ehlisunnnetde - H 12.ASIR ALİMLER

ABDULHAMİD HAN

ABDÜLHAMİD HAN Osmanlı padişahlarının 34'üncüsü olan Sultan II. Abdülhamid Han aklı, zekası ve ilmi fevkalade üstün olan bir zattı. Batılıların ve iç düşmanların asırlar boyunca devleti yok etmek için hazırladığı yıkıcı, sinsi planlarını sezip, önlerine aşılmaz bir set olarak dikildi. Hazırlayanları ve maşa olarak kullandıkları yerli işbirlikçilerini, sahte kahramanları işbaşından uzaklaştırdı. İşte bu büyük zatın 10 şubat, 96. yıldönümü idi. Yıldönümü vesilesi ile Yıldız Üniversitesi ve İstanbul Medeniyet Üniversitesi işbirliği ile iki açık oturumdan oluşan etkinlik düzenlendi. İlk panel Abdülhamid'in sağlık politikasıyla ilgiliydi. Oturum başkanlığını yaptığım bu panelde konuşmacılar özet olarak şunları anlattılar: Prof. Dr. Hüsrev Hatemi; Abdülhamid'in çok iyi niyetli, sağlam karakterli ve vefalı bir insan olduğunu söyledi. Kendisinden çok devleti düşünürdü. 33 sene zalimlik yapmadan devleti ustalıkla idare etmişti. Ona atılan iftiralardan biri de pinti olduğuna dairdi. Bu çok çirkin bir suçlama olduğunu ifade etti. Aristokrat havada, halktan uzak yaşamamıştı. Atatürk'ün Abdülhamid'i küçümseyici veya kötüleyici bir sözünün olmadığını da ekledi. Prof. Dr. Nil Sarı ise Abdülhamid'in sağlık alanındaki eserlerinden söz etti ve bazılarının fotoğraflarını gösterdi. Abdülhamid 90 adet gureba hastanesi, 19 adet belediye hastanesi, 89 adet askeri hastane ayrıca eğitim hastaneleri, kadın hastaneleri, akıl hastaneleri açmıştı. Bu hastaneler ülkemizden Lübnan'a, Yemen'den İsrail'e, Makedonya'dan Suriye'ye, Yunanistan'dan Libya'ya, Suudi Arabistan'dan Irak'a pek çok yerleşim bölgesine yayılmıştı. Ayrıca eczaneler, hapishane, sağlık merkezleri, fakirler, acizler ve hacılar için misafirhane de pek çoktur. Müthiş bir sağlık hizmetidir bu. Maalesef tahttan düştükten sonra bu eserlerin isimleri değiştirilmiş, bazıları yıkılmış ve bir kısmı da başka alanlarda kullanılmaya başlanmıştır. Kısacası bu büyük insan unutturulmak istenmiştir. Kasımpaşa, Haydarpaşa, Gülhane ve Mektebi Tıbbiye-i Şahane adlı eğitim ve üniversite hastanelerini açan da Abdülhamid olmuştur. Doç. Dr. Adem Ölmez ise Abdülhamid Han'ın özellikle eğitim, sağlık, ulaşım ve asayişe önem verdiğini anlattı. Zamanında yeni bulunan aşıları ülkeye getirmiş, aşı ve kuduz hastalığı üzerine merkezler kurmuş, Bimarhaneleri yani akıl hastanelerini ıslah etmiştir. Akıl hastalarına zincir kullanımını yasaklayarak bugün bile saldırgan hastalarda kullanılan gömleği yerine koymuştur. Dr. Şerif Esendemir konuşmasına Necip Fazıl'ın, "Abdülhamid'i anlamak her şeyi anlamak olacaktır." sözleriyle başladı. Abdülhamid'in tren yolları, bakteriyolojihane, cami ve mektepler yaptırdığını, çağına uygun yaşlılık politikası izlediğini, habitat yani biyosferi merkezi alan ekolojik politikaya önem verdiğini anlattı. Bunları dinlerken aklıma hep başbakanımız Recep Tayyip Erdoğan çağrışım yaptı. O da ülkeye duble yollar, hızlı trenler, Marmaray, üçüncü boğaz köprüsü, çok sayıda havaalanı gibi sayılamayacak eserler hediye etti. Sağlık alanında yeni hastaneleri hizmete açtı. Sağlık hizmetlerini halka yaydı. Eğitim alanını pek çok üniversite, sayısız derslik ve binlerce yeni öğretmenle destekledi güçlendirdi. Kısacası Abdülhamid'in çağdaş bir takipçisiyle karşı karşıyayız. Abdülhamid Han'ı nasıl ki bir takım vicdansız, merhametsiz ve acımasız kişiler, iç ve dış düşmanların oyununa gelerek, maşası olarak bir saray darbesi ile düşürdülerse aynı komplo şu an başbakanımıza karşı düzenlenmektedirler. Bu ülkeye hizmet etmek bazılarının gözüne batmakta ve ellerinden geleni yapmaktadırlar. Rabbim Başbakanımızı korusunu2026

ehlisunnnetde

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDULLAH HADDÂDÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdullah bin Alevî bin Ahmed Muhacir bin Îsâ bin Muhammed bin Ali Arîdî bin Ca’fer-i Sâdık bin Muhammed Bâkır bin Ali Zeynel’âbidîn bin Sıbtı İmâm-ı Hüseyn bin Ali bin Ebî Tâlib’dir. Evlâd-i Resûl olup, seyyiddir. 1044 (m. 1634) senesi Safer ayının beşinde Pazartesi günü Yemen’in Terim şehrinde doğdu. 1132 (m. 1720) senesi Zilka’de ayının yirmiüçünde Salı günü akşamı Terîm’de vefât etti.

Abdullah Haddâdî küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Sonra ilim tahsiline başladı. Zamanının büyük âlimleriyle görüşüp derslerini dinledi. Fıkıh ilmini Kâdı Sehl bin Ahmed ve başkalarından öğrendi. Küçük yaşta ilimde söz sahibi oldu. Çok zekî ve hafızası çok kuvvetli idi. Okuduğunu ve gördüğünü bir daha unutmazdı. Bu durumu sebebiyle ilim kapıları kendisine açıldı. Çok ibâdet eder, öğrendikleriyle mutlaka amel ederdi. İlimdeki üstünlüğü herkesi hayran bırakırdı.

Abdullah Haddâdî 1079 (m. 1668) senesi Haremeyn-i şerîfeyne (Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevvereye) gitti. Daha birçok yerlere ilim öğrenmek için yolculuklarda bulundu. Kabirleri ziyâret eder, buna çok önem verirdi.

Seyyid Abdullah uzun boylu ve gür saçlı idi. Çok kerâmetleri görüldü. Kerâmetlerini göstermekten çok çekinirdi. Ba’zı talebeleri kerâmetleri hakkında risaleler yazmışlardı. Bu durumdan haberi olunca onları çağırıp dedi ki: “Yazdığınız kâğıtları suya koyun. Yazıdan hiçbir eser kalmasın.” Onlar da hocalarının dediğini yaptılar, sonra talebelerine buyurdu ki: “Böyle şeyleri yazacağınıza dînî nasîhâtleri, îmân bilgilerini, fıkıh bilgilerini, fetvâ kitaplarını ve bunlar gibi faydalı olan kitaplarla meşgûl olmanız yazmanız daha uygun olur.”

Talebesi Selî onun hakkında şöyle bildirdi: “Seyyid Abdullah bin Alevî’nin yanına her kim gelirse onun kalbinden ve hatırından geçenleri bilir ve haberdâr olurdu. Yanına gelenin nesebini (soyunu) ve ne iş için geldiğini önceden söylerdi. Birgün bir kimse gelip bir suâl sormak istedi. Ona; “Senin suâlin şöyledir, fakat daha zamanı değildir” buyurdu.

Birgün Hacer denilen yerde iken, yanına Şerîf Berekât bin Muhammed gelip, isteğinin kabûlü için duâ etmesini istedi. Şerîf Berekât o zaman Mekke emîri değildi. Haddâdî de duâ etti. O gidince duâ isteyen kişinin kim olduğunu sordu. Oradakiler, “Efendim bu zât Mekke’nin eşrafından bir kimsedir” dediler. Abdullah Haddâdî buyurdu ki; “O bizden Mekke’nin emîri olmak için duâ istedi. Biz de duâ ettik, Allahü teâlâ duâmızı kabûl etti. Bu vazîfe ona müyesser olacak.” 1082 (m. 1671) senesi sonunda Şerîf Berekât, Mekke-i mükerreme emirliğine ta’yin edildi.

Seyyid Abdullah Haddâdî birgün talebesi Şeyh Hüseyn bin Muhammed ile birlikte hac için yola çıktılar. Medîne-i münevvereye vardıklarında talebesi orada hastalandı. Yakalandığı hastalık çok şiddetli idi. Talebe nerede ise vefât edecekti. Seyyid Abdullah, hastanın başı ucuna oturduğunda onun ömrünün bittiğini anladı. Oradaki talebelerinden bir cemâati topladı ve; “Her biriniz ömrünüzden bir miktarını ona verin” buyurdu. Seyyid Ömer Emîn isimli talebe; “Efendim ben ömrümden onsekiz gün ona hîbe ettim” dedi. Bu yetmez buyurup diğerlerinden de birer ikişer gün hîbe etmelerini istedi. Herbirinin ömründen hîbe ettikleri miktarları bir kâğıda yazdı. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Kabr-i şerîfine gidip duâ etti ve şefaat istedi. Ziyâretten sonra Seyyid Abdullah Haddâdî sevinçle; “Allahü teâlâ duâmızı kabûl etti. O istediğini yapmağa kâdirdir. Ümm-ül-kitâb ondadır” buyurdu. Allahü teâlânın izni ile talebesi Şeyh Hüseyn hastalıktan kurtuldu. Bir zaman sonra Seyyid Abdullah, Yemen’in Terîm şehrinde iken buyurdu ki: “Bu sene Şeyh Hüseyn vefât edecek.” Buyurduğu gibi o sene Şeyh Hüseyn Mekke-i mükerremede vefât etti.

Abdullah Haddâdî çok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1) İthâfüs-Sâil bi ecvibet-il-mesâil, 2) Dîvân (Dürr-ül-manzûm li zevil fâdıl vel-fühûm.), 3) Da’vet-üt-tâmme vet-tezkirat-ül-âmme fil-va’z, 4) Nesâih-üd-dîniyye 5) El-Müâvenetü vel-müâzerâ-tü lir-râgıbîn.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 85

2) Silk-üd-dürer cild-3, sh. 91

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 480

4) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 4, 69

5) Brockelmann Sup-2, sh. 386

6) El-A’lâm cild-4, sh. 104

7) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 128İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDULLAH-I KAŞGÂRÎ

İstanbul’da yetişen büyük velîlerden. 1100 (m. 1688) senesinde Kaşgar’da doğdu. 1174 (m. 1760) senesi Safer ayının yedinci gününde İstanbul’da Eyüp’deki dergâhında vefât etti. Ders verdiği ve imamlık yaptığı câminin yanına defnedildi. Sonra üzerine bir türbe yaptırıldı.

Abdullah-ı Kaşgârî, İstanbul’a gelince Eyyûb’a yerleşti. Balî-zâde Abdülbâkî Efendi’nin yaptırdığı dergâhta talebe yetiştirip, insanlara doğru yolu göstermeye çalıştı. Buradan, Nakşibendiyye yolunda olan Hacı Mürtezâ Efendi’nin yaptırdığı câmiye ta’yin edildi. Burada onaltı sene insanlara doğru yolu göstermekle meşgûl oldu.

Abdullah-ı Kaşgârî vefât edince, yerine, oğlu Ubeydullah Efendi geçerek, on sene babası gibi insanlara doğru yolu anlattı. Onlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirdi. Ubeydullah” Efendi çok genç yaşta iken vefât etti. Ubeydullah Efendi’nin vefâtından sonra dergâhın imamlığı Îsâ Efendi’ye verildi. Îsâ Efendi insanlara va’z ve nasihatleri ile faydalı olurken, aynı zamanda ilim tâliblerine de ilim öğretti. Îsâ Efendi, 1207 (m. 1792) senesinde vefât eyledi. Şeyh Îsâ Efendi, dergâhın yan tarafına defnedildi. Sultan Üçüncü Selim Hân, kabrin üzerine bir türbe inşâ ettirdi.

Şeyh Îsâ Efendi’den sonra, Abdullah-ı Kaşgârî Efendi’nin dâmâdı olan, Çelebi Mehmed bu dergâhda hocalık yapmaya başladı. Çelebi Mehmed Efendi 1208 (m. 1793)’de vefât etti. Yerine Hacı İsmâil Efendi geçerek insanlara doğru yolu göstermeye çalıştı. Hacı İsmâil Efendi 1212 (m. 1797) senesinde vefât etti. Hacı İsmâil Efendi’den sonra Seyyid Abdullah Efendi bu dergâhta hocalık yapmaya başladı. Bu zât 1213 (m. 1798) senesinde genç yaşta vefât etti. Bu zâtın yerine Îsâ Efendi-zâde Lütfullah Efendi hocalık yapmaya başladı. Lütfullah Efendi, 1216 (m. 1801) senesinde bu vazîfeden alındı. Hüdâverdi Efendi vekîl hoca olarak dergâha ta’yin edildi. Sultan Vahdeddîn Hân zamanında bu dergâha, zâhirî ve bâtınî ilimler hazînesi Seyyid Abdülhakîm-i Arvâsî Efendi İmâm-hatîb olarak bizzat Sultan tarafından ta’yin edildi. Seyyid Abdülhakîm Efendi bu dergâhda insanlara ilim öğretti. Feyz ve bereket saçtı.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Hadîkat-ül-cevâmi’ sh. 260

2) Sefînet-ül-evliyâ cild-2, sh. 58

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDURRAHMÂN BA’LÎ

Fıkıh âlimi. İsmi, Abdürrahmân bin Abdullah bin Ahmed bin Muhammed Hanbelî’dir. 1110 (m. 1698) senesinde doğdu. 1192 (m. 1778) senesinde Haleb’de vefât etti.

Abdürrahmân Ba’lî, yedi yaşına gelince, kısa bir müddet içerisinde babasından Kur’ân-ı kerîmi öğrendi ve ezberledi. 1120 (m. 1708) senesinden i’tibâren ilim ile meşgûl olmaya başladı. Şeyh Avvâd Hanbelî’den fıkıh ve nahiv ilimlerini öğrendi. Kardeşleri Şeyh Ahmed ve Şeyh Muhammed ile beraber yaklaşık beş sene Ebü’l-Mevâhip Hanbelî’nin fıkıh ve hadîs derslerine, onbeş sene de Şeyh Abdülkâdir Taglibî’nin; hadîs, fıkıh, nahiv, ferâiz, hesab ve diğer ilimlere âit derslerine devam etti. Abdülkâdir Taglibî’den bütün ilimleri öğrendiğine dâir icâzet (diploma) aldı. Sonra onun torunu Allâme Şeyh Muhammed’in yanında da, dokuz sene hadîs ve fıkıh ilmi ile meşgûl oldu. Sonra ondan da icâzet aldı. Daha sonra Şeyh Abdülganî Nablüsî’den, Muhyiddîn-i Arabî’nin Füsûs-ül-hikem kitabını, Muhammed Murâdî’den de çeşitli ilmî eserleri okudu. Muhammed Murâdî, ona kendi hattıyla yazdığı bir icâzet verdi. Şeyh Muhammed bin Îsâ’dan da ilim öğrendi. Onun vesilesiyle Halvetiyye yoluna girdi. Abdürrahmân Ba’lî, yirmibeş sene Muhammed bin Îsâ’nın yanında ilim ile meşgûl oldu. Abdürrahmân Ba’lî ömrünün sonuna kadar hiç durmadan ilim öğrenmeye çalıştı, ilim öğrenmek için çeşitli yerlere gitti. Kendisi ilim ve fazilet ehli bir zât idi. Çok ibâdet ederdi.

Abdürrahmân Ba’lî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır:, 1- Muhtasar-ül-câmi-is-sagîr lis-Süyûtî, 2- Feth-us-settâr ve keşf-ül-estâr, 3- Menâr-ül-is’âd fî tarik-il-inâd. Ayrıca şiirlerinin toplandığı bir dîvânı vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 147

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 553

3) İzâh-ul-meknûn cild-1, sh. 493

4) Silk-üd-dürer cild-2, sh. 304İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDÜLAZÎZ DEBBAĞ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdülazîz bin Mes’ûd Debbağ’dır. Soyu Hazreti Ali efendimize dayanmakta olup, hem şerîf hem de seyyiddir. 1090 (m. 1679) senesinde doğdu. 1132 (m. 1720) senesinde vefât etti. Fas’da yaşadı.

Seyyid Ahmed bin Abdullah’ın talebesi olan Abdülazîz Debbağ’ın hayâtı hakkında fazla bilgi yoktur. Talebesi Ahmed bin Mübârek, hocasının menkıbelerini, kerâmetlerini, “El-İbrîz” adlı eserde toplamıştır. Bu eserde Ahmed bin Mübârek, hocasının ba’zı kerâmet ve menkıbelerini şöyle nakletti:

“Bir erkek evlâdım ölmüştü. Bu sıralarda hocam Abdülazîz Debbağ hazretleriyle daha yeni tanışmıştım. Ailem, çocuğumun ölümüne çok üzüldü. Çünkü daha önce de bir çocuğumuz ölmüş, hanımım da hayatta kalan bu oğlumuzla teselli bulmaya çalışmıştı. Hanımıma; “Seyyid Ahmed bin Abdullah’ın şöyle buyurduğunu işittim: “Çocuklara ve gelecek olan husûslara ve inecek olan musibet ve belâlara baktım, o çocuklara acıyıp merhamet ettim. Hangi çocuk ölürse, şüphesiz ki dert ve musibetlerden kurtulup güvene kavuşmuştur.” Bizim de oğlumuz öldü. Buyurulan husûs sana bir teselli olmalıdır dedim. Sabah olunca hocamla buluştum. Bana;

“Ey Ahmed! Akşam hanımına şöyle şöyle dedin” diyerek, akşam hanımımla aramda geçen konuşmayı nakletti. O zaman hocamın keşf yoluyla o akşam evimizde olan konuşmayı duyduğunu anladım.”

“Sultan Nasrullah bana bir mektûp yazarak göndermişti. O sırada Bisem’de bulunuyordum. Mektûpta, derhal Meknâse’ye gidip Riyad Câmii’nde İmâm olmam emrediliyordu. Hocamdan ayrılmak bana ağır geleceğini ve bu görevi lâyıkı ile yapamıyacağımı düşünerek çok üzüldüm. Hocam bu durumu haber alınca; “Korkma! Zîrâ sen Meknâse’ye gidecek olursan, biz de seninle beraber gideriz. Fakat sen hiç üzülme, sana bir zarar gelmiyecek ve senden istedikleri de olmayacaktır” buyurdu. Bunun üzerine, sultânın adamlarıyla yola çıktık. Meknâse’ye vardığımızda imamlık görevinin başkasına verildiğini öğrendim. Oradan ayrılarak hemen evime döndüm. Kayınpederim Muhammed bin Ömer bu durumu öğrenince, bana şöyle bir mektûp yazdı: “Meknâse’ye geldin. Fakat sultan ile görüşmeden ayrıldın. Senin dönmenden sonra başımıza neler geleceğini bilmezsin. Benim düşüncem şudur: Hemen Meknâse’ye gelip sultanla görüşmelisin ve belirtilen Câmide, verilen vazîfeye başlamalısın.” Ben de bu mektûbu hocama götürdüm ve okudum. Bana; “Sen git evinde otur, hiçbir fenâlıktan korkma. Sana sultânın bir zararı dokunmaz” buyurdu. Durum tamamen hocamın buyurduğu gibi oldu. Bu mes’ele de öylece kapandı.”

“Bir grup arkadaşım ile hocamı ziyâret etmeğe gittik. Bir müddet dergâhında kaldıktan sonra evlerimize gitmek üzere yola çıktık. Yanımızda, eşkiya saldırısına karşı koyacak hiçbir silâhımız yoktu. Geceyi tenhâ ve korkunç bir yerde geçirdik. Arkadaşlarımızın hepsi uyudu. Sâdece ben ve bir dostumuz, uyumadık. Bir ara çok yakınlarımızda bir arslanın olduğunu fark ettik. Dostuma; “Kimseyi uyandırma. Sonra paniğe kapılabilirler” dedim. Zîrâ onların arasında bu konuda hiç tecrübesi olmayanlar da bulunuyordu. Sabah olunca yakınlarımızda ölü bir tavşan gördük. Bu hâdiseden bir müddet sonra yine arkadaşlarımla beraber hocamın yanına gitmiştik. Bir gece önce yolda arkadaşlarımı tehlikeden korumak için uyumamıştım. Hocamın huzûrunda uykum geldi; “Efendim! Müsâade ederseniz biraz uyumak istiyorum. Çünkü dün gece hiç uyumadım” dedim. Hocam; “Neden uyumadın” diye sordu. “Arkadaşlarımı korumak için” diye cevap verdim. Bunun üzerine; “Senin gece uyumayıp, arkadaşlarını beklemen bir fayda sağlamaz. Falan gece yol kesiciler size geldiklerinde arslanı ve sizi koruyanı hatırlıyor musun?” dedi. Ben hemen o geceyi hatırladım ve; “O gece ne oldu?” diye sordum. Hocam; “O gece falan yere vardığınız zaman, üç kişi gelip, size katılmadılar mı?” diye sorunca; “Evet” dedim. Bunun üzerine hocam; “Onlar sizden ayrıldıktan sonra, oradan gelip geçeni gözleyen dört kişi ile buluştular ve sizin yakın bir yerde konakladığınızı onlara haber verdiler. Sizin yakınınıza bir yere gelip uyumanızı beklediler. Uyuduğunuza kanâat getirdikten sonra soymak için size yaklaştılar. Yakınınızda bir arslanın dolaştığını görünce çok şaşırdılar. Kendi aralarında şöyle konuştular: “Arslanı öldürsek bunlar uyanacak. Soygun yapmaya kalkışsak arslan engel olacak.” Bir çıkar yol bulamayınca, başka bir kervanı soymaya gittiler. Orada birşey bulamayınca, başka bir yönden size yaklaşmak istediler. O tarafta da bir arslan olduğunu gördüler, sonra aralarında şöyle konuştular; “Bunlar nasıl insanlardır ki, hangi yönden yaklaşmaya çalıştıysak orada bir arslan çıktı.” Bunun iç yüzünü öğrenmek istediler. Allahü teâlâ onların kalblerini mühürledi” diye anlattı. Ben; “Yolda rastladığımız ölü olan tavşan ne idi?” diye sorunca; “Arslanın bir onuru vardır. Bir insan, yüzüne sinek konsa nasıl eliyle kovalarsa, arslan da sizi korurken, bir tavşan gelip önünde durdu. Sen onu görmedin. Arslan bir pençe vurup onu öldürdü” buyurdu.

“Bir defa yine ziyâretine gitmiştim. Yolculuğumu bir katır üzerinde yapmış, tehlikeli bir yere gelince, bineğimden inip, öyle geçmeye çalışmıştım. O yeri yaya olarak geçtikten sonra, tekrar bineğime bineceğim sırada, hayvan kaçtı ve yakalamam mümkün olmadı. Ne yapacağımı şaşırmıştım. O anda hatırıma hocam geldi. Ondan meded umarak; “Ey hocam, Abdülazîz Debbağ!” dedim. Bu sırada Allahü teâlâ ba’zı insanları yardımıma gönderdi. Onlar hayvanı yakalayıp bana teslim ettiler. Hocamın yanına geldiğimde, gülerek bana; “Falan yerde Şeyh Abdülazîz’i ne yapacaktın? Senin yanında olsaydım, herhalde sana yardımda bulunurdum” dedi. Ben de; “Ey Efendim! Şahsen bulunmanızla rûhen bulunmanız arasında, sizin için hiçbir fark yoktur ve ikisi de mümkündür” dedim.”

“Ba’zı tanıdıklarım bana, bir miktar parayı ödünç olarak, bir miktar parayı da emânet olarak verdiler. Bir süre sonra gelip, emâneti istediler. Emânet olan parayı verdim. Fakat borcumu o anda ödeyecek hiç param yoktu. Satılacak bir eşyam da mevcût değildi. Borcum konusunda, kalben hocamı hatırladım ve ondan alacaklıların şimdilik bu parayı istememeleri için yardım talep ettim. Onlar emânet bıraktıkları parayı aldıktan sonra, benim borcumu istemeden yanımdan ayrıldılar. Uzun müddet alacaklarını istemediler. Allahü teâlâya hamd olsun ki, bu iş hocamın bereketiyle olmuştu.”

“Birgün yine kendisini ziyâret ettiğimde, evimi bir bir anlattı ve sonra; “Neden atını falan yere bağlıyorsun?

Oraya sâlih bir zât defnedilmiştir. Kabri tam senin atının ayağının altında bulunuyor” dedi. Hâlbuki biz oralarda bir kabir izine rastlamamıştık. Oraya yakın bir kabristanlık da yoktu. Sonra hocam; “Senin avlunda yedi kabir bulunuyor. Fakat sen sâdece atının ayakları hizasında bulunan zâtın kabrine dikkat et. Atını oradan uzaklaştır, o zâta saygılı ol! Mümkünse kabirle at arasında bir duvar çek” buyurdu. O sırada mecliste bulunan talebelerden biri; “Efendim o zât kimdir?” diye sordu. Hocam Abdülazîz Debbağ; “Arabdır. Tilmsân’a yakın yerde bulunan el-Lesbağat kabîlesindendir. Bu kabile onu sâdece bir talebe olarak bilir. Bir velî olarak onlar arasında tanınmamıştır. Vefât edince, bahsettiğim o yere defnettiler” dedikten sonra, bana dönerek; “İstersen bahsettiğim yeri kaz. Onun bedenine rastlarsın” dedi. Oradan ayrılıp eve gittiğim zaman, hocamın dediği yeri kazdım. Oradan hocamın bildirdiği zâtın mübârek bedeni çıktı. Oraya hemen bir kabir yaptırdım. Tekrar Abdülazîz Debbağ’ı ziyârete gittiğimde ona şöyle sordum: “Efendim! Bizim avluda bulunan diğer kabirleri değil de, neden sâdece atın ayaklarının hizasına gelen kabir üzerinde durdunuz ve onun ortaya çıkmasını istediniz?” Bunun üzerine hocam; “Çünkü bu zât, Allahü teâlânın velî kullarındandır. Rûhu serbest ve hareket halindedir. Diğerleri ise Berzah âleminde bekliyorlar. Oradaki ölülerin vefâtından bu yana, üçyüz yıla yakın bir zaman geçmiş bulunuyor” dedi.”

“Hocamla beraber temiz havalı bir yere gitmiştik. Yanımızda ba’zı talebeler de vardı. Sohbet ettiğimiz esnada birisi geldi ve; “Efendim! Kardeşim, sultânın oğlu Abdülmelik ile beraberken ortadan kayboldu. Ondan bir haber bekliyoruz. Kendisini sevdiğim bir zât, kardeşimin sağ olduğunu söyledi. Siz bu husûsta ne dersiniz?” diye sorunca, Abdülazîz Debbağ hazretleri hiçbir şey söylemedi. Gelen kişi ısrar edince; “Sen muhakkak benden haber almak istiyorsan, sıhhatli haber al. Allah, Hacı Abdülkerîm’e rahmet eylesin. O hem garîb, hem de gâibdir. Onun cenâze namazını kılan sana haber verecektir. Sultânın oğlu onu öldürmüştür” dedi. Birkaç gün sonra hocamın verdiği haberin aynısı geldi.” “Vâli ve hâkimlerden bir kısmı, Sultan Nasrullah tarafından görevden alındı. Onlardan birisi göreve tekrar dönmek istiyordu. Abdülazîz Debbağ’dan yardım istedi. Abdülazîz Debbağ hazretleri de ona yardım etti. Sultan o kişiyi tekrar vâli olarak ta’yin etti. Bir süre sonra hocam, vâliye haber göndererek, Allahü teâlânın kitabını kalbinde taşıyanlara müsamaha edip, iyilik etmesini, vergileri ödemede kolaylık göstermesini rica etti. Fakat makamın verdiği gurûra kapılan vâli, bu ricayı kabûl etmedi. Vâli de bir süre sonra tekrar görevden alındı.”

Abdülazîz Debbağ buyurdu ki: “Firdevs Cennetinde, bu dünyâda işitilen veya işitilmeyen bütün ni’metler mevcûttur. Cennetin ırmakları, Firdevs Cennetinden kaynayıp çıkar. Bir ırmaktan su, bal, süt ve şarap olmak üzere dört türlü meşrûbat akar. Nasıl gökkuşağındaki renkler birbirine karışmadan durursa bu dört meşrûbat da birbirine karışmadan akar. Bu ırmaklar mü’minin isteğine göre akar. Hangisini isterse o akar ve onu içer. Bütün bunlar, Allahü teâlânın irâdesiyle olmaktadır.”

“Kulun düşüncesi Allahü teâlâdan başkasına doğru yönelince, Allahü teâlâdan uzaklaşmış olur.”

“İnsanlar, varlık âleminin efendisi Muhammed aleyhisselâmı tanımadıkça, ilâhî ma’rifete kavuşamaz. Hocasını bilmedikçe, varlık âleminin efendisini tanımaz. Kendi nazarında insanları ölü gibi kabûl etmedikçe, hocasını bilemez.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 73

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 262

3) İbrîz

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDÜLEHAD SERHENDÎ

Hindistan’da yaşayan evliyânın büyüklerinden. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin oğlu olan Muhammed Sa’îd’in beşinci oğludur. 1045 (m. 1635) senesinde doğdu. “Hazret-i Vahdet” ismi ile meşhûr oldu. Tefsîr, hadîs, fıkıh gibi zâhirî ilimlerde ve fen ilimlerinde büyük bir âlim idi. Babası Muhammed Sa’îd ve amcası Muhammed Ma’sûm hazretlerinin teveccüh ve sohbetleri ile olgunlaşıp, tasavvuf yolunda pek büyük makamlar sahibi oldu. 1122 (m. 1710) senesinde vefât etti.

Abdülehad hazretlerinin, evliyâlıkta daha yüksek makamlara kavuşması için, amcası Muhammed Ma’sûm, kendisine kırk defa teveccüh yapacağına söz vermişti. Muhammed Ma’sûm hazretleri otuzdört defa teveccüh ettikten sonra vefât etti. Yeğeni Abdülehad ise, hergün amcasının kabrine gitti. Amcası, Abdülehad’ın her gelişinde Allahü teâlânın izni ile kabirden kalkar, yeğenine teveccüh ederdi. Yaptıklarını da bir kâğıda yazıp, onun eline verirdi. Bu şekilde teveccüh adedini kırka tamamlayarak sözünü yerine getirdi. Abdülehad, hâdiseyi Muhammed Ma’sûm hazretlerinin oğullarına anlattı ve elindeki altı adet yazıyı gösterdi. Onlar babalarının bizzat kendi el yazısını görünce; “Bu büyük kerâmet ancak ona yakışır, elhak doğrudur” dediler.

Abdülehad Serhendî, babasından sonra onun yerine geçip, talebeye ilim öğretti ve feyz vererek, tasavvuf yolunda ilerlemelerini sağladı. Kardeşleri arasında, “Meyan Gül” ismi ile anılırdı. Allahü teâlânın birliğini anlatan “Vahdet” bilgilerinde o kadar derine daldı ve o kadar tanındı ki, “Vahdet”, sanki lakabı oldu. İki defa hacca gitti. Birinci gidişinde babası ve amcası Muhammed Ma’sûm hazretleriyle beraberdi ve onsekiz yaşında idi. Orada Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) husûsî iltifâtlarına mazhar oldu. Abdülehad hazretleri buyurdu ki: “Peygamber efendimizin kabr-i saadetlerinin yanında, üzerime güzel bir hil’ât giydirildi ve; “Seni kardeşinle kuvvetlendireceğiz” diye bir nidâ işittim.” Babasında meydana gelen evliyâlık hâllerini güzel bir lisan ile yazıp, ismini “Letâif-i Medine” koydu. Çok kitaplar yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: Mevedde, Menşur üd-dürer fî fedâil-is-süver, Sehâif-i tis’a, Bürhân-ı Celî, Bedâyi-üş-Şerâî, Cennât-i semâniyye, Sebîl-ür-reşâd, Esrâr-ül-Cum’a, Risâle-i men’i sebâbe, Şevâhid-üt-tecdîd, Hayr-ül-kelâm, Münâcât-i kebir, Münâcât-i sagîr, Kısas ber hak, Neşr-ül-ıtr, Şerh-i kelime-i tesbih, Şerh-i kelime-i tehlîl, Şerh-i Mektûbât-ı Müceddidî, Esrâr-ül-Fakr...

Vefât ettiğinde dört oğlu vardı. Hepsi de âlim ve veli idi. En büyük oğlu Ebû Hanîfe, diğerleri Muhammed Nabî, Muhammed Murâd ve Nûr-ul-Hak idi.

Abdülehad hazretlerinin Mektûbât’ında yüzondokuz mektûp vardır. Bunu halifelerinden Muhammed Murâd Keşmiri toplamış, Mevlânâ Abdullah Can Fârûkî tertip etmiştir. Ekserisi Fârisîdir. Çeşitli mektûplarından alınan parçalar aşağıdadır:

“Bize ve size lâzım olan; İslâmiyete uymak ve büyüklerin yolu üzere istikâmette olmaktır. Bu istikâmete, kerâmetten üstün demişlerdir. Büyüklerden biri talebelerinden birine, vazîfe verip gönderirken buyurdu ki: “Allahlık ve peygamberlik da’vâsında bulunma!” Talebe; “Bundan Allaha sığınırım” deyince, o büyük buyurdu ki: “Ben ne istersem, o olsun demek Allahlık, beni inkâr eden, kabûl etmeyen kâfirdir demek, peygamberlik iddia etmektir.” (13. mektûpdan) “Ey can kardeşim! Bu dünyâ amel yeridir. Karşılık yeri âhırettir. Ameli, işi bitirmeden ücret, karşılık istemek yersizdir. İş yapma ve amel etme bittiği gün, yapılan işin karşılığı ihsân olunacaktır.” (46. mektûpdan)

“Lâkin zararlı kimselerin sohbetinden, arkadaşlığından, şübheli yiyeceklerden ve çişitli şeyleri istemek arzularından sakınınız. Bu üç kelimenin bildirdiği ma’nâları iyi düşününüz.” (49. mektûptan)

“Azîzim, nasihatimi can kulağı ile dinle! Allahü teâlâ hâzır ve nâzırdır. Her işini görmekte, her yaptığını bilmektedir. O hâlde bilerek, anlıyarak söyle. Bilerek anlıyarak dinle. Bilerek anlıyarak iş yap. Bunu bilerek dur. Bunu bilerek yürü. Kısaca bugün öyle ol ki, yarın mahcûb olmayasın. Birkaç gece rahatsız ol, sonsuz olarak rahata kavuş. Vesselâm.” (51. mektûptan)

“İyi ameli te’hir edenler helak oldular. Sen dersin ki, yarın yaparım. Ya yarına kavuşamazsan! Yâhud kavuşur da, bu imkân, sıhhat, kuvvet ve rahatlığı bulamazsan. O zaman çok pişman olursun. Beyt:

Çalış, ibâdet et, bırak emeli,
Son nefese kadar bırakma ameli.

İnsan kendi başına değildir ki, istediğini yapsın, her bulduğunu alsın. Allahü teâlâ mahşer yerinde, herkese amelini gösterecektir. Hareketlerinden, hareketsizliklerinden, yaptıklarından ve söylediklerinden herkes hesap verecektir. İşin esâsını düşünmelidir. Şefkatli bir ana gibi daha ne kadar kendi üzerine titreyeceksin. Ne zamana kadar, kıymetli cevherleri bırakıp, çocuklar gibi ceviz, kozalak peşine koşacaksın.

Azîzim! Evvelkiler çok amel etselerdi, az kabûl ederlerdi. Şimdikiler az birşey yapsalar, çok kabûl ediyorlar. Bir gümüş verseler, bir altın verdik diyorlar. Çünkü şimdi bid’atler çoğaldı, nefsin arzuları her yerde mevcûd, zulmet dalgaları ise, birbiri ardınca gelmektedir. Heybetinden öncekilerin ve sonrakilerin titrediği, cinlerin, insanların ve hayvanların dehşetinden şaşırdığı büyük korku geldi. Haşir ve neşir günü çok yaklaştı. Bir bölük Cennete, bir bölük Cehenneme gitsin denecek gün geldi çattı. İşte bunları düşünüp uyanmalı, hakîkatleri gören gözleri açmalıdır. Akıllı gençlere, düşünen yaşlılara yazıklar olsun ki, gaflet pamuğunu kulaklarından çıkarmıyorlar ve gurûr perdesini basiret gözlerinden uzaklaştırmıyorlar” (53. mektûptan)

“Azîzim! Gençlik en büyük ni’mettir. Elden geldiği kadar en iyi vakitleri, en iyi işlere sarf etmelidir. Kıymetli cevherleri, çocuklar gibi oyuncaklarla değişmemelidir. İstidâd toprağınız temiz ve yüksektir. Sakın onu boş koymayın. Yâhud bozuk tohum ekmeyin.” (79. mektûpdan)

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Gülşen-i Vahdet Mukaddimesi,

2) Umdet-ül-makâmât sh. 243İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ABDÜLKÂDİR SIDDÎKÎ

Hanefî mezhebi âlimlerinden ve tasavvuf büyüklerinden. İsmi Abdülkâdir, nisbeti Sıddîkî ve Bağdadî olup, ilmi ve evliyâlığı kendinde toplamış büyük bir zât idi. Hazret-i Ebû Bekr-i Sıddîk’ın soyundandır. Buna nisbetle Sıddîkî denilmiştir. Doğum târihi bilinmemektedir. 1148 (m. 1735) senesinde Kudüs’de vefât etti.

Aslen Bağdatlı olan Abdülkâdir Sıddîkî, daha sonra Kudüs’e yerleşti. O zamanda bulunan büyük âlimlerin ders ve sohbetlerinde bulunarak yetişti. Zamanında bulunan âlim ve velîlerin önde gelenlerinden oldu. Faziletler sahibi, âlim, âmil, ârif, âbid ve velî bir zât idi. İnsanlara İslâmiyetin doğru bilgilerini öğretmek için gayret ederdi. Keşf ve kerâmet sahibi idi.

Seyyid Muhammed bin Îsâ el-Kudsî şöyle anlatır: “Ben Abdülkâdir Sıddîkî hazretlerini çok gördüm. Meclisinde bulundum. Çok kerâmetlerine şâhid oldum. Kalbimden geçen “gizli düşünceleri kerâmet olarak anlar ve haber verirdi. Huzûr ve sohbetlerinde bulundukça, ona olan muhabbet ve bağlılığım daha da artardı. Onu tanıdığım ilk zamanlarda kendisiyle birlikte Dâvûd aleyhisselâmın makamını ziyârete gittik. Ziyâretten sonra, Dâvûd aleyhisselâmın rûhâniyeti ile buluştuğunu bildirip, vasıflarını da, şu şu şekilde diye anlattı. Bunun üzerine, acaba nasıl oluyor ki diye kalbimde bir şüphe hâsıl oldu. Daha sonra Me’menullah kabristanına geldik. Orada; İbn-i Battal, Ebû Abdullah Kureşi, İbn-i Arslân ve Şeyh Birmâvî gibi âlim ve evliyâ zâtların kabirlerini ziyâret ettik. Abdülkâdir Sıddîkî herbir kabri ziyâret ettikten sonra, o kabirde bulunan zât ile görüştüğünü söylüyor, sıfatlarını sayıyordu. Benim ise şüphelerim iyice artıyordu. Nerede ise, böyle şey olmaz diye onu yalanlıyacak duruma geldim. Nihâyet babamın bulunduğu kabrin başına geldik. O daha önce babamı hiç görmemişti. O kabrin babama âid olduğunu da kendisine haber vermedim. Babamın kabrine gelince ben durdum. O da durdu. Oturduk, ben Kur’ân-ı kerîm okuyup duâ ettim. Kalktıktan sonra; “Bu kabirde âlim, âmil, şerefli bir zât vardır. Seni görmekle, senin gelmen ve Kur’ân-ı kerîm okuman sebebi ile çok sevindi, mesrûr oldu. Rûhâniyeti ile buluştum. Sıfatı şöyle şöyledir. Faziletleri de şöyle şöyledir. Bu zât senin babandır. Niçin bana daha önceden haber vermedin?” dedi. Ben onun hakkındaki i’tirâzlarıma hemen tövbe ettim ve; “Haber vermeme lüzum yoktur. Maksadımız ziyâretti” dedim. Gördüğüm bu apaçık kerâmet karşısında ona olan muhabbet ve bağlılığım daha da arttı.”

Yine Seyyid Muhammed bin Îsâ şöyle anlatır: “Bir müşkül mes’elem olduğu zaman Abdülkâdir Sıddîkî hazretlerine suâl ederdim. O da başını eğer, bir müddet düşündükten sonra; “Ümid olunur ki, bu suâlin cevâbı şöyledir” derdi. Verdiği cevap da kalbimi rahatlatırdı. “Efendim! Mademki bu suâlin cevâbı böyledir. O hâlde niçin kat’î olarak değil de; “Ümid olur ki” diyerek tahminli bir ifâde kullanıyorsunuz?” diye arzettiğimde, cevap olarak; “Çok biliyorum durumuna düşmemek, böbürlenmemek için öyle söylüyorum” derdi.”

Muhammed bin Îsâ (r.aleyh) şöyle anlatır: “Birgün Abdülkâdir Sıddîkî (r.aleyh) bana; “Bana amcamın oğlu Seyyid Mustafa Sıddîkî’yi çağır” dedi. Çağırdım. Seyyid Mustafa gelince, orada bulunan bir sandığın anahtarını ona vererek buyurdu ki; “Ey amcamınoğlu! Allahü teâlâ bilir ama benim âhırete gitme vaktim yaklaştı. Vefâtımdan sonra beni en güzel şekilde techiz et. Seyyid Îsâ’nın (ya’nî bu hâdiseyi nakleden zâtın babasının) yanına defnet. Çünkü onun rûhâniyeti şu anda burada bulunuyor ve benim kabrimin onun kabrine yakın olacağını haber veriyor. Göç (vefâtım) bu günün akşamında olacaktır.” dedi. Hakîkaten bildirdiği gibi olup, o gün akşam vefât etti. Amcasının oğlu da vasıyyetlerini aynen yerine getirdi.

Abdülkâdir Sıddîkî hazretlerinin, Şeyh Abdülganî Nablüsî’nin Kasidesine şerhi, Vahdet-i vücûd hakkında bir risalesi ve başka risaleleri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 289

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 603

3) Silk-üd-dürer cild-3, sh. 61

4) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 97İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED BEKRÎ

Dımeşk’da (Şam’da) yetişen Hanefî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Kemâleddîn bin Muhyiddîn bin Abdülkâdir bin Hasen bin Bedrüddîn bin Nâsıruddîn bin Muhammed Şihâbüddîn Ahmed bin Nâsıruddîn bin Muhammed ed-Dımeşkî olup, hazret-i Ebû Bekr-i Sıddîk’ın soyundandır. Kâdı’l-kudât idi. 1042 (m. 1632) senesinde Dımeşk’da doğdu ve orada büyüdü. 1117 (m. 1705) senesi Muharrem ayında Mısır Kâhire’de vefât etti. Karâfe kabristanında medfûndur.

Şeyh Ramazan el-Akkârî, Muhammed Mehâsinî, Mensûr el-Mahallî, Abdülbâkî el-Hanbelî, Necmüddîn-i Gazzî ve daha başka âlimlerden ilim öğrenerek yetişen Ahmed Bekrî, ilim ve fazilette çok yükseldi. Kendisinden çok güzel hâller sâdır oldu. Allahü teâlâ ona çok feyz ve bereketler ihsân etti. Çeşitli idâri ve askerî vazîfelerde bulunduktan sonra Anadolu’ya göç etti. İstanbul’a geldi. Bir müddet Şeyhülislâm Muhammed Esîrî’nin yanında kaldı. Bundan sonra Dımeşk’da bulunan Çakmakıyye Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Orada uzun müddet vazîfe yaptı.

1094 (m. 1683) senesi Receb ayında ikinci defa Anadolu’ya geldi. Bu gelişinde kendisine, Molla Hüsrev Medresesi’nde müderrislik vazîfesi verildi. Bundan sonra sırasıyla; “Mehmed Paşa, Pîri Paşa, Sahn-ı semân, tekrar Pîri Paşa ve Şah Sultan medreselerinde müderrislik yaptı.

1102 (m. 1690) senesi Receb ayında Medîne-i münevvere kadılığına ta’yin edildi, iki sene sonra Şam eyâleti kadılığına getirildi. Daha evvel Dımeşk şehrinin ve Şam eyâletinin kadılıkları birlikte aynı zâta verilmemişti. Uzun müddet bu vazîfeyi muvaffakiyetle yürüttü. Bulunduğu makamın hakkını gözetti. İnsanlara dâima iyi muâmelede bulundu.

Dımeşk’daki kadılık vazîfesinden ayrıldıktan sonra tekrar Anadolu’ya gelen Ahmed Bekrî, Bursa’ya kadı oldu. Bir müddet sonra, Bursa’dan alınıp İstanbul’a getirildi ve Mekke-i mükerreme kadılığına ta’yin edildi. Oradaki vazîfesine giderken Dımeşk’a uğradı. Şehir halkı onu büyük bir sevgi ve muhabbetle, kasideler söyleyerek karşıladılar. O zamanda Dımeşk’da bulunan âlim ve evliyânın en büyüklerinden olan Abdülganî Nablüsî hazretleri de, Ahmed Bekrî için yazdığı bir şiiri iki büyük tabak tatlı ile kendisine göndermiştir.

Hac kâfilesi ile birlikte Dımeşk’dan ayrılıp Mekke-i mükerremeye gitti. Orada vazîfeye başladı. 1017 (m. 1608) senesi Muharrem ayının yirmibeşinde Kâhire’ye gitti. Aynı sene vefât etti. Karâfe kabristanında, Bekrîlerin ya’nî hazret-i Ebû Bekr-i Sıddîk’ın nesebinden olan büyük âlimlerin bulunduğu türbede, Zeynel’âbidîn es-Sıddîkî el-Mısrî’nin (r.aleyh) yanına defnolundu.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Silk-üd-dürer cild-1, sh. 149İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED BİN MUHAMMED

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Kısbet-il-Halebî el-Kâdiri’dir. Doğum ve vefât târihi kaynaklarda belirtilmemektedir. Şeyh Mustafa, “Es-Suyûf-ül-haddâd” isimli eserinde, Ahmed bin Muhammed’in 1122 (m. 1710) senesinde Şam’a geldiğini bildirmektedir. Buradan anlaşıldığı üzere Ahmed bin Muhammed, onikinci asrın ilk yarısında vefât etmiştir.

Şeyh Mustafa şöyle anlatır: “Görüştüğüm zâtlardan birisi de Şeyh Ahmed bin Muhammed’dir. O yalnızlığı, insanlardan uzak kalmayı ve devamlı Allahü teâlâ ile beraber olmayı arzu ederdi. 1122 (m. 1710) senesinde Şam’a geldi Bir grup cemaat ile Ahmed bin Muhammed’in ziyâretine gittim. Bana dönerek şöyle buyurdu: “Allahü teâlâ bir kimseye gerek nazm gerekse nesir yazma kabiliyeti verdiği zaman, o kimsenin bunlardan dolayı büyüklenmemesi, kalbini bunlarla meşgûl etmemesi gerekir. Böyle hâller ve düşünceler meydana gelirse, onları yakmalı ve parçalamalıdır. Çünkü Allahü teâlânın katında, daha yüksek dereceli ve kıymetli olanları vardır.” Onun sözlerini duyduktan sonra veda edip huzûrdan ayrıldım. Yazdığım kasideleri ve tertip ettiğim virdlerin hepsini parça parça ettim. O sohbetinden sonra bir daha Ahmed bin Muhammed hazretlerinin sohbetinde bulunmam nasîb olmadı. Çünkü insanların arasına çıkmıyordu.”

Ahmed bin Muhammed Kur’ân-ı kerîmi ezberlemişti. Aklî ve naklî ilimlerde çok yüksek derecelere kavuşmuştu. Konuşurken ma’nevî hâller içine girer, bu hâli açıkça görülürdü. Onun yanına devamlı gidip gelen fazilet sahibi bir zât şöyle anlattı: “Birgün onun yanında bulunuyordum. Konuşmalarında Arabça gramer hatâları yapıyordu. O zaman kendi kendime; “Herhalde Şeyh Efendi Arabçayı iyi bilmiyor, onun için böyle hatâlar yapıyor” diye düşündüm. Bu sırada bana dönüp; “Allahü teâlâ “Ecrûmiyye”nin müellifîne rahmet eylesin” buyurdu. O zâtın hayâtı hakkında ba’zı şeyler anlattı. Sonra; “Ben “Ecrûmiyye”yi, nahiv âlimlerinin bildirdiği şekilde şerhettim” buyurup, nahiv ilmine dâir ince bir mes’eleden bahsetti. Ben onun nahiv ilmine dâir bu izahlarını dinleyince hayretler içerisinde kaldım.

Bir başka zaman onun yanına gitmiştim. O sırada; “Ey Efendim! Niçin namazdan alıkoyan düşünceler insanın hatırına geliyor? Bu husûsta ne dersiniz?” diye sordum, “İnsan, namaz kılarken Allahü teâlâdan gâfil olmazsa, ne türlü olursa olsun, kalbine gelen düşünceler yok olur” buyurdu.

Bir kere de dünyevî bir ihtiyâç için onun yanına gitmiştim. Yanına vardığımda; “Senin şöyle bir ihtiyâcın var. İki veya üç gün sonra o ihtiyâcın giderilecek” buyurdu. Onun dediği gibi üç gün sonra ihtiyâcım giderildi.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 339İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED GAZZÎ

Hadîs âlimi. Kudüs’e bağlı Gazze kasabasında 1054 (m. 1644) senesinde doğdu. 1150 (m. 1737) senesinde Bursa’da yaptırmış olduğu dergâhında vefât etti. Kabri dergâhın içindedir. A’sâları, sandukasının yanında muhafaza olunmaktadır.

Ahmed Gazzî çok küçük yaşta zâhirî ilimleri tahsil etti. Onsekiz yaşında iken hadîs âlimi oldu. Kâhire’deki Câmi-ül-Ezher’de, Şeyh Ahmed Beşîş’den yedi sene din ilimlerini okudu. Daha sonra ders vermeğe başladı. Şeyh Ahmed Beşîş’in işâreti ile, 1087 (m. 1676) senesinde Bursa’ya gitti. Ulu Câmi’de ders vermeye başladı. Bir süre sonra Molla Fenârî Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi. Hadîs âlimlerinin reîsi oldu. 1094 (m. 1683) senesinde hacca giderken, yolda ba’zı ma’nevî sırlara kavuştu. 1103 (m. 1691) senesinde Niyâzî Mısrî’ye müracaat ederek, ona talebe oldu. Bir sene sonra Niyâzî Mısrî hazretlerinden hilâfet aldı. Kabri Bursa’da olan büyük velî Üftâde hazretleri ve hocasının ma’nevî işâretleri ile, 1114 (m. 1702) senesinde Bursa’da güzel bir dergâh yaptırdı.

Ahmed Gazzî, gerek Bursa Ulu Câmii’nde, gerekse Câmi-ül-Ezher’de beş defa Kur’ân-ı kerîmi, tefsîri ile hatmetti. Zâhirî ve bâtınî ilimlerde çok yüksek derecelere kavuştu. Ahmed Gazzî, yaptırmış olduğu dergâhında, kırk seneye yakın bir süre inzivâî bir hayat yaşadı. Hiç dışarı çıkmadı. Çok kerâmetleri görüldü. Kerâmât-ı Gazziyye diye büyük bir eser yazılmıştır.

1120 (m. 1708) senesinde İran seferi fetihlerinden, Ahmed Gazzî’ye kırk kese akçe gazâ malı geldi. Fakat o bunları kabûl etmeyip, bunların hepsini Ulu Câmi’nin ta’mirine sarfetti.

Ahmed Gazzî’nin bir tefsîri, Mizâh-ül-akâid’i ve Ta’likât-ı Gazziye adlı eserleri vardır. Bu eserler matbû değildir. Kıblenümâ-yı Kâ’bet-il-uşşak isimli bir eserinin de olduğu söylenir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-5, sh. 122

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED KEVÂKİBÎ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Hasen bin Ahmed Kevâkibî’dir. 1054 (m. 1644) senesinde Haleb’de doğdu. 1124 (m. 1712) senesi Receb ayının onüçünde Çarşamba günü İstanbul’da vefât etti. Edirnekapı dışında bir yere defnedildi.

Ahmed Kevâkibî, Haleb’de yetişip oradaki âlimlerden ilim öğrendi. Tefsîr ilmini, veli ve muhakkik bir zât olan babasından, fıkıh ilmini; Fetvâ emîni Zeynüddîn’den, aklî ilimleri, Nakib-zâde diye tanınan Seyyid Ebî Bekr’den, hadîs ilmini; Şeyh Ebi’l-Vefâ el-Aradî’den, âlet ilimlerini; Şeyh Osman Şuayfi, Şeyh İbrâhim bin Hasen Gürânî’den ve başka âlimlerden öğrendi. İlimde derinleşip emsalinden üstün bir dereceye yükseldi. Şöhreti her yere yayıldı.

Ahmed Kevâkibî, Şeyhülislâm Yahyâ bin Ömer Minkârî’nin derslerine devam etti. Sonra da müderrislik mesleğini seçip, İstanbul’daki Süleymâniye Medresesi’nde müderris olarak vazîfeye başladı. 1096 (m. 1685) senesinde âlim bir zât olan babası vefât etti. Onun yerine memleketi olan Haleb’deki fetvâ makamına ta’yin edildi. Aynı zamanda Süleymâniye Medresesi’ndeki rütbe ve derecesiyle, Haleb’deki Hüsreviyye Medresesi’nde ders verdi. Çeşitli ilim merkezlerinde değişik vazîfelerde bulundu. Sırasıyla, 1106 (m. 1694) senesi Zilhicce ayında Kudüs kadılığı, 1120 (m. 1706) senesi Şa’ban ayında İznik kadılığı, 1121 (m. 1709) senesi Cemâzil-evvel ayında Şam Trablus kadılığı vazîfesinde bulundu. Şeyh Muhammed Tedmiri Trablusî, onu medheden çok güzel bir kaside söyledi. Daha sonra bu vazîfelerden ayrılıp İstanbul’a gitti, İstanbul’daki âlimlerle çeşitli ilim dallarında nefis müzâkere ve mübâhaselerde (ilim alışverişinde) bulundu.

Ahmed Kevâkibî’nin kıymetli eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Haşiye alâ cüz’ün Nebe’, 2- Haşiye alâ irşâd-üt-Tâlib li-vâlidihi, 3- Haşiye alel ferâid-is-seniyye li-vâlidî.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 90

2) Silk-üd-dürer cild-1, sh. 175

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 169

4) El-A’lam cild-1, sh. 240İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED MENÎNÎ

Hadîs âlimi. İsmi, Ahmed bin Ali bin Ömer bin Sâlih bin Ahmed’dir. Künyesi, Ebü’n-Necâh ve Ebü’l-Abbâs olup, lakabı Şihâbüddîn’dir. 1089 (m. 1679) senesinde Trablusşam’ın Menîn köyünde doğdu. 1172 (m. 1759) senesinde Şam’da vefât etti.

Ahmed Menînî çok küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi öğrendi. Onüç yaşına gelince Şam’a gitti. Ağabeyi Şeyh Abdürrahmân’ın kaldığı Şemîsâtiyye Medresesi’nde kaldı. Ahmed Menînî, Şam’da Hanbelî müftîsi Ebü’l-Mevâhib, Şeyh Abdülcelîlî, Şeyh Muhammed Kâmil, Şeyh İlyâs Kürdî, Şeyh Abdülganî Nablüsî, Şeyh Yûnus Mısrî, Şeyh Abdürrahîm Kâmili, Şeyh Abdullah Aclûnî, Şeyh Muhammed Şemseddîn Remlî ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Nakşibendiyye büyüklerinin yolunu ve ba’zı ilimleri, Şeyh Murâd Buhârî’den, Halvetiyye büyüklerinin yolunu, Tabbâk diye meşhûr olan Şeyh Hasen Mercânî’den, Kâdiriyye büyüklerinin yolunu, Şeyh Seyyid Yasin Hamevî’den öğrendi.

Ahmed Menînî ilim ve fazilet bakımından yüksek derecelere kavuştu. İlim öğrettiği talebeleri her tarafa yayıldı. Silk-üd-dürer adlı eserin müellifi Muhammed Halîl Murâdî’nin babası da Ahmed Menînî’den hadîs-i şerîf ve daha başka ilimleri öğrendi ve ondan rivâyette bulunması husûsunda icâzet aldı. Ahmed Menînî, Silk-üd-dürer müellifînin babasını çok severdi.

Ahmed Menînî, hocası Hanbelî müftîsi Şeyh Ebü’l-Mevâhib’in oğlu Şeyh Abdülcelîl vefât edince, hocasının emri ile Emevî Câmii’nde ders vermeye başladı. Hocasının vefâtına kadar burada ders vermeye devam etti. Hocası vefât edince, hocasının yerine Semîsâtiyye Medresesi’nde ders verdi. Âdiliyye-i Kübrâ Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edilinceye kadar bu vazîfede kaldı. Âdiliyye-i Kübrâ Medresesi’nde ve Emevî Câmii’nde, ömrünün sonuna kadar ders verdi. Adiliyye-i Kübrâ Medresesi’nde Çarşamba günü, Beydâvî tefsîrinden, Cum’a günü Cum’a namazından sonra, Sahîh-i Buhârî’den, akşam ile yatsı arasında, ba’zı ilimlere dâir dersler verirdi.

Ahmed Menînî’den birçok kimse faydalandı. İlim ve fazilet sahibi kimseler onun yanında toplandılar. Bütün bunlara rağmen çok tevâzu sahibi ve hoşsohbet idi. İki sefer İstanbul’a gitti. İstanbul’da çok hürmet gördü. Târih-ül-Utbî’ye yazdığı şerhden dolayı meşhûr oldu. Ona ilmî bir rütbe olan Süleymâniye rütbesi verildi. Semîsâtiyye ve Ömeriyye medreselerinde idârecilik yaptı. Ayrıca kadılık ve hatiplik vazîfelerinde de bulundu. Hac farizasını da yerine getirdi.

Ahmed Menînî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- İdâet-id-derârî fî şerh-i Sahîh-il-Buhârî, 2-Şerhü risâleti Kâsım Kutluboğa fî usûl-il-fıkh, 3- El-Feth-ül-vehbî fî şerh-i Târih-i Ebî Nasr-il-atbî, 4- Dîvân-ı şi’r, 5- En-Nesemât-üs-sehâriyye fî medh-i hayr-ıl-beriyye.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 15

2) Silk-üd-dürer cild-1, sh. 133

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 175

4) Brockelmann Sup-2, sh. 391

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED MÜRŞÎDÎ EFENDİ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed Mürşîdî’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. Diyarbakır’da doğdu. 1174 (m. 1760) senesinde Diyarbakır’da vefât etti. Şehre bir saat uzaklıktaki Ali Pınarı köyü ile şehir arasında defnedilmiştir.

Ahmed Mürşidî Efendi, Birecikli Ebû Bekr Efendi’nin talebesi olup, ondan çok istifâde etti. Sonunda hilâfet aldı. Kaynaklarda, Ahmed Mürşidî Efendi’nin hayâtı hakkında fazla bir bilgiye rastlanamamıştır. Yazmış olduğu Ahmediyye isimli eser çok meşhûrdur. Bu eser Ahmed Bîcan hazretlerine âit olduğu sanılmışsa da, Ahmed Bîcan’la Ahmediyye’nin aslında hiçbir ilgisi yoktur. Ahmed Mürşidî’nin ayrıca; “Yûsuf ve Züleyha ile Mevlid-i Nebî” manzûmeleri vardır.

Ahmediyye’den ba’zı bölümler. Yâ Rabbî! Senden niyazım şudur “Bize dünyâyı sevdirme. Sana yakın olmak zevkinden bizi mahrûm etme. Azâbların en şiddetlisi senden uzak kalma azâbıdır.

Ey Ahmed! Şu fânî mülkün durumunu anlat. Mal ve mülk denilen o zehirli yılandan bahset. Bu dünyâda birçok kimseler mal ve mülkleri ile mağrur oldular. Bu yüzden de Hak teâlânın yolundan ayrıldılar. Bu geçici âleme aldanan, tûl-i emel sahibi olarak Allahü teâlâdan uzak kalanların sonlarını düşündün mü? O kadar gayret gösterip biriktirdikleri mallar ne oldu? Ey insanoğlu! Bil ki, o sakladığın mallar senin değil, hepsi emânettir. Birgün sen öbür dünyâya göçersin onlar burada kalır. Oraya bir kefenden başka birşey götüremezsin. Birgün biriktirmiş olduğun malları mirasçılarına bırakıp gidersin. Bütün mal ve mülkün elinden gidip, o benim malım dediğin şeyler, yeni sahiplerinin eline geçer. Her topladığın malın hesabını yarın kıyâmet gününde vereceksin. Bu hâlinle kıyâmet günü hâlin nice ola? Sana söylenecek en te’sîrli söz şu olsa gerek: “Sen bu geçici dünyâyı bakî mi sandın? Hâlbuki bunların hepsi fânî idi. Çok mal toplayanlar yarın kıyâmet gününde hepsinin hesabını vereceklerdir. Birçok soru ve suâlden sonra malının helâl olduğu anlaşılan kimse kurtulur. Haram ise, elbette azâb ederler. Helâl malın zekâtı sorulur. Eğer hesabı kolay verirsen kurtulursun.”

Ey Ahmed! Asla dünyâ malına meyletme. Ancak kimseye el açmayacak kadar malın olsun yeter. Bilmez misin her işin hayırlısı ortasıdır. Dünyâ âhıretin tarlasıdır. Sen bu âleme para ve mal toplamak için gelmedin. İyi ameller yapmak için geldin. Kimseye el açmayacak ve yetecek kadar mal kazandıktan sonra, vaktini Hak teâlâya ibâdet ederek geçir. Ondan sonra yat ve istirahat et. Unutma, nefsinin de sende hakkı vardır. Topladığın o mal ve mülk senin değil mîrascılarınındır. Senin rızkın, ancak âlemlerin rızk vericisi olan Allahü teâlâ tarafından sana yemen içmen için verilenden ibârettir.”

Fazla mal istemek: Bir zamanlar, Allahü teâlâya kullukla ve cenab-ı Hakkın ismini zikrle ömürlerini geçiren bir karı-koca varmış. Geçimleri sıkıntılı imiş. Ölmeyecek kadar bir rızıkla geçinirlermiş. Birgün kadın kocasına; “Efendim! Bizim çektiğimiz bu sıkıntıya ve yokluğa artık dayanına gücüm kalmadı. Allahü teâlâdan biraz dünyalık istiyelim” demiş. İkisi birlikte Allahü teâlâya niyazda bulunup, bolca rızık ve dünyalık istemişler. Allahü teâlâ bu âbid kullarının duâsını kabûl buyurarak bunlara biraz dünyalık vermesi için bir meleği görevlendirmiş. Bu melek sabah olunca bir derviş kılığında kapıyı çalmış. O âbid kişi kapıyı açınca, derviş kılığındaki melek ona bir kese verip gitmiş. Âbid kişi içeri girip keseye baktığında, altın ve gümüş ile dolu olduğunu görmüş. Karı-koca duruma çok sevinmişler. O gece yattıklarında şöyle bir rü’yâ görmüşler. Kıyâmet kopmuş, mahşer yerinde her ikisinin hesabı görülmüş, sâlih birer kul olduklarından, iyi amel sahibi oldukları anlaşılmış. Cenab-ı Hak onlara Cenneti nasîb eylemiş. Cennete girdiklerinde hûrîler onları karşılayarak, mekânlarını göstermişler. Evleri çok güzel bir köşk imiş. Onlar köşkün güzelliğine hayran kalmışlar. Ancak köşkün damında bir delik olduğu dikkatlerini çekmiş. Buna çok üzülmüşler. Bu kadar güzel olan köşkümüz ne yazık ki, ayıplı demişler ve Allahü teâlâya; “Yâ Rabbî! Ne olurdu, köşkümüzdeki şu noksan olmasaydı” diye yalvarmışlar. O sırada şu nidâ gelmiş: “Siz fânî âlemde talepte bulundunuz. Köşkünüzün damının açık olması bundandır. Elbette fânî âlemde isteyen bakî âlemde noksan mükâfat görür.” Bu hitaba çok üzülüp melûl olmuşlar, birbirlerine; “Meğer biz bilmeden kendi kendimize kötülük etmişiz” demişler. Uyandıkları zaman her ikisi de aynı rü’yâyı gördüklerini anlayıp uzun uzun düşünmüşler. Bu rü’yâdan gerekli dersi alarak bir anda gafletten uyanmışlar. Kadın kocasına; “İkimiz de aynı rü’yâyı görmüş bulunuyoruz. Gel bu fânî âlemde sıkıntı çekmeye katlanalım da bakî âlemi kazanalım. Bu paraları Allah rızâsı için dağıtalım. Böylelikle köşkümüzdeki noksanlık giderilir” demiş. Altınları ve gümüşleri sadaka olarak fakirlere dağıtmışlar. Ertesi gece yine ikisi de rü’yâlarında Cenneti ve köşklerindeki deliğin kapandığını görmüşler. Sevinçle uyanarak Allahü teâlâya şükretmişler.

İşte durum bundan ibârettir. Bu dünyâda bulamayanlar, bakî âlem olan Cennette bulurlar. Dünyâ ni’metleri ile ölçülemeyecek ni’metlere ve haddi hesabı belli olmayan lütuflara kavuşurlar. Allahü teâlâ herkesin hâlini bilir ve ona göre rızık verir. Bir kula haddinden fazla verseydi, belki o kul ahlâk bozukluğuna uğrardı. Allahü teâlânın her işinde bir hikmet vardır. O’nun hikmetine kimsenin aklı ermez. Buna âit şu hikâye çok ibret vericidir.

Mûsâ aleyhisselâm, Tûr dağına giderken, yolda kendisi ile konuşmak isteyen birisine rastladı. O kişi Hazreti Mûsâ’ya (aleyhisselâm); “Ey Allahü teâlânın elçisi’ Sen Hak teâlânın sevgili peygamberisin. Cenâb-ı Hakka ma’lûmdur ki, çok büyük bir fakirlik içindeyim. Artık geçimimi sağlayamıyorum. Açlıktan geceleri uyuyamıyorum. Günlerdir karnımın doyduğunu hatırlamıyorum. Hazîneleri sonsuz olan Allahü teâlâya, beni yoksulluktan kurtarması için niyazda bulun. Bana dünyâ malı ihsân ederek bu fakirlikten kurtarsın. Herkes gibi rahat geçineyim” der. Tûr dağına varan Hazreti Mûsâ, cenâb-ı Hakka bu dilek sahibinin, yalvarışını iletir. Allahü teâlâ, Mûsâ aleyhisselâmın niyazı üzerine; “Madem bu kadar yalvardın, ona dünyâ malı vereyim” buyurdu. Mûsâ aleyhisselâm yolda bekleyen adama Allahü teâlânın ilâhî va’dini iletti. Aradan bir süre geçtikten sonra, Allahü teâlâ bu fakire zengin bir hanım nasîb etti. Bu sayede zengin oldu. Fakat zenginlik onu azdırdı. Adam zenginliğin verdiği şımarıklıkla haksız yere adam öldürdü. Mûsâ aleyhisselâm bir gün o yoldan geçerken adamın asılmış olduğunu gördü. Orada bulunanlara onun ne yaptığını sordu. Onlar da şu cevâbı verdiler: “Bu zavallı adam önceleri fakirdi. Mal, mülk sahibi olunca gurûrlandı. Haksız yere suçsuz birisini öldürdü. Hâkim de asılmasına karar verdi.” Mûsâ aleyhisselâm Tûr dağına gittiği zaman Hak teâlâya; “Yâ Rabbî! bu ne hikmettir?” diye suâl etti. Bunun üzerine şöyle nidâ geldi: “Yâ Mûsâ! Ben sırf senin duân üzere ona dünyâ malı verdim. O ise malı hazmedemedi. Gurûra kapılıp, azdı. Yâ Mûsâ! Ben o kulumu biliyordum. Onun için fakir yapmıştım. O, fakirliği ile rahattı. Daha fazla dünyâ malı verirsem, sonunun böyle olacağını biliyordum. Bizden fânî âlemin malını istedi. Fakat sonuç, hakkında hayırlı olmadı.”

Zenginliğin ba’zı hastalıkları vardır. Bu anlattığımız kişi o hastalığa tutuldu. Bak, iki cihanın serveri Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) ne buyurdu: “Allahü teâlâdan herşeyin hayırlısını dileyin. Her işinizi O’na bırakın. O’nun emri üzere yürüyün. Zîrâ, Allahü teâlânın yaptıklarını anlamazsınız ve herşeyin sonunu bilmezsiniz.”

Ey bu fânî mülkün rağbetlisi olan insan! Kalbini durmadan, uzun uzun, bitmez tükenmez emellerle dolduruyorsun. Aklın varsa ihtiyâcından fazlasına heveslenme. Bu fânî âlemde kimse bâkî kalmaz. Şimdi elinde tuttuğun için, sahibi olduğunu sandığın şeylerin hiçbirisi aslında senin değildir. Birgün bu yerden elbette ayrılacaksın. Topladıklarının hiçbiri bu dünyâdan seninle beraber gitmez. Mezara bir kefenle girersin. O gözünden bile kıskandığın malının sefâsını mirasçıların sürer. Çoğu zaman seni rahmetle anmak akıllarına bile gelmez. Bu fânî dünyânın malına i’tibâr etme. İyi kimselerin yolunda yürü. Malın varsa bile sakın ona muhabbet eyleme. Sana emânet olan mallara benim deme gafletini gösterme. Bilirsin ki bu fânî âlem bir misâfirhânedir. Bir an önce yolculuk hazırlığı yapmayan divânedir. Bu dünyânın değişmez âdeti şudur: “Gelen gider konan ise göçer. Çünkü yakında sen de bu dünyâdan gideceksin. Gönül vermen boşuna, çabuk unutursun. Birisi ile çok dostluk edip ona iyice alışırsan, ayrılması da çok güç olur. Kim, bu yer benim dedi. İse, sonunda o yer onu yedi.”

Alçak dünyâ, malının tellalıdır. Sana seni hem aldırır, hem sattırır. Sonunda seni müflis yaptıktan sonra da, hesabını ver diyerek yerin altına hapseder.

Ey Ahmed! Sen, malım mülküm yok deme. Olmadı diye gam çekme. Bu benim mülkümdür diyene, birgün ecel gelir. Bu sûrette o malın sahibi olduğuna dâir iddâsı da yalan olur. Bu yalan dünyâ, dâima insanlara gaflet gömleği giydirir. Bu fânî mülkü elimizden alır. Kendini ona sahip sanacak bir yalancı müşteri bulur. O da ölür, yerine başkası çıkar. Dünyânın âdeti böyledir. Verir alır, alır verir.

Ana-baba hakkı: Ey Ahmed! Ana-baba hakkını anlatıp, onların sevgisini, şevkini kalblere sal. Vaktiyle onların bize gösterdikleri şefkat nedir, onları bir düşün. Bizi beslediler. Her ne söyledilerse ancak bizim faydamız için söylediler. Hiçbir ana-baba evlâdının kötülüğünü istemez. Kötü birşey de düşünmez. Onların rızâsını kazanan kimse, Allahü teâlânın rızâsını kazanmış olur.

Mûsâ aleyhisselâm birgün; “Yâ Rabbî! Cennette benim komşum kim olacak? Bana bildir de onu bulup görüşeyim” diye Allahü teâlâya münâcaatta bulundu. Cevaben emir olundu ki: “Falan beldeye var. Orada çarşının başında bir kasap dükkanı var. O dükkanın sahibi olan kasabı gör. O velî kulumdur. Yalnız bilesin ki, onun çok önemli bir işi vardır. Çağırırsan gelmez, işte senin Cennetteki komşun o olacaktır. “Mûsâ aleyhisselâm hemen denilen yere gitti. Kasabı buldu ve ona; “Ben sana misâfir geldim” dedi. Kasap, gelen zâtın Hazreti Mûsâ olduğunu bilmeden; “Merhaba, hoş geldin” diyerek onu evine götürdü. Mûsâ aleyhisselâmı baş köşeye oturtup, çok ikramda bulundu. Mûsâ (aleyhisselâm) kasabın ocakta bir çömlek içinde et pişirdiğini gördü. Et pişince çömlekten bir parçasını çıkararak, ufak parçalar hâline getirdi. Bir çanağa koyup hazırladı. Bir parça daha çıkarıp bir çanakta misâfirine ikram etti. Misâfirine kendisinin önemli bir işi olduğunu, yemek yemek için kendisini beklememesini söyledi. Sonra duvarda asılı büyük bir zenbili indirdi. İçinde bulunan mecalsiz, yaşlı kadına parçaladığı küçük parçaları yedirdi. Kadının kirlettiği bezleri temizledi. Yeni bezler koyduktan sonra yerine astı. Ellerini yıkayıp misâfirinin yanına geldi. Hazreti Mûsâ (aleyhisselâm) bu durumu hayretle ta’kib etti. Kasap sofraya gelip, misâfirinin yemeğe başlamadığını görünce, yine buyur etti. Mûsâ aleyhisselâm; “Sen bana bu zenbildeki sırrı söylemedikçe bir lokma bile yemem” deyince. Kasap; “Ey misâfirim! Bu zenbilin içinde bulunan yaşlı kadın annemdir. Çok yaşlı olduğu için takati kalmamıştır. Evde ona bakacak bir mahremim yok. Evleneceğim hanım, annemi incitir diye evlenmiyorum. Evde yalnız bıraktığımda herhangi bir hayvanın ona zarar vermesinden korkuyorum. Günde iki öğün yemek yediriyorum. Onun hizmetini gördükten sonra işime gönül rahatlığı ile gidiyorum” dedi. Bunun üzerine Hazreti Mûsâ (aleyhisselâm); “Ancak anlayamadığım birşey daha var. Sen anana su içirdikten sonra, dudakları kıpırdayıp birşeyler mırıldandı. Sen de âmîn dedin. O ne idi?” diye sordu. Kasap; “Anam her defasında; “Allah seni Mûsâ aleyhisselâma Cennette komşu eylesin” diye duâ eder. Ben de olamayacağını bildiğim hâlde bu güzel duâya âmîn” derim. Bende nerede öyle bir amel ki, o büyük peygambere komşu olabileyim” deyince, o zamana kadar kimliğini saklayan Hazreti Mûsâ (aleyhisselâm); “Yâ Velî! işte ben Mûsâ’yım. Beni sana Allahü teâlâ gönderdi. Ananın rızâsını kazandığın için Cennet-i a’lâyı ve orada bana komşu olmayı kazandın” dedi. Kasap hemen kalkarak Hazreti Mûsâ’nın (aleyhisselâm) elini öptü. Sevinç içinde birlikte yemek yediler.

İşte ana hakkı gözeten böyle olur. Ey Oğul! Sen de annene saygı göster. Bu yolla Cennet-i a’lâya kavuşursun. Ana-babanı adları ile çağırmayasın. Yiyecek ve içeceklerini ver. Senden bir işi yapmanı istedikleri vakit koşarak yap. İslâm dînine uygun isteklerini sakın geri çevirme. Onları kıracak söz söyleme. Ana-babaya el kaldırma. Anasına ve babasına el kaldıran yedi kere Kâ’be’yi yıkmış olur. Bu fânî dünyâda ne yapsa işi ters gider. Başından yoksulluk ve belâ eksik olmaz. Anan-baban kâfir bile olsa onu kiliseden al gel. Takati yoksa sırtında taşı. Gece-gündüz onlara hizmet et. Asla onları incitme. Sana yaptıkları büyük hizmeti unutma. Senin yüzünden çekmiş oldukları eziyeti hiç hatırından çıkarma. Anan seni tam üç sene kucakta besledi. Pisliğini ve kirini temizledi. Gece tatlı uykuları haram olmuştu. Sen de şimdi onların kıymetini bil, incinmemeleri için gayret et.

Cimrilik Bahsi: Şu nasihati can kulağı ile Ahmed’den dinle! Senden bir dilekte bulunana cömert ol. Cimriliği bırak. Cömertlik dalına yapış. Dar zamanında fakire yardım eden kişi, her iki cihanda, iyiliklerinin karşılığını bulur, İhlâs ile yapılan amel, Allahü teâlâ indinde kabûl olunur. Allahü teâlânın rızâsı için bütün varını veren mü’min, yarın O’nun dîdârını görür.

Ey Kardeşim! Bizim hâlimiz nasıl olur? Kötü huy olan cimrilikle sonumuz nereye varır? Cimrilik ağacı bütün âlemi sarmış. Gariptir ki, cimriliği hep zenginler satın almıştır. Ellerindeki bunca mal ve mülkü kullanmaya kıyâmamışlardır. Hatâ olan, gönül verilen bu dünyânın bakî sanılmasıdır. Cömertlik, âhıret meyvası olup, onu ancak er kişiler alır. Ey kardeşim! Cimri olma. Cömert ol. Sakın hasislik etme.

Ey Ahmed! Sakın kapına gelen fakirleri boş çevirme. Varsa birşeyin, gizleyip yok deme. Verdiğin sadakayı da öğünme vâsıtası yapma. Sağ elinin verdiği sadakayı sol elin bilmesin. Cömertlik tacını giymek istiyorsan, Allahü teâlânın aç ve muhtaç kullarını kollamalısın. İndi ilâhîde makbûl olmak istersen, herkes için hayır dile, insanları şefkatle sev. Kimsenin işliyeceği hayra manî olma. Ne kadar iyilik etsen, yaptıklarını sayma. En küçük hayır da, şer de, amel defterine yazılır. İçtenlikle ve riyadan uzak işlediğin bir amelin olsa, Allahü teâlâ onu amel defterine dağlar kadar büyük olarak geçirtir, iyilik ettiğin kimseye yaptığını başa kakıcı olma. İyilik ettiğin kimseden sana mihnet beslemesini istersen, yaptığın iyiliğin bir kıymeti kalmaz. Bana iyi desinler diye yapılan iyilikler riya eseridir.

Yâ Rabbî! Bizi kötü huylardan koru. Bize, işlerimizi ihlâs ve içtenlikle yapmayı nasîb eyle. Yâ Rabbî! Bize ihlâs ile amel etmeyi nasîb kıl! Âmîn.

Kıssa: Bir zamanlar Basra şehrinde bir yahûdi karı-koca yaşardı. Adam çok cimri ve kötü kalbli idi. Kadın ise kocasının tam tersi iyi kalbli ve çok cömerd idi. Adam hanımına kapısına gelen fakirlere hiçbir şey vermemesini devamlı tenbîh ederdi. Birgün kadın taze ekmek pişirmişti. O sırada kapıyı bir fakir çaldı ve bir parça ekmek istedi. Kadın dayanamayarak fakire bir parça ekmek verdi ve hemen gitmesini, yoksa kocası gelince kendisine kızacağını söyledi. Tam bu sırada adam geldi ve fakiri gördü. Karısına, “Ben sana hiçbir fakire ekmek verme demedim mi, niçin verdin?” diyerek azarladı. Kadın; “Beni affet! Çok yalvardı. Yüce Allahın ismini verdi. Yalvarmasına dayanamayarak verdim. Bugün ben ekmek yemiyeyim” dedi. ise de, hiddetinden kadının bir elini keserek sokağa attı. Varını-yoğunu elinin iyi olması için bir doktora veren kadın, yokluktan dilenmeğe başladı. Birgün yine bir evin kapısını çalarak; “Allah rızâsı için bir dilim ekmek” diye yalvardı. Kapıya çıkan kişi; “Yâ hâtun! Senin hâlin pek dilenciye benzemiyor. Sende görmüş, geçirmiş bir insanın hâli var. Sonra bu güzellikle dilenmek sana yakışır mı? dedi. Kadın; “Yâ Efendi! Bir elim kesik olduğu için, bir işde çalışamıyorum.” deyince, o kişi; “Yoksa hırsızlık yaptında mı elini kestiler?” diye sordu. Kadıncağız başından geçen olayları bir bir anlattı. Kapıdaki kişi; “Yâ hâtun! Beni can evimden vurdun. Sözün doğrudur. O gün ekmek verdiğin fakir benim. Bunca sıkıntıyı benim yüzümden çektin. Gel dînim olan hak dîne gir müslüman ol, seninle evleneyim dedi. Kadın İslâmiyeti kabûl etti ve o zâtla evlendi. Zifaf gecesi, ettikleri duânın bereketi ile, kadın sabahleyin kalktığında, Allahü teâlânın izni ile elinin yerine gelmiş olduğunu gördü. Aradan uzun bir müddet geçti. Karı-koca mutluluk içinde yaşıyorlardı. Birgün kapı çalındı. Kapıda kör bir fakir duruyordu. Kadın hemen bu fakiri tanıyarak, eski kocası olduğunu gördü. Allahü teâlâ, o cimri yahûdinin gözlerini kör etmişti. Kocası hanımına; “Eski kocana kendini tanıtma. Ben ona; “Mal ve mülkü ne olmuş ve gözleri neden kör olmuş, sorayım” dedi. Dilenciye; “Ben seni tanıdım. Sen vaktiyle çok zengindin. O mal mülk ne oldu?” diye sordu. Zavallı yahûdi; “Başıma bir kaza geldi. Hâkim bana ceza verdi. Cezadan kurtulabilmek için malımın yarısını verdim. Geri kalan yarısı da gemide giderken denize battı. Ağlaya ağlaya gözlerim kör oldu. Bütün bunlar aldığım kötü duâların sonucudur. Vaktiyle benim çok iyi kalbli cömerd bir hanımım vardı. Ben ise fakir düşmanı bir adamdım. Birgün hanımım bir fakire ekmek verdi diye, elini keserek kapı dışarı ettim. Vaktiyle ben fakirlerin elini tutmazken şimdi ben de fakir oldum. Bu belâlar başıma geldikten sonra, fakirlerin hâlini ve durumunu anladım, fakat iş işten geçti” dedi. Yeni kocası kadına durumu anlatınca kadın; “Buna iyilik edelim, aybını yüzüne vurmayalım. Zâten bizim ondan intikam almamıza lüzum yok. Allahü teâlâ intikamını almış. Onu fakir kılarak kapımıza gönderdi. Şimdi bize düşen, onun elinden tutmaktır” dedi. Yeni kocası da, kadının dediği gibi yaparak biraz para ile bir elbiseyi sadaka olarak yahûdi fakire verdi.

Yâ Rabbî! Sen ayıblarımızı gizleyicisin. Kulların günahlarını bağışlayacak da sensin. Çeşitli suçları ile Ahmed kapına geldi. Bütün sevâbı, senin vahdaniyetini bilmesinden ibârettir. O senin sevgili Habîbinin ( aleyhisselâm ) ümmetindendir. Bütün gece ve gündüz isteği, rahmetinle Cennetindir. Ettiğim isyanlara pişman olarak sana sığınıp umut kapısına geldim. Ey yüceler yücesi Rabbim! Sen bizi kapından ayırma.

Kendini Beğenmek ve Hased: Ey Ahmed! Günah ve hatâların çoktur.

Kendini beğenecek neyin var! Nefsin seni esîr etti. Kalbini tûl-i emel kapladı. Yarar amelin nerede? Ucb (kendini beğenmek); ibâdet eden bir kulun Allahü teâlâ için şu kadar ibâdet ettim demesidir. Ey kardeşim yaptığın iyiliği unut. İsyan ve günahlarını ise sakın unutma.

Ey ibâdet edip benim ibâdetim vardır diye övünenler! ibâdetin çokluğuna, günah ve hatâların azlığına güvenme, öyle ibâdetler vardır ki, Allahü teâlânın katında kabûle yakın olamamıştır. Amel defterine de geçmemiştir. Riya ile yaptığın ibâdetlerin sevâbını Allahü teâlâ darmadağın etmiştir. Dünyâda riya ile yaptığın ibâdetlerle; “Amma dindar adam” dedirttin ama âhıretini kaybettin. O ibâdet sayesinde dünyâda şöhret sahibi oldun, “İbâdetim var” diye kendini beğenmek, her türlü ibâdeti perdeler.

Yâ Rabbî! Bize doğru yolu göster. Sen kerîmsin. Kötü hâllerden bizi selîm kıl. Nefsimize ruhsat verme. Akıl ile selâmete erelim. Dâima alçak gönüllü olmamızı nasîb eyle! Âmîn.

Kul bu dünyâda hangi ameli işlerse, yarın âhıret gününde karşısında onu bulur. Herkes ilâhi adâlete uygun ibâdet götürür. Bende sana lâyık bir amel yok ki sana kavuşayım. Yâ Rabbî! Nefsimin esîri olmuşum. Dünyâ ehli olmuşum. Gaflet içinde kalmışım. Senden hidâyet ermezse, hüsran içinde kalacağıma yanarım. Yâ Rabbî! Bize ve bütün din kardeşlerimize yardımcı ol.

Nefsin dokuz mertebesi:

Ahmedî kalbe devalar eyledin,
Kalbi onunla müzeyyen eyledin.

Her deva bahrına daldın misli hût,
Pendi senalarla verdin cana kût.

Söyledin kalbin devâların fasîh,
Eyledin üstadı kûl, halka nasîh.

Bilmez üstâd kadrini illâ fisûn,
Ya ne bilsin ni’meti akli cünûn.

Ehli irfana hazîne bu kitap,
Nef eder bundan cevâhir şibusab.

Kalbe açtın bu tabîb dükkânını,
Cemi kıldın her devalar tânını.

Lîk kalbe var dahî ulu maraz,
Kalbe oldur eyleyen dâim garaz.

Anları bir bir bize yâd eyle sen,
Bilmeyen mü’mine imdat eyle sen.

Kalb eğer olmazsa Hakka müstakim,
Bin nasihat eyle olmazsın fehim.

Kalbe niçin kalb dedi. âkil dânâ,
Kalb demek ya’nî önder yandan yâna.

Akıl ile nefs eylemiştir kalbe yol,
Her biri der bana gelsin uysun ol.

Aklına uyarsa hayrı hah olur,
Nefsine uyarsa teni gümrâh olur.

Kalbi mü’mine girer nice ayar,
Bir mihenk kıldım ona hoş yadigar.

Ur ona kalbi gör ol ağyârını,
Kalb midir, hâlis midir gör hâlini.

Bil ne olmuş kalbine ondan adüv,

Kıl ilâcını tabib dükkânı bu.

Yetmişiki gıyş zerri kalbi bozar.
Dinle kıldım onu sana ihtisar.

İşbu ümmet râh-ı Hakka vardılar,
Sonra yetmişiki fırka oldular.

Her biri bir râhı kıldı ihtiyâr,
Ba’zı gizli, ba’zı kıldı aşikâr.

Bilmek istersen bu fenni yâ rical,
Ver akâid dersini üstada âl.

Yetmişiki fırka hod meshûrdürür,
Halk içinde dokuzu menşûrdürür.

Onları bilmez münâsip mü’minûn,
Olmaya ta i’tikâdı tedrigûn.

Onları bil, ilmini etme amel,
Ermesin ki, i’tikâdına halel.

Hak sana tevfîk versin Ahmedî,
Bildir onları kılalım uzleti.

Dokuz aksan oldu nefs-i nâbekâr,
Her biri, bir nefsi kılmış ihtiyâr.

Haktan azâb nefsi râha vardılar,
Ehl-i bid’at oldu hizlan buldular.

Dinle ey canım ahi her dü kulak,
Gel ümmet bezmine olma ırak.

Nice azdı, râh-ı şer’iden azan,
Dinle bir bir onları edem beyân.

Açıklaması: Yâ Ahmed! Nasîhatlarında kalblere deva sundun. Bütün kalbleri onlarla süsledin. Denizin en derin yerlerine dalgıçlar gibi daldın. Nasîhatlarınla canlara can kattın. Açık-seçik olarak kalbin ilâçlarını söyledin. Üstadın kadrini ve kıymetini ancak erbâbı bilir. Mecnûn olanlar ni’metin değerini ne bilir, irfan ehli için bu kitap bir hazînedir. Bütün insanlar bunda kıymetine değer biçilmeyecek hazîneler bulur. Kalblere bu tabib dükkanını açtın. Bütün hastalıkların devasını orada topladın. Fakat vazîfen burada bitmiş değildir. Özellikle işin burada başlıyor. Kalbin büyük bir hastalığı vardır ki, kalb o hastalıktan kurtulmadan, ona hiçbir nasihat fayda vermez. İşte sen bunları teker teker anlatarak mü’minlerin yardımına koşacaksın. Kalbe, kalb denilmesinin sebebini, âlimlerin onu böyle anlatmalarının hikmetini izah et. Kalb, her tarafa dönme kabiliyeti olan ma’nevî bir cevherdir. İrâde-i cüz’iyye ona zem olmuştur. Ama nefs de bir taraftan onu kendine çevirmeye çalışır. Akla uyarsa doğru yolu bulur. Nefse uyarsa yolunu şaşırır. Müslümanın kalbi için öyle bir ayar, bir mihenk taşı buldum ki, bu mihenk taşı hiç şaşmaz. O taş sayesinde bozuk olan ile hâlis olan derhal ayrılır. Kalb denen altının ayarını bozan yetmiş iki bozuk fırkadır.

Muhammed aleyhisselâmın ümmeti yetmişiki bozuk fırkaya ayrılmıştır. Gizli veya açık halkın çoğu bunlardan birini tutmuştur. Bu bozuk yetmişiki fırkaya âit bilgilerin hemen hemen tamâmı, akâid kitaplarında yazılıdır. Ben halk arasında çok yaygın olan dokuzunu açıkladım. Mü’minler bunları asıl hüviyetleriyle bilmediklerinden zaman zaman i’tikâdlarına sarsıntı gelir. Onları tanı ki, onların sapık yolundan gitmiyesin.

Yâ Ahmed! Allahü teâlâ sana başarı ihsân etsin de, bunları tek tek anlatabilesin. Nefs dokuz kısma ayrılmıştır. Bunlara nefsin dokuz derecesi demek de mümkündür. Halkımızdan herbiri, bunlardan birini tutmuş gitmektedir. Cenâb-ı Hakkın yolundan ayrılanlar nefslerine uymuşlardır.

Sonuçta bid’at ehli olanlar her iki dünyâda rezîl rüsvâ olmuşlardır.

Ey canım! Can kulağı ile beni dinle Ehl-i sünnet yolunu tut. İslâm dîninden sapıp azanların nasıl azdığını anla. Bunları sana birer birer anlatacağım.

Nefs-i emmâre:

Bir bölük râh-ı Hüdâyı attılar,
Nefs-i emmâre yolunu tuttular.

Oldu müstağnak bu dünyâ malına,
Âhıret hiç gelmez onun yâdına.

Halk olundu sanki dünyâ işine,
Süslü dünyâyı yığıptır başına.

Ne ibâdet var, ne hat ilm ü amel,
Bağlamış âhır yolu tûl-i emel.

Emr-i Hakkın aksini onlar tutar,
Dilleri bu halka mü’minlik satar.

Halk içinde söyleşir mü’min sözü,
Gittiği râh-ı münâfıklar izi.

Gâlib oldu aklı üzre nefsleri,
Dâima fıska yeter hevesleri.

Aklını ol nefsine kılmış niker,
Her fenâ ise anı cebri yeder.

Şehveti, hırs ile dolmuş gözleri,
Kimseden asla utanmaz yüzleri.

Fiili fitne, zürkü bile işleri,
Hiç ölümden yokdürür teşvişleri.

Bu güruh oldu bu ümmet yavuzu,
Adıdır mü’min, münâfık kendüzü.

Açıklaması: Bu nefs derecesinde olan insanlar, Allahü teâlânın hak olan yolundan sapıp, nefs-i emmâre yolunu tutmuşlardır. Bunlar âhıreti unutup, dünyâ malı ve mülküne dalmışlardır. Sanki kendileri sâdece bu dünyâ için yaratılmış gibi tavır takınmışlardır. Bunların, ne ibâdetleri, ne de Allah rızâsı için yaptıkları bir işleri vardır. Tûl-i emel bunların kalblerini kaplamıştır. Zâhiren bunları müslüman sanırsın. Fakat Allahü teâlânın emirlerinin tersini işlemeyi kendilerine şiar edinmişlerdir. İsimleri müslümandır, ancak yolları münâfıklık yoludur. Hevesleri devamlı fısk ve fücûrdur. Nefisleri akıllarına galip gelmiştir. Nerede kötü birşey varsa, adetâ onu işlemeğe sürüklenirler. Gözlerini hırs bürümüş, kimseden utanmaz olmuşlardır. İşleri devamlı fitne ve hiledir. Ölecekleri akıllarına bile gelmez. Bu ümmetin en azgınları bunlardır. Bunlara mü’minlerin münâfıkları denilerek en güzel isim verilmiştir.

Nefs-i levvâme:

Bir bölük nefs-i levvâm ehlidir,
Bu Muhammed ümmetinin cehlidir.

Tâat edüben eder rağbet dîne,
Fısk eder olur peşiman işine.

Nefsine verir ba’zı işte kendini,
Levm eder o işte yine kendini.

Fısk eder amma olur ona lehîm,
Tövbe ider üstüne olmaz mukîm.

Ba’zı kerre de ider fıskı inad,
Lîk fıskın kadri yanında kesad.

Tâat erse eli tâat eder,
Fıska olsa fırsatı rağbet eder.

Bu yolun bu ümmetin arasatıdır,
Mâni olan ona seyyiatıdır.

Ahmedî bundan feragat eyle sen,
Her dü âlem içre rahat olasın.

Tövbe kıl gir tövbenin pervâzına,
Girmeden ol desti ecel bâzına.

Açıklaması: Bu taifeye girenler ümmet-i Muhammed câhilleridir. Ba’zan ibâdet edip dînin gereğini yerine getirir, ba’zan da fitne ve fesada meyl ederlerse de hemen bu kötü işten pişman olurlar. Zâten nefs-i emmâreden nefs-i levvâmeyi ayıran bu özelliktir. Nefs-i emmâredeki kişi kendisini öyle dünyâya kaptırmıştır ki, tövbe etmek, pişmanlık duymak aklına bile gelmez. Nefs-i levvâmeye erince, bu nedamet hâsıl olur. Fakat bu mertebede nefis kararsızlık gösterir. Çünkü bunlar tövbe de etseler tövbelerinde durmazlar. Bunların terakkilerine, yaptıkları kötü işler engeldir. Ey Ahmed! Sen tövbelerini böyle sık sık bozanlardan da olma. Ancak bu taktirde iki âlemde rahat edersin. Tövbe et, amma ecel gelinceye kadar tövbende sabit kal.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 37

2) Ahmediyye

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED NAHLÂVÎ

Şam’da yetişen evliyâdan. İsmi, Ahmed bin Murâd bin Ahmed olup, nisbeti Nahlâvî ve Dımeşki’dir. 1081 (m. 1670) senesinde doğdu. 1157 (m. 1744) senesi Cemâzil-âhır ayının onyedinci gününde vefât etti. Şam’da Hâtuniyye Medresesi’nde medfûndur. Sevenleri tarafından kabri ziyâret edilmekte, bereketlerinden istifâde olunmaktadır.

Kendisi küçük yaşta iken babası vefât eden Nahlâvî, anneannesinin yanında yetişti. Nahlâvî biraz büyüyünce ilk olarak Kur’ân-ı kerîmi okumayı öğrendi. Mektebe gidip gelirken, edeb ve terbiyesinin güzelliği ve derslerine çok gayretli çalışmasıyla dikkatleri çekmeye başladı. Emsal ve akranından ileri geçti. Daha küçük yaşta, büyüklük, üstünlük hâlleri kendisinde görülmeye başladı. On yaşında iken, diğer çocuklar gibi koşup oynamaz, bir kenarda sessizce oturup, başını önüne eğerek tefekkür ederdi. Fıkıh ilmini Şeyh Ahmed Düsûkî’den okudu. Şam’da Nûriyye ve Hâtuniyye medreselerine devam etti. Bir müddet ev işleri ile meşgûl oldu. Bu arada ibâdetlere devam etmeyi ihmâl etmedi.

Birgün zeytin toplamak üzere, merdivenle zeytin ağacına çıkıyordu. O sırada kendisini, evliyânın, tasavvuf büyüklerinin sohbetlerinde bulunmaya teşvik eden gizli sesler duymaya başladı. Bunun üzerine tasavvuf yolunda bulunmak arzu ve isteği kendisini kapladı. Bütün varlığı ile bu yola yöneldi. Dünyalık ne mal varsa, hepsini Allahü teâlânın rızâsı için ihtiyâç sahiplerine dağıttı. Kendisi de, kalbini kaplayan cezbe (kendinden geçme) halleriyle sahralara düştü. Zaman zaman Bâb-üs-sagîr denilen yere gider, orada ellerini açarak Allahü teâlâya duâ ederdi.

Kardeşi Şeyh Muhammed anlatır: “Bir defa eve geldiğimde, kardeşim Ahmed evde yoktu. Nerede olduğunu sordum. Bir müddet önce çıktığını, Sâlihiyye mahallesine doğru gittiğini söylediler. Hemen o tarafa gittim. Çok aradım, izini bulamadım. Yedigün sonra bana bir kimse gelerek, kardeşim Ahmed’in Sâlihiyye’de bir yerde olduğunu söyledi. Sür’atle oraya gittim. Ta’rîf edilen yerde, bir dağ eteğinde durduğunu gördüm. Aç ve bitkin bir hâli vardı. “Ey Ahmed! Neredesin?” dedim. Şöyle, cevap verdi: “Ba’zı büyük zâtlar beni alıp Bağdat’a, Allahü teâlânın ism-i şerîfinin zikredildiği bir meclise götürdüler. Sonra beni yalnız bir yere bırakıp; “Burada zikrle meşgûl ol” dediler. Daha sonra da bir kimse şerbet getirerek, içmemi söyledi. İçtim. Sonra beni buraya (Şam’a) getirdiler.” Ondan bunları dinledikten sonra; “Haydi kalk. Eve gidelim” dedim. Gelmek istemedi ise de zorla kabûl ettirip bir hayvana bindirdim. Ben de bindim. Bâb-üs-serâyâ denilen yere geldiğimizde, evliyânın büyüklerinden. Şeyh Halîl ile karşılaştık. O büyük zâtı görünce beni de, kardeşimi de bir cezbe hâli kapladı ve ikimiz de hayvandan düştük. Kardeşim Ahmed bundan sonra, o zâtın talebesi oldu.”

Tasavvuf yolunda kendisini ma’nevî olarak terbiye edip, bu yolda yetiştirecek ve kabiliyeti nisbetinde yüksek makamlara kavuşmasına vesile olacak bir rehbere de kavuştuktan sonra, bu yolda ilerleyen Ahmed Nahlâvî, yüksek dereceler sahibi oldu. Üstünlüğü her tarafa yayıldı. Etrâfta onun yüksekliği konuşulur oldu.

Evliyâdan Şeyh Es’ad el-Cübbâvî isminde bir zât vardı. Birgün öğle vakti sohbet esnasında bu zâtı bir hâl kapladı. Biraz sonra bu hâl geçince, oğlu Ahmed, bu hâlin sebebini suâl etti. Buna cevap olarak buyurdu ki: “Bugün, ehl-i bâtından olan büyük zâtlar toplanıp bir araya geldiler ve Şeyh Ahmed Nahlâvî’ye tâc giydirdiler.

Allahü teâlâ ihsân ederek, onların bu toplantılarını bana da gösterdi.”

Rivâyet edilir ki Ahmed Nahlâvî’nin Sâlihıyye, Meydân ve Bâb-ı Tûmâ mahallelerinden olan üç talebesi birgün bir araya gelmişlerdi. Onlardan birisi, neş’e ve sürûr ile ve diğerlerine güzel bir haber vermek için; “Elhamdülillah dün akşam hocamız bize teşrîf etti ve bizde kaldı” dedi. Talebelerin ikincisi dedi ki: “Hayır. Hocamız dün akşam benim yanmadaydı.” Bunları hayretle dinleyen üçüncü talebe; “Sizin ikinizin söylediği de doğru değil. Çünkü dün akşam hocamız benim yanımda idi” dedi. Bundan sonra her üçü de yemîn ederek kendi sözlerinin doğru olduğunu iddia etti. Bunun üzerine talebelerin hepsi, bu hâlin hocalarının bir kerâmeti olduğunu, evliyânın, Allahü teâlânın izni ile bir anda çeşitli yerlerde görülebileceğini, buna benzer menkıbelerin başka büyük zâtlardan da nakledildiğini, hepsinin söylediklerinin doğru olduğunu anladılar.

Dımeşk vâlisi ve aynı zamanda Hac emîri olan Vezîr Süleymân Paşa, şâhid olduğu bir hâli şöyle anlatır: “Hac için Mekke-i mükerremede bulunduğum bir gece, Harem-i şerîfe girdiğimde, Ahmed Nahlâvî ve yanında bulunan bir grup cemâatin Allahü teâlâyı zikretmekle meşgûl olduklarını gördüm. Hâlbuki o, normal olarak o sene hacca gelmemişti. Bu hâlin onun bir kerâmeti olduğunu anladım.”

Yine Ca’ferî diye bilinen zât, hocasının bir taşa nazar etmesiyle, taşın altın hâline dönmesi menkıbesini şöyle anlatır: “Hocamız Ahmed Nahlâvî ve arkadaşlarımızla (talebeleriyle) birlikte Bâyezîd-i Bistâmî hazretlerinin kabr-i şerîfini ziyârete gitmiştik. Ziyâretten sonra hocamız kabrin yanına oturdu. Bu sırada arkadaşlarımızdan birisi, elinde, büyükçe ve yuvarlak bir taş getirerek hocamızın önüne koydu ve; “Ey Efendim! Şu taş altın olmuş olsa, bizler onunla ihtiyâçlarımızı karşılar, rahat ederdik” dedi. Ahmed Nahlâvî (r.aleyh) taşa bakarak; “Allahü teâlânın öyle kulları vardır ki, bir taşa nazar etseler, o taş altın olur” buyurdu. O taş o anda Allahü teâlânın izni ile altın oluverdi. Sonra taşı getiren talebeye; “Onu al götür” buyurdu. Talebe almak istedi ise de yerinden kımıldatamadı. Durumu Nahlâvî’ye arzedince tekrar nazar etti. Bu sefer de altın tekrar taş oldu. Bundan sonra o talebe taşı rahatça alıp götürdü. Biz bu hâlden anladık ki; büyükler Allahü teâlânın izni ile taşın altın olmasına vesile olurlar. Bununla beraber böyle şeylere kıymet ve i’tibâr etmezler, insanların, böyle hâlleri ile değil, İslâmiyete tam uymaları ile kıymet kazanacaklarını bildirirler.

Yine Ca’ferî (rahmetullahi aleyh) şöyle anlatır: “Bir defasında arkadaşlarla birlikte oturuyorduk. Orada yüksek bir yerde bulunan bir çocuk birden bire bulunduğu yerden aşağıya düşüverdi. Durumu ağır olan çocuğun yaşamasından ümit kesildi. Sanki son nefesini veriyor gibiydi. Hemen çocuğu alarak Ahmed Nahlâvî’nin huzûruna götürdüler. Nahlâvî (r.aleyh) çocuğu tutup salladı, ba’zı hareketler yaptırdı. Bir taraftan da okuyup duâ ediyordu. O anda çocukta yaşama alâmetleri görülmeye başladı. Çocuk iyileşti. Bu hâdiseye şâhid olanlar, Nahlâvî hazretlerinin bu apaçık kerâmetini görmekle, ona olan muhabbetleri daha da arttı.

Ahmed Nahlâvî (r.aleyh) Allahü teâlâyı tanıyan âriflerin meşhûrlarından idi. Allahü teâlâdan çok korkardı. Bu korku, Allahü teâlâya olan muhabbetinin çokluğundan hâsıl olan bir korku idi. Allahü teâlânın aşkı ile adetâ kendinden geçmiş hâlde bulunurdu. Keşf, müşâhede, irfan ve hârikalar sahibi, olgun ve yüksek bir velî idi. İnsanların onun hakkındaki i’tikâdları çok kuvvetli olup, onun için; “Şam’ın bereketi” ismini kullanırlardı. Büyüklüğünü, üstünlüğünü setreder, gizlerdi. Hâlleri ve tavırları çok garîb idi. Kendi hâllerini öyle örter, gizlerdi ki, onu tanımayan bir kimse ilk gördüğünde, onun tasavvuf hâllerinden habersiz, gaflet içinde bir kimse olduğunu zannederdi Bununla beraber üstünlüğünü anlayanlar pekçok idi. İnsanlardan pekçok kimse, yanına, sohbetine gelirler, onunla bereketlenmek, istifâde etmek arzusuyla yanıp yakılırlardı. Allahü teâlânın kendilerine evliyâlığın kemâlâtını, yüksekliğini verdiği bir büyük velî idi. Evliyâlık yolunda, aydınlatıcı, nurlu bir güneş misâli idi.

Talebelerinin önde gelenlerinden Muhammed Ca’ferî (r.aleyh) bir mukaddime, beş fasıl ve bir de hatime üzerine tertîb ettiği ve; “Tabîb-ul-müdâvî bi menâkıb-iş-Şeyh Ahmed Nahlâvî” ismini verdiği bir kitapta, Ahmed Nahlâvî’nin hâllerini, kerâmetlerini, uzun uzun anlatarak, okuyanların istifâdesine sunmuş idi. Mukaddime kısmında, Ahmed Nahlâvî’nin doğumunu, yetişmesini, tasavvuf yoluna girip, bu yolda ilerlemesini anlatır. Birinci fasılda, dünyâya meyletmekten kaçınmasını, dünyâya düşkün olmamasını, sâde giyinmesini, kendisine yetecek kadar az bir şeye râzı olup, kanâat etmesini anlatır. İkinci fasılda, yaşayışını, hâl ve gidişatını, Allahü teâlâya ve O’nun dostlarına olan sevgi ve muhabbetini, insanların onun sohbetlerine koşmalarını ve onun insanlara olan şefkat ve merhametini anlatır. Üçüncü fasılda, talebeleri yetiştirmesini v.s. anlatır. Dördüncü fasılda, çeşitli ziyâretlerini ve ba’zı kerâmetlerini anlatır. Beşinci fasılda, Dımeşk’ın faziletlerini anlatır. Kitabın hatime kısmında ise, tasavvuf yoluna girip, yetişmiş ve yüksek derecelere kavuşmuş olanları anlatır. Rivâyet edilir ki Vezîr Süleymân Paşa, Nahlâvî’nin bulunduğu yere vazîfeli olarak gelmişti. Bunu haber alan Nahlâvî, talebeleri ile birlikte vezîrin ziyâretine gitti. Vezîr, onların kendisini ziyârete geldiklerini duyunca, çok memnun oldu ve onları bizzat kendisi karşıladı. Çok ikramlarda bulundu. Bir müddet oturup sohbet ettikten sonra vezîr burada işinin bittiğini bildirerek ayrılmak için Nahlâvî’den izin istedi. O da, nereye gideceğini sordu. Vezîr, sultânın fermanı olduğunu, emredilen yere gideceğini ve orada ba’zı işlerinin bulunduğunu söyleyince, Nahlâvî (rahmetullahi aleyh) vezire; “... Hiç kimse yarın ne kazanacağını (başına ne geleceğini) bilmez. Hiç kimse hangi yerde öleceğini de bilmez...” (Lokman-34) meâlindeki âyet-i kerîmeyi okudu. Nahlâvî ve talebeleri de dergâha döndükten onbeş gün sonra vezirin vefât ettiği ve Şam’da Bâb-üs-sagîr denilen yerde defnedildiği haberi geldi.

Sâlihlerden bir zât, Nahlâvî hazretlerinde gördüğü bir kerâmeti şöyle anlatır: Birkaç arkadaş ile birlikte Şeyh Hayât bin Îsâ Harrânî’nin ziyâretine gitmiştik. Nahlâvî de bizimle beraber idi. Çarşamba günü idi. O gece ve ertesi gün akşam (Cum’a gecesi) da orada kaldık. Cum’a gecesi içlerinden Abdürrahmân Galsâ isminde bir zât sabah namazının vakti girdi zannıyla herkesi namaza kaldırdı. “Haydi kalkın. Fecir doğdu” dedi. Biz de kalkmaya başladık. Bu sırada Nahlâvî, başını kaldırıp, daha fecrin girmediğini, sabah namazının kılınamayacağını söyledi Buna rağmen, onlar sabah namazını kılıp, yola çıktılar. Fakat yolda, fecrin ancak iki saat sonra doğduğuna şahit oldular. Bunun üzerine bir nehrin kenarında konaklayıp, sabah namazlarını kıldılar.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Silk-üd-dürer cild-1 sh. 199İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED SA’ÎD MURÂDÎ

Hanefî mezhebi âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Ahmed Sa’îd bin Ali bin Muhammed bin Murâd bin Ali bin Dâvûd’dur. Künyesi, Ebü’l-Mecd olup, lakabı Reşîdüddîn’dir. Seyyid olup, soyu Hazreti Hüseyn’e dayanır. 1150 (m. 1737) senesinde Dımeşk’da (Şam’da) doğdu. 1180 (m. 1766) senesi Şevval ayının dördünde Çarşamba günü sabahı Dımeşk’da vefât etti. Saruca mahallesinde Berâniyye Medresesi bahçesine defnedildi.

Ahmed Sa’îd Murâdî, Şeyh Süleymân bin Muhammed Ebi’d-Dünyâ ile Şihâbüddîn Ahmed bin Abdüllatîf Tûnusî’den Kur’ân-ı kerîmi öğrendi. İlim kitaplarından bir kısmını ezberledi. Zamanın büyük âlimlerinden; fıkıh, tefsîr, nahiv, mantık okudu. Hocalarından ba’zıları şunlardır: Alâüddîn Ali bin Sâdık bin Muhammed Dağıstânî, Şeyh Ahmed Esîrüddîn bin Ubeydullah bin Abdullah Attâr, Ebü’l-Fütûh Bürhânüddîn İbrâhim bin Abdullah Süveydî Bağdadî, ana tarafından büyük dedesi Ebü’n-Necâh Ahmed bin Ali Müneynî Hanefî, Şeyh Muhammed bin Hüseyn Hısârî Hanefî.

Ahmed Sa’îd Murâdî ilimde üstün bir dereceye yükseldi. Keskin bir zekâsı ve kuvvetli bir hafızası vardı. Çok zekî olup, okuduğu veya dinlediğini hemen ezberlerdi. Güzel ahlâklı olmanın yanında, metanet sahibi idi. Tabîaten yumuşak huylu olup, temiz giyimli, sohbeti dinlenir bir zât idi. Sür’atli ve düzgün yazı yazardı. İdrâki tam ve güzel, tedbir sahibi idi. Silk-üd-dürer kitabı müellifi Seyyid Muhammed Halîl Murâdî der ki “Babam, Ahmed Sa’îd Murâdî’yi çok severdi. Onu över ve üstün tutardı. Malını onun için sarfetti. İşlerinin idâresini ona verdi. O da babamın rızâsına uygun iş gördü ve emrinden dışarı çıkmadı. Kendisine ne kadar güç işler verdiyse güleryüzle kabûl edip yerine getirdi. Ders okutmak ve dinlemekten hiç geri kalmadı. Babam Süleymâniye’de Hidâye’yi okutur, dersleri ona tekrar ettirirdi. Ahmed Sa’îd, edebi ve fazîletleriyle şöhret buldu. Allahü teâlâ insanların kalbine onun sevgisini yerleştirdi.

Ahmed Sa’îd, İstanbul, Kudüs, Urfa ve başka yerlere gitti. Şiir ve nesir hâlinde yazıları vardır. Babam, 1180 (m. 1669) senesinde hac için izin talebinde bulundu. Kendisine izin verilip fetvâ mes’elelerini Ahmed Sa’îd’in yazması bildirildi. Yol hazırlıklarının yapıldığı günlerde Ahmed Sa’îd şiddetli bir hastalığa yakalanıp sonra da vefât etti. Dımeşk’ın âlimleri, devlet adamları ve ileri gelenleri cenâzesinde hazır bulundular. Babam kendi elleriyle onu kabre koydu. Vefâtına çok üzüldü, fakat sabretti. Yerine amcam Mevlânâ Hüseyn Murâdî baktı. Babamla birlikte haccettik. Ahmed Sa’îd asrının mümtaz bir kişisi idi. Edibler, onun hakkında mersiyeler ve kasideler söylediler.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Silk-üd-dürer cild-1, sh. 45İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED ŞÂKİR EL-HAMEVÎ

Hanefî mezhebi âlimlerinden ve tasavvuf büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Ömer bin Osman el-Hamevî olup, lakabı Ebü’s-Safâ’dır. Ahmed Şâkir Hamevî veya sâdece Şâkir Hamevî isimleriyle tanınır. Aslen, Suriye’de bulunan Hama şehrindendir. 1121 (m. 1709) senesinde doğdu. Irak, Hicaz, Mısır, Fas ve başka yerlere uzun seyahatler yaptı. Sonunda Dımeşk’da yerleşti. 1193 (m. 1779) senesi Safer ayının birinde Çarşamba günü orada vefât etti. Selîmiye Câmii’nde cenâze namazı kılınıp, Sifh-ı Kasyûn kabristanında defnedildi.

İlim tahsiline Kur’ân-ı kerîmi okumayı öğrenmekle başlayan Ahmed Şâkir el-Hamevî, bulunduğu beldedeki âlimlerden, naklî, fennî ve edebî ilimleri okudu. İlmini ilerletmek maksadıyla bulunduğu yerden ayrılıp çeşitli beldelere gitti. Çok yer dolaştı. Haleb, Bağdat, Musul, Trablus, Lazkiye, Kudüs, Mısır, Mekke, Medine, Hind, Acem ve Rum beldelerine gitti. Haleb’e gittiği zaman, oranın ahâlisinin ona çok alâka gösterdiği, aralarında yakınlık ve muhabbet hâsıl olduğu, orada şöhrete kavuştuğu meşhûrdur. Mısır’a gidince, oranın âlimlerini ve evliyâsını medhedici güzel şiirler söyleyip, onların da muhabbetini kazandığı bilinmektedir. Uzun ve çeşitli seyahatler yaptıktan sonra Dımeşk’a yerleşti. Evi, Sâlihıyye’de, Selîmiye Câmii’nin yakınında idi. Fazilet, edeb ve i’tibâr bakımından meşhûr oldu. Sâdece Şam’da değil, gezip dolaştığı birçok beldede pekçok âlim ile görüşüp, sohbetlerinde bulunmuş, onların nezdinden de kıymet ve i’tibâra sahip olmuş idi. Çok şiirleri ve bunları topladığı bir dîvânı vardır.

Şam’dan ve başka yerlerden birçok kimse yanına gelerek ondan ilim öğrendiler ve tasavvuf yolunda kendisinden feyz aldılar, ömrünün sonlarına doğru kendi evinde ders okuturdu. Dar ve kifâyetsiz evlerinde, yüksek ilimler, üstün hakîkatler anlatılırdı.

Son zamanlarında daha ziyâde tasavvuf büyüklerinin kitaplarını okumakla meşgûl oldu. Abdülganî Nablüsî ve Muhyiddîn-i Arabî gibi zâtların eserlerini okurdu. Uzleti, ya’nî yalnız başına kalıp, sırf ibâdet ve tâatle meşgûl olmayı tercih ederdi.

Silk-üd-dürer kitabının sahibi olan Seyyid Muhammed Halîl Murâdî diyor ki: “Babamın sohbet meclislerinde ve babamın vefâtından sonra Ahmed Şâkir el-Hamevî ile birçok defa beraber oldum. Sâlihiyye’den gelir, beni ziyâret ederdi. Beni medheden kaside ve beytler söylerdi. Bana çeşitli vak’a ve menkıbelerini anlatırdı. Ben kendisini çok severdim. O, tasavvufta, ceddim Muhammed Behâeddîn-i Buhârî’nin (kuddise sirruh) yoluna mensûb idi.”

Şiir ve edebiyat sahasındaki ihtisas ve mahareti de pekçok olan Ahmed Şâkir’in; “Hânet-ül-uşşâk ve reyhânet-ül-eşvâk” isminde üç cildlik bir dîvânı vardır. Yedi bâb olan bu dîvânın birinci babında şiirin incelikleri anlatılır. İkinci bâb Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi medheden şiirlere âittir. Üçüncü bâb Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin Ehl-i beyti ve Eshâbı ile büyük velîlerin medhi hakkındadır. Dördüncü bâb, büyüklere olan yüksek aşk ve muhabbeti anlatan şiirlere âittir. Beşinci bâb, ilim ve fazilette önde gelen, ileride olanlara âittir. Altıncı bâb, muamma gibi anlaşılmayacak sözlere, yedinci bâb, çeşitli şiirlere âittir.

Ahmed Şâkir el-Hamevî, âlim, fâzıl ve üstün bir velî idi. Sevilen, beğenilen, üstün vasıfları kendinde toplamak husûsunda emsal ve akranından ileri geçmiş idi. Şeref, şân ve şöhret sahibi idi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Silk-üd-dürer cild-1, sh. 155

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 32

3) El-A’lâm cild-1, sh. 118

4) İzah-ul-meknûn cild-1, sh. 390

5) Brockelmann Gal-1, sh. 283İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AHMED YEKDEST CÜRYÂNÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ahmed Yekdest Cüryânî’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. 1119 (m. 1707) senesinde Mekke’de vefât etti. Ahmed Yekdest Cüryânî, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin oğlu olan Muhammed Ma’sûm hazretlerinin talebelerindendir. Muhammed Ma’sûm hazretlerinin dokuzyüzbin talebesi içinden yetiştirdiği yedibin mürşid-i kâmilden biridir. 1069 (m. 1658) senesinde ticâret için Cüryan’dan Hindistan’a giderken, çoluk-çocuğunun tâ’ûn hastalığından vefât ettiklerini haber aldı. Bu acı haberden sonra, yolda eşkiya kâfileyi basıp, yanındaki mallarını aldılar ve sol elini bileğinden kestiler. Kendisine, “Yekdest” (tek elli) denmesinin sebebi de budur. Çok üzgün bir hâlde Hindistan’ın Serhend şehrine gitti. Orada Muhammed Ma’sûm hazretlerini tanıyıp ona talebe oldu. Sohbetlerinde ve derslerinde bulunup, tasavvufta yetişti. Onbir sene hocasının kahvesini pişirip ona hizmet etmekle şereflendi. Bundan sonra hocası onu insanları irşâd etmek (doğru yolu göstermek) üzere Mekke’ye gönderdi. Otuzdokuz sene bu vazîfeyi yapıp orada vefât etti.

Yetiştirdiği âlimlerin en meşhûrları: Mehmed Emîn Tokâdî, Tatar Ahmed Efendi, Hacı Muzaffer Efendi, Şeyhülislâm Seyyid Mustafa Efendi, Dördüncü Mehmed Hân’ın baş çuhadarı Kahramanağa, Kâdı Ziyâuddîn Efendi, Rûznâmecibaşı Muhammed Kumul Bey, Muhammed Semerkandî ve Dâr-üs-saâde ağası Beşir Ağa’dır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1084

2) Silk-üd-dürer cild-1, sh. 107

3) Sefînet-ül-evliyâ cild-2, sh. 45İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AKKERMÂNÎ MEHMED EFENDİ

Osmanlı Devleti’nde yetişen âlimlerden. Aklî ve naklî ilimlerde âlim, kadı. İsmi, Mehmed bin Mustafa bin Hamîd’dir. Bugün Rusların işgali altında bulunan Kırım’ın Akkermân şehrinden olduğu için Akkermânî nisbet edildi. Kefevî de denildi. 1174 (m. 1760) senesinde Mekke-i mükerreme kadısı iken vefât etti.

Zamanı âlimlerinden ilim tahsil edip icâzet alan Akkermânî, çeşitli yerlerde müderrislik ve kadılıklarda bulundu. Saray-ı hümâyûn hocası oldu. 1166 (m. 1752) senesinde İzmir kadısı, 1172 (m. 1758) senesinde Mısır kadısı, 1173 (m. 1759) senesinde de Mekke-i mükerreme kadısı oldu. Mala, mülke kıymet vermiyen Akkermânî Mehmed Efendi, ömrü boyunca hep fakr-u zarûret içinde yaşadı. Eline geçeni fakirlere dağıtır, bir müslümanın hacetinin (ihtiyâcının) görülmesini öncelikle arzu eder, kendi ihtiyâçlarına ancak hayatını devam ettirebilecek kadar harcama yapardı. Çok sevdiği Mekke-i mükerremede Hakkın rahmetine kavuşan Akkermânî, zühd ve takvâsı, ilim ve irfanı, eserlerinin çokluğu ile tanındı. Yazmış olduğu kitaplarından ba’zıları şunlardır:

1- İklil-üt-terâcim, 2- Abâb-ül-Kefevî, 3- Ta’rîfât-ül-fünûn ve terâcim-ül-musannifûn, 4- Haşiye alâ Envâr-it-tenzîl lil-Beydâvî, 5- Haşiye alâ Câmi’-is-sahîh lil-Buhârî, 6- Haşiye alâ Şerh-il-Kazâbâdî, 7- Haşiye alâ Mir Ebi’l-Feth, 8- Risale fil-ed’ıyyet-il-me’sûre, 9- Şerh-i İmkân-il-âm vel-hâs, 10-Şerh-il-Besmele, 11- Şerh-il-Hamdele, 12- Ikd-ül-âli fî beyânı ilmillâhi teâlâ bi-gayr-il-müntehî, 13- Ikd-ül-kalâid alâ Şerh-il-akâid, 14- El-Fırak-üd-dâlle, 15- Fevâid-üs-sivâk, 16- Kitâb-üt-tahâre min-el-i’râb vel-lugat vel-ma’nâ, 17- Tercüme-i zikr-i sübhânellahi ve bi-hamdihî, 18- Şerh-i tahmîs-i Kasîde-i Dimyâtiyye, 19- İrâde-i cüz’iyye risalesi, 20- Şerhü hilyet-in-Nebî ( aleyhisselâm ).

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 214

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 332

3) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 354, cild-2, sh. 109, 110

4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 27

5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 983

6) Sicilli Osmanî cild-4, sh. 245İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
AK-MAHMÛD-ZÂDE MEHMED ZEYNÎ EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Altmışaltıncı Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Mehmed Zeynel’âbidîn’dir. Kadıasker Manisalı Ak-Mahmûd Efendi’nin oğludur. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) soyundandır. Ak-Mahmûd-zâde veya Mehmed Zeynî Efendi diye bilinir. 1078 (m. 1667) senesinde İstanbul’da doğdu. 1164 (m. 1751) senesinde İstanbul’da vefât etti. Eyyûb Sultan civarında babasının kabri yanına defnedildi.

Zamanının âlimlerinden çeşitli ilimleri tahsil edip, yüksek ilmi dereceye ulaştıktan sonra, müderrislik diplomasını aldı. Şeyhülislâm Ankaravî-Mehmed Efendi’nin zamanında hâriç rütbesine nail oldu. Kâdılık mesleğini tercih edip, Selanik ve Mısır kadılığı vazîfelerinde bulundu. 1127 (m. 1715) senesinde İstanbul kadılığına nakledildi. 1130 (m. 1717)’da “Nakîb-ül-Eşraf”lığa (Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) soyundan gelen seyyid ve şerîflerin işleriyle ilgilenen makam) getirildi. 1134 (m. 1721) senesinde Anadolu, 1140 (m. 1727)’de de Rumeli kadıaskerliğine yükseltildi. 1159 (m. 1746) senesinde, Şeyhülislâm Hayâtî-zâde Mehmed Emîn Efendi’nin yerine şeyhülislâmlık makamına ta’yin edildi. 1 yıl 8 ay 26 gün bu vazîfeyi yürüttükten sonra, ihtiyârlığı sebebiyle 1161 (m. 1748) senesinde bu vazîfeden alınıp emekli oldu. İstanbul Kanlıca’daki evine çekilip istirahat ve Allahü teâlâya ibâdet etmekle meşgûl iken, 1164 (m. 1751) senesinde vefât etti.

Mehmed Zeynî Efendi, ilim, fazilet ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Temiz i’tikâdlı, dünyâ ve dünyâ zevklerinden uzak idi. Zaif ve kimsesizlere karşı son derece merhametli idi. Fakir-fukarâya yardım etmeyi severdi. İnsanlara karşı güzel huylu, tatlı dilli ve güler yüzlü idi. Bu yüzden herkes onu severdi. Her işinde Allahü teâlânın rızâsını gözetir, haram ve şüphelilerden şiddetle sakınırdı. Kaynaklarda eseriyle ilgili bilgiye rastlanmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 93

2) İlmiye Salnamesi sh. 522

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4212İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ÂLEMGÎR ŞÂH (Muhammed Evrenkzîb)

Hanefî mezhebi fıkıh âlimi, yüksek tasavvuf bilgileri mütehassısı, Hindistan’daki Bâbür (Gürgâniyye) Devleti’nin en büyük hükümdârı. 1028 (m. 1618) senesinde doğdu. Cihangir Şah’ın torunu, Cihan Şâh’ın oğludur. Annesi, adına Taç Mahal gibi bir türbenin inşâ edildiği, Mümtaz Mahal lakabıyla tanınan Ercümend Bânû idi. Künyesi Ebû Zafer, lakabı Muhyiddîn’dir. Şehzâdeliğinde Evrenkzîb, hükümdârlığında Alemgîr nâmlarıyla anıldı. 1068 (m. 1657) senesinde hükümdâr oldu. Elli sene hükümdârlıktan sonra, 1118 (m. 1706) senesinde doksan yaşında iken Dekken’de Ahmedâbâd şehrinde vefât etti. Evrenkâbâd yakınındaki Huldâbâd kasabasında, Şeyh Zeynüddîn türbesi yakınlarında defnedildi.

Şehzâde Muhammed Evrenkzîb, Şah Cihân’ın üçüncü oğlu idi. Devletin başında Cihangir Şah bulunmaktaydı. Müceddid-i elf-i sânî İmâm-ı Rabbânî Ahmed Fârûkî Serhendî hazretlerinin oğlu ve halefi Muhammed Ma’sûm-u Fârûkî hazretleri, bu küçük şehzâdenin terbiyesini üzerine aldı. Şehzâde Muhammed Evrenkzîb’in saltanatta hiçbir iddiası yoktu. Daha sırada; babası, amcası ve ağabeyleri vardı. Saltanatın onlardan veya onlara uğramadan kendisine gelmesi çok zordu. Muhammed Ma’sûm hazretleri gibi zamanın en büyük âlim ve evliyâsının terbiyesinde ilim öğrendi. Kur’ân-ı kerîm okudu. Fıkıh bilgilerine vukûfiyeti arttı. Aklî ve naklî ilimlerde ilerledi. Atâ binmek, ok atmak, tüfek kullanmak gibi mevzûlarda eğitildi.

Cihangir’in vefâtı üzerine Evrenkzîb’in babası Şah Cihan tahta geçince, Dekken vâliliğine ta’yin edildi. Askerlik ve komutanlık kabiliyetlerini geliştirdi. Halk içinde, Hak ile beraber oldu. İdâre ettiği insanlara Allahü teâlânın rızâsı için güzel muâmelede bulundu. Onun güzel idâresi sayesinde, pekçok gayr-i müslim müslüman olmakla şereflendi.

Alemgîr Şâh’dan önce, Bâbür Devleti’nin başına geçen babasının dedesi Ekber Şah, memlekette dinsizlik tohumlarını ekmişti. Kendi uydurduğu sapıklıkları, din diye insanlara kabûl ettirmeye kalkışmıştı. Saltanatı boyunca müslümanları sıkıntıya sokmuş, çevresini gayr-i müslim ve şahsiyetsiz kimselerle doldurmuştu. Müslümanlara yakınlığı ile bilinen oğlu Selîm Cihangir’i yerine geçirmemek için elinden geleni yaptı. Hattâ adamları vasıtasıyla, Cihangir’in 18 yaşındaki oğlu Hüsrev’i yerine geçirmek istedi. Ama İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinin büyüklerinden olan Şeyh Ferîd (r.aleyh), Cihangir’den İslâmiyete hizmet edeceğine dâir söz alıp onu destekledi. Cihangir, babası Ekber Şâh’ın yerine hükümdâr oldu. Bir müddet va’dinde duran Cihangir Şah, saray ve çevresinin debdebe ve entrikaları içinde benliğini kaybedip, va’dini unuttu. Babası gibi onun zamanında da müslümanlara eziyet edildi. Hattâ o kadar ileri gitti ki, Müceddid-i elf-i sânî İmâm-ı Rabbânî hazretlerini bile iki sene hapsettirdi. Daha sonra doğru yola meyletti. Bilâhare tekrar eski hâline döndü. İçki âlemleriyle meşgûl olup, milletini unuttu. Oğlu Şah Cihan (Hürrem), babasının ölümü ile hükümdâr oldu. Başlangıçta müslümanlarla işbirliği yaptı. Hattâ hindû mabetlerini yıktı. Ekber Şah zamanında başlatılan müslüman çocuklarını dinsiz yetiştirme gayretlerine son verip, müslümanların diğer dinlere geçebileceklerine dâir kânunu iptal etti. Mürtedlerin cezalandırılmasını emretti. İslâmiyet lehindeki bu kadar faaliyetlerine rağmen, saltanatının sonuna doğru, büyük dedesi Ekber Şâh’ın sapık fikirlerinin te’sîrlerinde kalmış olan oğlu Dara Şikûh’un kontrolüne girdi. İslâmiyetin lehine olan politikasını değiştirip, müslümanlara düşman bir politika ta’kibine başladı.

Şah Cihân’ın iktidarının son zamanlarına doğru, sapık kimseler faaliyetlerini arttırdılar. Hindular güçlenmeye, devlet idâresinde söz sahibi olmaya, müslümanlara zulmetmeye, insanlara eziyet etmeye başladılar. Hindular işi o kadar ileri götürdüler ki, Rânâ ismindeki bir hindû kumandan, bir müslümanın evini basıp, hanımını zorla elinden aldı. Rânâ, ileri gelen kumandanlardan olduğu için, o garîb müslüman kimseye derdini anlatamadı. Hemen, yakın zamanda Delhi’ye gelmiş olan Muhammed Ma’sûm hazretleri ile ağabeyi Muhammed Sa’îd hazretlerine koştu. Halini arzetti. Allahü teâlânın o mübârek evliyâları, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin kerîm evlâdları, bu alçakça işi işitince birden değiştiler, celallendiler; “Sultânın yanına gidip, senin hâlini anlatacağız. Senin lehine düşünür, hanımını iade eder ve adama gerekli cezayı verirse ne âlâ. Yoksa onun saltanatını Allahü teâlânın izniyle değiştireceğiz. Böyle şeylere göz yummak saltanata yakışmaz!” buyurdular. Hemen kalkıp Sultânın yanına gittiler. O sıralarda, Şah Cihân’ın büyük oğlu Dara Şikûh, babasının hastalığından istifâdeyle idâreyi ele almış ve veliahtlığını da îlân ettirmişti. Dara Şikûh, o mübârek insanların şikâyetlerini dikkatle dinledi. Ama, saltanat çatışmalarının yaklaştığı bir zamanda, Rânâ gibi güçlü bir kumandanıyla arayı açmak istemedi. “O adama istediğiniz kadar altın vereyim, istediği bir kadınla yeniden evlensin. Ama bir kadın için böyle bir kumandanla aramı açamam” şeklinde acayip bir cevap verdi. O mübârek kimseler, bu duruma çok üzüldüler. “Eğer bu müslümanın işi ile ilgilenmez ve o kâfire gereken cezayı vermezsen, çıktığımız bu hac yolculuğundan, sen burada hükümdâr olduğun müddetçe geri dönmeyeceğiz” dediler. Dara Şikûh; “İstediğiniz yere gidin, serbestsiniz. Kardeşim Muhammed Evrenkzîb, hazırladığı askeriyle üzerime gelirken, Rânâ’yı incitemem” dedi. Muhammed Ma’sûm hazretleri de; “Rânâ ve ona yardım edenler, lâyık oldukları cezaları bulmadan, inşâallah biz Hindistan’a gelmeyeceğiz” buyurup, Dara Şikûh’un yanından ayrıldılar. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin iki mübârek oğulları, bu hâle çok üzülüp, hac yolculuklarına devam ettiler. Dekken’e vardıklarında, Şehzâde Evrenkzîb tarafından hürmetle karşılandılar. Şehzâde, ağabeyi Dara Şikûh’un Muhammed Ma’sûm hazretlerinin emrine itaat etmemekle tâc ve tahtını kaybettiğini anlamıştı. O mübârek zâtın duâ ve teveccühüne kavuşarak, doğunun en büyük İslâm devletinin sultanlığına lâyık oldu. Hazırlamış olduğu ordunun başına geçti. Saltanat iddiasıyla ortaya çıkıp, Alemgîr Şah nâmıyla sultanlığını ilân etti. Muhammed Ma’sûm hazretlerine;

“Kuvvetim azdır. Ağabeyim Dara Şikûh’a karşı koyabilecek orduya sahip değilim. Ancak, zâtınızın duâ ve himmetleriyle bu işin üstesinden gelebilirim” dedi. Muhammed Ma’sûm (r.aleyh) de; “Hiç korkma! Âyet-i kerîmede meâlen; “Allahü teâlânın izniyle, nice az bir topluluk, daha çok bir topluluğa üstün gelmiştir” (Bekâra-249) buyuruldu. Allahü teâlânın yardımı ile sen galip gelip, saltanatı elde edinceye kadar, ben Hindistan’a dönmeyeceğim. Biz hac farizasını eda edip, mübârek yerleri de ziyâretten sonra Hindistan’a dönünceye kadar herşey bitecek ve saltanata geçeceksin” buyurdu. Bu müjdeyi alan Alemgîr Şah, askerini topladı, onları teftiş edip, konuşmaları ile cesâretlendirdi. İktidârı ele geçirip Allahü teâlânın dinine hizmet, müslümanlara şefkat ve merhamet etmek için, daha çok çalıştı.

Muhammed Ma’sûm hazretleri haccını eda ettikten sonra Medine-i münevvere’ye gitti. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûr-u saadetlerine vardı. Murâkabe esnasında, Resûlullah efendimize Alemgîr Şâh’a Hindistan’da verdiği sözü arzetti. Resûlullah efendimiz; “Saltanatı Evrenkzîb’e ihsân eyledik” buyurdu.

Muhammed Ma’sûm’un (r.aleyh) ayrılmasından sonra, Hindistan’da büyük hâdiseler oldu. Bir taraftan kıtlık, bir taraftan veba, bir taraftan saltanat savaşları halkı güç durumda bıraktı. Alemgîr Şah, ilk önce babasının bulunduğu Agra şehrini ele geçirdi. Daha sonra Dara Şikûh’un elindeki Delhi şehrini aldı. Ağabeyi ve kardeşleriyle birçok savaşlar yaptı. Devlete tamamen hâkim oldu. Bu sırada kırk yaşında idi. Dünyânın incisi, Allah dostlarının sevgilisi Urvet-ül-vüskâ Muhammed Ma’sûm hazretleri de hac farizasını yerine getirmiş, yüksek derecelere kavuşmuş, dönüş için hazırlık yapıyordu. Alemgîr Şâh’ın zafer haberini aldı. Hindistan’a geri döndü. Alemgîr Şah, o mübârek zâtı karşılamak için yollara düştü. Çok hürmet ve ta’zimde bulundu. Başşehri Fîrûzâbâd’da (Delhi) kalmasını istirhâm etti. Muhammed Ma’sûm hazretlerinin gelmesiyle, Hindistan’a rahmet ve bereket yağmağa başladı. İnsanlar, ma’rûz kaldıkları belâdan, o mübârek zâtın yüzü suyu hürmetine kurtuldular.

Muhammed Ma’sûm (r.aleyh) yüksek oğulları Muhyissünne Muhammed Seyfeddîn’i (r.aleyh) Alemgîr Şâh’a ilim öğretip, emr-i ma’rûf yapmakla vazîfelendirdi. Seyfeddîn (r.aleyh) Delhi’ye gelirken, şehrin girişinde fil ve arslan resimlerini gördü. Hemen Alemgîr Şâh’a haber gönderdi. “Bunlar ortadan kaldırılmadan şehre girmem” dedi. Hemen emri yerine getirildi. Sultan Alemgîr Şah, Muhammed Seyfeddîn’i sarayına alıp, talebesi olmakla şereflendi. Yaşı ilerlemiş olmasına rağmen, Kur’ân-ı kerîmi baştan sona ezberledi. Arabca, Farsça, Urduca ve Türkçe dillerini çok iyi konuşur ve yazar hâle geldi. O mübârek zâtın sohbetleri bereketiyle olgunlaştı. Fıkıh ve diğer din bilgilerinde mütehassıs oldu. Ahlâkını Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkına benzetmeye, hareketlerini Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uydurmaya çalıştı. Kalbini tasfiye ve nefsini tezkiye edip, Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî hazretlerinin halifesi olmakla şereflendi. Hocası ve mürşidinin tavsiyeleriyle, Hindistan’da yayılmış olan birçok kötülükleri, bid’at ve sapıklıkları devlet eliyle ortadan kaldırdı. Peygamber efendimizin unutulmuş sünnetlerinin yaygın şekilde, ortaya çıkmasına vesile oldu. Çevresindeki devlet adamları, vâli ve kumandanlar, İslâmiyetin emir ve yasaklarını öğrenip yerine getirmekle şereflendiler. Hindistan’ın her tarafında İslâmiyet yayılıp, müslümanlar kuvvetlendi. Azgın kâfirler hor ve hakîr oldular.Muhyissünne Muhammed Seyfeddîn hazretleri, taht merkezi Firûzâbâd’da (Delhi), insanlara va’z ediyor, kalabalık topluluklar halindeki cemâatine iştirâk eden fâsıklar tövbe ediyor, kâfirler imânla şerefleniyorlardı. Yanlış gördüğü birşeyi çekinmeden açıkça söyler, hemen Allahü teâlânın emrini bildirirdi. Yine birgün saray bahçesinde gördüğü uygunsuz bir duruma hemen müdâhale edip ortadan kaldırttı. Bunu haber alan Sultan Alemgîr Şah, Allahü teâlâya hamd edip; “Benim saltanatım zamanında böyle kıymetli kullarını gönderdiğin için, sana şükürler olsun, yâ Rabbî” diyerek şükür secdesi yaptı. Bir defasında da oğlu Muhammed A’zam Şah, Seyfeddîn hazretlerinin dergâhına ziyârete gitmişti. İnsanlar, Seyfeddîn’in (r.aleyh) ilim ve feyzinden istifâde için toplanmışlardı. Dergâhın içinden tâ dışarılara taşıyorlar, adetâ Üst üste oturup, şevkle o mübârek zâtın sohbetini dinliyorlardı. Şehzâde Muhammed A’zam Şah, insanların arasından güçlükle geçti. Başından sarığı düştü. Seyfeddîn’in (r.aleyh) duâsını aldıktan sonra, babası Âlemgir Sâh’ın huzûruna çıkıp hâli arzetti. Âlemgîr Şah kendi zamanında böyle kıymetli bir evliyânın bulunmasına ve halkının ona bu kadar i’tibâr etmesine çok sevinip Hak teâlâya şükürler etti.

Âlemgîr Şah, tahta geçtikten kısa bir müddet sonra memlekette sulh ve sükûnu sağladı. Müslim ve gayr-i müslim herkesin, huzûr içinde yaşamasını te’min etti. Zulüm ve kötülükleri bid’at ve sapıklıkları ortadan kaldırdı. Doğru yolda bulunan, doğruyu gören ve doğru yolu gösteren âlimlere büyük i’tibâr gösterdi. Değişik kitaplarda bulunan Hanefî mezhebi fıkıh hükümlerini toplattırıp, günlük hayatta rahatça kullanılabilecek şekilde yazdırdı. Bir nevi yazılı anayasa hazırlattı. Daha sonra aynı şey, Mecelle ile Osmanlı Devleti’nde yapıldı.

Âlemgîr Şah, ayak altına düşme ihtimâline binâen, paralara “Kelime-i şehâdet’in yazılmasını kaldırdı. Ateşe tapan mecûsîlerin dînî bayramı olan Nevruz (21 Mart) ve Mihrican günlerinin, müslümanlar tarafından resmî bayram olarak kutlanmasını yasakladı. Allahü teâlânın emir ve yasaklarının, memleketin her tarafında tatbik edilmesini emretti. Tatbikin kontrolü için, Molla İvaz Vecih isimli âlimi vazîfelendirip, emrine müffettişler verdi. Molla İvaz’ın emirlerine aynen kendi emirleri gibi itaat edilmesini, memleketin her köşesindeki idâri âmirlere fermanlarla bildirdi.

Memleketteki bütün câmi ve dergâhları, eski ve yeni, cemâatli ve cemâatsiz farkı gözetmeden ta’mir ettirip; imâm, müezzin ve hatip ta’yin etti. İslâmiyetin müsâadesi dışında alınan seksen çeşit vergiyi kaldırdı. Müslüman ve kâfir herkesin gönlünü aldı. Hazînenin zayıflaması beklenirken, aksine daha çok para birikti.

Mekke ve Medine’deki Beytullah’ın ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) komşuları olan müslümanlara dağıtılmak üzere, herbiri onbir gram gümüşten yapılan 660.000 rupi gönderdi. Memleketindeki fakirlerin de sıkıntı çekmesine meydan vermemek için çeşitli vesilelerle hayratta bulundu, sadaka dağıttı. Bilhassa Ramazan ayında, 90.000 rupi dağıtırdı. Başta Agra olmak üzere Osmanlılardaki imâretin vazîfesini gören “Bulgurhâneler” açtırdı. Yolcu ve misâfirler için han ve kervansaraylar yaptırdı.

İlim ve ilim ehline çok kıymet verip, talebelerin ve müderrislerin, vazîfelerini rahat yapmaları için maaş verdi. Kitap yazıp eser takdim eden âlimleri mükâfatlandırdı. Din ve fen ilimlerinin herkes tarafından öğrenilmesine büyük gayret sarfetti.

Güvendiği adamlarını memleketin her tarafına “Vekîl-i Pâdişâhî” ünvanıyla gönderip, şikâyetçilerin şikâyetlerinden haberdâr oldu. Halkının huzûr ve saadet içinde yaşamasının te’mini için elinden geleni yaptı.

Memleketin en ileri gelen ulemâsından meydana getirdiği kalabalık bir hey’ete her türlü imkânları verip, büyük bir kütüphâne kurarak “Fetâvâ-yı Âlemgîriyye” ve “Fetâvâ-yı Hindiyye” adları verilen kânun kitabını ve devletinin anayasasını, Hanefî mezhebi hükümlerine göre hazırlattı. Bu hükümler, yetiştirilmiş olan âdil kadılar tarafından memleketin her tarafında tatbik edildi.

İnsanların huzûru için elinden gelen hiçbirşeyi esirgemeyen Âlemgîr Şah, halkı tarafından çok sevildi. Ona birçok kerâmetler atfedilip, “Âlemgîr Zinde Pîr” nâmıyla anıldı. Hindular, böyle bir sultânın dînine girmek için adetâ yarışıyorlardı. Bunu vesile bilen Âlemgîr Şah, müslüman olanları mükâfatlandırdı. Onlara zulmedenleri cezalandırdı. Hindûların, ölen kocaları ile birlikte kadınları diri diri yakmaları gibi iğrenç âdetlerini yasaklattı. Kendi bâtıl dinlerini bırakıp hak din İslâmiyeti seçmelerini teşvik için, ba’zı imtiyazlar verdi. İşlerinden atılan gayr-i müslim devlet me’mûrları, müslüman olmaları şartıyla eski vazîfelerine dönebileceklerdi. Müslüman olmayan mahkûmlar, müslüman oldukları takdîrde serbest bırakılacaklardı. Ba’zı makamlar, yeni müslüman olanlara hasredildi.

İçerde huzûr ve sükûnu te’min eden Âlemgîr Şâh, Allahü teâlânın dînini yaymak, duymayan insanlara Hakkın dînini tebliğ etmek için, uzunluğu altı aylık, genişliği iki aylık yol olan Tibet üzerine sefer açtı. Tibet kralına elçi gönderip; “Ya müslümanlığı kabûl edip kardeşimiz ol, ya cizye (haraç) verip vatandaşımız ol, ya da savaşa hazır ol!” dedi. Kral, bu güçlü hükümdâr karşısında cizye vererek Âlemgîr Sâh’ın vatandaşı oldu. Tibet’te câmi yapılıp, Âlemgîr Şah adına hutbe okundu, para basıldı. Tibet seferi ile “Gâzî” lik ünvanını alan Âlemgîr Şah, daha çok, kendi devletine zayıf bir şekilde bağlı olan bölgelerde Eshâb-ı Kirâm düşmanı sapık kimseler ve hindûlar üzerinde devletin nüfuzunu arttırmak ve Allahü teâlânın dînini yaymak için uğraştı.

Askerî kaynağı olan Orta Asya müslümanlarına büyük i’tibâr gösterdi. Çünkü insanlar Hindistan’a gelince, hava şartları sebebiyle bir nesil sonra, cevvâlliklerini kaybediyorlardı. Ordunun güçlü kalabilmesi için, Orta Asya Türkleri arasından gelecek çelik yürekli ve çelik bilekli kimselere ihtiyâç vardı. Memleketin aslî unsuru olan müslümanların güçlenmesi için de elinden geleni yapan Âlemgîr Şah, ba’zı sihirbaz ve hokkabazların, müslümanları kandırmak için kendilerini kerâmet sahibi evliyâ gibi göstermelerine karşı tedbirler aldı. Kışkırtmalar neticesinde zaman zaman ayaklanan hindû ve sihler, devletin başına bir hayli gaileler açıyorlardı. 1086 (m. 1675) yıllarında sihlerin lideri olan Guru Teg Bahâdır, kendisine tâbi olan ba’zı sihlerin müslüman olmasını hazmedemeyip, isyana kalkıştı. Kendisinin ermiş bir kişi olduğunu, kerâmetler gösterdiğini iddia etti. Câhil kimseleri kandırdığı gibi, müslümanları da inandıracağını zannetti. Yakalanıp Delhi’de Âlemgîr Şâh’ın huzûruna getirildi. Ya müslüman olması veyahut da, sih inancının doğruluğunu isbat edecek bir delîl getirmesi istendi. Kabûl edip, kâğıt kalem istedi. Birşeyler yazıp; “Bu kâğıdı boynuma asacağım ve boynumu kılıç kesmeyecek” dedi. Söylediği gibi kâğıdı boynuna astı. Zâlimlerin boynunu vurmakta usta bir cellat getirildi. Cellat, Teg Bahâdır’ın arzu ettiği gibi boynuna kılıç çaldı. Adamın kellesi bir tarafa, boynuna astığı kâğıt bir tarafa uçtu. Kâğıdı açıp baktılar kâğıtta; “Ser verir, sır vermem” yazılıydı. Teg Bahâdır, sapıklığı ile birlikte Cehenneme yuvarlanmıştı. Halbuki Âlemgîr Şah, mümkün olduğu kadar adam öldürmeğe yanaşmaz, işi sulhla halletmeye çalışırdı. Ama Teg Bahâdır, kılıcın boynuna çalınmasını kendisi istemişti. Artık iş onun kellesini vurmaktan çok sapıklığını isbat şekline dönüşmüştü.

Ekber Şah zamanından beri yaklaşık yüz senedir kaldırılmış olan kâfirlerden alınan cizye ve haracı tekrar koyan Âlemgîr Şah, Hindistan’ı yavaş yavaş sömürmeye başlamış olan İngilizlerden de haraç alınmasını istedi. Birçok gayr-i Müslim, cizyeden kurtulabilmek için müslüman olmakla şereflendi. Kısa zamanda gerçekleri öğrenerek, eski dinlerinin sapıklığını ve kendilerinin nasıl kandırıldığını anladılar. İslâmiyete daha sıkı sarıldılar. Müslümanların çoğalmasını ve kendi oturdukları yerlerde câmi ve mescid yapmalarını hazmedemeyen hindû ve sihler, câmileri yıkıp, müslümanlara zulmetmeye kalkıştılar. Âlemgîr Şah, onlara çok güzel cevap verip hadlerini bildirdi. Onları kışkırtıp, devleti karıştırmak, müslüman-hindû çatışması çıkartmak isteyen İngilizlere karşı tedbirler aldı.

Elli senelik iktidârı doksan senelik ömrü boyunca, Allahü teâlânın dînine hizmet, O’nun kullarına ihsân ve merhametle vakitlerini değerlendiren Âlemgîr Şah, dünyânın her yanındaki müslümanlara para yardımlarında bulundu. Osmanlı Devleti’nden elçiler geldi. İran’la zaman zaman çarpışmaları oldu. Ancak memleket içi mes’eleler kendisini fazlaca meşgûl ettiği için, dışarı ile alâkadar olamadı. Hep Hindistan içinde, ulaşılamayan yerlere ulaşmaya gayret etti. İnsanların zâlimlerin elinden kurtarılmasına çalışıp, kötülerin baskısı altında, İslâmiyetten habersiz yaşamalarına mâni oldu.

Devlet hazînelerini altınlarla dolduran Âlemgîr Şah, kendi nafakasını, yazdığı kitapları satarak te’min ederdi. Zâten senenin birçok gününü oruçla geçirirdi. Arpa ekmeği yer, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnet-i şerîfine harfiyen uymağa çalışırdı. Namazlarını devamlı cemâatle kılar, hiçbir zaman abdestsiz olmazdı. Gecelerini ibâdetle kıymetlendirir, ilimle meşgûl olurdu.

Tasavvufta Muhammed Ma’sûm-u Fârûkî (r.aleyh) gibi bir zâta talebe ve halîfe olmakla şereflenen bu büyük hükümdâr, âlimlere hazırlattığı “Fetâvâ-yı Âlemgîriyye” ile fıkha büyük hizmet etmiş, hadîs ilminde pek kıymetli bir eser kaleme almış, aynı eseri şerhettikten sonra yine kendisi Farsçaya çevirmişti. Ayrıca belagat yönü çok üstün olan, hattâ “Belagat şaheserleri” denilebilecek olan pek kıymetli risaleler de kaleme almıştı. Böylesine üstün vasıflara sahip olan Âlemgîr Şah hakkında, “Müntehab-ül-lübâb” adlı eserin sahibi Hafi Hân şöyle demektedir. “Tîmûroğulları arasında, belki de Delhi’nin gelmiş geçmiş pâdişâhları arasında Âlemgîr Şah gibi, ibâdet, riyâzet ve adâlet bakımından mümtaz bir pâdişâh yoktur. Hindistan’da İskender Lodî’den sonra böyle pâdişâhlar pek az gelmişlerdir. Bu pâdişâhlar, şecâatta, sıkıntılara tahammül ve sabretmekte, görüşünde isâbet etmekte eşsiz idiler. Allahü teâlânın emir ve yasakları hâricine çıkmazlar, siyâset îcâbı kan dökmekten hoşlanmazlardı.”

Düşmanların bile hürmet ve takdîrini kazanan Âlemgîr Şah, dünyânın en büyük hükümdârları arasında belki de başında sayılmaya lâyık olan bir şahsiyettir.

Devlet idâresine ilk girdiği günde, Allahü teâlânın rızâsı için cihadla meşgûl olan Âlemgîr Şah, vefât ettiği zaman da, saraydaki rahat yatağında değildi. Marata adı verilen isyankâr hindûlarla savaşıyordu. 1118 (m. 1706) senesinde Bombay’ın kuzey doğusuna düşen Evrenkâbâd yakınlarında, Ahmednagar’da vefât etti. Elli sene hükümdârlıktan sonra; “Er kişi niyetine!” sesleri arasında kılınan cenâze namazını müteâkib, Huldâbâd (Ravza) denilen yerde defnedildi.

Her müslüman gibi, vefâtından önce bir vasıyyetname hazırlayan Âlemgîr Şah, cenâzesinin nasıl defnedileceğini vasıyyet etti. Cenâzesinin, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnet-i şerîfine uygun olarak kaldırılmasını, cenâzesinde, tegannî ile mersiye söyleyenlerin bilhassa bulunmamasını vasıyyet etti.

Âlemgîr Şâh’ın vefâtından sonra, taht kavgaları başladı. Onüç senede on şehzâde başa geçti. Devlet zayıfladı. Ba’zı devletçikler ortaya çıktı. İranlı Nâdir Şah, Hindistan’ı yağmaladı. Avrupa’nın aç gözlü sömürgecileri, münbit Hindistan topraklarına üşüştüler. Bilhassa zalimlikleri ölçüsünde gaddar ve sinsi olan İngilizler, ticâret bahânesi ile girdikleri Hindistan’da, olmadık zulümler ettiler. Yamyamları imrendirecek katliamlar yaptılar. Müslüman-Hindu çatışmalarını kışkırtıp, insanların birbirini katletmelerini zevkle seyrettiler. Bu vahşetlerini, dünyâya medeniyetin bir nümûnesi olarak ilân ettiler.

Zamanın en büyük âlim ve evliyâsı olan Muhammed Ma’sûm-u Fârûkî hazretleri, zaman zaman devrinin en büyük hükümdârı olan Muhammed Âlemgîr Şâh’a pek kıymetli mektûplar yazdı. Bu mektûplarından ba’zıları şöyledir:

“Rahmân ve Rahim olan Allahü teâlânın mübârek ismi ile bu mektûbu yazmağa başlıyorum. Allahü teâlâya hamd olsun. Seçtiği, sevdiği kullarına selâmlar, iyilikler olsun... Bu fakir, huzûrunuza arzederim ki, hâliniz hoş, vakitleriniz güzel olsun. Bu büyük işte bu ehemmiyetli kâr, güzel huzûrunuzda, gayret ile yapılmaktadır. Hakîkatte hayır ve bereket olan, senelerce süren bu iyi niyetli sıkıntılı sefer, derecenizin yükselmesine sebep olmuştur.

Peygamber efendimiz, ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Cennette yüz derece vardır. Allahü teâlâ onları Allah yolunda cihâd edenler için hazırlamıştır, İki derece arasında gökle yer arası kadar mesafe vardır.” Bu hadîs-i şerîf Buhârî’de vardır. Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) rivâyet etti. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allah yolunda (düşman karşısında) bir müddet durmak, Kadr gecesini, Mekke-i mükerremedeki Kâ’be’deki Hacer-i Esved’in yanında sabaha kadar ibâdetle geçirmekten hayırlıdır.” Bu hadîs-i şerîfi Beyhekî rivâyet ediyor. İbn-i Hibbân Sahih’inde diyor ki: “Âlimler: “Bir müddet kısa bir zaman, Allah yolunda bulunmak (düşmanın karşısında durmak) içerisinde böyle bir zaman bulunmayan milyonlarca ayı ihyâ ile geçirmekten hayırlıdır” buyuruyor.”

Enes ( radıyallahü anh ), Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) rivâyet etti: “Allah için bir kimse, bir gece İslâm sınırlarını bekler, müslümanları muhafaza ederse, onların oruç ve namaz sevâbına kavuşur.” Bu hadîs-i şerîfi Taberânî sağlam delîl ile bildiriyor. Âlimlerimiz buyuruyor ki: “Bu hadîs-i şerîf, kendi vilâyetlerinde korkudan emîn olarak yaşayan insanların amellerinin sevâbını, Allahü teâlâ onları himâye eden vâlilerin, âmirlerin de defterine yazar.” Bundan daha büyük fazilet olur mu?

Ne yazık ki, bu maksattan uzak, böyle lezzetli ni’metlerden zahiren mahrûmum. Ba’zı mâni ve engeller sebebiyle, Allah yolunda çarpışmaktan uzak kalmaktayım. Keşki, onlarla, Allah yolunda cihâd edenlerle bulunsaydım. Bu, büyük bir kurtuluşa vesiledir. Fakat kalbden, beni sizinle beraber biliniz. Fakirlerin yapacağı iş olan duâ ve teveccüh ile, size yardımcı olduğumu kabûl ediniz. Uzlette bulunanlar, senelerce riyâzet çekseler ve kırk gün açlığa katlansalar, bu büyük işin yanına yaklaşamazlar. Hele o cihâd esnasında eda edilen ibâdet ve tâatler, uzlette yapılanlardan kal kat üstündürler. Orada yapılan zikr ve tesbihlerin sevâbları da böyledir. Hele oradaki namazın derecesi, üstünlüğü bambaşkadır. Orada yapılan iyilikler, ikrâmların derecesi yüksek, o harb meydanında hasta olanların hâli çok değişiktir. Nitekim. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allah yolunda yapılan cihâdda, Allahü teâlâyı çok zikredenlere, müjdeler olsun. Çünkü, onun herbir kelimesine, yetmişbin sevâb verilir. Her sevâb da on misli yazılır” buyuruyor. Bu hadîs-i şerîfi Taberânî bildirmektedir.

Yine bir hadîs-i şerîfde; “Benim mescidimdeki namaz, onbin namaza, Mescid-i Haramdaki bir namaz yüzbin namaza, muharebe meydanındaki namaz ise bir milyon namaza mukabildir” buyurduğunu, Ebü’ş-Şeyh ve İbn-i Hibbân bildiriyor. Yine bir hadîs-i şerîfte Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), “Muharebe meydanındaki namaz, beşyüz namaz gibi olup, orada verilen altın ve gümüş, başka yerde verilenden yediyüz defa faziletlidir” buyurdu. Yine buyurdu ki: “Allah yolunda cihâd eden veya bir gaziye yardım eden, yâhud azâd olmak için mükâtip köleye yardım eden, kıyâmet günü, hiçbir yerde gölge bulamadığı zaman arşın gölgesinde bulunur.” İmâm-ı Ahmed ve Beyhekî bu hadîs-i şerîfi bildirmişlerdir. Yine bir hadîs-i şerîfte; “Allah yolunda durmak, kılıç çekilmese de süngü kullanılmasa da, ok atılmasa da, içinde bir an Allahü teâlâya isyan edilmeyen altmış senelik ibâdetten daha faziletlidir” buyuruyor. Bu hadîs-i şerîfi İbn-i Neccâr bildirmiştir. Yine Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir kimse Allah yolunda bir gün, veya bir günden az yâhud daha da az hastalık çekse, mağfiret olunur. Yüzbin azâd edilmiş köle sevâbına kavuşur. Her kölenin kıymeti milyonlar değerindedir.” Bu hadîs-i şerîfi İbn-i Rehâviyye bildiriyor. Hiç şüphe yoktur ki, sizin hazırlandığınız bu cihâd, Allah yolunda olan bir cihâddır.

Hadîs-i kudsîde; “Nefsine düşman ol. Zira o, bana düşmandır” buyuruldu. Kalb, imânı tasdik ve dil de ikrâr eder iken, insanın nefs-i emmâresi, kendi küfür ve inkârında ısrar eder. Ahkâm-ı semâviyyeye inanmaz. Allahü teâlânın emirlerine uymak istemez. Hattâ hiç kimseye itaat etmek, uymak istemez. Başkan olmak ve hep kendisi hükmetmek ister. Aslından; “Sizin Rabbiniz benim” nidası duyulur. Bunun için nefse düşmanlık, makbûl ve beğenilir yol oldu. Parlak dînimizin dâhilinde, ona muhalefet etmek ve onunla cihâd etmek, onu yenmeğe uğraşmak, onun emrine girmemek “Cihâd-ı ekber” oldu. Dışardaki din düşmanları ile cihâd her zaman olmaz. Rast gelmez. Ama insanın kendi içinde olan düşmanı ile cihâd daimîdir. Acıması ve esirgemesi pek fazla olan Allahü teâlâ, re’fet ve rahmetinin çokluğundan, imânın hâsıl olmasını ve ebedî azâbdan kurtulmağı, kalbin tasdikinde kâfi olduğunu buyurdu. Nefsin de tasdikini, teklif etmedi. Beyt:

Umarım kabûl ede göz yaşımı,
O ki inci yapar, su damlasını.

Evet, ba’zı kâmil insanlar vardır ki, nefsleri emmârelikten kurtulmuş, itminana kavuşmuştur. Allahü teâlânın emirlerine ve yasaklarına uymuş, kendinde muhalefet etmek, karşı gelmek kuvveti kalmamıştır. Bu nefs, Allahü teâlâdan râzıdır. Allahü teâlâ da ondan râzıdır. Âyet-i kerîmede meâlen; “Ey, mutmeinne olan nefs, râzı olmuş ve râzı olunmuş olarak Rabbine dön” (Fecr-27, 28) buyurulması, bu nefs hakkındadır. Kâmil olan îmân ve İslâm-ı hakîkî, bu makamda hâsıl olur. Bu îmân, zevalden mahfûzdur. Halel bulmaz. Halel ve zevalden mahfûz olmayan, bundan evvelki îmân, böyle değildir. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) ümmetine öğretmek için, bu îmânı istemişlerdir: “Allahümme innî es’elüke îmânen, leyse ba’dehü küfrün.” Ma’nâsı “Yâ Rabbi, senden sonu küfr olmayan bir imân istiyorum.” Âyet-i kerîmede meâlen; “Ey îmân edenler! imân ediniz...” (Nisâ-136) buyuruluyor. Bir âyet-i kerîmede de meâlen; “Allahü teâlâya ve peygamberlerine inananlar, sıddîklardır. Şehidler Rablerinin indindedir” (Hadîd-19) buyurulması, bu îmâna işârettirler. Hadîs-i şerîfte; “Benim getirdiklerime tâbi olmayan biriniz, mü’min olmaz” buyurulması da, aynı îmânı gösteriyor. Sofiyye-i âliyyenin yolunda ilk maksat, nefs-i emmârenin teslim olmasına bağlı olan İslâm-ı hakîkînin elde edilmesidir. İtminandan önceki, ya’nî yalnız kalbin tasdikiyle olan İslama, İslâm-i mecazi denir. Buna ise İslâm-i hakîkî denir. Mecaz olan gider. Hakîkat ise sabittir, kuvvetlidir, yok olmaz, gitmez. İslâmın şartları ki, namaz, zekât, oruç, hac, cihâd ve diğer işlerdir, nefsin itminanından evvel yapılırlarsa, sanki o amellerin sûretleri yapılmış olur. Eğer namaz kılarsa, namazın sûretidir. Oruç tutarsa orucun sûretidir. Diğerleri de bunun gibidir. Çünkü, nefs-i emmâre henüz isyan ve inkârdadır. O hâlde, işlerin hakîkati nasıl ele geçer. Nefs itminana kavuşunca, isyan, inkâr ve serkeşliğinden vaz geçerse, amellerin hakîkati yerine gelir. Namazın, orucun ve diğerlerinin hakîkati hâsıl olur. Bu sûret ve hakîkatin farkları mikdârınca, Cennet ve ni’metler farklı olur. Yakînlik mertebeleri ve âhırette Allahü teâlâyı görmek, bu fark ile tasavvur olunabilir. Mukarreblerin (Allahü teâlâya yakın olanların) bulundukları Cennet ile, avvâmın bulundukları Cennetin ne ilgisi olabilir? Her ne kadar aynı cinsten iseler de bir damla su ile, koskoca denizin münâsebeti ne kadardır? Fark azlık ve çoklukdadır. Hâlbuki, sûretin hakîkatle hiç ilgisi yoktur. İmâm-ı Gazâlî (r.aleyh) bunu güzel açıklamıştır. O hâlde nasıl olduğu bilinmiyen rü’yet (görmek), sûret sahibine ve hakîkat sahibine aynı olur mu? Buradan kıyas etmek lâzımdır ki, münâsebet ne kadardır? Beyt:

Makbûller dergâhının başında oturanlar,
Belki saff-ı niâle şöyle bir göz atarlar.

