bi’l-Ma’ruf ve’n-Nehyu ani’l-Münker , s. 89 13 Âl-i İmrân, 3/104; Mâide, 5/79; Âraf, 7/199; Tevbe, 71/112 14 Hasan, İbrahim Hasan- Hasan, Ali İbrahim, en-Nuzümu’l-İslamiyye, Kahire, 1959, s.270. Ayrıca bkz. es-Salih, Suphi, İslâm Mezhepleri ve Müesseseleri, çev. İbrahim Sarmış, Bir yayn., İst., 1982, s. 250 15 Mustafa, Nevin A., İslâm Siyasi Düşüncesinde Muhalefet, çev. Vecdi Akyüz, İz yayn., İst., 1990., s. 114 3 ahlaki, ameli ve siyasi bir ilkedir.16 Demek oluyor ki Emri bi’l ma’ruf ve Nehyi ani’l münker çok boyutlu, ne olup olmadığıyla ilgili birçok ihtilaf barındıran, açıklanmaya ve en ideal şekliyle uygulanmaya ihtiyaç duyan bir prensiptir. Emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker’in anlaşılması izafîdir. Fertlerin bu işi yapmaya kalkması anarşi ve zulme sebep olmuştur. Önce içeriği değiştirilen bu ilke, sonra siyasî bir şekil verilerek politik bir malzeme olarak kullanılmıştır.17 Bu esas, bir kimsenin, diğer insanların iyiyi işleyip kötüyü işlememesine ne derece nezaret etmek vazifesi ile mükellef olduğu sorununu ortaya çıkarır. Bir tarafta zulme karşı kuvvet kullanmaya iştirak etme, adâletsiz idârecilere karşı ayaklanmaya katılma şeklinde tezâhür eden uygulamalar; bir tarafta iyiyi ve kötüyü Kur’ânî ölçülere göre belirleme konunun önemini daha açık şekilde göstermektedir. Kur’ân-ı Kerîm’in birçok âyetinde önerilen “Emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’lmünker” ilkesi kanaatimizce, ideal bir insanın inşasında, faydalanılacak bir prensiptir. Bu prensipten faydalanmak, ancak prensibi bağlamından koparmadan, geçmiş dönemlerde yapılan yanlışlara düşmeden değerlendirmekle mümkündür. Dolayısıyla öncelikle emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker ilkesinin kavramsal analizini yaparak, oldukça geniş bir sözlük ve kaynak çalışması yapmayı uygun gördük. Daha sonra emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münkerin belli başlı bazı mezhepler tarafından ne şekilde anlaşıldığını ve bu anlayışların tarihî olaylara nasıl yön verdiğini tespit 16 Neşşâr, Ali S., İslâm’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu, çev. Osman Tunç, İnsan yayn., İst., 1999, c. II, s. 256 17 Akbulut, Ahmet, Sahabe Dönemi İktidar Kavgası, Ank., 2001, s. 222 4 etmeye çalıştık. Ayrıca, Kur’ân-ı Kerîm’e dayanan yönünün incelemek üzere, Kur’ân-ı Kerîm’e ve tefsirlere başvurduk. Bu konuyla ilgili müstakil eserler olsa da, bunların konuyu tam anlamıyla değerlendiremediği açıktır. Zira bu eserlerin birçoğunda konu sadece cihad kavramıyla bağlantılı bir şekilde incelenmiş, Haricî bir zihniyetle yazılmıştır. Bu bakımdan tezimizin, Kur’anî bir kavram olan emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’lmünkerin doğru anlaşılması için katkı yapacağını düşünüyoruz. 5 I. BÖLÜM A. İYİLİĞİ EMRETMEK veya EMRİ Bİ’L MA’RUF Kur’ân-ı Kerîm’de iyiliği emretmek ve kötülükten alıkoymak şeklinde ifade edilen ‘Emri bi’l Ma’ruf ve Nehyi ani’l Münker’ etimolojik olarak incelenmesi gereken bir kavramdır. Bu nedenle bu bölümünde Emir, Ma’ruf, Münker ve Nehiy kavramlarını inceleyeceğiz. 1. Emir ( ) Emir kelimesi lügatte iki temel anlama gelmektedir. Bunlardan ilki hal, durum, iş, olay, konum anlamına gelir. Bu anlama gelen emrin çoğulu ‘ ’ dur. Herhangi bir şeyin yapılmasını yüklendiğinde, bu sözler ve fiilleri hepsi için genel bir lafızdır.18 Emrin bu anlamıyla geniş bir kullanım alanı mevcuttur. Bu kullanım şekli Kur’ân-ı Kerîm’de 150’den fazla âyette yer almaktadır.19 Bir diğer anlamı ise; istila yönüyle bir şeyin yapılmasını emretmek, buyurmak, bir işin yapılmasını istemektir.20 İstiladan kastedilen, emredenin, emredilenden üstün olmasıdır. Emir birine bir işi yüklemek21, bir işi birine 18 el-İsfehânî, Ragıp, el-Müfredât fi Garibi’l-Kur’an, Çaphane-i Haydari yayn., Tahran, 1373, s. 24 19 Şûrâ, 42/53: “Şüphesiz ki sen doğru bir yola iletiyorsun; göklerdeki ve yerdeki her şeyin sahibi olan Allah’ın yoluna. İyi bilin ki, bütün işler sonunda Allah’a döner.” 20 Ebu’l-Beka, el-Hüseyin el-Kefevi, Külliyat-u Ebi’l-Beka, Daru’t-Tıbaatu’l-Amire yayn., Bukık, 1253. s. 126 21 Mu’cemu’l-Vasît, Mektebetü’l-İlmiye, Tahran, trs., c. I, s. 62 6 buyurmak, iyi olandan, ona gerekeni yapmasını istemek22 de demektir. Çoğulu ‘ ’ olup, nehyin zıddı 23 anlamına da gelir. Söz konusu kelime, bu anlamıyla da Kur’ân-ı Kerîm’de kullanılmıştır. 24 Aynı zamanda emir kelimesi ma’ruf25, iyi, güzel anlamlarına da gelmektedir. Emir; sarf, nahiv ve belagat açılarından dil ve edebiyat; lafız – mana münasebeti sebebiyle mantığı ve kelam ilmini ilgilendirmektedir. Ayrıca fıkıh usulünün de önemli konularından birini teşkil eder. Usulcüler emir kipinin tanımı, çeşitleri, bağlayıcılık derecesi, manaya delâleti gibi konular üzerinde ayrıntılı olarak dururlar.26 Aynı zamanda emir sîgasının vücûba mı, mendûba mı delâlet ettiği tartışma konusu olmuştur. Emir, sözün kısımlarından birine delâlet etmektedir. Usulcüler emrin, dille söylenen söz mü yoksa içten gelen bir söz mü olduğunu araştırmışlardır.27 Çoğunluğu Mutezili bir grup usulcü emri “bir kimsenin kendinden aşağı konumdaki birine yap” demesi veya bunun yerine geçecek bir söz söylemesi şeklinde tarif etmişlerdir.28 İlk dönem Şafii usulcüler ise “muhatabın, emredilen fiili yapmasını gerektiren söz” olarak tanımlamışlardır.29 Fıkıh usulünde ise emre, kendisi ile kesin bir tarzda ve yukarıdan gelen bir şekilde bir fiilin yapılması istenilen sözdür, denmiştir. 22 Zemahşerî, Ebu’l-Kasım Muhammed, Esâsu’l Belâğa, Matbaatü’l-Vehbiyye, Mısır, 1882, c. I, s.19 23 İbn Manzûr, Ebu’l-Fida Cemaluddin Muhammed, Lisânu’l-Arab, Daru Beyrut, Beyrut, 1955/ 1956, c. IV, s. 26. Ayrıca bkz: ez-Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. VI, s. 31; el-Ezherî, Muhammed İbn Ahmed, Tehzîbu’l-Luga, Müeessesetü’l-Mısriyyeti’l-Amme, Kahire, 1964/1967, c. XV, s. 289 24 Tâhâ, 20/ 132. “Ailene namazı emret ve kendin de ona devam et…” 25 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. IV, s. 26. Ayrıca bkz: ez-Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. VI, s. 31; elEzherî, Tehzîbu’l-Luga, c. XV, s. 289 26 İslâm Ansiklopedisi (T.D.V.), ‘Emir mad.’, c. XI, s. 120 27 Hanefî, Hasan, İslâmi İlimlere Giriş, çev. Muharrem Tan, İnsan yayn., İst., 2000, s. 126 28 İslâm Ansiklopedisi (T.D.V.), ‘Emir mad.’, c. XI, s. 120 29 Ebu’l-Beka, Külliyat-u Ebi’l-Beka, s. 126 7 Usulcüler, emir sîgası üzerinde de ihtilafa düşmüşlerdir. Karinelerden arınmış bir emir sîgası olan ‘yap’ emri, emre delâlet eder. Ancak aynı sîga, vacibe, mendûba, irşada, mübaha, tedibe, ikrama, tehdide, hafife almaya, küçük görmeye, alaya, inzar ve duaya da delâlet edebilir.30 Zahiri âlim İbn Hazm’a göre ise, emir lafzı doğrudan vücûb ifade eder, onun bir dilek, temenni, tavsiye ve ikaz olmak yerine doğrudan emir olduğu anlaşılır. Ona göre her emir lafzının altında zımnen bir de tehdit vardır. Ancak emirlere tehdit ve azap korkusuyla değil, Allah’ın emri olduğu için uyulur. Zaten tehdit emre değil, bilakis onun neticesine taalluk eder. O nedenle emirle birlikte tehdit olması da her zaman geçerli değildir.31 Ebû Mansur el-Maturidi ise emrin hikmetini, bunun sahibini tanımak olarak yorumlamıştır. Emri, vücûb, nedb ve ibâha arasındaki müşterek noktayı ifade etmekte olup, o da fiilin talep edildiği veya yapılmasına izin verdiği anlamına gelir. Allah, canlılar arasında insan türünü kendisini tanıyabilecek nitelikte yaratmakla mümtaz kılmıştır.. Bu yüzden onları kendini tanıma yollarından uzak tutması mümkün değildir. Dolayısıyla insanı, her güzel olanı güzel telakki etme ve her çirkini çirkin görme yeteneğine sahip olarak yaratmıştır. İcraatta çirkin olanı işlemek nahoş görünmekte, meşru olanın yapılması hüsnü kabul görmektedir. O halde emrin gerekli olduğu yerde emir vermek lâzım gelmiştir.32 30 Hanefî, İslâm İlimlerine Giriş, s. 126 31 İbn Hazm, el-İhkam fi Usuli’l-Ahkam, Daru’l-Mektebi’l-İlmiyye, Beyrut 1985, c. I-IV, s.63. Ayrıca bkz. Demirci, Ahmet, İbn Hazm ve Zahirilik, Kayseri, 1996, s. 99 32 el-Mâtürîdî, Ebu Mansur, Kitâbu’t-Tevhîd Tercümesi, çev. Bekir Topaloğlu, İsam yayn., Ank., 2003, s. 127 8 Mutezile âlimlerinden Kadı Abdulcabbar’a göre, her emredenin emrinin ifade ettiği şey şudur. “ Emredeni, amir yapan şey, emredilen şeyi iradedir. Onun için, güzeli ve vacibi emrin doğru olması, onların hepsinin irade edilmesinin doğru olmasıyla olur. Bu yüzden, istenmesi caiz olmayan şeyin emredilmesi doğru olmaz. Hikmet sahibinden emir geldiği zaman buna delâlet eder ve ona layık olan ancak güzeli istemektir, emredilen şeyin güzel olması gerekir.”33 Bir kimsenin “yap” sözü, onu senden istiyorum, irade ediyorum” sözü gibidir. Bu ifade vücûba delâlet etmez, o halde emir de bu şekildedir. İrade başka açılardan değişir, emreden fiilin hemen yapılmasını isteyebilir, fiilin bir defa yapılmasını isteyebilir veya genişlik üzere yapılmasını isteyebilir. “İbare bu durumda değişir, ancak bu emredilen şeyin vacip olmasını gerektirmez.”34 Emir sîgasının vücûba delâlet etmediğini düşünen âlimlere karşı, bazısı sadece icap ile nedb arasında lâfzî müştereklikle, ortak olduğunu 35, ikisinden birinin tayin edilmesi için mutlaka bir işarete ihtiyaç duyduğunu savunur. İbn Hazm’a göre bir emir lafzı, zahiri ve kelami fonksiyonlarına göre vücûb ifade eder, ama bu fonksiyonlar da ancak başka bir nas veya icma ile başka bir hükme tahvil olabilir. Emir lafzının asli fonksiyonlarını başka bir hükme tahvil eden bir gerekçe olmadığı sürece, ona itaat edilmesi gerekir. Aynı zamanda belli bir hüküm getiren bir emir fiilinin zamanı, o lafzın telaffuzu ile başlar.36 33 Abdulcabbar, Kadı, el-Muğnî fi Ebvabi’t-Tevhid ve’l-Adl, çev. Yüksel Macit, Atılım yayn., Malatya, 2002, c. XVII( Şer’iyyât), s. 57- 58 34 Abdulcabbar, el-Muğnî, c.XVII, s. 60 35 Zeydan, Abdülkerim, Fıkıh Usulü, çev. Ruhi Özcan, A.Ü.İ.İ.A. yayn., Ank., 1978, s. 375 36 İbn Hazm, el-İhkam fi Usuli’l-Ahkam, c. I-IV, s.60. 9 Kadı Abdulcabbar’a göre emir, bir fiili başkasından sadece irade etmeyi ifade ettiği halde, nehiy o fiilin sadece kerih olmasını ifade eder. Yani Allah Teala’nın kerih gördüğü, sevmediği şey ancak kabih olur. Kabih hakkında doğru olan, onun hiçbir şekilde yapılmamasının vacip olmasıdır. Emir ise, ancak emredilen şeyin irade edilmesini ifade eder. Onu irade etmekle o vacip olmaz, çünkü Allah vacibi irade ettiği gibi, mendûbu da irade edebilir. Onun vacip olduğunun bilinmesi için artı bir delil gerekir.37 Burada üzerinde durulması gereken konulardan biri, nehyin vücûbu gerektirmesi, emrin vücûbu gerektirmesi için bir müreccih’e ihtiyaç duymasıdır. Nehyedilen şeyin 37Abdulcabbar, el-Muğnî, c. XVII, s. 61. Emrin hükümleri: Emrin ifade ettiği hükümleri Kadı Abdulcabbar eserinde 10 ana bölümde incelemiştir. Kısaca bunları açıklayacağız. 1.Emir, Allah’tan gelip, mücerret olduğu zaman emredilen şeyin yapıldığında sevabı hak ettiren şeylerden olduğuna delâlet eder. Ona herhangi bir delâlet eklenirse, vaîd gibi, o halde vacip olduğuna hükmedilir. Aksi takdirde onun mendûb olduğuna karar verilir. 2.Allah’tan gelen emrin zahirine bakılır, amm ise içine aldığının hepsi onun altına girer, hass ise, ona içine aldığı şey dâhil olur. 3.Allah’ın, emrin içine aldığı şeyin sıfatını ve şartını mükellefin onu eda edebileceği şekilde beyan etmesi gerekir. Emrin zahiri onu söylüyor ise gerek yok, ama söyleyemiyorsa belirttiğimiz üzere beyan delilinin onunla beraber olması gerekir. 4.Emrin içerdiği hüküm, emir başta gelmekle veya haram, yasak ve ibâha gibi muhalif hükümden sonra gelmekle değişmez. 5.Emrin lafzına bakılır, bir ibadeti emrediyorsa durum belirttiğimiz gibidir, tertip üzere birçok ibadeti emrediyorsa durum yine belirttiğimiz gibidir. 6.Emirlerin lafzına bakılır, mutlak ise, fiilin bir defa yapılmasını gerektirir. Çünkü birisinin diğerine “gir” sözü, ancak o işi yaptığı zaman girmiş olduğunu ifade eder ve girme işi, bir fiil ile tamamlanmış olur, ondan fazlasının yapılması hususunda delil yoktur. 7.Emirler şartlı ifade ile geldiği zaman, mükellef o fiili o şart üzere yaptığı zaman, yapan için geçerli olur. Ancak şartında bozukluk olursa geçerli olmaktan çıkar. 8.Emirler amm olduğu zaman fiilin mükelleflerin her birinden istenmesi doğru olur ve onlara lâzım gelir; fiili birlikte yapmaları şart değildir. Mükelleflerin bütününe farz olduğuna delil olursa ve o fiili bazısı yerine getirdiği zaman diğerlerinden düşerse, o fiilin farz-ı kifayelerden olduğuna hükmetmek gerekir. Bu deliller olmadığı zaman, onun farz-ı ayn olduğuna hükmetmek gerekir. 9.Emir, has olup delil ile onun amm olduğu bilindiği zaman hükmünde amm gibi olur. Çünkü onun umum olduğunu, lafzın gerektirmesiyle, bitişik delilin gerektirmesi arasında fark yoktur. 10. İkinci emir, birinci emre mutabık olduğu zaman hükmü belirttiğimiz gibidir. Fakat hükmünün benzerinde ondan daha hass olduğu zaman o birinciyi etkilemez; birinci umumu üzere, ikinci hususu üzere kalır. Mükellefe gereken, emrolunduğu konularda usulde, akıl ve şer’ açısından tahsis yönlerini araştırmaktır ve yaptığı şeyleri eksik yapmamak için şartları düşünmektir (Abdulcabbar, a.g.e., c. XVII, s. 62- 69). 10 özündeki çirkinlik, ondan vazgeçmeyi vacip kılan asıl sebeptir. Hâlbuki emir için böyle bir durum söz konusu değildir. Emir sîgası bazen emir ifade etmez. Allah’ın şu âyetinde olduğu gibi; “ Yiyiniz, içiniz ama israf etmeyiniz…” 38 Bu hakikatte emir değildir, çünkü onun aslen teklife dâhil olmayan, mübahı içerdiği delil ile sabittir. O halde emir sîgası, nehyin ifade ettiği kesinlik kadar vücûbiyet gerektirmez. Vücûbiyet ifade eden emrin, bir takım delillerle mutlak olması gerekir. Bununla beraber emir; nedb, ibâha, tehdit, irşad, tedib, taciz ve dua manalarında da kullanılmıştır.39 2. Ma’ruf ( ) Arapçada ma’ruf kelimesi ‘ ’ kökünden türemiş bir isimdir. ‘ ’ fiili idare etmek, işleri düzenlemek, bilmek, tanımak anlamlarına gelir. Denir ki: Filan, filanı iyice bildi, tanıdı. Bu iyi ve güzel bir iştir. Kim bir şeyi inkâr ederse, onu kabul etmemiş, yok saymış olur.40 Bu fiilden çeşitli anlamlara gelen birçok kelime türetilmiştir. ‘ ’ koku demektir, güzel koku da olabilir, çirkin bir koku41 da olabilir. ‘Onun kokusu ne de güzeldir’ anlamında, hoş, 38 Âraf, 7/31 39 Emrin, nedb, ibah, tehdit ve irşad manalarında kullanıldığını gösteren âyetlerden örnekler; nedbe misal: Nur, 24/33. “… Kölelerinizden hür olmak için bedel vermek isteyenlerin, onlarda bir iyilik görürseniz, bedel vermelerini kabul edin...” İbaha misal: Mâide, 5/2. “… İhramdan çıktığınız vakit avlanabilirsiniz…” Tehdide misal: Fussilet, 41/40. “… Dilediğinizi işleyin, doğrusu O, yaptıklarınızı görendir.” İrşada misal: Bakara, 2/282. “Ey İnananlar! Birbirinize belirli bir süre için borçlandığınız zaman onu yazınız…” 40 İbn Zekeriya, Ebu’l-Hüseyin Ahmed b. Faris, Mucemu’l-Mekâyisi’l-Luga, Darü’l-İhyai’lKütübi’l-Arabî, Kahire, 1366, c. IV, s. 281 41 el-Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. II, s. 345 11 güzel rayiha anlamlarında kullanılmıştır.42 Ragıp el-İsfehani, Muhammed (عَرَّفَهَالَهُمْ) geçen âyette 6. suresi 43 ifadesini; “Allah, onları temizleyip süsledi, güzel kokulu yaptı. Böyle vasıflanmalarının sebebi, Allah’ın onları hidâyete erdirmesidir.”44 şeklinde açıklamaktadır. Yine ‘ ’ kökünden türeyen bir kelime olan ‘ ’, sabır anlamına gelir. Arif ve aruf da aynı anlama gelen kelimelerdir.45 ‘ ’ dendiğinde ise sabırlı adam kastedilir. Kendisine bir bela, musibet dokunduğunda buna sabreden kişi anlamındadır.46 İbn Kays’ a ait bir beyit de ‘ ’ kelimesi sabır anlamında kullanılmıştır. ‘ Musibet karşısında sabır ne de güzeldir.’47 Fıkıh’ta şer’i delillerden sayılan örf de aynı kökten türemiştir. Örf; adet, gelenek, resmi uygulama 48 ve insanların adetlerinden ve sosyal ilişkilerinden bilinen şeylerdir49 anlamlarına gelecek şekilde kullanılmıştır. Örf insan davranışlarına kaynaklık etme açısından da ma’ruf ile ilişkilidir. Örf, akl-ı selim sahibi kişilerce kötü sayılmayan ve yapılması aklen güzel görülen şey anlamına gelir.50 Bir başka ifadeyle örf ‘iyi ve güzel fiiller yahut aklın 42 Ferâhidî, Halil b. Ahmed, Kitâbu’l-Ayn , thk. Mehdi Manzumi, İbrahim Samerrai, Müessesetü’l-Alemi’l-Matbuat, Beyrut, 1988, c. II, s. 122; İbn Zekeriya, Mucemu’l-Mekâyisi’lLuga, c. IV, s. 281; ez-Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c.1XII, s. 375 43 Muhammed, 47/ 6: “Onları kendilerine tanıttığı cennete koyacaktır.” 44 İsfehânî, el-Müfredât, s. 331 45 el-Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. II, s. 348; İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. IX, s. 238; İbn Zekeriya, Mucemu’l-Mekâyisi’l-Luga, c. IV, s.282 46 el-Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. II, s. 344; İbn Zekeriya, Mucemu’l-Mekâyisi’l-Luga, c. IV, s.282 47 Zemahşerî, Esâsu’l Belâğa, s. 416; el-Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. II, s. 348 48 Ferâhidî, Kitâbu’l Ayn, c. II, s. 121 49 Mu’cemu’l-Vasît, s. 595 50 Cassas, Ebu Bekr Ahmed b. Ali er-Razi, Ahkâmu’l-Kur’ân, Matbaatü’l-Evkafi’l-İslamiyye, Konstantiniye, 1338, c. III, s. 38 12 beğendiği; şer’in de kabul ettiği hasletler’dir. 51 Örf insanların muamelat bakımından sürekli bir şekilde yaptıkları ve işlerinin düzgün gitmesini sağlayan şey52 olarak da tanımlanır. Fıkıh’ta Hanefi ve Malikiler tarafından nass bulunmayan yerde asıl olarak kabul edilir. Muteber olan bu örf, insanların anlaştığı şer’i bir delile aykırı olmayan, haramı helal yapmayan, vacibi iptal etmeyen nesnedir.53 O halde örfün makbul olabilmesi için hiçbir şekilde şeriata aykırı olmaması gerekir. Herhangi bir toplumsal uygulamanın, yaygınlık kazanmış olması onu meşru kılmaz. Toplum içinde yanlış da doğru gibi kabul görebilir. Ancak bu onun doğru olduğunu ve dine aykırı olmadığını göstermez. Mecellenin 43. maddesindeki “ Örfen ma’ruf olan şey, şart kılınmış gibidir” ifadesi de örfün doğru olduğu takdirde kabul edilebilir olduğunu göstermektedir. Örf ismine kaynaklık eden ma’rufun, irfana da kaynaklık ettiği görülmektedir. Marifet yani bilgi aynı kökten gelen bir kelimedir. Marifet yalnız cüzi, ferdi şeylerde kullanılır ve daha önceden, geçmişte tanımışlığı ifade eder. Bir şey bilinir, sonra araya fasıla girer ve unutulur veya insan ondan gafil olur, bundan sonra ikinci karşılaşmada bilinmesine de marifet denir. Herhangi bir şey üzerine düşünerek elde edilen sınırlı bir bilgidir. 54 Marifet iyi şeyi bilmeye ve tanımaya denir. Marifet, ilimden daha özel anlamlıdır. Marifet, 51 İbnu’l-Arabî, Ebu Bekr Muhammed b. Abdullah, Ahkâmu’l-Kur’ân, İsa el-Babi el-Halebi, 1967/1968, c. II, s. 825 52 Ebû Zehra, Muhammed, İslâm Hukuku Metodolojisi, çev. Abdülkadir Şener, Fecr yayn., Ank., 1986, s. 234 53 Hallaf, Abdulvahhab, İslâm Hukuk Felsefesi, çev. Hüseyin Atay, A.Ü.İ.F. yayn., Ank., 1973, s. 272 54 ez-Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. 1XII, s. 374 13 belli bir şey hakkında ayrıntı belirtir. İlim ayrıntıyı da geneli de bilir. Bir nesneyi o nesneyi tanıtan nitelikleriyle bilmektir. Yani marifet, bilinenlerin ayırt edilmesidir.55 Ragıp el- İsfehani, ‘ ’ ve ‘ ’ kelimeleri arasındaki farkı da şu şekilde izah eder: Marifet ve irfan; bir şeyi tefekkür ve eserini tedebbür etmeyle idrak etmektir. Bu ilimden daha hususi bir manaya delâlet eder. Marifenin mukabili inkâr iken, ilmin mukabili cehl’ dir. 56 Arefe ve âlime fiilleri arasındaki bu fark sebebiyle, Allah’ın bir şeyi bilmesiyle ilgili âlime fiili kullanılır, arefe fiili kullanılmaz. Çünkü arefe fiilinin manasında bir şey üzerinde düşünerek bilgi elde etmek vardır. Yani burada sınırlı, cüz’i 57 bir bilgiden söz edilmektedir. Hâlbuki Allah’ın bilgisi tefekkürü gerektirmez ve sınırlı değildir.58 Ma’ruf kelimesi ise lügatte; münasip, uygun, güzel, hoş, iyi, faydalı, nezaket, hayır, nimet, lütuf, kerem; tatlılık, iyilik, itidal, insaf, dürüstlük; samimi, namuslu, halis, hilesiz gibi anlamlara gelmektedir.59 Istılahi olarak ma’ruf, aklen ve dinen iyi olduğu bilinen her fiilin ismidir; inkârın, reddolunanın zıddıdır. Nefsin, hayırdan olduğunu bildiği her şeydir ve kendisiyle mutmain olunan şeydir.60 Nefisler kendisiyle sükûn bulduğu için bu şekilde isimlendirilmiştir.61 55 el-Askerî, Ebû Hilal, el-Furuk fi’l-Luğa, Daru’l-Afak el-Cedide, Beyrut, 1979, s. 72 56 İsfehânî, el-Müfredat, s. 331; Firuzabadî, Kâmûs’ul-Muhît, c. III, s. 672 57 Firuzabadî, Kâmûsu’l-Muhît, c. III, s. 672 58 ez-Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. 1XII, s. 374; Firuzabadî, Kâmûsu’l-Muhît, c. III, s. 672 59 Atay Kardeşler Sözlüğü, Ank., 1964/1981, c. III, s. 341; E. W. Lane, Arabic-English Lexicon, Oxford, trs., c. V, s. 2014 60 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. IX, s. 239 61 İbn Zekeriya, Mucemu’l-Mekâyisi’l-Luga, c. IV, s.281 14 Lügat anlamı itibariyle ma’ruf kelimesinin zıddı kabul edilen münker kavramı, ıstılahi bakımdan da ma’ruf kavramının mukabili kabul edilir
Kur’ân-ı Kerîm’de insanların birçok tutum ve davranışları ma’ruf kapsamı içinde yer alırken, yine Kur’ân-ı Kerîm’de ma’ruf, insanların aklen kabul edip, reddetmedikleri şey olarak kabul edilmektedir. 63 O halde her toplumun ve her çağın kabul ettiği ortak değerler var mıdır? Kur’ân-ı Kerîm bu ortak değerlere ma’ruf diyen ortak ölçüyü kabul eder, bununla uyuşur mu? Ma’ruf kelimesinin anlamı, bu soruya cevap niteliği taşımaktadır. Öncelikle Kur’ân-ı Kerîm’de birçok âyette geçen ma’ruf kelimesinin, âyetlerde kullanılan şekliyle hangi anlamlara geldiği incelenmelidir. Kur’ân-ı Kerîm’de ‘ ’ kelimesi çeşitli kalıplarda 71 âyette geçmektedir. ‘ ’ kökünden gelen kelimelerin çoğunluğu isim olarak yer almaktadır. İsim olarak yer alanların çoğu ma’ruf biçimindedir. Bazı âyetlerde sadece ‘ma’ruf’ ibaresi yer alırken, bazılarında ise “emri bi’l ma’ruf” şeklinde bulunmaktadır. Bir söz, iş veya davranışın sıfatı olmaktadır. Geçtiği yerlerdeki ortak anlamı, insan düşüncesindeki kötünün karşıtıdır. Ma’ruf kelimesi, boşanan kadınlardan bahseden âyetlerde geçmektedir. “Kadınları boşadığınız zaman, bekleme sürelerini bitirdiler mi, ya onları iyilikle tutun, ya da iyilikle bırakın; haklarına tecavüz edip zarar vermek için onları tutmayın; böyle yapan şüphesiz kendisine yazık etmiş olur…”64 Bu âyette geçen ma’ruf sözcüğü dinen ve örfen bilinen iyi geçinme, dinin kötü görmediği şeklinde yorumlanmaktadır. Bir kısım âlime göre ma’ruf’tan 62 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. IX, s. 233 63 Dumlu, Ömer, Kur’ân-ı Kerim’de Ma’ruf ve Münker, Anadolu yayn., İzmir, 1999., s. 21 64 Bakara, 2/ 231 15 maksat, görüp gözetmek ve hayır hasenatta bulunmaktır.65 Bir kısmına göre ise bu âyette ma’ruf, ma’ruf olmayanı yapma alternatifi ile karşılaştırılmıştır. “Boşanmış kadınları ma’rufen tutmak”, “onları zorla alıkoymak” ile kıyaslanmıştır. Bu da “ma’ruf şekilde” tabirinin “doğru tarzda” tutmak gibi bir anlamı gerektirdiğini göstermektedir.66 Başka bir âyette emzikli çocuğu olup boşanmış kadınlar hakkında “Eğer sizin için çocuğu emzirirlerse, onlara ücretlerini ödeyin. Aranızda münasip, uygun bir şekilde anlaşın.”67 Bu âyetteki ma’ruf kelimesinin anlamıyla ilgili bazıları, lütuf, ihsan manasına geldiğini; bazıları ise bunun ana-babanın karşılıklı anlaşmalarını ifade ettiğini söyler. Fahrettin Razi’ ye göre burada ma’ruf ile erkeğin eşi ve ona vereceği nafaka hakkında kusur etmemesi; kadının da, o çocuk ve onu emzirme hususunda kusur etmemesi kastedilmiştir.68 Aile ilişkilerinde karı-koca, ebeveyn-çocuklar, akrabalar arasındaki ahlaki görevlere vurgu yapan âyetlerde “ma’ruf” kelimesinin sıkça kullanıldığını görüyoruz. “Ey İnsanoğlu! Anan baban, seni Bana ortak koşman için zorlarlarsa, onlara boyun eğme, ama dünya hayatında onlarla ma’ruf bir şekilde geçin.”69 Bu âyet, kişinin anne ve babasının kendisini Allah’a ortak koşmaya, O’ndan başkasına tapmaya zorladıkları durumda, onlara itaat etmemesini; ancak bunun dışındaki konularda onlarla iyi geçinmesini, onlara güzel muamelede bulunmasını emretmektedir. 