(Saff-ı niâl: En aşağıdakiler)

Bu söylediğimiz sûret ve hakîkat, yüksek dînimizin içinde bulunmaktadır. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) sûrî sünnetinden (İslâmiyetin dış, zâhir emir ve yasaklarından) ve ma’nevî nûrlarından alınmıştır. Sûret İslâmiyettir. Hakîkat de İslâmiyettir. O hâlde bütün olgunlukların ma’deni, parlak İslâmiyettir. İslâmiyet hâricinde hiçbir kemâl yoktur. (Birinci cild, 64. mektûp)

Muhammed Ma’sûm hazretleri, “Mektûbât”ının ikinci cildindeki beşinci mektûbu Âlemgîr Şâh’a yazdı. Bu mektûbunda buyurdu ki: “Her ni’metin sahibi olan Allahü teâlâya hamd olsun, insanların efendisi olan O’nun Resûlüne, O’nun kerîm olan Ehl-i beytine ve üstünlükler sahibi Eshâbına salât ve selâm olsun.

Fakirlerin en aşağısı, yüce makamınıza arzeder ki, bu duâcınız her ne kadar zâhiren hizmetinizden uzak ise de böyle mühim işlerde ve bugünlerde niyet ettiğiniz büyük cihâdda ma’nâ ve batın yoluyla sizin hizmetinizde ve huzûrunuzdadır ve fakirlerin vazîfesi olan fetih ve nusret duâlarıyla meşgûldür. Mısra’:

“Gözüm ve gönlüm seninledir.”

Hadîs-i şerîfte; “Kişi sevdiği ile beraberdir” buyuruldu. İçten size olan sevgimiz hiçbir yerde sizden ayrı olmayıp, dâima sizinle ma’nevî bir birlik içindedir. Şu beytte ne güzel buyurulmuştur:

Derûndan âşinâ ol zâhirden bigâne sansınlar,
Ne güzel bir hâldir ki âkil ol dîvâne sansınlar.

Allah adamları, sûrette halk ile olup, hakîkatte ve ma’nâda onlardan ayrıdır. Zira onun hakîkati bu bâtını, kendi zâhirinden ve hatta Allahü teâlâdan başka herşeyden ayrılıp, merhalelerce uzaklaşmıştır. Gayb-ül-gaybe (ötelerin ötesine) yaklaşmıştır. Onun zâhirinin gâfil olması bâtınına sirayet etmez. Avvâmın bâtını zâhirî ile karışmıştır. Ve zâhirlerinin gafleti bâtınlarına sirayet eder. Bâtınları zâhirlerinden merhalelerce ayrılmış olan seçilmişlerin hâli böyle değildir. Onların zâhirlerinin gafleti bâtınlarına yol bulamaz ve onların huzûr ve agâhîlerine (uyanık olmalarına) noksanlık getirmez. (Onları bir an Allahü teâlâdan Râfil kılamaz). Çünkü huzûr ve agâhi, onların bir melekesi ve ayrılmaz bir sıfatı olmuştur. Nasıl ki işitme, görme gibi sıfatlar kendisinden hiçbir şekilde ayrılmazsa bu hâl de böyledir. Bu yolun sâliklerinden ba’zılarına bu çeşit inkıtaın (kesintinin) birazı nasîb olur ve mâsivâyı (Allahü teâlâdan başka herşey) unutmak hâsıl olur. Eğer ona mâsivâyı hatırlatmak için uğraşsalar asla muvaffak olamazlar. Zira gönlü mâsivâdan öyle ayrılmıştır ki, eğer bilfarz Nûh’un (aleyhisselâm) ömrünü (950 sene peygamberlik zamanını) ona verseler, asla mâsivâ onun kalbine yol bulamaz. Vilâyet yolunun ilk kemâlâtından olan bu kemâle, kalbin fâni olması denir. Bu hâl, eşyaya olan husûlî ilmin gitmesine bağlıdır. Bu makamdan terakki vâki olur ve buradaki ilim ve âlimin birleşmesi olan huzûr-i ilim de husûlî ilim gibi yok olursa, nefsin fâni olması hâsıl olur. Bundan sonra nefs itminan makamına ulaşır ve Allahü teâlânın ahkâmına tam bağlanır. Hakîki İslâm ile şereflenir. Râdî ve merdî olur Bu mü’min ölürken; “Ey emîn ve mutmeinne nefs! Rabbinin ni’metine şükredici ve ibâdetlerin mihnetine sabredici olman sebebiyle, sen Allahü teâlânın verdiği ni’metten râzı ve Allahü teâlâ da senden râzı olduğunuz hâlde Rabbin tarafına dön” meâlindeki Fecr sûresi 28 ve 29. âyet-i kerîmelerinde buyurulan hâle kavuşur. Bu iki kemâlin üstünde de diğer kemâlât (üstünlükler) daha vardır ki, bu iki kemâle bağlıdır. O kemâlâtı nasıl beyân edeyim. Mısra’:

“Gül bahçemi gör de baharımı anla.”

Muhammed Ma’sûm Fârûkî’nin (r.aleyh), yüksek oğullarından ve zamanın evliyâsının büyüklerinden olan Muhammed Ubeydullah Fârûkî (r.aleyh) de, Âlemgîr Şâh’a mektûplar yazıp nasîhatta bulundu. “Mektûbât”ının altmışaltıncı mektûbunu da Âlemgîr Şâh’a yazdı. Bu mektûbunda buyurdu ki;

“Mektûbuma Besmele ile başlıyorum. Ya’nî bu mektûbu yazabilmek için, rahmeti, ihsânı bol olan Allahü teâlâya sığınıyor, O’na güveniyorum. Her hamd, şükür O’nun hakkıdır. O’nun seçtiği, sevdiği iyi insanlara selâm ederim. Kıymetli ömrümüz, günah işlemekle, kusur, kabahat yapmakla, yanılmakla geçip gidiyor. Bunun için; tövbeden, Allahü teâlâya boyun bükmekden söyleşmemiz, vera’ ve takvâdan konuşmamız hoş olur. Allahü teâlâ, Nûr sûresi, 31. âyetinde meâlen; “Ey mü’minler! Hepiniz, Allahü teâlâya tövbe ediniz! Tövbe etmekle kurtulabilirsiniz” buyuruyor. Tahrîm sûresi, 8. âyetinde meâlen; “Ey îmân eden seçilmişler! Allahü teâlâya dönünüz! Hâlis tövbe edin! Ya’nî tövbenizi bozmayın! Böyle tövbe edince, Rabbiniz, sizi belki affeder ve ağaçlarının, köşklerinin altından sular akan Cennetlere sokar” buyuruyor. En’âm sûresi, 120. âyetinde; “Açıkta olsun, gizli olsun günahlardan sakınınız!” buyuruyor. Günahlarına tövbe etmek, herkese farz-ı ayndır. Hiç kimse tövbeden kurtulamaz. Nasıl kurtulur ki, peygamberlerin (aleyhimüsselâm) hepsi tövbe ederdi. Peygamberlerin sonuncusu ve en yükseği olan Muhammed ( aleyhisselâm ) buyuruyor ki: “Kalbimde (envâr-ı ilâhiyyenin gelmesine engel olan) perde hâsıl oluyor. Bunun için hergün, yetmiş kerre istiğfar ediyorum.” Yapılan günahda, kul hakkı bulunmayıp, zinâ yapmak, alkollü içki içmek, çalgı dinlemek, yabancı kadınlara bakmak, Kur’ân-ı kerîmi abdestsiz tutmak ve bozuk inanışlara saplanmak gibi, yalnız Allahü teâlâ ile kendi arasında olursa, böyle günahlara tövbe etmek, pişman olmakla, istiğfar okumakla, Allahü teâlâdan utanıp, sıkılıp, O’ndan af dilemekle olur. Farzlardan birini özürsüz terk etti ise, tövbe için, bunlarla birlikte, o farzı da yapmak lâzımdır.

Günahda kul hakkı da varsa, buna tövbe için, kul hakkını hemen ödemek, onunla helâllaşmak, ona iyilik ve duâ etmek de lâzımdır. Mal sahibi, hakkı olan ölmüş ise, ona duâ, istiğfar edip, çocuklarına, vârislerine verip ödemeli, bunlara iyilik yapmalıdır. Çocukları, vârisleri bilinmiyorsa, mal ve cinâyet miktarı parayı, fakirlere, miskinlere sadaka verip, sevâbını hak sahibine ve eziyet yapılana niyet etmelidir. Ali ( radıyallahü anh ) buyuruyor ki “Ebû Bekr ( radıyallahü anh ) doğru sözlüdür. Ondan işittim ki, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Günah işleyen biri, pişman olur, abdest alıp namaz kılar ve günahı için istiğfar ederse, Allahü teâlâ, o günahı elbette af eder. Çünkü, Allahü teâlâ, Nisa sûresi 109. âyetinde meâlen; “Biri günah işler veya kendine zulmeder, sonra pişman olup, Allahü teâlâya istiğfar ederse, Allahü teâlâyı çok merhametli ve af ve mağfiret edici bulur” buyurmaktadır” dedi. Bir hadîs-i şerîfte; “Bir kimse, bir günah işler, sonra pişman olursa, bu pişmanlığı günahına keffâret olur. Ya’nî, affına sebeb olur” buyuruldu. Bir hadîs-i şerîfte; “Günahı olan kimse, istiğfar eder ve tövbe eder, sonra bu günahı tekrar yapar, sonra yine istiğfar söyler, tövbe eder. Üçüncüye yine yapar ve yine tövbe ederse, dördüncü olarak yapınca, büyük günah yazılır” buyuruldu. Bir hadîs-i şerîfte; “Müsevvifler helak oldu” buyuruldu. Ya’nî, ileride tövbe ederim diyenler, tövbeyi geciktirenler ziyan etti. Lokman Hakîm, velî veya peygamber idi. Oğluna nasihat ederek; “Oğlum, tövbeyi yarına bırakma! Çünkü, ölüm ansızın gelip yakalar” dedi. İmâm-ı Mücâhid buyuruyor ki “Her sabah ve akşam tövbe etmeyen kimse, kendine zulmeder.” Abdullah İbni Mübârek buyurdu ki: “Haram olarak ele geçen bir kuruşu, sahibine geri vermek, yüz kuruş sadaka vermekten daha sevâbdır.” Âlimlerimiz buyuruyor ki: “Haksız alınan bir kuruşu sahibine geri vermek, kabûl olan altıyüz nafile hacdan daha sevâbdır.”

Yâ Rabbî! Kendimize zulmettik. Bize acımaz, af etmezsen, hâlimiz pek fenâ olur.

Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâ buyurur ki: “Ey kulum! Emr ettiğim farzları yap, insanların en âbidi olursun. Yasak ettiğim haramlardan sakın, vera’ sahibi olursun. Verdiğim rızka kanaat eyle, insanların en ganisi olursun, kimseye muhtaç kalmazsın.” Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) Ebû Hüreyre’ye buyurdu ki: “Vera’ sahibi ol ki, insanların en âbidi olursun!” Hasen-i Basri (r.aleyh) buyurur ki “Zerre kadar vera’ sahibi olmak, bin nafile oruç ve namazdan daha hayırlıdır.” Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) buyurdu: “Kıyâmet günü, Allahü teâlânın huzûrunda kıymetli olanlar, vera’ ve zühd sahibleridir.” Allahü teâlâ, Mûsâ aleyhisselâma buyurdu ki: “Bana yaklaşanlar, sevgime kavuşanlar içinde, vera’ sahibleri gibi yaklaşan olmaz.” Büyük âlimlerden ba’zısı buyurdu ki: “Bir kimse, şu on şeyi, kendine farz bilmedikçe, tam vera’ sahibi olmaz: “Gıybet etmemeli, mü’minlere sû-i zan etmemeli, kötü bilmemeli. Kimse ile alay etmemeli. Yabancı kadınlara, kızlara bakmamalı. Doğru söylemeli. Kendini beğenmemek için, Allahü teâlânın kendisine yaptığı ihsânları, ni’metleri düşünmeli. Malını helâl yere harc edip, haramlara vermemeli. Nefsi, keyfi için, mevki makam istemeyip, buraları insanlara hizmet yeri bilmeli. Beş vakit namazı vaktinde kılmağı birinci vazîfe bilmeli. Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiği îmân ve işleri iyi öğrenip, kendini bunlara uydurmalı. Yâ Rabbî! Bizlere ihsân ettiğin nûru, hidâyeti arttır. Bizi affet! Sen herşeyi yapabilirsin.”

Kerem, şefkat ve ihsân sahibi kıymetli efendim! Bütün günahlara tövbe etmek nasîb olur ve vera’ ile takvâ (ya’nî haramların ve şüpheli olanların hepsinden sakınmak) müyesser olursa, büyük ni’met, yüksek devlet ele geçmiş olur. Bu, ele geçmezse, ba’zı günahlara tövbe etmek ve ba’zı haramlara vera’ eylemek de ni’mettir. Bu ba’zıların bereket ve nûrları, belki hepsine sirayet eder de, bütün günahlara tövbe etmeğe ve tam vera’ sahibi olmağa yol açar. “Birşeyin bütünü ele geçmezse, hepsini elden kaçırmamalıdır” buyuruldu. Yâ Rabbî! Bize beğendiğin şeyleri yapmak nasîb eyle! Peygamberlerin en yükseği, efendisi, izzet, şeref yolcularının reîsi olan Muhammed Mustafâ’nın ( aleyhisselâm ) sadakası olarak, bizleri senin dîninde bulunmaktan ve sana itaat etmekten ayırma”

Otuzdokuzuncu mektûbunda buyurdu ki:

“Mektûbuma Allahü teâlânın ismi ile başlıyorum. Âlemlerin Rabbi olan Allahü teâlâya hamd olsun. Peygamberlerin efendisine salât ve selâm olsun.

Sevgili âhıret kardeşim! Kıymetli mektûbunuzdan anlaşılıyor ki, kavuştuğunuz huzûr ve o büyüklerimizin nisbeti sizde o kadar kuvvetli bir hâle gelmiştir ki; gafletin yoğun olduğu mekânlarda ve gâfil insanlar arasında, bu huzûr ve nisbet daha çok zuhur etmektedir. Bu ni’met, Allahü teâlânın en büyük ihsânlarındandır. Nefehât-ül-üns kitabında Hâce-i Nakşibend’in (r.aleyh) hayatı ve menkıbeleri anlatılırken diyor ki Bir şahıs Hâce hazretlerinden sordu ki “Sizin yolunuzda nağme, sima ve müzik var mıdır?” Hâce hazretleri buyurdular ki; “Hayır yoktur.” O zât tekrar sordu: “Sizin yolunuzun esâsı nedir?” Hâce hazretleri dediler ki: “Yolumuzun esâsı; “Halvet der Encümen” ya’nî kalbi ve rûhu Hak ile meşgûl edip, zâhirde bedeni ile insanlar arasında bulunmaktır. Allahü teâlâ Nûr sûresi 24. âyet-i kerîmesinde me’âlen buyuruyor ki: “O yüksek insanlara, ticâret, alışveriş, Allahü teâlâyı unutturmaz.”

Bu büyüklerin yoluna girmiş olan mübtedîlerle, nihâyete varmış olan müntehilerin huzûr ve nisbetleri arasında çok büyük fark vardır. Mübtedînin nisbeti zayıftır. Çeşitli meşgûliyetler arasında aynı hâlde kalmaz. Hattâ gittikçe azalabilir. Fakat yolun sonuna kavuşmuş olan müntehiye öyle bir huzûr ihsân ederler ki, bu huzûr çok kuvvetli, tam ve devamlıdır. Gafletin yoğun olduğu yerlerde ve mekanlarda, bu huzûr gittikçe artar. Büyüklerimiz bu huzûra, kendi kendine huzûr demişlerdir. Ya’nî sâlikin kendi irâdesi olmadan, huzûr-u ilâhiyyeye kavuşmasıdır. Bu huzûr, bu yolun yolcularına, fânî olduktan sonra, merhamet-i ilâhî olarak lütfedilmektedir. Mübtedînin nisbeti bunun aksinedir. Mübtedîde nefsin zulmeti henüz mevcûttur. Nisbeti ve huzûru o kadar kuvvetli değildir ki, başkalarının zulmetine tahammül edebilsin. Böylece mübtedî ile müntehinin huzûrları arasındaki fark açıklanmış oldu. Allahü teâlânın size ihsân ettiği bu büyük ni’metin şükrünü eda etmelisiniz. Çünkü Allahü teâlâ, sûre-i İbrâhim’in yedinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Ni’metlerime şükrederseniz elbette arttırırım” buyurmaktadır. Vesselâm evvelen ve ahiren.”

Yine Âlemgîr Şâh’a yazdığı, “Mektûbât’ının yetmişaltıncı mektûbunda buyurdu ki: “Bu fakîr büyük zaferinizi tebrik eder, ma’nen yüksek derecelere kavuşmanız için duâ ederim. Rânâ mihracesi, Hind Yanmadası’nda müslümanların en büyük düşmanıdır. Bu kâfire karşı kazanmış olduğunuz zafer, bu duâcınızı ve bütün müslümanları büyük sevince gark etmiştir. Bu sevinci anlatmak kitaplara sığmaz. Şüphe yoktur ki, Rânâ mihracesinin kesin mağlûbiyeti ve onun vergiye bağlanması, Hindistan’da İslâmiyetin tam hâkimiyeti demektir. İslâmın zuhurundan bugüne kadar, Rânâ eyâleti, Hindistan’da küfrün merkezi olmuştur. Bugüne kadar hiçbir İslâm pâdişâhı bu şekilde kat’î bir netice alarak Hind Yarımadası’nda tam hükümrân olamamıştır. Şimdiye kadar Rânâ’nın vergiye bağlanması şöyle dursun, hiçbir Hind eyâletinden muntazam bir vergi alınamamıştır. Sizin bu fütuhat ve zaferiniz hadîs-i şerîflerde açıkça bildirilen, İmâm-ı Mehdî’nin gelmesini hatırlatan ve hazırlayan olaylar zincirinden biridir. Bütün İslâm dünyâsını ilgilendiren bu ni’mete şükretmekten bütün diller âciz kalır. Bekâra sûresi 251. âyet-i kerîmesinde meâlen;

“Eğer Allahü teâlâ müslüman ordularla kâfirleri mağlûb etmeseydi, mü’minler şehîd edilir, memleketleri harâb edilirdi. Fakat Allahü teâlâ ihsân sahibidir. Mü’minler sebebiyle kâfirlerin, sâlihler sebebiyle de günahkârların kötülüklerini, zulümlerini defeder” buyurulmaktadır. Hâlen İslâmiyeti kuvvetlendirmek için, Dekken bölgesine yeni bir sefere çıkmak üzere olduğunuz öğrenilmiştir. Bu teşebbüsünüz büyük cihâddır. İslâm ülkelerini, âsilerin kötülüklerinden ve şerlerinden temizlemek, bu seferin mühim neticelerinden olacaktır. Hicaz yolunun açılması da bu seferi gerektirmektedir. Allahü teâlâ sonsuz ihsanıyla bu seferinizi de zaferle bitirmek nasîb eylesin. Ne büyük bir bahtiyarlıktır ki, böyle büyük bir sefere azmetmiş bulunuyorsunuz. Bu târihî sefer, iyi bir niyetle, çok hayırlı ve bereketli meyveler verecektir. Ebedî saadet yolunda yüksek ma’nevî derecelere kavuşmanıza vesile olacaktır.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Müntehak-ül-lübâb (Hafi Hân). Kalküta 1869, cild-1, sh. 395, cild-2, sh. 1

2) Tüzük-i Cihangiri (Cihangir Bâdşâh), Ali-garh 1864

3) Târih-i Nâimâ, cild-6, sh. 348

4) Mektûbât-ı Ma’sûmiyye

5) Hazînet-ül-meârif (Muhammed Ubeydullah Fârûkî) Karaçi 1973, sh. 92

6) Mektûbât-ı şerîfe (Seyfeddîn Fârûkî), Karaçi 1331

7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye, sh. 984

? Silk-üd-dürer cild-4, sh. 113

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ALİ KILÂNÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ali bin Yahyâ bin Ahmed bin Ali’dir. Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin soyundandır. 1040 (m. 1630) senesi Receb ayı ortalarında Hama’da doğdu. 1113 (m. 1701) senesinde Hama’da vefât etti.

Babası Yahyâ bin Ahmed, onun doğduğu gece rü’yâsında Abdülkâdir-i Geylânî’yi gördü. Elinde etrâfı aydınlatan bir kandil vardı. Abdülkâdir-i Geylânî (r.aleyh); “Ey Yahyâ, Ali’yi al” deyip ona elinde etrâfa ışık saçan kandili verdi. Yahyâ Efendi sabahleyin kalkınca, hanımının uyanmış ve divanın üstünde oturuyor hâlde gördü. Hanımına; “Bak anlatacaklarımı tasdik et. Sakın şüphe etme” deyip, rü’yâda gördüklerini olduğu gibi anlattı. Sonra; “Eğer bir çocuğumuz olursa ismini Ali koyacağız” dedi. Bir süre sonra Ali Kılânî doğdu.

Ali bin Yahyâ, sâlih ve âbid bir insan olarak yetişti. Çok küçük yaşta iken Kur’ân-ı kerîmi, tecvîd üzere okudu. Fıkıh, hadîs, mantık, lügat, sarf, nahiv ilimlerini ve tasavvuf yolunun edebini zamanın büyük âlimlerinden okudu. Birçok âlimden icâzet aldı. İnce ve derin mes’eleleri öğrenmeye çok meraklı idi. İlim ve fazilet ehli dâhil küçük büyük herkes onu severdi. Akıl, zekâ, fazilet, vera’ ve dindarlık bakımından derecesi çok yüksekti. Âkil baliğ olmadan, babası ile beraber hacca gitti. Hacdan önce, Medîne-i münevverede Harem denilen yerde iken, rü’yâsında Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) gördü. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) ona; “Yâ Ali! Bu sene hac edersin. Hama ve Humus’taki nakîblik vazîfesini sen üzerine alırsın” buyurdu. Bir süre sonra Ali Kılânî nakîblik vazîfesine ta’yin edildi. Bir süre bu görevde kaldıktan sonra, Şam bölgesinde Kâdiriyye yolunu insanlara anlatmak için nakîblikten ayrıldı.

Ali Kılânî, insanlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarını, iyi ve kötü ahlâkı öğretti. Çok talebe yetiştirdi. Misâfirlerine çok ikramda bulunurdu. 1090 (m. 1679) senesinde hacca giderken Dımeşk’a uğradı. Yanında çoluk-çocuğu da bulunuyordu. Şam halkı ve ileri gelenleri, onları büyük bir hürmet ve ikram içerisinde karşıladı. Şam’daki âlim, meşâyıh ve askerlerden onun yanına gelmeyen hiç kimse kalmadı. Bu sırada Dımeşk vâlisi Osman Paşa da ona lâzım gelen hürmeti gösterdi. Hacdan sonra memleketi Hama’ya döndü. Bir müddet sonra Trablus, Şam ve Haleb’e gitti. Uğradığı her yerde ikram ve iltifât gördü. Ali Kılânî aynı zamanda edîb idi. Çok güzel şiirlerinin toplandığı bir dîvânı vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 259

2) Silk-üd-dürer cild-3, sh. 246

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 763

4) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 196

5) El-A’lâm cild-5, sh. 32İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ALİ MURÂDÎ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ali bin Seyyid Muhammed bin Murâd’dır. Murâdî diye bilinir. Aslen Buhârâlıdır. 1132 (m. 1719) senesinde Dımeşk’da (Şam’da) doğdu. 1184 (m. 1770) senesi Şevval ayının yirmiikisinde Dımeşk’da vefât etti. Sarıca çarşısında bulunan medresenin bahçesine defnedildi.

Ali Murâdî, babasının terbiyesinde ve himâyesinde yetişti. Kur’ân-ı kerîmi Şeyh Ali Mısrî’den öğrendi. Şeyh Muhammed Deyrî, Muhammed Gazzî, Muhammed Menini, İsmâil Aclûnî, Ali Dağıstânî, Mûsâ Mehâsinî, Abdülganî Nablüsî, Muhammed Hayat Sindî, Es’ad bin Anâk, Şeyh Ali, Ömer Ba’levî, Abdullah bin Sâlim Mekkî, Muhammed bin Tayyib Magribî, Abdullah Rûmî gibi âlimlerden ve babasından ilim öğrendi. İlim ve fazilet bakımından çok yükseldi. İlim tahsilini tamamladıktan sonra, Kudüs ve Dımeşk’da Hanefî mezhebi kadılığı yaptı. Dımeşk Süleymâniye Medresesi’nde fıkıh dersleri verdi. Çok talebe yetiştirdi.

Ali Murâdî üç defa hacca gitti. Çok hayır işler yapardı. Güzel ahlâk sahibi idi. Çok sabırlı idi. Dâima hakkı söylerdi. Bu husûsta kınayanın kınamasından çekinmezdi. Dînin emir ve yasaklarına uymakta çok dikkatli idi. Âlimleri çok severdi. Misâfirlerine ikramlarda bulunurdu. Cömert idi. Her zaman Allahü teâlânın murâkabesinde olduğunu asla hatırından çıkarmazdı. Zamanındaki, ilim ve fazilet ehli zâtlar ona ikram ve hürmette bulunurlardı. Garîblere yardım ederdi. Zengin fakir ayırmadan herkese iyilik eder ve tevâzu gösterirdi. İnsanları güler yüzle karşılardı. Meclisinde ilim ve fazilet sahipleri bulunurdu.

Ali Murâdî hazretlerinin ismi her tarafta duyuldu. Başka memleket’lerde, bilhassa İstanbul’da bulunan ilim ve fazilet sahibi zâtlar onunla mektûplaşırlardı. Muhtelif yerlerden onu görmek için gelenler çok idi. Devlet ileri gelenleri, hattâ Sultan İkinci Mustafa Hân bile, Şam’ın mühim mes’eleleri hakkında ona müracaat ederdi. Ondan duâ isterler, ona lâzım gelen ikram ve hürmeti göstermelerini Şamlılara tavsiye ederlerdi. Ona gönderdikleri mektûplarda; “Vera” sahiplerinin, zâhidlerin, zâhir ve bâtın ehlinin önderi, irşâd ve doğru yolun meş’alesi hocamız” diye hitâb ederlerdi. Devlet yetkilileri onun görüşü üzerine hareket ederlerdi.

Ali Murâdî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır. 1) Şerhun alâ salevâti vâlidî, 2) Er-Ravd-ür-râid fî ademi sıhhati nikâl-ı Ehl-is-sünneti lir-revâfıd.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Silk-üd-dürer cild-3, sh. 219

2) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 550İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ARAB-ZÂDE AHMED ATÂULLAH EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Seksenaltıncı Osmanlı şeyhülislâmıdır. Sultan Üçüncü Ahmed Hân’ın İmâmı, Rumeli kadıaskeri Arab-zâde Abdürrahmân Bahir Efendi’nin oğlu ve doksanyedinci şeyhülislâm Mehmed Ârif Efendi’nin babasıdır. Arab-zâde diye meşhûr olmuştur. 1132 (m. 1719) senesinde İstanbul’da doğdu. 1199 (m. 1785) senesinde İstanbul’da vefât etti. İstanbul’da Sedefçiler Çarşısı içinde medfûndur.

İlk tahsilini babasından gördükten sonra, zamanın âlimlerinden ilim öğrendi. 18 yaşındayken, 1150 (m. 1737) senesinde müderris oldu. On yedi yıl müddetle Üsküdar, Güzelhisar, Gelibolu ve Turnevi kadı vekîlliklerinde bulundu. 1170 (m. 1756) senesinde Haleb kadılığına ta’yin edildi. 1183 (m. 1769)’de Şam kadılığı, 1188 (m. 1774)’de Mekke kadılıklarında vazîfelendirildikten sonra, 1193 (m. 1779) senesinde İstanbul kadılığına nakl edildi. 1195 (m. 1780)’de Anadolu kadıaskeri oldu. Aynı sene içinde Rumeli kadıaskerliğine yükseltildi. Bir müddet geçince reîs-ül-ulemâ (âlimlerin reîsi, en kıdemlisi) oldu. 1199 (m. 1785) senesinde İvâz-zâde İbrâhim Efendi şeyhülislâmlıktan ayrılınca, Sultan Birinci Abdülhamîd Hân tarafından şeyhülislâmlık makamına getirildi. Fakat ihtiyârlığının etkisiyle hastalandı. Altmışüç gün bu vazîfeyi yürüttükten sonra vefât etti.

Arab-zâde Ahmed Atâullah Efendi; insaf sahibi, haram ve şüphelilerden şiddetle sakınan, ağırbaşlı, kibir ve gurûrdan uzak, tevâzu sahibi bir zât idi. Yumuşak huylu ve ileri görüşlü olan Atâullah Efendi, zamanının mes’elelerini bilen güzel ahlâklı ve âlim bir kimse idi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 109

2) Kâmûs-ül-A’lâm cild-4, sh. 3141İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
BERNÂZ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Mustafa bin Şeyh Muhammed bin Mustafa’dır. Bernâz ismiyle meşhûr oldu. İbn-i Kara Hoca diye bilinir. Tunus’ta ikâmet eden Türk sülâlesindendir. 1074 (m. 1663) senesinde Tunus’ta doğdu. 1138 (m. 1725) senesinde yine Tunus’ta vefât etti.

Bernâz, ilim ehli olan bir ailede doğdu ve yetişti. Küçükken dedesinin hadîs ilmine dâir verdiği derslerine devam etti. Şeyh Mahcuz, Ali Sûfî, Mustafa bin Abdülkerîm, İbrâhim Endülüsî, İbrâhim Cemâl Safâkısî ve Muhammed Fettâte’den ilim öğrendi. Sonra Ezher âlimleri ile görüşmek üzere Mısır’a gitti. Şeyh Muhammed Huraşî’den, Sahîh-i Müslim’in bir kısmını okudu. Abdülkâdir Zerkânî, İbrâhim Şîrâhayti, Yahyâ Şâvî Cezâirî, Ahmed Şerefi Safâkısî, Abdülhay Şürnblâlî ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Oradan, hac farizasını yerine getirmek için Hicaz’a gitti. Hicaz’da; Şeyh Hasen bin Murâd Tunûsî, Şeyh Ahmed Şebîsî, Ahmed Kettân, Merhumi ve daha başka âlimlerden ilim öğrendi. Hac dönüşü memleketinde bir süre kaldıktan sonra Cezayir’e gitti. Cezayir’de; Ahmed Şâşî, Ramazan bin Mustafa Arabî, Ali bin Halîl, Muhammed bin Sa’îd, Şeyh Muhammed Fâsî, Ahmed bin Abdülazîm’den ilim aldı. Kur’ân-ı kerîmi kırâat-ı seb’aya göre Muhammed bin Savle’den okudu.

Bernâz, ilim öğrenmek için yaptığı uzun ve yorucu yolculuklardan sonra Tunus’a döndü. Dedesinin ders verdiği Şumâiyye Medresesi’nde müderrislik yaptı. Bir müddet sonra buradan ayrılıp, Yûsuf Day Medresesi’nde, hocası ve Hanefî müftîsi olan Muhammed Mahcûb’a yardımcı müderris oldu. Hocasının bulunmadığı zamanlarda Mahrez bin Halefin makamının karşısında bulunan câmide imamlık yaptı ve va’z verdi. Hocasının vefâtından sonra, yerine geçti. Bu arada Anika Medresesi’nde müderris oldu. Zeytûne Câmii ve daha başka yerlerde ders verdi. Ayrıca husûsî olarak, Hüseyn bin Ali Bey’in yaptırdığı iki medreseden birisinde hadîs müderrisliği vazîfesi verildi.

Bernâz, asrındaki Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden idi. Muhtelif ilimlerde mütehassıs idi. Türkçe ve Farsçayı gayet güzel biliyordu. Eser hazırlama husûsunda çok gayretli idi.

Bernâz’ın yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- î’lâm-ül-a’yân bi tahfîfât-iş-şer’i alel-âbidi ves-sıbyan: Geniş bir kitap olup, eserde, çocukların terbiyeleri, hakları, fazileti, yetimlere iyilik, hocaların ve çocukların birbirine şehâdetlerinin hükmü, bülûğa erme vakitleri, bülûğa erdiklerinde onların îmân etmelerinin farz olduğu konuları anlatılmaktadır. Köle ve hizmetçilere yumuşaklıkla muâmele etmenin lüzumundan, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ); “Köleleriniz sizin kardeşlerinizdir. Onlara yediğinizden yediriniz” hadîs-i şerîfinden bahsetmektedir. İki nüshası Tunus’ta Millî Kütüphâne’de mevcûttur. 2- Tezyîn-ül-gurre bi mehâsîn-id-dürre fil-kırâat-is-selâsis zaide es-sebî, 3- Hâşiyetün alâ şerh-il-menâr li İbn-i Ferişta: Hanefî mezhebi usûl-i fıkhına dâir bir eserdir. Bir nüshası Tunus Millî Kütüphânesi 4411 numarada mevcûttur. 4- Havâşi alel Murâdî şârih-i Elfiyeti İbn-i Mâlik, 5- Şerhun alet-tarîkat-ıl-Muhammediyye, 6- Eş-Şühûb-ül-muhrika fî men idde’al-ictihâd: Bu eserin iki nüshası Tunus Millî Kütüphânesi 18584 ve 12364 numaralarda kayıtlıdır. Eser; târihî konular ve âlimlerin hâl tercümelerinden bahsetmektedir. 7- Kasîdetün Bâiyyetün: Bernâz bu kasideyi Ebü’l-Hasen Şâzilî hazretlerinin kırk kadar talebesi hakkında yazdı. 8- Kıt’atün min haşiyetin alâ şerh-il-Çârpurdî li Şafiyeti İbn-il-Hâcib fis-sarf, 9- Kitâbetün müteferrikatün alâ Sahîh-il-Buhârî, 10- Nebzetün alâ Makâmât-il-Harîrî, 11- Nüketün alel-Hazreciyye fil-arûz.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Terâcimü müellifîn et-Tûnusiyyîn cild-1, sh. 122

2) El-A’lâm cild-1, sh. 257İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
CA’FER MEKKÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Seyyid Ca’fer Mekkî’dir. Mekke-i mükerremede doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1134 (m. 1721) senesinde Mekke-i mükerremede vefât etti.

Ca’fer Mekkî, evliyâdan Şeyh Muhammed Velîdî ile aynı zamanda yaşadı. Her ikisi de âlim, kâmil, sâlih ve velî kişilerdi. Talebelerinden Abdülkerîm Şirbâtî, yazmış olduğu bir eserinde önce Muhammed Velîdî’nin sonra da Ca’fer Mekkî’nin üstünlüklerini ve kerâmetlerini bildirdi:

Şirbâtî eserinde şöyle anlatır: “Ca’fer Mekkî’nin sayılamayacak kadar çok kerâmetleri vardır. Ca’fer Mekkî, Mekke-i mükerremede iken yanına bir kervancıbaşı gelip, Medîne-i münevvereye gitmek için izin ve duâ istedi. O da; “Şimdi gitmeyiniz” buyurdu. Birkaç gün sonra tekrar gelip izin istedi. Ca’fer Mekkî izin vermedi. Kervanabaşı söz dinlemeyip yola çıktı. Yolda eşkiyalar yollarını kesip birkaç kişiyi öldürdüler. Mallarını da aldılar. Kervancıbaşı o zaman Ca’fer Mekkî’yi hatırlayıp ondan yardım istedi. Eşkiyalar da ona dokunmadılar. O da Mekke’ye döndü ve Ca’fer Mekkî’nin huzûruna gitti. O zaman ona buyurdu ki; “Medîne’ye gitmeyiniz dedim söz dinlemedin ve gittin. Birkaç kişinin katline ve mallarının telef olmasına sebeb oldun. Hem bizden izinsiz gidersin hem de bizden yardım istersin. Madem ki kendi fikrine göre hareket ettin. Niçin bizden yardım istedin?” Bunun üzerine o şahıs tövbe etti ve bir daha evliyânın sözünden dışarı çıkmadı.”

Yine Şirbâtî eserinde şöyle anlatır: “Bir zaman ba’zı hasetçiler, Ca’fer Mekkî’yi katletmek istediler. Gizlice Harem-i şerîfe gittiler. Ca’fer Mekkî, her gün talebeleri ile gelip, minbere yakın bir yerde namazını kılardı. Onlar da oraya gittiler. Lâkin o gün Ca’fer Mekkî gelmeyip, sâdece talebelerini gönderdi. Bir Cum’a günü o hasetçiler, onun evi civarına gidip saklandılar. Cum’a namazına çıkmasını beklediler. Çok sonra, talebeleri ile Cum’a namazını kılmış olduğu hâlde geri döndüğünü gördüler. Evinden çıkarken kimse görmemişti. Bunun üzerine tövbe edip, dâvalarından vaz geçtiler.”

Şirbâtî eserinde yine şöyle anlatır: “Ca’fer Mekkî harikulade hâller sahibi idi. Ona çok kerre gaybdan rızk gelirdi. Yanındakiler bunu açıkça görürlerdi. Onun bir seccadesi vardı. Her zaman üzerine oturur, sohbet ederdi. Hizmetçileri ihtiyâç için para istediklerinde, alacakları şeyleri sorar, o kadar parayı seccade altından alır onlara verirdi. Başka zaman hizmetçiler seccadenin altına baktıklarında birşey bulamazlardı.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Câmiu kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 381İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
CÂRULLAH VELİYYÜDDÎN EFENDİ

Müfessir, Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Veliyyüddîn bin Mustafa’dır. Bugün Yunanistan sınırları dahilindeki Yenişehir’de doğdu. Doğum yerine nisbetle Yenişehir Fenârî nisbet edilip, Mekke-i mükerremede yedi sene kalıp, ibâdetle meşgûl olduğu için, Cârullah lakabı verildi. 1151 (m. 1738) senesinde İstanbul’da vefât edip, Fâtih’de kendi yaptırdığı kütüphâne ve medreseden müteşekkil külliyenin bahçesine defnedildi.

Zamanının ulemâsından aklî ve naklî ilimleri tahsil ettikten sonra, çeşitli medreselerde müderrislik yaptı. Hac için gittiği Mekke-i mükerremede yedi sene kaldı. Kâ’be-i muazamada ibâdetle meşgûl oldu. Bu arada İslâm âleminin her tarafından gelen âlimlerle görüşme imkanı buldu. Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî hazretlerinin talebelerinden olan Ahmed-i Yekdest hazretlerinin sohbetleriyle şereflendi. O büyük zâttan Nakşibendiyye yolunun âdâb ve erkânını öğrendi. Aldığı feyz ve himmetle kalbi nûrlanıp, nefsini tezkiye, kalbini tasfiye eyledi. İçini Allahü teâlânın aşkı ve Resûlullahın sevgisiyle doldurup, dışını da Allahü teâlânın emir ve yasaklarına, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnet-i şerîfine uymakla süsledi.

Tefsîr, hadîs, kırâat ve fıkıh ilimlerinde âlim, tasavvuf ehli bir mübârek kimse olarak hacdan dönen Cârullah Veliyyüddîn Efendi, Fâtih civarında bir medrese ve bir kütüphâne yaptırdı. Kütüphâneyi faydalı kitaplarla doldurdu. Bu kütüphâneyi vakfederek müslümanların istifâdesine sundu. Kütüphânedeki eserler arasında bizzat kendi yazdığı eserler de vardı. İstanbul’a döndükten sonra daha çok, insanlara nasihat edip talebe yetiştirmek, kitap yazmak ve ibâdet etmekle meşgûl oldu. Edirne ve Galata kadılıklarında bulundu.

Cârullah Veliyyüddîn Efendi, çeşitli ilim dallarında pek kıymetli eserler yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır.

1- Üçyüzondokuz hadîs-i kudsîyi içinde toplayan bir eser. 2- “El-Fürkân” isimli, Kur’ân-ı kerîm kırâati, Arab dilinin gramer özellikleri, kırâat âlimlerinin hâl tercümelerinden bahseden eseri, 3- Çagminî’nin şerhine haşiye, 4-Kavl-i Ahmed’e haşiye, 5- Hüseyniyye’ye haşiye, 6- Tasdîkât’a haşiye, 7-Âdâb-ı Mîrî’ye haşiye, 8- Taşköprülü Efendi’nin eserine haşiye, 9- Şerh-i Mekâsıd’a haşiye, 10- Tefsîr-i Kâdı Beydâvî haşiyesi, 11- Mir’ât’a haşiye, 12-İ’râb-ül-Kur’ân, 13- Fedâil-i cihâd, 14-Âdâb-ı Birgivî’ye şerh, 15-Köprülü-zâde Nu’mân Paşa’nın, “Risâlet-ül-adl fî hâl-il-hadr” risalesine şerh ve haşiye. 16- Îsâm’a haşiye.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 501

2) Sicilli Osmânî cild-4, sh. 613

3) El-A’lâm cild-8, sh. 118

4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 168

5) Osmanlı Müellifleri cild-1 sh. 267

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
CEMÂLEDDÎN UŞÂKÎ

Anadolu’da yetişen büyük velîlerden. İsmi Muhammed olup, künyesi Ebû Nizâmeddîn’dir. Uşâkî Seyyid Muhammed Efendi diye de bilinir. Doğum târihi belli değildir. Edirne’de doğdu. Halvetiyye yolu büyüklerinden olup, Uşâkîlik tarikatında pîr-i sânî sayılır. 1164 (m. 1751) senesinde İstanbul’da vefât etti. Eğrikapı da bulunan dergâhının avlusuna defnedildi.

Cemâleddîn Uşâkî, ilim ve edebi ilk olarak Edirne’de medfûn bulunan Hamdi Bağdâdî’den öğrendi. Hamdi’ Bağdâdî’nin vefâtından sonra Sezai ismindeki ma’nevî ilimlere sahip olan zâta talebe oldu. Çok yüksek ma’nevî mertebelere kavuştu. Şeyh Sezai’de bulunan ma’nevî sırları elde etti. İlk hocası Hamdi Bağdâdî’nin vefâtlarından ondokuz, Şeyh Sezai’nin vefâtından dört sene sonra, ma’nevî bir işâretle, 1155 (m. 1742) senesinde İstanbul’a gitti. Eğrikapı dışındaki Savaklar mevkiinde bulunan Hırâmi Ahmed Paşa dergâhına, vefât eden Muhammed Efendi’nin yerine ta’yin edildi. Cemâleddîn Uşâkî, vefâtına kadar bu dergâhta tâliblerine ilim ve tasavvuf yolunun edebini öğretti. Zamanında kaybolmaya yüz tutan Uşâkiyye tarikatını ihyâ ederek, bu yolda çok talebe yetiştirdi. Yetiştirdiği talebelerin en büyüğü Selâhaddîn Uşâkî’dir.

Vefâtından sonra, türbesinin yanında bulunan mescid ve iki katlı ev, bir gece çıkan yangında yandı. Bu yangın sırasında türbenin çatısı da yandı. Çatıdaki tahtaların korları parçalar hâlinde kabrinin etrâfına düştü. Hikmet-i ilâhî o kor parçalarından bir tanesi kabrinin üzerine düşmedi. Sandukanın üzerinde bulunan örtüye ve baş tarafındaki beyaz sarığa hiçbirşey olmadı. Hattâ beyaz sarık dumandan ve isten renk bile değiştirmedi. Vefâtından sonraki bu kerâmetini gören birçok gayrimüslim îmân ederken, onu anlayamayanlar da bu hâdiseden ibret alıp tövbekâr oldular.

Cemâleddîn Uşâkî’nin çok sâde bir dille yazılmış dîvânı ve birçok ilâhileri vardır. Dîvânından ba’zı bölümler:

Sohbeti nâlân ile bigânelikten al bizi,
Sohbeti ârif ile et âşinâdan ey Çalab.

Bu Cemâlî’nin vücûdu perdesini ref edip,
Bir dem ayırma anı zevki cemâlinden ey Çalab.

Hakkın yolun arar isen, dilde nihân içindedir,
Andan nişan sorar isen, her bir nişan içindedir.

Senden yakındır ol sana, sanma ânı senden cüda,
Sen de yürü sen var ana, ol sende can içindedir.

Onsuz değil arzu semâ, onunla oldu her ara,
Zannetme bir yerde ola, ol bimekân içindedir.

Her yerde O’dur görünen, her gözden O’dur hem gören,
Herşeyi O’dur bürüyen, her anda an içindedir.

İşit Cemâlî’nin sözün, anla hakîkatca özün,
Ko gafleti aç can gözün, gör hak ayan içindedir.

Bir er ararım hâldaştan olsun,
Hak yola girmiş yoldaştan olsun.

Kalde bir olsun hâlde bir olsun,
Esrârı duysun sırdaştan olsun.

Ol cem’i bilsin hem sonra farkı,
Tattığı anın her aştan olsun.

İncitmesün hiç, incinmesün hiç,
Ol nakşı koyup, nakkaştan olsun.

Irmağı gölden geçsün Cemâlî,
İçtiği anın tâ baştan olsun.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-4, sh. 243

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
CİBÂLÎ

Tunus’ta yetişen fıkıh âlimlerinden. İsmi, Abdülkâdir bin Hâlid bin Ebû Zeyd’dir. Tunus’un doğusundaki Matmata dağında yaşayan Îsâoğulları kabîlesindendir. O bölgede doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1122 (m. 1710) senesi Zilka’de ayının yirmisinde Cumartesi günü güneş doğarken Tunus’ta vefât etti. Şâziliyye mağarası yakınında, Zellâc denilen yerde defnedildi.

Cibâlî küçük yaşta Tunus’a gitti. Orada Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Sonra Gammâd-ı Kebir ve Muhammed bin İbrâhim’in de aralarında bulunduğu, Zeytûne Medresesi müderrislerinden ilim öğrendi. Birçok ilimde yüksek derecelere kavuştu. Cibâlî, ilim tahsilini tamamladıktan ve icâzet (diploma) aldıktan sonra, birçok yerde ders verdi. Sonra Zeytûne Câmii’ne müderris olarak ta’yin edildi. Sa’îd Şerîf Muhammed Zevâbi Kayrevânî, amcasının oğlu Muhammed, Muhammed Munsetîrî, Ahmed Birnâz, Ahmed Saddam Kayrevânî ve daha başka birçok âlim ondan ilim aldı.

Cibâlî, derslerini fasih bir lisanla verirdi. Gayet kolay ve anlaşılır bir şekilde anlatırdı. Hâlis niyet sahibi, dînin emir ve yasaklarına uymakta çok dikkatli ve iffet sahibi idi.

Cibâlî’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Tuhfet-ül-habîb alâ şevâhid-il-Muğn-il-lebîb: Muğnî’nin Şevâhid’i üzerine yapılmış bir şerhtir. Kitap dört cüzdür. Eserin bir nüshası Tunus Millî Kütüphânesi’ndedir. 2- Tahmîsün alâ kasîdeti Abdülkerîm Tarâifî, 3- Selâsete aşer tahmîsen alâ Bürded-il-bûsırî, 4- Havasin alâ resâili kesîretin, 5- Şerhi şevâhidi. Kavâ’id-il-i’râb, 6- Kasâidu fî medh-in-Nebî.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Terâcim-ül-müellifîn-it-Tûnusiyyîn cild-2, sh. 12

2) El-A’lâm cild-4, sh. 38

3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 287İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
CİMMENÎ

Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, İbrâhim bin Abdullah bin İbrâhim Cimmenî’dir. Soyu, Eshâb-ı Kirâmdan Mikdad bin Esved’e ulaşır. 1037 (m. 1628) senesinde Cimmâne’de doğdu. Cimmâne, Nefaâve’nin köylerinden olup, Tunus’tadır. 1134 (m. 1722) senesi Rebî’ul-evvel ayının onbeşinde Cum’a gecesi Cerbe’de vefât etti. Ders verdiği medresenin bahçesine defnedildi.

Cimmenî, ilim tahsili için Cezayir’e gitti. Orada Şeyh Abdullah bin Ebû Kâsım Cûlâlî’den ilim öğrendi. Sonra Zevâve’ye giderek, orada altı sene kaldı. Zevâve’de; Muhammed Sa’dî, Muhammed Magribî, Ebû Kâsım Kâdî ve birçok âlimden ilim öğrendi. Kâhire’ye de ilim öğrenmek için giden Cimmenî, orada dokuz sene kaldı. Ezher’in ileri gelen âlimlerinden ders aldı. Kırâat ilmini, Sultan Mezzâhî, İbrâhim Şebrâhaytî ve Ahmed Şebîbî’den öğrendi. Abdülbâkî Zerkânî’den; nahiv, beyân, usûl-i fıkıh, tevhîd, mantık ilimlerine dâir icâzetname aldı. Şeyh Muhammed Harşî’nin yanında uzun müddet ilimle meşgûl oldu. Ondan hadîs ilmi husûsunda icâzet aldı. Ezher’de talebe iken hacca gitti.

Cimmenî, birçok ilim elde edip, icâzetnameler aldıktan sonra, memleketine gitmek üzere İskenderiyye’den gemiyle yola çıktı. Gemi yolda battı. Fakat Cimmenî kurtuldu. Kıyıya çıkınca bayıldı. Ayılınca yanında bulunanlara kitaplarının ne olduğunu sordu. Kitapları çok idi. Fakat kitaplarının hepsi sulara gömülüp gitmişti. Sonra Kâhire’ye döndü. Yine birçok kitap te’min etti. Memleketine gitmek üzere ikinci kere yola çıktı ve sağ sâlim memleketine vardı. Kabîs’in yakınında bulunan Hamârane dergâhında kaldı. İnsanlar kendisinden çok istifâde ettiler. Sonra Cerbe denilen yere gitti. Gurabâ Câmii’nde ders verdi ve insanlara dinî bilgileri öğretti. Ba’zı hasedcilerin yüzünden bu câmiden ayrılmak zorunda kaldı. Talebeleri başka bir yerde yerleştiler. Fakat burası müsait bir yer değildi. Cerbe’ye, Murâd bin Hamûda Paşa’nın vekîli gelmişti. Bu zât Tunus’a dönünce, Murâd Paşa onun kendi yerine vekîl olarak hacca gitmesini emretti. Bunun üzerine o zât Murâd Paşa’ya; “Efendim! Eğer hayırlı bir iş yapmak isterseniz, Cimmenî için bir medrese yaptırırsanız çok iyi olur” dedi. Cimmenî’nin durumunu Murâd Paşa’ya tafsilatıyla anlattı. Murâd Paşa ona bu husûsta izin verdi. Bunun üzerine, Murâd Paşa’nın vekîli olan zât, medrese yaptırmak için Cerbe’ye gitti. Medreseyi yaptırmaya başladı. 1115 (m. 1714) senesinde medrese tamamlandı. Medresenin yanında Cimmenî’nin kalması için bir de ev yaptırıldı. Cimmenî bu medresede ilim yaydı. Her taraftan ilim öğrenmek için onun yanına geldiler.

Cimmenî, Muhtasar-ı Halîl ismindeki eseri talebelerine anlatarak, dokuz ay içerisinde bitirirdi. Senenin geri kalan kısmında hadîs-i şerîf okuturdu. Kardeşinin oğlu İbrâhim bin Muhammed Cimmeni, Ali Şâhid, Ali Fercânî ve Muhammed Garyânî, ondan ilim alan âlimlerdendir.

Emîr Ali bin Hüseyn, Cimmenî’nin ders okuttuğu medreseye çok önem verirdi. Burada ders alan talebelere ve kalanlara yiyecek ve daha başka husûslarda yardım ederdi.

Cimmeni, çok oruç tutardı. Sabah namazından önce kalkar, talebelerini, namaz kılıp derslerini mütalaa etmeleri için kaldırırdı. İhtiyâçlarını medresenin vakfından te’min etmez, memleketinde babasından kalan mîras ile geçimini sağlardı. Cimmeni, “Muhtasar-ı Halîl” isimli kitaba şerh yazmış, fakat bu şerhini tamamlayamamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Terâcimu müellifîn-it-Tûnusiyyîn cild-2, sh. 56İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ÇATALCALI ALİ EFENDİ

Osmanlılar döneminde yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Kırküçüncü Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Ali’dir. Şeyh Muhammed bin Hasen-i Âlâi’nin oğludur. Çatalcalı Ali Efendi diye tanınır. 1041 (m. 1631) senesinde Çatalca’da doğdu. 1103 (m. 1692) senesinde Edirne’de vefât etti. Orada defn edildi.

Küçük yaşından i’tibâren ilim tahsiline yönelip, ilk öğrenimini babasından gördükten sonra İstanbul’a geldi. Minkâri-zâde Yahyâ Efendi’den uzun müddet ilim tahsil etti ve onun hizmetinde bulundu. Aklî ve naklî ilimlerde yükselip mülâzim (stajyer) olduktan sonra, âlimler arasına dâhil olup, 1073 (m. 1662) senesinde müderris oldu. Ba’zı medreselerde müderrislik yaptıktan sonra, Girit seferinde ordu kadısı olarak vazîfelendirildi. Bir müddet sonra Selanik ve daha sonra Mısır kadılıklarına ta’yin edildi. 1081 (m. 1670) senesinde Rumeli kadıaskerliğine terfi ettirilerek İstanbul’a getirildi. 1084 (m. 1673) senesinde bu vazîfeden alındı. Aynı sene içinde hocası Minkârî-zâde Yahyâ Efendi’nin şeyhülislâmlık vazîfesinden alınması üzerine, şeyhülislâmlık makamına getirildi. Pâdişâh Dördüncü Mehmed Hân’ın iltifât ve ihsânlarına kavuştu. Onüç seneye yakın bu şerefli vazîfeyi doğruluk ve adâlet üzere yürüttükten sonra, 1097 (m. 1685) senesinde bu vazîfeden alındı. Bursa’da köşesine çekilerek, tâ’at ve ilmî mütâlâalarla meşgûl oldu. Bir müddet sonra İstanbul’a gelerek istirahat etti. Sultan İkinci Ahmed Hân devrinde ikinci defa şeyhülislâmlık makamına getirildi. İki ay kadar bu vazîfeyi yürüttükten sonra vefât etti.

Çatalcalı Ali Efendi aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, akıllı, zekî ve ileri görüşlü bir zât idi. Vermiş olduğu kararlarında ve sözlerinde doğru ve âdil olan Çatalcalı Ali Efendi, karârında kimsenin etkisi altında kalmazdı. Devlet işlerinde iltimas ve uygunsuz hareketlere şiddetle karşı idi. Bütün güzel huylarla ahlâklanmış faziletli bir zât idi.

Ali Efendi, Osmanlı ulemâsı arasında meşhûr ve mu’teber fetvâ kitablarından biri olan “Fetâvâ-i Ali Efendi” adlı eserin yazarıdır. Çatalcalı Ali Efendi’nin bu kıymetli eserindeki fetvâlardan ba’zıları şöyledir:

“Özür sahibinin abdesti, bir namaz vaktinin çıkması ile mi, yoksa namaz vaktinin girmesi ile mi bozulur?”

Cevap: “Namaz vaktinin çıkması ile bozulur” (Bidâye)

“Özür sahibi olan kimse güneş doğduktan sonra abdest alsa, bu abdest ile öğle vakti çıkıncaya kadar öğle namazı, nafile ve kaza namazları kılması caiz olur mu?”

Cevap: “Olur” (Bidâye)

“Bir kadın doğum yaptıktan sonra kırk günden önce lohusa kanı kesilip nifastan temizlense, gusledip namaz kılması lâzım olur mu? Yoksa kırk günü tamamlaması mı lâzımdır?”

Cevap: “Gusledip namaz kılmak lâzım olur.” (Hülâsa, el-Bahr-ür-râik’da Nihâye’den naklen)

“Yarasından dolayı özür sahibi olan bir kimse, yarasını açıp silip hiçbir şey akmaz iken abdest alsa, yine akmadan mestlerini giyse, mestleri üzerine mesh etmesi caiz olur mu?”

Cevap: “Olur?” (El-Bahr-ür-râik)

“Özür sahibi olan bir kimse, başka bir şeyden dolayı abdesti bozulunca, abdest almak isterse, bu sırada özrüne sebep olan akıntı kesilse, akıntı kesik iken abdest alsa, daha sonra özrüne sebeb olan yerden kan aksa abdesti bozulmuş olur mu?”

Cevap: “Olur.” (Şerh-i Münyet-il-musallî lil-Halebî)

“Bu şekilde olan bir kimsenin, kanı yukarıda yazıldığı gibi aktıktan sonra, tekrar abdest almadan namaz kılsa, namazın iadesi lâzım olur mu?”

Cevap: “Olur.”

“İkindi namazı kılındıktan sonra, güneşin çıplak gözle bakılabilecek şekilde kızıllaşması vaktine kadar olan zamanda, geçmiş namazların kaza edilmesine kerahet (mekrûhluk) var mıdır?”

Cevap: “Yoktur.” (Mültekâ el-ebhur)

“Özür sahibi olmayan kimselerin, özür sahibi olan bir kimseye uyup namaz kılmaları caiz olur mu?”

Cevap: “Olmaz.” (Kâdîhân)

“Misâfire, (Kurban bayramı ârife günü sabah namazından, bayramın dördüncü günü ikindi namazına kadar yirmiüç vakit farz namazdan sonra) teşrik tekbiri söylemek vâcib olur mu?”

Cevap: “Olur.” (Mültekâ el-ebhur)

“Misâfir olan bir kimse, hâl ve vakti müsait iken sünnet-i müekkedeyi kılmak mı evlâdır, yoksa terk mi?”

Cevap: “Kılmak evlâdır.” (Bezzâziyye)

“Zengin bir kadın ölünce, techiz ve tekfin masrafları kendi malından mı karşılanması lâzım olur, yoksa kocasının mı vermesi lâzımdır?”

Cevap: “Kocasının vermesi lâzımdır.” (Kâdîhân)

“Bir kimse ölünce geriye bir kızı ve hanımı kalsa, kızı, babasının techîz ve tekfinine kendi malından belli bir miktar harcama yapsa, harcadığı kadar parayı babasının mirasından almağa kadir olur mu?”

Cevap: “Olur.”

“Zengin bir adamın fakîr olan zevcesine, başkasının zekât vermesi caiz olur mu?”

Cevap: “Olur.” (Kâdîhân)

“Zeyd, malının zekâtı olan belli bir miktar parayı, fakir olan Amr’a vermesi için Bekr’e teslim etse, Bekr de Amr’a verse, Zeyd bu duruma pişman olsa, vermiş olduğu parayı Bekr’den geri almaya muktedir olur mu?”

Cevap: “Olmaz.” (Şerh-üt-Tahtâvî)

“Nisaba mâlik olmayan fakir bir kimsenin, sadaka-ı fitr vermesi lâzım olur mu?”

Cevap: “Olmaz.” (Mültekâ el-ebhur)

“Sefer mesafesinde bir belde ahâlisinden olan ellibeş yaşındaki bir kadın, yanında kocası veya mahremi bir erkek yok iken hacca gitmesi caiz olur mu?”

Cevap: “Olmaz.” (Hâniyye)

“Üzerine hac farz olan bir kadın, ana-baba bir kardeşi ile birlikte hacca gitmek isteyince, kocası mâni olabilir mi?”

Cevap: “Olamaz.” (El-ihtiyâr şerh-il-Muhtâr.)

“Elli-altmış yaşında olup, kocası olmayan bir kadının, dâmâdı ile birlikte hacca gitmesi caiz olur mu?”

Cevap: “Olur.”

“Bir kadının, kız kardeşinin kocasına (eniştesine) görünmesi caiz olur mu?”

Cevap: “Olmaz.” (Câmi’ür-rumûz)

“Zeyd vefât edince geriye zevcesi Hind ve diğer mirasçıları kalsa, Zeyd ile Hind’in oturdukları evde bulunan kadın ve erkek eşyaları için; Hind, benimdir deyip, diğer mirasçılar da Zeyd’indir deseler, iki tarafın da şâhidleri olmasa, kimin sözü mu’teberdir?”

Cevap: “Hind’in sözü mu’teberdir.” (Hâniyye)

“Zeyd’in zeytin bahçesindeki olgunlaşmamış meyveyi, Amr’a satması sahih olur mu?”

Cevap: “Olmaz.” (Et-Tâtârhâniyye)

“Zeyd, bağında hâsıl olacak üzümü, çiçek iken Amr’a şu kadar liraya satsa, satış sahih olur mu?”

Cevap: “Olmaz.”

“Zeyd, kısrağından doğacak olan tayı daha doğmadan Amr’a satsa, bu satış sahih olur mu?”

Cevap: “Olmaz.” (Bedâyi)

“Ölen Zeyd’in vârislerinden Amr, Zeyd’in ne kadar olduğu bilinmeyen mirasından hissesine düşecek kısmın Bekr’e satsa, satış sahih olur mu?”

Cevap: “Olmaz.” (El-Muhît-ül-Burhanî”)

“Zeyd, bahçesindeki olgunlaşmamış elmayı, olgunlaşınca ağacında terk şartıyla Amr’a satsa, satış sahih olur mu?”

Cevap: “Olmaz.” (Hidâye)

“Zeyd tarlasına buğday ekse, yeşerdikten sonra daha çimen iken, olgunlaşınca tarlada terk etmek şartıyla Amr’a satsa, satış sahîh olur mu?”

Cevap: “Olmaz” (El-Bezzâziyye)

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 74

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 1867

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 763

4) Mu’cem-ül-müellifîn cild 7, sh. 188

5) Sicilli Osmanî cild-3, sh. 519

6) Fetâvâ-i Ali Efendi, İstanbul 1324

.SLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ÇELEBİ-ZÂDE İSMÂİL ÂSIM EFENDİ

Osmanlı târih ve fıkıh âlimlerinden. Yetmişdördüncü Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, İsmâil Âsım’dır. Osmanlı tarihçilerinden, Reîs-ül-küttâb (Dışişleri bakanı) olan ve Küçük Çelebi diye bilinen Mehmed Efendi’nin oğludur. Bu sebeple Çelebi-zâde diye meşhûr olmuştur. İstanbul’da doğdu. Doğum târihi kesin olarak bilinmemektedir. 1173 (m. 1760) senesinde İstanbul’da vefât etti. Molla Gürânî mahallesindeki medresesinin bahçesinde medfûndur.

İlk eğitim ve öğreniminden sonra, Şeyhülislâm Ebe-zâde Abdullah Efendi’den aklî ve naklî ilimleri tahsîl edip mülâzım oldu. Yapılan imtihanı başarıyla kazanıp, 1120 (m. 1708)’de medrese ru’ûsunu (müderrislik diploması) aldı. Bu sırada Şeyhülislâm Ebû İshâk Kara İsmâil Nâim Efendi’nin kızıyla evlendi. Birçok medreselerde müderrislik vazîfesinde bulunduktan sonra, Yenişehir Fener kadılığına ta’yin olundu. 1152 (m. 1739) senesinde Bursa, 1157 (m. 1744) senesinde Medîne-i münevvere kadılıklarında bulundu. 1161 (m. 1748) senesinde İstanbul kadılığına yükseltildi. 1170 (m. 1757)’de Anadolu kadıaskerliğine getirildi. Bir müddet sonra bu vazîfeden alınıp, Rumeli kadıaskerliğine getirildi. 1172 (m. 1759) senesinde Sadr-ı a’zam Koca Râgıp Paşa’nın teşvikiyle, Sultan Üçüncü Mustafa Hân tarafından şeyhülislâmlığa ta’yin edildi Yaklaşık sekiz ay kadar, bu yüksek vazifeyi doğruluk ve adâlet üzere yürüttü. Bu vazîfeye devam ederken vefât etti.

Çelebi-zâde İsmâil Âsım Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Bu ilmî üstünlüğü yanında, nazm ve nesirde yüksek derece sahibi idi. Arabça, Farsça ve Türkçe dillerinde yazdığı birçok kıymetli şiirleri var idi. Vakanu’vis (târihî olayları ânında kaydeden kimse) ve tarihçi de olan Çelebi-zâde İsmâil Âsım Efendi’nin eserlerinin ba’zıları şunlardır, 1- Çelebi-zâde Târihi (Âsım tarihi): 1135 (m. 1722) ile 1146 (m. 1733) seneleri arasındaki Osmanlı târihi ile ilgili olayları anlatır. Bu eseri basılmıştır. 2- Dîvân: Arabça, Farsça ve Türkçe şiirleri bu eserinde toplanmıştır. Şiirleri umûmiyetle hikmetli sözleri ihtivâ etmektedir. 3- Hıtay Seyahatnamesi: Bu eser, Şahrûh zamanında 822 (m. 1419) senesinde Çin’e sefirlik vazîfesiyle giden ve iki sene 15 gün kalan, sonra yine Herat’a dönen Hoca Gıyâsüddîn Heffâşî adlı zâtın, “Acâib-ül-letâif” adlı seyahatnâmesini Dâmâd İbrâhim Paşa adına tercümesidir. 4- Münşeât (Mektûplar): 234 parça mektûbunun kâtibi tarafından derlenmiş hâlidir. 5- Târih-i Nevâdir-i-Çin-i Maçin tercümesi: üçüncü Murâd Hân devrinde yaşayan bir zâtın Farsça olarak yazdığı kitabının tercümesidir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 101

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2, sh. 944

3) Osmanlı Müellifleri cild-3, sh. 43

4) Osmanlı târih ve müverrihleri sh. 45İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
DÂMÂD-ZÂDE EBÜ’L-HAYR AHMED EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Altmışıncı Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Ahmed’dir. Kırkikinci Osmanlı şeyhülislâmı Minkâri-zâde Yahyâ Efendi’nin dâmâdı ve Anadolu kadıaskerlerinden olan Çankırılı Dâmâd Mustafa Efendi’nin oğludur. Bu sebeple Dâmâd-zâde diye şöhret bulmuştur. 1076 (m. 1665) senesinde İstanbul’da doğdu. 1154 (m. 1741) senesinde İstanbul’da vefât etti. Eyyûb Sultan’da Nişancılar mahallesinde, evliyânın büyüklerinden olan Murâd-ı Münzevi hazretlerinin dergâhı bahçesindeki babasının kabri yanında defnedildi. Şimdi kabrinin bulunduğu yer harabe hâldedir.

Küçük yaşından i’tibâren ilim öğrenmeye meraklı olan Ahmed Efendi, ilk eğitim ve öğrenimini gördükten sonra, çeşitli medreselerde zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. İlimde yüksek dereceye ulaştıktan ve âdet olduğu üzere değişik medreselerde müderrislik yaptıktan sonra, kadılık mesleğine yöneldi. İlk önce Selanik kadılığı vazîfesinde bulundu. 1112 (m. 1700) senesinde Bursa kadılığına nakledildi. Bu vazîfede altı sene kaldıktan sonra, 1118 (m. 1706) senesinde İstanbul kadılığına yükseltildi. 1122 (m, 1710) senesinde Anadolu kadıaskerliğine terfi ettirildi. Dört yıl müddetle bu vazîfeyi yürüttükten sonra, 1126 (m. 1714) senesinde Rumeli kadıaskerliğine ta’yın edildi. Onbeş ay sonra bu vazîfeden alındıysa da, 1130 (m. 1717) senesinde tekrar Rumeli kadıaskerliğine iade edildi. Bir yıl sonra emekliye ayrıldı. 1136 (m. 1723) senesinde üçüncü defa Rumeli kadıaskerliği vazîfesine getirildi.

Şeyhülislâm Pasmakçı-zâde Abdullah Efendi vazîfeden alınınca, 1144 (m. 1732) senesinde şeyhülislâmlık yüksek makamına getirildi. İhtiyârlığı ve hastalığı sebebiyle vazîfeden alınarak emekli edildi. Önce Büyükdere’de Kefeli köyündeki evinde, sonra Rumeli Hisarı’nda ve daha sonra da Sütlüce’deki evinde oturdu. Bu son evde vefât etti. Oğlu Feyzullah Efendi’ye de Dâmâd-zâde denir. Bu oğlu, şeyhülislâmlık yapmış, 1175 (m. 1761)’de Sütlüce’de vefât etmiş ve yaptırdığı dergâhın bahçesinde defnolunmuştur.

Kaynaklarda eseriyle ilgili bilgi bulunmayan Dâmâd-zâde Ebü’l-Hayr Ahmed Efendi, âlim, fâzıl ve hayırsever bir zât idi. Sütlüce’de bir çeşme yaptırmıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 89

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 2098İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
DÂMÂD-ZÂDE FEYZULLAH EFENDİ

Sultan Üçüncü Osman ve Üçüncü Mustafa Hân zamanlarında yaşayan Osmanlı âlimlerinden. Yetmiş birinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Feyzullah’dır. Altmışıncı şeyhülislâm Dâmâd-zâde Ebü’l-Hayr Ahmed Efendi’nin oğludur. 1112 (m. 1700) senesinde Bursa’da doğdu. 1175 (m. 1761) senesinde İstanbul Sütlüce’de vefât etti. Sütlüce deresinde yaptırdığı dergâhın bahçesinde medfûndur. Zamanının âlimlerinden ilim tahsil ettikten sonra, birçok medreselerde müderrislik yaptı. Daha sonra kadılık mesleğine geçerek, ilk önce Galata kadılığı vazîfesine ta’yin edildi. 1143 (m. 1730) senesinde Bursa kadılığına nakledildi, İstanbul kadılığı vazîfesinde de bulunup, 1152 (m. 1740) senesinde Anadolu kadıaskerliğine getirildi. 1163 (m. 1750) senesinde Rumeli kadıaskerliğine yükseltildi. Sultan Üçüncü Osman tarafından 1169 (m. 1755) senesinde, Vassaf Efendi’nin yerine şeyhülislâmlık makâmına getirildi. Doğruluk ve adâlet ile 1 yıl 1 ay 18 gün müddetle yürüttükten sonra, 1169 (m. 1756) senesinde bu vazîfeden ayrıldı. İncir köyündeki evine çekilip, ibâdet ve tâatle meşgûl oldu. Kendi yerine ta’yin edilen Dürri-zâde Mustafa Efendi’nin vazîfeden ayrılması üzerine, 1170 (m. 1757) senesinde ikinci defa şeyhülislâmlığa getirildi. Bu defa 11 ay 6 gün bu şerefli vazîfeyi îfâ etti. Daha sonra bu vazîfeden tekrar ayrılarak Sütlüce’deki evine çekildi. İbâdet ve tâatle meşgûl iken vefât etti.

Aklî ve naklî ilimlerde âlim olan Feyzullah Efendi’nin; “İlm-i Ebdâna” isimli bir eseri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 99

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 2098

3) İlmiye salnamesi sh. 528İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
DEBBAĞ-ZÂDE MEHMED EFENDİ

Osmanlılar döneminde yetişen tefsîr, hadîs ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Kırkbeşinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Mehmed’dir. Debbağ Şeyh Mahmûd Efendi’nin oğludur. Bu sebeple Debbağ-zâde diye bilinir. Doğum târihi bilinmemektedir. İstanbul’da doğdu. 1114 (m. 1702) senesinde İstanbul’da vefât etti. Sultan Selîm civarında yaptırmış olduğu medresenin bahçesinde defnedildi.

Küçük yaşından i’tibâren ilim tahsiline yönelen Mehmed Efendi, zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsîl etti. Yüksek ilmî derecelere ulaştıktan sonra, birçok medreselerde müderrislik yaptı. 1077 (m. 1666) senesinde Şam, 1081 (m. 1670) senesinde Edirne ve 1085 (m. 1674)’de İstanbul kadılıklarına ta’yin edildi. 1090 (m. 1679) senesinde Anadolu kadıaskerliğine yükseltildi. 1098 (m. 1687)’de Rumeli kadıaskerliğine getirildi. Aynı sene içinde, Ankaravî Mehmed Efendi’nin vefâtı üzerine, şeyhülislâmlık makamına getirildi. Sultan Dördüncü Mehmed Hân’ın tahttan indirilmesiyle neticelenen yeniçeri ayaklanmasında, yeniçerilerin Sadrâzam Köprülü Fazıl Mustafa Paşa’nın îdâmı için istedikleri fetvâyı vermeyip huzûrundan kovduğu için, yeniçerilerin baskısına dayanamayan Sultan İkinci Süleymân Hân tarafından, 1099 (m. 1688) senesinde vazîfeden alındı. Bu birinci şeyhülislâmlığı üç ay onbir gün sürdü. Yerine getirilen Şeyhülislâm Ebû Sa’îd-zâde Feyzullah Efendi’nin yirmi gün sonra bu vazîfeden alınması üzerine, ikinci defa şeyhülislâmlık makamına getirildi. Bu vazîfede iki yıl, üç ay 24 gün kaldıktan sonra, vazîfeden ayrılıp emekli oldu. Her iki şeyhülislâmlık müddeti 2 yıl 7 ay 5 gündür. Vazifeden ayrıldıktan sonra evine çekilip, ilim ve ibâdetle meşgûl olduğu sırada, İstanbul’da vefât etti.

Sultan Dördüncü Mehmed Hân ve ikinci Süleymân Hân zamanlarında şeyhülislâmlık vazîfesini yürütmüş olan Debbâğ-zâde Mehmed Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim ve fazilet sahibi bir zât idi.

Fıkıh, tefsîr ve hadîs ilmine dâir yazdığı eserleri şunlardır: 1- Fetâvâ-i Nu’mâniye, 2- Fetâvâ-i Mecmûa-i Cedîde, 3- Reshât-ün-nasîh min-el-hadîs-is-sahîh, 4- Et-Tertîb-ül-Cemîl fî şerh-i terkîb-il-celîl lit-Teftâzânî: Nahiv ilmine dâirdir. 5- Tibyân fî tefsîr-il-Kur’ân, 6- Haşiyetü alâ Cüz’ün-Nebe’ min Envâr-it-tenzîl lil-Beydâvî fît-tefsîr.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 73

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 2116

3) El-A’lâm cild-7, sh. 89

4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 313

5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 307

6) Brockelmann Sup-2, sh. 640

7) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 573İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
DÜLGER-ZÂDE MUSTAFA RIZÂEDDÎN EFENDİ

İstanbul’da yetişen âlim ve velîlerden. İsmi, Mustafa bin İbrâhim’dir. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) âşıklarından idi. 1090 (m. 1679) senesinde Beşiktaş’ta doğdu. Babası mîmâr olduğu için Dülger-zâde denildi. Mustafa Rızâeddîn Efendi dünyâya gelmeden önce, babası bir rü’yâ gördü. Rü’yâda kendisine; “Senin sâlih bir oğlun dünyâya gelecek. Âlimlerden ve âriflerden olacaktır. İsmini Mustafa koy ve terbiyesine ehemmiyet ver!” denildi. Babası rü’yâda kendisine yapılan tavsiyeye uyarak oğlunun ismini Mustafa koydu. Fakat İbrâhim Efendi, oğlunun doğduğu sene vefât etti. Mustafa Rızâ Efendi öksüz büyüdü. 1157 (m. 1744) senesinde Dülger-zâde Rızâ Efendi hastalandı. 1159 (m. 1746) senesi Muharrem ayının üçünde talebelerinden birinin evinde iken hastalığı şiddetlendi. Hemen Beşiktaş’taki evine nakledildi. Bir müddet sonra yüksek bir sesle; “Allah” diyerek rûhunu teslim etti. Cenâzesinde, zamanın âlimleri ve velîleri hazır bulundu.

Mustafa Rızâ Efendi, ilk tahsilini tamamladıktan sonra, Sinân Paşa Medresesi’ne devam etti. Bu sırada, Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerinin dergâhında talebe yetiştirmekle görevli Ya’kûb Efendi’nin emri ile, Odabaşı şeyhi Fenâî Efendi’nin derslerine devam edip, Celvetiyye yoluna girdi. Mustafa Rızâ Efendi’nin hâllerinde kemâl alâmetleri görülmeye başlayınca, hocası tarafından hilâfet verildi. Bu derece ile yetinmeyen Dülger-zâde, Fenâî Efendi’nin kendisine verdiği müjde üzerine, bir ara Beşiktaş Mevlevîhânesi şeyhi Muhsin Efendi’nin derslerine ve sohbetlerine katıldı. Bu arada Mesnevî’yi okudu. Riyâzet yoluna giren Dülger-zâde, Sinân Paşa Câmii’nde cemâate va’z ve nasihat vermeye başladı. Bir süre Mesnevî’yi ders olarak okuttu. Ayrıca, Telhîsî Abdullah Ağa’nın evinde imamlık yaptı. Osmanlı-Rus savaşında gazâya katıldı. Edirne’de Nakşibendiyye yolunun büyüklerinden Arab-zâde Allâme Efendi ile görüştü. Sülûk mertebesine geçmeye muvaffak olup, Nakşibendiyye yolunun âdabını da öğrendi.

Beşiktaş’ta Kanunî Sultan Süleymân Hân zamanında âlimlerden birisi tarafından yapılıp, Halvetiyye yolunun mensûplarına tahsis edilen bir dergâh bulunuyordu. Zamanla bu dergâh yıkıldı. Dülger-zâde Mustafa Efendi, bu dergâhı yeniden yaptırdı. Dergâhın yeniden yapılmasına 1114 (m. 1702) senesinde başlandı. 1151 (m. 1738) senesinde tamamlanan bu dergâh, bugün Neccar-zâde dergâhı diye tanınmaktadır.

Dülger-zâde, 1152 (m. 1739) senesinde Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevvereye gitti. Mekke-i mükerremede iken, Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin üstünlüğünü anlatan “Zuhûrât-ı Mekkiyye” kitabını yazdı. Hicaz’a giderken Mısır’a uğradı. Yanında oğlu Şeyh Muhammed Sıddîk Efendi vardı. O sırada Mısır vâlisi olan Hekimoğlu Ali Paşa, Dülger-zâde’yi, husûsî hazırlattığı konakta misâfir etti. Ali Paşa, Mustafa Efendi’ye son derece hürmet ve ikramda bulundu. Mısır’dan Hicaz’a giderken, gemi Kızıldeniz’de karaya oturdu. Mustafa Rızâ Efendi’nin duâsı ile Allahü teâlâ gemiyi kurtardı. Medîne-i münevverede iki ay halvette (yalnızlıkta) kalan Dülger-zâde’de fevkalâde hâller görüldü. Dönerken Konya’ya uğradı. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’yi ve Nasreddîn Hoca’yı ziyâret etti. Sonra Seyyid Battal Gâzî’yi ziyâret etti. Buradan İznik’e geçti. Kâdiriyye yolunun şeyhi olan Eşref-zâde Abdullah Rûmî’nin kabrini ziyâret etti. Buradan da İstanbul’a gitti.

Mustafa Rızâ Efendi’nin dîvânı çok kıymetli bir eserdir. Dülger-zâde’nin sözleri âşıkanedir. Bilhassa Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevverede yazdığı şiirler, onun, o mübârek yerlerde daha fazla cezbe ve vecd hâline geldiğini gösterir. Diğer eserleri şunlardır: 1- Muhtasar-ül-vilâye tercümesi, 2-Zuhûrât-ı Mekkiyye.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-2, sh. 78

2) Rehber Ansiklopedisi cild-4, sh. 268İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
DÜRRÎ MEHMED EFENDİ

Osmanlılar zamanında yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Altmışikinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Mehmed’dir. Babasının ismi İlyâs’dır. Doğum yeri ve târihi kesin olarak bilinmemektedir. 1149 (m. 1737) senesinde İstanbul’da vefât etti. Üsküdar’da Karacaahmed kabristanında defnedildi. Zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. İlimde yüksek dereceye ulaştıktan sonra, çeşitli medreselerde müderrislik yapıp, talebe yetiştirdi. Kadıasker Abdülkâdir Efendi’ye dâmâd oldu. Fıkıh ilminde ihtisas sahibi olup, kadılık mesleğine yöneldi. Haleb kadılığı vazîfesinde bulundu. 1121 (m. 1709)’de Haleb kadılığından Mısır-Kâhire kadılığına nakledildi. 1129 (m. 1716) senesinde Mekke-i mükerreme, 1132 (m. 1719) senesinde İstanbul kadılıklarına ta’yin edildi. 1138 (m. 1725) senesinde Anadolu kadı-askerliğine getirildi. 1143 (m. 1730) senesinde Rumeli kadıaskerliği vazîfesine yükseltildi. Sultan Birinci Mahmûd Hân tarafından, Şeyhülislâm İshâk Efendi’nin vefâtı üzerine, 1147 (m. 1734) senesinde şeyhülislâmlık vazîfesine ta’yin edildi, 1 yıl 5 ay 13 gün bu yüksek vazîfeyi doğruluk ve adâletle yerine getirdi. Felç hastalığına tutulup, imza atamayacak derecede rahatsızlandı. Pâdişâh Birinci Sultan Mahmûd Hân tarafından, imza yerine mühür kullanmasına izin verildi. Ancak ihtiyârlığı ve hastalığı sebebiyle vazîfe yapamayacak duruma geldiğinden, 1148 (m. 1736) senesinde vazîfeden ayrılıp emekli oldu. Üsküdar’daki evinde istirahata çekildi. 1149 (m. 1737) senesinde tutulduğu felç hastalığından kurtulamayarak vefât etti.

Dürri Mehmed Efendi; aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, insaf ve merhamet sahibi, ince rûhlu, güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Dürrî Mehmed Efendi, Sultan Birinci Mahmûd Hân zamanında, yaklaşık birbuçuk sene şeyhülislâmlık vazîfesini adâlet ve doğrulukla yürüttü. Dürrî-zâde ailesi, devletin ilmiye teşkilâtını uzun müddet ellerinde tutmuştur. Yetmişikinci şeyhülislâm Dürrî-zâde Mustafa Efendi oğlu, seksenbeşinci şeyhülislâm Mehmed Atâullah Efendi ve Seksenyedinci şeyhülislâm Mehmed Ârif Efendi torunlarıdır. Dürrî-zâde ailesinden daha sonra birçok kadıasker ve kadılar da yetişmiştir. Bu aileden en son yetişen, yüzyirmisekizinci şeyhülislâm Dürrî-zâde Abdullah Efendi’dir. Dürri Mehmed Efendi’nin, kaynaklarda eserine rastlanmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 91

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 2139

3) İlmiye salnamesi sh. 515

.İİSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
DÜRRÎ-ZÂDE ES-SEYYİD ATÂULLAH EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Seksenbeşinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Mehmed Atâullah’dır. Yetmişikinci şeyhülislâm Dürrî-zâde Mustafa Efendi’nin oğludur. Şeyhülislâm Mehmed Ârif Efendi’nin büyük kardeşi, doksansekizinci şeyhülislâm Abdullah Efendi’nin amcasıdır. Dürri-zâde es-Seyyid Atâullah Efendi diye meşhûr olmuştur. 1142 (m. 1729) senesinde İstanbul’da doğdu. 1199 (m. 1785) senesinde hacca gitmek Üzere yola çıkıp Gelibolu’ya geldiği zaman, tutulduğu hastalıktan kurtulamıyarak vefât etti. Cenâzesi İstanbul’a getirilip, Yazıcı-zâde Mahmûd Efendi’nin kabri yanında defnedildi.

Küçük yaşından i’tibâren babasından ve zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Ba’zı medreselerde müderrislik ve Selanik kadılığı vazîfelerinde bulundu. 1178 (m. 1764) senesinde Mekke-i mükerreme kadılığına ta’yin edildi. 1183 (m. 1769) senesinde İstanbul kadılığına, 1188 (m. 1774) senesinde Anadolu kadıaskerliğine yükseltildi. 1192 (m. 1778) senesinde Rumeli kadıaskeri olduysa da, kısa bir müddet sonra vazîfeden alındı. 1197 (m. 1783) senesinde tekrar aynı vazîfeye getirildi. Kısa zaman sonra “Reîs-ül-ulemâ”lığa yükseldi.

Şeyhülislâm Karahisâri İbrâhim Efendi’nin vefâtı üzerine, 1197 (m. 1783) senesinde pâdişâh Sultan Birinci Abdülhamîd Hân tarafından şeyhülislâmlık makamına ta’yin edildi. 1 yıl 10 ay 12 gün şeyhülislâmlık yaptı. 1199 (m. 1785) senesinde vazîfeden ayrıldı. Dürrî-zâde es-Seyyid Atâullah Efendi; âlim, fâzıl ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Yumuşak huylu, tevâzu ve hoşgörü sahibi idi. Cömert ve kerem sahibi olan Dürrî-zâde es-Seyyid Atâullah Efendi’nin, kaynaklarda eserine rastlanmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 108

2) İlmiye salnamesi sh. 551İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
DÜRRÎ-ZÂDE MUSTAFA EFENDİ

Osmanlılar zamanında yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Yetmişikinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Mustafa olup, Dürrî Mehmed Efendi’nin oğludur. Dürrî-zâde diye bilinir. 1114 (m. 1702) senesinde İstanbul’da doğdu. 1188 (m. 1774) senesinde İstanbul’da vefât etti. Edirnekapı civarında medfûndur.

Çocukluğundan i’tibâren babasından eğitim ve öğretim görüp, aklî ve naklî ilimlerde yükseldi. Çeşitli medreselerde müderrislik yaptı. Babası şeyhülislâm olduktan sonra, kadılık mesleğine yönelip, ilk önce Galata kadılığına getirildi. Daha sonra, Edirne ve Mekke-i mükerreme kadılıkları vazîfesinde bulundu. Babasının vefâtını müteâkib, 1152 (m. 1739) senesinde İstanbul kadılığına yükseltildi. 1159 (m. 1746) senesinde Anadolu kadı-askerliğine ta’yin edildi. 1164 (m. 1750) senesinde Rumeli kadıaskerliğine yükseltildi. Sultan Üçüncü Osman Hân zamanında, 1169 (m. 1755) senesinde Şeyhülislâm Dâmâd-zâde Feyzullah Efendi’nin yerine şeyhülislâmlık makamına ta’yin edildi. Sekiz ay kadar bu vazîfeyi yürüttükten sonra, 1170 (m. 1756)’de vazîfeden ayrılıp Gelibolu’ya gitti. Sultan Üçüncü Mustafa Hân zamanında, Şeyhülislâm Tirevî Ebû Bekr Efendi-zâde Ahmed Efendi’nin vazîfeden ayrılması üzerine, 1175 (m. 1762) senesinde ikinci defa şeyhülislâmlığa ta’yin edildi. 4 yıl 11 ay 24 gün müddetle bu yüksek vazîfeyi adâlet ve doğrulukla yürütmekteyken, özel bir durum üzerine, 1180 (m. 1767) senesinde tekrar vazîfeden ayrıldı. Yedi yıl kadar devlet hizmetinden ayrı kaldıktan sonra, Pâdişâh Birinci Abdülhamîd Hân zamanında 1187 (m. 1774)’de üçüncü defa şeyhülislâmlığa getirildi. Bu vazîfeyi yedi ay kadar yürüttükten sonra, ihtiyârlığı sebebiyle vazîfeden ayrılıp emekli oldu. Aynı sene içinde İstanbul’da vefât etti. Şeyhülislâmlık müddeti, toplam 6 yıl bir ay 17 gündür.

Dürrî-zâde Mustafa Efendi, âlim, fâzıl ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Allahü teâlânın emirlerine bağlı, haram ve şüphelilerden kaçınır, âdil ve nezâket sahibi idi. Akşam namazından sonra yatsıya kadar seccade üzerinde oturup, Allahü teâlâyı zikreder ve duâ ederdi.

Dürrî-zâde Mustafa Efendi’nin, fıkıh ilmine dâir yazdığı “Dürre-i Beyzâ” adlı bir eseri vardır. Bu eserin yazma bir nüshası, Es’ad Efendi Kütüphânesi’ndedir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 400

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 2140

3) İlmiye salnamesi sh. 529İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBE-ZÂDE ABDULLAH EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Osmanlı şeyhülislâmlarının ellibirincisidir. İsmi, Abdullah’tır. Babası, Kâdı Mustafa Efendi’dir. Annesi, Sultan Dördüncü Mehmed’in doğumunda Haseki Sultan’a ebe olduğundan, Ebe-zâde diye bilinir. Balçık’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1126 (m. 1714) senesinde Trabzon’a giderken, Karadeniz’de çıkan şiddetli fırtınada bindiği gemi battı. Ebe-zâde Abdullah Efendi, bu gemide boğularak vefât etti. Ebe-zâde Abdullah Efendi, zamanının âlimlerinden, aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. İlimde yüksek dereceye ulaştıktan sonra, çeşitli medreselerde müderrislik yapıp talebe yetiştirdi. Sultan Dördüncü Mehmed Hân devrinde, 1096 (m. 1684) senesinde Haleb kadılığına ta’yin edildi. Sultan Üçüncü Süleymân Hân devrinde, 1100 (m. 1688) senesinde Mısır kadılığına, 1103 (m. 1691) senesinde Edirne kadılığına ta’yin edildi. 1106 (m. 1694) senesinde İstanbul pâyesiyle Mekke-i mükerreme kadılığına gönderildi. Sultan İkinci Mustafa Hân pâdişâh olunca, Abdullah Efendi’yi Edirne’ye da’vet edip, 1106 (m. 1694) senesinde Anadolu kadı-askerliğine ta’yin etti. İki sene sonra 1108 (m. 1696) senesinde Rumeli kadı-askerliğiyle vazîfelendirildi. Daha sonra Kıbrıs’a gönderildi. Bir süre sonra Kıbrıs’tan Bursa’ya dönerken, Eskişehir’e gelince, Sultan Üçüncü Ahmed’in pâdişâh olduğunu öğrendi: Bursa’ya gitmeyip, İstanbul’a gitti.

1117 (m. 1705) senesinde yeniden Rumeli kadıaskerliğine ta’yin edildi. 1119 (m. 1708) senesinde Şeyhülislâm Sadreddîn-zâde Mehmed Sâdık Efendi’nin vazîfeden ayrılması üzerine, şeyhülislâmlık makamına getirildi. Bu şerefli vazîfeyi 2 yıl 5 ay 27 gün müddetle doğruluk ve adâlet üzere yürüttü. 1122 (m. 1710) senesinde vazîfeden ayrıldı. Yerine Paşmakçı-zâde Ali Efendi getirildi. Ali Efendi’nin kısa bir müddet sonra vefâtı üzerine, 1124 (m. 1712) senesinde tekrar şeyhülislâmlığa getirildi, 1 yıl 1 ay müddetle bu vazîfeyi yürüttükten sonra 1125 (m. 1713) senesinde tekrar vazîfeden ayrıldı. Her iki şeyhülislâmlık müddeti toplam 3 yıl 6 ay 22 gündür. Rumelihisarı’ndaki evine çekilip, gelen giden ziyâretçilerle ve ibâdetle meşgûl oldu. Bir müddet sonra Sultan Üçüncü Ahmed tarafından Trabzon’a gönderildi. Trabzon’a giderken çıkan şiddetli fırtınada bindiği gemi battı. Ebe-zâde Abdullah Efendi boğularak vefât etti.

Âlim bir zât olan Ebe-zâde Abdullah Efendi’nin, kaynaklarda eserleriyle ilgili bilgiye rastlanmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 89

2) İlmiye salnamesi sh. 499

3) Râşid Târihi cild-4, sh. 23-27

4) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 2098İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBÛ İSHAK İSMÂİL EFENDİZÂDE İSHAK EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Altmışbirinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi İshak’dır. Ebû İshak İsmâil Efendi’nin oğludur. Ebû İshak İsmâil Efendi-zâde diye bilinir. 1090 (m. 1679) senesinde İstanbul’da doğdu. 1147 (m. 1734) senesinde İstanbul’da vefât etti. Sultan Selîm Câmii civârında babasının yaptırdığı İsmâil Ağa Câmii’nin bahçesinde defnedildi.

Küçük yaşından i’tibâren babasından ve zamanının diğer âlimlerinden ilim tahsil etti. Zamanındaki âlimler derecesinde yüksek ilme sahip oldu. 1111 (m. 1699) senesinde, Şeyhülislâm Seyyid Hacı Feyzullah Efendi’nin huzûrunda yapılan bir imtihanda yüksek başarı gösterip, âlimlerin dikkatini çekti. Müderrislik payesine ulaştı. Kâdılık mesleğini seçip, 1128 (m. 1715) senesinde İzmir ve Mekke kadılığına ta’yin edildi. 1135 (m. 1722) senesinde de İstanbul kadılığına ta’yin edildi. Bu sırada İbrâhim Müteferrika’nın kurduğu matbaada musahhihlik yaptı. 1141 (m. 1728) senesinde Anadolu kadıaskerliğine ta’yin olundu. 1143 (m. 1730) senesinde İstanbul’da çıkan Patrona Halîl ayaklanmasından sonra vazîfesinden ayrılarak evine çekildi ve sessiz bir hayat yaşamağa başladı. 1146 (m. 1733) senesinde Rumeli kadıaskerliğine ta’yin edildi. 1146 (m. 1722) senesinde Şeyhülislâm Ebu’l-Hayr Ahmed Efendi’nin vazîfeden alınması üzerine, şeyhülislâmlık makamına ta’yin edildi, 1 yıl 9 gün müddetle şeyhülislâmlık vazîfesini doğruluk ve adâletle yürüttü. Bu vazîfeye devam ederken, İstanbul’da vefât etti.

Ebû İshak İsmâil Efendi-zâde İshak Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, faziletli ve kültürlü bir zât idi. Fetvâ makamına yapılan müracaatlardan harç almaz ve hediye kabûl etmezdi. Ba’zı ihtiyâç sahibi kimselerin kalem masraflarını kendi kesesinden ödeyecek kadar cömert ve iyiliksever bir zât idi. Arabça ve Farsça lisânlarına tam hâkimdi. Şeyhülislâm Mehmed Es’ad Efendi’nin büyük kardeşi ve Şeyhülislâm Paşmakçı-zâde’nin dâmâdı idi. İlmî üstünlüğü yanında, şairliği ve hattâtlığı da var idi.

Eserleri: 1- Şifâ-i şerîf tercümesi: Bu esere “İstisfa” adı verilmiştir. 2-Kasr-ül-metin: Bostân-ül-ârifîn tercümesi. 3- Bi’setnâme, 4- Dîvân: Türkçe, Arapça ve Farsça yazılmış şiirlerini topladığı eseridir.

Onun şiirlerinden ba’zı beytler:

Hâlimi arz et sabâ dildâre Allah aşkına,
Sûziş-i dilden haber ver yâre Allah aşkına.

Ey tabîb-i hazık nabz âşiyân-ı derd-i dil,
Hasta-i hicrem bana bir çâre Allah aşkına.

Yukarıdaki beytlerin alındığı gazelin bir mısra’ı

“Keşf-i Esrâr eyleme, ağyâre Allah aşkına”

atasözü hâline gelmiştir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 90

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2, sh. 899

3) İlmiye salnamesi sh. 514İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBÛ SA’ÎD-ZÂDE FEYZULLAH FEYZÎ EFENDİ

Osmanlı âlim ve şâirlerinden. Osmanlı şeyhülislâmlarının kırkyedincisidir. İsmi Feyzullah’tır. Ebû Sa’îd-zâde Feyzullah Efendi diye tanınmıştır. Şiirlerinde “Feyzî” mahlasını kullanmıştır. Yirmialtıncı şeyhülislâm Es’ad Efendi’nin torunu, yirmidokuzuncu şeyhülislâm Ebû Sa’îd Efendi’nin oğludur. 1040 (m. 1630) senesinde İstanbul’da doğdu. 1110 (m. 1698) senesinde İstanbul Fındıklı’daki evinde vefât etti. Eyyûb Sultan civarındaki aile mezarlığına defnedildi.

Küçük yaşından i’tibâren babası Ebû Sa’îd Efendi’den ve zamanın diğer âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil edip, kısa sürede ilmî üstünlüğe ulaştı. Müderris olup, 1055 (m. 1645) senesinde İstanbul’da Mihrimâh Sultan Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi. 25 yaşına gelince, 1065 (m. 1655) senesinde Galata mevleviyyesine, daha sonra İstanbul kadılığına getirildi. Aynı sene vazîfeden alındı. Uzun bir müddet devlet me’mûriyetinden uzak kaldı. 1077 (m. 1666) senesinde Anadolu, 1097 (m. 1685) senesinde Rumeli kadıaskerliğine yükseltildi. Bir yıl kadar bu vazîfeden alındıysa da, 1098 (m. 1686) senesinde tekrar iade edildi. Sultan İkinci Süleymân Hân zamanında, 1101 (m. 1689) senesinde şeyhülislâmlık makamına getirildi, 1 yıl 8 ay 14 gün süren şeyhülislâmlık vazîfesinden sonra, 1103 (m. 1691) senesinde Sultan İkinci Ahmed Hân zamanında vazîfeden ayrılıp Bozcaada’ya gönderildi. Bir müddet sonra İstanbul’a döndü. Beşiktaş’taki evinde ikâmet etti. Şeyhülislâm Çatalcalı Ali Efendi’nin vefâtı üzerine, 1103 (m. 1691) senesinde yeniden şeyhülislâmlığa getirildi. 2 yıl 2 ay 3 gün müddetle bu şerefli vazîfeyi yürüttükten sonra, 1105 (m. 1693) senesinde vazîfeden ayrılıp, Sakız adasına gitti. Sakız adası düşman tarafından işgal edilince, Mısır’a gitti. Kısa bir müddet sonra İstanbul’a döndü. İstanbul’a dönüp Kandilli’deki evinde ikâmet etmekteyken, 1110 (m. 1698) senesinde vefât etti. Her iki şeyhülislâmlık müddeti, 3 yıl 10 ay 17 gündür.

Ebû Sa’îd-zâde Feyzullah Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, astronomi ve edebiyatta ihtisas sahibi idi. Şiir ve inşâda yüksek idi. Açık sözlü, fakat sert bir mizaca sâhib idi. İlimle uğraşmış olmasına rağmen, belirli bir eser bırakmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 76

2) Sicilli Osmanî cild-4, sh. 33

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-5, sh. 3464

4) İlmiye salnamesi sh. 494

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
EBÜ’L-MEVÂHİB EL-HANBELÎ (İbn-i Bedr el-Müftî)

Şam’da yetişen Hanbelî mezhebi âlimlerinden ve müftî. İsmi, Muhammed bin Abdülbâki bin Abdülbâki bin Abdülkâdir bin Abdülbâki bin İbrâhim bin Ömer bin Muhammed el-Ba’lî ed-Dımeşkî olup, dedelerine nisbetle; İbn-ül-Bedr ve İbn-i Fakîh diye tanınır. Künyesi, Ebü’l-Mevâhib’dir. 1044 (m. 1634) senesi Receb ayında Dımeşk’da (Şam’da) doğdu. Orada yetişti. 1126 (m. 1714) senesi Şevval ayının yirmidokuzunda Çarşamba günü ikindi vakti orada vefât etti.

İlk olarak babasından Kur’ân-ı kerîm okumayı öğrenen Ebü’l-Mevâhib, bundan sonra tecvîd ilimlerini de öğrendi ve Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. İlim öğrenmek maksadıyla, Dımeşk’dan başka, Mısır, Mekke, Medîne ve başka yerlerde bulundu. Necmüddîn-i Gazzî, Muhammed Habbâz el-Batnînî, Şeyh İbrâhim el-Fettâl, İsmâil Nablüsî, Zeynel’âbidîn el-Gazzî, Molla Mahmûd el-Kürdî, Şeyh Eyyûb Halveti, Şeyh Ramazan Akkârî, Muhammed Necmüddîn el-Faradî, Muhammed üstüvânî, İbn-i Hamza, Abdüsselâm el-Lekânî, Abdülbâki bin Muhammed ez-Zerkânî ve daha birçok âlimden ders okudu. Çoğundan icâzet (diploma) aldı. Mısır’da ilim tahsil ederken, babası Dımeşk’da vefât etti. Bunu haber alınca Dımeşk’a geldi. Babasının yerine geçip, talebelere ders vermeye başladı. Sabah vaktinde husûsî, akşam ile yatsı arasında da umûmî olarak, talebelere ders verirdi. Akşam derslerinde Sahîh-i Buhârî ve Sahîh-i Müslim’i, İmâm-ı Süyûtî’nin “Câmi’u kebîr ve Câmi’u sagîr” isimli eserlerini, Şifâ-i şerîfi, İmâm-ı Nevevî’nin “Riyâz-us-sâlihîn” isimli eserini, İbn-i Miskeveyh’in Tehzîb-ül-ahlâk”ını ve daha başka kitapları okuttu. Hadîs, usûl-i hadîs, kırâat, ferâiz, fıkıh, nahiv me’ânî, beyân ve daha başka ilimlerde ders verdi. İnsanlar ondan çok istifâde ettiler. Talebeler çok olduğundan grublar hâlinde gelip ders alırlardı.

Rivâyet edilir ki: 1108 (m. 1696) senesinde Şam’da müthiş bir kıtlık oldu. Uzun bir müddet yağmur yağmadı. İnsanlar susuzluktan çok muzdarib oldular. Çok kimse, Allah rızâsı için üç gün oruç tutup, dördüncü gün oruçlu olarak yağmur duâsına çıktılar. Herkes namaz kılıp, yağmur yağması için Allahü teâlâya duâ ettiler. Ayrıca duâ etmesi için, Ebü’l-Mevâhib’e de ön tarafta bir kürs hazırladılar. Oraya çıkıp duâ etmeye başlayan Ebü’l- Mevâhib, sonunda ağlayarak ve sakalını tutarak; “Yâ Rabbî! Bu ihtiyâr kulunu halk arasında mahcûb etme!” diye yalvardı. Tam bu esnada hava kararmaya, bulutlar görünmeye başladı. Allahü teâlânın izni ile üç gün devamlı olarak yağmur yağdı. Herkes suya doydu. Allahü teâlâ onun duâsını kabûl etmiş onun hürmetine insanları büyük bir sıkıntıdan kurtarmıştı.

Ebü’l-Mevâhib el-Hanbelî, nafakasını te’min etmek için ticâretle uğraşırdı. İlim öğrenmek ve sâlihlerin sohbetlerinde bulunmak husûslarında çok gayretli idi. Alış-veriş muâmelelerini tam uygun yapardı. İlim talebelerine, gizli olarak, çok sadaka verirdi. Her işini Allahü teâlânın rızâsına uygun olarak yapmaya dikkat eder, bu husûsta kınayanların kınamalarına aldırmazdı. Menkıbe ve kerâmetleri pek çokdur.

Rivâyet edilir ki: Ebü’l-Mevâhib el-Hanbelî’nin zamanında bulunan vâlilerden birisi, bâ’zı haksızlık ve zulümler yapmıştı. O zamanda bulunan ba’zı tüccârlar, vâlinin bu hâlini Ebü’l-Mevâhib’e anlattılar. O da bir mektûp yazarak vâliye gönderdi. O mektûbunda, zulüm ve haksızlıklardan vazgeçmesini tavsiye edip, ba’zı nasihatlerde bulundu. Fakat vâli bu mektûbu pek dikkate almadı. Bu hâl devam edince, tüccârlar ikinci defa Ebü’l-Mevâhib’e müracaat ederek artık dayanamayacaklarını, bir çâre bulmasını söylediler.

Bunun üzerine vâliye ikinci bir mektûp yazarak, tekrar nasihat ve tavsiyelerde bulundu. Bu mektûbu hizmetçisi ile gönderdi. Hizmetçi mektûbu götürdüğü sırada, askeriyenin ileri gelenlerinden bir zât ve daha başkaları da vâlinin yanında bulunuyorlardı. Mektûp vâliye çok te’sîr etti, ağır geldi. Orada bulunanlar da Ebü’l-Mevâhib’in hâlini, dînimizin emirlerine bağlılığını, ilmini, ibâdetini ve evliyâlık yolundaki yüksekliğini anlattılar. Bu sözler, vâliyi sâkinleştirdi. Ebü’l-Mevâhib’in sözleri (mektûbu) sebebiyle, kendisinde bir yumuşama hâli hâsıl oldu. Bundan sonra artık kimseye zulmetmemeye dikkat etti.

Ebü’l-Mevâhib’in eserlerinden ba’zılarının isimleri şöyledir: 1) Feyz-ül-vedûd (bu kitabını 1094 (m. 1682) senesinde yazmış olup, hocalarının isimlerini ve hâl tercümelerini anlatır), 2) Kavâ’id, 3) Kitâbetün alâ Sahîh-il-Buhârî, 4) Kevâkib-üz-zâhire fî âsâr-il-âhıre. Ayrıca, ba’zı âyet-i kerîmeler hakkında risaleleri ve başka eserleri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Silk-üd-dürer cild-1, sh. 67

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 123

3) El-A’lâm cild-6, sh. 184

4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 312

5) İzâh-ul-meknûn cild-1, sh. 369

6) Brockelmann Sup-2, sh. 455

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ES’AD EFENDİ (Ebû İshak Efendi-zâde Muhammed)

Osmanlı âlimlerinden. Altmışyedinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Muhammed Es’ad’dır. Şeyhülislâm Ebû İshak İsmâil Efendi’nin oğlu, yine Şeyhülislâm İshak Efendi’nin birâderidir. Ebû İshak Efendi-zâde diye bilinir. 1096 (m. 1685) senesinde İstanbul’da doğdu. 1166 (m. 1753) senesinde İstanbul’da vefât etti. İstanbul’da Sultan Selîm civarında babası tarafından yaptırılan İsmâil Ağa Câmii’nin bahçesinde, babasının kabri yanına defnedildi.

Küçük yaştan i’tibâren, babasından ve Mutavvelci Mehmed Efendi gibi birçok âlimden ilim tahsil etti. Aklî ve naklî ilimlerde yükseldikten sonra mülâzim (stajyer) olup, 1122 (m. 1710) senesinde yirmialtı yaşındayken hâriç rütbesiyle müderris oldu. Birçok medreselerde müderrislik yapıp, ilim öğretmekle meşgûl oldu. Babası şeyhülislâm olunca, teftiş-i haremeyn ve fetvâ emînliği vazîfesine getirildi. Daha sonra Selanik kadılığına ta’yin edildi. Mekke-i mükerreme kadılığına gönderildi. 1147 (m. 1734) senesinde Sadrâzam Mehmed Paşa’nın Adakale (Birinci Mahmûd Hân devri Osmanlı-Avusturya harbi) seferinde ordu kadılığı vazîfesini yaptı. 1150 (m. 1737) senesinde Anadolu, 1157 (m. 1744) senesinde Rumeli kadıaskerliklerine getirildi. 17 ay sonra bu vazîfeden alındıysa da, kısa bir müddet sonra tekrar iade edildi. 1161 (m. 1748) senesinde Şeyhülislâm Ak Mahmûd-zâde Mehmed Zeynel’âbidîn Efendi’nin ayrılması üzerine, şeyhülislâmlığa ta’yin olundu, 1 yıl 22 gün bu vazîfeyi yürüttükten sonra, 1162 (m. 1748) senesinde vazîfeden ayrıldı. İstanbul’a dönüp incir köyündeki evinde ikâmet etmekte iken vefât etti.

Es’ad Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, cömert bir kimse idi. Atâ binmek ve silah atmak husûsunda maharet sahibi idi. Şairliği de olan Es’ad Efendi’nin kasîde ve şiirleri vardır.

Muhammed Es’ad Efendi’nin, değişik konulara dâir yazdığı eserlerinin ba’zıları şunlardır: 1- Lehcet-ül-lügat: Türkçe’den, Arapça ve Farsçaya hazırlamış olduğu lügattir. Bu eseri 850 sahife olup, 1210 (m. 1795) senesinde basılmıştır. 2- Tefsîr-i sûre-i Yâsîn, 3- Tefsîr-i Âyet-el-Kürsî. 4-Tefsîr-i âyet-in-Nasr, 5- Nazîre-i Etvâk-üz-Zehebî liz-Zemahşerî, 6- Gülzâr-ı İbrâhim, 7- Hemziyye ve Lâmiyye kasideleri, 8- Zübdet-ül-lehçe: İki cildlik bir lügattir. 9- Dîvân, 10- Bülbül-nâme.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 247

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2, sh. 908

3) Devhat-ül-meşâyıh sh. 96

4) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 238

5) Keşf-üz-zünûn sh. 1349

6) İlmiye salnamesi sh. 524İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ES’AD HOCA EFENDİ (Yanyalı)

Osmanlı Devleti’nde yetişen din ve fen âlimi. İsmi, Muhammed Es’ad bin Ali veya Es’ad bin Muhammed bin Ali’dir. Bugün Arnavutluk sınırları dahilindeki Yanya şehrinde doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. Yanyalı Hoca Es’ad Efendi nâmıyla meşhûr oldu. 1143 (m. 1730) senesinde vefât etti.

İlim sahibi bir aileye mensûb olan Hoca Es’ad Efendi, din ve âlet ilimlerini, memleketinde, müftî Mehmed Efendi ve müderris İbrâhim Efendi’den öğrendi. 1098 (m. 1688) senesinde İstanbul’a geldi. Akşehirlizâde İbrâhim Efendi’nin talebeleri arasına katıldı. Arkadaşları arasında ilk sırayı aldı. Akşehirlizâde İbrâhim Efendi’den icâzet alarak me’zûn oldu. Müderrislik vazîfesi verildi. Fen ilimlerine merakının çokluğundan, bir taraftan müderrislik yaparken, diğer taraftan eski Tekirdağ müftîsi Mehmed Efendi’den matematik ve kozmoğrafyayı, Müneccimbaşı Mehmed Efendi’den de irtifa usûlünü öğrendi. Rumca ve Arabcayı Yanya’da öğrenmişti. Molla Müncel’den de Farsçayı öğrendi. Din ve fen ilimlerinde çok ilerledi. Fıkıh, kelâm, astronomi ve matematik bilgilerinde âlim oldu. Onun ilimdeki yükselmesi dikkate alınarak, 1111 (m. 1699) senesinde, yüksek medreselere talebe hazırlayan Eyyûb Sultan Medresesi’ne müderris ta’yin edildi. 1138 (m. 1725) senesinde de Galata kadılığı verildi. Bu sıralarda İbrâhim Müteferrika, Türkiye’de ilk matbaayı kurmak için hazırlık yapıyordu. O zamana kadar İstanbul’da çok sayıda hattât bulunması (ba’zı araştırıcılara göre doksanbin) ve o zamanlar çok ibtidâî olan matbaadan daha serî kitap yazılması sebebiyle, matbaaya rağbet edilmemişti. Üstelik başlı başına bir sanayi kolu denilebilecek hattâtlığın (kitap yazma işinin) ve yan kolları olan cildcilik, nakkaşlık gibi meslek erbâbının birden bire açığa çıkıp işsiz kalması, memleket içinde ekonomik buhranlara sebep olabilirdi. Hâlbuki Avrupa’da ilimle uğraşanların sayısı çok olmadığı gibi, kitap yazma işinde çalışan fazla kimse de yoktu. Dolayısıyle Avrupalı için matbaa, ekonomik bir çöküntü getirmiyordu. Ancak papazların muhalefeti ile karşılaşılıyordu. Hattâ Cizvit (katolik) misyonerlerinin kışkırtmasıyla yeniçeriler, Rum-Ortodoks Patriği’nin kurdurduğu matbaayı, kuruluşundan bir sene sonra, 1038 (m. 1628) senesinde tahrib ettiler. Müslüman ahâli, matbaayı bir ihtiyâç olarak görmediği için o zamana kadar kurmadılar. Matbaanın geç gelmesi, müslümanların karşı çıkmasından dolayı değildir. Osmanlı Devleti’nin en yüksek dînî makamı olan şeyhülislâmlık makamında bulunan Yenişehirli Abdullah Efendi’nin, Sadrâzam Nevşehirli Dâmâd İbrâhim Paşa’nın ve pâdişâhın, matbaayı tasvip edip, kurucusu İbrâhim Müteferrika’yı teşvik etmeleri, müslümanların lüzumunda bu işe nasıl gönül ve destek verdiklerini göstermektedir. Yalnız fen ve âlet ilimlerine dâir eserlerin basılmasına müsâde edilerek, dînî eserlerin hattâtlara bırakılması da, yazı yazarak geçimini te’min edenlerin korunduğunu göstermektedir.

İlk defa matbaa kurmak için İbrâhim Müteferrika teşebbüs ve müracaat etmiş ve kendisine hem şeyhülislâmın fetvâsı hem de pâdişâhın fermanı verilmişti. Ayrıca, Osmanlı Devleti’nin en yüksek dînî hizmetlerini îfâ etmiş olan, eski Galata kadısı Yanyalı Hoca Es’ad Efendi ile, eski İstanbul kadısı Molla İshak Efendi ve eski Selanik kadısı Molla Sâhib Efendi gibi her ilimde söz sahibi kimselerden musahhihler ta’yin edildi, “İbrâhim Müteferrika’nın bastığı eserlerin, bu seçkin kimselerin kontrolünden geçmesi, basılan kitapların halkın i’timâdını te’min etmesinde mühim rol oynadı.

Matbaanın ilk kuruluşunda böyle mühim bir işte çalışan Es’ad Hoca Efendi, aynı zamanda, Sadrâzam Dâmâd İbrâhim Paşa’nın kurduğu yirmibeş kişilik tercüme hey’etinde de üye idi.

Es’ad Hoca Efendi, din ve âlet ilimlerinde çok ilerlemiş, Arab, Fars, Latin, Türk ve Avrupa’da yeni yeni ortaya çıkarılan bilgiler ve buluşlarla birlikte, klasik kaynakları da tarayarak, her husûsta bilgi sahibi olmuştu. Es’ad Hoca Efendi, ba’zı klasik kitapları Türkçeye tercüme etti. İbn-i Sina’nin tıbba dâir, “Eş-Şifâ” adlı eserini Türkçeye çevirdi. “Hikmet-ül-işrâk” kitabını şerhetti. “Metâli’ül-envâr”

“Kütüb-i semâviyye ve hikmet-i tabiiyye” ve “Şerh-ül-Envâr” adlı eserleri Türkçeye tercüme etti. Çok güzel şiirler yazıp, şiirlerini Dîvân’ında topladı. Ayrıca Sadrâzam Dâmâd İbrâhim Paşa ve Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi’nin teşvikiyle, Aristo’nun “Fizik” adlı kitabını, Yunancadan Arabçaya tercüme ve şerhetti. Bu eserlerden başka, Manzûme-i Şehdî”ye bir şerh yazıp, Rumcaya tercüme etti. “Hâşiye-i İsbât-ı vâcib” ve “Risâle-i tâhûtiye” adlı kitaplar da onun eserleri arasındadır.

Her müslüman gibi, Allahü teâlânın râzı olduğu yolda bulunmak için çırpınan Es’ad Hoca Efendi, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına riâyette çok titiz davranırdı. Kalbini tasfiye ve nefsini tezkiye için Nakşibendiyye yoluna mensûb büyüklerin sohbetlerinde bulundu. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkıyla ahlâklandı. Herkese iyilik yapar, elinde olanı Allah rızâsı için vermekten sakınmazdı. Devamlı ilim ve ibâdetle meşgûl olur, insanlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarını anlatarak vakitlerini kıymetlendirirdi.

Es’ad Hoca Efendi, yazmış olduğu pek kıymetli eserler yanında, mümtaz talebeler de yetiştirdi. Oğlu matematik âlimi Mehmed Efendi ve meşhûr fen âlimi Vesim Abbâs Efendi, onun talebeleri arasındadır.

Es’ad Hoca Efendi’nin beytlerinden biri şöyledir:

“Anlamaz feyz-i Hüdâyî, sırrın idrâk eylemez,
Girmeyenler halkay-ı tevhîde Allah aşkına.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 205

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 248, cild-9, sh. 49

3) Osmanlı Müellifleri cild 1, sh. 234

4) Sicilli Osmânî cild-1, sh. 332İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
FAKÎRULLAH

Anadolu’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, İsmâil bin Kâsım bin Abdülcemâl’dir. Fakîrullah diye tanınır. 1067 (m. 1656) senesinde Siirt’in Tillo kasabasında dünyâya geldi. Babasının yerine müderrislik yaparak binlerce talebe yetiştirdi. Tasavvuf yolunda yükselerek evliyâlıkta Gavs makamı denilen üstün derecelere sahip oldu. 1147 (m. 1734) senesinde doğduğu yer olan Tillo’da vefât etti.

Dedesi Molla Abdülcemâl, Peygamber efendimizin amcası Hazreti Abbâs’ın ( radıyallahü anh ) torunlarındandır. Zâhirî ilimlerde âlim idi. Tillo’da müderrislik vazifesi yapıyordu. Oğlu Mevlânâ Kâsım’ı yetiştirerek âlim olmasına vesile oldu. Kâsım da babasının vefâtından sonra yerine geçerek talebe okutmağa başladı. 1067 senesinde Receb-i şerîfin ilk Cum’a gecesi, ya’nî Regâib gecesi bir oğlu dünyâya geldi. İsmini İsmâil koydular. Annesi ona, besmelesiz süt emzirip, yemek yedirmedi. Babası Mevlânâ Kâsım onu küçük yaşta yetiştirmeye, ilim öğretmeğe başladı, İsmâil Fakîrullah yirmidört yaşına kadar zâhirî ilimlerde âlim ve bâtınî ilimlerde mütehassıs bir velî olarak yetişti. İbâdetlerinden büyük bir lezzet alır, zevk ile yapardı. Anne ve babasının hukukunu gözetir duâ ve rızâlarına kavuşmak için çok gayret gösterirdi.

1071 (m. 1660) senesinde babası Mevlânâ Kâsım hazretleri vefât edince, yerine geçerek müderrislik yapmağa başladı. O sene evlendi. İsmâil Fakîrullah hazretleri haramlardan çok sakınır, hattâ şüpheli korkusuyla mübahların dahî fazlasından kaçınırdı. Tarlasını abdestli olarak eker, biçer, hasadını kaldırır, öşrünü verdikten sonra un hâline getirmek için el değirmeninde bizzat kendisi çalışırdı. O undan hamur yoğurup ekmek yapar, böylece yiyeceklerine hiçbir şüphe karışmamasına çok dikkat ederdi. Üzüm bağının işlerini dahî kendisi görür, olgunlaşan üzümleri hayvanların hakkı geçer korkusuyla bizzat kendi sırtında taşırdı. Yiyecek olarak taze veya kuru üzüm ile iktifa ederdi. Her Cum’a günü gusl abdesti almayı yaz, kış hiç aksatmazdı. Gecelerini hep ibâdetle, gündüzlerini oruçlu olarak geçirirdi. Allahü teâlâyı bir an unutmaz, gâfil olmazdı. Rabbini hatırlamak onun gıdası ve en büyük zevki idi. Kırk yaşına kadar böyle devam etti. Kırk yaşında iken latîf mizacı değişip kırk gün yemedi, içmedi ve konuşmadı. Kendinden habersiz olarak yattı. Kırk gün sonra mübârek gözünü açıp bir tas su içti ve ekşi nar isteyip ekmekle yedi. Ondan sonraki günler her çeşit yemekten orta derecede yiyerek kırksekiz yaşına kadar böyle devam etti.

Kırksekiz yaşında olduğu 1114 (m. 1702) senesi Şa’bân ayının ilk Cum’a gecesi idi. Akşam namazından sonra komşularından birine ta’ziyeye gitmişti. Yatsı olmadan câmiye gitmek için ayrılan İsmâil Fakîrullah hazretleri karanlıkta evin avlusuna çıktı. Avluda, içinde su olmıyan onbeş metre derinliğinde içi boş ve ağzı açık bir kuyu vardı, İsmâil Fakîrullah, karanlıkta bu kuyuyu takdîr-i ilâhî farkedemiyerek içine düştü. Fakat Allahü teâlânın koruması ile vücûdunun hiçbir yerine birşey olmadı. Sâdece sol kaşının üzerinde ince bir sıyrık vardı. Burada kendisini Allahü teâlânın celâl sıfatıyla imtihan ettiğini anlıyan İsmâil Fakîrullah, bu kadar yüksekten bir sıyrık ile kurtulmasına hamd ederek Allahü teâlâya secdeye kapandı, hulûs-ı kalb ile Rabbine sığındı. O anda etrâfında ma’nevî bir meclis kuruldu. Hızır aleyhisselâm, Abdülkâdir-i Geylânî, Cüneyd-i Bağdadî hazretleri gibi pekçok velînin rûhları orada hazır oldular. Kuyunun içi genişleyip yemyeşil bir nûra garkoldu. Evliyâlıkta Gavs makamı denilen derecelere kavuştuğu müjdelendi. Kendisine muhabbet şerbeti içirdiler. Böylece zamanın evliyâsının sultânı oldu. O, bu hâlde iken saatler geçti. Câmide yatsı namazını kılmak için bekliyen cemâat, İsmâil Fakîrullah hazretlerinin gelmediğini görünce evinden ve komşularından soruşturdular. Bulamayınca da aramaya başladılar. Dokumacılık yapan bir usta, kuyunun içinden tatlı bir sesin geldiğini farkedince komşularına haber verdi. Herkes kuyunun başına mumlarla birikti ve kuyuya inerek İsmâil Fakîrullah’ı oradan çıkardılar.

İsmâil Fakîrullah, kuyuda içtiği muhabbet şerbetinin te’sîriyle sekiz sene istiğrak (dünyâyı unutarak kendinden geçme) hâlinde devamlı mest olup, kaldı, insanlardan tamamen uzlet edip, hanım ve evlâdından bile ayrı kalmaya başladı. Sâdece büyük oğlu Abdülkâdir Efendi huzûruna girip hizmetiyle şereflendi.

İsmâil Fakîrullah, bu istiğrak hâlinde iken söylediği bir kasidede kuyuda olanları şöyle anlattı:

“Allahü teâlânın aşkı ile kendimden geçmiş bir hâlde iken, duvarı mermer taşlarla örülmüş kuyuya düştüm.

Onbeş metre kadar derin olduğu hâlde, kendimi bir karış yerden düşmüş gibi hissettim.

Düştüğüm an, kuyudan ilâhî yeşil bir nûr yükseldi. Öyle ki, verdiği aydınlığı birçok nûrlar veremezdi.

O gece, benim için Kadr gecesi kadar kıymetlidir. Çünkü, Allahü teâlâ bana orada pekçok lütuf ve ihsânlarda bulundu.

Bu lütfun bereketiyle okyanusların dibinde ve semâvâtda bulunan herşey gözlerimin önüne getirilerek gösterildi.

Allahü teâlâ bana o gece öyle büyük ni’metleri ihsân etti ki, onu, daha önce yaşıyan evliyâsının çoğuna vermedi.

Bir anda etrâfımda kurulan ma’nevî mecliste, Hızır ve İlyas aleyhisselâm, Abdülkâdir-i Geylânî, Ahmed Rıfâî ve Cüneyd-i Bağdadî hazretleri bana çok ikramlarda bulundular ve müjdeler verdiler.

Şeyh Hamza Kebîr hazretleri elinde yeşil âsâsıyla, arkasında da ona mensûp olanların hepsi geldi ve hâlimin güzelliğine hayran kaldılar.

Yanında yıldız gibi parlıyan oğlu Şeyh Mücâhid, Şeyh Mûsâ ve Şeyh Muhammed Radî de vardı.

Çok sevdiklerimden ve makamları yüksek olan Şeyh Bürhan, Şeyh Âlemeyn ve Halîl Ferd dahî yanıma gelerek bu meclisin sonuna kadar bana izzet ve ikramlarda bulundular.

Önlerinde Şeyh Hasen’in bulunduğu Fatiriyyûn’lar da ziyâretime geldiler. Hepsi cübbelerini giymiş bir hâlde idiler.

Ayrıca Veysel Karânî hazretleri, Şeyh Hasen Hutvî, Şeyh Mustafa Kürdî ve Şeyh Neccâr bin Neccârî de orada hazır oldular.

Hâlid bin Velîd hazretleri elinde demir bir âsâ ile teşrîf buyurdu. Hepsi de bana ihsân edilen ni’metlere hayran oldular.

Etrâfıma saf saf dizilip ellerinde ilâhî şerbetle dolu kadehler tutuyorlardı. Ben ise, onların ortasında ve bakışları altında olduğum hâlde, Allahü teâlânın zikri ile meşgûl olup tefekkür ediyordum.

Hepsi de, ellerindeki şerbeti içmemi bekliyorlardı.”

İsmâil Fakîrullah hazretleri, istiğrak hâlini bıraktıktan sonra dostlarıyla görüşmeğe başladı. Onlara, Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin yoluna çok benziyen kendine mahsûs “Üveysiyye” yolunun âdabını öğretmeğe başladı. Pekçok talebeleri arasında ençok sevdiği ve hizmetine müsâade ettiği Molla Osman (İbrâhim Hakkı hazretlerinin babası) ve Molla Muhammed idi. Bu talebeleri kendisine on sene hizmet etmekle şereflendiler. Molla Osman, hocası İsmâil Fakîrullah hazretlerinin teveccühlerine kavuşması ve onun duâsını alıp talebesi olmakla şereflenmesi için memleketi Erzurum’dan henüz küçük olan İbrâhim Hakkı’yı da getirtti. O da hizmet etmeye başladı. Molla Osman ve Molla Muhammed hocalarına hizmetin onuncu) yılında, her ikisi de bir hafta içinde vefât ettiler. Cenâze namazlarını hocaları kıldırdı.

Onlardan sonra daha küçük yaşta olan İbrâhim Hakkı, İsmâil Fakîrullah’a hizmet etmiye, onun hasta kalblere şifâ olan sözleri ile olgunlaşmağa ve yetişmeğe başladı.

Erzurumlu İbrâhim Hakkı hazretleri anlattı: “Hocam İsmâil Fakîrullah hazretlerine hizmetimin üçüncü senesi idi. Bağbozumu zamanı Sonbahar aylarında idik. Tillo kasabasının kuzey tarafında dört saatlik mesafede bir kale vardı. Şirvan beyi bu kaleyi müdâfaa ediyordu. Van paşası itaatsizliği sebebiyle Şirvan beyine ceza vermek için bin kadar askerle kaleyi kuşattı. Topa tutmak istiyordu. Şirvan beyi durumu hazret-i Fakîrullah’a bildirerek paşaya mâni olmasını istirhâm etti ve duâ talebinde bulundu. Bunun üzerine hocam, paşaya bir mektûp gönderdi. Mektûpda; “Ümmet-i Muhammed’in fukarasına merhamet edesin. Bağlarını yağma etmeden çekip gidesin. O âsî olan beyin cezasını âhırete bırakasın” yazıyordu. Mektûp paşaya ulaştığında kuşluk vakti idi. Paşa mektûbu okudu. Fakat hocamın ricasına hiç aldırış etmeyip; “Ben buraya sultânın emriyle gelmişim. Kaleyi, bu âsî beyin başına yıkmalıyım” dedi. Geri dönüp gitmedi.

Paşa, topçularına “Ateş” emri verdi. Atılan toplardan bir tanesi kale duvarına çarpınca parçalandı. Parçalardan biri geri teperek paşanın atına isâbet etti. O anda altındaki at öldü. Arkasından gökyüzünde bulutlar toplanmaya, kısa bir müddet sonra da şiddetli ve iri iri dolu yağmağa başladı, iki saat aralıksız yağan dolu, kale dışında ne kadar insan varsa perişan etti. Doludan hayvanlar kaçacak, sığınacak yer aramağa başladılar. Askerler, kaçan atlarını yakalamak için peşinden koştular. Bu sırada kabarıp büyüyen seller askerlerin çadırlarını söküp götürdü, işte bu hâdiselerden sonra paşanın aklı başına geldi. Yakaladıkları bir ata binip yanına sekiz asker aldı. Doğru Tillo’ya hocam Fakîrullah hazretlerinin huzûruna gitmek üzere yola çıktı. Ancak akşam üzeri Tillo’ya girdi. Önce babam ile kaldığımız bizim hücreye geldi. Babamla, hocamızın huzûruna çıktılar. Paşa kan ter içinde, perişan bir hâlde idi. Boynu bükük bir vaziyette üstadımızdan özür dilemeye başladı. Hocamız ise hiç iltifât etmedi, sâdece; “Ey zâlim! Sen Allahü teâlâdan korkmaz mısın?” buyurdu. Paşa sıtmaya tutulmuş gibi titremeye başladı ve babamın işâreti ile geldiği gibi perişan bir hâlde huzûrdan çıktılar. O gece bizim hücrede kaldı. Sabaha kadar babamla hiç uyumadılar. Bir ara Paşa dedi ki: “Ben, Sultan Ahmed Hân’ın sohbetinde bulunur, hizmetiyle şereflenirdim. Yemîn ederim ki, sizin hocanız gibi heybetli bir kimse görmedim.” “Bir musibet, bin nasîhattan daha te’sîrlidir” sözüne uygun olarak sabahleyin geldiği gibi geri gitti. Hocamızın himmeti ve duâları bereketiyle Şirvan beyi, paşa’nın şerrinden kurtuldu. Paşa da, Allahü teâlânın sevdiği bir velî kulunun sözünü dinlememenin cezasını fazlasıyla çekti.”

Yine İsmâil Fakîrullah hazretlerinin talebesi olan Ma’rifetnâme sahibi İbrâhim Hakkı anlattı: “Hocamın huzûrunda hizmetle şereflenmemin dördüncü senesi sonbaharıydı. Evlerin damları üzerinde bir miktar bulgurumuz serilmiş, kurutuluyordu. Ayın onikinci gecesi mehtaplı bir havada Cum’a akşamı yatsı vaktini bekliyordum. Vakit girince minareye Ezân-ı Muhammedî’yi okumak üzere çıktığımda Tillo’nun doğu tarafının yağmur bulutları ile kaplanmış olduğunu ve herkesin kendi zâhirelerini damlardan toplamak için acele ettiklerini gördüm. Ezân-ı şerîfi acele ederek okudum. Hocamızın bulgurlarını toplamak için yardıma gitmek istiyordum. Minareden aşağı indiğimde üstadımız, erkek çocuklarını, torunlarını, hizmetçilerini toplamış bekliyorlardı. Onlara; “Efendim! Yukarı mahalledekiler yağmur yağabilir korkusuyla bulgurlarını topluyorlar” dedim. Hizmetçilerden biri yavaşça; “Biz de o tedbire başvurmak istedik. Fakat hocamız bize mâni oldu. “Bulguru, yağmuru bırakıp câmiye gidiniz, Cum’a gecesine ta’zim edip hürmet gösteriniz” buyurdu” dedi. Hep birlikte câminin sofasında yatsı namazını kıldık. Sonra gökyüzünü incelemeye koyulduk. Tillo üzerinde bulut ikiye ayrıldı. Evlerin bulunduğu kısımda zerre kadar bulut kalmadı. Biraz sonra şiddetli bir yağmur başladı. Tillo’nun etrâfında seller aktığı hâlde kasabamızın üzerine bir damla bile yağmur düşmedi. Böylece Allahü teâlâ, o sevdiği kulunun hürmetine kasabamızın halkına aydınlık ve rahatlık ihsân eylediİbrâhim Hakkı hazretleri anlattı: “Hocamın hizmetine gelişimin altıncı senesi ki, onbeş yaşında idim. Bir bahar günü idi. Aklî dengesini kaybetmiş deli bir bey, otuz kadar hizmetçisiyle hocamızı ziyârete geldi. Dergâhın kapısından izin almadan içeri girip herhangi bir edebe riâyet etmeden, hocamıza; “Güzel canım! Seni nasıl bulacağımı merak eder, dururdum. Meğer ki buradasın. Allah rızâsı için bir kalk da güzel boyunu göreyim. Sonra bu tatlı canımı sana kurban edeyim” dedi. Mübârek hocamız Allahü teâlânın ism-i şerîfini duyar duymaz ayağa kalktı. Bey ise hocamızın hemen ellerine sarıldı, öpmeğe başladı, sonra da düştü bayıldı. Üstadımız hizmetçilere işâret edip; “Bu emîri misâfir odasına götürüp yatırınız. Üzerine de çok yorgan örtünüz, uyusun ve aklı başına gelsin” buyurdu. Hocamızın emrini derhal yerine getirdik. Günlerdir uyku uyuyamıyan bey, altı yorgan altında altı saat uyudu. Bu sırada hocamız bir tabak içinde kuru üzüm getirtti. Üzümlere Kur’ân-ı kerîmden ba’zı âyet-i kerîmeler ve duâlar okudu. Sonra da bana; “Molla İbrâhim! O mecnûnun yatağının başucuna otur. Uyandığında ne isterse onu sana verelim gel, götür” buyurdu. Bunun üzerine misâfirin odasına girdiğimde o da uyandı ve; “Ben, Şeyh’in önünde tabak içinde bulunan kuru üzümleri isterim” dedi. Hocamın huzûruna gidip, durumu arzettim. Tabağı verdiler, götürdüm. Hiç kalmayıncaya kadar yedi, bitirdi. Sonra kalkıp abdest aldı. Aklı başına geldi. Altmış gündür namaz kılmayan mecnûn, o günün öğle namazını kıldı. O gece bizimle beraber kaldı. Sabahleyin babamın yanında hocamızın huzûruna veda etmek üzere gittiler. Fakat cesâret edip içeri giremedi. Utancından içeri dahi bakmayıp, ayak üzerinde kararsız bir hâlde durdu. Bir müddet sonra kapının eşiğini öpüp, sürûr ile memleketine gitti. Hocamızın himmeti ve duâsı bereketiyle aklı başına gelip beyliğini devam ettirdi.”

Yine İbrâhim Hakkı hazretleri anlattı: “Onaltı yaşında idim. Bir yaz günüydü. Sıhranlı Şeyh Ali Efendi isminde mübârek bir zât elliiki talebesiyle hacdan geldi. Öğleye yakın hocamız İsmâil Fakîrullah hazretlerinin huzûruna girdiler. Ali Efendi içeriye girince selâm vermedi, konuşmadı, el öpmedi, müsâfeha yapmadı. Edeb ile bir köşeye oturdu, başını önüne eğmiş olduğu hâlde öğle namazına kadar huzûrda kaldı. Namazdan sonra da Allaha ısmarladık demeden, selâm vermeden huzûrdan ayrıldı ve bizim kaldığımız odaya geldi. Yine selâm vermeden, konuşmadan, başını önüne eğip oturdu, ikindiye kadar babam ile murâkabe yaptılar. Akşam iftarında her yemekten birer lokma veya kaşık aldı. Babam, Ali Efendi’ye çok hürmet gösterdi ve hizmet etti. Gece babam ile sabaha kadar murâkabe edip iç âlemlerine daldılar. O geceyi de böyle ihyâ ettiler. Sabahleyin yine hocamızın huzûru ile şereflendi. Yine sessizce oturdu, dinledi ve bir müddet sonra ayağa kalktı. Hocam da ayağa kalkıp ona duâ etti. Hacı Ali Efendi el öpüp, konuşmadan dışarı çıktı. Biz de Ali Efendi’ye hürmet edip, elini öptük Atına bindirerek Tillo’dan çıkıncaya kadar arkasından gidip onu uğurladık. Orada bizimle vedâlaştı ve talebeleriyle memleketine gitti. Eve gelince babama; “Efendim! Bu nasıl misâfirdir ki, herkesten çok izzet ve hürmet bulmuştur?” dedim. Babam da; “Bu misâfir diğerlerine benzemez. Kâmil, olgun bir velî olup gönül sahibidir. Bizim muhterem hocamızın hâl ve şânına yakın bir derecesi vardır. Zîrâ bu halini merak ettiğin zât dedi ki; “Uzun zamandan beri âlemi dolaşırım. Çok memleketler gezdim. Elli seneden beri pekçok evliyâyı ziyâret ettim. Zâhirde bilinmeyen evliyâ ile ma’nevî meclislerde görüştüm. Ancak bu mübârek zâtın cümlesinden üstün derecelere sahip, Gavs-ı a’zam makamında olduğunu müşâhede ettim. Bu muhterem hocamızın vücûd-i şerîfini Allahü teâlânın aşkı yakmıştır. Buraya gelip İsmâil Fakîrullah hazretlerinin mübârek yüzünü gördüğümde, kendimi onun gönül aynasında gördüm, işte benim seyahatim tamam oldu ve muradıma kavuştum.” Babama; “Bu hiç konuşmayan misâfir, bunları size ne zaman söyledi?” diye sordum. Cevâbında; “Biz kalblerimizle konuştuk. Hattâ bundan başka daha pekçok hikmetler üzerinde uzun uzun sohbet ettik” dedi.”

İbrâhim Hakkı hazretleri anlattı: “Hocamın hizmetiyle şereflenmemin sekizinci senesiydi. Tillo’ya üç saat mesafedeki bir köyde hocamın çok sevdiği bir talebesi vardı. Onun bağında misbak üzümü bulunurdu. Bu çeşit üzüm, diğerlerinden yirmi gün önce olgunlaşırdı. O kimsenin ilk olgunlaşan üzümleri bir sepete doldurup, hiç kimseye vermeden getirip önce hocama ikram etmek âdeti idi. O sene âdetinden bir hafta sonra geldi ve geç gelmesinden dolayı özürler dileyerek şunları söyledi: “Muhterem efendim! Adetim üzere ilk olgunlaşan üzümü zât-ı âlinize getirirdim. Bu sene de üzümleri toplayıp yola çıktım. Yolda komşu köyden çoban bir dostumla karşılaştık. Bu tarafa geldiğini anladı. O da benimle bir müddet yol aldı. Bir su kenarına geldiğimizde; “Gel şu suyun yanında biraz istirahat edelim” dedi. Oturduk. Konuşma sırasında; “Anan-baban hayrına şu sepetten bir iki saltam üzüm ver de yiyeyim dedi vermemek için ne kadar mazeretler bulduysam da onunla baş edemedim. Nihâyet onun isteğini yerine getirmek için sepeti önüne koydum. Yarısına kadar yedikten sonra beni azarlayıp hakaret etti ve; “Allah sana mal vermiş, fakat akıl vermemiş. Çoluk-çocuğunu bundan mahrûm edip, malını lâyık olmayanlara bu kadar zahmet çekerek götürüp vermen doğru mudur? Benim akılsız dostum, şeyh olmak kolay mıdır? Şeyhin bir sürü dostu vardır. Ona herkes izzet ve ikramlarda bulunur, üzüm getirirler. Onu, senin bir sepet üzümüne muhtaç mı sandın. Zâten yarısı bitti. Gel şu yarım sepet üzümü bu fakir çobana ver ki, sevâbı ananın-babanın canına değsin” deyip üzümü tamâmiyle aldı. Ben de mecbûr kaldım, üzümü verip boş sepetle köye dönmeye karar verdim. Oturduğumuz yerden bir yokuşu tırmanıyordum. Bir ara; “İmdat! Kurtarın!” feryadını işittim. Geri dönüp baktığımda, o çobanı kendi köpeği yatırıp altına almış sivri dişlerini sahibinin boğazına geçirmişti. Sür’atle koştum, çobanı köpeğin elinden kurtardım. Fakat çok geç kalmıştım. Çoban çok yara almış, beni hocama hizmetten alıkoymanın cezasını bulmuştu. Köyü halkına haber verdim. Yarasına ba’zı ilâçlar, merhemler yaptılar. Yara iyi olmaya yüz tuttu. Bu sebeple hizmetinizden bir hafta geciktim. Kusurumun affını istirhâm ediyorum efendim.” Hocam bu talebesinin özürünü kabûl buyurup ona; “Allahü teâlânın yolunda olana, Allahü teâlâ yardımcıdır. Cenâb-ı Hak sana hayırlı karşılıklar ihsân eylesin” diyerek duâ etti.”

İbrâhim Hakkı hazretleri anlattı: “Onsekiz yaşında idim. Hocamın akrabalarından Abbâs isminde yaşlı bir kimse, üstadımın huzûruna geldi. Ağzı eğilmiş, dudağının bir tarafı kulağına bitişmişti. Sol yüzün cildi kat kat kırışıp dudağıyla kulağı arasında buruşup görünmez olmuştu. Sağ yüzünün cildi de aksine öyle gerilip açılmıştı ki, güneşte kalan def gibi gergin ve parlak olmuştu. Konuştuğu da anlaşılmıyordu. O merhamet menba’ı olan mübârek hocam, akrabasının o hâlini görünce ağladı. Sonra da mübârek eliyle ağzını mesh etti. Fâtiha sûresini okudu. El kaldırıp, duâda bulundu. Bundan sonra Allahü teâlânın izniyle ağzı düzeldi, eski hâline geldi. Hocamın elini Öptükten sonra; “Hocam, beni affetmeni istirhâm ediyorum. Bu gece arkandan uygun olmayan sözler sarfederek gıybetini yapmıştım. Uyuduğumda gâibden bir sille gelip, bir vuruşta ağzımı bu hâle getirdi. Tövbeler olsun” deyip tekrar tekrar af diledi. Merhameti bol olan hocam da; “Bize karşı olan kusurun bizden yana helâl olsun. Hak teâlâ sana hidâyet versin. Bundan sonra sakın bir kimseyi gıybet etmeyesin, Mü’minin mü’mini gıybet etmesi kesin olarak haramdır. Bizi gıybet etme ki, bizim gibi zelîl kulun sahibi, azîzdir ve intikam alıcıdır. Dikkatli ol” buyurdu.

Yine İbrâhim Hakkı hazretleri Ma’rifetnâme isimli eserinde hocasının kerâmetlerinden birisini de şöyle anlattı: “Birgün Tillo’ya bir saat yakınlıkta bulunan köylerin birinden, Kur’ân-ı kerîmi ezberlemiş, fıkıh ilminde âlim olan bir şahıs geldi. Bu zât, hocam İsmâil Fakîrullah hazretleririnin ba’zı hâl ve hareketlerini, dînin emirlerine uymuyor sanarak beğenmezdi. Huzûrda iken hocama; “Ey Şeyh! Sen niçin câmiye gitmiyorsun?” diye sordu. O hilim deryası olan hocam lütfederek; “Ey Hâfız! Bizim bu dergâhımız mescid niyetiyle yapılmıştır ve burada dünyâ kelâmı konuşmak mekrûhtur” diye cevap verdi. O zât; “Peki, niçin cemâat sevâbına kavuşmak istemezsin?” diye tekrar sordu. Hocam; “Beş vakit namazda evlât ve talebelerim cemâat olup, farzlar onlarla beraber eda ediliyor” diyerek cevap verdi. “Ezana niçin riâyet etmiyorsun?” sorusuna karşı da; “Bu mescidin minaresi şu kerpiç kadar taştır. Onun üzerinde beş vakitte de ezan okunuyor. Burada okunan ezân-ı şerîfe icabet ediyorum. Cum’a namazını ise gidip câmide kılıyoruz” buyurdu. O zât; “Niçin çok cemâatin faziletine kavuşmak istemezsin?” diye sordu. Hocam bu soruya tebessüm ederek şöyle cevap verdiler “Kuyu hâdisesinden önce cemâatin çokluğunu canıma minnet bilirdim ve o sevâba kavuşurdum. Ancak kuyu hadîsesiyle kalabalıkta huzûrum kaçıyor, huzûrsuz oluyorum. Bundan dolayı ma’zûrum. Allahü teâlâdan bu sevâbtan beni mahrûm etmiyeceğini umarım. Çünkü, sevgili Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “Mü’minin niyeti, amelinden hayırlıdır” buyurdu. Bu hadîs-i şerîften ümitvârız.” O zât edebe riâyet etmiyerek sorduğu bu sorulardan aldığı cevap üzerine huzûrdan ayrılıp giti. O gece evinde yatıp uyudu. Fakat sabahleyin uyandığında Kur’ân-ı kerîmi ve fıkıh ilmini tamamen unuttuğunu farketti. İkinci günü abdest almayı ve namaz kılmayı da unutmuş. Üçüncü gün ise göz ni’meti elinden alınıp kör oldu. Dördüncü günde aklı başına gelip, yanına birkaç kimse alarak doğru hocamın huzûruyla şereflendi. Merhamet menba’ı olan hocam, onu, kör olarak görünce çok ağladı ve gözünün açılması için duâ etti. Mübârek elini gözünün üzerine sürdü. O anda Allahü teâlânın izni ile gözündeki perde kaldırıldı ve eskisi gibi görür hâle geldi. Hocamdan çok özür diledi, hatâsının affı için yalvardı. Hocam ise ona; “Sen o gün doğruyu söyledin. Emr-i ma’rûf eyledin. Sa’yin meşkûr olsun, Allahü teâlâ gayretini makbûl eylesin” diyerek o zâtın gönlünü aldı. Hâfız efendi de haddîni bilip bu büyük velînin Allahü teâlâ katında makbûl bir zât olduğunu anladı. O gece bizim odada yattı. Sabahleyin kalktığında unutturulan bütün ilimlerin hatırına yeniden geldiğini gördü. Çok memnun oldu. Allahü teâlâya hamd-ü sena edip şükür secdesine kapandı. Hocamıza çok duâlar ederek oradan ayrıldı.

Siirt civârında İsmâil Fakîrullah hazretleri hakkında anlatılan menkıbelerden iki tanesi de şöyledir.

“O civarda İsmâil Fakîrullah hazretlerine muhabbeti olan zengin bir bey vardı. Birgün hizmetçilerinden birine, bir kese dolusu gümüş para verip, İsmâil Fakîrullah hazretlerine hediye olarak götürmesini istedi. Hizmetçi; “Peki” deyip yola koyuldu. Yolda o büyük velînin, Allahü teâlânın sevdiği kullardan olup olmadığı hakkında tereddütlere düştü. İsmâil Fakîrullah’ı imtihan etmek maksadıyla keseden bir gümüş çıkardı. Bir tarafını kendi göreceği kadar işâretledikten sonra; “İsmâil Fakîrullah eğer Allahü teâlânın evliyâsından ise bu işâretlediğim gümüşü bana versin” diye kendi kendine söylendi. Uzun yolculuktan sonra Tillo’ya gelip, İsmâil Fakîrullah’ın huzûruna çıktı. Beyinin hürmet ve selâmını bildirdikten sonra hediyesini takdim etti. Fakîrullah hazretleri hayır duâdan sonra keseyi açtı. İçinden bir gümüş para çıkarıp hizmetçiye hediye etti. Hizmetçi gümüşe dikkatle baktı ve yolda işâretlediği para olduğunu görünce çok şaşırdı. Bu zâtın, normal insanlardan olmadığını Allahü teâlânın katında yüksek derecelere sahip olduğunu anladı.”

İsmâil Fakîrullah hazretleri tevekkül sahibi olup, kazaya rızâ gösterirdi. Allahü teâlâdan gelen derd ve belâları sevgilinin kemendi olarak kabûl eder, severek karşılardı. Bütün yaptığı işleri Allahü teâlânın rızâsı için yapar, dünyâya hiç meyletmezdi. Dînin emirlerinden kıl ucu kadar ayrılmazdı.

Orta boylu, buğday benizli, çok güzel bir görünüşü vardı. Kaşları yay gibi olup, arası açık idi. Gözlerinin görünümü güzel, yüzü nurlu ve mütebessim idi. Burnu düz ve ince olup dişleri beyaz ve sağlam idi. Sakalının tamâmı ak olup, sünnet-i şerîfe uygun uzunlukta idi. Avucunun içi yumuşak, parmakları uzun idi. Teri güzel kokardı.

İsmâil Fakîrullah hazretleri, sultânın adâlet ve insaf üzere olması ve düşmana galip gelmesi için duâ ederdi. Çocuklarına dînî ilimleri öğretir ve akrabalarına ziyârete giderdi. Ziyâretine gelemiyenlerin kusurlarına bakmaz, gelenlere dînin emirlerini bildirir, yasaklardan sakınmalarını emrederdi. Tebessüm ederek konuşur, suâl soranların cevaplarını gayet açık olarak îzâh ederdi. Ziyâretine gelenlerin yüzüne bir geldiğinde, bir de giderken bakardı. Edebinden karşısındakinin yüzüne pek bakmazdı.

Çoğu zaman vecd hâlinde bulunur, başını önüne eğip, gözlerini yumar, sessiz kalırdı. Bütün bid’atlerden sakınır, sünnetleri en ince teferruatına kadar yapardı. Beş vakit namazını kendi dergâhında ezan ve cemâatle eda ederdi. İşrâk, kuşluk, evvâbin ve teheccüd namazlarına devam ederdi. Pazartesi ve Perşembe günleri oruç tutardı. Her Cum’a günü namazdan önce Kehf sûresini okurdu. Her sözü, hareketi, ahlâkı ve tavrı Peygamber efendimize uygun idi. Temizliğe çok dikkat eder, gösterişe süse bakmazdı. Mührünün taşı yemeni, şekli bademî, halkası gümüş idi. Her an öleceğini düşündüğü için zemzemle yıkanmış kefenini ve diğer buhur ve levazımı bir sandıkta hazır bulundururdu. Cum’a akşamları odasında buhur yakarlardı. Abdest ve gusl etmek için beyaz topraktan yapılmış dört ibriği vardı. Yanında devamlı misvak ve tesbih bulundururdu. Kitapları pekçoktu. Odasında kendi güzel el yazısı ile yazdığı Kur’ân-ı kerîmi vardı. Ayrıca, “Tefsîr-i Meâlim-üt-Tenzîl, Mesâbih-i şerîf” kitaplarını kendi el yazısıyla yazmıştı. Babasının elyazısıyla yazdığı dört cildlik “İhyâ-ı ulûm” ve iki cild “Envâr-ı Fıkh-ı Şafiî” kitapları, dedesinin yazdığı dört ciltlik “Kâmus-ı ekber” birer ciltlik “Şifâ-i şerîf ve “Şir’at-ül-İslâm” kitaplarını yanından ayırmazdı.

Hayatını insanlara ilim öğretmek, onlara dîn-i İslâmı anlatmak ile geçiren İsmâil Fakîrullah hazretlerinin son günlerini talebesi ve yerine bıraktığı halîfesi Erzurumlu İbrâhim Hakkı hazretleri Ma’rifetnâme isimli kitabında şöyle anlatır: “O temiz rûh, beden sarayına girip yeryüzüne indi Kemâle gelip olgunlaştı. Allahü teâlâyı tanıdı, insanlar tarafından da tanındı. Ezelî ihsânlara kavuşup sonsuz feyzlere menba oldu. İki cihanı da gönül aynasında görüp, yalnız Rabbine döndü. O’nun emirlerine sarıldı. Böylece bu dünyânın zevk ve safâsına aldanmayıp, hakîkî âlemde huzûrlu olmanın yolunu tuttu. Bu dünyânın zulmetinden usanıp bir an önce ebedî âleme kavuşmayı arzuladı. Diğer canlılar gibi nöbetini savmak istiyordu. Zîrâ pak rûhu beden mezarında mahpus gibi kalmış idi. Yaşı sekseni geçince 1147 (m. 1734) senesi Şevval ayının ortasında bir hafta kadar hiç kimse ile görüşmeyip ma’nevî âlemi mükâşefe edip seyr eyledi. İnsanlar onu hastalıktan dolayı böyle kendinden geçmiş sandılar. Ancak Cum’a gecesi yatsıdan sonra o hâlden bu his âlemine döndü. Evlât ve torunlarını yanına çağırıp ilim öğrenmelerini ve sâlih ameller ile uğraşmalarını vasıyyet eyledi. Üzerindeki emânetlerin sahiplerine verilmesini istiyerek oradakilerle vedâlaştı. Sonra Yâsîn-i şerîf okumalarını emretti. Yâsîn-i şerîf okunurken odanın içine öyle güzel kokular doldu ki, sanki ûd ve anber yakılmıştı. Çocukları ve torunları üzüntü içinde idiler. Onun için ise o gece bayram ve sürûr gecesi oldu. Yâsîn-i şerîfin “Selâmûn kavlen...” âyet-i kerîmesi okunurken “Allah” diyerek canını Hakka teslim eyledi. Mübârek rûhu gidip, latif cismi kaldı. O huzûr sahibi bu fâni dünyâyı bırakıp, hakîkî âleme gidince evlatları babalarının vasıyyetini yaptılar, sabaha kadar yıkayıp kefenlediler. Çevre köylere haberler gönderdiler. Sabahleyin herkes geldi, çok cemâat toplandı. Oğlu Abdülkâdir Efendi İmâm olup cenâze namazını kıldırdı. Mezârı babam Molla Osman Efendi ile Molla Muhammed Efendi’nin türbeleri önüne kazıldı ve oraya defn edildi. Mezârı üzerine büyük bir sanduka ve güzel bir türbe yapıldı. Günlerce yakın çevreden gelenler ziyâret edip, kabri başında Kur’ân-ı kerîm okudular.

İsmâil Fakîrullah hazretleri buyurdu ki: “Allahü teâlâya tevekkül et, işini O’na teslim et. İbrâhim aleyhisselâm, Allahü teâlâya öyle tevekkül etti ki, ateşe atıldığı hâlde Cebrâil aleyhisselâm dâhil hiç kimseden yardım istemedi. Cebrâil aleyhisselâm kendisine; “Bir ihtiyâcın var mı?” diye sorunca, “Sana yok, O’na var” dedi. “O’ndan iste” deyince, İbrâhim aleyhisselâm; “O hâlimi biliyor, o bana yetişir, istememe gerek yok” buyurdu. Yûsuf aleyhisselâm, zindandaki arkadaşından yardım isteyince, Rabbi kendisine; “Aciz bir mahlûka dayandın ve başından geçenleri ona anlattın, ihtiyâcını ona söyledin. Hâlbuki veren ve vermiyen benim. Fayda ve zarar veren de benim” buyurdu.

“Tevekkül etmek, teslim olmak, sabretmek ve rızâ göstermek, Allahü teâlâya varan yolun esaslarıdır.”

“Sabrın başlangıcı çok acı, sonu bal gibi tatlıdır.”

“Allahü teâlâdan râzı olandan, Allahü teâlâ da râzıdır. Kazaya rızâ, evliyânın şânındandır.”

“Sevgiliden gelen belâ, bahşiştir. Bahşişi kabûl etmemek hatâdır.”

“Ey Molla İbrâhim Hakkı! Allahü teâlâya bütün arzularını sana kolayca vermesi için yalvardım ve duâ ettim. Allahü teâlânın, bütün maksatlarına kavuşturmasını ümid ederim.”

“Allahü teâlâ bir kulunun ma’rifet sahibi olmasını isterse, kendi nûrunu o kulunun kalbine koyar ve kul o nûr ile Rabbini tanır.”

“Ma’rifet, iki dünyâ saadetidir. Muhabbet ise göz bebeğidir. Muhabbet, ma’rifetin meyvesidir. Ma’rifet ise ezelî hidâyettir.”

“Âşıkların kalbleri, Allahü teâlânın nûru ile aydınlanır. Konuşurlarsa, dudaklarından nûr saçılır.

“Allahü teâlâ gibi sevgilisi olan, başkasına nasıl bakar. Allahü teâlâ gibi habîbi olan, başkasına nasıl güvenir. Allahü teâlâ gibi dostu olan başkasından nasıl korkar. Allahü teâlâ gibi sahibi, ahbabı olan, başkasıyla nasıl meşgûl olur! Allahü teâlâ gibi güzeli olan, başkasına nasıl gönül verir. Nitekim Allahü teâlâ; “Beni sevdiğini söyleyip de kalbinde benden başkası olan, iddiasında yalancıdır” buyurdu.

“Allahü teâlâyı seven, Habîbullahı da ( aleyhisselâm ) sever. Habîbullahı seven ona salevâti çok okur, sünneti ile amel eder.”

“İbâdetlerin en üstünü müslümanlara din ilmi öğretmektir. İlimlerin en üstünü de namaz ilmidir. Çünkü o, mü’minin mi’râcıdır. Sen farzları vaktinde, sünnetleri ile beraber kıl. Mümkünse cemâati de kaçırma.”

“Dünyâ, çocukların oyuncağıdır, hayâldir, bâtıl bir rü’yâdır; harâbdır... Herşeyi bırak Allaha dön.”

“Yemeği ve içmeği azaltmak sıhhat ve rahatlıktır. Uykuyu azaltmak huzûr ve sürûrdur. Susmak açık bir hikmet ve güzel bir haslettir. Dilin susması, kalbin susmasına, kalbin susması Rabbin ma’rifetine yardımcı olur.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Ma’rifetnâme sh. 520

2) Sefînet-ül-evliyâ cild-2, sh. 152

3) Tezkiret-ül-ahbâb fî menâkıb-ıl-aktâb

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
FEYZULLAH EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden ve şeyhülislâmlarından. İsmi Feyzullah’tır. Şems-i Tebrîzî hazretlerinin soyundandır. Seyyid olup, Erzurum müftîsî Seyyid Muhammed bin Muhammed’in oğludur. Pâdişâh ve şehzâde hocalığı ile şeyhülislâmlık vazîfelerinde bulunduğu için, “Câmi-ur-riyâseteyn” ünvanıyla tanınmıştır. 1115 (m. 1703) senesinde Edirne’de Yeniçeriler tarafından şehîd edildi.

Küçük yaşından i’tibâren ilim tahsîline yönelip, babasından ve dayısının oğlu Molla Abdülmün’im’den; Kur’ân-ı kerîm, Arabça, Farsça lisanlarını, fıkıh usûlü ve fıkıh ilmini öğrendi. Dayısı, Molla Murtazâ bin İsmâil’den; sarf, nahiv, me’ânî, beyân gibi edebi ilimleri ve fen ilimlerini tahsil etti. Daha sonra Vânî Mehmed Efendi’den; tefsîr, mantık, matematik, geometri ve astronomi ilimlerini öğrendi. Muhammed Zâhir İbni Abdullah el-Magribî’den hadîs ilmini okudu. İlmî yüksekliği hertarafta duyuldu. Bu sırada İstanbul’a yerleşen hocası Vânî Mehmed Efendi’nin da’veti üzerine, 1074 (m. 1663) senesinde İstanbul’a geldi Vanî Mehmed Efendi’nin kızı Ayşe hâtunla evlendi. Şeyhülislâm Minkâri-zâde Yahyâ Efendi’nin hizmetinde bulunup, onun yanında mülâzım (stajyer) olarak vazîfe yaptı. 1678 (m. 1667) senesinde hac ibâdeti için Hicaz’a gitti. Hac ibâdetini ifâ edip, sevgili Peygamberimizin kabr-i şerîfini ziyâret etti. Orada bir müddet mücavir olarak kaldı. Hac dönüsünde Yenişehir’e gelip, kayınpederi tarafından pâdişâhın huzûruna çıkarıldı.

Pâdişâhla birlikte 1080 (m. 1669) senesinde Selânik’e gidip, aynı sene içinde Şehzâde Mustafa’nın vefât eden hocası Seyyid Muhammed Efendi yerine şehzâde hocalığına ta’yin edildi. Bundan sonra sırasıyla, 1081 (m. 1670) senesinde Haydarpaşa, aynı sene içinde Üsküdar’da Mihrimah Sultan, Fâtih’de Sahn-ı semân medreselerinde müderris olarak vazîfelendirildi. 1083 (m. 1672) senesinde Ayasofya Medresesi müderrisliğine, 1084 (m. 1673) senesinde Süleymâniye Dâr-ül-hadîsine ve Sultan Ahmed Medresesi’ne müderris ta’yin edildi. 1089 (m. 1678) senesinde Rumeli kadı-askerliği pâyesiyle Şehzâde Üçüncü Ahmed’in hocalığına tayin edildi. 1097 (m. 1686) senesinde bir mes’eleden dolayı bu vazîfeden alındı. Ancak pâdişâh konuyla ilgili olarak yaptığı araştırmada Feyzullah Efendi’nin suçsuz olduğunu anladığından vazîfesine iade edildi. 1097 (m. 1685) senesinde vefât eden Es’âd-zâde Seyyid Mehmed Efendi’nin yerine Nakîb-ül-Eşrâflığa (sevgili peygamberimizin soyundan gelen seyyid ve şerîflerin işleriyle ilgilenen kimse) ta’yin olundu.

Yeniçerilerin ayaklanması üzerine tahttan indirilen Dördüncü Mehmed’in yerine pâdişâh olan ikinci Süleymân Hân tarafından, 1099 (m. 1687) senesinde şeyhülislâmlık makamına tayin edildi. Onyedi gün bu vazîfede kalıp daha sonra ayrıldı ve Erzurum’a gitti. Yedi yıl kadar memleketinde kaldı. Sultan İkinci Mustafa, 1106 (m. 1694) senesinde tahta çıkınca, daha önce hocalığını yapan Feyzullah Efendi’yi İstanbul’a da’vet etti ve şeyhülislâmlık makamına ta’yin etti. Pâdişâhın iltifât ve ihsânlarına kavuştu. 8 yıl 2 ay 3 gün bu makamda kaldı. 1115 (m. 1703) yılında Yeniçeriler ayaklandılar. Bu sırada pâdişâh ve şeyhülislâm Edirne’de bulunuyordu. Edirne Vak’ası diye bilinen büyük ayaklanma sonucunda, yeniçeriler tarafından çok eziyet edilerek şehîd edildi. Edirne’deki malları ve evi, isyancılar tarafından yağma edildi. Oğulları Yedikule’ye habs edildi.

Şeyhülislâm Feyzullah Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, fazilet ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Keskin zekâya sahip idi. Allahü teâlânın dînine bağlı, ilmiyle âmil idi. Kendisi, aslen Erzurum’un asil âilelerindendir. İlmî üstünlüğü yanında hat san’atı ile uğraşmış idi. Nesih stilinde güzel yazı yazardı. Cömert ve kerem sahibi olan Feyzullah Efendi; Erzurum, Şam, Medine ve İstanbul’da, dâr-ül-hadîs, câmi, medrese ve kütüphâne gibi hayırlı eserler yaptırmış idi.

Feyzullah Efendi’nin, vakfa dayalı olarak bıraktığı hayır eserleri şunlardır: 1- Erzurum’da yaptırdığı “Feyziyye medresesi” ile “Dâr-ül-kurrâ” ve bir “Câmi”. Halk arasında “Kurşunlu Câmii ve Medresesi” olarak bilinir. 2-Şam’da yaptırdığı “Dâr-ül-hadîs”, 3-İstanbul’da içinde nâdir kitapların bulunduğu bugün Millet Kütüphânesi adıyla hizmet gören kütüphânenin de yer aldığı Feyziyye Medresesi. 4-Edirne’de Cebehâne yakınında gördüğü rü’yâ üzerine yaptırdığı bir sebil, çeşme. 5- İstanbul’da yaptırdığı Fevziyye Medresesi’nin dış duvarına bitişik hazneli (sarnıçlı), nefis mermer kitâbeli çeşme. 6- Mekke-i mükerremedeki Mescid-i Cin’i ta’mir ettirmiştir. 7- Medîne-i münevvere de bir medrese, bir kütüphâne ve bir muallimhâne inşâ ettirmiştir.

Feyzullah Efendi’nin yaptırdığı kütüphâne vakfiyesinden bir kısmı Feyzullah Efendi’nin ilme ve dîne hizmetini çok iyi anlattığından aşağıya alınmıştır:

“... Müfredat defteri mucibince, vakfe tamamen riâyet ederek vakfedilen kütüphâne için, üç Hâfız-ı kütüb ta’yin edilmiştir. Bunlar kitapları iyi muhafaza edecekler, kütüphâneyi açık tutacaklardır. Açık olduğu günlerde talebe-i ulûm (ilim öğrenenler) gerek mütâlâa (inceleme-araştırma), gerekse istinsah (aslına bağlı olarak yazma) edebilecekler, dışarıya asla bir kitap çıkarılmayacak. Kütüphâne anahtarı ikinci hâfız-ı kütübde bulunacak, kütüphâne kapandıktan sonra birinci hâfız-ı kütüb, kapıyı mühürleyecek ve üçü bir arada olmadan kütüphâne açılmayacaktır. Senede üç kerre umûmî temizlik yapılacak, 12 akçe yevmiye me’mûriyet için, 3 akçe de temizlik için olacaktır. Cildci çalıştırılacak, yıpranmış ve eskimiş kitaplar ta’mir ettirilecektir” denmektedir.

Eserleri: Değerli bir âlim, fazilet sahihi, güler yüzlü, zekî bakışlı, heybetli ve vakûr, oldukça nüktedân, müfessir ve muhaddis olan Şeyhülislâm Erzurumlu Feyzullah Efendi’nin eserleri şunlardır:

1- Hâşiyetü alâ envâr-üt-tenzîl ve Esrâr-üt-te’vîl: Kâdı Beydâvî hazretlerinin meşhûr tefsîrine yazdığı haşiyedir. 2- Îsâm haşiyesi, 3- Nesâyih-ül-mülûk, 4- Halhâlî’nin Şerh-i akâid’i üzerine ta’lîkâtı. 5- Kitab-ül-ezkâr, 6- Mecmûa-i hikâyât, 7- Fetâvâ-i Feyziyye: Feyzullah Efendi’nin verdiği fetvâlarının toplandığı eseridir. 8- Hatîb Kâzım’ın “Ravda” adlı eserinin tercümesi, 9-Riyâz-ür-Rahme, 10- Dîvân, 11-Feyzullah Efendi’nin kendi kaleminden tercümesi hâli (otobiyografisi), 12- Feyzullah Efendi vakfiyesi.

Feyzullah Efendi’nin “Fetâvâ-i Feyziyye” adlı fetvâ kitabında yer alan fetvâlarından ba’zıları:

“Bir kimse, sıhhatde iken evini vakf ve zevcesinin (hanımının) oturmasını, o vefât edince, kirasının Medîne-i münevvere fukarasına verilmesini şart etse, mütevelliye teslim edip mahkemede tescil ettirdikten sonra ölse, vârisleri bu vakfı bozamazlar. Bir kimse, evini vakf edip, bunun satılarak parasının fakirlere dağıtılmasını şart etse, böyle vakf caiz olmaz, bâtıl olur. Çünkü, vakf malı satmak sahîh değildir. Mülkümü vakf ettim diyen kimse, tescil ettirmeden önce vazgeçebilir. Tescil ettirdikten sonra vazgeçemez. Bir kimse, birisinde olan alacağını bir cihete (ya’nî bir yere) vakf etse, parayı almadan önce ölse, vârisleri bu vakfı bozabilirler. Bir kimse, evini vakf edip kiraya verilmesini ve kirasının, oğullarından yalnız Ahmed’e verilmesini şart etse, diğer çocuklarına birşey verilmez. Bir kimse, mütevellisi bulunduğu vakf paranın bir kısmını tüccâra ve esnafa mudârebe (ortaklık payı) ve sermâye olarak verip, birkaç sene bunlardan yalnız kârları alıp vakfın masraflarına harc etse, sonra yerine başkası mütevelli olsa, tüccârlar iflâs veya firar etseler, yeni mütevelli, eskisine sermâyeleri tazmin ettiremez. Vakf paranın mütevellisi, bunları tüccârlara mu’âmele ile ödünç verse, sonra azl olsa, yeni gelen mütevelli bu paraları geri isteyince, buna vermeğe mecbûrdurlar. Rehin alarak mu’âmele ile ödünç vermesi şart edilmiş olan vakf parayı, mütevellisi, rehinsiz ödünç verip, ödünç alan, iflâs ederek ölse, para geri alınmasa, bunu mütevelli öder. Bunun gibi, vekîl sâhibinin bildirdiği şarta uymayarak zarara sebeb olursa, bu zararı tazmin eder. Mütevelli, İmâm-ı ebû Yûsuf’a göre (r.aleyh), vakf sahibinin vekîlidir. İmâm-ı Muhammed’e göre (r.aleyh), fakirlerin vekîlidir. Belli bir yerde saklanması şart edilmiş olmayan vakf para, mütevellinin evinde yangında zâyî olsa, mütevelli ödemez. Vakf parayı, eşkiya mütevelliden zor ile alsa, mütevelli tazmin etmez. Vedî’a olan eşya da (Bir kişiye saklamak üzere verilen şey) böyledir. Mütevellî, vakfın kirasını almak için birini vekîl etse, vekîl aldığı kirayı kendi ihtiyâçlarına sarfetse, bunu mütevelli değil, bu vekîl tazmin eder. Kâdı, vakfda şart edilmiş olmayan bir vazîfe ihdas edemez. Meselâ, vakf câmide bir müezzin varken, ikinci müezzin berâtı veremez. Zeyd, bir vakfa birkaç sene mütevelli olup, kadı o senelerin hesaplarını tedkîk ile kabûl ve tasdik eylese, caiz olur. Şüphe eden olursa, cevap taleb eder. Bir vakfın nâzırı, bunun tevliyetini de kendi üzerine alamaz. Vakf sahibinin ta’yin ettiği mütevelli, nâzırın bilgisi altında, vakfı idâre eder.”

“Üç türlü vakf vardır Yalnız fakirler için olur. Önce zenginler, sonra fakirler için olur. Hem zenginler, hem de fakirler için olur. Mektebler, hanlar, hastahâneler, kabristanlar, câmi’ler ve çeşmeler hem fakirler, hem de zenginler için vakf edilmişlerdir.”

“Mehr-i mu’accel, çeyiz masrafı olarak düğünden önce verilir. Mangır (ya’nî fülûs) rayiç (geçer akçe) iken, mehr olarak şu kadar bin mangır diyerek nikâh yaptıktan sonra, mangır kâsid (geçmez) olsa, zevce vefât etse, vârislerine kesâd günü olan kıymetleri kadar altın, gümüş kıymetleri verilir. Mangır adedince gümüş verilmez. (Kâğıd lira da, fülûs demektir.) Zevc (erkek) nikâhdan sonra gönderdiği eşya için, mehr idi dese, zevce de, hediyye idi dese, şâhidleri yok ise, zevcin sözü kabûl edilir.”

“Zevci zengin olan kadın, oğlundan nafaka isteyemez. Baliğ ise de, farz olan ilimleri tahsil ettiği için, fakir olana, zengin olan babası bakar.”

“Bir baba, küçük çocuklarını paralarını, ihtiyâcı yok iken, kendisi için kullansa, çocuklar baliğ olunca, bunu tazmin etmesini isteyebelirler. Baba muhtaç olsaydı, kullanması caiz olurdu.”

“Kadın kendi malından zevcine (kocasına) verip; “Bunu sat, semeni (parası) ile nafaka al” dese, zevcini (kocasını) onu satmağa vekîl etmiş ve semeni ona âriyet (ödünç) vermiş olur. Âriyet olarak verilen misli mal, karz (borç) olur.”

“Zeyd kendi arsasında kendi malzemesi ile eni, boyu ve yüksekliği belli bir oda yapması için bir usta ile, belli ücretle sözleşme ve ücretini peşin verse, odayı yaptıktan sonra, ustanın daha para istemesi caiz olmaz. Usta kendi malzemesi ile yapsaydı, (ya’nî istisna’ (ısmarlama) sözleşmesi olsaydı) caiz olurdu. Bir kimsenin, kendi arsası üzerinde, istisna’ yolu ile ev yaptırmasının caiz olduğu bu misâlden anlaşılmaktadır.”

“Beyde (satışta) olduğu gibi, icâre (kiralama) de, lâzım olmayan şart ile fâsid olur. Meselâ, değeri ma’lûm olan malını gemi ile belli iskeleye götürmesi için, belli ücret ile sözleşirken, gemicinin malın gümrüğünü kendi malından vermesini şart etmek fâsid olur. Fâsid icârelerde, sözleşilen ücret değil, ecr-i misi verilir. Bey’de olduğu gibi, icâreyi de ikâle ve fesh etmek caizdir.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül- meşâyıh sh. 74

2) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1007

3) Silk-üd-dürer cild-4, sh. 6

4) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 393

5) İlmiye salnamesi sh. 491

6) Kâmûs-ül-a’lâm cild-5, sh. 3464

7) Sicilli Osmanî cild-4 sh. 33

? Lügât-i târihiyye ve Coğrâfiyye cild-2, sh. 226

9) Fetâvâ-i Feyziyye, İstanbul 1324İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
FEYZULLAH EFENDİ-ZÂDE ES-SEYYİD MURTAZÂ EFENDİ

Osmanlılar devrinde yetişen âlimlerden. Osmanlı şeyhülislâmlarının altmışdokuzuncusudur. İsmi Murtazâ’dır. Kırkaltıncı şeyhülislâm Feyzullah Efendi’nin oğlu ve altmışüçüncü şeyhülislâm Feyzullah Efendi-zâde Mustafa Efendi’nin kardeşidir. Feyzullah Efendi-zâde diye bilinir. 1106 (m. 1694) senesinde İstanbul’da doğdu. 1171 (m. 1757) senesinde İstanbul’da vefât etti. Eyyûb Sultan civârında, annesinin kabri yanına defnedildi.

İlk eğitim ve öğrenimini babasından gördü. Zamanın âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Behçet-ül-fetâvâ adlı eserin müellifi Yenişehirli Abdullah Efendi’nin hizmetinde bulunup, husûsî meclisinde ilim tahsil etti. Onun huzûrunda ilmî üstünlüğe ulaşıp, 1138 (m. 1725) senesinde müderris oldu.

Birçok medreselerde müderrislik yapıp talebe yetiştirdi. Galata kadılığı vazîfesinde bulundu. 1154 (m. 1741) senesinde İstanbul kadılığına getirildi. 1160 (m. 1747) senesinde Anadolu kadı-askerliğine yükseltildi. Süresi dolunca bu vazîfeden alındı. Evine çekilip ibâdet ve tâatla meşgûl oldu. Şeyhülislâm Mehmed Sa’îd Efendi’nin vazîfeden ayrılması üzerine, Sultan Birinci Mahmûd Hân tarafından 1163 (m. 1750) senesinde şeyhülislâmlığa ta’yin edildi. Bu vazîfeyi 4 yıl 7 ay 12 gün müddetle adâlet ve doğrulukla yürüttü. Ancak hastalığı ve zayıf olması sebebiyle, 1168 (m. 1755) senesinde bu vazîfeden ayrılmak zorunda kaldı. Bu ayrılış târihi, Sultan Üçüncü Osman Hân’ın tahta geçişinden bir ay sonraya rastlar. Vazifeden ayrıldıktan sonra evinde istirâhate çekilip, Allahü teâlâya ibâdet etmekle meşgûl iken İstanbul’da vefât etti.

Feyzullah Efendi-zâde Murtazâ Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, fazilet ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Allahü teâlânın dînine sıkı bağlı, haramlardan ve şüphelilerden şiddetle kaçınır, vakitlerini ibâdet etmekle kıymetlendirirdi. Sâde bir yaşayış tarzını benimseyen, kanaatkar bir kimse idi. Yaptığı her hareketi ölçülü olup, herkesle iyi geçinir ve kimseyi kırmamaya dikkat ederdi. Dünyâ malına gönül vermez, makam ve mevkiyi, insanlara hizmet ve Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için vâsıta kabûl ederdi. Hattâ, emekli maaşı olarak kendisine tahsis edilen arpalıkları kabûl etmemişti. Kaynaklarda eseriyle ilgili bilgiye rastlanmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 97

2) İlmiye salnamesi sh. 525

3) Kâmûs-ül-A’lâm cild-6, sh. 4257İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
FEYZULLAH EFENDİ-ZÂDE ES-SEYYİD ŞEYH MUSTAFA EFENDİ

Osmanlılar devrinde yetişen âlimlerden. Osmanlı şeyhülislâmlarının altmışüçüncüsüdür. İsmi Mustafa’dır. Kırkaltıncı şeyhülislâm Erzurumlu Seyyid Feyzullah Efendi’nin oğludur. Feyzullah Efendi-zâde diye bilinir. 1090 (m. 1679) senesinde İstanbul’da doğdu. 1158 (m. 1745) senesinde yine İstanbul’da vefât etti. Üsküdar’da, Mirzâ-zâde Mehmed Efendi’nin kabrinin yanında medfûndur.

İlk eğitim ve öğrenimini babasından gördükten sonra, zamanının âlimlerinden ilim tahsil etti. İlmi, yüksek derecelere ulaşıp, âlimler arasında meşhûr oldu. Birçok medreselerde müderrislik yapıp, talebe yetiştirmekle meşgûl oldu. Otuzüç yaşındayken kadılığa geçip, 1113 (m. 1701) senesinde Mekke-i mükerreme kadılığına ta’yin edildi. 1114 (m. 1702) senesinde Anadolu kadıaskerliğine ve arkasından Rumeli kadıaskerliğine getirildi. 1115 (m. 1703) senesinde meydana gelen Edirne vak’asında, babası Feyzullah Efendi, yeniçeriler tarafından eziyet edilerek şehîd edildikten sonra, diğer kardeşleriyle birlikte Yedikule’ye hapsedildi. Hapis cezası sürgün cezasına çevrilerek Kıbrıs’a gönderildi. Bir müddet Kıbrıs’ta kaldıktan sonra, Bursa’ya gelmesine müsâade edildi. Bursa’da yirmisekiz yıl kadar kaldıktan sonra, 1143 (m. 1730) senesinde Sultan Birinci Mahmûd Hân tahta geçip, ayaklanmaları bastırdıktan sonra, Mustafa Efendi’nin İstanbul’a gelmesine izin verip da’vet etti. Pâdişâhın lütuf ve ihsânlarına kavuştu. 1145 (m. 1732) senesinde Rumeli kadıaskerliğine ta’yin edildi. 1147 (m. 1734) senesinde şeyhülislâmlık yüksek makamına getirildi. Bu şerefli vazîfeyi dokuz sene iki ay müddetle adâlet ve doğrulukla yürüttü. Yaşı ilerlemiş olan Mustafa Efendi, felç hastalığına tutularak vefât etti.

Feyzullah Efendi-zâde es-Seyyid Şeyh Mustafa Efendi, âlim ve fazilet sahibi bir zât idi. Nakşibendî yüksek yolundan da feyz almış idi. Allahü teâlânın dîninin emirlerine bağlı, haramlardan ve şüphelilerden şiddetle kaçınır, herkesle iyi geçinmeye çalışır, kimseyi kırmamaya dikkat ederdi. Şâir, ince rûhlu, cömert, kerem sahibi ve yardımsever bir zât olan Feyzullah Efendi-zâde Şeyh Mustafa Efendi, Eyyûb Nişancası’nda bir dergâh ve Saraçhâne’de bir çeşme yaptırmıştı. Kaynaklarda eserleriyle ilgili bilgiye rastlanmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 92

2) İlmiye salnamesi sh. 518

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4305

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
GULÂM MUHAMMED MA’SÛM

Evliyânın büyüklerinden. Muhammed Ma’sûm Fârûkî’nin torunlarından Şeyh Muhammed İsmâilî’nin ikinci oğludur. Doğum târihi bilinmemekte olup, 1161 (m. 1748) senesinde doksan yaşını geçmiş olduğu hâlde, Ramazân-ı şerîf bayramı gecesi vefât etti. Tasavvufda pek yüksek derecede olup, Kutb-ül-aktâb idi. İmâm-ı Rabbânî Müceddîd-i elf-i sânî hazretlerinin evlâdından bu torununun, zamanında bulunanlar arasında yüksek bir yeri vardı. Kayyûmluk, gavslık ve kutbluk mansıblarına sahipti. Asâletten de pay almış idi.

Kutb-ül-aktâb ismi ile meşhûrdur. İmâm-ül-evliyâ da denir. Yıllar önce İmâm-ı Muhammed Ma’sûm Fârûkî, Kayyûm-ı zaman olan büyük oğlu Muhammed Sıbgatullah’a buyurmuştu ki: “Senin neslinden çok yüksek bir oğul dünyâya gelecektir, ister oğlun, ister torunun olsun. O dünyâya gelince, onu benim kâim makamım biliniz ve benim ismimi veriniz. Çünkü Müceddidî ve Ma’sûmî nisbetinin asâleten vârisi o olacaktır. Onun feyz ve bereketi kıyâmete kadar evlâd ve müntesiblerinde (onun yolunda bulunanlarda) devam edecektir. Bu yolumuzu, o kuvvetlendirecek, başka bir i’tibâr verecektir.”

Daha dünyâya gelmeden önce hakkında bildirilen bu müjde; kendisinden yıllar sonra dünyâya gelecek olan Ebü’l-Hasen-i Harkânî’yi müjdeleyen, medheden Bâyezîd-i Bistâmî’nin müjdesine benzemektedir.

İlmi, babasından öğrendi. Aklî ve naklî ilimlerde arkadaşları arasında birinci oldu. Yirmi yaşında tahsili bitirip, Kayyûm-ı zamân’ın huzûrunda, kalbe âid nûrları elde etmeye başladı. Kısa zamanda tasavvufda çok derecelere kavuştu. Kemâl ve ikmâl sahibi oldu. Dedesinden mutlak hilâfet aldı ve nûrlarını cihâna yaymaya başladı. Yüksek dedelerinin nisbeti yeniden tazelendi. İrşâdı cihâna yayıldı. Çok yüksek derecelere, feyzlere, nûrlara, ma’rifet, tecellî ve tam huzûra, İmâm-ı Rabbânî Müceddîd-i elf-i sânî’nin nisbetine kavuştu. Sohbetinde ve murâkabe meclislerinde, binlerce talebe toplanırdı. Pekçok kimseyi tasavvufta yetiştirip kemâle ulaştırmıştır. En meşhûr talebelerinden dört tanesi şu zâtlardır: Mirzâ Ömer Hân, Hâce Nizâm, Hâce Hudrî ve Hâce Habîbullah. Bu dört talebesi vasıtasıyla pek çok kimse tasavvufda yetişip, kemâle gelmiştir. Gulâm Muhammed Ma’sûm’un talebelerinden biri şöyle anlatmıştır: “Peşâver âlimlerinden biri, talebelerinden bir cemâatle birlikte Gulâm Muhammed Ma’sûm hazretleri ile ilmî münâzara yapmak üzere huzûruna gelmişti. Huzûruna girince, bütün ilmini birdenbire unutuverdi. Gulâm Muhammed Ma’sûm ona, talebelerin oturduğu yere geçmesini işâret etti. Tek kelime konuşamadı. Sonra meclisinden kalkıp gitti. Gulâm Muhammed Ma’sûm ile münâzaraya girmek için ilmin ince mes’elelerini yeniden öğrendi. Bir gün yine aynı niyetle huzûruna gitti. Fakat huzûruna girince, öğrendiklerini gene unuttu. Tekrar dönüp gitti. Üçüncü sefer tekrar hazırlanıp, kitaplarını da yanına alıp huzûruna gitti. Bu sefer de bildiklerini unuttu. O hâle gelmişti ki götürdüğü kitaplardan bir harfi bile okumaya kadir olamadı, okumayı dahî unuttu. Bu durum karşısında talebeleri ile birlikte, Gulâm Muhammed Ma’sûm’un huzûrunda özür beyân edip af diledi. Kendisini de talebeliğe kabûl etmesini arzetti. Bundan sonra Gulâm Muhammed Ma’sûm o âlim zâta; “Sen bize Münâzara için gelirken, falan falan bahisleri ezberlemiştin. Ba’zı sorular da hazırlamıştın. Bu soruların cevâbı şöyle şöyledir” buyurup, herbirini tek tek izah ederek cevap verdi. Sonra o meşhûr âlimi talebeliğe kabûl edip, tasavvufda yetiştirerek kemâle ulaştırdı ve icâzet verdi.”

Umdet-ül-makâmât kitabının müellifi, Gulâm Muhammed Ma’sûm’un bir talebesinden naklen şöyle anlatmıştır: “Hocam Gulâm Muhammed Ma’sûm hazretlerinin vefâtına yakın bir zamanda, ziyâretine gitmek üzere köyümden yola çıktım. Giderken iki rub’iyye (Hindistanda kullanılan para birimi), miktarındaki parayı hocama vermeyi adamıştım. Yolda iken hocam bana rü’yâmda; “Yarın fıtr bayramı gecesidir. Kabrime gel orada bir kişi bulursun. Benim ona iki rub’iyye borcum vardı. Adadığın o iki rub’iyyeyi ona vererek benim borcumu öde” buyurdu. Yolculuğumu tamamlayıp hocamın şehrine girince, hocam Gulâm Muhammed Ma’sûm’un vefât ettiğini öğrendim. Hemen kabrine gidip ziyaret ettim. Kabrinin yanına varınca orada birisini gördüm. Bana dedi ki: “Bu zâtın bana iki rub’iyye borcu vardı, oğullarından isteyeceğim.” Ben nezrettiğim iki rub’iyyeyi çıkarıp ona verdim. “Artık oğullarından isteme” dedim.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Umdet-ül-makâmât sh. 396İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HACI VELİYYÜDDÎN EFENDİ

Osmanlı sultanlarından Üçüncü Mustafa Hân devrinde iki defa şeyhülislâmlık makamına getirilmiş olan Osmanlı âlimlerinden. Yetmişbeşinci şeyhülislâmdır. İsmi Veliyyüddîn olup, Silivrikapı’nın Yayla semtinde ikâmet eden Solakbaşı-zâde Hacı Mustafa Ağa’nın oğludur. Doğum târihi kesin olarak bilinmemektedir. İstanbul’da doğdu ve yine orada 1182 (m. 1768) senesinde vefât etti. Otakçılar yakınında, Murâd Efendi dergâhı bahçesinde defnedildi.

Küçük yaşından i’tibâren ilim tahsiline yönelen Veliyyüddîn Efendi, ilk önce babasının medresesinde ilim tahsîl etti. Zamanının diğer âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil ederek müderris oldu. Birçok medreselerde müderrislik yaparak talebe yetiştirdi. Haremeyn müfettişliğine getirildi. Sırasıyla; Haleb, Galata, Mısır ve Medîne-i münevvere kadılıklarında bulundu. İstanbul payesine ulaştı. 1169 (m. 1755) senesinde Anadolu kadı-askerliğine, 1171 (m. 1757) senesinde Rumeli kadı-askerliğine yükseltildi. Altı ay kadar sonra bu vazîfeden ayrılıp Manisa’ya gitti. Manisa’da bir yıl kadar kaldıktan sonra İstanbul’a döndü. 1173 (m. 1759) senesinde, Çelebi-zâde İsmâil Âsım Efendi’den boşalan şeyhülislâmlık makamına getirildi. Bu makama ta’yin edildiği gün hasta olduğundan, bu vazîfeden affını diledi. Ancak Pâdişâh Üçüncü Mustafa Hân iyileşinceye kadar izin verip, şeyhülislâmlara giydirilen “Ferve-i beyzâ” adlı beyaz kürkü evine gönderdi, 1 yıl 6 ay 18 gün şeyhülislâmlık vazîfesini yürüttü. 1175 (m. 1761) senesinde bu vazîfeden ayrılıp, Bursa’ya gitti. Bu arada Hicaz’a gidip, hac ibâdetini îfâ etti ve sevgili Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâret etti.

Hac dönüşü bir müddet Bursa’da kaldı. Daha sonra İstanbul’a gitti. 1180 (m. 1767) senesinde Dürrî-zâde Mustafa Efendi’nin yerine ikinci defa şeyhülislâmlığa getirildi. Bu vazîfeye devam etmekteyken vefât etti. İki şeyhülislâmlık müddeti toplam, 3 yıl yirmi gündür.

Veliyyüddîn Efendi, âlim, cömert, kerem sahibi ve yardımsever bir zât idi. Asabî mizaçlı olup, güzel yazı yazardı. Ta’lik ve celî stilinde güzel yazıları vardır. Kitap toplamakta hevesli olduğundan, Bâyezîd Câmii içinde el yazması çok kıymetli eserlerin bulunduğu bir kütüphâne meydana getirdi. Bu kütüphâneye; “Veliyyüddîn Efendi Kütüphânesi” ismi verilmiştir. Oğlu Kadıasker Mehmed Efendi’nin bağışlarıyla, kütüphâne daha da zenginleşmiştir. Ayrıca İstanbul’da Çırpıcı Çayırı yakınlarında bir çeşme yaptırdığından, at yarışları yapılan bu yere Veli Efendi Çayırı ismi verilmiştir. Kaynaklarda eserleriyle ilgili bilgiye rastlanmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 102

2) İlmiye salnamesi sh. 534

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4692İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HÂDİMÎ

Anadolu’da yaşayan fıkıh ve tasavvuf âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Muhammed bin Mustafa olup, Konya’nın Hadim kasabasında 1113 (m. 1701) senesinde doğdu. Künyesi Mevlânâ Ebû Sa’îd’dir. Önce babasından, sonra zamanın büyük âlimlerinden ilim tahsil etti. Pâdişâh Üçüncü Ahmed Hân’ın iltifâtına mazhar oldu. 1176 (m. 1762) senesinde doğduğu yer olan Hâdim’de vefât etti.

Mevlânâ Ebû Sa’îd Muhammed Hâdimî’nin dedeleri Buhârâ’lıdır. Dedelerinden Hüsâmeddîn Efendi, Buhârâ’nın tanınmış asîl ailelerinden olup, âlim ve velî bir zât idi. Anadolu’ya gelerek, Hadim kasabasında yerleşti. Muhammed Hâdimî’nin babası Fahr-er-Rûm (Rûm diyârının seçilmişi, herkesin onunla övündüğü) nâmıyla meşhûr Kara Hacı Mustafa Efendi’dir. Mustafa Efendi, bulunduğu çevrede tanınmış âlimler arasında idi. Muhammed Hâdimî, ilk tahsilini babasından gördü. On yaşında Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Arabî ve Fârisîyi öğrendi. Babasının emriyle Konya’da Karatay Medresesi’ne yazıldı. Burada beş sene ilim öğrendikten sonra, hocası İbrâhim Efendi’nin tavsiyesi ile İstanbul’a gitti. İstanbul’da zamanın meşhûr âlimlerinden Kazâbâdî Ahmed Efendi’den ilim öğrenerek icâzet aldı. Yirmiyedi yaşında yüksek tahsilini bitiren Muhammed Hâdimî, dört katır yükü kitap ile Hâdim’e döndü. Babasının boş bıraktığı Hadim Medresesi’nde ders vermeğe başladı.

Kısa zamanda nâmı İstanbul’a kadar varan Muhammed Hâdimî hazretleri, önce Pâdişâh Üçüncü Ahmed Hân, sonra da Birinci Mahmûd Hân tarafından İstanbul’a da’vet edildi, ikinci gidişinde, Pâdişâh’ın da bulunduğu Ayasofya Câmii’ndeki bir toplantıda, Fâtiha-i şerîfenin tefsîrini yapması istendi. Şeyhülislâm ve meşhûr âlimlerin de bulunduğu o mecliste Muhammed Hâdimî, Fâtiha’yı çok güzel tefsîr edip, başta Pâdişâh olmak üzere, herkesin takdîrine mazhar oldu. Bunun üzerine İstanbul’da kalarak, Osmanlı Devleti içinde yazılan dînî eserlerin, kendi tetkikinden geçtikten sonra yayınlanması görevi teklif edildi. Fakat Hâdimî, Hâdim’deki medresesinde talebe okutmağı, bu vazîfe teklifine tercih ederek memleketine döndü. Medresesinde Arabî, Fârisî, usûl-ı fıkıh, fıkıh, tefsîr, hadîs, kelâm, edebiyat gibi dersler okuttu. Pekçok âlimin yetişmesine vesîle oldu. Bunların içinde başta oğulları Sa’îd, Abdullah, Emîn, Nu’mân gelmekte idi. Ayrıca “Ayaklı Kütüphâne” lakabıyla anılan Müftî-zâde Muhammed Antâkî, İsmâil Gelenbevî, Mehmed Kırkağacî, Hâfız Osman Uskübî, Ahmed Ürgübî, Konyalı İsmâil Hakkı, Hacı İsmâil Kayseri gibi âlimler meşhûr oldular.

Hâdimî hazretleri talebelere ders vermenin yanısıra, insanların hidâyete gelmesine, İslâm ahlâkını ve hukukunu öğrenmesine vesîle olmak için çok çalıştı. Pekçok kitaplar yazdı. Bu yazdığı eserlerden, İmâm-ı Birgivî hazretlerinin Tarîkat-ı Muhammediyye isimli eserine yaptığı şerhi çok kıymetlidir. Bu şerhe “Berîka” ismini vermiştir. Muhtelif târihlerde sık sık basılmıştır.

Muhammed Hâdimî hazretleri, eserlerine aldığı hadîs-i şerîflerin, sahih olup olmadığını iyice araştırırdı. Eğer sahih olduğunda şüphe ederse, bizzat Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) sorup öğrenirdi. Medîne-i münevverede, Ravda-i mutahhera harem ağalığı vazîfesini yapan Beşir Ağa, bu mevzûu şöyle anlattı: “İstanbul’a gelmişti. Pâdişâh Birinci Mahmûd Hân, Harem-i şerîften ma’lûmât almak için huzûruna çağırmıştı. Hâl hatır sorduktan sonra; “Haremeyn-i şerîfeynde nelere muttali oldun?” diye suâl ettiler. Ben de gördüklerimi şöyle anlattım: “Hayretle gördüğüm hâdiselerden biri şudur Ravda-i mutahherada (Peygamber efendimizin mübârek kabr-i şerîflerinde) gece temizlik yapmak için çalışıyordum. Gece yarısına doğru Cebrâil aleyhisselâmın Resûlullah efendimizle görüşmek için geldiği Cibril kapısı birden açıldı. Bu saatte gelen kimdir? diye kapıya koştum. Sakallı, nûr yüzlü bir kimse ile karşılaştım. Bana selâm verdi. Selâmı aldım ve; “Hoşgeldiniz efendim” dedim. Bana, gayet sessiz bir şekilde cevap verdikten sonra, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek kabrinin ayak ucuna doğru gitti. Arkasından bakakalmıştım. Orada bir müddet bekledi. Kabr-i şerîfe karşı ba’zı şeyler söyledi. Çok dikkat etmeme rağmen anlayamadım. İşi bitince arka arka giderek huzûrdan ayrıldı. Çok merak etmiştim. Yanıma geldiğinde büyük bir edeble; “Siz kimsiniz ve nerelisiniz?” diye sordum. O da; “İsmim Muhammed, Diyâr-ı Rûm’danım. Hâdim’de ikâmet ediyorum” dedi. Bu gece yarısı ziyâretinizin hikmeti nedir?” diye suâl edince de; “İmâm-ı Birgivî’nin Tarîkat-ı Muhammediyye isimli kitabını şerh ediyorum. Bir hadîs-i şerîfin sahih olup olmadığında şüpheye düştüm. Hemen gelip gördüğünüz gibi, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûr-ı şerîflerinde, bunu suâl eyledim. Sahih olduğu buyuruldu” dedi. Ondan sonraki günlerde yine aynı saatlerde zaman zaman geldi. Geldiğinde odama götürür kısa bir süre de olsa sohbet ederdik. Artık onunla dost olmuştuk.” Beşir Ağa’nın konuşmasını hayretle dinleyen Pâdişâh Birinci Mahmûd, Hâdim’e bir haberci göndererek, Muhammed Hâdimî’yi İstanbul’a da’vet etti. O geldiği gün, ona sima olarak çok benzeyen birkaç kimse daha saraya getirtti. Maksadı Beşir Ağa’yı imtihan etmek idi. Beşir Ağa’yı da huzûruna çağırdı. Misâfirlerin huzûra gelmesi bildirildi. Biraz sonra Muhammed Hâdimî ve ona çok benzeyenler odaya girdiler. Beşir Ağa, girenlerin arasından Muhammed Hâdimî’yi göstererek; “Bahsettiğim zât işte budur” dedi. Birinci Mahmûd Hân, Hâdimî hazretlerine çok iltifât edip ihsânlarda bulundu.

Muhammed Hâdimî hazretleri anlattı: “Rûm diyarının seçilmiş âlimlerinden olan mübârek babam Mustafa Efendi’nin kabrini ziyârete gitmiştim. Kabrinin başında Yâsîn sûresini okuyup sevâbını, Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ), bütün peygamberlere (aleyhimüsselâm) Eshâb-ı Kirâma (radıyallahu anhüm) ve bütün ehl-i îmânın rûhlarıyla birlikte, babamın da rûhuna hediye ettim. Sonra murâkabeye dalmış hâlde beklerken, Allahü teâlânın izni ile babam aniden mezarından kalktı. Çok heyecanlandım. Onu bu şekilde ilk defa görüyordum. Sessizce bir müddet bekledikten sonra, ondan nasihat istedim, “İşte beni görüyorsun ya; dünyânın sebep ve alâkalarından hiçbir şey fayda vermiyor. Geçim husûsunda hırs ve kötü emelden sakınarak, cenâb-ı Hakka tevekkül et ve O’nun verdiklerine râzı ol! Dünyâda sebeplerini yaratanı unutup, ihtiyâcını, görünüşte buna sebep olan kula bildirirsen, cenâb-ı Hak seni elinden birşey gelmeyene muhtaç eder. Eğer ihtiyâcını herkese söylemeden sâdece Allahü teâlâya arzedersen, dünyâ bile sana muhtaç olur” dedi.

Muhammed Hâdimî hazretleri, 1176 (m. 1762) senesinde Hâdim’de, son hastalığına yakalanmıştı. Çocuklarını, talebelerini ve dostlarını çağırıp herbiriyle helâllaştı, vedâlaştı. Çocuklarına ve talebelerine vasıyyetini bildirdikten sonra; “Vefât ettiğimde, daha önce vasıyyet edip anlaştığım kimse gelene kadar beni soyup gaslimi yapmayın” buyurdu. O gece sabaha karşı, talebelerinin Yâsîn-i şerîf kırâatları arasında mübârek rûhunu teslim eyledi. Kuşluk vakti sıralarında daha önce anlaştığı Trabzonlu Hacı Mehmed Efendi gelip, gasil, techiz ve tekfin işlerini yaptı. Kabrini babası Mustafa Efendi’nin yanında kazdırdı ve oraya defni yapıldı. Âşıkları uzak yerlerden gelerek kabrini ziyâret etmektedir.”

Mezar taşında şunlar yazılıdır “Bütün dînî bilgileri kendisinde toplayan ve Tarikat-i Muhammediyye kitabını şerheden, âriflerin kutbu, Allahü teâlâya kavuşmak istiyenlere yardım eden Ebû Sa’îd Muhammed Hâdimî’nin rûhuna Fâtiha.”

Muhammed Hâdimî hazretlerinin, Peygamber efendimizi medheden manzûmesi aşağıdadır:

Fakîrem kapına geldim,
Şefaat yâ Resûlallah!
Mukırrim suçum bildim,
Şefaat yâ Resûlallah!

Günahkârım, yüzüm kara,
Korkarım atarlar nâra,
Meğer sende ola çâre,
Şefaat yâ Resûlallah!

Okundu şânına “Levlâk”,
Ki, sensin şahı “Erselnâk”,
Dedi, Hak sana “Âteynâk”
Şefaat yâ Resûlallah!

Habîbsin, cümleden evlâ,
Seni medh eyledi Mevlâ!
Makamın senin a’lâ,
Şefaat yâ Resûlallah!

Nice Medh eyleye insân,
Mürekkep çünkü nisyândan,
Meğer senden ola ihsân,
Şefaat yâ Resûlallah!

Benim muhtaç serdergân,
Tövbe et, tenin uryan,
Meğer senden ola derman,
Şefaat yâ Resûlallah.

Okudum çok tahıyyâtı,
Salât ile salevâtı,
Akabinde münâcâtı,
Şefaat Yâ Resûlallah!

Kat’ı çoktur tahıyyâtın,
Dahî cürmü ceneyâtım,
Kapına arz-ı hâcâtım,
Şefaat yâ Resûlallah!

Meğer hep isyandayım,
Gulam-ı ayn-ı noksanım
ve lâkin ehl-i îmânım,
Şefaat yâ Resûlallah!

Gönülde şevki derdime,
Mecal kalmadı terkime,
Cemîan asl u fer’ime,
Şefaat yâ Resûlallah!

Cehennem kaynayıp taşa,
Bilinmez ne gelir başa,
Zükür inâs karındaşa,
Şefaat yâ Resûlallah!

Kerem kılagel sen efrada,
Eğer hasım eğer yâra,
Husûsan ehl-i evlâda,
Şefaat yâ Resûlallah!

Gözümüz kapladı perde,
Da’vâsından kamu dertde,
Bize, üstada, şakirde,
Şefaat yâ Resûlallah!

Atâlar kıl garîbana,
Bizi gönderme nirâna,
Bütün ahbâb u cirâna,
Şefaat yâ Resûlallah!

Kebap olur beher cana,
Ciğerler tutuşup yana,
Umûman ehl-i îmâna,
Şefaat yâ Resûlallah!

Nazar kıl ayn-ı ref’etten,
Nasîb eyle şefaatten,
Fakîrim cümle ümmetten,
Şefaat yâ Resûlallah!

Ümmetin Hâdim-i ahkar,
Âlende nâkıs-ı ebter,
Meğer lütf olmasa âher,
Şefaat yâ Resûlallah!

Muhammed Hâdimî hazretlerinin mühürlerinde şu yazı vardı:

“Ey bâr-i Huda be Hakki hesti,
Şeş çiz mera medet firistî,
İmânu emân, ten dürüsti,
İlim-u amel, ferâğ-ı desti.”

“Mezhebi Nu’mân, Es-Seyyid Muhammed.”

Ma’nâsı: “Yâ Rabbî! Varlığın hakkı için şu altı şeyi bana ihsân eyle: İmân, vücûd sıhhati, ilim, amel ve ihlâs, cömertlik ve emirlerini yapabilmek. Hanefî mezhebinden Seyyid Muhammed.”

Muhammed Hâdimî hazretlerinin insanlığın saadeti için hazırladığı eserler pekçoktur. Bunlardan ba’zıları şunlardır, 1-El-Berîkat-ül-Mahmûdiyye fî şerhi Tarîkat-il-Muhammediyye, 2- Dürer haşiyesi, 3- Hâşiyetün alâ Tefsîr-i sûret-in-Nebe’ lil-Beydâvî, 4- Risâletün fî sülûk-in-Nakşibendiyye, 5- Risâlet-ül-Huşû’i fis-salâti, 6- Risâletün fî Hakk-ıl-istihlâf, 7- Arâyis-ün-Nefâisi fî ilm-il-mantık, 8- Menâfi-ud-dekâik fî şerhi Mecâmi-ül-hakâik. Bu eseri Mecelle’nin küllî kaidelerine kaynak olmuştur.

Muhammed Hâdimî hazretlerinin “Berîka” isimli kitabından, “Kötü Huylar” bölümünün bir kısmı aşağıya alınmıştır:

“İnsanın kötü şey yapınca, arkasından riyâzet çekmeği, nefse güç gelen şey yapmağı âdet edinmesi de, fâideli ilâçdır. Meselâ, bir kötülük yaparsam, şu kadar sadaka vereceğim, veya oruç tutacağım, gece namazları kılacağım diye nezr etmeli, adamalı veya bunları yapmak için yemîn etmelidir. Nefs, bu güç şeyleri yapmamak için, onlara sebeb olan kötü âdetini yapmaz. Kötü huyların zararlarını okumak, işitmek de, fâideli ilâçdır.

İnsanda olan kötü huyların ba’zıları:

Kötü huylardan “Riya” için Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdular ki: “Başkalarına gösteriş için namazını güzel kılan, yalnız olduğu zaman böyle kılmayan, Allahü teâlâyı tahkir etmiş olur” ve “Sizde bulunmasından en çok korktuğum şey, şirk-i asgara yakalanmanızdır. Şirk-i asgar, riya demektir” ve “Dünyâda riya ile ibâdet edene, kıyâmet günü; “Ey kötü insan! Bugün sana sevâb yoktur. Dünyâda kimler için ibâdet ettin ise, sevâblarını onlardan iste” denir” ve “Allahü teâlâ buyuruyor ki: “Benim şerikim yoktur. Başkasını bana şerik eden, sevâblarını ondan istesin, ibâdetlerinizi ihlâs ile yapınız! Allahü teâlâ, ihlâs ile yapılan işleri kabûl eder.” ibâdet, Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için yapılır. Başkasının muhabbetine, ihsânına kavuşmak için yapılan ibâdet, ona tapınmak olur. Allahü teâlâya ihlâs ile ibâdet etmemiz emrolundu. Hadîs-i şerîfde; “Allahü teâlânın birliğine îmân edenden, namazı ve zekâtı ihlâs ile yapandan Allahü teâlâ râzı olur” buyuruldu. Resûlullah ( aleyhisselâm ), Mu’âz bin Cebel’i Yemen’e vâli olarak gönderirken; “İbâdetlerini ihlâs ile yap. İhlâs ile yapılan az amel kıyâmet günü sana yetişir” ve “İbâdetini ihlâs ile yapanlara müjdeler olsun. Bunlar hidâyet yıldızlarıdır. Fitnelerin karanlıklarını yok ederler” ve “Dünyâda haram edilmiş olan şeyler mel’ûndur. Ancak Allah için yapılan şeyler kıymetlidir” buyurdu. Dünyâ ni’metleri geçicidir, ömürleri pek kısadır. Bunları ele geçirmek için dînini vermek ahmaklıktır. İnsanların hepsi âcizdir. Allahü teâlâ dilemedikçe, kimse kimseye fâide ve zarar yapamaz. İnsana Allah kâfidir.

Tûl-i emel: Zevk ve safa sürmek için çok yaşamağı istemektir. İbâdet yapmak için çok yaşamağı istemek, tûl-i emel olmaz. Tûl-i emel sahipleri, ibâdetleri zamanında yapmaz. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “İnsanların en iyisi, ömrü uzun ve ameli güzel olan kimsedir” ve “İnsanların en kötüsü, ömrü uzun ve ameli kötü olandır” ve “Ölmek istemeyiniz. Kabr azâbı çok acıdır. Ömrü uzun olup İslâmiyete uymak, büyük saadettir” ve “Müslümanlıkta beyazlaşan kıllar, kıyâmet günü nûr olacaklardır.”

Tûl-i emelin sebepleri, dünyâ zevklerine düşkün olmak, ölümü unutmak ve sıhhatine, gençliğine aldanmaktır. Tûl-i emel hastalığından kurtulmak için, bu sebepleri yok etmek lâzımdır. Ölümün her an geleceğini düşünmelidir. Sıhhatin ve gençliğin, ölüme mâni olmadığını unutmamalıdır. Çocuklar’daki ve gençlerdeki ölüm sayısının, yaşlılardaki ölüm sayısından çok olduğunu istatistikler göstermektedir. Çok hastaların iyi olup yaşadıkları, çok sağlam kişilerin çabuk öldükleri her zaman görülmektedir. Tûl-i emel sahibi olmanın zararlarını ve ölümü hatırlamanın fâidelerini öğrenmelidir. Hadîs-i şerîfte; “Ölümü çok hatırlayınız. Onu hatırlamak, insanı günah işlemekten korur ve âhırete zararlı olan şeylerden sakınmağa sebep olur” buyuruldu. Eshâb-ı Kirâmdan Berâ bin Azib diyor ki: “Bir cenâzeyi götürdük. Resûlullah ( aleyhisselâm ) kabir başına oturdu. Ağlamağa başladı. Mübârek gözyaşları toprağa damladı. Sonra; “Ey kardeşlerim! Hepiniz hazırlanınız” buyurdu. Ömer bin Abdülazîz, bir âlimi görünce, nasihat istedi. O da, “Şimdi halifesin, istediğin gibi emredersin. Yarın öleceksin” dedi. Biraz daha söyle deyince; “Âdem aleyhisselâma kadar bütün dedelerin ölümü tattı. Şimdi sıra sana geldi” dedi. Halîfe, uzun zaman ağladı. Hadîs-i şerîfde; “İnsanlara vâ’iz olarak ölüm yetişir. Zenginlik isteyene, kaza ve kadere îmân etmek yetişir” buyuruldu. Yine; “İnsanların en akıllısı, ölümü çok hatırlayandır. Ölümü çok hatırlayan insana, dünyâda şeref, âhırette yüksek dereceler nasîb olur” ve “Allahü teâlâdan haya ediniz. Başkalarına kalacak olan şeyleri toplamakla vaktinizi kayb etmeyiniz. Kavuşamıyacağınız şeyleri ele geçirmek için uğraşmayınız, ihtiyâcınızdan fazla binalar yapmakla hayâtınızı harcamayınız” ve “Evlerinizi haram malzeme ile yapmayınız. Dininizin ve dünyânızın harâb olmasına sebep olur” ve çok sevdiği Üsâme bin Zeyd’in bir ay sonra ödemek üzere yüz altına bir köle satın aldığını işitince; “Siz buna hayret etmediniz mi? Üsâme tûl-i emel sahibi olmuş” buyurdu. İhtiyâç maddelerinin veresiye de alınmaları caizdir. Bir hadîs-i şerîfde; “Cennete gitmek isteyen, uzun emel sahibi olmasın. Dünyâ işleri ile uğraşması, ölümü unutturmasın. Haram işlemekte Allahdan haya etsin” buyuruldu. Haram olan lezzetlerin içinde yaşamak için, uzun emel sahibi olmak haramdır. Mübahlarla lezzetlenmek için tûl-i emel sahibi olmak, haram değil ise de, iyi değildir. Çok yaşamağı değil, sıhhat ve afiyet ile yaşamağı istemelidir.

Tama’: Kalb hastalıklarının birisi de tama’dır. Dünyâ lezzetlerini haram yollardan aramağa tama’ denir. Tama’ın en kötüsü, insanlardan beklemektir. Kibre, ucba sebep olan nafile ibâdetleri ve âhıreti unutturan mübahları yapmak da tama olur. Tama’ın zıddına aksine tefviz denir. Tefviz; helâl ve fâideli şeyleri kazanmağa çalışıp da, bunlara kavuşmağı Allahü teâlâdan beklemektir.

Şeytan, riyayı ihlâs olarak ve tama’ı tefviz olarak göstererek, insanı aldatmağa çalışır. Allahü teâlâ, herkesin kalbine bir melek vazîfelendirmiştir. Bu melek, insana iyi düşünceler ilham eder. Şeytan da, insanın kalbine kötü düşünceler, vesveseler getirir. Helâl yiyen kimse, ilham ile vesveseyi birbirinden ayırır. Haram yiyenler ayıramaz. İnsanın nefsi de, kalbine kötü düşünceler getirir. Bu düşüncelere ve arzulara hevâ denir. İlham ve vesvese devamlı olmaz. Nefsin hevâsı ise devamlıdır ve gittikçe artar. Vesvese, duâ ederek, zikr ederek azalır ve yok olur. Hevâ ise ancak kuvvetli mücâhede ile azalır, yok olur. Şeytan, köpek gibidir. Köpek kovalayınca kaçar ise de, başka taraftan yine gelir. Nefs, kaplan gibidir. Saldırması, ancak öldürmekle biter. Bunun için, insanlara vesvese veren şeytana hannâs denilmiştir. İnsan, şeytanın bir vesvesesine uymazsa, bundan vazgeçer. Başka vesveseye başlar. Nefs-i emmâre, dâima zararlı şeyler ister. Şeytan ise, çok hayırlı işe mâni olmak için, az hayırlı olan şeyi de vesvese yapar. Büyük günaha sürüklemek için, küçük hayır yapmağı da vesvese eder. Şeytanın vesvesesi olan hayırlı iş, insana tatlı gelir ve acele ile yapmak ister. Bunun için hadîs-i şerîfte; “Acele etmek şeytandandır. Beş şey bundan müstesnadır: Kızını evlendirmek, borcunu ödemek, cenâze hizmetlerini çabuk yapmak, misâfiri doyurmak, günah yapınca hemen tövbe etmek” buyuruldu. İlham olunan hayır, Allah korkusu ile yavaş yavaş yapılır ve sonu düşünülür. Bir hadîsde; “Melekten gelen ilham, İslâmiyete uygun olur. Şeytandan gelen vesvese İslâmiyetten ayrılmağa sebeb olur” buyuruldu. İnsan, ilham olunan şeyleri yapmalı. Vesveseyi yapmamak için cihâd etmeli, çalışmalıdır. Nefse uyan kimse vesveselere tâbi olur. Nefsin hevâsına uymayanın, ilhama uyması kolay olur. Bir hadîs-i şerîfte; “Şeytan, kalbe vesvese verir. Allahın ismi söylenince kaçar. Söylenmezse vesveselerine devam eder” buyuruldu. Kalbe gelen hâtıranın cinsini anlamak için, İslâmiyete uygun olup olmadığına bakılır. Böyle anlaşılamazsa, sâlih olan bir âlime sorulur. Sâlih olmayan, dîni, dünyâ kazançlarına âlet eden kötü din adamına sorulmaz. Yâhud, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) kadar üstâdlarının hepsi ma’lûm olan hakikî bir rehbere sorulur. “Kutb-i medar” denilen evliyâ, az olsa da, kıyâmete kadar mevcûddur. “Kutb-i irşâd” denilen İslâm âlimi her zaman ve her yerde bulunmaz. Uzun zaman aralıkları ile ve nâdir olarak bulunur. Her yerde çok bulunan câhil tarikatçıları ve yalancı şeyhleri, hakîkî rehber sanmamalıdır. Böylelerin tuzaklarına düşerek dünyâda ve âhırette saadetten mahrûm kalmamak için çok uyanık olmalıdır. Kalbe gelen hâtıra, nefse acı gelirse, hayır olduğu anlaşılır. Tatlı gelir, hemen yapmak isterse, şer olduğu anlaşılır. Şeytanın hileleri çoktur. Mühim olanlardan birincisi; “Allahın senin ibâdetine ihtiyâcı yoktur” demesidir. Buna karşı; “Amel-i sâlihin fâidesi, bunu yapanadır” meâlindeki âyet-i kerîmeyi hatırlamalıdır.

Şeytanın ikinci hilesi; “Allah rahimdir, kerîmdir, seni de af eder, Cennete kor” demesidir. Buna karşı; “Allahın kerîm, olması, seni aldatmasın” ve “Cennette kullarımızdan mütteki olanları vâris kılarız” meâlindeki âyet-i kerîmeleri hatırlamalıdır.

Üçüncü hilesi; “Senin ibâdetlerin hep kusurludur; riya karışıktır. Böyle ibâdetlerle mütteki olamazsın. Allahü teâlâ meâlen; “Allah, yalnız müttekilerin ibadetlerini kabûl eder.” buyuruyor. Senin ibâdetlerin kabûl olmaz. Boşuna uğraşıyorsun. Boş yere sopa yiyen hayvan gibi eziyet çekiyorsun” demesidir. Buna karşılık; “Ben, Allahın azâbından kurtulmak ve emrine uymak için ibâdet ediyorum. Benim vazîfem, emri yerine getirmektir. Kabûl olup olmayacağı, O’nun bileceği şeydir. Şartlarına uygun olan ve farzları yapılan ibâdetin sahih olması muhakkakdır” demelidir. Farzları terk etmek büyük günahtır. Bu günahlardan kurtulmak için ibâdetleri yapmak lâzımdır. İbâdet yapmadan Cennete girmek için duâ etmek günahtır. Hadîs-i şerîfte; “Aklı olan kimse, nefsine uymaz ve ibâdet yapar. Ahmak olan nefsine uyar, sonra Allahın rahmetini bekler” buyuruldu. Ahıret için lâzım olan şeyleri, bu fâni dünyâda hazırlamak lâzımdır.

Şeytanın hilelerinden dördüncüsü; “Şimdi dünyâyı kazanmak için çalış da, rahata kavuş, o zaman rahat rahat, huzûr içinde ibâdet edersin.” diyerek ibâdet yapmağa mâni olmasıdır. Buna cevap olarak; “Ecel benim elimde değildir. Herkesin ömrünü Allahü teâlâ ezelde takdîr etmiştir. Belki yakında ölürüm, ibâdet vazîfelerini vaktinde yapmalıyım” demelidir Hadîs-i şerîfte; “Helekel-müsevvifûn” buyuruldu ki: “Bugünkü vazîfelerini yarına bırakanlar zarar ettiler” demektir.

Şeytanın hilelerinden beşincisi; ibâdetleri terk ettiremeyince; “Çabuk kıl, vaktini kaçırma” diyerek şartlarını, farzlarını tamam yaptırmamak istemesidir. Buna karşılık; “Farzlar çok azdır. Bunları yavaş yavaş ve şartlarına uygun olarak yapmak lâzımdır. Farz olmayanları da, şartlarına uygun olarak az yapmak, şartları noksan olarak çok yapmaktan iyidir” demelidir. Altıncı hile olarak riyayı tavsiye etmesidir. “Herkes görsün de, beğensin” der. Buna cevap olarak; “Kendine faide ve zarar vermek, kimsenin elinde değildir. Başkalarına ise, hiç veremezler. Böyle olan kimselerden birşey beklemek abes olur, bâtıl olur. Fâide ve zarar veren ancak Allahü teâlâdır. Yalnız onun görmesi, bana yetişir” demelidir.

Yedinci hile olarak, ibâdetlere mâni olamayacağını anlayınca, insana ucb, ya’nî ibâdetlerini beğenmek vesvesesi vermesidir. “Senin gibi akıllı, uyanık kimse var mı? Bu zamanda, herkes gaflet uykusunda iken, sen ibâdet yapıyorsun” der. Buna karşılık; “Bu akıl ve intibah benden değildir. Rabbimin ihsânıdır. O’nun ihsânı olmasa, ibâdet yapamam” demelidir.

Sekizinci hile olarak; “İbâdetlerini gizli yap. Allahü teâlâ, senin sevgini ve şerefini insanların kalbine yerleştirir” diyerek gizli riyaya düşürmek istemesidir. Buna karşılık, “Ben Allahın kuluyum. O, benim sâhibimdir. İbâdetimi isterse beğenir, isterse red eder. İnsanlara bildirip bildirmemesine karışamam” demelidir.

Dokuzuncu hile olarak da; “İbâdet yapmağa ne lüzum var? insanların Sa’îd ve şakî olacakları ezelde takdîr edilmiştir. Sa’îd olan, ibâdeti terk edince, affedilir, Cennete gider. Ezelde şakî olan, ne kadar ibâdet yaparsa yapsın, fâidesi olmaz, muhakkak Cehenneme gider. O hâlde, kendini boşuna yorma! Rahatına bak” demesidir. Buna cevap olarak; “Ben kulum, kulun vazîfesi, sahibinin emrini yapmaktır” demelidir. Buna karşılık; “Emri yapmayınca, azâb korkusu olursa, emri yapmak lâzım olur. Ezelde sa’îd olan için bu korku yoktur” derse, buna cevap olarak da; “Rabbim herşeyi bilir ve dilediğini yapar. Dilediğine hayır, dilediğine şer verir. Kimsede O’na suâl sormak hakkı yoktur” demelidir. İblîs, Îsâ aleyhisselâma görünerek; “Ezelde Allahü teâlânın takdîr ettikleri hâsıl olur” diyorsun, öyle mi?” dedi. “Evet, öyledir” buyurdu. “Öyle ise, kendini şu dağın tepesinden aşağı at. Eğer ezelde selâmetin takdîr edilmiş ise, sana birşey olmaz” dedi. Cevâbında; “Ey mel’ûn! Allah, kullarını imtihan eder. Kulun, sahibini imtihan etmeğe hakkı yoktur” buyurdu. Şeytanın bu hilesine karşı; “İbâdet yapmak fâidelidir. Çünkü, ezelde sa’îd isem, sevâbların artması derecelerin yükselmesi için ibâdetleri yapmak lâzımdır. Şakî isem, ibâdet yapmamak azâbından kurtulmak için, ibâdet yapacağım” demelidir, ibâdet yapmanın bana hiçbir zararı da olmaz. Çünkü, Allahü teâlâ hakimdir, ibâdet yapanlara azâb etmesi, onun hikmetine yakışmaz. İbâdeti terk etmenin, ezelde sa’îd olana zararı olmasa bile, fâidesi yoktur. Böyle olunca, terk etmek nasıl tercih edilir? Aklı olan kimse, fâideli olanı yapar, fâidesiz olanı terk eder. Ezelde şaki isem, Rabbime itaat etmiş olarak Cehenneme girmeği, âsî olarak girmeğe tercih ederim. Bundan başka, Allahü teâlâ, ibâdet edenleri Cennete sokacağını, ibâdet etmiyenlere Cehennemde azâb yapacağını va’d etmiştir. Allahü teâlâ va’dine sâdıktır. Va’dinden dönmeyeceği, söz birliği ile bildirilmiştir.

Kibir: Kalb hastalıklarının birisi de kibirdir. Kibir, kendisini başkasından üstün görmektir. Kendirli ondan üstün görmekle, kalbi rahat eder. Ucb da kendini ondan üstün bilmektir. Burada başkasını düşünmez. Kendini ve ibâdetlerini beğenir. Kibir, kötü huydur. Haramdır. Halikını, Rabbini unutmanın alâmetidir. Çok din adamı, bu kötü hastalığa yakalanmışdır. Hadîs-i şerîfte; “Kalbinde zerre kadar kibir bulunan kimse Cennete girmez” buyuruldu. Kibrin aksine “Tevâzu” denir. Tevâzu kendini başkaları ile bir görmektir. Başkalarından daha üstün ve daha aşağı görmemektir. Tevâzu, insan için çok iyi bir huydur. Hadîs-i şerîfte; “Tevâzu edene müjdeler olsun” buyuruldu. Tevâzu sahibi, kendini başkalarından aşağı görmez. Zelîl ve miskin olmaz. Malını helâldan kazanıp çok hediye verir. Âlimlerle ve fen adamları ile tanışır. Fakirlere merhamet eder. Hadîs-i şerîflerde; “Tevâzu eden, helâl kazanan, huyu güzel olan, herkese karşı yumuşak olan ve kimseye kötülük yapmayan, çok iyi bir insandır” ve “Allah için tevâzu edeni, Allahü teâlâ yükseltir” buyuruldu. Tekebbür edene, ya’nî kibir sahibi olana karşı tekebbür etmek caizdir. Allahü teâlâ, kullarına karşı mütekebbirdir. Allahü teâlâ, kibriyâ sahibidir. Kibir sahibine tekebbür etmek, sadaka vermek gibi sevâbdır. Kibir sahibine karşı tevâzu eden kimse, kendisine zulüm etmiş olur. Bid’at sahiplerine ve zenginlere karşı da tekebbür etmek caizdir. Bu tekebbür, kendini yüksek göstermek için değildir. Onlara ders vermek, gafletten uyandırmak içindir. Harbde düşmana karşı tekebbür etmek sevâbdır. Hadîs-i şerîflerde; “Kibri, hıyâneti ve kul borcu olmayan mü’min, hesabsız Cennete girecektir” ve “Kul hakkı, mû’minin aybı, kusurudur” buyuruldu. Nafaka için ödünç almak ve malı olunca, hemen ödemek lâzımdır. Yukarıdaki hadîs-i şerîfte, ihtiyâç olmadan alınan ve malı olunca ödenmeyen ve haram yollarla alınan borç bildirilmektedir. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) vefât edeceği zaman; “Yâ Ali! Filan yahudiye borcum vardır. Onu öde!” buyurdu. Yahudiden ödünç arpa almıştı, ödenmesi için vasıyyet buyurdu. Yahudi âlimlerinin büyüklerinden iken, Resûlullah ile ( aleyhisselâm ) bir kerre konuşmakla, hak peygamber olduğunu anlayarak imâna gelen Abdullah bin Selâm, sırtında odun demeti taşıyordu. Bunu görenler; “O kadar çok malın paran var iken, niçin bu zahmeti çekiyorsun?” dediklerinde; “Nefsimi kibirden kurtarmak için” dedi. Zenginin, hamal ücreti vermemek için, malını kendi götürmesi, tezellüldür, aşağılıktır. Sünnete uymak ve nefsini kırmak için götürmesi iyidir ve sevâbdır. Hadîs-i şerîfte; “Allahü teâlâ kıyâmet günü, üç kimse ile konuşmayacak, hepsine çok acı azâb yapacaktır: Zinâ eden ihtiyâr, yalan söyliyen hükümet reîsi ve kibirli olan fakir” buyuruldu. Ömer ( radıyallahü anh ) Şam’a gelince, Ebû Ubeyde bin Cerrah hazretleri, emrinde olanlarla birlikte karşıladı. Halîfe devesinden indi. Yerine kölesini bindirdi. Çünkü, kölesi ile nöbetleşe biniyorlardı. O saat, binme sırası köleye gelmişti. Kendisi yuları tuttu, su kenarından geçerken mestlerini çıkardı. Ayaklarını suya soktu. Şam ordusunun kumandanı olan Ebû Ubeyde; “Yâ halîfe! Böyle ne yapıyorsun? Bütün Şamlılar, bilhassa rumlar, müslümanların halîfesini görmek için toplandılar. Sana bakıyorlar. Bu yaptığını beğenmeyecekler” deyince; “Yâ Ebâ Ubeyde! Senin bu sözün, burada toplananlar için çok zararlıdır. İşitenler insanın şerefini, vâsıtaya binerek gitmekte ve süslü elbise giymekte sanacaklar. Şerefin, müslüman olmakta ve ibâdet yapmakta olduğunu anlamayacaklar. Biz aşağı, bayağı insanlardık. (Acem şahlarının elinde esîr idik.) Allahü teâlâ müslüman yapmakla bizleri şereflendirdi Allahü teâlânın verdiği bu lezzetten, bu şereften başka şeref ararsak, Allahü teâlâ bizi yine zelîl eder, herşeyden aşağı eder. İzzet, İslâmdadır. İslâmın ahkâmına uyan, azîz olur. Bu ahkâmı beğenmeyip, izzeti, huzûru, saadeti başka şeylerde arayan zelîl olur” dedi. İslâmın emirlerinden biri tevâzudur. Tevâzu gösteren azîz olur, yükselir. Tekebbür eden zelîl olur
Bir hadîs-i şerîfte; “Kıyâmet günü, dünyâdaki kibir sahibleri küçük karınca gibi zelîl ve hakîr olarak kabirden çıkarılacaktır. Karınca gibi, fakat insan şeklinde olacaklardır. Herkes bunları hakîr göreceklerdir. Cehennemin en derin ve azâbı en şiddetli olan Bolis çukuruna sokulacaklardır. Buraya girenler kurtulmaktan me’yûs oldukları için Bolis denilmiştir. Ateş içinde gayb olacaklardır. Su istediklerinde kendilerine Cehennemdekilerin irinleri verilecekdir” buyuruldu. Medine vâlisi olan Ebû Hüreyre hazretleri, odun demeti taşıyordu. Muhammed bin Ziyâd onu tanıyarak, yanındakilere; “Yol verin, emîr geliyor” dedi. Gençler, vâlinin böyle tevâzuuna hayret ettiler. Hadîs-i şerîfte; “Önceki ümmetlerde kibir sahibi birisi, eteklerini yerde sürüyerek yürürdü. Gayret-i ilâhiyyeye dokunarak, yer bunu yuttu” ve “Merkebe binmek, yün elbise giymek ve koyunun sütünü sağmak, kibirsizlik alâmetidir” buyuruldu.

Hased: Kötü huyların biri de haseddir. Hased; Allahü teâlânın bir kuluna ihsân ettiği ni’metin ondan çıkmasını istemektir. Fâideli olmayan, zararlı olan birşeyin ondan ayrılmasını istemek, hased olmaz. Gayret olur. İlmini, mal, mevki ele geçirmek, günah işlemek için kullanan din adamından, ilmin gitmesini istemek, gayret olur. Malını haramda, zulümde, İslâmiyeti yıkmakta, bid’atleri ve günahları yaymakta kullananın malının yok olmasını istemek de, hased olmaz, din gayreti olur. Bir kimsenin kalbinde hased bulunur, kendisi buna üzülür, bunu istemezse, bu günah olmaz. Kalbde bulunan hâtıra, günah sayılmaz. Hâtıranın kalbe gelmesi insanın elinde değildir. Kalbinde hased bulunmasından üzülmezse veya arzusu ile hased ederse, hased olur, haram olur. Bu hasedini sözleri ile hareketleri ile belli edene, günahı daha çok olur. Hadîs-i şerîfte; “İnsan üç şeyden kurtulamaz: Sû-i zan, tayere, hased. Sû-i zan edince, buna uygun harekette bulunmayınız. Uğursuz zannettiğiniz şeyi, Allaha tevekkül ederek yapınız. Hased ettiğiniz kimseyi hiç incitmeyiniz” buyuruldu. Tayere, uğursuzluğa inanmaktır. Sû-i zan, bir kimseyi kötü zan etmektir. Bu hadîs-i şerîfden anlaşılıyor ki, kalbde hased hâsıl olması, haram değildir. Bundan râzı olmak, devamını istemek, haram olur. Hadîs-i şerîfte; “Kalbe gelen kötü şey söylenmedikçe ve buna uygun hareket edilmedikçe affolur” buyuruldu. İnsanın kalbine, küfre sebep olan bir düşünce gelince, bundan üzülür ve hemen red ederse, bu kısa düşünce, küfr olmaz. Farzı yapmamak veya bir haramı yapmak düşüncesi de böyledir. Fakat, senelerce sonra kâfir olmağa karar verirse, hattâ bunu bir şarta bağlarsa dahî, kâfir olur. Senelerce sonra haram işlemeğe niyet ederse, karar verirse, o anda günaha girer.

Hadîs-i şerîfte; “İnsan, haram işlemeği kalbinden geçirir, Allahdan korkarak yapmazsa, hiç günah yazılmaz. Haramı işleyince, bir günah yazılır” buyuruldu. Kalbinden geçirmeğe himmet etmek denir. Geçip gitmeyip, kalbinde devamlı kalan düşünceye azm ve karar denir. Karar vermenin günah olduğu yukarıda bildirilmişti. Bu günahı cenâb-ı Hak affetmektedir.

Kâfir olmağa ve bid’at sahibi olmağa niyet etmek haramdır. O anda, öyle olur. Çünkü, bu iki niyetin kendileri kötüdür. Kendileri haramdır. Haram işlemek düşüncesi ise, harama sebeb olduğu için kötüdür. Düşüncenin kendisi kötü değildir, bunu işlemek, yapmak kötüdür. Kötülüğü işlemeyince, haramlığın ve günahın kalkması, Allahü teâlânın merhametindendir ve Muhammed aleyhisselâm hürmetine, bu rahmet-i ilâhiye onun ümmetine mahsûstur.

İnsan bir kimsede bulunan ni’metin ondan gitmesini istemeyip, kendisinde de bulunmasını isterse, hased olmaz. Buna gıpta denir. Gıpta, imrenmek demektir. Güzel huydur. İslâmiyetin ahkâmına, ya’nî farzları yapmağa ve haramlardan sakınmağa riâyet eden, gözeten sâlih kimseye gıpta etmek vâcibdir. Dünyâ ni’metleri için gıbta etmek tenzihen mekrûh olur.

Hadîs-i şerîfte; “Allahü teâlâ, mü’min kuluna gayret eder. Mü’min de mü’mine gayret eder” buyuruldu. Allahü teâlâ, gayretinden dolayı, fuhşu haram etmiştir. Allahü teâlâ bir hadîs-i kudsîde; “Ey âdemoğulları! Sizi kendim, için yarattım. Herşeyi de sizin için yarattım. Senin için yarattıklarım, seni, kendim için yaratılmış olduğundan men ve gâfil ve meşgûl etmesin” buyurmuştur. Başka bir hadîs-i kudsîde; “Seni kendim için yarattım. Başka şeylerle oyalanma! Rızkına kefilim, kendini üzme!” buyurmuştur. Yûsuf aleyhisselâmın; “Sultânın yanında benim ismimi söyle” demesi gayret-i ilâhiyyeye dokunarak, senelerce zindanda kalmasına sebeb oldu. İbrâhim aleyhisselâmın, oğlu İsmâil’in dünyâya gelmesine sevinmesi, gayret-i ilâhiyyeye dokunarak, bunu kurban etmesi emrolundu. Allahü teâlânın çok sevdiklerine, ba’zı evliyâya böyle gayret etmesi çok vâki olmuştur. Gayret, bir kimsede olan hakkına, onun başkasını ortak etmesini istememektir. Allahü teâlânın gayret etmesi, kulunun kötü, çirkin şey yapmasına râzı olmamasıdır. Kulun vazîfesi, dilediğini yapmak değildir. O’na kulluk etmektir. O’nun emirlerine ve yasaklarına uymaktır. Her dilediğini yapmak, Allahü teâlâya mahsûstur. Yalnız O’nun hakkıdır. Kulun kendi dilediğini yapması, günah işlemesi, Allahü teâlânın hakkına ortak olmak olur. Mü’minin, günah işlemekte, kendisine gayret etmesi lâzımdır. Bu da günah işlerken heyecanlanması, kalbinin çarpıntısı, sıkılması ile olur. Mü’minin kalbi, Allahü teâlânın evidir ve güzel huyların yeridir. Kalbinde, kötü, çirkin düşüncelere yer vermek, çirkinleri güzellere ortak etmek olur. Kalbin buna râzı olmaması, çırpınarak mâni olması, gayret olur. Ensârın reîsi olan Sa’d bin Ubâde hazretleri; “Yâ Resûlallah! Zevcemi yabancı erkekle bir yatakta görsem, dört şâhid görmeden öldüremez miyim?” dedikte; “Evet, öldüremezsin” buyurdu. Sa’d buna cevaben; “Dört şâhid lâzım ise de, buna tahammül edemem. Hemen öldürürüm” deyince, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Reîsinizin sözünü işitiniz! O çok gayurdur. Ben ondan daha çok gayurum. Allahü teâlâ, benden daha çok gayretlidir” buyurdu. Ya’nî böyle gayret olmaz. Ben ondan daha gayretli olduğum hâlde, İslâmiyetin dışına çıkmam. Allahü teâlâ, en çok gayretli olduğu hâlde, bu fuhuşun cezasını hemen vermez, demek istedi. Sa’d’ın haklı olan cezayı vermekte acele etmesinin doğru olmadığına işâret buyurdu. Fıkıh kitapları bildiriyor ki: “Haram işlerken gören her müslümanın ta’zîr cezası yapması lâzımdır. Görenlerin işledikten sonra ta’zir yapmaları caiz değildir. Bu zaman, ancak hükümetin ve hâkimin ta’zir etmesi lâzım olur. Zinâ yaparken görüp öldürenin, mahkemede dört şâhid göstermesi lâzımdır. Yalnız yemîn etmesi kabûl olunmaz. Zinâ yaparken görmüş olan, dört şâhid gösteremezse, katil, hâkim tarafından mahkûm edilir.

İnsanların Allahü teâlâya gayret etmeleri, haram işlenmesini istememekle olur.

Hadîs-i şerîfde; “Müslümanlara yardım etmeyen, onların iyilikleri ve rahatları için çalışmıyan, onlardan değildir. Gece ve gündüz, Allah için ve Kur’ân-ı kerîm için ve Resûlullah için ve devlet reîsi için ve bütün müslümanlar için nasihat etmeyen kimse de, bunlardan değildir” buyuruldu.

Hased, ibâdetlerin sevâbını giderir. Hadîs-i şerîfde; “Hased etmekten sakınınız. Biliniz ki, ateş odunu yok ettiği gibi hased de hasenatı yok eder” buyuruldu. Hased eden, onu gıybet eder, çekiştirir. Onun malına, canına saldırır. Kıyâmet günü, bu zulümlerinin karşılığı olarak, hasenatı alınarak ona verilir. Hased edilendeki ni’metleri görünce, dünyâsı azâb içinde geçer. Uykuları kaçar. Hayır hasenat işliyenlere, on kat sevâb verilir. Hased bunların dokuzunu yok eder, birisi kalır. Küfürden başka hiçbir günah, hasenatın sevâblarının hepsini yok etmez. Günah olduğuna inanmıyarak veya İslâmiyete ehemmiyet vermeyerek haram işlemek ve küfre, irtidâda sebep olan işleri yapmak, sevâbların hepsini yok eder. Çünkü, böyle yapanlar mürted olurlar. Hadîs-i şerîfde; “Geçmiş ümmetlerden iki kötülük sizlere bulaşdı: Hased ve kazımak. Bu sözümle onların başlarını kazıdıklarını anlatmak istemiyorum. Dinlerinin kökünü kazıyıp yok ettiklerini söylüyorum. Yemîn ederim ki, îmânı olmayan Cennete girmeyecektir. Birbiriniz ile sevişmedikçe, îmâna kavuşamazsınız. Sevişmek için, çok selâmlasınız” buyuruldu. Bir hadîs-i şerîfte; “Müslümanlar hayırlı olur. Hased edince hayır kalmaz” buyuruldu. Diğer bir hadîs-i şerîfde; “Hased, nemime ve kehânet sahibleri benden değildir” buyuruldu. Nemime, fitne çıkarmak için, ara açmak için, insanlar arasında söz taşımaktır. Kehânet, bilmediğini söyliyerek, bundan hüküm, ma’nâ çıkarmaktır. (Bilinmeyen şeyleri haber veren, falcılara kâhin denir. Kâhine inanmamalıdır.) Bu hadîs-i şerîfden, hased edenin şefâatden mahrûm kalacağı anlaşılmaktadır. Ya’nî şefaat istemeğe hakkı olmayacaktır.

Hadîs-i şerîfde; “Altı kimse, altı şeyden hesaba çekilip, mahşer yerinde azâb gördükten sonra, Cehenneme gireceklerdir: Devlet reîsleri zulümden, Arablar kavmiyyet gayretinden, köy muhtârları kibirden, tüccârlar hıyânetten, köylüler cehâletten, âlimler hasedden” buyuruldu. Ticâret ile meşgûl olanın, yalan söylemek, faiz ve hile, başkasının malını aşırmak ne demek olduklarının ve bu haramlardan kurtulmanın çârelerini öğrenmesi lâzımdır. Köylülerin, ya’nî her müslümanın, Ehl-i sünnet i’tikâdını ve ilm-i hâlini bilmesi lâzımdır. Bu hadîs-i şerîf, hasedin din adamlarında daha çok bulunduğunu haber vermektedir. “Tefsîr-i kebîr”de diyor ki; “Hased on kısımdır. Bunların dokuzu din adamlarında bulunur. Dünyâ sıkıntıları on çeşittir. Bunların dokuzu sâlihlerde bulunur. Zillet on kısımdır. Dokuzu yahudilerdedir. Tevâzu on kısımdır. Dokuzu nasârâdadır. Şehvet on kısımdır. Dokuzu kadınlarda, biri erkeklerdedir. İlim on kısımdır. Biri Irak’dadır. İmân on kısımdır. Dokuzu Yemen’dedir. Akıl on kısımdır. Dokuzu erkeklerdedir. Yeryüzünün bereketi on kısımdır. Dokuzu Şam’dadır.” Fahreddîn-i Râzî hazretleri, bu tefsîrinde, kendi zamanında olanları bildirmiştir. Resûlullah dünyâya teşrîf etmeden evvel, yahudiler harb edecekleri zaman; “Yâ Rabbî! Göndereceğini va’d ettiğin ve en çok sevdiğini bildirdiğin, o şerefli peygamber hürmetine” diyerek duâ ederlerdi. Duâları kabûl olup, Allahü teâlâ kendilerine yardım ederdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) insanları müslüman olmağa da’vet edince, kendisinin va’d edilen peygamber olduğunu anladılar. Fakat hased ederek, kıskanarak inkâr ettiler. Hasedleri kendilerinin ve gelecek olan nesillerinin ebedî olarak felâkete, âzâblara sürüklenmelerine sebep oldu.

Allahü teâlâ, şeytanın şerrinden korunmamızı emrettiği gibi, hased edenin şerrinden de, sakınmamızı emretti. Hadîs-i şerîfde; “Ni’met sahiblerinden ihtiyâçlarınızı, gizli olarak isteyiniz. Çünkü, ni’met sahiblerine hased edilir” buyuruldu. İhtiyâçlarınızın karşılandığı meydana çıkınca, hased olunursunuz. Sırrını saklayan kimse, isterse açığa çıkarır, isterse çıkarmaz. Sırrını açıklayan kimse, çok defa söylediğine pişman olur, üzülür. İnsan, söylemediği sözüne hâkimdir, isterse söyler, istemezse söylemez. Söylediğinin ise, mahkûmudur. Keşki söylemeseydim, der. Mala, eşyaya emîn olan kimselerin çoğu, esrâra emîn olmazlar. “Zehebini, zihâbini ve mezhebini gizli tut!” sözü meşhûrdur. (Zeheb, altın; zihâb, i’tikâd; mezheb de, işlerde tutulan yol demektir.)

Hased etmek, Allahü teâlânın takdîrini değiştirmez. Boşuna üzülmüş, yorulmuş olur. Kazandığı günahlar da, cabası olur. Hazreti Muâviye oğluna nasihat olarak; “Hasedden çok sakın! Hasedin zararları, sende, düşmanından daha önce ve daha çok hâsıl olur” dedi. Süfyân-ı Sevrî; “Hased etmeyenin zihni açık olur” demiştir. Hiçbir hasedci muradına kavuşmamıştır. Kimseden hürmet görmemiştir. Hased, sinirleri bozar, ömrünün azalmasına sebeb olur. Esma’î diyor ki: “Bir köylüye rastladım. Yüzyirmi yaşında idi. Çok yaşamasının sırrını sordum. “Çünkü, hiç hased etmedim” dedi.” Ebü’l-Leys-i Semerkandî diyor ki: “Üç kimsenin duâsı kabûl olmaz! Haram yiyenin, gıybet edenin, hased edenin.”

Hasedden kurtulmak için, yukarıda yazılı zararlarını bilmek lâzımdır. Hased olunanın, dünyâda ve âhırette, bundan hiç zararı olmaz. Hattâ fâidesi olur. Hased edenin ömrü üzüntü ile geçer. Hased ettiği kimsede ni’metlerin azalmadığını, hattâ arttığını görerek, sinir buhranları geçirir. Hasedden kurtulmak için, ona hediye göndermeli, nasihat vermeli, onu medh etmelidir. Ona karşı tevâzu göstermelidir. Onun ni’metinin artmasına duâ etmelidir.

Hıkd: Kalb hastalıklarındandır. Hıkd; başkasını aşağı görmek, ondan nefret etmek, kalbinde ona karşı düşmanlık beslemektir. Kendine nasihat verenlere böyle kin beslemek haramdır. Ona hıkd değil, itaat etmek lâzımdır. O, Allahın emrini yerine getirmiştir. Onu sevmek, hürmet etmek lâzımdır. Zulüm edene karşı hıkd haram değildir. Bir alacaklı ölse, bunun hakkı vârislerine ödenmese, kıyâmette ödetilir. Zâlimi af etmek efdaldır. Uhud gazâsında Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek yüzü yaralanıp, mübârek dişi kırılınca, Eshâb-ı Kirâm çok üzüldüler. “Duâ et, Allahü teâlâ, cezâlarını versin” dediler. “La’net etmek için gönderilmedim. Hayır duâ etmek için, her mahlûka merhamet etmek için gönderildim” ve “Yâ Rabbi! Bunlara hidâyet et. Tanımıyorlar, bilmiyorlar” buyurdu. Düşmanlarını affetti. La’net etmedi. Onlara merhamet ederek, hayır duâ etti.

Hadîs-i şerîfte; “Sadaka vermekle mal azalmaz. Allahü teâlâ, af edenleri azîz eder. Allah rızası için af edeni, Allahü teâlâ yükseltir” buyuruldu. Gülâbâdî diyor ki: “Bu hadîs-i şerîfte bildirilen sadaka, farz olan sadaka demektir. Ya’nî zekât demektir. Tevâzu edenin tâatlarına, ibâdetlerine, daha çok sevâb verilir. Günahları, daha çabuk affolunur. İnsanın yaratılışında, hayvani rûhun arzuları bulunmaktadır. Malı, parayı sever. Gadab, intikam, kibir sıfatları görünmeğe başlar. Bu hadîs-i şerîf, bu kötü huyların ilâcını bildiriyor. Sadakayı, zekâtı emrediyor. Af ederek, gadabı, intikamı temizliyor.”

Hadîs-i şerîflerde; “Üç şey kendisinde bulunan kimse, Cennete dilediği kapıdan girecektir. Kul hakkını ödeyen, her namazdan sonra onbir defa İhlâs sûresini okuyan, katilini affederek ölen” ve “Üç şeyden biri bulunmayan kimsenin bütün günahlarının af ve mağfiret olunması umulur: Şirke, küfre yakalanmadan ölmek, sihir yapmamak ve din kardeşine hıkd etmemek” buyuruldu.

Hıkdın sebeblerinden biri, gadabdır. Gadab eden, kızan kimse, intikam alamayınca, gadabı, hıkd hâlini alır. Gadab, kanın hareketinin artmasından (tansiyonun artmasından), meydana gelir. Allah için gadaba gelmek, iyidir. Dîne olan gayretindendir.

Şemâtet: Şemâtet; başkasına gelen belâya, zarara sevinmektir. Hadîs-i şerîfte; “Din kardeşinize şemâtet etmeyiniz! Şemâtet ederseniz, Allahü teâlâ belâyı ondan alır size verir” buyuruldu. Zâlimin zulmünden, şerrinden kurtulmak için, onun ölümüne sevinmek, şemâtet olmaz. Düşmanın başına gelen ölümden başka belâlara sevinmek, şemâtet olur. Hele belâların gelmesine kendisinin sebep olduğunu düşünerek sevinmek, meselâ duâsının kabûl olduğuna sevinmek daha fenâdır. Ucb kötü huyuna yakalanmasına sebep olur. Ona gelen belânın, kendisi için mekr ve istidrâc olabileceğini düşünmelidir. Ondan belânın giderilmesi için duâ etmelidir. Hadîs-i şerîfte; “Mü’minin din kardeşi için, arkasından yaptığı hayır duâ kabûl olur. Bir melek, Allah, bu iyiliği sana da versin. Âmin, der. Meleğin duâsı reddedilmez” buyuruldu. Düşman, zâlim olup da, kendisine gelen belâ, başkalarına zulüm etmesine mâni olursa belânın gelmesine değil de, gitmesine sevinmek, şemâtet olmaz, günah olmaz. Din gayreti olur. Din gayreti, îmânın kuvvetli olduğunu gösterir. Allah için gayret etmek iyidir. Hayvani arzular için gayret etmek iyi değildir. Zâlime belâ gelmesine sevinmek, yine iyi değildir.

Hicr: Hicr; dostluğu bırakmak, dargın olmak demektir. Hadîs-i şerîfte; “Mü’minin mü’mine üç günden fazla hicr etmesi helâl olmaz. Üç geceden sonra ona gidip selâm vermesi vâcib olur. Selâmına cevap verirse, sevâbda ortak olurlar. Vermezse günah, ona olur” buyuruldu. Erkek olsun, kadın olsun, dünyâ işleri için, mü’minin mü’mine darılması, ya’nî onu terk etmesi, aradaki bağlılığı kesmesi caiz değildir. Zımmî, ya’nî gayr-i müslim muâmelâtda müslüman gibidir. İbâdetlerden ve nikâhdan başka olan işlere “Muamelât” denir.

(Gayr-i müslim vatandaşlara da, dünyâ işleri için, dargın olmak caiz değildir. Onların da, güler yüzle, tatlı dille gönüllerini almak, incitmemek, haklarını ödemek lâzımdır. Müslüman olsun, kâfir olsun, İslâm memleketinde olsun, dâr-ül-harbde olsun, nerede olursa olsun, hiçbir insanın malına, canına ve ırzına, namusuna dokunmak caiz değildir, İslâm memleketinde yaşayan kâfirler ve başka memleketlerden gelen kâfir turistler, kâfir tüccârlar, muâmelâtda, müslümanların hak ve hürriyetlerine mâlikdirler. Kendi dinlerinin îcâblarını yapmakta, ibâdetlerini yapmakta serbesttirler. İslâmiyet, kâfirlere de, bu hürriyeti vermiştir. Müslüman, Allahın emirlerine uymalı, günah işlememelidir. Hükümetin kânunlarına karşı gelmemeli, suç işlememelidir. Fitne çıkmasına sebep olmamalıdır. Müslümanlara ve kâfirlere her yerde iyilik yapmalı, herkesin hakkını gözetmelidir. Hiç kimseye zulüm, işkence yapmamalıdır. Müslümanlığın güzel ahlâkını, şerefini, her yerde herkese göstermeli, her milletin İslâm dînine sevgili ve saygılı olmasına sebeb olmalıdır.)

Dargın olana, üç günden önce gidip barışmak, daha iyidir. Güçlük olmaması için üç gün müsâade edilmiştir. Daha sonra günah başlar ve gün geçtikçe artar. Günahın artması, barışıncaya kadar devam eder. Hadîs-i şerîfte, “Sana darılana git, barış! Zulüm yapanı affet. Kötülük yapana iyilik et!” buyuruldu. “Esselâmü aleyküm” diyene on sevâb verilir. Esselâmü aleyküm ve rahmetullah diyene yirmi sevâb verilir. Esselâmü aleyküm ve rahmetullah ve berekâtüh diyene otuz sevâb verilir. Cevap vermek de böyledir. Üç günden fazla dargın duran kimse, şefaat olunmazsa, affolunmazsa, Cehennemde azâb görecektir. Günah işleyene, ona nasihat olmak niyeti ile hicr eylemek caizdir, hattâ müstehabdır. Allah için darılmak olur Hadîs-i şerîfde; “Amellerin ibâdetlerin en kıymetlisi, hubb-i fillâh ve buğd-i fillâhdır” buyuruldu. Hubb-i fillâh, Allah için sevmek demektir. Buğd-i fillâh, Allah için sevmemek, dargın olmak demektir.

Gadab: Gadabı yenmeğe kâzm denir. Kâzm etmek çok sevâbtır. Gayzı, gadabı yenene Cennet müjdelendi. Allah rızâsı için kâzım olan kimse, karşısındakini affedip, ona karşılık yapmaz ise, Allahü teâlâ onu çok sever. Cennetin bunlar için hazır olduğunu bildirmiştir. Hadîs-i şerîfte; “Bir kimse, Allahü teâlânın rızâsı için gadabını defederse, Allah da, ondan azâbını defeder” buyuruldu. Hadîs-i şerîfde; “Bir müslümanda üç şey bulunursa, Allahü teâlâ onu muhafaza ve himâye eder onu sever, merhamet eder. Ni’mete şükür etmek, zâlimi affetmek, gadaba gelince, gadabını yenmek” buyuruldu. Ni’mete şükretmek, onu İslâmiyete uygun olarak kullanmak demektir. Hadîs-i şerîfte; “Gadaba gelen bir kimse, dilediğini yapmağa kadir olduğu hâlde yumuşak davranırsa, Allahü teâlâ, onun kalbini, emniyet ve îmân ile doldurur” ve “Bir kimse gadabını örterse, Allahü teâlâ onun ayblarını, kabahatlarını örter” buyuruldu. İmâm-ı Gazâlî hazretleri; “Hilm sahibi olmak, gadabını yenmekten daha kıymetlidir” buyurdu. Hadîs-i şerîfte; “Yâ Rabbî! Bana ilim ver, hilm ile zînetlendir, takvâ ihsân eyle. Afiyet ile beni güzelleştir” buyuruldu. Abdullah İbni Abbâs’a (radıyallahü anhümâ) bir kimse söğdü. Buna karşılık olarak; “Bir ihtiyâcın varsa, sana yardım edeyim” buyurdu. Adamcağız başını önüne eğerek ve utanarak özür diledi. Hazret-i Hüseyn’in oğlu Zeynel âbidîn Ali’ye bir kimse söğdü. Elbisesini çıkarıp ona hediye eyledi. Îsâ aleyhisselâm, yahudilerin yanından geçerken, kendisine çok kötü şeyler söylediler. Onlara iyi ve tatlı cevaplar verdi. “Onlar, sana kötülük yapıyor, sen onlara iyi söylüyorsun dediklerinde; “Herkes, başkasına, yanında bulunandan verir” buyurdu. Halîm, selîm kimse, dâima neş’eli, rahat olur. Kendisini herkes metheder. Kıyâmet günü, Allahü teâlânın mağfiretine ve sevâblarına kavuşur.

Hadîs-i şerîfde; “Gadab, şeytanın vesvesesinden hâsıl olur. Şeytan, ateşten yaratılmıştır. Ateş, su ile söndürülür. Gadaba gelince, abdest alınız!” buyuruldu. Bunun için gadaba gelince, E’ûzü Besmele ve iki Kul e’ûzü’yü (Felak ve Nâs sûreleri) okumalıdır. İnsan, gadaba gelince, aklı örtülür. İslâmiyetin dışına çıkar. Gadaba gelen kimse, ayakta ise oturmalıdır. Hadîs-i şerîfde; “Gadaba gelen kimse, ayakta ise otursun. Gadabı devam ederse, yan yatsın!” buyuruldu. Ayakta olanın intikam alması kolaydır. Oturunca, azalır. Yatınca, daha azalır. Gadab, kibirden doğar. Yatmak, kibrin azalmasına sebeb olur. Gadab edince; “Allahümmagfirli-zenbî ve ezhib gayza kalbî ve ecirnî mineşşeytan” okumak, hadîs-i şerîfde emrolundu. Ma’nâsı; “Yâ Rabbî! Günahımı affeyle. Beni kalbimdeki gadabdan ve şeytanın vesvesesinden kurtar” demektir. Gadaba sebeb olan insana yumuşak davranamayan kimse, onun yanından ayrılmalı, onunla buluşmamalıdır.

Câhiller, ahmaklar, gadaba ve tehevvüre, atılganlığa, şecaat ve erkeklik, izzet-i nefs, gayret ve hamiyyet diyorlar. Bu, güzel isimlerle gadab kötü huyunu süslüyorlar. Güzelleştiriyorlar. Gadab etmenin iyi olduğunu anlatıyorlar. Bunu methetmek için, büyüklerin gadab ettiklerini gösteren hikâyeler de, anlatıyorlar. Böyle yapmak, cahilliktir. Aklın noksan olduğunu gösterir. Bunun içindir ki, hasta, sağlam olandan, kadın, erkekden, ihtiyâr da, gençden daha çabuk kızmaktadır. Otuz yaşından küçük olana genç, otuz ile elli arasında olana yetişkin adam, elli yaşından yukarı olana şeyh, ya’nî ihtiyâr (yetmişden sonra pîr-i fanî) denir.

İslâmiyetden, kitapdan almayıp da, kendi kafasından çıkarıp, sert, hiddetli va’z vereni dinlemek de, bunun gadabına sebeb olur. Bunun ilâcı, ağır, yumuşak ve tatlı söylemektir. Hazret-i Hasen ve Hüseyn, çölde gidiyorlardı. Bir ihtiyârın abdest aldığını gördüler. Abdesti doğru almıyor, şartlarına uymuyordu. Yaşlı olduğu için, böyle abdest sahih olmaz demeğe sıkıldılar.

Yanına giderek; “Mübârek efendim! Birbirimizden daha iyi abdest aldığımızı söylüyoruz. Bir abdest alalım. Hangimizin haklı olduğunu bize bildir” dediler, önce Hasen, sonra Hüseyn güzel bir abdest aldılar. İhtiyâr, dikkatle baktı. “Evlâdlarım! Abdest almasını şimdi sizden öğrendim” dedi. İbrâhim aleyhisselâm, ikiyüz mecûsiye ziyâfet verdi. “Bize ne emredersen yapalım” dediler. “Sizden bir dileğim var” buyurdu. “O nedir?” dediklerinde; “Benim Rabbime bir kerre secde etmenizi istiyorum” dedi. Aralarında konuştular. “Bu ihtiyârın ihsânları, ziyâfetleri meşhûrdur. Bunu kırmayıp, bir secde eder, sonra gidip yine tanrılarımıza tapınırız. Bir zararı olmaz” dediler. Bunlar secdede iken, İbrâhim aleyhisselâm; “Yâ Rabbî! Gücümün yettiği bu kadar! Daha fazlasını yaptırmak elimden gelmiyor. Bunları hidâyete, saadete kavuşturmak, ancak senin kudretindedir. Bunlara müslümanlık nasîb eyle!” dedi. Duâsı kabûl olup, hepsi müslüman oldu.

Haram işleyecek kimseye gizlice nasihat edilir. Haram işlemekte olana, tatlılıkla orada söylenir. Herkese önce gizli, tenhâda nasihat vermek, daha te’sîrli olur.

Bir işle meşgûl olana, düşünceli olana, üzüntülü olana, sıkıntıda olana birşey söylemek, birşey sormak, onu gadaba getirmeğe sebep olabilir. Çocuğun ağlaması, bağırması, hayvanın bağırması da böyledir. Böyle gadaba gelmek çok çirkindir. Cansızların hareketinden gadaba gelenler görülmüştür. Bu, daha kötüdür. Koyduğu yerden kayarsa, keseri vurunca kırılmazsa, kızarak söven, vuran, helak eden, yakan kimseler görülmüştür. Kendi yaptığına kızan, bunun için kendine söven, kendine vuran da yok değildir. İbâdetde kusur ettiği için, kendine kızmak iyidir. Dîninde gayret olur, sevâb olur. Emîrleri ve yasakları sebebi ile hükümete, hükümet reîsine, Resûlullaha ve hattâ Allahü teâlâya karşı gadaba gelmek, hepsinden fenâdır. Küfre sebep olur. “Gadab, İmânı bozar” hadîs-i şerîfi, Allahü teâlâya, Resûlullaha karşı gadabın küfür olduğunu göstermektedir.

Haram işleyeni görünce, gadaba gelmek, iyidir. Din gayretinden ileri gelir. Fakat, kızınca aklın ve İslâmiyetin dışına taşmamak lâzımdır. Ona, kâfir, münâfık, deyyus ve diğer fuhuş, çirkin şeyler söylemek, haram olur. Söyleyenin ta’zir edilmesi, cezalandırılması lâzım olur. Haram işleyeni görenin, buna câhil veya ahmak demesine izin verilmiş ise de, yumuşak, tatlı söyleyerek nasihat vermek, iyi olur. Hadîs-i şerîfte; “Allahü teâlâ, her zaman yumuşak söylemeği sever” buyuruldu.

Gadabın mukabili, karşılığı hilmdir. Hilm, gadabını yenmekten daha efdaldir. Hilm, gadaba gelmemek demektir. Aklın çokluğuna alâmettir. Hadîs-i şerîfte; “Gadaba sebep olan şey karşısında hilm göstereni, Allahü teâlâ sever” ve “Allahü teâlâ, haya, hilm ve iffet sahiplerini sever. Fuhuş söyliyenleri ve sarkıntılık yaparak dilenenleri sevmez” buyuruldu. İffet, başkasının malına göz dikmektir. Fuhuş, çirkin ve ayıp şeylerdir. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Yâ Rabbi! Bana ilim, hilm, takvâ ve afiyet ihsân eyle!” duâsını çok söylerdi, İlm-i nâfi”; kelâm, fıkıh ve ahlâk ilimleridir. Afiyet, dînin ve i’tikâdın bid’atlerden, amelin ve ibâdetin âfetlerden, nefsin şehvetlerinden, kalbin hevâ ve vesveseden ve bedenin hastalıklardan selâmet bulması, kurtulması demektir. Resûlullahdan duâların efdali hangisidir diye soruldukta; “Allahü teâlâdan afiyet isteyiniz, îmândan sonra, âfiyetden daha büyük ni’met yoktur” buyurdu. (Afiyete kavuşmak için, çok istiğfar etmelidir.) Hadîs-i şerîfde; “İlim ve sekine sahibi olunuz! Öğrenirken ve öğretirken yumuşak söyleyiniz! İlim ile tekebbür etmeyiniz!” buyuruldu. Sekine, ağır başlı, vekar sahibi olmaktır. Hadîs-i şerîfde; “İslâmiyete uyan ve yumuşak olan kimseyi, Cehennem ateşi yakmaz” ve “Yumuşak olmak, bereket getirir, işinde taşkınlık ve gevşeklik yapmak, gaflete sebep olur” buyuruldu. Hadîs-i şerîfte; “Rıfk sahibi olmayan kimseden hayr gelmez!” ve “Rıfk, insana zînet verir, kusurlarını giderir” buyuruldu.

Hadîs-i şerîfte; “İlim, öğrenmekle, hilm de gayretle hâsıl olur. Allahü teâlâ, hayırlı şey için çalışanı, maksadına kavuşturur.

Kötülükten sakınanı, ondan korur” buyuruldu.

Gadr: Gadabı meydana getiren sebeblerden birisi de, gadr ya’nî ahdinde ve mîsâkında durmamaktır. Bir tarafın söz vermesine va’d denir, İki kimsenin sözleşmelerine ahd denir. Yemîn ile kuvvetlendirilen va’de misâk denir. Karşılıklı sözleşilene, önceden haber vermeden sözünü bozmak gadr olur. Devlet reîsi, kâfirlerle yapmış olduğu muahedeyi bozmak lâzım geldiğini anlarsa, onlara haber vermesi vâcibdir. Haber vermeden evvel bozması caiz değildir. Hadîs-i şerîfte; “Gadr eden kimse, kıyâmet günü kötü şekilde cezasını görecektir” buyuruldu. Gadr etmek, haramdır. Kâfirlere verilen ahdi dahî korumak vâcibdir.

Hadîs-i şerîfte; “Emin olmayan kimsede imân yokdur. Ahdini bozan kimsede din yoktur” buyuruldu. Bu hadîs-i şerîf emânete hıyânet edenin îmânı kâmil olmaz, buna ehemmiyet vermezse, îmânı kalmaz, demektir.

Hıyânet: Kalb hastalıklarındandır. Hıyânet etmek de, gadaba sebeb olur. Hıyânet de haramdır. Münâfıklık alâmetidir. Hıyânetin zıddı emânettir, emîn olmaktır. Hıyânet; birine kendini emîn tanıttıktan sonra, o emniyeti bozacak iş yapmak demektir. Mü’min, herkesin malını, canını emniyet ettiği kimsedir. Emânet ve hıyânet, malda olduğu gibi, sözde de olur. Hadîs-i şerîfde; “Meşveret edilen kimse emîndir” buyuruldu. Ya’nî onun doğruyu söyliyeceğine ve sorulanı başkalarından gizliyeceğine emânet olunur, güvenilir. Onun, doğru söylemesi vâcibdir. İnsan, malını, emniyet ettiği kimseye bıraktığı gibi, doğru söyliyeceğine emîn olduğu kimse ile istişâre eder, danışır. Allahü teâlâ meâlen; “Yapacağın işi önce meşveret et” (Âl-i İmrân 159) buyuruyor. Meşveret, ya’nî danışmak, insanı pişman olmaktan koruyan bir kale gibidir. Meşveret olunacak kimsenin, insanların hâlini, zamanın ve memleketin şartlarını bilmesi lâzımdır. Buna siyâset bilgisi denir. Bundan başka, aklı, fikri kuvvetli, ileriyi gören, hattâ sıhhati yerinde olması lâzımdır. Meşveret olunan kimsenin, bilmediğini veya bildiğinin aksini söylemesi günahdır. Hatâ ile söylemesi günah olmaz. Yukarıdaki şartları taşımayan biri ile meşveret edilirse, her iki tarafa günah olur. Din ve dünyâ işlerinde bilmiyerek fetvâ verene, melekler la’net eder. Bir kimse zararlı olduğunu bilerek bir emir verse, hıyânet etmiş olur.

Va’dini bozmak: Va’dinde durmamak da, gadaba sebep olur. Bir taraftan verilen söze va’d iki taraftan yapılan sözleşmeğe ahd denir.

Hadîs-i şerîfde; “Münâfıklık alâmeti üçtür: Yalan söylemek, va’dini ifâ etmemek, emânete hıyânet etmek” buyuruldu. Va’dinde durmağa gücü yetmezse, münâfıklık alâmeti olmaz. Kendisine mal veya söz yâhud sır emânet olunan kimsenin bunlara hıyânet etmesi, münâfıklık olur.

Buhârî’de yazılı olan, Amr İbni Âs hazretlerinin oğlunun bildirdiği hadîs-i şerîfte; “Dört şey münâfıklık alâmetidir. Emânet olunana hıyânet etmek, yalan söylemek, va’dini bozmak ve ahdine gadr etmek ve mahkemede doğruyu söylememek” buyuruldu. İbn-i Hacer buyurdu ki: “Nifak ya’nî münâfıklık, zâhirin bâtına uymaması demektir. Sözü, özüne uymaz, İ’tikâd edilecek şeylerde münâfıklık yapmak, küfürdür, işlerinde ve sözlerinde münâfıklık yapmak, haram olur. İ’tikâdda, îmânda münâfıklık, diğer küfürlerden daha fenâdır.” îfâ etmek yerine getirmek niyeti ile va’d yapmak caizdir, hattâ sevâbdır. Böyle va’di îfâ etmek vâcib değildir, müstehâbdır. İfâ etmemek tenzîhen mekrûh olur. Hadîs-i şerîfde; “Bir kimse, yapmak niyeti ile verdiği sözü tutamazsa günah olmaz” buyuruldu.

Sû-i zan: Günâhının af olunmayacağını zannetmek, Allahü teâlâya sû-i zan olur. Mü’minleri haram işleyici ya’nî fâsık zannetmek, sû-i zan olur. Sû-i zan haramdır. Haram işlediğini öğrenerek, bilerek onu sevmemek, sû-i zan olmaz. Buğd-i fillâh olur, sevâb olur. Din kardeşinin aybını görünce, ona hüsn-i zan etmeli, te’viline çalışmalıdır. Onu islâh etmelidir. Kalbe gelen hâtıra, düşünce, sû-i zan olmaz. Zan etmek, ya’nî kalbin o tarafa kayması, sû-i zan olur. Âyet-i kerîmede me’âlen, “Ey îmân edenler! Sû-i zan etmekten kendinizi koruyunuz! Zan etmenin ba’zısı günahdır” (Hucurât-12) buyuruldu. Hadîs-i şerîfde, “Sû-i zan etmeyiniz. Sû-i zan, yanlış karar vermeğe sebeb olur. İnsanların gizli şeylerini araştırmayınız, kusurlarını görmeyiniz, münâkaşa etmeyiniz, hased etmeyiniz, birbirinize düşmanlık etmeyiniz, birbirinizi çekiştirmeyiniz, kardeş gibi sevişiniz. Müslüman müslümanın kardeşidir. Ona zulmetmez, yardım eder, onu, kendinden aşağı görmez” buyuruldu. Müslümanın müslümam öldürmesi haramdır. Bir hadîs-i şerîfde; “Müslüman müslümanın canına, malına ve ırzına saldırmaz. Allahü teâlâ bedenlerinizin kuvvetine, güzelliğine bakmaz. Amellerinize de bakmaz. Kalblerinize bakar” buyuruldu. Allahü teâlâ kalblerde olan ihlâsa ve Allah korkusuna bakar. Amellerin, ibâdetlerin kabûl edilmesi için, ya’nî sevâb verilmesi için, hem şartlarına uygun olması, hem de ihlâs ile niyet edilmesi lâzımdır, “İbâdet sahih olursa, kabûl edilir. Niyete bakılmaz” demek, ilhâd olur, zındıklık olur. Allah rızâsı için yapılmayan hayrat, hasenat ve ibâdetler, kabûl edilmez. “Allahü teâlâ, kalbe bakar. İyi niyetle yapılan herşeyi kabûl eder” demek de, câhil şeyhlerin, tarikatçıların sözleridir.

Hadîs-i şerîfde; “Allahü teâlâya hüsn-i zan ediniz” buyuruldu. Âyet-i kerîmede meâlen; “Ey günahı çok olan kullarım! Allahın rahmetinden ümidinizi kesmeyiniz. Allah, günahların hepsini affeder. O, sonsuz mağfiret ve nihâyetsiz merhamet sahibidir” (Zümer-53) buyuruldu. Şartlarına uygun tövbe yapılınca, her türlü küfrü ve her türlü günahı muhakkak affeder. Dilerse, küfürden başka günahları tövbesiz de affeder. Hadîs-i kudsîde; “Kulum beni nasıl zan ederse, ona zan ettiği gibi muâmele ederim” buyuruldu. Kabûl edeceğini zan ederek tövbe edeni affeder.

Hadîs-i şerîflerde; “Allahü teâlâya hüsn-i zan etmek, ibâdettir” ve “Kendisinden başka ilâh olmayan Allahü teâlâya yemîn ederim ki, Allahü teâlâ kendisine hüsn-i zan ederek yapılan duâyı, elbette kabûl eder” ve “Kıyâmet günü, Allahü teâlâ bir kulunun Cehenneme atılmasını emreder. Cehenneme götürülürken arkasına dönerek, yâ Rabbî! Dünyâda sana hep hüsn-i zan ettim, deyince, onu Cehenneme götürmeyiniz! Kulumu, bana olan zannı gibi karşılarım buyurur” buyuruldu.

Sâlih veya fâsık olduğu bilinmeyen mü’mine hüsn-i zan etmelidir. Fâsık ve sâlih olmasının ihtimâli müsâvî ise şek, şüphe denir. Müsavî değil ise, fazla olana “zan”, az olana “vehm” denir.

Mala muhabbet: Malı, haram yoldan kazanmak, haramdır. Helâl mala düşkün olmak, sevmek mekrûhdur. Hadîs-i şerîfde; “Altına ve gümüşe tapınanlara lâ’net olsun!” buyuruldu. Dünyâ peşinde koşmak, şehvetleri peşinden koşmaktan daha fenâdır. Mal, para peşinde koşmak, Allahü teâlânın emirlerini unutturursa, bundan büyük felâket olmaz. Allah zikri, düşüncesi bulunmayan kalbe şeytan yerleşir. Şeytanın en büyük hilesi, insana hayırlı işler yaptırarak kendisini sâlih, iyi zan ettirmesidir. Böyle kimse, kendisinin kulu olur, kendine tapınır. Hadîs-i şerîfde; “Geçen ümmetlerin herbirine fitneler verildi. Benim ümmetimin fitnesi; mal ve para toplamak olacaktır” buyuruldu. Dünyâlık peşine düşerek, âhıreti unutacaklardır.

Hadîs-i şerîfde; “Allahü teâlâ, insanları yaratırken, ecellerini, ömürlerini ve rızklarını takdîr etmiştir” buyuruldu. İnsanın rızkı değişmez, azalmaz ve çoğalmaz ve zamanından geri kalmaz. İnsan, rızkını aradığı gibi, rızık da, sahibini arar. Çok fakirler vardır ki, zenginlerden daha iyi, daha mes’ûd yaşar. Allahü teâlâ kendisinden korkanlara, dînine sarılanlara, ummadıkları yerden rızık gönderir. Hadîs-i kudsîde; “Ey dünyâ! Bana hizmet edene hizmetçi ol! Sana hizmet edene güçlük göster!” buyuruldu. Hadîs-i şerîfde; “Yâ Rabbî! Beni sevenlere, hayırlı mal ver. Bana düşmanlık edenlere, mallarını ve çocuklarını düşman eyle!” buyuruldu. Bir yahudi öldü. Bir köşk ile iki oğlu kaldı. Köşkü taksimde anlaşamadılar. Duvardan şöyle bir ses geldi: “Benim için birbirinize düşman olmayınız. Ben bir pâdişâh idim. Çok yaşadım. Mezarda yüzotuz sene kaldım. Sonra, toprağımla çanak çömlek yaptılar. Kırk sene evlerde kullandılar. Kırıldım. Sokağa atıldım. Sonra, benimle kerpiç yaptılar. Bu duvarın inşâsında kullandılar. Birbirinizle dövüşmeyiniz. Siz de, benim gibi olacaksınız.”

Hasen Çelebi, “Mevâkıf’ kitabının haşiyesinde diyor ki: “Hazret-i Hasen ve hazret-i Hüseyn hasta oldular. Hazreti Ali, Hazreti Fâtıma ve hizmetçileri kız, çocuklar iyi olursa, üç gün oruç tutacaklarını adadılar, iyi oldular. İftarda yiyecekleri yoktu. Bir yahudiden üç sâ’ arpa ödünç aldılar. (Bir sâ’ 3500 gramdır.) Hazret-i Fâtıma, bir sâ’ arpayı un yapdı. Bununla beş ekmek pişirdi. Çünkü, beş kişi idiler, iftar yaklaşınca, bir fakir gelip; “Ey Resûlullahın evlâdları! Ben bir fakir müslümanım. Bana bir yiyecek veriniz. Allah da, sizi Cennet ni’metleri ile doyursun!” dedi. Ekmekleri buna verip, aç yattılar. Ertesi gün oruca niyet ettiler. Hazret-i Fâtıma ( radıyallahü anha ), ikinci sâ’ arpadan beş ekmek daha pişirdi. İftar zamanında bir yetim geldi. Bunları da ona verip, yine aç yattılar. Üçüncü gün de, oruca niyet ettiler. Üçüncü sâ’dan beş ekmek daha hazırladı. İftar zamanı bir esîr gelip yiyecek istedi. Bunları da, ona verdiler. Allahü teâlâ, Resûlullaha âyet-i kerîme göndererek, bunların nezrlerini ve îsârlarını medh ve sena buyurdu.

Müdâhene ve müdârâ: Kudreti olduğu, gücü yettiği hâlde, haram işliyene mâni olmamak müdâhene olur. Haramı işleyene veya yanında bulunanlara olan saygısı yâhud dîne olan bağlılığının gevşekliği, müdâheneye sebeb olmaktadır. Fitne olmadığı, ya’nî dinine veya dünyâsına veya başkalarına zarar olmadığı zaman, haram ve mekrûh işliyene mâni olmak lâzımdır. Mâni olmamak, susmak haram olur. Müdâhene etmek, haram işlemeğe râzı olmağı gösterir. Susmak çok yerde iyidir. Fakat, hakkı, hayrı söyliyecek yerde susulmaz. “Yâ Resûlallah! Geçmiş ümmetlerden bir kısmına zelzele ile azâb yapıldı. Toprak altında kaldılar. Bunların arasında sâlihler de vardı” denildikde; “Evet, sâlihler de birlikte helak oldular. Çünkü, Allaha isyan olunurken susmuşlardı. Onlardan ayrılmamışlardı” buyurdu. Hadîs-i şerîfde; “Ümmetimden bir kısmı, kabirlerinden maymun ve hınzır şeklinde kalkacaklardır. Bunlar Allahü teâlâya isyan edenlerin arasına karışanlar, onlarla beraber yiyip içenlerdir” ve “Allahü teâlâ, bir âlime ilim ihsân edince, peygamberlerden aldığı gibi, bundan da misâk alır” buyuruldu. İlmini, lâzım olduğu zaman söylemekten çekinmeyeceğini söz verir. “Bir kimse, Allahü teâlânın ihsân ettiği ilmi, lâzım olduğu zaman söylemezse, kıyâmet günü boynuna ateşten tasma takılacakdır” hadîs-i şerîfi ve; “Kendilerine ilim ve hidâyet verdiğimiz kimseler, ilimlerini insanlardan saklarlarsa, Allahın ve lâ’net edenlerin lâ’netleri bunların üzerine olsun!” meâlindeki Bekâra sûresi 159. âyet-i kerîmesi müdâhene etmenin haram olduğunu göstermektedir. Müdâhenenin zıddı, karşılığı, “Gayret” ve salâbetdir. Âyet-i kerîmede; “Allah yolunda cihâd ederler, kötülenmekten korkmazlar” buyuruldu. Dinde, gayret ve salâbeti olanların; malları, canları, sözleri ve kalemleri ile, Allah rızâsı için cihâd etmeleri lâzım olduğu, bu âyet-i kerîmede bildirilmektedir. Hadîs-i şerîfde; “Çok acı olsa da, hakkı söyleyiniz” buyuruldu. Bir zâhid, Mervan halîfenin yanında çalgı çalanları görünce, çalgı âletlerini kırdı. Mervan, bunun, arslanların arasına bırakılmasını emretti. Arslanların yanında, hemen namaza durdu. Arslanlar, bunu, yalamağa başladılar. Sabah olunca, bunu arslanların yanından alıp halîfeye getirdiler.” Arslanlardan korkmadın mı?” dedi. “Hayır, onlardan korku, hatırıma gelmedi. Bütün geceyi düşünceli geçirdim” dedi. “Ne düşündün?” dedi. “Arslanlar beni yalayınca, tükürükleri temiz midir, necis midir? Allahü teâlâ, namazımı kabûl etti mi, etmedi mi? diye düşündüm” dedi.

Kendisine veya başkalarına zarar gelmek korkusundan dolayı iyiliği emretmek ve haramı menetmek mümkün olmazsa, böyle fitneye mâni olmak için susmağa, müdârâ etmek denir. Kalbi, haramı menetmek istediği hâlde, müdârâ yapmak caizdir. Hattâ, sadaka sevâbı hâsıl olur. Müdârâ ederken, tatlı dilli ve güler yüzlü olmak lâzımdır. Talebeye ders verirken de, müdârâ yapılır. İmâm-ı Gazâlî buyurdu ki: “İnsanlar, üç kısımdır. Bir kısmı, gıda gibidir. Herkese, her zaman lâzımdır, ikinci kısmı, ilâç gibidirler, ihtiyâç zamanında lâzım olurlar. Üçüncü kısmı, hastalık gibidir. Bunlara ihtiyâç olmaz. Fakat kendileri insanlara musallat olurlar, bulaşırlar. Bunlardan kurtulmak için, müdârâ etmek lâzımdır.” Müdârâ, caizdir. Ba’zan da müstehâb olur.

Evinde, zevceye müdârâ etmeyen kimsenin rahatı, huzûru kalmaz. Resûlullaha bir misâfir geldi. “İçeri alınız! O, kötü bir insandır” buyurdu. İçeri girince, onunla tatlı ve neş’eli konuştu. Gidince, yumuşak konuşmasının sebebi soruldukda; “Kıyâmette, en kötü yerde bulunacak kimse, dünyâda zararından korunmak için ikram olunandır” buyurdu. Hadîs-i şerîfde; “Sıkılmadan açıkça haram işleyen kimseyi gıybet etmek caiz olduğu gibi, şerlerinden korunmak için bunlara müdârâ etmek de caizdir. Fakat müdârâ, müdâhene şeklini almamalıdır” buyuruldu. Müdârâ, dîni veya dünyâyı zarardan kurtarmak için, dünyâ menfeatinden vermektir. Müdâhene, dünyâ ele geçirmek için, dinden vermektir. Zâlime müdârâ ederken kendisi ve zulümleri medh olunmaz.

Gıybet etmek: Belli bir mü’minin veya zimmî kâfirin aybını, onu kötülemek için arkasından söylemek, gıybet olur. Gıybet, haramdır. Dinleyen, o kimseyi tanımıyorsa, gıybet olmaz. Gıybet olunan kimse bunu işitirse, üzülür. Bedeninde, nesebinde, ahlâkında, işinde, sözünde, dîninde, dünyâsında, hattâ elbisesinde, evinde, hayvanında bulunan bir kusur, arkasından söylendiği zaman, bunu işitince üzülürse, gıybet olur. Kapalı söylemek, işâret ile, hareket ile bildirmek, yazı ile bildirmek de, hep söylemek gibi gıybettir. Bir müslümanın günahı ve kusuru söylendikde, hafızların, din adamlarının, elhamdülillah biz böyle değiliz demeleri, gıybetin en kötüsü olur. Birisinden bahsederken; “Elhamdülillah! Allah, bizi hayâsız yapmadı” gibi, onu kötülemek, çok çirkin gıybet olur. Falanca kimse çok iyidir, ibâdetde şu kusuru olmasa, daha iyi olurdu demek, gıybet olur. Allahü teâlâ Hucurât sûresi 12. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Birbirinizi gıybet etmeyiniz!” buyurdu. Gıybet; adam çekiştirmek demektir. Birisini gıybet etmek, ölmüş insanın etini yemek gibi olur buyuruldu. Hadîs-i şerîfde; “Kıyâmet günü, bir kimsenin sevâb defteri açılır. Yâ Rabbî! Dünyada iken, şu ibâdetleri yapmıştım. Sahifede bunlar yazılı değil, der. Onlar, defterinden silindi, gıybet ettiklerinin defterlerine yazıldı, denir” ve “Kıyâmet günü bir kimsenin hasenat defteri açılır. Yapmamış olduğu ibâdetleri orada görür. Bunlar seni gıybet edenlerin sevâblarıdır, denir” buyuruldu. Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) diyor ki: Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile oturuyorduk, içimizden birisi kalkıp gitti. “Yâ Resûlallah! Rahatsız olup gitti” denildi. “Arkadaşınızı gıybet ettiniz, etini yediniz” buyurdu. Âişe ( radıyallahü anha ) diyor ki: “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanında, bir kadının uzun olduğunu söyledim. “Ağzında olanı çıkar!” buyurdu. Tükürdüm. Ağzımdan et parçası çıktı.” Allahü teâlâ sıfatları, özellikleri, cisim şeklinde göstermeğe kâdirdir. Gıybet, din kardeşinin, bir zimmînin işitince üzüleceği bir kusurunu arkasından söylemektir. Allahü teâlâ, Mûsâ aleyhisselâma vahy eyledi ki: “Gıybet edip, tövbe etmeyen kimse, Cehenneme en önce girecektir” İbrâhim Edhem hazretleri bir yemeğe da’vet edilmişti. Sofrada, çağrılanlardan birinin bulunmadığı söylenince; “O ağır kimsedir” denildi. İbrâhim bin Edhem; “Gıybet edildi” buyurdu ve çıkıp gitti. Hadîs-i şerîfde; “Bir kimse için söylenen kusur, onda varsa, bu söz gıybet olur. Yoksa bühtan ya’nî iftira olur” buyuruldu. Dindeki kusurları söylemek meselâ namaz kılmaz veya şarab içer veya sirkat eder veya söz taşıyıcıdır demek ve dünyâdaki kusurlarını söylemek, meselâ sağırdır, şaşıdır demek, gıybet olur. Dindeki kusurları, onu kötülemek için söylenirse, gıybet olur. Onun ıslâhını düşünerek söylerse gıybet olmaz. Acıyarak söylemek de, gıybet olmaz denildi. Bu köyde, namaz kılmayan var veya komünist var, hırsız var demek, gıybet olmaz. Çünkü, belli bir şahıs söylenmemiştir.

Bir kimse, namaz kılar, oruç tutar, hem de insanlara eli ile zarar verir. Meselâ döver, mallarını gasb eder, sirkat eder, yahut dili ile zarar verir. Meselâ söver, iftira eder, gıybet eder, söz taşır. Aşikâre yapılan fısk ve haramları ve bid’atleri söylemek, gıybet olmaz. Bunları men etmesi için hükümete haber vermesi, günah olmaz. Bir kimse, babasından gizli haram işleyince, babasının mâni olacağını bilenin, babasına söylemesi veya yazarak bildirmesi lâzımdır.

Mâni olacağı bilinmiyorsa, haber vermek caiz olmaz. Çünkü, düşmanlığa sebep olur. Birinin zararlarını, ona acıdığı için veya başkalarının ondan sakınması için söylerse, gıybet olmaz. Onu kötülemek için söylerse, gıybet olur. Altı kişinin kusurlarını, ayıplarını arkasından söylemek, gıybet olmaz. Ona acıdığı için söylemek, ona mâni olunması için söylemek, fetvâ almak için söylemek, müslümanları onun şerrinden korumak için söylemek, o kusur, ona isim olmuş ise, onu bu isim ile tanıtmak mecbûriyetinde olmak. Aşikâre, herkesçe bilinen fıskı, bid’ati ve zulmü söylemek. Kızarak, onu kötülemek niyeti ile söylenen, gıybet olur. Satılmakta olan malın kusurunu müşteriye söylemek, satıcıyı gıybet etmek olmaz. Evlenecek erkeğe, nikâh edeceği kızın aybını, kusurunu haber vermek, gıybet olmaz, nasihat olur. Birşeyi bilmeyene nasihat vermek vâcibdir. Açıkça haram işleyenin ve zulmedenin, açık olmayan başka ayıplarını bildirmek, gıybet olur. Hadîs-i şerîfde; “Haya cilbabını çıkaran kimseyi söylemek gıybet olmaz” buyuruldu. Cilbâb, kadınları örten şeylerin ismidir. Haya cilbâbını çıkarmak, açıkça haram işlemek demektir. Hadîs-i şerîf, böyle kimsenin hayası olmadığını işâret etmektedir. İmâm-ı Gazâlî ve ba’zı âlimler, açık günah işleyenin ve başkalarının kusurunu söylemenin gıybet olmasında, onu kötülemek, şart değildir, dediler. Bunun için gıybet etmekten çok sakınmak lâzımdır.

İnsanı gıybet etmeğe sürükleyen sebepler çoktur. Burada onbiri bildirilecektir: Ona karşı düşmanlık, yanında olanların fikirlerine uymak düşüncesi, sevilmiyen bir kimseyi kötülemek, kendisinin o günahda bulunmadığını bildirmek, kendinin ondan üstün olduğunu bildirmek, hased etmek, yanında bulunanları güldürmek, şakalaşmak, onunla alay etmek, ummadığı kimsenin haram işlemesine hayretini bildirmek, buna üzüldüğünü ona acıdığını bildirmek, haram işlediği için onu sevmediğini bildirmek.

Gıybet, insanın sevâblarının azalmasına, başkasının günahlarının kendisine verilmesine sebep olur. Bunları, her zaman düşünmek, insanın gıybet etmesine mâni olur.

Gıybet, üç türlüdür: Birincisinde, ben gıybet etmedim, onda bulunan şeyi söyledim, der. Böyle söylemek küfür olur. Çünkü, harama, helâl demiş olur. İkincisinde, gıybet olunana duyurmaktır. Büyük haram olur. Tövbe etmekle affedilmez. Onunla helâllaşmak da lâzım olur. Üçüncüsünde, gıybet olunanın bundan haberi olmaz. Tövbe ve istiğfar etmekle ve ona hayır duâ etmekle affolur.

Yanında gıybet yapıldığını işiten kimse, buna hemen mâni olmalıdır. Hadîs-i şerîflerde; “Din kardeşine, onun haberi olmadan yardım eden kimseye, Allahü teâlâ, dünyâda ve âhıretde yardım eder” ve “Yanında, din kardeşine gıybet edilince, gücü yettiği hâlde ona yardım etmeyen kimsenin günahı, dünyâda ve âhırette kendisine yetişir” ve “Bir kimse, dünyâda din kardeşinin ırzını korursa, Allahü teâlâ, bir melek göndererek, onu Cehennem azâbından korur” ve “Bir kimse, din kardeşinin ırzından bir şeyi korursa, Allahü teâlâ, onu Cehennem azâbından korur” buyuruldu. Gıybet yapılırken, orada bulunan kimse, korkmazsa, söz ile, korkunca, kalbi ile reddetmezse, gıybet günahına ortak olur. Sözünü kesmesi veya kalkıp gitmesi mümkün ise, bunları yapmalı. Eliyle, başıyla, gözüyle menetmesi kâfi gelmez. Açıkça, sus, demesi lâzımdır.

Gıybet etmenin keffâreti, üzülmek, tövbe etmek ve onunla helâllaşmaktır. Pişman olmadan helâllaşmak, riya olur, ayrı bir günah olur.”

Muhammed Hâdimî hazretleri, Berika kitabında, el âfetlerini anlatırken diyor ki: “İnsana ve yemeklere zarar veren karıncaları, eziyet etmeden ve suya atmadan öldürmek caizdir, içinde karınca bulunan odunu, yere vurup silkeledikten sonra yakmak caizdir. Fare, bit, pire, akrep ve çekirgeyi her zaman öldürmek caizdir. Biti diri olarak yere atmak ve her canlıyı yakmak mekrûhtur. Zarar veren kediyi, kuduz köpeği ve yırtıcı hayvanları keskin bıçakla kesmek, vurmak ve zehirlemek caizdir. Döğmek caiz değildir. Döğmek, terbiye için olur. Hayvanın aklı olmadığı için terbiye edilmez, öldürülmesi vâcib olanı, başka çâre bulunmadığı zaman yakarak öldürmek caiz olur.”

Haramlara bakmak kısmında buyuruyor ki: “Üç şey, göze cila verir: Yeşilliğe, akarsuyu ve güzel yüze bakmak” ve “Üç şey gözü kuvvetlendirir: Sürme çekmek, yeşilliğe ve güzel yüze bakmak” hadîs-i şerîfleri, bakması helâl olan kimselere bakmanın fâidesini bildirmektedir. Yoksa, yabancı kadınlara, kızlara bakmak, gözü zaifletir ve kalbi karartır. Hâkim, Beyhekî ve Ebû Dâvûd bildiriyorlar ki: Ebû Ümâme’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği hadîs-i merfûda; “Yabancı bir kızı görüp de, Allahü teâlânın azâbından korkarak, başını ondan çeviren kimseye Allahü teâlâ ibâdetlerin tadını duyurur” buyuruldu. İlk görmesi af olunur. Bir hadîs-i şerîfde; “Allah için yapılan cihâdda düşmanı gözleyen veya Allah korkusundan ağlayan veya haramlara bakmayan gözler, kıyâmetde Cehennem ateşini görmeyeceklerdir” buyuruldu.

Berîka kitabının üçyüzonuncu sahifesinde diyor ki: “Buhârî”de ve “Müslim”deki hadîs-i şerîfde; “İnsanların en hayırlısı, benim asrımda bulunan müslümanlardır (Ya’nî Esh’âb-ı kirâmdır). Onlardan sonra en iyileri, onlardan sonra gelenlerdir. (Ya’nî Tâbiîndir). Onlardan sonra da en iyileri, onlardan sonra gelenlerdir. Onlardan sonra gelenlerde, yalan yayılır. Bunların sözlerine ve işlerine inanmayınız!” buyuruldu.

Berîka’nın üçyüzseksenbeşinci sahifesinde diyor ki: “Tasavvuf büyüklerinin çoğu, derin âlim ve müctehid idiler. Kutb-i irşâdların hepsi böyle idi. Buhârî’deki hadîs-i şerîfde; “İlim üstâddan öğrenilir” buyuruldu. Ma’rifet ise, keşf ve ilham ile hâsıl olur. İlim, keşf ile, ilham ile hâsıl olmaz, ilmin kaynağı Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîflerdir.” Üçyüzyetmişyedinci sahifesinde diyor ki: “Tasavvuf büyüklerinin çoğu müctehid idi. Gazâlî, Sevrî ve İbrâhim bin Edhem böyle idi. Kutb-i irşâdlar böyle idi.”

“Berika” da, mi’de âfetlerinde diyor ki: “Yemesi, içmesi haram olan şeyler şunlardır:

“Harâm-ı li-aynihi” denilen, kendileri haram olan şeylerdir. Leş, hınzır eti, şarab böyledir. Çok içince sarhoş yapan sıvıların, azını içmek de haramdır. Mahmasa hâlinde olan, ya’nî açlıktan ölmek üzere olan ve ikrah edilen, ya’nî öldürmekle korkutulan kimseden başkalarının bunları yimeleri, içmeleri haramdır.

Kendileri haram olmayıp, Dâr-ül-harbdeki kâfirlerden dahî gasb, sirkat, rüşvet yolu ile alınan veya Dâr-ül-İslâmda kâfirden dahî fâsid akd, ya’nî şartlarına uymadan yapılan sözleşme ile satın alınan şey. Bu şey, mülk olur ise de, mülk-i habîsdir. Kullanması haramdır. Geri vermek, alınmış olan bulunmazsa, fakirlere sadaka olarak vermek lâzımdır.

Doyduktan sonra yemek haramdır. Toprak, çamur gibi zararlı şey yemek. Zehirli şeyler. Bakır çalığı, zehir karışdırılmış yemek, zehirli ot, kokmuş et. Kurtlanmış et, meyve, peynir de böyledir. Alışkanlık yapan uyuşturucu maddeler. Esrâr otu, afyon, morfin, benzin böyledir. Bunları ilâç olarak tabibin kullanması caizdir. Necâset, idrar, damardan çıkıp akan kan, pislik böyledir. Temiz, fakat iğrenç olan şeylerdir. Sümük, kurbağa, sinek, yengeç, midye gibi şeylerdir.”

Berika kitabında diyor ki: Kalb âfetlerinin otuzaltıncısı, vekâhetdir. Vekâhet, hayanın az olması demektir. Haya, çirkin şey yapmaktan, ayıplanmaktan çekinmektir. Türkçede, utanmak, sıkılmak denir. Hadîs-i şerîfde; “Allahü teâlâdan haya ediniz!” buyuruldu. Allahü teâlâdan haya etmek, şehvetlerini, ya’nî nefsin isteklerini terk etmekle olur. Hayası olan, Allahü teâlâdan korkar. O’nun, râzı olmadığı işlerden ve sözlerden kaçınır. Bir hadîs-i şerîfte; “Haya îmândandır. Fuhuş söylemek, cefâdandır, imân Cennete, cefâ Cehenneme götürür” buyuruldu. Haya ve îmân birlikte bulunur. Biri yok olursa, diğeri de yok olur. Kadın hayası, erkek hayasından dokuz kat fazladır. Bir hadîs-i şerîfde; “Fuhuş insanın lekesi, haya, zînetidir” buyuruldu. Hayanın en kıymetlisi, Allahü teâlâdan utanmaktır. Ondan sonra, Resûlullahdan ( aleyhisselâm ) hayadır. Daha sonra insanlardan haya etmektir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye: sh. 39, 159, 373, 415, 587, 837, 854, 855, 873, 1009

2) Tabakât-ül-usûliyyîn cild-3, sh. 116

3) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 296

4) İslâm Ahlâkı

5) El-A’lâm cild-7, sh. 68

6) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 313

7) Mu’cem-ül-matbû’ât sh. 808

? Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 301

9) Rehber Ansiklopedisi cild-7, sh. 17

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HASEN SEZÂÎ

İslâm âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Hasen bin Ali, mahlası Sezâî olup, bu mahlası Niyâzî-i Mısrî’nin (r.aleyh) işâreti ile almıştır. Tasavvufta Gülşenî yoluna mensûb idi. 1080 (m. 1669) senesinde Gördes veya Gördos isimli beldede doğdu. Bu belde Anadolu’da bulunan Gördes olmayıp, Yunanistan’da bulunan ve şimdiki ismi Korent olan şehrin Osmanlı idâresinde olduğu zamanlardaki ismidir. Hasen Sezâî Efendi, aslen Mora’lıdır. 1151 (m. 1738) senesinde Edirne’de vefât edip, kendi ismi ile anılan dergâhının bahçesinde defnedildi. Tasavvufta, Gülşeniyye yoluna bağlı Sezâiyye kolunun müessisi ya’nî kurucusudur.

Hasen Sezâî Efendi, onsekiz yaşına kadar doğum yeri olan Gördes’te kaldı. 1098 (m. 1687) senesinde Venediklilerin o beldeyi istilâ etmeleri sebebiyle gemi ile Gördes’ten İstanbul’a geldi. Yolculuk esnasında, Halvetiyye yolunun büyüklerinden biri ile tanışıp sohbetinde bulundu. Hasen Sezâî, genç ve yakışıklı olmakla, zâhirî güzelliğe sahip olduğu gibi, edebi ve ahlâkının fevkalâde olması ve çok iyi terbiye edilmiş olmasıyla da bâtınî güzelliğe, kalb ve rûh temizliğine sahip idi. Anlayış ve istidâdının pekçok olması, onun ilerde pek yüksek ilmî mertebelere yükseleceğini gösteriyordu.

İstanbul’dan Edirne’ye geçen Hasen Sezâî Efendi, bir taraftan orada bulunan âlimlerden zâhirî ilimleri tahsîl etmekte iken, diğer taraftan kendisini tasavvuf yolunda yetiştirip, ma’nevî terbiye verecek bir rehber de arıyordu. Gemi yolculuğu esnasında tanıştığı zâtın te’sîri ve gördüğü bir rü’yâdaki işâret ile, Âşık Mûsâ dergâhında bulunan Şeyh Muhammed Sırrî Efendi’ye talebe olup bir müddet hizmetinde bulundu. Muhammed Sırrî’nin vefâtından sonra onun vekîli olup, yerine geçen Muhammed La’lî Fenâî Efendi’ye bağlandı. Muhammed La’lî Efendi aslen Kastamonu’lu olup, Edirne’de Şeyh Şücâ’ zaviyesinde talebe yetiştirmekle meşgûl idi. Hasen Sezai’ye dergâhın vakıflarının icârlarını toplamak vazîfesi verildi. Bunun için Sezai’ye; Câbî Dede Efendi de denilmiştir. Hasen Sezâî ondan me’zûn olup, Gülşenî Veli Dede dergâhının şeyhi oldu. Burada vazîfeye başlıyalı altı ay olmuştu ki, hocası Muhammed La’lî’nin halîfesi olan Muhammed Hamdî Efendi vefât etti. Bunun üzerine Sezâî onun yerine geçti.

Zâhirî (din ve fen) ve bâtınî ilimlerde çok yüksek olan Hasen Sezai Efendi, evliyâlık yolunda da çok üstün dereceler sahibi bir zât idi. Evliyânın büyüklerinden Niyâzî-i Mısrî ile görüşüp duâsını aldı.

Târihî kayıtlara göre Edirne’de elliüç sene kaldı. 1151 (m. 1738) senesi Ramazân-ı şerîf ayının onsekizinde, Pazartesi gecesi sabaha yakın orada vefât etti. Dergâhın bitişiğinde defnedildi. Daha sonra kabri üzerine kârgir kubbeli bir türbe yapıldı.

Hasen Sezai Efendi, vefât ettiği gece şu mısra’ları okumuştur:

“Râh-ı aşkta (aşk yolunda) canını kurbân eden,
Şüphesiz ol vâsıl-ı Yezdan olur.
Gülşenî’den bir kadeh nûş eyleyen,
Ey Sezâî! Nâil-i cânân olur.”

Türbesinin bulunduğu yer, vakti ile bir sebzeci dükkânı idi. Hasen Sezâî Efendi, kerâmet olarak oranın dergâha katılacağını ve kendisinin de oraya defnolunacağını işâret edip, haber vermiştir. Bu husûsta söylediği manzûme şöyledir:

Dost bağının gülü oldu küşâde,
Bülbülüz, o güle figâne geldik.
Yârin elinden içmişiz bade,
Anınçün bunda mestâne geldik.
Dost illerini ederken seyrân,
Bunda uğrayıp olmuşuz mihmân.
Cismimiz bunda, canımız onda,
Gevherimizin aslı ol kanda
Sezâî, şimdi biz bu dükkânda,
Biraz eylenip seyrâne geldik.

Gerçekten de durum onun bildirdiği gibi oldu. O dükkânın yeri satın alınarak dergâha ilâve edildi ve Sezâî Efendi vefât edince, o yere defnolundu.

Dergâhın mescidinde, mihrabın sağ tarafında bulunan halvethânesi, ya’nî yalnız kalıp ibâdet ettiği husûsî odası ziyâretgâhdır.

Rivâyet edilir ki: Hasen Sezâî Efendi birgün talebeleriyle sohbet ederken, kalb gözüyle hocası La’lî Efendi’nin vefât ettiğini anlayıp, şiddetli üzüntüye kapıldı ve kendinden geçerek yere düştü. Bu esnada bir dişi kırıldı ve bu dişi bir tahtaya saplandı. Günümüzde de bu dişi, mihrabın sağ tarafında bulunmakta ve ziyâret edenler tarafından görülmektedir.

Bir zaman Hasen Sezâî (r.aleyh), İstanbul’a gelmiş idi. Daha önce Edirne’de iken ismi her tarafta duyulmuş olduğundan, İstanbul’a gelince birçok kimse onu görmek arzusu ile bulunduğu yere akın etti. Fakat o, tevâzu’sunun çokluğundan dolayı, gayet sakin bir hâlde bulunuyordu. Böyle gelip sohbette bulunanlardan ba’zılarının kalbine, Hasen Sezai’yi tahmin ettikleri gibi bulamama düşüncesi geldi. O gece bu kimselerin herbiri, rü’yâlarında, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi ziyâret için Medînei münevvere’ye gittiklerini, fakat kapıda Hasen Sezai’nin bulunduğunu ve huzûr-ı saadete girebilmek için onun yardımı gerektiğini gördüler. Ertesi gün rü’yâlarını birbirlerine anlattıklarında, hepsinin aynı rü’yâyı gördükleri anlaşıldı. Böylece Hasen Sezâî hazretlerinin, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin vârisi olan büyük âlimlerden olduğunu yakînen anlamış oldular.

Hasen Sezâî bir ara Mısır’a gitti. Kâhire’de, Gülşenî dergâhında vazîfe yapan İbrâhim Çelebi tarafından, Gülşenî tarîkatinde ikinci pîr olarak kabûl edilip, ayrıca onun için şöyle bir icâzetname yazıldı:

“Bizi, nükebâ ve nücebâ olan büyük zâtların hizmetinde muvaffak kılan, büyük zâtlara halîfe olanların, halîfe olduklarına dâir icâzet vermeye bizi vâris kılan Allahü teâlâya hamdolsun.

Bu icâzetnameyi, kulların en aşağısı İbrâhim bin Ali bin Ahmed Hasen bin Ahmed bin Şeyh İbrâhim Gülşenî yazdı.

Bismillâhirrahmânirrahîm. Ey hakkı taleb eden mü’minler! Bilmiş olunuz ki, batılı terk ettikten sonra, bir kâmil insana (rehbere) hizmet ederek yetişip, hakkı bâtıldan ayırt etmiş ve üstadından icâzet almış bir rehber, elbette, mutlaka lâzımdır. Ancak böyle yüksek bir zât, sizi Hakkın yoluna götürebilir ve sizi yanlış yoldan alıkoyabilir. Çünkü, hiç kimse rehber olmadan önündeki yolu katedemez. Bu sebeple sizlerden biri tasavvuf yoluna girip, hakîkî bir rehbere tâbi olduktan sonra, o zâta teslimiyet ve bağlılığına göre kendisine yol açılır ve bu yolda ilerlemeye başlar. Kalbi nûrlanır.

Böyle hakîkî bir rehber, talebelerinin birçok hâllerine vâkıf olup, ameline göre talebeyi azgınlığından kurtarır. Onun doğru yola girmesine vesile olur. Talebelerinin müşkil mes’elelerini çabucak hâllediverir. Onları alçalmaktan kurtararak yükseltir. Talebesinin müşkili, kendisinin halledemeyeceği derecede ise, o zât talebesinin bu hâlini, kendisinden icâzet aldığı zâta havale eder.

Oğlumuz Hasen Çelebi (Hasen Sezâî) halifeliğe lâyık ve o mahalle münâsib olduğu için, Türkçe dilinde icâzetname yazdım. Herkim ona gönül verip bağlansa, bizim muhabbetimize kavuşur. Ona tâbi olup, elinde tövbe eden zikirle meşgûl ola. Muhabbet ile gönlünü bizden ayrı bilmeye. Zîrâ gönüle uzak (olan muhabbeti sebebiyle) yakındır. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Gönül kimi severse onunla haşrolunur.” Kıyâmet gününde size şu lâzımdır ki, gönlünüze Allahü teâlâdan başka birşey koymayasınız. Kendinize mürşid-i kâmil (rehber) edindiğiniz hakîkî İslâm âlimini sırf Allah için çok sevesiniz. Bir kimseye gönül verirseniz bu muhabbetiniz Allahü teâlânın rızâsı için olsun. Nefse âit bir gayeyi bu sevgiye katmamalıdır. Böyle yapan hakîkat yolunda şeytandan daha kötü bir yol ortaya koymuş olur. Nefsî bir gaye ile amel yapmak, puta tapmaktan daha şiddetlidir. İbâdet yaparken nefsin arzuları işe karışırsa o amelde ihlâs yok olur. Şirk çok gizlidir. Gayret ediniz ki, yaptığınız amellerde, nefs işe karışmasın. Amellerinde ihlâs sahibi olanlara gıbta edesiniz. İslâmiyet doğru yoldur. Hakkın yoludur. Azgınlara uyup eğri yola gitmeyesiniz. Bu nasihatleri kulağınıza küpe gibi takasınız. Hakkın sözünü kabûl edesiniz. Bâtıl söze kulak vermeyesiniz. İnkarcıların eğri sözlerine aldanarak doğru yoldan çıkmayasınız. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) söylediklerinden başkasını söyleyenlere kulak vermeyesiniz. Böyle bozuk sözler söyleyenler su üzerinde yürüyüp, havada uçsalar da bu hâllerine aldanmayasınız ve bu hâllerini kerâmet zannetmeyesiniz. Onlardan meydana gelen böyle fevkalâde hâlleri istidrâc bilesiniz. Dînimizin zâhirî hükümlerine uymakta gevşek davrandığı, ba’zı emirleri terkettiği, alış-veriş bilgilerine uymadığı hâlde tarîkatten ve hakîkatten dem vuranlara aldanmıyasınız. Böyle kimselerin hâllerini hakîkat zannetmiyesiniz. Onların tasavvuf hâllerini iyi bilmediklerini iyi bilesiniz.

İbâdetleri tam yapmaya çok rağbet edesiniz, ibâdetleri sûret şekil olarak değil, hakîkî ma’nâ olarak yapmaya gayret ediniz.

Muhdese (sonradan yaratılanlara), kadîm (öncesi olmayan) diyerek, azıp, azdırıcı olmaktan ve böyle sapık fikirlere uyanlardan sakınmazsanız, Allahü teâlâ katında yüzünüz kara olur. Böyle fikirlere ve bunların sahiplerine uymaktan pekçok sakınınız. Onların tatlı diye sunduklarını, zehirden daha kötü biliniz. Ehl-i sünnet ve cemâat yolu hakîkat yolu olup, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) yoludur. Bu yoldan kıl kadar da olsa ayrılmayasınız. Allahü teâlânın emrini tutup yasaklarından sakınasınız. Bâtıldan yana sapmayınız. Bu nasihatlerimi kulağınıza küpe gibi takınız.”

Hasen Sezai Efendi, ilim ve evliyâlığı yanında çok kuvvetli şiir söyleme kabiliyetine de sahip idi. Hattâ o kadar ki, ona; “Osmanlıların Hâfız-ı Şirâzîsi” ünvanı verilmiştir. Şiirlerinin ekseriyeti aşk ve muhabbet ile söylenmiş olup, şu beyt Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz için söylediği şiirlerindendir:

“Hazret-i Hakkın habîbi, sevgilisi bir dânesi,
Olduğu için, oldu âlem hüsnünün dîvânesi.”

Eserleri: 1- Dîvân: Ekserisi tasavvufî mâhiyette olmak üzere, çok güzel şiirlerinden tertip edilmiştir. 2- Mektûbât: Talebelerinden, devlet adamlarından, mevki ve ilim sahiplerinden ve başkalarından mühim şahsiyetlere yazdığı mektûplarının toplanmasından meydana gelmiştir. 3- Niyâzî-i Mısrî’nin;

“Halk içre bir âyîneyim.
Herkes bakar bir an görür.”

mısra’ı ile başlayan altı beytlik bir gazelinin şerhi.

Hasen Sezâî Efendi, gayet kibar, asâlet ve heybet sahibi, iyi ahlâklı, çok zekî ve yakışıklı bir zât idi. Talebe yetiştirdiği sırada talebelerinin sayısının beşyüzbini bulduğu ve bunların yiyip içmelerinin bizzat kendisi tarafından karşılandığı bilinmektedir. İlme çok hizmet etti. Vefâtından sonra yerine oğlu Muhammed Sâdık Efendi geçti. Bundan sonra gelen torunları da, asırlar boyunca ilme hizmet etmişler, Edirne’de ilim ve feyz kaynağı olmuşlardır. Hasen Sezai’nin menkıbe ve kerâmetleri pek çoktur.

Rivâyet edilir ki: Hasen Sezâî Efendi zamanında, Edirne’de, kötü yola düşmüş bir kadın vardı. Bir zaman bu kadın halisane olarak tövbe edip, eski hâlinden vazgeçti. Sâlih ameller işlemeye başladı. Fakat, uygunsuz kimseler tarafından tedirgin ediliyor, rahat bırakılmıyordu. Bu kadın Hasen Sezai’ye gelerek yardım istedi. O da, o kadına dergâhta kadınlara mahsûs olan kısımda kalabileceğini bildirince, münâsib bir oda tahsis edilip, kadın orada kalmaya, ibâdet ve tâatla meşgûl olmaya başladı.

Bu arada boş durmayan fitneciler, Hasen Sezai hakkında çirkin iftiralar yaymaya başladılar. Daha da ileri giderek, bir gece dergâhın kapısına geyik boynuzu astılar. O ise bu hâllere sabrediyor kimseye birşey demiyordu. Geyik boynuzunu dergâhın içine aldırdı. Edirne vilâyeti günlerce bu dedikodularla çalkalandı. Hasen Sezai Efendi yine sabrediyor, hiç ses çıkarmıyordu.

Bu şayianın yayılmasından az bir zaman geçmişti ki Edirne’de müthiş bir uyuz hastalığı peydah oldu. Hasen Sezâî hakkında her kim iftira ve dedikodu etmiş ise ve her kim bu dedikoduları dinleyip kabûl etmiş ise, bu uyuz hastalığına yakalandı. Hastalık, bu sözlere adı karışmış olanlara yayılıyor, diğer insanlara birşey olmuyordu. Hastalığa yakalananların bütün vücûtları yara bere içinde kalmış idi. Hiçbiri derdine çâre bulamadı.

Affı ve merhameti pekçok olan Hasen Sezai (r.aleyh), onların bu hastalık sebebiyle şiddetli acı ve sıkıntı çekmelerine dayanamadı. Mübârek kalbi tahammül edemeyip, bir gece kılık kıyâfetini değiştirerek çarşıya çıktı. Kahvelerden birine girdi. Hiç kimse onu tanıyâmadı. Uyuz olanlara yaklaşarak; “Sizin derdinizin ilâcı Hasen Sezai’dedir” deyip oradan ayrıldı. Ertesi gün dergâhın önü ana-baba gününe döndü. Hastalığa tutulan herkes çâre bulmak ümidiyle dergâha koşuyordu. Hasen Sezâî Efendi, gelenlerden herbirine, onların dergâhın kapısına astıkları geyik boynuzundan kazıyıp, toz hâlinde veriyordu. O tozu yarasına süren herkes Allahü teâlânın izni ile şifâ buldu. Bu arada herkes hatâsını anlayıp, yaptıkları iftira ve dedikodulara pişman oldular, tövbe ettiler. Böyle bir dertten kurtulmuş olmanın verdiği sevinçle, bir sergi açıp üzerine para attılar. Toplanan paralarla dergâhın kapısına bir çeşme yapıldı.

Rivâyet edilir ki: Zamanın Edirne vâlisi, adamlarından ikisine birer kese altın vererek; “Gidiniz. Bu altınlardan bir kesesini Güzelcebaba’daki dergâhın şeyhi Enis Dede’ye, diğerini de Bostanpazarı’ndaki Hasen Sezai’ye veriniz” dedi. Vazifeliler Enis Dede’ye gelip parayı vermek istediklerinde, Enis Dede; “Evlâdım, vâli paşaya selâmlarımı söyleyiniz. Biz birşeyimiz kalmadığı zaman sahip olduklarımıza bakarız ve Rabbimize şükrederek ne kadar çok şeye sahip olduğumuzu anlarız. Siz lütfen bunu ihtiyâcı olan birine veriniz ki ben de memnun olayım” dedi. Bunun üzerine oradan ayrılan vazîfeliler Hasen Sezai’nin dergâhına doğru yola çıktılar.

Bu sırada da Sezai Efendi’nin dergâhının esnafa olan borçları birikmiş olduğundan, ba’zı esnaf, alacaklarını istemek üzere dergâha gelmişlerdi. Hasen Sezâî alacaklıları iltifât ile karşılıyarak; “Buyurunuz. Lütfen oturunuz. Paranız gelmek üzeredir” dedi. Hasen Sezai’nin yanında para olmadığını bilen yakınları, bu alacaklıların sıkıştırmasından, bu sebeple hocalarının zor durumda kalacağından dolayı üzgün idiler. Az sonra vâlinin adamları geldiler. Hasen Sezai onları görünce; “Nerede kaldınız evlâtlarım. Bizleri beklettiniz. Şu altınları verin de alacaklıların hesaplarını kapatalım. Kendilerini bekletmeyelim” dedi. Oradakiler Sezai hazretlerinin bu kerâmeti karşısında şaşa kaldılar. Hepsi onun talebesi oldular. Vâlinin adamları gelerek, gönderilen altınlar karşısında her iki zâtın nasıl hareket ettiklerini anlattılar. Vâlinin maksadı da zâten bunu öğrenmek idi. Enis Dede ile görüştüğünde; “Siz altınları kabûl etmediniz. Ama Hasen Sezâî Efendi aldı” dedi. Enis Dede tebessüm ederek; “O öyle bir deryadır ki, ufacık kirli bir taş parçasının o deryaya düşmesiyle o derya kirlenmez. Deryanın büyüklüğü içinde erir kaybolur. Paraları, mutlaka bir ihtiyâç sebebiyle kabûl etmiştir. Yine mutlaka kendisi için değil, başkalarına fâideli olmak için kabûl etmiştir ve bunu kabûl etmesi de ihlâsına zarar vermez” dedi.

Daha sonra Hasen Sezâî ile görüşen vâli; “Altınları Enis Dede almadı ama siz aldınız” dedi. O da buna cevap olarak; “Efendim! O zât öyle yükseklerde uçan bir zümrüd-ü ankâ kuşudur ki, leşe konmağa dünyalık şeylere el sürmeğe tenezzül etmez” dedi. Vâli her iki zâhn tevâzu’ları ve birbirlerine olan edebleri karşısında hayrette kaldı. Onlara olan muhabbeti daha çok arttı.

Edirne’de devlet erkânından ba’zıları güle çok meraklı idiler. Birgün o gül yüzlü Hasen Sezâî Efendi’yi ziyârete gittiler. “Efendim, sizin güllerinizi görmeye geldik” dediler. O da; “Maddî güllerimizi mi yoksa, ma’nevî güllerimizi mi?” deyince, onlar, “Her ikisini de” dediler. Birlikte bahçeye geçtiler. Hasen Sezâî oraya bir nazar edince misâfirler kendilerini ma’nâ âleminde, fevkalâde güzel güller, sarmaşıklar arasında gördüler. Güllerin kokusundan mest oldular. Bundan sonra hepsi Hasen Sezai’nin talebelerinden oldular.

Birgün içkiye mübtelâ olan ba’zı gençler, torbalarına içki şişeleri koyarak, kıra içki içmeye gidiyorlardı. Giderken, Hasen Sezai’nin dergâhının önünden geçmeleri icabetti. Sezâî Efendi onları görerek; “Evlâtlar, nereye gidiyorsunuz. Torbaların içindeki şişelerde ne var?” diye sordu. O gençler, muziplik olsun diye ve hâllerini gizlemek için gülerek; “Efendi baba! Kıra gezmeye gidiyoruz. Şişelerimizde de şerbet var” dediler. Hasen Sezâî tebessüm edip; “Peki öyle olsun” buyurdu. Gençler ayrılıp gittiler. Kıra vardıklarında sofralarını kurdular. Şişelerindeki içkiyi içmeye başladıklarında hepsi birden çok şaşırdı. Çünkü şişelerin içindeki içkilerin hepsi şerbet olmuştu. Hepsi birden yolda Sezâî Efendi ile karşılaştıklarını ve konuşmalarını hatırladılar. Bu hâlin, o büyük zâtın bir kerâmeti olduğunu anlayıp, hepsi tövbe etti ve ondan sonra bir daha içki içmediler.

Hasen Sezai’nin (r.aleyh) hayâtında çok kerâmetleri görüldüğü gibi vefâtından sonra da böyle fevkalâde hâlleri, kerâmetleri çok görülmüştür. Vefâtından yüz sene kadar sonra, kabrini su basmıştı. Dergâhın bulunduğu yerdeki câminin hatîbi rü’yâda birkaç defa îkâz olundu. Bunun üzerine, hürmetle ve hükümetin de ma’lûmâtı olarak, tasavvuf ehli zâtların da huzûrunda, besmele ile kabir açıldı. Bu arada Hasen Sezai’nin cesedi de göründü. Vefâtından sonra aradan yüz küsur sene geçmiş olmasına rağmen, vücûdu taptaze olarak duruyordu. Kabirden alınıp yan tarafta bir odaya kondu. Oraya konulduğu anda etrâfı çok güzel bir koku kapladı. Kabir ta’mir edilip ve su basması önlendikten sonra tekrar aynı kabre defnolundu. Bu hâli gören ve duyanların muhabbet ve bağlılıkları daha da arttı.

Sefînet-ül-evliyâ kitabının müellifi Hüseyn Vassâf Halvetî şöyle anlatır: “1324 (m. 1906) senesinde Sezâî hazretlerinin türbesini ziyâret için Edirne’ye gitmiştim. Ziyâret esnasında duyduğum, hissettiğim ma’nevî haz pek yüksektir. Başucundaki taşın üzerine kutubluk alâmeti olmak üzere siyah bir sarık sarılmıştır. Bu ziyâretim ma’nevî bir hava içerisinde geçti. Ayaklarını bastığı tahta bile teberrüken muhafaza olunmuştur.

Edirne’ye daha sonraları birkaç defa gittim. Son ziyâretim 1341 (m. 1922) senesinde oldu. Sezâî Efendi’nin güzel kokulu türbesini ziyâretle şereflendim. O sıralarda türbeye bakmakla vazîfeli olanlar her nasılsa dünyâya düşkün kimseler olduğundan, onların alâkasızlığı ve lâkayd hâlleri sebebiyle türbe bakımsız hâlde idi. İçeriyi örümcek ve tozlar kaplamış vaziyette idi. Cildleri bozulmuş, sahifeleri eskimiş Kur’ân-ı kerîmler de ortalıkta duruyordu. Bu duruma çok üzüldüm. Hattâ bir kimse içeriye kadar girmiş, sandukanın üzerinde örtülü bulunan değerli kumaşın yarısını keserek, götürüp satmış idi. Bunu öğrenince üzüntüm daha da arttı. Çok mahzûn oldum. Böyle yüksek bir zâtın türbesinin bu derece bakımsızlık içinde bulunması ne kadar acı idi. Mahallî vakıfların bozulması ve dergâha bakanların geçim derdine düşmeleri, türbeye hizmeti aksatmış idi. Hemen türbeyi temizlemek için teşebbüse geçtim. Allahü teâlânın izni ve yardımı ile türbeyi lâyık olduğu hâle getirdik.”

Hasen Sezâî Efendi çok yüksek bir zât idi. Devamlı olarak Allahü teâlâyı zikrederdi. Ya’nî O’nu hiç unutmaz, hep hatırında tutardı. Etvâr-ı seb’ayı (nefsin yedi hâlini) nazm olarak ta’rîf ve sırlarını îzâh etmek üzere uzunca bir kasîdesi vardır. Buna, Şümû’u lâmi’ denir. Dâmâdı Ahmed Müslim Efendi de bu kasideyi gayet ârifane olarak, çok güzel şerhedip açıklamış ve bu şerhine, “Şerh-ı kasîdet-iş-Şümû’u lâmi’ bi beyânî etvâr-ı seb’a” ismini vermiştir. Bu eser 1210 (m. 1795) senesinde basılmıştır. Etvâr-ı seb’a, nefsin yedi hâli olup şunlardır: 1- Nefs-i emmâre, 2-Nefs-i levvâme, 3- Nefs-i mülhime, 4-Nefs-i mutmainne, 5- Nefs-i râdıyye, 6-Nefs-i merdıyye, 7- Nefs-i sâfiyye.

Sezai Efendi’nin kaç evlâdı olduğu kat’î olarak bilinmemekte olup, büyük oğlu Sâdık Efendi tanınmaktadır. Bundan başka bir oğlu ve iki kerîmesi (kızı) bilinmektedir. Kerîmelerinden birini Ahmed Müslim Efendi, diğerini de Hâfız Mustafa Efendi ile evlendirmiştir. Oğlu Sâdık Efendi ve her iki dâmâdı da tasavvuf yolunda yüksek derece sahibi olup her üçü de Sezâî Efendi’nin halîfelerinden idiler.

Hasen Sezai Efendi’nin Mektûbât’ından seçmeler:

Oğluna yazdığı bir mektûptan ba’zı kısımlar:

“Gözümün nûru evlâdım. Her hâlde seni cenâb-ı Hakka emânet ettim. Kalb gözüm açık olsun. Mahlûklara güzel ahlâk ile muâmele edesin ki, bütün amellerin en güzeli, güzel huylu olmaktır. Dili tatlı olanın dostu çok olur, buyurulmuştur. Dâima insanların aybını gizle. Kimsenin aybını yüzüne vurma. Gadab ve kızgınlığını yenmeye çalış. İhtiyârlara karşı hürmette bulun. Bir fakir gördüğün zaman, gücün yettiği kadar elinde bulunandan yardımda bulun. Bunlara riâyet edersen ömrün uzun olur, Hak teâlâ her yerde seni azîz eder.

Dâima affedici ol. Vasıyyetlerimi tutarsan hem dünyâda rahat ve muhterem, hem de âhırette mükerrem olursun ve rızâmı kazanmış olursun. Dâima i’tikâdı düzgün, sâlih kimselerle birlikte bulun. Dünyâ fânidir. Ne sana kalır ne de başkasına. Bakî kalacak şey Allahü teâlâ için olan muhabbettir.”

Yine oğluna yazdığı başka bir mektûptan ba’zı kısımlar:

“Gözbebeğim evlâdım. Seni, her hâlde, Allahü teâlâya ve O’nun sevdiklerine emanet ettim. Hak teâlâ encamını (akıbetini, sonunu) hayreylesin (Amîn). Vaktini ganîmet bil. Nefisini tanımaya çalış. Bedeninde feyz ve ihsân olunan kuvvetler emânettir. Fırsat elde iken, vaktini kemâl sahibi olmak için harcayasın. Dâima nefsine muhalefet et. Mahlûklardan gelen eziyet ve sıkıntıyı nefsini terbiye eden ilâçlar say ve sabreyle. Tahammül et. Böyle yaparsan rûhun kuvvet bulur.

Dünyâ hayâtı üç-beş gündür. Aldanıp da fırsatı kaçırmayasın. Tenbel kimselere uymayasın. Dinsizler ile görüşmeyesin. Ehl-i sünnet olanlar ile yâr ve kardeş ol.”

Babadağlı Muhtârî-zâde Derviş Ahmed’e yazdığı mektûptan bir kısım:

“Canım oğlum. Allahü teâlâ yardımcın olsun. Varlık âleminde her sûrette selâmette olasın. Dervişlik çok kıymetli bir hâldir. O güzel sıfat herkese nasîb olmaz. Allahü teâlâ bunu sevgili kullarından ba’zılarına ihsân eder. Nefse her ne güç gelirse, iyi bil ki insana ondan hayırlısı olmaz. Mektûbun geldi. İnşâallah kalb genişliğine nail olursun. Seni her husûsta cenâb-ı Bârî’ye emânet ettim. Devamlı bizi hatırlayınız.

Ben unutmam seni ey gözümün nûru, Sen de an zaman zaman bu mehcûru (ayrı düşmüşü).”

Derviş Yûsuf Efendi’ye yazdığı bir mektûptan ba’zı kısımlar:

“Esselâmü aleyküm. Oğlum Derviş Yûsuf! Ne hâldesin, seni çok özledim. İnşâallah yakında görüşürüz. Orada bulunan sevdiklerimize hayır duâlarımı bildiriniz. Cümleniz hak yolunda gidiniz. Günlerinizi gafletle geçirmeyiniz. Ömür sermâyenizi beyhude yere sarf etmeyiniz. Birbirinize sevgi ve kardeşlikle muâmele ediniz. Bu yüksek yolda gayrılık yoktur. Muhabbet üzerine kurulmuştur. İnsanlık îcâbı meydana gelen ve kusur gibi görünen beşeri sıfatlara değil, hakîkî ma’nâya bakınız. Size, orada bulunanlara ve çocuklarınıza, bu duâcınız ve burada bulunanlar çok selâm ederler.”

Yine aynı zâta yazdığı başka bir mektûptan ba’zı kısımlar:

“Esselâmü aleyküm. Oğlum Derviş Yûsuf! Hak teâlâ yardımcın olsun. Büyükler dünyâ ve âhırette elinden tutsunlar. İnşâallah. Hak teâlâ sana zâhirî ve bâtınî yükselmeler nasîb eylesin. Sûretini ma’mûr, hâl ve gidişatını pür-nûr eylesin. Her hareketinde, dînimizin emirlerine, tasavvuf yolunun edeb ve inceliklerine riâyet edesin. Allahü teâlâdan, Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) ve Resûl aleyhisselâmın vârisleri olan büyük âlimlerden başkasına gönül vermiyesin. Böyle yaparsan her işin gönül hoşluğuyla olur. Biz senden hoşnuduz. Allahü teâlâ da râzı ve hoşnûd olsun.

Allahü teâlânın mahlûkuna ibret nazarıyla bakasın. Hiç kimseye kem gözle bakmayasın. Baktıklarına merhametle bakasın. Böylece Allahü teâlânın rahmetine nail olman ümid olunur. Hak teâlâ hepinize, ma’nevî olarak ilerlemek ve yüksek derece sahibi olmak nasîb eylesin.

Size olan sevgi ve hasretimiz pekçoktur. Yanımızda olmanızı ne kadar istiyoruz. Gerçi yanımızda hizmet edecek adamımız çoktur. Lâkin sizin hizmetinizden hoşnûd ve emîn olduğumuz için sizleri hatırladıkça gönlümüz parçalanıyor. Bununla beraber orada da büyüklerin hizmetinde bulunuyorsunuz. Berhudar olasın. Ya’nî güzel hâl üzere olasın ve büyükler, hizmetinizden memnun ve mesrûr olalar.”

Yine Derviş Yûsuf’a yazdığı bir mektûptan ba’zı kısımlar:

“Dâima bâtınını nûrlandırmak ve ta’mir etmekle ve zâhirini (dış görünüşünü) de dînimizin emirlerine tam uymakla süsle! Her an edebe riâyet et! Başkalarının yalan yanlış işlerine, hâllerine tâbi olma! Bilakis sen öyle güzel hâl üzere bulun ki, başkaları senin bu hâline imrenerek sana tâbi olsunlar, sana benzemeye çalışsınlar.

Herkese merhamet et! Sana iyilik edenlere olduğu gibi kötülük edenlere de iyilik etmek için gayret et! Herkese hâline göre muâmele et. İyilik yapmaya ve hayır eserleri bırakmaya çok gayret göster ki, kıyâmete kadar ismin hayırla yâd edilsin.

Devamlı olarak Allahü teâlâyı zikrediniz ve her işinizde O’nu hatırlayınız ki, bulunduğunuz yer, Allahü teâlâyı zikretmenin nûru ile nûrlansın.”

Yine aynı zâta yazdığı bir mektûptan ba’zı kısımlar:

“Allahü teâlâ büyüklerin dergâhında yüzünü ak eyleyip, büyüklerin yoluna kavuştursun. Sizi dünyâda evliyâlık nûru ile azîz ve âhırette dîdârını göstermekle ikramda bulunduklarından eylesin!