65 er-Râzî, Fahrettin, Tefsir-i Kebir , çev. Suat Yıldırım, Akçağ yayn., Ank., 1988/1989, c. V, s. 227 66 Izutsu, Toshihiko, Kur’ân’da Dini ve Ahlaki Kavramlar, çev. Selahaddin Ayaz, Pınar yayn., İst., 1990, s. 283 67 Talak, 65/ 6 68 er-Râzî, Fahrettin, Tefsir-i Kebir, c. XXI, c.542 69 Lokman, 31/15 16 “ Birinize ölüm geldiği zaman, eğer bir servet bırakıyorsa, ana babaya, en yakınlara uygun bir tarzda vasiyet etmesi saygılı olan sizlere farz kılındı.”70 Vasiyet konusundaki bu âyette “uygun bir tarzda vasiyet” edilmesinden maksat; kişinin vasiyet hususunda güzel bir yol tutması, eğer aralarında bir fark gözetecekse, bunu güzellikle ve dine uygun bir biçimde yapmasıdır. Ama aralarında eşitlikle muamele edecekse, herkese aynı miktarda vermesi, fakat birisini vasiyetten mahrum bırakacaksa, diğerlerine de aynı şekilde muamele etmesidir. Çünkü o fakiri vasiyetten mahrum bırakıp, zengine vasiyet ederse bu iş, “ma’ruf” bir iş olmaz.71 Yetimlerin mallarına vasilik yapanlarla ilgili olarak “ …zengin olan, iffetli olmaya çalışsın, yoksul olan uygun bir şekilde yesin. Mallarını kendilerine verdiğiniz zaman, yanlarında şahit bulundurun. Hesap sormak için Allah yeter.”72 Bu âyette ‘uygun şekilde yemek’ olarak ifade edilen şey; insan düşüncesine göre kötü olmayan bir biçimde, sömürüden uzak olarak ölçülü yemektir. Yani âyet velileri, yetimleri küçükken gözetmeye devam ettikleri sürece, mallarını israf etmekten ve tüketmekten men etmektedir. Bu maldan aldığı takdirde, bu alışı insanların değerlendirişine ters düşmemelidir. Bunun anlamı, sömürü ve istismardan uzak, ölçülü bir alıştır.73 Muhtaç durumda olan, fakir vasinin yetimin malından ihtiyacı nispetinde ve onun için yaptığı işin ücreti kadar alabilir.74 Fakir kişi, temiz niyetle, aşırı gitmeden, israf etmeden, baktığı 70 Bakara, 2/180 71 er-Râzî, Tefsir-i Kebir, c. IV, s. 307 72 Nisa, 4/6 73 el-Behiy, Muhammed, İnanç ve Amelde Kur’ânî Kavramlar, çev. Ali Turgut, Yöneliş yayn., İst., 1988. s. 239 74 er-Râzî, Tefsir-i Kebir, c. VII, s. 357 17 yetimin malından bir miktar75, herkes tarafından kabul edilen bir ölçüde76, örfe göre münasip bir şekilde harcayabilir.77 Ma’ruf kelimesi zikredeceğimiz bazı âyetlerde de tutum ve davranışların sıfatı olmaktadır. “ Allah’ın, sizin için geçim kaynağı yaptığı mallarınızı aklı ermezlere vermeyin. O mallarla onları besleyin, giydirin ve onlara güzel söz söyleyin.” 78 Bu âyet, yetimlerle ilişkide onlara yumuşak ve güzel söz söylemenin önemine vurgu yapar. Güzel söz söylemek, öğüt vermek, iyi davranmak da âyetin emirleri arasındadır. Velinin, yetime “ malını muhafaza ediyorum, rüşdüne erdiğin zaman malını sana vereceğim” şeklinde söz söylemesi, güzel sözdür.79 Yani insan düşüncesinin kötüleyip, aşağılamadığı ifadeleri kullanmaktır. 80 İbn Cüreyc, ‘güzel söz’ ifadesinin, iyilik yapmak ve ziyarette bulunmak gibi, güzel vaad olduğunu söylemiştir. Bazı âlimler de ‘güzel söz’ün bir dua olduğunu söylemişlerdir. Bu âyetin yetimlerle ilgili boyutuna da dikkat çeken âlimler iyi sözün, kendisine velâyet edilen çocuğa, velisinin, malın onun kendi malı olduğunu, kendisinin o malın sadece bekçiliğini yaptığını, yetimin çocukluk devresi bitince malını ona vereceğini o yetime anlatması olduğunu belirtmişlerdir. Aynı zamanda yetimleri, yedirmenin ve giydirmenin yanı sıra onlara ilim ve amele taalluk eden dini hususları da öğretmektir.81 75 Ateş, Süleyman, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İst., 1988/1989, c. II, s. 204 76 Mevdûdî, Ebu’l-A’la, Tefhîmu’l-Kur’ân, İnsan yayn., İst., 1986/1988, c. I, s. 293 77 er-Râzî, Tefsir-i Kebir, c. VII, s. 357 78 Nisa, 4/5 79 Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, c. II, s. 204 80 Behiy, İnanç ve Amelde Kur’ânî Kavramlar, s. 239 81 Râzî, Tefsir-i Kebir, c. VII, s. 351 18 Ma’ruf’un ‘güzel söz’ anlamında geçtiği bir diğer âyet de sadaka verenlerle ilgilidir. “Güzel bir söz ve bağışlama, peşinden gönül kırma gelen bir sadakadan daha hayırlıdır. Allah her bakımdan sınırsız zengindir, hâlimdir.”82 Bu âyetteki ‘güzel söz’den maksat, gönüllerin kabul edip, yadırgamadığı sözdür. Burada sözü edilen, onaylanan davranış şekli, isteyen, dilenen kimsenin, hoş ve güzel bir şekilde geri çevrilmesidir. İnsanı incitmeyecek bir tavır takınmaktır. Ma’ruf’un Kur’ân-ı Kerîm’deki birçok anlama gelebilecek kullanımlarından birisi de “Af yolunu tut, uygun olanı emret ve bilgisizlere aldırma.”83 âyetindedir. Âyetteki ma’ruf kelimesinin örfe delâlet ettiğini ma’rufun anlam yelpazesine uygunluğu bakımından söyleyebiliriz. Âyetin genelinde, insanlarla muamele, sohbet ve muaşerette bulunurken mümkün olan en kolay yolun seçilmesi tavsiye ediliyor. ‘Uygun olanı emret’ ibaresi, uygun olan, herkesçe bilinen, münakaşa ve mücadeleye mahal kalmadan açıkça görülen olarak tefsir edilmiştir. İnsanları en uygun tarzda eğitebilmenin yolu da, onlara gücünü aşmayanı göstermek, meşakkat ve şiddetten uzak, kolay ve anlaşılır olmaktır. ”İnsan ruhunu giriftlik, meşakkat, şiddet ve mükellefiyetlerle öğrenme konusundaki ağırlıklardan daha çok hiçbir şey hayırdan alıkoymaz.”84 Bu âyetin özelinde ma’rufu emretmenin nasıl anlaşılması gerektiği belirtilmektedir. 82 Bakara, 2/263 83 Âraf, 7/199 84 Kutub, Seyyid, Fî Zilâli’l-Kur’ân, çev. Salih Uçan, Vahdettin İnce, Dünya yayn., İst., 1990, c. VI, s. 364 19 Genel olarak ma’ruf, insanların gördüklerinde reddetmedikleri bir iştir. Ma’ruf herhangi bir önyargı ile kirletilmemiş insan aklının tefekkür ve araştırma ile güzel bulduğu, ‘dinde ve insanların adetlerinde kötü olmayan’85 şey olarak tarif edilebilir. Tefekkür ve araştırma olmaksızın, taklit sûretiyle veya başka saiklerde, güzel bulunan pek çok iş, aslında çirkin olabilir.86 Bu yüzden herhangi bir şeyin ma’ruf olduğuna karar verebilmenin ölçülerinden biri akl-ı selimdir. Kur’ân-ı Kerîm, insanların birçok durum, tutum ve davranışlarını ma’ruf kapsamına alırken ma’rufu, insanların genel düşünce çerçevesi içinde aklın kabul edip, reddetmediği şey olarak mütalaa etmiştir. Ma’ruf kavramının içine, adâlet, itidal, hakkaniyet, ihsan, cömertlik, tatlı dil, güzel davranma ve benzeri davranışlarla, adeten güzel olan her şey dâhildir.87 Ma’ruf, vacip ve mendûb olmak üzere iki kısımdır. Yapanın güzel, doğru ve iyi olduğunu bildiği veya güzele, doğruya ve iyiye delâlet ettiğini, yani, güzeli, doğruyu ve iyiyi gösterdiğini bildiği her işe denir. Bütün mesele, işleyenin o işin güzel, doğru ve iyi olduğunu mutlak olarak bilmesindedir.88 Bir kavramın ilk dönemlerdeki kullanımında ifade ettiği anlam ile Kur’ânı Kerîm’de ifade ettiği anlamın karşılaştırılması ve var olan farkların tespit edilmesi önemlidir. Kur’ân inmeden önce ma’ruf – münker kavramlarının Arap toplumunda, Arap edebiyatında hangi anlamlara gelecek şekilde 85Tahânevî, Muhammed, Keşşâfu Istılahati’l-Fünun, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1998, c. I, s. 136 86 İlhan, el-Emru bi’l-Ma’ruf ve’n-Nehyu ani’l-Münker, s. 91 87 Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini Kur’ân Dili, D.İ.B. yayn., Ank., 1935/1938, c. II, s. 103 88 Tunç, Cihat, “İyiliği Emredip Kötülüğü Yasaklama Görevi”, E.Ü.İ.F.D., Kayseri, 1986, sy. III, s. 5 20 kullanıldığını bilmek de önemlidir. Cahiliye döneminde yazılan divanlarda ma’ruf kavramı yer almaktadır. Ma’ruf, bu eserlerde daha çok tanınan, bilinen ve iyi anlamlarında kullanılmıştır. Münker kavramı da ma’rufun zıddı olarak kullanılmakta ve toplumun benimsemediği, hoşlanmadığı davranışlar olarak bilinmektedir.89 İbn Mukbil’in divanında “Beni Ka’b kabilesini engelledik. Onların en seçkinlerine gelince, onlar yüz çevirdiler. Hâlbuki insanlar arasında ma’ruf, en iyi şekilde bilinmektedir.”90 şeklinde yer alan ma’ruf, daha önce vurgu yaptığımız anlamlardandır. Yine kendi kabilesinin özelliklerinden bahsederken, onların ma’ruf ile tanındığını dile getiren Hassan İbn Sabit’in divanında şu ifadeler yer alır. “Onlar benim kavmimdir ve tamamı kavmin en hayırlılarıdır, Ebedi olarak onların iyiliklerine kilit yoktur, Geçmiş insanların iyilik yaptıkları gibi ma’rufu çok yaparlar. Hayır olarak her ne sayılsa, kavmim ona ehildir.”91 Bu beyitlerde bize, ma’ruf ve münker kavramlarının ihtiva ettiği hususların kabile taassubu içerisinde olsa bile, toplum tarafından kabul gördüğünü açıkça ifade etmektedir. Bu da, o dönem insanının kendi toplumsal düzenlemelerinde bazı temel esasları ölçü kabul ettiklerini göstermektedir. Toplumun benimsediği davranışları ma’ruf ile kötü gördüğü 89 bkz. el-Hansa, Amr İbn’ul-Haris, Dîvânu’l-Hansa, Beyrut, trs., s. 99-113; Ebî Sülmâ, Züheyr b., Dîvânu Züheyr b. Ebî Sülmâ, Beyrut, 1944, s. 87 90 İbn Mukbil, Temim İbn Ubeyd, Dîvânu İbnu Mukbil, thk. İzzet Hasan, Matbaati Vezaretü’sSekâfe, Dımaşk, 1962, s. 78 91 İbn Sabit ,Hassan el-Ensari, Dîvânu Hassan İbn Sabit, Beyrut, trs., s. 191 21 davranışları münker kavramı ile karşılamışlardır. Bu da ma’rufun anlam çerçevesi içinde, ona uyan bir anlamdır. Cahiliye döneminde Arap edebiyatında ma’ruf kavramının kullanımında Kur’ân’daki kullanım şekline ve anlamına muhalif değildir. Ma’ruf kelimesinin ortak bir anlamda kullanıldığı açıktır. Zaman zaman özel bir anlama gelecek şekilde kullanılmış olsa da, bu özel anlamlara tahsis edilmemiştir.92 O halde Kur’ân-ı Kerîm’in ma’ruf kelimesine farklı bir anlam verdiğini söylemek mümkün değildir. Aksine Kur’ân-ı Kerîm “insanlar arasında ortak vasıf ve nitelikleri temel esas alıp onlar üzerine değişmez ilkelerini, evrensel prensiplerini koyar ve böylece sosyal ilişkilerde ortak bir sisteme gider, birlikçi bir disiplini gaye edinir. Bunların fertlere uygulanmasında fertlerin özel kabiliyet, yetenek ve maharetlerine imkân verir. Bunu yapmakla fertlerin fikir ve faaliyet bakımından ilerlemelerine, gelişmelerine, yükselmelerine yer verir ve bu hususta yarışmalarına teşvikte bulunur.”93 Ma’rufa yüklenen anlamlar bakımından ma’rufun nasıl bilineceği bir soru olarak karşımıza çıkmaktadır. Ma’ruf olanın bilinmesi neyle ve nasıl mümkündür? Ma’rufun bilinmesinde, bir diğer deyişle, Kelam literatüründeki kullanımıyla “Hüsn”ün, güzel ve iyinin bilinmesinde, âlimler iki görüş ortaya koymuşlardır. Bir kısım âlimler, ma’rufun bilinmesinde aklı yetkin görmüşlerdir. Onlara göre ‘bir nesnenin iyi veya kötü olması o nesnenin kendi sıfatıdır.’ Dolayısıyla akıl, o şeyin iyi, uygun ve münasip olduğunu tespit edebilir. İnsan, eylemlerini aklı doğrultusunda gerçekleştirdiğine göre, iyinin 92 Dumlu, Kur’ân’-ı Kerim’de Ma’ruf ve Münker, s. 29 93 Atay, İslâm’ı Yeniden Anlama, s. 240 22 ve kötünün ya da ma’ruf–münkerin arasını temyiz eden de akıldır.94 Mutezile âlimlerinden Kadı Abdulcebbar’a göre her fiilin ve her nesnenin özü ya iyidir, uygundur; ya da kötüdür, uygun değildir. Üçüncü bir şık yoktur.95 O halde aklın onayladığı, yapılmasını tasvip edip, desteklediği şey ma’ruftur. Ancak bir kısım âlimler, ‘ma’ruf’a, ma’ruf diyen şeyin ‘İlahi Yasa’ olduğunu söylüyor. Bunlara göre ‘ bir nesnenin güzel veya çirkin olduğunu söyleyen Allah’tır.’96 Bir şeyin iyi olduğunu söylemek ancak şeriatın işidir. Çünkü hiçbir şeyin özünde güzellik ve çirkinlik bulunmamaktadır. Şari’in güzel, uygun dediği şey, güzel; çirkin dediği, kabih gördüğü kabihtir. Bunu belirleyen mercii şeriattır. 97 Yüce Allah Kuran’da neyin uygun olduğunu, neyin olmadığını açıklamış ve böylece ‘ma’ruf’un ne olduğunu ortaya koymuştur. İslâm âlimlerinin sahip oldukları bu fikirler, birbirini tekzip eden, birbiriyle çatışan ve çelişen düşüncelerdir. Hâlbuki ma’ruf olanın bilinmesinde aklın ve şeriatın her ikisi birlikte kullanılabilir. Aklın ve şeriatın birbirine muhalif iki ayrı bilgi kaynağı olarak görülmesi son derece yanlış ve tehlikeli bir anlayıştır. Zira bu anlayış, aklı ve dini birbirine alternatif göstermektedir. Birinin olduğu yerde diğerinin varlığı gereksiz olur. Bu, İslâm literatürüne akıl-nakil çatışması olarak yansımıştır. Hz. Peygamberin vefatıyla ortaya çıkan birçok siyasi, 94 Neşşâr, İslâm’da Felsefi Düşüncenin Doğuşu, c. II, s. 261 95 Abdulcabbar, Kadı, el-Muğnî fi Ebvabi’t-Tevhid ve’l-Adl, Müessesetü’l-Mısriyyeti’l-Amme, Kahire, trs., c. XIV, s. 16 96 Hanefî, Hasan, Min’el-Akidetü ile’s-Sevre, Kahire, trs., s. 509 97 Ammara, Muhammed, İnsanın Özgürlüğü Sorunu, çev. Vahdettin İnce, Ekin yayn., İst., 1998, s. 172 23 sosyal, kültürel ve ekonomik gelişme, İslâm’da aklın ve vahyin konumuna ve mahiyetine ilişkin bir çok tartışmayı beraberinde getirmiştir. Müslümanların diğer din ve kültürlerle etkileşim içine girmeleriyle ‘sistematik akıl yürütme’ çalışmaları ulema tarafından başlatılmıştır. Ancak, sistematik akıl yürütme yöntemiyle ulaşılan noktanın, dinin bizi ulaştırdığı noktadan farklı olduğunu savunanlar, bu çalışmaları eleştirmişlerdir. Kelam ekollerinden Mutezile, aklın ve vahyin mahiyeti ile bu ikisi arasındaki ilişkinin nasıl olması gerektiği üzerinde fikirler üretmiş ve sonraki dönemlerde etkisini sürdürecek olan bir hareketin öncüsü olmuştur. Ehli hadisin ve bir kısım fukahanın bu konudaki sert eleştirilerine karşın Mutezile, İslâm dışı akım ve görüşlere karşı İslâm’ı rasyonel bir şekilde savunmuştur. Çünkü Mutezileye göre, dinin akla aykırı hiçbir ilkesi bulunmamaktadır. Ancak bu anlayış İslâm toplumu içinde yaygınlık kazanmamış, aklın vahiy karşısında acziyet içinde olduğunu kabul eden bir anlayış güç kazanmıştır. Kelam ve fıkıh alanlarındaki tüm tartışma ve problemlerin gerisinde, akıl-nakil arasında var olduğu öne sürülen çatışma yatmaktadır. Hâlbuki Kuran-ı Kerîm’de böyle bir çatışmadan değil, kusursuz bir uyumdan söz edilmektedir. Kuran’daki her ifadenin akıl sahipleri için bir ilke, prensip olması gerektiği üzerine vurgu yapılmaktadır. O halde ma’rufun bilinmesinde bize göre iki kaynak vardır. Bunlar akıl ve dindir. Herhangi bir önyargı ve hastalık sahibi olmayan saf akıl, doğru olanı, uygun olanı ve iyiyi bulur. Din ise, aklı destekler. İslâm filozoflarından bazılarına göre, akıl ve vahiy, konu ve gaye birliği yanında, hakikati ifade 24 etmekte de bir birlik oluşturmaktadır. 98 Hakikati ifade etmek için oluşan bu birlik, ma’rufun anlaşılmasında tam anlamıyla kendini göstermektedir. Akıl ve din, her biri kendi sahasıyla ilgili olarak bir bilgi ortaya koyar, daha sonra ortaya konan bu bilgiler ortak bir zeminde bir araya getirilir. Var olan bilgilerin sorgulanması, bunlardaki süreklilik ve değişkenliğin ortaya konulmasını da içerir. Böylece bir sonuca varılır ve bu sonuç ilan edilir.99 Varılan bu sonuç aklın ve dinin onayladığı bir sonuçtur. “Bu işlem hem ilmi, hem Kur’âni’ dir hem de her meseleye uygulanır.”100 Gerek ma’rufun bilinmesinde gerek din mantığımızın gelişmesinde anlatılan bu yöntemin faydası büyük olacaktır. Ma’rufun zaman ve mekân üstü değişmez ilkeler içerdiğini kabul etmek de ancak bu şekilde mümkündür. Aksi takdirde her toplumun, her zaman diliminin, her dinin, her kültürün kendine ait doğruları olacak ve ortak, evrensel bir ahlak da oluşmayacaktır. Hâlbuki Kuran-ı Kerîm, tüm insanlığı kapsayacak ortak bir değerler sistemi sunmaktadır. 98 Alper, Ömer Mahir, İslâm Felsefesinde Akıl-Vahiy/Din-Felsefe İlişkisi, Ayışığı Kit., İst., 2000, s. 221 99 Atay, İslâm’ı Yeniden Anlama, s. 241 100 Atay, a.g.e., s. 241 25 B. KÖTÜLÜĞÜ YASAKLAMAK VEYA NEHYİ ANİ’L-MÜNKER Nehyi ani’l-Münker, gerek Kur’ân-ı Kerîm’de gerek Müslüman kültürde kötülüğü yasaklamak, kötülükten menetmek anlamlarına gelen bir ifadedir. Belirttiğimiz bu manalar yaygın bir kullanımın sonucu olup, bizce ‘nehyi ani’lmünker’ ifadesinin karşılığı oldukları şüphelidir. O halde ‘nehyi ani’l-münker’ kavramını köken bilimsel açıdan incelemek gerekmektedir. Bu amaçla nehiy ve münker kelimelerini tahlil etmeye çalışacağız. 1. Nehiy ( ) Nehiy kelimesinin kök manası bir gaye ve sona ermeyi ifade eder. Bir şeyin nihâyeti, onun sonu ve son hedefi, varacağı yer demektir. Bir şeyden nehy etmek, o şeyin sonunun geldiğini artık geçersiz olduğunu bildirir. Nehiy kelimesi lügatte ‘emr’in zıddı olarak tanımlanır.101 Yani nehy; men etmek, engellemek, yasaklamak102 anlamlarına gelir. İsim olarak kullanımında ise ‘ ’ akıl, ‘ ’ şeklinde kullanıldığında ise çok akıllı olmak, zeki olmak103 anlamını verir. Çünkü “akıl, sahibini hak ve doğruya muhalefette bulunmayı yasaklamaktadır.”104 Nehy sîga bakımından olumsuz olmamakla birlikte, mana bakımından olumsuzdur. “Onu bir işten menettim”, ona yasakladım 101 Ferâhidî, Kitâbu’l-Ayn, c. IV, s. 93; İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. XV, s. 343; ez-Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. XX, s. 270; el-Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. XII, s. 289 102 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. XV, s. 343; Kitâbu’l-Ayn, c. IV, s. 93 103 Ebu’l-Beka, Külliyyatü Ebi’l-Beka, s. 387 104 Ebu’l-Beka, Külliyyatü Ebi’l-Beka, s. 387 26 demektir.105 Bu örnekte de görüldüğü üzere sîga olumsuz olmasa da anlam olumsuzdur. Nehiy, lafız açısından “yapma” demektir. Nehyetme ile “yapma/ ” lafzı arasında bir fark yoktur. Her ikisinde de o işten men etme vardır. “Bu ağaca yaklaşma”106 âyeti ile “Rabbimiz bizi bu ağaçtan men etti”107 âyetinde olduğu gibi.108 ‘ ’ fiilinin faili Allah olduğu durumlarda ise, yasaklama anlamı “haram kılma” olarak anlaşılır.109 “Bazı usulcülere göre nehiy; fiili yapmadan iradî olarak men etmeyi istemektir, bazısına göre ise, fiili terk etmedir.”110 Bu ikisi arasındaki farkı şöyle izah edebiliriz: ‘ ’ kelimesi herhangi bir işten veya davranıştan bilinçli ve iradî olarak geri durmayı ifade eder. Yani kişinin bu fiili yapmamada bir güç göstermesi, bir tavır benimsemesi demektir. Ancak ‘ ’ kelimesiyle kastedilen anlam bundan farklıdır. Herhangi bir güç, irade söz konusu olmaksızın, doğrudan doğruya bir işi bırakmak, terk etmektir. Usulcüler nehyin maksadının ne olduğu konusunda da ihtilâf etmişlerdir. “Nehiy, bir işi terk etmek midir, yoksa nefsi o işi yapmaktan men etmek midir?”111 Bu ihtilâfın dayandığı nokta ise fiillerin faillerinin belirlenmiş olup olmamasıdır. Bu ihtilâfın sonuca etkisi yoktur. Çünkü her iki durumda da sonuç ortaktır, fiil yapılmamalıdır. Ancak bir fiilin yapılmaması demek, o işi yapabilme gücünün kişide olmayışı anlamına mı gelmektedir? Eğer herhangi 105 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. XV, s. 344; Ferâhidî, Kitâbu’l-Ayn, c. IV, s. 93 106 Bakara, 2/35: “Bu ağaca yaklaşma” 107 Araf, 7/20: “Rabbinizin bu ağacı size yasaklaması..” 108 İsfehânî, Müfredât, s. 507 109 Mu’cemu’l-Vasît, s.960 110 Tahânevî, Keşşâf, c. IV, s. 271 111 Tahânevî, Keşşâf, c. IV, s. 271 27 bir işi yapmaya muktedir bir güç yoksa o halde öyle bir iş yoktur. Yani o işin yok olduğu bilinir. Yokluğu bilinen bir şeyin de yasaklanması söz konusu değildir. O halde bir davranış, bir işten men etme ancak o kişinin, o işi yapma kudretine sahip olmasıyla mümkündür.112 Bu durum, kişinin güç yetiremeyeceği bir işle mükellef tutulamayacağını gösterir. Emir gibi nehiy de teklif içerir. Güç yetmeyen şeyin teklifi nasıl söz konusu olamıyorsa, mümkün olmayan fiilden nehiy de söz konusu olamaz.113 Nehiy, şer’î nass’da özel bir söz, yasaklama manasında olan haber sîgasında haramlığı ifade eder. Yani yasaklanan nesnenin kesin ve zorunlu olarak, yapılmasından kaçınmayı gerektirir.114 Bir fıkıh usulü tabir ve ıstılahı olarak “nehy” kendisini üstün ve yüksek telakki eden tarafından, nehye delâlet eden bir sîgayla fiilin yapılmamasını talep etmektir.115 Arapça’da bazı kalıplar nehiy ifade etmektedir. Bunlar, yani nehiy sîgaları şunlardır: 1. “ ” sîgası ile; “وَلاَ تَقْرَبُواْ الزِّنَى إِنَّهُ آَانَ فَاحِشَةًوَسَاءسَبِيلاً” “Sakın zinaya yaklaşmayın; doğrusu bu çirkindir, kötü bir yoldur.”116 2. Bir şeyin helâl olmadığını açıklamayla; ...“فَإِن طَلَّقَهَا فَلاَ تَحِلُّ لَهُ مِن بَعْدُ حَتَّىَ تَنكِحَ زَوْجاً غَيْرَهُ ” 112 Ebu’l-Beka, Külliyyatü Ebi’l-Beka, s. 655 113 Abdulcabbar, el-Muğnî, c. XVII (Şer’iyyât), s. 73 114 Hallaf, İslam Hukuk Felsefesi, s. 377 115 Hallaf , a.g.e, s. 387 116 İsra, 17/32 28 “Bundan sonra kadını boşarsa, kadın başka birisiyle evlenmedikçe bir daha kendisine helâl olmaz.”117 3. Kendi yapısıyla nehye ve harama delâlet eden lafız ile; وَيَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءوَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ يَعِظُكُمْ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِيتَاء ذِي الْقُرْبَى اللّهَ إِنَّ” “تَذَآَّرُونَ لَعَلَّكُمْ “Allah, şüphesiz adâleti, iyilik yapmayı, yakınlara bakmayı emreder; hayâsızlığı, fenalığı ve haddi aşması yasak eder. Tutasınız diye size öğüt verir.”118 4. Haram kılma ile; ...” أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ ” “Sizlere, anneleriniz, kızlarınız, … haram kılındı...”119 5. Nehye delâlet eden emir sîgasının kullanılmasıyla; ” سَيُجْزَوْنَ بِمَا آَانُواْ يَقْتَرِفُونَ وَذَرُواْ ظَاهِرَ الإِثْمِ وَبَاطِنَهُ إِنَّ الَّذِينَ يَكْسِبُونَ الإِثْمَ” “Günahın açığını da gizlisini de bırakın. Günah kazananlar kazandıklarına karşılık şüphesiz ceza göreceklerdir.”120 Zikrettiğimiz bu nehiy sîgaları tercih edilen bir görüşe göre haramlığı ifade eder.121 Ancak nehiy sîgasının birçok anlama gelecek şekilde kullanıldığını söyleyen dilciler de mevcuttur. Nehiy sîgasının delâlet ettiği anlamlardan bazılarını Kurân-ı Kerîm’den âyetlerle örneklendirmeye çalışacağız. 117 Bakara, 2/230 118 Nahl, 16/90 119 Nisa, 4/23 120 En’am, 6/120 121 Hallaf, İslâm Hukuk Felsefesi, s. 377 29 1. Tahrim ifade eden nehy: ” ...إِلاَّ بِالحَقِّ اللّهُ وَلاَ تَقْتُلُواْ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ” “Allah’ın haram kıldığı cana haksız yere kıymayın…”122 2. Kerahat ifade eden nehy: غَنِيٌّ اللّهَ بِآخِذِيهِ إِلاَّ أَن تُغْمِضُواْ فِيهِ وَاعْلَمُواْ أَنَّ نفِقُونَ وَلَسْتُموَلاَ تَيَمَّمُواْ الْخَبِيثَ مِنْهُ تُ“... “حَمِيدٌ “… Kendinizin göz yummadan alıcısı olmayacağınız bayağı şeyleri vermeye kalkışmayın ve bilin ki Allah, her bakımdan zengindir, övülmeye lâyıktır.”123 3. Tahkir ifade eden nehy: ” ...لاَ تَعْتَذِرُواْ قَدْ آَفَرْتُم بَعْدَ إِيمَانِكُمْ” “Boşuna özür dilemeyin! Çünkü siz, iman ettikten sonra küfrünüzü açığa vurdunuz.”124 4. Sonuç ifade eden nehy: ” ...أَمْوَاتاً اللّهِ وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُواْ فِي سَبِيلِ” “Allah yolunda öldürülenleri sakın ölüler sanma …”125 5. Ye’s ifade eden nehy: ” يَا أَيُّهَاالَّذِينَ آَفَرُوا لَا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا آُنتُمْ تَعْمَلُونَ” 122 İsra, 17/33 123 Bakara, 2/267 124 Tevbe, 9/66 125 Âl-i İmrân, 3/169 30 “Ey inkâr edenler! Bugün özür dilemeyin. Siz ancak yapmakta olduklarınızın karşılığını görüyorsunuz.”126 6. İrşad ifade eden nehy: ” ...يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تَسْأَلُواْعَنْ أَشْيَاء إِن تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْآُمْ” “Ey iman edenler! Size açıklandığı takdirde sizi üzecek olan şeylere dâir soru sormayın …”127 7. Dua ifade eden nehy: ” ...رَبَّنَا لاَ تُؤَاخِذْنَا إِن نَّسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا “... “… Ey Rabbimiz! Unutur ya da yanılırsak bizi sorumlu tutma …”128 8. Küçültme ifade eden nehy: ...“لاَ تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجاً مِّنْهُمْ” “Kâfirlerden bir kısmını faydalandırdığımız şeylerde sakın gözün kalmasın…”129 9. Haber ifade eden nehy: ... ” فَلْيَكْتُبْ اللّهُ وَلاَ يَأْبَ آَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ آَمَا عَلَّمَهُ“... “… Yazıcı, Allah’ın kendisine öğrettiği şekilde yazmaktan kaçınmasın, yazsın…”130 10. Yüreklendirme ifade eden nehy: آِتَابٌ أُنزِلَ إِلَيْكَ فَلاَ يَكُن فِي صَدْرِكَ حَرَجٌ مِّنْهُ لِتُنذِرَ بِهِ وَذِآْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ 126 Tahrim, 66/7 127 Mâide, 5/101 128 Bakara, 2/286 129 Hicr, 15/88 130 Bakara, 2/282 31 “Bu, sana, kendisiyle insanları uyarman için ve mü’minlere öğüt olarak indirilmiş bir kitaptır. Artık ondan dolayı göğsünde bir sıkıntı olmasın.”131 Bir nehyi haber sîgası ile vermek emir sîgası ile vermekten daha kuvvetlidir. Bazen haber vermek de emir gibidir.132 Nehiy, övme, medh amaçlı da kullanılır. Örneğin şöyle denir: “Zeyd amma da bir adamdır. / ” Yani Zeyd, ciddiyeti ve zenginliğiyle seni başkasına muhtaç etmez. Seni, herhangi bir başka insana ihtiyaç duymaktan böylece men etmiş olur.133 Nehyin kullanıldığı manaların muhtelif oluşu sebebiyle âlimler nehyin hakiki manası konusunda ihtilâf etmişlerdir. Bazı âlimler karine olmadan kerahetten başka bir manaya delâlet etmeyeceğini söylemişlerdir. Bazıları ise nehyin, kerahet ile tahrim arasında müşterek olduğunu söylemişlerdir.134 Hâlbuki fiillerin haramlığına tahrim ve hazr lafzı da delâlet eder. Ancak tahrim ve hazr lafızlarının delâleti daha kuvvetlidir. Çünkü nehiy ve kerahete dâhil olan ihtimâl onlara dâhil olmaz.135 Kerahet tahrim gibi değildir. Örneğin “Peygamber nehyetti” ifadeleri “haram kıldı” şeklinde anlaşılmamalıdır. Maturidiyye ekolünün kurucusu olan Maturidi’ye göre ise, nehyin asıl manası onun sahibini tanımaktır.136 Nehiyle ilgili olarak usulcülerin üzerinde tartıştıkları bir diğer konu şudur: Nehy, nehyedilenin fasid ve kabih olmasını gerektirir mi? Mutezilî âlimlerden 131 Âraf, 7/2 132 Ebu’l-Beka, Külliyyatü Ebi’l-Beka, s. 656 133 Ebu’l-Beka, Külliyyatü Ebi’l-Beka, s. 656 134 Zeydan, Fıkıh Usulü, s. 388 135 Abdulcabbar, el-Muğnî, c. XVII. s. 69 136 Mâtürîdî, Kitâbu’t-Tevhîd, s. 127 32 Kadı Abdulcabbar’a göre nehiy, fiilin çirkinliğini zahiriyle ve mana yönüyle gösteren hitap şeklidir. Nehiy, ancak nehyedilen şeyin kesin olmasıyla nehiy olduğunu gösterir. Allah’ın kerih gördüğü şeyin çirkin olması gerekir. Bir şeyin kerih olduğuna dair nass varsa, bu o şeyin çirkin olduğunu gösterir.137 Allah tarafından kerih görülmeyen şeyin kerih kabul edilmesi yanlış olduğu gibi, güzelin kerih görülmesi de yanlıştır. Mutezilî anlayışa göre, Allah’ın çirkini yaratması caiz değildir.138 Buna göre güzeli kerih görmesi de caiz olmaz. Bu itibarla Allah tarafından gelen nehiy, içine aldığı şeyin çirkin olduğuna delâlet eder.139 Ehli Sünnet âlimleri emir ve yasakların hikmetini çoğunlukla güzel-çirkin, faydalı-zararlı olmakta aramamışlardır. Aksine bir emrin emir; bir nehyin de nehiy olmasının tek sebebi, o işi Allah’ın emretmesi veya nehyetmesidir. Dolayısıyla, güzeli ve çirkini bilemeyecek olan akıl, fiillerdeki hükümlerin hikmetini anlamaktan acizdir.140 Hâlbuki şer’an doğru veya yanlış olduğu bilinen şey, aklen de doğru veya yanlış olarak bilinebilir. Aksi bir durumda “iman”ı, bilgiye dayanmayan, dogmatik bir inanç şeklinde tanımlamış oluruz ki, bu tanım Kur’ân’ın bize öğrettiğinden oldukça uzaktır. Nehiy kelimesinin anlam çerçevesine baktığımızda, onu karşılayan en net sözcüğün “yasaklamak” olduğunu söyleyebiliriz. “Haram kılmak” ifadesi nehyin anlam alanından daha uzaktır. Çünkü herhangi bir şeyi haram kılma 137 Abdulcabbar, el-Muğnî, c. XVII, s. 69 138 Aslah görüşü 139 Abdulcabbar, el-Muğnî, c. XVII, s. 71 140 el-Eş’arî, Ebu’l-Hasan, Makâlâtu’l- İslâmiyyîn, thk. Hellmut Ritter, Franz Steiner Verlog Gmbh, Wiesbaden, 1980, s. 251 33 veya helâl kılma yetkisi sadece Şâri’e aittir.141 Peygamberin bile böyle bir yetkisi yoktur. Daha önce de belirttiğimiz gibi Peygamber için kullanılan “nehyetti” ifadeleri “haram kıldı” şeklinde anlaşılmamalıdır. O halde Müslüman gelenekte yaygın olarak kabul gören ve uygulanan, “herhangi bir şeyi haram kılma”, Kur’ân anlayışına tamamen terstir. Bir kişinin herhangi bir konuda hüküm verebilmesi için doğruları ve yanlışları bilmesi, zarar ve faydayı gözetmesi gerekir. Bütün bu aşamaları geçtikten sonra o konuda doğru veya yanlış deme hakkına sahip olabilir. Asla helâl veya haram kılma hakkına sahip olamaz. 