Geçmiş büyüklerimizin yolu üzere bulununuz. Onlar gibi hareket ediniz. Devamlı olarak Allahü teâlâyı hatırlayınız. O’nu hiç unutmayınız. Bir an O’ndan gâfil olmayınız. Dünyalık için hiç kimseye yaltaklık yapmayınız. Yalnız Allahü teâlâ için tevâzu ediniz. Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Allah için tevâzu edeni, Allahü teâlâ yükseltir.”

“Devamlı olarak kendi hâlinle meşgûl olasın.”

Yine aynı zâta yazdığı başka bir mektûptan ba’zı kısımlar:

“Oğlum Derviş Yûsuf! Hak teâlâ seni üstadın hazret-i Gülşenî’nin sırrına mazhar eylesin. Allahü teâlânın dostları olan evliyâya hizmette bütün kuvvetinle gayretli olasın ve onların her işlerini kendi işlerinden önce tutasın. Hevâsına tâbi olanlara uymayasın. Dâima başkalarını hakka da’vet edesin. Kalbini bir an Allahü teâlâdan ayırmayasın. Her ne ki seni, cenâb-ı Hak ile meşgûl olmaktan alıkoyarsa o şeyi put bilip, ondan o şekilde kaçınasın.

Talebe arkadaşlarınız ile birlik ve beraberlik içinde bulunasınız ve birbirinize karşı dâima dostluk ve muhabbet gösteresiniz. Allahü teâlânın sünneti, peygamberlerin (aleyhimüsselâm) sünneti ve evliyâ zâtların sünneti vardır. Allahü teâlânın sünneti; mahlûkâtın ayıp ve kusurlarını setretmek, gizlemektir. Peygamberlerin sünneti müdârâdır. Müdârâ, kendisine veya başkalarına zarar gelmek korkusundan dolayı iyiliği emretmek ve haramı men etmek mümkün olmazsa, böyle hâllerde fitneye sebep olmamak için, fitneye mâni olmak için susmak, idâre ederek güzel muâmelede bulunmak ve yüze gülmek demektir. Evliyânın sünneti ise, insanların eziyet ve sıkıntılarına tahammül etmektir. Bu sünnetler ile amel etmeye gayret edesin.”

Başka bir mektûptan bir kısım: “Bir güçlükle karşılaştığın zaman Allahü teâlâya tevekkül et ve O’na güven. O müşkil işini büyüklere havale eyle. Böyle yaparsan her işinde galip ve muvaffak olursun.

Mektûbunu eksik etmeyesin. Hâllerini sık sık bildiresin. Her işinde Allahü teâlânın yardımı üzerine olsun.

Orada bulunanlara da selâm ederiz.”

Talebelerinden Seyyid Osman’a yazdığı mektûptan bir kısım:

“Oğlum Seyyid Osman! Hazret-i Allah her husûsta yardımcın olsun. İlim ve tasavvuf erbâbına hizmet etmeyi ibâdet bilesin. Onların en aşağısına bile hizmet etmekten ar etmiyesin (utanmayasın). “Bir kavmin efendisi, onlara hizmet edendir” buyurulmuştur. Kibirlenmek, kendini var kabûl etmek, ya’nî kendini birşey zannetmek çok tehlikelidir. İnsana ne zarar gelirse hep böyle düşüncelerden gelir.”

Yine Seyyid Osman’a yazdığı mektûptan bir kısım:

“Her husûsta seni cenâb-ı Hakka emânet eyledim. Zâhirî (görünen) işler ile meşgûl olmak seni hak yolunda ilerlemekten mahrûm etmesin. Bundan evvel geçen zamanı muhafaza et. Geçmiş olan zamandan elde ne var. Hiçbirşey değil mi? Geleceği de ona göre düşün. Onun da gelip geçeceğini hatırla. Vaktini ganîmet bil. Netice-i kârı bulmaya gayret eyle. Netice-i kâr nedir dersen, nefsi tanımakdır. Nefsini tanıyan onun kötülüklerine hilelerine aldanmaz. Hepinize samimî sevgi ve selâmlarımızı bildiririz.”

Yine aynı zâta yazmış olduğu bir mektûptan ba’zı kısımlar:

“İnsanın söz, fiil ve fikir olarak ya’nî her haliyle hidâyete tâbi olması, nefsi her neyi emrederse ona muhalefet etmesi lâzımdır. Fikir, uygunsuz düşüncelerden uzak olmalıdır ki, bu uygunsuz düşünceler kalbi meşgûl etmesin ve o şekilde hareket etmeye sebep olmasın. Sonra nice uygunsuz düşünceler meydana gelir ve kalbi kaplar da güzel ahlâkı yok eder. Nihâyet, o bozuk düşünceler insanı aşağı derecelere düşürür ve sonunda hidâyet menzilinden ayırır. Nitekim, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “İnsanın bedeninde bir et parçası vardır. Bu iyi olunca, bütün uzuvlar iyi olur. Bu kötü olunca bütün organlar bozuk olur. Bu kalbdir” buyurmuştur. Ya’nî bu, yürek denilen et parçasındaki gönüldür. Buna göre, kalbin bozuk düşüncelerden korunması en başta gelmektedir.”

Dâmâdı Mustafa Efendi’ye yazdığı mektûptan bir kısım:

“İnsan, neş’e sahibidir ve fikrine ya’nî gönlündeki düşüncelerine bağlıdır. Fikri nasıl ise neş’esi de o şekilde olur. Bu vücûdun aslı sahrada yapılmış bir eve benzer ki, o ev ile güneş arasında perde yoktur. Fakat, düşünün ki bu evin bütün pencereleri kapatılmış. Bu hâlde güneşin ziyası o evin iç kısmına te’sîr eder mi? Etmez. Ama bu evin dört tarafında bulunan pencerelerin hepsi açık olsa, perde bulunmasa, güneşin ziyası evin içine girer. Güneşin ziyası girmemiş olsa bile ziyasının aksi eve girer ve ev aydınlık olur. Evde olan görülür, İşte feyz ve hidâyete kavuşmuş olan kimse pencereli eve benzer. Kalbine hidâyet nûru akseder ve kalbine geleni gideni görür ve bilir.”

Halifesi Hacı Muhammed Dede’ye yazdığı mektûptan ba’zı kısımlar:

“Bismillâhirrahmânirrahîm. Oğlum! insanı Allahü teâlâya yaklaştıran evliyâlık hâlleri, Allahü teâlânın ihsânlarından bir ihsândır. Cenâb-ı Allah bu ni’meti dilediğine ihsân eder. Bir kulunu evliyâlığın yüksekliklerine kavuşturmayı murâd ettiğinde, göklerde bulunan meleklere; “Filân kulumu seviyorum, siz de sevin” diye nidâ eder. Bu nidaya muhâtab olan göklerdeki melekler, yeryüzünde bulunan meleklere nidâ ederek bu hali bildirirler. Yerdeki melekler de, insanların kalblerine, o bahtiyar ve şerefli zâtın muhabbetini yerleştirirler. Sevilmek kişinin kendi işi değildir. Allahü teâlânın bir ihsânıdır. Ya’nî Allahü teâlâ bir kimsenin muhabbetini kulların kalblerine yerleştirmedikçe, o kimse ne kadar isterse ve gayret etse de sevilmez.

Bütün amellerini Allahü teâlânın rızâsı için edesin. Ya’nî yaptığın bütün işler O’nun râzı olduğu işler olsun ve yalnız O’nun rızâsı için yapılmış olsun. Bir amel yaparken, sırf Allah rızâsı için değil de bir arzuya kavuşmak niyeti araya girerse, kalbine ilâhî feyzlerin gelmesine mâni olan perdeler hâsıl olur. Bu ise dünyâ ve âhıret saadetinin elden gitmesine, sonsuz felâketlere düşmeye sebep olan şeylerin başta gelenlerindendir. Sen seni sevenler için nasıl hayır dileyici, hayır isteyici isen, seni sevmiyenlere dahî aynı şekilde ol.”

Mehmed Dede isminde bir zâta yazdığı mektûptan bir kısım:

“Gözümün nûru evlâdım. Hazret-i Allah basiret nûrunuzu ziyâde eylesin.

Hakkı hakkıyla görmek nasîb etsin. Cennetine, sonsuz ni’metlere dâhil eylesin! Hak yoluna girenlerin en başta yapması îcâb eden şey, nefsin arzularını terk etmektir ve kendisinden ilim ve edeb öğrendiği, hakîkî âlim olan rehberinin, üstadının rızâsını kazanmaktır. Üstadının, sakınılmasını emrettikleri şeylerden mutlaka sakınmalıdır. Evliyâya karşı çok muhabbet etmelidir. Tohum ekilen bir yerde, mahsûl elde edilmesinin mutlak olduğu gibi, büyüklere muhabbet etmenin meyvesi de vallahi zuhur eder. Bunda hiç şüphe bulunmasın.”

Talebelerinden birine yazdığı mektûptan bir kısım:

“Hak teâlâ bâtın (kalb) gözünü açıp, kalbini ma’mûr ve mesrûr eyleye. Amîn.

Cenâb-ı Hak insân-ı kâmili kendi zâtına ayna eylemiştir. O aynanın cilâsı, parlaklığı muhabbetle olur. Nûr-u Hûda’nın gelmesi, kulun gönlündeki düşüncelerine, ihlâs ve muhabbetine göredir. Nûrun gelmesine mâni olan perde var ise bu kuldandır. Haktan değildir. Bunun misâli şuna benzer ki, güneş ışığı bütün evleri kaplamıştır. Lâkin pencerelerini kapalı tutanların, perdeliyenlerin evlerinin içleri aydınlık olur mu? Elbette olmaz. Güneşin bunda ne kusuru vardır. Allahü teâlâ gönül genişliği, ferahlığı versin. Mektûbunu eksik etme. Biz de yazıyoruz. Lâkin gönül bununla teselli bulmuyor. Dâima kavuşmak, görüşmek istiyor. İnşâallah o da nasîb olur.”

Talebelerinden birine yazdığı bir mektûptan:

“İnsan vücûdunun Hak teâlânın aynası olduğunda şüphe yoktur. Lâkin aynayı çok tozlandırıp da hakîkati görmemek de büyük bir mahrûmiyettir. İhlâs ile ibâdet ederek, o aynayı parlak tutmak lâzımdır. Bunun için çok gayret etmelidir. Hiçbir zaman nefs ile mücâdeleyi terk etmemelidir. İlerlemeye çalışmalıdır. Tarlaya tohum ekilmese mahsûl meydana gelir mi? Elbette gelmez. O hâlde ilerliyebilmek için gayret lâzımdır. Allahü teâlânın bizim amelimize hiç ihtiyâcı yoktur. Bizim amelimiz ancak yine bize âittir. Hak teâlâ hepimizi İslâmiyet yolunda dâim eylesin. Akıbetimizi hayreylesin. Görünüşte insan olan, fakat hâl ve gidişatı insanlığa yakışmayan kimselerden uzak eylesin. Her an biraz daha ilerlemek, yükselmek nasîb eylesin. Selâm ve duâ ederim.”

Başka bir talebesine yazdığı bir mektûptan:

“Allahü teâlâ ma’nevî ni’metlerden hisse almanı nasîb eylesin. Sakın ha, dünyâ i’tibârına aldanıp ma’nevî yükselmeden geri kalmayasın. Sûrete, görünüşe i’tibâr etmeyesin. Zira görünüşteki i’tibâr, olsa olsa su üzerinde meydana gelen dalgaya benzer. Su üzerindeki dalganın devamlı olması mümkün müdür ve ona bağlanıp kalmak akıl kârı mıdır? Hak teâlâ ma’nâ âlemimizi ihyâ eylesin. Bize hidâyet versin. Çeşitli yanlışlara düşerek, ma’neviyâtımızın harâb olmasından Allahü teâlâya sığınırız.”

Hasen Sezai Efendi’nin şiirlerinden seçmeler:

Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) için yazdığı şiirlerinden:

Vücûdum mülkümün sultânı sensin.
Muhakkak cânımın cânânı sensin.
Sezai vârını mahvetti şimdi.
Hemin mevcûd olan ihsânı sensin.

***

Muhammed Ma’den-i sıdk ve safadır (aleyhisselâm),
Muhammed menba’ı cûd ve atâdır (aleyhisselâm).

***

Derûnumu âteş-i aşkınla yandır yâ Resûlallah!
Dil teşnemi (susuzluğumu) mey-i vaslınla kandır yâ Resûlallah!

Ayrılık ateşin bağrımı yakıp aşkın revân etti,
iki gözüm çeşmesi dolu kandır yâ Resûlallah!

Sezai derd-i menddir (dert sahibidir) bâb-ı lütfuna iltica eyler,
Bilirim ki, dergâhın dâr-ül-emândır yâ Resûlallah!

Hazret-i Hakkın habîbi, sevgilisi, bir dânesi
Olduğu için oldu âlem hüsnünün dîvânesi.

Zât-ı pâkindir sebep bu âlemin icadına,
Olmasa teşrîfin olmazdı cihan kâşanesi.

Kenz-i aşkın mahzeni olmuş Sezai galiba,
Hiç imâret istemez bu gönlüm dîvânesi.

Gel dikensiz gül istersen gülşen irfanındadır,
Buy-ı cânânı taleb kıl gülistan canındadır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-3, sh. 128

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 2562

3) Sicilli Osmanî cild-3, sh. 15

4) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 84

5) Tercüme-i hâl-i hazret-i Sezâî. (Mektûbât-ı hazret-i Sezai) (Matbaa-i âmire İstanbul-1289)

6) Menâkıb-i Şeyh Sezâî-i Gülşenî (Üniversite Kütüphânesi T. Y, No: 424)

7) Tezkire-i Sâlim sh. 350

? Tam İlmihal Se’âdet-i Ebediyye sh. 1064, 1159

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HATTAT HÂFIZ OSMAN EFENDİ

Osmanlı Devleti’nde yetişen âlim, velî ve büyük hattatlardan. 1052 (m. 1642) senesinde İstanbul’da doğdu. Babası, Haseki Câmii’nin müezzini Ali Efendi idi. Zamanının hat üstadı olması sebebiyle, ilmi yönden çok hattâtlığı ile meşhûr oldu. Osmanlı Devleti’nin en meşhûr hattâdı Şeyh Hamdullah Efendi’den yüz sene sonra gelip, onun gibi yeni bir çığır açtığı için; “Şeyh-i sânî” (ikinci şeyh) nâmıyla anıldı. 1110 (m. 1698) senesinde İstanbul’da vefât edip, müdavimi olduğu Koca Mustafa Paşa’daki Sünbül Efendi dergâhı bahçesinde defnedildi.

Küçük yaşta, Allahü teâlânın yüce kitabı Kur’ân-ı kerîmi ezberleyen Osman Efendi, Hâfız Osman nâmıyla anılmaya başlandı. Küçücük yaşında Kur’ân-ı kerîme saygısı ve edebi ile dikkatleri çekti. Sadrâzam Köprülü-zâde Fâzıl Mustafa Paşa tarafından himâye edildi. Kur’ân-ı kerîm yazısına istidat ve hevesi dikkate alınarak, hat ustalarından Derviş Ali Efendi’den ders alması te’min edildi. Derviş Ali Efendi kendisinin yaşlılık devresinde olması sebebiyle böyle kabiliyetli bir talebeyi oyalamak istemedi. Kendi talebelerinin ileri gelenlerinden olan Suyolcu-zâde Eyyûblu Mustafa Efendi’ye havale etti. Suyolcu-zâde’den, aklâm-ı sitte adı verilen; sülüs, nesih, muhakkak, reyhânî, tevkî ve rik’a adındaki altı çeşit yazı şeklini öğrendiğine dâir icâzet aldı. Bu sırada onsekiz yaşındaydı. 1070 (m. 1659) senesinde Şeyh Hamdullah’ın yazı stilini zamanında en iyi bilen hattât Nefes-zâde İsmâil Efendi’ye talebe oldu. Yeniden “Elif-be’den başladı. Şeyh Hamdullah’ın yazı üslûbunun bütün inceliklerine vâkıf oldu. “Şeyh-i sânî” nâmıyla şöhret buldu. Yazıları Şeyh Hamdullah’ın yazılarına o kadar benzerdi ki, işin mütehassısı olan kimseler bile, imzasız yazıların kime âit olduğunu ayırt edemezlerdi. Hâfız Osman, kırk yaşına kadar Şeyh Hamdullah’ın usûlünde yazı yazmaya devam etti. 1090 (m. 1679) senesinde sülüs ve nesihte kendi usûlünde eserler vermeye başladı. Şeyh Hamdullah’ın yedinci asır hattâtlarından Yâkut-ül-Musta’samî’yi unutturduğu gibi, Hâfız Osman’ın ünü de beş sene gibi kısa bir süre içerisinde Şeyh Hamdullah’ı insanların zihninden sildi. Hat’tan (güzel yazıdan) bahsedilen her yerde Hâfız Osman akla gelirdi. Devrin ileri gelen hattâtlarından Ağakapılı İsmâil Ağa, Hâfız Osman Efendi’nin üstünlüğünü kabûl ederek; “Hüsn-i hattı biz bildik, Osman Efendi yazdı” derdi. Zamanın pâdişâhı Sultan İkinci Mustafa Hân’a 1106 (m. 1694) senesinde hat dersleri vermeye başladı. Hâfız Osman Efendi, Pâdişâh’ın arzu ettiği yazıları yazar, Pâdişâh da o yazıları taklîd ederdi. Hâfız Osman Efendi yazı yazarken, Pâdişâh hokkasını tutardı. Sultan Üçüncü Ahmed Hân da, Hâfız Osman’ın hat dersi verdiği talebeleri arasındaydı.

Sünbül Efendi dergâhı şeyhlerinden Seyyid Alâeddîn Efendi’den aldığı ilim ve feyzle, kalbini tasfiye ve nefsini tezkiye eden Hâcız Osman Efendi, ilim ve ibâdette zühd ve takvâda çok ilerlemişti. Hâl ve hareketlerini, ahlâk ve tabiatını Allahü teâlânın emrine, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) sünnet-i şerîfine uydurmakta büyük mesafeler katetmişti. Her hafta Cum’a günleri Sünbül Efendi dergâhına gider, dervişlere zikr esnasında nezâret eder, onlara yol gösterirdi. Zikr esnasında kendisinden geçer, koynuna koyduğu varaklar hâlindeki yazılar, ortalığa yayılırdı. Üzerinde fevkalâde güzellikte yazılar bulunan bu varaklar, orada bulunanlar tarafından toplanır, daha sonra Hâfız Osman’ın müsâdesiyle arzu edenlere dağıtılırdı, ihtiyâcı olan dervişler, kendisine verilen varakı satarak ihtiyâcını görür, ihtiyâcı olmayan da teberrüken o varakı saklar, evinin en güzel köşesine asardı.

Hâfız Osman Efendi, gayet mütevâzî ve cömert idi. Allahü teâlânın bir kulunu memnun etmekten bir müslümanın işini görüp, duâsını almaktan çok hoşlanırdı. Meşk (Hat) dersi almak için gelen hevesli ve istidatlı olan herkesle ilgilenirdi. Pazar ve Çarşamba günleri umûmî ders yapardı. Bir gününü zenginlere, bir gününü de fakirlere ayırmıştı. Cum’a günleri Sünbül Efendi dergâhına giderken evinden erken vakitte çıkar, yolu üstünde, elindeki yazısını tashih ettirmek için bekleyen talebelerle tek tek ilgilenirdi. Bekliyeni gördüğünde hemen atından iner, yol üstündeki bir taşa oturur, gerekli düzeltmeyi yapardı. Talebelerinin özürlerini kabûl eder, onları sıkıntıya sokmazdı Birgün talebelerinden biri peşi sıra geldi. Ta’kib edildiğini anlayan Hâfız Osman Efendi, dönüp ona ne arzu ettiğini sordu, O da, rahatsızlığı sebebiyle birkaç gündür dersine gelemediğini, meşkini tashih ettirmek için de fırsat bulamadığını söyledi. Osman Efendi, talebenin özrünü kabûl edip, hemen atından indi. Yol üstünde bir taşa oturup, gerekli tashihi yaparak talebenin gönlünü ve hayır duâsını aldı.

Hâfız Osman Efendi’nin bu hâlleri pâdişâh hocası olduktan sonra da değişmedi. Aynı tevâzu ve aynı alçakgönüllülüğü devam etti. Eline geçen malı Allah yolunda, fakir fukaraya harceder, kendisi eski hâlinde devam ederdi.

Hâfız Osman Efendi, vakitlerini bir an boş geçirmez, ya ilim öğrenmekle, ya ibâdet etmekle, ya ilim öğretmekle, veya hat dersleri vermekle geçirirdi. Elinin alışkanlığının bozulmaması için hergün mutlaka yazardı. Hacca giderken de her konaklayışta yazı yazmış, el alışkanlığının bozulmamasına çok dikkat etmişti.

Ömrünün sonuna doğru hastalanıp felç hali vâki oldu. Pâdişâh bizzat ilgilenip, kendi doktorlarını gönderdi. Yapılan tedâvi neticesi, Allahü teâlânın izniyle nisbî şifâ bulup üç sene daha yaşadı. Meşk çalışmalarına ara vermeden, hastalığında bile devam etti.

Vefât etmeden önce, en son dersini Yedikuleli Emîr Efendi’ye verdi. Emîr Efendi’nin İmâm-ı Zeynel’âbidîn hazretlerinin bir şiirinden; “Ve eykâne ennehû yevm-el-firâk” (O, ayrılık gününde olduğunu kat’î olarak bildi) mısra’ı üzerindeki hat çalışmasını tashih edip, düzeltti, iki saat sonra vefât eyledi. Sünbül Efendi dergâhı bahçesinde defnine müteâkib İmâm efendi telkin vermek için kalkınca, orada bulunan zamanın evliyâsından Sipâhi Mehmed Dede, hemen müdâhale edip; “Hacı Efendi, zahmet çekme! Merhumun işi çoktan tamam oldu. Rûhu illiyyîne yükseldi. Hak teâlâ şefaatini müyesser eyleye!” dedi.

Kırk sene boyunca durup dinlenmeden çalışan Hâfız Osman Efendi; yirmibeş Mıshaf-ı şerîf, çok sayıda En’am-ı şerîf, Delâil-i hayrat, yazı kıt’aları, karalamalar, murakka’lar yazdı. Bir gece rü’yâsında Resûl-i ekrem efendimizi görmekle şereflenerek aldığı emir üzerine, ilk defa levha şeklinde Hilye-i se’âdet’i yazdı. Bu hilyelerde Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) şemâil-i şerîflerini, mübârek yüzlerinin şekillerini, Hazreti Ali’nin rivâyetine göre ta’rîf etti. Asırlarca elden ele duvardan duvara dolaşan Hilye-i se’âdet levhaları, cemâl-i Resûlullaha ( aleyhisselâm ) âşık insanların yetişmesine vesile oldu. O’nun ( aleyhisselâm ) mübârek şemâil-i şerîflerini geceleri rü’yâlarında, gündüzleri aşikâre gören bu mübârek insanlar, Hâfız Osman Efendi’ye binlerce duâlar gönderdiler.

Hattat Osman Efendi, özenerek, bütün ustalığını kullanarak şânına lâyık edeb ve saygıya riâyet ederek yazmış olduğu Mıshaf-ı şerîfleri; zamanın en usta nakkaş ve tezhibçilerine teslim ederdi. Onlar da aynı edeb ve saygı içerisinde vazîfelerini icra ederler, asırlara mâl olacak, binlerce müslüman tarafından kopye edilip yazılacak, milyonlarca müslüman tarafından okunacak şaheserler vücûda getirdi. Hâfız Osman Efendi’nin eserlerini, yeğeni Bayrampaşa türbedârı Hâfız Mehmed Çelebi ve Ahdeb Hasen Çelebi gibi tezhib ustaları süslerlerdi. İstanbul’un, zamanın hilâfet merkezi olması sebebiyle, Hâfız Osman hattı ile basılan Kur’ân-ı kerîmler bütün dünyâya yayıldı. Hâfız Osman Efendi de bütün dünyâda rahmetle anıldı.

Birçok talebe yetiştiren Hâfız Osman Efendi, hiçbir talebesinden ücret almaz, bilakis talebesinin kâğıt ve kalem ihtiyâcını da kendisi tedârik yoluna giderdi. Kendisinden icâzet alan talebe, tam bir ahlâk ve edeb numûnesi olarak me’zûn olurdu. Hâfız Osman Efendi’nin, elli civarında talebesi kitaplarda kaydedilmiştir. Yedikuleli Seyyid Abdullah Efendi, Anbâri-zâde Derviş Ali Efendi, Hasen Üsküdârî, Bursalı Mehmed Efendi, Kürt-zâde Bursalı İbrâhim, Derviş Mehmed Kevkek ve Yûsuf-i Rûmî, Hâfız Osman Efendi’nin ileri gelen talebeleri arasındadır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tuhfe-i hattâtîn sh. 301

2) Hat ve hattâtân (Habib Efendi), İstanbul 1305, sh. 121

3) Sicilli Osmanî cild-3, sh. 421

4) Sefînet-ül-evliyâ cild-3, sh. 297

5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1013

6) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 1914İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HAYÂTÎ-ZÂDE MEHMED EMÎN EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Altmış beşinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Mehmed Emîn’dir. Sultan Üçüncü Ahmed Hân’ın başhekimi Hayâtî-zâde Mustafa Efendi’nin oğludur. Hayâtî-zâde Mehmed Emîn Efendi diye bilinir. Doğum târihi bilinmemekte olup, İstanbul’da doğdu. 1160 (m. 1748)’da Şam’da vefât etti.

İlk eğitim ve öğrenimini gördükten sonra zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. İlimde yükselip müderrislik diplomasını aldıktan sonra, Yenişehir kadılığına ta’yin edildi. 1147 (m. 1734) senesinde Edirne kadılığına nakledildi. Tıb ilmini de tahsil edip ihtisas kazanmış olan Mehmed Emîn Efendi, 1149 (m. 1736) senesinde kadılıktan başka ek olarak pâdişâhın başhekimliğine de getirildi. Kısa zaman sonra İstanbul payesine ulaşarak 1150 (m. 1737)’de İstanbul kadılığına ta’yin edildi. Aynı sene içinde Anadolu ve Rumeli kadıaskerliği vazîfelerine yükseldi.

Pâdişâh Sultan Birinci Mahmûd Hân tarafından 1159 (m. 1746) senesinde şeyhülislâmlık makamına ta’yin edildi. 6 ay 20 gün bu vazîfeyi yürüten Mehmed Emîn Efendi, 1159 (m. 1746) senesi içinde vazîfeden ayrılarak Bursa’ya gitti. 1160 (m. 1747) senesinde Mekke-i mükerreme kadılığına gönderildi. Mekke-i mükerremeye gitmek üzere yola çıkıp Şam’a vardığı zaman hastalandı. Bu vazîfeden affedilip, İstanbul’a dönmeyi istediyse de, kısa zaman içinde Şam’da vefât etti.

Hayâtî-zâde Mehmed Emîn Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, tıb ilminde ihtisas sahibi idi. Mesleği hekimlik olduğu hâlde, şeyhülislâmlığa yükselen ondan başka kimse olmamıştır. Hoşgörülü, nâzik, iffet sahibi, faziletli bir zât idi. Kaynaklarda eseri hakkında bilgiye rastlanmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 94

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 2000

3) İlmiye salnamesi sh. 521İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
HÜSEYN HAMEVÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Hüseyn el-Hamevî’dir. Doğum yeri ve târihi bilinmemektedir. 1106 (m. 1694) senesi Cemâzil-evvel ayının yirmisekizinde Cum’a gecesi Dımeşk’da (Şam’da) vefât etti. Cenâze namazını Cum’a namazından sonra, Şeyh Abdülganî Nablüsî kıldırdı. Cenâzesi büyük bir kalabalık tarafından taşınıp türbesine defnedildi.

Hüseyn Hamevî, sonradan Dımeşk’a gelip yerleşti. Keşf ve kerâmetler sahibi evliyânın büyüklerinden idi. Yumuşak elbise giymezdi. Hayvanlara merhameti çoktu. Onlara yiyecek vermeyi ihmâl etmezdi. Emevî Câmii’nde ibâdetle meşgûl oldu. Herkes tarafından sevgi ve hürmet gördü. Kerâmetleri çoktur. Kerâmetlerinden ba’zıları şöyle rivâyet edilir:

Hüseyn Hamevî birgün elinde süt kabı ile giden birini yanına çağırdı. Süt dolu kabı alıp oradaki bir yere döktü. Kabın sahibi bu işe çok hayret etti. Sonra kabın içinden bir yılanın yere düştüğü görüldü.

Hırsızın biri, içeride kadınlardan başka kimsenin olmadığı bir eve girip gizlendi. Az sonra Hüseyn Hamevî o eve geldi ve kapıyı çaldı. Hamevî’nin geldiğini anlayan kadınlar evde erkek olmadığını söylediler. Hamevî onları dinlemeyip oradaki bir dolabın önünde durup; “Ey falan dışarı çık” buyurdu. Oraya gizlenen hırsız dışarı fırladı. Hamevî de arkasından ta’kib etti ve hırsızı yakaladı. Bu durum karşısında, hırsız, bir daha böyle bir şey yapmamak üzere tövbe etti.

Dımeşk’a ta’yin olunan Osmanlı vâlisi vazîfeye başlayınca, Hüseyn Hamevî’nin faziletlerini işitti. Ona muhabbet edip bir hizmetçisi ile altı tane aba, elbise gönderdi. Hizmetçi Hüseyn Hamevî’nin huzûruna gitti. Edeble elini öptü ve vâlinin selâm ve hürmetlerini arzetti. Gönderdiği hediyelerin kabûlünü ve vâlinin duâ istediğini bildirdi. Hamevî hizmetçiye; “Yavrum, hediyeleri geri götür. Biz onun Dımeşk’da kalmasına izin verdik. Burada kalması her elbise için bir senedir” buyurdu. Buyurduğu gibi vâlinin Dımeşk’ta ikâmeti tam altı sene sürdü.

Allâme Ahmed Mihendârî’nin fazilet sahibi oğlu Abdürrahmân Mihendâri şöyle anlatır: “Allahü teâlânın sevgili kulu Hüseyn Hamevî’ye bağlılığım çoktu. Sohbetlerine gider gelirdim. Bir gece rü’yâmda insanların korku ve telâşla Sâlihiyye tarafına koştuklarını gördüm. “Şam’ı sular kapladı” diye feryâd ediyorlardı. Ben de onlara katılıp birlikte Kasyûn dağına çıktık. Şehrin dedikleri gibi su ile kaplandığını gördüm. Su, dağa tırmanıyordu. Helak olacağımızdan çok korktuk. O sırada Şeyh Hüseyn Hamevî’yi gördük ki, insanları yararak ortaya çıktı. Dizleri üzerine oturup suyu içmeye başladı. Suya baktığımızda seviyenin düştüğünü gördük. O içtikçe su azalıyordu. Çok geçmeden sular yok oldu. O zaman Husyen Hamevî’nin Şam ehlinin yükünü üzerine aldığına inandım.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1 sh. 407

2) Silk-üd-dürer cild-2, sh. 67İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBRÂHİM GÜRÂNÎ

Bağdat’ın kuzeyindeki Şehrezûr beldesinde yetişen Şafiî mezhebi âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, İbrâhim bin Hasen bin Şihâbüddîn el-Gürânî eş-Şehrânî eş- Sehrezûrî olup, lakabı Bürhâneddîn'dir. Künyesi; Ebü’l-İrfân, Ebû İshâk, Ebû Muhammed ve Ebü’l-Vakt’tir. 1025 (m. 1616) senesi Şevval ayında dünyâya geldi. 1101 (m. 1690) senesi Rebî’ul-âhır ayının yirmisekizinde, Çarşamba günü Medîne-i münevverede vefât etti. Bâki’ kabristanında medfûndur.

Çok güzel bir aile terbiyesi görerek yetişen Gürânî, ilk tahsilini baba ocağında yaptı. Bulunduğu beldedeki âlimlerden okudu. Daha sonra Medîne-i münevvereye giderek orada yerleşti. Orada, Dımeşk’da, Mısır’da ve başka yerlerde ilim öğrendi. Ahmed bin Muhammed Kuşâşî, Ebü’l-Mevâhib Ahmed bin Ali eş-Şenâvî, Molla Muhammed Şerîf bin Yûsuf Gürânî, Abdülkerîm bin Ebî Bekr el-Hüseynî, Hâfız Necmüddîn-i Gazzî, Ebü’l-Azâyim Sultan bin Ahmed, Muhammed bin Alâüddîn el-Bâbilî, Takıyyüddîn Abdülbâkî el-Hanbelî ve daha başka âlimlerden okudu. Tefsîr, hadîs, fıkıh, Arabî ilimler, mantık, hesab, hey’et, hendese, me’ânî, beyân, usûl ve başka ilimlerde büyük âlim oldu. Bir taraftan da tasavvuf büyüklerinin sohbetlerinde bulunarak, evliyâlık yolunda ilerledi. Tasavvufta Müceddidiyye yüksek yoluna mensûb idi. İlim ve evliyâlık yolundaki dereceleri pek yüksek oldu. Şöhreti her tarafa yayıldı. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) mescid-i şerîfinde ders verirdi. İlim talebeleri çok uzak memleketlerden gelerek, onun derslerinde bulunurlardı. Çok talebe yetiştirdi.

Hakîkî İslâm âlimlerinin önde gelenlerinden ve Allahü teâlâyı tanıyan âriflerin büyüklerinden olan İbrâhim Gürânî (r.aleyh) çok talebe yetiştirmekle birlikte çok da kitap yazdı. Yazdığı kitapların sayısının seksenden ziyâde olduğu bilinmektedir. Bu kitaplardan ba’zılarının isimleri şöyledir: 1-İbdâ-ün-ni’meti bi-tahkîki sebk-ır-rahmeti, 2-İthâf-ül-halef bi-tahkiki mezheb-is-selef, 3-İthâf-üz-zekî bi-şerh-it-tuhfet-il-mürseleti ilen-Nebiyyi, 4- El-İsfâr an asli istihâreti a’mâl-il-leyli ven-nehâr, 5-lşrâk-uş-şems bi-ta’rîf-il-kelimât-il-hams, 6-El-İlân bi-def’ıt-tenâkudı fî sûret-il-a’yân, 7-A’mâl-ül-fikri ver-rivâyât fî şerhi Hadîsi “İnnemel-a’mâlü bin-niyyât”, 8-El-İlmâm, 9-İmdâdü zev-il-isti’dâd, 10-İnbâ-ül-enbâi alâ tahkîki i’râbü Lâ ilahe illallah, 11-Tekmîl-üt-ta’rîf, 12-Tenbîh-ül-ukûl, 13-El-Cevâb-il-meşkûr anis-süâl-il-menzûr, 14-Şevârik-ül-envar fil-meslek-il-muhtâr, 15- Dıyâ-ül-misbâh fî şerhi Behçet-il-ervâh, 16- Kasd-üs-sebîl ilâ tevhîd-il-hakk-ıl-vekîl, 17-El-Kavl-ül-mübîn fî mes’elet-it-tekvîn, 18-El-Lem’ at-üs-seniyye fî tahkîk-ıl-ilkâi fil-emniyeti, 19-El-Levâmi’ul-leâlî fil-erba’în-el-avâlî, 20-Mesâlik-ül-ebrâr ilâ ehâdîs-in-nebiyy-il-muhtâr, 21-Meslek-ül-i’tidâl ilâ âyeti halk-ıl-a’mâl, 22-El-Meslek-ül-celî fî hükmi şath-ıl-velî, 23-Meslek-üs-sedâd ilâ mes’eleti halk-ıl-ıbâd, 24-El-Meslek-ül-garîb, ilâ süâlât-il-habîb, 25-Matla’ul-cûd bi-tahkîk-ıt-tenzîh fî vahdet-il-vücûd, 26-En-Nebrâs li-keşf-il-iltibâs, 27-Şerhu Kasîdet-il-Endelüsiyye, 28-Şerh-ül-Avâmil-il-Cürcâniyye, 29-Şerh-i akidet-is-sahîha.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 21

2) Silk-üd-dürer cild-1, sh. 5

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 35

4) El-A’lâm cild-1, sh. 35

5) Brockelmann sup-2, sh. 520

6) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 10, 17, 18, 78, 87, 104, 105, 111, 122, 126, 128, 159, 194, 265, 317, 326, 337, 363, 364, 369, 370, 372, 373, 403, 609, cild-2, sh. 58, 76, 92, 248, 252, 367, 415, 426, 432, 455, 472, 479, 481, 487, 500, 619, 682İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBRÂHİM HAKKI

Anadolu’da yaşayan evliyânın ve ulemânın büyüklerinden. Babası Osman Efendi de evliyâdan bir zât idi. İbrâhim Hakkı 1115 (m. 1703) senesinde Erzurum’un Hasankale kasabasında doğdu. Tillo’da İsmâil Fakîrullah hazretlerinden ilim öğrendi. Onun sohbetleriyle kemâle geldi. Sofiyye-i aliyye ismi verilen evliyânın büyükleri arasına girdi. Kâdirî idi. Bir ilim ve ma’rifet hazînesi olan “Ma’rifetnâme” isimli eseri pek kıymetlidir. 1195 (m. 1781) senesinde Siirt’in Tillo kasabasında vefât etti. İbrâhim Hakkı hazretleri kendisini kısaca şöyle anlatmaktadır:

“Hicretin târihi binyüzonbeş oldu ol bahar,
Kal’ayı ahsende İbrâhim Hakkı doğdu zar.

İhtiyârı ilm idi, tâ sâl-i binyüzkırka dek,
Aşka düştü, ârif oldu, vecd ü hâli kıldı kâr.

Sal binyüzyetmiş oldu, sinn-i Hakkı ellibeş,
Kendi kârı bâr u vârı ihtiyârı kıldı yâr.”

Ma’nâsı: “Hicrî binyüzonbeş târihinde bir bahar günü, İbrâhim Hakkı, Hasankale kasabasında doğdu. Binyüzkırk senesine kadar ilim öğrenmek için çalıştı. Ârif olup dünyâyı unutarak, Allahü teâlânın aşkıyla yanıp kavruldu, işini, gücünü, malını, mülkünü herşeyini bırakarak cenâb-ı Hakka yöneldi.”

İbrâhim Hakkı, yedi yaşına geldiğinde annesi Seyyide Hanîfe Hâtun’u kaybetti. Babası Osman Efendi, İbrâhim’i amcasına emânet etti ve tasavvufda kendisini yetiştirecek bir rehber, âlim aramaya başladı. Kısa sürede Siirt’in Tillo kasabasında İsmâil Fakîrullah hazretlerinin büyüklüğünü, Allahü teâlâ katındaki yüksekliğini anladı. Ondan ilim öğrenmek ve hizmet etmek için geceli-gündüzlü çalıştı. Dokuz yaşına basan öksüz İbrâhim Hakkı, babasının hasretiyle yanıyordu. Amcası Molla Ali Efendi, İbrâhim Hakkı’yı alarak Tillo’ya babasının yanına götürdü.

İbrâhim Hakkı hazretleri Tillo’da babasına kavuşmasını şöyle anlattı: “Ben dokuz yaşında idim. Ali amcam beni babamın yanına götürdü. Bir ikindi vaktinde Tillo’ya girdik. Dergâha vardığımızda, babam ile hocası namaz kılıyorlardı. İlk bakışta İsmâil Fakîrullah hazretlerinin mübârek yüzü, bana, pederimden daha yakın geldi. O anda yüzünün cezbesi gönlümü aldı. Aklım, onun güzelliğine, duruşundaki heybete ve olgunluğa hayran kaldı. Gönlümü ona kaptırdım. Babam beni kendi odasına götürdü. Şefkat ile ilim öğretip, lütf ile terbiye etmeye başladı.”

İbrâhim Hakkı; babasından, tefsîr, hadîs, fıkıh gibi zâhirî ilimleri öğrendi. Babasının arkadaşı Molla Muhammed Sıhrânî hazretlerinden de, astronomi, matematik gibi zamanın fen ilimlerini tahsil etti. Allahü teâlânın zâtında ve sıfatlarında ma’rifet sahibi olmak, hasta kalbine şifâ bulmak için de İsmâil Fakîrullah hazretlerinin sohbeti ve hizmetiyle şereflendi.

İbrâhim Hakkı hazretleri, Tillo’ya geldiği günlerde gördüğü bir rü’yâyı şöyle anlattı: “Rü’yâmda gökyüzünü beyaz serçelerle dolu hâlde gördüm. Bir ara serçeler hepbirden halkın üzerine doğru saldırdılar. Bana saldıranları babam uzaklaştırdı. Ancak bir serçe fırsat bulup, sağ koltuğuma sokuldu. Sabahleyin rü’yâmı babama anlattım. Babam koltuğumun altına baktıktan sonra, orada tâ’ûn, veba hastalığının belirtilerini gördü. Hastalığa yakalandığım ilk beş gün kendimden habersiz olarak yattım. Altıncı gece gözümü açtığımda babamı başucumda ağlıyor gördüm. Muhterem hocamız İsmâil Fakîrullah hazretleri de yanında idi. Mübârek ellerini kaldırdı. Bana uzun uzun duâ ettikten sonra babama; “İbrâhim’in işi bitmiş iken Allahü teâlâ ihsân ederek onu yeniden diriltti” buyurarak müjde verdi.”

Yine şöyle anlatmıştır:

“Yaz mevsimiydi. Bir Cum’a gecesi babam murâkabe yapıyordu. Ben de yatıp uykuya dalmıştım. Rü’yâmda Tillo’nun harman yerine bir anda binden çok süvari ve piyade asker geldi. Atlı olanlar attan inerek bir yere toplandılar. Boyları iki adam yüksekliğinde olan bu askerler, at ve diğer malzemelerini harman yerine bırakıp, üstadımız İsmâil Fakîrullah hazretlerinin dergâhı kapısında saf saf dizildiler. Ben büyük kalabalığı seyrederken, dergâh kapısının sağ yanında duran saftan birisi eğilip beni kucağına aldı. Tebessüm ederek öptü ve sol tarafında olanın kucağına verdi. O da alıp muhabbetle öptü ve solunda duranın kucağına verdi. Bu şekilde sıra ile sekizinci kimsenin kucağına geldim. O da beni öptü, onun solunda dergâhın kapısı vardı. Beni yavaşça şefkatle yere bıraktı. Kapı açıktı, içeri girdim. Mübârek hocamız Fakîrullah hazretlerinin huzûrunda sekiz seçilmiş zâtın ayakta durduğunu gördüm. Hocamız da ayağa kalktı ve onlarla müsâfeha edip sarıldılar. Ben bu hâle şaşırmıştım. O sırada uyandım. Bu rü’yânın lezzeti canıma can katmıştı. Sevincimden rü’yâmı hemen babama anlattım. Meğer babam, uyanık olduğu hâlde, benim rü’yâda gördüklerimi görmüş, hâdiseye muttali olmuş ve onlarla konuşmuştu. Babam bana şöyle tenbih etti ve; “Bu rü’yâyı kimseye söyleme. Bu rûhlar için iyi olmaz” buyurdu. Sabah oldu Cum’a namazından sonra dergâhın kapısı önünde oturmuş duruyordum. Siirt tarafından at üzerinde ak sakallı bir ihtiyâr geldi. Kapının önüne gelince atından indi. Benim yanıma gelip elimi tuttu ve öptü, şaşırdım kaldım. Zîrâ bu kimseyi tanıyâmamıştım. Hocamızın huzûruna girmek için izin istedi. Verdiği hediyeleri içeri götürdükten sonra hocamın yanına gittim ve; “Kapıda yaşlı bir kimse huzûrunuza çıkmak için izin istiyor efendim” dedim. “Gelsin” buyurdular. Misâfiri buyur ettim. İçeri girince oturması işâret edildikten sonra; “Ve aleyküm selâm ey Seyyid Hamza! Bu Cum’a gecesi bize çok misâfir geldi” buyurdu. Hocamızın bu tatlı hitabından Seyyid Hamza çok şaşırdı. İlk defa gördüğü bu kimse kendi ismini nereden bilmişti. Ve gece gelen misâfirlerin arasında olduğunu nasıl anlamıştı.

Bunları hem düşündü, hem de kalkıp hocamın elini öptü. Bir müddet ağladı, izin isteyip dışarı çıktı. Bizim odaya buyur ettim. İçerde babama hâlini şöyle anlattı: “Ben Siirt’in ileri gelenlerinden Seyyid Hamza’yım. Bu âna kadar Tillo’ya hiç gelmedim. Bu büyük âlim ve evliyâyı da hiç ziyâret etmemiştim. Bu gece rü’yâmda beşyüz kadar nûr yüzlü atlı âlim ile beşyüz piyade evliyâya Siirt önünde karıştım. Onlarla birlikte Şeyh İsmâil Fakîrullah hazretlerini ziyârete geldik. Bu kasabayı ve yolunu rü’yâda görerek öğrendim. Harman yerine geldiğimizde atlılar atından indi. Beraberce bu dergâhın kapısına saf saf dizildik. Sıra ile bu mübârek hocanızı ziyâret ettik. Bu dergâhın kapısı önünde şu küçük oğlunu gördüm. Evliyâlar kucaklarına alıp sıra ile sevdiler. Kapının önüne gelince çocuk içeri girdi. Ben de kapının önüne geldiğimde uyandım. Hâlâ o rü’yânın te’sîri altındayım, duyduğum o lezzet hâlâ devam ediyor. Sabah olunca atıma binip rü’yâda geldiğim yol ile doğru buraya geldim. Kimseye sormadan dergâhı bulup, sizleri tanıdım. Hazret-i Şeyh’e geldim. Bu gördüğüm rü’yâyı anlatacaktım. Birgün sonra da ona talebe olup hizmetiyle ve sohbetiyle şereflenecektim. Ben daha anlatmadan; “Ey Seyyid Hamza! Bu gece bize çok misâfir geldi” diyerek hem ismimi hem de rü’yâda olanları anladı. Şaşırıp kaldım.” Seyyid Hamza’nın bu şaşırmasına babam şöyle cevap verdi: “Senin bu gördüğün rü’yânın aynısını bu oğlum da gördü. Lâkin avvâmın gördüğü rü’yâları, seçilmiş evliyâ uyanık iken görüp müşâhede etmiştir. Allahü teâlânın ihsânları sonsuzdur.”

İbrâhim Hakkı hazretleri onyedi yaşında yetim kalmasını şöyle anlattı: “1132 (m. 1719) senesinde, benim çok sevdiğim babam ve anam, dert ortağım, üzüntülerimin gidericisi, hücredâşım, gurbet yoldaşım Derviş Osman Efendi, Cum’a gecesi sabaha yakın dünyâdan âhırete göçtü. Hak yolunda can verip Allahü teâlâya kavuştu. Maksadı hâsıl olarak rahmet deryasına daldı. Bu yetim o gece başka misâfir odasında yattı. Sabahleyin kalkıp, hasta babamı görmek istediğimde, oradakiler bana; “Git, önce namazını kıl, sonra gel. Hasta şimdi rahatladı” dediler. Bu söze inanıp mescide gittim. Herkes burnunu tutuyordu. Hepsinin nezle olduğunu sandım. Namazdan sonra odamıza geldiğimde babamın vefât ettiğini gördüm. Benim de rahatım gitti. Gönül evim karardı. Bir anda babamın ayrılık hasretiyle virânelerdeki kuşlara döndüm. Öyle feryâd etmek istedim ki, sesim göklere çıkacaktı. Ben bu hâlde iken o merhamet menbâı mübârek hocam geldi. Benden o üzüntü ve elemi aldı. Ben de kalkıp kendi kendime; “Şimdi ayıptır, sabredeyim. Hocam gittikten sonra nasıl ağlıyacağımı ben bilirim” dedim. Mübârek hocamız herkese selâm verip, garîb oğlu Derviş Osman Efendi’nin başı ucunda oturdu. Şehid olan rûhuna bir Fâtiha okuyup, sevâbını bağışladı ve murâkabeye daldı. Ben hocamın karşısında babamın da ayak ucunda idim. Bir anda Allahü teâlânın inâyeti erişti, ihsânlarına kavuştum. Vefât eden babam, mübârek başını kaldırdı. Kimya te’sîri olan nazarıyla yüzüme bakıp, tebessüm ederek ta’ziyede bulundu. O anda mübârek göğsünden şimşek gibi bir nûr parladı. Kalbim titredi, üzüntü ve elem gidip, yerine sürûr ve lezzet doldu. Babamı bu hâlde görünce, bayramlıklarını giymiş bir çocuk gibi sevindim. Üzüntülü duran ahbablar bu sevincime bir ma’nâ veremeyip hayret ettiler. Allahü teâlânın ihsânı ve mübârek hocamın himmeti bereketi ile olan bu hâdiseyi oradakiler görememişti. Hocamız oradan ayrıldıktan sonra babamın yüzünü açıp baktım. Gülmüş bir hâli vardı. Yüzü nurlu, bedeni sıcak ve yumuşak idi. Sanki uyuyordu. Cenâze namazına çevre köyler ve bütün Siirt halkı geldi. Namazını hocamız kıldırdı. Onun vefâtına benden başka herkes üzüldü. Âlemin babası olan hocamız, bu yetimine şefkat edip iltifât eylediğinden, merhum babamdan sonra onun hizmetleri bize mîras kaldı. O mübârek hocam, bu bozuk huyluyu nice hikmet şurupları ile terbiye eyledi. Kalb hastalıklarından beni kurtardıktan sonra, kendi muhabbeti ile yaktı. Böylece bende, âhıret hâllerinde yakîn hâsıl oldu. Tevekkül etme, dert ve belâlara, ibâdete ısrarla devam etmeye tahammül, her işe rızâ gösterme hâli hâsıl oldu. Pek kıymetli, lezîz ni’metler ihsân edildi. Hepsinden daha evlâsı, kıymetlisi ise, Allahü teâlânın zâtında ve sıfatlarında bilgi sahibi olmaya, ma’rifetullaha kavuştum.”

İbrâhim Hakkı hazretleri, hocası İsmâil Fakîrullah’a olan bağlılığını şu şiirinde anlatmaktadır ki, bu manzûmeyi “Vird-i Can” olarak adlandırmıştır:

Sen ayn-ı ayânımsın vârımdasın ey Rûhî,
Bil Rûh-ı revânımsın, yârımdasın ey Rûhî.

Sen baht-ı sa’îdimsin hem va’d u va’îdimsin,
Bil ömr-i mezîdimsin, kârımdasın ey Rûhî.

Sen can u cihânımsın hem emn ü emânımsın,
Bil genc-i nihânımsın, dârımdasın ey Rûhî.

Sen rahat u râhumsun hem feth ü fütûhumsun,
Bil cam u sabûhumsun, gârımdasın ey Rûhî.

Sen kadr ü berâtımsın hem âb-ı hayatımsın.
Bil ayn-ı necâtımsın, bârımdasın ey Rûhî.

Sen zevk-ı huzûrumsun hem hüzn ü sürûrumsun,
Bil gözdeki nûrumsun, nârımdasın ey Rûhî.

Hakkî dedi dervişim feryadına dilrîşim,
İmdâdına bî-hîşim, cârımdasın ey Rûhî.

Ma’nâsı:

1- Ey rûha âid olan sevgili! Sen görünüşümün tâ kendisisin ve benimle birliktesin, benden ayrılmazsın. Çünkü düşüncemde sen varsın, beni Hakka sen götürürsün. Ve sen benim sevgilimsin, ayrıca akan rûhumsun (ruhumu harekete getiricisin).

2- Ey madde dünyâsından uzak olan sevgili hocam! Sen benim mutlu bahtım, hem vefam, elestü bezminde de verdiğim sözsün. Ziyâde olan ömrüm ve tek kazancım sensin.

3- Ey sevgili! Sen benim canım ve cihânımsın. Neyim varsa sendedir. Bütün dünyâm sensin. Emn-ü-emânımsın, gizli bir hazîne olarak her zaman evimdesin.

4- Sen benim huzûrumsun ve yolumsun. Gönlümü fetheden ve ferahlandıransın. Benim için ilâhî aşkın kadehi de sensin ve seninle mağara arkadaşıyız. Tıpkı hazret-i Muhammed aleyhisselâmla hazret-i Ebû Bekr. ( radıyallahü anh ) gibi. O Peygamber ( aleyhisselâm ) nasıl hazret-i Ebû Bekr’e gönlündekini akıttıysa, sen de bana öylesin.

5- Sen benim hem Kâdr, hem de Berât gecemsin. Kurtuluşumun vesîlesisin ve diriliğimin suyusun. Ve sen kurtuluşumun da tâ kendisisin, taşıdığım tek sevgisin.

6-Sen gönül hoşluğumun zevkisin. Gönül seninle zevk alır. (Böyle olunca) hem elemim hem neş’emsin; ve sen benim gözümün nûrusun (seninle görürüm). Sen benim ateşimi yakansın.

7- Hakkî derviş olduğunu ve feryadınla gönlünün yaralandığını söylerim. (Bu derviş Hakkî,.senin üzülmenle üzülür.) imdâdına kayıtsız değilim (seninle ilgilenir hizmetine koşarım). Çünkü sen benim yakınımdasın.

İbrâhim Hakkı hazretleri, babasının vefâtından sonra hocasının emriyle Erzurum’a gitti. Amcalarının da teşvikleriyle sekiz sene ilim tahsil etti. Burada tahsilini bitirdi. Fakat gönlü, hocası İsmâil Fakîrullah hazretlerinin ateşiyle yanıyordu. 1140 (m. 1728) senesinde yirmibeş yaşında iken tekrar Tillo’ya geldi. Burada hocasının 1147 (m. 1734) senesinde vefâtına kadar hizmetiyle şereflendi. Sonra Erzurum’a döndü. Küçük yaşta ayrıldığı Hasankale’ye gelip, yerleşti. Burayı çok sevdiğini şu manzûmesiyle anlatmaktadır:

Mübârek mekândır Hasankalesi,
Kamu zevka kândır Hasankalesi.
Suyu hoş, havası, kışı mu’tedil,
İrem’den nişandır Hasankalesi.

Değirmenleri hoş, o çermikleri,
Pür âb-ı revândır Hasankalesi.
O bostanları bağ u dağ-ı Hasan,
Mekân-ı Hisândır Hasankalesi.

Taşı ağacı nerm ve hâki kavi,
Metin kahramandır Hasankalesi
Yeri mürtefi üç yanı düz açık,
Ki taht-ı şahandır Hasankalesi.

Burûcı dizilmişdir inci misâl,
Iraktan ayandır Hasankalesi.
Deli âşık olmuş bahârı ana,
Ki pür hüsn ü ândır Hasankalesi.

Gündüz kuş sedası, gece kurbağa,
Ne tesbîh-hândır Hasankalesi.
Gelir seyre uşşak etrâftan,
Gül-i aşıkândır Hasankalesi.

O çermik sefâsın sürer ehl-i dil,
Acep kâmrândır Hasankalesi.
Çoğu arzu eyler olmaz nasîb,
Bize râyegândır Hasankalesi.

Kubûrı velîler yatağıdır ol,
Riyâz-ı cihandır Hasankalesi.
Ahâlisi ağlep, seci ve sahi,
Ne zî-nâm ü şândır Hasankalesi.

Kamu halkı zeyrek, ârif ü zarif,
Dolu aşk ü candır Hasankalesi.
Ağır uslu, hoş huylu halkı mu’tî,
Pür emn ü emândır Hasankalesi.

Bir âyinedir yahşiye yahşi,
Yamana yamandır Hasankalesi.
Gel ey Hakkı bunda huzûr eyle kim,
Huzûr-ı cinândır Hasankalesi.

İbrâhim Hakkı hazretleri, Hasankale’de evlendi, sonra İstanbul’a gitti. İkinci Mahmûd ile görüştü ve saray kütüphânesinde çalışmalar yaptı. Bir sene sonra talebe yetiştirmek için Abdürrahmân Gazi zaviyesine ta’yin edilerek Erzurum’a geldi. Talebe yetiştirmek için, uzun ve yorucu bir çalışmaya girdi. Hanımı Firdevs Hâtun’dan, İsmâil Fehim ve Ahmed Naîmî isminde iki oğlu dünyâya geldi.

1169 (m. 1755) senesinde tekrar İstanbul’a gitti. Sarayda, dîvân kâtibi Ali Efendi başta olmak üzere, pekçok kimselerle dost oldu. Sultan Üçüncü Mustafa Hân zamanında da Abdürrahmân Gâzî zaviyesinin berâtı yenilendi.

İbrâhim Hakkı hazretleri, 1177 (m. 1763) senesinde hâtıralara bağlılığı ve vefa duygusunun çokluğundan, hocasının memleketi olan Tillo’ya gitti, İsmâil Fakîrullah hazretlerinin torunu Fâtıma Hâtun’la evlendi. Orada kaldı. Talebe yetiştirmeye burada da devam eden İbrâhim Hakkı (rahmetullahi aleyh) bir sene sonra hacca gitti. Dönüşünde tekrar talebe okutmaya devam etti.

İbrâhim Hakkı hazretleri, zaman zaman Tillo’da, “Cebel-i Ra’sil Kuvâ” ismindeki tepeye çıkardı. Talebelerine de; “Bu tepe, yakında büyük bir nâma kavuşacaktır” derdi. Bu tepeye bir musalla taşı yaptırdı. Her uğradığında oraya otururdu. Ölümü, âhıreti ve hesabı düşünürdü. Yine birgün üç talebesi ile bu tepeye çıktı. Üçünün de ismi Mahmûd idi. Onlara; “Sübhânallah! Hepinizin adı da Mahmûd. Herbiriniz de amcalarınızın kızı ile evleneceksiniz.

Fakat sâdece biriniz Allahü teâlânın evliyâ kulları arasında yüksek derecelere sahip olup; “Memduh” lakabıyla isimlendirilecektir. Ona her taraftan akın akın talebe ilim öğrenmeye gelecektir. O, bu tepeye bir ev yaptırıp herkesin hidâyete kavuşmasına vesile olacaktır” buyurdu. Talebeler de kendi kendilerine; “Mübârek hocamızın müjde verdiği o kimse ben olsam” diye temenni ettiler. Bir müddet sonra içlerinden iki tanesi oradan ayrıldı. İbrâhim Hakkı hazretleri yanında kalan Mahmûd’a; “Biraz önce müjde verdiğim Mahmûd sensin. Fakat bu sırrı, ben sağ olduğum müddetçe kimseye söyleme” buyurdu.

1192 (m. 1778) senesinde ömrünün sonlarına yaklaşan İbrâhim Hakkı, vasiyyetnamesini yazdı. Sık sık hastalanması sebebiyle bizzat kendisi kitap yazmak için uğraşamıyordu. Ancak yazdırmak sûretiyle kalan ömrünü bereketlendirmek istiyordu. Bu sebeple oğullarının kâtip olarak yardım etmelerini istedi. Kendisi söyleyip oğulları yazdılar. Nihâyet 1195 (m. 1781) târihinde Cemâzil-âhır ayında bir Perşembe günü vefât etti. Tillo’da, hocası İsmâil Fakîrullah hazretlerinin kabrine komşu olacak şekilde defnedildi. Ölümü için de; “Hudâyı bilmeğe ancak cihâne geldi sultânım” mısra’ı târih olarak düşürüldü.

Hayâtını ilim öğrenmek, öğretmek ve kitap yazmakla geçiren İbrâhim Hakkı hazretlerinin vefâtında, iki oğlu ve iki kızı vardı. Oğulları, İsmâil Fehim ve Muhammed Şâkir’dir. Babasının neslinin devamını Muhammed Şâkir sağladı. Kızları Şemsî Âişe ile Hanîfe Hâtun’dur. İbrâhim Hakkı hazretlerinin Hanîfe Hâtun için yazdığı bir şiir şöyledir:

Gönülden çün dile vardır yol ey can,
Mülayim söyle, şîrîn söz bul ey can,
Acı söz deme, hilm ile dol ey can,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey can.

Namazlarını vaktinde eda et,
Hem ehlin her sözün tut, devlete yet,
Ne yol kim gösterirse ol yola git,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey can.

Büyüğünle her işte meşveret kıl,
Ki aklına uyan pişman olur bil,
Sözün tut görme sen, bir işi müşkîl,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey can.

Büyüğündür azîz ana niyât et,
Sakın nâz etme hizmetli firâz et,
Sözün az et hemîşe ketm-i râz et,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey can.

Sakın nâmahreme, sen de ba’îd ol,
Hemen ehlin safâsiyle sa’îd ol,
Muradın terk edip söz tut reşîd ol,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey can.

Dilin hıfz eyle, gıybet etme ey yâr,
Ve yıkma bir gönül bir sözle zinhar,
Sen etme sırr-ı naşı nâsa izhâr,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey can.

Güzel sözlerle tatyîb-ı kulûb et,
Sükût u samt ile setr-i uyûb et,
Yeterse kudretin keşf-i kürûb et,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey can.

Kula hizmetdir Allah’a ibâdet,
Kusurun afvdır hakka riâyet,
Huda’nın lütfudur sabr u kanâat,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey can.

Seni Allah lütfundan yaratmış,
Sana lütfuyla Cennette yer etmiş,
Dahî dünyâda halka sürûr etmiş,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey can.

Güzel Allah senden râzı olsun,
Güleç yüzün görenler zevki bulsun,
Sözünden her gönül lezzetle dolsun,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey can.

Çün Allahı seversin bil ki ol hem,
Seni sevmiştir ey can senden erhâm,
Sen ey mahbûb-ı Hak ol şad u hurrem,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey can.

Sakın bir kimseyi incitme, sövme,
Ve sen bir kimseden incinme, dövme
Dahî sen kendini sohbetde övme,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey can.

Hanîfe Hanım’ın atası Hakkı,
Der ey kızım hemen Kur’ân-ı oku,
Seninle bile bil her hâlde Hakkı,
Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey can.İbrâhim Hakkı hazretleri, tefsîr, hadîs, fıkıh gibi naklî ilimlerin yanında, aklî ilimlerle de uğraşmış, canlılar hakkında çeşitli teoriler ileri süren Fransız doktoru Lemarck, İngiliz Ch. Darvin, Hollandalı Hugo de Vries gibi batılı ilim adamlarından çok önce, canlılar hakkında, en basitinden en mükemmeli olan insana kadar düzgün bir tekâmül bulunduğunu yazmıştır. Bu konuyu ele alırken, bu tekâmülde arada görülen belli noktaları, husûsî özellikleri ve her birinin hudutlarını tesbit etmiş, hepsinin ayrı ayrı cinsler olduğunu ayrıca belirtmiştir. O sâdece biyoloji ilmi ile değil; fizikten kimyaya, matematikten astronomiye kadar, devrindeki bütün ilimlerle uğraşmış, bir ilim ve ma’rifet hazînesi olan Ma’rifetnâme’sinde, bütün bunlara yer vermiştir. Mevâlîdi, ya’nî canlı cansız bütün varlıkların yaradılış sırrını bilmek ve irfanı tahsil etmek, onda pek açık olarak görülmektedir.

Hayâtında hiçbir zaman okumayı ve okutmayı elden bırakmayan İbrâhim Hakkı hazretleri, ideal insan tipi olarak, ârif insanı göstermiştir. Kendisi de bu ölçü içinde kalmıştır. Ona göre, ârif; gönülle ve akılla bilendir. Fakat gönülle bilmek ârifin yegâne husûsiyetidir. Bu yüzdendir ki o, gönüle, eserlerinde büyük yer vermiştir. Gönül, sevgilinin mekânıdır. Aşk sayesinde bu sevgi vardır. Bu yollarda hikmet (fen ve san’at) vardır. Mevâlîd (varlıkların sırrını anlama) bu yolla olmaktadır. Kısaca söylemek gerekirse İbrâhim Hakkı; gönül sahibi olan, fen ve san’ata yer veren büyük bir âlim, hakka rızâ gösteren bir velîdir. Eserlerinin ismine ve mahlasına bakınca, bütün bunların hepsi görülür. Dîvânının adı “İlâhînâme”dir. Bu ismi boşuna koymamıştır. Hakîkaten hepsi ilâhidir. Ma’rifetnâme ise ârifin kitabı demektir.

İbrâhim Hakkı (r.aleyh) ömrünün sonlarına doğru, eserlerinin dille değil gönülle okunmasını istemiştir. İbrâhim Hakkı hazretleri, açık fikirli, neş’eli bir ârif idi. Bilhassa bu husûslar, yakın dostu Şâir Hâzık’la olan yârenliklerinde ve kendi hanımlarına yazdığı mektûplarında görülmektedir. Bir de annesinin ismini koyduğu kızı Hanîfe’ye söylediği manzûm öğüdünde bunlara yer vermiştir. Kızına: “Güleç yüzlü, güzel sözlü ol ey can” derken, mutlaka kendi tecrübelerini ve hâllerini de aktarmaktadır.

O hâtıralara çok bağlı idi. Hemen her hâdisenin târihini düşürürdü. Bunu daha çok yakınları için yapmıştır. 1172 (m. 1759) yılında oğlu Osman Nedim’in ölümü için;

Hasretiyle ağladı halk-ı cihan,
Geldi târih gitti vây Osman cüvân,

Hanımlarından Züleyhâ Hâtun’un vefâtı için de;

“Duâ eyle Hakkî ana söyle târih,
Di firdevs-i a’lâyı bula Züleyhâ”

târihlerini düşürdü.

İbrâhim Hakkı hazretleri için şiir, bir vâsıtadır. Ona göre şiir Hakkı anlatmalıdır. Edebi bildirmelidir. Hakkı anlatmak için, kalemin âşıkın elinde olması gerekir. Ancak o zaman Hak âşığı, Hakkı anlatacaktır. Şiirde sevgiliye (Allahü teâlâya) yer verilince, o kıymet kazanır. Sevgiliden bahsetmeyen şiirde güzellik aramak boşunadır. Şiir böyle olunca hikmettir.

Şiirleri, Dîvân’ında ve yer yer Mâ’rifetnâme’sinde yer almaktadır. Mâ’rifetnâme’deki şiirlerin pek çoğu dîvânından alınmıştır. Yalnız bu eserde yer alan ve mevzûları toplayarak anlattığı şiirler, öğretmek içindir ve bir bakıma işlediği konuların özeti durumurdadır. O, bu şiirlerinde hep Hakkî mahlasını kullanmış ve hep kendisine öğütlerde bulunmuştur. Şiirlerinin büyük bir kısmını Türkçe ile yazmıştır. Ayrıca Arabça ve Farsça ile yazdığı şiirleri de vardır. Daha çok bu şiirlerde; Hakkî mahlası yanında Ferdî mahlasını da kullanmış olmasına rağmen, en fazla Fakiri mahlasını kullanmıştır, İbrâhim Hakkı’nın bu mahlası kullanması hocasına olan bağlılığının tezahürüdür. Bir de insanın aczini bu kelimede görmüştür.

İsmâil Fakîrullah hazretleri, talebesi İbrâhim Hakkı için pekçok sözler söylemiş, ondan iftiharla bahsetmiştir. Bunlardan ba’zıları aşağıdadır:

“Molla İbrâhim! Ben babamdan, o da dedemden bütün ilimleri okutmağa me’zûnuz. Mesâbih’in ta’lîmi, Meâlim-üt-tenzîl tefsîri ve din ilimlerini öğretmekte seni me’zûn kıldım.”

“Molla İbrâhim! Esas olan kalbdir, şart olan muhabbettir. Kalbinde arzusu olan Mevlâyı bulur. Çünkü o kuluna yakındır ve onunladır.”

“Molla! Ben Fakîrullah’ım. Allahü teâlânın sevdiğini severim.”

“Molla! Gökler ve yerler yaratılalıdan beri sen bizim sevgilimizsin.”

“Molla! Cennet ve Cehennem için değil, belki Allah yolunda muhabbetimiz içinsin.”

“Molla! Sen bizim çocuğumuzsun. Sen benim yanımda Abdülkâdir gibisin. Evlâdım gibisin.”

“Molla! Benden haya etmeyi bırak. Bana dön. Sen bendesin. Ne yaparsan kabûlümdür.”

“Molla İbrâhim! Bize yakın olan uzak, uzak olan yakındır. Sen nerede olsan benim yanımdasın. Seni denize atsam, Allahü teâlâ tekrar seni bana verir.”

“Molla! Burada biz seni terbiye ederiz. Allahü teâlâ seninledir. O, senin yardımcındır. O seni korur. Sana uzun ömür, çok evlâd versin ve sonunu hayır eylesin.”

“Molla! Allahü teâlâya, bütün arzularını sana kolayca vermesi için yalvardım ve duâ ettim. Allahü teâlâdan, bütün maksadlarına kavuşmanı ümîd ederim.”

İbrâhim Hakkı hazretlerinin eserleri:

1-Tecvîd kitabı: İbrâhim Hakkı’nın ilk eseridir. 1163 (m. 1750) yılında yazılmış olup, Türkçedir.

2-Tertîb-ül-Ulûm: 1165 (m. 1752) senesinde yazdığı bu eser, onun ilk Türkçe manzûmesidir. Okuyucu için öğüt risalesi durumundadır. Ya’nî bir nev’i pendnâmedir (öğüt kitabıdır).

3-Dîvân (İlâhînâme):

İlk ana eseridir, İbrâhim Hakkı’nın tasavvufun yanında felekiyyâtla (fen, astronomi) uğraşması, muhakkak, Allahü teâlânın büyüklüğünü anlamak içindir. Hazreti Mevlânâ, Mesnevî’sine nasıl vahy-i ilâhî demişse, o da, Dîvân’ına İlâhînâme adını vermiştir. Bu eserinde bir yılın günleri sayısınca gazel yazmıştır. Nihâyet bunu 1168 (m. 1754) senesinde tamamlamıştır. Dîvân’ındaki ba’zı şiirleri daha sonra Ma’rifetnâme’sine almış, hattâ bundan sonra yazdığı şiirlere sâdece bu eserinde yer vermiştir. 4- Ma’rifetnâme ikinci ana eseridir. Bu eseri, Erzurum’a dönüşünde Hasankale’de iken yazmaya başlamış, 1170 (m. 1756) senesinde tamamlamıştır. Üç fen üzere kurulmuş bir kitaptır. Birinci fenne geçmeden önce, dört fasılda hey’et-i İslâmı anlatır. Bunlardan birinci fasılda, derli toplu bir şekilde âlemin yaratılışı ve arş-ı a’zamı, ikinci fasılda, Cenneti, üçüncü fasılda melekleri, dördüncü fasılda yerin tabakalarını, Cenennemi, kıyâmet alâmetlerini ve mahşeri anlatmıştır. Ana bölümlere fen adını vermiştir. Fenleri, bâblara, bâbları da fasıllara ayırarak kitabını tertîb etmiştir.

Birinci fende üç bâb bulunmaktadır. Birinci bâbda dört, ikincide altı, üçüncüde ise on fasıl mevcûttur. Birinci bâbda; kâinatın yaratılmasındaki düzeni, cevher ve arazın mâhiyetini, değişiklikleri, aklı, nefsi, ilm-i hesabı ve hendese ya’nî geometriyi anlatmaktadır. İkinci bâbda; âlemin yuvarlak oluşunu, yıldızları, oniki gezegeni, ayın menzillerini, sabit yıldızların uzaklık ve büyüklüklerini, Zuhal yıldızını, Müşteri yıldızını, Merihi, Güneşi, Zühreyi, Utaridi, Ayı ve te’sîrlerini bulunduğu göklerle anlatır. Üçüncü bâbda; anâsır-ı erba’âya yer verir ve cisimleri ayrıntıları ile anlatır.

İkinci fen; beş bâb onsekiz fasıldır. Birinci bâbda; teşrih ilmini, insan vücûdunu, bedenin terkibini, uzuvların durumuna yer verilmiştir, İkinci bâbda; kemikler, omurga, bel, boyun halkaları ve yapıları, el ayak kemikleri ve husûsiyetleri bildirilmiştir. Üçüncü bâbda; kaslar, adaleler, bel, karın, ayak kasları ele alınmıştır. Dördüncü bâbda ise; sinirler ve damarlar anlatılmış, karaciğere yer verilmiş, nefsi anlatmış ve uzuvların şekilleri üzerinde durulmuştur. Beşinci bâbda; ölüme yer vermiştir.

Üçüncü fen; beş bâbdan ve yirmiyedi fasıldan ibârettir. Bunlardan birinci bâbda, kitap ve sünnete uyma, dünyâ sevgisini terk etme, rûhun kalbin hakîkatini; ikinci bâbda, irfan yolunun esâslarını; üçüncü bâbda, rûh makamlarını, tevekkülü, tefvizi, sabrı, rızâyı; dördüncü bâbda, ma’rifeti ve muhabbeti; beşincide, Allahü teâlânın dergâhına sülûku bildirmektedir.

Beşinci babın sekizinci ve son faslında Şeyh İsmâil Tillovî’nin (Fakîrullah’ın) hâllerini anlatmakta, bu faslın dokuzuncu nev’inde babasını ve kısmen de kendisini ele almaktadır.

Kitabın hatimesinde dört fasla yer vermiştir. Burada Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ), O’nun ve Eshâbının hâllerini, herkesle iyi geçinmeyi; Hâlıka ve halka davranışı ve bu davranışın edeblerini ve bunlarla olan irtibâtı anlatır. Kısaca söylemek gerekirse, Ma’rifetnâme, yaratılışı, kâinâti, bu yaratmanın dayandığı incelikleri, âlemleri birinci ana bölümde; tıp ilmini ve insan vücûdunu ikinci ana bölümde; insanın insan olarak ne yapması gerektiğini ve onun yücelmesini üçüncü ana bölümde; âdâb-ı muaşereti de son bölümde işiemiştir. İbrâhim Hakkı hazretleri bu eserini oğlu Ahmed Naîmî için yazmıştır.

(Eserin 1836, 1864 yıllarında Mısır’da 1868, 1893 ve 1914 yıllarında İstanbul’da olmak üzere beş baskısı yapılmıştır. Taş baskıları da vardır. Dernek tarafından tıpkıbasımı da yapılmıştır.)

5-İrfâniyye: İbrâhim Hakkı hazretlerinin Dîvân ve Ma’rifetnâme’den sonra üçüncü ana eseri olup, 495 sahifeyi bulmaktadır. Eserin 220. sahifeye kadar olan kısmı Arabça, 410. sahifeye kadar da Farsçadır. Geriye kalan 85 sahifelik kısım ise Türkçedir. 1174 (m. 1761) yılında te’lîf edilen eser, “Men arefe nefsehû fekad arefe Rabbeh” hadîsini açıklamaktadır.

Çü bin yüz yetmiş dörtte bunun cem’i tamâm oldu.
Cihanda senden ey Hakkî bu mecmû’a müdâm oldu.

beytinde eserin mecmû’a olduğunu belirtmiştir.

6-İnsâniyye: Dördüncü büyük eseridir. 722 sahife olup, baş kısmında 16 sahifelik Arabça bir kısım vardır. Şeyhi olan İsmâil Fakîrullah için yazdığı sekiz kaside buradadır. Bu eserin büyük bir kısmı Farsçadır. Bu eseri, tasavvuf ilminin özü olup, hikmet ülkesidir.

Çü bin yüz yetmiş altıda bunun cem’i tamâm oldu.
Cihanda senden ey Hakkî bu hoş tuhfe Kirâm oldu.

beytinde görüldüğü üzere, bu eserini 1176 (m. 1763) yılında tamamlamıştır. 7-Mecmû’at-ül-Me’ânî: Müsveddelerini Erzurum’da hazırladığı bu eserini Tillo’da tamamlamıştır. Beşinci ana eseridir ve 1178 (m. 1765) yılında tasnif etmiştir. 8-Lüb-ül-ulûm: İlimlerin özü ma’nâsına gelen bu eseri Mecmû’at-ül-Me’ânî’nin içinde yer almaktadır. 9-Vuslâtnâme: Manzûm bir eserdir. Yine Mecmû’at-ül-Me’ânî’nin içinde bulunmaktadır. 10-Türkçe-Arabça-Farsça sözlük:. Küçük çapta bir sözlük olup Mecmû’at-ül-Me’ânî adlı eserinin içinde yer almaktadır. Sözlüğün tertîbi kendisine hastır. 11-Se’âdetnâme: Rubailerinden meydana gelmiştir. Hemen hemen bütün rubailerinde kendini muhâtab alan öğütlere yer vermiştir. Eseri meydana getiren rubailerin sayısı 82’dir. Bu eser “Dîvân”ında yer almaktadır. 12-Vaslnâme: Dervişane manzûm mektûplarından meydana gelmiştir. “Dîvân”da yer almaktadır, 13-Şükürnâme: Bu küçük manzûmede verilen ni’metlere karşı şükrünü dile getirmiştir. “Dîvân”ında bulunmaktadır.

Sonra yazdığı eserlerine Evlâd eserleri adını veren İbrâhim Hakkı, Dîvân’ında ve Mecmû’at-ül-Me’ânîsinde yer alan küçük eserlerden bunları ayırmıştır. Bunlar da küçük eserler olup çeşitli eserlerinden alınarak tertîb edilmişlerdir. 14-Mesârık-ul-Yuh: 1185 (m. 1771) yılında yazılmıştır. Fakat bulunamamıştır. 15-Sefîne-i Nûh: Zamanının tufanında boğulmamak için bu eserin okunması gerektiği belirtilmiştir. Eseri için;

Bu on âdetle ehl-i kalbi hıfzeyler bu hüsnü’r-rûh,
Ki tûfân-ı zamandan dâhilin saklar Sefîne-i Nûh.

demektedir. Eser tam bir nasîhatnâmedir. 16-Kenz-ül-Fütûh: 1188 (m. 1774) yılında İrfâniye adlı eserinden alınarak ortaya konmuştur. Arapça ve Türkçe manzûmelere yer verilmiştir. 17-Definet-ür-rûh: 1189 (m. 1775) yılında yazılmıştır. 190 sahifedir. Mevzûu, insân-ı kâmil üzerinedir. Ayrıca dostlarına yazdığı mektûplar da vardır. Râznâme adlı üçüncü mektûp Türkçedir. 18- Rûh-uş-şürûh: Dîvân’dan alınma bir küçük eserdir. 1189 (m. 1775) yılında tasnif edilmiştir. 19-Ülfet-ül-Enâm: 1189 (m. 1775) yılında yazdığı bu eseri de Ma’rifetnâme’den alınmış olup Arapçadır. Fakat ele geçmemiştir. 20-Mahzen-ül-Esrâr İlâhînâme’den seçilen 1200 beyt ile İnsâniyye adlı kitabının birleştirilmesi sûretiyle ortaya konmuştur. Bunun için Dîvân’ının özü denilse yeri vardır.

Tillo’da tam onbeş sene kalmış olan İbrâhim Hakkı bu zaman zarfında da 10 kitap te’lîf etmiştir. Fakat bunların beşini yazmaktan vazgeçmiştir. Bunlar: 21-Tuhfet-ül-Kirâm: 1190 (m. 1776) yılında yazılmıştır. 22- Nûhbet-ül-Kelâm: 1190 yılında ortaya konmuştur. 23- Ülfet-ül-Enâm: Bu eser de aynı yıl 1190’da yazılmıştır. 24- Urvet-ül-İslâm: 1191 (m. 1777) yılında yazdığı bu eseri, kendisinin en çok beğendiği eseridir. Etrâfındaki kimselere şiirlerini bırakıp, bu eserini okumalarını tavsiye etmiştir. Kendisinin hidâyet bulmasını burada anlatır. Ma’rifetnâme’den alınmıştır. Arapça ve Türkçedir. Önsözünde oğlu Muhammed Şâkir’e duâlar etmektedir. Bu kısım Arabçadır. 25- Hey’et-ül-İslâm: Sonuncu küçük eseridir. Bu cins eserlerin onuncusudur. Urvet-ül-İslâm’la birlikte 1191 (m. 1777) yılında yazılmıştır. Arabçadır. Ma’rifetnâme ile hadîs ve tefsîrlerden meydana getirilmiştir. O; “Kıyâmet alâmetlerini, mahşeri, Cenneti, Cehennemi, arşı, melekleri, Allahü teâlânın verdiği bütün ni’metleri hatırlayıp, O’nun yarattıkları üzerinde tefekkür ettiğimde, hayretten hayrete düştüm. Allahü teâlânın bu büyüklüğü karşısında, kalbimde en küçük bir gurûr ve kibir kalmadı. Tevekkül ederek Allahü teâlâdan başka hiçbirşeyi istemedim. Ancak tam bir teslimiyetle şevk ve sürura, gönül huzûruna kavuştum” demektedir. Bu ibâreden onun kitaplarına ne kadar düşkün bir İslâm büyüğü olduğunu da söylemek gerekir. Zâten ömrünün sonunda kendisine arkadaş olanlar da bunlardır. Bunu yalnız kendi nefsi için değil; “Bu sözlerim iftihar değil tahdis-i ni’mettir. Böyle bilmişimdir ve her dostuma bu devlet-i huzûru duâ ile Mevlâdan taleb kılmışımdır” diyerek başkalarının saadetini de düşünmüş, gerçekten herkese yol göstermiş ve kendisini başkalarının doğru yola gitmesi için adamıştır. Bunlara ilâve olarak mektûplarını ve başka yazılarını da zikretmek gerekir. 26-Mi’yâr-ül-evkât: Vakitlerin ta’yini husûsunda yazılmış olan bu eserin ismini de bizzat kendisi koymuştur.

İbrâhim Hakkı hazretlerinin Ma’rifetnâme’sinden alınan ba’zı hadîs-i şerîfler aşağıdadır:

“Mes’ûd o kimsedir ki, dünyâ onu terk etmezden önce, o dünyâyı terk etmiştir.”

“Arzusu âhıret olup, âhıret için çalışana, Allahü teâlâ dünyâyı hizmetçi yapar.”

“Yalnız dünyâ için çalışana, yalnız kaderinde olan kadar gelir, işleri karışık, üzüntüsü çok olur.”

“Âhıretin sonsuz olduğuna inanan kimsenin bu dünyâya sarılması, çok şaşılacak şeydir.”

“Dünyâ sizin için yaratıldı. Siz de âhıret için yaratıldınız! Âhırette ise, Cennetten ve Cehennem ateşinden başka yer yoktur.”

“Paraya, yiyeceğe tapınan kimse helak olsun!”

“Sizlerin fakir olacağınızı düşünmüyor, bunun için üzülmüyorum. Sizden önce gelmiş olanlara olduğu gibi, dünyânın elinize bol bol geçerek, Allahü teâlâya âsî ve birbirinize düşman olmanızdan korkuyorum.”

“Mal ve şöhret hırsının insana zararı, koyun sürüsüne giren iki aç kurdun zararından daha çoktur.”

“Dünyâyı terk eyle ki, Allahü teâlâ seni sevsin, insanların malına göz dikme ki, herkes seni sevsin!”

“Dünyâ, geçilecek bir köprü gibidir. Bu köprüyü ta’mir etmekle uğraşmayın. Hemen geçip gidin.”

“Dünyâya, burada kalacağınız kadar, âhırete de, orada kalacağınız kadar çalışınız!”

Dünyâya bağlanmanın kötülüğü hakkında da şöyle buyuruyor:

“Dünyâ zıll-i zâildir. Ona güvenen nadimdir. O seninle kalsa da, sen onunla kalmazsın. Dünyâdan çıkmadan önce, kalbinden dünyâ sevgisini çıkar. Dünyâ lezzetlerine aldanmayan, Cennet ni’metlerine kavuşur. İki âlemde azîz ve muhterem olur. Dünyâ harabdır. Şerbetleri serabdır. Ni’metleri zehirli, safâları kederlidir. Bedenleri yıpratır. Emelleri arttırır. Kendini kovalayandan kaçar. Kaçanı kovalar. Dünyâ bala, içine düşenler de sineğe benzer. Ni’metleri geçici, hâlleri değişicidir. Dünyâya ve buna düşkün olanlara inanılmaz. Çünkü, bunlarda vefa ve sefâ bulunmaz. Fâni olanı ver ki, bâki olanı alasın. Kendini bilen kişinin bu dünyâya düşkün olmasına şaşılır. Şakiler dünyâya sarılır. Sa’îdler baki olana sarılır. Bedeninle dünyâda ol, kalbinle âhıreti bul! Nefsin arzularını terk eden pak olur, âfetlerden selâmet bulur. Allahü teâlânın râzı olmadığını terk edene, Allahü teâlâ ondan iyisini ihsân eder. Dünyâyı anlayan, onun sıkıntılarından üzülmez. Dünyâyı anlayan, ondan sakınır. Ondan sakınan, nefsini tanır. Nefsini tanıyan, Rabbini bulur. Mevlâsına hizmet edene, dünyâ hizmetçi olur. Dünyâ insanın gölgesine benzer. Kovalarsan kaçar. Kaçarsan, seni kovalar. Dünyâ, âşıklarına mihnet yeridir. Lezzetlerine aldanmayanlara, ni’met yeridir. İbâdet edenlere kazanç yeridir, ibret alanlara hikmet yeridir. Onu tanıyanlara selâmet yeridir. Ana rahmine nisbetle, Cennet gibidir. Âhırete nisbetle çöplük gibidir.

Ölümden önce olan herşeye dünyâ denir. Bunlardan, ölümden sonra fâidesi olanlar, dünyâdan sayılmaz. Âhıretten sayılırlar. Çünkü, dünyâ âhıret için tarladır. Âhırete yaramayan dünyalıklar, zararlıdır. Haramlar, günahlar ve mübahların fazlası böyledir. Dünyâda olanlar dînimize uygun kullanılırsa, âhırete fâideli olurlar. Hem dünyâ lezzetine, hem de âhıret ni’metlerine kavuşulur. Mal iyi de değildir, kötü de değildir, iyilik, kötülük, onu kullanandadır. O hâlde, mel’ûn olan kötü olan dünyâ, Allahü teâlânın râzı olmadığı, âhıreti yıkıcı yerlerde kullanılan şeyler demektir. Kendini ve Rabbini unutup, lezzetlerine, şehvetlerine düşkün olanlar, yolda hayvanının süsü ile, palanı ile, otu ile uğraşıp, arkadaşlarından geri kalan yolcuya benzer. Çölde yalnız kalıp, helak olur. İnsan da ne için yaratılmış olduğunu unutup, dünyâ zînetlerine aldanır, âhıret hazırlığı yapmazsa, ebedi felâkete sürüklenir. Dünyâ sevgisi âhırete hazırlanmağa mâni olur. Çünkü, kalb onu düşünmekle, Allahı unutur. Beden, onu elde etmeğe uğraşarak ibâdet yapamaz olur. Dünyâ ile âhıret, doğu ile batı gibidir ki, birine yaklaşan, ötekinden uzak olur. Bir kimse ibâdetini yapmaz ve geçiminde, kazancında, Allahü teâlânın emirlerini ve yasaklarını gözetmezse, dünyâya düşkün olmuş olur. Allahü teâlâ herkesin kalbini bundan soğutur. Bunu kimse sevmez.”

Ma’rifetnâme’den bir bölümde de şöyle buyurdu:Ey Azîz! insan kendi vücûduna dikkatle baksa, yaratıcısının zâtını öğrenir. Ârif-i billah (Allahı bilen) olur. Çünkü bir insan düşünse ki; vücûdundan eser yokken, bedenine ve yaradılışına dikkatle baksa, evvelinde iki damla mayi idi. Ne kemiği, ne eti, ne damarları, ne de kanı vardı. Ne rûhu, ne aklı ve ne iz’ânı vardı. Fakat sonradan, içi ve dışı hârikalarla dolu, nice akıl şaşırtıcı organlar ve gönül sevici güzel ahlâk ile bezenmiş olan bu vücûd ve rûhun bir yaratıcısı olduğunu idrâk eder. Bu yaratıcı, kâinatın bütün zerrelerine hâkim olur, onlara dilediği gibi te’sîr eder. Görünen ve görünmeyen her şeyi bilir. Her vücûd, her organ ve her cüz’i, hep, onun kudret, hikmet ve rahmetine gömülür. İnsan, bedeninin mükemmeliyetine ve organlarının yapı inceliğine, işleyişine ve faydalarına dikkatle bakınca yaratıcısının kudretini, büyüklüğünü daha iyi anlar ve O’na, o derece sevgiyle bağlanır ve bilir ki; bütün bu ince yapılı makina, duyu organları ve kuvvetleriyle, ilim ve tekniğiyle cenâb-ı Hakkın lütuf ve inâyetinin, rahmetinin eseridir.

Ma’rifetnâme’de erkeğin kadına karşı olan vazîfelerini şöyle yazmaktadır Ona karşı her zaman, güzel huylu olmalıdır. (Allahü teâlâ iyi huylu olanları sever. Huysuzları sevmez. Bir insanı incitmek haramdır, işkence yapanın evlenmesi haramdır.) Ona karşı her zaman, yumuşak davranmalıdır. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Müslümanların en iyisi, en fâidelisi, zevcesine karşı iyi ve fâideli olandır.” Eve gelince zevceye selâm vermeli ya’nî selâmün aleyküm demeli ve nasılsın? diye hatırını sormalıdır. Tenhâda üzüntülü görünce, onu çok sevdiğini, acıdığını söyleyip hâlini sormalı, tatlı şeyler söylemelidir. Yapamayacağı şeyleri bile söz vererek gönlünü almalıdır. Çünkü o, evinde kapalı, başkalarından ümitsiz ve yalnız kendisine alışmış olan dostu, dert ortağı, ekmek vericisi, kendini neş’elendiricisi, çocuklarını yetiştiricisi ve ihtiyâçlarını gidericisidir. Çocukları terbiyede ona yardım etmelidir. Çünkü bebek, gece-gündüz ağlayıp, anasına hiç rahat vermez. Onu insafsızca üzen bir alacaklıdır. O hâlde, ona imdâd edene, Allahü teâlâ yardım eder. Zevcesine, memlekette âdet olan elbisenin, çamaşırın en kıymetlisini giydirmelidir. Ev içinde, her istediği, güzel şeyleri giydirmelidir. Sokağa çıkarken, bunları da örtmeli, yabancıya göstermemelidir. İyi şeyler yedirmelidir. Zengin ise, helâl olan herşeyi almalıdır. Ona geniş, kullanışlı, sıhhî ve İslâm hanımına yakışan elbise ve nefis taam te’min etmeği, kendine borç bilmelidir. Zevcesini dövmemelidir.

Allahü teâlânın emirlerini yapmak husûsunda olan kusuru için, birgünden çok dargın durmamalıdır. Zevcesinin huysuzluklarını yumuşak karşılamalıdır. Çünkü, kadınlar eğri kaburga kemiğinden yaratılmıştır. Akılları ve dinleri erkeklerden azdır. Erkeğe emânet olunmuşlardır. Gülerek, tatlılıkla geçinmek için alınmışlardır.

(Aklı olan zevc ve zevce, birbirlerini üzmezler. Hayat arkadaşını üzmek, incitmek, ahmaklık alâmetidir. Zâlim, huysuz kimsenin hayat arkadaşı devamlı üzülerek a’sâbı bozulur. Sinir hastası olur. Sinirler bozulunca, çeşitli hastalıklar hâsıl olur. Hayat arkadaşı hasta olan bir eş, mahv olmuştur. Se’âdeti sona ermiştir. Eşinin hizmetinden, yardımlarından mahrûm kalmıştır. Ömrü, onun dertlerini dinlemekle, ona doktor aramakla, ona, alışmamış olduğu hizmetleri yapmakla geçer. Bütün bu felâketlere, bitmeyen sıkıntılara kendi huysuzluğu sebeb olmuştur. Dizlerini dövmekte ise de, ne yazık ki, bu pişmanlığının fâidesi yoktur. O hâlde, ey müslüman! Hayat arkadaşına yapacağın huysuzlukların, işkencelerin zararlarının kendine de olacağını düşün! Ona karşı, hep güler yüzlü, tatlı dilli olmağa çalış! Bunu yapabilirsen, rahat ve huzûr içinde yaşar, Rabbinin rızâsını da kazanırsın!)

Zevcesinin ahlâkında bir değişiklik görürse, kabahati kendinde bulup, ben iyi olsaydım, o da böyle olmazdı, diye düşünmelidir. Evliyâdan birinin zevcesi, huysuz idi. Buna hep sabreder, soranlara derdi ki, eğer onu boşarsam, ona sabır edemeyen biri alır da, ikisinin birden felâkete düşmelerinden korkarım. Büyükler buyurmuş ki: “Bir kimse ailesinin huysuzluğuna sabrederse, altı şey, ziyandan kurtulur Çocuk dayaktan, tabak, bardak kırılmaktan, ahırdakiler döğülmekten, kendi sövülmekten, misâfir gücendirilmekten, elbise yırtılmaktan kurtulur.” Ehli kızınca susmalıdır. Böylece kadın, pişman olup, özür dilemeğe başlar. Çünkü o, zayıftır. Susunca mağlub olur. Ehlinin iyiliği çoğalıp, her işi seve seve yapınca, ona duâ etmeli ve Allahü teâlâya şükretmelidir. Çünkü, uygun bir kadın büyük ni’mettir. Zevcesi ile öyle olmalıdır ki, zevcim beni herkesten çok seviyor, bilsin. Bakkâl, kasab, çarşı, pazar işlerini asla ona bırakmamalı, evin idâresinde onun fikrini sormalı, dışardaki büyük işleri söyliyerek, onu üzmemelidir. Zevcesinin câhilce hareketleri için dâima uyanık bulunmalıdır. Çünkü, Âdem babamız, ehli Havva anamızın da’veti üzerine, yanlış iş işledi. Evde hâkim, âmir erkek olmalıdır, kadın değil. Zevcesinin, günah olmayan kusurlarını görmemezlikten gelmelidir. Günah iş ve sözden vazgeçmesini ve namaza, oruca ve gusl abdesti almağa devam etmesini tatlı ve yumuşak sözlerle nasihat etmelidir. Kıymetli elbise ve zînet eşyası alacağını va’d ederek ibâdetleri yaptırmalı, günahlarını önlemelidir. Zevcesinin ayıplarını, sırlarını, herkesten gizlemelidir. Zevcesine latife, şaka söylemeli ve kadın gibi olup, oyunlar yapmalıdır. Nitekim, Allahü teâlânın Habîbi ( aleyhisselâm ) ezvâc-ı mütahherâsına karşı, insanların en zarifi idi. Hattâ bir kerre Âişe ( radıyallahü anha ) ile yarış etti. Âişe vâlidemiz geçti. Bir daha yarış ettiklerinde, Server-i âlem ( aleyhisselâm ) geçti. Müslümanın ehli ile oynaması, boş ve günah değildir, sevâbdır.

Zevcesine Kur’ân-ı kerîm okumasını, farzlardan, haramlardan, ona lâzım olanları öğretmelidir. Allahü teâlânın emirlerini ve yasaklarını bilmeyen, zevcesine ve çocuklarına öğretmeyen, Cehennemde azâb çekecektir.

Zevce, yalnız evde zevcine karşı süslenip, başka kimselere süslenmemelidir. Zevcesi ve kızları dinimizin bildirdiği gibi giyinmeyen erkekler onlarla birlikte Cehenneme gidecek, çok acı azâb çekeceklerdir. Zevcesinden izinsiz sefere, hattâ nafile hacca gitmemelidir. Zevceye, gamını, kederini, düşmanlarını, borçlarını söylememelidir. Ona, yanında ve olmadığı zamanlarda, hep hayır duâ etmeli, fenâ duâ etmemelidir. Çünkü, gece gündüz onun için çalışmaktadır. Onun ekmekçisi aşçısı, terzisi ve malının bekçisi, yoldaşı, munisi, yârı ve nigarıdır.

İbrâhim Hakkı hazretlerinin “Tefvîznâme” isimli şiiri aşağıdadır:

“Hak, şerleri hayr eyler,
Zannetmeki gayr eyler,
Ârif ânı seyr eyler,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Sen Hakka tevekkül kıl,
Tefviz et ve rahat bul,
Sabr eyle ve râzı ol,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Kalbin ana berd eyle,
Tedbîrini terk eyle,
Takdîrini derk eyle,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Hallâku Rahim oldur,
Rezzâku Kerîm oldur,
Fe’âl-ü Hakim oldur,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Bil kâdıy-ı hâcâtı,
Kıl ana münâcâtı,
Terk eyle mürâdâtı,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Bir iş üstüne düşme,
Olduysa inâd etme,
Haktandır o, red etme,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Haktandır bütün işler,
Boştur gam-u teşvişler,
Ol, hikmetini işler,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Hep işleri fâyıktır,
Birbirine lâyıktır,
Neylerse, muvafıktır,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Dilden gamı dûr eyle,
Rabbinle huzûr eyle,
Tefvîz-i umur eyle,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Sen adli zulüm sanma,
Teslim ol nâra yanma,
Sabr et, sakın usanma,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Deme şu niçin şöyle,
Bir nicedir ol öyle,
Bak sonuna, sabr eyle,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Hiç kimseye hor bakma,
incitme, gönül yıkma,
Sen nefsine yan çıkma,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Mü’min işi, renk olmaz,
Akıl huyu cenk olmaz,
Ârif dili tenk olmaz,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Hoş sabr-i cemîlimdir,
Takdîri kefilimdir,
Allah ki vekîlimdir,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Her dilde O’nun adı,
Her canda O’nun yâdı,
Her kuladır imdâdı,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Nâçâr kalacak yerde,
Nâgâh açar, ol perde,
Derman eder ol derde,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Her kuluna her ânda,
Geh kahru geh ihsânda,
Her anda, o bir şânda,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Geh mu’ti ü geh mâni’,
Geh darr ü gehi nâfi’,
Geh hâfid ü geh râfî’,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Geh abdin eder ârif,
Geh emîn ü geh hâif,
Her kalbi odur sârif,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Geh kalbini boş eyler,
Geh hulkunu hoş eyler,
Geh aşkına dûş eyler,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Geh sâde vügâh rengin,
Geh tabin eder sengin,
Geh hurrem ü geh gamgin,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Az ye, az uyu, az iç,
Ten mezbelesinden geç,
Dil gülşenine gel göç,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Bu nâs ile yorulma,
Nefsinle dahî kalma,
Kalbinden ırak olma,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Geçmişle geri kalma,
Müstakbele hem dalma,
Hâl ile dahî olma,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Her dem onu zikreyle,
Zeyrekliği koy şöyle,
Hayrân-ı Hak ol, söyle,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Gel hayrete dal bir yol,
Kendin unut O’nu bul,
Koy gafleti hâzır ol,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Her sözde nasihat var,
Her nesnede zîynet var,
Her işte ganîmet var,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Hep remz u işârettir,
Hep gamz u beşarettir,
Hep aynı inâyettir,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Her söyleyeni dinle,
Ol söyleteni anla,
Hoş eyle, kabûl canla,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Bil elsine-i halkî,
Aklâm-ı Hak ey Hakkî
Öğren edeb ü hulkî,
Mevlâ görelim neyler,
Neylerse, güzel eyler...

Vallahi güzel etmiş,
Billahi güzel etmiş,
Tallahi güzel etmiş,
Allah görelim netmiş,
Netmişse güzel etmiş...

Bir başka manzûmesinde de şöyle buyurdu:

“Cânân elinden gelmişim,
Fâni mekânı neylerim,
Ol mülke meylim salmışım,
Ben bu cihanı neylerim.

Dünyâya geldim gitmeye,
İlm ile hilme yetmeğe,
Aşk ile can seyretmeye,
Ben iyn-u ânı neylerim.

Devr-i zamandan doymuşum,
Kevn-u fesadı kovmuşum,
Dâr-ül-emânı duymuşum,
Ben sicn-i canı neylerim.

Hep i’tibârım atmışım,
Âşıklığa el katmışım,
Ben nefsi dosta satmışım,
Bu düşmanı neylerim.

Aşkın şerbetin içmişim,
Dil gülşenine göçmüşüm,
Ben varlığımdan geçmişim,
Nâm-u nişanı neylerim,

Aşkı tabibim kılmışım,
Derdinde derman bulmuşum,
işin özünü bilmişim,
Yünâniyânı neylerim.

Enfâs-i ışkı derikem,
Mal-u menâli tarikem,
Genc-i nihânı mâlikem,
Nakd-i revanı neylerim.

Ma’rifet tadın almışım,
Fenâ tahtına varmışım,
Mahfice sultan olmuşum,
Dünyâ varlığın neylerim.

Her ne gelirse yahşidir,
Zira o dostun bahşidir,
Çün cümle O’nun işidir,
Ben bed gümânı neylerim.

Ölmüş onunla kalmışım,
Ayn-i hayâta dalmışım,
Kendim bilip gam almışım,
Vehm-u yalanı neylerim.

Gerçi zaman devrân ile,
Pir etti cismim şân ile,
Gönlüm civandır can ile,
Pîr-ü civanı neylerim.

Yâri bana bes görmüşüm,
Ağyârı dilden sürmüşüm,
Ünsîle tenhâ durmuşum,
Ben ins-ü canı neylerim.

Dilden dile bin tercüman,
Varken ne söyler bu lisân,
Çün cân-ü dildir hem zeban,
Nutk-u beyânı neylerim.

Hakkî cemî-i halktan,
Müstagnîyem billahi ben,
Hallâk-ı âlem var iken,
Halk-ı zamanı neylerim.”

İbrâhim Hakkı hazretleri kadının kocasıyla sohbet ve ülfetinin edeblerini şöyle bildirmektedir: Kocası içeri girince, ayağa kalkmalı, kocasını güler yüzle karşılamalıdır. Zevcine (kocasına), merhaba (hoş geldin) efendim demeli, paltosunu almalıdır. Her emrinde ve işinde, kocasına itaat etmelidir. Ondan izinsiz, evinden bir yere gitmemelidir. Kocasının elbisesini temizlemeli, yemeğini ve ekmeğini pişirmelidir. Kocasına gusl ve abdest için leğen ve ibrik getirmelidir. Minder üzerine oturtmalı, eğer isterse, gusl ve abdestte ona hizmet etmelidir. Kocasından izinsiz oruç tutmamalıdır. Güzelliği ve malı ile kocasına övünmemeli, giyinme ve yeme işlerinde kocasına üzüntü vermemelidir. Sesini kocasının sesinden yüksek çıkarmamalı, ona eziyet edip, canından, hayâtından usandırmamalıdır. Kocasının yanında ve arkasında ona duâ etmeli, onu övmelidir. Kocası için gözlerine sürme çekmeli, kına yakmalı ve diğer mübah olan şeylerle süslenmelidir. Kocasının ırz ve malını gece-gündüz korumalıdır. Ya’nî kendi nâmahreme görünmeyip, ondan izinsiz hiç kimseye bir şeyini vermemelidir.

İbrâhim Hakkı hazretleri insanın kendi çocukları ile sohbetinin edeblerini de şöyle bildiriyor: Baba, çocuğunun doğumuna sevinmelidir. Nitekim hazret-i Habîb-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Çocuk dünyâda sürûr, ahırette nûrdur.” Kız çocuğu olursa, daha çok sevinip, onlara hürmet etmelidir. Zira evlâdın hayırlısı kız olmaktır. Nitekim Habîb-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kadının bereketlisi kız doğurmakla başlıyanıdır. Zîrâ ben Allahü teâlâdan ağırlığı ve zahmeti olmayan evlâd istedim, bana kız çocukları verdi.” Çocuğuna güzel isim vermelidir. Yedinci gününde veya daha sonra oğlan için iki koyun, kız için bir koyun, akîka niyetiyle kesip, taksim etmeli yahut pişirip yedirmelidir. Yedinci günden, on yaşına kadar oğlunu sünnet ettirmelidir. Oğlu yahut kızı altı yaşına gelince, onlara Kur’ân-ı kerîm, farz ve dînin edeblerini öğretmelidir. Oğluna okumayı, yazmayı ve kolay bir san’atı öğretmelidir. Zîrâ hadîs-i şerîfde; “San’at fakirlikten emniyettir” buyuruldu. İlme rağbet ederse, ona hidâyet olmuştur. Oğluna iyi isim vermeli, kızına yemek pişirme, yün eğirme ve dikiş dikmeği öğretmelidir. Bütün çocuklarını süsleme, giydirme, yedirme, hediyede beraber tutmalıdır. Turfanda meyveyi önce kız çocuğuna vermelidir. Zîrâ onların yürekleri daha ince ve zayıftır. Çocuklarını şefkatle öpmeli, acıyarak kucağına almalı ve onlara çok merhametli davranmalıdır. Onlarla oynayıp, güler yüzle konuşmalı, onlara bedduâ etmeyip, hayır duâ etmelidir. Çünkü bedduâ fakirlik sebeblerindendir. Ba’zan kabûl olur ve onlara zarar verir. On yaşına gelen çocuklarını, erkek ve kız diye ayırıp, başka başka yataklarda yatırmalı, odalarını ayırmalıdır. Çünkü onları beraber yatırmak, fitneye batırmaktır. Ergenlik çağına gelen çocuklarını, rızâları ile evlendirmelidir. Çocuğunun yapamıyacağı işi ve hizmeti, ona emretmemelidir ki âsi olmalarına yardım edilmiş olunmasın. Yanında olanlarına kendi yediğinden yedirmeli, giydiğinden giydirmelidir. Hiç kimsenin evlâdı için kötü düşünmemelidir ki, böylece onun zararı kendi çocuğuna dönmesin.

Kişinin komşusu ile görüşmesinin edebleri şöyle olmalıdır:

Komşunun ehline hiyânet etmeyip, ırzlarını korumalıdır. Çünkü, hadîs-i şerîfde; “Komşuya hürmet, anaya hürmet gibidir” buyuruldu. Yakın komşusu aç iken, kendi tok yatmamalıdır. Komşusunu eliyle yahut diliyle incitmekten sakınmalı ve onların evine izinsiz bakmamakdır. Gayr-i müslim de olsa, az veya çok komşusuna hediye vermelidir. Evde iyi bir yemek pişirdiği zaman, yakın komşusuna da vermelidir. Satın aldığı meyveden, gördüğü komşusuna hediye etmeli, komşusu borç isterse borç vermelidir. Komşusu muhtaç ise, işlerini ve ihtiyâçlarını görmelidir. Onu bayramlarda ziyâret etmelidir. Komşusunun hayvanlarını dövmemeli, evlâdını kendi evlâdına dövdürüp, sövdürmemelidir. Komşusundan izinsiz kendi binasını onun binasından yüksek ve üzerine gelir şekilde yaptırmamalıdır.

Komşusuna kiremit oluklarının suyu, kar ve toprak birikintisi ile sıkıntı vermemelidir. Komşusunun gizli şeylerini ve ayıblarını sormamalı, onun işlerini ve hâllerini de başkalarına söylememelidir. Komşusuna yolda rastladıkta, önce selâm vermelidir. Sözü kendisi uzatmayıp, öz konuşmalıdır. Komşusundan su, tuz ve ateş gibi, ev ihtiyâçlarını esirgemeyip vermeli, hediyesini, az ise de, kabûl edip, çok görmelidir. Komşunun ayıbını örtmeli ve onu iyi idâre etmelidir. Evini komşusunun izni ile başkasına satmalıdır. Komşusu bir yerden gelince ziyâret etmeli, sevindiği şeyler için göz aydına gitmelidir. Komşusu üzgün olunca, gidip teselli etmeli ve kendisini da’vet edince gitmelidir. Komşusu bir şey isteyince, severek vermelidir. Komşu kusur edince, af ile muâmele etmeli, hasta olunca, varıp görmeli, vefât edince, cenâzelerinde bulunmalıdır. Komşusunun yetim çocuklarını sevmeli ve okşamalıdır. Komşusuna rastlayınca, güler yüzle, tatlı sözle konuşmalı, nasıl muâmeleden hoşlanıyorsa, öyle muâmele etmeli, sert söyliyenlere yumuşak söylemelidir.

İbrâhim Hakkı hazretleri Ma’rifetnâme’sinde arkadaşlık haklarını bildirirken buyurdu ki: “Dostluk hukukunun edasında birçok edebler, dikkat edilmesi lâzım gelen şartlar vardır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kardeşlik iki el gibidir. Birbirlerini yıkarlar.” Sevgili Peygamberimiz ba’zı eshâbıyla bir ağaçlığa girdi. Erak ağacından iki misvak kesti. Biri doğru, diğeri eğri idi. O kerem menbâı, doğrusunu arkadaşına verip, eğriyi kendisi aldı. Eshâbı; “Yâ Resûlallah! Doğrusuna siz benden müstehak iken, bana vermenizdeki hikmet nedir?” diye sordu. Cevâbında; “Eğer misvakı sen bulup kesmiş olsaydın, o zaman doğruyu bana vermen işar (tercih) ve mürüvvet sayılırdı. Çünkü iki arkadaştan hangisi diğerine daha şefkatli ise Allahü teâlâ katında o daha makbûl olur” buyurdu. Böyle kardeşliğin, arkadaşlığın edebleri şunlardır:

Mal ve mülkünü arkadaşına bağışlayıp rızâsına kavuşmalıdır. Bu mümkün olmazsa, kendi malının fazlalığı ile, onun ihtiyâcını gidermektir. Arkadaşının bir ihtiyâcı varsa, o başvurmadan, yardım edip işini görmelidir. Arkadaşının (kardeşliğinin) her sırrını, herkesten saklamalı ve ayıplarını örtmelidir. Halkın onu kötülemesinden üzüleceği sözü ondan saklamalı, halkın onu medhinden sevineceği şeyi ona söylemelidir. Arkadaşının sözünü can kulağı ile dinlemektir. Onun sözüne karışmamak sükût edip dinlemektir. Arkadaşını, güzel ismi ile ya’nî kendine hoş gelen lakabıyla çağırmalıdır. Ona nasihat gerekirse, lütf ve rıfk (yumuşaklık) ile nasihat eylemelidir. Arkadaşının iyilikleri için onu medh ü sena etmeli, gıybeti yapılınca, onu himâye etmelidir. Arkadaşının kusurlarını görmemezlikten gelmeli, kızmayıp af eylemelidir. Arkadaşına sağlığında ve öldükten sonra her namazdan sonra duâ etmelidir. Arkadaşı üzüntülü ise üzülmeli, neş’eli ise sevinmelidir. Arkadaşının yalnızken kendisine söylediği sırrını saklayıp, kimseye söylememelidir. Onun yanında ve arkasında gizli ve açık ona hep hayır düşünmelidir. Arkadaşına kendi işinde bir külfet yüklemeyip, kendi ihtiyâçlarından onun kalbini rahat eylemeli, o gelince, güler yüzle kalkıp, seve seve selâmını almalıdır. Arkadaşına, mecliste geniş yer vermeli, yahut kendi yerini ona vermelidir. Arkadaşının hâl ve hatırını, çocuklarını, yakınlarını sormalıdır. Onun sözünü tasdik edecek sözü söylemelidir. Arkadaşının kalkması zamanında, onu teşyi edip uğurlamalıdır. Velhâsıl, kendine sevdiği şeyi ve muâmeleyi, arkadaşına yapmalıdır. Böylece dostluğunda sâdık olur. Zîrâ kendisi için düşündüğünü, dostu için düşünmeyenin dostluğu bozuk olur. Arkadaşının ölümünden sonra, ehli, çocukları ve sevdiği akrabası ile hüsn-i vefa etmeli, onları aramalı, sormalıdır. Beyt:

Gelir zevk u safa dostun, bana cevr ü cefâsından,
Muhibb-i sâdıkı yeğdir, kişinin akrabasından.

İbrâhim Hakkı hazretleri, insandaki bütün a’zâların günah âfetlerini, ezberleme, unutma, fakirlik ve zenginlik sebeblerini kısaca şöyle bildiriyor “Bir müslüman yedi uzvuyla bütün bedenini üçyüz adet günah âfetlerinden koruduysa, takvâ ehli zümresine dâhil olur. İki dünyâ meşakkatinden selâmet ve rahat bulur. Belki; “Allahü teâlâ katında sizin en kerîminiz, en muttekî olanınızdır” (Hucurât 13. âyet-i kerîmesinin meâli) kerâmetini bulur. İşte günahlardan korunacak uzuvlar (organlar) yedidir. Kulak, göz, dil, el, mide, ferc ve ayaktır. Ayrıca bir de bütün bedendir. Çok şeyler vardır ki, ezberlemeye, unutmaya, fakirliğe ve zenginliğe sebep oldukları eserleri ile isbât olunup, tecrübe edilmiştir.

Kulağın âfetleri: Söylemesi caiz olmayan sözü dinlemek. Çalgı âletlerini dinlemek. Şarkı ve nağmeli sesler dinlemek. Konuşanları onlardan habersiz dinlemek. Kur’ân-ı kerîm ve hutbeyi dinlememek. Kâdı, emîr, emr-i ma’rûf ve nehy-i münker yapanı, üstadı, anneyi, babayı, kocayı ve âmir gibi büyüklerin sözünü dinlememek. Fetvâ sorulan müftînin sözünü dinlememek. Kâdı, hasm ve şahidin sözlerini dinlememek. Kendisinden birşey isteyenin sözünü dinlememek. Yaşlıların sözüne kulak asmamaktır.

Gözün âfetleri: Kasden nâmahrem, yabancı kadınlara bakmak. Kasden başkasının avret yerine bakmak. Fakir ve zaîflere hakaret gözüyle bakmak. Günah işleyenlere zarûretsiz bakmak. Dünyâ işinde, kendinden yüksek olanlara rağbet gözüyle bakmak. Din işlerinde, kendinden aşağı olanlara, uymak gözüyle bakmak. Başkasının evine, izinsiz bakmak. Namazda gözünü yumup bakmamak (Zihnin dağılmaması için ise caiz olur).

Dilin âfetleri: Küfür olan sözü söylemek. Küfür ihtimâli olan sözü söylemek. Yanlış söz söylemek. Yalan söylemek. Gıybet etmek. Koğuculuk etmek. Alay etmek. Kötü, fuhuş söylemek. Sövmek. La’net etmek. Ta’riz (kinâye) ile yalan söylemek. İnâd eylemek. Sırrı ifşa etmek. Bâtıl, boş sözlere dalmak. Dilenerek mal almak. Seyyieye, kötülüğe yardım etmek. Emr-i münker (kötülüğü emr) ve iyiliği yasaklamak. Sözü sertlikle söylemek. İnsanların ayıblarını araştırmak. Büyüklerin yanında söze kendisi başlamak. Bid’at karıştırılmayan ezan okunurken konuşmak. Namaz içinde dünyâ kelâmı konuşmak. Hutbe esnasında konuşmak. Fecrin doğmasından, güneşin doğuşuna kadar dünyâ kelâmı konuşmak. Helada konuşmak. Müslümana bedduâ etmek. Kur’ân-ı kerîm okunurken konuşmak. Câmide dünyâ kelâmı konuşmak, (i’tikâfa niyet ederse caizdir.) Halka kötü lakab söylemek, Allahtan başkasıyla yemîn etmek. Çok yemîn etmek. Kendine bedduâ etmek. İnsanların özrünü kabûl etmemek. Kur’ân-ı kerîmi kendi reyi ile tefsîr eylemek. Mü’mini beğenmeyip hakaret etmek. Birinin sözünü kesmek. Bir şeyin helâl ve temizliğini, ilgililerden değil de başkasından sormak. Mizah eylemek, alay ederek şaka yapmak, insanı yüzüne karşı medh etmek. Başkalarıyla alay edecek, şiirler söylemek. Boş söz konuşmak, iki kişi bir kimsenin yanında, birbirinin kulağına gizli söylemek. Büyük ve küçük abdestini bozana selâm vermek. Günah yolunu göstermek ve günaha izin vermektir.

Elin âfetleri: Haksız yere bir kimseyi öldürmek. Bir kimseyi yaralamak. Bir şey çalmak. Bir kimsenin yüzüne vurmak. Hayvanın kulağını bükmek. Hayvanın yüzüne vurmak. Haksız yere insanları dövmek. Halkın malını çekip almak. Ganîmet malından çalmak. Zenginin; zekât, öşür, fıtra, keffâret ve lukatayı (bulduğu şeyi) almasıdır. Sahih vakıftan, hizmet görmediği hâlde almak. Leş, kan, şarab gibi ayn-ı haram olan şeyleri eline almak. Mecnûnun ve sabinin malını almak. Kendi malını isrâf ve telef etmek, günah yoluna harcamak. Canlı hayvanları nişana bağlayıp; ok, kurşun, yahut taş atmak. Hayvanları birbirleri ile döğüştürmek.

Cünüb, abdestsiz, hayız ve nifâs olanın mıshaf ve tefsîre dokunması ve bu dört kişinin Kur’ân-ı kerîm yazması. Söylemesi haram olan şeyi yazmaktır. Câmide veya câmiye giderken parmaklarını çıtırdatmak. Başkasının malından bir müddet faydalanıp, yine ona vermek için, ondan izinsiz almak. Ona bir ayıb ve noksan gelmese de, yine başkasının mülkünde izinsiz tasarruf kılmak tehlikelidir. Bir mü’mini silâh ile korkutmak. Bir kimsenin bir şeyini, şakadan çalmak. Bir tutamdan kısa olan sakalını biraz daha kısaltmak. Kesilmiş tırnak ve kılları helaya atmak. Kabir üzerindeki yeşillikleri koparmak. Mezarın lahdini kasden açmak. Sağ eliyle (zarûretsiz) burnunu temizlemek. Sağ eliyle istincâ etmek. Parmağını önüne veya arkasına sokmak. Gümüşten başka yüzük takmak. Rüşvet verip, almak hep tehlikelidir. Gasb olunmuş maldan verilen hediye ve sadakayı almaktır. Elinden gelen kimsenin mazlûmu kurtarmaktan el çekmesidir. Tırnaklarını kesmemektir. Bulunan zayi olacak eşyayı almamaktır. Malı ve hayvanı yanmaktan ve teleften kurtarmayı terketmektir. Güneş batınca, çocuk ve hayvanları içeri almayı terketmektir. Gece olunca kapıyı kapamamak. Kapların üstünü örtmeyi terk etmek. Mumu, lâmbayı söndürmeyi terk etmektir.

Karnın âfetleri: Zarûretsiz haram yemek. Doyduktan sonra, yemeğe devam etmek. Bedene zarar veren şeyi yemek. Çarşıda ve yolda ekmek yemek. Kabristanda yemek yemek. Altın ve gümüş kaplardan yemek ve içmek. Oyun ve çalgı bulunan ziyâfetten yemek. İftihar, övünmek için yapılan yemeği yemek, özürsüz sol eliyle yemek. Yemeğin ortasından yemek. Beraber yediği kimsenin önünden yemek. Kırık bardaktan su içmek. Yemeyi, içmeyi hasta oluncaya veya ölünceye kadar terk etmek. Yemek ve içmeği terk etmekle, anaya babaya âsi olmak. Kırk günden çok çorba yemeği terk etmektir.

Fercin âfetleri: Zinâ ve livâta etmek. Abdest bozarken kıbleye, güneşe veya aya yüzünü, yahut arkasını döndürmek. İnsan ve hayvan yiyeceği ile istincâ etmek. Ayakta su dökmek, (küçük abdestini bozmak).

Suya abdestini bozmak. Birikintilere bevl etmek. Gusl abdesti alınan yerde bevl etmek (küçük abdest bozmak). Leğene küçük abdest bozup, evin içinde bırakmak. Sünnet olmamaktır.

Ayakların âfetleri: Günah meclisine gitmek. Ana, baba ve hanımından izinsiz gazâya gitmek. Tâ’ûn salgın hastalık olan yerden kaçmak. Başkasının mülküne, izinsiz gitmek. Kabirler üzerinde yürümek. Kadınların cenâze ile gidip mezarları ziyâret etmesi. Cünüb, hayz ve nifâslının mescide girmesi. Kıbleye, mıshafa ve kitaba doğru ayak uzatmak. Zarûretsiz zâlimlerin kapısına gitmek. Kıymetli yerlere sol ayakla girmek ve oralardan sağ ayağı ile çıkmak. Aşağı yerlere sağ ayakla girmek ve onlardan sol ayağı ile çıkmak. Yolculuktan dönünce ehlinin yanına habersiz gelmek. Câmide insanların boyunlarından aşıp ileri geçmek. Cum’a ve cemaata gitmeyi terk etmek. Öğrenme ve öğretmeye gitmeyi terk etmek. Farz olan cihâd ve hacca gitmeyi terk etmek. Günah olmayan da’vete gitmeyi terk etmek. Âcizin hizmetine gitmeyi terk etmek, ölünün yıkama ve defnine gitmeyi terk etmek. Ücretle çalışanın, çalıştığı kimseye gitmeyi terk etmesi. Çocuğun, ana ve babasının huzûruna gitmeyi terk etmesi. Kadının ev içi işlerini görmemesidir. Yedi uzvun âfetleri bunlardır.

Bütün bedenin âfetleri şunlardır: Avret yeri açık olmak, ipek elbise giymek. Bedenini harama değdirmek. Anaya babaya âsi olmak. Sıla-i rahmi terketmek. Kocanın hakkını gözetmemek. Evlâdını zayi etmek. Komşu komşuya eziyet etmek. Kötü insanlarla arkadaş olmak. Esneyince ağzını açmak. Yol üzerinde oturmak. Başkasının yerinde oturmak. Câmide dünyâ işi işlemek. Eğilerek selâm alıp vermek, insanlara büyü yapmak. Bıyıklarını sünnet olandan fazla uzatmak. Hür kadın mahremi olmadan yolculuğa gitmek. Üç arkadaş, aralarında birini emir edinmemek. Arkadaşı geri kalınca, onu beklememek. Yüzü koyun yatmak. Sipersiz, korkuluksuz dam üstünde uyumak. Eli yağlı yatmak. Abdesti, guslü terk etmektir. Namaz, oruç gibi Allahü teâlânın emir ve yasaklarına uymamak. Tehlikeli gemilere, vâsıtalara binmek.

Çabuk ezberlemek için: Az yemeli, çok tekrar etmeli. Geceleri namaz kılmalı ve ibâdet etmeli. Salât ü selâmı çok söylemeli. Kur’ân-ı kerîmi çok okumalı. Bütün günahlardan el çekmeli. Misvak kullanmalı. Her sabah aç iken bal yemeli. Her gün aç karnına yirmibir tane kuru üzüm yemeli. Balgamı gideren şeyleri yemelidir.

Unutmayı hızlandıran şeyler: Çok günah işlemek. Çok düşünmek ve üzülmek, iş ve meşgûliyeti çok ve dağınık olmak. Ekşi elma yemek. Ense çukurundan kan aldırmak. Mezar taşlarındaki yazıları okumaktır.

Fakirliğe sebep olan şeyler: Günah işlemek. Yalan söylemek. Birgün bir gecede sekiz saatten çok uyumak. Soyunup çıplak yatmak. Çıplak iken abdest bozmak. Bir yanı üzerine yaslanıp ekmek yemek. Ekmek kırıntılarını yere dökmek. Cenabet iken ağzını yıkamadan yemek. Soğan ve sarımsak kabuklarını yakmak. Yaşından büyüklerin önünden yürümek. Anne ve babasını isimleriyle çağırmak. Eline geçen çer-çöple dişlerini kurcalamak. Kendi evlâdına bedduâ etmek. Gece kapların ağzını açık bırakmak. Mumu, kandili nefesle söndürmek. Anne, baba ve üstadına duâyı unutmak. Kısıp ihtiyâcından az harcamak, isrâf edip, haddinden çok harcamaktır. Bunların fakirliğe sebep olduğu eserler ile sabittir.

Zenginliğe sebep olan şeyler: Fakirlere sadaka vermek. Herkese tatlı söz söylemek. Herkese karşı güler yüzlü olmak. Kapları iyice temizlemek. Beş vakit namazın farzlarını ta’dil-i erkân ile vaktinde kılmaktır. Kuşluk namazı kılmak. Her gece Tebâreke sûresini okumak. Ezandan önce mescide gitmek. Hep abdestli durmak. Boş söz konuşmamak. Az konuşmak. Her Cum’a günü yetmiş kerre “Allahüm-megninî bi-halâlike an harâmike vekfinî bi fadlike ammen sivâke” duâsını okumaktır. Bunları yakînen tasdik etmek lâzımdır. Hepsi doğrudur.

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 57

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 39, 40

3) Sefînet-ül-evliyâ cild-2, sh. 148

4) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 74, 75, 547, 1054

5) Ma’rifetnâme

6) Rehber Ansiklopedisi cild-8, sh. 43İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBRÂHİM HALEBÎ

Onikinci asır Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, İbrâhim bin Mustafa bin İbrâhim el-Halebî el-Medârî’dir. Künyesi Ebü’s-Safâ ve lakabı Bürhânüddîn’dir. Onikinci asrın başlarında Haleb’de dünyâya geldi. Doğum târihi kat’î olarak bilinmemektedir. 1190 (m. 1776) senesi Rebî’ul-âhır ayında İstanbul’da vefât etti. Hâlid bin Zeyd Ebâ Eyyüb-i Ensârî hazretlerinin türbesi civârında medfûndur.

İbrâhim Halebî, önceleri bir san’atla meşgûl iken bir rü’yâ gördü. Rü’yâsını, Haleb’de bulunan Kâdiriyye büyüklerinden Şeyh Sâlih el-Mevâhibî’ye anlattı. O da, rü’yâyı, ilim okumaya yönelmek şeklinde ta’bir etti. Bunun üzerine Halebî, Kâhire’ye gidip, orada yedi sene kaldı. Aklî ilimleri okudu. Haleb’e döndüğünde, kendisine, ilim okumaktan maksadın, naklî ilimleri öğrenmek olduğunu, insanın esas olarak naklî ilimlere ihtiyâcı olduğunu söylediler. Naklî ilimleri de öğrenmeye azmeden İbrâhim Halebî, Şam yoluyla Hicaz’a gitmeye karar verdi. Dımeşk’a geldi. Ebü’l-Mevâhib bin Abdülbâkî, İlyâs el-Kürdî, Muhammed Habbâl, Şihâbüddîn Ahmed el-Gazzî gibi âlimlerden okudu. Ayrıca tasavvuf yolunda, Abdülganî Nablüsî hazretlerinden feyz aldı. Hac yolculuğuna devam ederek, Mekke-i mükerremeye vardı. Orada; Cemâleddîn Abdullah bin Sâlim el-Basrî el-Mekkî, Ebû Tâhir bin İbrâhim Gürânî, Muhammed Hayât es-Sindî ve Muhammed bin Abdullah el-Magribî gibi âlimlerden okuyarak ilmini ilerletti.

Hac farizasını îfâ ettikten sonra Kâhire’ye döndü. Orada bulunan Hanefî mezhebi âlimlerinin büyüklerinden Seyyid Ali ed-Darîr’in huzûrunda bulunarak, aklî ve naklî ilimlerdeki tahsilini tamamladı. Aynı zamanda, ders verme husûsunda onun mu’îdi ya’nî yardımcısı, ders vekîli oldu. O büyük âlimden çok istifâde etti. Bundan başka; Şeyh Mûsâ el-Hanefî, Şeyh Süleymân el-Mansûrî, Şeyh Sâlim en-Nefrâvî, Ahmed bin Abdülmün’ım ed-Demenhûrî, Ali İmâdî, Muhammed bin Yûsuf, Mensûr el-Menûfî gibi âlimlerin ders ve sohbetlerinde bulundu ve bu âlimlerin çoğundan icâzet aldı.

Tahsilini tamamlayıp, zâhirî ve bâtınî ilimlerde kemâle geldikten sonra, talebelere ders vermeye başlayan İbrâhim Halebî’nin ilk okuttuğu kitap; “Dürr-ül-muhtâr” kitabıdır. Ayrıca Hidâye ve başka kitapları da okuttu. Talebeler onun derslerine daha çok rağbet ederlerdi.

İbrâhim Halebî, ilim ve edebdeki üstünlüğü, akıl ve zekâsının çokluğu ve kendinde topladığı faziletler, güzel sıfatlar ile kısa zamanda tanınıp meşhûr oldu. Şöhreti her tarafa yayıldı, ilim talibleri onun derslerine adetâ alan ederlerdi. Ders verdiği meclis, talebelerle dolup taşar, çok kalabalık olurdu. Bir müddet orada talebe yetiştirdikten sonra Derse’âdet’e (İstanbul’a) gelerek, zamanın sadrâzamı Koca Râgıp Paşa ile görüştü. Sadrâzam onun ilim ve faziletine âşık olduğundan kendisine hoca ta’yin etti. İbrâhim Halebî’yi yanına aldı. Ondan çok ilim öğrendi. Daha sonra onu Mısır kadılığı ile taltif ederek, Mısır’a gitmesini söyledi. O da Mısır’a gitmek üzere eşyâlarını gemiye yüklediği hâlde, nasıl olduysa çıkan ba’zı mâniler sebebiyle gitmekten vazgeçip, İstanbul’da kaldı. O zaman kadıasker olan Şeyhülislâm Abdullah-ı Rûmî İrânî ile buluştu. Onun yanında müfettiş olarak vazîfe yaptı.

Bundan sonra yine ders vermeye devam eden İbrâhim Halebî, aralarında daha sonra şeyhülislâmlık ve kadıaskerlik makamlarına gelecek zâtların da bulunduğu birçok âlime hocalık yaptı. Süleymâniye Medresesi’nde de müderris olarak ders verdi. Ömrünün sonlarına doğru yaşı ilerlemiş ve bünyesi de çok zayıflamış olduğu hâlde, ilme olan aşkının fevkalâde olmasından dolayı gece-gündüz kitap mütâlâa eder ve yazardı. Aynı zamanda Sultan Selîm ve Ayasofya Câmii medreselerinde ders verirdi. İstanbul’da bulunan âlimlerin çoğu, onun derslerinde hazır bulunurlar, ondan istifâde ederlerdi.

Yazdığı kıymetli eserlerden ba’zılarının isimleri şöyledir: 1- Tuhfet-ül-ahyâr aled-Dürr-ül-muhtâr (Dürr-ül-muhtâr isimli meşhûr esere haşiyedir), 2- El-Hullet-üs-Sâfiyye fî ilm-il-arûz vel-kâfiye, 3- Risâletün fil-arûz, 4- Risâletün fil-mu’ammâ, 5- Risâletün fil-vefk, 6-Şerhu Cevâhir-ül-kelâm, 7- Nazm-üs-sireti.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 112

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 39

3) Silk-üd-dürer cild-1, sh. 37

4) Kâmûs-ül-a’lâm cild-1, sh. 568

5) İzah-ül-meknûn cild-1, sh. 240, 419

6) Brockelmann Sup-2, sh. 398İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBRÂHİM HAMZA (İbn-i Hamza)

Hadîs ve nahiv âlimi. İsmi, İbrâhim bin Muhammed bin Muhammed bin Hüseyn bin Hamza’dır. Seyyiddir. İbn-i Hamza diye meşhûr oldu. 1054 (m. 1644) senesi Zilka’de ayının beşinde, Salı gecesi akşam ile yatsı arasında Dımeşk’da doğdu. 1120 (m. 1708) senesi Safer ayının dokuzunda, Pazartesi günü vefât etti.

İbn-i Hamza, babasının terbiyesinde yetişti. Babası ve ağabeyi Seyyid Abdürrahmân’dan ilim öğrendi. Ayrıca Muhammed Batnînî, Muhammed bin Süleymân Magribî, Şeyh Yahyâ Şâvî Magribî, Şeyh İbrâhim Fettal’dan ilim öğrendi. Fıkıh ve usûl-i fıkıh ilmini; Allâme Haskefî, Muhammed Mehâsinî Dımeşkî, İsmâil Mehâsinî’den, hadîs ilmini; Şeyh Abdülbâkî Hanbelî, Muhammed Ebü’l-Vâhid Hanbelî’den, nahiv ilmini; Necmüddîn Ferâdî’den öğrendi. Şeyh Ahmed Kal’î, Muhammed Belbân Sâlihî, Şeyh Su’ûdî Dımeşkî, Şeyh Abdülkâdir Safverî, Şeyh Ramazan Âtıfî, Ebû Bekr Süleymî Ahmed Hayyât, Kâdı Kemâlüddîn ve daha birçok âlimden de ilim öğrendi. Sahîh-i Müslim ve Sahîh-i Buhârî’yi babasından dinledi. Daha sonra ilim öğrenmek için Anadolu’ya gitti, İstanbul’da; Kastamonulu Mûsâ Efendi, Üsküdar Câmii hatîbi Abdülkâdir Makdisî, Seyyid Abdullah Hicazi ve daha birçok âlimden ilim öğrendi.

İbn-i Hamza, Nakîb-ül-eşrâf (Resûlullah efendimizin mübârek soyundan gelenlerin işleri ile vazîfeli) olarak Mısır’a gitti. Bu sırada Mısır âlimlerinden de istifâde etti. Sonra Dımeşk’daki Mahkemet-ül-bâbül kübrâ nâibliğini üzerine aldı. Birkaç kere nakîblik yaptı. Dımeşk’da Sâlihiyye Medresesi’nde fıkıh ilminde meşhûr “Hidâye” kitabını okuttu. Emcediyye ve Cevziyye medreselerinde ders verdi. Buhârî’nin Câmi’-üs-sahîh’ini üç ay içerisinde Bakırcılar denilen mahalledeki evinde okuttu. Birçok kimse bu dersi dinlemek için geldi.

Dımeşk’da Şâfiîlerin müftîsi olan Şemseddîn Gazzî şöyle anlatır: “İbn-i Hamza’nın evinde verdiği derslerde ben de bulundum. Ondan icâzet aldım. Kendi hattıyla yazdığı icâzetnamesinde hocalarının sayısının seksene ulaştığım gördüm.”

İbn-i Hamza 1199 (m. 1785) senesinde hacca gitti. Hac dönüşünde hastalandı. Bir süre sonra vefât etti. İbn-i Hamza vakar sahibi ve çok ibâdet eden bir zât idi.

İbn-i Hamza’nın yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır.

1) Et-Tıbyân vet-ta’rîf fî esbâb-ı vürûd-ül-hadîs, 2-Hâşiyettin alâ şerh-il-elfiye.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 105

2) Silk-üd-dürer cild-1, sh. 22

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 37

4) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 68, 207İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İBRÂHİM NAZÎRA EFENDİ

Osmanlı kadılarından. Doğum tarihi bilinmemektedir. Edirne’de doğdu. 1188 (m. 1774) senesinde vefât etti. Nereye defnedildiği husûsunda ihtilâf vardır. Meşhûr “Hadîkat-ul-cevâmi’” müellifi Hâfız Hüseyn Ayvansarayî’nin “Mecmûa-i vefeyât’ında Edirne’de vefât ettiği yazılıdır. Ba’zı eserlerde ise, eski Zağra’da vefât ettiği bildirilmektedir.

İbrâhim Nazîra Efendi, tahsilini tamamladıktan sonra, bir müddet müderrislikle meşgûl oldu. Daha sonra kadılık vazîfesine ta’yin edildi. Tasavvuf yolunu Hasen Sezai Gülşenî’den öğrendi. Mesleği îcâbı çeşitli yerleri dolaştı. Kâdılık vazîfesinde bulunduğu sıralarda çok sayıda eser yazdı.

İbrâhim Nazîra’nın yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-Risâlei Ehâdîs-i kudsiyye, 2- Risâle-i Ehâdîs-i erba’în, 3- Letâif-i İmâm-ı a’zam, 4- Terceme-i Kasîde-i Münferice, 5- Terceme-i Risâle-i etvâr-ı Seb’a, 6-Tuhfet-ül-letâif, 7- Câmi’ul-mu’cizât, 8-Şerh-i Gazel-i Niyâzî Mısrî, 9-Terceme-i Câmi’ul-hikâyât, 10-Münc-il-melâl ve Mûsil-ül-kemâl: Bedenî ve ma’nevî ibâdetlerinin işâretlerinden bahseder. 11- Manzûme-i Ahlâkiyye, 12-Behcet-i ebrâr ve lem’ât-ül-esrâr, 13- Tühfet-üz-zevrâ, 14-Risâlet-ül-fünîk, 15- Muhtasar-ı Târih-i Osmânî, 16- Muhtasar-ı Târih-i Edirne, 17- Beyân-ı Hurûfi Tehecci, 18-Mecmûa-i Mekâtib.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-3, sh. 155İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İLYÂS GÜRÂNÎ (Kürdî)

Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve tasavvuf büyüklerinden. İsmi, İlyâs bin İbrâhim bin Dâvûd bin Hıdr el-Gürânî el-Kürdî olup, İran’ın doğusundaki Nişâbûr bölgesinde bulunan, İsferâyin’in Gürân köyündendir. Talebesi Sa’dî bin Abdürrahmân bin Hamza’nın haber verdiğine göre, 1047 (m. 1637) senesinde doğdu. 1138 (m. 1726) senesi Şa’bân ayının onaltısında Salı gecesi Dımeşk’da vefât etti. Bâb-üs-sagîr kabristanında medfûndur.

1070 (m. 1659) senesinden sonra ilim tahsili için Dımeşk’a geldi. Bağdat ve başka yerlerde bulundu. Mustafa Bağdadî, onun kardeşi Mahmûd Bağdadî, Şeyh Tâhir İbni Medlec, Ebüssü’ûd el-Kabâlabî, amcası Şeyh Dâvûd, Tâc-ül-ârifîn el-Bağdâdî, Sa’düddîn-i Bağdadî, Necmüddîn-i Faradî, Abdülkâdir es-Safverî, Şeyh Muhammed Sâlihî, Hayder-i Kürdî, Yûnus el-Mısrî, Muhammed bin Süleymân el-Magribî, Muhammed bin Abdürresûl el-Berzenci gibi birçok âlimden ilim öğrendi. Âlimlerin ders ve sohbetlerinde çok bulunurdu. İlim husûsunda çok gayretli idi. Çok kitap okurdu, ilimde çok yükseldi. Bir taraftan da çok riyâzet ve mücâhede ederek, ya’nî nefsin arzularına muhalefet ederek, batın yolunda yükselmeye gayret etti. Gece-gündüz ilim ve ibâdetle meşgûl olur, yatağa uzanarak, yatıp uyuduğu görülmezdi. O kadar ki, vefât ettiği gece bile yatıp uyumamış, o sıkıntılı hâlde bile ibâdetten geri kalmamıştır. Adetâ nefsini esîr almış idi. Kendisi kullanılmış, sâde elbiseleri giyer, yeni ve gösterişli elbise olursa onu ihtiyâç sahiplerine sadaka olarak verirdi. İnsanların çoğu, onun büyüklüğünü, üstünlüğünü bilirler, kendisine ona göre hürmet ve edeb gösterirlerdi. Çok kerâmetleri görülmüştür.

Önceleri Bâdiriyye denilen yerde ders veren İlyâs Gürânî, 1102 (m. 1690) senesine kadar oradaki vazîfeye devam etti. Daha sonra Kunuvât mahallesinde bulunan Addâs Câmii’ne geçti. Vefâtına kadar orada kaldı. Orada ilim ve edeb âşıklarına çok hizmet etti. Birçok kimse ondan çok istifâde edip, ilim sahibi oldu. Bu kimselerin adedini hesâb etmek imkânsızdır. Derslerine, bulunduğu şehir olan Dımeşk’dan olduğu gibi, başka beldelerden de gelenler olurdu.

İlyâs Gürânî (r.aleyh), kendini, ilme, ibâdete ve Allah yoluna adamış çok yüksek bir zât idi. Hacca gitti. Hacdan sonra bir müddet orada kalarak, daha sonra Dımeşk’a döndü. Ziyâret için, birkaç defa yürüyerek Kudüs’e ve başka mübârek yerlere gidip geldi. Çok ibâdet ederdi. Çok oruç tutar ve çok sadaka verirdi. Hastaları ziyâret eder, cenâzelerde bulunurdu. İlimde o kadar yüksek derece sahibi olmasına rağmen, nerede bir ilim meclisi görse, orada hazır bulunur, istifâde etmeye çalışırdı. Onun bu güzel hâli, başkalarına, hele ilim talebi husûsunda gevşek davrananlara çok güzel misâl ve ibret olur, onları teşvik ederdi.

Devlet erkânı arasında onun sözü makbûl tutulur, onun yardımını alan kimsenin işi mutlaka görülürdü. Böyle olmakla beraber, o devlet erkânı ile görüşmez, onlara pek gidip gelmez, bir içim sularını bile kabûl etmezdi. Onlarla karşılaştığı zaman, va’z ve nasihat ederek, vazîfelerinde dikkat etmeleri îcâbeden husûsları bildirir, bıkmadan, usanmadan bunları tekrar tekrar söylerdi. Duruma göre, ba’zan da sert konuşarak söyler, o kimseler de bütün bunların kendi menfaatleri için olduğunu bildiklerinden, böyle sözlerinden memnun olurlar, seve seve kabûl ederlerdi.

Rivâyet edilir ki: O zamanda Dımeşk’da devlet erkânından Recep Paşa isminde biri vardı. Bu Paşa bir gün İlyâs Gürânî hazretlerini ziyârete gitti. Ondan duâ istedi. O da Paşa’ya buyurdu ki: “Senin için yapacağım duâ kabûl olmaz ve benim duâmın sana fâidesi yoktur. Çünkü, senin hapishânende mazlûmlar var ve onlar sana bedduâ ediyorlar. Bu hâlde bizim sana yapacağımız duâ kabûl olur mu?” Bu sözler üzerine çok duygulanan Receb Paşa, Gürânî’ye bin dinar vererek kabûl etmesini istedi. Gürânî kabûl etmedi ve; “Sen bu parayı, kendilerinden zulümle aldığın mazlûmlara iade et” buyurdu.

İlyâs Gürânî’nin zâhirî ve bâtınî hâlinde, dînimizin emirlerine tam uyanlara mahsûs dinçlik ve sağlamlık var idi. Vefâtında doksan yaşını geçmiş olduğu hâlde, aklında ve his uzuvlarında herhangi bir zayıflama, değişme hâli olmamıştı.

O zamanda Dımeşk’da bulunan âlim ve evliyânın en büyüklerinden olan Abdülganî Nablüsî hazretleri, İlyâs Gürânî’nin vefâtına çok üzülerek bir şiir yazmış ve şiirin son mısra’ında; “Ve mâte İlyâs et-takî ez-zâhid” (1138) diyerek onun vefâtına târih düşürmüştür.

İlyâs Gürânî, ilmi ile âmil olan âlimlerin ve Allahü teâlânın velî kullarının önde gelenlerinden idi. Sözleri müslümanlar için kat’î sened idi. Haramlarla birlikte şüpheli olan şeylerden de sakınır, kalbi Allahü teâlânın korkusu ile titrerdi. Her işi dînimizin emirlerine uygun idi. Dünyâdan yüz çevirmiş, âhırete yönelmiş hâlde bulunurdu. Ya’nî dünyâ hayâtını, çok kıymetli ve her an geçip gitmekte olan bir sermâye kabûl eder, bu sermâyenin her bir kısmını âhırete yarar işler yapmağa harcederdi. Allahü teâlânın makbûl ve sevgili kullarından olduğu her hâlinden belli idi.

İlyâs Gürânî’nin yazdığı eserlerden ba’zılarının isimleri şöyledir: 1- Câmi’ul-Kasîr İmâm-ı Süyûtî’nin (r.aleyh) “Câmi’us-sagîr” isimli eserinin ihtisarı ya’nî kısaltılmış şeklidir. 2- Haşiyetün alâ Cem’il-cevâmi’, 3-Hâşiyetün alâ şerh-ı Îsâguci lil-Fenârî, 4- Haşiyetün alâ şerhi Kisâlet-ül-vad’ı lil-Usâm, 5- Haşiyetün alâ Akâid-is-Sa’d 6- Haşiyetün alâ şerh-ıs-Senûsiyye lil-Kayrevânî, 7- Haşiyetün alâ şerh-ıl-isti’ârât, 8- Haşiyetün alâ Haşiyeti Molla Yûsuf Karabâgî, 9- Haşiyetün alel-Fıkh-ıl-ekber, 10- Haşiyetün alâ şerhi Avâmil-il-Cürcâniyye li Sa’dullah. Bunlardan başka çeşitli eserlere haşiyeleri ve tasavvufa âit birçok risaleleri vardır. Ayrıca, o kadar çok kitaba ta’likler yapmıştır ki, onların sayısını tesbit etmek mümkün olmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 310

2) Silk-üd-dürer cild-1, sh. 272

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 226

4) El-A’lâm cild-2, sh. 8

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İMÂDÎ

Fıkıh âlimi. İsmi, Hamîd bin Ali bin İbrâhim’dir. 1103 (m. 1691) senesinde Dımeşk’da doğdu. Muhakkik, edip, ârif ve kâmil bir zât idi. 1171 (m. 1757) senesinde Dımeşk’da (Şam’da) vefât etti.

İmâdî doğduğu yerde yetişti. Zamanın büyük âlimlerinden ilim öğrendi. İlimde yüksek derecelere kavuştu. Hanbelî müftîsi Şeyh Ebü’l-Mevâhibî’nin, Emeviyye ve Yâguşiyye Câmii’ndeki derslerini dinledi. Ondan icâzet (diploma) aldı. Şeyh Muhammed bin Ali Kâmil’in Emevî Câmii’ndeki vaz’larına ve Sinâniyye Medresesi’ndeki derslerine giderdi. Büyük âlim Abdülganî Nablüsî hazretlerinin Selîmiyye Medresesi’nde verdiği dersleri dinledi. Abdülganî Nablüsî burada, Şeyh-i Ekber Muhyiddîn-i Arabî’nin “Fütûhât-ı Mekkiyye”sinden ders verirdi. Ayrıca Şeyh Abdürrahîm Kabili, Şeyh Abdülcelîl Mevâhibî, Ahmed Gazzî, Muhammed Halîlî, Muhammed bin İmâdî’den ilim öğrendi.

İmâdî, 1128 (m. 1716) senesinde Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevvereye gitti. Bu iki şehirde yaşayan Şeyh Abdullah Basrî, Ahmed Nahlî el-Mekkî, Şeyh Muhammed İskenderî ve Şeyh Tâcüddîn Kal’îden ilim öğrendi.

İmâdî, Dımeşk’a döndükten sonra, Emevî Câmii’nde ders vermeye, talebe yetiştirmeye başladı. 1151 (m. 1724) senesi Ramazân-ı şerîf ayının ortalarında müftî oldu. Ayrıca Süleymâniye Medresesi’nde ders verdi.

İmâdî’nin Dımeşk’da önemli bir yeri vardı. Herkes ona hürmet gösterirdi. İdâreciler ondan çekinir, asla haksızlık ve zulüm yapmazlardı. Osmanlı Devleti ileri gelenleri ile mektuplaşırdı. Heybetli ve vakar sahibi idi. Otuzdört sene müftîlik yaptı.

İmâdî’nin çeşitli ilim dallarına âit yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Şerh-ül-İzâh 2- El-Fetâvâ, 3-Ed-Dürr-ül-müstetâb: Bu eser müellifîn hattı ile yazılmıştır. Dımeşk Arabiyye Kütüphânesi’ndedir. 4- Et-Tafsîl beyn-et-tefsîr vet-te’vîl, 5- Dav’us-sabâh fî tercemeti Ebî Ubeyde bin Cerrah: Yazması Riyad Üniversitesi Kütüphânesi’ndedir. 6- Tercemet-üş-şeyh-ül-Ekber, 7- Risâletün fil-Afyon, 8- Mecmû’ur-resâil, 9- Dîvân-i şi’r, 10- Şerhu beytey er-rakameteyn, 11- Zehr-ur-rebî’ fî müsâadet-iş-şefi’, 12- Risâletün fî defi tâ’ûn, 13- Misbâh-ül-felâh fî duâ-il-istiftâh, 14- El-Lem’a fî tahrîm-il-müt’a, 15- Teka’ka-uş-şennî fî nikâh-ıl-cinni, 16- El-Halâs min damân-il-ecîr-il-müşterek vel-hâs, 17- El-Metâlib-üs-seniyye lil-fetâvâ-il-aliyye, 18-Salâh-ül-âlem bi iftâ-il-âlim, 19-Akîlet-ül-megânî fî te’addüd-ül-gavânî, 20- El-Ikd-üs-semîn fî tercemet-i sâhib-il-Hidâye Burhânüddîn, 21-Mukâtebât.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) El-A’lâm cild-2, sh. 162

2) Silk-üd-dürer cild-2, sh. 11İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İMÂM-I SULTÂNÎ MEHMED EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Kırkdokuzuncu Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Mehmed’dir. Kaynaklarda doğum târihi ve babasının ismiyle ilgili bilgiye rastlanmamıştır. Ancak Bursalı olduğu bilinmektedir. 1141 (m. 1728)’de Bursa’da vefât etti.

İlk öğrenimini Bursa’da gördükten sonra İstanbul’a geldi. Zamanının âlimlerinden ilim tahsil etti. Sesinin güzelliği ve okuyuşunun düzgünlüğü sebebiyle Pâdişâh Dördüncü Sultan Mehmed’in ilgisini çekerek imamlığına ta’yin edildi. Bu sebeple “İmâm-ı Sultanî” diye meşhûr oldu. Bir müddet sonra Sultan Ahmed Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi. Daha sonra kadılık mesleğini tercih ederek ilk önce Yenişehir daha sonra İstanbul kadılıkları vazîfesinde bulundu. Bir ara vazîfeden alındıysa da yeniden iade edildi. Daha sonra Rumeli kadıaskerliğine getirildi. Bu vazîfeden de alındı. 1090 (m. 1679) senesinde tekrar Rumeli kadıaskerliğine getirildi.

Şeyhülislâm Sadreddîn-zâde Sâdık Mehmed Efendi’nin vazîfeden alınması üzerine, 1106 (m. 1695) senesinde şeyhülislâmlık makamına getirildi. Bu vazîfeyi 2 ay 6 gün müddetle yürüttükten sonra bu vazîfeden ayrıldı. Kendi evine çekilip ibâdet ve tâat ile meşgûl oldu. 1115 (m. 1703) senesinde Şeyhülislâm Erzurumlu Seyyid Feyzullah Efendi’nin yeniçeriler tarafından Edirne’de şehîd edilmesinden sonra, Sultan Üçüncü Ahmed Hân tarafından ikinci defa şeyhülislâmlık makamına getirildi. Bu vazîfeyi altı ay yedi gün müddetle yürüttü ve aynı sene içinde vazîfeden ayrılarak Bursa’ya gitti. İki şeyhülislâmlığı müddeti toplamı yaklaşık 9 ay kadardır. Bursa’da yirmidört yıl müddetle ilim öğretmekle meşgûl oldu. İlim öğretip talebe yetiştirmekle meşgûl iken orada vefât etti.

İmâm-ı Sultanî Mehmed Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, ilmiyle âmil, zâhid (dünyâya önem vermeyen), Allahü teâlâya ihlâsla ibâdet eden, İslâm dîninin emirlerine sıkı bağlı, haramlardan ve şüphelilerden şiddetle kaçınan bir zât idi. İnsanlara iyiliği emredip kötülüklerden sakındırma husûsunda çok titiz idi. Hak ve hakîkatin anlatılmasında kimseden çekinmezdi. Kaynaklarda eserleriyle ilgili bilgiye rastlanmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 78

2) İlmiye salnamesi sh. 496

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4186İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İMÂM-I ŞEHRİYÂRÎ MAHMÛD EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Elliüçüncü Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Mahmûd’dur. Tophâneli Ahmed (Ağa) Efendi’nin oğludur. Sultan İkinci Mustafa Hân’ın imamlığını yaptığı için, “İmâm-ı Şehriyârî” diye meşhûr olmuştur. İstanbul’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1130 (m. 1717) senesinde İstanbul’da vefât etti.

İlk eğitim ve öğrenimini İstanbul’da gördü. Zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Sultan İkinci Mustafa Hân’ın İmâmı oldu. Bu arada çeşitli medreselerde müderrislik yapıp, ilim öğretmekle meşgûl oldu. Daha sonra kadılık mesleğini seçerek, ilk olarak Edirne kadılığına ta’yin edildi. Daha sonra Yenişehir kadılığı vazîfesinde bulundu. 1118 (m. 1707) senesinde Anadolu kadıaskerliğine getirildi. 1119 (m. 1708) senesinde Rumeli kadıaskerliğine yükseltildi. 1125 (m. 1713)’de şeyhülislâmlık makamına getirildi. 1 yıl 6 ay 26 gün şeyhülislâmlık yaptıktan sonra, 1126 (m 1714) senesinde bu vazîfeden ayrıldı. Kendi evine çekilip ibâdet ve tâat ile meşgûl iken vefât etti. Kaynaklarda eseriyle ilgili bilgiye rastlanmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 82

2) İlmiye salnamesi sh. 502

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4222İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İSHAK HOCASI AHMED EFENDİ

Osmanlı ulemâsından, aklî ve naklî ilimlerde âlim. Aydın’da Güzelhisar yakınlarında Söbice’de doğdu. Hayreddîn Efendi’nin oğludur. Tahsiline müteakip, Bursa’da Tezkireci İshak Efendi’den himâye gördüğü için, İshak Hocası lakabıyla meşhûr oldu. 1120 (m. 1708) senesinde Bursa’da vefât edip, Şeyh Mehmed Sarbân ve Şeyhülislâm Karaçelebi-zâde Abdülazîz Efendi’nin de medfûn olduğu deveciler kabristanına defnedildi.

Memleketinde ilk tahsilini tamamlayan Ahmed Efendi, doğudaki ilim merkezlerini ziyâret için seyahate çıktı. Şirvan’da Hoca Ni’metullah-zâde Efendi’den ilim öğrenip feyz aldı. İlimde kemâle gelip, Şirvan’dan aldığı icâzetle Bursa’ya geldi. Bursa’da ilim ve irfanı ile büyük i’tibâr gören Ahmed Efendi, şehrin zenginlerinden Tezkireci İshak Efendi tarafından himâye edildi. İshak Efendi’nin oğluna husûsi dersler verdi. Şeyhülislâm Minkârî-zâde bir hac dönüşünde Bursa’ya uğradı. Bu esnada Ahmed Efendi, şeyhülislâmla görüşüp ilmî derecesini isbât eyledi. Bunun üzerine kendisine müderrislik verildi. 1098 (m. 1687) târihinde İshak Paşa Medresesi’ne, iki sene sonra Hüdâvendigâr Medresesi’ne müderris oldu. Daha sonra Anadolu muhâsebecisi, 1115 (m. 1705)’de Muradiye Medresesi müderrisi oldu. Bu sırada Bursa’da bulunan Halvetiyye yolunun büyüklerinden Niyazi Mısrî hazretlerinin sohbetleriyle şereflendi. O mübârek zâttan aldığı feyzle kalbini tasfiye ve nefsini tezkiye eyledi. Ya’nî, kötü ahlâktan kalbini temizleyerek, Resûl-i ekrem efendimizin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâkıyla a’zâlarını süsledi Her işini Allahü teâlânın rızâsı için, dünyâ menfaati düşünmeden yapar oldu. Herkese iyilik yapar, bütün mahlûkâta karşı çok merhametli davranırdı. İnsanlara ilim öğretmek, ibâdet etmek, kitap yazıp talebe yetiştirmekle meşgûl oldu. Bu hâl üzere iken vefât eyledi. Zamanının şâirleri; “Eyledi Ahmed Efendi Ravzâ-yı Adni makam” ve “Eyleye medreseyi Cennet-i ulyâda makam” (1120) mısra’ları ile târih düşürdüler.

Farsça “Hoca”, Türkçe “Ahmedî” mahlasıyla güzel şiirler de yazan, pekçok kıymetli eseri te’lîf, tercüme ve şerheden, bir kısmına haşiye ve açıklamalar yapan Ahmed Efendi’nin başlıca eserleri şunlardır:

1- Tercüme-i Mukaddimet-il-edeb: Mu’tezile fırkası âlimlerinden Zemahşerî’nin mütehassıs olduğu Arab dilinin kaideleri ve faydalarını açıklayan bir eserinin tercümesidir. Osmanlı ulemâsı tarafından çok beğenilen bu tercüme, sonradan İstanbul’da basılmıştır. 2- Manzûme-i akâid: İmân ve i’tikâd bilgilerini anlatan Emâli ve Nûniyye kasideleri gibi manzûm bir eserdir. 3- Muhâdarât ilmine dâir, Sandûkat-ül-me’ârif adlı eseri. 4-Büyük hadîs imamlarından İmâm-ı Muhammed Tirmizi’nin Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) şemâil-i şerîflerine dâir eserini, “Akvem-ül-vesâil fî tercüme-i Şemail” adıyla Türkçeye tercüme etti. 5- Aydınlı Hacı Paşa’nın kelâm ilmine dâir eserinde, Hâşiye-i metni Tevâli’il-envâr fil-kelâm adlı haşiyesini yazdı. 6- Risâle-i irtifa’ veya Risâle-i Îsâkî: Mukantarat tahtası ve kullanılış şekillerine dâir İshak Efendi adına yazılmış bir eserdir. 7- Zıll-ü tahdîd-i cihâd, 8- Dâire-i hendese şerhi, 9- Edebiyat ve belagat değeri yüksek mektûplarını topladığı “Münşeât”i, 10) Kâdı Iyâz’ın “Şifâ-i şerîfine ta’likâti, 11) Münâzara ilmine dâir Mîr Ebü’l-Feth’in eserine haşiyesi, 12) Kâdı Beydâvî hazretlerinin Envâr-üt-tenzil adlı tefsîrine ta’likâtı, 13- İmâm-ı Teftâzânî hazretlerinin Tehzîb-ül-mantık adlı eserine ta’lîkâti, 14- Vahdetnâme-i âlem-engîz: 2918 beytlik manzûm bir eserdir, basılmıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 168

2) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 232

3) Sicilli Osmânî cild-1, sh. 236

4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 218

5) Güldeste-i riyâz-ı irfan sh. 411İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İSMÂİL ACLÛNÎ (Cerrâhî)

Şam’da yetişen tefsîr, hadîs ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, İsmâil bin Muhammed bin Abdülhâdî bin Abdülganî el-Aclûnî ed-Dımeşkî’dir. Cennetle müjdelenen on sahâbîden biri olan, Ebû Ubeyde bin Cerrah hazretlerinin neslindendir. Bunun için Cerrâhî denilmiş ve Cerrâhî nisbetiyle meşhûr olmuştur. Suriye’de Şerî’a nehrinin doğu tarafında, nehre dökülen bir çayın kenarında bulunan Aclûn beldesindendir. 1087 (m. 1676) senesinde orada doğdu. 1162 (m. 1748) senesi Muharrem ayında Dımeşk’da vefât etti. Şeyh Arslan (r.aleyh) türbesinde medfûndur.

Bulunduğu beldede çok küçük yaşlarda Kur’ân-ı kerîmi okumasını öğrenen Aclûnî, kısa bir zamanda da ezberledi. Rivâyet edilir ki: İsmâil Cerrâhî küçüklüğünde Aclûn’da mektebe devam ettiği sırada, bir defasında, rü’yâ âleminde bir kimsenin kendisine, üzerine yeşil çuha işlenmiş beyaz bir kürk giydirdiğini gördü. Bu kürk çok güzel idi. Bu rü’yâ babasına haber verildiğinde babası çok sevinip, oğlunu çağırarak çok duâ etti ve; “Evlâdım! İnşâallah Allahü teâlâ sana yüksek ilim sahibi olmayı nasîb edecek” dedi.

Bundan sonra, ilim öğrenmek aşkı ile Dımeşk’a gelen Cerrâhî, o zamanlar daha onüç yaşında idi. Abdülganî Nablüsî, Şeyh Ebü’l-Mevâhib, Muhammed el-Kâmilî ed-Dımeşkî, İlyâs el-Kürdî, Yûnus el-Mısrî, Abdürrahmân el-Mücelled ed-Dımeşkî, Abdürrahîm el-Kâbilî, Ahmed el-Gazzî, Nûreddîn-i Düsûkî, Abdullah el-Aclûnî gibi Dımeşk âlimlerinden, ayrıca; Abdullah bin Sâlim el-Mekkî, Tâcüddîn-i Kal’î, Yûnus Demirtâşî ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Tefsîr, hadîs, fıkıh ve Arabî ilimlerde yükseldi. İlim öğrenmek husûsunda aşkı ve gayreti o kadar çok fazla idi ki; kelâm, tefsîr, hadîs, fıkıh, usûl, kırâat, ferâiz, hesap, Arabî ilimlerin her çeşidi, mantık ve daha başka ilimlere dâir okuduğu kitapların sayılarının fazlalığı sebebiyle, adetleri tesbit edilememiştir.

İlim tahsilini tamamlayıp zamanın büyük âlimlerinden olarak yetişen Cerrâhî, Şam’da Câmi-i Emevî’de ders verirdi. Yanına gelerek ders ve sohbetlerinde bulunup, ilim öğrenenlerin sayısı pekçoktur.

Cerrâhî nisbetiyle meşhûr İsmâil Aclûnî, güzel ahlâk sahibi, gayet yumuşak kalbli, yumuşak huylu pek üstün bir zât idi. Onun temiz kalbinde; kin, nefret ve düşmanlık gibi kötü huy ve düşüncelere asla yer yoktu. Kanâat sahibi olup, fakirlik sıkıntılarına sabrederdi. Çok ibâdet ederdi. Teheccüdü (gecenin üçte ikisi geçtikten sonra namaz kılmayı) hiç kaçırmazdı. Devamlı olarak ders vermeye, ilmî olarak insanlara fâideli olmaya çok gayret ederdi. Lisânından (dilinden) hoşa gitmeyen söz çıktığı görülmezdi. Nûr yüzlü idi. Kendisinde bulunan güzel haslet ve huyları ile hiç değişmedi.

Silk-üd-dürer kitabının müellifi olan Murâdî diyor ki: “Babam, Cerrâhî’den okudu ve icâzet aldı. Babam, 1157 (m. 1744) senesinde hacca gittiğinde o da hacda idi. Mescid-i Nebi’de Ravda-i mutahherada, ya’nî Resûl aleyhisselâmın kabr-i şerîfi ile minberi arasındaki kısımda, Sahîh-i Buhârî kitabını okutuyordu. Babam da o derslerde bulundu ve çok istifâde etti. Dersi, babam tekrar ederdi. Cerrâhî, babamı hem nazm, hem de nesir hâlinde icâzet yazarak me’zun etti.”

İsmâil Cerrâhî’nin yazdığı eserlerden ba’zılarının isimleri şöyledir: 1-Keşf-ül-hafâ; Bu eserinde halk dilinde dolaşan ba’zı hikmetli sözlerin hadîs-i şerîf olup olmadıklarını, hadîs-i şerîf ise rivâyet yollarını bildirmiştir. 2-Fevâid-üd-derârî bi-tercemet-il-İmâm-ı Buhârî, 3- İdâet-ül-bedreyn fî tercemet-iş-Şeyhayn, 4- Tuhfetü ehl-il-Îmân, 5- Nasîhat-ül-ihvân, 6-Fevâid-ül-mücerrede, 7- Ecvibet-ül-muhakkıka anil-esi’üet-ü-müteferrika, 8- Kevâkib-ül-münîre, 9- Erbe’ûne hadîsen, 10-Ikd-ül-cevher-is-semîn, 11-Esn-el-vesâil bi-şerh-iş-şemâil, 12-İstirşâd-ül-müsterşidîn, 13- Ikd-ül-leâlî, 14- İs’âf-üt-tâlibîn bi-tefsîri kitâbullah-il-mübîn, 15- Feth-ül-mevlâ el-Celîl alâ Envâr-it-tenzîl, 16- El-Feyzu vel-cârî bi-şerhi Sahîh-il-Buhârî (son altı eser tamamlanmamış olan eserlerindendir).

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 292

2) Silk-üd-dürer cild-1, sh. 259

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 220

4) El-A’lâm cild-1, sh. 325

5) Brockelmann sup-2, sh. 422

6) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 28, 54, 78, 83, 94, 244, 420, cild-2, sh. 54, 107, 110, 146, 175, 205, 210, 213, 359, 392, 652İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İSMÂİL AĞA

Osmanlılar devrinde yetişen âlimlerden. Osmanlı şeyhülislâmlarının ellialtıncısıdır. İsmi İsmâil’dir. İshak isminde bir oğlu olduğu için Ebû İshak künyesiyle tanınır. İsmâil Ağa diye de şöhret bulmuştur. Rumeli kadıaskerlerinden Alâiyyeli (Antalyalı) İbrâhim Efendi’nin oğludur. 1055 (m. 1643) senesinde İstanbul’da doğdu. 1137 (m. 1724) senesinde İstanbul’da vefât etti. Sultan Selîm civarında yaptırdığı İsmâil Ağa Câmii’nin bahçesinde defnedildi.

Çocukluğundan i’tibâren babasından ilim öğrendi. Zamanının diğer âlimlerinden de aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Kadıasker Kara Kadri Efendi’nin hizmetinde bulunup, onun yanında mülâzim (stajyer) oldu. 1084 (m. 1674) senesinde, hâriç rütbesiyle müderris oldu. Mektupçuluk, tezkirecilik, Mahmûd Paşa kadıvekilliği gibi vazîfelerde bulundu. İstanbul kassam kadılığı (Bir kişi vefât ettiği zaman geriye kalan mirasını hak ve adâletle mirasçılara taksim eden kadı) vazîfesini yürüttü. Sultan İkinci Ahmed Hân devrinde Süleymâniye Dâr-ül-hadîs’inde müderrislik yapmaktayken, 1104 (m. 1692) senesinde Haleb kadılığına ta’yin edildi. 1110 (m. 1698) senesinde Bursa, 1116 (m. 1704) senesinde Mekke-i mükerreme pâyesiyle Mısır, 1118 (m. 1706) senesinde Mekke-i mükerreme kadılıklarında vazîfelendirildi. 1120 (m. 1708) senesinde İstanbul kadılığına getirildi.

1122 (m. 1710) senesinde Anadolu, 1123 (m. 1711) senesinde Rumeli kadı-askerliği vazîfelerine yükseltildi. Onsekiz ay vazîfe yaptıktan sonra bu vazîfeden ayrıldı. 1127 (m. 1715) senesinde Rumeli kadıaskerliğine tekrar getirildi. 1128 (m. 1716) senesinde Menteş-zâde Abdürrahîm Efendi’nin vazîfeden ayrılması üzerine şeyhülislâmlık makamına ta’yin edildi. Bu yüksek ve şerefli vazîfeyi doğruluk ve adâletle 1 yıl 4 ay 28 gün yürüttükten sonra, 1130 (m. 1718) senesinde vazîfeden ayrılıp Sinop’a gitti. 1133 (m. 1721) senesinde İstanbul’a gelerek kendi evine çekildi. Ömrünün son zamanlarını Allahü teâlâya ibâdet ve tâatle geçirdi. 1137 (m. 1724) senesinde İstanbul’da vefât etti.

Ebû İshak İsmâil Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, güzel ahlâk ve fazilet sahibi bir zât idi. Cömert ve kerem sahibi idi. Herkese iyi davranırdı. 1136 (m. 1723) senesinde İstanbul’da Fâtih’in Çarşamba semtinde evinin bulunduğu arsa üzerinde İsmâil Ağa Câmii’ni yaptırdı. Bu mescidi iki kat olup eni, boyu ve yüksekliği Kâ’be-i muazzamanın eni, boyu ve yüksekliği kadardır. Bu mescidin yanında bir mekteb, bir dâr-ül-hadîs ve bir şadırvan mevcûttur. Kendi kabri, oğulları altmışbirinci şeyhülislâm İshak Efendi ve altmışyedinci şeyhülislâm Mehmed Es’ad Efendi’nin kabirleri bu mescidin bahçesindedir. “Na’im” mahlasıyla yazdığı şiirleri de vardır. Kaynaklarda eseriyle ilgili bilgiye rastlanmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 85

2) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1083

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2, sh. 944

4) İlmiye salnamesi sh. 506

5) Hadîkat-ül-cevâmi’ cild-1, sh. 38İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İSMÂİL HAKKI BURSAVÎ

Anadolu’da yetişen büyük velîlerden. İsmi, İsmâil Hakkı bin Mustafa’dır. Babası Mustafa Efendi, aslen İstanbulludur. Mustafa Efendi, 1062 (m. 1650) senesinde İstanbul esîr Hanı’nda çıkan büyük bir yangında evi ve eşyası yandığından maddî sıkıntıya düştü. İstanbul’u terk ederek Trakya’da bulunan Aydos kasabasına yerleşti. İsmâil Hakkı Bursavî, 1063 (m. 1652) senesi Zilka’de ayının başlarında bir Pazartesi günü Aydos’ta doğdu. 1137 (m. 1725) senesinde Bursa’da vefât etti. Bugün İsmâil Hakkı Tekkesi diye anılan Muhammedî Câmii’nin avlusuna defnedildi.

İsmâil Hakkı Efendi üç yaşına girince, babası onu Celvetiyye yolunun büyüklerinden Seyyid Osman Fadlî Efendi’ye götürdü. Osman Fadlî Efendi, elini öpen İsmâil Hakkı’ya; “Sen doğumundan beri, bizim hâlis talebemizsin” dedi. Yedi yaşında annesini kaybeden İsmâil Hakkı, on yaşına gelince, Osman Fadlî Efendi’nin Edirne’de bulunan ilk halîfesi Abdülbâki Efendi’nin terbiyesi altına girdi. Abdülbâkî Efendi’nin yanında yedi sene kalan İsmâil Hakkı Efendi, ondan; sarf, nahiv, mantık, beyân, fıkıh, kelâm, tefsîr ve hadîs dersleri aldı. Fıkıhta “Mültekâ”, kelâmda “Şerhi akâid” adlı eserleri okudu. Okuduğu bütün eserleri kendi el yazısı ile yazdı.

İsmâil Hakkı Efendi, 1085 (m. 1674) senesinde, zamanın büyük âlimi Osman Fadlî’den ilim öğrenmek için, hocası Abdülbâkî Efendi’nin yazdığı bir mektûbu alarak İstanbul’a gitti. Osman Fadlî Efendi ile Atpazarı’nda bulunan Kul Câmii’nde buluştu. Osman Fadlî, onu eskiden tanıdığından hemen kabûl etti. İsmâil Hakkı Efendi bir müddet hocasına hizmet etti ve Allahü teâlânın zikri ile meşgûl oldu. Birgün hocası Osman Fadlî, onu yanına çağırarak; “Senin istidâdın gelmiş” dedi. Sonra Besmele çekip, Fâtiha-i şerîfeyi okudu ve üzerine üfledi. “Seni Bursa’ya halîfe yaptım” buyurdu.

Kendisi şöyle anlatır: “Hocam beni Bursa’ya halîfe olarak ta’yin ettiği zaman “Mutavvel” adlı eseri okuyordum. Hocamın Fâtiha okuyup üzerime üflemesinden sonra, bende başka bir hâl zuhur etti. Hocamın bu duâsından sonra ilâhî feyz ve ma’rifetlere kavuştum. Bundan sonra âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîflerin tefsîr ve te’villerini yapmaya başladım. Muhyiddîn-i Arabî, Abdülkâdir-i Gaylânî, İbrâhim Edhem, Üftâde ve Azîz Mahmûd Hudâyî hazretlerinden ma’nevî olarak fâidelendim.”

İsmâil Hakkı Efendi, Bursa’ya gittikten sonra bir süre sonra Üsküp şehrine gönderildi. Burada insanlara va’z ve nasîhatta bulunmaya başladı. Bu sırada hocasının şu mektûbu ile talebe yetiştirmeye başladı: “Oğlum Şeyh İsmâil Efendi! Aklen ve dînen, güzel ve beğenilmiş olan şeyleri yapmalarını halka söyle. Kötü ve beğenilmeyen şeyleri yapmaktan onları men et. Kalem sûresinin 48. âyetinde yer alan hitaba hazır ol. Sabırlı ol, şükür edici ol. Gecelerinde ibâdet et. Gündüzleri oruç tut. Muttaki ol. Kötü zanna sebep olacak, töhmet altonda bırakacak yerlerden sakın. Şayet böyle yerlere da’vet olsan bile gitme. Nasıl olursa olsun halkı ilme ve amele da’vet eyle. Onları i’tikâdî ve amelî yönden terbiye eyle. Yanında bulundukları ve bulunmadıkları zaman onlar hakkında iyi konuş. Ne şekilde olursa olsun kendi varlığını ortaya koyma.” On sene Üsküp’de kalan İsmâil Hakkı Efendi, 1096 (m. 1685) senesi Cemâzil-âhır ayının başlarında Tekfur Dağı yoluyla Bursa’ya gitti.

İsmâil Hakkı Efendi, hocasının bir kerâmetini şöyle anlatır: “1096 (m. 1685) senesinde Üsküp’de idim. İstanbul’da bulunan hocam Osman Fadlî’yi ziyârete gitmiştim. Birgün hocamda bir hâl meydana geldi. Bir anda göğsüme top gibi birşey indi. O anda benim Üsküp’den hicret etmem emredildi. Fakat hocam kemâl-i edeblerinden dolayı bunun sırrını söylemedi. Ben hemen Üsküb’e gidip, çoluk-çocuğumu Bursa’ya getirdim, iki sene sonra Üsküp düşmanlar tarafından istilâ edildi. Her taraf yakılıp, yıkıldı ve yağma edildi. Halkın kimi öldürüldü, kimi de perişan oldu. Yine bir ara Bursa’dan hocamı ziyârete gittim. Hocam beni tebessüm ederek karşıladı ve; “Gördüm ki, o zaman bize hakkınızda vâki olan ma’nâ hak imiş. O belâ ve musibetlerden kurtulmanıza vesile oldu” buyurdu.

Din ve dünyâ saadetine sebep olan hocası Osman Fadlî, Kıbrıs’a gönderilince; “Canımız gitti, bedenimiz burada niye durur” diyerek, Magosa’ya gitmek üzere yola çıktı. Magosa’ya vardığı zaman hocası ile birkaç gün sohbet etti. Birgün sohbet esnasında sohbette bulunanları bir cezbe hâli kapladı. İsmâil Hakkı Efendi, o sırada, Azîz Mahmûd Hudâyî hazretlerinin bir ilâhisini ve arkasından bir aşr-ı şerîf okudu. Bunun üzerine hocasının duâsına nail oldu. Osman Fadlî Efendi, İsmâil Hakkı’ya dönerek; “Seni buraya getiren mirasındır. Çünkü senden başka kalbimde uygun bir kimseyi göremedim” dedikten sonra, parmağını İsmâil Hakkı’nın ağzının ortasına koyup; “Bu nefes benden sonra sana nasîb olsun” dedi. İsmâil Hakkı şöyle der: “Hocam böyle buyurduktan sonra bende öyle bir zevk ve hâller hâsıl oldu ki, maksadıma kavuştum.” Yine bir Cum’a günü Osman Fadlî, İsmâil Hakkı’yı yanına çağırdı. Bir tefsîr şerhini uzatıp; “Al şunu, otuzaltı yıllık mahsulümdür. Allahü teâlâ sana daha ziyâdesini ihsân etsin” diye duâ etti. O duâdan sonra İsmâil Hakkı Efendi’de daha yüksek hâller meydana geldi. Seyyid Osman Fadlî şöyle buyurdu: “Allahü teâlâ bana öyle yüksek bir talebe verdi ki, hocam Şeyh Azîz Mahmûd Hüdâyî’ye böyle yüksek bir talebe vermedi.”

İsmâil Hakkı Efendi, hocasının vefâtından sonra Konya, Seydişehir, Söğüt, İznik ve İstanbul yolu ile Bursa’ya geldi Bu yolculuk sırasında Hazreti Mevlânâ’yı, Sadreddîn Konevi’yi ve Eşref-zâde Abdullah Rûmî’yi ziyâret etti.

Sultan İkinci Mustafa Hân’ın, da’veti üzerine, 1107 (m. 1695) senesinde Edirne’ye gitti. Nemçe seferinde, orduya cihâdın sevâbını ve büyüklüğünü anlatarak, askeri coşturdu. Osmanlı Ordusu önce Belgrad’a vardı. Oradan Tuna’yı geçerek düşmanla çarpıştıktan sonra, kışın bastırması üzerine Edirne’ye geri döndü. Ertesi sene ordu yine Edirne’den ayrılarak Belgrad’a gitti. O sırada Sadrâzam Elmas Mehmed Paşa idi. İsmâil Hakkı Efendi, Elmas Paşa’nın hazır bulunduğu gazâların hepsine katıldı ve birkaç yerinden yara aldı. İsmâil Hakkı Efendi, ordunun zaferlerle geri dönüşünden sonra yaralı olduğu hâlde Bursa’ya döndü ve talebe yetiştirmeye, eser yazmaya devam etti.

Hocası Seyyid Osman Fadlî’nin vefâtından yirmisekiz sene sonra, gördüğü bir rü’yâ üzerine ailesiyle birlikte Şam’a gitti. Şam’da üç sene kadar kaldı. Sonra Allahü teâlânın izni, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) işâreti üzerine İstanbul’a gitti. Üç sene kadar Üsküdar’da kaldı. Bu sırada otuza yakın eser yazdı.

Kendisi şöyle anlatır: “Üsküdar’da iken bir gece Şeyh Üftâde ve Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin rûh-u şerîfleri gelip yanıma oturdu. Bursa tarafına gitmemi işâret ettiler. Sizi sağ tarafımıza alalım deyip, beni sağ taraflarına aldılar. Azîz Mahmûd Hudâyî bana çok iltifât etti.”

İsmâil Hakkı Efendi, 1135 (m. 1722) senesinde Bursa’ya gitti, ilk iş olarak bir dergâh yaptırdı ve ismini “Câmi-i Muhammedi” koydu. Dergâh; mescid, semahâne, çilehâne ve misâfir odalarından meydana gelmiştir. Câminin kitabesi bizzat İsmâil Hakkı Efendi tarafından yazıldı.

Ömrünün son günlerini evine çekilerek, eser yazmakla geçirdi. Yetmişaltı yaşında iken, Hakkın rahmetine kavuştu. Kabri, yaptırdığı Câmi-i Muhammedi’nin mihrabının arkasındadır. Sultan İkinci Abdülhamid Hân’ın yakınlarından Hacı Ali Paşa hem türbesini, hem de Câmi-i şerîfi ta’mir ettirmiştir. Kabrin üstü açıktır. Etrâfında ve üstünde demirden şebeke vardır.

Kendisi şöyle anlatır: “Allahü teâlâ, âdeti ilâhiyyesi üzerine beni bulunduğum dereceden daha yüksek bir dereceye yükseltti. Daha önce sahip olmadığım bir meziyeti kalbime akıtarak, beni ilim ve irfan sahibi eyledi. Allahü teâlânın bu şekilde derecemi yükseltip, bana ilim ve irfan ihsân etmesi yedi senede meydana geldi. Fakat bu feyz ve yüksekliğe kavuşmak başa gelen belâ ve musibetlerin, meşakkatlerin acısını tatmaya bağlı olduğundan, pekçok meşakkat ile karşılaştım. Bir taraftan diğer tarafa, bir memleketten başka memlekete gitmek sûretiyle çok meşakkat ve sıkıntılar çektim. Mihnet ve acı, insanı bulunduğu mertebeden aşağı indirmez. Bilâkis başa gelen belâ ve musibeti kadere rızâ ile karşılamak iyi âkibetlere vesile olur. İlk önce yolculuk yaptığım memleket Üsküp idi. Yedi sene sonra oradan Bursa’ya gittim. Yedi sene sonra Kıbrıs’a gitmem îcâb etti. Yedi sene sonra Harem-i şerîfe gittim. Yedi sene sonra Hicaz’a gittim. Orada çocuklarım vefât etti. Hac yolunda çok sıkıntılar çektim. Hattâ kıymetli kitaplarım ve eşyalarımın hepsi elimden gitti. Bütün bunlar karşısında ilâhi emre boyun eğdim. Yedi sene sonra Ebû Yümn’ün kabrini ziyâret maksadı ile doğum yerim olan Aydos’a gittim. Yedi sene sonra ikinci defa olarak hacca gittim. Yedi sene sonra Bursa’dan Şam’a gitmem emrolundu. Bütün akrabâlarımdan uzak kaldım. İşte birçok musibet ve çilelerle geçirdiğim bu yollar kırk seneyi geçiyor. Allahü teâlâ dilediğini yapar. Kimse O’na bunu niçin böyle yaptın diye soramaz. Karşılaştığım ve çektiğim bu sıkıntılar, tamamen ma’nevî işâretlerle meydana gelmiştir. Güzel âkibet, ancak Allahü teâlânın fermanı üzere meydana gelendir. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Benim çektiğim sıkıntıyı hiçbir peygamber çekmemiştir” buyurmuştur, insana gelen belâ ve sıkıntılar kalbi aydınlatır. Belâ ve musibet zamanında tecellî-i ilâhî meydâna geldiği için kalb genişler. Bütün bunlardan dolayı en şiddetli meşakkat, peygamberler hakkında meydana gelmiştir. Onlarınkinden daha hafifi evliyâda görülür. Bu i’tibârla büyük zâtlar hep meşakkat ve sıkıntı çekmişlerdir. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) kendisine çok eziyet ve sıkıntı veren kavmi hakkında; “İlâhî! Kavmime hidâyet eyle. Çünkü onlar bilmiyorlar” buyurarak hidâyetleri için duâ ettiler.” İsmâil Hakkı Bursavi buyurdu ki: “Evliyâyı inkâr etmeyip, muhabbet beslemek lâzımdır. Çünkü hadîs-i şerîfte; “Kişi sevdiği ile beraberdir” buyuruldu. Kıyâmet günü bu büyükler sevdiklerine şefaat edeceklerinden, onları sevmemek uygun değildir. Onlara düşman olmak insanın helakine sebeb olur.”

“Kelime-i tevhîd ile zikr etmenin faydası: Kelime-i tevhîd; söyliyenin korkusunu ve hayalindeki düşünceleri giderir. Allahü teâlânın diğer isimleri ile yapılan zikrde hayâle gelen düşünceler tamamen gitmez. Hayâl galip olup, talebe, bir makamın sahibi oldum sanır. Hâlbuki, kavuştuğu makam hayâlidir. Makam, kalbi ve aynî değildir. Ben böyle iddiacılarla karşılaştım, Bunlardan ba’zısı; “Ben hergece mi’râc ederim” diye iddia ederdi. Ba’zıları da; “Bana günah zarar vermez” diyerek, bozuk i’tikâdda idi. Bu düşünceleri hayâlden gelme idi. Bu ise mekr-i ilâhidir, ya’nî Allahü teâlânın aldatarak, ni’met şeklinde gösterdiği musibetlerdir. Evliyâdan Ebû Ali Rodbârî’den; “Bir kimse günah işler ve; “Bana helâldir. Çünkü ben öyle bir dereceye yükseldim ki, günahlar bana zarar vermez bana te’sîr etmez” derse, bu kimse hakkında ne dersiniz?” diye sorulunca, cevaben; “Öyle bir makama kavuştuğunu söyleyen, kavuştu fakat Cehenneme kavuştu. Yoksa Cennete ve Hakka kavuşmadı. Çünkü, haram olan şeylerin helâl olacağı makam yoktur. Haram olan, her makamda haramdır. Her âlim kendi makamına uygun amel işler. Yükselmeye mâni olan işlerin yanına uğramazlar. İşte bir asırdır âlemde hak ve doğru sûretinde, bâtıl olan işleri yapanlar meşhûr oldu” buyurdu.

“Ma’lûm ola ki, Muhammed aleyhisselâmın yoluna girene farz olan, Allahü teâlâdan başka olan şeyleri kalbinden çıkarmaktır. Mesela; bir kimse bir iş için sefere çıktığında, önce vatanını, hısım ve akrabasını terk edip yola devam eder. Eğer kalbinde vatanının, hısım ve akrabasının sevgisi var ve fazla ise sefere rahat rahat gidemez.

Belki yola da çıkamaz. Bir peygamber (aleyhisselâm) gazâya çıkarken, bir işle uğraşan kimseyi gazâya götürmedi. Meşhûr sözdür ki; “Bir evde iki sarıklı olmaz!” Çünkü herbiri bir tarafa çeker. Evin huzûrunun bozulmasına sebeb olur. Nefs ve şeytan kalbe vesvese verince, insanın zâhiri de bozulur ve kötü işler yapmaya başlar. Namazın fâidesine inancı az olan kimse, kaç rek’at kıldığını şaşırır. Ekseriya dini mes’elelerde yanılır. Çünkü kalbi elinde değildir.

Böyle kimselerin zâhirleri de harabdır. Onun için sûretten hakîkate istidlal et. Arkadaşlarından ayrılma, yoksa yolda kalırsın veya dalâlete saparsın! Topluluktan ayrılan helak olur. Tek olarak yola çıkma. Çünkü şeytan arkadaşın olur. Yolun başlangıcında olanlar a’mâ gibidir önünü göremez. Her an bir tehlike ile karşı karşıyadır. Kendisine yol gösterecek birine ihtiyâcı olduğu gibi, tasavvuf yoluna yeni girenin de yol göstericiye o kadar ihtiyâcı vardır.

Gel beri feyz-i ferâvanla (aşırı feyzle) umman olalım,
Dökelim kanlı yaşı inci ile mercan olalım,

Dîde-i sırrımıza sürme, cilayı çekelim,
Açalım gözümüzü şâhid-i Rahmân olalım.

İbn-i Edhem gibi derviş olup âlemde,
Sûreta merd kedâ, ma’nâda sultan olalım,

Maksat menzile ulaşmak ise eğer,
Bırakalım başka yolu, pîr-i virdden olalım.

Mâsivâdan (Allahü teâlâdan başka şeyler) kurtulmak kesin olarak onlardan alâkayı kesmekle olur. Mâsivâdan ilgiyi kesmek çok zor olduğu için, ekseri âlimler inzivâya çekilerek, insanlardan uzaklaşarak ve zühd (Harama düşme korkusu ile mübahların çoğunu terk) ile bunu sağladılar. Onun için Sadreddîn Konevî; “Görünüşte sultanlar gibi olalım. Fakat fakirler gibi yatıp kalkalım. Büyüklerin çoğu böyle idi. Biz dünyâ malını kazığa bağlarız, yoksa kalbimize bağlamayız” buyurdu.

Kâmil bir hocanın elinde terbiye olunan bir insan, kısa bir süre içerisinde maksadına kavuşur. Bunun misali dağlardaki meyvalar ile bahçelerdeki meyvalardır. Ya’nî dağlardaki ağaçların meyvaları terbiye ve bakım vasıtasıyla olmadığı için geç olgunlaşır ve tatlı olmazlar. Fakat bostanlarda bahçıvanların bakımıyla yetişen ağaçların meyvaları hem kısa zamanda olgunlaşır hem de çok lezzetli olur.”

Bursalı İsmâil Hakkı hazretlerinin yazmış olduğu şiirlerinden ve ilâhilerinden ba’zıları şunlardır:

Allah Diyelim

Zikr edelim hakkın güzel ismini,
Gelin Allah, Allah diyelim yâ hû!
Koymayalım dilimizden yâdını,
Gelin Allah, Allah diyelim yâ hû!

Hak dilinden zikr edelim her nefes,
Allah diyelim kırılınca bu nefes,
Mâsivâdan, çünkü Allah bize hayırlı,
Gelin Allah, Allah diyelim yâ hû!

Can ve teni burada koyup gidelim,
Sır ile Mevlâya mi’râc edelim.
Zikri yeter, gayri fikri nidelim,
Gelin Allah, Allah diyelim yâ hû!

Var iken gönülde bu endîşe,
Takmayalım adımızı dervişe,
Yetmez mi Hakka, ya bize bu pîşe,
Gelin Allah, Allah diyelim yâ hû!

SeherdeSeherlerde eser bâdı tecellî,
Uyan ey gözlerim vakti seherde.
Açılır gonce-i ihsânı külli,
Uyan ey gözlerim vakt-i seherde.

Tecellî bağına girmek dilersen,
Hakîkat güllerin dermek dilersen,
Cemâl-i Hazreti görmek dilersen,
Uyan ey gözlerim vakt-i seherde.

Hicâb-ı gafleti kaldır aradan,
Görürsün vechi bâki her aradan,
Uyursun sen, uyumaz ol yaradan,
Uyan ey gözlerim vakt-i seherde.

Yuyanlar çeşm-i nerkisten bu hâbı,
Seher vakti görürler mehtabı,
Gözün aç hakkından işit hitabı.
Uyan ey gözlerim vakt-i seherde.

* * * *

Kargalar tuttu bu gülistanı,
Dinlemez kimse bülbülün sesini.

Var iken bağda diken ve çöpler,
Kim bilir kadrini gül ve çiçeğin.

Misk-i anber gelir mesame duhânı,
Var iken bunu neylesin halk ânı.

Kimi derviş, kimi şeyh geçinir,
Hani o hande Hâlid ve hânı?

Hakkıyla Hakka iltica eyle,
Bâz der çünkü bâb râ humânî.

İsmâil Hakkı Bursavî’nin 106 adet eseri vardır. Bunlardan altmış kadarı Türkçe olup, sâde bir üslûp ile yazmıştır. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Tefsîr-i Rûh-ül-Beyân: Kur’ân-ı kerîmin tefsîridir, İsmâil Hakkı hazretleri bu tefsîrinde şöyle buyurur: “Ma’nevî pederim, Şeyh-i Ekber Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin delâleti ile, birgün rü’yâmda Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana lütfedip arkamı sığadılar. Tatlı bir ifâde ile; “Ümmetim için bir tefsîr yaz” diye emir buyurdular. Bunun üzerine Allahü teâlâdan ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) rûhâniyetinden yardım isteyerek üç cildlik bir tefsîr yazdım.” Bu tefsîr hem İstanbul’da hem de Mısır’da basılmıştır. Daha ziyâde bir va’z tefsîridir. 2- Şerh-i Muhammediyye (iki cild), 3- Şerh-i Mesnevî (iki cild), 4- Şerh-i Pendi Attâr, 5- Şerh-i Bostan, 6- Şerh-i Hadîs-i Erba’în, 7- Risale fî ilm-i Hadîs, 8- Kitâb-ül-Kebîr, 9- Kitâb-ün-netice, 10- Şerh-i Mukaddime fî ilm-i Nahv, 11- Şerh-i fıkh-ı Gîydânî, 12- Hüccet-ül-bâliga, 13- Kenz-i Mahfi, 14- Nakd-ül-hâl, 15-Risâlet-ül-câmi’a, 16- Risâle-i Verdiyye, 17- Şerh-i Şuab-il-Îmân, 18- Vesîlet-ül-merâm, 19- Şerh-ül-âdâb, 20- Kitâb-ül-envâr, 21- Sülûk-ül-mülûk, 22- Silsile-i nâme-i Celveti, 23- Kitâb-ül-mir’ât, 24-El-Vâridat-ül-kübrâ, 25- Hutab-ül-hutabâ, 26- Risâle-i Vahdet-i vücûd, 27-Şerhu salât-iş-Şifâ, 28- Esrâr-ül-hac, 29- Şerhu Dîbâce-i kasîde-i İbn-i Fârid, 30- Şerh-ül-mukrî el-Cezerî fî ilm-it-tecvid, 31- El-Vesâyâ fil-Uhûd, 32-Risâlet-ün-nesâyih, 33- Dîvân.

Kitâb-ül-hitâb adlı eserden bir bölüm:

“Bir kimse yapılması vâcib olanı yapmasa veya yapılmaması lâzım geleni yapsa, Allahü teâlânın ta’yin ettiği hududu aştığı için âsî ve günahkâr olur. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) ümmetinden sünnetini işlemediği için intikam almaz, ümmetinin cezalandırılmasını istemez. Allahü teâlânın emirleri ve yasakları böyle değildir. Allahü teâlânın, insanların aklının alamıyacağı emir ve yasakları çoktur. Bunlar, Allahü teâlânın mekridir. Bu mekrden kurtulmak için Resûlullahdan ( aleyhisselâm ) gelen emir ve yasaklara uymak lâzımdır. Onun için Cüneyd-i Bağdadî (r.aleyh); “Kitâb ve sünnet, İslâmiyet terazisinin iki kefesidir” buyurdu.

Her insanın yanında bir melek bir de şeytan bulunur. Hayırlı düşünce ve ilhamlar melektendir. Kalbe gelen düşünceler dine muhalif ise, şeytanın iğvasından kalbe üfürdüğü vesveselerindendir. Melekler helâl yola da’vet eder, mübaha da’vet etmez. Şeytan ise harama da da’vet ettiği gibi mübaha da da’vet eder. Çünkü mübah sebebiyle hile yaparak, günah işletmeğe sevk eder.”

Rûh-ül-Beyân tefsîrinden ba’zı bölümler:

“Allahü teâlâ, Adem aleyhisselâmı yarattığı zaman, Cebrâil aleyhisselâmı ona şu üç hediye ile gönderdi: Akıl, ilim, haya. Cebrâil aleyhisselâm, Hazreti Adem’e (aleyhisselâm); “Ey Âdem! Bu üç hediyeden dilediğini seç” dedi. Âdem aleyhisselâm aklı seçti. Bunun üzerine Cebrâil aleyhisselâm, ilim ve hayaya yerlerine dönmelerini işâret etti. İlim ve haya; “Biz âlem-i ervahta birdik. Âlem-i ecsâdda (cesetler âlemi) birbirimizden ayrılmamıza asla râzı olmayız. Akıl nerede olursa biz ona tâbi olarak onunla beraber oluruz” deyince, Cebrâil aleyhisselâm; “Yerleşin” emrini verdi. Akıl dimağa, ilim kalbe, haya göze yerleşti.”

İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti: “Birgün Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) mescidden çıkıp şeytanla kanlaşınca; “Seni benim mescidimin kapısına kim getirdi?” diye sordu. Şeytan; “Allah getirdi” dedi. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Niçin getirdi?” diye sorunca, şeytan; “İstediğini bana sorman için” dedi. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Ey mel’ûn! Ümmetimi cemâat ile namaz kılmaktan neden menediyorsun?” diye suâl etti. Şeytan; “Yâ Muhammed ( aleyhisselâm )! Ümmetin cemâatle namaza başladığı zaman, beni şiddetli bir sıtma tutuyor. Onlar namazlarını bitirip dağılıncaya kadar benden çıkmıyor” dedi. Server-i âlem ( aleyhisselâm ); “Ey mel’ûn! Ümmetimi ilim öğrenmekten ve duâdan niçin menediyorsun?” diye sordu. Şeytan; “Yâ Muhammed ( aleyhisselâm )! Ümmetin duâ ettiği zaman ben kör ve sağır oluyorum. Onlar dağılıncaya kadar bu hâl benden gitmiyor” dedi. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Ey mel’ûn! Ümmetimi niçin Kur’ân-ı kerîm okumaktan alıkoyuyorsun?” diye suâl edince, şeytan; “Yâ Muhammed ( aleyhisselâm ) Ümmetin Kur’an-ı kerîm okumaya başlayınca ben kurşun gibi eriyorum” dedi. Son olarak Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Ey mel’ûn! Ümmetimi niçin cihâd etmekten alıkoyuyorsun?” diye suâl buyurdu. Seytan; “Yâ Muhammed ( aleyhisselâm )! Ümmetin cihâd için sefere çıktığı zaman, ayaklarıma bukağı vuruluyor. Onlar dönünceye kadar bukağı ayaklarımda kalıyor. Onlar hacca gittikleri zaman zincirlerle bağlanıyorum. Onlar sadaka vermeğe niyet ettiklerinde, başıma bıçaklar konuyor. O bıçaklar beni kesiyor” dedi.”

Şöyle anlatılır: Vaktiyle bir velî, hac farizasını yerine getirmek için Mekke-i mükerremeye gitmeye niyet etti. Henüz akıl baliğ olmayan erkek evlâdı ona; “Babacığım nereye gidiyorsun?” diye sordu. Velî; “Beytullaha gidiyorum” dedi. Çocuk o evi gören, evin sahibini de görür sanarak, babasına; “Ey Baba! Beni niçin götürmüyorsun?” deyince, babası; “Oğlum sen hacla mükellef değilsin” dedi. Çocuk ağlayıp ısrar edince, velî zât çocuğunu da hacca götürdü. Mîkâta vardıklarında, ihrama girip, telbiyede bulundular. Harem-i şerîfe girince Beytullah göründü. Çocuk Kâ’be-i şerîfi görür görmez; “Allahü ekber” diyerek, orada rûhunu teslim etti. Babası bu durum karşısında hayretler içinde kaldı. Bu duruma çok üzüldü. Kâ’be-i şerîfden o anda şöyle bir nidâ geldi: “Sen beyti istedin, beyti buldun. Çocuk ise beytin sahibini istedi. O da Allahü teâlâyı buldu.

Allahü teâlânın velî kullarından birisi, İbn-i Sina’ya; “Ömrünü aklî ilimlerle bitirdin. Bununla hangi dereceye ulaştın” diye sordu. O da; “Günün saatlerinden bir vakit buldum ki, o vakitte demir hamur gibi olur” dedi velî zât; “O saati bana bildir” dedi. O vakit gelince İbn-i Sina, velî zâta haber verdi ve eline bir demir parçası alarak parmağını demire soktu. O vakit geçtikten sonra velî zât, İbn-i Sina’ya; “Biraz önce yaptığın gibi demire parmağını sokabilir misin?” dedi. İbn-i Sina; “Hayır! Çünkü o bu vaktin özelliklerindendir. Başka zaman yapılamaz” deyince, velî zât eline bir demir alıp, parmağını soktuktan sonra; “Akıllıya yakışan ömrünü fâni şeylerle harcamamaktır” dedi.

Bir zât, hacca giderken Ahmed-i Nâmıkî Câmî hazretlerinin sohbetlerine katıldı. O meclisin ma’nevî havasını teneffüs etti. Sohbet arasında Ahmed-i Nâmıkî Câmî’nin başının üzerinde kalkan gibi bir nûrun parladığını gördü. Ona olan sevgi ve bağlılığından hac için izin istedi. Ahmed-i Câmi, onun hacca gitmesine müsâade etti. O zât hac farizasını yerine getirdikten sonra tekrar Ahmed-i Nâmıkî Câmî’nin meclisine uğradı. Fakat, bu sefer hacca giderken gördüğü nûru göremedi. Ahmed-i Nâmıkî Câmî’den bunun sebebini sordu. O da; “Sen hacca gitmeden önce iltica ve acizlik içinde idin. Buraya gelip bu meclisden nasîblendin. Himmete kavuştun. Şimdi ise hac farizasını îfa ettikten sonra hacı ünvanını aldın. Bu durum seni gurûrlandırdı. Kendine bir mertebe verdiğin için, bu hâl seni önce kavuşmuş olduğun ma’nevî dereceden düşürdü. Bu yüzden de o nûru göremez oldun” buyurdu.

Şöyle nakledilir: Îsâ aleyhisselâm, birgün bir yahudi ile beraber yolculuğa çıkmıştı. Yanında üç tane çörek bulunuyordu. Çörekleri yahudiye vererek; “Bunları muhafaza et” dedi. Bir süre sonra yahudi çöreğin birisini yedi. Îsâ aleyhisselâm; “Üçüncüsü nerede?” deyince, yahudi; “İki tane idi” dedi. Yollarına devam ettiler. Yahudi Îsâ aleyhisselâmın mu’cizelerini gördüğü hâlde, suçunu i’tirâf etmedi. Böyle yürürken yolda üç altın dolu kaba rastladılar. Yahudi; “Yâ Îsâ! Bunları paylaştır” dedi. Îsâ aleyhisselâm; “Biri benim, biri senin diğeri de çöreği yiyenin” dedi. Yahudi sevinerek; “Üçüncü çöreği ben yedim” dedi. Îsâ aleyhisselâm; “Ey yahudi! Benim yanımdan ayrıl. Sen Allahü teâlânın kudretini gördüğün hâlde, üçüncü çöreği yediğini söylemedin de, şimdi dünyâ malından olan altın dolu kapları görünce, onlara sahip olabilmek için söyledin” dedi. Altın dolu kapların hepsini yahudinin yanında bırakarak, oradan ayrıldı. Bir süre sonra üç hırsız gelip yahudiyi öldürerek elinden altın kaplarını aldılar. Yemek getirmek için içlerinden birini gönderdiler. Kalan ikisi aralarında anlaşarak; “Giden arkadaşımızı gelince öldürelim” diye karar verdiler. Yemek getirmeye giden de, onları öldürmek ve altın kaplarına sahip olmak için yemeğin içine zehir koydu. Yemeği arkadaşlarına götürünce, diğerleri bir ufak münâkaşa sonunda onu öldürdüler. Diğer ikisi de gelen zehirli yemeği yeyince biraz sonra zehirlenerek öldüler. Îsâ aleyhisselâm dönerken, yahudiyi ve o üç kişiyi ölü olarak görünce hayretler içinde kaldı. Cebrâil aleyhisselâm gelerek ona durumu olduğu gibi anlattı.

Akıllı insana yakışan, dünyâ malının çokluğu ile gurûrlanmamak ve dünyâ malını toplamak için fazla çalışmamaktır. Dünyâ âhıretin tarlasıdır. Âhıret yolculuğuna hazırlanmak için sâlih amel işlemelidir. Dünyâ malının çokluğu ile gurûrlanmak, fakirleri hor ve hakîr görmek ve onlarla alay etmek zenginlere hiç yakışmaz. Zîrâ bu sıfat, kâfirlerin sıfatlarındandır.

Şöyle anlatılır: Hasen-i Basrî, hacca giderken, yolda devesini kaybetti. Devesini ararken bir çocukla karşılaştı. Çocuğa devesini görüp görmediğini sordu. Çocuk da devenin olduğu yeri, ona ta’rîf etti. Hasen-i Basrî deveyi bulunca çocuk ona; “Yâ Şeyh! Sen ne yiyip, ne giyersin?” diye sordu. Hasen-i Basrî de; “Şehvetimi kırmak için arpa ekmeği yiyorum. Nefisimi zelîl etmek ve gurûrumu kırmak için de yün giyiyorum” dedi. Çocuk; “Helâl olduktan sonra istediğini ye ve dilediğini giy” dedi ve tekrar sordu: “Ey Şeyh! Nerede kalıyorsun?” Hasen-i Basrî de; “Kamış evde kalıyorum” diye cevap verince çocuk; “Kendine zulm etme, istediğin evde kal” dedi. Hasen-i Basrî; “Sen çocuk olmasaydın bütün konuştuklarını senden alırdım” dedi. Çocuk gülümsiyerek; “Seni gâfil görüyorum. Zîrâ sana dünyâdan haber verdim, kabûl ettin. Dinden haber verecektim, sözlerimi kabûl etmedin. Şimdi evine dön ve kendini ibâdete ver. Ma’nen yüksel, hac farîzasını yerine getirmek için kendini hazırla. Şimdilik sana hac yoktur” dedi.

Mâlik bin Dinar şöyle anlatır: “Birgün, toprakla oynayıp ba’zan gülen ba’zan ağlayan bir çocuğa rastladım, önce çocuğa selâm vermek istedim. Fakat kibirden selâm vermedim. Hemen nefsime; “Ey nefs! Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) büyüklere de küçüklere de selâm verirdi” diyerek çocuğa selâm verdim. Çocuk; “Ve aleykümselâm ve rahmetullâhi ve berakâtühû yâ Mâlik bin Dinar” diye cevap verdi. Hayret içinde kalarak çocuğa; “Sen beni hiç görmediğin hâlde nasıl tanıdın?” diye sordum. Çocuk; “Âlem-i melekûtta benim rûhumla senin rûhun karşılaştı. Bizi Allahü teâlâ karşılaştırdı” dedi. Çocuğa; “Akıl ile nefs arasında ne fark var?” diye sorunca, çocuk; “Nefisin seni selâmdan men etti. Aklın ise seni selâm vermeğe teşvik etti” diye cevap verdi. “Sen neden toprakla oynuyorsun?” diye sordum. Çocuk; “Topraktan yaratıldık, yine toprağa karışacağız” dedi. Ben yine; “Seni ba’zan ağlarken ba’zan gülerken görüyorum. Sebebi nedir acaba?” diye sordum. “Rabbimin azâbını hatırladığım zaman ağlıyorum. Rahmetini hatırladığım zaman ise tebessüm ediyorum” dedi. “Ey oğul! Senin hangi günâhın var ki ağlıyorsun?” diye sorunca, çocuk; “Yâ Mâlik! Bunu söyleme. Zîrâ ben anamdan; küçük odun olmadan, büyüklerin tutuşmadığını gördüm” diye cevap verdi.”

Şöyle rivâyet edilir: Hazreti Îsâ (aleyhisselâm) yolculuk esnasında, bir dağ başında Allahü teâlâya ibâdet eden birine rastladı. Onun yanında içmek ve temizlik yapmak için bir pınar ve bakla yetiştirilen bir bahçe vardı. Îsâ aleyhisselâm o zâta selâm verdi. O zât da selâma mukâbelede bulundu. Îsâ aleyhisselâm; “Ne zamandan beri burada Allahü teâlâya ibâdet ediyorsun?” diye sordu. O zât; “Seksen seneden beri Allahü teâlâya ibâdet ediyorum. Şimdiye kadar Allahü teâlâdan bir dilekte bulundum. Allahü teâlâ dileğimi vermedi” dedi. Îsâ aleyhisselâm o dileğin ne olduğunu sorunca, o zât; “Allahü teâlâdan ma’rifet ve muhabbetinden bir zerre kalbime koymasını istiyorum. Fakat duâmı kabûl buyurmadı. Sen O’nun peygamberisin. Bu dileğimi bana vermesi için Hak teâlâdan ister misin?” deyince, Îsâ aleyhisselâm pınardan abdest alıp iki rek’at namaz kıldı. Allahü teâlâdan o zâtın dileğini yerine getirmesini niyaz etti. Sonra yoluna devam edip gitti. Geri dönerken yine o zâtın bulunduğu yere uğradı. Pınarın kaybolmuş, bahçenin de talan olmuş olduğunu gördü. Bu durum karşısında; “Yâ Rabbî! Ben, bu zât için senden ma’rifet ve muhabbet istedim. Sen ise rûhunu kabzettin. Bunun hikmeti nedir acaba?” diye niyazda bulundu. Allahü teâlâ şöyle vahyetti: “Yâ Îsâ! Sen bilmiyor musun ki, benim ma’rifet ve muhabbetim dünyânın harab olmasındadır. Beni bilen, beni seven hiçbir yerde yerleşmez ve oturmaz.” Yâ Îsâ! Onu görmek istersen şu vadidedir. Git onun durumunu gör.” Îsâ aleyhisselâm gidip onu orada gördü. Abid hiçbir şeyden habersiz, mecnûn olmuş bir hâlde idi. Îsâ aleyhisselâm seslendiği hâlde işitmedi. O zaman Allahü teâlâ; “Yâ Îsâ! izzet ve celâlim hakkı için onu kılıçla kessen duymayacaktır. Zîrâ ben onun kalbine ma’rifet ve muhabbetimi yerleştirdim. Yerleştirdiğim o ma’rifet ve muhabbetim zerreden daha azdır. Onu biraz arttırsaydım o yer ile gök arasında mest olup dolaşırdı” diye vahy etti.

Şöyle anlatılır: “Ebû Mansur bin Zâkir, sâlih ve zâhid bir zât idi. Vefâtı yaklaştığı zaman çok ağladı. “Ölüm ânında niçin ağlıyorsun?” diye sorulduğunda; “Hiç gitmediğim bir yola gideceğim için ağlıyorum” diye cevap verdi. Vefât ettikten dört gün sonra oğlu, Ebû Mansur bin Zâkir’i rü’yâsında gördü ve; “Ey Babacığım! “Allahü teâlâ sana nasıl muâmelede bulundu?” diye sordu. “Ey oğlum! Burada işler zannettiğinden çok daha zor. Rabbim bana; “Ey Mansur! Ben sana yetmiş senelik ömür verdim. Bugün buraya hangi amelin ile geldin?” diye suâl etti. Ben; “Otuz hac ile geldim yâ Rabbî!” dedim. Hak teâlâ; “Onları kabûl etmedim” buyurdu. Ben; “Kendi ellerimle muhtaçlara kırkbin dirhemi sadaka olarak dağıttım” dedim. Allahü teâlâ; “Onları da kabûl etmedim” buyurdu. Ben; “Yâ İlâhî! Kırk harbe katıldım” dedim. Hak teâlâ; “Onları da kabûl etmedim” buyurdu. Ben; “O zaman ben muhakkak helak oldum yâ Rabbî” dedim. Allahü teâlâ; “Bu gibi şeylere bakarak azâb etmek keremimden değildir. Yâ Ebâ Mansur! Hatırlamıyor musun, falan gün müslümanların ayağı kaymasın diye yoldan küçük bir taş parçasını kaldırmıştın. İşte bunun için sana acıdım. Zîrâ ben iyilik yapanların iyiliklerini asla zayi etmem” buyurdu” dedi.”

Ka’b-ül-Ahbâr şöyle anlatır. “Nûh aleyhisselâmın vefâtı yaklaştığı zaman, oğullarından Şam’ı çağırarak, ona şöyle vasıyyette bulundu: “Sana iki şeyi yapmanı, iki şeyi de yapmamanı vasıyyet ediyorum. Vasıyyetimin ilki; “La ilahe illallah” kelimesidir. Zîrâ o yedi kat semâyı aşar. Ona hiçbir şey perde olamaz. Yer ve gökler ve onların içindekilerin hepsi terazinin bir kefesine Kelime-i tevhîd de diğer kefesine konmuş olsa idiz Kelime-i tevhîd ağır gelirdi. İkincisi ise; “Sübhânallahi vel hamdülillahi” kelimesini çok söylemendir. Zîrâ o bütün sevâbları içinde toplar. Yapmanı istemediğim şeylerin ilki; “Allahü teâlâya şirk koşmak, ikincisi ise; “Allahü teâlâdan başkasına güvenip dayanmaktır.”

Şöyle nakledilir: “Fudayl bin Iyâd, talebelerinden birinin vefâtı yaklaşınca, onun yanına giderek, Yâsîn-i şerîf okumaya başladı. Talebe; “Ey Hocam! Bunu bana okuma” deyince, Fudayl bin Iyâd sustu. Sonra o talebeye Kelime-i tevhîdi telkin etti. Talebe; “Ben o mübârek sözü söyliyemiyorum. Çünkü ondan beriyim” diyerek vefât etti. Fudayl bin Iyâd evine dönerek, evden çıkmaksızın kırk gün ağladı.

Sonra rü’yâsında onu Cehenneme götürürlerken gördü ve sordu: “Ey Oğul! Sen talebelerimin en iyilerindendin. Neden Allahü teâlâ senden ma’rifet nûrunu aldı?” Talebe; “Üç şey sebebiyle Allahü teâlâ benden ma’rifet nûrunu aldı. 1- Nemime: Çünkü ben size başka, arkadaşlarıma başka söylerdim. 2- Hased: Ben arkadaşlarıma hased ederdim. 3- İçki: Bir defasında hastalanmıştım. Hastalığımı tedâvi ettirmek için hekime gittim. Hekim bana; “Her sene bir kadeh şarap içeceksin, yoksa iyi olmazsın” dediği için şarap içiyordum” dedi.”

“Sehl bin Abdullah’a biri gelip; “Evime hırsız girdi. Eşyalarımı çaldı” diye şikâyette bulununca; “Sen, Allahü teâlâya şükr et. Şayet hırsız olan İblîs, kalbine girip îmânını çalsaydı, o zaman ne yapacaktın” buyurdu.

“Ebû Ca’fer Bağdadî buyurdu ki: “Altı haslet, altı kişiye yakışmaz: 1-Tamah, âlimlere yakışmaz, 2- Acelecilik, âmirlere yakışmaz, 3- Cimrilik, zenginlere yakışmaz, 4- Kibir, fakirlere yakışmaz, 5- Hafiflik, ihtiyârlara yakışmaz, 6- İnsanları kötülemek, asâletli ve neseb sahibi olanlara yakışmaz.”

“Şöyle rivâyet edilir: “Şeytan, Yahyâ aleyhisselâma gelip; “Sana nasihat etmek istiyorum” dedi. Yahyâ aleyhisselâm; “Yalan söylüyorsun. Sen bana nasihat edemezsin. Sen bana âdemoğlundan haber ver” deyince, şeytân; “Onlar bize göre üç sınıftırlar. Birinci sınıf: Bize göre sınıfların en zorlusudurlar. Biz ona gidip vesvese veririz, onun yanından kandırdık diye ayrılırız. Sonra o tövbe ve istiğfarla Allahü teâlâya sığınır ve ona yaptırmağa çalıştığımız günahı işlemez. Onun yanına vardığımız zaman onu hep tövbe ve istiğfar yaparken buluruz. Biz ona ne günah işletebiliyoruz ne de ondan ümid kesiyoruz. Biz ondan dolayı büyük bir sıkıntı içindeyiz, ikinci sınıf: Bu sınıftaki insanlar bizim elimizdedir. Çocukların elinde, birbirlerine atıp oynadıkları top gibidir. Her türlü isteğimizi onlara yaptırırız. Üçüncü sınıf: Senin gibi peygamberlerdir. Onlara hiçbir günah işletmeye bizim gücümüz yetmez” dedi.

Mensûr bin Ammâr (r.aleyh) anlatır: “Beni, Allah rızâsı için ziyâret eden, ibâdeti, teheccüd namazı ve göz yaşları çok olan bir kardeşim vardı. Birgün onu göremeyince sordum. Hasta olduğunu söylediler. Ben de ziyâret etmek için evine gittim. Evin ortasında onu, dudakları şişmiş, yüzü simsiyah, gözleri masmavi olmuş bir hâlde yatarken gördüm. “Ey kardeşim! Kelime-i tevhîdi çok söyle” dediğim zaman, gözlerini açıp gadabla bana baktı. “Eğer bu mübârek sözü söylemezsen seni yıkamam, kefenlemem ve senin namazını da kılmam” dedim. O da; “Ey kardeşim Mansûr! O kelime ile arama bir perde çekildi” dedi. Ben; “La havle velâ kuvvete illâ billâhil aliyyil azîm de! Senin kıldığın namazların, tuttuğun oruçların ve ibâdetin nerede?” diye sorduğum zaman; “Ey kardeşim! Bunların hepsi Allahü teâlâdan başkası için yapılmıştır. Ben bunları, yaptı desinler diye yapmıştım” dedi.” Vehb bin Münebbih şöyle anlatır: “Şeytan, İsrâiloğullarından bir âbidi, şehvet, gadab ve birçok yollarla kandırmaya çalıştı. Başaramayınca korkutmak istedi. Âbid birgün kırlık bir yere gidip, Allahü teâlâya ibâdet etmeye başlayınca, şeytan yılan sûretinde gelerek onun bacaklarına sarıldı ve bedenine çıkarak başına kadar ulaştı. Secde edeceği sırada hemen secde yerine dolandı. O zât yılanı bir kenara iterek, secde etti. Namazı bittikten sonra, şeytan, âbidin yanına gelerek: “Seni kandırmak için ne kadar çalıştımsa, sana günah işletmeye muvaffak olamadım. Şimdi sana arkadaş olmak istiyorum. Bundan sonra seni kandırmaya çalışmayacağım” deyince, âbid; “Senin arkadaşlığına ihtiyâcım yoktur” dedi. Şeytan; “Ademoğlunu ne ile yoldan çıkarırım onu sormuyor musun?” deyince; “Evet soruyorum” dedi. Şeytan da; “Cimrilik, hiddet ve sarhoşlukla yoldan çıkarırım” dedi”

Şöyle anlatılır: “Vaktiyle büyüklerden bir zât, şeytanı vücûdu zayıflamış, rengi sararmış, ağlarken gördü. O zât; “Senin vücûdunu zayıflatan şey nedir?” diye sorunca; “Allah yolunda koşan at kişnemeleridir. Benim yolumda koşsalardı, benim için daha sevimli olurdu” dedi. O zât yine; “Senin rengini değiştiren şey nedir? diye sordu. Şeytan; “Müslümanların, Allahü teâlâya itaat üzerine birbirlerine yardım etmeleridir. Onlar eğer isyan üzere birbirlerine yardım etselerdi, benim için daha sevimli olurdu” dedi. O zât; “Seni ağlatan, seni böyle üzen şey nedir?” diye sorunca, şeytan; “Hacıların ticari bir gaye ile değil de, yalnız Allahü teâlânın rızâsını ümîd etmek gayesi ile Kâ’be’ye haccetmeye gitmeleridir. Ben onların bu yüzden haclarının kabûl olacağından korkuyorum, işte bu beni çok üzüyor, onun için gözlerimden yaşlar akıyor” dedi.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 266

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 219

3) Kitâb-ı Silsile-i İsmâil Hakkı sh. 105

4) Pendi Attâr Şerhi mukaddimesi

5) Sefînet-ül-evliyâ cild-3, sh. 37

6) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2, sh. 950

7) Münşeât-i Azîziyye sh. 288

? Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 28

9) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1026

10) Rehber Ansiklopedisi cild-8, sh. 226

11) Tefsir-i Ruh-ül-Beyân

12) Kitâb-ül-hitâb

13) Lugat-ı Târihiyye ve Coğrafiyye sh. 173İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
İSMÂİL MEHÂSİNÎ

Şam’da yetişen Hanefî mezhebi âlimlerinden. İsmi, İsmâil bin Tâcüddîn bin Ahmed el-Mehâsinî ed-Dımeşki olup, Şam’daki meşhûr Emeviyye Câmii’nin İmâmı ve hatîbi idi. Mehâsinî nisbetiyle meşhûrdur. 1020 (m. 1611) senesinden sonra Dımeşk’da doğdu. 1102 (m. 1691) senesi Cemâzil-âhır ayının onaltısında Perşembe gecesi orada vefât etti. Bâb-üs-sagîr kabristanında medfûndur.

İsmâil Mehâsini’nin babası ticâret ile meşgûl olup, Şam’ın önde gelen tüccârlarından idi. İlk zamanlarında o da babası gibi ticâretle uğraştı. Çok mal ve servet sahibi oldu ise de daha sonra ilim tahsiline yöneldi. Ramazan el-Akkâri gibi meşhûr âlimlerden ilim öğrendi. Âlim aramak ve ilim öğrenmek husûsunda arkadaşı, Ramazan el-Atifî idi. Uzun müddet beraber ilim tahsil ettiler. Mehâsini’nin derecesi yükselip, ilimde çok üstün mertebeler elde edince, daha önce beraber ilim tahsil ettiği Ramazan el-Atifi, ömrünün sonunda onun huzûruna gelerek, derslerinde bulunmuş ve Sahîh-i Buhârî okumuştur.

İsmâil Mehâsini, Emeviyye Câmii’nin imamlık ve hatîblik vazîfesini yürütürken, bir taraftan da orada ders verirdi. Cevheriyye ve başka medreselerde talebe yetiştirdi. O zamanda bulunan ilim ve fazilet sahiplerinin meşhûrlarından, önde gelenlerinden idi. Seyyid Muhammed bin Aclûn, Selîmiyye Medresesi müderrisi iken 1096 (m. 1685) senesinde vefât edince, Şam kadısı Seyyid Mustafa Üsküdari Efendi, Selîmiyye müderrisliğine Mehâsini’yi ta’yin etti. Onun bu ta’yini hilâfet merkezi olan İstanbul’dan yapılmış ve o medresede, Kâdı Beydâvi tefsîrini Tâhâ sûresinin başından i’tibâren okutmaya başlaması için Şam kadısı Mustafa Efendi’ye ferman gelmişti. Mehâsini burada Beydâvî tefsîrini okuturken, oğlu Süleymân Mehâsinî de babasının mu’îdi, yardımcısı idi. Dersi o tekrar ederdi.

Yine aynı şekilde 1085 (m. 1674) senesinde Dımeşk’da Nakib-ül-eşrâf olarak vazîfe yapan İbn-i Hamza ismiyle meşhûr Seyyid Muhammed bin Kemâleddîn el-Hüseyni vefât edince, ondan boşalan Takviyye Medresesi müderrisliğine, o zamanki Şam kadısı Molla Osman er-Rûmi, İsmâil Mehâsini’yi ta’yin etti. Burada da bir müddet vazîfe yapıp, çok talebe yetiştirdi.

İsmâil Mehâsini ilim ve fazilette çok yüksek idi. Bunun için kendisine, “Şeyh-ül-İmâm” denilmiştir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Silk-üd-dürer cild-1, sh. 250

2) El-A’lâm cild-1, sh. 311İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KÂDI-ZÂDE

Anadolu’da yaşayan Osmanlı âlimlerinden. İsmi Ahmed Emîn bin Abdullah olup, 1133 (m. 1720) târihinde doğdu. 1197 (m. 1783) senesinde de vefât etti. “Birgivî Vasıyyetnamesi”ni şerh etti. “Birgivî şerhi” ismiyle meşhûr “Ferâid-ül-Fevâid fî beyân-il-Akâid” kitabını yazdı. İkisi de çok kıymetli kitaplardır.

Ahmed Emîn bin Abdullah, Birgivî Vasiyyetnamesi isimli kitabın şerhinde; “Meyyit için iskat” bahsinde buyuruyor ki:

İskatta bulunan fakirlerin nisaba mâlik olmaması şartdır. Meyyitin akrabasından olsa caizdir. Fakire verirken; “Falancanın şu kadar namazının İskatı için, şunu sana verdim” demesi lâzımdır. Fakir de; “Kabûl etdim” demelidir ve altınları alınca, kendinin mülkü olduğunu bilmesi şarttır. Bilmezse, önceden öğretmelidir. Bu fakir de lütf edip, kendi isteği ile; “Falancanın namazının iskatı için, bedel olarak şunu sana verdim” diyerek başka fakire verir. O fakir de, eline alıp “Kabûl etdim” demelidir. Alınca, kendi mülkü olduğunu bilmelidir. Emânet, ödünç gibi alırsa devr kabûl olmaz. Bu ikinci fakir de; “Aldım, kabûl etdim” dedikden sonra; “Ol vech ile sana verdim” diyerek üçüncü fakire verir. Böylece namaz, oruç, zekât, kurban, sadaka-i fıtr, adak ve kul hakları, hayvan hakları için devr yapmalıdır. Fâsid ve bâtıl alış-veriş de, kul hakları içindedir. Yemîn ve oruç keflaretleri için devr yapmak caiz değildir.

Ondan sonra, altınlar hangi fakirde kalırsa, lütfedip, arzusu ve rızâsı ile, velîye hediye eder. Velî alıp, kabûl etdim der. Eğer, hediye etmezse, kendi malıdır, zor ile alınmaz. Velî bir miktar altım veya kâğıd para veya meyyitin eşyasından bu fakirlere verip, bu sadaka sevâbını da meyyitin rûhuna hediye eder. Borcu olan fakir ve baliğ olmamış çocuk devr yapmağa katılmamalıdır. Çünkü, borçlunun, eline geçen altınlar ile borcunu ödemesi farzdır. Bu farzı yapmayıp, altınları meyyitin keffâreti için yanındaki fakire hediye etmesi caiz olmaz. Devr kabûl olur ise de, kendisi hiç sevâb kazanamaz. Hattâ günaha girer.

Aynı kitabın kıyâmet alâmetleri kısmında buyuruluyor ki: Kıyâmet alâmetleri çokdur. Niceleri görünmüştür. Allahü teâlânın yardımı ile birkaç tanesini bildirelim. Böylece öğrenilmiş, dünyâ hâli ve insanların durumu anlaşılmış olur.

Allahü teâlâ Enbiyâ sûresinin 1. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruyor ki: “İnsanların hesabları yaklaştı, hâlbuki onlar gaflet içinde olduğundan nasihat ve tâatten kaçınıyorlar.” İmâm-ı Buhârî İbn-i Ömer’den “radıyallahü anhümâ” bildirir Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Geçmiş ümmetlerin zamanlarına kıyas ile sizin zamanınız, ikindi vaktinden akşama kadar olan vakit gibidir.” Meselâ bütün ümmetlerin ömrü bir gün farz olunsa, ikindi zamanına kadar diğer ümmetlerin zamanları idi. İkindiden akşama kadar ümmet-i Muhammed’in zamanıdır. Akşam vakti kıyâmetin başlangıcıdır. Ertesi sabah kabirden kalkmanın evvelidir.

Kıyâmetin yaklaştığına delîl çokdur. Ba’zıları şunlardır: Cahillik çok olup, ilim az olmak. Câhiller başa geçip, cahillikleri ile insanlara hükmetmek. Hâkimlik, müderrislik ve müftîlik gibi emânetler sahiblerine verilmemek. Âlimlerde zulüm ve fısk olup, ibâdet edenler câhil olmak. Zararından kurtulmak için, insanlara ikram olunmak. Erkek, karısına uyup, anasına-babasına muhalefet ve isyan etmek. Sonra gelenler, önce gelmiş olanlara câhil ve bir şey bilmezlerdi, demek. Emîn, güvenilecek kimseler azalıp, filân mahallede bir emîn kimse var imiş diye söylemek. Filân kimse akıllı ve nâzik kimsedir dediklerinde, aslında o kimsede zerre kadar îmân bulunmamak. Bid’atler çıkıp, sünnet terk olunmak, insanlarda sevgi kalmamak. Doğru söyleyene insanlar kızıp, onu başlarından koğmağa, işinden ayırmaya çalışmak. Gençler fâsık olup, kadınlar işi azıtmak. Emr-i ma’rûf ve nehy-i münker terk olunup, günahla emir olunup, iyilikten nehyolunmak. Dîne âit işler ayıp sayılıp terk olunmak. Günah olan şeyler yapılıp âdet olmak. Âlimleri bırakıp, câhillere uymak.

Âhıret yolundakilere vasıyyet: Burada çok önemli vasıyyetler anlatılır. Şüphesiz hepimiz bu dünyâda misâfiriz. Yolcuyuz, geldik gidiyoruz. Herkes bilir ki, yolcunun azığa ihtiyâcı herkesten daha fazladır. Âhırete âit azık, insan için en önemli maksattır. Çünkü gereği ile amel etmek, bütün müslümanlar için, en önemli ve en lüzumlu şeydir. Kardeşlerime ve evlâdıma, eshâbıma ve bütün müslümanlara vasıyyetim ve nasihatim, Allahü teâlânın emrettiği şeyleri yapsınlar. Üzerlerine farz veya vâcib olanları, uğraşıp yerine getirsinler. Kazaya kalmış namazlarını kılsınlar.

İlmihâlini öğrenmek herkese farz-ı ayndır. Çalışıp bunları öğrenmelidir. Öğrendikleri ile amel etmelidir. Ehl-i sünnet mezhebini ve i’tikâd bilgilerini ehlinden öğrenip i’tikâd etmek, îmânı olan herkese farzdır. Bu ilmi öğrenmelidir. Câhil kalmamalıdır. Çünkü dînin emirlerine uymayan i’tikâdın zararı büyüktür. Özellikle zamanımızda bid’atler yayıldı. Ehl-i sünnet i’tikâdını bilenler azaldı. Cahillik bütün dünyâyı kapladı.

Ehl-i sünnete uygun i’tikâd ettikten sonra, kötü huy ve ahlâklardan sakınacak kadar ilmi, güzel ahlâk ile ahlâklanacak kadar bilgisi olmak, erkek olsun kadın olsun bütün mü’minlere farzdır.

İlmi ile amel eden âlimlerin meclisinde bulunsunlar. Böyle meclislerden ilim öğrenip câhil kalmamalıdır. Şeytanlara uymamalıdır. Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Bir saat ilim meclisinde bulunup, dîninde lâzım olanları öğrenmek, bana, Kadr gecesini ihyâ etmekten sevgilidir, İbn-i Mâce’nin Ebû Zer’den bildirdiği hadîs-i şerîfte; “Ey Ebû Zer, sabahleyin ilim meclisinde bulunup Kur’ân-ı kerîmden bir âyet-i kerîme öğrenmen, yüz rek’at namaz kılmaktan hayırlıdır. Sabahleyin gidip üstâddan, din ilimlerinden bir çeşit ilim öğrenmek, onunla amel olunsun veya olunmasın bin rek’at namaz kılmaktan hayırlıdır” buyuruldu. Bir çeşit demek, bir mes’elede olsa demeği içine alır. Amel olunsun veya olunmasın demek, bu mes’ele şu anda sana lâzım olsun veya olmasın demektir.

İlim kadar büyük bir şey yoktur, öğrenmesi ve öğretmesi kadar büyük ibâdet yoktur. Çalışıp, faydalı ilim, sâlih amel ve güzel ahlâk sahibi olmalıdır. Tirmizî, İbn-i Abbâs’dan bildirdi ki: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir kimseye nasihat edip buyurdu ki: “Beş şeyden önce beş şeyin kıymetini bil. İhtiyârlık gelmeden önce gençliğin kıymetini bil.” Zîrâ her kemâl gençlikte elde edilir, ilim ve amel gibi. Bedenin kuvveti kemâlde iken, tâat ve ilim kazanılır, ihtiyârlık zamanında zaiflik, hastalık ve dermansızlık bulunduğundan ibâdet için kudreti olmaz, pişmanlıktan başka elinden birşey gelmez. “Hastalıktan önce sıhhatinin kıymetini bil.” Sıhhat ve afiyet zamanını ni’met bilip, ilmi ve ameli çok yap. Çünkü hastalık bunlara mâni olur. “Fakirlikten önce zenginliğin kıymetini bil.” Malın ile iyilik edip, mal ile ibâdet eyle. Böylece âhırette çok sevâb ve ecir bulursun. “Meşgûliyetten önce, boş vaktinin kıymetini bil.” Boş vakitlerinde din ilimlerini öğrenmeğe ve sâlih ameller etmeğe uğraş. Çoluk-çocuk ve diğer işler seni meşgûl etmeden önce, ma’rifet ve kemâle ve sâlih amelleri işlemeğe gayret et. Abdullah bin Abbâs’dan ( radıyallahü anh ) İmâmı Buhârî’nin bildirdiği hadîs-i şerîfte; “İki büyük ni’met vardır ki, onlarda çok kimseler aldanmıştır. O ni’metlerin kıymetini bilmezler. Biri beden sıhhati, diğeri boş vakti olduğu zamandır” buyuruldu. Bu iki ni’met elden çıkınca, bunları ilme ve amele vermediklerine pişman olurlar. Nitekim diğer bir hadîs-i şerîfte; “Cennette bulunanlar, dünyâda iken, ibâdet ve hayırlı bir iş yapmadıkları zamandan başkasına acımazlar” buyuruldu. “Ölümden önce hayâtının kıymetini bil.” Hayâtında, ya’nî hiç fırsat kaçırmadan din ilimlerini öğrenmeğe ve sâlih amel yapmağa çok gayret et. Zîrâ ölüm gelince, insan din ilimlerinden ve sâlih ameller işlemekten kesilir. Mü’minin herbir nefesi öyle kıymetli bir cevherdir ki, onun ile Cennet derecesine kavuşabilir. Âhıretini düşünen akıllı bir kimse, herhalde âhıret derecelerine kavuşmağa ve yüksek mertebelere sâhib olmağa çalışır.

Çocuk Terbiyesi: Oğlanları ve kızları yedi yaşında namaza başlatmalıdır. On yaşına girince namaz kılmazsa dövmelidir. Hadîs-i şerîfte; “Evlâdınıza yedi yaşında iken namaz kılmayı emrediniz. On yaşında döverek kıldırınız” buyurulmuştur. Bunun gibi çocuklarını küçükten ilim meclisine, sâlihlerin sohbetine, cömertliğe ve diğer güzel ahlâklara, sâlih amellere alıştırmalıdır. Böylece daha küçükken huy edinirler, alışırlar ve büyüdükleri zaman da, dünyâda müslümanlar tarafından övülür, Allahü teâlâ katında makbûl olup âhırette sa’îd ve sıddîklarla bulunurlar. Çocuklarını nazlamamalı, şımartmamalı, yüzvermemelidir. Ara sıra azarlamalıdır. Çünkü anne ve baba çocuklarına çok yakınlık gösterirse, her sözlerini kabûl, her istediklerini verirse, büyüyünce küstah, bencil ve kibirli olur”. Her yerden zevkini elde etmeğe çalışır.

Küçük çocuklara süslü elbiseler ve ziynet eşyası ile süs yapmamalıdır. Çünkü büyüdüğü zaman süslü ve kıymetli elbise bulamazsa aza kanâat etmek güçlerine gidip, Allahü teâlânın ihsân ettiği ni’mete aşağılık gözü ile bakar, küfrân-ı ni’met etmiş olur.

Çocuklarını küçükten hocaya verip, hocanın azarlamasını, sıkıştırmasını, çocuğu için ni’met ve fayda bilmelidir. Çocukları gücenip, korkup hocadan kaçarlarsa, kızıp tekrar hocaya göndermelidir. Kendi keyiflerine göre hareket ettirmemelidir. Çocuklarına uyup, hocaya kızıp, alıp başka hocaya verip, çocuklarımızı azarlamasınlar şeklinde düşünerek, çocuklarını korur ve hatırlarını gözetirlerse, çocukları büyüyünce haşin ve kibirli olup, hoca ve ilim kıymeti bilmez olurlar. Ara sıra azarlamalı, gerekirse dövmeli ve böylece çocuğun tabiatında bulunan haşinlik, küstaklık ve diğer kötü huyları gidermeğe gayret etmelidir. Ancak bu yolla tabiatları latif, huyları güzel, sözleri tatlı, hareketleri hoş, amelleri sâlih ve niyetleri iyilik olur. Dünyâ ve âhırette, şeref ve izzet, letâfet ve saadet ni’metlerine kavuşurlar.

Ana-baba terbiyesinin çocuklara etkisi büyüktür. Çocuklar bülûğa erişince evlendirmelidir. Hadîs-i şerîfte; “Sizin kötünüz, bekâr olup evlenmiyeninizdir” buyuruldu. Ne olursa olsun, çocukları dinin emirlerine uygun terbiye etmelidir.

Bunun gibi muallim, talebesini oğulları gibi terbiye etmeli, korumalıdır. Çünkü onlar da ma’nevî oğullarıdır. Abdullah bin Abbâs (r.anhümâ) buyurdu ki: “İnsanlardan en çok sevdiklerim talebelerimdir. İnsanlar arasından gelip, dersimde bulunup, benden ilim öğrenirler. Elimden gelse üzerlerine sinek kondurmazdım” Talebesine kibirlenmeden dâima yumuşaklıkla muâmele etmelidir. Bir hadîs-i şerîfte, “Rıfk ile öğretiniz. Sert ve şiddet göstermeyiniz. Rıfk ile öğreten, sert yapandan hayırlıdır” buyuruldu. Bunun gibi, kendinden ilim öğrenenlere dâima nasihat etmeli, dünyâdan soğutup, âhıret saadetine yol göstermelidir.

Dâima istiğfar etmelidir. Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki “Her hastalığın ilâcı vardır. Günah hastalıklarının ilâcı ancak istiğfardır. İstiğfar etmeğe devam edenleri, Allahü teâlâ dünyâ belâlarından, gam, üzüntü ve elemlerden kurtarır. Ummadığı yerlerden rızkını verir ve dâima istiğfar edenler, elbette kurtulur. Malında bereket olur. Evlâdı çok, rızkı geniş olur.”

“Elhamdü lillâhi ale’t-tevfîk” sözünü dilinden eksik etmemelidir. Ya’nî bütün hamd ve senalar Allahü teâlâya mahsûstur. Tevfîk üzerine ki, bizi îmâna ve İslama muvaffak edip, tâat ve ibâdet etmeyi bize nasîb eyledi. Fısk ve fücur sahiblerinden etmedi. Câhillerden eylemedi. “Vestagfirullah min külli taksir” sözüne de devam etmelidir. Ya’nî her bir günahdan dolayı Allahü teâlâdan mağfiret isterim. Böyle mübârek duâyı dillerden eksik etmemelidir. İstiğfarın en büyüğü olan Rabbena âtinâ....yi ve buna benzer duâları çok okumalıdır. Gâfil durmamalıdır.

Son nefes ve ölüme dâir vasiyyetler: Burada anlatılacak mes’eleler, rûhu teslim etmek yaklaşıp, âhırete gitmeye hazırlananlara ve rûhu teslim ettikten sonra, ölülere âit vasıyyetler ve emirlerdir. Herkesin bilmesi ve gereği ile amel etmesi vâcibdir.

Hepimiz bu fâni dünyâda misâfiriz, yolcuyuz. Âhıret yolcusuyuz. Kimse bu dünyâda kalmaz. Bu dünyâdan çok kimseler gitti. Adları, nişanları kalmadı. Kimi, sultan olup, ihtişam içinde yaşayıp, bu memleketler ve ülkeler ve bu saltanat benimdir derdi. Onların da hizmetçileri, malları, hazîneleri, memleketleri ve mülkü kendilerine fayda vermedi. Hepsini burada bırakıp, ameli ile gittiler.

Bu dünyâda iki kısım akıllılar, iyilikle anılır. Amel defterleri sevâbla dolu olup, her an rûhları rahmet ve mağfiret ile şad ve mesrûr olur. Bir kısmı, dünyâda Allahü teâlânın kullarına ilim öğretirler. Doğru din kitabı yazarlar. Onların rûhları kıyâmete kadar iyilikle anılır. Sevâblar ile dâima mesrûr olur. Allahü teâlâ onlara rahmet eylesin! Bu âlimlerin şeref ve izzeti başkalarında yoktur. Çünkü bunların adları kitablarda anılır. Rûhları a’lâ-i illiyyînde, yüksek makamlarda, peygamberlerin (aleyhisselâm) meclislerinde bulunur. Onların sohbetlerinin şerefi ile şereflenirler, ilimleri ve yazdıkları kitapları, dünyâda kalıp, îmân sahipleri o kitablardan istifâde edip, her iki dünyânın şeref ve izzetine ve ebedî saadete kavuşurlar. Cennetin yüksek derecelerine ulaşırlar.

Bir kısmı da, bu fânî dünyâda iyi evlâd bırakıp, onların iyi duâları ile sevâbları artar. Adları iyilikle anılır, rûhları şad olur. Yahut mal ve paraları ile hayrat ve iyi işler yapar. Câmi, mescid, medrese ve diğer hayırlı işler gibi işler yapıp giderler. Hayratları durdukça, sevâbları artar. Rûhları hayır duâlarla sürûr içinde olur. Adları iyilikle anılır.

Akıllı olanların, bu geçici dünyâda hayırlı bir eser bırakıp, adlarının iyilikle anılmasını, rûhlarının şad olmasını istemeleri gerekir.

Hastalığım artınca hatırımı sormağa gelen din kardeşlerim, İhlâs sûresini okumayı bana hatırlatsın, telkin etsinler. Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki: “Ölüm hastalığında İhlâs sûresini okuyan, mezarda fitne görmez. Kabir sıkmasından emîn olur. Melekler onu, elleri ile getirip sırattan Cennete götürürler.” Bunun gibi, “Yâ Rabbî! ölümün sekerâtı ve zorlukları için bana yardım et” hadîs-i şerîfini telkin etsinler. Resûlullah ( aleyhisselâm ) dünyâdan Cennete gidecekleri zaman böyle duâ ettiler.

Mü’minlerin annesi hazret-i Âişe ( radıyallahü anha ) buyurdu ki: “O esnada, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanında bir tas su koydular. Suyu alıp, yüzüne sürerdi ve şöyle duâ ederdi. “Yâ Rabbî! Beni mağfiret et, bana acı ve beni refîk-i a’lâya ulaştır.” Bu duâ O’nun ( aleyhisselâm ) son duâsı oldu. Önceleri âhırete kolaylıkla gidenlere gıbta ederdim. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) vefâtını görünce, kolay gidenlere gıbta etmedim.”

Allahü teâlânın rahmetini ve recâya âit âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfleri hatırlatsınlar. Meselâ; “Allahü teâlânın rahmetinden ümidinizi kesmeyin. O bütün günahları mağfiret eder. Elbette ki O, mağfiret ve merhamet edicidir” âyetleri gibi âyet-i kerîmeleri okuyup, açıklasınlar. Rahmet ve şefâata âit hadîs-i şerîfler ve Eshâb-ı Kirâmın “aleyhimürrıdvân” sözlerinden ve menkıbelerinden anlatıp, îzâh etsinler.

Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Ölüm zamanında Allahü teâlâya hüsn-ü zan ederek can veriniz”

Âlimlerimiz buyurdu ki: “İnsan gençken, sağlamken korkusu ümidinden çok olmalı, ölüm zamanında ümidi korkusundan çok olup, Allahü teâlâ küçük-büyük bütün günahlarımı af ve mağfiret eder, diye zan ederek rûhunu teslim eylemelidir. Zikr ile meşgûl olup, başka bir şey aklına getirmemelidir.”

Bunun gibi, yanımda bulunan dostların, yapmış olduğum iyilikleri söyleyip; “Senin şöyle şöyle sevâbların vardır. Allahü teâlâ sana rahmet ve mağfiret eder” desinler.

Eğer üzerinde, Allahü teâlânın ve kulların haklarından bir şey yok ise, vasıyyet etmek müstehabdır. Varsa vasıyyet vâcibdir. Acaba zamanımızda hiçbir kimse var mıdır ki, bu iki kısım hakkı hayatta iken yerine getirmiş ve bütün ömründe sâlih ameller yapıp, bu hakların hepsini eda etmiş olsun. Çok kimseler vardır ki, âhırete giderken, dîne uygun olmayan şekilde vasıyyet edip günah işliyerek can verir. Dîne uygun vasıyyetler, burada anlatılanlardır. Hadîs-i şerîflerde geldi ki: “Bir mü’minin vasiyetsiz iki gece geçirmesi helâl değildir.” Dîne uygun vasıyyet edip, can veren millet-i Muhammediyye, sünnet-i nebeviyye üzerine can verip, saâdet-i ebediyyeye ve Muhammed aleyhisselâmın şefaatine kavuşur. Vasıyyetsiz giderse, Allah korusun, günah üzere can verip, rûhlar âleminde konuşmasına izin verilmez.

Kelime-i şehâdeti telkin etsinler. Sünnet olan esas telkin budur. Hadîs-i şerîflerde; “Ölümü yaklaşanlarınıza Kelime-i şehâdet telkin ediniz, hatırlatınız” buyuruldu. “Yanımda işitecek kadar söyleyip; “La ilahe illallah Muhammedün resûlullah, Eşhedü en lâ ilahe illallahü vahdehû lâ şerikeleh ve eşhedü enne Muhammeden abdühû ve resûlüh” desinler.” Kelime-i şehâdeti söyle diye zorlamasınlar. Bir kere olsun dersem, ne güzel! Demezsem o sekerât ve ağır zamanda söylemek için ısrar etmesinler. Zîrâ sağlam iken her zaman söylediğim Kelime-i şehâdet yeter, ölüm ânı, diğer zamanlara benzemez. O zaman insan neler görür. Ne ağrılar, ne acılar çeker. Ölüm acısı, bin kılıç darbesinden, ya’nî yarasından acıdır.

Kelime-i tevhîdi söyledikten sonra, başka şey konuşursam yeniden Kelime-i tevhîdi telkin etsinler. Söylemezsem o da yetişir. Böylece son sözüm Kelime-i tevhîd olsun. Nitekim hadîs-i şerîfte; “Bir kimsenin son sözü; “Lâ ilahe illallah” olsa, Cennete girer” ve “Can verirken bir mü’min “La ilahe illallah” derse, canı rahat bulur, yüzü nurlu olur. Can verme acısını duymaz. Kendine neş’e ve sürûr verdiren rahmet meleklerini görür. Âhırette ona nûr olur” buyuruldu.

Yanımda bulunan dostlarım, din kardeşlerim, kalb ve dilleri ile bana iyi duâ edip, saadet ve imânla gitmem için Allahü teâlâya yalvarsınlar. Yaptıkları bu duâya, orada bulunan melekler; “Amîn!” derler. Bu zaman duâ ve yalvarma zamanıdır. Boş oturmağa ve durmağa gelmez. Yanımda dünyâ işlerinden konuşmasınlar. Hep Allahü teâlânın rahmetinin genişliğinden ve mağfiretinin bolluğundan, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) şefaatinin çokluğundan konuşsunlar. “Şefaatim, ümmetimden büyük günahlılar içindir” hadîs-i şerîfi gibi.

Tövbe etmeyi hatırlatsınlar, istiğfar etmeyi de söylesinler. Zîrâ hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Allahü teâlâ, can boğaza varıncaya kadar, mü’minin tövbesini kabûl eder.” Yanımda; “Bütün günahlara tövbe ettim, pişman oldum, Allahü teâlâya sığındım, estagfirullahel azîm” desinler. Belki ben de onlara katılır, tövbe ve istiğfar ederim.

Bedenimi temizlemeyi başımı kazımayı, koltuk ve kasık kıllarımı yolmayı ve traş etmeyi, bıyık kırkmayı, sakalım traş olmuşsa, koyuvermeyi, tırnak kesmeyi ve diğer sünnet olan şeyleri hatırlatsınlar. Çünkü bunlar hayatta iken olur. Öldükten sonra yapılmaz. Mü’minlerin sağlığında süsleri olup, öldükten sonra bunlara ihtiyâç yoktur.

Mümkünse gusl ettirsinler, değilse abdest aldırsınlar. Bu da mümkün olmazsa teyemmüm ettirsinler. Şerhi’s-sudûr kitabında, ölüm hastalığı zamanında söylemesi faydalı olan sözler kısmında diyor ki: “İmâm-ı Mücâhid ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) bana nasihat edip; “Sakın abdestsiz uykuya yatma. Zîrâ rûhlar hangi hâlde alınırsa, kıyâmet günü o hâlde dirilir” buyurdu. Yine aynı kitabda şöyle anlatılır: “Hazret-i Enes’den İmâm-ı Taberânî’nin bildirdiği hadîs-i şerîfte; “Can alıcı melek kendisine geldiği zaman abdestli bulunan kimse, şehîdlik mertebesine kavuşur” buyuruldu.

Kıbleye döndürüp, sağ tarafıma yatırsınlar. Çünkü melekler o taraftan gelirler. Yanımda güzel kokulu buhur yaksınlar, yüzümün kıbleye karşı olması ve sağ tarafıma yatmam sünnettir. Çünkü mezarda böyle yatacağım. Sonra gelen büyük âlimler buyurdu ki: “Arkası üzerine yatıp, ayakları kıbleye doğru uzatıp, başı biraz yüksek olmalıdır. Başının yüksek olması yüzünün kıbleye gelmesi içindir. Bu da caizdir ve can vermek bu şekilde daha kolay olur.”

Yâsîn sûresini okusunlar. Şerhi’s-sudûr kitabının, ölüm hastalığı kısmında yazıyor ki “Resûlullah; “Ölüm hâlinde olanların yanında Yasin okuyunuz” buyurdu.

Ölürken yanıma kadın ve çocuk koymasınlar. Ağlayıp, inleyip feryâd etmesinler. Sâlih din kardeşlerim yanımda bulunsunlar. Kalbleriyle teveccüh edip, bu fakir için selâmet, îmânla gitmek ve şeytanın şerrinden kurtulmamı dilesinler. Allahü teâlâ hepimizi şeytanın şerrinden emîn edip, îmân ve İslâm, selâmet ve saadet ile can vermemizi nasîb etsin. Yâ Rabbi! Bu duâyı, peygamberlerin efendisi olan Habîbi’nin ( aleyhisselâm ) hürmetine kabûl eyle, âmin!”

Rûhum kabzolunca gözlerimi kapayıp, çenemi bağlasınlar. Çünkü müstehabdır. Bir kaba buhur koyup, üç, beş veya yedi kere etrâfımda döndürsünler, ölüye ikram ve kötü kokuları gidermek için yapılması müstehabdır. Lütfedip güzel kokulardan kullansınlar.

Burada bir miktar nasihat etmek, bilgi vermek icâb ediyor. Can verme ve rûha âit bilgileri tefsîr ve hadîs kitablarını okuyamıyan din kardeşlerim, bu bilgilerden mahrûm kalmasınlar. Âhıret için çalışıp, dünyâya bakıp aldanmasınlar. İlmihâllerini, güzel ahlâkı, sâlih amelleri ve diğer iyi işleri yapmağa çalışsınlar. Burada anlatılan hadîs-i şerîfler ve diğer bilgiler Şerhi’s-sudûr kitabından alınmıştır.

Aklı olan herkes, her canlının öleceğini bilir, ölüme hiçbir çâre ve ilâç olmaz. Nitekim şiirde şöyle denilmiştir: “Doktorlara ne oldu ki, hastaların hastalıklarına ilâç edip sıhhatine sebeb olduğu hastalıktan kendileri can verirler, ilâç veren doktorlar, iyileşen hastalar, uzak memleketlerden ilaçları getiren tüccârlar, eczacılar ve ilâç satın alanlar, ölüme çare bulamayıp, canlarını verdiler.”

Dünyâda hükümdâr olup hesâbsız hazînelere, askerlere, nice memleketlere ve bütün cihâna hükmedenlerin hiçbiri ölüme çâre bulamayıp, sonunda can vermişler, mezârları bile unutulmuştur. Aklı olan bunların hâllerinden ibret alıp, her çeşit tâat, ibâdet ve iyi işler ile meşgûl olur, çok yapmağa çalışır. Dünyânın geçici süsüne aldanmaz, onu istemez.

Şerhi’s-sudûr kitabının, ölüm korkutucusu bölümünde şöyle yazılıdır Peygamberlerden “aleyhimüsselâm” biri, Melekü’l-mevt’e ya’nî can alıcı meleğe; “Senin haber vericilerin var mıdır? insanlar senin geleceğini onlarla anlasınlar, günahlardan sakınıp, ölümden korksunlar” dedi. Melekü’l-mevt dedi ki: “Benim çok habercilerim vardır. Bütün hastalıklar ve ağrılar ve ihtiyârlık benim habercilerimdir. Bir kimse bunlardan ibret almazsa, tövbekâr olmazsa, ona geldiğim zaman; “Sana birbiri arkasından haberciler gelmedi mi? Niçin uyanmadın? Ben bir haberciyim ki, benden sonra sana haberci gelmez” derim.”

Aynı kitapta, son nefeste îmânla gitmenin alâmetleri kısmında diyor ki: “Enes’den ( radıyallahü anh ) İmâm-ı Tirmizî ve Hâkim’in bildirdikleri hadîs-i şerîfte; “Allahü teâlâ bir kuluna iyilik yapmak isterse, onu, meşgûl eder” buyuruldu. Ne şekilde meşgûl eder diye sorulunca; “Ölmeden önce sâlih ameller yapmayı tevfîk eder” buyurdu.

Ölüm hâli kısmında der ki: Allahü teâlâ şöyle buyurdu: “Ben bir kuluma âhırette rahmet etmek dilesem, onun günahlarının cezasını ona dünyâda çektiririm. Bedenine hastalık, çoluk-çocuğuna musibet, veririm. Rızkını ve geçimini dar ederim. Bundan sonra yine günahları kalırsa, ölümü ona şiddetli ve zor ederim. Böylece âhırete günahsız olarak gelip, rahmetime ve yüksek derecelere kavuşur. İzzetime yemîn ederim ki, bir kuluma azâb etmeyi dilesem, onun iyiliklerinin karşılığını dünyâda veririm. Bedenini sağlam, rızkını ve geçimini geniş ederim. Çoluk-çocuğuna emniyet ve rahat veririm. Bundan sonra yine iyiliği kalırsa, ölümü ona kolay ederim. Böylece bütün iyiliklerinin karşılığını görüp, âhırete sevâbsız gelir ve yeri Cehennem olur.”

Yine aynı kısımda, Nevâdir-ül-Usûl’de bildirir ki: Selmân-ı Fârisî’nin ( radıyallahü anh ) bildirdiği hadîs-i şerîfte; “Ölüm hâlinde olanın üç şeyine bakınız ve dikkat ediniz: Alnı ve yanakları terlerse, gözlerinden yaş akarsa ve burun delikleri şişip açılırsa, ona Allahü teâlânın rahmeti inmiştir. Genç deve gibi harlarsa, yüzünün rengi çok solarsa ve ağzının yanları köpürürse, ona Allahü teâlâdan azâb inmiştir” buyuruldu.

Aynı kitabda, can almağa gelen melekleri ve hâllerini kısaca anlattığı yerde yazıyor ki: Câbir bin Abdullah buyurdu ki: Bir kimse Resûlullaha ( aleyhisselâm ) Allahü teâlânın, Yûnus sûresi 64. âyet-i kerîmesinde buyurulan;

“Dünyâda ve âhırette onlar için müjde vardır” meâlindeki müjdeyi sordu. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Dünyâdaki müjde, mü’minlerin güzel rü’yâlar görmesi ve buna sevinmeleri, âhıretteki müjde, ölüm zamanında kendisine; “Allahü teâlâ seni mağfiret etti ve seni mezara kadar götürenleri de mağfiret etti diye verilen müjdedir.” İmâm-ı Mücâhid, Allahü teâlânın Fussilet sûresi 30. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Rabbimiz Allahü teâlâdır deyip, sonra istikamet üzere olurlar” bildirilen müjdeyi, ölüm hâlinde olan müjde diye tefsîr etmiştir.

İmâm-ı Süfyân buyurdu ki: “Îmân sahibi olanlara üç yerde müjde olunur. Ölürken, kabrinden kalkarken ve büyük korku zamanındadır.” Bunun gibi müjdeye âit hadîs-i şerîfler çoktur. Hadîs-i şerîfde; “Melekü’l-mevt mü’minin canını almaya geldiği zaman, Rabbin sana selâm etti diye haber verir” buyurdu. Nitekim İbn-i Mes’ûd’dan böyle bildirilmiştir. İbn-i Ebî Şeybe, İbn-i Ebî Hatim, İbn-i Ebiddünyâ ve Hâkim de bu hadîs-i şerîfe sahihdir dediler.

Bunun gibi, İbn-i Mübârek ve İmâm-ı Beyhekî “Şu’ab-ül-Îmân” kitabında, Ebü’ş-Şeyh “Azme” kitabında, Ebü’l-Kâsım bin Mende, “Ahval” kitabında, Muhammed bin Kâb-ı Kurazî’den bildirdiler. Buyurdu ki: Mü’minin canı, hulkuma ya’nî boğazına toplandığı zaman, Melekül-mevt ona selâm verip; “Esselâmü aleyke yâ veliyyallah, Allahü teâlâ sana selâm ediyor” der. Burada anlatılanları bulmak istiyen Şerh-i’s-sudûr gibi hadîs kitablarına baksın.

Allahü teâlânın sevgili kullarına ölüm safadır. Çünkü rahat, rahmet, çeşitli kerâmetler, ikramlar, mübârek makamlar, sa’îdlerin, iyilerin rûhları ile görüşmek ölümden sonra olur.

Ölürken, arkadaşları, dostları ve bulunduğu meclisler ona görünür. İlim meclislerinde bulunup, âlimlerle arkadaş olmuş ise, o anda ona süslü ilim meclisleri ve âlimler görünür. Aşağı, kötü kimseler ile arkadaş olup, çirkin toplantılarda bulunmuşsa, öyle aşağı ve çirkin yerler ve şeytanlar görünür. Kirâmen kâtibîn melekleri ona görünür. O kimse, iyi yerlere gidip iyi ve faydalı sözler dinlemiş ise, yanında bulunan Hafaza melekleri derler ki: “Allahü teâlâ sana rahmet etsin. Senden râzı olsun. Seninle beraber iyi meclislerde bulunduk. İyi sözler dinledik. Çok defa ilim ve amel meclislerine gider, bizi iyi yerlere götürürdün. Biz senden hoşnut idik. Allahü teâlâ da senden râzı olsun.” O kimse, günah olan toplantılara gidip, kötü sözler dinlemiş ve söylemiş ise, Hafaza melekleri ölüm zamanında ona; “Allahü teâlâ senden râzı olmasın. Biz senden eziyet çekerdik. Hayli zamandır ki, bizi kötü toplantılara götürür, kötü sözler dinletirdin. Allahü teâlâ sana iyilik vermesin. Şimdi ömrün tamam olup senden kurtulduk” derler.

İbn-i Mâce, Ebû Mûsâ’dan bildirdi. O da diyor ki “Resûlullahdan ( aleyhisselâm ) insan ne zaman yanında olanları bilmez, tanımaz?” diye sordum. Buyurdu ki: “Melekü’l-mevt ve diğer melekleri gördüğü zaman, dünyâ halkı onun gözünden kaybolur.”

Bir mü’min dünyâdan ayrılıp, âhırete yöneldiği zaman, ona gökten beşyüz kadar rahmet melekleri gelir. Yüzleri beyaz, güneş gibi nurlu. Yanlarında Cennet ipeklerinden ipekler vardır. Cennet kokularından kokular vardır. Gelip, o mü’minin etrâfında tam bir edeble otururlar. Sonra can alıcı melek gelip, başucuna oturur ve der ki: “Ey mutmainne olan nefs, Allahü teâlânın mağfiret ve rızâsına gel. Bedenden çık. Allahü teâlâ senden râzı, sen de ândan râzı olduğun hâlde Cennete ve saâdet-i ebediyyeye kavuş” (Fecr 27-30 meâlindeki âyet-i kerîmeler). Rûh bu müjdeyi işitince, kolaylıkla bedenden çıkar. Melekler onu tutar ve beyaz ipeği ona giydirirler. Cennet kokusu sürüp, miskten daha güzel kokar. Melekler onu alıp, göğe doğru götürürler. Hangi melek topluluğuna uğrasalar hepsi yakınlık gösterip, güzel eda ile konuşurlar. Dünyâ göğüne varınca, gök kapısı açılır. Melekler ona ikram edip, ta’zim ile yakınlık gösterirler. Her gökte bu şekilde ikram görüp, yedinci kat göğe varırlar. Melekler onu Allahü teâlâya arzederler. Allahü teâlâ buyurur ki: “Bu kulumun adını îmân sahiblerinin defterine ve Cennete gireceklerin dîvânına yazınız. İlliyyîndeki kitaba kaydediniz ve yere indirip cesedi yanına götürünüz. Çünkü ben kullarımı topraktan yarattım. Yine toprağa koyarım. Tekrar topraktan çıkarıp mahşere götürürüm.” Sonra melekler, hemen rûhu cesedine getirirler. Münker ve nekir gelip: Rabbin kimdir?” derler. O da; “Allahtır” der. “Dînin nedir?” derler “İslâm dînidir” der. “Âhır zamanda gelip, İslâm dînini getiren, kendisine, gökten Kur’ân-ı kerîm inen Peygambere i’tikâdın nasıldır? derler. “O peygamber, Allahü teâlânın resûlüdür. Ben ona îmân ettim” der. “Nereden bildin?” derler. “Kur’ân-ı kerîm okudum, inandım, tasdik ettim” der. Sonra bir ses; “Bu mü’min doğru söyledi, sâdıktır. Cennetten ona sündüs ve istebrak döşekleri getirin, Cennet kaftanları giydirin ve Cennet tarafına doğru yüksek bir kapı açın” der. Ona Cennetten kapı açılır. Güzel kokular ve rahmetler gelip kabri gözün gördüğü kadar büyük olup, içi rahmet, güzel koku ve nûr ile dolar. Bahçeler ve köşkler görünür. Yüzleri güzel, elbiseleri güzel kimseler gelip, güzel arkadaş olurlar. “Siz kimsiniz?” diye onlara sorar. “Biz, senin hâlis olarak sevip işlediğin sâlih amelleriniz” derler. Âlimlerin ilmi kabrinde nûr olur. Her tarafından gözün görebildiği kadar aydınlanır. Yâ Rabbî! Bu büyük saadet ve kurtuluşu, bu büyük izzet ve şerefi bize ihsân eyle. Kabrimizi geniş ve nurlu eyle. Sâlih amellerimizi bize iyi arkadaş eyle. Çünkü sen, veliyyüttevfîk ve ni’merrefîksin! Amîn!

Bir kâfirin dünyâdan ayrılıp, âhıret yolculuğuna çıkma zamanı geldiğinde, ona gökten azâb melekleri gelir. Siyah ve heybetlidirler. Ağızlarından ve burunlarından ateşler çıkar. Yanlarında eski çul parçaları vardır. Rûhunu ona sararlar. Melekler, o kâfirin etrâfını sarıp dururlar. Sonra can alıcı melek gelir. “Ey habîs nefs! Şimdi cesedinden çık. Allahü teâlânın gazâbına ve azâbına ulaş!” deyip, yüzüne ve arkasına vurarak, gayet eziyet ve şiddetle dışarı çıkarıp, o çul parçasına sarıp, murdar leş gibi, kokarak göğe doğru getirir. Rastladıkları bütün melekler; “Bu murdar habîs rûh kimindir? derler. Alan melekler filân kâfirin oğlunun rûhudur deyip, kötü isimle haber verirler. Onlar da la’net ederler. Dünyâ göğüne varıp kapıyı çalınca, kapı açılmaz. Allahü teâlâ buyurur ki:

“Bu kimse kâfirdir. Adını kâfirler ve Cehennemlikler defterine yazınız.” Rûhunu siccîne doğru öyle şiddetli atarlar ki, yedi kat yerin dibine iner. Sonra rûhunu cesedine getirirler. Münker ve Nekir gelip; “Rabbin kimdir?” derler. O ise şaşırıp; “Bilmem” der. “Dînin nedir?” derler. “Bilmem” der. “Âhır zamanda gönderilen Peygamber kimdir? O’na i’tikâdın nasıldır?” derler. “Bilmem” der. Onlar da ona, çeşit çeşit azâb ederler. Gökten bir ses; “O kâfirin kabrine, Cehennem ateşi getirip doldurun, ona Cehennemden bir kapı açın” der. Cehennemin harareti ve ateşi ona hücum edip, kabri ateş dolar. Orada azâb içinde olur. Kabir daralıp, kaburga kemikleri birbirine geçer. Yanına çirkin ve siyah kimseler gelip, kendileri ve elbiseleri pislikten ve leşten fenâ kokar. Onun arkadaşı olup; “Biz senin işlediğin kötü amelleriniz” derler. Nefslerimizin kötülüğünden, amellerimizdeki günahlardan ve kabirde korkmakdan Allahü teâlâya sığınırız.

Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Herkesin gökte iki kapısı vardır. Birinden rızkı iner. Diğerinden iyi ameli yukarı çıkar. Ölünce o kapılar kapanır.” Bir mü’min ölünce, namaz kıldığı ve secde ettiği yerler birbirine seslenip; “Filân mü’min vefât etmiş” deyip ağlarlar. Gök de ağlar. Secde ettiği yerler de ağlar. Yer der ki: “Benim üzerimde bu mü’min iyilik ve tâat ederdi. “Gök der ki: “Bu mü’minin tâati benden çıkardı.” ibâdet ettiği yerler, kıyâmet günü hüsn-ü hâline şâhidlik yaparlar.

Bir mü’min can verince, diğer mü’minlerin rûhları ona gelip, tanıdıklarından, dostlarından suâl ederler. “Filân kimse nasıldır?” derler. Çocuklarından, evlerinden sorarlar.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 941, 1027

2) Birgivî Vasiyyetnamesi

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 179

4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 288İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KARAHİSÂRÎ (Seyyid İbrâhim bin Osman bin Muhammed)

Osmanlılar devrinde yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Osmanlı devrinin seksendördüncü şeyhülislâmıdır. İsmi; İbrâhim’dir. Ulemâdan Şebinkarahisarlı Osman Efendi’nin oğludur. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek soyundandır. Karahisâri diye bilinir. 1113 (m. 1701) senesinde Şebinkarahisar’da doğdu. 1197 (m. 1783) senesinde İstanbul’da vefât etti. Sultan Selîm civarında Beyceğiz mahallesinde defnedildi.

İlk eğitim ve öğrenimini memleketi olan Şebinkarahisar’da gördükten sonra, 1127 (m. 1714) senesinde İstanbul’a geldi. Rumeli kadıaskeri olan amcası Zeynel’âbidîn Efendi’nin hizmetinde bulunup, ondan aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Bu arada Molla Refîuddîn bin Mustafa’dan güzel yazı yazmayı öğrendi. 1130 (m. 1717) senesinde mülâzım (stajyer müderris) oldu. 1137 (m. 1724) senesinde amcası Zeynel’âbidîn Efendi’yle birlikte hac ibâdeti için Mekke-i mükerremeye gitti. Hac ibâdetini yerine getirip sevgili Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâret etti. Mekke’de mücavir olarak kaldı. Bir müddet Cidde kadı vekîlliği yaptı. Mekke-i mükerremeden dönünce, 1143 (m. 1730)’de müderris olup ba’zı medreselerde ders okuttu. Kadılık mesleğini tercih ettiğinden, 1168 (m. 1754) senesinde Selanik kadılığına ta’yin edildi. 1174 (m. 1760)’de Şam, 1182 (m. 1768)’de İstanbul kadılığı vazîfelerine getirildi. 1183 (m. 1769)’de Nakîb-ül-eşrâflığa (Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) soyundan gelenlerin işleriyle ilgilenen kimse) ta’yin edildi. Aynı sene içinde Anadolu payesi verilerek ikinci defa İstanbul kadılığına getirildi. 1184 (m. 1770) senesinde Anadolu kadıaskeri oldu. 1187 (m. 1773)’de ikinci defa Nakîb-ül-eşrâflığa ve arkasından Rumeli kadıaskerliğine ta’yin edildi. 1193 (m. 1779) senesinde Reîs-ül-ulemâlığa (Âlimler başkanı) ulaştı. 1196 (m. 1782) senesinde Şeyhülislâm Mehmed Şerîf Efendi’nin vazîfeden alınması üzerine Sultan Birinci Abdülhamîd Hân tarafından şeyhülislâmlık makamına getirildi. Bu vazîfeyi 8 ay kadar yürüttü. Fakat yaşı sekseni geçmiş olduğundan tutulduğu hastalıktan kurtulamıyarak vefât etti.

Karahisâri Seyyid İbrâhim Efendi; âlim, âmil (ilmiyle amel eden), fâzıl ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. İleri görüşlü ve devlet işlerinde yüksek tecrübe sahibi olduğu için, devlet erkânı, onun parlak fikirlerinden istifâde ederdi. Fertlerin ve toplumun hâlet-i rûhiyesini çok iyi bilir, herkesle iyi geçinirdi. Allahü teâlâya çok ibâdet eder, haram ve şüphelilerden şiddetle kaçınırdı. Güvenilir ve doğru sözlü idi. Kaynaklarda eseriyle ilgili bilgiye rastlanmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 108

2) Silk-üd-dürer cild-1, sh. 12, 13

3) İlmiye salnamesi sh. 549

4) Kâmûs-ül-a’lâm cild-1, sh. 534İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
KONEVÎ İSMÂİL EFENDİ

Tefsîr ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, İsmâil Vehbî bin Muhammed bin Mustafa el-Konevî olup, künyesi Ebü’l-Fidâ ve lakabı Üsâmüddîn’dir. Konya’da dünyâya gelen İsmâil Efendi’nin doğum târihi kat’î olarak bilinmemektedir. 1195 (m. 1781) senesi Safer ayının onikisinde Dımeşk’da (Şam’da) vefât etti. Sâlihiyye’de, Zülkifl aleyhisselâmın makamının bulunduğu yerin yakınında medfûndur.

İlim tahsiline doğup yetiştiği Konya şehrinde başlayan Konevî İsmâil Efendi; Şeyh Mustafa el-Konevî, Şeyh Halîl Konevî, Muslihuddîn Mustafa el-Mer’aşî, Allâme Abdülkerîm Konevî ve Ebû Abdullah Mahmûd bin Muhammed Antaki gibi âlimlerden ders aldı. İstanbul’a gelerek çeşitli medreselerde ders verdi. ilim erbâbı arasında meşhûr oldu. Alimler içinde derecesi yüksek idi.

Zamanın sultânı olan Üçüncü Mustafa Hân, Konevî İsmâil Efendi’nin ilimdeki üstünlüğünü, derecesinin yüsekliğini öğrenince, onu, İstanbul’da ders veren, talebe okutan âlimlerin reîsi olarak ta’yin etti. Kendisi de onun sohbetlerinden çok hoşlanır, ba’zan derslerinde bulunurdu.

Üçüncü Mustafa Hân’dan sonra sultan olan Birinci Abdülhamîd Hân da, Konevî İsmâil Efendi’yi çok sever, hürmet ve ta’zim gösterirdi. Sultan Mustafa Hân gibi o da Konevî ile sık sık buluşur, derslerinde bulunurdu. Konevî’nin ilmî üstünlüğü, şöhreti böylece daha da yayılıp, her tarafta duyulmaya başlandı. O ilimde sanki bir derya idi. İlim öğretmek ve talebe yetiştirmek husûsunda çok gayretli ve pek mahir idi.

Konevî İsmâil Efendi 1780 senesinde hacca gitmeyi arzu etti ve bu arzusunu Sultan’a bildirdi. Sultân’ın emriyle, onun için husûsî bir kâfile hazırlandı. Kâfile o sene Ramazân-ı şerîf ayında Dımeşk’a vardı. Konevî İsmâil Efendi, orada bulunan âlimlerin büyüklerinden, Molla Es’ad bin Halîl es-Sıddîkî’nin evinde misâfir oldu.

Silk-üd-dürer kitabının sahibi Seyyid Muhammed Halîl Muradî Efendi, kitabında Konevî’yi anlatırken, “Konevî, Şam’a uğradığında kendisiyle buluştum ve az da olsa fâideli sohbetlerini dinledim. Kendisiyle fazla beraber olamadım. Esas onun ilmini talebeleri vasıtasıyla öğrendim. Ya’nî talebelerinin sohbetlerinde bulunarak onun ilminden istifâde ettim” demektedir.

Dımeşk’da (Şam’da) az bir müddet kaldıktan sonra, oradan hacca gidecek olan kâfile de onlara katılıp beraberce hacca gittiler.

Hac dönüşünde Dımeşk yakınlarında hastalanan Konevî’yi, binek üzerinde şehre getirdiler. Bu hastalıktan orada vefât etti ve Sâlihıyye’de Sifh-ı Kasyûn denilen yerde defnedildi.

İsmâil Konevî’nin, Kâdı Beydâvî tefsîrine ve Sadr-üş-şerî’a’ya haşiyeleri, Hâfız-ı Şîrâzî dîvânına ve Hadîs-i erba’în’e şerhi, Dâdiyye ve İlmiyye risaleleri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 294

2) Silk-üd-dürer cild-1, sh. 258

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 222

4) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 142

5) El-A’lâm cild-1, sh. 325İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MAHMÛD HALVETÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Malımûd Kürdî Kürânî Halveti’dir. Horasan’da, İsferâîn beldelerinden Sakıs köyünde doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1195 (m. 1781) senesi Muharrem ayının üçüncü günü Mısır’da vefât etti. Şeyh Süleymân Cemil tarafından gasl edilip Câmi’ul-Ezher’de cenâze namazı kıldırıldı. Hocası Seyyid Mustafa Bekrî’nin, Sahra denilen mevkideki kabri yakınına defnedildi.

Mahmûd Halveti, on hoş yaşında mücâhedeye (nefsini terbiyeye) başladı. Nefsi için ağır mücâhedeler çekti. Gündüzleri oruç tutar, gecelerin tamâmını ibâdetle geçirirdi. Gece ibadetiyle ma’nevî sırlara kavuştu. Çok ibâdet edişiyle şöhret buldu, insanlar onun bu hâlini beğenip, akın akın ziyâretinine koştular.

Mahmûd Halvetî, gündüzleri bir mikdar uyurdu. Çok defa rü’yâsında Hızır aleyhisselâmı görür, birlikte Allahü teâlâyı zikrederlerdi. Uyku ve uyanıklık hâli Allahü teâlâyı hatırlamasına mâni değildi. O’ndan gâfil olmazdı. Bildiği ile amel ederdi. Bu Husûsu; kendisi şöyle anlatır: “İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin “İhya” kitabını okumadan önce, içindeki bütün bilgilerle amel ettiğimi, eseri okuyunca anladım. Kimseden okumadan bu bildilerle amel etmemi ihsân eden Rabbime hamd ederim.” Mahmûd Halveti, dünyânın geçici zevklerine hiç düşkün değildi. Aza kanâat ederdi. Evinde has undan yapılmış ekmek varken, o arpa ekmeği yerdi. Ağabeyi onun nefsi ile olan mücâdelesine şaşardı. Derecesini anlayamadığı için de onu ayıplardı. Fakat o buna aldırış etmez, nefsi ile olan mücâdele ve mücâhedesine devam ederdi.

Mahmûd Halvetî onsekiz yaşına girince rü’yâsında Şeyh Muhammed Hafnâvî’yi gördü. Kendisine; “Bu senin hocandır.” diye bildirildi. Kalbi o andan sonra ona bağlandı. Allahü teâlâya kavuşturan yolun bilgilerini öğrenmek için Mısır’a gitti. Hocasını buldu ve ona sadâkatle hizmet etti. Tasavvuf bilgilerinde üstün bir dereceye yükseldi. Hocasından icâzet alıp, halvetiyye büyükleri arasına girdi.

Mahmûd Halveti, önceleri Kusayri yolu üzere idi. Ondan aldığı virdleri (vazîfeleri) okurdu. Bir ara hocasına; “Efendim şimdi sizin terbiyenizde yetişiyor ve sizin yolunuz üzerindeyim. Lâkin Kusayrî’nin virdlerini de okuyorum” dedi. Hocası bu virdleri okumasına mâni olmadı. Uzun zaman Hafnâvî’nin sohbetlerine devam etti. Hocası son zamanlarına doğru, kendisinden ders almak isteyenleri Şeyh Mahmûd’a gönderdi. “Şeyh Mahmûd’a gidiniz. O ilim ve edeb ehlidir. Ona tâbi olunuz” buyururdu. Hocasının hocası Şeyh Mustafa Bekrî, Mısır’a gelince, onun sohbetlerine de devam etti. Hakîkat ilmine dâir çok şeyler öğrendi. Onu sever ve çok saygı gösterirdi.

Mübârek bir gecede Mahmûd Halveti, talebelerini toplamış sohbet ediyorlardı. Bu esnada orada bulunanlardan biri yüksek sesle “Allah” diye bağırdı. Daha sonra o kişi Mahmûd Halvetî’ye: “Efendim, gaybtan, “Ey Şeyh Mahmûd! Gecen Allahü teâlâ katında kabûl oldu” diye bir ses duydum” dedi. Mahmûd Halvetî der ki: “Daha sonra ben sabah namazını kıldım ve sonra da uyudum. Rü’yâmda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüm. Bana buyurdu ki: “Ey Mahmûd! Gecen, Allahü teâlâ katında kabûl oldu. Elini uzat, sana icâzet vereceğim.” Daha sonra elimi tuttular. O mecliste Mustafa Bekrî de vardı. Onun elini de mübârek eliyle tuttu. Elimi iki el arasına aldı ve buyurdu ki: “Seninle Mustafa Bekrî’yi kardeş îlân ediyorum.” Daha sonra sevinçle uyandım. O esnada bir haberci gelip, Seyyid Mustafa Bekrî’nin beni çağırdığını haber verdi. Hemen abdest alıp gittim. Hocam Mustafa Bekrî’nin yanına gittiğimde bana; “Bugünki gecikmenin sebebi nedir?” diye sordu. Ben de; “Efendim gece uyuyamadım. Daha sonra uyumuşum. O sebeple geciktim” dedim. O; “Peki bana bildireceğin bir müjdeli haberin var mı?” diye sordu. Ben de; “Müjdeler sizdedir” dedim. “Peki o hâlde gördüğün rü’yâyı anlat bakalım” dedi. O zaman ben şaşırdım. Çünkü gördüğüm rü’yâmı kimseye anlatmamıştım. Bu emir üzerine rü’yâmı aynen anlattım. O zaman bana; “Ey Molla Mahmûd! Rü’yân doğrudur. Benim ve senin için büyük bir müjdedir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) kurtuluşa, saadete kavuşturandır. Biz O’nun bereketi sebebiyle kurtuluruz.”

Mahmûd Halvetî çok geceler rü’yâsında Resûlullahı ( aleyhisselâm ) görür. O’nunla sohbet ederdi. Görmediği gece az olurdu. Bir gece rü’yâsında kendisine şöyle bir nidâ geldi: “Ey Mahmûd, ben senden ve seni sevenlerden râzıyım” Mahmûd Halveti; “Allahü teâlânın evliyâsını seven Cennete girer. Bu şekilde bildirmem bana emrolundu.” buyurdu.

Mahmûd Halvetî’nin ömrü hep nefsi ile mücâdelede geçti. Ayakta duramayacak hâle gelinceye kadar namaz kılardı. Gece namaz kılmayı hiç terketmedi. Gecelerini ibâdetle geçirir pek az uyurdu. Çok kerre geceleri, ağlayarak ve Rabbinden af dilemekle geçirirdi. Ba’zan da Kur’ân-ı kerîm okumakla geçirir, bir âyeti tekrar tekrar okurdu. Yiyeceği, biraz ekmek ve zeytinyağı idi.

Mahmûd Halveti, yalnız veya sevdikleriyle beraber iken de dâima Allahü teâlâyı zikirle meşgûl olurdu. Onu başka bir hâlde gören olmadı. Bir defasında buyurdu ki: “Bedenim çoluk çocuğumla meşgûl iken kalbim onlarla meşgûl değildir. Kalbim ma’nevî âlemlerde, göklerde, arşda gezer.”

Mahmûd Halveti, ma’rifetullah sahibi idi. Muhabbet-i ilâhîden dolayı ağlar, yanında bulunanlar ağlama sebebini bilemezlerdi. Talebesi Muhammed Bedîr’den onun kerâmetleri sorulduğunda dedi ki: “Hocam Mahmûd Halvetî’nin ilmi çoktu. Kendisine sorulan mes’elelerin cevaplarını ânında verirdi. Kuvvetli bir hafızası vardı. Bildiği ile amel ederdi. Amel etmediği bir bilgi yoktu. Mutlaka o ilmi kendi nefsinde tatbik ederdi.” Onun bu hâlini herkes tasdik etti.

Târih-i Cebertî müellifi şöyle anlatır: “Birgün Yâfiî’nin “Ravd-ür-riyâhin” adlı eserini Mahmûd Halvetî’den dinledim. Mecliste hazır bulunan onun sevdiklerinden birisi bana; “Şimdi bu kitaptaki zâtlar gibi kerâmetleri olanların bir misli bulunur mu?” diye sordu. Hazır bulunanlardan bir başkası ona şöyle cevap verdi: “Böyle zât, Muhammed aleyhisselâm ümmetinde elbette vardır.” O zaman Şeyh Mahmûd Halvetî dedi ki: “Bir gece evimde oturmuş, Allahü teâlâyı zikrediyordum. Mevsim yazdı. Hava çok sıcaktı. Çok susadım. Hanımım ve çocuklarım uyuyordu. Şefkatim sebebiyle hanımımı uyandırıp su istemedim. O esnada havada su tecessüm edip göründü. Sanki bir pınar kenarında idim. Su yükselip benim ağzıma damlamaya başladı. Tadını başka bir yerde duymadığım bu sudan “kana kana içtim. Daha sonra kesildi. Hiç bir tarafım ıslanmamıştı. Bu su sebebiyle bir kış gecesindeki gibi üşüdüm. Zikrime devam ettim. Sırtımdaki cübbem de düştü. Elimin zayıflığı sebebiyle de onu kaldırıp sırtıma koyamadım. O zaman hanımımı uyandırmak, hatırıma geldi. Yine şefkat edip uyandırmadım. O anda önüme kor dolu bir mangal kondu. Oradaki hararetten vücûdum ısındı, içimden; “Acaba hayal mi görüyorum?” diye geçti. Yaklaşıp parmağımı dokundurduğumda ateş parmağımı yaktı. Sonra bunun, Allahü teâlânın ihsânı ve ikramı olduğunu anladım. Sonra bu mangal yükselip kayboldu.”

Mahmûd Halvetî’nin kerâmetleri çoktur. Konuştuğu sözler dinliyenlerin kalbinde te’sîr meydana getirirdi. Hikmetli konuşurdu. Nasihat eder, dînin emir ve yasaklarını anlatırdı. Orada bulunanların kalplerinden geçen soruların cevaplarını konuşma esnasında, verirdi. Meclisinde kimsenin dedikodusu, gıybeti yapılmazdı. Çok şefkat ve merhamet sahibi idi. Allahü teâlânın yarattıklarına karşı çok şefkat ve merhametli idi. Bilhassa günah ve isyan içinde olanlara çok acırdı. Herkese karşı mütevâzî idi. Fakirlere, yoksullara, düşkünlere, talebelere çok iyilik ve yardım ederdi. Dünyâ malına düşkün değildi. Varlığı ile yokluğunu bir tutardı. Kendisine hediye olarak verilen şeyleri Allahü teâlânın yolunda bulunanlara dağıtırdı. Ömrü boyunca elini dirhem ve dinara sürmedi. Her işinde haram ve helâle dikkat ederdi. Vera’ sahibi idi. Dünyâ için birşeye üzülmez, âhıret işlerindeki kusurlarını düşünüp üzülürdü.

Talebesi Seyyid Abdülkâdir onun hakkında dedi ki: “On sene hocam Mahmûd Halvetî’nin hizmetinde bulundum. Onun en küçük bir günah işlediğini görmedim.”

Mahmûd Halvetî’nin hikmetli sözler hakkında bir risalesi vardır. Bu risaleyi yazma sebebi, gördüğü bir rü’yâdan dolayı idi. Bir gece rü’yâsında Muhyiddîn-i Arabî hazretlerini gördü. Muhyiddîn-i Arabî, ona bir anahtar verip; “Bununla hazînelerin kapılarını aç” buyurdu. Dilinde Muhyiddîn-i Arabî’nin söylediği sözler ile uyandı. O andan i’tibâren bu risaleyi yazmaya karar verdi. Buyurdu ki: “Bunun bir emr-i ilâhî olduğunu kabûl edip, risalemi hiç tekellüfsüz (zorluk çekmeden) yazdım. Sanki söz ve ma’nâlar kalbimden lisânıma dökülüyordu.”

Eserini, talebelerinden, Câmi’ul-Ezher profesörlerinden Şeyhülislâm Seyyid Abdullah Şerkâvî çok güzel bir şekilde şerh edip, içindeki gizli ve ince bilgileri meydana çıkardı. Talebelerinden, Seyyid Abdülkâdir bin Abdüllatîf Râfiî de eseri açıklayıp başına da hocasının hâl tercümesini yazdı.

Bir diğer eseri de; “Es Sülûk li ebnâ-il-mülûk” tür. Kendi el yazısıyladır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Câmi’u kerâmâl-il-evliyâ cild-2, sh. 242

2) Acâib-ül-âsâr cild-3, sh. 238İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MAZHAR-I CÂN-I CÂNÂN

Evliyânın büyüklerinden. İnsanları Hakka da’vet eden, doğru yolu göstererek hakîkî saadete kavuşturan ve kendilerine “Silsile-i aliyye” denilen âlim ve velîlerin meşhûrlarındandır. İsmi, Şemseddîn Habîbullah’dır. Babası Mirzâ Can’dır. Onun ismine izafeten Cân-ı Cânân denilmiştir. 1111 (m. 1699) veya 1113 (m. 1701) senesinde Ramazân-ı şerîfin onbirinde Cum’a günü doğdu. 1195 (m. 1781) senesinde Delhi’de şehîd edildi. Kabri, Şah Cihan Câmii yakınındaki Dergâh Câmii’nde olup, oradaki dört kabirden biridir. Talebesi Abdullah-ı Dehlevî’nin de kabri oradadır. Hazreti Ali’nin soyundan olup, seyyiddir. Yirmisekiz batında, soyu Hazreti Ali’ye ulaşır. Ceddi ümerâdan olup, Teymûriyye sultanlarına yakınlıkları vardı. Bütün dedeleri, mürüvvet, adâlet, şecaat, sehâvet (cömertlik) ve dîne son derece bağlı olmalarıyla tanınmış olup, beğenilen ve medhedilen bütün üstün vasıflara sâhib idiler. Ayrıca herbiri, devlet idâresinde mevki ve makam sahibi idiler. Babası Mirzâ Can, mevkî ve makamı terkedip, fakirliği ve kanâati tercih etti. Servetini Allah için fakirlere dağıttı. Kızının nikâhı için ayırdığı yirmibeşbin rub’iyye miktarındaki altını, bir dostunun şiddetli bir sıkıntıda olduğunu işitince, tamamen ona hediye etti. Babası, memleketinde, merhameti, üstün ahlâkı, insanî meziyetlerinin üstünlüğü ile tanınmış bir zât idi. Zamanın mürşid-i kâmillerinden olan Şah Abdürrahmân Kâdiri’nin sohbetinde kemâle gelmiştir.

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, daha küçük yaşta iken alnında rüşd ve hidâyet nûru parlıyordu. Zekâsının ve fehminin (anlayışının) parlaklığını gören firâset erbâbı, onun yüksek bir fıtrata sâhib olduğunu söylerlerdi. Babası, onun terbiye ve ta’liminde, ilim öğrenmesi husûsunda çok dikkat göstermiştir. Daha küçük yaşta ilim, ma’rifet öğrenmeye ve çeşitli maharetler kazanmağa başlamıştı. Kıymetli ömrünü çocukluğundan i’tibâren gayet iyi değerlendirip, heba etmemiştir. İlim ve ma’rifeti yanında ayrıca çeşitli san’at ve maharetleri öğrenmişti. Kendisi şöyle demiştir: “Çocukluğumda İbrâhim aleyhisselâmı rü’yâmda görüp, çok iltifât ve ihsânlarına kavuştum. Yine çocukluğumda Hazreti Ebû Bekr’i ne zaman hatırlayıp ismini ansam, mübârek sûreti karşıma çıkardı. Rûhâniyetini gözümle görürdüm. Bana çok iltifâtta bulunurdu.” Yine şöyle anlatmıştır: “Çocukluğumda idi. Bir kimse babamla konuşuyordu, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinden bahsettiler. Ben o anda İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin rûhâniyetini gördüm. Bana oradan kalkmam için işâret etti. Bu hâli babama söyledim. Babam dedi ki: “Anlaşıldı ki, sen onların yolundan istifâde edeceksin.” Allahü teâlâ benim tînetime sünnet-i seniyyeye ittiba’ etme hasletini yerleştirmiş.”

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin fıtratında bir yükseklik, büyükler yolunda ilerlemeye büyük bir kabiliyet, onları sevmek ve muhabbet gösterme husûsiyeti vardı. Buyurdu ki: “Aşk ve muhabbet, benim tînetimin hamurunun mayasıdır.” Zamanın meşhûr âlimlerinden onun hâlini görenler; “Bu çocuk âşıkane bir mîzâca sâhibdir” demişlerdir. Babası ona şöyle demiştir: “Senin dünyâya gelişin benim için çok mübârek oldu. Çünkü senin doğduğun sene, ben dünyâya âit bağlılıkları, dünyâya düşkün olmayı terkedip, kanâati tercih ettim.”

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri şöyle anlatmıştır: “Ben onaltı yaşında iken babam vefât etti. Vefât etmeden önce bana şöyle vasıyyet etti: “Bütün vaktini, kemâlâtı, olgunlukları ve üstün dereceleri elde etmek için harca. Kıymetli ömrünü boş şeyler ile geçirme.” Babamın vefâtından sonra vasıyyetine uyarak ilim öğrenmeye ve öğrendiğim ilimle amel etmeye başladım. Büyük zâtların sohbetlerine devam ettim. Ben bu hâlde iken çevremdekiler, dedelerimin eskiden beri makam ve mevki sahibleri olması hasebiyle, benim de bir mevkî ve makam sahibi olmamı istediler. Bu iş için beni pâdişâhın sarayına götürdüler. Fakat o gün pâdişâh hasta olduğu için makamında yok idi. Pâdişâhla görüşmem mümkün olmadı. O günün gecesi bir rü’yâ gördüm. Rü’yâmda evliyânın büyüklerinden bir zât, mezarından kalkıp yanıma geldi ve kendi külahını benim başıma koydu. Rü’yâda gördüğüm o zât, Hâce Kutbüddîn hazretleri idi. Bu rü’yâdan sonra gönlümde makam ve mevkî arzusu hiç kalmadı. Ondan sonra, evliyâ zâtların sohbetine koştum. Onların sohbetine kavuşma şevki, arzusu beni sarmıştı. Nerede büyük bir zâtın olduğunu duysam, hemen onun ziyâretine giderdim. O zamanın en meşhûr âlimlerinden biri de Kelîmullah Çeştî idi. Huzûruna gittim. Hadîs-i şerîf dersi veriyordu. Sıra bir hadîs-i şerîfin izahına gelmişti. O hadîs-i şerîfin izahında şöyle dedi: “Bir gece vakti Resûlullahı ( aleyhisselâm ), cinlerden biri hücum edip yakalamak istedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ), Süleymân aleyhisselâmın duâsını okuyup, cinnin tasallutundan kurtuldu.” Onun böyle izahı sırasında, böyle bir sözü söylemesinin sebebini düşünerek; “Acaba bundan ne kastediyor” dedim. Kalbimden geçeni anlayıp; “Bu hadîs-i şerîften anlaşılıyor ki, bir talebeye onun hocasından izinsiz başka bir hoca tasarrufta bulunamaz” dedi. (Bu sözüyle onun asıl mürşidinin başka bir zât olacağına işâret etmiştir.)

Bu zâttan sonra Şah Muzaffer Kâdirî’nin ziyâretine gittim. Sohbetini dinlerken orada bulunanlardan biri; “Şimdi, zamanımızda ebdâl ve evtâd denilen evliyâ zâtlar var mıdır?” diye sordu. Bu suâl üzerine; “Allahü teâlânın dostları, sevgili kulları olan evliyâ zâtlar her zaman bulunur. Her kim ebdâl denilen evliyâ zâtlardan birini görmek isterse şu gence baksın!” diyerek beni gösterdi. Ben o sırada henüz tasavvufda yetişmeye başlamamıştım. O zât firâset nûruyla benim hakkımda böyle buyurmuştu. Sonra Şah Gulâm Muhammed Muvahhid’in ziyâretine gittim. Onun dergâhı Cüneyd-i Bağdadî hazretlerinin dergâhı gibi, sabır, kanâat, zühd ve tevekkül dergâhı idi. Daha sonra da Mîr Hâşim Câlîserî’nin sohbetine gittim. Bu zât, hocasının beşbin hatim okuduğunu söylemişti. Mir Hâşim Câlîseri’nin vefâtı yaklaşınca, kendisine Keşmir’de vefât edeceği ilham olunmuş. Bunun üzerine o anda Keşmir’den çok uzak bir yerde olmasına rağmen, kerâmetiyle bir anda Keşmir’e gidip, orada vefât etmiştir. Bu evliyâ zâtlardan başka pekçok büyük zâtın sohbetinde bulundum.”

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, bir mektûbunda şöyle yazmıştır: “Birkaç defa bu fakirin neseb ve hasebini, ya’nî baba ve annelerinin kim olduklarını sormuştunuz. Aslında bu fakirin vücûdu, başlangıçta bir damla su, sonunda ise bir avuç topraktır. Babalarımdan bahsetmek îcâb ederse, şöyle derim: “Yirmisekizinci batında dedemiz hazret-i Ali’ye ulaşmaktadır. Emîr Kemâleddîn ismindeki dedem, 800 (m. 1398) yıllarında Tâif’den Türkistan’a geldi. O memlekette bulunan Kaksalân reîsinin kızıyla evlendi. Kaksalân reîsinin oğlu olmadığı için, o havâlinin idâresi Emîr Kemâleddîn’e ve evlâdına kaldı. Hümâyun Şah, Hindistan’ı Afganlıların elinden alınca, o hânedandan soyu üç vâsıta ile adı geçen emîre ulaşan Mahbûb Hân ve Bâbâ Hân adındaki iki kardeşi de birlikte getirdi. Bu ikisi Ekberî târihlerinde yazılıdır. Bu büyüklerin nesebi ise Timur Hân’a ulaşır. Fakirin nesebi ise, dört vâsıta ile Bâbâ Hân’a ulaşır. Babam, Evrengzîb’in hizmetinde ömrünü tamamladı. Ömrünün sonunda, makam ve me’mûriyeti bırakıp, dünyâdan el çekti. Kadirî yolunun halîfelerinden bir büyüğün hizmet ve huzûru ile şereflenip, kesb-i kemâlât eyledi. 1130 (m. 1717)’de vefât etti.

Bu fakîr 1113 (m. 1701) senesinde dünyâya gelmişim. Babam vefât ettiği zaman, ben onaltı yaşında idim. Bütün varlığımla yüzümü dünyâdan âhırete döndüm. O zamanki ilimleri babamın sağlığında tahsil ettim. Hadîs kitaplarını, Şeyh-ül-muhaddisîn Şeyh Abdullah bin Sâlim Mekkî’nin yetiştirdiği Hacı Muhammed Efdal Siyalkûti’nin huzûrunda, Kur’ân-ı kerîmi, Şeyh-ül-kurrâ Şeyh Abdülhâlık Şevkî’nin talebesi Hâfız Abdürresûl Dehlevî’den okudum. Nakşibendî yolunda mutlak icâzeti, iki vâsıta ile İmâm-ı Rabbânî Müceddîd-i elf-i sânî’ye (kuddise sirruh) ulaşan Seyyid nûr Muhamed Bedevânî hazretlerinden aldım ve ömrümün bir kısmı onun hizmet ve huzûrunda geçti. Onun vefâtından sonra, bu yolun diğer büyüklerinden istifâde ettim. Sonunda yine iki vâsıta ile İmâm-ı Rabbânî hazretlerine ulaşan Şeyh-uş-şuyûh Muhammed Âbid hazretlerinin feyz saçan huzûr ve sohbetine kavuştum. Bir zaman hizmetlerinde bulundum. Kadirî, Çeştî ve Sühreverdî yollarında da icâzet aldım. Bugün 1185 (m. 1771) senesidir, bu büyüklerin yolunda otuz yıldır, Allahü teâlâyı isteyen talibleri terbiye ile meşgûlüm. Allahü teâlâ sonumu Habîbinin ( aleyhisselâm ) bereketi ile hayırlı eylesin.”

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, küçük yaşta zâhirî ilimleri öğrendikten sonra tasavvufa yönelip, Seyyid nûr Muhammed Bedevânî’den feyz alarak yükseldi. Dört sene bu hocasının sohbetine devam edip hilâfet aldı. Hocası Seyyid nûr Muhammed’in, vefâtından sonra, altı sene Şeyh Gülşenî ve oniki sene Muhammed Efdal ve Hâfız Sa’dullah’ın, sekiz sene Muhammed Âbid-i Senâmî’nin sohbetlerine devam ederek tasavvufda Müceddidiyye yolunda yüksek derecelere kavuştu. Ayrıca Kâdiriyye, Ceştiyye, Sühreverdiyye ve Kübreviyye yollarından da icâzet (diploma) aldı. Zâhirî ve bâtınî ilimleri öğrendikten sonra insanları irşâd etmeye başladı. Derslerine ve sohbetlerine âlimler, âmirler, veliler ve halk devam edip ondan feyz aldılar. Mîr Müsliman, Senâullah Pâni-pütî, Gülâm Kâki, Seyyid Alîmullah, Seyyid Abdullah Dehlevî gibi büyük âlimler ve velîler yetiştirdi.

Tasavvufda hocası olan Seyyid nûr Muhammed Bedevânî hazretlerine talebe olmasını şöyle anlatmıştır: “Onsekiz yaşında idim. Bir zât bana Seyyid nûr Muhammed Bedevânî hazretlerinin büyüklüğünden, kemâlâtından bahsetmişti. Onun üstün vasıflarını işitince, gayr-ı ihtiyârî kalbim ona tutuldu, huzûruna gittim. Mübârek yüzünü görünce ma’rifet sahibi bir zât olduğunu anladım. Sünnet-i seniyyeye son derece bağlı, dînin emirlerine tam uyan, yüksek ahlâk sahibi bir zât idi. Sohbeti kalbe safa veriyor, cana can katıyordu. İyice anlaşılmıştı ki, arayanlar maksada onun huzûrunda kavuşuyor, ölmüş kalb onun huzûrunda dirilip itminana eriyor, Hakka kavuşmak orada müyesser oluyordu. Beni talebeliğe kabûl etmesini arzedince, istihâresiz talebe kabûl etmediği hâlde beni derhal kabûl etti. Feyzleri o kadar bereketli ve te’sîrli idi ki, bir teveccüh ile talebesinin kalbi zikretmeye başlardı. Ona talebe olup feyzlerine kavuşunca gönlüm aydınlandı. Çok iltifâtına kavuştum. Haramlardan sakınmayı çok tenbîh ederdi. Bir talebesi sokakta harama” baksa, sohbeti sırasında, “Sizde günah zulmeti görünüyor!” derdi. Yolda bir fâsıkla, sarhoşla karşılaşsak, huzûruna gidince; “Sizde şarab zulmeti görünüyor” diyerek buyururdu ki: “Fâsık kimseler ile karşılaşmak bâtın nûrunu örter.” Allah korusun ya günah işleyip, fâsık olmak nasıl olur. Bunun gibi talebeleri duâ ve zikirle meşgûl olsa, Kelime-i tevhîd söylese, onu da müşâhede ederdi. Huzûruna Kelime-i tevhîd okuduktan sonra gittiğimde; “Bugün Kelime-i tevhîdi çok oku”, eğer birgün okumasam; “Bu gün seni nûrlardan uzak görüyorum!” buyururdu.

Kısa zamanda nûr Muhammed Bedevânî hazretlerinin sohbetinde yetiştim. Tasavvuf hâllerine gark olmuştum. Beni öyle bir muhabbet-i ilâhî sarmıştı ki, cezbenin (çekilmenin) çokluğundan uykuyu, istirahatı, yemeyi, içmeyi terk etmiştim. İnsanlardan uzaklaşıp yalnız başıma yalın ayak, baş açık, viranelerde dolaşmaya başladım. Açlığın şiddetinden ağaç yaprağı yemiştim. Vaktim hep kendimden geçmiş bir vaziyette ve murâkabe hâlinde geçiyordu. Asıl maksada kavuşmayı böylece bekledim. Nihâyet o hâle geldim ki; “Rabbini görüyormuş gibi ibâdet et” hadîs-i şerîfinde istenen vasfa ulaştım. Mahviyyet, fenâ ve bekâ hâllerine ulaştım. Büyüklerin ta’rîf ettiği maksada, sırr-ı tevhîde kavuştum... Hocam Seyyid nûr Muhammed Bedevânî’nin sohbetine dört sene devam ettim. Sonra bana icâzet verdi. Bana Ehl-i sünnet i’tikâdı üzere olmamı, sünneti seniyyeye uymamı ve bid’atlerden sakınmamı vasıyyet etti.”

Kendisi ilim tahsilini şöyle anlatmıştır: “Fârisî lisanım ve diğer ba’zı bilgileri babamdan, Kur’ân-ı kerîmi, tecvîd ve kırâat ilmini Kâri Abdürresûl’den, aklî ve naklî ilimleri de zamanımızın âlimlerinden öğrendim. Babamın vefâtından sonra da, Hacı Muhammed Efdal’den, tefsîr ve hadîs ilmi öğrendim. Onbeş yaşında iken kendisinden ilim öğrendiğim hocam Hacı Muhammed Efdal, bana bir takke hediye etmişti. Bunun bana öyle bir bereketi oldu ki, zihnim iyice açıldı. Hiçbir şeyi okuyup öğrenmekte zorluk çekmedim. Tahsilimi tamamladıktan sonra, bir müddet de talebelere ders verdim. Bundan sonra tasavvufa yönelme arzusu iyice fazlalaşmıştı. Bir defasında rü’yâmda gaybdan bir ses; “Bizim seninle işimiz var. İnsanların hidâyete kavuşması ve onları hidâyete kavuşturacak yolun yayılması senin sebebinle olacak!” dedi. Bu rü’yâyı da görünce tasavvufa yönelip, bâtın nisbetini elde etmek arzum iyice kesinleşti. Bu maksadıma kavuşmak için Seyyid nûr Muhammed Bedevânî’nin huzûruna gidip, ona talebe oldum. Beni talebeliğe kabûl edip, çok iltifât ve ihsânda bulundu. Benim hâllerime bakıp, bana karşı tevâzu’ ile, büyük bir sevgi ve alâka gösterdi. Birgün, ikimiz karşı karşıya otururken; “İki güneş karşı karşıya gelmiş, birinin nûrundan diğeri görülmüyor. Eğer tâliblerin terbiyesine yönelsen âlem nûrlanır” buyurdu. Yine birgün bana; “Sende Allahü teâlâya ve resûlüne karşı muhabbet yüksek derecededir. Bizim yolumuz, senin teveccühlerin ile yayılacak. Sana Şemseddîn Habîbullah ismi verildi” buyurdu ve talebelerinden bir kısmının yetiştirilmesini bana havale etti. Ben hocamın sohbetine devam ederken, havale ettiği o talebeleri de yetiştirdim ve hocamın sohbetine bıraktım. Her ne kadar Resûlullahın ( aleyhisselâm ) zamânında bulunup görmekle şereflenmedik ama, Allahü teâlâya binlerce şükürler olsun ki, Resûlullahın nâiblerinden olan (O’nun yolunu anlatan) hocam Seyyid nûr Muhammed Bedevânî’nin sohbetinde bulunmakla şereflendim. Hayâtın meyvesi, asıl maksat ele geçti. Büyüklerin çok iltifâtına kavuştum. Birgün büyük bir tevâzu’ ile benim ayakkabılarımı çevirip, giymem için koydu ve; “Sen, Allahü teâlânın makbûl kullarındansın” buyurdu. Yine hocalarımdan Hacı Muhammed Efdal; “Sendeki nisbetin kemâlâtından dolayı ayağa kalktım” diyerek, beni görünce ayağa kalktı ve defalarca; “Allahü teâlâ senin gibileri çoğaltsın” buyurdu. Yine hocalarımdan Hâfız Sa’dullah bana iltifâtlarda bulunup; “Sen bizim medâr-ı iftihânmızsın” buyurdu. Bir defasında İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin soyundan olan ve Serhend’e giden bir zâta; “İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin kabrini ziyâret edince, benim selâmımı da söyle” diye tenbîh ettim. O zât gidip döndükten sonra, durumu bana şöyle anlattı: “İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin kabri başına varıp ziyâret ettim ve sizin selâmınızı söyledim. Sizin selâmınızı söyler söylemez, mübârek başını göğsüne kadar mezardan çıkarıp; “Hangi Mirzâ, bizim hangi divânemiz, hangi âşığımız? aleyke ve aleyhisselâm (sanada ona da selâm olsun)” buyurdu. Sizin vâsıtanızla ben de bu saadete kavuştum” dedi.”

Hadîs âlimlerinin meşhûrlarından olan Şah Veliyyullah buyurdu ki: “Allahü teâlâ, bize sahih keşfler ihsân eyledi. Bu zamanda, hiç bir yerde Mirzâ Cân-ı Cânân’ın benzeri yoktur. Makamlarda ilerlemek istiyen onun hizmetine gelsin!” Hadîs öğrenmek için kendisine gelenleri, istifâde etmeleri için Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine gönderirdi. Ona yazdığı mektûplarda; “Allahü teâlâ, faziletlerin tecellî yeri olan sizlere uzun zaman selâmet versin ve bütün müslümanları bereketlerinize kavuştursun!” derdi.

Yine hadîs âlimlerinin büyüklerinden Hâcı Muhammed Fahir de şöyle demiştir: “Mirzâ Cân-ı Cânân’ın, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesine tâbi olma husûsunda büyük bir şânı vardır. Bir gece rü’yâmda şöyle gördüm: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kapılarında eğerlenip donatılmış iyi cins bir binek atı vardı. “Bu at kimindir?” diye sor um. Birisi bana; “Bu Resûlullaha ( aleyhisselâm ) âittir” dedi. Sonra içeri girdim, başka birisi; “O at Mirzâ Cân-ı Cânân’ındır” dedi. Bu rü’yâmı ta’bir edip anladım ki, Mirzâ Cân-ı Cânân’ın yolu, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesine uymakdır. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) bildirdiği, doğru yolda ilerlemekdir.

Mevlevi Senâullah Sebinhelî şöyle anlatmıştır: Rü’yâmda Peygamber efendimizi görüp; “Hocam Mirzâ Cân-ı Cânân’ın yolu ve hizmetleri makbûl ve mu’teber midir? dedim. “Evet” buyurdu. Hazreti Ebû Bekr de vardı. O da tasdîk etti.”

Hâcı Muhammed Efdal’in halîfelerinden Şeyh Muhammed A’zam da şöyle buyurmuştur: “Bu zâtın (ya’nî Mirzâ Cân-ı Cânân’ın) büyük bir şanı vardır. Başka bir kimse onunla kıyas olunamaz.” Hâce Mîr Derd de şöyle buyurmuştur: “Mirzâ Cân-ı Cânân’ın eshâbından, talebelerinden her kimi gördüysem, azîzânın (büyüklerin) nispetinden büyük pay almış, derecelere, hâllere ve makamlara kavuşmuş buldum.” Şeyh Abdüladl Zebîrî hazretleri de şöyle buyurmuştur: “Bugün Mirzâ Cân-ı Cânân’ın huzûrunda Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için toplanan taliblerin toplanması gibi bir cemâat hiçbir yerde yoktur. O, zamanımızda İmâm-ı Rabbânî Müceddîd-i elf-i sânî hazretlerinin vekîlidir.”

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri buyurdu ki: “Allahü teâlâ bize akl-ı kâmil, isâbeti re’yi beliğ ihsân etti. Saltanat işlerinin idâresi ve memleketin nizâmı husûsunda, herkesin hâline uygun en güzel usûlü öğrenmiş idim. Bunun için zamanın meşhûr ümerâsı, alacakları silahları ve diğer mühim şeyleri bizden sorarlar ve bizden aldıkları cevâba göre hareket ederlerdi.” Yine şöyle buyurmuştur: “Muhterem babamın bereketli terbiyesiyle yetiştikten sonra bende öyle bir hâl hâsıl oldu ki, bir bakışla herkesin ne olduğunu tanırdım. Onun âdemiyyet cevherini ve kalbindekini anlardım. Bulunduğum yolun (tarikatın) nûruyla insanların saadet veya şekavet ehli olduğunu, alınlarından okurdum.”

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri kemâl derecede zühd ve tevekkül sahibi idi. Dünyâdan ve dünyâya düşkün olanlardan son derece sakınırdı. Kendisine verilmek istenen hediyeleri kabûl etmezdi. Kabûl ettiği çok nâdir olurdu. Zamanın pâdişâhı Muhammed Şah, veziri Kameruddîn Hân ile Mirzâ Cân-ı Cânân’a haber gönderip, şöyle dedi. “Allahü teâlâ bize öyle bir mülk verdi ki, hatırlarından her ne geçerse hediye olarak göndeririz, yeter ki istesinler.” Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri bu teklif üzerine şu cevâbı verdi: “Allahü teâlâ Kur’ân-ı Kerimde; “... Onlara şöyle de; dünyânın metâı pek azdır...” (Nisâ-77) buyurarak dünyânın yedi iklimindeki mal ve mülkün az birşey olduğunu bildirdi. Az bir şey olan bu yedi iklimden biri de Hindistan olup, o da senin elinde bulunmaktadır. Bunun kıymeti nedir ki? Büyüklerin himmetinin esâsı ise, ondan uzak durmaktır.” Yine o havalenin ümerâsından biri, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri için bir dergâh yaptırdı ve bütün dervişlerin ihtiyâcını da karşılıyacağını bildirerek kabûl etmeleri için arzetti. Fakat Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri kabûl etmedi ve; “Bizim için her yer birdir. Allahü teâlânın indinde herkesin rızkı takdîr edilmiştir. Vakti gelince herkes rızkına kavuşur. Dervişlerin hazînesi sabır ve kanâat olup, bu kâfidir” buyurdu.

Nevvâb Hân Firûzcenk, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerini, soğuğu şiddetli bir kış gününde, üzerinde eski bir elbiseyle gördü. Bu hâlini görünce ağladı. Yanında bulunan adamlarından birine; “Biz ne bedbaht insanız ki büyüklerimizden bir zât hediye kabûl etmiyor ve ona hizmet etmekle şereflenemiyoruz” dedi. Bu hâdise üzerine Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri; “Biz, zenginlerden birşey kabûl etmemeğe, almamağa kararlıyız. Hayat güneşimiz batmaya yüz tuttu, ömür bitmek üzere. Şimdiye kadar kabûl etmedik” buyurdu. Sonra Nevvâb Nizâmülmülk, otuzbin rub’iyye para hediye etmek istedi. Kabûl buyurmadı ve; “Biz sizin servetinizin yiyicisi değiliz, onu fakirlere dağıtınız” dedi. Yine Afgan serdârlarından biri, eşrefi denilen üçyüz altın göndermişti. Bunu da kabûl buyurmayıp; “Her ne kadar hediyeyi kabûl etmek lazımsa da, mutlaka kabûl etmek lâzım olduğuna dâir bir emir yokdur. Bize kendi talebelerimiz, ihlâs ve ihtiyâtla, haram karışmaması için dikkat ederek hazırladıkları hediyeleri getiriyorlar, onları bile kabûl etmiyoruz. Kaldı ki, ümerânın ve zenginlerin hediye edeceği şeylerin tam helâlden hazırlanmış olduğu şüpheli olanları hiç kabûl etmeyiz. Onda insanların hakkı vardır. Kıyâmet günü onun hesabını vermek zordur. İmâm-ı Tirmizî’nin (r.aleyh) Ebû Berze’den (r.aleyh) getirerek yazdığı hadîs-i şerîfde Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kıyâmet günü herkes, dört suâle cevap vermedikçe hesapdan kurtulamıyacaktır: Ömrünü nasıl geçirdi. İlmi ile nasıl amel etti. Malını nereden nasıl kazandı ve nerelere harcadı. Cismini, bedenini nerede yordu, hırpaladı.” Bunun içi çok dikkat etmek lâzımdır” buyurdu.

Mazhar-ı Cân-ı Cânân’a yine ümerâdan biri Hindistan’ın meşhûr meyvesi olan “Enbe”den (Hint kirazı) bir hediye göndermişti ve kabûl etmesi için de çok yalvarmıştı. Bunun üzerine iki tâne “Enbe” alıp gerisini iâde etmişti ve “Bu fakirin gönlü, bunları kabul etmek istemiyor” buyurdu. Biraz sonru huzûruna bir bahçe sahibi gelip “Falan emîr, size gönderdiği enbeleri bizden zulüm ile alıp size hediye etti” dedi. Bunun üzerine mazlûmun hakkının verilmesini ve himâye edilmesini söyledi. Sonra da; “Sübhânallah, onun getirdiği bu yiyecek bizim bâtınımıza zararlı oldu” buyurdu. Ondan sonra da malı şüpheli olan kimselerin ikrâmını hiç kabûl etmedi. Yine bu hâdise üzerine şöyle buyurdu: “Yiyeceklerin en zararlısı kazançları şüpheli olan zenginlerin ikram ettiği yiyeceklerdir. Hattâ fakirlerin ikrâmları da şüphelidir. Çünkü onlar da, bu yemekleri hazırlamak için, kazançları şüpheli olan zenginlerden borç alıyorlar.”

Bir defâsında bir iftar vaktinde yemek yerken, gâfil birine âit olan bir ekmeği talebeleri paylaşmışlar, bir parça da Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine vermişlerdi. O gece teravih namazından sonra yenilen o ekmek sebebiyle, bâtınlarına te’sîr edip zarar verdiğini belirterek; “Bu zarardan ancak namaz kılmak ve okunan Kur’ân-ı kerîm’i dinlemekle kurtuldum” buyurdu. Talebesi Abdullah-ı Dehlevî hazretleri bu söz üzerine: “Şüpheli bir lokma, onların mübârek bâtınlarında nûr deryâlarında böyle bir değişmeye, zarara sebeb olursa, bizim hâlimize ne denir.” buyurmuştur. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri bu husûsta şöyle buyurmuştur: “Yenilen lokmalar insanı muvaffakiyete kavuşturmalı ve tâatın nûrunu arttırmalıdır. Fakirliği zenginliğe tercih etmeli, sabır ve kanâatı seçmeli. Teslimiyeti ve rızâyı seciye hâline getirmelidir. Resûlullahın “Allahım! Âl-i Muhammed’in rızkını kâfi gelecek kadar kıl” buyurduğu duâsına uygun olarak, insân için lâzım olan şeyleri kâfi gelecek kadar istemelidir.

Eshâb-ı Kirâm da böyle duâ ederdi. İsrâfa düşürecek kadar zengin; sıkıntıya, borca düşürecek kadar da fakir olmamalıdır. İnsanların çoğu bu hâlden düşmüştür. Bu hâlde iken ölüm gelip yakalamaktadır. Kulluk vazîfesini yerine getirip, ölüme hazır beklemeli, gönlü başka arzulara bağlamamalıdır. Ölüm, ilâhî bir hediyedir. Allahü teâlâya kavuşmak ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) dîdârını, mübârek yüzünü görmektir.”

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri hocalarına büyük bir muhabbet ve ihlâs ile bağlı idi. Bilhassa İmâm-ı Rabbânî hazretlerine derin bir muhabbeti vardı. “Her neye kavuşmuşsam, hocalarıma olan muhabbetim sebebiyle kavuştum. Kulun amelleri nedir ki, Allahü teâlânın rızâsına kavuştursun! Fakat Allahü teâlânın rızâsına kavuşmuş ve makbûl kullarından olan zâtları sevmek, onlara muhabbet beslemek, Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için en kuvvetli vâsıtadır” buyurdu.

Menkıbeleri ve kerâmetleri:

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri şöyle anlatmıştır: “Bir defa cihanın süsü, kâinatın Serverini ( aleyhisselâm ) rü’yâda görmekle şereflendim. Yanyana uzanmış yatıyorduk. O kadar yakındık ki, mübârek nefesi yüzüme geliyordu. Bu esnada susadım. Serhend büyüğünün oğulları, ya’nî İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin evlâdı da orada idiler. Resûlullah, onlardan birine su getirmesini emir buyurdu. Fakîr; “Yâ Resûlallah, onlar benim pîrimin evlâdıdır” diye arzettim. “Onlar bizim sözümüzü tutarlar” buyurdu. Onlardan bir azîz, kalkıp su getirdi. Kana kana içtim. Sonra; “Yâ Resûlallah, hazretiniz Müceddîd-i elf-i sânî hakkında ne buyurursunuz?” diye arzettim. “Ümmetimde onun bir benzeri başka kim vardır?” buyurdu. “Yâ Resûlallah! İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Mektûbât’ı, mübârek nazarlarınızdan geçti mi?” dedim. Buyurdu ki: “Eğer ondan hatırladığın bir yer varsa oku.” Ben de, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin ba’zı mektûplarında geçen ve Allahü teâlâ için; “O, verâ-ül-verâ sonra yine verâ-ül-verâ’dır, (ya’nî Allahü teâlâ ötelerin ötesidir. Akıl neyi düşünür ve neyi tasavvur ederse O değildir)” buyurduğunu okudum. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bunu çok beğendi ve; “Tekrar oku” buyurdu. Ben de tekrar okudum. Bu ifâdeleri çok güzel buldu. Bu hâl epey bir müddet devam etti. Sabah olunca büyüklerden bir zât erkenden gelip bana dedi ki: “Ben bu gece rü’yâmda sizin bir rü’yâ gördüğünüzü gördüm. O rü’yâyı bana anlat” Ben ona gördüğüm rü’yâyı anlattım. Çok beğenip, hayret etti. Ben gördüğüm bu rü’yâda, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek nefesinin ve sohbetinin bereketiyle kendimi tamamen nûr ve huzûr içinde buldum. Uyanık iken ele geçen şeylerden daha çok bereketli olan bu rü’yânın bereketiyle günlerce acıkmadım ve susamadım.”

Birgün Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin talebelerinden biri huzûruna gelip; “Efendim! Kardeşim, Azîmâbad’a gitmişti. Sevenlerinizdendir. Bir iftiraya uğrayıp haksız yere hapsedilmiş. Kurtulması için duâ ve teveccühde bulunmanızı istirhâm ederiz” dedi. Bunun üzerine Mazhar-ı Cân-ı Cânân bir mektûp yazıp, kardeşine ulaştırması için ona verdi ve; “Bu eline geçtikten bir saat sonra hapisten kurtulur” buyurdu. O talebe mektûbu kardeşine ulaştırınca, işâret edildiği gibi hapisten kurtuldu.

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, büyük günah işlemiş bir kadının kabri yanına oturmuştu. Kabre teveccüh eyledi. “Bu mezarda Cehennem ateşi var. Kadının imanlı olmasında şüphe ediyorum. Rûhuna hatm-i tehlîl (Yetmişbin Kelime-i tevhîd) sevâbı bağışlıyacağım. İmânı varsa affolur” buyurdu. Hatm-i tehlîlin sevâbını bağışladıktan sonra; “Elhamdülillah, imânı varmış. Kelime-i tayyibe, te’sîrini gösterip azâbdan kurtuldu” buyurdu. Hadîs-i şerîfde; “Bir kimse, kendisi için veya başkası için yetmiş bin adet Kelime-i tevhîd okursa, günahları affolur” buyuruldu.

Seyyid Gulâm Ali (Abdullah-ı Dehlevî) hazretleri anlatır: “Birgün Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde bulunuyordum. İhtiyâr bir adam gelip; “Şeyhin şöhreti Rahmânî mi, yoksa değil mi? Onu anlamağa geldim” dedi. Bu küstahça söz karşısında, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri son derece müteessir oldu ve öfkelenerek o ihtiyâra, keskin ve dik dik baktı. O esnada ihtiyâr yere düşüp çırpınmağa başladı. Sonra; “Tövbe ettim. Allah için beni affet” diye yalvarmağa başladı. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, Allahü teâlânın ismi araya girince, kalktı ve ihtiyârın kolundan tutarak kaldırdı, ihtiyâr hemen düzeldi.”

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerini sevenlerden bir zât, birgün murâkabeden sonra, mübârek eteğini tutup; “Kızımın bir oğlu olacağını bana müjdelemezsen eteğini elimden bırakmam” dedi. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri biraz murâkabeden sonra; “Gönlün hoş olsun! Cenâb-ı Hak senin kızına bir erkek çocuk ihsân eyledi” buyurdu. Hakîkaten bu adamın kızının dokuz ay sonra bir erkek çocuğu oldu.

Birgün yağmur yağmıştı. Soğuk ve şiddetli de bir rüzgâr esiyordu. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri üşüdü. “Yâ Rabbî; üzerimize değil etrâfımıza yağsın!” buyurdu. Üzerlerindeki bulut etrâfa doğru açıldı, dağıldı. Duâsının bereketi ile üzerlerine yağmadı.Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri talebeleri ile birlikte bir yolculuğa çıkmıştı. Yanlarında azık olarak hiç bir yiyecek yoktu. Gittikleri yerde de misâfir kalabilecekleri bir tanıdıkları bulunmuyordu. Talebeleri bu durumu bildiklerinden merak edip; “Bakalım hâlimiz ne olur?” diyerek yola devam ettiler. Her yemek vakti geldiğinde, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin kerâmeti ile gaybdan önlerine sofra kuruluyordu. Sofra üzerinde çeşit çeşit ve gayet nefis yemekler bulunuyordu. Bu nefis yemekleri yiyip yolculuğa devam ettiler. Talebeleri hayatlarında öyle güzel ve çeşitli yemekler yememişlerdi. Bu hâl seferlerinden dönünceye kadar devam etti.

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri bir defasında birisine gücendi ve; “Sıddîk-ı ekbere ( radıyallahü anh ) kadar bütün meşâyıhın, ondan yüz çevirdiklerini gördüm” buyurdu. Ve o adam üç gün sonra öldü.

Bir kimse, ölüsünün azâbda olduğunu rü’yâda görüp, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine mağfiret olunması için duâ etmesini istirhâm etti. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri de duâ edip; “Allahü teâlâ, ölünün günahlarını mağfiret eyledi” diye de ona müjde verdi. O kimse tekrar ölüsünü rü’yâda gördü ve ölüsü kendisine; “Hazret-i Mazhar’ın duâsı bereketi ile, azâbdan kurtuldum” dedi.

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, ekseriya, talebelerine yüksek müjdeler verirdi. Ba’zı eksik kimseler bunu inkâr ettiler. Bu inkârlarını keşfedip onlara; “Bana inanmıyorsanız, eski evliyâdan hakem seçiniz. Gelsin ve sözlerimin doğruluğunu ondan dinleyiniz” buyurdu. Onlar, en büyük hakem Resûlullahdır ( aleyhisselâm ) dediler. Peki buyurdu. Sonra teveccüh etti ve Fâtiha okudu. O münkirler de murâkabe ettiler. Murâkabe esnasında Resûlullahı gördüler. Kendilerine; “Mazhar’ın müjdeleri doğrudur” buyurup inkâr edenlerini men eyledi.

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin bir komşusu vardı. Onu severdi. Ölüm hâline gelmişti. Şefkatinin çokluğundan; “Yâ Rabbî, onun ayrılığına dayanamam, ona en kısa zamanda şifâ ver” dedi. Hemen şifâ buldu. Sanki hiç hasta olmamıştı.

Vefâtı: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, şehid olarak vefât etti. Vefâtından birkaç gün önce, bu fâni dünyâdan gitme zamanının geldiği ve Allahü teâlâya kavuşacağı için bambaşka bir aşk ve şevk içinde idi. O günlerde ibâdet ve tâatlarını daha da artırmıştı. Bir taraftan da talebeleri ve sevenleri akın akın onun sohbetine geliyorlardı. Sohbetleri ve murâkabeleri büyük bir huzûr hâli içinde geçiyordu. Sohbetleri sırasında huzûrunda toplananlar yüz kişiden ziyâde olurdu. Sohbetinde bulunanlar bereketlere ve feyzlere kavuşurlardı. Vefâtının yaklaştığı günlerde talebelerinden Molla Nesîm, memleketine gidip dönmek üzere izin istediğinde, bu talebesine; “Artık seninle bir daha görüşeceğimiz ma’lûm değildir!” buyurdu. Bu sözleriyle vefât edeceğine işâret etmişti. Bunu işiten talebeleri ağlaşmaya başlayıp gözyaşlarını tutamadılar. Yine vefâtının yaklaştığı günlerde talebelerinden Molla Abdürrezzâk’a yazdığı bir mektûpda; “Ömrüm seksen yaşını geçti. Ecelim yaklaştı. Bize hayır duâda bulun!” diye yazmıştı. Bu sıralarda talebelerinden diğerlerine yazdığı mektûplarında da aynı şekilde işâret etmiştir.

Yine vefâtının yaklaştığı günlerde kavuştuğu ni’metleri dile getirerek ve şükrederek şöyle buyurdu: “Kalbimden her ne geçtiyse ve her ne ni’mete kavuşmak istediysem, Allahü teâlâ onları bana ihsân etti. Beni İslâm-ı hakiki ile şereflendirdi ve çok ilim ihsân etti. Sâlih amel üzere istikâmet verdi. Büyüklerin tasavvuf yolunda bildirdiği şeylerin hepsini verip keşf, tasarruf ve kerâmet ihsân etti. Beni dünyâya düşkün olmaktan ve dünyâya düşkün olanlardan da uzak eyledi. Ancak Allahü teâlâya yaklaşmakda, yüksek derece olan şehitlik derecesine kavuşamadım. Hocalarımın, mürşidlerimin çoğu şehitlik şerbetini içmekle şereflendiler. Şu anda ben yaşlandım, vücûdum zayıf düştü. Cihâd edecek ve böylece şehitliğe kavuşacak gücüm, takatim kalmadı. Ölümü sevmeyen, istemiyenlere şaşılır, ölüm Allahü teâlâya kavuşmaya sebeptir. Ölüm, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ziyâret etmeye, evliyâya kavuşmaya, onların mübârek yüzlerini görerek mesrûr olmaya sebeptir. Ölüm; Resûlullah ( aleyhisselâm ), Halîlürrahmân İbrâhim aleyhisselâm, Emîr-ülmü’minîn Hazreti Ebû Bekr-i Sıddîk, İmâm-ı Hasen, Cüneyd-i Bağdadî, Şâh-ı Nakşîbend Bahâeddîn Buhârî ve Müceddîd-i elf-i sâni İmâm-ı Rabbânî hazretleri ile görüşmeye, onlara kavuşmaya vesiledir. Kalbimde bu büyüklere karşı husûsi bir muhabbet vardır. Onlar zâhirî ve batınî şehâdete kavuştular, en yüksek mertebelere ulaştılar.”

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri böylece, şehitlik derecesine kavuşmayı çok arzu ettiğini dile getirmişti. Ömrünün son günlerini yaşadığı sıralarda huzûruna gelip gidenler iyice artmıştı. 1195 (m. 1781) senesinin Muharrem ayının yedisinde Çarşamba gecesi kapısının önünde pekçok kimse toplanmıştı. Bunlar arasından üç kişi ısrarla içeri girmek istiyorlardı. Nihâyet izin alıp içeri girdiler. Bunlar Moğol ve Mecûsî idiler. Huzûruna girince, Mazhar-ı Cân-ı Cânân sen misin dediler. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri de; “Evet benim” buyurdu. Meğer bunlar Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine kastedip, öldürmek üzere gelmişlerdi. İçlerinden biri üzerine hücum edip hançer vurmaya başladılar. Vurulan hançer darbesi kalbine yakın bir yere isâbet etmiş, ağır yaralanmış ve yere yıkılmıştı. Durumdan haberdâr olan Nevvâb Necef Hân sabah erkenden frenk bir tabib gönderdi. Tabibe; “Çabuk gidip bu mübârek zâtı tedâvi et, onu yaralayanlar da yakalanınca kısas yapılsın” dedi. Frenk tabib gidip Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin yarasına baktı ve geri dönüp kasten Nevvâb Necef Hân’a; “İyileşip kurtulur, başka tabib göndermeye lüzum yok” dedi. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri bu yaralı haliyle üç gün daha yaşadı. Yaralarından devamlı kan aktı. Üçüncü gün, Cum’a günü idi. Öğle vakti ellerini açıp Fâtiha-i şerîfi okudu. İkindi vaktinde; “Günün bitmesine kaç saat vardır? buyurdu. Dört saat vardır dediler. O gün hem Cum’a, hem de aşure günü idi. Akşam olunca üç defa derin nefes aldı ve şehid olarak vefât etti. Vefâtında ebced hesabında târih olarak meâlen: “Allaha ve Peygambere itaat edenler, işte bunlar Allahın kendilerine ni’met verdiği, Peygamberlerle, sıddıklarla, şehîdlerle ve iyi kimselerle beraberdirler. Bunlarsa ne güzel birer arkadaş!” buyurulan Nisa sûresi 69. âyet-i kerîmesinden; “Ülâike ma’allezîne en’amellahü aleyhim” kısmı söylendi. Yine Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfinde; “Medhe şayan olarak yaşadı ve şehid olarak öldü” ma’nâsında; “Âşe hamiden mâte şehîden” buyurduğu kısım ile ebced hesabına göre vefât târihi söylendi.