2. Münker ( ) Münker kavramı “n-k-r/ ” kökünden türemiş bir ismi meful olup, nekr; bilmemek, tanımamak, inkâr etmek, kabul etmemek anlamlarına gelir.142 Nekr kökünden türeyen ve farklı anlamlara gelen birçok kelime mevcuttur. Örneğin ‘ ’ kelimesi herhangi bir şeyi bilmemek, tanımamak, reddetmek, yalanlamak143 anlamlarında kullanılır. Kur’ân-ı Kerîm’de bu anlamda da kullanılmıştır.144 Yine aynı kökten gelen ‘ ’ ise bir şeyi meçhul hale getirmek, saklamak145 demektir. Nekr kökünden gelen isimler değişik kalıplarda farklı anlamlar içerir. Tenkir, bir şeyi tanınmayacak şekle 141 Nahl, 16/116: “Dillerinizin yalana alışmış olmasından dolayı “şu helâldir, bu haramdır” demeyin, yoksa Allah’a karşı yalan uydurmuş olursunuz. Doğrusu, Allah’a karşı yalan uyduranlar başarıya ulaşamazlar.” 142 Mu’cemu’l-Vasît, c. I/II, s. 951; İbn Zekeriya, Mu’cemu’l-Mekâyisi’l-Lüga, c. V, s. 476 143 Ma’luf, Luis el-Yesu’i, Müncid, Beyrut, 1973, s. 836; Mu’cemu’l-Vasît, c. I/II, s. 951 144 Yusuf, 12/58: “وَجَاء إِخْوَةُ يُوسُفَ فَدَخَلُواْ عَلَيْهِ فَعَرَفَهُمْ وَهُمْ لَهُ مُنكِرُونَ” (Yusuf’un kardeşleri gelip yanına girdiler. Kendisini tanımadıkları halde o onları tanıdı). 145 Ma’luf, Müncid, s. 836; Mu’cemu’l-Vasît, c. I/II, s. 952 34 koymak, kişinin sevdiği bir şeyi bir halden, hoşa gitmeyecek bir hale çevirmesidir146; nükr ve nükur ise aklın kabul etmeyeceği şeylere isim olarak verilir. Nükr ‘ ’, nekra ‘ ’ ise zekâ ve deha demektir.147 Kıvrak zekâlılık, zekilik anlamlarına geldiği gibi kötü bir işin sıfatı olarak kullanılır.148 Herhangi bir kimse deha ve zekiyse ona nekra sahibi denir.149 Aynı zamanda kurnaz ve cin fikirli insanlar için de kullanılan bir kelimedir. İrfan kelimesinin mukabili olan inkâr da yine bu köktendir. İnkâr, bir şeyi kabul etmemek, reddetmek, bilmemek demektir.150 Nekr kökünden türeyen kelimelerin çoğu farklı anlamlar içerse de, genel olarak bilinmezlik, red, inkâr, kabih ve hoşa gitmeyiş anlamları vardır. Bu anlamları en net biçimde yansıtan kelime şüphesiz münker’dir. Münker, lügavî açıdan; kalbin kendisinde sükûn bulduğu marifenin zıddıdır. Buna göre münker, bir şeyi reddetmek, kalbin onu kabul etmemesi, dilin onu bilmemesidir.151 Kimilerine göre münker, kuraldışı, tuhaf, kabul görmeyen şeyler için kullanılır.152 Münker; sahih aklın, kötülüğüne hükmettiği veya tereddüt ettiği, şer’in kabih, haram ya da kerih gördüğü her şeydir.153 Yani aklın çirkin olduğuna kanaat getirdiği veya tereddüt ettiği yerde şer’in kabih gördüğü şeydir. Eğer 146 el-Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. X, s. 191; ez-Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. VII, s. 559 147 İbn Zekeriya, Mu’cemu’l-Mekâyisi’l-Lüga, c. V, s. 476; Kitâbu’l-Ayn, c. V, s. 355 148 ez-Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. VII, s. 557; el-Ezherî, Tehzîbu’l-Luga, c. X, s. 191; Mu’cemu’lVasît, c. I/II, s. 952. (Kamer, 54/6: “Ey Muhammed! Öyleyse onlardan yüz çevir; çağıran, görülmemiş ve tanınmamış bir şeye çağırdığı gün.” Kehf, 18/74: “Doğrusu pek kötü bir şey yaptın.”) 149 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. V, s. 232 150 İbn Manzûr, Lisânu’l-Arab, c. V, s. 232 151 İbn Zekeriya, Mu’cemu’l-Mekâyisi’l-Lüga, c. V, s. 476 152 Tahânevî, Keşşâf, c. IV, s. 210 153 Mu’cemu’l-Vasît, s. 952; İsfehânî, el-Müfredat, s. 305; Firuzabadî, Kâmûsu’l-Muhît, c. II, s. 723; ez-Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. VII, s. 558 35 çirkin olan şey Allah’tan gelmişse buna münker denmez.154 Aklen herhangi bir şeyin çirkin görülmesinin veya kabul görmemesinin sebebi, o şeyin bilinmemesi sebebiyledir. Bu yüzden dille inkâr edilen şey, aynı zamanda kalple de inkâr edilir. Yani dille inkâr etmenin sebebi kalple inkâr etmektir. Bazen dil bir şeyi inkâr eder, ancak o şeyin sûreti kalpte mevcuttur. O halde, söylenen söz yalan olur.155 Aklen meçhul olan şey, iyi veya kötü olduğu bilinmeyen yani münker kavramıyla isimlendirilen şeydir.156 Münker kavramının lügatlerdeki mukabili ma’ruf kavramıdır. Bu sebeple ma’rufa verilen anlamların zıddı münkere verilmektedir. Ma’ruf iyi veya doğru olduğu bilinen, kabul edilen şey olarak tanımlanmakta, münker ise çirkin olduğu bilinen, kötü görülen, yasaklanan şey olarak tanımlanmaktadır. Aynı şekilde ma’ruf; Allah’a ve Peygamber’e itaat, Allah’a tevekkül etmek, Allah ve Resulünü onların dışında kalan her şeyden daha fazla sevmek, Allah’ın rahmetini ummak, azabından korkmak, hükmettiğine sabretmek, emrine teslim olmak, doğruyu konuşmak, sözü yerine getirmek, emanetleri sahiplerine vermek, anne ve babanın rızasını elde etmek, akrabayı ziyaret etmek, iyilik ve takvada yardımlaşmak; komşuya, yetime, miskine ve yolda kalmışlara, kocaya, zevceye, maiyetinde bulunanlara iyilik etmek; söz ve harekette âdil davranmak; alâkayı senden kesenle alaka kurmak, seni mahrum edene vermek, sana zulmedeni affetmek gibi davranışların tümüne 154 Dugaym, Semih, Mustalahatu İlmi’l-Kelami’l-İslâmiyye, Mektebetü Lübnan, Beyrut, 1998, c.II, s. 1343 155 ez-Zebîdî, Tâcu’l-Arûs, c. VII, s. 55 156 Ebu’l-Beka, Külliyyatü Ebi’l-Beka, s.400 36 denir.157 Bunların aksi olabilecek her türlü davranış da münker kapsamı içindedir. Münkerin, şer’î ve aklî olmak üzere taksimi de bir kısım âlim tarafından yapılmıştır. Buna göre şer’î münker, şeriatın kabul etmediği ve çirkin gördüğü şeylerdir. Aklî münker ise; fazilete, ferdi menfaate ve umumî faydaya zıt olduğu için sağlam aklın çirkin gördüğü şeylerdir.158 Münkerin bu şekilde şer’î ve aklî münker olarak bir ayrıma tabi tutulması, aklın ve vahyin farklı kabul edilmesinin bir sonucudur. Hâlbuki daha önce, bu anlayışın doğru olmadığını ortaya koymaya çalıştık. Akıl ve vahiy; her biri farklı bir hakikati söylemez. Çünkü hakikat hususunda asla dualizm söz konusu olamaz. Aklın ve vahyin birbirini besleyen ve destekleyen iki önemli öğe olduğu kaçınılmaz bir gerçektir. O halde dinin söylediği münker’in, aklın ve selim fıtratın söylediğinden farklı olması veya bunların birbiriyle çelişmesi mümkün değildir. Tüm bilgi sistemlerinde, doğru bilgiyi elde etme yollarından biri olarak akıl zikredilmektedir. Bu vasıtalardan biri de haber-i sâdık olarak nitelendirilen vahiydir. Münkerin bilinebilirliği hususunda da söylediklerimizin geçerliliği vardır. Dinin; toplumun ahlâken, fıtraten hoş görmediği bir şeye müsaadesi söz konusu değildir. Kısaca münker’in şer’î ve aklî şeklinde sınıflandırılması bizce makul değildir. Toplumda, hayırlı, âdil, doğru, iyi, faydalı, temiz ve değerli olarak bilinen her şey ma’ruf; Kur’ân’da yasaklanan, toplumda, şer, zulüm, batıl, fâsid ve kötü olarak bilinen her şey de 157 İbn Teymiyye, İyiliği Emretmek ve Kötülükten Alıkoymak, çev. Cemaleddin Sancar, İst., 1987, s.17 158 Reşid Rıza, Muhammed, Tefsîru’l-Menâr, Kahire, 1947, c. X, s. 533 37 münkerdir.159 Geçmişte sınırları daha dar olan ma’ruf ve münker, dünyanın ve toplumların gelişmesiyle daha geniş sınırlara ulaşmıştır. Münker kapsamına giren hırsızlık, çağımızda çeşitlenmiş, her bir çeşidi de yine münker görülmüş ve yasaklanmıştır. Âyetlerdeki genel ifadeleri göz önünde bulunduracak olursak, ma’ruf ve münkerin özel anlamlardan çok, genel anlamlara tahsis edildiğini fark ederiz.160 Böylece ortaya çıkan yeni olguların durduğu yeri belirlemek, Kur’ânî bir bakışla çok daha kolay olmaktadır. Izutsu’nun ifadeleriyle “ma’ruf, gerçek inanıştan doğup onunla ahenk arzeden eylemleri, münker de Allah’ın emirleri ile çatışacak mahiyetteki fiilleri anlatmaktadır.”161 “ ” kökünden türeyen kelimeler Kur’ân-ı Kerîm’de 37 âyette geçmektedir. Bu ayetlerin bir kısmında fiil olarak162 ve bir kısmında ise isim olarak kullanılmaktadır.163 Tüm bu kullanımlarda kelimenin daha önce bahsettiğimiz anlamlara geldiği açıktır. Ku’an-ı Kerîm’in yasakladığı ve yasaklamak için kullandığı genel bir terim olarak da münkerin kullanıldığı görülür. Ancak Kur’ân-ı Kerîm’de yasaklanan, çirkin görülen davranış ve fiilleri açıklamak için kullanılan tek kavram münker değildir. “Fahşa” kelimesi de benzer bir anlamı karşılamak için kullanılmıştır. Âyette geçen şekliyle “… Muhakkak ki namaz, hayâsızlıktan ve fenalıktan alıkor …”164 “Münker” ve “fahşa” kavramları çirkin, hoşa gitmeyen, beğenilmeyen durumları ifade etse 159 Derveze, Muhammed İzzet, et-Tefsîru’l-Hadîs, Dâru’l-İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, Kahire, 1962/1964, c. V, s. 14 160 Dumlu, Kur’ân’ı Kerîm’de Ma’ruf ve Münker, s. 29 161 Izutsu, Kur’ân’da Dinî ve Ahlakî Kavramlar, s. 284 162 Nahl, 16/83; Mü’minûn, 40/81 163 Sebe, 34/45; Şûrâ, 42/47; Mülk, 67/18 164 Ankebût, 29/45 : ...“وَالْمُنكَرِ ى عَنِ الْفَحْشَاءإِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَ“... 38 de, anlam farklılıklarının olduğu açıktır. Çünkü bu gibi kelimeler bir mananın ve kavramın değişik yönlerine ve çeşitlerine delâlet edeceğinden her biri ile anlatılmak istenen farklıdır.165 O halde fuhuş ve münker anlam bakımından farklı iki kelimedir. Bu iki kavramın farklılığı şu şekilde açıklanabilir: Fahşa’da çirkinlik, tiksinme ve iğrenme söz konusudur. Münker de ise tanımama, inkâr etme ve kabul etmeme anlamları vardır. Kur’ân-ı Kerîm’de zikredilen adam öldürme, hırsızlık, ve zina gibi suçların tümü münker kapsamına girmektedir. Ancak zina suçu bunlardan ayrı tutulmuş, bunun için fuhuş kelimesi kullanılmıştır. Aşırı derecede çirkin, hiçbir şekilde doğru görülemeyen söz ve iş manasında olup, Türkçe’de de ahlaka aykırı, gayri meşru cinsi münasebette bulunma anlamlarını verecek şekilde kullanılmaktadır. Fahşa, aşırı derecede şehvete uymak166, bunun sonucu olarak İslâm’daki en büyük günahlardan olan zinaya ve homoseksüelliğe meyletmektir. Münker daha önce de belirttiğimiz gibi Kur’ân’da zikredilen tüm kötü iş ve davranışların ortak adıdır. Yasak olma bakımından fuhuş ile arasında herhangi bir fark yoktur. Her ikisi de gayede birleşir, Bunlar Allah’ın yasakladığı çirkin davranışlardır. Ancak fahşa kelimesi ile söz konusu edilen durum tiksinti, iğrenme ile daha belirgin şekilde ifade olunan kötülüklerdir. İslâm öncesi Arap toplumunda da münker kavramının kullanımı daha önce bahsettiğimizden çok farklı değildir. Cahiliye dönemine ait yazılı eserlere bakıldığında münker’in, topluma ve kültüre yabancı gelen, 165 Atay, İslâm’ı Yeniden Anlama, s. 261 166 Izutsu, Kur’ân’da Dinî ve Ahlakî Kavramlar, s. 506 39 bilinmeyen durumlar için kullanıldığı görülür.167 Yine ma’rufa mukabil bir anlamda toplum tarafından beğenilmeyen, hoşa gitmeyen davranışlar için de kullanılır.168 İyilik ve kötülüğün karşı karşıya geldiği divanlarda, iyiliklerin hiçbir zaman değerini kaybetmeyeceği, kötülüklerin de kabul görmeyeceği fikrini görmek mümkündür. Nabiğa’nın bir beytinde bu düşünce şu şekilde dile getirilmiştir: “Allah sadece onun âdil ve kötülüklerden korunmasına razı olur, Münker ma’ruf olmaz ve ma’ruf da zayi olmaz.”169 Bu beyitte de görüldüğü üzere, o dönem insanının da kötüye karşı bir duruşu ve iyiye bakışı mevcuttur. Kur’ân-ı Kerîm’de zikredilen ve “ma’rufmünker” olarak adlandırılan kelimelerden çok farklı bir anlam taşımamaktır. Bu açıdan bakıldığında Kur’ân’da, topluma yabancı, bilinmeyen, anlam karmaşasına yol açacak kelimeler yerine, toplumun anlamını bildiği “ma’rufmünker” kullanılmıştır. Yani Kur’ân-ı Kerîm’de insanların anlamasını zorlaştıracak ifadelerden kaçınılmıştır. Ma’rufu ve münkeri, Cahiliye zihnindeki anlamıyla muhafaza eden Kur’ânî düşüncenin amacı ne olmalıdır? Bu soruya verilecek yanıt; Ma’ruf ve Münker’in, iyi-kötü ayrımını insan aklının yapamayacağına inanan ve bu fikri savunanlara da karşıdır. İyiyi veya kötüyü akılla değil de, ancak vahiyle bilmenin mümkün olduğunu savunmak Kur’ân’ın genel yaklaşımına aykırıdır. Çünkü Allah, Kur’ân-ı Kerîm’in anlaşılması zor bir kitap olmasını istememiştir. Aksine; gerek anlaşılması gerek uygulanması oldukça kolaydır. Dinde 167 Izutsu, Kur’ân’da Dinî ve Ahlakî Kavramlar, s. 281 168 Ebî Sülmâ, Dîvânu Züheyr b. Ebî Sülmâ, s. 87 169 Dumlu, Kur’an-ı Kerim’de Maruf ve Münker, (en-Nabiğa, Divan, s.82) s. 44’ten naklen. 40 kolaylığı, dinin önemli bir ilkesi olarak gördüğümüzde, Kur’ân-ı Kerîm’de yer alan ifadelerin anlaşılması zor, açıklanmaya ve yoruma muhtaç şeklinde nitelendirilmesi doğru değildir. Bu sebeple münkerin bilinmesinde, vahye, izaha, yoruma ihtiyaç duymak, insan anlam dünyasını küçümsemek, kültürel mirası ciddiye almamak demektir. Hâlbuki insan, dinde kolaylık ilkesini temel kabul etmiş bir sistemi anlayamayacak şekilde yaratılmış bir canlı değildir. Münkerin kötülüğü, ışık-karanlık, gece-gündüz farklılığı kadar açıktır.170 İslâm’da doğruyu ve yanlışı birbirinden ayırabilecek yaşa gelmiş her kişi mükelleftir, yani tüm yaptıklarından sorumludur. Sorumluluğu bilginin varlığına binaen veren din, doğru ve yanlışın bilinmesini çok zor ve ağır şartlara bağlamamıştır. O halde bütün bir Kelâm Tarihi boyunca yapılan “Hüsn/Kubh” tartışmalarında insan aklını dikkate almayan düşünce, yanılmaktadır. Saf akıl, münkeri ve ma’rufu bilmeye muktedirdir. Vahiy de aklın da destekçisi olarak hakikati öğrenmede insana yol gösterir. 170 Behiy, İnanç ve Amelde Kur’ânî Kavramlar, s. 255 41 II. BÖLÜM A. MEZHEPLERE GÖRE EMRİ Bİ’L-MA’RUF VE NEHYİ ANİ’LMÜNKER Din eksenli muhalefet doğalı beri, bir müslümanın temel görevlerinden biri, yalnızca inananlar arasında iyiliği teşvik değil, kamu düzeni için evrensel bir sorumluluk anlamına da gelen “emri bi’l ma’ruf ve nehyi ani’l münker” yapmaktı. 171 Bu, aynı zamanda İslâm’da hükümetin de en önemli görevlerindendir.172 Bu görevin İslâm dünyasında, siyaset ve yönetimle bağlantısı, ‘Hisbe’ adıyla kurulan teşkilattır. İslâm Devleti’nde yargı şekillerinden biri olan ‘Hisbe’, İslâm’ın ‘iyiliği emir, kötülükten sakındırma’ ilkesi doğrultusunda genel ahlak ve kamu düzenini koruma faaliyetidir.173 Bu faaliyet, daha önce de belirttiğimiz gibi Hz. Peygamber döneminde başlamış olup, zamanla Müslüman toplumun büyümesine paralel olarak gelişimini sürdürmüştür.174 Arapça’da ‘hesap etmek, saymak, yeterli olmak’ anlamlarındaki ‘hasb’ kökünden türeyen ihtisab masdarından isim olan175 hisbe kelimesi, terim olarak emri bi’l ma’ruf ve nehyi ani’l münker prensibi uyarınca gerçekleştirilen genel ahlakı ve kamu düzenini koruma faaliyetlerini ve özellikle bununla 171 Hudgson, Marshall G. S., İslâm’ın Serüveni, çev. İzzet Akyol, İz yayn., İst., 1993, c. I, s. 277 172 Mustafa, İslâm Siyasi Düşüncesinde Muhalefet, s. 115 173 Hizmetli, Mustafa, Endülüs’te Hisbe Teşkilatı (Basılmamış doktora tezi), Ank., 2002, s. 24 Hisbe: İyilikler yapılmaz olduğunda iyiliklerin yapılmasını emretmek, kötülükler yapılır olduğunda yapılmasını önlemek, nehyetmektir. Mâverdî, Ebu’l- Hasan, el-Ahkâmu’sSultâniyye, çev. Ali Şafak, Bedir yayn., İst., 1976, s. 272 174 Hizmetli, Endülüs’te Hisbe Teşkilatı, s. 25 175 İslâm Ansiklopedisi (T.D.V.), ‘Hisbe’ mad., c. XVIII, s. 133 42 görevli kurumu ifade eder. Bu kurumun amacı; ma’rufu emretmek ve münkeri nehyetmektir.176 Hisbe görevini üstlenen kişi ‘muhtesip’ olarak adlandırılır. Muhtesip bu vazifeyi dilediği zaman yerine getireceği bir iş olarak değil, belirli bir farz olarak yüklenmiştir. Bu vazifeyi bırakıp da başka bir işle uğraşamaz, çünkü devletten aldığı maaşla bu işi yürütmektedir. Nafile işleri yaptırana ise Mütetavvi denir.177 Hisbeyi sistematik olarak ilk defa uygulamaya başlayan Ömer b. Hattab’tır.178 Ancak muhtesip unvanı Abbasi halifesi Mehdi179 zamanında kullanılmaya başlamıştır. İslâm toplumunun gelişmesi ve toprakların genişlemesiyle birlikte de Hisbe gelişmiştir. Endülüs’te Hisbe adında bir kurum oluşturulmuştur.180 Fatımiler devrinde Hisbe teşkilatı, ileri bir seviyeye yükselmiştir.181 Hisbe, beşer hukukunun tümünü ve kullarla Allah arasındaki bütün hakları kapsamaktadır. Muhtesip, şer’i ahkâmın gözetmektedir.182 Dini- örfi ilkeler ışığında ve dengeli bir şekilde fert, toplum ile kamu ahlak ve düzeninin korunması gayesi vardır. Hisbe faaliyetleri genel olarak kamu hukuku çerçevesine girmekte, hisbe teşkilatının idare hukukundaki yeri ise muhtesibin yetki ve sorumluluklarına göre değişmektedir.183 176 es-Salih, İslâm Mezhepleri ve Müesseseleri, s. 250 177 Mâverdî, a.g.e., s. 272. Fahri memur; mütetavvi: Farzı kifayeler dahil nafile işleri yaptırma, yaptıkları işten para almama, gönüllü olarak bu görevi üstlenme, ceza verme yetkisine sahip olmama gibi özellikleriyle muhtesipten farklıdır. Mâverdî, a.g.e., s. 273 178 Hasan, Hasan İbrahim, İslâm Tarihi (Siyasî-Dinî-Kültürel-Sosyal), çev. İsmail Yiğit, Kayıhan yayn., İst., 1991, c. II, s. 201 179 755-785 180 es-Salih, İslâm Mezhepleri ve Müesseseleri, s. 251; Ayrıntı için bkz. Hizmetli, Endülüs’te Hisbe Teşkilatı. 181 Hasan, İslâm Tarihi, c. IV, s. 254 182 es-Salih, İslâm Mezhepleri ve Müesseseleri, s. 251 183 İslâm Ansiklopedisi (T.D.V.), ‘Hisbe madd.’, c. XVIII, s. 133 43 Hz. Peygamber ve Halife Ömer, kadın sahabileri hisbe faaliyetiyle görevlendirdikleri için kadınların da muhtesip tayin edilmesi caiz görülmüştür.184 Muhtesipte aranan şartlardan bazılarını da şu şekilde açıklayabiliriz: 1. Muhtesibin müslüman ve âlim olması hisbenin sıhhat şartı, eda ehliyetinin tam olması vücûb şartıdır. 2. Ölçü, tartı, para ayarı ve fiyat denetlemesi yapacak kadar hesap bilmesi şarttır. 3. Münkeri engellemeye çalışırken daha kötüsüne yol açmayacak nezakete sahip olmaları gerekir. 4. Muhtesibin din işlerinde ihtilaflı konularda ictihad yapabilecek derecede dini bilgiye vakıf olmaları bazı fakihler tarafından öngörülmüştür. Ancak bu üzerinde tartışılan bir konudur. Kimi fukahaya göre ise, muhtesip, hakkında ihtilaf edilen işleri kendi re’y ve ictihadına veya mezhebinin 184 İslâm Ansiklopedisi (T.D.V.), c. XVIII, s. 133; Muhtesibin görevini yaparken takip edeceği yollar da kaynaklarda şu şekilde yer ayrılmıştır. İşlenen fiile göre muhtesibin uygulayacağı ceza hafiften şiddetliye doğru bir sıra takip etmektedir: 1. Bilmek: Haberdar olmak. Yani, münker işlendiği zaman onu bilmektir. Bunun da meşru bir şekilde olması gerekir. Tecessüs yasaktır. 2. Bildirmek: Münkerin işlenmesinin sebebi bazen bilgisizlik olabilir. Bu sebeple, bilmediği için emir ve yasakları çiğneyen ve dini tâlimatlara aykırı hareket eden kimselere, bilmedikleri konular uygun bir şekilde anlatılır. 3. Öğüt Vermek: Doğru yolu göstermek ve Allah korkusunu hatırlatmak sûretiyle münkerden uzak durmayı sağlamak. 4. Tekdir Etmek: Münkeri işleyen, iyi ve tatlı sözden anlamaz, öğüt ile alay etmeye kalkışırsa bu yola başvurulur. Bu esnada “günahkâr, câhil, ahmak, Allah’tan korkmaz” gibi sözler söylenir. 5. El ile Müdahele Edip Düzeltmek: İçkiyi dökmek, ipek elbiseyi çıkarmak, oyun aletlerini kırmak, gasp edilmiş araziden çekip çıkarmak. Muhtesibin tüm bunları yaparken izne ihtiyacı yoktur. 6. Sopa ile Tehdit: Dövmek veya başka türlü cezalandırmakla tehdit etmek. 7. Sopa Atmak: Sayılan çare ve usuller, münkeri önlemek için kâfi gelmez ve sopa atmak zaruret halini alırsa bu uygulanır. 8. Silah Kullanmak: Bu, son çaredir. Nadiren başvurulur. Karşı tarafın silah kullanması buna sebep olur (Ayrıntılı bilgi için bkz: Taşköprülüzade Ahmed Efendi, Mevzûatu’l-Ulûm, thk. Kemâleddin Mehmed Efendi, İstanbul, 1313, c. II, s. 509). 44 görüşüne göre emir ve yasak edemez. Böyle olursa ihtilaflı olan bir husustaki ictihad herkesi kapsamış olur. Hâlbuki bu doğru değildir.185 Bu sebeple muhtesibin, hakkında ittifak edilen kötülükleri bilmesi yeterli görülmüştür. 5. Muhtesibin ülkenin sosyal hayatı ve kamu politikaları konusunda da tecrübe sahibi olmaları gerekir. 6. Muhtesibin okuması yazması iyi, zeki bir kimse olması da şarttır. 7. Kötülüklerden alıkoyma esnasında fiziki müdahalede bulunabilecek güç ve kuvvette olması da istenir.186 Hisbe; genel olarak, kişi, toplum ve devlet hakları ihlallerini oluşturan fiillere yöneliktir. Hisbeye konu teşkil edecek fiil, kişilerin özel hayatlarını irdelemeyi gerektirecek veya gelecekte olmasından şüphe edilecek türden olmamalıdır. Bilakis alenen yapılmış olması ve hali hazırda vuku bulması gerekir. Hisbe teşkilatının görevleri üç ana başlık altında toplanabilir: genel ahlak kurallarına riâyetin sağlanması, belediye hizmetlerinin düzen ve kontrolü, pazarların düzen ve kontrolü. Muhtesibin Allah’ın haklarına ilişkin konularda da yetkisi vardır. Örneğin cuma namazının kılınabileceği yerlerde, cuma namazının terk edildiği durumlarda, o topluluğa namazı emreder. Veya ibadetin belirtilen şeklini, vasıflarını değiştirmeyi, gizli okunan namazlarda açık, açık okunan namazlarda gizli okumayı istemek de muhtesibin görevlerindendir.187 Genel ahlak kurallarına riâyetin sağlanmasıyla ilgili 185 Mâverdî, el-Ahkâmu’s- Sultâniyye, s. 273 186 İslâm Ansiklopedisi (T.D.V.), c. XVIII, s. 133 187 Mâverdî, el-Ahkâmu’s- Sultâniyye, s. 275 45 denetim, zararlı alışkanlıklarla mücadele, kadın-erkek ilişkileri, komşuluk ilişkileri, eğlence yerleri gibi konular da onun sorumlulukları arasındadır. Muhtesipler aynı zamanda belediye hizmetlerinin düzenlenmesinde de denetimi ellerinde bulundururlardı. İmar ve iskân, şehrin temizliği, su ve kanalizasyon hizmetleri ve ulaşımla ilgili her konu onun sorumluluk alanına girerdi. Örneğin topluluğun ileri gelenlerini, insanların evlerinden farklı, yüksek ev yapmalarını engellerdi.188 Hatta muhtesip sokağın düzenini bozan, gelene-geçene rahatsızlık veren binanın yıkımına bu bina mescid dahi olsa karar verebilirdi.189 Muhtesibin en başta gelen görevi ise, çarşı-pazar denetimi idi. Doktor ve öğretmenlerin çalışmalarının tam; kuyumcuların, kumaş dokuyucularının, demircilerin ve boyacıların işlerinde güvenilir; bir kısım sanatkârın işlerinde iyi olup olmadığını tespit eder ve gerekli gördüğü işlemleri uygulardı. 190 Ayrıca muhtesibin çarşı ve pazarlarda dolaşan vekilleri vardı. Onlar, kazanları, etleri ve aşçıların çalışmalarını kontrol ederler, kervancı başlarını gereğinden fazla eşya yüklememeye zorlarlar, su kaplarının kapaklarını kapatmalarını sağlamak için sakaları gözetlerlerdi. Mahalle mekteplerinde öğretmenleri küçük çocukları aşırı şekilde dövmekten de men ederdi.191 Muhtesibin göreve hıyanet, hizmette kusur veya acz gösterme, halka zulüm veya baskı yapma durumunda, memuriyetini sürdürmesi imkânsız kabul edilir ve derhal 188 Mâverdî, el-Ahkâmu’s-Sultâniyye, s. 290 189 Mâverdî, a.g.e., s. 291 190 Mâverdî, a.g.e., s. 289 191 Hasan, İslâm Tarihi, c. IV, s. 254 46 görevden azledilirdi.192 Muhtesibin tarafsız olması ve maddi zaaf taşımaması, görevini hakkıyla yerine getirmesi için gerekliydi. İslâm’ın ‘iyiliği emretmek ve kötülükten sakındırmak’ ilkesi doğrultusunda İslâm devletlerinde bir kurum haline gelen Hisbe, şehirdeki ekonomik, sosyal ve kültürel hayat gibi çok geniş bir alana hâkimdi. Görev alanının genişliği ve ilgilendiği konuların çeşitliliği muhtesibin, İslâm şehirlerinin en renkli şahsiyeti olarak nitelendirilmesine sebep olmuştur. İslâm devletlerinde ‘Hisbe’ ile kurumlaşan “emri bi’l ma’ruf ve nehyi ani’l münker” prensibinin, bireysel anlamda uygulayıcıları da vardı. Bunlardan biri, Muvahhidler Devleti’nin kurucusu İbn Tumert’tir. İbn Tumert, İslâm topraklarının doğusunda yaptığı uzun süreli bir tahsilden sonra Mekke’ye giderek, iyiliği emir kötülükten kaçınmayı teşvik ederek Muvahhid davetini yaymaya başladı. 193 Dolaştığı birçok şehirde iyiliği emretmek, kötülüklere mani olmak gayesiyle, çarşı-pazar gezerek, müzik ve eğlence aletlerini parçalayarak, şeriata aykırı gördüğü davranışları cüretkâr bir şekilde engellemeye çalışıyordu.194 Ancak o, Murabıtlar Devleti sınırları içinde, muhtesibin görevini, izinsiz bir şekilde yapıyordu ve bu durum huzursuzluk yaratıyordu. Mehdi b. Tumert 195 ‘iyiliği emredip kötülükten sakındırmak’ şiarını, dini bir silah olarak kullanmıştı. ‘Taklidi bırakıp asıllara dönmek’ şiarı ise onun ideolojik silahı idi.196 Bu iki silahla, gerçek dinden sapmış olduklarını 192 İslâm Ansiklopedisi (T.D.V.), c. XVIII, s. 134 193 İbn Haldun, Kitabu’l-İber, c. VII, s.106. Ayrıca bkz. Hasan, İslam Tarihi, c. V, s. 359 194 İbn Haldun, Kitabu’l-İber, c. VII, s.111. 