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin şehid olarak vefât etmesinden sonra, sevenleri, onun büyük bir kayıb olduğunu ifâde eden rü’yâlar görmüşlerdir.

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, İslâmiyetin yayılması ve insanların hakiki saadete kavuşmaları için çok üstün hizmetler yapmıştır. Her biri üstün birer cevher olan kıymetli zâtlar yetiştirmiş ve onları insanlara rehberlik yapmakla vazîfelendirmiştir. Talebeleri de bulundukları yerlerde insanlara İslâmiyeti öğretmişler, îmânlarının vicdânileşmesini sağlamışlardır. Böylece her biri bulunduğu yerde İslâmiyete uyulmasına, güzel ahlâkın yayılmasına ve insanların birbirlerine karşı iyi muâmelede bulunmalarını sağlamışlardır. Onları tanıyıp seven insanlar, onlar vasıtasıyla temiz bir hayat yaşamak ve saadete kavuşmakla şereflenmişlerdir.

Talebeleri: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin yetiştirdiği talebelerden elli tanesi, tasavvufda “Makâmât-ı Ahmediyye” denilen yüksek dereceye ulaşmıştır. En meşhûr talebeleri şu zâtlardır.

1-Abdullah-i Dehlevî: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin en başta gelen halifesi olup seyyiddir. Tasavvuf ilminin mütehassıslarından olup, müslümanların gözbebeğidir. Sohbetine gelen sâdık kimselerin kalblerine bir teveccüh ederek feyz ve bereketle doldururdu. Binlerce âşıkı, bir bakışta cezbelere ve vâridat-ı ilâhiyyeye kavuştururdu. Hocası Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin hayâtını, kerâmetlerini ve nasihatlerini ve tasavvufu anlatan, “Makâmât-ı Mazhariyye” kitabını yazmıştır. Kabri, hocası Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri ile yanyanadır.

2-Seyyid Mir Müslimân: Tasavvufda yetişmiş büyük bir zât olup, zâhirî ve bâtınî ilimlerde âlim ve mürşid-i kâmil idi.

3-Senâullah Osmanî Pâni-pütî: Yedi yaşında Kur’ân-ı kerîmi ezberlemişti. Büyük bir âlim ve meşhûr bir mürşid-i kâmil idi. Aklî ve naklî ilimlerde derin âlim idi. Bilhassa usûl ve fıkıh ilminde çok yüksek derecede olup, ictihâd derecesine yükselmiş idi. Dehlî’de Şah Veliyyullah Dehlevî’den hadîs ilmini öğrenip kemâle geldi. Önce Mevlânâ Muhammed Âbid-i Semâmî’nin, bunun vefâtından sonra da Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin teveccühleri ile büyük velî oldu. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde yetişip icâzet aldıktan sonra, vatanı olan Pâni-püt şehrine gidip, vefâtına kadar orada kadılık vazîfesi yaptı. Otuzdan fazla kitap yazmıştır. “Tefsîr-i Mazhari” ismindeki tefsîri on cild olup, çok kıymetlidir. Tasavvufda “İrşâd-üt-tâlibîn” kitabı ve fıkha dâir yazdığı eseri de çok kıymetlidir. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri bu talebesi hakkında; “Kıyâmet günü, bana, ne getirdin denilince, Senâullah-ı Pâni-pütî’yi getirdim, diyeceğim” buyurmuştur.

4-Mevlevî Fadlullah: Zâhirî ilimlerde derin âlim idi. Senâullah-ı Pâni-pütî hazretlerinin kardeşidir. Tasavvufda Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetiyle kemâle ermiştir. Tasavvuf hâllerinde yüksek derecede idi. Kardeşi Senâullah-ı Pâni-pütî vefât edince çok üzülmüştü. Bunun üzerine kardeşi Senâullah-ı Pâni-putî hazretleri ona rü’yâsında şöyle buyurmuştur: “Ey kardeşim bu kadar gam ve elem nedir? Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Biliniz ki, Allahın velîleri için hiçbir korku yoktur ve onlar mahzûn da olmayacaklardır.” (Yûnus-62) buyurulmuştur. Bize burada rahatlık ve hesaba gelmez ni’metler ihsân olundu.”

5-Mevlevî Ahmedullah: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin meşhûr talebelerinden olup, Senâullah-ı Pâni-püti hazretlerinin oğludur. Zâhir ilimlerini babasından, tasavvuf ilmini Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinden öğrenip kemâle gelmişti. Bilhassa kırâat ilminde derin âlim idi. Hergün yirmibir cüz Kur’ân-ı kerîm okurdu. Devamlı zikir, murâkabe ve tasavvuf hâlleri ile meşgûl idi.

6-Şeyh Muhammed Murâd: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin ilk talebelerinden olup, dört sene hergün sohbetinde bulunmuştur. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin talebeleri arasından tasavvufda yüksek derecelere kavuşanlardandır. Onun hakkında hocası Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri şöyle buyurmuştur: “Benim talebelerim arasında nisbetinin yüksekliği bakımından onun gibisi yoktur. Bütün kemâlâtı, olgunlukları kendinde toplamıştır.” Mevlevi Naîmullah onun hakkında; “O, duâsı makbûl bir zât idi. Bu, tecrübe ile sabittir” demiştir. Abdüllah-i Dehlevî hazretleri de şöyle buyurmuştur: “Duânın kabûl olunması için üç şart vardır. Bunlar, helâl lokma yemek, doğru sözlü olmak ve ihlâslı olmak. O, bu üç şarta da sâhib idi. Onun gibi olmak herkese nasîb değildir. Allahü teâlâ ona selâmet versin.”

7-Şeyh Abdürrahmân: Şeyh Muhammed Murâd’ın kardeşidir. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetlerinde kemâle ermiştir. Senâullah-ı Pâni-püti hazretleri onu medhedip; “Görüldükleri zaman Allahü teâlâ hatırlanır” hadîs-i şerîfi onun hâli ve vasfı idi” buyurmuştur.

8-Mîr Alîmullah Kenkûî: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin ilk talebelerinden ve halîfelerinin büyüklerindendir. Tasavvufda yüksek derecelere ve hâllere kavuşmuştur. Allahü teâlânın aşkı ile kendinden geçmiş bir hâlde olup, ağlayıp göz yaşı dökmek onun hâllerinden idi.

9-Şeyh Murâdullah Ârif Gulâm Kâkî: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin en meşhûr talebelerinden ve halîfelerinden olup, ilimde ve amelde yüksek bir şânı vardı. İnsanları irşâd ile vazîfelendirilmiş olup, pek çok kimse onun sohbetinde yetişip, kemâl derecelerine ermiştir. Hocasından önce vefât etmiştir.

10-Şeyh Muhammed ihsân: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin eski talebelerinden ve halîfelerindendir. Gençliğinde talebe olmakla şereflenmiştir. Rü’yâsında Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerini sütlaç yerken görmüştü. Kalan kısmını da ona vermişti. Bu rü’yâ üzerine huzûruna gelip talebesi olmuştur. Şevkinin ve aşkının çokluğundan kendinden geçmiş ve cezbe hâlinde idi. Tasavvufdaki şevki ve aşkı onu o hâle sokmuştu ki, hararetinden soğuk kış günlerinde bile ince bir elbise giyerdi. Allahü teâlânın ismi yanında zikredilince, takat getiremeyip kendinden geçerek bağırırdı. Bir defasında zikir ve murâkabe yaparken de melekleri görmüş ve aşk ile feryâd etmiştir. Birgün birisi onun yanında Senâullah-ı Pâni-pütî’nin; “İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin sinesinden ırmak gibi bir nûr akardı ki kalblerden zulmeti temizlerdi” dediğini bildirdi. Bu sözü duyar duymaz aşkından feryâd edip yere yıkılmıştır.

11-Şeyh Gulâm Hasen: Şeyh Muhammed İhsân’ın kardeşi olup, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin meşhûr talebelerindendir. Vaktini hep zikir ile geçirirdi.

12-Şeyh Muhammed Münîr: Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker hazretlerinin torunlarından olup, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin halîfelerinin meşhûrlarındandır. Önce Çeştiyye yolunda yetişmiş, sonra da Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin talebesi olup, Nakşibendiyye yolunda kemâl derecelere kavuşmuştur. Kuvvetli hür nisbete ve yüksek hâllere sahih idi. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetlerine devam ettiği sıralarda, göğüs hastalığına tutularak vefât etmiştir. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, onun vefâtından dolayı çok üzülmüştür. Senâullah Sebnelî’ye yazdığı bir mektûpda bu üzüntüsünü şöyle bildirmiştir “Şeyh Muhammed Münir bizim dostlarımızın seçilmişlerinden idi. Zilhicce ayının ondokuzunda vefât etti. Bundan dolayı çok üzgünüm. Ancak benim de vefâtım yaklaştığı için bununla teselli buluyorum.”

13- Hâce İbadullah: Hâce Nakşibend hazretlerinin soyundan olup, önce Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri’nin halifesi Şeyh Muhammed Münir’e talebe oldu. Onun vefâtından sonra da Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetlerine devam ederek tasavvufda yetişti.

14- Hâce Cemâleddîn: Bu zât da önce Şeyh Muhammed Münir’in sohbetinde bulundu. Onun vefâtından sonra Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde yetişti.

15- Mevlânâ Kalender Bahş: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin en meşhûr talebelerinden ve halîfelerindendir. Aklî ve naklî ilimleri öğrendikten sonra, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin huzûruna gelerek tasavvufda yetişip icâzet ile şereflendi. İnsanlara doğru yolu göstermek ile vazîfelendirildi Ayrıca tıp ilminde de âlim idi. Tıp ilmi ile insanların bedenlerini, tasavvuf ilmi ile de kalblerini tedâvi eder idi. Kur’ân-ı kerîmi ezberlemiş olup, Hâfız idi. Sesi çok güzel olup, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine ve talebelerine teravih namazı kıldırırdı. Kur’ân-ı kerîmi tertil üzere gayet hoş okurdu. Onun kırâati, Mazhar-ı Can-ı Cânân hazretlerinin çok hoşuna giderdi. Yüksek derecede bir ihlâsa sâhib olup, Mazhar-ı Cân-ı Cânân’ın has talebelerinden idi. Talebelere ilim öğretmek ve tasavvufda yetiştirmekle meşgûl idi. İrşâd ile vazîfelendirildikten sonra, her sene memleketinden Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerini ziyârete giderdi. Mazhar-ı Câîn-ı Cânân hazretlerinin vefâtına kadar böyle devam etti.

16- Mir Naîmullah: Mazhar-ı Can-ı Cânân hazretlerinin halifelerinin büyüklerindendir. Önce Hâcı Muhammed Efdal’in sohbetinde bulundu. Bundan sonra Şeyh Muhammed A’zam’ın sohbetine devam etti. Daha sonra da Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetine devam ederek kemâle erdi. Tasavvufda yetişip icâzet ile şereflendikten sonra irşâd ile vazîfelendirildi. Yüksek bir edebe ve üstün bir ahlâka sahib idi. Hocası Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine derin bir muhabbeti vardı. Talebelere zâhirî ilimleri öğretmekle ve onları tasavvufda yetiştirmekle meşgûl olmuştur. Hâfız idi. Kırâat ilmini Kâri Abdülgaffûr’dan öğrenmiştir. Ramazân-ı şerîfde, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine ve eshâbına teravih namazı kıldırdı. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri onun Kur’ân-ı kerîm okuyuşunu dinlemekten çok zevk alırdı. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri buyurdu ki: “Mevlevi Kalender Bahş ve Seyyid Naimullah’dan hiç incinmedim. Çünkü onlar güzel ahlâk sahibidirler.” Bu talebesi de Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinden önce vefât etti.

17- Mevlânâ Senâullah Sebnehlî: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin halifelerinin büyüklerindendir. Önce zâhirî ilimleri öğrendi. Şah Veliyyullah Dehlevî’den tefsîr ve hadîs ilmini öğrendi. Tasavvuf ilmini önce Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin halîfelerinden olan Hâce Mûsâ Hân’dan öğrendi. Sonra bu hocasının emri ile Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin hizmetine gitti. Onun sohbetinde yetişip icâzet ile şereflendi. Tasavvufta yetişip, kemâle erdikden sonra, Sebnehel’de zâhirî ilimleri öğretmekle ve tasavvufda talebe yetiştirmekle vazîfelendirildi. İlmi ile amel eden, sabır, istikâmet, yüksek ahlâk sahibi bir zât idi. Bu talebesi bir defasında Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâsında görmüştü. Peygamber efendimiz ona rü’yâsında bir günlük masrafı için bir rub’iyye vermiştir. Bu rü’yâsı üzerine şöyle anlatmıştır: “Bu rü’yâyı gördükten sonra, zenginlerden biri hergün bir rub’iyye tahsis etti ve hergün günlük ihtiyâcım için o parayı bana verdi.”

18- Seyyid Ahmed Ali: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin hizmetinde bulunup, talebe yetiştirmek üzere icâzetle şereflenen talebelerindendir. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin hizmetinde yetişip, tasavvufda yüksek dereceye gelmişti. Kalbi nisbetin cezbelerine kapılmıştı. Tasavvuf hâllerinden olan kararsızlık ve kendinden geçme hâlinde idi. Bu hâli sebebiyle uykuyu, yemeyi, içmeyi terk etmişti.

19- Mir Abdülbâkî: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin seçkin talebelerinden olup, hem zâhirî hem de bâtınî ilimlerde âlim idi. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri mühim işlerde onun istihâre yapmasını emir buyururdu. İstihâreleri isâbetli idi. Dört defa Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyârete gitmiştir.

20- Halife Muhammed Cemil: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin yüksek halîfelerindendir. Daha küçük yaşta babasıyla Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin huzûruna gelip iltifâtlarına kavuşmuştur. Önce zâhirî ilimleri ve tıb ilmini öğrendi. Allahü teâlâ ona çok ilim öğrenmek nasîb etti. Sonra Mahzar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinden tasavvuf ilmini öğrenip, kemâle erdi. Kendisi şöyle demiştir: “Asıl maksada kavuşmak için pekçok kimsenin yanına gittim. Maksada kavuşma çârelerini aradım. Hiç bir yerde bulamadım. Ancak Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin huzûrunda maksada kavuştum. İcâzet ve hilâfetle şereflendim.” Dînin emirlerine uyma husûsunda çok dikkatli, insanların sıkıntılarına katlanan, temkin ve istikâmet üzere olan bir zât idi. Tasavvufda kemâle erdikten sonra irşâd vazîfesi yapmıştır. Tıb ilmini de bildiği için, bu ilimle insanların beden hastalıklarını, tasavvuf ilmi ile de kalb hastalıklarını tedâvi etmiştir. Bu talebesi de Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri hayatta iken vefât etmiştir.

21-Hazret-i Şâh Behîk: İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin torunlarındandır. Dedelerinin yoluna, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine talebe olmak sûretiyle kavuştu ve bu yolda yetişip yükseldi. Tasavvufda kemâle erdiken sonra icâzet ile şereflendi. Sünnet-i seniyyeye uyma husûsunda ve tasavvufda, yüksek derecede büyük bir zât idi. Şah Behîk hazretleri vefât ettikden sonra, bir defasında Hind kâfirleri Serhend’deki’müslüman mezarlarını yakıp, yıkıyorlardı. Askerlerden biri de, Şah Behîk hazretlerinin kabri yanına yaklaşıp harâb etmeye teşebbüs etmişti. Bu sırada Şah Behîk hazretleri, kabrinde gözükerek, kabrini yıkmak üzere gelen askere şiddetli bir darbe vurdu. Asker hemen düşüp öldü. Bu hâli gören küffâr askeri can korkusu ile kaçıp oradan uzaklaştılar. Bir daha da müslümanların mezarlarına dokunamadılar.

22- Mevlevi Abdülhak: Şah Behîk hazretlerinin kardeşi olup, bu zât da İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin torunlarındandır. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine talebe olup, tasavvufda “Fenâ-i kalb” denilen makama ulaşmış idi. Üstün hâllere kavuşmuştu. Talebelere ilim öğretmekte iken genç yaşta vefât eti.

23- Şah Muhammed Sâlim: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin ileri gelen halîfelerindendir. On sene sohbetinde bulunmuştur. Tasavvufda” yetişip üstün derecelere kavuşmuş, icâzet ve hilâfetle şereflenmiştir. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri bu talebesine yazdığı bir mektûpda şöyle buyurmuştur: “Biz afiyet üzereyiz. Dînin emirlerine uy ve tasavvuf ile meşgûl ol. İnsanlara karşı mütevâzi olup, hoş muâmelede bulun. Nefsin kemâle ermesi; kendini bırakıp Allahü teâlâya itaat etmesi ve teslim olmasıyladır. Âlimler ve fakirler ile sohbet et. Zamanın sıkıntılarına karşı sabırlı ol. Dünyâ mü’minler için zindandır. Rahat edecek zaman âhırettedir. Allahü teâlânın ni’metlerine şükret. Eğer bir kimse tasavvufda yetişmek için sana gelirse ona hizmetçi ol. Büyük bir muhabbet hâsıl oluncaya kadar ondan hizmet bekleme. Kendini sıkıntıya sokma. Her nerede olursan ol Allahü teâlâyı unutma, istikâmet üzere bulun. Bu yolun büyüklerine karşı muhabbet besle. Vesselâm.”

24- Şah Rahmetullah: Bu zât da halîfelerindendir. Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için çok çalışmış ve gayret göstermiş bir zâtdır. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetine kavuşmadan önce, nerede bir tasavvuf ehli duysa yanına gitmiştir. Bir müddet Şah Veliyyullah Dehlevî’nin derslerine devam ettikden sonra, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin huzûruna gitmiştir. Tasavvufda yetişip icâzet ve hilâfet ile şereflenmiştir.

25- Muhammed Şah: Önce Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin halîfelerinden Sûfî Abdürrahmân’ın sohbetinde bulunmuştur. Sonra Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin hizmetinde bulunarak tasavvufda yetişmiş ve icâzetle şereflenmiştir.

26- Mîr Mübîn Hân: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin, sohbetinde yetiştirdiği ve tasavvufda talebe yetiştirmek üzere icâzet verdiği meşhûr talebelerindendir. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri bu talebesi hakkında; “Mîr Mübîn, velî kulların büyüklerindendir” buyurmuştur. Melekleri ve rûhları açıkça görürdü. Mîr Mübîn Hân’ın talebelerinden olan Pîr Muhammed şöyle anlatmıştır: “Soğuk bir günde gusl abdesti almak üzere bir göle girmiştim. Ben göle girince gölün dışına kurtlar toplandı. Yüzme de bilmiyordum. Hemen Mîr Mübîn hazretlerine teveccüh edip, yardımıma yetişmesi için duâ ettim. Mîr Mübîn hazretleri elinde bir sopa ile gözüküverdi. Kurtları oradan uzaklaştırdı. Beni kurtardı.”

27- Mîr Muhammed Mu’în Hân: Mir Mübin Hân’ın kardeşi olup, Mazhar-ı Cân-ı Cânân’ın hizmetinde yetişip, tasavvufda yükselmiştir. Hocasına karşı derin bir muhabbeti vardı. Bu husûsda çoklarını geçmiştir. Edeb ve güzel ahlâk timsali idi.

28- Mîr Ali Asgar Mîr Mekhûr: Mîr Mübîn Hân’ın akrabası olup, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde kemâle gelip, icâzetle şereflendi. Mürşid-âbâd denilen bölgede insanları irşâd ile vazîfelendirildi. Orada pekçok talebe yetiştirmiştir. Helâl lokma yemek için ticâretle meşgûl olurdu. Ticâretle meşgûl olmasına rağmen, kalbi dünyâ ile hiç meşgûl değildi.

29- Muhammed Hasen Arab: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin çok kıymetli bir talebesi idi. Hergün binlerce defa Kelime-i tevhîd söyler, İhlâs sûresini okur ve istiğfar ederdi. Devamlı oruç tutardı. Geceleri uyumaz, vaktini ibâdet ve tâatle geçirirdi. Gündüzleri de hocasının sohbetinde bulunup hizmet ederdi. Çok oruç tutması ve çok zikretmesi bereketiyle keşfleri son derece doğru idi. Üç senede tasavvufda yetişip, yüksek derecelere kavuştu. Hilâfet ile şereflenip, kendi memleketinde insanları irşâd etmekle görevlendirildi. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri bu talebesi hakkında şöyle buyurmuştur: “Bize bütün ömrü boyunca Allahü teâlâyı arayan ve Allah yolunun mücâhidi olan bir kişi geldi. O da Muhammed Hasen Arab’dır.”

30- Muhammed Kaim Keşmirî: önce Hâce Mûsâ’nın sohbetinde bulunmuştur. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetine kavuşmadan önce çok yer dolaşmış pekçok zâtın sohbetinde bulunmuştur. Geceleri, devamlı ibâdet ve tâatle, gündüzleri de oruç tutarak geçirmiştir. Nefsini ıslah etmek için çok mücâhede yapmıştır. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerini tanıyıp, sohbetine kavuşunca, onun feyzleriyle üç senede kemâle ermiştir.

İcâzet verilip tasavvufda talebe yetiştirmekle vazîfelendirilmiştir. Bir ara Hâce Mûsâ Hân’ı ziyâret için Buhârâ’ya gitmişti. Vardığında Hâce Mûsâ Hân’ı ölüm hastalığında buldu. O Buhârâ’da iken, Hâce Mûsâ Hân vefât etti. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin onun üzerinde yüksek teveccühlerini gördü. Buhârâ’da çok iyi bir kabûl görmesine, oradaki insanların kendisinin Buhârâ’da kalmasını çok arzu etmelerine rağmen, hocası Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine olan derin muhabbeti sebebiyle orada duramadı. Bir defasında şöyle bir rü’yâ gördü, rü’yâsında Medîne-i münevverede bir bahçe gördü. O bahçeden bir nehir, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin bahçesine akıyordu. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin bahçesinde bu nehrin suyu ile ağaçlar yetişiyor ve güller açıyordu. Bu rü’yâsı sebebiyle Peygamber efendimizin kabr-i şerîfini ve Kâ’be-i muazzamayı ziyâret arzusu çok artmıştı. Nihâyet hacca gitti ve; “Benim iki oğlum var, birini Kâ’be’ye, birini de Mescid-i Nebî’ye ( aleyhisselâm ) hizmetçi olarak bırakacağım” diye vasıyyet etti.

31- Hâfız Muhammed: önce Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin talebesi Hâce Mûsâ Hân’ın sohbetinde bulundu. Bir ara tasavvufda “Kabz” denilen hâle düşüp, hâlleri bağlandı. Bir türlü “Bast” (yayılma, açılma) hâline dönemedi ve tasavvufda “Fenâ-i nefs” denilen, nefsi ıslah hâline kavuşamadı. Bu hâlde iken rü’yâda Hâce Nakşibend hazretlerini gördü. Hâce Nakşibend hazretleri ona buyurdu ki: “Oğulcağızım bu gayretin daha nedir ki, henüz azdır. Kalbinin düşüncelerden temizlenmesi ve nefsinin ıslah edilmesinin bir zamanı vardır.” Bundan bir müddet sonra Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetine kavuştu. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri ona; “Senin “Kabz” (tutulma) hâlinin kaldırılma zamanı geldi” buyurarak, onun kalbine teveccühte bulundu. Senelerce kavuşamadığı ni’mete, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin bir iltifâtı ile kavuştu. Kalbi feyz ve ma’rifetle doldu.

32- Mevlevi Kutbüddîn: Zâhirî ilimlerde âlim olup, tasavvufda yetişmek üzere önce yedi sene Hâce Mûsâ Hân’ın sohbetinde bulundu. Daha sonra Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetlerine devam ederek, tasavvufda yüksek derecelere ulaşıp kemâle erdi.

33- Mevlevi Gulâm Yahyâ: Âlim, hafız, çok zekî ve faziletli idi. Önceleri Kâdiriyye yolunun büyüklerinden olan bir zâttan feyz almıştı. Daha sonra Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine talebe olup, beş sene hizmetinde bulundu. Tasavvufda yetişip kemâle erdi. Kendi memleketinde, tasavvufda talebe yetiştirmek üzere vazîfe verildi. Memleketinde çok iyi kabûl gördü ve talebe yetiştirdi.

34- Mevlevi Gulâm Muhyiddîn: Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin torunlarından olup, seyyid idi. Aklî ve naklî ilimlerde âlim ve hafız idi. Hadîs ilminde de derin âlim idi. Zâhid, âbid ve mâsivâdan yüz çevirmiş idi. Zamanının âlimlerinden birçok zâtın sohbetinde bulunmuşdu. Ancak tasavvufda bütün makamlara kavuşamamıştı. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin huzûruna gelip, talebe olmayı arzedince, ona Dehlî’de bulunan âlimlerin sohbetine bir müddet daha devam etmesini söyledi. Böylece iki sene daha oradaki âlimlerin sohbetine devam etti. Sonra Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetine gelip, altı sene hizmetinde bulunarak tasavvufda kemâle erdi. Talebe yetiştirmek üzere icâzet ile şereflendi.

35- Mevlevi Naîmullah Behrâyçî: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin halifelerinin meşhûrlarından olup, aklî ve naklî ilimlerde âlim idi. Zâhirî ilimleri tahsil ettiği sırada, bâtınî ilimlerde de ya’nî tasavvuf ilminde de yükselmeyi arzu ediyordu. Bu sırada bir rü’yâ gördü. Rü’yâsında tasavvuf ilminde de yetişip kemâle ereceği müjdelendi. Bunun ancak yetişmiş ve yetiştirebilen bir mürşid-i kâmilin sohbetinde bulunmaya bağlı olduğu ve henüz kendisi için o vaktin gelmemiş olduğu söylendi. Zâhirî ilimlerin tahsilini tamamladıktan sonra, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin halifesi Muhammed Cemil vasıtasıyla Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerini tanıyıp, sohbetine kavuştu. Dört sene sohbetine devam’ ederek tasavvufda yetişip kemâle erdi. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, ona icâzet ve hilâfet verip, kendi vatanında insanları irşâd etmekle vazîfelendirdi. Vatanına gidip bu vazîfe ile meşgûl oldu. Pekçok kimse onun vasıtasıyla hidâyete erdi. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, sohbetlerine dört sene devam eden bu talebesine şöyle buyurmuştur: “Senin bizim sohbetimize dört sene devam etmen, başkalarının oniki sene devam etmesine bedeldir. Senin sohbetinin nûru, âlemi aydınlatacak. Sana her iki cihanın fütuhatı ihsân olunacak.”

36- Mevlevi Kelîmullah Nebkâlî: Halîfelerinin meşhûrlarındandır. Tasavvufda yetiştikden sonra icâzetle şereflenip, kendi memleketinde irşâd ile vazîfelendirildi. Kendisi şöyle anlatmıştır: “Benim bu büyükleri sevmeme ve Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine talebe olmama İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Mektûbât’ını çok okumak sebep oldu.” Yine şöyle anlatmıştır: “Bir rü’yâ görmüştüm. Deniz üzerinde bir gemi içinde idim. Birden bire şiddetli bir rüzgâr esmeye başladı. Sahile ulaşmam mümkün değildi. Çok korktum ne yapacağımı şaşırdım. Bu sırada kulağıma gaybdan bir ses geldi “İmam-ı Rabbanî, sana yardıma geliyor!” dedi. Bundan sonra rüzgâr sâkinleşti. Bindiğim gemi batmaktan kurtuldu. Birkaç gün bu rü’yânın te’sîri üzerimde devam etti.”

37- Mir Rûhulemîn: Sûnî-püt kasabasındandır. Önce Kadirî yolundaki bir zâttan feyz alıp, tasavvufda hâllere kavuştu. Bu ilk hâllerini şöyle anlatmıştır: “Allahü teâlânın ismini zikretmekle öyle bir mertebe ve öyle bir hâl beni istilâ etti ki, her nereye baksam Allahü teâlânın ism-i şerîfini görürdüm. Bir defasında kıble yönünde, bir duvar üzerinde Kâ’be-i muazzamayı açıkça gördüm. Evliyânın rûhlarını da baş gözü ile görürdüm. Fakat henüz kalbimde tam bir itminan hâsıl olmamıştı. Ne zaman ki Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetine kavuştum, o zaman kalbimde itminan hâsıl oldu. Asıl maksada onun sohbetinde kavuştum.” ömrünün sonuna doğru Kur’ân-ı kerîmi ezberlemeye başladı. Henüz tamamlayamadan vefât etti. Bir hadîs-i şerîfte, Kur’ân-ı kerîmi ezberlemekte iken tamamlayamadan vefât edenlere, melek bir elma vereceği, onu koklarken Kur’ân-ı kerîmi tamâmen ezberlemiş olacağı bildirilmiştir. Mîr Rûhulemîn’in oğlu Mîr Gulâm Hüseyn de, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin talebelerinden idi. Babası vefât edince bir rü’yâ görmüştür ve bu rü’yâsını şöyle anlatmıştır: “Büyüklerden vefât etmiş olan bir zâtı rü’yâmda gördüm. Ondan babamın hâlini sordum. “Babam, bizim civarımızda Kur’ân-ı kerîm okutmaktadır” dedi.”

38- Şah Muhammed Şefi’: önce azîz bir zâtın, sonra da Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde bulunarak tasavvufda kemâle erdi.

39- Muhammed Vâsıl: önce onsekiz sene bir âlimin sohbetine devam etti. Bu hocasının vefâtından sonra, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetine gidip, tasavvufda kemâle erdi. Vefât edince, Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin kabri yanına defnedildi.

40- Muhammed Hüseyn: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde senelerce bulunup kemâle ermiştir. Tasavvuf hâllerine dalmış olup, âşikâne şiirler okurdu.

41- Şeyh Gulâm Hüseyn Tehânîseri: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin seçkin eshâbındandır. Fıkıh ilminde de âlim idi. Önce, Şeyh Gulâm Kadir Şah Kâdirî’nin sohbetinde bulundu. Muhammed Mîr ile yedi sene sohbet etti. Şeyhü’ş-şuyûh Muhammed Abid’i görmüştür. Çok zikreder, günde binlerce Kelime-i tevhîd söylerdi. Daha sonra Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde bulunarak kemâle erdi. Ömrünü Allahü teâlânın ismini zikretmekle ve Resûlullaha ( aleyhisselâm ) tâbi olmakla geçirip, vakitlerini kıymetlendirirdi.

42- Mevlevi Abdülkerîm: Püreb’li olup, önce zâhirî ilim tahsiline başlayıp, bu tahsilini tamamladıktan sonra, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetine giderek tasavvufda yetişti. Kendisine icâzet verilip, memleketinde irşâd ile vazîfelendirildi.

43- Mevlevi Abdülhakîm: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde yetişmiş bir zât olup, mâsivâyı ya’nî Allahü teâlâdan başka herşeyi terketmiştir.

44- Nevvâb irşâd Hân: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin seçkin talebelerinden olup, güzel ahlâk ile vasıflanmış idi. Hocası Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine karşı derin bir muhabbeti ve üstün bağlılığı vardı. Tasavvufda kemâle erdikten sonra, insanlara doğru yolu anlatmak ile vazîfelendirilmiştir.

45- Gulâm Mustafa Hân: önce Şah Veliyyullah Dehlevî’nin derslerinde ve sohbetinde bulunmuştur. Sonra da Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinden feyz alarak tasavvufda yetişti. İnsanlara hak ve hakîkati anlatmakla vazîfelendirildi.

46- nûr Muhammed Kandehâri: Din ilminde âlim bir zât olup, tasavvufda da yetişip icâzet almıştı. Ancak kavuşmayı arzu ettiği yüksek derecelere Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde bulunduktan sonra kavuştu. Kendisi şöyle demiştir: “Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri vasıtasıyla bu yola kavuştum. Muhammed Ma’sûm hazretlerinin ve Hâce Nakşibend hazretlerinin rûhâniyetlerinden yeni bir nisbete ulaştım.”

47- Molla Nesîm: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin halîfelerinin büyüklerindendir. Onun sohbetinde, tasavvufun bütün derecelerine kavuşup, kemâle gelmiştir. Hocası Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine karşı tam bir ihlâs ile bağlılığı ve derin bir muhabbeti vardı. Hiç bir işini hocasına sormadan yapmazdı. Talebelere ilim öğretmek ve onları tasavvufda yetiştirmekle meşgûl olup, hoş bir ömür geçirmiştir. Memleketinden, her sene hocasını ziyârete gelirdi.

48- Molla Abdürrezzâk: Fıkıh ve usûl ilminde derin âlim idi. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin hizmetinde bulunup, tasavvufda yetişti. Tasavvufda talebe yetiştirmek üzere icâzet verildi. Ömrünü, zâhirî ve bâtınî ilimleri öğretmek ve ibâdetle geçirdi.

49- Molla Celîl: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde kemâle erip, tasavvufda talebe yetiştirmek üzere icâzet verildi. Tasavvufda yetişmek arzusu ile huzûruna gelenlerin kalblerini feyz ile doldururdu.

50- Molla Abdullah: ilimde ve edebde üstün bir zât idi. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin bereketli sohbetinde kemâle ermiştir. İcâzetle şereflendiken sonra kendi memleketine gidip, irşâd ile meşgûl oldu. Molla nûr Muhammed ile de sohbet etmiştir.

51- Molla Teymûr: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde bulunarak tasavvufda kemâl derecelere kavuşmuş ve irşâd vazîfesi yapmak üzere icâzet verilmiştir. Molla nûr Muhammed ile sohbet etmiş ve Molla Nesîm’in sohbetlerinde de bulunmuştur. Memleketinde insanlara doğru yolu anlatmak ile meşgûl olmuş, pekçok kimse onun vasıtasıyla tasavvufta yetişmiştir. Ayrıca Eshâb-ı Kirâm düşmanlarından pekçok kimse, onun vasıtasıyla bozuk i’tikâdlarını terkedip, Ehl-i sünnet olmakla şereflenmişlerdir. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin bu talebelerinden başka; Molla Evliyâ, Molla İbrâhim, Şah Lütfullah, Molla Seyfeddîn, Muhammed Hân, Hâce Muhammed Ömer, Hâce Yûnus, Şeyh Kutbuddîn, Şeyh Muhammed Emîn, Şeyh Gulâm Hüseyn gibi pek çok talebesi vardır.

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, mübârek zevcesini de tasavvufda yetiştirip kemâle ulaştırmıştır. Zevcesine, sâliha kadınlara doğru yolu anlatmak, tasavvufda yetiştirmek üzere icâzet vermiştir. Hanımı, rü’yâsında Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) ve İmâm-ı Rabbânî hazretlerini görerek feyzlerine kavuşmuştur.

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin seksenyedi mektûbu ve melfûzâtı “Kelimât-ı tayyibe” denilen kitabı vardır. Mektûplarından ba’zıları şunlardır:

“Allahü teâlâya hamd, Resûlüne salâtü selâm ederim. Kayyûm-i Rabbanî Müceddîd-i elf-i sânî ile Mahbûb-i Sübhâni Şeyh Abdülkâdir-i Geylânî (r.anhümâ)’den hangisinin daha üstün olduğunu sual ettiğiniz mektûbunuzu okudum.

Kardeşim, üstünlük iki kısımdır: Cüz’î ve külli. Anlaşılıyorki, suâliniz, cüz’î üstünlük için değildir. Külli olan üstünlüğün esâsı ise, Allahü teâlâya yakınlığın daha fazla olmasına bağlıdır. Bu ise bâtına, kalbe âid bir iştir. Aklın burada bir işi yoktur. Belki menkıbelerin azlığı ve çokluğu cevap vermeye kolaylık sağlar ama kesinlik ifâde etmez. Kitabdan, sünnetten ve icmâ’dan bir delîl göstermek, ancak asr-ı saadet ve birinci asır içindir. Siz de biliyorsunuz ki, bu iki büyük o zamandan çok sonra dünyâyı şereflendirmişlerdir. O hâlde dînin üç aslı ve delîli bu husûsta bize cevap olmuyor.

Keşf ise, hatâ ihtimâli taşıyabilir. Muhalife de huccet değildir. Hocalarına muhabbetin aşırılığını taşıyan talebelerin sözlerine de i’tibâr olunmaz.

Bunun gibi bu iki büyüğün üstünlüklerini ve kemâlâtını kuşatacak ve ikisinden birinin diğerinden üstün olduğuna hükmedecek bir keşf sahibi de görünmüyor ve bilinmiyor. O hâlde en sağlam yol, bunu Allahü teâlânın ilmine bırakmak ve bilinmesinde bir fâide bulunmayan, bu husûsta susmaktır. İkisinin de çok büyük ve üstün olduğunu söylemek yeter. Edebi gözetip, bu konuda susmak ve konuşmamak daha iyidir. Bu mes’ele, dinde bilinmesi zarurî şeylerden değildir ki, konuşmak zarurî olsun. Hazret-i Müceddid’e olan büyük muhabbet ve eşsiz aşkımızdan da burada bahsetmek münâsib olmaz. Çünkü söz akıl sahasının dışına çıkıyor. Şiir:

Ne ileri gitmeli, ne de geri kalmalı,
Adımı, gereğinden ileri atmamalı.
Âlem, bütün ezelî cemâlin aynasıdır,
Seyretmeli, fakat konuşmamalı.” (7. mektûp)

“Kardeşim, zamanımız talebesinin zaîfliğinden, evliyâdan keşf ve kerâmet istediklerinden ve birinci asrı göz önünde tutmadıklarından bahseden mektûbunuz geldi. Biliniz ki, başka şeyhlere meyli olan sefihleri, akılsız kimseleri talebe edinmeye lüzum yoktur. Akıllı ve muhlis kimselerden, bu işe tâlib olanları kabûl etmelidir. Üzülmeyiniz. Allahü teâlâ hakîkî hakimdir. Âl-i İmrân sûresi 31. âyetinde meâlen; “Ey Habîbim! Onlara de ki, eğer Allahı seviyorsanız, bana tâbi olunuz. Allah da sizi sever” buyurulması, bütün yollardaki sâliklerin, talebelerin maksadı olan Allahü teâlânın sevgisini ve rızâsını kazanmağı, Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) tâbi olmaya bağlı kıldı. O mütehassıs doktor, kulları gaflet ve günâh hastalıklarından kurtarmak için, ilâç ve perhiz yerinde olan emir ve yasakları gönderdi. Bu reçeteyi tatbik edip, uygun ilaçları alan, perhize riâyet eden sıhhat ve şifâ bulur. Kaçınan kendini ziyan ve telef etmiş olur.

Bu reçetenin bir sûreti, bir de hakîkati vardır. Sûreti ile avam müslümanları hareket eder. Bu da, i’tikâdını düzelttikten sonra kitab ve sünnete uygun olarak amel edip, emir ve yasaklara uymakla olur. Karşılığı da Cennetin ni’metleri ve Cehennemden kurtulmaktır. Hakîkati ise havassâ, seçkinlere mahsûs olup, kalblerin nûrlanması, parlaması ve nefslerin tezkiyesi, temizlenmesidir. Bunda bildirilmiş olan sûret bulunmakla beraber, riyâzet ve mücâhedeler de vardır. Burada ele geçen, tecellî ve keşflerdir. Sûrete îmân ve İslâm, hakîkate ise ihsân denir. Nitekim Hadîs-i şerîfde; “İhsân; Rabbine, onu görür gibi ibâdet etmendir” buyuruldu. Hakikatsız sûret, derideki hastalıklara çâre bulmada, çıban ve yaralar üzerine konulan merhem ve ilâçlar gibidir. Yarayı iyileştirir, çıbanı geçirir. Elbette faydasız değildir. Hakîkatin ise, sûretsiz hiç faydası yoktur. Belki o hakîkat değil, mekr-i ilâhîdir. Bundan Allahü teâlâya sığınırız.

Hakîkat, temizlemek, ya’nî hastalıklı, mikroplu, bozuk maddeleri çıkarıp atmak gibidir. Çünkü yerinde kalırlarsa, yine hasta edebilirler. Tam sıhhate kavuşmak, küllî şifâ bulmak, bu iki tedâvinin birlikte yapılmasıyla olur. Bu açıklamadan, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) tedâvisinin, Eshâb-ı Kirâmın tabiatlarında nasıl sıhhat ve şifâ te’sîrleri yaptığı kolaylıkla anlaşılabilir. Muhakkak ki, o tedâvi ve ilâç, Allahü teâlâyı çok sevmek, bütün gayretiyle Resûlullaha tâbi olmak, tâat ve ibâdetlerden lezzet duymak ve günahları çirkin görüp, nefret etmekten başkası değildi. Bu da onlarda kalblerin huzûru ve nefslerin temizlenmesi te’sîrini yapıyordu. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) bereketli sohbeti ve İslâmiyet reçetesinin tatbiki ile, bu mertebelere pek kısa zamanda, belki bir anda kavuşuyorlardı. Onlar, daha sonraki asırlarda söylenen zevk ve mevâcidlerden ziyâde, sûret ve hakîkate son derece riâyet ve ihtimâm gösterip, hakîkati koruyan sûreti muhafaza edip, keşf ve kerâmete i’tinâ göstermediler. Bunları kemâlin, olgunluğun îcâb ve şartlarından saymadılar.

O hâlde, tam sıhhate kavuşmak ya’nî Muhammedi nisbet isteyen bir tâlib, Resûlullahın sünnetine uymayı, bütün riyâzet ve mücâhedelerden üstün ve buna âid olan nûr ve bereketleri, bütün feyzlerden efdal bilmelidir. Bütün zevk ve mevâcidlere, bâtın cem’iyyeti ve devamlı huzûr yanında değer vermemeli ve bu öz ve hakîkatlerin elde edilmesine sebep olan büyüğü, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) vekîli bilmeli, ona canla başla hizmet edip, bu yolda, çocuklar gibi, ele geçen ceviz-meviz gibi şeylerle, tatlı olsa da, yetinmemelidir.

Hadîs-i şerîfi ve fıkıh bilgilerini öğreniniz. Âlimlerin sohbetine devam ediniz. Amellerinizi Allahü teâlânın habîbi olan Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) ittıbâ’, uymak niyetiyle yapınız.” (21. mektûp)

Yine şöyle buyurdu: “Namaz kılarken Allahü teâlâyı görmek mümkün değil ise de, görür gibi bir hâl hâsıl olmaktadır.”

Büyük halifesi Abdüllah-ı Dehlevî hazretleri “Mektûbât” kitabının sekizinci mektûbunda şöyle buyuruyor: “Bâtındaki nisbetin, ya’nî kalbindeki bağlılığın artmasına çalış! Allah ismini, ba’zan Kelime-i tehlîli çok zikrederek, ba’zan salevât okuyarak, Kur’ân-ı kerîm okuyarak, Allahü teâlâya yaklaşmağa uğraş! Bu çalışmalarda gevşeklik olursa, bu fakirin rûhaniyetine teveccüh ediniz! Yâhud Mirzâ Mazhar-ı Cân-ı Cânân’ın kabrine geliniz. Ona teveccüh edince; çok terakkî edilir. Ondan hâsıl olan fâide, bin dirinin fâidesinden daha çoktur. Gavs-üs-sakaleyn Abdülkâdir-i Geylânî ve Şâh-ı Nakşibend Behâeddîn-i Buhârî hazretleri ile de murâkabe ediniz!”

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri buyurdu ki: “Her kim ki dünyâya düşkün olanlar arasına karışırsa, sohbetin bereketlerine ve tasavvufun nûrlarına kavuşamaz! Bir kimse dünyâya düşkün olanlar arasına ihtiyâç olduğu kadar karışır ve hâlis niyetle ve bâtınî nisbetini muhafaza ederek aralarında bulunursa zararı yokdur.”

“Dünyâ mel’ûndur ve dünyâda olan şeylerden Allah için yapılmayanlar da mel’ûndur. Allahü teâlânın sevgisi ile dünyâ sevgisi bir araya gelmez. Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için mâsivâyı ya’nî Allahü teâlâdan başka herşeyi ve bütün maksatları terketmek lâzımdır.”

Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin kendi eshâbına, talebelerine nasîhatları şöyledir:

“Takvânın ve vera’ın (haramlardan ve şüpheli şeylerden sakınmanın) yolu, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) mütâbeat, uymak ve onun bildirdiklerini candan kabûl etmektir. Kendi hâlinizi, kitab ve sünnette bildirilen husûslar ile karşılaştırınız. Eğer hâliniz, kitab ve sünnette bildirilen husûslara ya’nî dînin emirlerine uygun ise makbûldür. Uygun değilse merdûddur, reddedilecekdir. Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdı üzere olmak lâzımdır.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1034

2) Makâmât-ı Mazhariyye sh. 20 vd.

3) Hadâik-ül-verdiyye sh. 201

4) İrgâm-ül-merîd sh. 58

5) Hadîkat-ül-evliyâ sh. 118

6) Reşehât zeyli sh. 83

7) Câmi’u kerâmât-il-evliya cild-1, sh. 129

? Sefînet-ül-evliyâ cild-2, sh. 343

9) Hadîkat Ün-nediyye sh. 16

10) Rehber Ansiklopedisi cild-11, sh. 295İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MEHMED ATÂULLAH EFENDİ

Osmanlılar zamanında yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Elliikinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Mehmed Atâullah’dır. Kâdı İbrâhim Efendi’nin oğludur. Doğum yeri ve târihi bilinmemektedir. 1127 (m. 1715) senesinde Bolu’da vefât etti.

Küçük yaşından i’tibâren ilim tahsiline yöneldi. İstanbul’a gelip zamanının âlimlerinden ilim öğrendi. Birçok Kıymetli bilgileri edindikten sonra, şeyhülislâm Minkâri-zâde Yahyâ fendi’nin hizmetinde bulunup, onun yanında mülâzim (stajyer) oldu. Tahsilini tamamlayıp müderrislik diplomasını aldıktan sonra, birçok medreselerde müderrislik yapıp talebe yetiştirdi. Kadılık mesleğine yöneldi. 1097 (m. 1685) senesinde Yenişehir, 1102 (m. 1690) senesinde Şam kadılıklarında vazîfelendirildi. Sonra da vazîfeden ayrıldı. Şeyhülislâm Feyzullah Efendi’nin tavsiyesiyle, 1107 (m. 1695) senesinde İstanbul kadılığına getirildi. Bu vazîfede gösterdiği üstün başarı üzerine 1115 (m. 1703) senesinde Anadolu kadıaskerliğine nakledildi. Sultan Üçüncü Ahmed Hân’ın tahta geçişinden sonra, 1118 (m. 1706) senesinde Rumeli kadıaskerliğine yükseltildi. Bir müddet sonra bu vazîfeden ayrıldı. 1124 (m. 1712) senesinde ikinci defa Rumeli kadıaskerliğine getirildi. 1125 (m. 1713) senesinde şeyhülislâmlık makamına yükseltildi. İki ay yedi gün kadar bu makamda kaldıktan sonra bu vazîfeden ayrıldı. Rumelihisarı’ndaki evinde istirahata çekildi. Daha sonra Sinop’a gitti. Bu sırada Şeyhülislâm Ebe-zâde Abdullah Efendi de Trabzon’a gidiyordu. İkisinin de bulunduğu gemi Karadeniz Ereğlisi yakınlarında fırtınaya tutulup battı. Ebe-zâde Abdullah Efendi, boğularak şehid oldu. Mehmed Atâullah Efendi, kurtularak Bolu’ya gitti. Bolu’da ikâmet etmekte iken vefât etti. Muhammed Atâullah Efendi aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, fıkıh ilminde özel ihtisas sahibi, ağır başlı, vakar sahibi bir zât idi. Fıkıh ilmine tam vâkıf olan Mehmed Atâullah Efendi’nin; “Fetâvâ-i Atâiyye” isimli kendi fetvâlarının ve Minkâri-zâde Efendi’nin fetvâlarının toplandığı bir eseri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 81-82

2) İlmiye salnamesi sh. 501İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MEHMED EMÎN TOKÂDÎ

Evliyânın meşhûrlarından. İsmi; Mehmed Emîn bin Hasen bin Ömer Nakkaş Tokâdî’dir. Azîz Mahmûd Ermevî dervişlerinden bir zâtın oğludur. Lakabı Cemâleddîn, künyesi Ebu’l-Emâne ve Ebû Mansûr’dur. 1075 (m. 1664) senesinde Tokat’da doğdu. 1158 (m. 1745) senesinde İstanbul’da 83 yaşında vefât etti. Kabri Unkapanı’na inen cadde ile Zeyrek yokuşunun kesiştiği tepe üzerinde, Soğukkuyu Pîri Paşa Medresesi kabristanındadır. İstanbul’da medfûn bulunan evliyânın en büyüklerindendir. Kendisini vesile ederek, kabri başında yapılan duâ müstecâbdır, makbûldür. Tanıyıp sevenler kabrini ziyâret ederek feyz almakta, murâdlarına kavuşmaktadırlar.

Mehmed Emîn Tokadî hazretleri, evliyânın meşhûrlarından Ebu’l-Berekât Şeyh Ahmed Yekdest hazretlerinin halîfesidir. Ahmed Yekdest de (rahmetullahi aleyh), Îmâm-ı Rabbanî hazretlerinin üçüncü oğlu Urvet-ül-vüskâ Muhammed Ma’sûm Fârûkî hazretlerinin halifesi olup, onun yetiştirdiği yedibin mürşid-i kâmilden biridir. Mehmed Emîn Efendi, ilim tahsiline memleketinde başlayıp, bir müddet ilim öğrendikten sonra, 1110 (m. 1698) senesinde İstanbul’a geldi. Şeyhülislâm Mirzâ-zâde Şeyh Muhammed Efendi’den uzun müddet ders alıp, ondan ilim öğrendi ve çok iyi yetişti. Daha sonra Mekke’de Ahmed Yekdest Cüryânî hazretlerinden tasavvuf ilmini öğrenip, tasavvufda talebe yetiştirebilecek duruma geldi. İkinci Hicaz seferinde, hadîs âlimlerinden Ahmed Nahlî’den hadîs ilmini öğrenip icâzet aldı. Ayrıca İstanbul’a ilk geldiğinde, ilim tahsili sırasında, hat ya’nî yazı san’atını Yedikule’li hattât Abdullah Efendi’den öğrendi. Değişik hat çeşitlerinde maharet sahibi idi.

Mehmed Emîn Tokadî hazretleri, İstanbul’a ilk geldiğinde, birkaç ay Pîrî Paşa Medresesi’nde ikâmet etti. Bu sırada Başrûznâmeci (Günlük gelir ve masrafların defterini tutan, ayniyat kaydı âmiri) Ali Efendi adında bir zâtın oğluna ders vermeye başladı. Ayrıca kendisine Reîs-ül-küttâb (Hâriciye vekîli) makamının yazı işlerinde kâtiplik vazîfesi de verildi. Bu vazîfede iken Başrûznâmeci Ali Efendi, kendi evinde bir yer ayırıp, kalması için da’vet etti. Bunun üzerine Rûznâmeci Ali Efendi’nin evinde kalmaya başladı. Hem kaldığı bu evde, hem de Şehzâde Câmii’nde talebelere ders vermeğe başladı, İstanbul’da bulunan meşhûr ailelere mensûb kimseler de onun derslerine devam etti. Ali İzzet Paşa ve Yeğen Muhammed Paşa bunlardandır. Etrâfında çok talebe toplandı. Üstün ve olgun hâllerini görenler, ona; “Ârif-i muhlisi” lakabını verdiler.

Kâtiplik vazîfesine ve talebelere ders vermeye bir müddet devam ettikten sonra, Başrûznâmeci Ali Efendi’nin, 1114 (m. 1702) senesinde vazîfeli olarak Edirne’ye gönderilmesi üzerine, onunla birlikte Edirne’ye gitti. Orada ileri gelen birçok kimseyle görüşüp sohbet etti. Edirne’de bulundukları sırada, ders vermekte olduğu Başrûznâmeci Ali Efendi’nin oğlu vefât etti. Bunun üzerine ders vermekten vazgeçerek, bulunduğu vazîfeden de ayrılıp, hacca gitmeğe karar verdi. Karar verdiği günün sabahı, Edirne’de Saraçhâne yakınındaki çalıştığı dâiresine gitmek üzere evden çıkmıştı. Yolu meşhûr Kadirî şeyhi ve büyük bir zât olan Kasab-zâde Şeyh Muhammed Efendi’nin dergâhının önünden geçiyordu. Oraya yaklaşınca, Şeyh Muhammed Efendi’nin oğlu Abdülkâdir Efendi’nin, dergâhın önünde beklediğini gördü. Abdülkâdir Efendi, yanına yaklaşıp; “Babam sizi dergâhda bekliyor, buyursun bir kahve içelim diyor” dedi. Bu da’vet üzerine Şeyh Muhammed Efendi’nin yanına gidip elini öptü. O da; “Safa geldiniz Hacı Emîn Efendi” dedi. Sonra da elinden tutup odasına götürdü. Oturup sohbete başladıkları sırada, Mehmed Emîn Efendi; “Elhamdülillah bizi hacc-ı şerîf ile müjdelediniz” deyince, Şeyh Muhammed Efendi; “Evet, siz bu gece hacca gitmeye niyet ettiniz biz de tebrik ettik” deyip sohbete başladı. Sohbet sırasında Mehmed Emîn Efendi’ye, fıtraten yüksek bir kabiliyete sahip olduğunu ve çok büyük ni’metlere kavuşacağını müjdeledi. Mekke’ye varınca, orada bulunan ve evliyânın büyüklerinden olan Ahmed Yekdest Cüryânî’nin huzûruna gitmesini, kendisinin de selâmını ve hürmetlerini arzederek, onun talebesi olmasını tavsiye etti.

Mehmed Emîn Efendi, bu zâtın yanından ayrıldıktan sonra, Başrûznâmeci Ali Efendi’ye de gidip hacca gideceğini söyledi. Ali Efendi memnun olup, ona yolda harcaması için bir miktar para verdi. Muhammed Emîn Efendi, bundan sonra birkaç gün içinde bütün dostlarıyla vedâlaşıp, İstanbul’a gitmek üzere yola çıktı. İstanbul’a ulaşınca, hacıları götürecek olan gemiye bindi. On günde Kâhire’ye vardı. Oradan da bir kâfile ile Mekke’ye hareket etti. Mehmed Emîn Efendi’nin, hayâtının önemli bir safhası, Mekke’ye bu ilk gidişi ile başladı. Çünkü, orada madde ve ma’nâ ilimlerinde yükselmiş, büyük rehber ve zamanının en kıymetli âlimlerinden biri olan Ahmed Yekdest Cüryânî’yi tanıyıp, ona talebe oldu. Onun derslerine ve sohbetine üç yıl devam edip, kemâle ulaştı. Bu husûsta o zâttan icâzet (diploma) aldı.

Hayâtında önemli bir dönüm noktası olan bu hocasıyla tanışmasını bizzat kendisi şöyle anlatmıştır: “Mekke’ye varınca, ilk gün, Kâ’be’yi tavaf ve ziyâretle geçti. Ertesi gün sabah namazını Harem-i şerîfde (Kâ’be’nin yanında) kıldıktan sonra dışarı çıkacağım sırada, Harem-i şerîfin bir köşesinde otuz kadar kimsenin bir halka hâlinde oturmakta olduklarını gördüm. Niçin böyle halka olmuşlar acaba, ders için hocalarını mı bekliyorlar diyerek yanlarına yaklaşıp oturdum. Baktım ki, hepsi başlarını eğmiş, edeble oturuyorlar. Ben de oturup başımı eğerek bekledim. Bir ara başımı kaldırıp baktığımda, halkanın ortasında duran bir zâtı karşımda gördüm. Dikkatle bana bakıyordu. Bakışlarından ve heybetinden ürperip başımı eğip gözlerimi yumdum. Bir müddet daha öyle durduktan sonra yine gözlerimi dikkatle bana bakmakta olduğunu gördüm. Daha sonra o zât ellerini kaldırıp duâ etti. Duâdan sonra Fâtiha okundu ve herkes kalkıp dağılmağa başladı. Ben de kalkıp giderken o mübârek zât bana doğru yaklaştı, yanıma gelip selâm verdi ve; “Hoş geldin Emîn Efendi” dedi. Hâlimi hatırımı sordu. Sonra beni yanına alıp, Harem-i şerîfin yakınında bulunan evine götürdü. İçeri girip oturduktan biraz sonra hizmetçisi sofrayı kurdu. Sofrada sıcak bir ekmek ve fincan içinde içecek birşey vardı. O mübârek zât ellerini ekmeğe uzatınca, bir elinin bileğinden kesik olduğunu gördüm. Hemen Edirne’deki Şeyh Muhammed Efendi’nin tavsiyesi aklıma geldi ve bahsettiğin bu mübârek zât olduğunu anladım. Fakat o anda selâmını söylemeyi unutmuşum. Yemekten sonra yolculuğumdan, geçip geldiğim yerlerden sorup cevap aldıktan sonra; “Edirne’de size emânet edilen şeyi unuttunuz” buyurdu. Hemen Edirne’deki Şeyh Muhammed Efendi’nin selâmını hatırladım ve söyledim. O da muhabbet ve sürûr içinde selâmı aldı. Artık beni talebeliğe kabûl edip, ders vermeye başladı ve Allahü teâlânın ismini zikretmemi söyledi. Sonra da şu beyti okudu:

“Pes est cihl sal în magnâ muhakkık şud be Hâkânî,
Ki yek dem zikr-i Hak bâyed bih ez mülk-i Süleymânî.”

Bu beyti okuduktan sonra bana tercüme etmemi emretti. Düşünmeden bir anda şöyle söyledim:

“Otuz kırk yıl geçince eylemiş tahkîk Hâkânî,
Ki birdem Hakkı zikretmek değer mülk-ü Süleymânî.”

Bundan sonra ifâdeye gelmeyen hâllere ve ni’metlere kavuştum. Ben Fârisî bildiğim için, ekseriyetle Fârisî kelimelerle konuşurdu. Tatar Ahmed Efendi adında bir zât, benden iki sene önce huzûruna gelmiş olup ona hizmet etmekteydi. Ben huzûruna kavuşunca, Tatar Ahmed Efendi’yi Medine’de bulunan ve orada insanlara rehberlik yapan talebesi Abdürrahîm Buhârî’nin hizmetine gönderdi. Daha sonra benim İstanbul’a döneceğim sırada, Tatar Ahmed Efendi’yi tekrar Mekke’ye çağırıp, icâzet ve hilâfet verip, Anadolu’ya insanları irşâd için gönderdi.

Hicri 1114 (m. 1702) senesi hac mevsiminden, 1117 (m. 1705) senesi hac mevsimine kadar (üç sene), Ahmed Yekdest Cüryânî hazretlerinin hizmetinde, derslerinde ve sohbetlerinde bulundum. Nihâyet hicri 1117 (m. 1705) senesinde hacıların dönmesi sırasında, hocamın izni üzerine İstanbul’a dönüş hazırlığını yaptım. Vedalaşmak üzere huzûruna vardığımda; “Mısır üzerinden mi, Şam’dan mı gideceksiniz” buyurdu. “Efendim bir arkadaşım var. Beraberce Şam hacılarıyla dönmeye niyet ettik” dedim. Bunun üzerine; “Otur bakalım karşıma, gözlerini yum, hangi kâfile ile gitmeniz takdîr olunmuştur” buyurdu. Karşısına geçip gözlerimi yumarak oturdum. Birden kendimi Cebel-i nûr (Hıra Dağı) üzerinde, Mekke’ye karşı oturuyor buldum. Dağ üzerinden Mekke’yi seyrediyordum. Baktım ki, bir kâfile Mekke’den çıkmağa başlayıp Şam tarafına yöneldi. Kâfile yol alıp kısa bir moladan sonra yola devam etti. Bu manzarayı gördüğüm sırada hocam; “Kâfilenin başına bak” buyurdu. Baktım bir şehir göründü. “Bu gördüğün şehir Şam’dır” dedi. Kâfile Şam’a ulaştı. “Sen kâfile içinde var mısın?” buyurdu. “Yokum” dedim. Yine; “Mekke’ye bak” buyurunca, Mekke tarafına baktım. Gördüm ki başka bir kâfile Mekke’den çıkıp ilerledi. Kendimi kâfile içerisinde tanıdığım bir arkadaşımla beraber gördüm. Paçalarımı sığayıp, omuzuma bir tüfek almışım ve yanımdaki arkadaşla sohbet ederek yol alıyoruz. Ben bu hâli seyrederken hocam; “Kendini görebildin mi?” buyurunca; “Evet efendim” dedim. “Kâfilenin baş tarafına bak” buyurdu. Ben de baktım Mısır göründü. Yanımda gördüğüm arkadaşım Mısır’a girmek üzere idi. Bu sırada “Aç gözünü” buyurması üzerine, gözlerimi açtığımda kendimi huzûrunda oturuyor buldum. “Şimdi git, sana yolculukta arkadaş olacak o gördüğün kişiyi bul. Yolculuğunuz Mısır tarafınadır” buyurdu. Huzûrundan çıkıp Harem-i şerîfe giderken, yolda benimle yol arkadaşlığı yapacak olan o kişiye rastladım. Selâm verip elinden tuttum. Beraberce Harem-i şerîfe girip bir kenara çekilerek sohbet etmeye başladık. Sonra onun da Hocam Ahmed Yekdest Cüryânî’nin talebelerinden olduğunu öğrendim. Nihâyet yolculuğumuz husûsunda da görüşüp, Mısır’a gidecek olan kâfile yola çıkmadan yol hazırlığımızı tamamladık. Yolculuğumuzdan birgün önce, hocam Ahmed Yekdest hazretlerinin huzûruna tekrar gittim. Bu sırada; “İstanbul’a varınca nerede kalacaksın” buyurdu. “Efendim, ma’lûmunuz kendi evim yoktur. Siz, nerede kalmamı emrederseniz orada kalacağım” dedim. Bana bir mektûp uzatıp; “Al bunu, İstanbul’da Hâcegân-ı dîvân-ı hümâyûndan Hüseyn Paşazâde Kumul Muhammed Bey vardır. Varınca bu mektûbu ona verirsin. Seni onun sohbetine havale eyledik. Ne buyurursa ona itaat et. Ona teslimiyetin bize teslimiyettir” buyurdu. Bu sırada öyle bir nazar ve iltifât etti ki, o âna kadar kavuştuğum derecelerin ve ni’metlerin binlerce üstünde derecelere kavuştum. O anda nasîb olan müşâhedeler, makamlar, ifâde edilemeyecek kadar fazla idi. Mektûbu aldıktan sonra da; “İnşâallah birkaç sene sonra buraya tekrar gelirsiniz. Fakat bizi bulamazsınız. Bizde olan emânetinizi (yazılı icâzeti), Medîne-i münevverede bulunan Hâce Abdürrahîm’e verdik. Onunla görüşünce sana teslim eder” buyurdu.

Ertesi gün kâfile Mısır’a hareket etmek üzere iken tekrar hocamın huzûruna gidip vedâlaştım. Bana çok duâ edip ikiyüz altın harçlık verdi. Sonra da vedalaşmak üzere dost ve arkadaşlarımın yanına gittim. Beni yolcu etmek ve vedalaşmak için otuz kişi kadar toplanmıştı. Onlardan da ayrılırken bana bir anahtar ve bir liste verip; “Bu, size hediyemiz olan eşyaların ve paraların listesi ve içine koyduğumuz kutunun anahtarıdır. Kutuyu size Mısır’da teslim etmek üzere kervancı başına verdik ve taşıma ücretini de ödedik” dediler. Nihâyet vedâlaşıp yola çıktık. Epey bir yolculuktan sonra Mısır’a vardık. Mısır’da kervancıbaşı; “Efendim bu kutuda size âit olan emânetler var, listenizi çıkarın kontrol edelim ve teslim alınız” dedi. Kontrol edip teslim aldıktan sonra, Mekke’deki dostlarıma verilmek üzere, noksansız aldığımı bildiren bir mektûp yazmamı rica etti. Ben de yazıp kervanabaşına verdim. Bana teslim edilen bu hediyeler içinde öd, anber gibi güzel kokulardan başka, bir kese içinde (o zamanın parasıyla) bin kuruşluk altın, ikibin kuruşluk değerde çeşitli eşyalar vardı. Bunları kimin hediye ettiği belli değildi. Ancak listede dostlarınızın size hediyeleridir yazılı idi.

Mısır’a vardıktan sonra Kâhire’de birkaç ay kaldım. Bu sırada Ezher Medresesi’nde ve diğer yerlerde bulunan birçok âlim ve meşhûr kimselerle görüşüp sohbet ettik. Kâhire’de geçirdiğim günlerde, görüşüp sohbet ettiğim kimselerle mütâlâa ettiğimiz ilmî mes’eleleri yazmak istemiştim. Ancak İstanbul’a gitmem gerektiğinden bu iş için fırsat bulamadım, İstanbul’a gitmekte olan bir kalyona (yelkenli gemi) binip yola çıktım. Kısa zamanda İstanbul’a ulaştım.

İstanbul’a varınca, dostlarımdan Aksaray civarında oturan Kafesdâr Abdülbâkî Efendi’nin evine gittim. Onunla oturup sohbet ettik. O gece orada kaldım. Hocam Ahmed Yekdest hazretlerinin emri üzerine Hüseyn Paşa-zâde Muhammed Efendi’nin yanına gideceğimden evini sorup öğrendim. Bir sabah vakti gelip kaldığı yeri buldum. Binaya girip yukarı çıkarak hazine dâiresini sordum. Beni bir odaya da’vet edip, oturttular. Nereden geldiğimi sorduklarında, Mekke’den geldiğimi ve Muhammed Efendi’ye bir mektûp getirdiğimi söyledim. Hemen hazinedar kalkıp dışarı çıktı ve biraz sonra da gelip; “İsminiz Muhammed Emîn midir?” deyince; “Evet” dedim. Buyurun deyip, beni Muhammed Efendi’nin yanına götürdü. Ben içeri girince, ayağa kalkıp beni kucakladı ve gözlerimden öptü. Ben de mektûbu verdim. Bana yer gösterip oturmamı söyledi. Mektûbu sevinçle alıp okuduktan sonra, hazinedarlarından birini çağırıp; “Emîn Efendi kardeşimize kalacağı yeri gösterin” buyurdu. Hazinedar bana onun odasının yanında bir oda gösterip; “Buyurun” dedi. İçeri girdiğimizde gördüm ki, oda döşenmiş, hazırlanmıştı. Yanımdaki kişi oradaki malzemeyi bir bir gösterip; “Burada istirahat edersiniz, efendimizin emridir” diyerek dışarı çıktı. Ben bir müddet istirahat edip, dinlendikten sonra yemeğe çağırdılar. Sonra namaz kılmağa çıktım. Bu hâl üzere üç gün geçtikten sonra, biri odama gelip; “Emîn Efendi, misâfirliğiniz tamâm oldu. Bugün hocamız Muhammed Efendi sohbete çıkacak. Size de onun huzûrunda parmaklıkların yanına bir minder hazırlanacak, oraya buyurur oturursunuz” dedi. Muhammed Efendi sohbete çıktıkça ben de yanına oturuyor sohbetinde bulunuyordum. Çok kimse gelip sohbetini dinliyordu. Birkaç gün böyle geçti. Yalnız kaldığımızda da bana tasavvufun inceliklerine âit bilgiler anlatırdı. Bir müşkilim ve bir suâlim olunca, ben sormadan bir menkıbe anlatır: anlattıkları ile derhal müşkilim ve suâlim hallolurdu.”

Mehmed Emîn Tokâdî hazretleri, hocası Ahmed Yekdest hazretlerinin sohbetlerinde yetişip, tasavvufda kemâl derecelere ulaştıktan sonra İstanbul’a dönünce, İstanbul’da beş sene daha kaldı. Bu sırada Nakşibendî, Kadirî, Şâzili, Şettârî yollarında yetişmiş bulunuyordu. İstanbul’da kaldığı bu beş sene müddetince Şehzâde Câmii’nde ve Sultan Mahmûd Câmii’nde talebelere ders verdi. Nakşibendiyye yolunun büyüklerinden Mevlânâ Hâce Ziyâuddîn, Halvetî büyüklerinden Mevlânâ Şeyh Îsâ-yı Mahvî ve Sünbüliyye meşhûrlarından Seyyid Nûreddîn Sünbülî ile sohbet etti. Daha sonra Muhammed Kumul Efendi ile Kudüs’e gitti. Bu seferini de şöyle anlatmıştır:

“1122 (m. 1710) senesinde Muhammed Efendi, Habeş eyâletine, sonra da Kudüs-ü şerîf vâliliğine ta’yin edildi. Ben de onunla beraber gittim. Yanında kâtiplik yaptım. Kudüs’de bulunan âlimler ve muhaddisler ile görüşüp ilmî mütâlâalar yaptım. Orada bulunan muhaddislerden Şeyh Ahmed Nahlî Mekkî’den hadîs ilmine dâir icâzet aldım. Bundan başka tasavvuf ehli olan büyük zâtlarla görüşüp, sohbetlerinde bulunarak istifâde ettim. Kudüs’te bir sene kaldıktan sonra, Muhammed Efendi’nin Mekke-i mükerremede su yollarını ta’mir ve onarma vazîfesi ile Mekke’ye ta’yin edilmesi üzerine, ben de yine kâtiplik vazîfesiyle beraberinde Mekke-i mükerremeye gittim. (Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerinin bu ikinci gidişinde Mekke’deki hocası Ahmed Yekdest hazretleri vefât edeli dört sene olmuştu.)

Mekke’ye giderken Medine’ye uğradık. Hocam Ahmed Yekdest hazretlerinin vasıyyetine uyarak Medine’de ikâmet eden Şeyh Abdürrahîm Buhârî hazretlerinin yanına gittim. Görüşüp konuştuktan sonra beni Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Kabr-i şerîfini ziyârete götürdü. Ziyâret sırasında koynundan bir kâğıt çıkarıp okuduktan sonra, bana vererek tebrik etti. O sırada yanımızda bulunan bir zât da beni tebrik etti. Bana verdiği bu icâzet, sebebiyle beni kucaklayıp öptü. Ertesi gün tekrar Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyârete gittim. Ziyâret sırasında kendimden geçip, yere çöktüm. Bir süre böyle kaldıktan sonra gözlerimi açtığımda, yanımda duran birini gördüm. Bana selâm verip; “Ağa sizi bekliyor buyurun” dedi. “Ağa kimdir?” dedim. “Şeyh-ül-harem, ağa hazretleridir” dedi. Yanına gittiğimde gördüm ki, birgün önceki ziyâretimizde yanıma gelip beni tebrik eden zâttır. Bana dedi ki; “Siz ziyâret sırasında kendinizden geçince, bu hizmetçiyi gönderip, “Yanında bekle, eğer düşecek olursa tut yavaşça yere oturt” dedim. Hamdolsun düşmediniz” dedi.

Bu zâtla oturup sohbet ettikten sonra, hocam Ahmed Yekdest hazretlerinin talebelerinden olduğunu öğrendim. Sonra kalkıp beraberce, tekrar Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyârete gittik. Ziyâret edip, birbirimizi unutmamak üzere âhıret kardeşi olduk.”

Mehmed Emîn Efendi’nin âhıret kardeşi olduğu bu zât o zaman Şeyh-ül-harem vazîfesi ile orada bulunan, Dâr-us-se’âde ağası (İstanbul vâlisi) Beşîr Ağa idi. Mehmed Emîn Tokâdî hazretleri Peyamber efendimizin kabr-i şerîfini ziyârete giderken, yolda ve ziyâreti sırasında gayet hoş na’tlar (Resûlullaha ( aleyhisselâm ) medhiye) söyledi. Bu defa altı sene devam eden bu seyahati sırasında, ayrıca Şeyh Ahmed el-Benâî Dimyâtî’den, Mevlânâ Hüseyn Alemî er-Rufâî’den de hadîs rivâyeti icâzeti aldı. Remle şehrinde Kutb-ül-ebdâl Şeyh Cum’a hazretleri ile de sohbette bulundu. 1129 (m. 1717) senesinde Hicaz’dan İstanbul’a döndü. İstanbul’a dönünce Muhammed Kumul Efendi’nin evinde üç sene daha ikâmet etti. Bundan sonra Muhammed Kumul Efendi’nin vefâtı üzerine Filyokuşu’nda bir ev kiraladı ve evlenip orada oturdu. İlim ve ma’rifet yaymaya devam etti. Bir ara Ebû Eyyûb Ensârî hazretlerinin türbesinde türbedarlık yaptı. Bu sırada âlim, fâdıl ve sâlih zâtlar onun sohbetine koştular. Bundan sonra da Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) türbesinde, Ravda-i mutahherada hizmet etme vazîfesi verildi. Bu vazîfeye ta’yin edilince, kavuştuğu ni’mete şükrederek şu şiiri söylemiştir:

“Çûn oldun bende-i çâr-ü-bekşi-yi Sultan-ı kevneyn,
Der vâlâsı ferrâşını Mevlâ eylemez haşir.

O Sultân-ı cihanın beldesini kimse incitmez,
Kapusu bendesi oldun Emînâ bâtın-ü zâhir.”

Şiirin ma’nâsı: (iki cihan sultânının türbesinde bekçi ve hizmetçi oldun, Onun yüksek kapısının süpürgecisini, Mevlâ mahrûm eylemez, zarara uğratmaz. Cihanın sultânı olan Resûlullahın hizmetçisini kimse incitmez. Ey Emîn (sana müjdeler olsun) Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kapısında zâhiren ve bâtınen hizmetçi olmakla şereflendin.)

Hicaz’dan İstanbul’a dönüşlerini de şöyle anlatmıştır: “1129 (m. 1717) senesinde, Muhammed Kumul Efendi’nin İstanbul’a çağırılması üzerine İstanbul’a döndük. 1139 (m. 1726) senesinde Muhammed Kumul Efendi başrûznâmeci iken vefât etti. Fındıklı’da deniz sahilinde bulunan Molla Çelebi Câmii’nin yanında, Şeyhülislâm Sadreddîn-zâde Muhammed Sâdık Efendi’nin kabrinin bulunduğu etrâfı çevrili yere defnedildi. Mekke-i mükerremede bir gün gâib namazı kılındığını görenler sorduklarında; “Haremeyn-i şerîfeyne büyük hizmetleri görülen Muhammed Kumul Bey İstanbul’da vefât etti. Onun namazıdır” demişler. O gün tesbit edildiğinde İstanbul’da cenâze namazının kılındığı tam vakte rastladığı anlaşılmıştır.

Muhammed Kumul Efendi vefâtından önce, hasta bulunduğu sırada bana şöyle vasıyyette bulundu: “Şu birkaç cilt kitabı Dâr-us-se’âde ağası (İstanbul vâlisi) Beşir Ağa’ya götür. Bizim duâ ettiğimizi söyle. Bunlar Medînei münevvereye gönderilecek. Bunların konulacağı yeri onlar bilirler. Gönderip bizi duâdan unutmasınlar” dedi. Birkaç gün sonra vefât etti. Vasıyyetleri üzerine o kitapları alıp, vâlilerin toplantı günü olan Çarşamba günü huzûrlarına vardım. Kalkıp kucaklaşarak, yanlarına oturmamı söyledi. Hâl hatır sorduktan sonra, İstanbul’da bulunup, ziyâretlerine fazla gidemediğim için üzüldüğünü söyledi. Merhum Muhammed Kumul Efendi’nin selâmını söyleyip kitapları arzettiğimde, büyük bir üzüntü ve ağlama ile kitapların yerine gönderilmesi için emir verdi. Mecliste bulunanlara beni tanıtıp, âhıret kardeşimizdir dedi veda edip kalktığımda, hizmetçilerine şöyle emretti: “Bize gelenler dünyevî bir iş için gelirler. Bu zâtı iyi tanıyın. Geldiği zaman misâfir var diye bekletmeyin. Zîrâ bunlar bizi Allah rızâsı için ziyârete gelirler” dedi. Koynuma bir kese koydu. Sonra içinde yüz altın olduğunu gördüm. Evime dönüp kendi hâlim ile meşgûl iken, ba’zı dostlar ısrar ederek evlenmemi istediler. Merhum Muhammed Kumul Efendi’nin mahallesi olan Filyokuşu’nda evlendim ve ders vermek, ilim öğretmek ile vakit geçirdim.”

Bunları, Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerinin talebelerinden Seyyid Yahyâ Efendi, bizzat kendisinden dinleyip, Seyyid Hasîb Efendi’ye anlatmıştır. O da işittiklerini aynen bir risale hâlinde yazarak nakletmiştir.

Menkıbeleri ve kerâmetleri: Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerinin talebelerinin en üstünlerinden olan Seyyid Yahyâ Efendi, O’na talebe oluşunu şöyle anlatmıştır: “1140 (m. 1727) senesinde onaltı yaşında iken babam vefât etti. Ben yetim, kimsesiz ve fakir kaldım. Semtimizde oturan Kâtib-zâde Mustafa Efendi’den hat (yazı) dersi almaya başladım. Sülüs yazıyı öğreniyordum. Koca Mustafa Paşa dergâhına gitmek âdetim olduğundan, yine bir Cum’a günü ezandan yarım saat önce oraya gittim. Şadırvanda abdest tazeleyip etrâfı seyretmeye başladım. Bu esnada mübârek yüzlü bir ihtiyâr geldi. Koynunda yazı cüzdanı vardı. Kollarını sığadı, şadırvandan abdest almaya başladı. Ben de abdest havlumu hazırlayıp, abdest alınca kurulanması için tuttum. Alıp sildikten, sonra bana duâ etti. “Evlâdım kimsin, kimden hat dersi alıyorsun?” diye sorunca, bir miktar konuştuk. Bu sırada ezan vakti yaklaşmıştı. “Evlâdım sana bir şey söyliyeceğim, kabûl eder misin?” dedi. Ben de; “Başüstüne efendim” dedim. “İnşâallah önümüzdeki Pazartesi günü seni, Ayasofya Câmii’nin Meyyit kapısı karşısındaki berber dükkanında, öğle namazından sonra beklerim. Senin din ve dünyân için hayırlı sözlerim vardır” dedi. Sonra veda edip namaz için câmiye girdi.Pazartesi günü olunca, büyük bir heves ve heyacanla söylenilen yere gittim. Bahsettiği berber dükkanına birkaç adım kala, o görüştüğüm zât berber dükkanından çıkıp yanıma geldi. “Oğlum, senin sahibin, hocan varmış, İnşâallah en kısa zamanda bizden daha üstününe kavuşursun. Kusura bakma sana zahmet oldu. Buraya kadar geldin” dedi. Bunun üzerine ben de elini öpüp geri döndüm.

Aradan bir ay ve birkaç hafta geçti. Bir Salı günü, hat dersi aldığım Kâtib-zâde Mustafa Efendi’den hat ta’limi için derse gittim, içerdeki talebelerin çokluğundan oturacak yer kalmamıştı. Hoca Efendi hat dersi vermekle meşgûl iken, bir ara yanındaki pencereden dışarı baktı. Halîfesi Eniştezâde Ali Efendi’ye; “Emîn Efendi hazretleri geliyor karşılayın!” dedi. Onlar da derhal aşağıya inip karşıladılar. Hürmetle merdivenden çıkarıp odaya getirdiler. İçeri girince hoca efendi elini öptü. Çok kalabalık olduğu için gelen zât, ocağın yanına oturdu. Ben tam karşısına denk geldim. Herkese dikkatle baktıktan sonra, bana da dikkatle bakıp; “Molla Yahyâ gel çubuğumu doldur” buyurdu. Hemen kalkıp elindeki bastonun içinden tütün çubuğunu çıkarıp doldurdum, ellerine verdim. Tekrar yerime oturdum. Sonra kahve geldi kalkıp kahveyi de alıp ikram ettim. Yine yerime oturdum. Hepimiz dikkatle sohbetini dinliyorduk. Sohbet sırasında, Sultan Süleymân Hân’ın İstanbul’a getirdiği lezzetli suyun akıtılması için binlerce kuyu kazdırmasına rağmen muvaffak olunamadığına üzülüp, herkesten himmet ve duâ talebiyle kıyâfet değiştirip dolaştığından bahsolundu. Sultan Süleymân Hân’a, bir zât, ancak bir âşık-ı sâdıkın duâsını almakla bu işin mümkün olacağını, o âşık-ı sâdıkın murâdını yerine getirirse, kendi muradı da yerine geleceğini söylemiş. O da bunu yapıp, âşık-ı sâdık olan zâtın duâsını alarak çok hayra sebep olmuştur diye anlattılar. Sonra sohbete devam etti. Sohbet sırasında küçük-büyük herkes ağladı.

Sonra bana yine önceki gibi; “Gel çelebi çubuğu bastona yerleştir” buyurdu. Ben de çubuğu bastona yerleştirip mübârek elini öperken elimi öyle bir sıktı ki, bu esnada vücûdumda bir ürperme olup, kalbim dahî yanmaya başladı. Bir saat kadar kalbimin çarpması, yanması devam etti. Bu tasarrufunu nice zaman sonra anladım. Kapıdan uğurladıktan sonra, hoca efendi bana; “Bu zât kimdir bilir misin” dedi. Hayır bilmem diyerek öğrenmek istedim. “Bu zât Tokatlı Mehmed Emîn Efendi’dir. Allahın evliyâ kullarından olduğunda kimsenin şüphesi yoktur. Hattâ sana (hiç görmediği ve tanımadığı hâlde) isminle hitâb edip hizmetinde bulundurmasının bir hikmeti olduğuna alâmettir. İnşâallah neticesini görürsün” diyerek beni müjdeledi. İnşâallah deyip safa ile evime gittim. Anneme o mecliste olanları anlatıp; “Bu gün evliyâullahdan bir zâtı gördüm ve hizmetinde bulundum” dedim. Bundan sonra günlerce gönlüm açık ve sürûr içinde dolaştım.

Aradan bir iki ay geçmişti. Birgün semtimizden Bâyezîd’e giderken, yolda Mehmed Emîn Efendi’ye rastladım. Hemen koşup elini öptüm. Hâlimi-hatırımı sorduktan sonra; “Meşke (yazı yazmaya) gidiyor musun, hocana selâm söyle” buyurup yanımdan, ayrıldı. Benim kalbimde yine önceki gibi bir huzûr ve safa peyda olup, bir iki gün böyle devam etti. Bu hâdiseden sonra da aradan bir ay geçti. Bir sabah erkenden çıkıp, mahallemizde bir berber dükkanına girdim. Oturur oturmaz ak sakallı ve burma sarıklı bir zât içeri girip selâm verdi. Yanıma oturup hatırımı sorduktan sonra; “Bir dostunuz size selâm eder ve sizi isterler. Buyurun gidelim!” dedi. “O dostum kim? Sen kimsin?” demek hatırıma gelmedi. O anda içime bir şevk, bir arzu düşüp, hemen kalkıp o zâtla yola çıktım. Zeyrek’de, Çini hamamın önüne gelince, bana; “Siz hamama girip guslediniz, ben sizi kapıda beklerim” dedi. Yine sebebini sormak hatırıma gelmedi. Hamama girip bir müddet sonra çıktım. Tekrar yola devam ettik. Zeyrek ardında, Filyokuşu’nda bir kapıyı çaldı. Bir hizmetçi çıkıp kapıyı açtı. Biz de içeri girdik.

İçeri girdiğimizde, bir zât seccade üzerinde kıbleye karşı oturuyordu. Beni getiren zât karşısına varıp, elini öpünce ben de varıp elini öpmek için elimi uzattım. O anda mübârek gözlerini açıp; “Geldiniz mi?” dediğinde, huzûrunda bulunduğum zâtın, hat dersi aldığım hoca efendinin evinde gördüğüm Muhammed Emîn Efendi olduğunu gördüm. Sevinçle elini öpüp huzûruna oturdum. Beni da’vet eden zâta da; “Gel Hacı Halîl, sen de otur” buyurdu. O da gelip oturunca, ona duâ edip buyurdu ki: “Hacı Halîl Efendi! Bu çocuğu hocasında gördüğüm gündenberi Resûlullahdan ( aleyhisselâm ) bize vermelerini rica ederim. Allahü teâlâya hamd olsun, kabûl ve ihsân buyurup verdiler. Telef olmadı.” Ben o sırada bu sözleri anlayamamıştım. Sonra bunu defalarca dostlarıma anlattığımda anlıyabildik.

Muhammed Emîn Efendi ile beraber yemek yedik. Yemekten sonra ikindi vaktine kadar kaldık. “Senin evinde kimin var?” buyurdu. Cevâbımda; “Efendim, bir sene önce babam vefât etti. Bir annem ve altı yaşında bir erkek kardeşim var” dedim. Bize izin verip; “Yarın sabah gene gel” buyurdu. Elini öpüp ayrıldım. Eve varınca anneme bu hâdiseyi anlattım. Memnun olup; “Hak teâlâ seni yetim ve kimsesiz bırakmaz. Sana bir ata ihsân eylemiş, İnşâallah terbiyeleriyle nasîblenirsin” diye duâ etti.

Ertesi gün annemden izin isteyip huzûrlarına vardım. Annemin bana yaptığı duâyı söyleyip hürmetlerini arzedince, o da ağlayıp vâlidemin duâsının kabûl olunması için duâ buyurdular. İlk günkü gibi ikindiden sonra yanlarından ayrıldım. Hergün sabah erken gelip, ikindiden sonra ayrılıyordum. Böylece aradan kırk gün geçti. Sonra sarf ve nahiv okumaya başlatıp ezberlettiler. O derece hizmetlerine ülfet eyledim (alıştım) ki, sanki on senedir hizmetlerindeymişim gibi idim.

Meclislerinde ekseriyetle bana Reşehât kitabını okutup, dinlerdi. Ba’zan da okunan yerleri açıklar, îzâh ederdi. Ben okurken, ekseriyetle kendisinde istiğrak (kendinden geçme) hâli vâki olurdu. Bu hâl uzayınca, uykuları bastırdı diyerek okumayı keserdim. Derhal gözlerini açıp; “Oku! niçin kesdin?” buyururdu. Bu hâl üzere Reşehât Kitabını yetmiş-seksen defa başından sonuna kadar okuyup bitirdik. Böylece çok yerini ezberlemiştim. Birgün Cum’a namazını kılmak üzere evden çıkıp, beraberce Ayasofya Câmii’ne gittik. Namaz vakti yaklaşmış olduğundan Câmi’ye girdik. Namazı kıldıktan sonra, Câmi’nin Meyyit Kapısı tarafından dışarı çıkıp, hizasındaki berber dükkanına girdik. Dükkanda bulunanlar ayağa kalkıp elini öptüler. Gördüm ki, beni Koca Mustafa Paşa dergâhında görüp, bu berber dükkanına da’vet eden, kalb gözü açık, ihtiyâr zât da oradaydı. O da derhal kalkıp Mehmed Emîn Efendi ile kucaklaşıp müsâfeha yaptı. Herkes oturdukdan sonra daha önce o berber dükkanına çağıran zâta hitaben, beni gösterip; “Azîzim bu genci kapar mıydınız?” buyurdu. O zât da; “Estağfirullah Sultânım! Bu fakîr onu sâhibsiz zannedip, zayi olmasın diye kabûle niyet etmiştim. İstihâreden sonra hâli malûm olunca el çektim. Affınızı ümîd ederim” deyip, elini öptü.

Oradan ayrılıp giderken, yolda; “Efendim, bugün dükkanda latife buyurduğunuz pîr hazretleri kimdir?” diye sordum. Seni Koca Mustafa Paşa dergahında görüp, talebeliğe kabûl için da’vet eden zâttır. Nakşibendiyyenin büyüklerinden Heykel Hüseyn Efendi nâmıyla bilinen zâttır. Edirnevî Arab-zâde Ali Muhammed Efendi’nin talebesidir. Onlar da İskenderî Karaca Ahmed civarında medfûndur. Komşunuz olan bey, 1117 (m. 1705) târihinde vefât eden Ebu Abdüs-Seyyid Muhammed Semerkandî’nin talebesidir. O da Mekke-i mükerremede medfûn ve Muhammed Ma’sûm hazretlerinin talebesi olan Ahmed Yekdest Cüryânî hazretlerinin talebesidir. Bu fakîr, Mekke-i mükerremede Ahmed Yekdest hazretlerinin hizmetinde iken bu tarafta vefât etmiş, görüşmemiz mümkün olmadı” buyurdu) senede bir kere benimle birlikte İskenderiyye’ye teşrîf edip, kabirlerini ziyâret ederek, baş ucunda murâkabe ederdi.

Mehmed Emîn Efendi’ye talebe olmamdan iki ay sonra hocam ahbablarıyla birlikte bizim eve teşrîf etmeye başladı. Bizde bir hafta veya on gün kalıp tekrar evlerine dönerdi. Ben dâima yanında bulunur, hiç ayrılmazdım. Kendilerine mahsûs hizmetlerini görürdüm. Bizim evde veya kendi evlerinde iken, yanında benden başka kimse yatmazdı. Akşam yemeğini takiben birkaç saat istirahat ettikten sonra abdest alır, önce yatsı namazını daha sonra da teheccüd namazını kılardı. Beni uyandırır, ben de derhal kahvesini pişirir, tütün çubuğunu doldururdum. Sonra da huzûrlarında otururdum. Sabah namazı vaktine kadar sohbet eder, müşkillerimizi hallederdi. Eğer arkadaşlarımızdan evde bulunanlar olursa, onlar da gelip sohbetini dinlerdi. Ekseriyetle tarika-i aliyye-i Nakşibendiyyeden bahsolunurdu. Hep İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin ve oğlu Muhammed Ma’sûm hazretlerinin altı cildlik Mektûbât’ından anlatırdı. Buyurdu ki: “Mekke-i mükerremede iken, okuyup mütâlâa ederek, hoş vakit geçirdiğim bu altı ciltlik Mektûbât’tan bir nüshasının, Şeyh Muhammed Murâd hazretlerinin kütüphânesinde mevcût olduğunu işittim. Fakat elde edemedim. İnşâallah sen bir nüshasını bulup tercümesine vesile olursun.” Vefâtından bir iki sene sonra Mektûbât’ın tamâmını elde edip, 1163 (m. 1750) senesinde, arkadaşlarımızdan Müstakim-zâde Sa’düddîn Süleymân Efendi’ye vererek, tercüme edilmesini istedim. 1165 (m. 1752) senesinde tercümeyi tamamladı. Süleymân Efendi’nin yaptığı bu tercümeye; mübârek ve üstün bir zât olan Şeyh Abdullah Kasgârî, hadîs âlimi (Sahîn-i Buhârî’yi ve Sahih-i Müslim’i şerheden) Ebû Abdullah Şeyh Yûsuf Efendi-zâde, Îsâ-zâde Şeyh Muhammed Sâlih Sehâvî Halvetî ve Hâce Muhammed Râsim Efendi takrizler yazdılar.”

Meşhûr Osmanlı âlimlerinden Müstakim-zâde Süleymân Sa’düddîn Efendi, Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerinin en meşhûr talebelerindendi. Müstakim-zâde Süleymân Efendi, Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerine talebe olmasını şöyle anlatmıştır:

“... Şeyhülislâm Hâmid Efendi Medresesi’nin müderrisi, Hâcegân yolunun büyüklerinden ihtiyâr ve mübârek bir zât idi. Bu zât haftada iki gün medresede ders verirdi. Ondan, “Akâid-i Molla Celâl”i okuyordum. Böylece derse devam ediyordum. Birgün ders sırasında, mübârek bir zât dershâneye geldi. Bu zâtı sâdece şahsen tanıyordum. Bu mübârek zât bize ders veren hoca ile ahbablığı olduğundan, ba’zan medreseye gelirmiş. O içeri girince, bize ders veren hoca ona hürmet göstererek, dersi kesip, te’hîr etti. Sözü o zâta bıraktı. Gelen zât da sohbete başladı. Sohbet sırasında bana iltifât göstererek, tasavvufî bahislerden ve dînin emirlerine uyma husûsunda öyle şeyler anlattı ki, dinleyenler çok istifâde ettiler. Ben sohbet sırasında gözyaşlarını tutamayıp ağlamaya başladım. Nihâyet gelen o mübârek zât sohbetini bitirip, gitmek üzere kalktı ve hürmetle uğurlandı. Ben bu zâta tutulup, hayran oldum, ondan istifâde etmek için kim olduğunu öğrenmek istedim. Dediler ki: “Bu zât Şeyh Mehmed Emin Tokâdî’dir. Çok yüksek bir zâttır.” Meğer Mehmed Emîn Tokâdî hazretleri bizim dersânemize gelmeden biraz önce, kendi evinde toplananlara sohbet etmiş ve onlara şöyle demiş: “Hayli zamandır ortalıkta dolaşan bir av vardır. Onu saadet tuzağına düşürmek niyetindeyiz!” Bu sözü söyleyip bizim medresemize gelerek sohbet ettikten sonra, evindeki cemâat dağılmadan tekrar evine dönmüş. Ben böylece onu tanıyıp iltifâtına mazhar olduktan sonra huzûruna gitmeyi çok arzu ediyordum. Nihâyet 1149 (m. 1736) senesinde Rebî’ül-evvel ayında bir Pazar günü seher vaktinde evine gittim. Kapıyı çalmadan kapıda beni karşılayıp, içeri kabûl etti. Bana çok iltifât gösterip, talebeliğe kabûl etti. Böylece Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerine talebe oldum. Bir sene sohbetine gelip gitmek sûretiyle, feyzinden istifâde ederek edeb öğrendim. Bana hâlimi gizlememi emretti. Sonra ikinci seneden i’tibâren altı sene müddetle bana ilim öğretti. Buhârî’yi şerîfi okuttuğu sırada da bana icâzet verdi. Müstakim-zâde Süleymân Sa’düddîn Efendi vasıtasıyla, pekçok kimse Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerini tanıyıp sohbetine kavuşmuştur. Pekçok eser yazmış olan Müstakim-zâde Süleymân Sa’düddîn Efendi’nin kabri, hocasının kabri ile aynı yerde olup, ayak ucundadır. Hocasının kabir taşındaki ibâreyi o yazmış ve bu yazı mezar taşı üzerine nakşedilmiştir.

Mehmed Emîn Tokadî hazretlerinin talebesi Seyyid Yahyâ Efendi’den naklen, talebesi Seyyid Hasîb Efendi şöyle anlatmıştır: “Bursa’da bulunan Şeyh İsmâil Hakkı Bursevî hazretleri, vefâtına yakın bir zamanda, talebelerinden; İvaz Mehmed Paşa’yı, Yeğen Mehmed Paşa’yı ve el-Hâc Ahmed Paşa’yı Mehmed Emîn Tokadî hazretlerine gönderip, tasavvufta yetiştirilmesini rica etmişti. Mehmed Emîn Tokâdî (rahmetullahi aleyh) bu ricayı kabûl edip, gönderdiği bu üç talebeyle alâkadar oldu. Bunlardan Yeğen Mehmed Paşa, çeşitli vazîfelerde bulunduktan sonra, 1150 (m. 1737) senesinde Nemçe (Avusturya) seferini yapmakla görevlendirildi. Yeğen Mehmed Paşa bu sırada Sultan Birinci Mahmûd Hân’ın vezîr-i a’zamı idi.

Yeğen Mehmed Paşa, İstanbul’dan hareket etmeden önce, Aksaray civarında oturmakta olan kızının evini Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerine tahsis edip, oraya da’vet etti. Mehmed Emîn Tokâdî de kabûl edip, oraya teşrîf etti. Burada ikâmet ettiği sırada Yeğen Mehmed Paşa sık sık ziyâretine gidip, sohbetinde bulunurdu. Huzûruna girerken pâdişâhın huzûruna girer gibi edeb ve hürmet gösterirdi. Mehmed Emîn Efendi, ona latife yollu takılırdı. Fakat o dâima edeb ve hürmetle huzûrunda dururdu. Yeğen Mehmed Paşa, çıkacağı Avusturya seferi ile ilgili yaptığı hazırlıkları anlatıp duâ isterdi. Mehmed Emîn Efendi de, gözyaşı dökerek zafere kavuşması için duâ ederdi.

Yeğen Mehmed Paşa, sefer devam ettiği müddetçe, Mehmed Emîn Efendi’nin, tahsis ettiği evde ikâmet etmesini arzu ediyordu. Sefer için ordunun hazırlanıp, Dâvûd Paşa semtine hareket edeceği sırada, tekrar ziyâretine gelmişti. Mehmed Emîn Efendi, sefer başlayınca kendi evine döneceğini söyledi. Bunun üzerine Yeğen Mehmed Paşa pek ziyâde üzülüp, tahsis ettiği bu evde kalmasını ve sefer boyunca duâ etmesini, böylece zafere kavuşacağını çok ümid ettiğini söyledi. Hattâ, tahsis ettiği bu evden ayrıldıklarını duyduğu yerde, vazîfesinden istifâ edip, seferden de vazgeçeceğini söyledi. Bunun üzerine Mehmed Emîn Efendi, Vezîr-i a’zam Yeğen Mehmed Paşa’yı kucaklayıp bağrına bastı. Bir müddet böylece tuttu. Sonra ağlayarak zafer kazanmaları için duâ etti. Fâtiha-ı şerîf okudu. Bundan sonra biraz daha sohbet ettiler. Sohbet sırasında Yeğen Mehmed Paşa’ya; “Bizi eve da’vet edip getirmeni sana kim tavsiye etti?” dedi. O da; “İşlerin çokluğu sebebiyle benim hatırıma böyle birşey gelmemişti. Fakat Dâr-us-se’âde ağası (İstanbul vâlisi) Beşîr Ağa birâderiniz (âhıret kardeşiniz) hatırlattı” dedi. Yeğen Mehmed Paşa, çok sevdiği hocası Mehmed Emîn Efendi’nin duâsını alarak, Avusturya seferine çıkmak üzere evden ayrıldı.

Osmanlı ordusu, Vezîr-i a’zam Yeğen Mehmed Paşa komutasında Avusturya seferine çıktıktan sonra, Mehmed Emîn Efendi, ordunun zafere ulaşması için çok duâ etti. Hattâ geceleri uyumayıp zafer için duâ edip yalvardı. Bu hâl yirmi günden fazla devam etti. Bu sebeple tedâviye ihtiyâç duyacak derecede rahatsızlandı. Talebesi Seyyid Yahyâ diyor ki “Bir sabah huzûruna gittiğimde, hastalanmış olduğunu gördüm. Benden ilâç istedi, te’min ettim, ilâcı kullandı. Sonra beraberce, talebelerinden Kafesdar Abdulbâkî Efendi’nin evine gittik. Bu talebesi, Mehmed Emîn Efendi’nin neş’eli hâlini görünce bana dedi ki: “Hamdolsun İslâm askeri mansur ve muzaffer olmuştur. İnşâallah birkaç güne kadar fütuhat haberi gelir!” Sonra dostlara ziyâfet ve sadakalar verdi. Dört gün sonra Tatarlar, Ada kalesinin İslâm ordusu tarafından fethedildiği haberini getirdiler. Bundan sonra, İslâm askeri İstanbul’a geldi. Herkes birbirinin gazâsını tebrik etti. Yeğen Mehmed Paşa, Mehmed Emîn Efendi’nin ziyâretine geldi. Ağlayarak mübârek ayaklarına kapandı. Her ikisi de bir müddet ağladılar. Paşa, Efendi’nin âdetini bildiğinden, seferde olanları anlattı. Koynundan iki atlas kese altın çıkarıp, seferde iken fakirlere vermek üzere adadığını bildirdi ve fakirlere dağıtmalarını rica etti. Mehmed Emîn Efendi de onların bu adağını övdü ve netice verdiğini bildirdi. Kendilerinin hâlleri ve meşgûl olmaları dolayısı ile, bunu bizzat kendisinin dağıtmalarının daha çabuk ve kolay olacağını söyledi. “Haftada iki gün tebdîl-i kıyâfetle (kıyâfet değiştirerek) çık. Her çıktığında cebini doldur. Yedikule civarından başla. Orada çok fakir evi vardır. Kapılarını çal. Kim çıkarsa saymadan eline ne gelirse ver. Ve böyle, kapı çalarak devâm et. İnşâallah iki haftada dağıtırsın. Şimdi biz versek, hâlimizce vermemiz îcâb eder. Geç verilir. Çok versek halk alışır. Hep umarlar. Böyle hareket bize yakışmaz” buyurarak, keseleri zorla yine Paşa’ya verdi. Mehmed Emîn Tokâdî hazretleri birkaç gün sonra kendi evine döndü.” Hattat Muhammed Râsim Efendi şöyle anlatmıştır: “Cennetmekân Üçüncü Ahmed Hân’ın vefâtından sonra, şöyle bir rü’yâ gördüm. Geniş bir sahrada orduyu hümâyûn kurulmuştu. Bir tepe üzerinde de sultanlara mahsûs bir çadır, çadırın etrâfında ise büyük bir kalabalık vardı. Kalabalıktan bir kişiye yaklaşıp; “Bu ordunun kumandanı kimdir?” diye sordum. O da; “Âhır zaman Peygamberi Muhammed aleyhisselâmdır” dedi. Cehenneme götürülecek ba’zı kimseler bu büyük çadıra götürülüyor, buradan şefaat edilirse Cehennemden kurtuluyordu. Yine birisine; “Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) nerede bulunuyor?” diye sorduğumda; “Tepedeki büyük çadırda” dedi. Hemen çadırın yanına koştum. Çadırın kapısına vardığımda, Mehmed Emîn Tokadî hazretlerini çadırın kapısında gördüm. Şefaat istiyenleri çadırın içine götürüp, getiriyordu. Çok şaşırdım. Biz bu zâtı anlayamamışız diye çok üzüldüm. O anda elleri bağlı birini çadırın kapısına doğru getirdiklerini gördüm. “Bu kimdir?” diye sorduğumda, Sultan Ahmed’dir dediler. Sonra çadıra yaklaşıp, Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerine teslim ettiler. O da önüne düşüp çadırın içine girdiler, içeride Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) kendisine iltifât buyurdu. Çadırdan çıktıklarında Mehmed Emîn Tokâdî hazretleri; “Şefaat buyurulup affolundun, müjde olsun!” diye bağırdı. Dışarda sultanlara mahsûs süslü bir at duruyordu. Mehmed Emîn Tokâdî hazretleri, sultânı ta’zim ve hürmetle çadırdan çıkarıp, bekleyen süslü ata bindirdi. Etrâftakilerin tebrikleri arasında, süratle oradan uzaklaştı.

Bu rü’yâyı gördükten sonra ertesi gün talebelere hat dersi veriyordum. Mehmed Emîn Efendi ba’zı günler teşrîf ederdi. O gün de dershânemize teşrîf etti. Hemen karşılayıp elini öptüm. Bu sırada bana; “Hoca Efendi, akşamki seyrâna ne dersin?” buyurdu. O gece gördüğüm rü’yâyı hatırlayıp ağlayarak ellerine kapandım. Mehmed Emîn Efendi de ağladı. Sonra şükredip bana şöyle buyurdu: “Ben hayatta iken bu gibi ilâhî sırları yayarak, bizim hâlimizi teşhir etmene rızâm yoktur. Vefâtımdan sonra anlatmanda bir mahzur yoktur.” Vefâtına kadar bunu kimseye anlatmadım. Vefâtından sonra güzel vasıflarını ve üstünlüğünü yâd etmek bakımından yeri geldikçe nakleder oldum.”

Seyyid Yahyâ Efendi şöyle anlatmıştır: “Sultan Bâyezîd Hân Câmi-i şerîfi avlusunda, oyma ustalarından Kefeli-zâde İbrâhim Halebî adında bir zâtın dükkanında, ilim-irfân sahibi, kıymeli zâtlar toplanıp sohbet ederlerdi. Arasıra Mehmed Emîn Efendi de öğle namazından sonra o dükkana teşrîf eder, dostları ile çok kıymetli sohbeti olurdu. Birgün yine böyle hoş bir sohbet sırasında medhedilen iyi vasıflı bir kadı (hâkim) o dükkana geldi. Kadıasker, bu kadıya, bir mes’eleden dolayı dargın olduğu için, bir makama ta’yin edilmesi gerektiği hâlde ona; “Ben kadıasker olduğum müddetçe, sana kadılık vazîfesi vermem!” diyerek yemîn ettiğini ağlayarak anlattı. Dükkanda bulunanlar bu hâdiseye çok üzüldü. Mehmed Emîn Efendi, yarım saat kadar başını eğip, gözleri kapalı bir vaziyette murâkabeye daldı. Sonra hakîkati gören gözlerini açıp, yardım talebi için gelen kadıya verilmek üzere, dükkan sahibi olan oyma ustası Kefeli-zâde İbrâhim Halebî’ye bir duâ ta’rîf edip yazmasını söyledi. O da yazdı. Bunu alıp mağdur olan kadıya verdi. Üzerinde taşımasını söyledi. Sonra; “Doğruca kadıasker efendiye git” buyurup, kadıyı gönderdi. İki-üç saat sonra kadı, sevinçle o dükkana tekrar geldi. Mehmed Emîn Efendi’ye büyük bir hürmetle memnuniyetle durumunu arzetti. Kendisine ne yaptığı sorulunca; “Kadıaskerin makamına girdim. Beni görünce birdenbire değişiverdi. Feryâd ederek; “Kâtibi çağırın” dedi. Kâtip gelince; “Aman bir bak! Bu kadının ta’yin edilmesi için münâsib bir yer var mı?” dedi. Kâtip, kayıtları kontrol ettikten sonra; “Bir yer var ama şimdilik dolu” dedi. Kadıasker, kâtibe; “Olsun, hemen ta’yin edelim, benim şu anda çektiğim sıkıntıyı ve tutulduğum ağırlığı bilmezsin!” dedi. Böylece ta’yinim derhal yapıldı” diye anlattı. Mehmed Emîn Efendi yazdırıp verdiği duâyı o kadıdan geri alıp, Kefeli-zâde İbrâhim Halebî’ye vererek silmesini söyledi. O da alıp sildi. Kefeli-zâde İbrâhim Halebî şöyle demiştir: “Ben bu hâdiseden sonra Mehmed Emîn Efendi’nin ta’rîf ettiği duâyı tekrar yazmak için belki bin defa denedim. Bir türlü yazamadım. Anladım ki, o hâdise Mehmed Emîn Efendi’nin kerâmetlerindendir.”

Talebesi Seyyid Yahyâ Efendi anlatır: “Mehmed Emîn Efendi’nin her ay onbeş kuruşluk geliri vardı. Bunu alıp her ay huzûruna getirirdim.

Koynunda bezden bir kese vardı. Keseyi çıkarmadan ağzını açar, ben de parayı içine kordum. Bundan başka o keseye hiç para konmadığı hâlde her ay o keseden iki-üçyüz kuruştan fazla para sarfeder, fakirlere saymadan sadaka dağıtırdı. Ben buna defalarca şahit olmuştum. Hatta birgün kese eskidi, değiştirelim buyurup, keseyi çıkarıp bana verdi. İçinde yedi-sekiz kuruş kadar para vardı. Bunları yeni bir keseye koyup verdim. Eski kesenin içine de beş kuruş koyup bana verdi. Ay başına onbeş yirmi gün vardı. O ayda koynundaki keseden yüzelli kuruş para sarfolundu. Ben buna hayret ederdim. Arkadaşlarımızdan da çoğu bunu bilmekte oldukları hâlde, asla kendisine soramazdık ve ifşa etmezdik...”

Mehmed Emîn Efendi, hâl ve şânlarını halktan son derece gizler, talebelerini de bu tarzda yetiştirirdi. Ömrünün sonlarında arkadaşları merhum Tatar Ahmed Efendi, 1156 (m. 1743) senesinde vefât edince, fetvâ makamında bulunan eski şeyhülislâm Seyyid Mustafa Efendi, Tatar Ahmed Efendi’den boşalan dergâha, Mehmed Emîn Efendi’yi ta’yin ettirdiler. Berât-ı şerîfi de, kendi mektûpçuları Hamza-zâde Abdullah Efendi ile gönderdiler. Bunun üzerine Mehmed Emîn Efendi, büyük bir kırgınlık ile doğru şeyhülislâm efendinin huzûruna gidip; “Sultânım, ma’lûmunuz ben meşihat erbâbından değilim. İnâyet buyurun, şeyhlere âit alâmetlerden ne nişanım varsa, müstehak olmadığım hâlde tevcih etmişlerdir. Boşalan bir mederese varsa beni oraya müderris ta’yin etmeyi ihsân buyurunuz” gibi özür beyân ederek, o dergâha gitmek istemedi ise de, şeyhülislâm; “Emîn Efendi kardeşim, biz sizi biliriz ve pîrdaşımızsınız. Ömürlerimiz sonuna yaklaştı, hâlinizi gizliyorsunuz. Mızrak çuvala sığmaz, gizlenme konağını geceli otuz yıl oldu. Fayda yoktur, tevcih (ta’yin) pâdişâhındır. Kabûl etmemiz lâzım. Kabûl etmemek ülu’l-emre itaat etmemek demek olur” deyince; “Efendim; evimde oturmak şartıyla kabûl ederim. Böylece müsâade buyurulur ise emir sizindir” diye berâtı kabûl etti. Sonra ağlayarak şeyhülislâmla vedâlaştı. Gerçekten tekkeye taşınmayıp evlerinde kaldılar. O sırada küçük kardeşleri İstanbul’a çoluk-çocuğu ile gelmişlerdi. Ev buluncaya kadar dergâha yerleştiler. Bir hafta sonra küçük kardeşleri vefât edince, çoluk-çocuğu dergâhda kaldı.

Bu dergâhda, senede bir kere mevlid-i şerîf okunması, dergâhın vakfiyesinde yazılı idi. Mevlid okunmasından bir iki ay önce dergâha gelmeleri, zikrden sonra seccâde-i meşihatta (şeyhe mahsûs seccadede) duâ buyurmaları için, gerek dostları ve gerekse talebe ve bendegânlarından çok sayıda kimse, niyaz ve ısrar ettiklerinde; “İnşâallah giderim, ancak posta oturmam. Haddim olmayan şeyi yapmam için bana boş yere ısrarda bulunmayın” buyurdu.

Mevlid-i şerîf okunma vakti geldiğinde, dostlardan çok kimseler dergâha toplandılar. Mehmed Emîn Efendi, dost ve talebelerinin ileri gelenlerinden ba’zıları ile beraber tekkeye geldik. Mehmed Emîn Efendi’nin duâ edeceğini duyunca, halktan da çok kimse kendisini bekliyorlardı. Mehmed Emîn Efendi teşrîf ettiklerinde önce odada bir miktar dinlendikten sonra, abdest tazelemek için kalktı. Döndüklerinde câmiye girip, safların arasında bir yere oturdu. Öğle namazının sünnetini kılıp etrâfı seyrederken, yanlarında bulunan biri; Efendim, bu tekkenin şeyhi Tokatlı Emîn Efendi bugün geldi mi? Zîrâ geleceklerini duydum. Evliyâullahdan imişler” diye kendilerinden sorunca, cevâbında; “İşittiğiniz gibi değildir, eğer gelirse size ben göstereyim” buyurdular. Gözlerini yumup mevlid-i şerîfi dinlemekle meşgûl oldular. Mevlid-i şerîf bitince, orada bulunan âlim zâtlardan birine duâyı yapmasını söyleyip, kendileri yerlerinden kalkarak, evlerine gittiler.

Mehmed Emîn Efendi, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mihmândârı Ebû Eyyûb el-Ensârî hazretlerinin türbesinde türbedâr olarak vazîfe almıştı. Fakat ziyâretçilerin hâllerini beğenmeyip, birkaç ay sonra bu vazîfeden ayrıldı.

Bir defa Kâ’be’de Rükn-i Yemânî’de yaslanmışken, bir kerre Mısır’da ve bir kerre de İstanbul’da Fâtih Câmii civarında Hızır aleyhisselâm ile görüşmüştür. Yüzüğünde “Emîn-i sırr-ı Hak ârif Muhammed” yazılı idi.

Vefâtı: Seyyid Yahyâ Efendi şöyle anlatır: “Babam yeniçeriler ocağına mensûb olduğundan, Mora yarımadasının fethi târihi olan 1127 (m. 1715)’de kapıkulu talebelerine katıldım. Sonra da İslâm askerinin Belgrad’dan dönüşünde İstanbul’da kâtiplik vazîfesi yapmama izin vermeleri üzerine, sabah hocam Mehmed Emîn Efendi’nin huzûrundan ayrılıp, Ağakapısı’na gidip, ikindiden sonra dönüyordum. Bu hâl üzere devam etmekteyken, 1158 (m. 1745) senesi Recep ayında hocam Mehmed Emîn Efendi’nin göğsünde küçük bir sivilce çıkıp, rahatsızlanmasına sebep oldu. Bunun üzerine bizim eve teşrîf edip, bir hafta müddetle dostlarımızla kaldı. Göğsünde çıkan sivilceye ba’zı merhemler sürerek tedâvi etmeye çalıştık. Fakat gün geçtikçe ağırlaştı. Sonra kendi evlerine döndüğünde, bir sivilce de omuzlarında çıktı. Tabibleri getirip gösterdiğimizde, o sivilcenin şirpençe olduğu anlaşıldı, ihtimâmla, dikkatle tedâvi etmeye başladık. Aradan kırk elli gün geçti. Fakat bir türlü iyileşme alâmeti göremedik. Nihâyet bu hâlde iken vefât etti.

Vefâtını işiten büyük zâtlar toplandı. Aksaray’da Kovacı Dede mahallesinde oturan ve Mehmed Emîn Efendi’nin talebesi olan Baklalı Câmii İmâmı el-Hâc Muhammed Efendi o gece bir rü’yâ görmüş. Mehmed Emîn Efendi, ona rü’yâsında; “Yarın gel benim cenâzemi yıka” buyurmuş. Sabahleyin hocalarının evine gelip durumu görünce, rü’yâsını anlattı. Himmet-zâde merhum Abdüssamed Efendi’nin dâmâdı Ordu şeyhi Abdülhalîm Efendi, cenâzesini yıkamak için gelmişti. Baklalı Câmii İmâmı Muhammed Efendi bu vazîfenin kendisine verildiğini söyleyince, Abdülhalîm Efendi gasl işini bırakıp su dökme hizmetini yaptı. Abdülhalîm Efendi ile, el-Hâc Muhammed Efendi cenâzesini yıkayıp kefenlediler. Sonra Fâtih Sultan Mehmed Hân Câmii’nde cenâze namazı kılınıp, evinin yakınında Pîrî Paşa Medresesi önünde ki kabristana defnedildi. Mezar taşına yazıyı, Müstakim-zâde Sa’deddîn Süleymân Efendi kaleme aldı. Eğrikapılı Hâce Muhammed Efendi hattıyla taşa yazıldı.

Mehmed Emîn Efendi, İstanbul’a ilk geldiğinde bir ay Pîrî Paşa Medresesi’nde kalmıştı ve orayı sevmişti. Ne zaman bu medresenin önündeki mezarlığın yanından geçse durup, orada medfûn bulunanların rûhuna Fâtiha-i şerîfe okurdu. Yanındakilere de; “Burada her zaman böyle duâ ediniz” derdi. Vefât edince kendisi de oraya defnedildi.

Mezar taşı üzerindeki yazı şöyledir:

“Gülsitân-ı Nakşibendî’den tîğı ecel.
Bir gül-i sâdberki Kat’ ilti hezâr âh-u enîn.

Ya’nî Tokâdî Efendi ol Muhammed nâmdâş,
Ârif’-i billah -Emîn-i sırr-ı Rabb-il-âlemîn.

Mürşid-i râh-ı hidâyet Hâcegânın erşedi.
Vâkıf-ı sırr-ı ledün. İlm-ül-yakîn hakk-ül-yakîn.

Mürg-ı rehber olduğu ahrâra pes ma’lûm idi,
Zât-ı Ma’sûm-ül-irâde, zülcenâhayn-ı zemîn.

Siyyemâ bâğ-ı hadîs-i Ahmed’in Nahli idi,
Yek bin dest kerâmetle olup hil’at güzîn

Eyleyüp habs-i nefes gavvâs-ı bahr-ı lâ yezâl,
Buldu dürr-i vaslı irdi asla fer’ınden Emîn.

Esdikâdan, pençe-i şîr-i ecel dûr eyledi,
Ola Sıddîk’ın karini Şîr-i Hak’la hem nişîn.”

“Peyk-i vahdet, sırr-ı pâkinden okur târihini,
Oldu Lâhûte revân, Allah deyûp rûh-ı Emîn.”

Bu son beyt ile ebced hesabına göre vefât târihi, (1158) gösterilmiştir.

Mehmed Emîn Efendi’nin alnı açık ve nurlu, kaşları yay gibi ve araları açık, gözleri iri, parlak ve ela idi. Burnu düzgün ve doğru, yanakları ne etli ne de zayıf idi. Bıyıkları ile kaşları aynı idi. Sakalı yuvarlak ve beyaz idi. Uzuvları düzgün, yürüyüşü Resûlüllahın ( aleyhisselâm ) sünnetine uygun idi. Konuşması tatlı ve te’sîrli, sesi gür olup, Dâvûdî idi. Şefkati çok, yetişmiş ve yetiştiren büyük bir mürşid-i kâmil idi. Son derece mütevâzi davranır ve hâllerini dâima gizlerdi. Talebeleri ile yakından ilgilenir, müşkillerini çözüp, tesellî ve ferahlık verirdi. Meclisinde herkesin anlayışına göre konuşur, her ilmin, her fennin hakîkat ve inceliklerinden de bahsederdi. Kıymetli tefsîr kitaplarından söz açınca, kitaba bakmadan ibâreyi aynen okurdu. Buhârî ve Müslim kitaplarındaki hadîs-i şerîfleri de böylece ezberden okurdu.

İbâdet vetâatlarını son derece gizlemeğe çalışır, giyinişinde, kıyâfetinde husûsî bir elbise veya kıyâfet giymeyip, bu husûsta halkın giydiklerini tercin ederdi.

Her sene vasıyyetini yazmak âdeti idi. Vasıyyeti şöyledir: “Bismillâhirrahmânirrahîm. Elhamdülillâhi vahdehû, vessalâtü alâ menlâ nebiyye ba’dehû şefî’inâ Muhammed sallallahü teâlâ aleyhi ve alâ âlihi ve sahbihi ve alâ cemî’il enbiyâ-i vel-mürselîn. Estegfirullahel-azîm ellezî lâ ilahe illâ hüverrahmânürrahîm, el-Hayyül kayyûm ellezî lâ yemütü ve etûbü ileyhi Âmentü billahi ve melâiketihî ve kütübihî ve rusulihî vel-yevmilâhiri ve bil-kaderi hayrihî ve şerrihî minellahı teâlâ velba’sü ba’del mevti. Eşhedü en lâ ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühû ve resûlüh. Âlâ hâzihiş-şehâdeti Nûhyî ve aleyhâ Nemûtü ve aleyhâ neb’asü inşâallâhü teâlâ, radîtü billahi Rabben ve bil-İslâmi dînen ve bi-Muhammedin sallallahü aleyhi vesellem nebiyyen ve resûlen, bil-Kur’ân-ı imamen ve bil Kâ’beti kıbleten ve bissalâti, ves-savmi, vel-haccı, vez-zekâti ve kelimet-iş-şehâdeti farîzaten ve bil mü’minîne ıhvânen, ves-Sıddîkı, vel-Fârûkî ve Zinnûreyn, vel-Murtezâ eimmetün rıdvânullahi teâlâ aleyhim ecma’în ve sallallahü alâ Şefî-i zünûbinâ Muhammedin ve âlihî ve sahbihi’t-tayyibîn, tâhirîn ve alâ cemî’il-enbiyâ-i vel-mürselîn ve alâ âlihim ve eshâbihim ve radıyallahü teâlâ an eshâbi Resûlillahi ecma’în. Ve a’nil eimmetil erba’zıt-il-müctehidîn veş-şühedâ-i ves-sâlihin. Vel-evliyâ-i ve etkiyâ-i vez-zâkirine ve an sâdâtinâ eshâb-in-Nebeviyye an eimmet-it-tarîkati ecma’în. Bu hakîr-üt-taksîr fil asl medîne-i Tokat’ta (Tokat şehrinde) tevellüd etmiştir ve hâlen Mahmiye-i İstanbul’da elli seneye varıyor ki, tavattun itmişum (yerleşmişim), İ’tikâdda mezhebim, Ebû Mansûr Mâturîdî’dir ki Ehl-i sünnet vel-cemâat mezhebidir. Amelde mezhebim Hazreti İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe Kûfî mezhebidir. İsmi meşhûrum, Muhammed Emîn, künyem Ebû Mansûr ve Ebu’l-Emâne’dir. Pederim Sükkân-i medîne-i Tokat’tan Hasen bin Ömer’dir. Ehibbâ ve eshâbıma vasıyyetim oldur ki, bu abd-i pür kusuru hatırdan çıkarmayıp, hediye-i tilâvet-i Kur’ân’dan ve duâ-yı hayırdan unutmayalar ve yüz kuruş etyep (helâl) malımdan techîz ve tekfinime ve yirmi iki kuruş iskât-i salâtıma sarf ideler... ve ehlime vasıyyetim budur ki, dostlarım ahvâline râzı olup, mahkeme-i kazaya varmayıp, rızâlaşalar ve mücâdele ve muhâseme itmeyeler. Cümlenin ma’lûmudur ki, dünyâ fâni, âhıret bakîdir.

Zikrullaha ziyâde sa’y ve ihtimâm idüp çalışalar ki, muttali’ cem-i se’âdet oldur. Ve bu hakîr hakkında nâs iki nev’i üzerindedir, ya bilirler ya bilmezler. Bilenler hayr ile yâd idüp iyü şehâdet iderler. Veya bed gûylük idüp, hakkımda bed gûy ve nâ ma’kûl söz söylerler. Onlar ki bilüp, hayr ile yâd iderler, evliyâullahdandır. Zîrâ bu fakiri kendi sıfatları ile sıfatlayıp hayır ile yâd ederler. Onlar dahî benim katımda velîdir. Şol kimseler hakkımda tâ lâyık söz söyleyeler. Ve dahî sâhib-i firâset ve sâhib-i keşfdirler ki, Hak teâlâ onları benim hâlime muttali itmiştir. Onlar dahî evliyâullahtan olduğu ma’lûmdur. Cümleye tayyib hatır ile helâl ettim, ilâ yevm-il-kıyâme, kimsede hakkım yokdur. Mürüvvet, kerem ve inâyet oldur ki, bilen ve bilmeyen dostlar dahî, âhıret hakkını helâl edüp, duâ-yı hayırdan unutmayıp, hayr ile şehâdet ide. Velâ havle velâ kuvvete illâ billahil aliyyil azîm ve sallallahü alâ Muhammedin ve alâ âlihî ve sahbihî ve sellem ve alâ cemî’il enbiyâ-i vel-mürselîn.”

Eserleri: Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerinin; Arapça, Türkçe ve Farsça eserleri vardır. Eserlerinden bir kısmı şunlardır: 1-İrşâd-üs-sâlikîn, 2-Risâlet-ül-etvâr, 3-Şerh-ı Kasîde-i Askalânî, 4- Tuhfet-üt-tullâb, 5- Hulâsa-i tarîkat, 6-Risâle-i rûhiyye, 7-Sıyânet-i dervişân fî bahsi devrân-ı Sûfîyân, 8-Suâl-cevâb, 9-Metâli’ul-meserrât tercümesi, 10- İbn-i Hacer Askalânî’nin, “Savâ’ik-ı muhrika” adlı eserinin tercümesi, 11-İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin “Risâle-i emânet” tercümesi, 12-Risâle-i sülûk, 13-Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hazretlerinin; “Ân hayâlâtî ki dâm-ı evliyâest” mısra’ı ile başlayan beytini de şerh etmiş, açıklamıştır.

Mehmed Emîn Efendi, talebelerinden birine yazdığı bir mektûpda şöyle buyurdu:

“Bu âleme niçin gelindiğini, asıl maksadın Allahü teâlâya kulluk olduğunu bilmelidir. Can bedende iken ma’rifetullahı isteyip, dünyâ ve âhıret se’âdetine mazhar olmalıdır.”

“Dünyâ dostu, mal dostu, güzellik dostu ve diğer şeylerin dostu çoktur. Allah dostu, İksir-i a’zam (her derde deva) gibi nâdir bulunan çok kıymetli bir şeydir.”

“Bir nefesde iki ni’met vardır. Bunun için her nefese iki şükür lâzımdır. Yirmidört saatte, her saate bin nefes ve her nefese iki şükür olmak üzere kırksekizbin şükür olur. Bir insan bütün işlerini bıraksa, şükür şükür diyerek Allahü teâlâya hamd ve şükretse yine şükrün hakkını eda edemez. Ma’lum oldu ki, Allahü teâlâya şükrün binde birini eda edemez.”

Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerinin yazmış olduğu bir risaleden ba’zı bölümler:

“Önce şunu iyi bilmelidir Mü’minlere önce lâzım olan, Ehl-i sünnet ve cemâat âlimlerinin bildirdikleri şekilde i’tikâd etmekdir. Çünkü doğru i’tikâd, herkes için temeldir. Temel olmayınca bina olmaz. Doğru i’tikâd herşeyden önce geldiği için, önce ondan bahsediyoruz. Ehl-i sünnet ve cemâat; Eshâb-ı Kirâm, Tabiîn ve Tebe-i tabiîn efendilerimiz, müctehid imamlar ve kıyâmete kadar onlara tam olarak tâbi olanlardır.

Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiği i’tikâd şöyledir: Allahü teâlâ vardır, birdir, kadîmdir. A’raz, cisim ve cevher değildir. Hey’et ve keyfiyyet ile vasfolunamaz. Zamandan ve mekândan münezzehtir. Hiçbirşey ona benzemez. O’nun ilminin ve kudretinin hânemde hiçbirşey yoktur. O zâtı ile kâimdir. Ezelî sıfatları vardır. Bunlar; Hayat, ilim Semî’, Basar, irâde, Kudret, Kelâm, Tekvîn’dir. Âlem, bütün parçaları ve sıfatları ile yok iken sonradan yaratılmıştır. Onu Allahü teâlâ yaratmıştır. Allahü teâlâdan başka yaratıcı yoktur. Kulların küfür ve îmân, tâat ve isyan üzere bulunmalarının ve bütün fiilerinin yaratıcısı Allahü teâlâdır. Bu fiillerin kullarda meydana gelmesi, Allahü teâlânın takdîri iledir. Kulların ihtiyârî fiilleri (kendi istekleri ile yaptıkları) işleri vardır. Kendi istekleri ile yaptıkları bu işler, eğer iyi olursa mükâfat görürler, eğer kötü işler yaparlarsa azâb görürler.

Allahü teâlânın beğendiği işler, dünyâda medhe, âhırette sevâba vesile olurlar. Kötü işler de, dünyâda zemme ve âhırette azâba sebeb olurlar. Kul, gücü ve takatinin üstünde olan şeylerle mükellef değildir. Sevâb, Allahü teâlânın fadlı ve lütfudur. Azâb ise, O’nun adâletindendir. Allahü teâlâ yaratıcıdır. Dalâleti de vardır. Dilediği kimse için ise hidâyeti yaratır.

Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ), uyanık iken, bedeni ile, Mescid-i haramdan Mescid-i aksâya, sonra semâya, oradan Allahü teâlânın dilediği yerlere götürülmesi (mi’râcı) haktır. Âlemde bulunanların rûhlarını ölüm meleği olan Azrail aleyhisselâmın alması haktır.

Amelleri yazan Kirâmen kâtibîn melekleri haktır, vardır. Kabirde kâfirlerin ve ba’zı günahkâr mü’minlerin azâb görmeleri, dünyâda iken ibâdet ve tâat üzere bulunmuş olan mü’minlerin ni’met içerisinde bulunmaları haktır. Kabirde Münker ve Nekir denen meleklerin suâl sorması haktır, öldükten sonra dirilme haktır. Amellerin tartılması, mîzan, amel defterlerinin verilmesi, amellerinden dolayı hesaba çekilmek, kevser havzı ve sırat köprüsü haktır. Peygamberlerin ve Allahü teâlânın seçtiği ve beğendiği kimselerin, büyük günah sahiplerine ve başkalarına şefaatleri haktır. Cennet ve Cehennem haktır. Şimdi mevcûtturlar, bakîdirler. Onlar ve içindekiler asla yok olmazlar.

Allahü teâlâ kendisine şirk koşanı asla affeylemez. Şirkin dışında, büyük ve küçük günahlardan dilediğini af ve mağfiret eder. Küçük günahlardan dolayı bir kuluna azâb edebilir. Eğer küçük günâhı işleyen tövbe etmemiş ise, dilerse o küçük günâhı affedebilir. Allahü teâlâ lütuf ve keremi ile duâları kabûl eder. Kullarının ihtiyâçlarını giderir.

Îmân ile İslâm birdir. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) Allahü teâlâdan haber verdiği şeylerin hepsini, kalb ile tasdik, dil ile de söylemektir, îmânın hakîkatında artma ve eksilme olmaz. Artma, iyi amellerin çoğalmasıyla îmânın meyvelerinin ve nûrlarının artmasıdır.

Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Allahü teâlâdan bütün bildirdiklerini kalb ile tasdîk edip, dil ile de ikrâr eden kimsenin; “Ben elbette mü’minim” demesi sahihtir. Fakat; “Ben inşâallah mü’minim” derse te’vil olunur. Böyle söylemek te’vil olursa da söylemek münâsib değildir.

Annesinden ve babasından görerek îmân eden kimsenin îmânı, eğer şek ve şüphe bulunmuyorsa sahihtir. Allahü teâlâ insanlara, yine insan olan Peygamberler (aleyhimüsselâm) gönderdi. Onlar, îmân edip sâlih amel işleyenleri, sevâb ve Cennetle müjdelediler. Kâfirleri ve günah işleyenleri, azâb ve Cehennem ile korkuttular. İnsanlara, dünyâ ve dinlerine âit işlerden muhtaç oldukları şeyleri bildirdiler. Allahü teâlâ, peygamberlerini mu’cizelerle takviye eyledi. İlk peygamber Âdem aleyhisselâm, son peygamber Muhammed aleyhisselâmdır. Peygamberlerin en üstünü, Muhammed aleyhisselâmdır.

Melekler, Allahü teâlânın kullarıdır. Emredileni yaparlar. Günah işlemezler. Günah işlemekten korunmuşlardır. Erkeklik-dişilik, yeme-içme ve bunlarla alâkalı şeyler onlarda yoktur. İnsanların peygamberleri, meleklerin büyüklerinden, meleklerin büyükleri de, insanların sâlih olanlarından, insanların sâlih olanları, meleklerin avamından üstündürler.

Evliyânın kerâmetleri haktır. Velînin kerâmeti, ümmeti olduğu peygamberin mu’cizesidir. Velî, peygamberin derecesine ulaşamaz. Kuldan, Allahü teâlânın emirlerini yerine getirip, yasaklarından sakınmak ile, mükellefiyeti hiçbir şekilde düşmez.

Evliyânın en üstünü Ebu Bekr-i Sıddîk’tır. Sonra Ömer-ül-Fârûk, sonra Osman Zinnûreyn, sonra Ali el-Mürtezâ’dır. Halifelikleri bu tertip üzeredir. Eshâb-ı Kirâmdan birisini hayrdan ve iyilikten başka birşey ile anmak, bahsetmek caiz değildir.

Dirilerin, ölüler için yaptıkları duânın ve verdikleri sadakanın, ölülere fâidesi vardır. Faziletli günler ve faziletli yerler vardır. Sihir ve göz değmesi vardır.

Müctehid, ictihâdında hatâ edebilir. Müctehid ictihâdında isâbet ederse, iki, hatâ ederse birsevâb kazanır. Müctehidin ictihâdında yaptığı hatâ affolunur. Bir kimsenin Cennetlik olduğuna şehâdet edilmez. Fakat Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Cennetle müjdeledikleri bundan hâriçtir. Onlar için Cennetliktir diye şehâdette bulunulur. Meselâ, Aşere-i mübeşşere böyledir. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) onları Cennetle müjdelemiştir. Onların mübârek isimleri şöyledir: Hazreti Ebû Bekr, Hazreti Ömer, Hazreti Osman, Hazreti Ali, Hazreti Talha, Hazreti Zübeyr, Hazreti Sa’d, Hazreti Sa’îd. Hazreti Abdürrahmân, Hazreti Ebû Ubeyde (rıdvânullahi aleyhim ecmaîn).

Deccâl’in çıkması, Îsâ aleyhisselâmın gökten inmesi, güneşin batıdan doğması, Dabbet-ül-ard’ın çıkması haktır.

Kâhin ve müneccim gibi, bilici denen kimselere birşey sormak caiz değildir. Allahü teâlânın katında makbûl olan din, İslâmiyettir Allahım! Bizi lütfunla ve kereminle İslâm üzere dirilt, İslâm üzere öldür, Müslümanlar arasında haşr eyle.

Mehmed Emîn Tokadî hazretlerinin bir şiiri:

Ey iden da’vâyı suhandânî.
Dinle imdi eğer suhandânî.

Hak teâlâ seni mükerrem itdi,
Sana virdi emânet canı.

Cümle mahlûkâtdan mükerremsin,
Nutkuna verdi emr-i fermanı.

Nefsini bil, odur zulm-ü-cühûl,
Sen seni bilme, ânı bil ânı,

“Men arefe” sırrına olup ârif,
Eyle tahsîl hakk-u irfânı.

Cânu dilden ibâdete sa’y it.
Âlemin tâ ki olsun canı.

“Yebne Âdem” hadîsi natıkdır,
Halk-ı eşyaya ey kerem kani.

Ne içün halk olundu mevcûdat,
Anla bu râzî (sırrı) ey canımın canı.

Hilkatı cümlenin senin içündür.
Anla bu sırrı, ker tû insanî.

Herbiri hizmette sa’îddir,
Anlamasa bunu tû hayvanî.

Emr-i Rabbânî’ye itaat kıl:
Kuşûne (kulağına) koyma kavl-i şeytânı.

“Nahnü akrabu” buyurdu, çün Allah,
Sen ba’îd itme kendine anı.

Sırr-ı tevhîd’i fehmedip ey yâr.
Kesrete düşme itme tuğyanı.

Hem dahi dâim eyle nefy-i vücûd.
Anlayasın rumuzu merdânı.

Ma’nâ-yı “Küntü kenz”i hıfz eyle.
Olasın âlemin suhandânî.

Nedir bil hakîkat ma’nâ.
Bilesin tâ tarîk-ı merdânî.

Mehmed Emîn Tokadî hazretlerinin sevgili Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâm için yazdığı bir na’t şöyledir:

“Yarattı Hak senin çün cism-ü canı yâ Resûlallah,
Sen oldun âlemin rûhu revanı yâ Resûlallah,

Sana dünyâda rü’yeti hâs mi’râc itdikte,
Kelim aldı cevâbı, “Lenterânî” yâ Resûlallah,

Münevver itdi ey bedr-i risâlet mihr-ü-mâh âsâ,
Yüzün nûru zemin-ü-âsumânı yâ Resûlallah,

Olan rûhsâ-ı hâk dergâhın zâhirde bâtında,
Bulur feyz-i hayât-ı câvidânı yâ Resûlallah.

Kapundan gayrı melce’ var mı muhtacın Emîn’e,
Şefaatle sevindir bî kesânî yâ Resûlallah.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1078

2) Sefînet-ül-evliyâ sh. 34

3) Tuhfe-i hattâtîn sh. 9, 10, 11, 400

4) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 36

5) Hadîkat-ül-cevâmi’ cild-1, sh. 46, 137

6) Risâle-i sülûk (Mehmed Emîn Tokadî) Atıf Efendi Kütübhânesi No: 283 Varak 19-a, b, 20-a 35-a, b

7) Tezkire-i Sâlim sh. 97

? Tezkire-i Şu’arây-ı Amid sh. 98

9) Risale (Mehmet Emîn Tokâdî) Süleymâniye Kütübhânesi Es’ad Efendi bölümü No: 3430

10) Risale, Mehmed Emîn Tokâdî’nin menâkıbı (Seyyid Yahyâ Efendi)

11) Rehber Ansiklopedisi cild-16, sh. 298İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MEHMED SA’ÎD EFENDİ (Halîl Efendi-zâde)

Osmanlı âlimlerinden. Altmışsekizinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Mehmed Sa’îddir. İki defa Anadolu kadıaskerliği yapmış, Birgili Kara Halîl Efendi’nin oğludur. İstanbul’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1168 (m. 1754) senesinde Bursa’da vefât etti. Emîr Sultan türbesi bitişiğindeki kabristana defnedildi.

İlk tahsilini babasından gördükten sonra, zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Yüksek ilmî dereceye ulaşıp, müderrislik rü’ûsunu (diplomasını) aldıktan sonra, Yenişehir kadılığına ta’yin edildi. 1141 (m. 1728) senesinde Bursa kadılığına nakledildi. 1148 (m. 1735)’de İstanbul kadılığına getirildi. İstanbul halkının takdîrini kazandı. Bu vazîfede dört yıl kaldı. 1152 (m. 1739) senesinde Anadolu kadıaskerliğine ve 1161 (m. 1748) senesinde Rumeli kadıaskerliğine yükseldi. O güne kadar yaptığı bütün vazîfelerinde üstün başarı gösteren Mehmed Sa’îd Efendi, 1162 (m. 1749) senesinde Sultan Birinci Mahmûd Hân tarafından şeyhülislâmlık makamına ta’yin edildi. 9 ay 22 gün bu vazîfede kaldıktan sonra, 1163 (m. 1750) senesinde vazîfeden alınıp Bursa’ya gönderildi. Orada eser yazmakla ve Allahü teâlâya ibâdet etmekle meşgûl iken vefât etti.

Halîl Efendi-zâde Mehmed Sa’îd Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, kalemi kuvvetli, faziletli ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Hak bildiğini söylemekten çekinmezdi ve sert mizaçlı idi. Kâdılık ve şeyhülislâmlık yaptığı zamanlarda doğruluk ve adâletten ayrılmadı. Allahü teâlânın dîninin emirlerine bağlanmak ve yasaklarından kaçınmakta çok dikkatli idi.

Bursa’da bulunduğu sırada ilmî eserleri incelemiş ve “Aynî Târihi”ni Türkçeye tercüme etmiştir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 97

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 2056

3) İlmiye salnamesi sh. 525

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MEHMED SÂLİH EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Yetmişüçüncü Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Mehmed Sâlih’dir. Kırımlı Abdullah Efendi-zâde Yahyâ Efendi’nin oğludur. Evliyânın büyüklerinden Hüsâmeddîn Uşşâkî Efendi soyundandır. Doğum yeri ve târihi kesin olarak bilinmemektedir. 1175 (m. 1761) senesinde İstanbul’da vefât etti. Râziye Kadın Dâmâdı Kadıasker Mehmed Efendi Medresesi civarındaki kabristana defnedildi.

Küçük yaşından i’tibâren ilim tahsiline yöneldi. İlk eğitim ve öğrenimini Kırım Yenişehiri’nde gördükten sonra İstanbul’a geldi. Elliyedinci şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi’nin hizmetinde bulunup, ondan aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Bu arada Uşşâkiyye yolu büyüklerinin sohbetlerinde bulunup, ma’nevî feyz aldı. Daha sonra Yenişehirli Abdullah Efendi’nin kızıyla evlendi. Sultan İkinci Mustafa Hân’ın baş imamlığını yaptı.

İlimde yüksek dereceye ulaştıktan sonra, Haremeyn müfettişliğine ta’yin edildi. Daha sonra sırasıyla; Haleb, Şam ve Medine-i münevvere kadılığı vazîfelerinde bulundu. 3159 (m. 1746) senesinde İstanbul kadılığına getirildi. 1163 (m. 1749) senesinde Anadolu kadı-askerliğine yükseltildi. Aynı sene içinde tekrar İstanbul kadılığına getirildi. 1167 (m. 1753) senesinde ikinci defa Anadolu kadıaskerliğine getirildiyse de, 1170 (m. 1757.) senesinde tekrar İstanbul kadılığına getirildi. 1171 (m. 1758) senesinde Dâmâd-zâde Feyzullah Efendi’nin vazîfeden ayrılmasıyla şeyhülislâmlık makamına getirildi, 1 yıl 5 ay 5 gün bu vazîfede kaldıktan sonra, Sultan Üçüncü Mustafa Hân tarafından vazîfeden alındı. Kanlıca’daki evine çekilip, ibâdet, tâat ve ilmî eserleri mütâlâa ile meşgûl iken vefât etti.

Mehmed Sâlih Efendi, âlim ve faziletli bir zât idi. Tatlı dilli, güler yüzlü, hoş sohbet ve hâlim-selîm idi. Allahü teâlâdan çok korkardı. Temiz i’tikâdlı ve haya sahibi idi. Çok nükteli ve akıcı konuşurdu. Kaynaklarda eseriyle ilgili bilgiye rastlanmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 100

2) İlmiye salnamesi sh. 531İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MENTEŞÎ-ZÂDE ABDÜRRAHÎM BURSÂVÎ EFENDİ

Osmanlılar zamanında yetişen tefsîr ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Ellibeşinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Abdürrahîm olup, aslen Bursa’lıdır. Bursa mahkeme başkâtibi Kurt Mehmed Efendi’nin oğludur. Menteşî-zâde diye meşhûr olmuştur. Doğum târihi bilinmemektedir. Bursa’da doğdu. 1129 (m. 1717) senesinde Edirne’de vefât etti. Oradaki Zehr-i mâr Mescidi bahçesine defnedildi.

Küçük yaşından i’tibâren Bursa’da ilim öğrendi. Daha sonra İstanbul’a gelip, Minkârî-zâde Yahyâ Efendi’nin hizmetinde ve ilim meclislerinde bulundu. Ondan ilim tahsil edip, çok istifâde etti ve akranları arasında yüksek derece sahibi oldu. Minkâri-zâde Yahyâ Efendi’nin yanında mülâzim (stajyer) oldu. Daha sonra müderris oldu. Bir müddet müderrislik yaptıktan sonra, kadılık mesleğini tercih edip, ilk olarak Yenişehir kadılığında vazîfelendirildi. 1105 (m. 1693) senesinde Edirne kadılığına nakledildi. Bu vazîfeden ayrılıp on sene devlet hizmetinden uzak kaldı. On sene sonra Şeyhülislâm Seyyid Feyzullah Efendi’nin tavsiye ve teşvikiyle Üsküdar kadılığına ta’yin edildi. Üç ay sonra Mısır mevleviyyetine gönderildi. 1117 (m. 1705) senesinde İstanbul kadılığına getirildi. 1120 (m. 1708) senesinde Anadolu, 1123 (m. 1711) senesinde Rumeli kadıaskerliğine yükseltildi. Bir müddet sonra bu vazîfeden ayrıldı. 1125 (m. 1713) senesinde ikinci ve 1127 (m. 1715) senesinde de üçüncü defa Rumeli kadıaskerliğine getirildi. 1127 (m. 1715) senesinde şeyhülislâmlık makamına yükseltildi. Bu yüksek ve şerefli vazîfeyi 1 yıl 8 ay müddetle doğruluk ve adâlet üzere yürüttü. 1128 (m. 1716) senesinde ihtiyârlık ve hastalığı sebebiyle bu vazîfeden ayrıldı. Edirne’de istirahat edip, ibâdetle meşgûl olduğu sırada vefât etti.

Menteşî-zâde Abdürrahîm Efendi, âlim ve fakîh bir zât idi. Güzel ahlâklı ve herkes tarafından sevilirdi. Fıkıh ilminde özel ihtisas sahibi olup, kıymetli fetvâlarının toplandığı, “Fetâvâ-i Abdürrahîm” veya “Abdürrahîm Efendi fetvâları” adlı eseri vardır. “Cerîdet-ül-ferâiz” ve “Ta’likâtü alel-Beyzâvî” adlı eserleri de kıymetlidir. Bu eserleri hâricinde başka haşiye ve risaleleri de vardır. Özel kütüphânesini Fâtih Câmii’ne vakfetmiştir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 84

2) İlmiye salnamesi sh. 504

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 3075İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MİRZÂ MUSTAFA EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Ellidördüncü Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Mustafa’dır. Kadıasker Abdürraûf Efendi’nin oğludur. Mirzâ Mustafa Efendi diye meşhûr olmuştur. 1040 (m. 1630) senesinde İstanbul’da doğdu. 1130 (m. 1718) senesinde İstanbul’da vefât etti. Kalenderhâne yakınında evinin bitişiğindeki mektebin bahçesinde medfûndur.

Çocukluğundan i’tibâren, babasından, Mirzâ Mehmed Efendi’den ve zamanının diğer âlimlerinden ilim öğrendi. Pâdişâh Sultan İbrâhim Hân zamanında, saray vazîfelileri arasına girdi. İlimde yükseldikten sonra, Şeyhülislâm Minkâri-zâde Yahyâ Efendi’nin hizmetine bulunup, ilim tahsil etti. Onun yanında mülâzim (stajyer) olarak çalışıp müderris oldu.

Hâriç rütbesiyle ba’zı medreselerde müderrislik yaptı. Minkârî-zâde Yahyâ Efendi’nin dâmâdı Mustafa Efendi Anadolu kadıaskeri olunca, onun tezkirecilik (kâtiplik) vazîfesini yürüttü. Sadrâzam Köprülü Fâzıl Ahmed Paşa’nın Kanije zaferinden sonra, Mirzâ Mustafa Efendi’ye mevleviyyet vazîfesi verildi. 1086 (m. 1675) senesinde Yenişehir, 1092 (m. 1681) senesinde Mısır, 1097 (m. 1685) senesinde Mekke-i mükerreme ve hemen sonra da İstanbul kadılıklarında vazîfelendirildi. Bir ara bu vazîfeden ayrıldı. 1099 (m. 1687) senesinde tekrar İstanbul kadılığına ta’yin edildi. 1101 (m. 1689) senesinde bu vazîfeden ayrılıp Kıbrıs’a gitti. Daha sonra tekrar İstanbul’a döndü.

1106 (m. 1694) senesinde Rumeli kadıaskerliğine getirildi. Sultan İkinci Mustafa Hân zamanında vazîfeden ayrılıp Sinop’a gitti. 1115 (m. 1703) senesinde Sultan Üçüncü Ahmed Hân pâdişâh olunca, İstanbul’a döndü. Beş sene sonra 1120 (m. 1708) senesinde, üçüncü defa Rumeli kadıaskerliğine getirildi. Sonra yine vazîfeden ayrıldı. Evine çekilip ibâdet ve tâatle meşgûl iken, 1126 (m. 1714) senesinde şeyhülislâmlık makamına getirildi. 6 ay 13 gün müddetle bu vazîfeyi yürüttükten sonra bu vazîfeden ayrılıp Trabzon’a gitti. Bir müddet sonra İstanbul’a döndü. Emîrgan’daki evinde istirahat edip, ibâdetle meşgûl olduğu sırada doksan yaşında vefât etti.

Âlim, fâzıl ve güzel ahlâk sahibi olan Mirzâ Mustafa Efendi’nin, “Nebe’ cüzü Haşiyesi”, Türkçe “Eşrât-ü Saat Risalesi” ve “Şah Hüseyn Haşiyesi” adlı eserleri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 83, 84

2) İlmiye salnamesi sh. 503

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4510İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MİRZÂ-ZÂDE MEHMED SA’ÎD EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Yetmişikinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Mehmed Sa’îd’dir. Elliikinci şeyhülislâm Mirzâ Mustafa Efendi’nin torunu, ellisekizinci şeyhülislâm Mirzâ-zâde Şeyh Mehmed Efendi’nin oğludur. Mirzâ-zâde diye şöhret bulmuştur. 1122 (m. 1710) senesinde İstanbul’da doğdu. 1188 (m. 1774) senesinde İstanbul’da vefât etti. Üsküdar’da, Karacaahmed kabristanında, babasının yanına defnedildi.

Küçük yaşından i’tibâren ilim tahsiline başladı. Babasından ve zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Müderrislik diplomasını aldı. Birçok medreselerde müderrislik yaptıktan sonra en son, “Hâmise-i Süleymâniye” ünvanına ulaştı. Bu rütbede beş sene kalıp, ilim tedrisiyle meşgûl oldu. 1145 (m. 1732) senesinde İzmir, 1156 (m. 1743) senesinde Bursa kadılığına ta’yin edildi. Bu arada Mekke-i mükerreme payesine de nail oldu. 1161 (m. 1748) senesinde İstanbul kadılığına getirildi. 1171 (m. 1757) senesinde Anadolu, 1173 (m. 1759) senesinde Rumeli kadıaskeri oldu. Bir ara bu vazîfeden ayrıldı. 1175 (m. 1761) senesinde Nakîb-ül-eşrâflık vazîfesiyle taltif edildi. 1176 (m. 1762) senesinde tekrar Rumeli kadıaskerliğine getirildi. Bu iki vazîfeyi birlikte yürütürken, 1178 (m. 1764) senesinde Rumeli kadıaskerliği ve Nakîb-ül-eşrâflık vazîfelerinden istifâ ederek ayrıldı. 1181 (m. 1767) senesinde tekrar Nakîb-ül-eşrâflığa ve üçüncü defa Rumeli kadı-askerliğine getirildi. 1183 (m. 1769) senesinde Sultan Üçüncü Mustafa Hân tarafından, Pîrî-zâde Osman Sâhib Efendi’nin vefâtıyla boşalan şeyhülislâmlık makamına yükseltildi. Üçbuçuk sene müddetle bu şerefli ve yüksek vazîfeyi doğruluk ve adâlet üzere yürüttükten sonra, 1187 (m. 1773) senesinde ihtiyârlığı ve hastalığı sebebiyle bu vazîfeden istifâ edip, Üsküdar’daki evinde istirahata çekildi, istirahat edip, ibâdetle meşgûl olduğu sırada vefât etti.

Mirzâ-zâde Mehmed Sa’îd Efendi, ilim, irfan ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Vazifesine ehil, yaptığı işi Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için yapardı. Nâzik yaradılışlı olup, insanlara iyilik ve hüsnü muâmele ederdi. Adâlet ve doğruluktan ayrılmazdı. Bir konu üzerinde düşünmeden ve araştırma yapmadan konuşmazdı. Ancak ömrü, zayıflık ve hastalıkla geçtiği için ziyâretlere gidemezdi. Pâdişâhın ve şeyhülislâmın bulunması gereken toplantı ve bayramlaşmalara dahî gidemeyip, af dilerdi. İlmiye teşkilâtında ba’zı düzenleme ve yenilikler yapmak istemiş ise de, istediği başarıya ulaşamamıştı. Kaynaklarda eseri hakkında bilgiye rastlanmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 103, 104

2) İlmiye salnamesi sh. 538

3) Kâmûs-ül-A’lâm cild-6, sh. 4510İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MOLLA OSMAN EFENDİ

Anadolu’da yaşayan evliyâdan. Erzurumlu İbrâhim Hakkı hazretlerinin babasıdır. 1081 (m. 1670) senesinde Hasankale’de doğdu. Karaşeyhoğlu Seyyid İbrâhim Efendi’den; sarf, nahiv, fıkıh, ferâiz, hadîs, tefsîr ve akâid ilimlerini öğrendi. Derviş Efendi lakabıyla meşhûr oldu. İsmâil Fakîrullah hazretlerinin sohbetine kavuşarak tasavvufta yetişti. ma’rifetler sahibi oldu. 1132 (m. 1719) senesinde Receb ayının ortasında Tillo’da vefât eyledi. Erzurum’un doğusunda Hasankale kasabasında, misâfire ikramlarda bulunan, fakirlere yardım eden, âlimlere hürmet gösteren, vezirler ve kumandanlar arasında rey sahibi olan Dursun Mehmed oğlu Molla Bekir’in 1081 (m. 1670) senesi Rebî’ül-evvel ayı dördüne rastlayan Pazartesi günü bir oğlu oldu. İsmini Osman koydular. Bir oğlu olduğuna çok sevinen Molla Bekîr Efendi, Allahü teâlâya hamdü senalar edip, şükür secdesine kapandı ve akîka kurbanları keserek, Hasankale halkına ziyâfetler verdi. Oğlu Osman’ı, okuyarak âlim olması için, Hasankale halkından kerâmetler sahibi Karaşeyhoğlu Seyyid İbrâhim hazretlerine gönderdi. Yirmi yaşına kadar ondan tefsîr, hadîs ve fıkıh ilimlerini öğrenen Osman Efendi, herkesin takdîr ettiği bir âlim oldu. Cenâb-ı Hakkın vergisi olarak yaratılışından güzel ahlâklı olan Osman’a, Derviş Efendi lakabını taktılar.

Derviş Osman Efendi’ye, annesinin vefâtından sonra babası, Hasankale yakınında Fendiği köyünden Seyyid Dede Mahmûd’un kızı Seyyide Hanîfe hâtunu nikâh etti.

Molla Bekîr çok cömert idi. Bu sebeple misâfiri hiç eksik olmazdı. Hattâ misâfir gelmediği zaman geç vakitlere kadar yemek yemeden bekler, gelmez ise sabaha kadar aç beklerdi. Bir sonbahar akşamı, Zekeriyyâ isminde Özbek’li bir misâfir gelmişti. Zamanın velîlerinden olan Zekeriyyâ Efendi Molla Bekîr Efendi’nin evinde hastalandı. Molla Bekîr, sâlih bir müslümanın derdleriyle uğraşmaktan kazanacağı sevâbları düşünerek, oğlu Osman Efendi’yi onun hizmetine verdi. Osman Efendi, zevk ile altı ay Zekeriyyâ Efendi’ye hizmet etti. Zekeriyyâ Efendi, bir gece odasında heyecanla sağa sola koşturarak garip hareketler yaptı. Uzun süren bu koşturmasından sonra; “Elhamdülillah yangın söndü” dedi. Zekeriyyâ Efendi’yi hayretle seyreden Derviş Osman, bu söze bir ma’nâ veremiyerek; “Efendim, hangi yangın söndü?” diye sordu. O da; “Biraz önce İstanbul’da büyük bir yangın çıkmıştı. Evleri yanan ba’zı yetimler zamanın evliyâsından yardım istediler. Biz de yangını söndürmek için vazîfelendirildik. Hamdolsun şimdi söndü, fakat çok ev yanıp kül oldu” buyurdu. Hakîkaten bir müddet sonra İstanbul’dan gelen bir kimse bu yangını anlattı. Aynı güne rastlıyordu.

Zekeriyyâ Efendi birgün, Derviş Osman’a; “Bize altı aydır hizmet edip, çok ikramlarda bulundunuz. Bu hizmetiniz çok makbûle geçti, çok sevâblar kazandınız. Şimdi sıra bizde. Şu anda hacet kapıları açıktır. Dileyiniz. Her ne dilerseniz cenâb-ı Hak ihsân eder” buyurdu. Derviş Osman bu söze çok heyecanlandı ve; “Muradım, îmân ile ölerek, âhırete gitmek ve Cennet-i a’laya kavuşmaktır” dedi. Zekeriyyâ Efendi; “Daha çok, daha kıymetli şeyler iste. Allahü teâlâ büyük dereceler isteyeni sever” deyince, Osman Efendi ağlayarak; “Cennette Allahü teâlânın Cemâliyle müşerref olmak isterim” dedi. O da; “Allahü teâlâ kalb gözünü açsın ve o arzuna kavuştursun!” buyurdu. O anda Derviş Osman’ın gönül gözü açılarak melekler âlemini seyretmeye başladı. Zekeriyyâ Efendi, Derviş Osman’a günde onbin defa Kelime-i tevhîd söylemesini tavsiye ederek, oradan ayrıldı. Derviş Osman, büyük bir aşk ile hergün onbin defa Kelime-i tevhîdi söyleyerek, kalb aynasını cilalamaya başladı.

Bu sırada babası Molla Bekîr, çıkan Osmanlı Rus savaşında Kırım’a gitti. Kefe’ye geldiklerinde de şehîd oldu. Ondan sonra evin bütün işleri Derviş Osman’a kaldı. Ticâret ve zirâat işleri, hizmetçilerle uğraşmak, gelen gidenle iglilenmek, kardeşlerinin feryâd-ı figânını susturmak ve muhterem babasının ölüm hasreti, onun zikir, fikir ve huzûruna mâni oldu. Kalbinin dağıldığına çok üzülen Derviş Efendi, çok ağlayıp inledi. Üzüntü ve keder denizine daldı. Onu teselli edecek bir rehberi de yoktu. Yakınlarda kendisini yetiştirecek, derdine derman olacak bir rehlıer bulamayınca üzüntüsü daha da arttı. Bütün vücûdunu ma’nevî bir soğukluk kapladı. Artık büsbütün dünyâ hayâtından usanmıştı. 1115 (m. 1703) senesi Muharrem’in birinci Cum’a gecesi, kalb hastalığından kurtulmak düşüncesiyle istihâre namazı kılıp, uzun uzun, ağlayarak duâ etti. O gece rüyasında, dünyâyı terk etmek ve kendini Allahü teâlâya kavuşturacak bir evliyâyı arayıp bulmak lâzım geldiği bildirildi. Uyanınca bu emri yerine getirmek için karârını verdi. O sabah güneş doğarken bir oğlu dünyâya geldi. İsmini İbrâhim Hakkı koydu. Oğlunun olmasına ziyadesiyle sevinen Derviş Osman Efendi adetâ hastalıktan kurtuldu.

Osman Efendi, oğlunun doğumundan sonra rü’yâda emredilen vazîfeyi yapmak üzere Erzurum’a geldi. Erzurum’da Gümrükçü Derviş Bey, kendi oğlunu yetiştirmek üzere bir hoca arıyordu. Osman Efendi’yi görünce ona dolgun ücretle ders vermesi için teklifte bulundu. Fakat Osman Efendi kabûl etmedi. Habib Efendi isminde tasavvuf ehli muhterem bir zâtın yanına gitti. Bir velî kul olan Habib Efendi, Derviş Osman Efendi’ye çok izzet ve ikramlarda bulundu. Onu Mehdî mahallesinde yaptırdığı câmiye İmâm yapmak istedi. Fakat Osman Efendi, derd ve gam ateşiyle eriyip, kendini yetiştirecek bir rehber bulmak arzusuyla yanıp kavrulmuş, sabrı, rahatı kalmamıştı. Aklı fikri hep rü’yâsında verilen emirde idi. O sırada Lala Paşa Câmii’ne özbekli Zekeriyyâ Efendi vâ’iz olarak gelmişti. Bunu işiten Derviş Osman Efendi, hemen yanına gidip durumunu bildirdi ve kendisini yetiştirmesi için yalvardı. Zekeriyyâ Efendi, onu güleryüzle karşılayıp iltifâtlarda bulundu. O gece istihâre namazı kılıp, cenâb-ı Hakka yalvaran Zekeriyyâ Efendi, ertesi günü Osman Efendi’ye; “Ey kardeşim! Biz seni kabûl ederdik. Lâkin bizden önce seni sultânımız almıştır. Sana müjdeler olsun ki, senin sahibin çok büyüktür. O öyle bir yetiştiricidir ki, bu zamanda pek nâdir bulunur. Altı senedenberi senin gelmeni beklemektedir. Her hâlde iki seneye varmaz görüşmeniz vâki olacaktır. Sen onun hasretiyle yanmaya devam et ve bunun kıymetini bil. Allahü teâlâya tevekkül eyle sonun selâmettir” buyurdu.

Derviş Osman Efendi, bu müjdeyi alınca çok sevindi, İki sene daha beklemeye karar verip tekrar evine döndü. Eve dönüsünün ikinci senesinde hanımı Hanîfe Hâtun vefât etti. Yedi yaşındaki oğlu İbrâhim Hakkı’yı amcalarına emânet edip, tekrar bir rehber bulmak üzere yola çıktı. Eyyûb Efendi isminde bir velî ile arkadaş olup, diyar diyar dolaşarak, va’d olunan zâtı araştırmaya başladılar, önce Bitlis’e gittiler, Eyyûb Efendi daha önce burada Molla Muhammed Arvâsî hazretlerinin sohbetinde ve hizmetinde bulunmuş, ondan ilim öğrenmişti. Osman Efendi, Bitlis’in güzelliğine hayran kaldı. Akarsularını, meyve ağaçlarını, güzel evlerini görünce hayret edip, arkadaşı Eyyûb Efendi’ye; “Burası Cennet midir?” diye sormaktan kendini alamadı. Orada bir hafta kaldıktan sonra, Eyyûb Efendi’yle, vefât eden Molla Muhammed Arvâsî hazretlerinin Müks’deki kabr-i şerîfini ziyârete gittiler. Burada da bir hafta kalıp, Hicaz’a gitmek niyetiyle Siirt’e doğru yola çıktılar. Hizan’dan Siirt’e giden kervanda ihtiyâr bir kimse ile tanıştılar. Dertlerini anlatıp sohbet ettiler. O ihtiyâr kimse bunlara, “Siirt’in Tillo kasabasında Şeyh İsmâil Fakîrullah hazretleri vardır. Allahü teâlânın çok sevdiği evliyâsındandır. Onu ziyâret etmeden, duâsını almadan bir yere gitmeyin!” dedi. Bu habere çok sevinen iki arkadaş, o ihtiyâr kimseye; “Siz önden gidip, bizi ziyâretine kabûl buyurmasını söyleyebilir misiniz?” diyerek rica ettiler. O zât kabûl edip Tillo’ya gitti, İsmâil Fakîrullah’ın huzûruna çıkıp; “Yarın iki Erzurumlu ziyâretinize gelmek isterler” deyince, o da; “Evet, senelerdir onları bekliyorum, içlerinden biri tekrar Erzurum’a dönecek, diğeri ise bizim hizmetimizde kalacaktır” buyurdu.

Ertesi günü Derviş Osman Efendi ile Eyyûb Efendi, on sene aramaya karar verdikleri, fakat ongün içinde kavuşacakları zâtın huzûruna gittiler. Eyyûb Efendi, İsmâil Fakîrullah hazretlerini daha görür görmez büyüklüğünü ma’rifet nûruyla anladı ve şükür secdesine kapandı. İsmâil Fakîrullah ise; “Ey Molla Eyyûb! Bu senin haccındır” diyerek müjde verdi. Fakat Derviş Osman Efendi, bu zâtın büyüklüğünü ilk anda anlayamadı. Onun kafasında hep Kâ’be-i muazzama vardı. Aradığını orada bulacağını zannediyordu. Ziyâretten sonra tekrar Siirt’e gitti. Üçgün sonra Tillo’da kalan arkadaşı Eyyûb Efendi’nin yanına geldi. Eyyûb Efendi ona; “Kardeşim Osman Efendi! On sene arayarak bulmak istediğimiz zâtın, bu olduğuna inandım. Onun kıymetini bilip, burada kalacağım. Bu Ramazân-ı şerîfi, câmide i’tikâf ederek geçireceğim. Bu arada mübârek hocamın cemâl-i şerîfini görüp, sohbetiyle bereketlenmeyi kendime murâd edindim” deyince, Osman Efendi de arkadaşının bu hâline imrenip câmide i’tikâfa çekildi. Osman Efendi’nin kalbindeki hastalık hergeçen gün azalmaya, İsmâil Fakîrullah hazretlerine olan muhabbeti ve hayranlığı çoğalmaya başladı. Yavaş yavaş, vücûdu sıhhat, gönlü rahata kavuştu. Hergeçen saniye kalbinden gaflet ve gam gidip, yerine sürûr ve huzûr doldu. Bayram geldiğinde, aradığı mübârek zâtın İsmâil Fakîrullah hazretleri olduğuna kanâat getirdi. Bundan sonra onun en büyük hizmetçisi olmaya gayret gösterdi. Bayramdan sonra arkadaşı Eyyûb Efendi Erzurum’a gitti. Osman Efendi, hocasına hizmeti canına minnet bildi. Sekiz seneden beri aradığı rehberini bulmanın verdiği zevk ile, hocasının buyurduğu her emri anında yapmağa başladı. Gam ateşlerini söndürüp her hastalıktan şifâ buldu. Pekçok imtihanlardan geçti. Sonunda ma’rifet devletine kavuşarak, evliyâlık mertebelelerinden pay sahibi oldu. Hocasının mübârek teveccühleri ile çok yüksek derecelere kavuştu. Evliyânın havassı denilen seçilmişlerden oldu. Karşısındaki kimsenin kalbinden geçenleri bilmek, kabirdekinin hâllerini müşâhede edip görmek, kuşlar ve canavarlarla konuşmak gibi şeyler, artık onun için normal olan hâller arasında idi.