195 İbn Tumert, kendisinin Peygamberin soyundan olduğunu, ismi ve lakabı bakımından söz konusu hadislerdeki alametlerin kendisine uyduğunu iddia etmiştir. Ayrıca ismet sıfatına sahip olduğunu açıklamış ve kendisini Mehdi-i Masum ilan etmiştir. Ayrıntılar için bkz. Hasan, İslam Tarihi, c. IV, s. 365 196 Câbirî, Arap-İslâm Aklının Oluşumu, s. 355 47 düşündüğü, Murabıtlar Devleti’ne karşı savaş açmıştı. Halka kendi fikirlerini anlatarak, taraftar topluyordu. İbn Tumert, taraftarlarını, koyduğu kanunlara uymak, yasaklardan kaçınmak hususlarında sıkı bir disiplin altında tutuyor, suç işleyenleri şiddetle cezalandırıyordu. Halkının kötü huyları terk edip, güzel ahlak sahibi olmaları için çalışıyordu.197 İbn Tumert, Murabıtlar Devleti’ni yıkmayı başaramasa da, hareketini sonuna kadar götürmeyi başarmış ve Muvahhidler Devleti’nin kurulmasına ön ayak olmuştur.198 Yeni kurulan bu devletin esası da “emri bi’l ma’ruf ve nehyi ani’l münker” olmuştur. Kurumsal ve kişisel anlamda emr bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker prensibinin tarihte uygulandığı görüyoruz. Tüm bu örnekler Kur’ânî bir ilkenin nasıl yorumlandığını göstermektedir. Bir baskı unsuru olarak kabul gören bu prensip, düşünce akımları tarafından da farklı yorumlanmıştır. En akılcı ve özgürlükçü ekol olarak tanımlanan Mutezile dahi, emr bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker ilkesini siyasî dayatmacılık için bir silah olarak kullanmıştır. Siyaseten güçlü olsun veya olmasın her fikir ekolünün bu tarz baskı ve şiddet uygulamalarının temelinde, yanlış anlaşıldığını düşündüğümüz emr bi’lma’ruf ve nehyi ani’l-münker ilkesi vardır. O halde bu ilkenin belli başlı ekoller tarafından nasıl anlaşıldığını bilmekte yarar vardır. 197 İbn Haldun, Kitabu’l-İber, c. VII, s.116 198 Câbirî, Arap-İslâm Aklının Oluşumu, s. 355 48 1. Haricîlik Hz. Peygamber’in vefatından sonra Arap Yarımadasının çeşitli yerlerinde yaşayan bedevîler ayaklanmaya başladılar. Bunlardan bir kısmı dinden çıktıklarını, bir kısmı da zekât vermeyeceklerini açıkladılar.199 Bunun asıl amacı merkezî otoriteyi tanımamaktı. Ancak halife Ebû Bekir, otoriteye karşı zekât vermeyerek ve din değiştirerek baş kaldıran bu bedevî kabilelere savaş açtı. Tarihte Ridde Savaşları olarak isimlendirilen bu isyan bastırma savaşları merkezî otoritenin tekrar sağlanması bakımından önemlidir.200 Kabile ruhunu ve bedevî zihniyetini terk edememiş bu kabileler Hz. Osman’ın hilâfetinin son dönemlerinde tekrar sahneye çıktı. Özellikle Hz. Osman’ın çok önemli ve kârlı valiliklerden bir kısmını kendi soyundan gelenlere vermesi İslâm toplumu içinde huzursuzluk yarattı. Bu valiler, yanlış tutumları ve halka uyguladıkları baskı sebebiyle Hz. Osman’a şikâyet edildi.201 Kimilerine göre Hz. Osman, bu şikâyetleri yeteri kadar önemsememiş, gerekli önlemleri almamıştır. Tüm karışıklık ve iç gerginliğin yaşandığı dönem202, Hz. Osman’ın şehit edilmesiyle farklı ve daha sıkıntılı günleri beraberinde getirmiştir. Hz. Osman’ın ardından Hz. Ali de oldukça karışık ve gergin bir ortamda hilâfet makamına geçmiştir. Toplumsal sorunlarla başa çıkmaya, Hz. Osman’ın katillerini bulmaya çalışan Hz. Ali, bir taraftan da Muâviye’nin, 199 Taberî, Ebu Cafer Muhammed, Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, çev. Zeki Kadiri Ugan, Maarif Vekâleti, Ank., 1954/1958, c. III, s. 244 200 İlhan, el-Emru bi’l-Ma’ruf ve’n-Nehyu ani’l-Münker, s. 104 201 Taberî, Ebu Cafer Muhammed, Tarihu’l-Umem ve’l-Muluk, Matbaatu’l-İstikame, Kahire, 1939, c. III, s.372.Ayrıca bkz. Watt, W. Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Birleşik yayn., İst., 1998, s. 13 202 Ayrıntılı bilgi için bkz: Watt, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, s. 11 vd. 49 kendi hilâfetine karşı saldırısıyla başa çıkmaya çalışmıştır. Hz. Osman’ın şehit edilmesinde etkisi olan gruplar, Hz. Ali’nin hilâfeti döneminde de sahneye çıkmıştır. Başlangıçta Muâviye’ye karşı Hz. Ali’nin yanında yer alan bu gruplar, disiplinsizlikleri ve isyanlarıyla Hz. Ali’yi de zor durumda bırakmıştır. Bu isyan hareketleri Emevîler döneminde de devam etmiştir. Haricîler olarak isimlendirilen bu isyankâr grupların, inançları da yine başkaldırı esasına dayanmıştır. Haricîlerin temel düşüncesi, zâlim imama karşı başkaldırı prensibi olarak da yorumlanabilir. Başkaldırının meşrûiyetini de “emr bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker” ilkesine dayandırmışlardır. Bu ilkeden hareketle, ister Hz. Ali, ister Emevîler ve isterse Abbâsîler döneminde olsun, iktidara karşı sürekli başkaldırı halinde olmuşlardır.203 Onlara göre zâlim yöneticileri ister kılıçla, ister başka bir araçla yönetimden kaldırmak ve bu görevi hak eden kişiye vermek gereklidir. Bu amaçla yapılacak her türlü şiddet meşrudur. Aynı zamanda zâlim bir yöneticinin, imamın başlarında kalmasına razı olanlar, olup bitenlere ses çıkarmayanlar ve harekete geçmeyenler, İslâm’ın açık bir prensibini, emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münkeri göz ardı edenlerdir.204 Haricîlerin bir kolu olan İbâdîler için de devletin en önemli unsuru adâleti sağlamasıdır. Onların “adâlet anlayışları, iyiliği emretmek ve kötülükten yasaklamak şeklinde ifade edilmiştir.205 Ancak Haricîler davranışlarında 203 Ay, Mahmut, Mutezile ve Siyaset, Pınar Yayn., İst., 2002, s. 197 204 İlhan, el-Emru bi’l-Ma’ruf ve’n-Nehyu ani’l-Münker, s. 107 205 Fığlalı, E. Ruhi, İbadiye’nin Doğuşu ve Görüşleri, , A.Ü.İ.F. yayn., Ank., 1983, s. 119 50 kendilerine yön veren anlayışlarını bir sistem, bir ekol haline getirememişlerdir.206 ‘Emri bi’l ma’ruf ve nehyi ani’l münker’, İslâm toplumunda ilk kez Hariciler tarafından uygulanan şiddetin dini dayanak noktası olmuştur. Haricilerin fanatik yapısı, ilk Müslüman toplumda bulunan otoriter damarın kendini örgütlü olarak dışa vurmasıdır.207 Haricilerin ‘bu inançları bir nevi anarşist inancı idi’208 ve bu inançları doğrultusunda halka baskı uygulamışlar ve birçok masum insanı öldürmüşlerdir. İslâm’ın ilk dönemlerindeki bu muhalif hareket209, devrim yapmanın meşruluğunu, Kur’ân’ın ümmete iyiliği emredip, kötülükten alıkoymayı dayanışma yoluyla yerine getirmeyi vacip kıldığına ve kötülüğü düzeltmenin ilk yeğlenen yolu olarak ‘kuvvet’ kullanmanın vacip bir iş olduğuna dayandırmışlardır.210 Hariciler ‘sizden iyiliğe çağıran, iyiliği emreden ve kötülükten alıkoyan bir topluluk bulunsun.’211 âyetini dayanak kabul etmekle birlikte, adâletsizliğe ve zulme karşı duruşa çağıran âyetleri de fikirlerinin temeline oturtmuşlardır. Ancak cihadı, kılıçla mücadeleyi Müslümanlara karşı yapmışlardır. Harici Nafi b. Ezrak tarafından benimsenen ve kararlı bir şekilde uygulanan isti’raz bunun en açık göstergesidir. Harici bir eylem olarak isti’raz “kişinin inanç ve 206 İlhan, el-Emru bi’l-Ma’ruf ve’n-Nehyu ani’l-Münker, s. 114 207 Evkuran, Mehmet, Sünnî Paradigmayı Anlamak, Ankara Okulu yayn., Ank., 2005, s.109 208 Hamidullah, Muhammed, İslâm’da Devlet İdaresi, çev. Kemal Kuşçu, Nur yayn., Ank., 1979, s.279 209 Mustafa, İslam Siyasi Düşüncesinde Muhalefet, s.183 210 Mustafa, a.g.e., s.191 211 Âl-i İmrân, 3/104 51 kanaatleri konusunda açıklamalarda bulunmasını istemek; düşünmeden adam öldürmek”212, dinî katl213 anlamında kullanılmıştır. İsti’raz bilhassa Ezarika’nın ortaya çıkışıyla uygulanmaya başlamıştır. Buna göre Ezarika mensupları, kendilerinden olduğunu iddia ederek karargâhlarına gelen kişileri samimiyetlerini denemek üzere imtihana tabi tutar, bunun için de yanlarında bulunan esirlerden birini öldürmelerini teklif ederlerdi. İmtihan edilen kişi esiri öldürürse samimiyetini kanıtlamış olur, aksi takdirde münâfık ve müşrik sayılarak kendisi öldürülürdü. Ancak Yahudi, Hıristiyan ve Mecusiler hakkında isti’razın uygulanması haram sayılmıştır.214 Nafi b. Ezrak’ tan sonra da fırka bünyesinde isti’raz uygulaması devam etmiştir. Ancak Haricilerin günümüze intikal eden tek fırkası İbadiye’ de ise isti’raz hiçbir zaman uygulanmamıştır.215 Kısaca, Harici zihniyet İsti’razı diğer Müslümanlara ve sivil halka uygulamıştır. Havaric, siyasi-fikri ihtilafı siyaset alanından din alanına taşıyarak, siyasi çekişmenin karakterine iman ve küfür hükümlerini geçerli kılmış216, zâlim yöneticiye ve ona uyan halka “emri bi’l ma’ruf ve nehyi ani’l münker”i kılıçla uygulamışlardır. Haricîlerin sürekli başkaldırıları aktif sonuçlar doğurmamış ve başarılı olmamıştır. Kendilerine her defasında yok olma noktasına götüren başkaldırıları aynı zamanda İslâm toplumuna da zarar vermiştir.217 212 İslâm Ansiklopedisi (T.D.V.), ‘İsti’raz madd.’ c. XXIII, s. 374 213 İslâm Ansiklopedisi (M.E.B.), ‘İsti’raz madd.’, c. IV, s. 269 214 İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed, Kitâbu’l-Fasl fi’l-Milel ve’l-Ehvai ve’n-Nihal, Matbaatü’l-Edebiye, Mısır, 1317/ 1320, c. V, s. 152 215 İslâm Ansiklopedisi (T.D.V.), c. XXIII, s. 374 216 Mustafa, a.g.e., s.213 217 Ay, Mutezile ve Siyaset, s. 198 52 2. Mutezile Emri bi’l-Ma’ruf ve Nehyi ani’l-Münker yani iyiliği emretmek ve kötülükten sakındırmak prensibi, ilk dönemlerde ortaya çıkmış meselelerden biridir. Aynı zamanda Kelam ilminin kurucusu ve ilk Kelâm ekollerinden biri olan Mutezile’nin de beş temel prensibinin sonuncusudur. Tevhid, adâlet, va’d ve va’îd, el-menzile beyne’l-menzileteyn ve el-emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker, şeklinde sistematize edilen Mutezilî düşünce, ahlâkî içerikli bu ilkeyi farklı yorumlamıştır. Amelî tevhid olarak nitelendirilen emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker prensibi, düşünce ve itikatla da ilişkilendirilmiştir. Mutezile bu esasın daha çok amelî tarafıyla ilgilenmiş, zındık ve fâsık kimselerle cihadın fazilet, kaçmanın İslâm’a karşıt olmakla denk olduğunu savunmuştur.218 Mutezilî âlimlerden tümü –Ebû Bekir el-Asam219 dışındakiler- bu prensip hakkında fikir birliği içinde olmuşlardır. Herhangi bir kötülüğün ve fesadın yok edilebilmesi için kalple, dille ve elle mücadele etmenin gerekli olduğunu ve bu ilkenin usulden sayılması gerektiğini belirtmişlerdir.220 Ancak Mutezile’nin bu konudaki fikirlerine bakıldığında, daha çok siyasî bir anlayışın söz konusu olduğu görülmektedir. Yani “zulme karşı kuvvet kullanma ve adâletsiz idarecilere isyan şeklindeki siyasî boyutla, iyiliğin yerleştirilmesi ve kötülüğün 218 Subhî, Ahmet Mahmut, fî İlmi’l-Kelâm, c. I (Mutezile), s. 166 219 Emri bi’l-ma’ruf ve Nehyi ani’l-münker prensibini kabul etmeyen tek Mutezilî âlim Ebû Bekir el-Asam’dır. 220 Subhî, a.g.e., c. I, s. 166 53 ortadan kaldırılması şeklindeki ahlakî boyut”221 birbirine karıştırılmış ve tarih boyunca yaşananlara da daha çok bu siyasî bakış yön vermiştir. Mutezile, İslâm dininin korunması ve adâlet ilkesinin zedelenmemesi için toplumsal düzeyde yaşanan sapmalara karşı silahlı devrimi zorunlu görmüş ve emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker ilkesini, siyasal mücadelenin temeli olarak kabul etmiştir.222 İlk Mutezilî âlimler Vâsıl b. Atâ223 ve Amr b. Ubeyd224 siyasî adâlet konusundaki hassasiyetlerine binaen, âdil olmayan Emevî halifelerini eleştirmişlerdir. Eleştirilerinin hareket noktası da zulme karşı koyma ve adâletsiz idarecilere isyan şeklinde yorumladıkları emri bi’lma’ruf ve nehyi ani’l-münker ilkesidir. Emevî iktidarı hüküm sürerken, Mutezilî âlim Vâsıl b. Atâ’nın uzak memleketlere gönderdiği dâîlerden, davetçilerden söz edilebilir. Hangi amaçla gönderilmiş olurlarsa olsunlar dâîlerin emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker prensibini uygulamaya çalıştıkları bir gerçektir. Bize göre Vâsıl’ın uzak ülkelere gönderdiği dâîler, bu yerlerde hem görevlerini yerine getiriyor, hem de ticaret yapıyorlardı. Zâlim hükümdara karşı isyanı ve muhalefeti, emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker prensibinden destek alarak, meşrulaştıran ilk dönem Mutezilî âlimler, daha çok siyasî bir anlayışı benimsemiş, âdil siyaset ve yönetim kaygısıyla, itikadî fikirlerini bu konu bağlamında oluşturmuşlardır. Sadece Emevîler döneminde değil, Abbâsî hilâfeti esnasında da adâlet konusunda 221 Aydınlı, Osman, İslam Düşüncesinde Aklileşme Süreci, Ankara Okulu yayn., Ank., 2001, s. 67 222 Ammara, Mutezile ve İnsan Özgürlüğü Sorunu, s. 100 223 ö. 131/748 224 ö. 144/761 54 hassas davranmışlardır.225 Bu sebeple, bu prensibin siyasî boyutunun Vâsıl b. Atâ ve Amr b. Ubeyd tarafından şekillendirildiği görülmektedir. Meselenin ahlâkî boyutu; Emri bi’l-ma’ruf ve Nehyi ani’l-münker’in akılla mı yoksa nassla mı bilinmesinin vucûbiyeti226, münkerden sakınmanın vacip olduğu, önce yumuşaklıkla, sonra sert sözle, nihâyetinde dövmenin ve de öldürmenin vucûbiyetini227 içermektedir. Bu mevzular daha çok sonraki dönem Kelâm âlimlerini, Ebû Ali Cubbâî, Ebû Hâşim Cubbâî gibilerini meşgul etmiştir. Yine Mutezilî âlim Kadı Abdulcebbar, bu esasın tamamen ahlâkî boyutunu tartışmış ve ahlâkî bir ilke olarak tanımlamıştır. Siyasî veya ahlâkî olarak kabul edilmesi ve tartışılması bakımından Emri bi’l-ma’ruf ve Nehyi ani’l-münker ilkesi, Mutezilenin ilk dönemlerinden itibaren imâmetle ilişkili görülmüştür. Zâlim imama başkaldırının bir dayanağı olarak görülmesinin yanında, Abbâsî hilâfeti esnasında, bazı halifelerin halkı baskı altında tutmasının da bir bahanesi olmuştur. İmamı kontrol etme ve zulmünü önlemenin bir yolu iken imamın kendi görüşünü baskı ve eziyetle halkına kabul ettirme şekline dönmüştür. Müslüman geleneğinde ‘mihne’ kelimesiyle ifade edilen siyasi baskı, soruşturma ve işkenceler Abbasi Halifesi Me’mun döneminde228 vuku bulmuştur. Halife Me’mun, hayatının sonlarına doğru İslâm ilahiyatının inkişafında geniş tesirleri olan bir adım atarak, Kur’ân-ı Kerîm’in mahlûk 225 Vâsıl b. Atâ, Abbâsî yönetimini görmemiştir; ancak Amr b. Ubeyd Abbâsî yönetimini görecek kadar yaşamıştır. 226 Abdulcabbar, Kadı, Şerhu’l-Usûlü’l-Hamse, thk. Abdülkerim Osman, Mektebetu Vehbe, Kahire, 1988, s. 742 vd. 227 Abdulcabbar, a.g.e., s. 744 vd. 228 198-213/833-842 55 olduğu nazariyesinin kabulü için halkın tümünü kapsayan bir emir yayınladı. 229 Buna göre Kur’anın yaratılmış olduğunu kabul etmeyenler, Me’mun’ un da siyasi otoritesini kabul etmemiş olacaklardı. 230 Halku’l-Kur’ân tartışmaları ilk kez h.2 yüzyılın başında ortaya çıkmıştır. Mutezile âlimleri, sıfatları, zat ile kaim ezeli manalar olarak telakki etmeyi, Allah’ın yaratıklarına benzetilmesini gerektireceği düşüncesiyle reddetmiş ve onların hâdis olduklarını söylemişler, bu sebeple de ilahi bir sıfatın tecellisi olan Kur’ anın yaratılmışlığı fikrini savunmuşlardır. Bu fikri benimseyen Abbasi halifesi Me’mun da bu fikrin kabulü için baskı uygulamaktan çekinmemiştir. Me’mun yayınladığı bir ferman ile Halku’l-Kur’ân görüşüne bağlanmayan hiçbir yargıcın görevinde kalmayacağını ilan etti. Me’mun, siyasi otoritenin kabul ettiği fikir ve inançları benimsemeyenlerin muhakeme edilmesi ve ikna edilmeye zorlanması için Mihne müessesesini kurdu. Mihne müessesesi, ilk teşkilatlı ve sistematik soruşturma-araştırma kurumudur.231 Halife Me’mun ‘Halku’l-Kur’ân’ şeklinde terimleşmiş olan, Kur’ânın yaratılmışlığı tezini resmileştirerek bir devlet politikası haline getirdi. Kur’ânın mahlûk olduğunu kabul etmek sadece kelami değil, siyasi saflaşmayı sağlıyordu.232 Bu yüzden Kur’ânın yaratılmış olduğu fikrini açıkça ve kesin bir dille reddeden âlimler üzerinde büyük baskı uygulandı. Bu âlimlerden biri Ahmed b. Hanbel’di. Ahmed b. Hanbel kendi fikrine bağlı kaldığından eza ve işkence görmüştür.233 Bu durum özellikle halk arasında hoşnutsuzlukla 229 İslâm Ansiklopedisi (M.E.B.), ‘Memun mad.’, c. VII, s.699 230 Ay, Mutezile ve Siyaset, s.304 231 Hitti, Philip, İslâm Tarihi, c.II, s.661 232 Evkuran, Sünnî Paradigmayı Anlamak, s.106 233 Hitti, İslâm Tarihi, c. II, s. 661 56 karşılanmıştır. Mihne olayları sonucunda Mutezilî düşünce kamuoyuna oldukça olumsuz göründü.234 İktidarın ve halkın gözünden düşen Mutezilî düşünce bu sebeple emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker prensibinin siyaseten yorumlanmasından da uzaklaşmış oldu ve daha önce belirttiğimiz üzere, bu ilkenin ahlakî yönleri üzerinde duruldu. Emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker ilkesinin güzelliğinin akılla kanıtlanabileceği savunuldu. Bu görevin aklen güzelliği üzerinde fikirler üretildi. Bu konuda Ebû Hâşim ve Ebu Ali Cubbâî, aklın tek başına yeterli olduğunu söylediler. Onlara göre “iyiliği emretmek ve kötülüğü yasaklamak aklen vaciptir. Bu konuda nassın olması veya olmaması önemli değildir. ‘Bizden biri bir başkasına zulmedildiğini gördüğünde bunun kabih, çirkin olduğunu bilir. Ve ona bunu nehyetmek gerekir.’ Vucûbiyet de bu ilkenin bazı türlerine özgüymüş gibi görülmez.”235 Bu fikirlere göre kutsallık denmese de, ilkesellik ve genellik bağlamında236, emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker’in önemi ortaya konuyordu. Mutezile’ye göre iyiliği emretme ve kötülükten alıkoyma görevi belli niteliklere sahip kişiler tarafından yapılmalıdır. Toplum içinde bir grup insanın bu sorumluluğu yerine getirmesiyle, diğerleri üzerinde bu yük kalkmış olur. Bu yönüyle emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker görevi farz-ı kifâyedir.237 Ancak bu görevi, iyiliğin ve kötülüğün ne olduğunu bilen kimseler yapabilir. Cahil bir kimsenin buna yetkisi yoktur. Mutezilî âlimler, toplumun siyasî 234 Evkuran, a.g.e., s. 106 235 Abdulcabbar, Şerhu’l-Usûlü’l-Hamse, s. 742 236 Ammara, Mutezile ve İnsanın Özgürlüğü Sorunu, s. 106 237 Abdulcabbar, Şerhu’l-Usûlü’l-Hamse, s. 148 57 yaşamını sağlam temellere dayandırmanın bir gereği olarak emri bi’l-ma’rufu zorunlu görmüşlerdir. Bu zorunluluğun da öncelikle yumuşak bir dil veya üslupla yerine getirilmesi, bunun bir faydası olmazsa sert davranılması, bu da fayda vermezse, amacı gerçekleşinceye kadar el veya silah kullanılması öngörülmüştür.238 Mutezileye göre kötülük kimin eliyle işlenirse işlensin –bu zâlim yönetici de olabilir- kötülüğün toplum hayatına hâkim olması engellenmelidir. Bu sebeple Hz. Peygamber’den çeşitli hadisler rivâyet etmişlerdir. Huzeyfe’den rivâyet edilen hadis buna örnek olabilir. “Dedim ki: ‘Ya Rasullallah, bize verilen bu hayırdan sonra, daha önce üzerinde olduğumuz şerrin bir benzeri tekrar olacak mı?’ ‘Evet’, dedi. Dedim ki: ‘O zaman kendimizi ne ile koruyalım?’ Buyurdu ki: ‘Kılıçla’.”239 Mutezile, kötülüğün ortadan kaldırılmasının son aşamada kılıçla olabileceğini savunmuş, ancak böyle bir devrimin âdil bir imam önderliğinde başarılı olacağını söylemiştir. Emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker görevinin yerine getirilmesinin şartları vardır. Bunlar Mutezilî âlim K. Abdulcebbar tarafından şöyle açıklanmıştır: 1. Açıklık: Emredilen şeyin kesin olarak iyi, yasaklanan şeyin de kesin olarak kötü olduğunun bilinmesi şarttır. Bu husus, bir işi yaparken hataya düşmemek için zorunludur. Çünkü iyiliği yasaklamamak ve kötülüğü de emretmemek için çok iyi ve sağlam bir temyîz kabiliyeti gerekir. 238 Abdulcabbar, Kadı, el-Muğnî fi Ebvabi’t-Tevhid ve’l-Adl, Müessesetü’l-Mısriyyeti’l-Amme, Kahire, trs., c. XX/II, s. 74 239 Ebu Davud, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistani, Sünenü Ebi Davud, Matabaatü’s-Saade, Mısır, 1950-1952, c. IV, s.95. Ayrıca bkz. Abdulcabbar, el-Muğnî, c. XX/II, s. 74 58 2. Kötü olan şeyi araştırmaya ve varlığını tespit etmeye götürecek maddî bir delilin, işaretin açıkça bulunmasıdır. Örneğin, kumar malzemelerinin ve içki malzemelerinin açık olarak bulunması ve görülmesi gibi. 3. Sözünün tesirli, geçerli olacağını bilmek. Eğer sözün tesirli olup olmayacağından şüphe duyuyorsak, ne yapmalıyız? Bu konu tartışılmıştır. Bazısı sözün tesirinden şüphe duysak da yapmayı gerekli görmüştür. Bazısı ise terk etmek gerektiğini çünkü sözün boş olduğunu söylemiştir. 4. Kişinin malına ve canına zarar gelmeyeceğini bilmek. 5. Kötü olan şeyden daha büyük bir zarara sebebiyet vermeyeceğini bilmek.240 Bu şarların mevcudiyeti durumunda, Mutezilî âlimlere göre, emri bi’lma’ruf vazifesi yerine getirilmelidir. Mutezile’nin bir devrim esası olarak kabul ettiği iyiliği emretmek, kötülükten alıkoymak prensibi daha önce de belirttiğimiz gibi âdil bir imamın önderliğinde uygulanmalıdır. Bu uygulamaların “devrimci bir hareket” olarak tanımlanabilmesi için de bir takım şartlar koşmuşlardır. Bu şartlar: 1. Devrimciler bir cemaat şeklinde örgütlenmiş olmalılar. Bu durum, onları anarşist hareketlerin karakteristik özelliği olan bireysel çıkışlardan uzaklaştırır. 2. Devrimcilerin gücü ve imkânları ağır basmalıdır. Zafere ulaşma ihtimâli yenilme ihtimâlinden daha güçlü olmalıdır. 240 Abdulcabbar, Şerhu’l Usûlü’l-Hamse, s. 142-143 59 3. Devrimcilerin, âdil bir imamları olmalıdır ve ona biat etmeleri gerekir. Böylece onun adâlet esaslı sistemini, zâlim sultanın zorba düzeninin yerine ikame etmiş olurlar. 4. Devrim hareketi, zâlim yöneticiyi devirmekle yetinmemelidir. Bunun ardında sosyal yapıda da birtakım değişikliklere gitmesi gerekir. Egemenliğin adâlet ve tevhid düşüncesine ait olmasını sağlamak lâzımdır.241 Bu şartlar Mutezile’ye göre, iyiliği emretme ve kötülükten alıkoyma görevini verimli kılan şartlardır. Etkili ve sistemli bir hareketin olması için bunlar gereklidir. Aksi taktirde Haricî hareketi gibi bireysel uygulamaların, şiddetin ve terörün hakim olduğu anarşist bir hareket olur. Mutezile bu şarları öne sürerek, “daha önce Haricîlerin içine düştüğü hataya düşmemeye, toplumda istikrarsızlık ve parçalanmaya yol açmamaya, daha fazla enerji ve kan kaybına uğramamaya, sonuçta başarıyı garantileyerek âdil bir yönetim tesis etmeye çalışmıştır.”242 Emri bi’l-ma’ruf konusunda bu türlü ideallere sahip olsa da Mutezile, siyasî gücü elinde bulundurduğunda âdil bir yönetim anlayışından oldukça uzak kalmıştır. İlk düşünce ekollerinden birisi olma bakımından Mutezile’nin emri bi’lma’ruf ve nehyi ani’l-münker prensibini yorumlayışı, bulunduğu döneme göre biçimlenmiştir. Siyaseten güçlü dönemlerde, bu esası siyaset ve imâmetle alâkalı görmüş, ekolün iktidardan düşmesi ile bu esasın ahlakî yönüne vurgu yapmıştır. Doğrusu değişik zamanlarda, farklı anlamlar verilerek oluşturulan emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker prensibi, en sistematik şekilde Mutezile 241 Ammara, Mutezile ve İnsan Özgürlüğü Sorunu, s. 104 242 Ay, Mutezile ve Siyaset, s. 202 60 tarafından tartışılmıştır. Diğer düşünce ekolleri tarafından Kur’ânî bir prensip olarak kabulünün dışında, fikir açısından, herhangi bir farklılık ve yenilik ortaya konmamıştır. 3. Ehli Sünnet Sahih-i Müslim’de bir hadiste Hz. Peygamber’in şöyle dediği rivâyet edilir: “Sizden kim bir kötülük görürse, onu eliyle değiştirsin, şâyet buna gücü yetmezse, diliyle değiştirsin, şâyet buna da gücü yetmezse, onu kalbiyle değiştirsin, ancak bu imanın en zayıfıdır.”243 Bu hadisi, kötülüğü düzeltme yolunda bir araç olarak kabul eden ehli Sünnet temsilcileri, bu araçlardan “dil” ve “kalp”i benimsemişler ve iktidarın kötü uygulamalarına karşı sabır gösterilmesi gerektiğini savunmuşlardır. Mihne hareketinin bir sonucu olarak, kan kaybeden Mutezile’nin aksine kuvvetlenen Sünnî düşünce “emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker” prensibini sadece kalple uygulamanın doğru olduğunu ileri sürmüşlerdir. Kur’ân-ı Kerîm’in bazı âyetlerini244 delil göstererek, emri bi’l-ma’ruf ve nehyi anil’lmünker’in her Müslüman için vacip olduğunu, ancak kalbî bir durum olduğunu söylemişlerdir.245 Mihne siyaseti sebebiyle de gerçek âlimin ellerini siyasete bulaştırmaktan sakınmasını gerekli görmüşlerdir. Dolayısıyla devlet başkanı âdil de olsa, zâlim de olsa, ona itaat etmeyi kabul etmişlerdir. Devlet başkanının zâlim, fâsık, günahkâr olması durumunda dahi arkasında namaz 243 Nevevî, Muhyiddîn Yahya, Şerhu Sahih-i Müslim, Matbaatü’l-Kesteliyye, Mısır, trs., c. II, s. 22 244 Âl-i İmrân, 3/104 245 İbn Hazm, Kitâbu’l-Fasl, c. IV, s. 171 61 kılmanın, ona itaat etmenin zorunluluğu üzerinde durmuşlardır.246 Bu fikirleri sebebiyle Sünnî düşünce, tarih boyunca siyasî idareler tarafından korunup, kollanmış; Sünnî fikirlerin yaygınlık ve güç kazanmasına fırsat verilmiştir. İbn Hazm, Kitâbu’l-Fasl adlı eserinde Ehli Sünnet’in bu konudaki görüşlerini şu şekilde açıklamıştır: “Ehli Sünnet”in ilk temsilcileri, kötülük karşısında sadece kalple tavır almayı, güç yetirildiği durumda “dil”in kullanılmasını öngörmüşlerdir, asla “el”i ve “silah”ı kullanmayı kabul etmemişlerdir.247 Ehli Sünnet âlimleri kötülük, adâletsizlik ve zulüm karşısında kuvvet kullanmanın, toplum içinde fitne ve fesadın yayılması ihtimâline karşı, doğru olmadığını savunmuşlardır.248 Örneğin Hasan elBasrî, beğenilmeyen, münker bir şeyi düzeltmeye çalışan bir Haricî’nin daha büyük bir günah işlediğine işaret eder. Hanbelî âlimlerin görüşüne göre de daha büyük bir kötülüğün oluşmasına meydan vermemek sûretiyle bu görev yerine getirilebilir.249 Ehli Sünnet âlimlerinden Gazâlî, konunun farklı bir boyutunu ele almıştır. “Acaba iyiliği emretme ve kötülükten nehyetme meselesinde, emreden ve nehyedilen küçük ve büyük bütün günahlardan mâsum olması şart mıdır? Eğer şart ise, şüphesiz bu icmâ’a aykırıdır. Çünkü Peygamberlerin büyük günah işlemekten mâsum oldukları ancak Şeriat yoluyla bilinmektedir. Küçük günahlardan mâsum oldukları meselesi ise 246 Pezdevî, Ebû Yusr Muhammed, Ehli Sünnet Akaidi, çev. Şerafettin Gölcük, Kayıhan yayn., İst., 1980, s. 275 247 İbn Hazm, Kitâbu’l-Fasl , c.IV, s. 171 248 Pezdevî, Ehli Sünnet Akaidi, s. 275 249 Ebu Ya’la, İbnü’l-Ferra, el-Mutemed fi Usuli’d-Din, Daru’l-Meşrik, Beyrut, 1974, s.194. Ayrıca bkz. Cook, Michael, Commanding Right and Forbidding Wrong in Islamic Thought, Cambridge University Press, UK, 2004, s. 133 62 ihtilâflıdır. Binaenaleyh, ne zaman dünyada tam bir mâsum bulunmuştur.”250 İmam Gazâlî konuyu daha çok ahlâkî yönüyle tartışmıştır. Meseleyi insanların birbirine namazı ve orucu emredip, zinadan menetmelerine indirgemiştir. Halbuki emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker ilkesi bu anlatılanlardan çok daha toplumsal ve önemli anlamları kapsamaktadır. B. KUR’AN-I KERİM’DE EMRİ Bİ’L-MA’RUF VE NEHYİ ANİ’LMÜNKER Kur’ân-ı Kerîm’de ma’ruf ve münker ayrı ayrı da; emir, nehiy, ma’ruf ve münker olarak bir arada da kullanıldığı görülmektedir. Çoğunlukla bir tarafta emir ve ma’rufun, diğer tarafta ise nehiy ve münkerin olduğu görülmektedir. Ancak bu durumun aksi tek örnekte251 Kur’an, münâfık erkek ve kadınların nitelenmesi sırasında münkeri emir, ma’rufu nehiy şeklinde kullanmıştır. Burada ise zemmedilen bir gruptan bahsetmiştir. 252 Tüm mezheplerin emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker prensibinin zorunluluğuna delil olarak kabul ettikleri âyet; Âl-i İmrân Sûresi 104. âyettir. Yüce Allah bu âyette şöyle buyuruyor: “Sizden hayra çağıran, iyiliği emredip kötülükten sakındıran bir ümmet bulunsun. İşte başarıya erişenler yalnız onlardır.” Müslümanlar bu âyetin hükmü ile imandan sonra iyiyi emredip, 250 Gazâlî, İtikatta Orta Yol, trc. Kemal Işık, A.Ü.İ.F. yayn., Ank., 1971, s. 171 251 Tevbe, 9/67 :”Erkek-kadın bütün münâfıklar hep birdirler. Kötülüğü emrederler, iyiliği yasaklarlar, elleri sıkıdır, onları Allah’ı unuttukları için Allah da onları unuttu. Münâfıklar yoldan çıkmışların ta kendileridir.” 252 İlhan, el-Emru bi’l-Ma’ruf ve’n-Nehyu ani’l-Münker, s. 92. Diğer âyetler için bkz. Âl-i İmrân, 3/114; Âraf, 7/1517; Hacc, 22/41; Tevbe, 9/112 63 kötüyü nehyetmeyi dinî bir farz olarak kabul etmişlerdir. Ancak bu farzın ümmetin tamamı için geçerli olup olmadığı tartışılmıştır. Âyetteki “ ” harf-i ceri’nin kısmîlik veya açıklama ifade ettiğini öne süren iki görüş vardır. Buna göre “ ”in açıklama için olduğunu söyleyenlerin fikri; “Her mükellefe ister eli, ister dili, isterse kalbiyle olsun, iyiliği emredip kötülükten nehyetmesi vaciptir. Ve yine herkese, kendisinden zararı savuşturması vaciptir. Böyle olunca âyetin mânâsı, ‘Siz hayra davet eden, iyiliği emir, kötülükten nehyeden bir topluluk olunuz’ olmalıdır.” Diğer görüşe göre “bir toplum içinde, kadınlar, hastalar ve âcizler gibi, tebliğ yapmaya ve ma’rufu emredip münkerden nehye gücü yetmeyen kimselerin bulunacağını göstermektir. Bu mükellefiyet din âlimleri içindir. Bu emir üç şeyi ihtivâ eder; hayra çağırmak, iyiliği emretmek, kötülükten sakındırmak. Bu yüzden hayrın, ma’ruf ve münkerin ne olduğu bunu yapan kişi tarafından bilinmelidir. Bu, bazı insanların bu mükellefiyeti yerine getirmesi halinde, diğer mü’minlerden düşeceği mânâsında, bir farz-ı kifâyedir. ‘Bazınız bu işi yerine getirsin’ demektir.”253 Ancak bu görevi yerine getirecek kişilerin iyinin ve kötünün ne olduğunu bilmesi zarûrîdir. Cahil insanlar çok kere iyiliği yasak edip, kötülüğü emrederler ve bu sertlikle yaparlar.254 Âyetlerde geçen emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker ifadeleri müfessirler tarafından genellikle cihad kavramıyla ilişkilendirilmiştir. Bu 253 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. VI, s. 521 254 Zemahşerî, Keşşâf, c. I, s. 161 64 konuya değinmeden önce neyin emri bi’l-ma’ruf olduğu neyin olmadığını ortaya koymak gerekmektedir. Emri bi’l-ma’ruf, insanları İslâm nizamına davet etmek, Muhammed’e ve getirdiği dine iman etmek, nehyi ani’l-münker ise Allah’ı inkâr etmek ile Peygamber’i yalanlamak şeklinde izah edilmiştir.255 Ma’rufu emretme, hak dini ortaya koymaktır.256 İyiliği emretmek, Allah’a ibadet, O’nun birliği ve buna bağlı olan şeyleri emretmek olup; putlara tapmayı ve bunu ilgilendiren şeyleri yasaklamak da kötülüğü nehyetmektir.257 İyi olan şey hiçbir münâkaşa ve tartışmaya yer bırakmayacak şekilde açıkça kabul edilen güzel işlerdir. Bozulmamış fıtratların ve sağduyu sahiplerinin güzel olduğunda anlaştıkları konulardır.258 Aynı konuda, yani ma’rufun ne olduğu hakkında Fahreddin Râzî ise şöyle diyor: “Ma’ruf, mutlaka yapılmasının gerekli, varlığı yokluğundan daha hayırlı olduğu bilinen her şeydir.”259 Kötülüğe direnen kimseler, Yüce Allah’ın insanlık hayatı için öngördüğü sisteme yardım ederler, sadece Allah’a güvenip dayanırlar. Bu sebeple Allah kendilerine bir zafer sözü vermiştir. Zaferin gerçekleşebilmesi de ancak yükümlülüklerin yerine getirilmesi, zorluklara göğüs gerilmesi şartına bağlıdır.260 İyiliği yapıp, kötülüğü yeryüzünden kaldırmak için çaba gösteren herkese kurtuluş vaadi veren261 Yüce Allah, birbirini kötülükten menetmeyen 255 Taberî, Taberî Tefsiri, çev. Kerim Aytekin, Hisar yayn., İst., 1996, c. II, s. 334 256 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. XI, s. 210 257 Taberî, Tefsir, c. II, s. 338 258 Kutub, Fî Zilâli’l-Kur’ân, c. IV, s. 495 259 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. XI, s. 209 260 Kutub, Fî Zilâli’l-Kur’ân, c. VII, s. 355 261 Âl-i İmrân, 3/104 65 topluluğu lânetlemiştir.262 İsrâiloğulları yapmış oldukları kötülüklerden birbirlerini menetmemişler ve bunun neticesinde lânetlenmişlerdir.263 İsrâiloğulları sadece Allah’a isyân ettikleri için değil, kötü olduğunu bildikleri halde birbirlerini yaptıkları şeylerden menetmedikleri için Allah’ın lânetine uğramışlardır. Bu lânetli grubun başında doğruyu bildikleri halde susan, doğruyu söylemekten ve yapmaktan uzak duran âlimler vardı. 264 Kur’ân-ı Kerîm’de kötüyü işleyene karşı toplumsal bir tavır alınması gerektiği bu âyetin bir gereği olarak görülebilir. Şüphesiz yeryüzünde kötü ve zâlim insanlar vardır. Ancak iyi bir toplumun karakteri, kötü ve çirkin şeylerin orada hoş karşılanan geleneklere dönüşmesine müsaade etmez. Bu kötülüklerin, isteyen kişinin rahatlıkla yapabileceği hareketlere dönüşmesine izin vermez. Herhangi bir toplumda kötülük yapmak iyilik yapmaktan daha zor duruma gelince, toplumun çoğunluğu kötülüğün karşısında yer alınca, yıldırıcı cezanın kesin uygulanacağı kanısı yaygınlaşır, kötülük siner ve kötülüğe iten sebepler kontrol altına alınır. Bu durumda toplum kötüye karşı kenetlenir ve kötülüğün yaygınlaşması engellenir. Günümüzde toplumun bu gücüne kamuoyu baskısı diyoruz. Kur’ân-ı Kerîm, İslâm toplumunun duyarlı, hareketli ve etkin olması, gerek idarecilere, gerek kendi içindeki unsurlara karşı dikkatli olmasını ister. Yani kamuoyunu etkili, var olan kötülükleri değiştirmeye gücü yeten ve sesi çıkan bir unsur olarak öngörür. Geçmiş topluluklarının hikâyelerinin Kur’ân-ı Kerîm’de 262 Mâide, 5/79: “Onlar yaptıkları kötülüklerden de birbirlerini menetmiyorlardı. Yaptıkları şey ne kötü idi.” 263 Râzî, Tefsîr-i Kebîr, c. IX, s. 181 264 Taberî, Tefsir, c. III, s. 358 66 anlatılmasının sebebi de budur. Yani Kur’ân’ın amacı kötülük karşısında susan ve başkaldırmayan kavimlere benzemekten alıkoymaktır. Kur’ân’da sıkça zikredilen emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker görevinin bizce de anlamı budur. Yani kişinin toplum içinde gördüğü yanlışları, zulümleri fark edip, bunu değiştirmek için bir yol bulmaya çalışmasıdır. Bu, toplumda herkesin görevidir. Bu görevi yerine getirmeye Kur’ân-ı Kerîm büyük önem verir. Bu yüzden toplum içinde meydana gelen kötülüklere sessiz kalındığında bütün toplum cezalandırılır. Kur’ân-ı Kerîm’de Lokman (a.s.) oğluna şöyle dediği belirtilir: “Ey Evladım, namazı dosdoğru kıl, iyiliği emret, kötülükten vazgeçirmeye çalış, başına gelen şeylere sabret. Çünkü bunlar, kat’î sûrette azmi gerektiren şeylerdendir.”265 Bu âyette evladına öğütte bulunan Lokman iyiliği emredip, kötülükten sakındırma görevinin çetin bir iş olduğunu söylüyor. Ancak bu görevin azmi gerektiren ve üzerinde durulması gereken bir görev olduğunu vurguluyor. Lokman’ın bu sözleri doğrultusunda emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’lmünker vazifesinin kolay ve sıradan olmadığını, ancak her insanın yapması gerektiğini görüyoruz. Lokman’ın oğluna tavsiyesinin böylece iki yönü vardır. Birincisi kişisel olgunluğunu sağlayabilmesi için namaz kılmasının gerekli oluşu. İkincisi, toplumsal kemalin sağlanması yönelik emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker’in yapılmasının zarûrî oluşu. Çünkü Kur’ân’ın bu ilkesi, toplumun ıslahını, mutluluğunu vurgulayıp, onları hakka, adâlete ve hayra çağırma konusunda teşvik edip, toplumda bulunan sapma, fesad ve düzensizliklerin 265 Lokman, 31/17 67 bertaraf edilmesi gerektiğini vurgulayan sosyal prensiplerin en büyüklerindendir.266 Kur’ân’ın içinde doğrudan emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker’in geçtiği âyetleri siyak-sibak çerçevesi içinde ele alıp, Kur’ân’ın genel felsefesiyle de ilişkisini kurarak baktığımızda, otokontrol267, toplumun birliği 268, çocukların davranışları 269, cemiyetin bu görevdeki fonksiyon ve etkinliği 270 gibi anlamların mevcut olduğu görülecektir. Daha önce de değindiğimiz gibi, Kur’ân-ı Kerîm’deki emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker prensibi ile ilgili âyetler, birçok âlim tarafından, cihadla ilişkilendirilmiştir. Bazı âyetlerdeki271 ifadeler, cihadın farz kılınışına işaret olarak yorumlanmıştır. Çünkü “ma’rufun başı, Allah’a iman; münkerin başı ise, Allah’ı inkârdır. Cihad, iman teşviki ve küfürden alıkoymayı gerektirir. Bundan dolayı cihad, ma’rufu emir ve münkeri nehiy konusuna dahildir.”272 Cihadı ma’rufu emir münkeri nehyin en belirgin ve en kat’î uygulanış tarzı 273 olarak kabul eden âlimlerin aksine biz cihadın dinin temel bir rüknü olduğunu düşünmüyoruz. Cihad “sözlü ve fiilî olanca gücü harcamak”, genel anlamı ve çeşitli şekilleriyle zorluklara katlanmak mânâları içerir. Kuşkusuz cihad –kıtâlden daha genel anlamlı- dinin rükünlerinden bir rükün, hatta dinin özünden ve temel amaçlarından birisi değildir. Kıtâl, dine davetin yollarından 266 Derveze, Muhammed İzzet, et-Tefsîru’l-Hadîs, Dâru’l-İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, Kahire, 1962/1964, c. V/VI, s. 13 267 Tevbe, 9/71 268 Âl-i İmrân, 3/103-104 269 Lokman, 31/17 270 Mâide, 5/79 271 Tevbe, 9/112 272 Râzî, Tersîr-i Kebîr, c. XII, s. 197 273 İlhan, el-Emru bi’l-Ma’ruf ve’n-Nehyu ani’l-Münker, s. 103 68 birisi olmadığı gibi cihad da “iman”ın kendisi olan kesin bilgiyi elde etmenin ve kalben onaylamanın herhangi bir aracı olmamış ve olmayacaktır. Cihad, sadece Müslümanların davet ve davetçilerin özgürlüğü ile inanç özgürlüğünü koruma altına almak için, saldıranlar kendilerine saldırdığı taktirde başvurdukları savunma aracıdır. Yani cihad dinin özünden ve temel amaçlarından değil, sadece bir koruyucu unsur mahiyetindedir. 274 Bu sebeple din adına cinayetler işlenmesi ve buna cihad denmesi doğru olmaz. Kur’anî hiçbir ilke toplum içindeki huzursuzluk ve kargaşanın sebebi olamaz, olmamalıdır. Emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker prensibini toplumsal gerçeklerin icaplarına göre değerlendirmek gerekir. İnsanların ayıplarını yüzlerine vurmak, onların kusurlarını araştırmak, insanların arasına fitne sokmak, toplumu belirsizliğe sürüklemek ve benzeri davranışlar275, emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker ilkesi ile yapılması istenen şeyler değildir. Kur’ân’ın amacı insanların kusurlarını herkese yaymak, insanların arasına düşmanlık sokmak değil, toplumu kusur ve hatalardan arıtmaktır. O halde insanın bu konudaki görevi, sorumluluğu nedir, bunun bilinmesi gerekir. İslâm dinine göre bir insanın toplum içindeki kötülükleri görmezden gelmesi, “bana dokunmayan yılan bin yıl yaşasın” fikrine sahip olması doğru değildir. Her insanın içinde bulunduğu topluma karşı sorumluluğu vardır. Bu sorumluluğu unutması ve gereğini yerine getirmemesi toplumsal sorunlara 274 Ammara, Muhammed, Laiklik ve Dinî Fanatizm Arasında İslâm Devleti, çev. Ahmet Karababa, Salih Borlak, Endülüs yayn., İst., 1991, s. 154- 155 275 Dumlu, Kur’ân-ı Kerîm’de Ma’ruf ve Münker, s. 104 69 yol açar. Çünkü toplum, bireylerin toplumsal şuur ve bilinçle hareket etmesiyle var olabilir. Hz. Peygamber’den rivâyet edilen bir hadis-i şerîfte Müslüman tarifi şu şekilde yapılıyor: “Elinden ve dilinden kimseyi incitmeyen kişiye ‘Müslüman’ denir.”276 Bu tarife göre Müslüman, herkesin elinden ve dilinden emîn olduğu, insanları incitmeyen, her türlü ilişkisinde Müslümanlık sıfatına uygun hareket eden277 kişidir. Bunun anlamı Müslümanın başkasının başına geleni umursamayan, duyarsız olması değildir. Bilakis toplumsal olaylara karşı duyarlı olması, görevini yapmasıdır. Burada anlatmak istediğimiz, bu görevi ne şekilde yapması gerektiğidir. Öncelikle şunu belirtmeliyiz ki, bir Müslümanın çevresindekilerin Müslümanlığını takip etmesi, onların özel hayatlarının içine girecek şekilde incelemesi kesinlikle kabul edilir bir durum değildir. Bu yüzden bir başkasının namazını, orucunu takibe almak, onu yapıp yapmamasını gözetlemek kimsenin hakkı değildir. Zîrâ bu konuyla ilgili yapılacak herhangi bir uyarı ve baskının dinde yeri yoktur. Emri bi’l-ma’ruf yapma niyetiyle insanların üstünde baskı kurmanın dinî bir tarafı olamaz. Bu sadece din adına baskı, zorlama ve yobazlıktır. Bu emr-i bi’l-maruf ve nehy-i ani’l-münker ilkesinin içerisine sosyal, ahlâkî, insanî hususlar gibi, yardımlaşma, infak278 ve toplumu ilgilendiren pek çok konu da girer. Yani bu prensip, sosyal nizam ve toplum düzeni hususunda, kamu yarar ve zararına ait olan işlerle ilgilidir. İnsanların şahsî ve 276 Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail, Sahih-i Buhârî, Matbaatü’l-Kübra el-Emiriyye, Bulak, 1323, I/VIII 277 Atay, İslâm’ı Yeniden Anlama, s.266 278 Derveze, et-Tefsîru’l-Hadîs, c. VIII, s. 136 70 gizli işlerine ait değildir. Bu yüzden sadece Müslümanlar için gerekli bir hüküm değildir.279 Münkeri yasaklamak ve ma’rufu emretmek için önce münker ve ma’rufun ne olduğunun bilinmesi gerekmektedir. “Her şeyde olduğu gibi burada da ilim şarttır.”280 Ma’rufun ne olduğunu bilip, münkerden farkını iyi bilmek gerekir. Ma’rufu emredip, münkerden alıkoymak aynı zamanda bir öğreticiliktir ve öğreticiliğin tam anlamıyla yapılabilmesinin şartları vardır. Öncelikle bu görevi yapacak kişinin bilgi sahibi olması, meseleyi anlayacak kadar bilmesi gerekir. Bildiği şeyi kendisinin yapması ve uygulaması da bir diğer şarttır. Bu şartın önemi, davranış yoluyla eğitimin etkisinden kaynaklanır. Örnek davranışlarla eğitimin etkisi hiç şüphesiz büyüktür. Bir diğer şart, anlatacağı şeyi güzellikle anlatmasıdır. İbn Teymiye’ye göre iyiliği emretmek ve kötülüğü nehyetmenin ilk yolu yumuşaklıktır. Daha büyük bir zarara sebebiyet verecek şekilde bu görevi yapmak doğru değildir, bu prensibin ruhuna tamamen aykırıdır. İyiyi tavsiye, kötüyü men etme konumunda olan insanın bunu yaparken, başkasını incitecek, aşağılayacak ve üzecek şekilde yapması kabul edilmez bir durumdur. Hâlbuki bu görevi yerine getirecek olan kişi hoşgörüyle, incelikle ve sabırla davranmalıdır. Bu konuda en güzel örnek Hz. Muhammed’dir. Onun dâvetinin esası yumuşaklık ve inceliğe dayanmaktadır. Haksızlığa, zulme ve her türlü kötülüğe karşı sağlam durmuş, ancak İslâm Dini’nin nezâketini ve hoşgörüsünü kaybetmemiştir. Allah, Kur’ân-ı Kerîm’de emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l- 279 Atay, İslâm’ı Yeniden Anlama, s. 277- 278 280 Atay, İslâm’ı Yeniden Anlama, s. 267 71 münker yapacak olan kişiye bir yol gösteriyor. Nahl Sûresi 125. âyette “Rabbinin yoluna hikmetle, öğütle çağır ve onlarla ‘en güzel şekilde’ tartış” buyuruyor. Bu âyete göre üç metod vardır. Bunlar: a. Hikmetle davet. Bu ancak hikmeti, yani doğruyu bilmekle olur. b. İyi, güzel öğütle tebliğ yapılmalıdır. c. En iyi ve güzel şekilde tartışma yapılmalıdır.281 Emri bi’l-ma’ruf ve ve nehyi ani’l-münker görevini yerine getirecek olan kimselerde bulunması gereken vasıflar, İbn Teymiye’ye göre de şöyledir: İlim, Rıfk ve Sabır. İlim, emir ve nehiyden önce; rıfk, beraberinde; sabır ise, sonra olur. Bu her üş şey bir bütün olarak bulunmalıdır.282 Gazalî’ye göre, bu şahsın ilim, vera ve güzel ahlâk sahibi olması gerekir. Kişi ilimle, bu görevin yapılacağı yerleri, yollarını ve engel olacağı durumları bilir. Vera ile kendini korur, güzel ahlâkla da yumuşak davranır.283 Şüphesiz bu konuda zikredilecek birçok fikir mevcuttur.284 Ancak biz bu konuda Kur’ân’ın bize gösterdiği yolu285 takip etmeyi doğru buluyoruz. İslâm dininde hiç kimseye başka birisinin inancına egemen olma ve imanına baskı kurma hakkı verilmemiştir. Peygamber dahi denetleyici ve egemenlik kuran biri değil, sadece tebliğ edici ve uyarıcıydı. 286 İslâm’da herhangi bir Müslüman’ın diğerine karşı üstünlüğü ne denli olursa olsun, 281 Atay, İslâm’ı Yeniden Anlama, s. 279 282 İbn Teymiye, İyiliği Emretmek Kötülükten Alıkoymak, s.35 283 Gazâlî, İhyâ-u Ulumi’d-Din, çev. Ahmed Serdaroğlu, Bedir Yayınevi, İst., 1973/1975, c. II, s. 333 284 Ayrıntılı bilgi için bkz. Zeydan, Abdülkerim, İslâm’da Davet ve Tebliğ Esasları, çev. Ruhi Özcan, Hisar yayn., İst., 1979 285 Nahl, 16/25 286 Mâide, 5/99: “Peygamber’in üzerine düşen ancak tebliğdir. Allah sizin açıkladığınızı da, gizlediğinizi de bilir.” 72 diğerinin de sosyal statüsü ne kadar düşük olursa olsun, ona sadece nasihat ve irşad etmek düşer. Dolayısıyla “Müslümanlar sadece birbirlerini uyarırlar. Hatta onlar, hayra çağıran bir heyet seçerler. Kendileri o heyeti denetler ve saparlarsa, onları doğru yola döndürürler. Bu heyetin halk üzerinde sadece davet, uyarı ve korkutma hakkı vardır. Ne o ümmetin, ne de herhangi bir insanın başkalarının ayıbını araştırmaya hakkı yoktur.”287 Emri bi’l-ma’ruf yapıyorum diye bir başkasının yaşamına karışma ve baskı uygulama etkisi yoktur. Buna dinî fanatizm denir ki, bu İslâm’ın kesinlikle hoş görmediği bir durumdur. Din faşistleri İslâm’ın birkaç hükmünü yetkin olmayan, kıt bilgi, dar görüşlü bir din öğreticisinden öğrenerek yola çıkar, önüne geleni bayrağı altında toplamaya çalışıp, gelmeyeni münâfık, kâfir damgasıyla nitelerler.288 Halbuki Kur’an-ı Kerim “emr-i bi’l-maruf ve nehy-i ani’l-münker” ilkesi gereğince bu tip bir davranışın sergilenmesine tamamen karşı çıkar. 287 Ammara, Laiklik ve Dinî Fanatizm Arasında İslâm Devleti, Abduh’dan naklen, s. 42 288 Atay, İslâm’ı Yeniden Anlama, s. 292 73 SONUÇ “Emr-i bi’l-maruf ve nehy-i ani’l-münker” Kur’anî bir prensiptir.bu prensibin amacına uygun bir şekilde anlaşılmasının tek yolu Kur’an’ın genel felsefesini anlamaktır. Kur’an her bireyin maruf olanı yapmasını, münker olandan da uzak durmasını ister. Maruf, akla uygun, bilinen, tanınan herkes tarafından hoş görülen anlamlarına gelir. Münker kelimesi ise, çirkin, hoşa gitmeyen, kötü anlamlarını taşır. Ancak bu anlamlardan daha özel anlamları da içinde barındırır. Müslüman Kelamında “emr-i bi’l-maruf ve nehy-i ani’l-münker” ilkesi, maruf ve münkerin ne olduğu ve nasıl bilineceği bu ilkelerin fert fert bütün Müslümanlar tarafından mı yoksa Müslümanlar arasından belirlenmiş bir grup ya da kurum tarafından mı uygulanacağı konularında tartışılmıştır. Bir bütün olarak “Emri bi’l-ma’ruf ve Nehyi ani’l-münker”, Kur’ân-ı Kerîm’de insanın bireysel sorumluluklarını belirleyen önemli bir unsur olarak zikredilmiştir. Bu sorumluluk kadın-erkek, genç-yaşlı, zengin-fakir gibi bir ayrım gözetmeden herkesi ilgilendirir. Trafikte yanlış yapan sürücünün ilgili mercie şikâyeti, çevreye zarar veren birinin uyarılması, halkın haklarını sömüren ve âdil davranmayan siyasî gücün alaşağı edilmesi, işini doğru ve dürüstçe yapmayan iş sahibinin eleştirilmesi, çalıştırdığı işçisine hakkını vermeyen patronun boykot edilmesi ve bunun gibi durumlar emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker kapsamına girer. Hicrî ilk asırlardan bu yana emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker, birçok farklı uygulamanın kaynağı olmuştur. Hz. Peygamber’in uygulamalarıyla 74 hayata geçirilen bu görev onun gösterdiği halden, çok daha farklı bir hale bürünmüştür. Hz. Peygamber’in anlatmada, uyarmada ve de eleştirmede gösterdiği incelik, nezaket, sabır daha sonra Müslümanlar tarafından tamamen unutulmuştur. Haricîlerin din adına yaptıkları vahşet, bu hafıza kaybının bir sonucu olmalıdır. Sadece Haricîlerle sınırlı kalmayan baskı ve zorbalıklar, Mutezile’nin bile siyasî gücü elinde bulundurduğu an, gün yüzüne çıkmıştır. Muhalefette emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker nazariyesini ortaya koymuşlar, ancak iktidarda bu prensibin gerektirdiği yumuşaklıktan tamamen uzaklaşmışlardır. Bu konuda Ehli Sünnet’in tavrı da farklı olmamıştır. Halka zulmeden idarecileri, ulü’l-emre itaatin zorunluluğu gerekçesiyle, eleştirmemiş, halkın hakkını aramasını engellemişlerdir. Görülüyor ki, emr-i bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münkerin Haricî, Mutezilî, Sünnî bakış açıları birbirinden pek farklı değildir. Sonuçta her biri Kur’ânî anlayıştan oldukça uzaktır. Kur’an-ı Kerim’de birçok ayette hiç kimsenin bir başkasının yükünü taşımayacağı, herkesin kendi yaptıklarından sorumlu olacağı belirtilir. Yani Kur’an’a göre iman da, sorumluluk da bireyseldir. Dolayısıyla suçun cezası da bireyseldir. Bir Müslümanın yapıp etmelerinden bir başkasının dinsel anlamda sorumlu olması mümkün değildir. Bu yüzden geleneksel emri bi’lma’ruf ve nehyi ani’l-münker anlayışı Kur’anî anlayıştan uzaktır. Birey özgürlüğünü esas alan Kur’an, fertleri sadece kendilerinden sorumlu tutar. Marufu, iyi olanı yapmasını, münkerden uzak durmasını ister. 75 İslami düzelmeyi ve gelişmeyi sağlamanın yolu “emri bi’l-ma’ruf ve nehyi ani’l-münker” ilkesini Kur’an’ın felsefesine uygun bir şekilde anlamak ve bireyselliği dine tekrar getirmektir. 76 BİBLİYOGRAFYA ABDULCABBAR, Kadı, el-Muğnî fi Ebvabi’t-Tevhid ve’l-Adl, çev. Yüksel Macit, Atılım yayn., Malatya, 2002, c. XVII( Şer’iyyât) _________, Kadı, el-Muğnî fi Ebvabi’t-Tevhid ve’l-Adl, Müessesetü’l- Mısriyyeti’l-Amme, Kahire, trs. _________, Kadı, Şerhu’l-Usûlü’l-Hamse, thk. Abdülkerim Osman, Mektebetu Vehbe, Kahire, 1988 AKBULUT, Ahmet, Sahabe Dönemi İktidar Kavgası, Pozitif matbaacılık, Ankara, 2001 ALPER, Ömer Mahir, İslâm Felsefesinde Akıl-Vahiy/Din-Felsefe İlişkisi, Ayışığı Kitapları, İstanbul, 2000 AMMARA, Muhammed, Laiklik ve Dinî Fanatizm Arasında İslâm Devleti, çev. Ahmet Karababa, Salih Borlak, Endülüs yayn., İstanbul, 1991 _________, Muhammed, Mutezile ve İnsan Özgürlüğü Sorunu, çev. Vahdettin İnce, Ekin yayn., İstanbul, 1998 el- ASKERÎ, Ebû Hilal, el-Furuk fi’l-Luğa, Daru’l-Afak el-Cedide, Beyrut, 1979 Atay Kardeşler Sözlüğü, Ankara, 1964/1981 ATAY, Hüseyin, İslâm’ı Yeniden Anlama, Atay ve Atay Yayn., Ankara, 2001 ATEŞ, Süleyman, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul, 1988/ 1989 AY, Mahmut, Mutezile ve Siyaset, Pınar yayn., İstanbul, 2002 77 AYDINLI, Osman, İslam Düşüncesinde Aklileşme Süreci, Ankara Okulu yayn., Ankara, 2001 el-BEHİY, Muhammed, İnanç ve Amelde Kur’ânî Kavramlar, çev. Ali Turgut, Yöneliş yayn., İstanbul, 1988 BUHÂRÎ, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail, Sahih-i Buhârî, I/VIII, Matbaatü’l-Kübra el-Emiriyye, Bulak, 1323 el-CÂBİRÎ, Muhammed Abid, Arap-İslâm Aklının Oluşumu, çev. İbrahim Akbaba, Kitabevi yayn., İstanbul, 2001 CASSAS, Ebu Bekr Ahmed b. Ali er-Razi, Ahkâmu’l-Kur’ân, Matbaatü’lEvkafi’l-İslamiyye, Konstantiniye, 1338 COOK, Michael, Commanding Right and Forbidding Wrong in Islamic Thought, Cambridge University Press, UK, 2004 DEMİRCİ, Ahmet, İbn Hazm ve Zahirilik, Kayseri, 1996 DERVEZE, Muhammed İzzet, Tefsîru’l-Hadîs, Dâru’l-İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, Kahire, 1962/1964 DUGAYM, Semih, Mustalahatu İlmi’l-Kelami’l-İslâmiyye, Mektebetü Lübnan, Beyrut, 1998 DUMLU, Ömer, Kur’ân-ı Kerim’de Ma’ruf ve Münker, Anadolu yayn., İzmir, 1999 EBÎ SÜLMÂ, Züheyr b., Dîvânu Züheyr b. Ebî Sülmâ, Beyrut, 1944 EBU DAVUD, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistani, Sünenü Ebi Davud, Matabaatü’s-Saade, Mısır 1950-1952 EBU YA’LA, İbnü’l-Ferra, el-Mutemed fi Usuli’d-Din, Daru’l-Meşrik, Beyrut 1974 78 EBU ZEHRA, Muhammed, İslâm Hukuku Metodolojisi, çev. Abdülkadir Şener, Fecr yayn., Ankara, 1986 EBU’L BEKA, el- Hüseyin el- Kefevi, Külliyat-u Ebi’l-Beka, Daru’t-Tıbaatu’lAmire yayn., Bukık, 1253 el-EŞ’ARÎ, Ebu’l-Hasan, Makâlâtu’l-İslâmiyyîn, thk. Hellmut Ritter, Franz Steiner Verlog Gmbh, Wiesbaden, 1980 EVKURAN, Mehmet, Sünnî Paradigmayı Anlamak, Ankara Okulu yayn., Ankara, 2005 el-EZHERÎ, Muhammed İbn Ahmed, Tehzîbu’l-Luga, Müeessesetü’lMısriyyeti’l-Amme, Kahire, 1964/1967 FERÂHİDÎ, Halil b. Ahmed, Kitâbu’l-Ayn , thk. Mehdi Manzumi, İbrahim Samerrai, Müessesetü’l-Alemi’l-Matbuat, Beyrut, 1988 FIĞLALI, E. Ruhi, İbadiye’nin Doğuşu ve Görüşleri, A.Ü.İ.F. yayn., Ankara, 1983 FİRUZABADÎ, E