Derviş Osman Efendi’nin İsmâil Fakîrullah hazretlerinin hizmetine girip, tasavvuf ilmi tahsil etmesinin ikinci senesinde, Hasankale’de bulunan dokuz yaşındaki oğlu İbrâhim Hakkı’yı, amcası Ali, Tillo’ya getirdi. İbrâhim Hakkı hazretleri, ma’rifetnâme ismindeki kitabında buyurdu ki: “Ben dokuz yaşında idim. Ali “amcam beni babamın yanına götürdü. Bir ikindi vaktinde Tillo’ya girdik. Dergâha vardığımızda babam ile hocası namaz kılıyorlardı, ilk bakışta İsmâil Fakîrullah hazretlerinin mübârek yüzü, bana pederimden daha yakın geldi. O anda yüzünün cezbesi gönlümü aldı, aklım onun güzelliğine, duruşundakı heybete ve olgunluğa hayran kaldı, gönlümü ona kaptırdım. Babam beni kendi odasına götürdü. Şefkat ile ilim öğretip, lütuf ile terbiye etmeye başladı. Astronomi ilmini, babamdan bir hafta sonra talebeliğe kabûl edilen büyük âlim Molla Muhammed Sıhrânî hazretlerinden öğrenmeye başladım. Kış mevsimine girmiştik. Bir ikindi namazından sonra, odamıza babam ile mübârek hocamız teşrîf edecekti. O sırada da dergâhın ocağında meşe yanıyor, közleri kıpkırmızı kızarıyordu. Merhamet menbâı olan hocamız bu küçük talebesine şefkat göstererek babama; “Osman Efendi! Molla İbrâhim üşümesin, hücresine biraz köz götür” buyurdu. Babam derhal emrine uyarak ocağın yanına gitti. Paltosunun eteğini yere yayıp iki elini ateşin içine soktu. Közü alıp paltonun üzerine koyacağı sırada mübârek hocamız bu hâli gördü ve; “Osman Efendi. Közleri elinle değil, kürek ile götür” buyurdu. Babam; “Başüstüne efendim” diyerek elini ateşten çekti. Kürek ile köz alıp odamıza geldiler. Bu hâdiseye hayret etmiştim. Mübârek hocamız odamızdan ayrıldıktan sonra babama: “Babacığım! Sizin eliniz ateşte yanmaz mı ki, öyle ateşin içine sokup közleri avuçladınız?” diye sordum. Babam; “Bundan beş sene önce evimizde misâfir kalan evliyâ-ı Kirâmdan Zekeriyyâ Efendi’nin bu fakire duâsından sonra, Allahü teâlâ bize çok ihsânlarda bulundu. Vücûdumuzu ateş yakmaz oldu” buyurdu. Ben de; “İnşâallah, Rabbimiz bize de öyle ihsânlarda bulunur” dedim. Bu isteğime çok sevindi ve; “Diğer insanların vücûdu, kuru ağaçtan yapılmış boş testi gibi olup, ateşe atılınca cayır cayır yanar. Fakat Allahü teâlânın seçtiği evliyâ kullarının vücûdu ise, buz gibi su ile dolu bir sürahiye benzer, ateşe atılınca, ateşi söndürür” buyurdu. Sonra babama; “Madem ki elinizi ateş yakmıyor, niçin kürek ile ateşi almanız emrolundu?” diye sordum. Bunun üzerine babam da; “Mübârek hocamız, ateşi elime alırken senin gördüğünü anladı da onun için kürek ile almamı emrettiler. Çünkü, başkalarının yapamıyacakları olağanüstü işleri yaparak başkalarına göstermek, bu yolda edebe uygun değildir. Evliyânın kerâmetini gizlemesi, göstermemesi emredilmiştir. Hocamız bu sebeple ateşi elimle değil, kürekle almamı işâret buyurmuşdur” dedi.”

Yine İbrâhim Hakkı hazretleri anlattı: “Tillo’ya gelişimizin yedinci senesî idi. Bir yaz günü, Sıhranlı Şeyh Ali Efendi isminde mübârek bir zât, elliiki talebesiyle hacdan geldi. Öğleye yakın hocamız İsmâil Fakîrullah hazretlerinin huzûruna girdiler. Ali Efendi içeriye girince selâm vermedi, konuşmadı, el öpmedi, müsâfeha yapmadı. Edeb ile bir köşeye oturdu. Başını önüne eğmiş olduğu hâlde öğle namazına kadar huzûrda kaldı. Namazdan sonra da Allaha ısmarladık demeden, selâm vermeden huzûrdan ayrıldı ve bizim kaldığımız odaya geldi. Yine selâm vermeden, konuşmadan, başını önüne eğip oturdu, ikindiye kadar babam ile murâkabe yaptılar. Akşam iftarında, her yemekten birer lokma veya bir kaşık aldı. Babam, Ali Efendi’ye çok hürmet gösterdi ve hizmet etti. Gece babam ile sabaha kadar murâkabe edip, iç âlemlerine daldılar. O geceyi de böyle ihyâ ettiler. Sabahleyin yine hocamızın huzûru ile şereflendi. Yine sessizce oturdu, dinledi ve bir müddet sonra ayağa kalktı. Hocamız da ayağa kalktı ve ona duâ etti. Hacı Ali Efendi el öpüp konuşmadan dışarı çıktı. Biz de Ali Efendi’ye hürmet edip elini öptük, atına bindirerek, Tillo’dan çıkıncaya kadar arkasından gidip onu uğurladık. Orada bizimle vedâlaştı ve talebeleriyle memleketine gitti. Eve gelince babama; “Efendim! Bu nasıl misâfirdir ki, herkesten çok izzet ve hürmet bulmuştur?” dedim. Babam da; “Bu misâfir diğerlerine benzemez. Kâmil, olgun bir velî olup, gönül sahibidir. Muhterem hocamızın hâl ve şânına yakın bir derecesi vardır. Zîrâ dedi ki: “Uzun zamandan beri âlemi dolaşırım. Çok memleketler gezdim. Elli seneden beri pekçok evliyâyı ziyâret ettim. Zâhirde bilinmeyen evliyâ ile ma’nevî meclislerde görüştüm. Ancak bu mübârek zâtın, cümlesinden üstün derecelere sahip Gavs-ı a’zam makamında olduğunu müşâhede ettim. Bu muhterem hocamızın vücûd-ı şerîfini Allahü teâlânın aşkı yakmıştır. Buraya gelip İsmâil Fakîrullah hazretlerinin mübârek yüzünü gördüğümde, kendimi onun gönül aynasında buldum, işte benim seyahatim tamam oldu ve muradıma kavuştum.” Babama “Bu hiç konuşmayan misâfir, bunları size ne zaman söyledi?” diye sordum. Cevâbında; “Biz kalblerimizle konuştuk. Hattâ bundan başka daha pekçok hikmetler üzerinde uzun uzun sohbet ettik” dedi.”

Oğlu İbrâhim Hakkı hazretleri anlattı:

“İsmâil Fakîrullah hazretlerinin hizmetçilerinin başı ve evlâdı gibi olan babam Derviş Osman Efendi, artık elliiki yaşına girmişti. Bu fâni dünyânın fenâlığından kurtulmak ve bir an önce Allahü teâlâya kavuşmak arzusuyla yanmağa başlamıştı. Birgün kendi dostlarından Molla Ziyâd ismindeki bir İmâm, babamı yalnız gördüğü birgün; “Osman Efendi kardeşim! Yıllardır İsmâil Fakîrullah hazretlerinin yanında hizmet etmekle şerefleniyorsun. Öyle ki, seni oğlundan daha üstün tutmaktadır. Hâl böyle iken, hâlâ maksadına kavuşamadın mı?” diye sordu. Babam da; “Henüz muradımın nihâyetine kavuşamadım. Sana söz veriyorum ki, maksadıma kavuştuğum zaman sana haber veririm. Yatakta olsan dahî kaldırırım” dedi. Babamın bu sözünden on gün geçmişti ki, babam rahatsızlandı. Bu İmâm, babama beş gün beş gece hizmet etti. Babam yemek yiyemeden, su içmeden ateşler içinde beş gün yattı. 1132 (m. 1719) senesi Receb ayının ortalarında, elliiki yaşında iken Hakkın rahmetine kavuştu.”

Babasının vefâtını İbrâhim Hakkı hazretleri şöyle anlattı: “Benim çok sevdiğim babam ve anam, dert ortağım, üzüntülerimin gidericisi, hücredaşım, gurbet yoldaşım Derviş Osman Efendi, Cum’a gecesi sabaha yakın dünyâdan âhırete göçtü. Hak yolunda can verip Allahü teâlâya kavuştu. Maksadı hâsıl olarak, rahmet deryasına daldı. Bu yetim, o gece başka misâfir odasında yattı. Sabahleyin kalkıp, hasta babamı görmek istediğimde, oradakiler bana; “Git önce namazını kıl, sonra gel. Hasta şimdi rahatladı” dediler. Bu söz üzerine mescide gittim. Herkes burnunu tutuyordu. Hepsinin nezle olduğunu sandım. Namazdan sonra odamıza geldiğimde babamın vefât ettiğini gördüm. Benim de rahatım gitti, gönül evim zulmetle doldu. Bir anda babamın ayrılık hasretiyle virânelerdeki kuşlara döndüm, öyle feryâd etmek istedim ki, sesim göklere çıkacaktı. Ben bu hâlde iken, o merhamet kaynağı mübârek hocam geldi. Benden o üzüntü ve elemi aldı. Ben de kalkıp kendi kendime; “Şimdi ayıptır, sabredeyim. Hocam gittikten sonra nasıl ağlıyacağımı ben bilirim” dedim. Mübârek hocamız herkese selâm verip, garip oğlu Derviş Osman Efendi’nin başı ucunda oturdu. Şehîd olan rûhuna bir fâtiha okuyup sevâbını bağışladı ve murâkabeye daldı. Ben hocamın karşısında, babamın da ayak ucunda idim. Bir anda Allahü teâlânın inâyeti erişti, ihsânlarına kavuştum. Vefât eden babam, mübârek başını kaldırdı. Kimya te’sîri olan nazarıyla yüzüme bakıp tebessüm ederek ta’ziyede bulundu. O anda mübârek göğsünden şimşek gibi bir nûr parladı. Kalbim titredi, üzüntü ve elem gidip, yerine sürûr ve lezzet doldu. Babamı bu hâlde görünce bayramlıklarını giymiş bir çocuk gibi sevindim. Üzüntülü duran dostlar bu sevincime bir ma’nâ veremeyip hayret ettiler. Allahü teâlânın ihsânı ve mübârek hocamızın himmeti, bereketi ile olan bu hâdiseyi oradakiler görememişti. Hocamız oradan ayrıldıktan sonra, merhum babamın yüzünü açıp baktım. Gülmüş bir hâli vardı. Yüzü nurlu, bedeni sıcak ve yumuşak idi. Sanki uyuyordu. Cenâze namazına üç kasaba, çevre köyler ve bütün Siirt halkı geldi. Namazını hocamız kıldırdı. Onun vefâtına benden başka herkes çok üzüldü. Çünkü babam Derviş Osman Efendi’yi tanıyan herkes çok severdi.

Definden ve telkinden sonra, İmâm Molla Ziyâd uzun müddet uykusuz kaldığından, hemen gidip evinde uykuya dalmış. Biraz sonra uykudan neş’eyle fırlayıp kalkmış. Çoluk-çocuğu onun böyle ani kalkmasına şaşırıp sebebini sormuşlar. O da ağlıyarak; “Onbeş gün önce merhum Osman Efendi ile sözleşmiştik. Maksadına kavuştuğunu bana bildirecekti. “Uykuda olsan da seni kaldırırım” diye söz vermişti. Şimdi sözünü tutmak için neş’e ile geldi. Beni kuşağımdan tutarak; “Ne yatarsın, kalk! Ben muradıma erdim” deyip beni sevindirdi” demiş. Sonra da abdest alıp, hemen hocamın huzûruna geldi. Bu hâdiseyi başından sonuna kadar anlattığımda, hocam; “Ey Molla Ziyâd! Merhum oğlum Osman Efendi, halîm selim, kendi hâlinde olup, sıdk ile cenâb-ı Hakka teslim olmuş idi. Hayatta iken kemâle gelip, evliyânın seçilmişleri arasına girdi. Himmetinin yüksekliğinden (bir işin yapılmasında arzusunun çokluğundan) ehass-ı havvâs ismi verilen daha seçilmiş evliyâ ile beraber olmağı istemişti. İnşâallahü teâlâ onların zümresine varmıştır.” buyurdu.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Ma’rifetnâme sh. 513İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED GAZZÎ

Dımeşk’da yetişen Şafiî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Abdürrahmân bin Zeynel’âbidîn bin Ali bin Zekeriyyâ bin Muhammed el-Gazzî el-Âmiri el-Kureşî ed-Dımeşkî olup, künyesi Ebü’l-Me’âlî, lakabı Şemsüddîn’dir. Dımeşk’da Şafiî müftîsi idi. 1096 (m. 1685) senesi Şa’bân ayının onsekizinde, Cum’a gecesi yatsı ezanından sonra, Dımeşk’da dünyâya geldi. Daha yedi yaşına basmadan annesi vefât etti. O da babasının yanında yetişti. 1167 (m. 1753) senesi Muharrem ayının onyedisinde, Perşembe günü güneşin batmasından az evvel vefât etti. Dımeşk’da Bâb-ül-Ferâdîs denilen yerin dışında Merac-üd-dehdâh türbesine defnolundu.

Küçüklüğünden i’tibâren Allahü teâlâ tarafından kendisine çok kuvvetli bir anlayış kabiliyeti ihsân edilen Muhammed Gazzî, daha çocuk yaşında beş vakit namazını aksatmadan kılardı. Kur’ân-ı kerîmi okumayı, Hâfız Muhammed bin İbrâhim’den öğrendi. Hatim edince ya’nî hocasının huzûrunda Kur’ân-ı kerîmi baştan sona kadar bir defa okuyunca, tecvîd ilimlerini okumaya başladı. Bundan sonra hat (güzel yazı yazmak) öğrendi. İlim tahsili ile meşgûl oldu. Babasından, Abdürrahmân el-Mücelled, Şeyh Halîl Düsûkî, Seyyid Nûreddîn Düsûkî, Osman bin Hamûde, Ebü’l-Mevâhib el-Hanbelî, Osman bin Muhammed eş-Şem’a, Şeyh Abdülcelîl bin Ebi’l-Mevâhib, İlyâs el-Gürânî el-Kürdî, Abdürrahîm el-Kâbilî el-Hindî, İbn’il-Meyyit Muhammed Dimyâtî, Muhammed Halîlî, Ebû Tâhir İbn’ül-Üstâd, Muhammed bin İbrâhim el-İmâdî, amcası Abdülkerîm Gazzî, Seyyid Şerîf İbrâhim bin Muhammed el-Hüseynî ve daha birçok âlimden ders aldı. Hocalarının huzûrunda meşhûr altı hadîs kitabını ve başka kıymetli eserleri okudu. Hocalarının çoğundan icâzet aldı. Hadîs, fıkıh, kırâat, nahiv, usûl, me’ânî, beyân, mantık ve daha başka ilimlerde âlim oldu.

1121 (m. 1709) senesinde büyük âlim ve velî Abdülganî Nablüsî hazretlerine dâmâd oldu. Bundan sonra o büyük zâtın Sâlihiyye mahallesinde bulunan evine yerleşti. Abdülganî Nablüsî’den, Mugn-il-Lebîb ve başka kıymetli ve yüksek ilimlere dâir olan eserleri okumaya başladı. Muhyiddîn-i Arabî’nin Fütûhât-ı Mekkiyye, İmâm-ı Süyûtî’nin Câmi’us-sagîr, Şeyh Halebî’nin Sîret-ün-nebeviyye gibi eserlerini okudu. Onun huzûrunda, İbn-i Fârıd Dîvânı’nın şerhini dinledi.

Bizzat Abdülganî Nablüsî’nin lisânından (ağzından) üç ayda Sahîh-i Buhârî’nin tamâmını dinledi. Böylece yetişerek, ilimde çok yüksek mertebelere, üstün derecelere ulaşıp, sanki bir derya hâline gelince, 1022 (m. 1710) senesinde Sâlihiyye’de bulunan Ömeriyye Medresesi’nde ders vermeye başladı. Kış günlerinde Dımeşk’in merkezinde bulunan kendi evine gelir, Câmi-i Emevî’de ders verirdi.

1155 (m. 1742) senesi Receb ayının sonunda, Şâmiyyet-il-Berrâniyye Medresesi müderrisliğine ve Şafiî mezhebinde olanlara fetvâ vermek vazîfesine ta’yin edilen Şemsüddîn-i Gazzî, orada “Minhâc” isimli eseri okutmaya başladı. Daha sonra Câmi-i Emevî’de hadîs dersleri vermesi istenince oraya dönerek, Yahyâ aleyhisselâmın kabr-i şerîfinin yanında, başından başlıyarak Sahîh-i Buhârî’yi okutmaya başladı. Bu arada, “Dîvân-ül-İslâm” ismini verdiği târihe âit eserini te’lîf etti. Bu kitabında âlimleri, meşhûr şahsiyetleri ve sultanları topladı. Naklî ilimlerle birlikte; târih, edebiyat, neseb (soy) ilimlerinde ve geçmiş meşhûr kimselerin hâl tercümelerini bilmekte çok ileride idi. Şiir söylemekte de çok kabiliyetli idi. Birçok fazileti kendinde toplamış idi. Kendisinden ilim saçılıyor, etrâfına fazilet kokuları yayılıyordu, ilim deryasının dalgıcı idi. Parlak yıldız misâli idi.

Şemsüddîn-i Gazzî’nin yukarıda geçen “Dîvân-ül-İslâm”dan başka: Terâcimü li-ba’di ricâl-il-hadîs, Letâif-ül-minneti fî fevâid-i hizmet-is-sünneti, Dîvân (şiirler), Teşnîf-ül-mesâmi’ bi terâcimi ricali Cem’ul-cevâmi’ ve Tezkiretü üli’l-elbâb isimleri eserleri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 140

2) Silk-üd-dürer cild-4, sh. 53

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 329

4) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 489 cild-2, sh. 40

5) El-A’lâm cild-6, sh. 197

6) Brockelmann Sup-2, sh. 422İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED HÂCI EFDAL

Hindistan’da yetişen büyük âlim ve velî. İsmi, Hâcı Muhammed Efdal olup, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin, kendilerinden ilim ve feyz aldığı dört büyük hocasından ilkidir. Doğum ve vefât târihleri ile hâl tercümesi hakkında fazla ma’lûmât bulunmamakta ise de, onikinci asrın ortalarında vefât ettiği bilinmektedir. Kabri, Hâce Muhammed Bâki-billah hazretlerinin bitişiğindedir.

Müceddidiyye yoluna âit feyz ve ma’rifetleri, bâtını kemâlâtı Muhammed Huccetullah’dan aldı. Muhammed Huccetullah, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin İmâm-ı Muhammed Ma’sûm’dan olan torunudur. On yıl müddetle o mübârek zâtın huzûrunda, sohbetlerinde bulunarak çok istifâde etti. Bundan sonra oniki yıl müddetle Şeyh Abdülehad hazretlerinden feyz aldı. Şeyh Abdülehad da, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin, Hazîn-ür-rahme Muhammed Sa’îd-i Fârûkî’den torunudur.

Bu iki büyük zâttan aldığı feyz ve nûrlar ile, tasavvufî kemâlâta, yüksek olgunluklara kavuşan Hacı Muhammed Efdal bu yolda çok yükselerek ilerledi. Muhammed Huccetullah ve Şeyh Abdülehad, Hacı Muhammed Efdal’e; “Bu yolun büyüklerinden kalbimize akıtılan bütün ilim ve ma’rifetleri sizin kalbinize yerleştirdik” buyurmuşlardır.

Hâcı Muhammed Efdal, derin âlim, faziletler sahibi, olgun ve yüksek bir velî idi. Tasavvuf ilimlerinin mütehassısı idi. Allahü teâlânın aşkı ve bu yolun büyüklerinin muhabbeti ile kendinden geçmiş hâlde bulunurdu. Öyle bir tevâzu ve gönül kırıklığına ve edebe sahip idi ki, kendisini, değil evliyânın büyüklerinden, tasavvuf ehlinden bile saymazdı. Hattâ yakınlarından tasavvuf ehli kimselere; “Sizlere derin ve keskin bir basiret ve ma’nevî makamları tanıma hâli ihsân buyurmuştur. Bizim hâlimize bir bakın ki, amellerimizin bozukluğundan, ma’nevî hiçbir kazancımız kalmamıştır” buyururdu. Hâlbuki, aslında kendisi bu bilgi ve ma’rifetlerin mütehassısı, kaynağı idi. Nitekim, İmâm-ı Rabbânî hazretleri bu hâl ile alâkalı olarak; “Kalbin, bâtının hâlini bilememek anlıyamamak, tasavvufta, tecellî-i zatî denilen çok yüksek bir makama kavuşmuş olmanın alâmetidir” buyurmuştur.

Hâcı Muhammed Efdal hazretleri, Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevvereyi ziyâreti sırasında, ilâhî lütuflara ve Resûlullah efendimizin ma’nevî ihsân ve feyzlerine mazhar olup, çok yüksek makamlara ulaştı. Böylece, Allahü teâlânın rızâsına, muhabbetine kavuşmak isteyenlerin mercii, sığınağı oldu. Birçok kimseyi, zâhir ve bâtın nûru ile terbiye ederek yetiştirdi. Derin hadîs âlimi Şah Veliyyullah-ı Dehievî, hadîs ilmini ondan okudu ve icâzet aldı.

Dünyâ malında zerre kadar gönlü ve gözü olmayan Hacı Muhammed Efdal kendisine hediye olarak gelen paraları, ilmî ve fennî kitapları satın alarak vakfetmeye harcardı. Böylece, Allah rızâsı için vakfettiği, insanların istifâdesine sunduğu kitapların adedi, birkaç bini bulmuştur.

Hâcı Muhammed Efdal hazretleri buyurdu ki: “Ne kadar şaşılır ki, insanların birçoğu, Allahü teâlânın kelâmı olarak Kur’ân-ı kerîmin mübârek harflerini, zarurî lâzım olan tecvîd bilgisine uygun olarak okumağa ve bunu öğrenmeye gayret etmiyorlar. Bu bilgi nihâyet birkaç günde öğrenilebilir. Ama kırâatin (okumanın) sahih olması için bu bilgi mutlaka lâzımdır. Namazın sahih olması için de kırâatin sahih olması mutlaka lâzımdır.”

“Kalbin gafletten kurtulup, Allahü teâlâyı zikretmeye başlaması, hakîkî İslâm âlimlerinden bir velînin teveccühü ile olur. Bu saadet, Allahü teâlânın muhabbetini kazandıran sermâyedir.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Makâmât-ı Mazharıyye sh. 13İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED HAFNÂVÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi Muhammed bin Sâlim Hafnâvî Halveti’dir. Künyesi Ebü’l-Mekârim olup, lakabı Şemsüddîn’dir. Mısır’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1181 (m. 1767) senesinde Mısır’da vefât etti.

Muhammed Hafnâvî, otuz yaşından sonra tasavvuf yoluna girdi. Mukrî’ lakabıyla bilinen Şeyh Ahmed Şâzilî Magribî’den ilim ve edeb öğrendi. Hocasının verdiği günlük vazîfeleri yerine getirirdi. 1133 (m. 1721) senesinde Şam’dan Mısır’a gelen Seyyid Mustafa Bekrî ile görüştü. Tanışmasına, onun talebelerinden Seyyid Abdullah Selfîtî vesîle oldu. Huzûruna varınca selâm verip edeble oturdu. Seyyid Bekrî de ona dikkatlice nazar etti. Aralarında konuşma olmadan bir müddet bakıştılar. Aralarında bir muhabbet bağı husule geldi. Kalpleri birbirine bağlandı. Seyyid Bekrî, kendisine bir talebe geldiğinde önce ona istihâre yapmasını emrederdi. Muhammed Hafnâvî’ye birşey buyurmadı. Bu hâli ona sevdiğine, onu talebe olarak kabûl ettiğine ve kalblerinin birbirlerine iyice bağlandığına alâmet idi. Daha sonra Seyyid Bekrî’nin sohbetlerinde yetişti. Verdiği dersleri yaptı. Nefsiyle mücâdele etti. Onun ıslâhına çalıştı. Bir gece rü’yâsında Seyyid Bekrî ile Şeyh Ahmed Şâzilî’yi birlikte gördü. Birbirleriyle kendisi hakkında konuşuyorlardı. Daha sonra bu rü’yâsını Seyyid Bekrî’ye anlattı. O da; “Bu senin bize bağlanmana alâmettir. Bu bâtını bir yakınlıktır. Nasıl ki Selmân-i Fârisî ve Süheyb-i Rûmî ehl-i beytten sayıldılar. Sizin de bizimle yakınlığınız buna benzer” buyurdu.

Muhammed Hafnâvî, Seyyid Mustafa Bekrî’nin en üstün talebelerinden oldu. Zamanının büyükleri arasına girdi. Çok kerâmetleri görüldü. Talebelerinden Allâme Şeyh Hasen Şemmet-ül-Mısrî, onun kerâmetlerini ihtivâ eden bir eser yazdı. Kitabın altıncı bölümünde onun kerâmetlerini bildirdi. Üstün hâllerinden ve kerâmetlerinden ba’zıları şunlardır:

“Hocam Muhammed Hafnâvî gönülden geçen şeyleri bilirdi. Birgün kalbimden bir şey geçirdim. Sonra da huzûruna vardım. Hocam bana içimden geçenleri söyleyiverdi. Yaptığım fakat kimsenin bilmediği işlerden de haber verirdi. Birgün beni eve gönderdi ve; “Benden önce eve git” buyurdu. Giderken yolda arkadaşlarımla karşılaştım. Onlar bana “Hazret-i Hüseyn’in kabrini ziyârete gidelim dediler. Ben de hocamın sözünü söyledim. O zaman; “Hocan biraz gecikir. O eve gelmeden önce ziyâretimizi yapar döneriz” dediler. Onlara uyup Hüseynî Mescidi’ne gittik. Orada ziyâretimizi yaptık. Sonra Hocamızın evine döndük. Onun henüz eve dönmediğini öğrenince sevindim. Bu sebebten de Allahü teâlâya hamd ettim. Daha sonra hocam eve geldi. Kapıyı açtım. Hocam neş’eyle bana nazar ederek; “Nerede idin?” buyurdu. Ben de; “Burada idim efendim” dedim. O tekrar “Doğruluk en güzelidir, nerede idin?” buyurdu. O zaman başımdan geçenleri anlattım. Bana “Hocana karşı yalan söylemekten çok sakın” buyurdu. O zamandan beri yalandan çok korkarım.

Birgün onun arka tarafında bulunuyordum, içimden; “Önünde dursaydım yüzünü görmekle şereflenirdim” diye geçti. O zaman bana döndüler ve; “Peki karşımda dur. Her ne kadar sen beni görmesen de ben seni görüyordum” buyurdular.

Birgün arkadaşım Şeyh Hasen ile dünyâ işleri ve kimya ilminden konuştuk. Bu işlerle meşgûl olmaya söz verdik. Sonra da Hocamız Hafnâvî’nin huzûruna gittik. Kimyâ ilmî ve dünyâ işlerinden bahsettiler. Dünyânın çok aşağı birşey olduğunu, gönül bağlamaya değmediğini beyân buyurup, şu ma’nâdaki beyti okudular: “Mecnûn’a; Leylâ’dan bahsedilse ve ona Leylâ’ya kavuşmak mı yoksa dünyâ ve içindekilerine kavuşmak mı istersin dense, mecnûn der ki “Leylâm’ın nalınından bir toz tanesi bana herşeyden daha sevgili, belâ ve dertlere karşı şifâ vericidir.”

Muhammed Hafnâvî Mısır’daki bir zât için; “Önce emirlik sonra da kendisine bir sancak verilecek. Sonra de Hac için emir olacak” buyurdu. Dediği gibi oldu.

Birgün huzûrunda idim. İçimden Allahü teâlâya temcîd ve ta’zim edeyim diye geçti. Sonra da nasıl temcîd ve ta’zîm edeyim diye sordum. O zaman gayet açık olarak; “Yâ Rabbâhü, Yâ Mucîbe men deâhü” diye söyle buyurdu.

Hicaz’lı bir zât, Anadolu’dan gelirken Mısır’a uğradı. Muhammed Hafnâvî’yi ziyâret etti ve görüşürlerken; “Efendim vatanıma dönmek istiyorum. Hac vaktine yetişmek arzumdur. Vakitde çok darlaştı” diye arzetti. Hafnâvî de: “İnşâallah kırk gün sonra evine ve hac vaktine kavuşursun” buyurdu. O zât hazırlığını yapıp sefer için yola koyuldu. O zât daha sonra Mısır’a geldi. Doğruca Hafnâvî’yi ziyârette bulundu. Ona; “Efendim geçen gelişimde buyurduğunuz gün sayısını hatırımda tuttum. Sizden ayrılıp evime kavuştuğumda tam buyurduğunuz günde geldiğimi anladım” dedi.

Birgün huzûruna vardığımda çok sıkıntılı ve üzüntülü hâli vardı. Sebebini sorduğumda; “Hacıların şu anda büyük bir tehlike karşısında olduğunu hissediyorum, içlerinde talebelerimden ba’zıları da bulunuyor” dedi. Aradan bir zaman geçti. Biz o vakti tesbit ettik. Daha sonra hacılardan haber aldığımızda, tam o günlerde bir tehlike ile karşılaştıklarını, sonra yollarını değiştirince, kurtulduklarını söylediler.

Bir defasında hocası Seyyid Mustafa Bekrî onu imtihan etti. Ona; “Söyle bakalım bu gece gönlümden geçen ve yapmak istediğim şey nedir?” diye sordu. Hafnâvî hiç düşünmeden söyleyiverdi. O da; “Doğru söyledin. Hakîkaten içimden geçen o idi” buyurdu.

Muhammed Hafnâvî, birgün âlim bir zâtla yolda giderken, karşılarına kendisinin velî olduğunu iddia eden birisi çıktı ve; “Siz ikiniz önümüzdeki Cum’a gününde vefât edersiniz” dedi. O zaman Hafnâvî; “Yemîn ederim ki sen yalancısın” buyurdu. Yanındaki âlim, o adamın sözleri te’sîrinde kalıp ölümden korktu ve; “Efendim ona yalancı demeyiniz, doğru olabilir” dedi. Hafnâvî o zaman; “Bu Cum’a geçtiği gibi sonraki Cum’alar da geçecek. Hâlâ bu adamın söylediğine inanıyor musun?” dedi. Hakîkaten Cum’alar gelip geçti. O zaman Hafnâvî bu âlime; “Bu adam yalancının biridir. Sözümüze hâlâ inanmadın mı?” buyurdu. O âlim; “Şimdi inandım” dedi. Hafnâvî: “O kendisinin velî olduğunu iddia eden, fakat aslında işleri eşkiyalık olan biridir. Allahü teâlânın farz kıldıklarını yerine getirmez. Ne oruç tutar, ne namaz kılar. Sözleri onun dinden çıkmış bir zavallı olduğunu gösteriyor” buyurdu.

Birgün Muhammed Hafnâvî’nin arkasında sabah namazını eda ettikten sonra kandil söndü. Orada bulunan birkaç kişi kandili yakmak için kalktı. Hafnâvî onlara oturmalarını işâret etti ve kendisi namazdan sonra okuduğu zikrine devam etti. Bir taraftan da kandile bakıyordu. Uzun zaman bakmaya devam etti. Bir müddet sonra kandil parlak ışıkla yanmaya başladı. Her tarafı gündüz gibi aydınlattı.

Şeyh Ali Miyehî anlatır: “Seyyid Abdürrahmân Ayderûsî, Kâhire’ye geldiğinde, Muhammed Hafnâvî’yi ziyâret etti. Aralarındaki muhabbet bağı çok kuvvetli idi. Ayderûsî’nin evime teşrîflerini çok arzu ederdim. Fakat kendimi çok aşağı gördüğümden, benim gibi aşağı bir kimsenin evine böyle mübârek bir zâtı da’vet etmekten haya ediyordum. Nihâyet bu arzumu Hafnâvî’ye arzettim. Buyurdu ki: “İnşâallah o sana gelecek. Arzu ederse fakirler yemeği olan serîd (tirid)den yer. Onu çağırma, kendine de fazla ikramda bulunma.” Ben de sözüne uydum. Hicaz’a sefer arzumdan da vazgeçtim. Çok geçmeden Ayderûsî evime teşrîf etti. Ona; “Efendim size sâdece serîd (tirid) hazırlayacağım” dedim. “Olur” buyurup bizimle sohbete başladı. Üstâd Hafnâvî’nin faziletlerinden bahsetti. Ayderûsî bir ara; “Şimdi onun Malta adasındaki çok garip bir hâdisesini anlatayım” deyip şunları anlattı: “Malta’daki müslümanlardan bir esîr orada bir mescide uğradı. İçerideki zikri işitip, onlara; “Hangi zâtın bildirdiği vazîfeleri okuyorsunuz?” dedi. Onlar da; “Şeyh Hafnâvî’nin” dediler. O kişi o zaman; “Yâ Rabbî! Bu zât için senden istiyorum. Eğer bu zât evliyâ ise esîrlikten kurtulmamı nasîb et” diye yalvardı. Akşam olduğunda esîri yine zindana kapadılar. Esîr o gece bir rü’yâ gördü. Rü’yâsında bir zât kendisine eğerli ve sefere hazır bir at getirdi. “Buna bin ve sür” buyurdu. O da ona binip sürdü. Deniz kenarına kadar geldi. İskenderiyye’ye gitmek üzere bir gemi bulup, atı ile birlikte ona bindi. Gemi, İskenderiyye limanına vardı. Adadaki esîr zât karaya çıktı. O esnada uykudan uyandı ve kendisini İskenderiyye’de buldu. Boynunda zindanda taktıkları zincir bukağı yoktu. Doğruca Şeyh Muhammed Hafnâvî’nin huzûruna gidip, başından geçenleri haber verdi. O da tebessüm buyurdu.

Şeyh Hasen Adevî dedi ki: Muhammed Hafnâvî’nin aynı zamanda çeşitli yerlerde görüldüğünü çok kimseler bildirdi. Kim kendisini vesile edip yardım istese, Allahü teâlânın izniyle hemen onun yardımına koşardı. Şeyh Hasen Sebînî ve talebeleri onun bu hâlinden haber verdiler.

Muhammed Hafnâvî ne zaman aç olarak uyusa, uykusunda önüne nefis yemekler getirilir, o da onları yer ve uyandığında da doymuş olduğunu hissederdi. Bu hâli Muhammed aleyhisselâmın husûsiyetlerinden biri idi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîflerinde “Rabbim beni yedirir ve içirir” buyurdu.

Şeyh Hasen Mısrî anlatır: Birgün sırtımda meşhûr Keşmir şalı olduğu hâlde, Kâhire’nin bir caddesinde yürüyordum. Şalı düşünmeden Ezher Câmii’ne girdim. O zaman bir haberci gelip, beni Muhammed Hafnâvî’nin çağırdığını söyledi. Ben de oraya gitmek için yola koyuldum. Giderken şalım hatırıma geldi. Sırtımda yoktu. Aradım, bulamadım. Yanımdaki haberciye de şalımı bulamadığımı söyledim. Bu hâl ile Hafnâvî’nin huzûruna vardım. Beni gülerek karşıladı, içimden; “Eğer siz Allahü teâlânın sevgili bir kulu iseniz, şalımı bulursunuz” diye geçti. O zaman, o; “Sübhânallah! Şimdiye kadar kerâmetlere inanmamışsın. Lâkin şu an bile bereket ve kerâmetler zuhur ediyor. İnşâallah anlarsın” buyurdu. O zaman yanımdaki arkadaşıma gizlice; “Şimdi şalım muhakkak bulundu” dedim. O; “Bu nasıl oldu?” dedi. Ben de; “Zîrâ Hafnâvî’nin senin için kerâmet var sözünü söylemesiyle bulunduğuna inandım. Şimdi bunu gizli tutuyorum” dedim. Daha sonra huzûrundan çıkıp Ezher Câmii’ne gittim. Oraya varınca bana; “Buraya birisi gelip sizi sordu. Sizin onda şalınız varmış. Şu adrese gidip onu alacakmışsınız” dediler. Ben de doğruca oraya gittim. O zâtı buldum. Şalımı bana teslim etti. Sonra Muhammed Hafnâvî’nin huzûruna gittim. Bana; “Şalına kavuştun mu?” buyurdu. Ben de; “Evet efendim” dedim. Bana tebessüm ettiler.

Bir geminin yelkeni deniz ortasında yırtıldı. Gemi olduğu yerde dönmeye başladı. Gemidekiler bir gün bir gece böyle kaldılar. Çok sıkıntılı oldu. Tayfalardan birisi rü’yasında Hafnâvî’yi gördü. Hafnâvî ona; “Yırtık falan yerdedir.” diyerek yerini ta’rîf etti. O zaman tayfa uyandı. Rü’yâsını gidip kaptana anlattı. Beraberce gidip oraya baktılar. Buyurulduğu gibi idi. Orasını ta’mir edince geminin dönmesi durdu. Bu defa gemiyi sürükliyecek rüzgâr kesildi. Gemide, Hafnâvî’yi sevenlerden birisi vardı. O gece rü’yâda ona; “Sabahleyin inşâallah sefer müyesser olur. Rüzgâr eser” buyurdular. O kişi sabahleyin rü’yâsını kaptana anlattı. Kaptan rüzgârın eseceğine pek ihtimâl vermedi. O da; “Sen hareket emri ver. Rüzgâr eser” dedi. Az sonra da Allahü teâlâ onlara çok tatlı, tam arzu ettikleri bir rüzgâr gönderdi.

Zâlim bir vâli, Hafnâvî’nin bir talebesinin elindeki kıymetli yüzüğü elde etmek istedi. Adamını o talebeye gönderip, onu istetti. Talebe, korkusundan vermek zorunda kaldı. Yalnız o adama; “Falan yerdeki Hocam Hafnâvî’ye uğra “Senin talebelerinden birisinin bir yüzüğü varmış. Vâli bunun haberini almış. O yüzüğü almam için beni gönderdi, işte yüzüğü aldım, gidiyorum” de” diye tenbîh etti. Vâlinin adamı denileni yaptı. Hafnâvî o esnada sofrada yemekte idi. Celallenip ayağa kalktı ve; “Sanki neye muhtaç ki onun yüzüğünü elinden alıyor. Bu zulümdür. Biz bu işi, Allahü teâlânın sevgili kullarına havale ettik” buyurdu. Çok geçmeden vâli Mısır’dan kovuldu. Cezasını gördü.

Nil nehrinin suları ba’zı seneler azalırdı. İnsanlar bu sebebten kuraklık sıkıntısı çekerlerdi. Yine böyle bir senede, sevdikleri Muhammed Hafnâvî’ye gelip durumu arzettiler. O da Fâtiha-i şerîfeyi okudu. O gece nehrin suları Allahü teâlânın izniyle çoğaldı. İnsanlar kuraklık sıkıntısından kurtuldular.

Muhammed Hafnâvî, Seyyid Ahmed Bedevî için tertiplenen bir mevlid cemiyetinde idi. Sevenlerinden birisi, tam onsekiz senedir konuşamıyordu. Yakınları onu alıp Hafnâvî’ye getirdiler. “Muradımız bunun konuşması için himmetinizi istemektir” diyerek duâ talebinde bulundular. O da; “Bu öyle bir şeydir ki, ancak Allahü teâlânın kudretiyle olur” buyurdu. Onlar duâ istemekte ısrar ettiler. O zaman Hafnâvî dayanamayıp; “O hâlde şimdi doğruca Seyyid Ahmed Bedevî’nin kabrine gidiniz. Gece orada kalsın ve uyusun. Sabahleyin bana getirin” buyurdu. Sabahleyin onu getirdiler. Hafnâvî, konuşamayan kişiye; “Şimdi Lâ ilahe illallah kelime-i tayyibesini söyle” diye üç defa buyurdu. Allahü teâlânın izni ve keremi ile o kişi konuşmaya başladı. Daha sonra da bu hâlini herkese göstererek huzûrdan ayrıldı.

Hafnâvî’nin bir talebesi çok hastalandı. Ayağa hiç kalkamıyordu. Hocasına haber gönderip durumunu arzetti. Hafnâvî bunun üzerine hasta talebesinin yanına gitti. Oraya gidince talebe sanki hiçbir rahatsızlığı yokmuş gibi ayağa kalktı.

Şeyh Hasen anlatır: İkinci defa Kâhire’ye gelişimde, rüzgâr olmadığı için gemi yola çıkamadı. Gemiden inip Mısır’daki Muhammed Hafnâvî’nin huzûruna gittim. Orada günlerce kaldım. Bir ara ona; “Efendim duâ buyurun da Allahü teâlâ rüzgâr göndersin. Gemiler yerine ulaşsın” dedim. Birkaç gün geçmeden yine aynı şeyi söyledim. O zaman; “İnşâallah bu gece kuzeyden rüzgâr eser” buyurdu. Hakîkaten o gece rüzgâr esti. Gemiler yerine ulaştı. Bu zamanda rüzgâr esmesine bütün denizciler şaştılar. Harikulade bir iş olduğunu söylediler.

Nil nehrinde gemiyle gidiyorduk. Çok sıcak bir gündü. Güneşin harareti dayanılmayacak gibi idi. Bizimle birlikte olanlardan biri, kalkıp bizi güneşin hararetinden koruyacak bir gölgelik yapmak istedi. Ona; “Otur gölgelik yapma. Denizi seyredelim. Hocamız kerâmet ehlidir. Onun bereketi ile Allahü teâlâ güneşin önünde bulut yaratır” dedim. Az sonra bir bulut gelip gölgelik yaptı. Rahat bir şekilde yerimize ulaştık.

Çok yağmurlu bir günde Ezher Câmii’ne gidiyordum. Arkadaşlarım bana; “Nereye gidiyorsun. Yağmur bardaktan dökülür gibi yağıyor?” dediler. Ben de Ezher Camii’ne gittiğimi söyledim ve inşâallah hocamıza Allahü teâlâ kerâmet ihsân eder, gidip gelinceye kadar yağmur yağmaz dedim. Çok geçmeden yağmur dindi. Rahatça gidip geldim.

Şeyh Muhammed Münir anlatır: “Bir zaman Muhammed Hafnâvî’yi ziyâret için Kâhire’ye gittim. Talebeleri beni onun huzûruna götürdüler. Sohbetlerini dinledim. Onun yanında kaldım. Nihâyet geri dönmek için izin istedim. İzin verince yanından ayrıldım. Bulak’a geldim. Daha sonra onun yanında birşey unuttuğum hatırıma geldi. Bir talebemi ona gönderdim. Talebem oraya varınca Hafnâvî onu kapıda karşılayıp niye geldiğini sormuş. O da unuttuğum şeyi söylemiş ve onu almış. Daha sonra Hafnâvî ona oruçlu olup olmadığını sormuş. O da oruçlu olduğunu söylemiş. O zaman Hafnâvî ona; “Yavrum bilhassa bu günlerde oruç sana meşakkatli olur. Üstelik sen misâfirsin. Orucun da nafiledir. Sen iftar et öyle git” demiş. Talebem onun sözüne ehemmiyet vermeden yola koyulmuş. Yolda hıyar satan birini görmüş. Ondan bir miktar hıyar almış. Oruçlu olduğunu unutup yolda giderken yemeğe başlamış. O esnada kendisini çölde bulmuş. Şaşkınlıkla “Sübnânallah, sanki Tih çölündeyim, buraları da neresidir? Ben neredeyim? Bulak şehri nerede kaldı? diye hayretler içine düşmüş. Birisi ile karşılaşıp ona Bulak yolunu sormuş. O da böyle bir şehir bilmediğini söyleyince bir başkasına sormuş aynı cevâbı almış. Korkudan ve o yerlerin meşakkatinden çok bîtâb hâle düşmüş. Daha sonra bu hâlinin sebebi kendisi olduğunu anlayarak, Hafnâvî benim orucumu açarak gitmemi söylemişti. Onu dinlemedim. Emrine karşı geldim. Günah işledim. Ey Hafnâvî hazretleri imdâdıma yetiş. Ben ne yaparım? diyerek ağlamaya başlamış. Kesin olarak söz verip; “Bundan sonra Allahü teâlânın sevgili kullarına muhalefet etmeyeceğim” demiş. O anda kendini hıyar aldığı zâtın karşısında görmüş. Talebem sonra da Bulak şehrine geldi. Gecikme sebebini sorduğumda başından geçen hâdiseyi bana böylece bildirdi.”

Yine Şeyh Münir anlatır: Her sene Seyyid Ahmed Bedevî’nin mevlidinde bulunurdum. Yine önceki âdetim üzere mevlide geldim. O sene kıtlık senesi idi. Yiyecek-içecek az bulunuyordu. Seyyid Ahmed Bedevî’nin talebeleri, sevenleri ve yolunda olanlardan çok kimse mevlide gelmişti. Bunlara azık nasıl yeter diye düşündüm. Doğruca Muhammed Hafnâvî’ye gittim ve durumu arz ettim. O bana; “Şimdi git. Eski âdetin üzere elinde ne varsa hiçbir şeyi eksiltmeden sofranı kur. Hazırlığını bitirince bana haber ver” buyurdu. Dediğini yaptım. Haber verdim. Hafnâvî oraya geldi. Sofranın üst tarafına oturdu, insanlar grup grup gelip sofraya oturdular. Her bir grup yiyip içti ve doyarak gitti. Orada yemedik içmedik kimse kalmadı. Her mevlid zamanında böyle yaptık. Yiyecek ve içecekler arttı.

Hac yolculuğu konaklarının birinde Seyyid İsmâil isminde Hindistan’lı bir zât ile tanıştım. Gemiyle Kâhire’ye gidiyordum. Beni görünce önce selâm verdi. Açık bir şekilde ismimi söyledi. Bu hâli ile onun âriflerden bir zât olduğunu anladım. Bana; “Gece rü’yâmda Resûlullahı gördüm. Bana sizin geminizi kastederek; “Gemi batacak” buyurdu. Sonra da; “O gemide Şeyh Hafnâvî’nin evlâdından biri var” buyurdu. Ben de; “Yâ Resûlallah ( aleyhisselâm )! şeyh Hafnâvî hâl sahibi bir zâttır. Onun evlâdının olduğu gemi nasıl batar?” dedim. Resûlullah bana; “O kurtulacak ve selâmetle menziline ulaşacak” buyurdu” dedi. Bu zât akılları hayran bırakan sözler söyledi. Onun evliyâdan olduğuna kanâat getirdim. Hiç su içmiyordu. Susadığında yanındaki hububattan alıyordu. Bu dağlarda yalnız başına yaşayan bir zât olduğunu haber verdi. O gecenin sabahında hakîkaten gemi battı. O gemiden ben kurtuldum. O zâtın haber verdiği şekilde Süveyş’e vardım. Süveyş’e vardığımda yanımda ba’zı sevdiklerimin muhafaza için verdikleri emânet eşyaları vardı. Haksız yere vergi alanlardan korumam için bana vermişlerdi. Kontrol yerine vardığımızda, Hocam Hafnâvî’ye iltica edip yalvardım, bir Fâtiha okudum ve “Efendim bu zâlimlerin gözlerinden bizleri koru” dedim. Daha sonra oradan geçtik. Onlardan kimse bize birşey sormadı. Bizde olan şeylerden de birşey istemediler.

Bir zaman birkaç arkadaşımla seyahate çıkmış gidiyorduk. Yolda mola verdik. Oraya ba’zı kimseler geldi. Bize; “Yol tehlikelidir, biz sizleri koruruz, sizinle beraber gelmek istiyoruz. Üstelik silâhlarımız var” dediler.

Onlara biz de silâhlıyız deyince, silâhlarımızı sordular. O zaman onlara; “Bizim silâhımız hocamız Hafnâvî’dir” dedik. Onlar bu cevâbımıza güldüler ve alay ettiler. Onlara; “Biz şimdi yola çıkıyoruz. Sizin himâyenize ihtiyâcımız yok. Bakalım sizin silâhlarınız size fayda verecek mi görürüz” diyerek oradan ayrıldık. Onları orada bıraktık. Selâmetle hiçbir tehlike ile karşılaşmadan Süveyş’e vardık. Daha sonra o kimselerin helak olduklarını, mallarının alındığını pek azının kurtulduğu haberini aldık.

Muhammed Hafnâvî çok heybetli bir zât idi. İnsanların eziyet ve sıkıntılarına sabrederdi. Ba’zan da sert olarak nazar ederdi. Böyle nazar ettiği kimselerin çeşitli cezalara uğradıkları görüldü.

Şeyh Ahmed Fevî, rü’yâsında Resûlullahı gördü. Resûlullah kendisine; “Allahü teâlâ, Hafnâvî’ye zamanındaki sevdiklerine şefaat etme izni verdi” buyurdu. Hasen Şemme der ki: “Kâhire’ye geldiğimde bu menkıbeyi duydum. Bunu bir türlü kabûl edemiyordum. Hocası Seyyid Bekrî de onun asrında yaşamış idi. O gece bir rü’yâ gördüm. Sanki kıyâmet kopmuş idi. İnsanlar mahşer yerinde toplanmıştı. O zaman Allahü teâlâ insanları hesaba çekiyordu. Hocamın başında bir tâc vardı. Hocası Seyyid Bekrî ve sevdikleri de arkasında duruyordu. Sanki ondan şefaat bekliyorlardı. Koşarak ona gittim. Ellerine sarıldım. Bana; “Asrımda yaşamış sevdiklerimize bak. Şimdi git onları arkamda bir saf yap” buyurdu. Çok kalabalık idiler. Bir yardımcı ile buyurduğunu yaptım. Daha sonra günün korku ve telaşıyla huzûruna gittim ve ağlamaya başladım. Bana niçin ağladığımı sordu. Sonra beni göğsüne bastırdı ve yeşil cübbesiyle örttü. Sonra da; “Korkma, üzülme. Biz bu kapıdan gireriz” buyurup, Cennet kapısını işâret etti.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 208İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED HALÎLÎ

Evliyânın büyüklerinden. Hadîs ve fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Muhammed Şerefüddîn Halîlî olup, lakabı Şemsüddîn’dir. Halîl İbrâhim (aleyhisselâm) beldesinde (Urfa’da) doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1147 (m. 1734) senesi Kudüs’de vefât etti. Belediye Medresesi bahçesine defnedildi.

Halîlî’nin gençlik zamanı alış-veriş ve çalışarak geçimini te’min ile geçti. Şeyh Hüseyn Gazâlî’nin derslerini ta’kib etti. Hocasının işâretiyle Mısır’a gidip, Şemsüddîn Kaysî’ye talebe oldu. Şemsüddîn Kaysî zamanının kutbu idi. Onun ders ve sohbetleriyle ilim ve edebde üstün bir dereceye yükseldi.

Halîlî, birçok âlimden ilim öğrendi. Arzulu olması ve çok çalışması sebebiyle ilimde üstün bir dereceye yükseldi. Bütün hocalarından icâzet (diploma) aldı. Hocaları icâzetleri kendi elleriyle yazdılar. Muhammed Halîlî, amelde Şafiî ve i’tikâdda Eş’âri mezhebinde idi. Meşrebi Kadirî idi. Hızır aleyhisselâm ile görüşürdü.

Hızır aleyhisselâm birgün ona; “Ey Muhammed Halîlî! Sen Beyt-ül-makdîs’e yerleş ve orada ikâmet et! Seninle birlikte orada kırk kişi olacağız” buyurdu. O da bu işâret üzerine Kudüs’e yerleşti. Orada aklî ve naklî ilimlerde ders vermeye başladı. Va’z ve nasîhatleriyle insanlara hak olan doğru yolu anlattı. Va’z ve nasihatleri çok te’sîrli olup, katı kalpleri yumuşatırdı. Sadaka vermeğe çok önem verirdi. İyilikleri öğretmek ve kötülüklerden sakındırmakla tanındı. Sünnete çok bağlı idi. İslâmiyetin bütün emirlerini önce kendisi yapmaya çalışırdı. Fakirleri çok sever, yardım ederdi. Mescid-i Aksâ’yı çok ziyâret etti. Çok mütevâzi idi. Konuştuğunda herkes tarafından zevkle dinlenirdi. Duâsı makbûl bir zât idi. Duâsının kabûl olması ile tanındı.

Muhammed Halîlî’nin bulunduğu beldede eşkiyalar türemişti. Halk kendisinden duâ istedi. O da duâ edince, o zâlim kimseler cezâlarını gördüler.

Muhammed Halîlî, Hazreti Mûsâ’nın (aleyhisselâm) kabrini ziyâret ederdi. Kabri yanında Buhârî isimli hadîs-i şerîf kitabını tekrar tekrar okurdu. Kendisi anlatır: “Bir gece Mûsâ Kelîmullah’ın (aleyhisselâm) kabri şerîfini ziyârete gittim. Yanımda salevât-ı şerîfe kitabı olan Delâil-ül-Hayrât vardı. Onu baştan sona kadar okudum. “Esselâtü vesselâmü alâ Resûlullah” diyerek bitirdim. Tekrar okumak istedim, lâkin aklıma sonunda; “Es-Salâtü vesselâmü alâ Mûsâ ve ahîhi Hârûn” demek geldi. Okudum ve sonunda bu şekilde söyledim. O zaman Mûsâ aleyhisselâm kabrinden fasih bir dille şöyle seslendi; “Asabe-i neseb, Asabe-i velâdan önce gelir.” Hemen bundaki muradı anladım. Mûsâ aleyhisselâm bana; “Sizler Muhammed’in (aleyhisselâm) ümmetisiniz. Bu Asabe-i nesebdir. Zîrâ Resûlullah ( aleyhisselâm ) ümmetim benim asabemdir. Başkası Asabe-i velâ gibidir. Biz öncekiler asabe-i velâ gibiyiz. Salevât-ı şerîfeyi; “Es-Salâtü vesselâmü alâ Resûlullah” diyerek oku değiştirme” buyurdu. Bundan sonra buyurduğu şekilde okudum. Muhammed Halîlî der ki: “Bu hâdiseden iki şeyi iyice öğrendim: Birisi Mûsâ aleyhisselâmın Resûlullaha ( aleyhisselâm ) karşı edebini, ikincisi de peygamberlerin kabirlerinde diri olmalarını.”

Nasûh isminde bir vezir, Halîl İbrâhim aleyhisselâm beldesine gelip halka eziyet etmek istedi. Bir kısım insanlar, aralarında Şeyh Hasen Gazâlî olduğu halde, birlikte Muhammed Halîlî’ye geldiler. Durumu arzedip duâ istediler. O gece içlerinden biri rü’yâsında, Resûlullahdan ( aleyhisselâm ) bir mektûp geldiğini gördü. Mektûpta şöyle yazılı idi: “Bu mektûp, Allahü teâlânın kulu ve resûlü olan Muhammed bin Abdullah’dan büyük Ceddi’ne (İbrâhim aleyhisselâma) gönderilmiştir. Bu kederi kaldır.” Bu geceden sonra vezir Nasûh’un, muhasarayı ve zulmü bıraktığı görüldü.

Muhammed Halîlî’ye kimse muhalefet etmezdi. Çünkü herkes duâlarının kabûl olduğunu bilirdi. İnsanlar arasında ahlâkı en güzel olanı idi. Vefâtına kadar bu güzel hâlini hiç bırakmadı. Zamanının bereketi, zîneti, seçilmişlerin önderi idi. Zamanında onun gibisi görülmedi.

Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Fahr-ül-ebrâr, 2- El-fetâvâ-ül-Halîliyye (iki cild).

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 222

2) Silk-üd-dürer cild-4, sh. 94

3) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 207İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED HUCCETULLAH

Hindistan’da yaşıyan evliyânın en büyüklerinden, İmâm-ı Rabbânî Müceddîd-i elf-i sânî Ahmed Fârûkî Serhendî hazretlerinin torunu ve Urvet-ül-vüskâ Muhammed Ma’sûm Fârûkî hazretlerinin de ikinci oğludur.

1034 (m. 1624) senesinde dedesi İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin vefât ettiği yıl doğdu. İsmi Muhammed Nakşibend olup, lakabı Huccetullah’tır. Tasavvufta Hullet ismi verilen pek yüksek makamların sahibi idi. 1115 (m. 1703) senesinde Muharrem ayının yirmidokuzuncu gecesi vefât eyledi.

Muhammed Huccetullah, dedesinin vefâtına yakın dünyâya geldi. O doğacağına yakın babası Muhammed Ma’sûm’a, İmâm-ı Rabbânî hazretleri buyurdu ki; “Bu yakınlarda doğacak oğlun, yüksek ma’rifetlere ve sırlara kavuşacak, zamanının anlamaktan âciz olacakları bir insân-ı kâmil olacaktır.” Hakîkaten kısa bir süre sonra doğan çocuğa, Şâh-ı Nakşibend Muhammed Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin ismini verdiler. Muhammed Nakşibend’i babası küçük yaştan i’tibâren iyi bir tahsile tâbi tuttu. Tefsîr, hadîs, fıkıh, bunun yanısıra zamanın fen ilimlerini en mükemmel şekliyle öğretti. Genç yaşta büyük bir âlim olan Muhammed Nakşibend, mübârek babasının kıymetli sohbetiyle, bereketli teveccühleri ile, kalb ilimlerinde yüksek ma’rifet sahibi oldu. Evliyâlıkta en büyük derecelere kavuştu. Hullet ismi verilen makamının sahibi olup, lakabına Huccetullah dediler. Muhterem babası Muhammed Ma’sûm hazretlerine yazdığı bir mektûpta bu durumu şöyle anlatmaktadır.

“Âlemin ve âlemdekilerin ma’nevî yüzlerini kendisine çevirdikleri yüksek babacığım! Şu iki-üç gün içerisinde Allahü teâlânın bu fakire ihsân ve hibe ettiği hâllerden hangisini yazayım. Yazılacak cinsten değiller ve bir parça olsun yazı ile beyân olunamazlar. Bilhassa bu yakınlarda Hullet makamının inceliklerinden ve esrârından o kadar bildirildi ki, anlatabilmek, îzâh dâiresinin dışında kalır. Bunun yanısıra yüksek ilhamlar da ihsân olundu. Dün ikindi namazından sonra kendi hâlime teveccüh eyledim. Örtülüp açıklanmaması lâzım gelen sırlara kavuştum. Çok acâib hâllere şahit oldum.”

Muhammed Nakşibend hazretleri, seksenbir yaşında vefât edip, hakîkî âleme göç ederek sevdiklerine kavuştu. Üç oğlu vardı. Herbiri de evliyâlıkta yüksek dereceler sahibi idi. Bunlar; Ebu Ali, Muhammed ve Mûsâ Kâzım’dır.

Muhammed Nakşibend hazretleri, sağlığında zamanın devlet reîslerine, beylere, vâlilere, âlimlere ve sâlihlere nasihat eder, uzak yerde olanlarına da mektûplar yazarak dînin emirlerini bildirirdi. Bu yazdığı mektûplar toplanmış iki cild olmuştur. Birinci cildde yüzyirmisekiz, ikinci cildde altmışsekiz mektûp vardır. İki cild bir arada 1383 (m. 1963) senesinde Pakistan’ın Haydarâbâd şehrinde basılmıştır.

Bu mektûplardan ba’zıları aşağıdadır:

“Allahü teâlâ meâlen buyurdu ki: “Allah katında sizin en iyiniz, Allahdan ençok korkanınızdır.” (Hucurât-13) Peyamber efendimiz de ( aleyhisselâm ); “Kapılardan kovulmuş, saçı sakalı karışmış çok insanlar vardır ki, onlar yemîn etseler, Allahü teâlâ onları, yemînlerinde doğru çıkarır” buyurdu. Bu hadîs-i şerîfi İmâm Müslim bildirmektedir. Bu fakîr, zamanın halîfesi ve pâdişâhının yüksek makamına arz ederim ki, gönderdiğiniz lütufkâr mektûbunuz bizi şereflendirdi. Bunun teşekküründen kendimi âciz ve eksik gördüm.

Ben kim oluyorum ki, o temiz hatırdan geçerim,
Kapının toprağı tacım, lutfeylediniz efendim.

Başka ne arz edeyim, günah ve kusurlarımı nasıl sayayım. Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “İsyan ve günah, Allahü teâlânın gadabına, kızmasına sebeb olur” buyurdu. Allahü teâlânın kızmasını ve gadabını az görmemeli, O’nun hatırlanmasından ve heybetinden titremeli, erimelidir. O’nun heybetinden yer ve gök erise yeridir. O’nun dehşetinden Arş ve Kürsî yarılsa yeridir. Herkese, amelinden sorulacağı o günün şiddetinden, ülül-azm sahibleri bile titrer ve Allahü teâlânın heybetinden dağlar ağlar. O’nun azamet, kibriyâ ve kahrından, Arş-ı azîm dahî feryâd edip, inler. Allahü teâlâ, Haşr sûresi 21. âyetinde meâlen; “Eğer biz bu Kur’ân-ı kerîmi bir dağın üzerine indirseydik, muhakkak ki o dağı, Allah korkusundan, baş eğmiş, parçalanmış görürdün” buyurdu.

Ölüm yaklaştı. Kabir ve kıyâmet hâlleri görünmeye başladı. Bunun çâresi nedir? O’nu zikretmeden, anmadan yaşamamalıdır. Sevdiklerimiz ve dostlar gittiler, toprağa karıştılar. Kendi hesapları ile başbaşa kaldılar. Biz de gidiciyiz ve toprak altında kalıcıyız, İki heybetli meleğe cevap vermek zorundayız. Hadîs-i şerîfde; “Kabir, ya Cennet bahçelerinden bir bahçe, yâhud Cehennem çukurlarından bir çukurdur” buyuruldu. Yolu bilmek, tanımak lâzımdır. Şimdi iş vaktidir. Yemek, içmek, yatmak zamanı değildir. O hâlde, ey basiret sahibleri ibret alınız. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki: “Ölüyü defnedip, yakınları onu bırakıp dönünce, o elbette ayakkabılarının seslerini işitir. Sevdikleri onu toprak altında bırakır giderler. O bunu hisseder. Fakat yapacak bir şeyi yoktur.” Heyhat, sonucunda herkesi ve herşeyi bırakıp gideceklerdir. O hâlde bugün niçin onlar bırakılmıyor ve Allahü teâlânın emirlerine dönülmüyor. Âyet-i kerîmede meâlen; “Allah de, onları bırak” (En’âm-91) buyuruldu. Bu ve şu bağlarını kesip atmalıdır. Hadîs-i şerîfde; “Dünyâ ile âhıret birbirinin zıddıdır. Birbirine uymaz. Birini râzı edersen, öteki gücenir.” buyuruldu. Dünyâya iki defa gelmek yoktur ki, birincisinde kaçırdıklarını ikincide telâfi eylesin. Beyt:

Korkarım ki yâr bize nâ âşinâ kalır,
Ve kıyâmete kadar bu elem bizde kalır.

Yine İmâm Ahmed, Tirmizî ve İbn-i Mâce’nin bildirdiği hadîs-i şerîfde buyuruldu ki: “Allahü teâlâya yemîn ederim ki, benim bildiğimi siz bilseydiniz, az güler, çok ağlardınız. Hanımlarınızın yatağında bulunmaktan zevk almazdınız. Allaha yaklaşma yolları arardınız” Bu üzülmek, ağlamak ve inlemek, binlerce sevinmek, neş’elenmek ve rahatlıktan iyidir. Beyt:

Seni sevmekten muradım derd ve gamı tatmaktır,
Yoksa dünyâda ni’met ve fırsat pek fazladır,

Ne güzel demişlerdir:

Bu seferden bir şey götürenler,
Kuru dudak, yaşlı kirpik götürdüler.

Azîz efendim, çok zamandan beri sizden haber alamadım. Allahü teâlâ selâmet versin. Selâmeti, kurtuluşu, tâat ve hakkı anmada biliniz. İş zamanı bugündür. Yârın muâmele, Hesablaşma, Cebbar olan Allahü teâlâ iledir. Kulluk zamanı şimdidir. Yârın mahcubiyet zamanıdır. Çeşit çeşit azâblar öndedir. Buna inanan nasıl rahat ve korkusuz durur. Rahatlık, Rahmânı anmadadır. Cennete girmenin sebebi budur. “Allahü teâlâyı zikretmek deva ve şifâdır. “Dünyâ bir saattir, bizden istenen onda tâattir.” “Dünyâ bir gündür, bizden istenen onda oruçlu olmaktır.” Tevfîk Allahdandır. Bizim nefsimiz belâmızdır. Allahü teâlâyı anmak ise en iyi ve en tatlıdır.”

Allahü teâlâya hamd olsun. Seçtiği kullara selâm olsun. Mektûbunuzla şereflendik ikramlarınız da geldi. Duâ etmemize sebeb oldu. Hadîs-i şerîfde; “Duâ kapılarının kendisine açıldığı kimseye (ya’nî duâ nasîb olan kimseye) kabûl kapıları ve Cennet, yahut rahmet kapıları da açılır” buyuruldu. O hâlde duâda kusur etmemelidir. Kapalı kapıları duâ anahtarı ile açmalıdır. İhtiyâçlarını Allahü teâlâdan yalvararak ve O’na sığınarak istemeli, âhıret kurtuluşunu onlarda görmelidir. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki; “Allahü teâlâdan istemeyene, Allahü teâlâ kızar.” Yine buyuruldu ki: “Kazayı ancak duâ geri çevirir, ömrü ancak iyilik uzatır, Allah katında afiyet istemekten daha sevgili bir istek yoktur.” O hâlde çok istemeli, rahmet-i Rahmâna kavuşmak için çok duâ etmelidir.

Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki: “Duâ mü’minin silâhıdır, dînin direğidir. Göklerin ve yerin nûrudur. Herşeyi Hak teâlâdan istemelidir. Ayakkabının bağı, yemeğin tuzu bile olsa.”

Duânın kabûl olması için olan şart ve edebler: Yemekte ve giymekte haramdan sakınmak, Allaha karşı ihlâslı olmak. Duâdan önce namaz veya benzeri sâlih bir amel işlemek, abdestli olmak, temiz olmak, kıbleye karşı diz çöküp oturmak, duâ ederken Allahü teâlâya hamd-ü sena etmek, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) salevât-ı şerîfe getirmek, iki elini uzatıp, omuzları hizasına kaldırmak, elinde eldiven olmamak, isterken Allahü teâlânın isimleri ve sıfatları ile istemek, meselâ; yâ Rabb-el-âlemîn, yâ Ekram-el-ekramîn, yâ Erhamerrâhimîn... gibi. Avuç içleri açık olmak, edeb üzere bulunmak, hudû’ ve huşû’ hâlinde olmak. Kendini eksik, kusurlu, zavallı ve kırık bilmektir.

Duânın kabûl zamanları ise; Kadr gecesi, Arefe günü, Ramazân-ı şerîf ayı, Cum’a günü, gecenin ilk üçte biri, gece yarısından sonra, gecenin son üçte biri, gecenin ortası ve seher vakitleridir. Bunlardan en önemlisi Cum’a saatidir.

Ezan okunurken onu dinleyip yapılan duâ kabûl olunur. Secdede, Kur’ân-ı kerîm okuduktan sonra, Kur’ân-ı kerîmin hatminde (bilhassa hatmi okuyanın duâsı makbûldür), Zemzem suyu içerken, ölünün yanında, kuş öterken, sohbet meclislerinde, yağmur yağarken, Kâ’be’yi gördüğü zaman, iki mübârek Allah lâfzı arası duâ kabûl yerleridir. Oturduğu yerin de temiz olması lâzımdır. Kâ’be’yi tavaf ederken, Hacer-i esved ile Kâ’be’nin kapısı arası olan Mültezem’in yanı, Altın oluğun altı ve Zemzem kuyusu yanı, Safa ve Merve tepeleri, Sa’y edilen yerler, Safa ile Merve arasında gidip gelirken, Arafat’la Minâ arasında bulunan Müzdelife, Arafat, Minâ, taş atmaya gelirken ve taş atarken, haccın menâsikinde, Resûlullahın mübârek Ravda’sının yanında da duâlar müstecâbdır, makbûldür. Fâcir ve fâsık olsa da, mazlûmun duâsı makbûldür. Babanın, âdil pâdişâhın, sâlih ve velîlerin duâları müstecâbdır.

Allahü teâlâya duâ ederken, peygamberlerini ve sâlih kullarını da vesile etmelidir. Duâ ederken sesini yükseltmemeli, kendisinin günahkâr, kusurlu olduğunu i’tirâf etmeli, samimî kalb ile, ciddî olarak, isteyerek ve gönül huzûru ile duâ etmelidir. Ettiği duânın ma’nâsını bilmelidir. Yakınındakilere, ya’nî komşularına da duâ etmelidir. Duâyı tekrar tekrar etmeli, duâ ederken ve dinlerken sık sık âmîn demelidir. Olmayacak şey için duâ etmemelidir. Duâdan sonra iki elini yüzüne sürmelidir. Duânın kabûlünde acele etmemelidir. Duâ ettim, kabûl edilmedi dememelidir. Sonra kabûl edilebilir. Yâhud kabûlü bir şeye bağlanır. Yâhud bir belâyı gidermiş olur. Bu sayılanlar duânın kabûl kısımlarıdır.

Çocukların da ana-babasına duâları, misâfirin duâsı, oruçlunun iftar vaktindeki duâsı, müslümanın müslümana gıyabında, ya’nî arkasından yaptığı duâ makbûldür. Allahü teâlânın İsm-i a’zamı ile yapılan duâ kabûl olunur. Bu şekilde duâ edenin duâsını, Allahü teâlâ ânında kabûl eder. Bu da, Enbiyâ sûresi 87. âyet-i kerîmesinin; “La ilahe illâ ente sübhâneke innî küntü min-ez-zâlimîn” kısmıdır. Bu husûsta başka diyenler de olmuştur. Ama burada bu kadar yazmak yetişir.

Yâ Rabbî! Duâlarımızı kabûl eyle. Sen herşeyi işitirsin, bilirsin.

Ayrıca küçük ve büyük günahlar hakkında ve bir takım nasihatleri bildiren bir risale yazdım. Büyük Câmi’de, Şeyh Mustafa huzûrunuza takdim edecektir. İnşâallah okursunuz.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Umdet-ül-makâmât sh. 343İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED İSMÂİL

Hindistan da yaşayan evliyânın büyüklerinden. Muhammed Ma’sûm hazretlerinin torunu olup, Muhammed Sibgatullah’ın ikinci oğludur. İmâm-ül-Ârifîn ya’nî zamanındaki bütün velîlerin İmâmı, önderi idi. On ikinci asrın başlarında vefât etti.

Muhammed İsmâil, küçük yaşta, yüksek dedesi Urvet-ül-vüskâ Muhammed Masum hazretlerinden ilim öğrenip, bulunmaz sohbetleri ile şereflendi. Onun teveccühlerini kazanarak, daha çocuk iken, evliyâlıkta yüksek hâllere kavuştu. Dedesinin 1079 (m. 1668) senesinde vefâtından sonra, babası Muhammed Sibgatullah hazretlerinin derslerine ve sohbetlerine devam etmeye başladı. Âleme ışık tutan “Kayyûm-u âlem” olan mübârek babasının teveccühleri ile olgunlaştı, kemâle geldi. Tefsîr, hadîs, fıkıh gibi zâhirî ilimler ile, zamanın fen ilimlerinde büyük âlim oldu. Tasavvufda pek yüksek derecelere kavuşup, şaşkınlık sahrasında kalanlara rehber, yolunu şaşıranlara önder, nefsine ve şeytana aldananlara sığınak oldu. Yetiştirdiği talebeler, âlemi nûrlandıran birer hidâyet yıldızları gibi idi.

Muhammed İsmâil hazretleri de baba ve dedeleri gibi talebelerini pek güzel terbiye ederdi. Mübârek sözleri yaralı kalblere merhem olurdu. Güzel huyları, sıfatları yazılacak, anlatılacak kelimelerden çok üstündür. Kalb hâllerini anlatmak ise imkânsızdır. Dünyâya hiç meyletmezdi. Haramlardan şiddetle kaçar, mübahların dahî şüpheli korkusuyla fazlasını terkederdi. Âlimler onun meâlen; “Allahü teâlânın indinde en iyiniz, takvâsı en çok olanınızdır” (Hucurât-13) âyet-i kerîmesi ile medh olunanlardan olduğunu bildirdi. Nitekim gençliğinde başından geçen şu hâdise onun takvâ sahibi olduğunun en açık delîlidir “Gençti. Fevkalâde güzel bir yüze ve vücûda sahip idi. O memleketin ileri gelenlerinden birinin hanımı, kendisine tutuldu, âşık oldu. Sabrı ve irâdesi kalmadı. Binbir yalan ve hîle ile Muhammed Sibgatullah hazretlerine; “Evimizde bir hasta var. Oğlunuzu, Kur’ân-ı kerîm okumak üzere göndermenizi istirhâm ediyorum” diyerek haber gönderdi. Kadının, Kur’ân-ı kerîm okuma isteğine ve bu yalvarmasına dayanamayan babası, oğlunun gitmesi için izin verdi. Eve vardıklarında durumu anlayan Muhammed İsmâil, ikinci katın açık olan penceresinden aşağı atladı. Fakat yaralandı. Acılarına aldırmayarak orayı sür’atle terkedip, babasının huzûruna geldi. Durumu olduğu gibi anlatınca, babası oğlunun haramlardan bu kadar çok korkmasına sevindi, cenâb-ı Hakka şükür secdesine kapandı.”

Muhammed İsmâil hazretleri, talebelerini yetiştirmek için gecesini gündüzüne katar, bütün gücüyle çalışırdı. Yetiştirdiği talebeler içinde en büyüğü, zamanın kutb-ül-aktâbı, oğlu Gulâm Muhammed Ma’sûm hazretleridir, öyle bir oğul ki; dedelerinin makamına kavuşmuş, İmâm-ı Rabbânî ve İmâm-ı Muhammed Ma’sûm hazretlerinin esrârına vâkıf olmuştur.

Babası Sibgatullah hayatta iken Muhammed İsmâil’i diğer oğullarından ve halîfelerinden üstün tutardı. Herkesten çok onu severdi. Bunun için hepsinden çok feyze kavuştu. Çünkü bu yolda feyz almak, üstada kendisini sevdirmesine bağlıdır. Her talebe, hocasını sevdiği kadar feyze kavuşur. Babası icâzet vererek, bir kısım talebelerin yetiştirilmesi için ona vazîfe vermişti. Muhammed İsmâil, vazîfeli olarak gittiği yerde babasıyla mektûplaşır, ona kendisinin ve talebelerinin durumlarını bildirirdi. Babasından gelen bir mektûp şöyledir:

“Allahü teâlâya hamd olsun. Sevdiği, seçtiği kullarına selâmlar olsun. Gözümün nûru oğlumun mektûbu geldi. Allahü teâlâya hamd olsun ki, afiyettesiniz ve uzakta kalmış dostlarınızı unutmamışsınız. Kabil’e gittiğinizi ve oradaki dostların yakın alâkasını yazıyorsunuz. Allahü teâlâ oradaki dostlarımıza hayırlar ihsân eylesin. Ba’zı talebelerinizin garip evliyâlık hâllerini ve beyânlarını yazıyorsunuz. Bunları okumakla sevincimizi arttırdınız. Eğer tam istikâmette olduklarını ve hâllerinin şüpheden kurtulduklarını Anlarsanız, talebe yetiştirmek üzere icâzet veriniz. Size vekîl olan icâzet verdikleriniz ve diğer bizi sevenlerin hepsi, sizin teveccühleriniz altında bulunsunlar. Bu husûsta bu fakirden birşey beklemesinler. Bizim rızâmız böyledir.

Tasavvufta yüksek evliyâların seçilmişlerine mahsûs olan makamlardan soruyorsunuz. Ümidli olunuz. Bu fakîr sizden hiçbirşey esirgemiş değilim, esirgemiyeceğim de. İnşâallah bu yüksek makama yakında kavuşursunuz. Bilmeseniz de zararı yoktur. Çünkü birşeyin hâsıl olması başkadır, bilinmesi başkadır. Aralarında büyük fark vardır. Bugünlerde bu fakîr, çok iyiyim. Mescide yürüyerek gidip gelebiliyorum. Fakat bir bacağımda ve dizimde biraz hâlsizlik, kuvvetsizlik vardır. Rabbimiz, inşâallah onu da geçirir. Mektûplarınızı bekliyorum. Vesselâm.”

Muhammed İsmâil hazretleri yetmiş yaşından çok yaşadı ve onikinci asrın başlarında vefât etti.

Muhammed İsmâil’in oğullarından biri, Muhammed Sibgatullah’tır ki, evliyâlıkta pekyüksek makamlara kavuşmuştu. Onun halîfesi Mâverâünnehr’e, Anadolu’ya, Bulgaristan’a dağılmıştı. Mezârı, Peşâver’de Abdürrahîm Hân’ın bahçesindedir. İkinci oğlu Gulâm Muhammed Ma’sûm’dur ki, evliyâlıkta, makamların en yükseklerinden olan kutb-ül-aktâb makamında idi. Urvet-ül-vüskâ Muhammed Ma’sûm hazretleri, büyük oğlu Muhammed Sıbgatullah’a buyurmuştu ki: “Senin neslinden çok yüksek bir oğul dünyâya gelecek, ister senin oğlun olsun ister torunun. Dünyâya gelince ona benim ismimi veriniz ve onun benim kavuştuğum makamların sahibi olduğunu biliniz. Onun feyz ve bereketi, kıyâmete kadar evlâdına ve onun yolunda olanlara devam edecektir. Bu yolumuzu o kuvvetlendirecektir.” Daha doğmadan bu müjdelere kavuşan Gulâm Muhammed Ma’sûm hazretleri büyüyünce hakîkaten buyurulduğu gibi oldu. Bütün cihan onun feyz ve bereketi ile doldu, insanlara rüşd ve hidâyet, onun vâsıtası ile geldi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Umdet-ül-makâmât sh. 394İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED SIDDÎK

Hindistan da yaşayan evliyânın en büyüklerinden. Ahmed-i Fârûkî Serhendî hazretlerinin torunu, Urvet-ül-vüskâ Muhammed Ma’sûm Fârûkî hazretlerinin de en küçük oğludur. 1059 (m. 1649) senesinde Serhend’de dünyâya geldi. Babasının mübârek teveccühleri altında yetişti. Zamanındaki ilimleri öğrenerek büyük bir âlim oldu. Tasavvuf yolunda yüksek derecelere kavuşarak zamanın kutublarından oldu. 1131 (m. 1719) senesinde vefât etti.

Muhammed Sıddîk kardeşlerinin en küçüğü idi. Muhterem babasının ihtiyârlığı zamanında dünyâya geldiği için, babasının ve annesinin çok sevgilisi idi. Babası Muhammed Ma’sûm hazretleri, diğer oğullarına müjdelediği bütün kemâlâtı buna da müjdeledi. Muhammed Sıddîk, küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Tefsîr, hadîs, fıkıh gibi zâhirî ilimleri ve zamanının fen ilimlerini öğrendi. On sekiz yaşında iken büyük bir âlim oldu. Bu arada babasının teveccühleri ile kalb ilimlerinde de en yüksek derecelere çıktı. “Vilâyet-i Ahmediyye” ismi verilen üstün makamın sahibi oldu. Bu makama kavuşmadan önce rü’yâda Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) görerek Vilâyet-i Ahmediyye makamı ile şerefleneceğinin müjdesini almıştı.

Muhammed Sıddîk hazretlerinin mübârek yüzü, kaşları, gözleri ve burnu babasına çok benzerdi. Ömrünün çoğu hastalık ile geçti. Bir anda birkaç çeşit hastalık vücûdunda olduğu hâlde, o hiç şikâyet etmez, hâline şükr ve sabrederdi. İbâdet edebilecek kadar yer, yiyeceklerin pekçoğundan perhiz ederdi. Buyururdu ki; “Hastalık sebebiyle yaptığım bu perhizler aynı zamanda kalbimi temizledi.”

Ömrünün sonuna doğru saltanat merkezi olan Delhi’ye gitti. Zamanın pâdişâhı Muhammed Ferruh onun talebesi olmakla şereflenmişti.

Muhammed Sıddîk hazretlerinin, Muhammed Mehdî ve Muhammed Abdülbâkî isminde iki oğlu vardı.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Umdet-ül-makâmât sh. 394İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED SİBGATULLAH (Kayyûm-i zaman)

Hindistan evliyâsının büyüklerinden. Urvet-ül-vüskâ Muhammed Ma’sûm-i Fârûkî hazretlerinin büyük oğlu, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin de torunudur. İsmi, Muhammed Sibgatullah’dır. Yüksek dedeleri İmâm-ı Rabbânî’nin sağlığında, 1033 (m. 1624) senesi Rebî’ul-âhır ayının onibirinci günü Serhend şehrinde dünyâya geldi. Kayyûm-i zaman ismiyle meşhûrdur. 1122 (m. 1710) senesi Rebî’ul-âhır ayının dokuzunda Cum’a günü vefât etti.

Muhammed Sibgatullah’ın doğduğu sırada, İmâm-ı Rabbânî (rahmetullahi aleyh), vaktin sultânı ile birlikte Hindistan’ın büyük şehirlerinden olan Ecmîr’de bulunuyordu, İmâm-ı Ma’sûm da babalarını ziyâret maksadıyla Ecmîr’e gitmişti. Bu çocuğun doğumundan sonra temiz annesi, evliyâlık bahçesinin yeni açmış gülü misâli olan bu çocuğunun isminin konulmasını, yüksek dedesinin ve babasının tasvîbine bıraktı. İmâm-ı Rabbânî ve İmâm-ı Ma’sûm, Ecmîr’den dönerken yolda bu oğullarının doğum haberi geldi. Her ikisi de bu habere çok sevindiler. Çünkü husûsi hâllerinin vârisi olacak cevher dünyâya gelmiş bulunuyordu. Beyt:

Senin gelişinden gül gibi açtım,
Her tarafa bahar kokusu saçtım.

İmâm-ı Rabbânî ve İmâm-ı Ma’sûm Serhend’e geldiklerinde hemen bu çocuklarını görmek istediler. İmâm-ı Rabbânî hazretleri onu görür görmez; “Esselâmü aleyküm Molla Sibgatullah” buyurdu. Sonra mübârek yüzünü, o çocuğun kulağına yaklaştırıp, o mes’ûd kulağına, kimsenin duymadığı gizli gizli birşeyler söyledi. Husûsi sırları, kendilerine mahsûs ilim ve ma’rifetleri müjdeledi. Ne büyük bir saadettir ki, dili süt emmeye henüz alışmadan, kulağı Müceddid’in ya’nî İmâm-ı Rabbânî’nin bereketli iltifâtlarına, gizli esrârına kavuşmuş oluyordu.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, bu çocuğun babasına ya’nî İmâm-ı Ma’sûm’a hitaben; “Senin bu oğlunda asâletten bir sıfat buldum” buyurdu. Zîrâ İmâm-ı Rabbânî’ye göre asâlet olmayınca, kayyûmluk, kutbluk bulunması çok zordu. Bu çocukta asâletten pay görünce, ma’nevî firâset ile, onun evliyâlık yolunda yüksek derece sahibi olacağını ve Kayyûm-i zaman olacağını anladılar. Bu, Allahü teâlânın çok büyük bir ihsânıdır. Dilediğine nasîb eder. Mısra’;

“Gül bahçemi gör de baharımı anla.”

Muhammed Sibgatullah, daha beş-altı aylık iken şiddetli bir hastalığa yakalandı. Doktorlar çâre bulmaktan âciz kalıp, ölecek zannettiler. Nihâyet nabzının atması bile hissedilemez oldu. Babası ve annesi techiz ve tekfin işine (cenâze kaldırma hazırlıklarına) başladılar. Bu durum İmâm-ı Rabbânî’nin mübârek kulağına ulaşınca, hemen bu hasta torununun yanına geldi. Çocuğun o güzel yüzünden örtüyü kaldırıp mübârek eliyle temiz yüzüne dokundu ve tebessüm ederek; “Baba! Annene-babana yaptığın bu naz yetişir. Onları üzdüğün yeter. Haydi artık kalk. Onlar da sıkıntıdan kurtulup rahat bir yemek yesinler ve rahatça uyusunlar” buyurdu. Bu söz üzerine, ölüm derecesinde hasta olmasına rağmen, çocuk hemen gözünü açtı. Ağlayarak hareket etmeye başladı ve tamamen iyileşti. Sanki hiç hasta olmamış gibi idi. Sonra, Müceddîd-i elf-i sânî İmâm-ı Rabbânî, oğlu Urvet-ül-vüskâ Muhammed Ma’sûm’a hitâb edip; “İnsanlar bu çocuğun yaşamasından ümidi kesmişler. Ben ise bu evlâdımı, iyileşmiş uzun ömürlü olarak yaşamış, yetişip kemâle gelmiş, sakalları beyazlamış, büyük bir velî olmuş, huzûrunda binlerce insan oturmuş, herkes bunun nûrundan istifâde ediyor görüyorum” buyurdular.

İmâm-ı Rabbânî hazretleri, kendi sağlığında bir yaşından büyük olmayan bu torunu hakkında öyle yüksek işâret ve alâmetler bildirdi ki, hepsini yazmak imkânsızdır. Nitekim; “Senenin bereketi baharından belli olur” denilmiştir. O yüce zâtın ya’nî yüksek dedesinin eşsiz teveccüh ve nazarlarına kavuşup, çok büyük müjdelere mazhar oldu. Bundan sonra babası İmâm-ı Ma’sûm’un huzûrunda yetişti. Zâhirî ve bâtınî ilimlerin ve kalbe âit ince ma’rifetlerin tamâmını ondan öğrendi. İmâm-ı Ma’sûm hazretleri, bu yüksek oğluna, diğer talebeleri ve hattâ diğer oğulları arasında husûsen iltifât eder, onda bulunan yüksekliği bildiği için, onu daha çok severdi. Bu hâli bildirmek için birgün bu oğluna şöyle buyurdu: “Siz benim oğullarım arasında Eshâb-ı Kirâma benzersiniz. Ya’nî siz, babam Müceddîd-i elf-i sani’yi görmüş, zamanında bulunmuşsunuz. Diğerleri böyle değildir. Bu farkı az görme ki, Eshâb-ı Kirâmdan (aleyhimürrıdvân) biri, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) sohbetinde bir defa bulunmakla öyle yüksek derecelere kavuşmuştur ki, Eshâb-ı Kirâmdan olmayan en büyük velî bile onların en aşağısının derecesine kavuşamadı. Bu velî zât ister Uveys-i Karnî olsun, ister Ömer-i Mervânî olsun (k.sirruhümâ).” Çünkü Müceddîd-i elf-i sânî’nin Peygamber efendimize olan bağlılığı son derece olduğundan, onun sohbeti, Resûl aleyhisselâmın yüksek sohbetinden pay almıştı. O’na benziyordu. Nitekim tam uyanın, uyduğu kimsenin bütün kemâlâtından nasîbi vardır.

Yine İmâm-ı Muhammed Ma’sûm hazretleri, başka bir defasında şöyle buyurdu: “Melâike-i Kirâmın büyüklerinden, üstünlerinden bir melek-i mukarreb insan şekline girip yeryüzüne gelseydi, oğlum Muhammed Sibgatullah’ın şeklinde gelirdi.”

Muhammed Sibgatullah hazretleri zâhirî ve bâtınî ilimlerdeki tahsilini ve evliyâlık yolundaki derecelerini tamamlayarak yetiştikten sonra, yüksek babasının emir ve işâretiyle talebe yetiştirmeğe başladı. En küçük kardeşleri olan Muhammed Sıddîk, babalarının şöyle buyurduğunu nakleder: “Oğlum Muhammed Sibgatullah’ın talebeleri ile kendi talebelerim arasında hiç fark görmüyorum. Diğer oğullarım böyle değildir. Vasıtalı veya vasıtasız olarak bir fark vardır.”

Bu söz, hazret-i Kayyûm-i zaman’ın ma’nevî irtibât ve bağlılığının kemâlini, tam olduğunu göstermektedir. Babalarıyla arasında olan bu tam münâsebet, bağlılık diğerlerinde böyle değildir. Çünkü Kayyûm-i zaman da, babası gibi asâletten bir pay almıştır. Bunun için diğerleri arasında seçilmiş, mümtaz olmuş, farklı bir hâle gelmiştir.

Bir Ramazân-ı şerîfde Muhammed Sibgatullah hazretleri, evlerinin bitişiğinde bulunan bir mescidde Kur’ân-ı kerîm okuyordu. Hatim yaklaştığı sırada babasının bulunduğu yere gelerek, kalan sûreleri orada bitirdi. Maksadı hatmin bereketini, babası Urvet-ül-vüskâ’nın bereketi ile birleştirmek ve birçok ma’nevî hâllere sahip olmak, kavuşmak idi. Velhâsıl, arzu ettiği şekilde yaptı. Son birkaç sûreyi Urvet-ül-vüskâ’nın yanında okudu. Bunları dinlerken, mecliste olanların hepsi kendisinden geçti, nûr ve huzûra daldılar. Hatim bitince Urvet-ül-vüskâ Muhammed Ma’sûm hazretleri, Kayyûm-i zaman’a hitaben buyurdu ki: “Siz okurken öyle bir sırra muttali’ oldum ki, o sır anlatılacak gibi değil. “Gözlerin görmediği, kulakların işitmediği” sözüne uygundur. Örtülmesi, anlatılmaması îcâbeden sırlardan olduğunu söyleyebilirim. Parlaklığı yerin dibinden tâ Arş’a kadar uzanan pek süslü, çok kıymetli bir tacın sizin başınızda parladığını gördüm. Bunun, oğlum Muhammed Sibgatullah’ın (ya’nî senin) Kur’ân-ı kerîm okuması sebebiyle olduğu anlaşıldı...”

Hâce Muhammed Sıddîk-ı Peşâverî, Urvet-ül-vüskâ İmâm-ı Muhammed Ma’sûm hazretlerinin en yüksek halîfelerinden idi. Bu zât şöyle anlatır: “Bir defasında mübârek hocamı ziyârete gitmiştim. Bu esnada hocamın bütün oğullarının takvâ ve vera’da anlatılamıyacak kadar ileride olduklarını, her birinin dînimizin emirlerine uygun amel etmekte, tasavvuf yolunda başkalarını yetiştirip ma’nevî olarak terbiye etmekte, ilim ve edeb âşıklarına rehberlik etmekte çok yüksek derecede bulunduklarını gördüm. Hepsinin Allahü teâlâya yakınlıklarının aynı olduğunu düşündüm. Bu esnada kalbime; “Acaba aralarında hiç fark var mıdır? Varsa hangisi daha yüksektir?” düşüncesi geldi. Ne kadar uğraştı isem de, bu düşünceden kurtulamadım. Bu düşünceyi aklımdan çıkaramıyordum. Bu hâli hocama arzetmeyi düşündüm. Nihâyet düşüncelerimi kendisine arzettim. Tebessüm eyledi ve; “Hâce! Bu manânın halli, siz Peşâver’e vardıktan bir gece sonra olacaktır” buyurdu.

Bu fakîr birkaç gün sonra Serhend’den ayrılıp Peşâver yoluna koyuldum. Peşâver’e geldiğimde gayet sevinçli ve neş’eli idim. Zîrâ, o gece, yüksek üstadımın bereketi ile uzun zamandır süregelen ve beni rahatsız edip, kalbimi meşgûl eden bir suâlim cevaplandırılacaktı. Akşam oldu. Karanlık bastırdı. Ben heyecanla bekliyordum. Yatsı namazından sonra uyumuşum. Rü’yâmda Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) ziyâretle şereflendim. Dört halîfesi ile birlikte yanıma geldiler. Urvet-ül-vüskâ’yı da oğullarıyla birlikte, Resûl aleyhisselâm efendimizin huzûrlarında, büyük bir hürmet ve edeb ile ellerini bağlamış olarak beklediklerini gördüm. Bu esnada Resûlullah efendimiz, bu hizmetçisine hitâb ederek buyurdular ki: “Urvet-ül-vüskâ’nın oğullarının kendine nisbeti (bağlılığı), dört halîfenin bana olan nisbeti gibidir.” işâret parmaklarını halîfelerine doğru uzattılar ve sonra Ebû Bekr-i Sıddîk’ı ( radıyallahü anh ) göstererek; “Büyüğü-büyüktür” buyurdular.

Hazret-i Kayyûm-i zaman Muhammed Sibgatullah, Urvet-ül-vüskâ’nın oğullarının en büyüğü idi. Böyle olunca talebelerinin ve halîfelerinin de en büyüğü idi. Ben bunu bizzat Resûlullah efendimizin işâret ve bildirmeleri ile anlamış oldum ve kalbimi meşgûl eden o düşünce ve suâlim cevaplanmış oldu.”

Urvet-ül-vüskâ, bu yüksek oğlu hakkında buyurdu ki: “Kayyûm-i zaman’ın hâli, bağlılığının çokluğundan, kendisine bağlananların fazlalığından, arayanların, sevenlerinin ziyâdeliğinden öyle oldu ki, dünyâ ve içindekileri geride bıraktı. Yalnız âhırete çalışmağa ve yalnız hakiki matlûba gönlünü vermeye öyle daldı ki, evliyânın çoğu buna kavuşamamıştır. Evliyânın çoklarının derecesi ile onun derecesi arasında hayli mesafe vardır.

Yine Urvet-ül-vüskâ hazretleri, vefâtına yakın zamanda da Kayyûm-i zaman’ın hâlini şöyle medhetmiştir: “Sizin emsalsiz hâliniz, dâima makbûlümüz ve mahbûbumuzdur. Ya’nî kabûlümüz ve sevdiğimizdir. Gevşeme ve değişme, bu emsalsiz hâlinize yol bulamaz.”

Kayyûm-i zaman Muhammed Sıbgatullah hazretleri, hâllerini çok gizlerdi. Evliyâlık yolunda üstün makamlara, çok yüksek derecelere ulaşmış olduğu hâlde, bunları izhâr etmeyi, açığa çıkarmayı istemezdi. Hattâ talebelerinden ba’zıları; “Efendimiz! Bu kadar sırlar ve varidat ya’nî ma’nevî hâller içerisinde bulunduğunuz hâlde, bunları bu kadar örtmenizdeki, gizlemenizdeki sebep nedir?” diye arzettiler. Cevâbında buyurdu ki: “Söylenmesi ve yazılması doğru ve lâzım olanlar, hazret-i Müceddîd-i elf-i sânî ve Urvet-ül-vüskâ (yüksek dedem ve babam) tarafından söylenmiş ve yazılmışlardır. Bu zamanda onların söyleyip yazdıklarından daha iyi söz söyleyecek kimse yoktur.”

Hâllerini o kadar gizler ve bu husûsta o kadar titiz davranırdı ki, yüksek hâllere kavuştuğunu kendisine müjdeleyen babasının mektûplarını kimseye göstermez ve kimsenin bilmesini istemezdi. Urvet-ül-vüskâ’nın Mektûbât’ında, onun adına yazılmış olan mektûplar, kendisine varmadan evvel kopyesi alınan mektûplardır. Yoksa kendisine ulaşan mektûpları, o mektûplarda kendisi için yer alan yüksek müjdeleri açıklamamıştır. Hâllerini bu kadar sakladığı ve bu kadar örttüğü hâlde, yine de kendisinden görülen kerâmet ve tasarruflar, Müceddid’in (ya’nî mübârek dedesinin) yolunda kimsede görülmemiştir.

Urvet-ül-vüskâ İmâm-ı Ma’sûm hazretleri, büyük oğlu Kayyûm-i zaman için, hattâ bütün oğulları için çok müjdeler verdi. Bir defasında buyurdu ki: “Oğullarımın hepsi Muhammedi meşrebdirler. Hepsi de mahbûbiyyet makamı ile tebrik edilip, müjdelenirler. Burada da Kayyûm-i zaman’ın husûsî durumu ve asâleti vardır. Kayyûm-i zaman derecesinde olabilmek için ise asâlet muhakkak lâzımdır. Bunun için diğer kardeşleri arasında mümtazdır, seçilmiştir. Kayyûmiyyet sıfatına sahip olması sebebiyle diğerlerinden ayrıldı. Onlardan farklı ve çok yüksek olmak üzere başka sırlara ve hâllere kavuştu.”

İmâm-ı Muhammed Ma’sûm’un altı oğlu vardı. Hepsi de babalarına uymakta en yüksek derecede idiler. İttibâ’ ya’nî uyma derecelerinden hiçbirinde ondan ayrılmamışlardır. Tam uyanın, uyduğu zâtın bütün üstünlüklerinden büyük payı olur. Kayyûmiyyet makamı da babalarına mahsûs bir makam idi. Oğullarının her biri de tam uymaları sebebiyle böylece kayyûmluk kemâlâtına, yüksekliklerine kavuşmuşlar ve bunu kendilerinde müşâhede eylemişlerdir. Bunun için hepsini kayyûm bilmek ve söylemek lâzımdır. Ama asâleten bu kayyûmluk makamı, delîller, işâretler ve müjdelerle Kayyûm-i zaman Muhammed Sibgatullah’a mahsûstur.

Hazret-i Kayyûm-i zaman’ın gündüz ve gecedeki bütün amelleri tamamen sünnete, ya’nî dînimizin her emrine tam uygun idi. Bir sünneti yerine getirememek endişesi, gözünde gönlünde dağ gibi görünürdü. Yemekte, içmekte, oturmakta, kalkmakta, seferde (yolculuk hâlinde), hazerde (ikâmet hâlinde), giyinmede, her zaman okunması îcâbeden duâlarda ve diğer duâlarda, dil ile ve kalb ile yapılan zikrlerde, oruç, namaz, hac, umre, zekât, güzel ahlâk, ihsân, tevekkül, hilm (yumuşaklık), ilim, cömertlik, iyilik yapmak, sabır, tahammül ve diğer güzel huylarda pek ileride idi. Bu güzel huyların îcâblarını yerine getirmekte o kadar dikkatli idi ki, kıl ucu kadar gevşeklik ve ayrılık kat’iyyen görülmezdi. Gündüz ve gece yaptıklarından, inceden inceye kendini hesaba çekerdi. İhlâs ile ibâdet etmekte ve her edebe riâyet etmekte pek ileride idi. Bununla beraber niyetlerini ve amellerini, kâmil olmaktan uzak, ayıblı ve kusurlu görürdü. Bunun için pişman olur, istiğfar ederdi. Hiçbir zaman iyi bir amel yapabildiğini düşünmez, kendini ve amellerini çok kusurlu görürdü. Bu sebepledir ki, dâima mahzûn ve üzüntülü dururdu. “Amel et ve istiğfar et” kelâmını kendine düstur edinmişti. Dînimizin emirlerine uygun görünmeyen keşf ve kerâmetlere kıymet vermez, i’tibâr etmezdi.

Kayyûm-i zaman hazretleri, zamanının irşâd kutbu ve kayyûmu olduğu gibi, evliyâlık yolunda çok üstün derece ve makam olan Gavsıyyet ve Ferdiyyet makamlarının da sahibi idi. Gavsiyyet makamı, kendisine, cinlerin ve insanların üstadı, Gavs-üs-sekaleyn Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî tarafından ma’nevî bir şekilde ihsân edilmiş idi.

Mübârek yüzünde öyle bir nûr vardı ki, güzel yüzünü bir kat daha güzelleştiriyor ve yüzüne bakanlara, lisân-ı hâl ile; “Bu görünen, insanlar gibi insan değil, bir güzel melektir” dedirtiyordu.

Kayyûm-i zaman hazretleri, ömrünün sonlarına doğru Kur’ân-ı kerîmi çok yavaş sesle okurdu. Kendisine çok bağlı olan talebelerinden biri, müsâid bir vakitte; “Böyle düşük sesle okumanızın hikmeti nedir?” diye arzetti. Bir müddet sustu ve sonra; “Hazret-i Urvet-ül-vüskâ (ya’nî babam) ömrünün sonuna doğru böyle okurdu” buyurdu. Başka bir defasında talebelerinden birisi yine bu husûsun sebebini suâl ettiğinde cevaben buyurdu ki: “Okurken bütün mevcûdat beraber okuyorlar ve bu fakiri yüksek sesle okumaya bırakmıyorlar.”

Kayyûm-i zaman’ın yakın talebelerinden Mirzâ Muhammed Kâbilî’nin (rahmetullahi aleyh) hanımı vefât etmişti. Kayyûm-i zaman, ta’ziye (başsağlığı) için Mirzâ’nın evine gitti. Mirzâ Muhammed, hanımının Kayyûm-i zaman’a olan muhabbet ve bağlılığının fazlalığından bahsetti ve; “Eğer kabûl buyurursanız ve zahmet olmazsa, kabri hemen şuracıktadır. Beraber gitsek çok memnun olurdum” diye arzetti. O da kabûl edip kabri ziyâret ettiler. Kayyûm-i zaman o hanımın mağfiret olunması için duâ etti. Sonra murâkabeye daldı. Duâ ve murâkabe esnasında yüzünde bir ferahlık ve neş’e göründü. Ziyâretten sonra beraberce dönerlerken, Mirzâ; “Efendim, duâ re murâkabe esnasında mübârek yüzünüzde neş’e ve sevinç alâmetleri gördüm. Acaba hikmeti neydi?” diye suâl etti. Kayyûm-i zaman hazretleri bura cevap olarak buyurdu ki: “O esnada bana ilham olundu ve hattâ söyleyen sesi duydum. Şöyle buyuruluyordu: “Seni ve kıyâmete kadar vasıtalı ve vasıtasız olarak seni tevessül edenleri (seni vâsıta ederek bana yalvaranları) mağfiret eyledim. Bu hanım da onlardandır.” Allahü teâlânın nihâyetsiz inâyetinin (ihsânının) bu fakire geldiğini gördüm ve bu hanımın, umûmun yanında husûsî olarak zikredildiğini duydum. Bunun için Allahü teâlâya çok şükreyledim. Yüzümdeki neş’e ve sevinç alâmeti bu sebeple idi.”

Daha evvel, bu ilhama İmâm-ı Rabbânî ve oğlu İmâm-ı Ma’sûm kavuşmuşlar idi. Onlardan sonra bu oğulları da bu ilhamla şereflendi. Eşsiz dedesi ve yüksek babası, bu ihsânı bu evlâtlarına da ihsân eylediler. Onları tevessül edenlere ve yüksek yollarında bulunanlara müjdeler olsun.

Muhammed Sibgatullah hazretleri, bir sefere çıktığında yolda hastalandı, bir eli de kırıldı. Yol üzerinde bir eve misâfir oldu. O evin avlusunda hurma ağaçları vardı ve o ağaçların altında oturuluyordu. Kayyûm-i zaman sandalyede değil yerde oturdu. Herkes istirahate çekildikten sonra o, rahatsızlığından ve kolunun kırık olmasından bütün gece uyumadı. Yere düşen hurmaları ve hurma yapraklarını hürmetle alıp edeble yüksekçe bir yere koydu. Sabah olunca ev sahibi onun uyumadığını, yere düşen hurma ve hurma yapraklarını toplamakla ve yüksek bir yere koymakla meşgûl olduğunu, görünce bu hâlinin sebebini sordu. Ona cevaben buyurdu ki: “Hadîs-i şerîfte; “Halanız olan hurmaya saygı gösteriniz. Çünkü bu ağaç Âdem aleyhisselâmın çamurundan kalan artıktan yaratılmıştır” buyuruldu. Emre uyarak hurmayı azîz tutmak, ona saygılı olmak îcâbediyor.”

Muhammed Sibgatullah’ın (rahmetullahi aleyh) takvâ ve edebde bu kadar ileride olduğuna dâir başka misâller pekçoktur. Bu takvâsı sebebiyle, Allahü teâlâ onun mübârek varlığını Kayyûm-i zaman eyledi. Âlemin ve âlemde bulunanların kıyâmlarını (ayakta durmalarını, varlıklarını devam ettirmelerini) ona havale etti. Allahü teâlâ dedesine ve babasına mahsûs olan Kayyûmluk makamını diğer kardeşleri arasında ona ihsân etti.

Umdet-ül-makâmât kitabının sahibi olan Hâce Muhammed Fadlullah, Muhammed Sibgatullah’ın torunu olan Gulâm Muhammed Ma’sûm’un torununun torunudur. Kitabında diyor ki: “Allahü teâlâya hamdolsun ki, beni onu sevenlerden ve evlâdından eyledi. Kuvvetli ümidim ve büyük ricam; Allahü teâlânın beni, zâhiren onun soyundan getirdiği gibi, kalbe âit hâllerinden de tam pay ihsân etmesidir. O, duâları kabûl edicidir.”

Daha yaşı çok genç iken, babası İmâm-ı Ma’sûm hacca gidiyordu. Yanlarında talebelerinden bir kısmı ile Muhammed Sibgatullah da vardı. Muhammed Sibgatullah’ın yaşı çok genç olduğu için, kâfilede bulunanların ekmek ve su ihtiyâçlarını te’min etmek vazîfesi ona verilmişti. Birgün diğer hizmetçilerin başı, Muhammed Sibgatullah’a gelerek arzetti ki: “Etrâfta çalı, çırpı, odun görünmüyor. Hamur hazır, fakat ateş olmadığı için pişirip ekmek yapamıyoruz. Hamur olduğu gibi duruyor. Arkadaşların ise yemek zamanı yaklaşıyor. Bu duruma bir çâre bulunuz.” Bu söz üzerine Muhammed Sibgatullah; “Hamuru buraya getirin” buyurdu. Hamuru getirdiler. Hamuru eline aldı. “Kimse gelmesin. Ben şu tümseğin arkasında pişirip getireyim” dedi ve gitti. Hemen başını açtı. Bir parça hamur alıp başına koydu. Çabucak pişiverdi. Böylece bütün hamuru ekmek yapıyordu. Arkadaşlarından biri, gideyim bakayım, ekmeği ne ile pişiriyor deyip, yanına geldi. Vaziyeti gördü. O da başını kapadı ve hâlini örtmek istedi. Az bir hamur kalmıştı. Ekmeklerle ve az hamurla babasının yanına gelip; “Odun kâfi gelmedi, hepsini pişiremedim, efendim” deyince, kerâmetler hazînesi yüksek babası tebessüm ederek; “Şu arkadaş gelmeseydi, odun yetişecekti değil mi?” buyurdu.

Mirzâ Muhammed Efdal Kâbilî şöyle anlatır: “Kayyûm-i zaman Muhammed Sibgatullah, Kabil’de bulunduğu günlerin birinde, oğullarına haber vermesi için bir hizmetçiyi Serhend’e gönderdi. Gidecek olan hizmetçi, kendisinden yol parası istedi. O sırada Muhammed Sibgatullah’ın elinde bir kerpiç bulunuyordu. Kerpici hizmetçiye verdi. Kerpiç bir anda altın oluverdi. Orada bulunan; Mir Zarif, Mir Gulâm Hüseyn, Mirzâ Muhammed Mes’ûd ve daha birçok zât bu hâdiseye şâhid olduk. Hizmetçi, elinde bulunan altını paraya çevirmek istiyordu. Orada olanlar bu altını satın almakta tereddüt ettiler. Fakat, Mîr Gulâm Hüseyn hepimizden atîk davrandı ve altını hizmetçiden satın alıp, teberrüken sakladı.”
Hazret-i Kayyûm-i zaman’ın hizmetçilerinden biri yolculuğa çıkmıştı. Yolculuk esnasında yol arkadaşlarını kaybetti. Yolunu şaşırıp bir dağ başına geldi. Orası hiç bilmediği, tanımadığı bir yerdi. Her taraf öyle yeşil, öyle güzel idi ki, sanki hazân rüzgârları bu yapraklara hiç dokunmamıştı. Burada dört mevsim birleşmiş, hepsi bahar gibi olmuştu. Rengârenk güller, boy boy sünbüller, deste deste, demet demet açmış, her taraf güzelliklerle donanmış, boş bir yer kalmamıştı. O talebe orada kalıp, uzun zaman oranın Cennet bahçesi misâli gönül açıcı güzelliklerinin seyrine daldı. Bir müddet sonra, yolunu kaybettiğini, buraya yanlışlıkla geldiğini hatırladı. Üstelik etrâfta hiç insan görünmüyordu. Bir insan ile karşılaşır konuşurum ümidiyle etrâfta dolaşmaya başladı. İnsan bulunduğuna dâir bir işâret bulunmadığı gibi, hep de vahşî Hayvanlar ve yırtıcı kuşlar ile karşılaşıyordu. Vücûdunda bir ürperti meydana geldi. İyice korkmaya başladı. Her tarafı iyice aradı. Ama kimseyi bulamayınca, ümidi iyice azaldı. Korkusu da iyice şiddetlendi. Artık o güzel bahçeyi, canını almak isteyen bir belâ gibi görüyordu.

Bu sırada gönüllerin sultânı olan hocası Kayyûm-i zaman’ı hatırladı. Kalbi ile ondan yardım ve imdâd istedi. Tam o anda hocasını karşısında buldu. Kayyûm-i zaman orada, bu talebesine; “Gözlerini kapat!” diye emretti. O da kapattı. Bir anda kulağına kâfile arkadaşlarının sesleri gelmeye başladı. Gözlerini açtığında kâfilenin yanında idi ve kendisini oraya getiren hocası da ortada yoktu. Allahü teâlânın izni ve hocasının kerâmeti ile bir anda oraya geldiğini anladı.

Kayyûm-i zaman, Emk beldesinde, o memleketin kadısının evinde misâfir olarak bulunuyordu. O sırada kadı evde yoktu. Ramazân-ı şerîf ayı idi. Teravih namazı kılıyorlardı. Aniden şehirde bir gürültü ve büyük bir karışıklık meydana geldi. Bu karışıldık ve kavga sesleri, şehrin kadısının evine ya’nî Kayyûm-i zaman’ın bulunduğu yere doğru yaklaşıyordu. Bin kişi kadar olduğu tahmin edilen kalabalığın, Emk kadısının evini yağma etmeye geldikleri anlaşıldı. Kadının ailesi ve yakınları bu hâli haber alınca, çok korkup üzüldüler ve ağlamaya başladılar.

Bu kalabalık eve yaklaştıklarında durakladılar ve gerilemeye başladılar. Birbirine girdiler. Birçoğunun başının kesildiği görüldü. O memleketi terkedip gidinceye kadar karışık hâlleri devam etti. Ortalık yatışınca onlara bu gerilemelerinin ve hezimetlerinin sebebi sorulduğunda, dediler ki: “Kadının evine yaklaştığımızda, beyaz sakallı, heybetli bir zât gördük. Elinde öyle bir kılıç vardı ki, kime sallasa başını gövdesinden ayırıyordu. Bu hâli görünce can korkusundan geri çekildik. Çoğumuz da o keskin kılıçtan kurtulamayıp telef oldu.

Kılıç sallayan zâtı iyice ta’rîf ettiklerinde, Kayyûm-i zaman’ı gördükleri anlaşıldı. Hâlbuki, kendisi o sırada, bütün düşüncelerden arınmış olarak namaz kılıyordu. Onun bu kerâmeti, o memlekette ve havâlisinde en çok anlatılan kerâmetidir.

Muhammed Sibgatullah hazretlerinin talebelerinin ve halîfelerinin önde gelenlerinden ma’rifetler sahibi Sûfî Muhammed Refi’ı Kâbilî şöyle anlatır: “Bir deniz yolculuğunda idim. Bir ara denize düştüm. Boğulacak hâle gelmiştim. O sırada hocamı hatırladım. Kendisinden yardım istedim. Tam o anda Kayyûm-i zaman hazretlerinin mübârek elini gördüm. Beni tuttu. Sahile çıkardı ve sonra kayboldu. Normal olarak, bulunduğu yer ile aramızdaki mesafe çok fazla idi. Kerâmet olarak hâlimi anladı ve beni kurtardı.”

Sûfî Abdüllatîf isminde bir zât şöyle anlatır: “Kayyûm-i zaman hazretleri Kabil’e teşrîf etmişti. Huşti köprüsünün yanında, Mirzâ Muhammed Âdil ismindeki bir zâtın evinde kalıyordu. Ayaklarında nikris denilen rahatsızlık vardı. Bu sebeble doktorlar soğuk su içmesini yasaklamışlardı. Bu yüzden yanında bulunanlar kendisine buzlu su getirmezlerdi. Kayyûm-i zaman (r.aleyh) birgün bu fakire buyurdu ki: “Ba’zı pınarlar vardır ki, suyu kardan daha soğuk olur. Bu yakınlarda böyle bir pınar biliyor musun?” “Buralarda öyle bir pınar yoktur efendim” diye arzettim. “Görmeden cevap vermeyin, kalkın, arayın” buyurdu. Bu yakınlarda böyle bir pınarın bulunmadığını bildiğim hâlde emirlerine uyarak talebelerinden bir kısmı ile çıktık. Daha kapıdan çıkar çıkmaz bir pınar göründü. Duvarın dibinde su kaynıyordu. Oraya yaklaştığımda öyle bir su gördüm ki, hakkında; “Sütten daha beyaz, baldan daha tatlı ve kardan daha soğuk” sözü söylenebilirdi. Bu duruma oradan gelip geçenler de şaşırdı. Önce o sudan ben içtim. Sonra kabı doldurup huzûruna getirdim. Buralarda böyle bir suyun bulunmadığını, bu hâlin, kendilerinin tasarruf ve himmetleriyle olduğunu arzettim. Sevindi ve Allahü teâlâya şükreyledi. O pınara, “Nûr pınarı” ismini verdi. O pınar, o güzel haliyle epey müddet durdu.”

Kayyûm-i zaman hazretlerini sevenlerden bir zât ağır bir hastalığa yakalanmış idi. Bir akşam şifâya kavuşabilmek niyetiyle duâ istemek üzere onun huzûruna geldi. Kayyûm-i zaman o sırada yemek yiyordu. Hasta içeri girdiği zaman daha bir şey söylemeden, Kayyûm-i zaman ona; “Bu yemeklerin hangisinden yemek istersin?” dedi. O da; “Hepsinden yemek isterim. Hepsini seviyorum. Ama ne yapayım ki, perhiz ediyorum” dedi. O hastayı muayene edip, ilâç veren doktor da Kayyûm-i zaman’ın sevdiklerinden idi ve o sırada orada bulunuyordu. Kayyûm-i zaman, doktora dönerek; “Bu yemekler ona zarar verir mi?” dedi. Doktor, “Efendim, tıb bilgimize göre, bu yemekler bu hastaya zehir gibi gelir. Ya’nî hastayı zehirler, öldürür” diye arzetti. Bunun üzerine hastaya dönüp; “Bu yemeklerden yeyiniz. Sizin şifânız bunlardadır” buyurdu. Hasta da tam bir iştah ile ve hocasının sözüne sığınarak o çeşit çeşit yemeklerden doyuncaya kadar yedi ve Allahü teâlânın izni ile hemen orada sıhhate kavuştu.

Kayyûm-i zaman Muhammed Sibgatullah hazretlerinden hilâfet almakla şereflenenlerden Hâfız Ciyû diye tanınmış Hâfız Nizâm-ı Kâbilî şöyle anlatır: “Bir zamanlar hasta idim. Şiddetli sıtma hastalığına yakalanmıştım. Mübârek hocam beni ziyârete geldi. Oğlum, hocama ikram için üzüm ve kavun getirip, önüne koydu. O sırada beni muayene edip hastalığımla alâkalanan doktor da yanımda idi. Kayyûm-i zaman doktora; “Bu yemişler, Hâfız Ciyû için nasıldır?” diye sordu. Doktor; “Çok zararlıdır efendim. Zehirlenme yapar” dedi. Hocam, kendi eliyle birkaç dilim kavun ve bir iki salkım üzüm ayırarak bana verdi. Doktor hayretle bakıyor, müdâhele de edemiyordu. Hocam onları verdikten sonra; “Hâfız! Allahü teâlâ zehiri ilâç yapmaya kâdirdir. Yiyiniz!” buyurdu. Verilen şeyleri şifâ niyeti ile yedim. Daha yer yemez hastalığımdan eser kalmadı. Bu hâl hocamın tasarruf ve himmeti ile olmuş ve orada bulunanlar da buna şâhid olmuşlardı.”

Bir zamanlar Hindistan’da büyük bir kıtlık vâki oldu ve uzun zaman devam etti. Aynı zamanda veba salgını da başgösterdi. Birçok kimse duâ etmesi için huzûruna gelip; “Bu belâ ne zaman geçecektir. Bu kıtlık ve bu veba salgınından insanlar ne zaman kurtulacaktır?” diye arzettiler. “Sabrediniz!” buyurdu. Her ne zaman gökte bir bulut görülse, insanlar Kayyûm-i zaman’ın huzûruna gelirler; “Havada bir başkalık var. Acaba yağmur yağacak mı ki?” derler, onun ağzından bir cevap beklerlerdi. Bunlara cevap olarak ba’zan; “Bu bulut yağmur vermeden geçer” der, ba’zan da; “Bu bulutta yağmur yok” derdi.

Birgün buyurdu ki: “Bakınız! Gökyüzünde bir bulut görülüyor,” Oradakiler baktılar ve önceki bulutlara göre bunda da yağmur yok zannettiler. Buyurdu ki: “Bu, her tarafı yağmur ile dolduracak bir buluttur.” Böyle derdemez o bulut büyüdü, büyüdü, her tarafa yayıldı. Gök gürültüsünün ardından rüzgâr ile birlikte şimşek çakmaya ve gayet şiddetli yağmur yağmaya başladı. Üç gün üç gece öyle devam eti. Yağmur, Hindistan’ın her tarafına aynı şekilde yağdı. Allahü teâlânın ihsânı ve bu yağmur sebebi ile, kıtlık ve veba kalmadı. Sanki Hindistan yeni baştan tazelenmiş gibi oldu.

Kayyûm-i zaman hazretlerinin kıymetli oğlu Meyan Şeyh Ehlullah, sıtma hastalığına yakalanmıştı. Bir sene geçtiği hâlde, iyileşemedi. Doktorlar bir çâre bulamayacaklarını i’tirâf ettiler. Bu hastalık devam ederken, bir gün Kayyûm-i zaman talebelerine buyurdu ki: “Oğlum Şeyh Ehlullah’ın hastalığı çok uzadı. Çok zayıf düştü. Hastalığı gittikçe de artıyor. Hastalığı kendime çekmem ve bundan sonraki ağrılarını benim yüklenmem îcâb ediyor.” Bunu söyler söylemez oğlu tam sıhhate kavuştu. Kendisi ise iki sene kadar bu sıtma hastalığından hasta yattı. Sonra kendisi de iyileşti.

Rivâyet edilir ki, bir bedbaht kimse, Kayyûm-i zaman hazretlerinin talebelerinden iken ayrılıp, başka yerlere gitti. Kayyûm-i zaman’a, bu talebesinin kendisinden ayrılıp başka yere, başka yola gittiği haber verilince; “Bizden ne götürdü? Ne yaptıysa kendine yaptı” buyurdu. Hakîkaten o ayrılıp giden kimse hemen aklını kaçırdı. Eline kelepçe vurup hapishâneye attılar. O zavallı kimse, helak ve perişan oldu.

Kayyûm-i zaman Muhammed Sibgatullah hazretleri zamanında, Hüsrev Bek isminde hırsızlık ve dolandırıcılıkta meşhûr olmuş bir kimse vardı. Bu, güçlü kuvvetli olup, çok cesur ve yiğit idi. Hırsızlık ve yankesicilikte zamanın meşhûru idi. Bulunduğu yerin civarında bulunan köylerde tek bir ev yoktu ki, onun eziyet ve cefâsından kurtulmuş olsun. Oralarda ulaşmadığı yer yoktu. Bir ara Kayyûm-i zaman hazretleri Meyve Hâtun isimli bir köye gitmişti. Bu meşhûr Hüsrev Bek de orada idi ve Kayyûm-i zaman’ın ziyâretine gitti. Birkaç gün sohbette bulundu. Geceleri, arkadaşları ile beraber Ya’kûb Türkmân köyünde kalırdı. O günlerde köyün yakınındaki kervansaraya büyük bir kervan gelmişti. Kervanda, Belh şehrinin büyük tüccârları vardı.

Bu meşhûr hırsız, kervanın kervansaraya geldiğini haber alınca ve bilhassa kervandaki tüccârların mallarının çokluğunu ve bu arada çok kıymetli bir atın da bulunduğunu öğrenince, gece arkadaşları ile beraber kervansaraya doğru yola çıktılar. Kervansaray gayet muhkem idi. Hırsızların reîsi olan Hüsrev Bek kimseye sezdirmeden kervansaraya girdi. Arkadaşlarını da dışarıda bıraktı. Kendisi ise doğruca o çok kıymetli atın bulunduğu yere gitti. Atı çözecekken at kişnedi. Kişnemeyi duyan atın sahibi kalkıp atın yanına geldi. Hırsız da yakalanmamak için, görünmeyecek şekilde kendini yere attı. O kuytu yerde gizlenirken atın dizgininin daha sağlam olması için sahibi bir çivi daha çakdı. Çaktığı çivi hırsızın eline geldi. Hırsız bütün ızdırâbına rağmen yakalanmamak için sesini çıkarmadı. Böylece eli duvara mıhlanmış olan hırsız için, artık kaçıp kurtulmak ihtimâli de kalmamıştı. Orada sabaha kadar çok büyük sıkıntılar çekti. Buna rağmen, bağırmıyor, soğukkanlılığını muhafaza etmeye çalışıyordu. Fakat çok daralmıştı. Yaptığı işin kötülüğünü anladı. Adetâ, kendi kendinden nefret etmeye başladı.” Bu belâdan kurtulursam ertesi gün Kayyûm-i zaman’ın huzûruna gideceğim. Tövbe edip talebelerinden olacağım” diye düşündü. Tam bir acizlik içinde ve büyük bir samimiyetle böyle düşündüğü için, o anda Kayyûm-i zaman’ı yanında gördü. Kayyûm-i zaman o çiviyi çıkardı. “Hadi git. Seni kurtardık” dedi ve gözden kayboldu: Hüsrev Bek büyük bir ferahlık hissetti ve kervansaraya girdiği yerden dışarı çıktı. Arkadaşları ise hâlâ onu bekliyorlardı. Arkadaşlarına başından geçenleri anlatan Hüsrev Bek; “Ben Kayyûm-i zaman’ın huzûruna gidip hırsızlıktan tövbe edeceğim ve kabûl buyurursa talebeleri arasına gireceğim” dedi. Arkadaşları da; “Hırsızlıkta bizim reîsimiz olduğun gibi, tövbede de reîsimiz olursun” diyerek hepsi tövbe ettiklerini bildirdiler.

Böylece bu hırsızların başı olan Hüsrev Bek ve bütün arkadaşları Kayyûm-i zaman’ın huzûruna gelip tövbe ettiler. Onun muhlis talebelerinden oldular. O ana kadar çaldıkları malları mümkün olduğu kadar yerlerine sahiplerine ulaştırdılar, yahut helâllaştılar.

Bundan sonra bu büyükler yolunda ilerlemeye başlayıp, kısa zamanda yüksek dereceler, kemâl mertebeler elde eden Hüsrev Bek, hocası Kayyûm-i zaman hazretlerinden hilâfet ve icâzet aldı. Hocası ona; “Fakîrullah” ismini verdi. Çok gayret gösterdi. Birçok kimse onun vesilesiyle bu büyükler yoluna girdi. O diyarda bulunan insanlar, zamanımıza kadar onun menkıbe ve faziletlerini anlatmaktadırlar. Nitekim hadîs-i şerîfte; “Câhiliye zamanında seçkin olanlarınız, İslâmda da seçkinleriniz olur” buyurulmuştur.

Kayyûm-i zaman hazretlerinin muhlis talebelerinden olan Gülendâm isimli bir zât şöyle anlatır: “Şeytan bana çok musallat olur, lüzumsuz hayal ve düşüncelerle beni meşgûl eder, kötü işler yapmam için bana yol gösterirdi. Bir gece bu düşüncelere dalmış iken, kalbime; “Sen Kayyûm-i zaman’ın yüksek kapısına ulaşanlardansın. Ne için hâlini o dergâhta hizmet görenlere açmıyorsun. Açarsan bu belâdan kurtulursun” diye bir ses geldi. Bir gece teheccüd namazı vaktinde hocamı yalnız bulup, hâlimi arzeyledim. “Şeytan, sizden ümidini kesti” buyurdu. O günden bu güne kadar seneler geçti de bir daha bana musallat olmadı. Hiçbir şekilde, hiçbir işime karışmadı. Hattâ o zamandan beri ihtilâm bile olmadım.”

Rivâyet edilir ki, Serhend’den ayrı bir şehirde, Kayyûm-i zaman’ın çok sevdiği kıymetli bir talebesi vardı. Bu talebe hocasına olan muhabbet ve bağlılığı sebebiyle, memleketinden ayrılıp Serhend’e gelerek yerleşti. Çoluk-çocuğunu da getirdi. Böylece hocasına daha yakın oldu. Onun mübârek kalbinden feyz aldı. Çok kimseye nasîb olmayan yüksek nisbete kavuştu.

Birgün bir talebenin hanımı şiddetli bir hastalığa tutuldu. Ölmek üzere idi. Talebe, Kayyûm-i zaman’ın huzûruna gelip, bu hastanın şifâ bulması için duâ buyurmasını arzetti. Kayyûm-i zaman buyurdu ki: “Hiç üzülme! Hastalığı geçecek, sıhhate kavuşacaktır.” Talebe sevinip hastasının yanına döndü. Fakat bir müddet sonra hastanın durumu ağırlaştı. Artık ümîd kesilmişti. Bir gece can vermek üzere idi. Rûhunu can alıcı meleğe teslim edip, gözleri, elleri ve ayakları ölülerdeki gibi oldu. Bu hâli gören o talebe, üzülerek, ağlayarak hocasının huzûruna geldi ve hastasının Hakkın rahmetine kavuştuğunu söyleyip; “Mağfireti için duâ buyurunuz efendim” dedi. O sırada Kayyûm-i zaman hazretleri teheccüd namazı için kalkmıştı. Bu talebesine buyurdu ki: “O hasta ölmemiştir.” Talebe; “Efendim. Elleri ve ayakları düz ve hareketsiz duruyor. Gözleri de kapandı. Vefât ettiğini iyice anladıktan sonra huzûrunuza geldim” dedi. Kayyûm-i zaman yine; “Mümkün değil ölmemiştir” dedi ve yiyecek bir şeyler verip; “Gidin. Ne yapıp yapın. Ağzını açın ve bu yemeği ağzına koyun. Yaşadığından hiç şüphe etmeyin” buyurdu. O talebe şaşkın bir vaziyette bildirileni yapmak üzere evine döndü. Hastanın yatağının yanına geldi. Ağzını zorla açtı. Hocasından getirdiği yiyecek şeylerden ağzına koydu. Daha ağzına koyar-koymaz, yemek o hanımın ağzında oynamaya, hareket etmeye başladı. Yemeği yuttu ve o ölü hâli geçip yaşama emareleri görülmeye başladı. Birden tam sıhhate kavuştu ve aç olduğunu bildirip çorba istedi.

Kayyûm-i zaman’ın bu kerâmet ve tasarrufu sebebiyle çok kimsenin onun yüksekliğine olan i’tikâdları ve ona bağlılıkları arttı. Birçok kimsenin dilinde; “Kayyûm-i zaman hazretleri, Allahü teâlânın izni ile ölüleri diriltiyor. Allahü teâlâ ona bu kerâmeti ihsân etti” sözleri dolaşmaya başladı, Îsâ aleyhisselâm da Allahü teâlânın izniyle ölüleri diriltirdi. Nitekim hadîs-i şerîfde; “Ümmetimin âlimleri, Benî İsrâil’in peygamberleri gibidir” buyurulmuştur.

Kayyûm-i zaman’ın talebelerinden birisi huzûruna gelip; “Efendim! Bizim bahçede bir ağaç var. Meyve vermiyor” diye arzetti. O talebeye buyurdu ki: “Asamı (bastonumu) al. O ağacın gövdesine dokundur. İnşâallahü teâlâ meyve vereceğini ümîd ediyorum. Hem de çok lezzetli meyveler verecektir.” O talebe diyor ki: “Asayı alıp ağaca dokundurdum. Allahü teâlâ hocamın o asasının bereketi ile o ağaca o kadar meyve ihsân etti ki, bütün şehirde darb-ı mesel hâlini aldı. Herkes ondan bahseder oldu.

Kayyûm-i zaman’ın halîfelerinden Sûfî Abdüllatîf-i Kâbilî şöyle anlatır: “Üstadım Kayyûm-i zaman Muhammed Sibgatullah hazretlerini çok görmek istiyordum. Birgün bu arzum şiddetlendi. Kalbim yanıyor, yerimde duramıyordum. Ben Kabil’de, o ise, irşâd diyarı olan mübârek Serhend şehrinde idi. Yüksek babası Urvet-ül-vüskâ, Hâce Muhammed Hanîf-i Kâbilî’nin da’veti üzerine bir anda Serhend’den Kabil’e gelip, yine bir anda geri dönmüştü. Birden aklıma bu hâdise geldi. Hocam Muhammed Sibgatullah ki her husûsta babasına uymuştu ve onun kemâlâtına kavuşmuştu. O hâlde Allahü teâlânın izni ile o da bir anda gelebilirdi. Bu zavallı âşığı mübârek yüzü ile şereflendirir ve bu arzu ateşime bir çâre bulurdu. Bu lütuf onun kerîmliğinden, iyilik ve ihsânından beklenir, ümîd olunur diye düşündüm. Bu düşünceler içinde çarşıya doğru gidiyordum. Aniden, karşımdan bana doğru yaklaştığını ve yüz yüze geldiğimizi gördüm. Hemen ellerine kapandım. Bir müddet beraber kaldık. Daha sonra gözümden kayboluverdi. Beyt:

“Baba nûr, oğul nur” sözü meşhûrdur,
Bunun için derler “Nûrun alâ nur”.

Kayyûm-i zaman hazretlerinin talebelerinden birinin, devamlı kız çocuğu oluyordu. Hiç erkek çocuğu yoktu. Erkek çocuğu olmasını da çok istiyordu. Bunun için hocası Kayyûm-i zaman’a gelerek hâlini arzetti ve; “Eğer hazretiniz bana duâ buyurursanız, Allahü teâlâ duânız bereketiyle fakire bir erkek çocuk verir” dedi. O da duâ edip; “İnşâallah bu seferki çocuğunuz erkek olacaktır” buyurdu. Hakîkaten buyurduğu gibi oldu ve o talebenin bir erkek çocuğu doğdu.

Ma’den-i cevâhir kitabında anlatıldığına göre, Kayyûm-i zaman zamanında evliyâlık yolunda bulunmak arzusunda olan bir kimse, bu yüksek Müceddidiyye yoluna girmeden evvel, Kübreviyye yoluna girmişti. Fakat, kalbinde hiçbir açılma olmadı. Bir ilerleme hissetmedi. Kendi kendine; “Acaba bu büyük devlet, geçmiş büyük velîlere mi mahsûs idi de, şimdi netice vermiyor. Anka kuşu gibi ele geçmez oldu” diye düşündü. Bu kararsız hâlde iken evliyânın tâcı olan Kayyûm-i zaman’ın mübârek yüzünü görmekle şereflendi. Onun hâli kendisine o kadar te’sîrli oldu ki, hemen atından inip, Kayyûm-i zaman’ın ellerine sarıldı. Bir müddet beraber gitti ve sohbetinde bulundu. Yüksek teveccühlerine kavuştu. Derhal gönlünde açılma ve ilerleme hâsıl olduğunu hissetti. Bu yüksek zât hakkındaki i’tikâdı yüzlerce misli arttı. İlk asırdaki lezzetleri bu son zamanda hissetmeye başladı ve; “Ümmetim yağmur gibidir. Evvelkileri mi, sonrakileri mi hayırlıdır, bilinemez” hadîs-i şerîfinin ma’nâsı zuhur eyledi. Beyt:

O mes’ûd insanlar ki, ma’nâya erişirler,
Kalblere hükmetmeyi bir anda öğrenirler.

Bir defasında Kayyûm-i zaman’ın yanına ihtiyâç sahibi bir kimse geldi. O anda ona verecek bir şeyi yoktu. Orada atılmış vaziyette duran bir taşa dikkatle bakınca taş altın oluverdi. O altını alıp orada bekleyen ihtiyâç sahibi kimseye verdi. O kimse de çok sevinerek ve çok duâ ederek gitti.

Berekât-ı Ma’sûmî kitabının yazarı olan Sefer Ahmed (r.aleyh) şöyle anlatır: “Birgün bu fakîr, Kayyûm-i zaman’ın huzûrunda idim. Kendisine hizmet etmekle şerefleniyordum. O esnada çok müşâhede ve hâllere kavuştum. Dekken beldesine gidince gönlüme; “Acaba bir daha hocamın yüksek huzûrunda bulunabilecek miyim?” Sohbet ve hizmetle şereflenebilecek miyim? Yoksa bir daha göremiyecek miyim?” gibi düşünceler geldi. O anda hocamı karşımda gördüm. Bana; “Ebû Sa’îd Ebü’l-Hayr buyuruyor ki” diye başlayıp o yüksek velînin şu meâldeki beytini okudu:

“Dünyâda ismimizden başka birşey kalmadı
Varlık sabahımızda akşamdan başka kalmadı.

Bir kuş ki düşmüş idi, şu varlık tuzağına,
Uçup gitti, tuzaktan başka bir şey kalmadı.

Fakir, bu şiirden vefâtının yaklaşmış olduğunu anladım.
Çünkü, sırları, gizli hâlleri, rumuz ve işâretlerle anlatmak, bildirmek âdeti idi.”

Serhendliler ile kâfirler arasında bir harb olmuştu. Kayyûm-i zaman cihâda gitmek istedi ise de yaşı çok ilerlemiş olduğundan gelmemesini rica ettiler. Muharebenin her iki tarafta da şiddetlendiği, kılıçların, okların, silâhların ölüm saçtığı bir gece idi. Kayyûm-i zaman merak edip durumu öğrenmek için muharebenin yapıldığı yere doğru gitmişti. Bir ara ayakları kayıp yere düştü. Hizmetçiler yetişip kendisini kaldırdıkları zaman vücûdunda kılıç yarasına benzer bir yara gördüler. Anlaşıldı ki harbeden müslümanlar arasına gitmiş ve orada yaralanmıştı. Daha sonra, böyle mi olduğu kendisine suâl edilmiş, o ise ses çıkarmamıştı. Yaptığı güzel ve fâideli bir işi hiç söylemezdi. Bu yarayı muharebe meydanında almış olduğu anlaşıldı. Kâfirlerin pek’ kalabalık oldukları bu harbde, müslümanların imdâdına yetişmiş ve kâfirlerin yenilmesine yardımcı olmuştu.

Kayyûm-i zaman Muhammed Sibgatullah hazretleri, bu yara ile altı ay yattı. Acı ve ızdıraplar çekti. Sonra şehîdlik mertebesi ile Allahü teâlâya kavuştu. Bundan sonra şehirdeki cemiyet, hattâ dünyâdaki cemiyet bozuldu. Ya’nî o öyle yüksek, öyle üstün idi ki, vefâtı ile meydana gelen boşluk, duyulan hüzün her tarafta anlaşılır, hissedilir oldu. Vefâtı 1122 (m. 1710) senesi Rebî’ul-âhır ayının dokuzunda Cum’a günü ikindi vaktinde vâki oldu. Vefâtında seksendokuz yaşında idi. Onu çok sevenler, vefât târihini bildirmek için ebced hesabı ile 1122’yi gösteren çok şiirler ve mısra’lar söylemişler, yazmışlardır. Bunlardan birkaç misâl şöyledir:

An âyet-i rahmet bûd: O rahmet âyeti idi. (1122)

Fadl-ı Rabbî: Rabbimin ihsânı. (1122) Hâce-i Nakşibend (1122)

Ah yâ Rab İmâm-ı âlem reft: Ah yâ Rabbî! Âlemin İmâmı öldü. (1122)

Kayyûm-i Ma’sûm reft. (1122)

Ferzendi Mahbûb-u Müceddid-i elf-i sânî: Müceddîd-i elf-i sânî (İmâm-ı Rabbânî hazretleri)’nin sevgili evlâdı. (1122)

Ân a’zam-i evliyâ bûd; O evliyânın en büyüğü idi. (1122)

Kayyûm-i zaman hazretleri vefât ettiği gün ikindi namazını kılmış, namazdan sonra Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) yüz salevât-ı şerîfe okumuş idi. Bundan sonra rûhunu teslim etti.

Seksen yaşına yaklaştığında; “Allahü teâlâ, seksen yaşındakileri Cehennemden âzâd eyler” buyurdu. Seksen yaşını geçtikten sonra Allahü teâlânın rahmetinden daha fazla ümitlendi. Dâima hamd eder ve şehîd olarak ölmeyi taleb ederdi. Bunun için Allahü teâlâ ona şehîdlik mertebesini ihsân etti. Cenâze namazında çok büyük kalabalık vardı. Yüksek babası İmâm-ı Ma’sûm’un türbesinde medfûndur.

Kayyûm-i zaman’ın; Şeyh Ebü’l-Kâsım, Muhammed İsmâil, Şeyhullah ve Rahmetullah isimlerinde dört oğlu olup, oğullarının herbiri babalarından icâzet ve hilâfet almış, olgun ve yüksek velî zâtlar idi. Kayyûm-i zaman’ın oğullarından başka birçok halîfeleri de vardı. Ba’zılarının isimleri şöyledir: 1-Ma’den-i cevâhir ve Berekât-ı Ma’sûmî kitaplarının müellifi Meyan Sefer Ahmed, 2- Şeyh Zeynel’âbidîn. Meyan Fakîrullah Burhânpûrî ismi ile meşhûrdur. 3- Mîr Azîz, 4- Mîr Muhammed Ganî, 5- Ebû Nasr Sultanpûrî, 6-Muhammed Refî’ı Kâbilî, 7-Abdüllatîf-i Kâbilî, 8- Şeyh Fakîrullah. Ya’kûb Türkmân köyünden olup, önceki adı Hüsrev Bek idi, 9- Hâfız Muhammed Nizâm, Kâbilî, 10- Sûfî Elif-i Belhî, 11- Sûfî Muhammed Kâbilî.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 204

2) Umdet-ül-makâmât sh. 342

3) Hadâik-ül-verdiyye sh. 197 .

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED TÂCÎ

Lübnan’da bulunan Ba’lebek şehrinde yetişmiş olan Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Abdürrahmân bin Tâcüddîn el-Ba’lî olup, Tâcî nisbesiyle de tanınır. 1072 (m. 1661) senesinde doğdu. 1114 (m. 1702) senesinde şehîd oldu.

Gençliğinde babasından okuyarak ilim tahsiline başlayan Muhammed Tâcî, bundan sonra; İbrâhim Fettâl, Müftî İsmâil Hâik, Abdülganî Nablüsî, Abdülkâdir el-Ömerî, Abdülkâdir et-Ta’lebî, Ebüssü’ûd Kevâkibî, Alâüddîn-i Haskefî, Abdülkerîm Kâbilî, Abdürrahîm Kâbilî, İlyas Kürdî, İbrâhim Gürânî, Ebü’l-Mevâhib el-Hanbelî, Zeynel’âbidîn es-Sıddîkî ve Silk-üd-dürer kitabının sahibi Muhammed Murâdî’nin dedesi Seyyid Murad Buhârî gibi birçok âlimden ilim öğrendi. Bu âlimlerin çoğundan icâzet aldı. İlim ve evliyâlıkda yetişip, kemâle geldikten sonra, doğup büyüdüğü Ba’lebek şehrinin müftîsi oldu.

Hocalarından Seyyid Murâd Buhârî, Ba’lebek’e geldiği zaman, ona çok tavsiyelerde bulundu. Daha sonra hayvanına binip ayrılacağı sırada orada bulunanlara; “Ey Ba’lebekliler! Vallahi, Arab diyarında sizin müftînizden daha faziletli bir müftî yoktur. Ona bağlanınız. Ona çok yardımcı olunuz” buyurdu.

Muhammed Tâcî, hacca gittiği zaman, Kâ’be-i muazzama yanında Ahmed en-Nahlî el-Mekkî’den ders okudu. Kendisi ilimde yüksek derece sahibi olduğu hâlde, nerede bir ilim ehli, ilim sahibi bulunduğunu haber alsa, derhal o zâtın sohbetine koşardı. Hac esnasında ayrıca; Sa’dullah Lâhorî, Muhammed Rasâsî, Abdullah-ı Bosnevî, Şeyh Sâlih el-Matârî gibi âlimlerle de görüşüp, onların da sohbetlerinde bulundu. Hacdan sonra Dımeşk’da kaldı. Bir müddet Emeviyye Câmii’nde müderris olarak vazîfe yaptı. Fazilet sahibi birçok zât onun derslerine devam edip, ilim ve faziletinden istifâde etti. Bu arada ondan, Dımeşk müftîsi Şihâbüddîn el-İmâdî’nin yardımcısı olması istendi. O da kabûl edip, orada da bir müddet vazîfe yaptıktan sonra ayrılıp Ba’lebek’e döndü. Tekrar oranın müftîsi oldu. Ayrıca ders de verirdi. Her taraftan gelen suâllere cevaplar verirdi. Fetvâlarını toplayarak, “Fetâvâ-i Tâcîyye” ismindeki fetvâ kitabını te’lîf etti.

Babası ilim erbâbı olan bu evlâdını çok severdi. Sağlığında, bütün malının üçte birini bu oğluna vermiş idi. Daha sonra, bulunduğu beldeden ayrılıp, muhacir olarak Trablusşam taraflarına gitmeye ve orada yerleşmeye niyet etti. Buna niyet ettiği gecenin sabahında, sabah namazından sonra Sahîh-i Buhârî’den bir kısım okumak için ev halkı ile beraber oturmuşlardı. Henüz okumaya başlamamıştı ki, kapı hafifçe aralandı. Kapının aralığından bir tüfek görüldü. Tüfeğin patlamasıyla, tüfekten çıkan merminin Muhammed Tâcî’nin kalbine saplanması bir oldu. Tâcî, can havliyle; “Yâ Latif diye bağırdı. Böylece son sözü, Esmâ-i hüsnâ denilen, Allahü teâlânın doksandokuz ism-i şerîfinden biri olan bu güzel kelimeyi (ismi) söylemek oldu. Katilinin kim olduğu bulunamadı.

Kendilerine ulemâ-i muhakkikin denilen büyük âlimlerin önde gelenlerinden olan Muhammed Tâcî, başta fıkıh olmak üzere, aklî ve naklî ilimlerde çok ileride idi. İlim ve fazilette, bulunduğu memlekette zamanının bir tanesi idi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 137

2) El-A’lâm cild-6, sh. 196

3) Silk-üd-dürer cild-4, sh. 52

4) Brockelmann Sup-2, sh. 434İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHAMMED TAFLÂTÎ

Hadîs ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi Muhammed bin Muhammed bin Tayyib Taflâtî’dir. Fas taraflarında doğdu. Doğum târihi belli değildir. 1191 (m. 1777) senesi Zilka’de ayında Kudüs’de vefât etti.

Muhammed Taflâtî, sekiz yaşında iken kırâate uygun olarak Kur’ân-ı kerîmi, ayrıca babasının yanında muhtelif ilimlere dâir metinleri ezberledi ve Ecrûmiyye adlı kırâat kitabını okudu. Şeyh Muhammed Sa’dî Cezâirî’den “Sünûsiyye” isimli kitabı okudu. Büluğ çağına girmeden talebelere Sünûsiyye kitabını ders olarak okuttu. İlim tahsil etmek için Batı Trablus’a gitti. Trablus’tan deniz yoluyla Mısır’a giden Muhammed Taflâtî, burada iki sene dokuz ay ilimle meşgûl oldu. Mısır’ın ileri gelen âlimlerinden ders aldı. Annesini ziyârete giderken Fransızlar tarafından esîr edildi.

Fransızlar, Muhammed Taflâtî’yi Malta adasına götürdüler. Malta, o zaman İslâmiyetin ve müslümanların düşmanlığını yapanların bulunduğu mühim bir merkez idi. Muhammed Taflâtî, orada bulunduğu zaman hıristiyan papazlarla uzun münâzaralarda bulundu. Papazların bir tanesi Arabçayı ve mantık ilmini çok iyi biliyordu. O ve diğer papazlar, Muhammed Taflâtî ile yaptıkları münâzara sonunda susmak zorunda kaldılar. Yapılan münâzaralar Hazreti Îsâ’nın (aleyhisselâm) ilâh olup olmadığı hakkında idi. Muhammed Taflâtî, Hazreti Îsâ’nın ilâh olmadığını, onun sâdece Allahü teâlânın kulu ve peygamberi olduğunu, papazlar ise Hazreti Îsâ’nın ilâh olduğunu söylüyorlardı. Papazların ileri gelenlerinden biri, Muhammed Taflâtî’ye şöyle dedi. “Ey Muhammedi! Îsâ’nın (aleyhisselâm) hakîkati, ilâhın hakîkati ile birleşip tek bir hakîkat olmuştur.” Bunun üzerine Muhammed Taflâtî; “Eğer mes’ele dediğin gibi olsa idi. İlâh ve Îsâ’nın (aleyhisselâm) hakîkatlarının birleşmelerinden önce, şu üç ihtimalden birisinden başkası tasavvur edilemezdi. Ya ikisi de kadîm, yahut ikisi de hadîs (sonradan var olan), veya birisi kadîm diğeri hadîs olurdu. Hâlbuki bütün bu ihtimaller bâtıldır. O zaman bu ihtimallere göre düşünülen birleşme de hükümsüz olur. Meselâ birinci ihtimâle; ya’nî hakîkatların birleşmesinden önce ikisinin de kadîm olmalarına gelince, böyle düşünmek kat’î olarak her ikisinin de hadîs olduklarına götürür. Çünkü birkaç şeyden meydana gelmek, sonradan var olanların temel husûsiyetlerindendir. Hadîs ya’nî sonradan var olan şey ilâh olamaz, ikinci ihtimâlin, ya’nî her ikisinin de hadîs olması da bâtıldır. Çünkü ilâhın hadîs olması muhaldir (mümkün değildir). Üçüncü ihtimâle gelince, bu da bâtıldır. Böyle düşünmek de imkansızdır. Çünkü bu ihtimâlde, kadîm olan ilâhın terkibden sonra hadîs olması, hadîs olanın da kadîm olması lâzım gelir. Böyle bir durum ise hakîkatlerin değiştiklerini söylemek demek olur ki, böyle bir şey bâtıldır. Hem sonra bu üçüncü ihtimâlden iki zıd şeyin, ilâh ile ilâh olmayanın, ilâhın yarattığı bir şeyin birleşmesi hâli ortaya çıkar ki, böyle iki zıddın birleşmesini hiçbir akıl sahibi söylememiştir” dedi. Papazlar bu sözler karşısında verecek cevap bulamayıp, şaşırıp kalınca, ileri gelenlerinden ve en bilgili olanı; “Bu pek ince ve derin bir mes’ele olup, bizim akıllarımız bunu anlıyamaz” dedi. Bunun üzerine Muhammed Taflâtî; “Bunlar bizde sonda değil başlangıçta öğrenilen bilgilerdir.” dedikten sonra papazların ileri gelenine; “Doğru söyle! Îsâ aleyhisselâm puta (hâşâ) tapınır mıydı?” diye sorunca, papaz; “Hayır, Hazreti Îsâ haça tapmaz idi. Ancak haç, Hazreti Îsâ’dan sonra ortaya çıkmıştır. Fakat biz ilâhın benzerine tapıyoruz” dedi.

Muhammed Taflâtî; “Doğru söyle! Allahü teâlâ başkasına benzer mi?” diye sorunca, papaz; “Hayır benzemez” dedi. Bunun üzerine Muhammed Taflâtî; “Öyleyse şu haçı katran ve ziftle yakmak gerekir” dedi.

Muhammed Taflâtî ile o papaz arasında daha başka münâzaralar oldu. Papazın, İslâmiyet, Kur’ân-ı kerîm ve muhtelif mevzûlardaki yanlış fikirlerine sağlam ve delîlli cevaplar verdi.

Muhammed Taflâtî’nin yaşı o sırada 19 idi. Papaz ona; “Sen bu kadar bilgiyi nereden öğrendin” diye sordu. Muhammed Taflâtî ona; “Senin bana sorduğun bütün suâller, bizim başlangıçta öğrendiğimiz bilgilerdir. Eğer sana derin, ince ve yüksek bilgilerden bahsetmiş olsaydım, hayretler içinde kalırdın” dedi. Papaz, onunla münâzarayı bırakmak zorunda kaldı. Ondan sonra Muhammed Taflâtî’nin şöhreti papazlar ve Malta’nın ileri gelenleri arasında yayıldı. Nereye gitse ona hürmet ve ikramda bulunuyorlardı. Muhammed Taflâtî, bir gece esîrlikten kurtulacağına dâir bir rü’yâ gördü. Ertesi gün bir gemi ile İskenderiyye’ye gitme imkânı buldu. Oradan Mısır’a geçti. Mısır’da kaldığı sürece birkaç kere Hicaz’a gitti, ilim öğrenmek için; Yemen”, Amman, Basra, Haleb ve Dımeşk’a gitti. En sonunda Kudüs’e yerleşti. Kudüs’de Hanefî mezhebi kadılığı yaptı. İlmî seferleri sırasında ve Mısır’da, Şemsüddîn Muhammed bin Sâlim Hafnî, Yûsuf Hafnî, Şeyh Ahmed Mevlevi, Şeyh Muhammed Belîdî, Şeyh Ahmed Cevherî, Şeyh Ahmed İşbilî, Şeyh Ahmed Dimenhûri ve daha birçok âlimden ders aldı. Muhammed Taflâtî’nin manzûm, nesir ve muhtelif ilimlere dâir seksene yakın kitap ve risaleleri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 227

2) Silk-üd-dürer cild-4, sh. 102

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 241

4) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 231, 257İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUHİBBÎ

Fıkıh, târih ve edebiyat âlimi. İsmi, Muhammed Emîn bin Fadlullah bin Muhibbullah bin Muhammed’dir. 1061 (m. 1651) senesinde Şam’da doğdu. 1111 (m. 1699) senesi Cemâzil-evvel ayının onsekizinde Şam’da vefât etti. Evliyânın büyüklerinden olan Ebû Şâme’nin kabrinin karşısında bulunan Zehebiyye türbesine defnedildi.

Muhibbî, babasının terbiyesinde yetişti. Daha sonra ilim öğrenmek için çeşitli yerlere gitti. Allâme İbrâhim Fettâl, Şeyh Ramazan Atifî, Şeyh Abdülganî Nablüsi, Dımeşk müftîsi Şeyh Alâüddîn Haskefî, Şeyh Abdülkâdir Ömerî bin Abdülhâdî, Şeyh Necmüddîn Faradî, Şeyh Mahmûd Basîr Sâlihî ve Şeyh Abdülhayy Askerî’den ilim öğrendi. Şeyh Muhammed Abbasî Halveti’den Halvetiyye yolunun inceliklerini, edebini öğrendi. Şeyh Yahyâ bin Şâvî ve Şeyh Muhammed bin Süleymân Magribî’den icâzet aldı. Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevverede; Hasen Acimî Mekkî, Ahmed Nahlî Mekkî, İbrâhim Hıyârî ve daha başka âlimlerin derslerinde bulundu. Birçok ilimde mütehassıs oldu.

Muhibbî, Vişne-zâde İzzeti Mehmed Efendi ile beraber İstanbul’a gitti. Vişne-zâde’nin vefâtına kadar yanında kalan Muhibbî, sonra Şam’a döndü. Çeşitli yerlerde kadı nâibliği yapan Muhibbî, daha sonra Şam Emîniyye Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Vefâtına kadar bu görevde kaldı.

Muhibbî yirmi yaşından sonra kıymetli eserler yazdı. Yazdığı eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Hulâsat-ül-eser fî terâcim-i ehl-il-karn-il-hâdî aşer Altıbin âlim ve şâirin hâl tercümelerini anlatan bu eser, 1284 (m. 1867) senesinde Kâhire’de dört cild hâlinde basılmıştır. 2- Nefhat-ür-reyhâne, 3-Ed-dürr-ül-mersûf fis-sıfatı vel-mevsûfi, 4- Kâmûs üzerine bir haşiye. Buna Namus ismini verdi. 5- Kitâb-ı emâli, 6-Dîvân-ı şi’r.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Târih-i Adâb-il-lugat-il-Arab cild-3, sh. 318

2) Silk-üd-dürer cild-4, sh. 86

3) Brockelmann Gal-2, sh. 294İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MURÂD-I MÜNZÂVÎ

İstanbul’da medfûn bulunan en büyük üç evliyâdan biri. İsmi, Murâd bin Ali bin Dâvûd Hüseynî Özbekî Buhârî Keşmîrî’dir. 1054 (m. 1644) senesinde Buhârâ’da doğdu. 1132 (m. 1719) senesi Rebî’ul-âhır ayının onikisinde, Salı gecesi İstanbul’da vefât etti. Cenâze namazı Eyyûb Sultan Câmii’nde büyük bir kalabalık tarafından kılınıp, Edirnekapı dışında, Münzâvî Câmii karşısında, Birinci Sultan Mahmûd Hân’ın şeyhülislâmlarından Ahmed Ebü’l-Hayr Efendi tarafından yaptırılan medresenin dershânesine defnedildi.

Murâd-i Münzâvî’nin babası Semerkand beldesinin Nakîb-ül-eşrâfi (seyyid ve şerîflerin işleriyle ilgilenen makam) idi. Henüz üç yaşında iken ayakları felç oldu. Kötürüm bir hâlde kaldı. Fakat ayakları sağlam olanlardan daha çok dünyâyı dolaştı. Tahsil yaşına gelince; ilim, fazilet ve kemâl elde etmeye başladı. Keşmir’e gitti. İlim tahsîline devam edip, din ve fen bilgilerinde olgunlaştı. Sevenlerinin yardımı ile Kâ’be-i muazzamayı ve Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyâret etti. Sonra Hindistan’a gitti. Aklî ve naklî ilimleri, maddî ve ma’nevî kemâlâti kendisinde toplayan, yüzkırkbin talebesini vilâyet (evliyâlık) makamına kavuşturan, yedibin kimseye mürşidlik icâzeti (diploması) veren ve Silsile-i aliyye büyüklerinden olan Muhammed Ma’sûm Fârûkî hazretlerine talebe oldu. Bir müddet onun yanında kaldı. Sohbetleri ve bereketli nazarları ile kemâle geldi. İcâzet (diploma) aldı. Mürşid-i kâmil (yetişmiş ve insanları yetiştirebilen zât) olarak tekrar Hicaz’a geldi. Hicaz’da üç sene kaldı. Sonra Bağdat’a gitti. Burada büyük zâtları ziyâret etti. Sonra İsfehân’dan Buhârâ’ya gitti. Belh ve Semerkand’daki tasavvuf büyüklerinin sohbetlerinde bulundu. Tekrar Bağdat’a gitti. Oradan üçüncü defa hacca gitti. Sonra Mısır ve Kâhire’ye buradanda Şam’a geçti. Şam çok hoşlarına gittiği için, uzun müddet burada ikâmet etti ve burada evlendi. Şam’da çok kimseler ziyâretine gelip kendisinden ilim ve edeb öğrendiler. Şam halkı kendisini çok sever ve çok hürmet ederlerdi. Şöhreti her yere yayıldı. Sultan Mustafa Hân ona Şam’da bir köy verdi. Bu köy hâlâ onun adıyla meşhûrdur. Murâd-i Münzâvî’nin bereketiyle zâlimler ıslah olup, Şam halkı da pek çok zulümden korunmuş oldu. Her türlü günah işleyenlerin barındığı bir evi zulmetten kurtarıp, Muradı Medresesi diye anılan bir ilim yuvası hâline getirdi. Ayrıca Saruca sokakta da bir medrese yaptırdı. Bu medreselerde okuyan talebelerin ihtiyâçları için vakıflar yaptırdı. 1092 (m. 1681) senesinde otuzsekiz yaşında iken İstanbul’a teşrîf etti. Eyyûb Sultan semtinde, Eyyûb Sultan hazretlerinin kabri civârında ikâmet etti. Bu arada dördüncü defa hacca gitti. Hac dönüşü Şam’a gelip, orada bir seneye yakın kaldıktan sonra, beşinci defa Hicaz’a gitti. Bir sene kadar Mekke-i mükerremede kaldı. Taliblere ilim ve edeb öğretti. 1120 (m. 1708) senesinde ikinci defa İstanbul’u şereflendirdi. Bu defa Yavuz Selîm’de, Bıçaklı Efendi menzilinde ikâmet etti. Halk akın akın sohbetine koştu. Murâd-i Münzâvî bir ara Bursa’ya gitti. Bir müddet Bursa’da ikâmetten sonra, tekrar İstanbul’a döndü. Eyyûb’de, Reîs-ül-etibbâ Nûh Efendi yalısında kaldı. Eyyûb Sultan ile Edirnekapı arasında Nişancı Mustafa Paşa caddesindeki Şeyh Murâd dergâhında İstanbul halkına yıllarca ilim ve edep öğretti. Kerâmetleri her tarafa yayıldı. Huzûruna gelenler ne kadar münkir (inkarcı) olsalar, mutlaka onun feyz ve bereketine kavuşur, başka bir hâl kazanırlardı.

Muhibbî, İbn-i Abdülhâdî diye bilinen Şeyh Muhammed bin Ahmed Ömeri’nin hayâtını anlatırken şöyle der: “İbn-i Abdülhâdî vefât ettiği gün, büyük âlim Murâd-i Münzâvî, Katife denilen yerde bulunuyordu. Arkadaşları ile beraber münâsib bir saatte Şam’a gitmeyi kararlaştırdılar. Ancak bir müddet sonra yola çıkacakları zaman kendisine yolların korkulu ve tehlikeli olduğu, arkadaşsız yola çıkmanın mümkün olmayacağı söylendi. O ise; “Mühim birşey oldu. Mutlaka ona yetişmem lâzım” dedi. Süratli giden bir ata binerek yola koyuldu. Biz de onun peşine takıldık. Ona, Düme denilen yerde ancak yetişebildik. Burada bize Şeyh Muhammed Abdülhâdî’nin vefât ettiğini haber verdiler. Şam’a vardığımızda Murâd-i Münzâvî atından inmeden doğruca Emevî Câmii’ne gitti. İbn-i Abdülhâdî’nin cenâze namazına yetişti.”

Âriflerden Mustafa Bekrî (rahmetullahi aleyh), “Süyûf-ül-Haddâd” kitabında şöyle anlatır: “Murâd-i Münzâvî (r.aleyh) ile birkaç kere görüştüm. Onun simasında (yüzünde) Allah adamlarının (evliyânın) alâmetlerini gördüm. Sâlihleri görmek büyük saadettir. Murâd-i Münzâvî, Muhammed Ma’sûm’un mümtaz (seçilmiş) bir talebesidir. Şeyh Abdülkerîm Kattân bana, Murâd-i Münzâvî’nin Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesine olan bağlılığından çok bahseder, onunla görüşmeye teşvik ederdi. Hattâ Murâd-i Münzâvî’yi bir gece rü’yâmda üç defa gördüm.”

Muhyiddîn-i Arabî’nin kabrinin hizmetçisi Şeyh İbrâhim Ekrem de bana; (Mustafa Bekrî’ye); Murâd-i Münzâvî’nin her hâlinde, Kitab (Kur’ân-ı kerîm) ve sünnete uyduğundan, titizlik ve dikkatinden, güzel ahlâk ve yaşayışından bahsederdi.

Şeyh Hasen Dağıstânî de şöyle anlatır: “Murâd-i Münzâvî hazretleri uykudan uyandığında ve hizmetçisi abdest alacağı suyu geciktirdiği zamanlarda hemen oracıkta toprakla teyemmüm etmek sûretiyle abdest alır asla abdestsiz kalmazdı.”

Mustafa Bekrî (rahmetullahi aleyh), aynı eserinde şöyle der: “Sohbetinde bulunduğum evliyâdan birisi de Hocam Molla Abdürrahîm Hindî’dir. Molla Abdürrahîm, Murâd-i Münzâvî’ye çok hürmet ederdi. On’a çok bağlı idi. Hattâ, onun ilim ve ameldeki makamına hayrandı. Molla Abdürrahîm yüksek hâller, dereceler sâhibi idi. Bu sebeble, Murâd-i Münzâvî’nin derecesini herkesten daha iyi biliyordu. Çünkü, o, gözünden ma’nevî perdelerin kaldırıldığı bir zât idi.”

Yine şöyle anlatır: “Şam’ın ileri gelenlerinden birisi, Murâd-i Münzâvî’yi da’vet etti ve ayrıca gelirken Molla Abdürrahîm’i de beraberinde getirmesini söyledi. Bunun üzerine Murâd-i Münzâvî ona; “Siz da’vet sâhibisiniz da’veti siz yapınız” buyurdu. Da’vet sahibi Molla Abdürrahîm’e gidip;

“Şeyh Murâd-i Münzâvî yarın bizim eve teşrîf etmenizi istiyor” dedi. Ertesi gün Murâd-i Münzâvî ve Molla Abdürrahîm, Şam’ın ileri gelenlerinden olan da’vet sahibinin evine gittiler. Bir müddet orada kaldıktan sonra, Molla Abdürrahîm hoşuna gitmeyen bir şeyden dolayı evine döndü ve; “Keşke Şeyh Murâd-i Münzâvî, ev sahibine beni çağırttırmasaydı” dedi. Bir ara uyudu. Bu sırada rü’yâsında Murâd-i Münzâvî’yi gördü. Huzûruna varıp selâm verdi. Münzâvî ona dönüp; “Sizin bize ihtiyâcınız yok” deyip, onun hâlini beğenmediğini ifâde eden bir tavır takındı. (Çünkü uyumazdan önce Murâd-i Münzâvî’ye niçin kendisini çağırttığı için sitem etmişti.) Molla Abdürrahîm heyecanla uykudan uyandı. Hemen Murâd-i Münzâvî’nin evine gitti. Murâd-i Münzâvî onu görünce: “Geldin mi?” buyurdu. O da; “Evet efendim” deyip özür diledi. Murâd-i Münzâvî’nin elini öptü. Bu sırada büyük ni’metlere ve hâllere kavuştu. Murâd-i Münzâvî’nin kapısından bir daha ayrılmadı.”

Muhammed Bedîrî Dimyâtî şöyle anlattı: “Bir kerre Murâd-i Münzâvî’yi ziyâret etmiştim. Huzûruna varınca Allahü teâlânın vergisi olan ilimlerin diğer ilimlere olan üstünlüğünü uzun uzun anlattı.”