.MA'RUFU EMRETME VE MUNKERI NEHYETME GÖREVi HAKKINDA BiR DEGERLENDiRME a'ruP' ve "Münker" kavramları Kur'an ve hadis metinlerinde genel olarak iyilik ve kötülük yahut hayır ve şer anlamına yorumlanacak şekilde geçmektedir. Bunlardan "Ma'ruP' Kur'an'ın 41 yerinde, "Münker" ise 17 ayrı yerinde kullanılmıştırCl l. Ayrıca bu ayetlerin dokuz tanesinin başında "Emr" ve "Nehy" kelimeleri birer harfi cer ile kullanılarak "Emr-i bi'I-Ma'ruf ve Nehy-i ani'I-Münker" şeklinde hüküm ifade etmektedirlerC2). Biz bu inceleme ve değerlendirmemizde konunun tartışılmasına esas teşkil eden "Ma'ruP' ve "Münker" kavramlannın tanımını, ilgili ayet ve hadis meallerini, önemini, kapsamını, hükmünü, derecelerini, şartlarını ve bu görevi yapanlarda bulunması gereken vasıfları açıklamaya çalışacağız. I. TANIMLAR a) Ma'ruf: Sözlükte; bilinen, tanınan, iyi muamele, tatlı dil, ihsan ve İslam'ın hoş gördüğü her şeydir(3l. Dini terim olarak Ma'ruf; İslam'ın hükümleri; genel prensipleri ve emirleri uyarınca yapılması ve söylenınesi gereken her söz ve fiildirC4). Dr. Fikret KARAMAN Elazığ Müftüsü İmam Rağıb el-Isfehani (v. 502/l lOS)' ye göre ise Ma'ruf: "Akıl ile dinin hoş ve uygun gördüğü her am elin adıdır." (5) Fahreddin er-Razi (v. 606/1210) de; Ma'ruf'tan anlaşılması gereken Allah'a iman olduğunu açıklamıştır (6). Merhum Elmalı Harndi Y azır (v.l942) da; Razi'nin görüşüne katılarak Ma'rufu, "Muktezayı din olan taatullah" olarak tanımladıktan sonra bunun da esasının tevhid ve iman olduğunu belirtmiştir (7). (1) M. Fuat Abdülbaki, el-Mu'cemulMüfehres, Darü 'I-Hadis, 2. baskı, Kahire, 1988, s. 582-583, 889. (2) A.g.e., aynı sahifeler. (3) M. Seyyid Şerif ei-Cürdinl, Kitabü'tTa'rifiit, Darü'r-Reşiid, Kahire, s. 250; Osmanlı ca-Türkçe Ansiklopedik Büyük Lügat, TÜR-DAY, İst., 1981, c.2.s. 1250. (4) Abdulkadir Udeh, İslam Ceza Hukuku ve Beşeri Hukuk, Çev: A. Nuri, İhya Yayınları, İst. 1971, c.2, s.9. (5) S.C. el-Amra, Ma'ruf ve Münker, Çev: M. İslamoğlu, İst. 1991, s. 90. (6) er-Razi, et-Tefsirü'I-Kebir, Darü'l Kütübi '1 İlmiyye, Beyrut, 1990, c.4, s.523. (7) Elmalılı H. Yazır, Hak Dini Kur'an Dili, Eser Yayınları, İst. 1971, c.2, s. 1115. 15 DiYANET iLiMi DERGi • NiSAN- MAYIS- HAZiRAN 1995 • CiLT:31 • SAYI: 2 b) Mü nk er: Kaynaklarda genel olarak ma'rufun karşıtı şeklinde kullanılan Münker sözlükte; Allah'ın razı olmadığı şey veya İslam'ın çirkin, kötü, kabahat, günah ve haram olarak bildirdiği davramşlardır(8). Münker'in dini tanımı ise; işlenmesi dinen mahzurlu sayılan ve İslam hukukunun mükellef olsun veya olmasın insan için yasakladığı her türlü suç ve günah kabul edilen fiillerdir(9). Er-Razi ise; Münkeri, Allah'ı inkara götüren şey olarak tanımlamıştır. İbn-i Teymiyye (v. 728/1328) ye göre Münker; her çirkin davranış ve ameli ifade eder. Çirkin arneller ise günah ve mahzurlan kapsamına alır ki, şirk, yalan ve zulüm gibi yüz kızartıcı söz ve davranışlar buna dahildirOO). Buraya kadar aldığımız bazı tanımlardan da anlaşıldığı gibi Ma'ruf ve Münker; alanı geniş olan iki temel İslami kavramdır. Ma' ruf ile anlaşılması gereken, Allah'ın emirleri ve istedikleridir. Bu, ister beş vakit namaz ve anne babaya iyilik gibi vücüb ifade eden emirler olsun, ister nafile ve nafile sadakalar gibi mendup cinsinden arneller olsun değişmez. Münker ise Allah'ın yasakladığı şeylerdir. Bu yasaklar ister zina ve hırsızlık gibi haram yollarla işlenmiş olsun, isterse arzu edilmeyen amel ve davranışlar olsun, hoş görülmeyen durumlardırOl).
2. MA'RUF VE MÜNKERLE İLGİLİ AYET VE HADiSLER iyiliği emir ve kötülüğü yasaklama fiili bütün peygamberlerin ortak görevidir. Çünkü her peygamberin risaletini 16 kavmine tebliğ zorunluğu · vardır. Böylece ma'ruf ve münker görevi, risaletin odak noktasım oluşturmuştur. Aşağıda mealierini vereceğimiz bazı ayet ve hadislerin genel hükümlerinden de anlaşıldığı gibi ma'ruf ve münker ilahi emirlerin beşeriyete tebliğ ve telkini için dinin asıl konuları arasında yer almıştır. a) Ayetler "Sizden iyiye çağıran, doğruluğu emreden ve fenalıktan men eden bir cemaat olsun. İşte başanya erişenler yalnız onlardır." (12) "Siz insanlar için ortaya çıkarılan doğruluğu emreden,fenalıktan alıkoyan, Allah' a inanan hayırlı bir ümmetsizinz. Kitap ehli inanmış olsalardı, kendileri için daha hayırlı olurdu; içlerinde inananlar olmakla beraber, çoğu yoldan çıkmıştır." (13) "Mü' min erkekler ve mü' min kadınlar birbirlerinin veli/eridir; iyiyi emreder kötülükten alıkort ar ... " (14) " ... Uygun olanı emreden, fenalığı yasaklayan ve Allah' ın yasalarını koruyan mü'minlere de müjdele .. " {15) " ... iyilikte ve fenalıktan sakınmakta yardımlaşın, günah işlernek ve aşırı gitmekte yardımlaşmayın ... " (16) b) Hadisler "Sizden her kim bir münker görürse (8) el-Cürcanl, a.g.e., s. 264; OsmanlıcaTürkçe Büyük Lügat, c.2, s. 1302. (9) Udeh, a.g.e., c.2, s.9, v.d. (10) S.C. el-Amra, a.g.e., s. 87. (ll) A.g.e., s. 93. (12) Al-i İmran, 3/104. (13) Al-i İmran, 3/110. (14) Tevbe, 9/71. (15) Tevbe, 9/112. (16) Maide, 5/2. DR. FiKRET KARAMAN • MA'RUFU EMRETME VE MÜNKERi NEHYETME GÖREVi onu eliyle de,~iştirsin. Eğer buna gücü yetmezse diliyle değiştirsin. Buna da gücü yetmeyen kalbiyle nefret etsin. Bu ise imam n en zayıf derecesidir." (17) "Nefsimi elinde bulunduran Allah' a yemin ederim ki, ya ma' rı!fu emr ve münkerden nelıyederisiniz, yahut Allalı size azap gönderir. Sonra Allah' a yalvarzrsımz; fakat o zaman duanız kabul edilmez." (18) "İnsanlar zatimi görürler de, onların zulmetmesine mani olmaz/arsa, artık Allah' zn bütün insanlan azaba uğrarması pek yakzndtr." (19) "Allah tarafından benden önce gönderilen her peygamberin kendisine sadık aslıabı ve havariferi vardı. Bunlar onun sünnetine yaptşırlar, emirlerine uyarlarıdı. Sonra bunların yerlerine öyleleri halef oldu ki yapmadıkları işlerle öğünürler, enıredilmedikleri işleri yapırlardı. Bir kimse bunların nıezkur işleri yapmasına eliyle nıani olursa, o kimse mü' mindir; bir kimse diliyle bunlara karşı durursa o da mü' mindir; bir kimse bunlara kalbi ile mücadele ederse, o da mü' mindir. Bu kadarını da yapnıayanda artık hardal tanesi kadar bile iman yoktur." (20) "Küçüklerimize sevgi, büyüklerimize saygı göstermeyen, iyiliği · emretmeyen ve kötülükten sakındırmayan bizden değildir."(21)
3. MA'RUF VE MÜNKER GÖREVİNİ YERİNE GETiRMENİN ÖNEMİ İslam birlik, beraberlik ve millet halinde yaşamayı, ferdi hayata tercih eden bir dindir. Bunun için kişi maddi ve manevi yönden sosyal adalet ve sosyal dayanışmayı sağlamak amacıyla çalış~ mak zorundadır. Çünkü emniyet çarkının işlemesine vasıta olan insandır. Onun da saadet ve huzur ortamına ihtiyacı vardır. Böylesine huzurlu bir ortam ise ancak "Emr-i bi'I-ma'ruf ve Nehy-i ani'l-münker" görevinin yerine getirilmesiyle mümkün olabilir. Bu prensibe bağlı olarak iyilikle emretme ve kötülükten alıkoyma gayreti içinde olan bir toplumda kişi kendinden, başkalarından ve yarınından maddeten ve manen emin olacaktır. Ma'rufu emr, münkeri nehy görevi, gelip geçmiş bütün toplumların ortak sorumlulukları olmuştur. Çünkü peygamberlerin görevlendirilmesindeki hikmet de budur. Yukarıda meali verilen ayette; "siz insanlar için çıkarılmış en hayırlı ümmetsiniz" ifadesinde, müslümanların başkalarına yol göstermek için insanlar arasından çıkarılmış hayırlı bir ümmet olduğu açıklanmaktadır. Müslümanlar, itikat, ibadet, ahlak ve ilim gibi değerleri de bu metodla fertlere verir ve bu sorumluluğu yerine getirmek suretiyle hayırlı ümmet vasfını kazanır. Nitekim bir defasında Resulullah (a.s.) minberde halka hitap ederken adamın biri kalktı ve şöyle dedi; "- Ya Resulallah insanların en hayırhsı kimdir?" Allah'ın Resulü: "- İnsanların en hayırlısı, insanlara selam veren, Allah'tan en çok korkan, ma'rufu emredip münkerden (17) Sahib-i Müslim, İman, 20. (18) M.Ali N as if, et-Tae Camiü'l Üsul, Darül-Fikr, Kahire, 1980, c.5, s.220. (19) A.g.e., s.221. (20) Sahib-i Müslim, İman, 20. (21) et-Tergib ve't-Terhib, 4/30. 17 DiYANET iLiMi DERGi • NiSAN- MAYIS- HAZiRAN 1995 • CiLT:31 • SAYI: 2 nehyetmeye çalışan ve yakınlarını ziyaret eden kimsedir ."(22) buyurdu. Ma'rufu emr ve münkeri nehy konusuna hangi açıdan bakılırsa bakılsın önemi tartışılmayacak kadar açıktır. Kur'an ve sünnette yer alan deliller ile sahabe, tabiin ve selef alimlerinin hayat tarzlarından günümüze uzanan çizgi bunu göstermektedir. Şayet iyiliği emretme ve kötülükten alıkoyma görevi yerine getirilmezse, diui hayat zayıflar, ihtilaflar çoğalır, sapıklıklar yayılır, cehalet artar ve insanlığın her kesimi fesada uğrar. Kelam alimlerinden Seyfeddin el-Amidi (v. 631/1233), bu görevin önemini şöyle açıklamıştır: "Hiç bir ümmet yoktur ki insanları, inandıkları peygamberlerine ve getirdikleri şeriata da'vet etmek için, ma'rufu emretmiş, dinsizliği ve peygamberelerini yalanlayan insanları men'etmiş olmasınlar."(23) ErRazi de; "Ma'rufu eniretmek, münkeri yasaklamaya çalışmak ve Allah'a İnanmak. İşte bu üç vasıf geçmiş ümmetierin değişmez vasfıdır" demiştir(24). Bu görevin önemine ışık tutan Reşit Rıza el-Mısri'nin şu tesbitini de buraya almadan geçemeyeceğim: "Peygamberlerin, nebilerin ve selef-i salihinin sünneti; hayra da'vet, ma'rufu emredip münkeri yasaklamaya çılışma esası üzerinde kurulmuştur. Bu görev her türlü zor şartlarda, sabır ve sebatla, kuvvetli bir direniş ve ısrarla yürütülmüş ve onların mühim görevlerinden olmuştur. Bize bıraktıkları en çıkar yol; bugün de gelecekte de budur."(25) 18 4. MA'RUF VE MÜNKERİN KAPSAMI VE SINIRLARI Bu görevin tam olarak yerine getirilcbilmesi için ma'ruf ve münkerin kapsam ve sınırlarının iyi bilinmesi gerekir. İslam tarihinde bu görevi yapmak üzere "Hisbe" teşkilatı kurulmuştur. Bu bir "Ahlak zabıtası" görevini yürütmekte idi(26). Münkeri nehyetmenin ilk ve önemli bir şartı; hangi iş hareket ve davranışın münker olduğunun bilinmesidir. Bunun ölçüsü, sınır ve kapsamını belirlemeden kötülüklerin önlenmesi zor olur. Geçmişte olmuş veya gelecekte yapılması muhtemel münker için kişiyi şaibe altında tutmakta israr edilmez. Çünkü münkerin asıl ölçüsü ve sınırı o anda var olmasıdır. Geçmişteki bir hata için tevbe etmiş olabileceği gibi cezasını da çekmiş olabilir. Gelecekteki muhtemel bir kötülükten ise her hangi bir sebeple vaz geçebilir. Ancak ihtiyaç halinde va'z ve nasihat yolu ile irşadda bulunabilir. Münkeri önlemenin diğer bir ölçüsü de açıkta işlenmiş olmasıdır. Kapalı kapıların arkasında veya evinin içinde gizlice münker veya isyan eyleminde bulunan kimsenin kusurunu araştırmak caiz değildir. Çünkü Cenab-ı Hak "Birbirinizin kusurunu araştır- (22) A.g.e., 4/11. (23) S.C. e1-Amra, a.g.e., s.37. (24) et-Tefsirü'1-Kebtr, 3/27. (25) S.C. el-Amra, a.g.e., s.37. (26) Geniş bilgi için bkz., e1-Maverdi, elAhkamus-Sultaniyye, Darü '1 Fikr, Kahire, 1983, s.208 v.d.; Gazali, İlıyau Ulftmi'd-din, Terc. A. Serdaroğlu, c.2, s.800 v.d. DR. FiKRET KARAMAN • MA'RUFU EMRETME VE MÜNKERi NEHYETME GÖREVi maym"(27) buyuqnaktadır. Nitekim Hz. Ömer, şüphelendiği birinin evine arka kapıdan veya pencereden girip onu uygun olmayan bir halde görünce bu münkerin sebebini sorduğunda, içerideki adam; "ben bir kusur işledim. Fakat sen bunu düzeltmek için üç yanlışlık yaptın" diye cevap vermiştir. Hz. Ömer bunların neler olduğunu sorunca, karşılığında şu cevabı aldı: "Cenab-ı Hak: 'Birbirinizin kusurlarını araştırmayınız.•(28) 'Evlere kapılardan giriniz. •(29) 'Kendi evinizden başka evlere, geldiğinizi farkettirip ev halkı· na selam vermedikçe girmeyiniz.•(30) buyurmaktadır. Fakat siz bu birbirinden ayrı üç emrin gereğini yapmadan içeri girdiniz." Bunun üzerine Hz. Ömer, o kişiye töve etmesini hatırlatmaktan öteye bir ceza uygulamadığı gibi kendisi için yapılan bu ikazı da hoşgörüyle karşılamıştır<31). 5. MA'RUF VE MÜNKERİ TEBLİG ETMENİN HÜKMÜ Mealierini daha önce verdiğimiz ayet ve hadislerden de anlaşıldığı gibi ma'rufu emr ve münkeri nehy görevi, kişilerin inisiyatif ve arzularına bırakılmamıştır. Tam tersine insanın bu görevden sorumlu olduğu vurgulanmıştır. Gerek ilk asır, gerekse son asır İslam alimlerinden hiçbiri ma'rufu emr ve münkeri nehy görevının farz olmadığını iddia etmemiştir. Hatta dinin üzerinde kurulduğu temel bir unsur ve İslam ümmetinin açık bir vasfı olarak görmüşlerdir. Bu durumda Allah'ın emrettkilerni eınretmek ve yasakladıklarını yasaklamak, mü'minlere faz derecesinde bir görevdir. İbn Hazm (v. 456/1064), "İslam ümmetinin ma'ruf ve münker görevi topyekün fikirleri ile birlikte farziyeti üzerindeki ittifakı münakaşasız bir gerçektir ."(32) demektedir. İmam-ı Nevevi (v. 675/1277) de: "Din nasihattır." mealindeki hadis hakkında yaptığı açıklamada; "Ma'rufu emr ve münkeri nehy çalışmasının farziyeti üzerinde; kitap, sünnet ve icma-ı ümmet mutabakat halindedir."(33) demiştir. İmam-ı GazziHi (v. 505/1111) ise; ma'rufu emr ve münkerden nehyetmeyi dinin en büyük kutup noktası olarak görür. Gazzali 'ye göre Allah 'ın kullarına peygamber göndermesinin hikmeti de budur. "Sizden öyle bir cemaat bulunsun ... " mealindeki ayetin zahiri anlamı vücubiyet ifade etmektedir. Ancak bu hüküm farz-ı ayn olabileceği gibi fatz-ı kifaye olarak da anlaşılabileceğini söylemektedirC34). Bazıları Milide suresinin 105. ayetine bakarak ma'rufu emr ve münkeri nehy konusunda şüpheye düşmüşlerdir. Söz konusu ayet meali şöyledir: "Ey iman edenler! Siz kendinize bakın. Siz doğru yolda olunca sapan kimse size zarar veremez ... " İlk bakışta sanki bu ayet ma'ruf ve münker konusunda insana bir serbestlik verdiği anlaşılmak (27) Hucurat, 49/12. (28) Hucurat, 49/12. (29) Bakara, 2/1 89. (30) Nur. 24/27. (31) Gazali, a.g.e., c.2, s. 801. (32) A.g.e., s.49. (33) Sahilı-i Buhiiri, İman, 42; S.C. elAmra, a.g.e., s.48. (34) Gazzall, a.g.e., c.2, s.755. 19 DiYANET iLiMi DERGi o NiSAN- MAYIS- HAZiRAN 1995 o CiLT:31 • SAYI: 2 tadır. Oysa ki ayetin ruhunda böyle bir hüküm yoktur. Çünkü konu hakkındaki ayet ve hadislerin bütününü bir arada dcğerlcndirdiğimiz zaman çıkan mana şöyle olur: Herkes kendisine, ailesine ve çevresine karşı vazifelerini yapmakla sorumludur; iyiliği emretme ve yayma, kötülüğü yasaklama ve önleme de bu vazife içindedir. Kişi bütün bunları yaptıktan sonra başkalarının sapmasından Allah onu sorumlu tutmaz. Çünkü gerçek hidayet Allah'a mahsustur<35). Hz. Ebu Bekir (v.l3/634) ise bir hutbesinde söz konusu ayetin tefsiri hakkında şöyle demiştir: " 'Ey iman edenler! Siz nefislerinizi ıslah etmeye bakın. Kendiniz doğru yolu bulunca kimse size zarar veremez' ayetini okuyorsunuz ve bunu ma'rufu emr ve münkeri nehyetmeyi terk hususunda bir ruhsat sayıyorsunuz. Allah'a yemin ederim ki, Allah Kur'an'da bundan daha şiddetlisini indirmedi. Vallahi, ya iyiliği emre-der, kötülükten vazgeçirmeğe çalışırsınız veya Allah'ın azabı hepinize ulaşacaktır." (36) Zemahşeri (v. 528/1143), bu ayeti tefsir ederken; "Ayet, ma'rufu emr, münkeri nehyetmekten vazgeçmegı kastetmiyor. Aksine gücü yettiği halde bu görevi terk eden kimse, hidayetten ayrılmış sayılır. Aslında bu tür bir açıklama, sapıkların veya art niyetiiierin ayeti kendi indi görüşlerine göre açıklamasıdır. "(37) demiştir. Genel olarak ma'rufu emr ve münkeri nchyetmenin gerekliliği hakkında bütün sahih kaynaklarda bir görüş birliği olduğu kesindir. Ancak bu gerekliliğin farz-ı ayın mı, yoksa farz-ı kifaye mi 20 olduğu hususunda ihtilaf meydana · gelmiştir (38). Bu ihtilaflardan dolayı söz konusu görevin uygulanması esnasında metot ve şiddet derecelerinde farklı yollara başvurulduğu müşahade edilmektedir. Araştırmamızın bu bölümünde ma'rufun ve münkerin dindeki hükmü hakkında ortaya çıkan farklı görüş, kanaat ve uygulamalar üzerinde duracağız. Çünkü bu dinin, ancak hayırlı işlere çağıran, iyilikleri emreden ve kötülüklerden sakındırmaya çalışan cemaatle kıyamete kadar ayakta kalacağı bütün müslümanlarca kabul edilmiştir(39). Ancak ma'ruf ve münkerin nasıl, ne şekilde ve hangi şartlada yapılabileceği hususunda ileri sürülen fikirler az da olsa birbirlerinden farklı olmuştur. Konu hakkındaki ayet ve hadisler üzerinde islam bilginleri değişik yorumlar getirmişlerdir. Nihayet Miladi 9. ve 10. asırlarda bu problem, KeHim ilminin konuları arasına girmiştir. Bu nedenle buraya bazı kclarn fırkalarının görüşlerini almaya çalışacağız. "Sizden, hayra çağıran, iyiliği emredip kötülüğü men eden bir topluluk bulunsun ... " mealindenki ayetin hükmünü Abdullah bin Ömer (v. 73/692), Said bin Ebi Vakkas (v. 55/694), Üsame bin Zeyd (v. 34/673 ve Hasan el-Basri (v. 1 10/728) iyiliği (35) K.Kerim ve Açıklamalı Mei'ıli, (Haz. Komisyon), Medine, 1987, M ai de, 5/105. (36) S.C. el-Amra, a.g.e., s.5 1. (37) ez- Zemahşeri, ei-Keşşaf an Hakaiki't Tenzil, c. 1, s. 534. (38) S.C. ei-Amra, a.g.e., s. 37. (39) Cihad Tunç, "İyiliği Emredip Kötülüğü Yasaklama Görevi", E.Ü. ilahiyat Fak. Dergisi, Kayseri 1986, s.3. DR. FiKRET KARAMAN • MA'RUFU EMRETME VE MÜNKERi NEHYETME GÖREVi emredip, kötülükten ·uzak tutmayı sadece Halife Me'mun (813-833)'un lisana hasrederek, irşat ve ikna yolunu tercih etmişlerdir. Bu hususta şiddet kullanmayı fiili olarak el ve kılıca başvurmayı özellikle kan dökmeyi uygun bulmamışlardırC40). Hariciler ise Kur'an'da yer alan ma'ruf ve münker görevinin ancak şiddet yuluyla tatbik edilebileceği görüşünü benimsemişlerdir. Onlara göre bu emri pazu ve silah kuvvetiyle gerçekleştirmekten başka çare yoktur. Bu itibarla hariciler, kelami fırkalar arasında katı bir tutum içerisinde bulunan fırkaların başında gelirler( 41). Mu'tezile mezhebine göre, "Emr-i bi'l-Ma'ruf ve Nehy-i ani'l-Münker" ilkesi "Usul-i Hamse" olarak kabul edilen beş temel esastan biridir. Bu durumda iyiliği yaptırmaya ve kötülüğü önlemeye çalışmak bütün müslümanlara farzdır. Bu görev, İslam davetinin yayılması, sapıkların hidayete ermesi ve din düşmalarının zararlarının yok edilmesi için bir zarurettirC42). Böylece mu'tezile mensupları, prensiplerine bağlı kalarak şiddet, darp ve silah yerine akıl ve bilgilerini kullanmışlardır. Fakat onlar da fikirlerini muarızlarına kabul ettirme uğruna çoğu zaman ifrat ve şiddet derecesine varmışlardır. Hatta Mu' tezili görüşlerinde ısrarlı olan Ma'bed elCüheni (v. 80/699), GayH1n ed-Dımışki (v. 126/749) ve Ca'd b. Dirhem (v. ı 18/736) gibi bu mezhebin büyükleri ve önderleri, bir kısım Em evi Hükümdarları ya da yetkili valileri tarafından öldürülmüşlerdi. Ancak daha sonra Mu'tezile mezhebinin ileri gelenleri Abbasi devleti döneminde özellikle himayesinde büyük bir nüfuz kazanarak bu sayede devletin yetkili adamları vasıtasıyla prensiplerini kabul ettirme imkanını bulmuşlardır. Kur' anın malıluk olduğunu kabul etmediği için eziyet ve işkencelere maruz bırakılan Ahmed bin Hanbel (v. 241/835) de Mu'tezilenin kuvvetli olduğu bu döneme rastlamaktadır. Bu durumda Mu'tezili görüşte olanların da, düşüncelerini diğer müslüman zümrelere kubul ettirmek için aynı prensip uğrunda yürüttükleri mücadelelerinde aşırı gittikleri ve sert davrandıklan görülmüştürC43). İmamiyye şiasına göre ise, iyiliği emredip, kötülüğü yasaklama görevi hem dinen hem de aklen en önemli farzlardandır. Dinin dayandığı temel esaslardan biridir. Allah, bunu terkeden toplumu alçaltmış ve onlara kötülük libasını giydirmiştir. Buna uymak, her müslümana farzdır. Şayet müslümanlar bu emri yerine getirmezlerseimam, iyiliği emr ve kötülüğü yasaklamaya bizzat kendisi teşebbüs eder. Böylece İmamiyye şiası da, bu görevin farz olduğu kanaatindedirC44)_ İmam-ı Eş'ari (v. 324/936) ve taraftarları ise kılıç ve darp olmaksızın ma'rufu emr, münkeri nehy konusunda ihtilafa düşmüşlerdir. Bunlardan bir kısmı eğer mü'minin gücü ve imkanı varsa sırasına göre, önce eliyle, sonra ( 40) A.g.e., s.4. (4l) A.g.e., s.4. ( 42) Bekir Topaloğlu, Kelam İlimine Giriş, Damla Yayınev i, İst. 1981, s.17 6. (43) A.g.e., s.176; Tunç, a.g.maka1e, s.4 v.d. (44) Ethem Ruhi Fığlalı, İmamiyye Şi'ası, Selçuk Yayınları, İst. 1984, s.234. 21 DiYANET iLiMi DERGi • NiSAN- MAYIS- HAZiRAN 1995 • CiLT:31 • SAYI: 2 diliyle müdahale etmelidir. Buna da gücü yetmiyorsa kalbiyle buğzetmelidir. Kılıç ile müdahaleye gelince bunu caiz görmemişlerdir. Bir kısmı ise önce dil ile değiştirmeye çalışmasını sonra da kalbiyle buğzetmesini uygun bularak el ile önlemeye hayır demişlerdirC45). İmam-ı Eş'ari'nin açıklaması daha önce mealini yazdığımız münkeri önleme konusundaki hadisin sıralamasındaki hükme uygun düşmektedir. İmam-ı Maturidi (v.333/944) ise bu konuyu peygamberlerin gönderilmesindeki hikmet ile muvafık görmektedir. Çünkü peygamberler, iyiliği emr ve kötülüğü nehy için gönderilmişlerdir. Bu hususta Kur' an' da yeterince deliller vardır. Bir ayette şöyle buyurulmaktadır: "Peygamber size ne verdiyse onu alın, size ne yasakladıysa ondan da sakının ... "(46) Maturidi'ye göre, ma'rufu emr ve münkeri nehy görevi yerine getirilmesindeki asıl hikmet emreden ve nehyeden Allah'ı bilmektir. Çünkü bu görev bütün canlılar arasından sadece insanlara mahsus kılınmıştır. O halde mü'minlerin bu görevi yerine getirme zarureti vardır(47l. Ma'rufu emr, münkeri nehyin farz-ı kifaye olduğu hususunda Kadı Beydavi (v. 685/1286), ez-Zemahşeri, İmam-ı Gazzall ve Fahreddin er-Razi aynı görüşü paylaşmışlardır. Bunlardan örnek olarak ez-Zemahşeri'nin bu görüşünü biraz açalım. ez-Zemahşeri ma'ruf ve ınünkerin vücubiyyetine işaret eden ayetteki "Min" harfi cerrininin bir kısım insan için. kullanıldığı kanaatindedir. Bu durumda ına'ruf ve ınünker görevini yürütmek farz-ı kifaye olması gerekir. 22 Çünkü bu görev, bir ihtisas ve ilim işidir. . Aksi halde bu görevin düzenli ve verimli yürümesi mümkün değildir. Nitekim, çoğu zaman ehil olmayan cahillerin eline düşen bu tür görevler oluınsuzlukla sonuçlanmıştır. Bilhassa böylesine hassas bir konu cahil bir insanın eline düşerse çok kere ına'rufu yasaklar, ınünkeri de emredebilir. Bazan ınuhatabına karşı yumuşak davranınası gerektiği yerde sert ve kaba davranmak, sert ve ciddi davranınası icabeden yerde ise yumuşak davranmak gibi hatalar işleyebilir. Bu yüzden ına'rufu eınr ve ınünkeri nehy görevinin farz-ı kifaye olduğunu söyleyenler bu işin daha az önemli olduğunu iddia etmemişlerdir. Ancak ümmetin tümü bu göreve ehil olaınayacağnı, ehil bir cemaatın bunu yapmasıyla sorumluluğun ümmetin diğer fertlerinden kalkacağını, aksi halde bütün mü'ıninlerin günahkar olacağını belirtmişlerdir( 48). 6. MA'RUFU EMR VE MÜNKERİ NEHYETMENİN DERECELERİ Ma'rufu emretınek ve ınünkeri önlemek için izlenecek yol ve öncelik sırası (45) Eş'ari, MakiHatü'I-İslamiyyin, Mektebetü'l Asriyye, Beyrut 1990, c.2, s.l40-141. (46) Haşr, 59/7. (47) İmam MaturidJ:, Kitabü't Tevhid, Tahkik, Fetbullah Huleyf, Çev: H.S. Erdoğan, Sebat Yayınev i, İst. 1981, s. 202-204. ( 48) Ez-Zemahşeri, el-Keşşaf, c.1, s.304. Bilgi için bkz: er-Razi, et-Tefsiru'IKebir, c.8, s.l45 v .d.; İ. Hakkı Efendi, Ruhu! Beyan , Dar-ı Tebaati '1-Bahire, Kahire, c.l, s.352 ... OR. FiKRET KARAMAN • MA'RUFU EMRETME VE MÜNKERi NEHYETME GÖREVi şöyle derecelendirilrriiştir: a) Tarif: Bazı hallerde münker işleyen kişi davranışının suç olduğunu bilmeyebilir. Bu durumlarda münkeri önlemenin en güzel yolu işin yanlış, kötü veya suç olduğunu özellikle dinen kötülüğünü anlatarak işleyene tanıtmaktır. Bu düzeltme yapılırken şiddet ve suçlamaya girmeden yumuşak· bir üslup kullanılmalıdır. Münker anlatılırken muhataba "cehalet" isnad edilmemelidir. Zira birini cehaletle ittiham etmek ona eziyettir. Bazı kimseler cehalet ve hataları üzerine, ikaz edildiklerinde öfkelenir hatta ayabını örtrnek üzere gerçekiere karşı direnir. Bunun için münkeri tanıtma ve önleme görevini üstlenenler bu hizmeti yumuşaklıkla yapmalı, hiçbir şekilde karşı tarafa eziyet etmemelidir. Çünkü müslümana eziyet etmek caiz değildir. b) Vaaz ve Nasihat: Bir davranışın münker olduğunu bilerek yapan insanları bu hareketlerinden vaz geçirmek yahut onları ikna etmek için önce vaaz ve nasihat yolu tercih edilmelidir. Bu görevi yapan kişi o fiilin zararlan ve hakkındaki dini hükümleri, tarihi olayları, gelişmeleri ve büyük şahsiyetlerin o konudaki söz ve tavsiyelerini açık ve anlaşılır bir ifade ile anlatmalıdır. Hz. Peygamber (a.s.)'ın "Din nasihattır" mealindeki hadisi de bu yolun ehemmiyetini göstermektedir. Ayrıca Cenab-ı Hak Kur'an-ı Kerim'de açıkladığı gibi, Hz. Musa ile kardeşi Hz. Harun'u, davet ve tebliğ için Fir'avun'a göndermiştir: "Fir'avun'a gidin; çünkü o, iyiden İyiye azdı. Ona tath dille konuşun. Belki o, aklını başına alır veya korkar."(49) Görüldüğü gibi, Yüce Allah, Hz. Musa ile kardeşi Harun'un birlikte irşad ve da'vet yoluyla ma'rufu emretmek için Fir'avun'a gitmelerini istemektedir. Küfrü açık olan Fir'avun'a karşı bile yavaş ve yumuşak bir üslllp kullanılması hatırlatılmaktadır. Bu davetİn özel bir durum ifade ettiği bildirilmiştir. Çünkü Hz. Musa'nın çocukluğu Fir'avun'un sarayında geçmiştir. Küçüklüğünde onun iyiliklerini gördüğü için yüzüne karşı ona sert davranması uygun düşmezdj(50)_ er-Razi ve Konyalı M. Vehbi Efendi (v. 1949) bu ayetin anlamını vaaz ve nasihat ile bağlantı kurarak ma'rufu emr ve münkeri nehiy durumunda olanları; kral, sultan ve idarecilere vaaz, nasihat ve tebliğde bulunurken öfkeli hareket ederek, muhatabı rencide etmemeyi tavsiye etmişlerdir. Zira bu durum onların kibir, küfür ve nefretlerini daha da arttırabilir. Oysa ki vaaz ve nasihatta amaç; zarar, kin ve nefreti çağaltmak değil, fayda temin etmektir. O halde da'vet ve tebliğin muhatabı olan kişiler ne kadar zalim ve kibirli olsalar bile müjde, korku ve tatlı bir üslllbun kullanılınasına dikkat edilmelidir. Yumuşak söz (Kavl-i Leyyin) karşılıklı konuşmayı, istişareyi ve anlaşmayı kolaylaştırır. Böylece maksactın kolayca anlaşılınasını sağlar. Vaaz ve nasihat esnasında yumuşak ve güleryüzlü olmak, konuşurken güzel kelimeler seçmek, tatlı ve cazip bir üslllp kullan- (49) Ta-Ha, 20/40-43. (50) er-Razi, Tefsirü'l-Kebir, c.22. s.5 1. 23 DiVAN ET iLiMi DERGi • NiSAN- MAYIS- HAZiRAN 1995 • CiLT:31 • SAYI: 2 mak, muhatabı ikna etmek ve etkilemek bakımından da yararlıdır(51). c) Söz ile sert davranmak: İnsanı içinde bulunduğu kötülüklerden alıkoymak için açık, anlaşılır ve sert bir tavırla uyarmaktır. Bu tepki ve karşı koyma olayı şahsı küçük düşürme, rencide etme, iftira etme ya da hakaret etme anlamında olmamalıdır. Tersine onu aklı selimin çizgisine çekmek için akıl, düşünce ve iradesiyle hakkı araştırmaya davet niteliğinde olmalıdır. Nitekim Hz. İbrahim (a.s.) kavminin sapıkhkta israr ettiklerini görünce onlara sert ve tehdit dolu bir üslüp ile hitap ettiğini Kur'an şöyle haber vermektedir.·" ... Size de, Allah'ı bırakıp tapınakta olduğunuz şeylere de yuh olsun! Siz akıllanmaz mısınız?"(5 l d) El ile mani olmak: Münkeri önlemenin bir yolu da karşılaşılan kötülüğü bizzat ortadan kaldırmaktır. Bir mazlumu zalimin elinden kurtarmak gibi. Bu yol ile kötülüğü önleme ancak maddi değişikliği kabul eden suçlarda olabilir. Dil veya kalb ile işlenen suçları maddi vasıtalarla düzeltmek mümkün değildir. Konu hakkında ez-Zemahşeri şöyle demiştir; "Münkeri önlemede ısiaha kolay yolla başlanır. Sonuç alınmazsa zora başvurulur."(53) Bu nedenle İslam bilginleri va'z ve nasihat yolu ile islah olmaları imkan dahilinde olduğu müddetçe kuvvet kullanmasının caiz olmadığı görüşü üzerinde ittifak etmişlerdir (54 l. e) Tehdit ve korkutmak: Kişi münkeri önlemek için aşırı 24 olmamak şartıyle muhatabinı caydıncı · sözlerle korkutabilir. "Bu işi terk et yoksa seni cezalandırırım" gibi tavır almakta bir sakınca yoktur. Ancak pratikte tatbiki mümkün olmayan özellikle insanın temel hak ve hürıiyetilerini yok edici mesaj taşıyan "evini yağma ederim, çocuğunu döverim ve aileni esir ederim" gibi sözlerle tehdit etmek doğru değildir. Şayet böyle yapmak azmiyle konuşuyorsa, bu haramdır.(55)
7.MA'RUFU EMR VE MÜNKERİ NEHYETMENİN ŞARTLARI Ma'rufu emr ve münkeri nchyetme görevinin İslam toplumu ve fertleri açısından zorunlu olduğunu daha önce belirtmiştik. Ancak bu görevin önemi ve özelliği dikkate alınarak bazı şartların bulunmasında zaruret vardır. Bu hususta öngörülen şartlar; İman, teklif, iktidar, adalet ve izindir. Şimdi de söz konusu şartlada amaçlanan hususları kısaca açıklamaya çalışalım. a) İman: Ma'rufu emr ve münkeri nehiy görevi doğrudan dine hizmettir. İman olmaksızın bu hizmeti yürütmek mümkün değildir. Ayrıca bu şartın kabul edilmesiyle müslüman olmayanların da diledikleri inancı seçmek hususunda tam bir (51) A.g.e., c.22, s.5 ı; Konyalı M. Vehbi Efendi, Büyük Kur'an Tefsiri, c.8 s.329 ı, v.d. (52) Enbiya, 21/67. (53) ez-Zemahşeri, el-Keşşaf, 1/224-225. (54) S.C. el-Amra, a.g.e., s. 252. (55) Geniş bilgi için bkz.: Gazzali, İhya-fı Ulfımi'd·din, c.2, c.809 v.d.; S.C. elAmra, a.g.e., s.249 vd.; Abdulkadir Udeh, a.g.e., c.2, s. 32 vd. DR. FiKRET KARAMAN • MA'RUFU EMRETME VE MÜNKERi NEHYETME GÖREVi hürriyet içinde · serbest bırakıldığı anlaşılmaktadır. Böylece onlar ma'rufu emr ve münkeri nehiy hususunda muaf tutulmuşlardır. Çünkü bu görevi yapmak demek İslam dinini, itikat, ibadet ve ahlak gibi bölümlerini anlatmak demektir. Oysa ki böyle bir hizmet gayrı müsbmlerden beklenemez. İmam-ı Gazziili de bu hususda şöyle diyor. "Ma'rufu emretmek dine hizmettir. Dini inkar eden kimse ona nasıl hizmet edebilir?" (56) b) Teklif: Ma'rufu emr ve mürkerden nchyedecek kişi, mükellef olmalıdır. Zarar ile karı, iyilikle kötülüğü idrak edip seçebilmelidir. Çünkü ma'rufu emr ve münkeri nehy sorumluluk ister. Oysa ki büluğ çağına ermeyen kimse dinen mükellef sayılmaz. Ancak çocuk yaşta olanaların namaz, oruç vs. ibadetleri yerine getirmelerinde sakınca olmadığı gibi ma'rufu emr ve münkeri nehyetmelerinden de sakınca yoktur. Çünkü bu tür hareketler kişiyi Allah' a yaklaştırır. Yapmadığı takdirde ise günahkar olmaz. Fakat görevi yapınca da ecir kazanmış olur(57). c) Güçlü olmak: Yeryüzünde ha yrı şerre, hakkı batıla ve ma'rufu münkere galip kılmak için kuvvete ihtiyaç vardır. Kuvvet olmadan "Da'vet" mümkün olsa bile emir ve nehiy konusunda başarılı olamaz. Çünkü emir, kişinin kendinden aşağı derecede olan birine "Şunu yap!"; nehiy de yine kendisinden aşağı derecede bulunan birisine "Şunu yapma!" demesidir. Bu husus Hz. Peygamber (a.s.)'ın hüküm itibariyle münkeri önleme konusundaki hadisin bildirdiği öncelik sırasına göre tedbir almayı öngörmektedir. Buna göre; "Sizden biri bir münker gorurse onu eliyle değiştirsin. Buna gücü yetmezse diliyle, dili ile değiştiremezse kalbiyle ona buğzetsin. Bu seviyeye düşmek ise imanın en zayıf derecesidir."(58) Görülüyor ki münkeri yasaklamak bir kuvvet ve yetkiye bağlı olduğundan vücubiyet ancak "kudret" ile gerçekleşmektedir. Bu yolla yapamıyorsa, işlenen münkeri söz ile önlemeye çalışmalı, buna da gücü yetmezse onu kalbiyle çirkin ve hakir görmelidir. Kişi ma'rufu emr ve kötülüğü yasaklama konusundaki güç ve kuvveti kendi şahsi yapısında bulabiieceği gibi devletin ve kanunların verdiği yetkilerden de yararlanabilir. İlmi ve hissi acizlik içinde bulunanlar ma'rufu emr ve münkeri nehiy konusunda gerçek bilgiye sahip olmadıkları takdirde sorumlu olmazlar. Çünkü bu sorumluluk onlara verilirse meydana gelecek kötülüklerin iyiliklerden daha fazla olabileceği ihtimali de vardır. d) Adalet: Ma'rufu emr ve münkeri yasaklamanın bir şartı ise adalettir. Bu görevi üstlenen kişi, dürüst ve adaletli olursa çevresi için daha etkili ve daha güvenilir olur. Nitekim Cenab-ı Hak Kur'an'da şöyle buyurmuştur: "Kitab'ı okuyup durduğunuz halde kendinizi unutur da başkalarına mı iyilikle emredersiniz." (59) Diğer bir ayette ise bu husus (56) A.g.e., ve aynı sahifeler. (57) A.g.e. ve aynı sahifeler. (58) Sahib-i Müslim, İman, 20. (59) Bakara, 2/44. 25 DiYANET iLiMi DERGi • NiSAN- MAYIS- HAZiRAN 1995 • CiLT:31 • SAYI: 2 şöyle hatırlatılmaktadır: "Ey İnananlar! yapmadığınız şeyi niçin yaptığınızı söylersiniz?"(60) Bu ayetlerde Resuluilah 'ın hayatında görünüşte yanında yer alan ve çevresinde göstermeklik olarak iyiliği telkin eden kişilerin davranışlarında samimi olmadıkları hatta yaşantılarında çelişki dolu eylemlerin bulunduğu hatırlatılmaktadır. Dolayısıyla onların bu yanlış ve haksız fiileriyle · kendi kusurlaqnı unuttukları ya da görmemezlikten geldikleri yüzlerine vurulmaktadırC61). İmam-ı Gazzali de ağaç doğrulmadan gölgesinin doğru olamayacağını belirterek bu görevi i cra edecek kişilerde bulunması gereken "adalet" sıfatının önemine dikkat çekmiştir. Buna göre başkalarını hidayete getirmek veya düzeltmek kişinin kendisini doğru yola sevketmesinin bir parçasıdır. Nefsini ıslahtan aciz olan kişinin, başkalarını ıslah konusunda, çok daha aciz olması normaldır. Ancak bazı İslam hukukçuları ise, fasık (günahkar) bile olsa herkesin marufu emredip münkeri yasaklayabileceğini söylemişlerdir. Bu durumda marufu emr ve münkerden nehyeden kişinin her türlü günahtan arınmış olması şart değildir. e) İzin: Ma'rufu emr ve münkeri nehy görevini yapacak kimse, neyin iyi, neyin kötü ve neyin fena olduğunu bilmelidir. Bu yüzden bazı bilginler, söz konusu hizmetin sadece idareciler, alimler veya bunların yetkili kıldığı şahıslar tarafından verilmesinin uygun olacağı görüşündedirler. Bir kısmı da bütün toplumun bu konuda sorumlu olduğu kanaatini ileri 26 sürmüşlerdir. Gerçekten pratik anlamda · düşünüldüğü zaman bu görevin tam olarak yapılabilmesi için iktidar ve otoriteye ihtiyaç vardır. Diğer yandan yetkinin belli bir zümrenin eline verilmesiyle uygulama alanı ve bu hizmette görev almak isteyen gönüllü insanların önü kesilmiş olmaktadır. Bu takdirde ma'rufu emr ve münkerden nehyetme görevi için izni gerekli görenler şöyle demişlerdir: "Eğer bu izin herkese verilirse çalışma düzeni ve organize diye bir şey kalmaz. O zaman fesat ve bozukluğun yapacağı tahribatın, yapılacak düzeltmeden daha çok olmasından korkulur"(62l. İmam-ı Gazzali de bu görüşe karşı olmakla beraber şu hususa dikkatimizi çekmiştir: "Ma'rufu emr ve münkeri nehy konusunda ictihada muhtaç olan hususlarda halkın, ictihada dalıp hükme varma meselesi, bozduklan düzeltmelerinden daha fazla olacağı endişe edildiğinden, bu işle görevli olanların müdahale edebilmeleri için yetkililerden izin almaları gerektiği görüşü kuvvet kazanmıştır. Çünkü böyle olmazsa bigisindeki kusuru nedeniyle ehil olmayan herhangi bir kimse bu konuda büyük kusurlar işleyebilir"(63). İslam hukukçusu Abdulkadir Udeh ise bu hususta şöyle demiştir: "Devlet başkanı veya yöneticilerin iznini şart koşanlar aslında ma'rufu emredip münkerden nehiy görevinin düzenli ve (60) Saff, 61/2. (61) ez-Zemahşeri, ei-Keşşaf, c.l s.99. (62) S.C. el-Amra, a.g.e., s. 214. (63) Bkz. İmam Gazzali, İlıya-u Ulfımiddln Terc., 2/792 v.d. DR. FiKRET KARAMAN • MA'RUFU EMRETME VE MÜNKERi NEHYETME GÖREVi ---------------------- organizeli bir şekilde yürütölmesini arzu edenlerdir."(64) Ma'rufu emr ve münkeri nehy etme görevinde bütün toplumun sorumlu olduğunu ileri sürenler ise, şu ayeti delil olarak göstermektedirler: "Onlar ki eğer kendilerine yeryüzünde iktidar verirsek namazı kılarlar, zekatı verirler, iyiliği e mr eder ve kötülükleri nehyederler. İşierin sonu Allah'a varır."(65) Bu ayette açıkca işaret edildiği gibi ma'rufu emr münkeri nehiy görevi sadece yöneticilere tahsis edilmemiştir. Ayette geçen "Mü 'min! er" ifadesi genel olup her müslümanı kapsar. Hiç kimse bu görevi yapmaktan men' edilemez. İmam-ı Nevevi bu hususta şöyle demiştir: "Ma'rufu emredip münkerden nehyetmeye çalışma görevi yalnız devletin tayin ettiği memurlara mahsus değildir. Müslümanlardan herhangi biri de bunu yapabilir."(66) el-Cüveyni (v. 478/1085) de; bütün mü'minlerin bu görevi yerine getirmekle sorumlu olduklarını belirtmiştir: "Buna delil, müslümanların icmaıdır. Çünkü gerekasr-ı saadette gerekse diğer asırlarda bu iş için tayin olmayanlar da iyiliği emreder, kötülükten men ederlerdi. Müslümanlar da onların bu yaptıklarını onaylar ve kabul ederlerdi. Bu görevle meşgul olanların işine karışılıyor diye kimse onları ayıplayıp azar lamaınıştır. "( 67) et-Teftazani (v. 791/1388) ıse; konuyu daha farklı bir şekilde ele alarak toplumun hayatında önem arz eden bu görevin sadece idarecilerin ıznıne bırakılamayacağını, çünkü ihtiyaç halinde yöneticilere karşı da ma'rufu emr ve münkeri nehyetmenin hatırlatılabileceğini bildirmektedir. Onun bu konudaki görüşü şöyledir: "İslamın başlangıcında ve ondan sonraki asırlarda müslümanlar devlet yöneticilerine iyiliği emretmiş ve onları kötülükten men'etmişlerdir. Bundan da anlaşılıyor ki bu görev yalnız yönetici kadroya tahsis edilmiş olmayıp, aynı zamanda tebaadan herhangi birinin de sözlü ve arneli olarak ifa etmesi caizdir."(68) Bu hususta objektif bir değerlendirme yapmak gerekirse ma'rufu emr ve münkeri nehy konusunda hem yöneticilere hem de toplumu meydana getiren fertlere büyük görev düştüğünü kabul etmemiz gerekir. Çünkü sağlıklı bir toplum için bu görev hem önemli hem de süreklilik arzetmektedir. O halde böylesine hayati bir görev, sadece toplumun bir kesimine bırakılamaz. Ancak kimin hangi ölçü ve yetkide bu işlere müdahale edeceği hususunda sorumluluk sınırı belirlenebilir. Özellikle günümüzde güven, huzur ve sulhun sağlanması için bazan kuvvet, yetki ve otoriteye; bazan tebliğ, rehberlik ve ikna gücüne; bazan da hepsine birden ihtayaç vardır. O halde bu problemin en sağlıklı çözüm yolu her ikisinde de; "ortak payda olan insan unsurunu" sorumlulukta duyarlı hale getirmek ve eğitim düzeyini ola- (64) Abdülkadir Udeh, a.g.e., c.2 s.25. (65) Hac 17/41. (66) S.C. ei-Amra, a.g.e., s.213. (67) A.g.e. (68) et-Teftaziinl, Şerhu'l-Mekasid, Beyrut 1989, c.5, s.l71 v.d. 27 DiYANET iLiMi DERGi • NiSAN- MAYIS- HAZiRAN 1995 • CiLT:31 • SAYI: 2 bildiğince yükseltmektir. Bu durumda herkes gelişen ve değişen olaylar karşısında görev ve uzmanlık alanı içinde gücünü göstererek iyiliği emr ve kötülüğü yasaklama hususunda gereğini yapmalıdır. Bu huzur ve güven ortamını bozmaya yönelik hareketlere karşı bazen organizeli kuvvet ve otorite ile bazen eğitim, rehberlik, söz, yazı ve anlatırula bazen de tavır koymak suretiyle karşı tedbir alınmalıdır. Aksi halde toplumun, ortak menfaat, hedef, hak ve hukukunu korumak mümkün olmayacaktır. Özellikle günümüz şartlarında önem arz eden bu görev söz, va'z ve konferanslada yapılabileceği gibi daha etkili olarak da gazete ve dergilerde makaleler yayınlamak ve kitaplar yazmak suretiyle sağlam ve kalıcı bir şekilde de yapılabilir. Radyo, video ve televizyon ise, göze ve kulağa hitap etmesi bakımından bu işin en yayıcı ve etkili aracı olabilir. Ancak bunun, günün şartlarına uygun yöntemle, insanları kırmadan, ineitmeden yapılması gerekirC69). Çünkü Kur'an: "Hikmetle, güzel öğütle Rabbının yoluna çağır!"(70) buyurmaktadır. 8.MA'RUF VE MÜNKER GÖREViYAPANLARDA ARANAN V ASIFLAR Peygamberlerin kavimlerine emrettiği herşey "Ma'rur', yasakladığı her şey de "Münker" dir. Bu noktadan hareketle iyi bir mü 'minin dünyadaki görevi dinin uygun görüp onayladığı her iyiliğe da'vet etmek, dineve akl-i selime uymayan şeyleri gidermeye çalışmaktır. Böylece ma'rufu emredip münkeri yasaklamak mü'min açısından dini ve ahlaki ölçülere göre yaşamak demektir. 28 Geçmişte bu çok önemli ve.büyük göre-. vi üzerine alanlar, kalbieri iman ile dolu, hayatları tertemiz, yaşantıları Kur' an ve Sünnet ölçüleriyle değer kazanmış seçkin insanlardı. Konuştuklarını önce kendileri tatbik ederlerdi. Eğer onlar dünyada yapmadıklarını söyleyen, ya da öğüt almadan öğüt vermeye çalışanlar gibi davranmış olsalardı, insanlık bugün tarih, ilim, kültür ve medeniyet hazinesinden nasibini alamazdı. İşte bu yüzden ma'rufu emr ve münkeri nehiy görevini yapanları başanya götüren önemli vasıflar bulunmaktadır. Söz konusu vasıflann detayına girmeden sadece önemlilerinden birkaç tanesini kısaca açıklayalım. Bunlar, sabır, af ve bağışlama, ihlas, zek:'i ve kavrama gücü, mesleğinde chil ve güçlü olmak gibi vasıflardır. a) Sabır: Gerçekten ma'ruf ve münker görevi zor bir iştir. İnsan bu görevi ancak taşıdığı ehliyeti, üstün fedakarlığı, sıkıntılara katlanması ve şiddetli musibetlere karşı sebat göstermesi sayesinde başarır. Ma'rufve münker görevini tam anlamıyla yerine getirmek için insanın önce kendini yenebilmesi gerekir. İlk planda nefsini yenmesi, aşırı arzularına uymaktan vaz geçmesi ve Allah' a güvenmesi, bu hizmeti başarmanın belirtileridir. Çünkü arzu ve isteklerini islah etmeyen kimse başkasını düzeltip islah etmesi mümkün değildir. İşte bütün bu vasıfları özünde toplayan sabırdır. Sabreden kişi tek başı- (69) Süleyman Ateş, Yüce Kur'an'ın Çağdaş Tefsiri, Yeni Ufuklar Neşriyat, İst. 1989, c. 7, s. 69. (70) Nahl, 16/125. DR. FiKRET KARAMAN • MA'RUFU EMRETME VE MÜNKERi NEHYETME GÖREVi na da olsa ma'ruf ve inünker görevini yapabilir. Nitekim Kur'an'da da Lokman, oğluna öğüt verirken ma'ruf, münker ve sabrın önemi birlikte zikredilmiştir. "Ey Oğulcuğum! Namaz kıl, iyiliği emret, kötülükten vazgeçir ve başına gelene sabret. Bunlar yapılması gereken işlerdendir."(71) Yüce Allah, Lokman'ın "iyiliği emret kötülükten menet" emrinden sonra "Başına gelenlere sabret." dediğini anlatıyor. Çünkü iyiliği emr, kötülükten men edenler çok eziyetlerle, engellerle karşılaşabilirler. İşte onlara bu yolda başlarına geleceklere sabretmeleri tavsiye edilmiştir. Denilebilir ki sabır, aziın, irade ve tahammül ma'rufu emr ve münkeri nehiy için yola çıkan herkesin en tabii azığı ve sermayesidir. Bu konuda er-Razi şöyle demektedir: "Ma'ruf ve münker görevini yapan kimse incinir ve eziyet görür, onun başarısı sabır iledir."(72) b) Af ve bağışlama: Cenab-ı Hak; affetmek, ma'rufu emretmek ve yüz çevirmek gibi üç önemli konuyu bir ayette toplayarak şöle buyurmuştur: "Sen af yolunu tut, bağışla, uygun olanı emret, bilgisizlere aldırış etme."(73) Ayette görüldüğügibi bu görevin yapılabilmesi için, ma'rufu emretme, kolay yolu tutma ve hoşa git~ meyen cehalet ürünü herşeyden yüz çevirme arasında kuvvetli bir ilişki olduğu bildirilmektedir. Ma'rufu emredip münkeri nehyedecek kişi gerçekten, merhamet, hayır ve iyilik duygularıyla dolup taşan bir kalbe ve hoşgörüye sahip olmalıdır. Gördüğü hataların etkisinde kalmadan affetme duygusunu geliştirmeli, usanmadan, nefret etmeden ve insanın fıtratına kolay gelen işleri ön plana alarak yola çıkmalıdır. Ma'ruf ve münker görevini yapan davetçi bir babanın kendi çocuklarının geleceği için karşılaştığı güçlükleri aşmaya çalıştığı gibi, isyan, sapıklık ve yanlış yolda bulunan kişileri de tehlikelerden kurtarmaya çalışmalıdır. Affetmek ve cahilden yüz çevirmek, münkeri işleyeniere karşı zillete düşmek, boyun eğmek ve taviz vermek anlamına gelmez. İnsanlara iyilikle muamele edilmesi, kabalık ve katı kalbiiliğin bırakılması insanlara karşı yumuşak, hoş ve güzel davranılması İslamın ön planda tuttuğu bir prensiptir. Nitekim Hz. Muhammed (a.s.)'ın de tebliğinde kısa sürede muvaffak olmasının temelinde yumuşaklık, tevazu, acımak ve affetmek gibi sıfatıann rolü büyüktür. Kur' an-ı Kerim bu hususa şöyle işaret etmektedir: "0 vakit Allah'tan bir rahmet ile onlara yumuşak davrandın! Şayet sen kaba, katı yürekli olsaydın hiç süphesiz etrafından dağılıp giderlerdi. Şu halde onları affet, bağışlanmaları için dua et."C74) Böylece Kur' an güzel bir üslUpla yapılan mücadeleye ve belli bir hedefe yönelik ilmi tartışmalara karşı değildir. Fakat işi inada sürüp, kibirli davranışlara ve yersiz çekişmelere meydan verirse, davetçinin susması ve karşılık vermek için zamanını kaybetmemesi daha uygun olur. c) İhlas: Bütün ibadet ve çalışmanın ruhu (71) Lokman, 31/17. (72) er-Razi, Tefsirü'l-Kebir, 6/578. (73) A'raf, 7/199. (74) Al-i İmran, 3/159. 29 DiYANET iLiMi DERGi • NiSAN- MAYIS- HAZiRAN 1995 • CiLT:31 • SAYI: 2 samirniyet ve ihlastır. Bu nedenle mü'min, ma'ruf ve münker görevini yaparken, harhangi bir yalan ve hile katmaksızın sadece Allah' ın rızasını gözetmelidir. İşte o zaman gösterdiği bu gayret, din uğruna eşsiz bir hizmet ve insan için bir mutluluk olur. Kur'an bu vasfı taşıyan insanları " ... Dini yalnız Allah'a has kılarak O'na kulluk etmek ... "(75) şeklinde övmek suretiyle ihlasın önemini belirtmiştir. Aliyyu '1- Kari (v.1014/ 1605) bu şartın önemi hakkında şunları söylemiştir: "Ma'rufu emir ve münkeri nehiy gibi müstesna bir görevin en önemli şartlarından biri de; bu görevi yapanın kendini savunma gayretine kapılmadan, şöhret ve riyaya düşmeden, mü'minlere yaptığı emir ve tavsiyelerine uyan, Allah'ın emirlerini ikame etmeye çalışan ve bu uğurda yaptığı çalışmalarda samimi ve ihlaslı davranandır ."(76) Gerçekten ihlas ile ma'rufu emredip münkeri önleyen kimse maddi ve manevi ücret, iltifat beklemez. Menfaat sağlamaz, korkmaz ve minnet etmez. Sadece Allah rızası için hasbi olarak çalışır. Çünkü onun maddi ve manevi gıdası ihlastır. Allah rızasıdır. İşlerinde yüzü ve yönü Allah'a dönüktür. Bütün bu çalışmalar inanarak, şöhret ve riyaya kaçmaksızın, nefsin ve bedenin arzularına uymadan yapılmalıdır. Böyle olduğu takdirde ma'rufu emr ve münkeri nehy, Hz. Peygamber (a.s.)'ın ve kendisinden sonra gelen halifelerin samimiyeti ve ihlası ölçüsünde da'vet yapmış olur. d) Zekıl ve kavrama gücü: Ma'rufu emr ve münkeri nehy görevini yapan açısından zeka; olayları sür'atle çözümleme, derleyip, toplama 30 ve karar verme gücüdür. Böylece zeki insan, problemleri çözerek yeni ve pratik çareler bulur. Kur'an ve Sünnetin anlamını kavrayıp düşünmeye, tekrarlamaya, çizdikleri sınırın içinde kalmaya, gaye hedef ve maksatları üzerinde bir sonuç çıkarmaya çalışır. Çünkü Allah, kitabını, insanlar anlamadan, üzerinde düşünmeden, sadece dudaklarıyla okusunlar diye indirmemiştir; tersine onu aniayıp üzerinde düşünmeleri için indirdiğini şöyle açıklamıştır: "Ey Muhammed! Sana bu Mübarek Kitab'ı, ayetlerini düşünsünler ve aklı olanlar öğüt alsınlar diye indirdik."(77) "Onlar Kur'an'ı düşünmüyorlar mı? Yoksa kalbieri kilitli mi?"(78) Kavrama gücü yüksek olan kişi; her zaman akl-ı selimin kabul edeceği, insanın zevk ve duyularının hemen ülfet edeceği bir üslüp kullanır. Olağanüstü olaylara karşı sakin ve soğukkanlı davranır. Günümüzde değişen ve gelişen olaylar karşısında mükemmel ve evrensel bir din olan İslamın, insanlığın mu,tluluğu için getirdiği ilahi mesaj ve çözümleri, yerli yerinde değerlendirecek, zeki ve kavrama gücü yüksek, hakkı tebliğ heyecanı ve hazzını ruhunda taşıyan insanlara her zamankinden daha fazla ihtiyaç vardır. e) Mesleğinde ehil ve güçlü olmak: Ma 'rufu emr ve münkeri nehiy hizmetinde bulunanlar için belki de en önemli vasıf mesleğindeki ehliyetidir. Çünkü bu görevin asıl amacı insanın kendi inancını, düşüncesini karşı tarafa başarılı olarak telkin ve kabul ettirme- (75) Beyyine, 98/159. (76) S.C. el-Amra, a.g.e., s.298. (77) Kur'an, 38/29. (78) Kur'an, 47/24. DR. FiKRET KARAMAN • MA'RUFU EMRETME VE MÜNKERi NEHYETME GÖREVi sidir. Durum böyle olunca ma'rufu emr ve münkeri nehiy görevini gerçekleştiren kişi, anlataleağı şeyi iyi bilmelidir. Bundan başka bildiğini açıklama kabiliyetine sahip olmalıdır. Bunun için de iyi bir konuşma sanatı kazanmak, konferans vermek, seminer, münazara, panel ve açık oturum gibi toplantılara katılıp beklenen rolü göstermelidir. Dini sosyal, kültürel, siyasi, ekonomik ve gelip geçmiş medeniyetler hakkında yeterince bilgi, beceri· ve birikim sahibi olmalıdır. Ma'rufu emr ve münkeri nehiy konusunda hedefine ulaşacağına dair kendine güven duymalıdır. Ayrıca muhatap olduğu çevre ve toplumun bilgi, örf, adet ve diğer özelliklerini çok iyi bilmesi gerekir. iyiliği meretmek ve kötülükten alıkoymak hususunda ilim ehlinin görevi doğruyu söylemek, vaaz ve nasihat yapmak ayrıca ilgililere plan, program ve çözümler önermektir. Bu yetki ve görev, cahil kimselere asla verilmemiştir. Şayet onlar böyle bir işe karışırsa, ufak bir işte ortalık alt üst olurdu. Oysa ki iyiliği emr ve kötülükten alıkoyma işi son derece hassastır. Yapılmasını veya terk edilmesini istediği şeylerin sebebini ve mahiyetini çok iyi bilmesi gerekir. SONUÇ Emri bi'l-ma'ruf ve nehy-i ani'lmünker konusu bu yazımızın muhtevasİyle değerlendirilerek ilgili kavramlar ayet ve hadis mealleri, alimlerin görüş ve yorumları ışığında önem ve öncelik sırasına göre açıklanmaya çalışıldı. Buna göre ma'ruf ve münker genel anlamlı iki kavramdır. Kur'an ve Sünnetle emredilen, toplumda iyi olarak bilinen ve dinin prensiplerine uygun olan herşey ma'ruf kavramı içine girer. Kur'an ve Sünnetin yasakladığı, toplumun kötü tanıdığı da münker kapsamı içindedir. Diğer bir açıklama ile ma'rufu emr, ferdi ve toplumu mutlu kılacak güzel şeylerin yapılmasını isternek; münkerden men ise; ferdi ve toplumu bozacak, mutsuz edecek her türlü kötülükten insanları menetmeğe çalışmaktır. Toplum düzeninin korunması için herkes kendi gücü oranında bu görevi yapmak zorundadır. Bu prensip İslam toplumunun güzel vasıflarını koruyan en önemli niteliklerden biridir. O halde mü'min bu görevi, öncelik sırasına göre ailesine, yakın akrabalarına, ruhi yapısını çok iyi bildiği insanlara yahut hiç tanımadığı kimselere sistematik bir biçimde anlatmalıdır. Ancak yetki kargaşasına yol açacak bütün davranışlardan kaçınmak gerekir. Devlet, hükumet, idareci, bu hususta bilgili ve uzman olanlarla, konu hakkında bilgisi ve kabiliyeri olmayanların olaya yaklaşınaları kendi yetki alanları ve sorumlulukları çerçevesinde olmalıdır. Buradaki hareket tarziyle birinin diğerini dışlaması veya engellemesi anlamı çıkarılmamalıdır. Tersine bir canlı organizmanın kendini dış tehlikelerden korumak için bütün organlarını birbiriyle uyumlu olarak kullanması şeklinde düşünülmelidir. O halde denilebilir ki peygamberlerin insanlara tebliğ ettikleri emir ve yasaklann korunması, toplumda huzur ve sükı1netin sağlanması; İslamda beş zaruri prensip olarak bilinen, dinin, canın, aklın, neslin ve malın güvence altına alınması ancak bu görevin sürekli olarak yerine getirilmesiyle mümkündür. Artık dini ve tarihi tecrübeler de göstermiştir ki ma'rufu emretme ve münkerden nehyetme görevi sadece Peygamberlerin şahsı ve hayatiyle sınırlı değildir. Mü'min hangi devirde ve nerede olursa olsun ma'ruf ve münker hususunda üzerine düşeni uygulayarak tebliğ, irşat ve nasihat görevini yerine getirmek zorundadır. Hiç kimse bu görevin zaruri olan dini hizmetler arasırtda yer almadığını iddia edemez.
.
|
| Bugün 310 ziyaretçi (765 klik) kişi burdaydı! |
|
 |
|
|
ldu sâbit dediği buyurdu şöyle in‟Sellem onu ,görürse Münker bir kim Sizden “فبلسانو فإن مل يستطع فبقلبو وذلك أضعف اإلديان eliyle değiştirsin. Gücü yetmezse, diliyle. Gücü yetmezse kalbiyle. Bu da imanın en zayıfıdır.” Velhâsıl bu ayet, Müslümanlardan bir cemâatin varlığını vâcib kılmıĢ ve cemâatin amellerinden olan Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münkeri de cemâate ait kılmıĢtır. Marûfu emreden Münkerden nehyeden bir cemâatin varlığına iliĢkin emrin, ayette mendûb için değil, vucûb için olduğuna dair deliline gelince; “bulunsun” emir Lâm’ına bitiĢmiĢ muzâri sîgasıdır. Bu, emir vucûb için olduğunu söyleyenler nezdinde böyledir. Emir, mutlak talep içindir, karîne vucûbu tayin eder diyenler nezdindekine gelince; ayetteki emir, iki karîne sebebiyle vucûb ifade eder. Bunlar: Birincisi: Cemâatin varlığı hükmü, cemâatin kendisinden dolayı var olduğu amelin hükmüne bitiĢmiĢtir. Cemâat oluĢturulurken, 68 Ali İmran 104 69 Müfredât. S.19 70 Et-Tahrîr ve‟t Tenvîr. C. 3-4.s.41 37 cemâatten istenilen amel, mendûb olduğu zaman, cemâatin varlığı da mendûb olur. Eğer amel vâcib olursa, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker ameli gibi, cemâatin varlığı da ve o ameli yerine getirmesi için cemâatin oluĢturulması da vâcib olur. İkincisi: Ayetteki emrin, baĢkasına değil de sadece o ameli yapan cemâate mahsûr olan felâha bitiĢmesidir. Bu da Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözünden anlaĢılır: “İşte onlar kurtuluşa erenlerdir.” ġeyh Et-Tâhir Ģöyle der: “Bu cümlenin ifâde ettiği husus, felâh sıfatını o kimselere hasretmesidir. Bu hasretme, ya felâha muktedir olmakla birlikte bunu yapmayan kimselere nispetle izâfî bir hasretmedir. Yada bu makamda başkalarının felâhı kabul edilmediği için kendisiyle mübâlağanın murat edildiği bir hasretmedir. Bu da kemâl manaya delâleti kastedilen bir manadır.” 71 Buna binaen Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker için bir cemâatin varlığı vâcibtir. 3) Devlet: Ġslâm’î devlette aslolan, yöneticinin onda Ģeriatın hükümlerini tenfiz kayyumu olmasıdır. Yönetici, Ġslâm’î devlette münkerlerin men’inden ilk mesûl olandır. Rasûl أال كلكم راع وكلكم مسئول عن :buyurdu Ģöyle Selem Ve Aleyhi Sallallahu Hepiniz! ediniz Dikkat “رعيتو فاألمَت الذي على الناس راع وىو مسئول عن رعيتو çobansınız ve hepiniz sürüsünden mesûldür. İnsanlara hükmeden emîr bir çobandır, o sürüsünden mesûldür…”72 Ġslâm devletinde yönetici, marûfu emreden ve münkerden nehyeden kimselerin baĢıdır. Devlette bu görevi yapacak kiĢileri tayin eden odur. Bu vâcibi ikâme edecek müesseseler kuracak olan yine odur. Allah Subhanehu ve Teâlâ, fertler ve cemâatler olarak insanları, üzerlerine vâcib kıldığı görevlerin hepsinin edasını ikâme etmek üzere icbâr etmeyi ona havale etti. Durum, onları bu görevlerin edasına icbar etmek için kuvvet kullanmak gerektirdiğinde, onu kullanmak yönetici üzerine vâcibtir. Nitekim Allah Subhanehu ve Teâlâ, insanları haramları iĢlemekten men etmeyi de yönetici üzerine vâcib kıldı. Durum, onları haramları iĢlemekten men etmek için kuvvet kullanımını gerektirdiği zaman, onu kullanmak onun üzerine vâcibtir. Devlet, münkeri değiĢtirmekte, kuvvetle de olsa onu izâle etmekte asıldır. Çünkü devlet, Ġslâm’ı tatbik etmekten ve insanları, hükümlerine boyun büktürmekten Ģeran mesûl olandır. Ġbn-u Teymiyye Ģöyle der: “ Bilinmesi gerekir ki, insanların işine velâyet etmek, dini vecibelerin en azametlisindendir. Bilakis din ancak onunla kâimdir. Çünkü Adem oğullarının maslahatları, ancak birbirlerine ihtiyaca binaen toplulukla tamamlanır. Topluluk esnasında onlara liderlik eden olmalıdır. Hatta Nebi Sallallahu Aleyhi Ve Selem şöyle buyurdu: إذا 71 Et-Tahrîr ve‟t Tenvîr. C. 3-4.s.42 72 Muttefikun Aleyh 38 emir birini ,çıktıklarında sefere kişi Üç “خرج ثالثة يف سفر فليؤمروا أحدىم tayin etsinler.”73 Çünkü Allah‟u Teâlâ, Emr-i Bi‟l Marûf Ve‟n Nehy-i Ani‟l Münkeri vâcib kıldı. Bu da ancak kuvvetle ve imâratla tamamlanır…”74 Tarihi boyunca Ġslâm’î devlette bu amelle muhtesib diye adlandırılan kimseler temeyyüz ettiler. Muhtesib –Açıklaması az sonra ayrıntılı olarak geleceği gibi-, cemâat hakkına zarar veren muhalefetleri fasletmeyi üslenen kâdıdır. Hatta alimlerden kimileri, Emr-i Bi’l Marûf Ve’n Nehy-i Ani’l Münker üzerine hisbe ve ihtisâb ismini kullanmaktadır. 73 Ebu Dâvud 74 Es-Siyâset-uş Şer‟iyyetu Fi Islâh-ir Râî Ve‟r Raiyetü. S.138-139 39 Devlet Olmadığında Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, fertlere, cemâatlere ve ulû’l emre dayandırıldığını söylemiĢtik. Yine devlet, münkeri değiĢtirmekte asıldır demiĢtik. ġimdi bugün yaĢadığımız bu vakıanın gölgesi altında insanlardan birçoğunun sorduğu soru Ģudur; Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker, devletle ilintili midir yoksa değil midir? Buna cevap Ģöyledir; devlette aslolan, “Onun, Ġslâm’ın hükümlerini tatbik ve tenfiz etmek, Ġslam davetini, davet ve cihâd yoluyla âleme bir risâlet olarak taĢımak için tenfizî siyâsî bir varlık olmasıdır. Devlet, Ġslâm nizâmlarını ve genel hükümlerini hayat ve toplumda tatbik etmek için Ġslâm’ın koyduğu yegâne metottur. Yine devlet, hayatta Ġslâm hayatının kıvâmıdır. Onsuz, Ġslâm bir ideoloji ve hayat nizâmı olarak varlıktan silinir. Mücerret ruhî ibâdetler ve ahlâkî sıfatlar olarak kalır.” Devletin varlığı, Ġslâm hükümlerini tatbik etmek için cidden çok önemlidir. Bu, iki kiĢinin hakkında ihtilaf etmedikleri bir husustur. Abdullah Ġbn-ul Mubârek ne kadar da doğru söylemiĢtir. Öyle ki Ģöyle demiĢtir: Muhakkak ki cemâat, Allah‟ın ipidir, sarılınız, Din edinmek isteyenler için Allah‟ın ipinden sağlam kulp vardır, Allah, sultanla nice müşkülü def eder, Dinimizde ve dünyamızda sultanla rahmet vardır, Hilâfet olmasaydı, yollar bize güvenli olmazdı, En zayıfımız talanca en kuvvetlimiz olurdu, Vakıa Ģudur ki, ġâri, bir bütün olarak dinin ikâmesini kendilerine dayandırdığı cihetleri addetmiĢ, fertleri bir takım iĢlerle, cemâatler ve devleti de baĢka iĢlerle mükellef kılmıĢtır. ġer’î hükümler içerisinde tenfizi, Halifeye veya Halife makamında kâim olan kimselere dayandırılanlar vardır. Bunları bir baĢkasının tenfiz etmesi câiz değildir. Ġnsanlardan biri bunları tenfiz ettiği vakit, -fakihlerin ibâresinde de olduğu gibi- sultaya karĢı müfteri olur, hudutlar gibi. Yine hükümler içerisinde fertlere dayandırılanlar da vardır, ama fertler taksirat gösterdiklerinde, Halife onları ikâme eder. Keza hükümler içerisinde hem halifeye hem de fertlere dayandırılanlar vardır, bunları onlardan her biri Ģeriatın kendisinden talep ettiğine ve gücüne göre ikâme eder. Böylece bunlar, halifenin varlığına bağlantılı olmazlar. Bunlar, halifenin mevcût olmamasına ve yok olmasına rağmen ikâme edilirler, cihâd gibi. Çünkü cihâd hakkındaki deliller, mutlaktır. O delillerden biri de Allah’u Teâlâ’nın Ģu sözüdür: ال َ ت ِ الْق ُ ُكم ْ لَي َ َب ع ِ ُكت ُ ِ “Sizler üzerine savaş yazıldı.”75 Aslolan, savaĢ emrinin halifenin elinde olmasıdır. Harp ilan eden, antlaĢma akdeden sadece odur. Ama ortada Müslümanlar için bir halife yoksa, dâhilde Ġslâm’ı tatbik eden, hâriçte de cihâd yoluyla aleme Ġslâm’ı taĢıyan bir devletleri de bulunmazsa, cihâd âtıl bırakılmaz ve âtıl bırakılması da câiz değildir. ġayet onu âtıl bırakmak câiz olsaydı, Müslümanların toprakları gasp edilip iĢgal edilirdi. Hayrâtları tarumar edilir, servetleri talan edilirdi. Irzları çiğnenir, 75 Bakara 216 40 mukaddesâtları ayaklar altına alınır, kerâmetleri tahkir edilirdi. Tıpkı bugün olduğu gibi.. Aynı Ģekilde Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker de, halifeye ve ulu’l emre bağlı değildir. Ġster burada Ġslâm’î Hilâfet devleti olsun ister olmasın ister beldelerinde Müslümanlar üzerine tatbik edilen yönetim Ġslâm yönetimi olsun ister küfür yönetimi olsun ister yönetici Ġslam hükümlerinin tatbikini güzel yapsın isterse tatbikini kötü yapsın, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker her halükarda Müslümanlar üzerine vâcibtir. Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker talebi, halifenin varlığıyla mukayyet değildir. Devletin ikâmesi de Ģart koĢulmuĢ değildir. Sallallahu Aleyhi Ve Selem Ģöyle buyurdu: بيده تهَفليغ منكرا منكم رأى من” Sizden kim bir Münker görürse, onu eliyle değiştirsin.” Ve لتأمرن باظتعروف ولتنهون عن اظتنكر أو ليوشكن اهلل أن يبعث :buyurdu Ģöyle Selem Ve Aleyhi Sallallahu منو عقابا عليكم” Mutlaka marûfu emreder ve münkerden nehyedersiniz. Yahut Allah sizin üzerinize katından bir ikâb gönderiverir.”76 Emir, hiçbir Ģeyle kayıtlanmamıĢtır. Ġbn-u Kudâme El-Makdisî “Muhtasaru Minhâc-ıl Kâsidîn” de Ģöyle der: “Bir gurup, münkere hakkında imam veya vâlî tarafından izin verilmiş olmasını şart koşarlar. Raiyye bireylerine hisbeyi câiz görmezler. Oysa bu, fâsiddir. Çünkü ayetler ve haberler, geneldir. Bir münkeri gören herkes, ona sükût ederse onun âsi olduğuna delâlet ederler. İmamın iznine tahsis etmek tahakkümdür.” En-Nevevî de “Sahîh-u Muslim’in Ģerhinde” Ģöyle der: “ Alimler dediler ki: “Emr-i Bi‟l Marûf, Nehy-i Ani‟l Münker ulu‟l emir sahiplerine tahsis edilmez. Bilakis bu, Müslümanların bireylerine câizdir.” Ebu Hâmid El-Gazâlî de Ģöyle dedi: “İmam tarafından tefvîz şartına tahsis etmek, hiçbir aslı olmayan bir tahakkümdür.”77 76 Et-Tirmizî 77 İhyâ-u Ulûm-ud Dîn. C.2. s. 421 41 Devlet Olmadığında Cemâatin işi Ġslâm’î devletin olmaması, fesad için kapıyı sonuna kadar açar, enva-i tür Münker yayılır. Fert, ne kadar kudret, takat, ihlâs, ilim harcarsa harcasın, tek baĢına bu ağır yükü taĢımaya, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker vâcibini en güzel Ģekilde yerine getirmeye muktedir olamaz. Bunun için büyük mesuliyet, cemâatlerin omuzları üzerine yüklenmiĢtir. KoĢulları değiĢtirme, Allah’ın indirdiğiyle hükmü geri getirme, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münker vâcibini hakkıyla ikâme etme güç ve kudreti cemâatlere aittir. ĠĢte buradaki mesele, cemâatin iĢine mütealliktir. Allah Subhanehu ve Teâlâ cemâatle ilgili bir ayette Ģöyle buyuruyor: : م ن ِّ كُ َ لْت َ و َون ُ ر ُ أْم َ ي َ ِر و ْ َ ى الْخي لَ ِ ُ َون إ َ ْدع َّ أُمةٌ ي ْ ُ نكم َ نك ِر ُ ِن الْم َ َن ع ْ َو ْه ن َ ي َ ِوف و ُ ْر ع َ ِالْم ب” Sizden, hayra davet eden, marûfu emredip münkerden nehyeden bir cemâat bulunsun.”78 Hayır, marûf ve münkerdeki belirlilik takısı, istiğrâk takısıdır, umûm ifâde eder. Bu, her marûfu emretmek ve her münkerden nehyetmek cemâat üzerine vâcib demek midir? Buna iki yönden cevap verilir. Bunlar: Birincisi: ġer’î nasslar, marûfların faziletine ve münkerlerin farklılığına, bunlardan önemli olanlar ve daha önemli olanlar olduklarına delâlet etti. Allah’u Teâlâ Tevbe süresinde Ģöyle buyurdu: َ ِي س َ َد ف اى َ َج ِر و ِ اآلخِ م ْ و َ الْي َ ِ و ِاللّو ب َ َن آم ْ َن َ كم امِ َ ر َ ِجدِ الْح ْ َس ةَ الْم َ ار َ م عِ َ ِّ اج و َ ةَ الْح َ َقاي سِ ْ ُم لْت َ ع َ ِ الَ أَج ِ يل اللّو ِ ب َ الَ ي ُ اللّو َ ِ و ند اللّو َ َون عِ ُ َو ت ْ َس ي َ مِين ِ الظَّال َ م ْ َ ي الْقو ْدِ ه” Siz hacılara su vermeyi ve Mescid-i Haram'ı imarı, Allah'a ve âhiret gününe iman edip de Allah yolunda cihâd edenlerin imanı ile bir mi tutuyorsunuz? Halbuki onlar Allah katında eşit değillerdir. Allah zâlimler topluluğunu hidâyete erdirmez.” 79 Ebu شتعت ابن عباس يقول شتعت النيب صلى اهلل عليو وسلم خيطب :edildi rivâyet dediği Ģöyle den’bed’Ma يقول ال خيلون رجل بامرأة إال ومعها ذو ػترم وال تسافر اظترأة إال مع ذي ػترم فقام رجل فقال يا رسول اهلل إن امرأيت خرجت حاجة وإين Nebi Ben :işittim derken şöyle ı‟Abbâs u-İbn Ben ”اكتتبت يف غزوة كذا وكذا قال انطلق فحج مع امرأتك Sallallahu Aleyhi Ve Sellem‟i hutbe vererek şöyle derken işittim: “Sakın bir adam, beraberinde mahremi olmaksızın bir kadınla baş başa kalmasın. Kadın yanında mahremi bulunmadıkça sefere çıkmasın!”. Bunun üzerine bir adam ayağa kalkarak: “Yâ Rasûlullah! Benim zevcem hacc için yola çıktı. Kendim de filân gazaya yazıldım!” dedi. “Git de zevcenle beraber hacc et!” buyurdular”80 Bu hadiste, daha önemli olanın önemli olan üzerine takdimi vardır. Çünkü adamın cihâd için gazaya yazılması, eĢinin mahremi olmaksızın seferiyle teâruz edince, bir husus diğeri üzerine takdim edildi. Enes Ġbn-u Mâlik’ten Ģöyle dediği rivâyet edildi: عليو اهلل صلى والنيب الصالة أقيمت bir Sellem ve Aleyhi Sallallahu Nebi “وسلم يناجي رجال فلم يزل يناجيو حىت نام أصحابو مث جاء فصلى هبم adamla gizlice konuşurken namaz için ikâmet getirildi. Fakat kendileri ashabı uyuyuncaya kadar gizli konuşmaya devam ettiler, sonra gelerek onlara namaz kıldırdılar.”81 Bu hadiste, birbirleriyle çatıĢtığında en önemli olanın daha az önemli olan üzerine takdimi söz konusudur. Zira Sallallahu Aleyhi ve Sellem 78 Ali İmran 104 79 Tevbe 19 80 Muttefikun Aleyh 81 Muttefikun Aleyh 42 dini hususlardan önemli bir hususta o adamla ikâmetten sonra gizlice konuĢmuĢ, gizlice konuĢma, namazın takdimi üzerine tercih edilmiĢtir. Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem’den Ka’be’ye bakarak Ģöyle Allah Elbette “لقد شرفك اهلل وكرمك وعظمك واظتؤمن أعظم حرمة منك :edildi rivâyet buyurduğu seni şerefli, kerim ve azametli kıldı. Ama mümin, hürmetçe senden daha azametlidir.”82 El-Berâ Ġbn-u Âzib’ten Rasûlullah Sallallahu Aleyhi ve لزوال الدنيا أىون على اهلل من قتل مؤمن بغَت حق :edildi rivâyet buyurdukları Ģöyle in’Sellem “Dünyanın yok olması, Allah’a haksız yere bir müminin katlinden daha önemsizdir.”83 Bu nedenle Ka’be’nin yıkılması, dünyanın yok olması Allah indinde haksız yere bir Müslüman’ın katlinden daha önemsizdir. Binaenaleyh, vakıada münkerler çoğaldığında, toplumda yaygınlaĢtığında, amelini bu ikisi üzerine odaklaĢtırmak için evla ve en önemli olanı, Ģerî mikyâslara uygun olarak sınırlandırmak cemâate elzemdir. Burada bir münkerden daha büyük baĢka bir Münker vardır. Yine burada bir marûftan daha önemli baĢka bir marûf vardır. Masûm bir canı öldürmek, içki içmekten daha büyük cürümdür. Ġslam’la yönetimi geri getirmek, vâcib görenler nezdinde izâr (belden aĢağıya salınan örtü) taksiratından daha önemlidir. O nedenle Müslüman iki Münker gördüğü vakit, diğerinden önce münkerce en büyük ve en Ģiddetli olanını defetmesi vâcibtir. Yine ona iki marûfu emretmek vâcib olduğu zaman, onlardan en önemli olanını emreder. Keza cemâat de böyledir. Önünde farzlar çatıĢtığında, karĢısında da münkerler çoğaldığında en önemli olanı önemli olan üzerine takdim eder. Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin en önemlilerinden biri yöneticileri muhasebe etmek ve münkerlerine engel olmaktır. Ebu Saîd ElHudrî’den, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi ve Sellem Ģöyle buyurdu dediği sultan zâlim ,cihâd efdal En “أفضل اصتهاد كلمة عدل عند سلطان جائر أو أمَت جائر :edildi rivâyet veya zâlim emir karşısında adaleti söylemektir.”84 Abudullah Ġbn-u Amr’dan Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem’den Ģöyle buyurduğu rivâyet edildi: أميت رأيت إذا “Zâlimsin Sen “zâlime ümmetimi ,Sen “هتاب الظامل أن تقول لو أنت ظامل فقد تودع منهم demekten korktuğunu gördüğünde, onlardan ümit kesilmiştir.”85 Nebi Sallallahu Aleyhi ve Sellem’den Ģu sözü rivâyet edildi: مع فدوروا دائرة اإلسالم رحى إن أال الكتاب حيث دار أال إن الكتاب والسلطان سيفًتقان فال تفارقوا الكتاب أال إنو سيكون عليكم أمراء يقضون ألنفسهم ما ال يقضون لكم إن عصيتموىم قتلوكم وإن أطعتموىم أضلوكم قالوا يا رسول اهلل كيف نصنع؟ قال كما صنع أصحاب عيسى ابن مرمي نشروا باظتناشَت .dâiredir bir taşı İslâm! ediniz Dikkat “وزتلوا على اطتشب موت يف طاعة اهلل خَت من حياة يف معصية اهلل Nereye dönerse dönsün kitâbla birlikte dönünüz. Dikkat ediniz! Kitâb ve sultan ayrılacaktır. Siz kitâbtan ayrılmayınız. Dikkat ediniz! Üzerinizde emirler olacaktır, sizin lehinize hükmetmediklerini kendileri için hükmedecekler. Eğer onlara karşı gelirseniz, sizi öldürürler. Eğer onlara itâat ederseniz, sizleri saptırırlar.” Dediler ki: “Yâ Rasûlullah! Nasıl yapacağız.” O da: “İsâ İbn-u Meryem’in ashabının yaptığı gibi yapınız. Onlar testerelerle 82 Et-Tabarânî 83 İbn-u Mâce 84 Ebu Dâvud 85 Ahmed, El-Bezzâr, Et-Tabarânî. 43 biçildiler, odunlara ayrıldılar. Allah’a itâat da ölüm, Allah’a masiyetteki hayattan daha hayırlıdır.” Buyurdu.”86 İkincisi: Münkerlerin, sebepleri ve tezâhürleri var. KiĢide aslolan, esâsî maksadın tahakkuku için tezâhüre değil sebebe ihtimam göstermesidir. Esâsî maksat da, münkerin zatını izâle etmektir. Bir insan iki Ģahıs görür, biri uyuĢturucu alıyor diğeri onu satıyorsa, alıcıdan önce satıcıyı inkâr etmesi gerekir. Çünkü satıcı, sebeptir. Aynı Ģekilde cemâatte böyledir. Cemâat de, amelini tezâhüre değil de sebebe odaklaĢtırmak amacıyla sebep ile tezâhür arasını temyiz etmelidir ki münkerin zatını izâle etme hükmü tahakkuk etsin. Bugün Müslümanların vakıasına baktığımızda, onların küfür hükmüyle yönetilen, gayri Ġslâm’î nizamların tatbik edildiği, Müslümanları zâlim yöneticilerin havuç sopayla siyaset ettikleri bir Dar’ul küfürde yaĢadıklarını görürüz. Ġslam’ın, hayatlarından ve toplumlarından silinip gittiğini görürüz. Bu sebeple bugün cemâatin iĢinde evleviyet olan, hayra davetin, Emr-i Bi’l Marûf, Nehy-i Ani’l Münkerin Allah’ın indirdikleriyle yönetimi geri getirmek ve hilâfetin ikâmesiyle Ġslâm’î hayatı yeniden baĢlatmakta temsil olunmalıdır. Muâviye’den Rasûlullah Sallallahu Aleyhi ve من مات وليس عليو إمام مات ميتة جاىلية :edildi rivâyet dediği buyurdu Ģöyle in’Sellem “Üzerinde bir imam olmadığı halde ölen kimse, cahilliye ölümüyle ölür.”87 Abdullah Ġbn-u Ömer’den, Rasûlullah Sallallahu Aleyhi ve Selem Ģöyle من خلع يدا من طاعة لقي اهلل يوم القيامة ال حجة لو 