Mustafa Bekrî şöyle dedi: “Bana da Bedîrî anlattı: “Murâd-i Münzâvî’ye buğzeden (kötüleyen) birisi ile görüşmüştüm. Bana ona buğzetmeyi îcâbettiren bir şey anlatmıştı. Ben de ona muvafakat etmiştim. O şahsa da Murâd-i Münzâvî’nin yanına çok gittiğimi, bundan sonra onun yanına gitmiyeceğimi söyledim. Ertesi gün beni seven aile dostlarımdan birisi geldi ve; “Haydi Murâd-i Münzâvî’nin ziyâretine gidelim” dedi. Onu kırmayıp teklifini kabûl ettim. Fakat içimden de bu teklifi çabucak kabûl etmeme hayret ettim. Yine kendi kendime; “Hani sen onun ziyâretine gitmeyeceğine söz vermiştin ya” dedim. Bu sırada nefsimin çok mahcûb olduğunu gördüm. Buna rağmen Murâd-i Münzâvî’yi ziyârete gittim. Ancak her zamanki gidişlerimde hemen huzûruna girerdim. Fakat bu sefer bana: “Biraz bekle, Münzâvî’nin bir mazereti var” kabilinden sözler söylediler. Bunun üzerine oturup kendi kendimi kınamaya; “Böyle eşiklerde oturup beklemeye niçin râzı oluyorsun. Hem sen bir daha ziyârete gelmiyeceğine karar vermemiş miydin?” demeye başladım. Bir saat sonra bana ve arkadaşıma izin verildi. Onunla beraber Murâd-ı Münzâvî’nin huzûruna girdik.

Beni yakınına çağırdı ve selâm verdi. Sonra arkadaşıma döndü ve şöyle dedi: “Dün şöyle bir şey oldu. İnsanlardan birisinin yanına başka birisi geldi. İkisi beraber birisine dil uzattılar. Birisi; “O şöyledir” dedi. Diğeri onu tasdik etti” diyerek birgün önce olan şeyleri bir bir saydı. Dünkü zemmettiğimiz (kötülediğimiz) hâli aynen anlattı. Sonra bana döndü; “Bu anlattıklarım oldu mu?” buyurdu. Ben de; “Evet efendim” diyerek özür diledim. “Hayır olmadı” diye inkâr etmedim. Sonra; “Şimdi zemden (kötülemekten) vazgeçtim. Dünkü zem hâlimiz geçici bir şey idi. Şimdi o hâl geçti. Şeytan aramıza girdi. Allahü teâlâ onu sizin vesilenizle def eyledi” dedim. Sonra da tasavvuf yoluna dâir bilgiler öğrendim. Bana lüzumlu bilgileri yazdı. Murâd-i Münzâvî’nin pek yüksek hâlleri vardı.”

Murâd-ı Münzâvî’nin (r.aleyh) kabrini ziyâret edenler, orada rûhanî bir zevk ve lezzet duyarlar. Celveti büyüklerinden İsmâil Hakkı Bursevî hazretleri Ahîdnâme’sinde; “İlâhî aşk sahiplerine, Murâd-i Münzâvî’nin kabrini ziyâret etmek lâzımdır. Bereketi görülen makamlardandır” buyurmuştur.

Murâd-ı Münzâvî dergâhının bânisi (yaptıranı) Şeyhülislâm Minkâri-zâde Yahyâ Efendi’nin dâmâdı Çankırılı Mustafa Efendi idi. Burası medrese olmak üzere bina edildi. Vakfeden zâtın oğlu da Ebü’l-Hayr Ahmed Efendi olup, 1144 (m. 1731) senesi Şa’bân ayı sonlarında şeyhülislâm oldu. 1154 (m. 1741) senesi Zilhicce ayında vefât edince, dergâhta pederi yanına defnolundu. Sultan Mahmûd Hân’ın şeyhülislâmlarından olan Ebü’l-Hayr Ahmed Efendi, Murâd-i Münzâvî vefât ettiğinde, onu medresenin dershânesine defnettirdi. Medreseyi de dergâha tebdil ettirdi. Sonraları Murâd-i Münzâvî’nin mübârek türbesi yıkılmak üzere iken, 1402 (m. 1982) senesinde ta’mirine başlandı, fakat henüz bitirilmedi.

Murâd-i Münzâvî’nin eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- El-Müfredât-il-Kur’âniyye tefsîri: Çok kıymetli olup, tefsîrler, Arabî, Fârisî ve Türkçe bir aradadır. 2- Silsilet-üz-zeheb fis-sülûki vel-edeb. 3- Risale fit-tasavvuf.

Murâd-i Münzâvî hazretleri tasavvufla ilgili eserinde buyurdu ki:

“Allahü teâlâ insanın yüreğine rûh âleminden bir gönül ya’nî kalb yerleştirmiştir. Bu gönülün; bilmek, tanımak, istemek, sevmek gibi husûsiyetleri vardır. Meselâ bu gönüle birbirine zıt iki şeyin sevgisi sığmaz. Bu gönüle: kendisini yaratanı bilmek, O’nu sevmek, rızâsına kavuşmayı arzu etmek, Allahü teâlânın rızâsına kavuşmanın yolu olan Resûlullaha ( aleyhisselâm ) her bakımdan tâbi olmak, O’ndan başka herşeyden alâkayı kesmek, bu geçici dünyâda kalb huzûru içinde vakti Allahü teâlâya ibâdetle geçirmek ve Allahü teâlânın rızâsına muvafık şekilde konuşmak lâyıktır.

Böyle bir gönüle sahip olmayan bir kimse, insan sûretinde bir mahlûktur. Böyle bir se’âdetten mahrûm olan kimse, kat’î olarak hastadır. Bunun ilâcı ise, gafletten uyanıp pişman olmak, af ve mağfiret etmesi için Allahü teâlâya yalvarmak, kabûlünü, tevfîkini ve yardımını istemek, üzerinde bulunan Allahü teâlânın ve kulların haklarını Ödemek, hak sahiplerini râzı etmektir. Eğer o anda bu hakları ödemek gücüne sahip değilse, bunları gücü yettiği zaman ödemeye kat’î karar vermeli, sünnet-i seniyyeye uyup, işlerinde azîmetlere (nefse zor gelen şeylere) sarılmalı, bid’at ve ruhsatlardan sakınmak ya’nî her işinde ve her hâlinde Resûl-i ekreme ( aleyhisselâm ) ve onun Eshâb-ı kirâmına tâbi olmalıdır.

İ’tikâdda ehl-i hak, ya’nî Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdı üzere bulunup, bilinmesi zarurî olan fıkıh bilgilerini öğrenerek onlara uygun amel etmelidir.

Kalbinde Allahü teâlânın rızâsından başka birşey bulunmaması için doğruluk ve ihlâsta kemâl sahibi kimseler ile konuşmalı, onların sohbetinde bulunmalı, dilde ve gönülde dâima Allahü teâlâyı anmalı, bunda asla gevşeklik göstermemelidir. Allahü teâlâdan başka herşeyi unutmalıdır. Allahü teâlâdan başkası hatıra geldikçe istiğfar okumak, mâsivâdan kurtarması için Allahü teâlâya yalvarmalıdır. Bu şekilde kalb huzûruna kavuşmaya çalışmalı, zorlama ile de olsa mâsivâyı (Allahtan başka herşeyi) unutmaya gayret etmelidir. Zâhirde halk ile bâtında Hak ile bulunmalı, böylece gönülde Allahü teâlânın rızâsından başkası kalmamalı, mâsivâyı tamamen unutmalı, nefsi de benlik dâvâsından kurtarıp, kalb huzûru ve rahatlığı ile kulluğa dâir bütün vazîfeleri yapmalıdır. Böylece Allahü teâlânın lütuf ve ihsânı ile fâni-fillah ve bâkî-billah olunur ve Allahü teâlânın pekçok feyz ve ma’rifetlerine kavuşulur.

Bu mertebeye erişebilmek için, nefy ve isbâtı kendisinde bulunduran Kelime-i tayyibeyi ya’nî “La ilahe illallah Muhammedün resûlullah”ı çok söylemelidir. Ma’nâsı; hak olan ma’bûd yalnız Allahü teâlânın zât-ı pâkidir. O’nun rızâsından başka hakîkî bir maksûd yoktur. Muhammed aleyhisselâm Allahü teâlânın resûlüdür. O’na tâbi olmak vâcibdir. İşte bu Kelime-i tayyibe ile bahsedilen se’âdete kavuşulur.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12 sh. 214

2) Silk-üd-dürer cild-4, sh. 129

3) El-A’lâm cild-7, sh. 199

4) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 205

5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 424

6) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 530

7) Sefînet-ül-evliyâ cild-2, sh. 55

? Brockelmann Sup-2, sh. 663

9) Hadîkat-ül-cevâmi’ cild-1, sh. 282

10) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1049İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MURÂDÎ HÜSEYN EFENDİ

Hanefî mezlıebi fıkıh âlimi ve evliyânın büyüklerinden. İsmi Hüseyn bin Muhammed bin Muhammed Murâdî’dir. Seyyiddir. 1138 (m. 1725) senesinde Dımeşk’da (Şam’da) doğdu. 1188 (m. 1774) senesi Ramazân-ı şerîf ayında Cum’a günü Dımeşk’da vefât etti. O gün Saruca çarşısında bulunan evinin yanındaki kabristanlığa defnedildi.

Hüseyn Murâdî daha küçük yaşta iken Kur’ân-ı kerîmi öğrendi. Bir müddet sonra başta babası olmak üzere, birçok âlimden ilim öğrendi. Babası onu çok iyi terbiye etti ve ona Nakşibendiyye ve diğer Ehl-i sünnet ve cemaattan olan tarikatlarda talebe yetiştirmesi için icâzet verdi. Hüseyn Murâdî babasının duâlarının çok fâidesini gördü. Ayrıca kayınpederi Ebü’n-Necâ Ahmed Şihâbüddîn Menini, Ebü’l-Berekât Mustafa bin Muhammed Eyyûbî ve daha birçok âlimlerden ilim öğrendi. Babası ve kardeşi ile beraber hacca, daha sonra babası ile birlikte İstanbul’a gitti. Sultan Mahmûd Hân ile görüştü. Sultan Mahmûd Hân ona iltifâtta bulundu. Bu sırada İstanbul’da bulunan âlimler, velîler ve devlet erkânı ile görüştü. Bir süre İstanbul’da kaldıktan sonra Dımeşk’a geri döndü.

Hüseyn Murâdî “Silk-üd-dürer” müellifi Seyyid Muhammed Halîl’in babası ile çok sık beraber olurdu. Ona babası gibi muâmele ederdi. Onu görünce elini öperdi. Yanında edeble bulunurdu. O da Hüseyn Murâdî’ye hürmet ederdi.

Hüseyn Murâdî güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Kızmaz ve asla kin tutmazdı. Kimseyi kötülemezdi. Kendine kötülük edene iyilik ederdi. Hiç kimşeye asık yüzlü olmazdı. Çok tevâzu sahibi idi. İnsanlara yumuşak muâmele ederdi. Fakirlerle beraber aynı sofrada yemek yer, onlarla sohbet ederdi. Onlarla sohbet etmekten zevk alırdı. Velîler hakkında güzel i’tikâd sahibi idi. İlim ve fazilet ehlini severdi. Onlara karşı lâzım gelen hürmet ve ikramı yapardı. Çok ibâdet ederdi. Geceleri teheccüd namazı kılardı.

Silk-üd-dürer müellifînin babası vefât edince, Şam halkı, Hüseyn Murâdî’nin Hanefî’lerin müftîsi olmasını istedi. Bu istek, yetkili devlet mercilerine ulaştırıldı. Hattâ bunun için bir kişi İstanbul’a gönderildi. İstanbul’dan Hüseyn Murâdî’nin Hanefîlerin müftîsi olduğuna ve onun bir medreseye müderris olarak ta’yin edildiğine dâir gerekli evrak, sultan tarafından gönderildi. Daha sonra Kudüs kadılığı da verildi. Hüseyn Murâdî bu vazîfeleri çok güzel bir şekilde yürüttü. Hakdan asla ta’viz vermedi. Verdiği fetvâlar her tarafa yayıldı. Muhtelif memleketlerde bulunan âlimler onunla görüşmek için Dımeşk’a gelirlerdi. Âlimler, Hüseyn Murâdî’ye çok hürmet ettiler ve ondan istifâde ettiler. Müşkil mes’elelerde, şehir, kasaba ve köylerin işlerinin tanzim edilmesi, halkın işlerinin ayarlanması, fakirlerin hakkının korunması, haksızlığa uğratılmaması husûsunda ona müracaat edildi. Hüseyn Murâdî’nin bu yüksek derecesi, zamanın sultânı Birinci Abdülhamîd Hân’a haber verilince, bundan çok memnun oldu. Ona duâ etti.

Sultan Abdülhamîd Hân ona, Dımeşk’ın îmârı ile ilgili lâzım gelen hizmetleri yapması, yapılacak zulüm ve haksızlıklara mâni olması husûsunda bir mektûp yazdı. Ayrıca onbin dinar gönderdi. Hüseyn Murâdî bu hizmetlerine vefât edinceye kadar devam etti.

Silk-üd-dürer müellifi onun hakkında şöyle demektedir: “Hüseyn Murâdî’nin nasîhatlarından ve beni terbiye etmesinden çok istifâde ettim. Beni çok sever, çocuklarına tercih ederdi. Bana çok kıymet verirdi. Ondan baba ve anne sevgisi gördüm. Duâlarının çok fâidesini gördüm. Vefât ettiği zaman çok üzüldüm. “İthâf-ül-ahlâf bi evsâf-il-eslâf adlı eserimde onun hakkında geniş bilgi verdim.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Silk-üd-dürer cild-2, sh. 70İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUSTAFA BEKRÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi Mustafa bin Ali bin Kemâlüddîn bin Abdülkâdir Muhyiddîn Sıddîki Bekrî’dir. Soyu Hazreti Ebû Bekr’e ulaşır. 1099 (m. 1688) senesi Zilka’de ayında Kudüs’de doğdu. 1162 (m. 1749) senesi Rebî’ul-evvel ayının üçünde Pazartesi gecesi yatsı namazından sonra Kâhire’de vefât etti. Karafe-i kübrâ denilen yere defnedildi. Mustafa Bekrî henüz altı aylık iken babasını kaybetti. Bunun üzerine amcası Alımed bin Kemâlüddîn’in yanında büyüdü. İlk olarak, Abdürrahmân bin Muhyiddîn Selîmî ve Muhammed İbni Mevâhib’den ilim tahsîl etti. Muhammed İbni İbrâhim ile ders müzâkeresi yaptılar. Hâfız İbni Hacer’in Sahîh-i Buhârî şerhini okudu. Büyük âlim Abdülganî Nablüsî hazretlerinin derslerini ta’kib ederek, ileri gelen talebelerinden oldu. Allahü teâlânın tevfîki ve yüksek kabiliyeti ile az zamanda birçok ilim tahsil ederek, tefsîr ve hadîs ilimlerinde çok derin bilgilere sahip oldu. Abdülganî Nablüsî hazretlerinden, Muhyiddîn-i Arabî’nin “Tedbîrât-ı ilâhiyye” ve “Fütûhât-ı Mekkiyye” adlı eserlerinin ba’zı bölümlerini okudu. Tasavvuf yolunu, Halvetiyye yolunun büyüklerinden Şeyh Abdüllatîf Halebî’den öğrendi.

Mustafa Bekrî, hac farizasını yerine getirdikten sonra Mısır’a gitti. Burada Hacı Baba diye meşhûr olan Şeyh Mustafa ile görüştü ve ona talebe oldu. Onun yanından “Erbe’în” denilen riyâzetini tamamladı. Hocasının emri ile Şam’a gitti ve burada insanlara doğru yolu göstermeye başladı.

Mustafa Bekrî, hocası Abdüllatîf Halebî’den hilâfet alınca, ma’nevî yüksekliğin verdiği aşkın te’sîri ile inzivâ hayatını tercih etti. Devamlı Allahü teâlânın zikri ile meşgûl oldu. Nefsinin arzu ve isteklerine karşı mücâdele etti. Tasavvuf yolunda talebe yetiştirme izni aldığı zaman çok gençti. Hocası vefât ettikten sonra, hocasının yerine geçti. 1122 (m. 1710) senesi Muharrem ayının ondokuzunda Perşembe günü Beyt-i Makdis’e gitti. Burada insanlara doğru yolu anlattı. Buradan Yafa’ya gitti. Burada Necmüddîn İbni Hayruddîn-i Remli ile görüştü. Ondan İmâm-ı Mâlik hazretlerinin Muvatta’ ismindeki eserinin bir bölümünü okudu. Bu kitabın tamâmını ders olarak okutmak ve hadîs-i şerîf rivâyet etmek için izin aldı. Daha sonra Şam’a dönerek, insanlara va’z ve nasihatte bulunmaya başladı. 1126 (m. 1714) senesinde Şam’a ve oradan Halep yoluyla Bağdat’a gitti. Bağdat’da Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin kabrini ziyâret etti. Mübârek rûhundan feyz aldı.

Mustafa Bekrî, ilim öğrenmek ve büyük zâtların kabirlerini ziyâret etmek için birçok beldelere gitti. Bu ziyâretleri sırasında İstanbul’a da gelen Mustafa Bekrî, 1129 (m. 1717) senesi Muharrem ayının onikisinde İstanbul’dan ayrılarak Şam’a gitti. Orada bulunan Hocası Abdülkâdir Nablüsî ile görüştü. 1145 (m. 1732) senesinde ikinci defa hacca gitti. Dönüşte Kudüs’e uğradı. Daha sonra çeşitli yerlere seyahatler yapan Mustafa Bekrî, en sonunda Kâhire’ye yerleşti ve burada vefât etti.

Sefînet-ül-evliyâ kitabının müellifi onun hakkında şöyle demektedir: “Çok sayıda zâtın hayatını yazdım. Mustafa Bekrî hazretleri kadar çok seyahat etmiş olan bir zâta rastlamadım. Eşine az rastlanan bir zâttır. İlim ve irfan bakımından çok yüksek derecelere sahiptir. Yaptığı çok sayıda seyahatlere rağmen pekçok eser yazdı. Birkaç eserini mütâlâa ettim. Eserlerin herbirisi derya idi. Mustafa Bekrî hazretlerinin halîfelerinin sayısı yirmi kadardır. Her biri yüksek derecelere kavuşmuştur.”

Yûsuf Nebhânî de şöyle demektedir: “Mustafa Bekrî’nin çok sayıda eserini gördüm. Bu eserlerinden, kendi el yazısı ile yazdığı “Elmakâmât-ür-rûmiyye” ismindeki eserine rastladım. Üzerinde, Eşmûnî haşiyesinin sahibi Yûsuf Hafnî’nin el yazısı ile yazılmış bir takrizi vardı. Mustafa Bekrî, bütün eserlerini Mescid-i Aksa civarındaki Ebüssü’ûd oğulları dergâhına vakfetmiştir. Şimdi bu kitapların çoğu zayi olmuştur.”

Mustafa Bekrî hazretlerinin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Elfiyetün fit-tasavvuf, 2-El-Vird-üs-seheri, 3- El-Fark-ül-mü’zin bit-tarebi fil-farkı beynel-Acem vel-Arab, 4- Sebîl-ün-necâ vel-ilticâ fit-tevessül bi hurûf-il-hicâ, 5-Es-Süyûf-ül-haddâd fir-reddi ala ehl-iz-zandika vel-ilhâd, 6- Şerhun ala hizb-il-İmâm eş-Şa’rânî, 7- Şerhun alâ kasîdet-il-İmâm Ebû Hâmid Gazâlî, 8-Şerhu kasîdet-it-tâiyye li İbn-i Fârıd, 9-El-Cevâb-üş-Şâfi vel-lübâb-ül-kâfi, 10-Keşf-üs-sadâ, 11- El-Hullet-ül-fâniyye, 12- El-Hediyyet-un-nediyye lil-ümmet-il-Muhammediyye.

Es-Süyûf-ül-haddâd fir-reddi ehl-iz-zandika vel-ilhâd adlı eserinden ba’zı bölümler:

“Efendim ve büyüğüm Hamalı Ali bin Alvân, “Misbâh-ül-hidâye ve miftâh-ül-hidâye” ismindeki kitabında şöyle buyurmaktadır: “Âlim olan kimse, dînî ilimleri öğrettikten sonra talebelerini ahlâk ilmini öğrenmeye teşvik etsin. Yoksa ilimsiz, amelsiz tasavvuf zındıklıktır. Biz bunun böyle olduğuna şâhid olduk. Hakîkî mürşid-i kâmil, talebelerini, ilk önce dînin emirlerini bilip tatbik etmeye, devamlı zikr ve mücâhede ile nefsi ve kalbi temizlemeye da’vet eder. Bunlar elde edildikten sonra hakîkat tecellî ederse, bu nûr üstüne nûr olur.

Abdestsiz uyuduğum zaman kendimde bir yorgunluk hissediyor, harabe yerlerde, sıkıntılı işler içerisinde görüyordum. Sünnet-i seniyyeye muvafık uyursam, kendimde bir genişlik ve sevinç hissediyordum, kendimi temiz yerlerde görüyordum. Hattâ fazla uyku hâli veya şiddetli soğuk gibi sebeblerle abdest almaktan âciz olursam teyemmüm yapıyordum. Abdestli olduğum zaman kendimde bir zindelik görürdüm. Abdestsiz olup, abdest almadığım zaman içimde bir darlık ve burukluk hissediyordum.

Geceyi ibâdetle geçiremediğim zaman, o gün içimde bir değişiklik görürdüm. Allahü teâlâ ile meşgûliyetim, O’nu anıp hatırlamam, gaflet hâlimden daha fazla olunca, kalbimde hâsıl olan genişlik ve rahatı anlatamam. Yatsı namazından önce, uyku ve ağırlık hâli meydana gelince, yüzüme yumuşak bir şeyle vurulduğunu hissederdim. Bundan dolayı uyanırdım. Bu ve benzerleri Allahü teâlânın kuluna olan lütuf ve ihsânıdır. Haram olan şeyin, kalbimde meydana getirdiği zulmeti hissederdim. Çünkü haram olan şey kalbde karanlık bir perde meydana getirir. Bundan ise ancak; nefsin arzu ve isteklerine mâni olmak, kalbi Allahü teâlâyı anmakla meşgûl etmek, kalbde Allah korkusu ateşini yakmak ve kalbi parlatan ilâhî muhabbetle kurtulmak mümkündür. Tasavvuf yolunda bulunanların ekserisi, kalblerinde böyle kötü bir hâl hissettikleri zaman istiğfar etmişlerdir. Nitekim Hazreti Ebû Bekr böyle yapmıştır.

Yine biz, bizde gıybet veya birisine eziyet ve sıkıntı vermek gibi hoş olmayan bir durum meydana geldiği zaman kalb ahvâlimizin değiştiğine, kalbimizin burkulduğuna, kalbimizde bir darlık ve donukluk meydana geldiğine şâhid oluruz. Günahın büyüklüğüne göre bizde meydana gelen sıkıntı ve musibet de o derecede büyük olur. Bütün bu hâller, hemen tövbe ve istiğfara sarıldığımız, günahımızı i’tirâf ettiğimiz, günahda ısrar etmediğimiz hâlde meydana gelirdi. Fakat bu, Allahü teâlânın kuluna lütuf ve ihsânıdır. Çünkü Allahü teâlâ böyle yapmakla, o kulunu uyarmakta, o kulunun günahtan dönmesine, günahları, kalblerini öldürdüğü ve kapladığı kimselere aldanmamasına vesile olur. Kalbleri günahları sebebiyle ölen kimseler, işledikleri günahlar yüzünden kalblerinde herhangi bir değişiklik göremezler. İşledikleri günahların kötülüğünü hissetmezler. Nitekim hadîs-i şerîfte; “Kul bir günah işlediği zaman kalbine siyah bir nokta konur. O kul, bu günahtan vazgeçtiği, Allahü teâlâdan af ve mağfiret istediği, tövbe ettiği zaman kalbi parlar. Eğer o günaha tekrar dönerse, o siyah nokta artar, onun kalbini kaplar. Böyle bir kimse Allahü teâlânın (meâlen); “Hayır (onların zannettikleri gibi değil)! Doğrusu onların kazandıkları günahlar, kalblerini kaplamıştır” (Mutaffif-14) buyurduğu kimselerdir” buyuruldu.

Yine şartlarına ve edeblerine uygun olarak namaz kıldığımız zaman, kalbde büyük bir nûr görürüz. Ancak namazda sağa sola dönüldüğünde bu nûr sönük olur. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “Bir kul namazda sağa sola döndüğünde Allahü teâlâ ona; “Nereye dönüyorsun Ey Âdemoğlu? Ben senin için, döndüğün şeyden daha hayırlıyım” buyurur.”

Hulâsa İslâmiyetin emrettiği amellerden herhangi birisini, âdabına uygun yapan kimsenin kalbinde öyle bir nûr ve sevinç olur ki, kendisinde kalb huzûru ve Allahü teâlâya yakınlık bulur. Allahü teâlâ o nûr sebebiyle, kalbindeki ma’nevî perdeleri kaldırır. Bir kimse dinde riâyet edilmesi gereken husûslara riâyet etmez de, bununla beraber kavuştuğunu iddia ederse, o kimse bu iddiasında kendini haklı görmektedir. Ancak kavuştuğu şey Cehennemdir. Eğer bu kimse birşeyler elde ettiğini söylerse, hayvanî sıfatları elde etmiştir. İslâm dînine yapışmak, en nefis kokulardan daha hoş ve lezzetlidir. Kalbinin, Allahü teâlânın rızâsı ve emirleri husûsunda dağınık ve perişan olmasından çok sakınmalı ve korkmalıdır. İşte İslâm dîninin emir ve yasaklarına uymadan, onun âdabını gözetmeden, hakîkate kavuştuğunu söylemek küfürdür, öyleyse farzların ve nafilelerin şartlarına ve edeplerine riâyet etmek sûretiyle Allahü teâlânın sağlam ipine yapışmalıdır. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) getirdiği doğru yolun dışında, şaşkınlık ve perişanlık vardır.

Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin kabrine gittim. Türbenin içerisine vardığım zaman, Muhyiddîn-i Arabî hazretlerini oturur vaziyette gördüm. Huzûruna vardım. Bana tebessüm ediyordu. Onun kitaplarını çok mütâlâa ettim ve çok faydalandım. Çok gecelerim Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin mescidinde geçti. Mescidin kapısından girerken, ma’nevî bir elbise giydiğimi, çıkarken bu elbiseyi çıkardığımı hissediyordum.

Nakşibendiyye yolunu, zâhirî olarak Muhammed Ebû Sa’îd Hindî, bâtınî olarak Bâyezîd-i Bistâmî hazretlerinden aldım. Bir ara kalbim, Nakşibendiyye yolu ile meşgûldü. Birgün rü’yâmda kendimi bir cemâatin içinde buldum. Çoğunu tanıyordum. Hepsi de sâlih kimselerdi. Fakat bir kısmını tanımıyordum. Sonra onlar dağıldılar. Soluma döndüğüm zaman, orada uyuyan birisinin olduğunu gördüm. O anda, o zâtın Bâyezîd-i Bistâmî olduğu söylendi. O zaman kendi kendime, ondan Nakşibendiyye yolunun inceliklerini öğrenmeden ayrılmam dedim. Bir müddet sonra Bâyezîd-i Bistâmî uykudan uyandı. Fakat ben ona birşey söylemeye cesâret edemedim. Sonunda yerinden kalktı. Birisi gelip onun hizmetinde bulundu, abdest suyunu getirdi. Bâyezîd-i Bistâmî abdestini aldı. Ben ise devamlı ona bakıyordum. Abdestini bitirip yerine oturunca yanına gittim. Ellerini öptüm. Ondan Nakşibendiyye yolunu öğretmesini istedim. “Nakşibendiyye yolunu Abdülganî anlatmadı mı?” dedi. Ben; “Evet, o bana Nakşibendiyye yolunu anlattı. Bu husûsta bana izin verdi. Fakat ben bilfiil icâzet istiyorum” deyince, ellerini bana uzattı. Ona bîat ettim. Sonra bana zikr telkin etti. Sonra oradan ayrıldım.

Biraz sonra, akrabâlarından birisini bana gönderdi. Ben geri dönüp yanına geldiğimde, tahtırevana binmiş olduğunu gördüm. Bana tahtırevanın bir tarafını işâret etti. Sonra Bana; “Senin bu yolda kemâle erişmen yakındır” buyurdu. Sonra ben onun telkin ettiği zikirle meşgûl oldum. Aradan bir müddet geçtikten sonra; “Kemâle kavuşman tamam oldu” buyurdu. İçinde bulunduğum odadan çıktı. O anda uyandım.”

Muhyiddîn-i Arabî hazretlerini, bir Cum’a günü ziyâret etmek nasîb oldu. Kabr-i şerîfi, Şam’a yaklaşık dört saat mesafede yüksek bir tepe üzerinde bulunuyordu. Buraya giderken yanımda Şeyh Abdürrahmân Semmân var idi. Bana şöyle anlattı: “Bir kerre Muhyiddîn-i Arabî hazretlerini yalnız olarak ziyârete gitmiştim. Bu sırada onu mihrabda, ayakta namaz kılarken gördüm. Yanına varmaya cesâret edemedim. Bacaklarımda titreme meydana geldi.” Sonra birlikte çeşitli zâtların kabirlerini ziyâret ettik. Bu ziyâretimizde pekçok ma’nevî feyz ve bereketlere kavuştuk.

Dört büyük zât vardır ki, kabirlerinde hayatta oldukları zamanki gibi tasarrufta bulunurlar. Bunlar; Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî, Ma’rûf-i Kerhî, Menbicli Ukayl, Harranlı Hayat bin Kays’dır. Yine şu dört zât, anadan kör ve alaca hastalığına tutulmuş olanları, Allahü teâlânın izni ile iyileştirirler. Bunlar, Abdülkâdir-i Geylânî, Şeyh Bekâ bin Batû, Ebû Sa’îd Kalyûbî, Ali bin Heyti (kuddise sirruhum).”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 271

2) Silk-üd-dürer cild-4, sh. 190

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 446

4) El-A’lâm cild-7, sh. 239

5) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 254

6) Sefînet-ül-evliyâ cild-4 Sh. 122

7) Acâib-ül-âsâr cild-1, sh. 246

? Târih-i Cebertî cild-1, sh. 246İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
MUSTAFA MA’NEVÎ EFENDİ

Anadolu’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Karabaşvelî’nin oğlu ve halîfesidir. Babasından ve başka âlimlerden zâhirî ilimleri tahsil etti. Tasavvuf yolunda, babasının yanında kemâle geldi. Doğum târihi ve yeri kesin olarak bilinmemektedir 1102 (m. 1690) senesi Safer avında Sokullu Mehmed Paşa dergâhına hoca olarak ta’yin edildi. Beş sene burada halkı doğru yola sevk etmek için va’z ve nasîhatta bulundu. Sonra Ordu-yu Hümâyûn’a ta’yin edildi. Orada da va’z ve nasîhatarına devam etti. 1114 (m. 1702) senesinde İstanbul’da vefât etti. Üsküdar’daki Nasûhî dergâhında bulunan kabristana defnedildi.

Mustafa Ma’nevî Efendi, ârif ve kâmil bir zât idi. Doğru sözü söylemekten asla çekinmezdi. Güzel manzûmeleri vardır. Muhyiddîn-i Arabî’nin “Füsûs” adlı eserine şerh yazdı. Müretteb bir dîvânı vardır. Şiirlerinden ba’zıları:

Na’t-ı şerîf:

Hamd lillah, kim tulû’ etti yine Şems-i duhâ,
Rahmeten lil-âlemîn geldi, Muhammed Mustafâ,

Gül cemâli berk urûb doğdu yine bedr-i dücâ,
Rahmeten lil-âlemîn geldi, Muhammed Mustafâ.

“Küntü kenzen” mahzeninden “lî me’allah” mazharî,
Zât-ı pâkin enveridir, enveridir, enveri.

Ma’neviyâ! İns-ü-cinni rehberidir, rehberi,
Rahmeten lil-âlemîn geldi, Muhammed Mustafâ.

Selâm eyle:

Sabâ! Vakt-i seher ol zülfü cânâne selâm eyle,
Yolun uğrarsa kuş! Arş-ı Rahmâna selâm eyle,
Seherde bülbül! Şeydây-ı tahrik eyledim bildim,
iden ol galgale feryâd-u efgâne selâm eyle.

Bütün eşcâr ve evrak zikr eder Allalu her dâim,
Bütün eşcâr ve evrak bağ ve bostâne selâm eyle,
Nesîm-i subh eser derler seher vaktinde her dâim,
Dolaşıp dağ ve sahra cümle kâinata selâm eyle.

Medine şehrine var Ravda-i pâke sürüp yüzler,
Varıp, ol hâk-i pây-ı rûh-ı sultâna selâm eyle.
Ebû Bekr, Ömer, Osman, Ali ile Hasen ve Hüseyn,
Cenâb-ı Fâtıma ol binti cânâne selâm eyle.

Süheyb-i Rûm, Ammâr İbni Yâsir, Hamze ve Abbâs,
Bütün ahbâb ile ervâh-ı ihvana selâm eyle.
Bakî’ ehline bir bir irüşüb bütün cümle,
Varıp herbirine benden fakirane selâm eyle.

Azîzim Hazret-i pîrim, efendim hâkine yüz sür,
Derûnî iştiyâk ile o cânâne selâm eyle.
Varıp ol Kâ’betullahı ziyâret kıl, tavaf eyle,
Safa ve Merve’de sa’y eyle, kurbâna selâm eyle.

Erişip, İbn-i Abbâs kabrini bir hoş ziyâret kıl,
Bütün Eshâba, İbn-i Ammi sultâna selâm eyle.
Oradan uğra Bağdad’a sürüp ol hâke hem yüzler,
Dahî ol kutb-ül-aktâba Şeyh Geylâne selâm eyle.

Eşiğine yüzünü sür feda kıl canla başı,
Ol Abdülkâdiri’nin sen Asitânine selâm eyle.
Eriş Mûsâ-ı Kâzım hem eimme zümresine hep,
Ferîd-ud-dehr olan ol ismi Nu’mân’a selâm eyle.

Cemî-i müctehidler mâ takaddem ve mâ teehhar hep,
Kubûrin kıl ziyâret ehl-i irfâne selâm eyle.
Bilâd-ı ehl-i İslâmın cemisini ol devvâr,
Ledünnî ehline hep, pâdişâhâne selâm eyle.

Tarîk-ı Nakşibendî Hâcegân serçeşme-i aktâb,
O pîr-i ekreme, o bahr-ı ummana selâm eyle.
Dolaşıp rûm diyârını hep ziyâret eyle onları,
Gelip Şam-ı şerîfe bahr-ı Kur’ân’a selâm eyle.

Bilâl ile nice Eshâb ve ehlullah makbûrdur,
Dahî Şeyh Arabî, hem Şeyh Arslan’a selâm eyle.
Varıp kırklar makamına husûsen hazreti Yahya,
Ânın ol ravda-i pâkine ridâne selâm eyle.

Demişler onda yetmişbin kadar var enbiyâ cümia,
Salât eyle selâm et, cümle yeksâne selâm eyle.
Cemî enbiyânın merkad-i pâkine bir bir vâr,
Mübârek rûhlarına pek garîbâne selâm eyle.

Umûmun merkadi ma’lûm değildir, şüphesiz hakka,
Umûmun rûhu pâkine habîbâne selâm eyle.
Husûsan Şam içinde garga-i rahmet onlardan,
Ne denlî var ise, hep ehl-i îmâne selâm eyle.

Erişip Tûr-i Sînâya münevver kabr-i Mûsâ’ya,
Sürüp akdâmına yüzler, kelîmâne selâm eyle.
Ne küllü var ise hep enbiyâ ve evliyâ cümia.
Zebur, İncîl, Tevrat ve ehl-i Kur’ân’a selâm eyle,

Ve “Onlardan bir kısmını kıssa ettik” dedi ki, ol hazret-i Mevlâ,
Ki Ya’kûb, Yûsuf ve Dâvûd ve Süleymâne selâm eyle.
Varıp ol Sahretullah’a kurandan cümle ervahı.
Hem İbrâhim” evlâdı şeyh ve şübbâna selâm eyle.

Makâm-ı enbiyâ ve evliyâyı hep ziyâret kıl,
Hulûs-ı ışk ile her ân kerîmâne selâm eyle.
Yemen şehrine var Veysî’yi ziyâret eyle canım,
Karin köyündedir, ona ferâvâne selâm eyle.

Odur ser çeşme-i aktâb-i âlem ârif-i billah,
Yemende el mesim-i feyz-ı Rahmâne selâm eyle,
Habeş iklimini devr et, Cezayir semtine uğra,
Velî Dede denilen dürr-i mercâne selâm eyle.

Cemî-i Rûm, Acem, Fars ve Buhârâ kalmasın devr et,
Diyâr-ı Şam’a gel erbâb-ı Havrân’a selâm eyle.
Husûsile diyâr-ı Kerbelâ’da ışk ile devr et,
Kamuya şad hezâr hakkân hazînâne selâm eyle.

Şehîd-i Kerbelâ’nın rûh-ı pâkinden meded iste,
Mecazî olmasın vallah hakîkâne selâm evle.
Dolaşıp hassaten gel Konya şehrine husûs ile,
O sultân-us-selâtîn nûr-i Yezdâne selâm eyle.

Habîb, Dâvûd-i Tâî, Şeyh Cüneyd’e Merkezi ışka,
Erişip Bâyezîde, Şeyh Ekvâne selâm eyle.
Ki Necmüddîn Kübrâ’ya varıb candan ziyâret kıl,
Dolaşıp Aksaray’ı arz-ı Ken’ân’e selâm eyle.

Varıp Kastamonu şehrine mahsûs-i muhabbetle,
Cenâb-ı Gavs-ı a’zam pîr-i Şa’bân’a selâm eyle.
Ânın dergâhı âlisindeki erbâb-ı tevhide,
Hulûs ile muhabbetler feridâne selâm eyle.

Erişip Hacı Bektâş-ı âsitânına muhabbetle,
Balım Sultan’a ol meczubu Rahmân’a selâm eyle.
Husûsan Hacı Bayram Velî’ye arz-ı ta’zîm et,
Huzûru evliyâda ehl-i divâne selâm eyle.

Var ondan hazret-i Eşref Emîr Sultan’a yüzler sür,
Dolaşıp Bursa şehrini şerîfâne selâm eyle.
Mükerrem şeyh hazret-i Mısrî-i Niyazi’ye,
Keremler ile billâh kerîmâne selâm eyle.

Diye kim yâ hazret-i Mısrî sana yüzbin selâm olsun,
Kemâl-i hasret ve ışk ile sûzâne selâm eyle.
Dahî ol Şeyh-i Üftâde huzûruna se’âdetle,
Kamu hep asfiyâya ehl-i îkâna selâm eyle.

Erişip Üsküdar’a hazret-i pîr-i Şeyh Hüdâî’ye,
Olan ol suffe-i sadrından mihmâne selâm eyle.
Yüz sür türbesine ışk ile eyle tahiyyâtı,
Ol sultân-ı meşâyıhtır, halîlâne selâm eyle.

Oradan Rumeli’ne geç Ebû Eyyûb-el-Ensârî,
Huzûru akdesine var edîbâne selâm eyle.
Alemdar-ı Resûli kibriyâdır şüphesiz hakka,
Şehâdet şerbetin içmiş şehîdâne selâm eyle.

Sa’îd’ul-Hudrî ve Câbir, sürüp yüz türabına,
Kemâl-i ışk ve şevk ile Saîdâne selâm eyle.
Yatur-ı Eyyûb Nişancası’nda bir nûr-i hidâyet kim,
Mükerrem Şeyh Nûrî, nûr-i subhâne selâm eyle,

Dolaşıp şehr-i İstanbul içinde cümle sükkânı,
Olan aktâb ve eşrafa hazînâne selâm eyle.
Dahî ol Hacı Evhad Şeyh-i merhum kuddisesirruh,
Hüseyn’dir ism-i pâki şeyhi pîrâne selâm eyle.

Husûsan hazret-i Umm-i Sinân, nâm-ı pîr-i pür feyze,
Edîb-i nükte pîrâye o sultâna selâm eyle.
Varıp Sünbül Sinân Halvetî’nin dergâhına,
Kemâl-i hürmet ve şevkiyle ol cana selâm eyle.

Cemîan şark ile garb-ı dolaş hiç kalmasın kimse,
Bütün erbâb-ı tevhîde şuyûhâne selâm eyle.
Gidip Cennet sarayına görüş İdris ile onda,
Bütün erbâb-ı Cennete bizi ilhak ede Allah.

Keremler ile Hûrî gılmâna selâm eyle,
Benim maksûdum Âlemde yegâne hazret-i Allah,
İlâhî, Ma’nevî’ye sen rahîmâne selâm eyle.
Bütün erbâb-ı Cennete bizi ilhak ede Allah.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-4, sh. 19

2) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 165İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NÂBÎ

Osmanlı Devleti zamanında yetişen şâir ve velî. İsmi Yûsuf’dur. Nâbî, evliyâlar ve enbiyâlar şehri olarak bilinen Rûha (Urfa)’da, 1052 (m. 1642) senesinde doğdu. 1124 (m. 1712) senesi Rebî’ül-evvel ayının üçünde Cumartesi günü vefât etti. Üsküdar’daki Karacaahmed kabristanına defnedildi. Kabri Sultan İkinci Mahmûd ve Sultan İkinci Abdülhamîd Hân devirlerinde ta’mir edildi.

Nâbî’nin yirmibeş yaşına kadar olan hayatı hakkındaki bilgiler rivâyetlere dayanmaktadır. Çocukluğunda Arapça ve Farsçayı, anadili Türkçe ile birlikte en iyi şekilde kaynağından öğrendi. Daha sonra Ya’kûb Halîfe isimli bir Kadirî şeyhine talebe oldu. Şeyh Ya’kûb Halîfe, talebesi Yûsuf Nâbî’yi, ilk önceleri, bir kuzusuna bakmakla vazîfelendirdi. Kısa bir süre sonra çobanlıktan usanan Nâbî, kendi kendine nefs muhâsebesi yaptığı sırada; “Ben bu yola Hakkı bulmak ve Hakkı bulmamda rehber olması için hocama baş vurdum. Hocam benden safını bulamadı ki, ders vereceğine, zikr yaptıracağına, bana hep kuzusunu otlattırıyor. Bu iş ne zamana kadar sürecek?” diye düşündü. Bu düşüncesi hocasına Allahü teâlânın izniyle ma’lûm oldu. Hocası derhal Nâbî’yi yanına çağırdı. Feyz saçan gözlerini öğrencisinin gözlerine dikerek; “Senin bir talebe gibi eğitilmeye ihtiyâcın yok. Sen ilimden nasîbini doğuştan almışsın. Çobanlık yaptırarak, seni denemek istedim. Seni ilmin deryası olan İstanbul’a göndermek istiyorum. Gitmek ister misin?” dedi. Hiç beklemediği durum karşısında şaşıran Nâbî; ilmi fazlası ile öğrenmiş yılların talebeleri dururken, benim gibi üç günlük bir talebenin yüzmeyi bilmeden ilim deryasına dalması nasıl olur?” deyince, Ya’kûb Halîfe; “Sâdece şöyle olur” diyerek ilim nûru gözlerini Nâbî’nin gözlerine birleştirdi. Nâbî o anda ilmin birçok mertebelerini aşarak kemâle erdi.

Yakınlarının da teşvikiyle İstanbul’a giden Nâbî, önceleri aradığını bulamadı. O sıralarda vezir olan Mûsâhip Mustafa Paşa’ya;

Bir garîbim cenâbına geldim,
Bin ümid ile bâbına geldim,
Kereminden zamâne sîr oldu,
Fakr devrinde bir fakîr oldu

diyerek takdim ettiği bu şiirle dikkatleri çekti. Mustafa Paşa, onu Dîvân kâtibliğine ta’yin etti. Yûsuf Nâbî, 1082 (m. 1671) senesinde yapılan Lehistan seferinde bulundu. Kameniçe’nin zaptı dolayısı ile yazdığı bir şiir, sultan tarafından beğenilerek, şehrin kapısına işlendi. Mustafa Paşa’nın tavsiyesiyle yazmış olduğu Kameniçe Fetihnamesi sayesinde, sultânın teveccühünü kazanarak, takdîr ve iltifâtına mazhar oldu.

Nâbî, 1089 (m. 1678) senesinde sultandan izin alarak, hacca gitmek için yola çıktı. Hac kâfilesi Osmanlı devlet ricalinden meydana geliyordu. Hicaz yollarında, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) aşkından dolayı, Yûsuf Nâbî hiç uyumadı. Medine’ye yaklaştıkları bir gece, kâfiledeki bir devlet büyüğünün ayaklarını kıbleye doğru uzatarak uyuduğunu gören Nâbî, yetkiliyi uyandıracak bir sesle şu na’tı söyledi:

Sakın terk-i edebden, kûy-i mahbûb-i Huda’dır bu!
Nazargâh-i ilâhîdir, Makâm-ı Mustafâ’dır bu.

Habîb-i Kibriyânın hâb-gâhıdır fazîletde,
Tefevvuk-kerde-i arş-ı cenâb-ı Kibriya’dır bu.

Bu hâkin pertevinden oldu deycûr-i adem zâil,
İmâdın açdı mevcûdat dü çeşmin tûtiyâdır bu.

Felekde mâh-ı nev Bâb’-üs-selâmın sîne-çâkidir,
Bunun kandili cevzâ Matla-ı nûr-i ziyadır bu.

Mürâât-ı edeb şartıyla gir Nâbî bu dergâha,
Mutâf-ı kudsiyâdır bûse-gâh-ı enbiyâdır bu.

Na’tın açıklaması şöyledir: “Edebi terketmekten sakın. Zîrâ burası Allahü teâlânın sevgilisi olan Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) bulunduğu yerdir. Bu yer, Hak teâlânın nazar evi, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) makamıdır. Burası cenâb-ı Hakkın sevgilisinin istirahat ettikleri yerdir. Fazilet yönünden düşünülürse, Allahü teâlânın arşının en üstündedir. Bu mübârek yerin mukaddes toprağının parlaklığından yokluk karanlıkları sona erdi.

Yaradılmışlar, iki gözünü körlükten açtı. Zîrâ burası kör gözlere şifâ veren sürmedir. Gökyüzündeki yeni ay, O’nun kapısının yüreği yaralı âşığıdır. Gökyüzündeki oğlak yıldızı bile O peygamberin nûrundan doğmaktadır. Ey Nâbî, bu dergâha edebin şartlarına riâyet ederek gir. Zîrâ burası, büyük meleklerin etrâfında pervane olduğu ve peygamberlerin hürmetle eğilerek öptüğü tavaf yeridir.”

O yüksek rütbeli kişi, bu mısra’ların ne ma’nâya geldiğini anladı. Hemen ayaklarını toplayarak doğruldu ve; “Ne zaman yazdın bunu? Senden ve benden başka duyan oldu mu?” dedi. Yûsuf Nâbî’de; “Daha önceden söylememiştim. Şu anda sizi bu durumda uzanmış görünce elimde olmayarak yüksek sesle söylemeye başladım. İkimizden başka bilen yok” dedi. Bu sözler üzerine o kişi, rahat bir nefes alarak; “Madem ki bu şiiri burada söyledin, burada kalsın, ikimizden başkası duyarsa, senin için iyi olmaz” diye ikâz etti. Yûsuf Nâbî hiç ses çıkarmadı. Kâfile yoluna devam ederek sabah ezanına yakın Mescid-i Nebi’ye vardı. Mescid-i Nebî’deki minarelerden müezzinler Ezân-ı Muhammedî’den evvel Nâbî’nin, “Sakın terk-i edebden...” diye başlayan na’tını okuyorlardı. Nâbî ve o yüksek rütbeli kişi hayretten dona kaldılar Sabah namazını kıldıktan sonra, Nâbî ve öbür zât namaz kıldıkları câminin müezzinini buldular. Nâbî müezzine; “Allah aşkına, Peygamber aşkına ne olursun söyle! Ezandan önce okuduğun na’tı kimden, nereden ve nasıl öğrendin?” diye sordu. “Müezzin gayet sakin bir şekilde şu cevâbı verdi: “Resûl-i ekrem (ş.a.v.) bu gece Mescid-i Nebî’deki bütün müezzinlerin rü’yâsını şereflendirerek buyurdu ki: “Ümmetimden Nâbî isimli biri beni ziyârete geliyor. Bana olan aşkı herşeyin üstündedir. Bugün sabah ezanından önce, onun benim için söylediği bu şiiri okuyarak, Medine’ye girişini kutlayın.” Biz de Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) emirlerini yerine getirdik.” Nâbî ağlayarak; “Sâhiden Nâbî mi dedi? O iki cihanın Peygamberi, Nâbî gibi bir zavallıyı günahkârı ümmetinden saymak lütfunu gösterdi mi?” dedi. “Evet” cevâbını alınca da, sevincinden kendinden geçti.

Hac farizasını eda ettikten sonra İstanbul’a dönen Nâbî, Muhasip Mustafa Paşa’ya kethüda oldu. Mustafa Paşa’nın vefâtına kadar yanında kaldı. Sonra Baltacı Mehmed Paşa’nın yanında Haleb’e gitti. Baltacı Mehmed Paşa tekrar sadrâzam olunca, İstanbul’a dönerken Nâbî’yi de yanına aldı.

Nâbî, kendi isteği ile önce Darphâne emînliğine, sonra da Anadolu muhâsebeciliği ve mukâbele-i süvari reîsliğine ta’yin edildi. Vazifesinden artan zamanlarında şiir ve çeşitli eserler yazdı. Nâbî Efendi, şiirlerinde iyiyi ve doğruyu vermeye çalışmıştır. O, bir düşünce ve hikmet şâiridir. Şahsî duyguları, gönül arzularını aşmış, hakîkî bir müslümanın hayâtını hem yaşamış, hem de şiirlerinde yaşatmıştır. Fânî dünyânın ahvâline aldanmamak, kimseye haksızlık, zulmetmemek, hep müşfik, merhametli olmak, gurûr ve kibirden sakınmak, şiirlerindeki nasihatlerinden en çok rastlananlarıdır. Dili sâde, söyleyişi düzgün, rahat ve çekicidir. En güçlü şiirlerini gazel tarzında vermekle beraber, rubâî, kıt’a, kasîde ve mesnevî de yazmıştır.

Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Türkçe “Dîvân”ı: Şiirlerinin bir kısmının toplandığı bir eserdir. Bulak’da ve İstanbul’da basılmıştır. 2- Farsça Dîvânçe, 3- Tercüme-i Hadîs-i erba’în, 4- Hayriyye: Onikinci asrın (m. onyedinci) en mühim, en güzel, en ustaca, bizde ve Avrupa’da en çok tanınmış mesnevîsi olan bu eser, ahlâki mesnevî sahasında, Türk edebiyatında, çocuğa hitâp eden ilk eser ünvanını kazanmıştır. Yedi yaşındaki oğlu Ebü’l-Hayr Mehmed Çelebi’ye hitâb eden bir üslubla yazılmıştır. Oğluna, hayatta gitmesi gerektiği yolu göstermek, muvaffakiyetin sırlarını ve İslâm ahlâkını öğretmek maksadıyla nasîhatlar vererek, her devirde hüküm süren husûsiyetleri dile getirmiştir. Nâbî’ye göre, iyi bir insan olmanın ilkşartı, her işte ve mevzûda her zaman Allahü teâlâyı hatırlamaktır. 5-Hayrâbâd, 6-Sûrnâme, 7- Fetihnâme-i Kameniçe, 8-Münşeât, 9- Tuhfet-ül-Haremeyn, 10-Zeyl-i Siyer-i Veysî.

Hayriyye’den ba’zı bölümler:

Ey nihâl-i çemen-ârâ-yi edeb
Nûr-bahşâ-yi dil ü dîde-i eb.

Sa’y kıl ilm-i şerîfe şeb-ü rûz
Kalma hayvan-sıfat ol ilm-âmûz.

İlme sa’y eylememekden hazer et
İlm ü sa’y ikisi birdir nazar et.

Sıfat-ı hazret-i Mevlâdır ilm
Cümle evsâfdan a’lâdır ilm.

Taleb-i ilme çalış ol a’lem
Farzdır dedi. Resûl-i ekrem.

Dahî emr eyledi ol sâhib-i ilm
“Mehdden lahde dek ol tâlib-i ilm.”
Bula gör öyle Medine’ye vusul
Ki kapusu ola dâmâd-ı Resûl.

İlm bir lûcce-i bî-sâhildir
Anda âlim geçinen câhildir.

Cehle Hak mevt dedi ilme hayât
Olma hem-hâl-i gürûh-ı emvât.

Olma mahrûm-ı hayât-ı ebedî
İlm ile fark edegör nîk ü bedî.

İlmin envâ’ı ile ol hâli
Belki lâzım gele istimali.

Bilmek elbette değil mi ahsen
Sorsalar ben ânı bilmem demeden.

Hazretin nâsa budur telkini
“Utlubü’l-ilme velev bi’s-sîni”
Etme ar öğren oku ehlinden
Herşeyin ilmi güzel, cehlinden.

Ger reaya ve gerek sâhib-i tâc
Lâbüd olur ulemâya muhtaç.

“Ey edeb ve terbiye çimenini süsleyen fidan! Ey babasının gözüne ve gönlüne nûr bağışlayan oğul! Gece ve gündüz mukaddes ilme çalış. Hayvan gibi kalmamak için ilim öğren, ilim öğrenmekten çekinme. İlim ile çalışma birdir. İlim, Allahü teâlânın sıfatıdır. İlim, bu vasıfların en yükseğidir, ilim öğrenmeye çalış ve âlim ol. Çünkü Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “İlim öğrenmek her müslümana farzdır.” Yine o ilim sahibi buyurdu ki; “Beşikten mezara kadar ilim öğrenin.” Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “İlmin şehri benim, kapısı Ali’dir.” buyurdu. Sen de bu şehre ulaş, onlarla beraber ol. İlim sâhilsiz bir denizdir. Bu denizde âlim geçinen ise câhildir. Allahü teâlâ; “Cehâlete ölüm, ilme de hayat” dedi. Sen ölüler zümresinden olma. Ebedî hayattan mahrûm olma. İyi ile kötüyü, ilim ile fark etmeğe çalış. İlimler neyi gerektiriyorsa öğren ve hâlini de ona göre düzelt; belki birgün lâzım olur da kullanırsın. Sordukları zaman; “Ben onu bilmem” demekten, bilmek daha iyi değil midir? Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) insanlara emirleri şudur “İlim Çin’de de olsa, onu elde etmeğe bakınız.” Utanma, ehlinden oku, öğren. Çünkü, herşeyin ilmi cehlinden daha güzeldir, ister halk olsun, ister pâdişâh olsun, âlimlere herkes muhtaçtır.

Güzel Huy:

Ey ser-âmed-i gûher-i bahr-i hayât,
Nüsha-i münteheb-i hüsn-i sıfat.

Hüsn-i ahlâka değil erzânî,
Çîn-i ebru girih-i pîşânî.

Verir âyin-i kalbe işrâk,
Vüs’at-i meşreb ü tıyb-i ahlâk.

Hande rûluk eser-i rahmetdir,
Turş-rûluk sebeb-i nefretdir.

Hûy-i bed âdet-i bed meşreb-i bed,
Eder erbâbını merdûd-i ebed.

Etme erbâb-ı tekebbürle suhan,
Ol gürîzân mütekebbirlerden.

Hem-nişîn olmak olursa nâ-çâr,
Sen ana eyle tevâzu’ izhâr.

Ukalâ gerçi şekerler yediler,
Sana kibr edene kibr et dediler.

Likigavgâya çıkar bir yanı,
Sen tevâzu’la savuşdur anı.

Tutalım çarha erişmiş câhın,
Yine ednâ kulusun Allahın.

Unf ile halkı “kapundan sürme,
Kimseye dâmen ü dest öptürme.

Ne kadar câhın olursa âlî,
Dâmenin buseden olsun hâli.

Halka ver rıfk ü tevâzu’la selâm,
Zor ile eyleme teklîf-i kıyâm.

Sana ta’zim olunursa ne güzel,
Etmeyen câhil ile etme cedel.

Sende amade ise şerm ü edeb,
Olur elbette mürââta sebeb.

Şermdir gâje-i rûyi îmân,
Bî-hayâlık iki âlemde yaman.

Hüsn-i hulk ile gözet âdabı,
Gör haya içre olan şâdâbı.

Keşf-i râz eyleme bigânelere,
Verme yol meclise dîvânelere.

Herkesi mahrem-i esrâr etme,
Sırrını zîver-i bâzâr etme.

Herkesin kavlini sâdık sanma,
Cümlesin lîki münâfık sanma.

Kimsenin medhine mağrur olma,
Kesr-ı nefs eylemeden dûr olma.

Olur âlûde-i çirkâb-ı riya,
Yüzüne karşı olan medh ü sena.

Varma gayrın evine bî-da’vet,
Ola amma o da ehl-i hirfet.

Vardığın meclis ola ehl-i reşâd,
Olmaya encümen-i fisk ü fesâd.

Olma meclisde ne pür-gû ne hamûş,
Vakt ile gah zeban ol gehi gûş.

Olur insanda zeban bir, iki gûş,
Sen dahî söyle bir, ol iki hamûş.

Kimseye verme huşunetle cevâb,
Lütf ile izzet ile eyle hitâb.

Kimsenin aybını urma yüzüne.
Gûşunu bâb-ı kabûl et sözüne.

Eyleme kimseyi ta’a techîl,
Etme mahlûk-ı Hudâyı tahcîl.

Hele n’eylersen et ey rûh-ı revân,
Olma hâtır-şiken ü tûnd-zebân.

Açıklaması: “Ey hayat denizinin en değerli incisinin başta bulunanı ve güzel sıfatların seçilmiş nüshası oğul! Güzel ahlâkta, çatık kaşlı ve çatık alınlı olmak uygun değildir. Kalb aynasını güzel ahlâk parıl parıl parlatır. Güler yüzlü olmak rahmet eseridir. Asık suratlı olmak ise nefretin sebebidir. Kötü huy, kötü âdet ve kötü gidiş; sahibini dâima kovulmuşlardan eder.

Kibirli insanlarla konuşma onlardan kaç, kibirlilerden dâima kaçıcı ol, şayet böyle insan ile beraber bulunmaya mecbûr kalırsan, sen ona tevâzu göstermeye bak. “Akıllılar şeker gibi tatlı söylediler” ve; “Sana kibir satana karşı, sen de kibirli ol” dedilerse de, bunun bir yanı kavgadır. Sen bunu tevâzu ile savuştur.

Diyelim ki, makamın göklere ermiş, fakat sen yine, Allahü teâlânın en bayağı bir kulu olduğunu unutma. Halkı hiddet ve şiddet ile kapından kovma ve kimseye el etek öptürme. Makam ve i’tibârın ne kadar yüksek olursa da, yine eteğini kimse öpmesin.

İnsanlara yumuşaklıkla ve alçak gönüllülükle selâm ver. Zorla onlara senin için ayağa kalkma ve saygı külfetini yükleme. Sana hürmet ederlerse ne güzel, fakat sana hürmet etmeyen câhille de münâkaşa etme. Eğer sende haya ve edeb varsa, elbette herkes sana saygı gösterir. İmân yüzünün süsü hayadır. Hayâsızlık iki âlemde de çok kötüdür. Güzel huylu ol. Güzel ahlâk ile edebleri gözet. Haya içinde ne kadar güzellik ve tazelik vardır, gör. Başkalarına sırrını açma ve kendini bilmezleri meclisine kabûl etme. Herkesi sırdaş edinme ve sırrını ağızlardan ağızlara dolaştırma. Herkesin sözünü doğru sanıp kanma. Ama herkesi de münâfık sanma. Kimsenin methiyle gurûrlanma. Dâima kendi nefsini ayaklar altına al. İnsanın yüzüne karşı yapılan medh ve övgüler riya pisliğine bulaşmıştır.

Başkasının evine da’vet edilmeden gitme. Da’vet eden kimse de gönül ehli olmalıdır. Gittiğin meclis doğru yolda olanların toplandığı bir yer olmalı, fısk ve fesat cemiyeti olmamalıdır.

Bir mecliste ne fazla konuş, ne de sus. Zamanı gelince konuş ve dinle. İnsanda, dil bir, kulak ikidir. Sen, bir söyle iki dinle. Kimseye sertlik ve kabalıkla cevap verme. İyilik ve saygı ile insanlara hitâb et. Kimsenin ayıbını yüzüne vurma. Kulağını insanların doğru sözüne kabûl kapısı yap.

Kimsenin bilgisizliğini asla ortaya çıkarma. Allahü teâlânın yarattığı bir kulu utandırma ve küçük düşürme.

Ey canımın canı, bilhassa ne yaparsan yap, gönül kırma, sert sözlü de olma.

Nemmâmlık:

Ey sebak-hân-i Kitab-ı ülfet,
Edeb-âmûz-ı rüsûm-i sohbet.

Etme zinhar sakın nakl-i kelâm,
Olma pâ-zeng-i kelâm-ı nemmâm.

Satma ber-kâide-i dellâli,
Kîse-i gûşe giren akvâli.

Bezmden bezme götürme suhanı,
Eyle sandûk-ı emânet deheni.

Hâce-i mes’ele-âmûz-i edeb,
Dedi, meclisler emânettir hep.

Boğazı boş ne sek-serler olur,
Ki suhan nakline sür’atle solur.

Tâ yetiştirmiyecek oturamaz,
Haberin söylemedikçe duramaz.

Nefsine iki nefes cebredemez,
Saded açılmağa da sabredemez.

Ne işitmişse ânı nakl eyler,
Birazın da kîsesinden söyler.

Âhıretde hod işi vaveyla,
Katl’den fitne eşedd dedi Huda.

Kırk konak azl ile nasbın haberi,
Nâil-i zevk eder ol derideri,

Kendi aklında olan güm-hıredân,
İstimâ’ından olurlar şâdân,

Geçinip zulmlerince ukalâ,
Biri birinden ederler ihfâ.

Yine ümmîdim odur ki Allah,
Seni bu gaileden ede agâh.

Şerr ile olmayasın âlûde,
Dü cihanda olasın asude.

Açıklaması: Ey arkadaşlık kitabından ders okuyan, sohbet usûllerinin güzel edebini öğrenen oğul! Sakın bir meclisten başka bir meclise söz götürme. Koğucuların, arabozucuların sözüne ulak olma. Tellâl misâli sen de kulak kesene giren sözleri satma. Meclisten meclise söz götürme, ağzını emânet sandığı yap.

Edebin nasıl olacağını öğreten Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Meclislerde söylenen sözler hep emânettir” buyurdu. Boşboğaz nice köpek başlılar (akılsızlar) vardır ki, soluk soluğa söz taşımak için fırsat bekler. O sözü yetiştirmedikçe oturamaz. O haberi vermedikçe duramaz. Nefsini iki nefes (birazcık) olsun zorlayıp, o mes’elenin ortaya çıkmasını bekleyemez.

Ne duymuş ise onu götürür! Anlatırken biraz da kendisi uydurur. Bunların işi âhırette ağlayıp sızlamadır. Çünkü Allahü teâlâ; “Fitne, adam öldürmekten daha kötüdür” buyurdu. Kırk konaklık bir yere azl veya ta’yin haberini ulaştırmak, o nemmâmı ne zevklere kavuşturur. Kendini akıllı sanan aklını kaybetmişler de, onları dinlemekten zevk duyarlar. Kendi zanlarınca akıllı geçinip, birbirinden bu haberi gizlerler.

Yine ümidim odur ki, seni bu dertten, sıkıntıdan Allahü teâlâ uyandırır. Kötülüğe bulaşmayasın, böyle olursan, iki cihanda da rahat ve neş’eli olursun.

Gazel:

Bâğ-ı dehrin hem hazânın hem baharın görmüşüz,
Biz neşâtı da gamın da rûzigârın görmüşüz.

Çok da mağrur olma kim meyhâne-i ikbâlde,
Biz hezârân mest-i mağrurun humarın görmüşüz.

Top-ı âh-ı inkisara pây-dâr olmaz yine,
Kişver-i câhın nice sengîn hisârın görmüşüz.

Bir hurûşiyle eder bin hâne-i ikbâli pest,
Ehl-i derdin seyl-i eşk-i inkisârın görmüşüz.

Bir hadeng-i cân-güdâz-ı âhdır sermâyesi,
Biz bu meydânın nice çâbük-süvârin görmüşüz.

Kâse-i deryûze tebdîl olur câm-ı murâd,
Biz bu bezmin Nâbîyâ çok bâde-hârın görmüşüz.

Açıklaması: Biz, dünyâ bağının hem sonbaharını, hem de baharını gördük. Neş’eyi ve gam zamanını da gördük geçirdik.

Baht açıklığı meyhânesinde pek mağrur olma. Çünkü, binlerce gurûr sarhoşunun, sonunda baş ağrısı çektiğini gördük.

Biz mevki-makam ülkesinin pekçok sağlam sanılan hisarının, kalbi kırık olanların; “Âh!” topu karşısında ayakta duramayıp yıkıldığını da gördük.

Kalbi kırıkların bedduâ gözyaşları selinin bir kabarması ve dert sahiplerinin bir acıklı bağırışı binlerce ikbâl evini yıkmıştır. Biz bunu da gördük.

Mazlûmun sermâyesi can eritici bir; “Âh!” okudur. Fakat biz bu meydanda (dünyâda) bu okla vurulan nice hızlı ata binici süvari gördük.

Hırs kadehi birgün dilenci çanağına döner. Ey Nâbî biz bu dünyâ meclisinde pekçok eğlenenler de gördük, onların hiçbiri isteklerine kavuşamadılar.

Nâbî’nin yazmış olduğu ba’zı beytler:

Âlem-i peste nüzûlün sebebin idrâk et,
Anla dolâb ile delvin amelin câh üzre.

Alçak gönüllü olmanın sebebini düşün ve anlamaya gayret et. Bir kuyu üzerinde dönen bostan dolabına bak. Onun kovaları aşağıya, dibe kadar iniyor, fakat su dolup yukarıya yükseliyor, insanlar da, tevâzu sayesinde, maddî, ma’nevî ni’metlere kavuşurlar.

Tohum olmayınca hâk-nişîn bulmaz irtifa
Olmaz cihanda kimse azîz, olmadan zelîl.

Tohum, toprağın içine girmeden (toprakla bir olmadan) toprak üstüne boy atıp yükselemez. Bunun gibi insanoğlu da tevâzu ile aşağıya inmedikçe, lâyık olduğu makam ve mevkîye ulaşamaz.

Lâzım gelirdi serv ü çenârda mî vedar,
Fazl ü hünerde medhâli olsa kıyâfetin.

Eğer fazilet ve hüner sahibi olmakta kılık ve kıyâfetin, görünüş ve azametin bir te’sîri olsaydı, servi ve çınar ağaçları da meyveli birer ağaç olurdu.

Tenbe-hâk-i acz olan şebnem gîbî üftâdenin,
Cümleden evvel yeten hurşîd olur imdâdına.

Toprağa düşen bir çiy damlasının imdâdına güneş yetişip, nasıl onu tekrar buğu hâline getirerek semâlara çıkarıyorsa, alçak gönüllülük gösteren insanların da imdâdına Allahü teâlâ yetişir.

1) Kâmûs-ul-a’lâm cild-6, sh. 4534

2) Hayriyye

3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1052

4) Rehber Ansiklopedisi cild-13, sh. 11İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NABLÜSÎ (Abdülganî bin İsmâil)

Osmanlılar devrinde yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimi ve kerâmetler sahibi bir velî. İsmi, Abdülganî bin İsmâil bin Abdülganî bin İsmâil bin Ahmed bin İbrâhim en-Nablüsî ed-Dımeşkî’dir. 1050 (m. 1640) senesi Zilhicce ayının beşinde Şam’da dünyâya geldi. Oniki yaşında iken babası vefât etti. Yetim olarak büyüdü. Zamanının en büyük âlimlerinden ilim tahsil etti. Edebiyat, fıkıh, tefsîr, hadîs ilimlerinde ve tasavvufta çok derin âiim olarak yetişti. Kadirî ve Nakşibendî yollarına intisâb etti, bağlandı. Yirmi yaşında ders okutmaya ve kitap yazmaya başladı. İstanbul, Mısır ve Hicaz’da ders verdi. Çeşitli ilimlerde ikiyüzden fazla değerli kitap yazdı. İmâm-ı Birgivî’nin “Tarîkat-ı Muhammediyye” kitabının şerhi olan, “Hadîkat-ün-Nediyye” kitabı çok kıymetli olup, meşhûrdur. Şam matbaasında ilk basılan eser onun “Evrâd” kitabıdır. “Keşf-ün-nûr an eshâb-il-kubûr” kitabında, evliyânın öldükten sonra da kerâmet sahibi olduklarını ve rûhlarından istifâde edileceğini çok güzel anlatmaktadır. “Hülâsat-üt-tahkîk” kitabı, mezheblerin birleştirilemeyeceğini isbât etmektedir. Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin eserlerini gayet dikkatle okumuştur. Zamanındaki ba’zı velîler ile görüşerek, zâhir ve bâtınını nûrlandırmıştı. 1143 (m. 1731) senesi, Şa’bân ayının yirmidördüncü günü Şam’da vefât edip, oraya defnedildi.

Abdülganî Nablüsî’nin annesi hâmile iken, babası İsmâil bin Abdülganî İstanbul’a gitmişti. O zaman, Şam’da bulunan evliyâdan Şeyh Mahmûd adında bir zât, İsmâil bin Abdülganî’nin hanımına bir dirhem gümüş hediye gönderip, bir erkek çocuğu olacağını müjdeledi ve; “Bu çocuğun ismini Abdülganî koysun. Çünkü o Allahü teâlânın ihsânına ve iltifâtına kavuşacaktır” diye haber verdi.

Şeyh Mahmûd, bu çocuğun doğumundan günlerce önce vefât etti. Doğduktan sonra, ona bu zâtın söylediği isim kondu. Babası, küçük yaşta iken ona Kur’ân-ı kerîmi okutup öğretti. 1062 (m. 1652) senesinde babası vefât etmesine rağmen, ilim tahsiline ara vermedi. Fıkıh ve usûl-i fıkıh ilimlerini; Hanefî âlimi Şeyh Ahmed-i Ka’î’den, nahiv, me’ânî, beyân ve sarf ilimlerini; Şam’da oturan Şeyh Mahmûd-i Kürdî’den, hadîs ve ona âit ıstılâhları; Hanbelî mezhebi âlimlerinden Abdülbâkî’den tesfsîr ve nahvi; Şeyh Mahmûd-ı Mehâsinî’den okudu. Bütün bu hocaları, ona icâzet (diploma) verdiler. Ayrıca Necmüddîn-i Gazzî’nin dersine de devam edip, ondan da icâzet aldı. Bunlardan başka; Şeyh Muhammed bin Ahmed el-Üstüvânî, Şeyh İbrâlüm bin Mensûr el-Fettâl, Şeyh Abdülkâdir bin Mustafa es-Safûrî, Şam’da Nakib-ül-eşrâf Seyyid Muhammed bin Kemâleddîn el-Hüseynî el-Hasenî bin Hamza, Şeyh Muhammed el-Aysâvi, Hüseyn bin İskender er-Rûmî, “Şerh-ut-Tenvîr” kitabının müellifi Şeyh Kemâleddîn-i Aradî ve Muhammed bin Berekât el-Kevâfî gibi pekçok âlimden ders alıp, ilim tahsil etti. Mısır’da, Şeyh Ali Şebrâmelisî de ona icâzet vermişti. Tasavvufta, Kâdiriyye yolunu Seyyid Abdürrezzâk el-Hamevî el-Geylânî’den, Nakşibendiyye yolunu da, Şeyh Saîd el-Belhî’den ta’lîm eyledi. Bu iki yolun feyz ve ma’rifetlerine kavuştu. Evliyâlıkta yüksek derecelere erişti.

Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) medheden, öven çok güzel bir şiir yazdığında, ba’zıları bu şiirin kendisine âit olmadığını iddia edip, ona şerh yazmasını teklif ettiler. O da bu teklifi kabûl edip, bir ay içinde bu şiirine bir cild hâlinde çok güzel şerh yazdı. Bundan başka bir şiir daha yazdı. Böyle olan meşgûliyeti bir müddet devam etti.

Abdülganî Nablüsî hazretleri sabahleyin erkenden Câmi-i Emevî’ye gidip, çeşitli dersler okutur ve ikindiden sonra da, Câmi-i Sagîr’de devam ederdi. Sonra da, İmâm-ı Nevevî’nin, Hadîs-i Erba’în, Ezkâr-in-Neveviyye ve başka eserleri okuturdu. Sonradan bu hâlini terk ederek yedi sene müddetle, Şam’daki Emeviyye Câmii yakınında bulunan evinden dışarı çıkmadı. Evinde, Muhyiddîn-i Arabî’nin ve Afîfüddîn-i Tilmsânî’nin tasavvufla ilgili eserlerini tetkik ve mütâlâa etti. Bu yüksek zâtların feyz ve bereketlerine kavuştu. Devamlı ibâdet ve istiğfar ile meşgûl olunca, kendisini yüksek hâller kapladı. Şaşılacak hâller içinde kaldı. Ledünnî ma’rifetlere erişti. Zâhirî ve bâtınî ilimlerde çok yükseldi. Rabbinin ihsânları, yağmur gibi üzerine yağdırıldı. Kalb gözü açıldı. Şamlılardan onun bu hâlini çekemeyenler, aleyhinde uygunsuz sözler söylemeye başlayınca, tekrar ortaya çıkıp, kendisine müracaat edenlere kapısını açtı. Yeniden ilim öğretmeye, va’z ve nasîhata, insanlara doğru olanı anlatmaya başladı. İkbâli ve şöhreti o kadar yükseldi ki, onun kapısı, feyz ve bereketlerine kavuşmak isteyenlerle dolup taştı. Uzaktan ve yakından, bölük bölük insanlar ona geldiler. Herkes ondan ilim öğrenmeye ve makbûl olan duâsından istifâde etmeye çalışıyordu. İlim talebeleri ve tasavvuf yolcuları, onun evini sığınak yapmışlardı.

Abdülganî Nablüsî, 1075 (m. 1664) senesinde İstanbul’a gelip, bir müddet burada kaldı ve ders okuttu. 25 yaşlarında iken Bağdat’a gittiği ve orada da kaldığı kaynaklarda zikredilmektedir. Daha bu yaşlarında, tasavvufta yüksek derecelere kavuşması, onu çok meşhûr etti. Gerek zamanının meşhûr evliyâsını tanımak ve sohbetlerinde bulunmak, gerekse önceki evliyânın kabirlerini ve mukaddes makamları bulup ziyâret etmek maksadı ile, birçok yerlere gidip, bilhassa kendi memleketi dâhilinde çok seyahatler yapmışmıştır. 1100 (m. 1688) senesinde Bikâ’ya, bir sene sonra Lübnan’a, Kudüs’e ve Halîlurrahmân’a, 1105 (m. 1693) senesinde Mısır’a, 1108 (m. 1696) senesinde Hicaz ve 1112 (m. 1700) senesinde Trablus’a gitti. 1114 (m. 1702) senesinde yeniden Şam’a gelerek, eski yeri olan Sâlihıyye’ye yerleşti. Bu ziyâretlerini ve seyahatlerini kitap hâlinde yazdı.

Nablüsî, 1119 (m. 1707) senesinde, Şam’daki Selîmiyye Câmi-i şerîfinde, Şeyh-i Ekber Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin mezarı yanında, Beydâvî tefsîrini okutmaya başlamıştı. O, kendisini güzel ahlâk, beğenilen sıfatlar ve huylar ile süslemişti. Herkese iyilik etmek için elinden geleni yapardı. Torunlarından Kemâlüddîn Muhammed el-Gazzî el-Âmirî, tercüme-i hâlini anlatan müstakil bir kitap yazmıştır.

Yûsuf-i Nebhânî, “Câmi’u kerâmât-il-evliyâ” adındaki eserinde diyor ki: “Abdülganî hazretleri, Hanefî mezhebi âlimlerinin büyüklerinden, ma’rifet sahibi evliyânın meşhûrlarındandır. Çok hârika ve kerâmetler sahibidir. En büyük kerâmeti, sayılamayacak kadar çok kitap yazmasıdır. Eserlerinin hepsi de güzeldir. Hayatında ve vefâtından sonra çok kerâmetleri görülmüştür. O, zamanının kutb-ı aktâbı idi.”

Eserleri: İslâm âleminde en çok kitap yazanlardandır. Kitaplarından yüzseksenden ziyâdesinin ismi, “Kâmûs-ül-a’lâm”ın dördüncü cildinin 3081-3083. sahifelerinde, “Silk-üd-dürer”, “Câmi’u kerâmât”, “Esmâ-ül-müellifîn” ve “İzâh-ül-meknûn” kitaplarında yazılıdır. Başlıcaları şunlardır: 1- Tahrir-ül-hâvî bi-şerh-i tefsîr-il-Beydâvî: Üç cildlik bir eserdir. 2- Bevâtın-ül-Kur’ân ve mevâün-ül-irfân: Manzûm bir tefsîrdir. 5000 beyt kadardır. 3- Kenz-ül-hakk-ü-mübîn fî ehâdîs-il-mürselîn, 4-Hadîkat-ün-nediyye şerh-ut-tarikat-il-Muhammediyye: Birinci cildi İstanbul’da Hakîkat Kitabevi tarafından neşredilmiştir. 5- Zehâir-ül-mevârîs fi’d-delâleti alâ mevâdı’ıl-ehâdîs, 6- Cevâhir-ün-nüsûs fî hall-i kelimât-il-füsûs liş-Şeyh Muhyiddîn ibn-il-Arabî, 7- Keşf-us-sirr-ıl-gâmid fî şerh-i Dîvân-ı İbn-i Fârıd, 8-Zehr-ül-hadîka fî tercemet-i ricâl-it-tarîka, 9- Humret-ül-hıssîn ve renet-ül-elhân, 10- Şerhu risâleti Şeyh Arslân, 11- Tahrîk-ül-Oklîd fî feth-ı bâb-ıt-tevhîd, 12- Lem’ân-ül-berk-in-necdî şerh-u tecelliyât-ı Mahmûd Efendi, 13- El-Me’ârif-ül-gaybiyye fî şerhi ayniyyet-il-cîliyye, 14- İtlâk-ül-kuyûd şerhu Mir’ât-il-vücûd, 15- Zıll-ül-memdûd fî ma’nâ vahdet-il-vücûd, 16- Râihat-ül-Cennet, 17- Feth-ül-muîn-ül-mübdî şerhu manzûmet-i Sa’dî Efendi, 18- Def-ul-ihtilâf min kelâm-il-Kâdî, vel-Keşşâf, 19- İzâh-ül-maksûd min ma’nâ vahdet-il-vücûd, 20- Kitâb-ül-vücûd-il-hak vel-hitâb-is-sıdk, 21-Nihâyet-üs-sû fî hılyet-ir-Resûl ( aleyhisselâm ), 22- Miftâh-ül-ma’ıyye fî şerhı risâlet-in-Nakşibendiyye, 23- Bakıyyet-ullahi hayrun ba’del-fenâi fis-seyr, 24-Mecâlis-uş-Şâmiyye fî mevâ’ızı ehl-il-bilâd-ir-Rûmiyye, 25- Tevfîk-ur-rütbe fî tahkîk-ıl-hutbe, 26- Tulû’us-sabâh alâ hutbet-il-misbâh, 27- El-Cevâb-üt-tâm an hakîkat-il-kelâm, 28- Tahkîk-ül-intisâr fî ittifâk-ıl-Eş’arî vel-Mâtüridî alel-ihtiyâr, 29- Kitâb-ül-cevâb anil-es’ilet-il-mieti vel-ihdâ ves-sittîn: 161 mes’elenin cevâbı. 30- Bürhân-üs-sübût fî türbeti Hârût ve Mârût, 31-Lem’ân-ül-envâr, 32- Tahkîk-üz-zevkı ver-reşf fî ma’nâ’l-muhâlefeti beyne ehl-il-keşf, 33- Ravd-ül-enâm fî beyân-il-icâzeti fil-menâm, 34- Safvet-ül-asfiyâ fî beyân-il-fazîleti beyn-el-enbiyâ, 35- Kevâkib-üs-sâri fî hakîkat-il-cüz’-il-ihtiyâri, 36-Envâr-üs-sülûk fî esrâr-il-mülûk, 37-Ref-ür-reyb an hazret-il-gayb, 38-Tahrikü silsilet-il-vedâd fî mes’elet-i halk-ı efâl-il-ıbâd, 39- Zebîd-ül-fâide fil-cevâbi anil-ebyât-il-vâride, 40- En-Nazar-ül-müşerrefî fî ma’nâ kavl-iş-şeyh Ömer, 41- Es-Sırr-ül-muhtebî fî darîh-ı İbn-il-Arabî 42- El-makâm-ül-esmâ fî imtizâc-il-esmâ, 43- Katrat-üs-semâ ve nazrat-ül-ulemâ, 44-El-Fütûhât-ül-medeniyye-fil-hadarât-il-Muhammediyye, 45- El-Feth-ül-mekkî vel-lemh-ül-melikî, 46- El-Cevâb-ül-mu’temed an süâlât-ı ehl-is-Safd, 47-Lem’at-ün-nûr-ül-mudiyye, 48-El-Hâmil fil-mülk vel-Mahmûl fil-felek fî ahlâk-ın-nübüvveti ver-risâleti vel-hilâfeti vel-mülk, 49- En-Nefehât-ül-münteşire fil-cevâbi anil-es’ilet-il-aşere, 50- El-Kavl-ül-ebyen fî şerh-ı akîdet-i ehl-i Medyen, 51- Keşf-ün-nûr an eshâb-il-kubûr İstanbul’da Hakîkat Kitabevi tarafından neşredilmiştir. 52- Bezl-ül-ihsân fî tahkîk-ı ma’n-el-insân, 53- El-Kavl-ül-Âsım fî kırâet-i Hafs: Bu eserini, “Kaf’ kâfiyesi üzerine nazm hâlinde yazmış ve bu nazmı şerh etmiştir. 54- Sarf-ül-ınân ilâ kırâat-i Hafs bin Süleymân, 55- El-Cevâb-ül-mensûr vel-manzûm an süâl-il-mefhûm, 56- Kitâbü ilm-il-melâha fî ilm-il-felâha, 57- Ta’tir-ül-enâm fî ta’bîr-il-menâm, 58-El-Kavl-üs-sedîd fî cevâz-i halef-il-va’id ver-reddü aler-recül-il-anîd, 59- Redd-üt-ta’nîfi alel-mu’annif, 60- Hediyyet-ül-fakîr ve tehiyyet-ül-vezîr, 61-Kalâid-ül-ferâid fî mevâid-il-fevâid: Fıkıh bâblarına uyarak Hanefî mezhebi fıkhı anlatılmaktadır. 62- Kitâbü rey’-ıl-ifâdât fî rub’ıl-ibâdât, 63-Kitâb-ül-metâlib-il-vefiyye Şerh-ül-ferâid-is-seniyye, 64-Dîvân-ül-hakâik ve meydân-ür-rakâik, 65-Dîvân-ül-medâih-ın-Nebeviyye, 66- Dîvân-ül-gazeliyyât, 67-Humrat-ü Bâbil gınâ-ül-belâbil, 68-Gays-ül-kabûl Hemâ, 69-Reful-kisâ an ibâret-il-Beydâvî fî sûret-in-Nisâ, 70-Cem’ul-eşkâl ve nef’ul-eşkâl, 71-El-Ikd-ün-nazîm fil-kader-il-azîm, 72-Özr-ül-eimme fî nush-il-ümme, 73-Cem’ul-esrâr fî men’ıl-eşrâr, 74-Cevâbü sü’âlin verede min taraf-i batrik-in-nasârâ, 75-Feth-ül-kebîr, 76-Keşf-üs-setr, 77-Reful-iştibâh, 78-Bast-üz-zirâ’ayn, 79-Hakk-ül-yakîn ve hidâyet-ül-müttekîn, 80-İrşâd-ül-mütemelli fî teblîg-i gayr-il-musallî. 81-Keyfiyet-ül-müstefid fî ilm-it-tecvîd, 82-Sadh-ul-hamâme fî şürût-ıl-İmâme, 83-Tuhfet-ün-nâsik fî beyân-il-menâsik, 84-Bugyet-ül-müktefi fî cevâz-il-huffil-Hanefî, 85-Er-Redd-ül-vefî, 86-Hilyet-üz-zeheb-il-İbrîz fî rıhlet-i Ba’lebek vel-Bikâ’il-azîz, 87-Verenet-ün-nesîm ve gânet-ür-rahîm, 88-Feth-ul-infilâk, 89-El-Hazret-ül-ünsiyye fi’r-rihlet-il-kudsiyye, 90-Redd-ül-metîn alâ müntekıs-ıl-Ârif-i Muhyiddîn, 91-El-Hakîkatü vel-mecâz fî rihlet-i bilâd-iş-Şâm ve Mısr vel-Hicâz, 92-Vesâil-üt-tahkîk fî fedâil-it-tedkîk: ilmî mektûplardır. 93-İzâh-ud-delâlât fî simâ’-ıl-âlât, 94-Temyîz-ül-ıbâd fî seken-il-bilâd, 95-Refuz-zarûre, 96-Risâletün fil-hassi alel-cihâd, 97-Ref us-sütûr, 98-El-İbtihâc fî menâsik-il-hac, 99-Ecvibet-ül-ünsiyye anil-es’ilet-il-kudsiyye, 100-Tatbîb-ün-nüfûs fî hükm-il-mekâdim ver-ruûs, 101-El-Gays-ül-münbecis fî hükm-il-masbûg bin-necs, 102-İşrâk-ül-me’âlim fî ahkâm-il-mezâlim, 103-Eş-Şemsü alâ cenâh-ıt-tâir 104- El-Keşfü vet-tibyân, 105-En-Ni’am-üs-Sevâbiğ, 106-Sür’at-ül-intibâh li-mes’elet-il-iştibâh, 107-Tuhfet-ur-râki’ıs-sâcid fî cevâzi-il-i’tikâf fî fenâ-il-mesâcid, 108-Hülâsat-üt-tahkîk fî beyânı hükm-it-taklîd vet-telfîk, 109-İbânet-ün-nass fî mes’elet-i kass, 110-Es-Sulhü beyn-el-ihvân fî hükmi ibâheti şürb-id-duhân: Bu eserinde tütünün mübah olduğunu delîllerle isbât etmektedir. Bu kitap Süleymâniye ve Nûr-u Osmaniye kütüphânelerinde vardır.

“Hadîkat-ün-Nediyye” kitabında buyuruluyor ki:

“Günahlardan sakınmayan müslümanların ibâdetleri sahih olsa da, kabûl olmaz. Çünkü hadîs-i şerîfde; “Bid’at sahiblerinin ibâdetleri kabûl olmaz” buyuruldu. Küfürden sonra günahların en büyüğü bid’at sahibi olmak, ya’nî Ehl-i sünnet i’tikâdından ayrılmaktır.”

“Hür kadının, zevci veya ebedi mahrem akrabasından biri yanında bulunmadan, yalnız veya başka kadınlarla yahut, âkil, baliğ ve sâlih olmayan mahremi ile üç günlük yola gitmesi haramdır. Bir veya iki erkeğin sefere gitmesi mekrûhtur. Üç erkeğin gitmesi mekrûh olmaz. Dört erkeğin gitmesi ve içlerinden birini emîr (başkan) seçmeleri sünnettir.”

“Üzerinde İslâm harfleriyle yazılmış bir yazı, hattâ bif harf bulunan kâğıdı, örtüyü, seccadeyi yere koymak yere sermek tahrîmen mekrûhdur. Bunları her ne için olursa olsun kullanmak ve yere sermek, hakaret etmek olur. Hakaret etmek için sermek veya kullanmak küfür olur. Duvara yazmak, yazıyı asmak caiz olur denildi. Buradan anlaşılıyor ki, üzerinde Kâ’be, câmi resmi veya yazı bulunan seccâdeleri namaz kılmak için yere sermek caiz değildir. Bunları zînet (süs) için duvara asmak caiz olur.”

“Sünnet iki türlüdür Sünnet-i hüdâ ve sünnet-i zevâid. Sünnet-i hüdâ, câmide i’tikâf etmek, ezan ve ikâmet okumak, cemâat ile namaz kılmak gibidir. Bunlar, İslâm dîninin şiarıdır. Bu ümmete mahsûsdurlar. Beş vakit namazdan üçünün revâtib, ya’nî müekked sünnetleri de böyledir. Sünnet-i zevâid, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) giyim, yemek, içmek, oturmak, barınmak, yatmak ve yürümekteki âdetleri ve iyi işlere sağdan başlamak, sağ eli ile yiyip içmek gibidir.”

“Namaz vakti daraldığı zaman farzdan evvelki sünneti kılmak, farzın kazaya kalmasına sebep olursa, bu sünneti kılmak haram olur. Farz olmayan birşeyi yapmak için, farzı terk etmek caiz değildir.”

“And vererek, meselâ; “Allah aşkına” diyerek bir kimseden dünyâlık şey istemek caiz değildir. Hadîs-i şerîfte, bunların mel’ûn oldukları bildirildi.”

“Birinin evine, odasına, bahçesine girileceği zaman izin istemek vâcibdir. Kapıya vurarak, zili çalarak veya seslenerek, meselâ selâm vererek izin istemeden içeri girmemelidir. Ana-baba, çocuğunun; çocuk, bunların odasına gireceği zaman da izin istemelidir. İzin üç defa istenir. Birincisinde izin verilmezse, bir dakika kadar sonra, ikinci defa istemeli, yine verilmezse, üçüncü defa istemelidir. Yine izin verilmezse, (dört rek’at namaz kılacak kadar beklemiş ise) içeri girmemeli, gitmelidir. Kapı aralanırsa, aradığı kimseyi sormadan önce, kendini tanıtmalıdır. İçeri girmeğe rızâsı olduğu bilinen kimsenin yanına izin almadan girilebilir.”

“Kur’ân-ı kerîmdeki duâları okurken değiştirmek, Kur’ân-ı kerîmi kasten değiştirmek olur. Âlimlerimiz sözbirliği ile bildiriyor ki, Kur’ân-ı kerîmde bulunmayan bir harfi ekleyen veya bir harfini değiştiren imansız olur.”

“Fitneye sebep olacak nasihati yapmamalıdır. Gücü, kuvveti, selâhiyeti olan nasihat etmez ise “Müdâhene” olur, haram olur. Gücü yettiği hâlde, fitne çıkarmamak için nasihat etmezse, “Müdârâ” denir, caiz olur. Hattâ müstehâb olur. Güç kullanmak, hükümet adamlarının vazîfesidir. Alay edenlere, zarar yapacaklara nasihat verilmez. Nasihat, birinin yüzüne karşı olmamalı, umûmî olarak, ortada söylenmelidir. Hiç kimse ile münâkaşa etmemelidir. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) biri geldi. Onu uzaktan görünce; “Kabilesinin en kötüsüdür” buyurdu. Odaya girince, gülerek karşılayıp, iltifat eyledi. Gidince, hazret-i Âişe, sebebini sordu. “İnsanların en kötüsü, zararından kurtulmak için yanına yaklaşılmayan kimsedir” buyurdu. O, müslümanların başında bulunan bir münâfık idi. Müslümanları onun şerrinden korumak için müdârâ buyurdu. Fıskı, fuhşu, zulmü açık, ya’nî herkes arasında yayılmış olanı başkalarına söylemek gıybet olmıyacağı ve şerrinden korunmak için müdârâ caiz olduğu buradan anlaşılmaktadır. Hadîs-i şerîfde; “İnsanlara müdârâ için gönderildim” buyuruldu. Dîni ve dünyâyı korumak için dünyalık vermeğe “Müdârâ” denir. Dünyalık ele geçirmek için dîni vermeğe “Müdâhene” denir.”

“Hadîs-i şerîfde; “La ilahe illallah ehline kâfir demeyiniz! Bunlara kâfir diyenin kendisi kâfir olur” buyuruldu. Bu hadîs-i şerîf; “La ilahe illallah ehli” ya’nî, “Ehl-i kıble” olan kimse, icmâ’ ile zarurî olarak bildirilmemiş inanılacak şeylerden şüpheli nassları (âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîfleri) yanlış te’vîl ederek, Ehl-i sünnetin doğru yolundan ayrılınca veya başka bir büyük günah işleyince kâfifr olmaz demektir. Fakat, Ehl-i sünnetten ayrılan kimse, tevâtür ile zarurî olarak öğrenilen din bilgilerinden birine inanmazsa, buna “La ilahe illallah ehli” denmez. Böyle kimse imansız olur.”

“Buhârî’nin Ebû Hüreyre’den ( radıyallahü anh ) haber verdiği hadîs-i şerîfde; “Allahü teâlâ; kulum farzları yapmakla bana yaklaştığı gibi başka şeyle yaklaşamaz. Kulum nafile ibâdetleri yapınca, onu çok severim. Öyle olur ki; benimle işitir, benimle görür, benimle herşeyi tutar, benimle yürür, benden her ne isterse veririm. Bana sığınınca, onu korurum buyurdu” denilmektedir. Bu hadîs-i şerîf gösteriyor ki; farzlarla birlikte nafile ibâdetleri yapan, Allahü teâlânın sevgisini kazanır. Bunların duâları kabûl olur. Allahü teâlâ ile işitir, görür, yürür demekten, âlimler çeşitli şeyler anlamışlardır. Ebû Osman Hayri Nişâbûrî buyuruyor ki: “Bu hadîs-i şerîf, onun görmek, işitmek, tutmak gibi her çeşit istediklerini, hemen ihsân ederim demektir.” “İşlerinizde sıkıştığınız zaman, kabirde olanlardan yardım isteyiniz!” hadîs-i şerîfi de, Allahü teâlânın, sevdiği kullarına, ölü iken de bu kuvveti vermiş olduğunu göstermektedir.”

“Başkasının malını ondan izinsiz, zorla almağa, “Gasb etmek” denir. Gasb, haram olduğu gibi, gasb edilen malı kullanmak da haramdır. Başkasının malını izinsiz alıp, kullanıp, sonra geri vermek, malda ayıp ve kusur hâsıl olmasa bile, haram olur. Kendisine vedîa olarak emânet bırakılan veya gasb ettiği malı, parayı ticârette veya başka yerde kullanıp da bundan kazanç sağlamak caiz değildir. Kazandığı şey haram olur. Bunu fakire sadaka vermesi lâzım olur. Birinin malını, parasını şaka olarak da alıp saklamak haramdır. Çünkü, böylece, başkasını üzmüş oluyor. Başkasına eziyet vermek haramdır.”

“Babanın çocuklarına ilim, edeb ve san’at öğretmesi farzdır. Önce, Kur’ân-ı kerîm okumasını öğretmelidir. Sonra îmânın ve İslâmın şartlarını öğretmelidir. Ananın, babanın, okutmak ve terbiye etmek için çocuklarını zorlaması lâzımdır. Kadın, çocuğunun okumasına, ahlâkına ehemmiyet vermezse, kötü yetiştirirse, erkeğin; “Ben râzı değilim. Günâhı senin olsun!” demesi, kendisini kurtarmaz. Kadına hâkim olması, kötülüğe mâni olması lâzımdır. Kadın inâd ederek, fitne çıkarsa veya erkekden gizli yaparsa, erkek günahtan kurtulur.

Anaya, babaya itaat ve ihsân etmelidir. Tâat olan, mübah olan ve günah olmayan şeylerdeki emirlerini yapmalıdır. Zevcenin de, zevcinin günalı olan emirlerini yapmaması lâzımdır. Her me’mûr ve ast için de böyledir. Hiç kimsenin günah işlemek için verdiği emir yapılmaz. Mübah olan işler için verdikleri emirleri yapmak, vâcib değil ise de caizdir. Tâat olan işlerdeki emirlerini yapmak vâcibdir. Yapması caiz olmayan emirlerine karşı isyan etmemeli yumuşak, tatlı cevap vermeli, fakat yapmamalıdır. Ana, baba, en kötü günâhı, hattâ küfrü bile emir etse veya kendileri kâfir ise, onlara karşı gelmek, üzmek yine caiz olmaz. Ana-baba âciz ve fakir iseler, gayr-i müslim olsalar bile, nafakalarını vermek çocuğa vâcibdir. Dedeler, nineler de ana-baba gibidir. Ana baba ve yakın akrabayı ziyâret etmek vâcibdir. Terk etmek büyük günahtır. Hiç olmazsa selâm göndererek, tatlı mektûp yazarak bu günahlardan kurtulmalıdır. Selâmın, mektûbun ve sözle, para ile yardımın miktarı ve zamanı yoktur. Lüzum ve imkânı kadar yapılır. Zî-rahm-i mahrem olmayanlara bunlar vâcib değildir. Bunlar önce anaya, sonra babaya, sonra evlâda, sonra ecdada, ya’nî dedelere, sonra ceddâda ya’nî büyük annelere sonra erkek ve kız kardeşlere, amcalara, halalara, dayılara ve teyzelere yapılır. Bunlardan sonra, mümkün olursa, zî-rahm-i mahrem olmayan amca oğluna, amca kızına ve hala, dayı ve teyze çocuklarına, sonra nikah sebebi ile akraba olanlara, sonra komşulara yardım ve ihsân etmek çok sevâbtır. Ana-baba uygunsuz, hattâ gayr-ı müslim kimseler de olsalar, hizmet etmek, ihsânda bulunmak evlâda vâcibdir. Fakat küfre teşvik ederlerse ziyâretlerine bile gidilmez.”

“Akraba ile ilişiği kesmek büyük günahdır. Erkek olsun kadın olsun, zî-rahm-i mahrem (nikâh düşmeyen) akrabayı ziyâret etmek vâcibdir. Amca kızı gibi nikah düşen yakın akrabayı ve yakın olmayan akrabayı ziyâret vâcib değildir. Fakat bunlara da hediye, selâm yollamak müstehâbdır.”

“Kesb: yaşamak için lâzım olan malları helâlden kazanmağa çalışmak demektir. Kendine evlâdına, ıyâline ve borçlarını ödemeğe lâzım olanları kesb etmek farzdır. Bunun için çalışan sevâb kazanır. Özürsüz terk edene azab yapılacaktır. Kendilerine nafaka verilmesi vâcib olanlara “Iyâl” denir. Borç ödemek farzdır. Ödeyemeden vefât edenin, ödemek niyeti varsa günahlı olmaz. Hadîs-i şerîfde: “Beş vakit namazı kıldıktan sonra, çalışıp helâl kazanmak, her müslümana farzdır” buyuruldu. Peygamberlerin “aleyhimüsselâm” hepsi, çalışıp kazanmışlardır. Çalışmayıp câmide oturarak, Allaha tevekkül ediyorum diyene inanmamalıdır. Bu, çalışmayı terk ettiği için, günah işlemektedir. Sâlih değil, fâsıktır. Bunun kalbi Allahü teâlâya değil, kulların mallarına bağlıdır. Önce sebebe yapışmak, sonra bu sebebin te’sirini Allahü teâlâdan beklemek emrolundu. Muhtaç olduğu malı kazandıktan sonra, fazla çalışmayıp, ibâdet etmek caizdir. Bunun için, çalışmayıp ibâdet edene sû-i zan ve tecessüs etmemelidir. Çünkü ikisi de haramdır. İhtiyâçtan fazla çalışıp, kazandıklarını senelerce saklamak mübahdır. Saklamayıp hayra, hasenata sarf etmek müstehâbdır. Nafile ibâdetlerden daha sevâbdır. Hadîs-i şerîfde; “İnsanların iyisi, insanlara faydası olanlardır” buyuruldu. Öğünmek, kibirlenmek için, ihtiyâçtan fazla kazanmak haramdır.” Görülüyor ki, ehlinin ve ıyâlinin nafakalarını ve borçlarını ödemek için çalışıp, helâl kazanmak, nafile ibâdetleri yapmaktan kat kat daha sevâpdır. Hadîs-i şerîfte; “Eshâbım için fakirlik saadettir. Âhir zamanındaki ümmetim için zenginlik saadettir” buyuruldu.”

“Zarûret olmadan birşey istemek haram olduğu gibi, ücretsiz olarak başkasına iş gördürmek de haramdır. Başkasının çocuğuna, kölesine iş gördürmek ise daha büyük günahdır. Müslim’de, Abdullah İbni Abbâs diyor ki: Çocuklarla oynuyordum. Ansızın Resûlullah geldi. Kapı arkasına saklandım. Yanıma gelip, avucu ile sırtımı okşadı. “Git bana Muâviye’yi çağır” buyurdu. Bu hadîs-i şerîfe göre çocukların, haram olmayan oyunları oynaması ve çocuğa birisini çağırmak için güvenilmesi ve ufak işlerin yaptırılması caizdir. Kendi küçük oğlunu ve kızını ve torunlarını bir işde kullanmak, fakir olana veya çocuğu yetiştirmek için olursa caizdir. Çocuğun, babasına hizmet etmesi vâcibdir.”

Yine Hadika kitabında buyuruluyor ki:

“İmâm-ı Mubammed Şeybâni’ye, mütehassıs olduğu tasavvuf bilgisinde niye bir kitap yazmadığını sorduklarında; “Zühd ve takvâ, ancak, bütün işlerde İslâmiyete uymakla, bâtıl, fâsid ve mekrûh sözleşmelerden sakınmakla elde edilebilir. Bunlar da, fıkıh kitaplarından öğrenilir. Alış-veriş ve başka sözleşmeleri yapacak kimsenin, bunların sahîh ve helâl olması şartlarını öğrenmesi lâzımdır. Bunun için, bu işlerin ilmihâlini öğrenmek her mükellefe farz-ı ayndır. Bu farzın yerine getirilmesi için, bey’ ve şirâ kitabını yazdım” buyurdu.

“Ehl-i sünnet i’tikâdını, farzları ve haramları öğrenmek farzdır. Bunları öğretmek, kendine lâzım olandan başka fıkıh bilgilerini öğrenmek ve Kur’ân-ı kerîmin tefsîrini ve hadîs ilmini öğrenmek farz-ı kifâyedir. Fıkıh bilgileri, Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden öğrenilmesi farz olan bilgilerdir. Fıkıh kitabı okuyan mukallidler, âyetten ve hadîsden hüküm çıkarmak ihtiyâcından kurtulur. Farz-ı kifâye olanları bilen, yapan var iken, bunları öğrenmek müstehâb olur. Bunları yapmak nafile ibâdet olur. Yalnız, cenâze namazı böyle değildir. Velî kılınca, başkalarının tekrar kılması caiz olmaz. Namaz kılacak kadar Kur’ân-ı kerîm ezberleyen kimsenin, boş zamanlarında daha çok ezberlemesi, nafile namaz kılmasından daha çok sevâb olur. İbâdetlerinde ve günlük işlerinde lâzım olan fıkıh bilgilerini öğrenmesi ise, bundan daha çok sevâb olur. Lüzumundan fazla fıkıh bilgilerini öğrenmek de, nafile ibâdetlerden daha sevâbdır. Lüzumundan fazla fıkıh bilgisi öğrenirken, tasavvuf bilgilerini ve hakimlerin ya’nî Allahü teâlâya ârif olanların sözlerini ve hâl tercümelerini öğrenmesi de müstehâb olur. Bunları okumak, kalbde ihlâsı arttırır. Derin âlimler, fıkıh bilgilerini, âyet-i kerîmelerden ve hadîs-i şerîflerden çıkarmışlardır. Bunlar, ancak fıkıh kitaplarından ve fıkıh âlimlerinden öğrenilir.”

Yine Hadîka’da âlimlerin ilim sahiplerinin kıymetleri hakkında buyuruldu ki:

“Âyet-i kerîmelerde meâlen buyuruldu ki: “Ey müslümanlar, bilmediklerinizi zikr sahiplerinden sorunuz.” (Nahl-43, Enbiyâ-7) Zikr, ilim demektir. Bu âyet-i kerîme, bilmeyenlerin âlimleri bulup, onlardan sorup öğrenmelerini emretmektedir.

“Müteşâbih âyetlerin ma’nâlarını ancak ilim sahipleri anlar” (Âl-i İmrân-7)

“Allahü teâlânın var ve bir olduğunu ilim sahipleri anlar ve bildirirler.” (Âl-i İmrân-18)

“İlim sahipleri onlara; “Size yazıklar olsun! îmân edip amel-i sâlih işleyenlere, Allahü teâlânın vereceği serâblar dünyâ ni’metlerinden daha iyidir” dediler.” (Kasas-80)

“İlim ve îmân sahipleri; “Dünyâda iken inkâr ettiğiniz kıyâmet günü, işte bu gündür” diyeceklerdir.” (Rûm-56)

“İlim sahipleri Kur’ân-ı kerîmin Allah kelâmı olduğunu anlar.” (Hac-54)

“Kur’ân-ı kerîm, ilim sahiplerinin kalblerine yerleşmiştir.” (Ankebût-50)

“İlim sahipleri Kur’ân-ı kerîmin Allah kelâmı olduğunu ve Allahü teâlânın rızâsına kavuşturduğunu bilirler.” (Sebe’-6)

“İlim sahiplerine Cennette yüksek dereceler verilecektir.” (Mücâdele-11)

“Allahü teâlâdan ancak ilim sahipleri korkar.” (Fâtır-27)

“En kıymetliniz Allahü teâlâdan çok korkanınızdır.” (Hucurât-14)

Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki:

“Allahü teâlâ ve melekler ve her canlı, insanlara iyilik öğretene duâ ederler.”

“Kıyâmet günü, önce peygamberler, sonra âlimler, sonra şehîdler, şefaat edeceklerdir.”

“Ey insanlar, biliniz ki, ilim âlimden işiterek öğrenilir.”

“İlim öğreniniz! ilim öğrenmek ibâdettir, ilim öğretene ve öğrenene cihâd sevâbı vardır. İlim öğretmek, sadaka vermek gibidir. Âlimden ilim öğrenmek, teheccüd namazı kılmak gibidir.”

“Hülâsa” adındaki fetvâ kitabında diyor ki: “Fıkıh kitabı okumak, geceleri namaz kılmaktan daha sevâbdır.” Çünkü farzları, haramları, âlimlerden veya yazmış oldukları kitaplardan öğrenmek farzdır. Kendisi yapmak ve başkalarına öğretmek için fıkh kitapları okumak, tesbîh namazı kılmaktan daha sevâbdır. Hadîs-i şerîflerde buyuruldu ki:

“İlim öğrenmek, bütün nafile ibâdetlerden daha sevâbdır. Çünkü, kendine de, öğreteceği kimselere de fâidesi vardır.”
Başkalarına öğretmek için öğrenen kimseye, sıddîklar sevâbı verilir.” İslâm bilgileri, ancak üstâddan ve kitapdan öğrenilir, İslâm kitaplarına ve rehbere lüzum yoktur diyenler, yalancıdır, zındıktır. Müslümanları aldatmakta, felâkete sürüklemektedir. Din kitaplarındaki bilgiler, Kur’ân-ı kerîmden ve hadîs-i şerîflerden çıkarılmıştır.”

“İbâdetleri iktisad üzere, ya’nî ne az, ne de pek aşırı olmayarak orta miktarda yapmak lâzımdır. Allahü teâlâ, Bekâra sûresinin 185. âyetinde meâlen; “Allahü teâlâ sizin için kolaylık istiyor. Güç işleri yapmanızı inlemiyor” buyuruldu. Bunun için, ağır hastanın ve yolcunun oruç tutmamasına izin verdi. Bize ağır ve sıkıntılı işler yapmayı emretmedi. İnsan iki işten birini yapmak durumunda kalırsa, bunlardan hafif ve kolay olanını yapması daha doğrudur. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ), birinin mescidde saatlerce namaz kıldığını işitti. Mescide gelip, bunu omuzlarından tutarak; “Allahü teâlâ bu ümmetden kolay işler yapmasını istiyor. Güç işleri beğenmiyor” buyurdu. Allahü teâlâ, bu ümmete kolay şeyleri emretti, İslâm ahkâmına uymak pek kolaydır.

Mâide sûresinin 90. âyetinde meâlen; “Ey mü’minler! Allahü teâlânın size helâl ettiği tayyib, ya’nî güzel şeyleri, kendinize haram etmeyiniz! Helâllere haram demeyiniz! Allahü teâlâ, helâl ettiği şeylere haram diyenleri sevmez!” buyurdu.

Hadîs-i şerîfte; “Allahü teâlâ, emrettiği şeyleri yapmanızı sevdiği gibi, izin verdiği şeyleri yapmanızı da sever” buyuruldu. Zarûret olduğu zaman, haram işlemeğe ve farzı terk etmeğe, ruhsat, izin verilmiştir. Ya’nî zarûret sebebiyle terk ettiği için azâb yapılmaz. Zarûret zamanında da, dînin emirlerini yapmağa azîmet denir. Ba’zan, azîmet olanı yapmak daha iyidir. Meselâ, ölüm ile korkutulan kimsenin, îmânını gizlememesi böyledir, öldürülürse, şehid olur. Ba’zan ruhsat olanı yapmak, daha iyi olur. Yolcunun oruç tutmaması böyledir. Yolcu, orucu tutarak hastalanır, ölürse, günâha girer.”

“Muhtâr kitabının şerhi olan ihtiyâr kitabında diyor ki: “Farzları yapamayacak kadar zayıflatan riyâzet, ya’nî az yemek caiz değildir. Kendinin ve çoluk-çocuğunun nafakasını kazanacak ve borçlarını ödeyecek kadar, çalışıp kazanmak farzdır. Bu niyet ile çalışan kimse, borcunu ödeyemeden ölürse, azâb çekmez. Hadîs-i şerîfde; “Her erkeğin çalışıp kazanması farzdır” buyuruldu. Bundan fazlası için çalışmamak caizdir. Âdem aleyhisselâm buğday eker ve ekmek yapardı. Nûh aleyhisselâm neccâr, marangoz idi. İbrâhim aleyhisselâm kumaş tüccârı idi. Dâvûd aleyhisselâm, önce koyun güderdi. Sonra ticâret yaptı. Sonra cihâd yaptı. Asker idi. Ebû Bekr-i Sıddîk, kumaş tüccârı idi.

Ömer-ül-Fârûk, kösele dikerdi. Osmân-ı Zinnûreyn gıda maddeleri ithalâtçısı idi. Hazreti Ali işçilik ve cihâd yapardı. Çoluk-çocuğunun bir yıllık nafakasını toplayacak kadar çalışmak, mübahdır. Müslümanlara yardım için, cihâd etmek için fazla çalışıp kazanmak müstehâbdır, iyidir. Hadîs-i şerîfde; “İnsanların en iyisi, insanlara fâideli olandır” buyuruldu.”

“Gösteriş için, övünmek için kazanmak tahrimen mekrûhtur. Mültekâ kitabında ise açıkça haramdır denildi. Çalışmak rızkı arttırmaz. Rızkı veren, Allahü teâlâdır. Çalışmak, sebebe yapışmaktır. Sebeplere yapışmak sünnettir.

Çalışan insan beş türlü olur: Birincisi, rızkın yalnız çalışmaktan geldiğine inanır. Kâfirler böyledir, ikincisi, rızkın Allahdan geldiğine ve çalışmanın sebebe yapışmak olduğuna inanır. Çalışırken, Allahü teâlâya âsî olmaz. Haram işlemez. Hâlis, sâlih mü’minler böyledir. Üçüncüsü, rızkın Allahdan geldiğine inanır ise de, çalışırken Allahü teâlâya âsî olur. Fâsık mü’minler böyledir. Dördüncüsü, rızkın hem Allahdan hem de çalışmaktan geldiğini sanır. Müşrikler böyledir. Beşincisi, rızkın yalnız Allahdan geldiğini bilir. Fakat rızkı verir mi vermez mi bilmez. Münâfıklar böyledir.

Tâtârhâniyye fetvâ kitabında diyor ki: Câmide, evde kapanıp, hep ibâdet etmek ve yiyip, içip, evlenmek, gezmek gibi eğlenceleri ve helâl kazanmağı terketmek, tahrimen mekrûhtur.

“Âlimler; “İbâdetlerde aşırı gitmemeli, kendini sıkıntıya düşürmemeli” buyurdu. Bu sözleri, bütün ümmet için farz, vâcib veya sünnet olan şeylerdedir. Her müslümanın böyle yapması lâzımdır. Tasavvufcuların çektikleri sıkıntılar ise, nafile ibâdettir. Herkesin yapması lâzım değildir. Kur’ân-ı kerîmde Tegâbün sûresi 16. âyet-i kerîmesinde meâlen; “Gücünüz yettiği kadar, Allahdan korkunuz!” buyuruldu. Allahü teâlâ, Peygamberine;

“Mekke dağlarını altın yapayım ister misin?” buyurunca, bu altınları Allah yolunda ve düşmanlarla cihâd için kullanmayı düşünmedi, istemedi. Güçlük çekmeği arzu eyledi. Tebük gazvesinde ise; “Bu orduya lâzım olanları getirene Cenneti müjdeliyorum” buyurarak, Eshâbından yardım istedi.

Resûlullahın uzun günler orucunu bozmadığı ve açlıktın mübârek karnına taş bağladığı kitaplarda yazılıdır. Mübârek ayakları şişinceye kadar geceleri çok namaz kıldığı da bildirilmiştir. Mübârek zevceleri de, böyle çok ibâdet yaparlardı. Fakat, ümmetine çok merhamet ettiği için, onların böyle sıkıntı çekmelerini istemezdi. Ümmetine ruhsat ile emrederdi. Kendisi azîmet ile ibâdet yapardı. Din demek, yalnız emir demek değildir. Ruhsat ile azîmetin ikisi de dindir. “Allahü teâlânın helâl ettiklerini, kendinize haram etmeyiniz!” meâlindeki Mâide sûresi 87. âyet-i kerîmesi; (ruhsat, izin verilen şeyleri inkâr etmeyiniz! Bunları haram etmeyip de, terk eder, çekinirseniz zühd olur, iyi olur. Yapması ise, günah olmaz) demektir. Hadîs-i şerîfde; “Sünnetimi kabûl etmeyen benden değildir!” buyuruldu ki, ruhsat, izin verdiğim şeyleri kabûl etmeyip, kendine sıkıntı veren benden değildir demektir.

Tasavvuf büyükleri, ruhsat ve azîmetten, ikincisini seçmişlerdir. Ruhsat ile amel etmeği de inkâr etmemişlerdir. Herkese ruhsat ile amel etmeği emretmişlerdir. Resûlullah da ( aleyhisselâm ) böyle yapardı. Tasavvuf demek, Kitaba ve sünnete uymak, bid’atlerden sakınmak, tasavvuf büyüklerine saygılı olmak, herkese merhametli olmak ve ruhsat olan ameli terk etmektir. Ehl-i sünnet âlimleri, azîmet ve vera’ ile hareket ettiklerinden, bir haram işlememek için, yetmiş helâli terk ederlerdi. Ebû Bekr-i Sıddîk buyurdu ki: “Biz bir harama düşmek korkusundan, yetmiş helâli terk ederdik.”

Resûlullah ( aleyhisselâm ). Hazreti Ebû Hüreyre’ye; “Vera’ üzere ol ki, insanların en âbidi olursun!” buyurdu. Bundan anlaşılıyor ki, din demek, yalnız ruhsat, her işte orta yol demek değildir. Azîmet, zühd ve vera’da dindendir.

Riyâzetin, açlık çekmenin tahrimen mekrûh olması, buna dayanamayanlar, bedenine ve aklına zarar verecek olanlar içindir. Çünkü, kendini tehlikeye düşürmek haramdır. Rûhanî kuvvetleri, bu tehlikeyi önleyenler için riyâzet çekmek caiz ve fâideli olur.

Rehberin yol göstericinin lâzım olduğu buradan da anlaşılmaktadır. Kâmil olan rehber, talebenin sıhhatini, mizacını, rûhunun kuvvetini anlar. Ona uygun olan miktarda, riyâzet etmeği emreyler. Onu tehlikeden korur. Kâmil olan rehber, hem beden, hem rûh ve hem de din mütehassısıdır. Resûlullah efendimizin vârisi vekîlidir. Kâmil olan rehberin emri ile yetişenlerde hiçbir zarar ve tehlikeye düşen görülmemiştir. Hepsi yükselmiş, olgunlaşmıştır. Tasavvuf yolunda ilerlerken, İslâmiyete uymakta hiç gevşeklik göstermemişlerdir. Farzı terk etmeğe sebep olan şeyi yapmak haramdır. Rehber bundan korur. Nafile ibâdetleri izinle yapmak, bunun için lâzımdır.

Resûlullah ( aleyhisselâm ) ümmetine çok merhametli idi. Mi’râc gecesi, elli vakit namazın beş vakte inmesini diledi. Ümmetine sıkı emirler gelmesine yol açmaması için, eshâbının sıkıntılı riyâzetler yapmalarına izin vermezdi. O’nun, ümmetine çok fâideli olacak ibâdetleri bildirmeyeceği ve yapılmalarını önleyeceği düşünülemez. Herşeyin en iyisini, en fâidelisini söylemiş, yapmış ve yaptırmıştır. Ruhsat ile amel, aşırı ve noksan olmaksızın kulluk etmek, bütün ümmeti için fâideli olacağından, bunları açıkça yapmış ve emreylemiştir. Eshâbının yükseklerine ise, gizli bilgiler ve ibâdetler öğretmiştir. Kur’ân-ı kerîmde Bekâra sûresi 282. âyetinde meâlen; “Allahdan korkunuz! Böylece, size çok şeyler öğretir” buyuruldu. Bu (çok şeyler), ilâhî ma’rifetler, gizli bilgilerdir. Hadîs-i şerîfde; “İlmin, inceleri ve gizlileri vardır. Bunları ancak Allah adamları bilir. Bildiklerini söylerlerse, câhiller bunlara inanmazlar” buyuruldu.

İmâm-ı Kastalâni’nin “Mevâhib” kitabında yazılı olan mi’râc hadîsinde; “Rabbim bana başka başka üç ilim bildirdi. Birinci ilmi kimseye bildirme dedi. Çünkü, bu ilmi benden başka hiç kimse anlayamaz. İkinci ilmi, dilediğine bildirebilirsin dedi. Üçüncü ilmi, ümmetinin hepsine bildir dedi.” Görülüyor ki, Resûlullah ( aleyhisselâm ) Allahü teâlânın bana bildirdiği ilim, yalnız ümmetin hepsine bildirilmesi emr olunan ilimdir buyurmadı. Hak olan başka iki ilim daha bulunduğunu haber verdi. Resûlullahm, dilediğine bildirmesi için izin verilen, ikinci ilim “Vilâyet ilmi” ya’nî tasavvuf ilmidir. Bu ilim, İslâmiyetin bâtınını ve hakîkatini bildirmektedir. Bu ilim, ancak takvâ ile elde edilir. Âyet-i kerîmede, Hızır aleyhisselâm için; “Ona bizden ilim verildi” buyuruldu. Bu âyet-i kerîme, vilâyet ilmini bildirmektedir. Herkese bildirilmesi emrolunan İslâmiyet bilgileri, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek sözlerinden ve hareketlerinden alınmış olduğu gibi, vilâyet ma’rifetleri de, onun mübârek kalbinden çıkıp, kalblere akmaktadır. Bunun içindir ki, Ebû Hüreyre ( radıyallahü anh ); “Resûlullahdan iki ilim aldım. Birisini sizlere bildirdim, ikincisini bildirmiş olsam, anlayamaz, beni öldürürsünüz” dedi. Birincisi, “İlm-i zâhir”dir. İkincisi, “İlm-i batın”dır. Bunu ancak, evliyâ ve sıddîklar bilir.

Tasavvufcular, bâtın ilmine kavuşmak için, riyâzetler çekiyor, mücâhedeler yapıyorlar, İlm-i zâhirde, sahte ve yalancı ilim adamları olduğu gibi, sahte ve bozuk kimseler, tasavvufcu kılığına girmişler, bu mübârek yolu, dünyâ çıkarlarına âlet etmişlerdir. Bu yalancılardan sakınmak, tuzaklarına düşmemek için, onları tanımak lâzımdır. Bunun için de, İslâmiyeti iyi öğrenmek lâzımdır. Doğru ile yanlışı ayıran biricik ölçü, İslâmiyettir. İslâmiyete uyan bir kimse, tasavvuf yolunda da çalışırsa çok iyidir. Fakat, bu yolda ilerlemek için, kâmil olan rehberin, yol gösterici olgun velînin kontrolü lazımdır. Kâmil olan rehber, kalb ve rûh mütehassısıdır. Talibin kalbindeki hastalığı anlayarak, ona uygun olan riyâzeti ve zikri seçer, yaptırır. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde; Bekâra sûresi 10, Mâide sûresi-52, Enfâl sûresi-49, Tevbe sûresi-125, Hac sûresi-53, Ahzâb sûresi 12, 32 ve 60. ve daha birçok âyet-i kerîmelerde meâlen; “Kalblerinde hastalık vardır” buyuruyor. Bu hastalığın tedâvisi, Resûlullahın sohbeti ile oluyordu. Başkaca bir riyâzete, sıkıntıya lüzum kalmıyordu. Eshâb-ı Kirâmın hepsi, o sohbetin bereketi ile, Resûlullahın mübârek kalbinden feyz aldılar. Tasavvufun en yüksek derecelerine kavuştular. Kendilerinden sonra gelen evliyânın hepsinden daha yüksek oldular. Onlardan sonra gelenler, Resûlullahın sohbetine kavuşamadıkları için, riyâzetler, sıkıntılar çekerek, kalb hastalıklarından kurtulmağa çalışmışlardır. İlm-i bâtın, ilm-i zâhirden ayrılmaz. Her ikisine kavuşanlara, “Ulemâ-i râsihîn” denir. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) vâris olan ulemâ, yalnız bunlardır. Riyâzet, sıkıntı çekerek, kalblerini tedâvi edenler, ilm-i bâtına kavuşunca, riyâzeti bırakırlar. Yalnız farzları, sünnetleri yaparlar. Eshâb-ı Kirâm gibi batınları ile de, kalbleri ile de, ibâdet ederler. Pazarda alış-veriş etmeleri, onların bâtın ibâdetlerine zarar vermez. Allahü teâlâyı bir ân unutmazlar. Kur’ân-ı kerîmde, bunlar övüldü. Nûr sûresi-37. âyetinde meâlen; “... Alış-verişleri, Allahı unutturmaz!” buyuruldu. Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm), riyâzet çekmeden bu dereceye kolayca ve az zamanda yükseldiler. Hazret-i Ömer, ilk sohbetinde yükseldi. Eshâb-ı Kirâma riyâzet çekmeleri için izin verilseydi, din âlimleri, mezheb imamları, onların riyâzetlerini kitaplarına yazarak, bütün müslümanların böyle yapmaları lâzım olurdu.”

“Hadîs âlimlerinden Muhammed bin Abdullah Hâkim Nişâbûrî’nin “Müstedrek” kitabında Bildirdiği hâdîs-i şerîfde; “Deccâl zamanında bulunan mü’minlerin gıdası, meleklerin gıdası gibi, tesbih ve takdis etmek olur. Allahü teâlâ, o zaman tesbih ve takdis edenlerin açlığını giderir” buyuruldu. Bu da gösteriyor ki, Allahü teâlâ, dilediği kullarına öyle hâl verir ki, yemeğe, içmeğe ihtiyâçları kalmaz. Deccâl zamanında, bütün mü’minlere bu hâli ihsân edecektir. Deccâlin fitnelerinden biri şudur ki, uğradığı şehirlere; “Bana ibâdet ediniz, bana uyunuz!” diyecek. Ona uyarlarsa, göğe emrederek yağmur yağacak, yere emrederek ekin çıkacaktır. Ona uymazlarsa, emredip, hiç yağmur yağmayacak ve yerden ot bitmeyecektir. Herkes aç kalacaktır. Hadîs-i şerîf, bu fitnenin mü’minlere zarar vermeyeceğini bildiriyor. Mü’minler tesbîh okuyarak, açlık duymayacaklardır.

Zühd, sabır, riyâzet, açlık gibi sıkıntı çekmenin İslâmiyete uymadığını zannetmemelidir. Çünkü İslâmiyet, bedene eziyet ve zarar veren şeyleri yasak etmiştir. Bu riyâzetler, tasavvufculara zarar vermemektedir. Bunlar da, İslâmiyetin her hükmü gibi, Resûlullahdan gelen İslâm dininden bir parçadırlar. Bu işleri ve bunları yapan evliyâyı inkâr etmek, dînin bir parçasını inkârdır.

Tasavvufcular riyâzet yapıyor diyerek, bunları peygamberlerden (aleyhisselâm), hattâ Eshâb-ı Kirâmdan (r.anhüm) daha üstün sanmamalı ve daha üstün tutmamalıdır. Evliyânın hiçbirine de dil uzatmamalıdır. Evliyânın büyüklüğünü anlayamadığı için, kusuru kendinde bilmelidir. Hadîs-i şerîfde; “Kendi ayıblarını, kusurlarını düşünmekten, başkalarının ayıblarını araştırmayana müjdeler olsun!” buyuruldu. Sehl bin Abdullah Tüsterî buyurdu ki: “Günahların en kötüsü, müslümana kötü gözle bakmaktır. İnsanların çoğu, bunu günahdan saymazlar. Tövbesini hiç yapmazlar.” Bir kimse, evliyânın hepsine hüsn-i zan edip, övse, yalnız bir velîyi, dînimize uygun bir sebep göstermeden kötülese, o hüsn-i zanlarının hiç fâidesi olmaz. Evliyânın hepsini tasdik etmeyen kimse, velî olamaz. Allahü teâlânın bir velîsini, kötü gözle bakarak inciten kimse, dînin bir parçasını kötülemiş olur. Ebü’l-Mevâhib Şâzilî buyurdu ki:

“Zamanındaki evliyâya saygılı olmayan,
Evliyâ defterinden silinir hemân.”

Muhyiddîn-i Arabî (r.aleyh) buyurdu ki: “Evliyâya ve ilmi ile âmil olanlara düşmanlık küfür olduğunu, büyüklerin çoğu bildirmiştir.” Abdülvehhâb-i Şa’rânî’nin üstadı, Aliyyülhavvâs buyurdu ki: “Evliyâdan ve ulemâdan birine düşman olandan uzaklaşmak lâzımdır”. Velîye ve âlime karşı gelmek, dalâlettir. Kendini helak etmektir.

Allahü teâlânın velîleri, ilmi ile âmil olan âlimlerdir. Bunlardan ölü veya diri olan birisini dil veya kalb ile inkâr etmek, açık bir küfürdür. İnkâr edenin imansız olacağını bütün müslümanlar sözbirliği ile bildirmişlerdir. Müslümanların bütün mezheblerine göre imansız olurlar. Çünkü bu, dîn-i İslâmı inkâr etmektir. İnkâr eden, câhil ve ahmak olduğu için, bu inkârının, çirkinliğini, bozukluğunu anlamamaktadır. Bâtıl ve bid’at olan ve kendine göre çirkin olan birşeyi inkâr ettiğini zannetmektedir. Velînin işini ve sözünü böyle sanarak, bu tehlikeye düşmekte, ona fâsık veya kâfir, zındık demektedir. Hâlbuki, Allahın velîsi, bu câhilin kötülediği şeylerden çok uzaktır. Sözleri ve işleri İslâmiyete uygundur. Tâat ve kurbettir. O câhil ise, inâd etmekte, evliyânın ilimlerini, sıddîkların ma’rifetlerini anlamamaktadır. Kalbi ölmüş, hakîkati göremiyor. Küfür, dalâlet ve zındıklık çukuruna kendisi batmıştır. Tevhîd ehli olduğunu, tâat yaptığını, insanlara ilm ve feyz verdiğini sanıyor. Kıyâmet günü küfrünün cezasını bulacak, zulmlerinin, iftiralarının azâblarını çekecektir. Dünyâda kendine ve benzerlerine kâfir demiyor. Çünkü, hepsi inkârda ortaktırlar. Kendilerini müslüman sanıyorlar. Hâlbuki, müslümanlar, bunların imansız olduklarını bilmektedir. Çünkü müslümanlar, Allahın evliyâsına ve onların doğru hâllerine inanıyorlar. İnkâr edenlerin anlamamaları, bilmemeleri özür olmaz. Çünkü, dînini bilmemek özür değildir. Bunların evliyâyı bilmemeleri, yahudilerin, hıristiyanların ve mecûsilerin ve putlara tapanların, Muhammed aleyhisselâmın hak dînini bilmemeleri gibidir. Onların bilmemeleri özür olmadığı gibi, bunların bilmemesi de özür olmaz.

Evliyâ ve peygamberler, ne kadar yüksek olurlarsa olsunlar, Allaha kul olmaktan kurtulamazlar. Hârika, kerâmet hâsıl olmasında, kulların hiç te’sîri olmadığı gibi, âdet üzere yaratılmakta olan şeylerde de, te’sîrleri yoktur. Herşeyi, yalnız Allahü teâlâ yaratmaktadır. Evliyânın ve peygamberlerin, hiçbirşeyin yaratılmasında te’sîrleri olmaz. Fakat Allahü teâlâ, evliyâsını ve peygamberlerini, başka kullarından üstün tutmuş, başkalarına vermediği ni’metlerini, bunlara ihsân etmiştir. Allahü teâlâ, her insanın istekli işlerini, insanların istemelerinden sonra, dilerse yaratmaktadır. İnsanların istediği şeyleri, O istemezse yaratmaz. İnsanların istedikleri ba’zı şeyleri, O da hep istemekte ve hep yaratmaktadır. Meselâ, insan kolunu kaldırmak, gözünü kırpmak isteyince, o da hemen istemekte ve hemen onun kolunu kaldırmaktadır. İstememesi pek nâdirdir, insanların ba’zı isteklerini ise, O nadiren istemekte ve yapmakta ve çok zaman istemeyip yapmamakta, ya’nî yaratmamaktadır. Dünyâdaki isteklerimizin çoğu böyledir. Fakat bu da, insandan insana değişmekte olduğu hergün görülmektedir, işte Allahü teâlâ, evliyâsının ve peygamberlerin isteklerinin çoğunu, kol kaldırmak ve göz kırpmak gibi, hemen dilemekte ve yaratmaktadır. Bu onlara karşı, Allahü teâlânın bir ihsânıdır. Burada, evliyânın birbirlerine göre farkları olduğu gibi, hiçbir velî, hiçbir peygamber derecesine varamaz. Hiçbiri dünyâya değer vermedikleri için, Allahü teâlâdan dünyâ için birşey istemezler. Dünyâdan her istedikleri de âhıret için ve Allah içindir.”

“İlm-i zâhirden birkaç şey öğrenip, ilm-i bâtından birşey bilmeyenler, tasavvuf kitaplarını okuyunca, âriflerin sözlerini küfür ve dalâlet sanıyorlar. Anlamadıkları ma’rifet bilgilerine inanmıyorlar. Böylece Muhyiddîn-i Arabî. Ömer bin Fârıd, Abdülkâdir-i Geylânî, Celâleddîn-i Rûmî, Seyyid Ahmed-i Bedevî, Ahmet Ticânî, Abdülvehhâb-i Şa’rânî ve Şerefüddîn-i Busayrî gibi tasavvuf büyüklerini beğenmiyorlar. Batın ilimlerine inanmıyorlar. Batın bilgilerine inanmayan ise, Muhammed aleyhisselâmın dîninin sırlarına inanmamış olur. Böyle kimseye bid’at ve dalâlet ehli, ya’nî sapık denir. İmânlı görünür ise de, münâfık gibidir. İmâm-ı Süyûtî’nin ve Hatîb’in bildirdikleri hadîs-i şerîfde; “Din bilgisi iki kısımdır: Biri kalbde olan fâideli bilgilerdir, ikincisi, dil ile anlatılan zâhir bilgilerdir” buyuruldu. Yine Süyûtî’nin ve Deylemî’nin, bildirdikleri hadîs-i şerîfde; “Bâtın bilgileri, Allahü teâlânın sırlarından bir sırdır. Onun hükümlerinden bir hükümdür. Dilediği kulunun kalbine verir” buyuruldu. İmâm-ı Mâlik buyurdu ki: “İlm-i zâhire mâlik olan, ilm-i bâtına kavuşabilir. Zâhir bilgisi olan kimse, ilmi ile amel ederse, Allahü teâlâ, ona batın bilgisi ihsân eder.” Ali bin Muhammed Vefâ’nın ârifane sözlerine şaşırıp kalan İmâm-ı Ömer Bülkînî, bunları nereden öğrendin deyince; “Allahdan korkunuz! Allahü teâlâ, kendinden korkanlara bilmediklerini öğretir” meâlindeki Bekâra sûresinin 282. âyet-i kerîmesini okudu. Ebû Tâlib-i Mekkî buyurdu ki: “İlm-i zâhir ile ilm-i batın, birbirlerinden ayrılmazlar. Beden ile kalbin bırlikte bulunması gibidirler. Bâtın ilimleri, ârifin kalbinden kalblere akar. Zâhir ilmleri, âlimin sözünden öğrenilir. Kulaklara kadar gidip, kalblere girmez.” Hadîs-i şerîfde; “Âlimler peygamberlerin vârisleridir” buyuruldu. Bu âlimler, yalnız zâhirî ilim sahibi olanlar değildir. Bu âlimler, bildikleri ile amel eden, takvâ sahibi olan, peygamberlerdeki ilimlerin hepsine kavuşan hakîkî âlimlerdir. Zâhirî ilim sahiplerinin niyetleri hâlis olmadığı ve şehvetlerinin pençesinden kurtulmadıkları için, ilmin nûru kalblerine girmez. Beyinlerine işlemez. Bunların kalblerini, beyinlerini Cehennem ateşi temizleyecektir. İmâm-ı Münâvî, İmâm-ı Gazâlî’den haber veriyor ki: Âhıret bilgisi iki türlüdür. Biri keşf ile hâsıl olur. Buna; “İlm-i mükâşefe” ve “İlm-i bâtın” denir. Bütün ilimler, bu ilme kavuşmak için sebepler, vesilelerdir, ikincisi; “İlm-i muâmele”dir.

Âriflerden çoğuna göre, ilm-i bâtından nasîbi olmayanın imansız gitmesinden korkulur. Bundan nasîb almanın en aşağısı, bu ilme inanmaktır. Bid’at veya kibir bulunan kimseye bâtın ilmi nasîb olmaz. Dünyâya düşkün olan ve hep nefsinin isteklerine uyan da, çok şey öğrense de, batın bilgisinden hiçbirşeye kavuşamaz. Batın bilgisi, temizlenmiş kalblerde hâsıl olan bir nûrdur. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “Öyle ilimler vardır ki, çok gizlidirler. Bunları, ancak ma’rifet sahipleri bilir” buyurdu. Bu hadîs-i şerîf, batın ilmlerini göstermektedir. İmâm-ı Mâlik’in ilm-i bâtına kavuşturur dediği zâhir bilgisi, onun zamanındaki, kendisi ile amel olunan ilimdir. Şimdi, dünyalığa kavuşmak, şöhret sâhibi olmak için öğrenilen şeyler değildir. Allahü teâlânın emir ve yasaklarını doğru yapabilmek için, herkese lâzım olan ilm-i hâl bilgileri az zamanda ve kolayca öğrenilebilir. Bununla amel edince, ilm-i batın hâsıl olabilir.

Batın ilimlerine kavuşmamış olan din adamları, bilmedikleri ilimlere inanmıyorlar. Bâtın ilmi olarak anladıkları ve söyledikleri de, kendi gibi bir câhilden işittikleri veya batın âlimlerinin kitaplarından okuyup ezberledikleri şeylerdir. Paslı kalbleri açılmamış, rahmânî nûra kavuşmamışlardır.

Kendilerini batın âlimi sanan bu câhiller, akıllarının esîridirler. O büyüklerin bildirdiklerini, kısa akılları ile ölçerek yanlış anlamaktadırlar. Kur’ân-ı kerîmi ve hadîs-i şerîfleri de böyle yanlış anlıyorlar. Bozuk, zararlı tefsîr kitapları yazarak müslümanları felâkete sürüklüyorlar. Nûr sûresinin; “Allahü teâlâ bir kimseye nûr vermezse, o münevver olamaz!” meâlindeki 40. âyet-i kerîmesi bunları göstermektedir.

Allahü teâlâya kavuşmak, Allahü teâlâya yaklaşmak, Allahü teâlâyı tanımak, Allahü teâlâyı sevmek, feyz almak, nûrlanmak, ârif olmak, ilm-i batın sâhibi olmak gibi şeyler, hep kalb ile olur. Bunlara akıl eremez, anlıyamaz. Allahü teâlâ, herşeye kavuşmak için bir sebep yaratmıştır. Birşeye kavuşabilmek için, o şeyin sebebine yapışmak lâzımdır. Bildirdiğimiz şeylere kavuşmanın sebebi, kalbi mâsivâ’dan ya’nî Allahü teâlâdan ve O’nun râzı olduklarından başka olan herşeyin sevgisinden temizlemektir. Mahlûkların varlığını, sevgisini kalbden çıkarmaktır. Buna; “Fenâ-i kalbi” denir. Kalb, Allahdan başka herşeyi tam unutursa, yukarda bildirdiğimiz şeyler, kendiliğinden kalbe dolar. Kalb, görülmeyen, tutulmayan bir şeydir. Ya’nî madde değildir. Yer kaplamaz. Yürek dediğimiz et parçası ile ilgisi vardır. Aklın, dimağ (beyin) ile olan ilgisi gibidir. Bir şişeye hava sokmak için uğraşmak lâzım değildir. Sıvıyı boşaltmak lâzımdır. Şişedeki sıvı boşaltılınca, hava kendiliğinden girer. Kalb de böyledir. Mahlûkların sevgisi, hattâ düşünceleri kalbden çıkarılınca, Allah sevgisi, feyz, nûr, ma’rifet, kendiliğinden kalbe gelir. Kalbi mahlûklardan temizlemeğe sebep de, Ehl-i sünnet i’tikâdı, haramlardan sakınmak, farzları ve nafile ibâdetleri yapmaktır. Nafile ibâdetlerden, te’sîri en çok ve sür’atli olanı, zikr yapmak ve Allahü teâlânın velîlerinden biri ile beraber bulunmaktır.”

“Cemâat rahmettir. Ya’nî müslümanların hak üzerinde birleşmeleri, Allahü teâlânın, merhamet etmesine sebep olur. Tefrika (bölünmek) ise azâbdır. Ya’nî, müslümanların topluluğundan ayrılmak, Allahü teâlânın azâb yapmasına sebep olur. Demek ki, her müslümanın doğru yolda olanlara katılması lâzımdır. İmânı doğru olanlar az olsa dahî, bunlara katılmalı, bunlar gibi inanmalıdır. Doğru yol, Eshâb-ı Kirâmın yoludur. Bu yolda olanlara; “Ehl-i sünnet ve cemâat” denir. Eshâb-ı Kirâmdan sonra ortaya çıkan bâtıl, bozuk kimselerin çok olması, insanı şaşırtmamalıdır. İmâm-ı Beyhekî buyuruyor ki “Müslümanlar bozulduğu zaman, bunlardan önce olanların doğru yoluna sarılmalısın! Bir kişi kalsan bile, o yoldan ayrılmamalısın!” Necmüddîn-i Gazzî buyuruyor ki: “Ehl-i sünnet ve cemâat” demek, Resûlullahın ve Eshâb-ı Kirâmın gittikleri doğru yolda bulunan âlimler demektir. “Sivâd-i a’zam” ya’nî İslâm âlimlerinin çoğu böyle idiler. Hak olan cemâat, yetmişüç fırka içinde, Cehennemden kurtulacağı bildirilmiş olan fırka-i nâciye bunlardır. Kur’ân-ı kerîmde; “Parçalanmayınız!” buyuruldu. Bu âyet-i kerîme, i’tikâdda, inanılacak bilgilerde parçalanmayınız demektir. Âlimlerin çoğu, meselâ Abdullah İbni Mes’ûd, böyle olduğunu bildirmiştir. Ya’nî nefslerinize ve bozuk düşüncelerinize uyarak, doğru îmândan ayrılmayınız demektir. Bu âyet-i kerîme, fıkıh bilgilerinde ayrılmayınız demek değildir. Âyet-i kerîme, bozgunculuk olan ayrılmağı yasaklamaktadır. Bu ise, akâiddeki, inanılacak şeylerdeki ayrılıktır. Ahkâmda, amellerde olan ictihâd bilgilerindeki ayrılık böyle değildir.

Çünkü bu ayrılık, hakları, farzları, amellerdeki, ibâdetlerdeki ince bilgileri ortaya koymuştur. Eshâb-ı Kirâm da, günlük işleri açıklayan bilgilerde birbirlerinden ayrılmışlardı. Fakat, i’tikâd bilgilerinde de ayrılıkları yoktu. Hadîs-i şerîfde; “Ümmetimin ayrılığı rahmettir” buyuruldu. Dört mezhebin amel, iş bilgilerinde ayrılması böyledir. Şimdi dört mezheb olması, Allahü teâlânın hidâyeti ve rahmetidir. Hepsi sevâb kazanmıştır. Kıyâmete kadar, bu mezheblerde olanların ibâdetlerine verilen sevâbların bir misli de, bunların mezheblerinin İmâmlarına verilmektedir. Âlimlerin amel, iş bilgilerinde çeşitli ihtisas kollarına ayrılmaları da böyledir. Böylece; bir kısmı hadîs, ba’zısı tefsîr, birçoğu da fıkıh ve Arabî ilimlerde yetişmişlerdir. Arabî bilgilerde birçok âlim yetişmişdir. Tasavvufcuların riyâzet çekmekte ve talibleri yetiştirmekte, ayrı yol tutmaları da, ya’nî çeşitli yolların meydana gelmesi de, bu hadîs-i şerîfe uygun olmaktadır. Necmeddîn-i Kübrâ; “İnsanları Allahü teâlâya kavuşturan yollar, insanların sayısı kadardır” buyurdu. Bu söz de, talibleri yetiştirmek yolunu bildiriyor. Yoksa, i’tikâdlarında hiçbir ayrılık yoktur. Bütün evliyânın i’tikâdları, îmânları birdir. Hepsi, Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdındadır. San’at sahiblerinin çeşitli iş kollarına ayrılmaları da öyle rahmettir. Fakat, i’tikâdda ayrılmak, parçalanmak, böyle değildir. Çünkü, Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Cemâat rahmettir. Ayrılık azâbdır” buyurdu.

“Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Kişi, sevdiği ile beraber olur” buyurdu. Müslim kitabında bildirildiği üzere, bir kimse, Resûlullaha kıyâmeti sorunca; “Kıyâmet için ne hazırlık yaptın?” buyurdu. O kimse; Allahın ve Resûlünün sevgisini hazırladım deyince; “Sevdiklerinle beraber olursun” buyurdu. İmâm-ı Nevevî, bu hadîs-i şerîfi açıklarken; “Bu hadîs-i şerîf, Allahü teâlâyı ve O’nun Resûlünü ve sâlihlerin ve hayr sahiblerinin dirilerini ve ölülerini sevmenin kıymetini, fâidesini bildiriyor” dedi. Allahü teâlâyı ve O’nun Peygamberini sevmek demek, emirlerini yapmak, yasaklarından sakınmak, bunlara karşı edebli, saygılı olmak demektir. Sâlihleri severek onlardan fâidelenmek için, onların yaptıklarını yapmak lâzım değildir. Çünkü, onların yaptıklarını yaparsa, o da, onlardan olur. Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki: “Bir kimse, bir cemâati sever. Fakat onlardan olmaz.” Onlarla beraber olmak, onların derecesine yükselmek demek değildir. Hadîs-i şerîfde; “Bir cemâati seven kimse, onların arasında haşr olunur” buyuruldu. Ebû Zer ( radıyallahü anh ); “Yâ Resûlallah! Bir kimse, bir cemâati sevse, fakat onların yaptıklarını yapmasa, nasıl olur? dedikte; “Yâ Ebâ Zer! Sevdiklerinle beraber olursun” buyurdu. Fakat, Hasen-i Basrî (r.aleyh) buyuruyor ki: “Bu hadîs-i şerîfler seni yanıltmasın! Sen iyilere, ancak onların iyi amellerini yapmakla kavuşabilirsin! Yahudiler ve hıristiyanlar, peygamberlerini sevdiklerini söylüyorlar ise de, onlar gibi olmadıkları için, onların yanına gidemiyeceklerdir.” İmâm-ı Gazâlî bunun için; “Onların iyi amellerinden birkaçını veya hepsini yapmadıkça, yalnız sevmekle, onların yanına kavuşulamaz” dedi. Bütün bunlardan anlaşılıyor ki, bir cemâati seven kimse, üç nevî olabilir: Onların bütün amellerini ve ahlâkını edinmiştir. Yâhud hiçbirini edinmemiştir. Yâhud da, birkaçını yapar. Başkalarını yapmayıp, bunların tersini yapar. Hepsini yapabilen, onlardan olur. Onlarla olur. Onlara olan sevgisi, onu da tam onlar gibi yapmıştır. Muhabbetin en yüksek tabakasına erişmiştir. Elbet onlardan olur. Sevdiklerine hiç uymayan, onlara hiç benzemeyen kimse, onlardan hiç olamaz. Sevdiklerinin birkaç ameline uyan kimseye gelince, îmânda uymamış ise, onlardan olamaz. Onları seviyorum demesi hiç doğru değildir. Onun kalbinde, onlara sevgi değil, düşmanlık vardır. Din düşmanlığından daha büyük düşmanlık olmaz. Yahudilerin ve hıristiyanların, peygamberleri seviyoruz demeleri böyledir. Kişi, sevdikleri gibi inanıp, tâat ve ibâdetlerde, onlara tam uymazsa, beğenmediği için uymamış ise, seviyorum demesinin yine fâidesi olmaz. Onlarla birlikte olamaz. Gücü yetmediği, nefsine hâkim olamadığı için, hepsine uyamamış ise, onlarla birlikte olmasına mâni olmaz. Hadîs-i şerîfler, bu ikinci kısmı bildirmektedir. Bir cemâati seven, fakat tam onlar gibi olmayan kimseye karşı söylenmiştir. Ebû Zer hadîsi, bunu açıkça bildirmektedir. Bu hadîs-i şerîf, müslümanları çok sevindirmektedir. 183 (m. 799) senesinde Kûfe’de vefât etmiş olan Muhammed bin Semmâk, son nefesinde; “Yâ Rabbî! Sana hep isyan ettim. Fakat, sana itaat edenleri hep sevdim. Beni bu sevgime bağışla!” diyerek duâ etti.”

“Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Kişi, sevdiği, ile birlikte olur” buyurdu. Selef-i sâlihîni, ya’nî Ehl-i sünnet âlimlerini sevsek, onlar gibi olmasak bile, bu hadîs-i şerîfdeki müjdeye kavuşuruz. Allahü teâlânın sevdiklerinin ve Allahü teâlâyı sevenlerin dirilerini ve ölülerini seven kimse, büyük saadete, iyiliklere kavuşur. Onları sevmek, meselâ onların düşmanlarına karşı ve onları kötüleyen câhillere karşı, onları savunmak, övmektir. Dünyâya düşkün olanların en kötüleri, Allahü teâlânın sevdiklerini, evliyâyı kötüleyenlerdir. Dünyâya düşkün olmak, bütün kötülüklere yol açar. Hased, hırsızlık, rüşvet, kibir gibi haramlara sebep olur. Câhil din adamlarının kibirli olmaları, hep dünyâya düşkün olmalarından ileri gelmektedir. Muhyiddîn-i Arabî’nin kalbinin açılması, bâtın ilimlerine kavuşması, tasavvuf büyüklerini sevdiği, onları savunduğu için olduğunu, kendisi bildirmektedir. Rûh-ül-kuds kitabında diyor ki: “Elhamdülillah! Câhil din adamlarına karşı, tasavvufcuları hep savundum, ölünceye kadar da savunacağım. Bunun için, kalb bilgilerine kavuşturuldum. Onlara saldıran, isimlerini söyleyerek kötüleyen, kendisinin câhil olduğunu ortaya koyar. Bunun sonu felâket olur.”

Muhyiddîn-i Arabî, Vasıyyet-i Yûsufiyye kitabını açıklarken diyor ki: “Resûlullahı rü’yâda gördüm. Bana; “Allahü teâlânın bu ni’metine nasıl kavuştuğunu biliyor musun?” buyurdu. “Hayır bilmiyorum” dedim. “Ehlullah olduğunu söyleyenlere, saygı gösterdiğin için kavuştun!” buyurdu.

Kendi kusurlarını araştırıp düzeltmeğe çalışan kimse, başkalarının ayıblarını görmeğe vakit bulamaz. Hep, kendinden daha iyi olan müslümanları görür. Ya’nî her gördüğü müslümanı kendinden daha iyi bulur. Velî olduğunu söyleyen kimsenin doğru söylediğine inanır. Başkalarının kötülüklerini araştıran, kendi kusurlarını görmeyen ise, velîye inanmaz.

Necmüddîn-i Gazzî, Hüsn-üt-tenebbüh kitabında diyor ki; “Sâlihleri sevmek, sohbetlerinde bulunmak, ziyâretlerine gitmek, onlarla bereketlenmek lâzımdır. Evliyâ bunlardır.” Şah Şuca’ Kirmanî buyuruyor ki: “Evliyâyı sevmekten daha kıymetli ibâdet olmaz. Evliyâyı sevmek, Allahü teâlâyı sevmeğe yol açar. Allahü teâlâyı seveni, Allahü teâlâ da sever.”

Ebû Osman Hayrî diyor ki: “Evliyânın sohbetine kavuşan kimse, Allahü teâlâya kavuşturan yolu bulur.” Yahyâ bin Mu’âz diyor ki: “Evliyânın sohbetine kavuşan sâdık bir kimse, herşeyi unutur. Allahü teâlâ ile olur. Böyle olmazsa, Allahü teâlâya hiç kavuşamaz.”

Muhammed bin Irak, Sefînet-ül-Irâkıyye kitabında diyor ki: Fıkıh âlimlerinden Muhammed bin Hüseyn Becli, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâda görüp, hangi amelin en iyi olduğunu suâl etti. Resûl aleyhisselâm; “Evliyâullahdan olan bir velînin yanında bulunmaktır” buyurdu. Diri iken bulamazsak deyince: “Diri iken de, ölü iken de onu sevmek, düşünmek böyledir” buyurdu.

İmâm-ı Birgivî hazretleri duâ ederken; “Ey yardımcıların en iyisi! Ey ümidsizlerin sığınağı! Yâ Erhamerrâhimîn! Ey günahları örten merhameti bol Allahım! Habîbin, sevgili Peygamberin hürmeti için ve bütün peygamberlerin, meleklerin, Peygamberinin Eshâbının ve Tabiînin hürmetleri için, günâhı çok olan bizlere acı! Suçlarımızı affeyle” derdi. Allahü teâlâya, Peygamberi ve O’nun Eshâbı ve Tabiînin hürmeti için duâ etmek, duânın kabûl olması için bunları vesile etmek caizdir, meşrûdur. Onların şefaatini istemek olup, Ehl-i sünnet âlimleri caiz olduğunu bildirmiştir. Mu’tezile, buna inanmadı. Vesîle ederk yapılan duâ, o velînin kerâmeti olarak kabûl olur. Bu da, öldükten sonra da, kerâmetin bulunduğunu göstermektedir. Bid’at ehli olan sapıklar, buna inanmıyor.

İmâm-ı Münâvî, Câmi’us-sagîr’i açıklarken buyuruyor ki: “İmâm-ı Sübkî; “Duâ ederken, Resûlullahı vesile yapmak, O’nu şefaatçi yapmak, O’ndan yardım istemek güzel olur. Selef-i sâlihînden ve sonra gelen âlimlerden hiç kimse buna karşı çıkmadı. Yalnız İbn-i Teymiyye bunu inkâr ederek, doğru yoldan ayrıldı. Kendinden önce gelenlerden, kimsenin söylemediği bir yola saptı. Ehl-i İslâm arasında sapıklığı ile nâm aldı” buyurdu. Âlimlerimiz, Resûlullaha mahsûs olan üstünlükleri bildirirlerken, duâ ederken, Resûlullahı vâsıta kılmak caiz olur. Başkalarını vâsıta etmek böyle değildir dediler. Fakat, İmâm-ı Kuşeyrî diyor ki: “Ma’rûf-i Kerhî talebesine, duâ ederken beni vâsıta ediniz! Ben, Allahü teâlâ ile aranızda vâsıtayım demiştir. Çünkü evliyâ, Resûlullahın vârisleridir. Vâris olan, vârisi olduğu zâtın bütün üstünlüklerine kavuşur.”

Yine Hadîka kitabında 153. sahifeden başlayarak yazılanların özeti şöyledir:

Edille-i şer’iyye: “Edille-i şer’iyye ya’nî din bilgilerinin kaynağı dörttür. Kitâb, sünnet, kıyâs ve icmâ’. Kıyâs ile icmâ’, Kitabdan ve sünnetten çıkmıştır. Şu hâlde, din bilgisinin ana kaynağı Kitâb (Kur’ân-ı kerîm) ve sünnettir. Bu ikisinden alınmayan her bilgi, her iş, bid’attir. Bid’at olan inanışlar, bilgiler ve işler, sapıklıktır. İnsanı felâkete götürür. Meselâ, tasavvufcu, tarikatçı olduğunu söyleyen kimseler, bir münkeri, ya’nî icmâ’ ile bildirilenlere uymayan birşeyi yapınca; “Biz bâtın bilgilerini biliyoruz. Bu iş bize helâldir. Siz kitaptan öğreniyorsunuz. Biz ise, Muhammed aleyhisselâmdan sorup anlıyoruz. O’nun sözüne güvenmezsek, Allahdan sorup öğreniyoruz. Şeyhimiz himmeti bizi ma’rifetullaha kavuşturuyor. Kitaptan, üstâddan birşey öğrenmeğe ihtiyâcımız yoktur. Allah bilgilerine kavuşmak için kitap okumamak, mektebe gitmemek lâzımdır. Bizim yolumuz bozuk olsaydı, nûrlar, peygamberler, rûhlar, bize görünmezlerdi. Biz yanılırsak, haram işlersek, rü’yâda bize bildirilir, doğruları öğretilir, ilim adamlarının kötü gördükleri şeyler, bize rü’yâda kötülenmedi, iyi bildiğimiz için yapıyoruz” diyorlar. Bu gibi saçma sözler, zındıklıktır, sapıklıktır, İslâmiyet ile alay etmektir. Kur’ân-ı kerîme ve hadîs-i şerîflere hakaret etmek, güvenmemektir. Bunlarda yanlış ve zamana uymayan şey bulunduğunu söylemektir. Böyle bozuk sözlere inanmamalıdır.

Ehl-i sünnet âlimleri buyuruyor ki, ilhâm vâsıtası ile ahkâm anlaşılamaz. Ya’nî, Allahü teâlânın, velîlerin kalblerine verdiği bilgiler, helâl ve haramlar için delîl, sened, olamazlar. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek kalbine gelen ilham, her müslüman için seneddir. Herkesin bunlara uyması lâzımdır. Evliyânın ilhamı İslâmiyete uygun ise, yalnız kendisine seneddir. Başkalarına sened olamaz. İlham, Kitabın ve sünnetin ma’nâlarını anlamağa yardım eder. İlhâm, sâlih mü’minlerde olur. Bid’at sahiplerinin ve fâsıkların kalblerine şeytanın vesveseleri gelir. Kalbe gelen bilgilere ilm-i ledünnî denir. Bu ilim, rûhanî veya şeytanî olur. Birincisine “İlham”, ikincisine “Vesvese” denir, İlhâm, Kitaba ve sünnete uygun olur. Vesvese, bunlara uygun olmaz. Rü’yâ da, ilm-i ledünnî gibi, Rahmânî veya şeytanî olur. Resûlullah ( aleyhisselâm ), peygamber olduğu bildirilmeden önce, altı ay, rü’yâ ile amel eyledi. Tasavvuf büyüklerinden yüksek veli Cüneyd-i Bağdadî hazretleri; “İnsanları Allahü teâlânın sevgisine kavuşturacak yol, yalnız Muhammed aleyhisselâmın yoludur. Bunda başka olan, dinler, mezhebler tarîkatler, rü’yalar çıkmaz sokaktır, insanı saadete kavuşturmazlar. Kur’ân-ı kerîmin ahkâmını öğrenmeyen ve hadîs-i şerîflere uymayan kimse, câhil ve gâfildir. Buna uymamalıdır. Bizim ilmimiz, mezhebimiz, Kitâb ile sünnettir” buyurdu. Muhyiddîn-i Arabî hazretleri buyuruyor ki: “Bir velî, İslâmiyete uydukça, ilerler, ilhamları artar. Fakat, velilere gelen ilhamlar, Kitâb ve sünnetin üstüne çıkamaz.”

Cüneyd-i Bağdâdî’nin dayısı ve üstadı olan Sırrî-yi Sekatî hazretleri; “Tasavvufun üç ma’nâsı vardır. Birincisinde, sûfinin kalbinde Allahü teâlâya olan ma’rifeti, vera’ının nûrunu söndürmez. Kalbinde olan ma’rifet nûru ile, maddenin ve enerjilerinin hakîkatlerini, özlerini anlar ve Allahü teâlânın isimlerinin, sıfatlarının tecellîlerine kavuşur. Bedeninde olan vera’ nûru ile, İslâmiyetin ince bilgilerini anlar. Her işi, İslâm ahkâmına uygun olur. İkinci ma’nâsına göre, sûfînin kalbinde, Kitaba ve sünnete uymayan ilim bulunmaz. Uygun olup olmadığını, zâhir ve batın bilgilerinde derin âlim olup, tasavvuf büyüklerinin kullandıkları kelimeleri anlayanlar ayırabilir. Tasavvufun üçüncü ma’nâsına göre, sûfînin kerâmetleri, İslâm bilgilerinin hiçbirine aykırı olmaz. İslâm ahkâmına uymayan şeyler, kerâmet olmaz. Bunlara “İstidrâc” denir” buyurdu. Evliyânın, sözlerinin, işlerinin İslâm ahkâmına uygun olup olmadığını her ilim sahibi anlayamaz. Tasavvuf bilgilerini iyi bilmek ve tasavvuf büyüklerinin sözlerinin ma’nâsını iyi anlamak lâzımdır. Meselâ, Bâyezîd-i Bistâmî hazretleri; “Sübhânî mâ a’zama şânî” buyurdu. Yalnız zâhirî bilgileri olanlar bu sözü; (Mahlûklardaki kusurlar bende yoktur. Benim şânım çok büyüktür) demek sanır. Muhyiddîn-i Arabî hazretleri, bu söz için; “Allahü teâlânın büyüklüğünü, hiç kusurlu olmadığını en iyi olarak bildirmektedir” dedi. “Tenzihin tenzihidir” buyurdu. Bâyezîd-i Bistâmî hazretleri, bu sözü ile İslâmiyete uygun olan birşeyi anlatmak istemiştir. Sekr ya’nî tasavvuf sarhoşluğu hâlinde olduğundan başka kelime bulamamış, ince bilgilerini, herkesin anlayamıyacağı kelimelerle bildirmiştir.Yine bu büyük veli, Bistâm şehrinde, talebelerini alarak, bir velîyi görmeğe gittiler. Zühdü, takvâsı dillerde dolaşan o kimsenin yanına gidince, kıble tarafına tükürdüğünü gördü. Selâm vermeyip, yanından uzaklaştı ve; “Bu adam, Resûlullaha karşı lâzım olan edeblerden birini gözetmedi. Velî olmak için, lazım olan edebleri de gözetemez” dedi. Kıbleye karşı edebsizlik, kötü birşeydir. Allahü teâlâ, namazı kıbleye karşı kılmağı emretmiştir. Kıbleye karşı abdest bozmak yasak edilmiştir. Ehl-i sünnet âlimleri, yatarken ve otururken kıbleye karşı ayak uzatmağa mekrûh dedi. Allahü teâlâ Kâ’be’yi tavaf etmeği ve tavâfda temiz olmağı emreyledi. Muhyiddîn-i Arabî hazretleri buyuruyor ki: “Duâlarının kabûl olduğunu söyleyen bir kimse, İslâmın edeblerinden bir edebi gözetmezse, çok kerâmetleri görülse de, ona inanılmaz.” Yine Bâyezîd-i Bistâmî hazretleri buyurdu ki: “Bir kimse, velî olduğunu söylerse, hattâ havada oturursa, ibâdetleri yapmasına ve haramlardan sakınmasına ve İslâmiyete uymasına bakmadan sözüne inanmayınız.

Zünnûn-i Mısrî hazretleri buyuruyor ki: “Allahü teâlâyı sevmenin alâmeti bütün ahlâkta ve bütün işlerde O’nun sevgili peygamberi Muhammed aleyhisselâma uymaktır.”

Kerâmet: Evliyânın kerâmetleri hakdır, doğrudur. Ehl-i sünnet i’tikâdında olan ve İslâmiyete uyduğu görülen kimselere, Allahü teâlânın âdeti dışında, (ya’nî fizik, kimya ve fizyoloji kânunları dışında) ikram ettiği, ihsân ettiği şeylere “Kerâmet” denir. Bir velî, kerâmet sahibi olduğunu söylemez. Kerâmet göstermesini dilemez. Kerâmet, velînin ölüsünde de, dirisinde de hâsıl olur. Peygamberler ölünce, peygamberlikten ayrılmadıkları gibi, velîler de ölünce, evliyâlık derecesinden düşmezler. Velîler, Allahü teâlâya ve sıfatlarına ârifdirler. Kur’ân-ı kerîmde, birçok velîlerin kerâmetleri bildirilmektedir, Îsâ aleyhisselâm babasız dünyâya gelince, hazret-i Meryem’de görülen kerâmetler bunlardandır. Zekeriyyâ aleyhisselâm hazret-i Meryem’in odasına geldiği zaman, yanında yiyecek olduğunu görür; “Bunu nereden aldın” derdi. Çünkü, onun yanına, Zekeriyyâ aleyhisselâmdan başka kimse girmezdi. O da; “Allahü teâlâ yarattı” cevâbını verirdi. Eshâb-ı Kehf’in kerâmetleri de, Kur’ân-ı kerîmde bildirilmektedir. Mağarada senelerce aç ve susuz kaldılar. Âsaf bin Berhıyâ’nın, Belkıs’ın tahtını Süleymân aleyhisselâma getirmesi de, Kur’ân-ı kerîmde bildiriliyor. Eshâb-ı kirâmın ve Tabiînin binlerce kerâmetleri, kitaplarda yazılıdır ve dillerde dolaşmaktadır. Ehl-i sünnet düşmanlarının kerâmetlere inanmamasına, pek de şaşmamalıdır. Çünkü, kendilerinde kerâmet hiç hâsıl olmadığı gibi, hocalarından, büyük bildiklerinden de böyle şeyler görüldüğünü duymuyorlardı. (İmâm-ı Necmüddîn Ömer Nesefî’den, kerâmeti sorduklarında; “Allahü teâlânın, evliyâsına, ya’nî sevdiği kullarına, âdetini bozarak, ihsânda bulunması. Ehl-i sünnete göre caizdir” buyurduğu, İbn-i Âbidîn’de, mürted bahsi sonunda da yazılıdır.)

Yine İbn-i Âbidîn’de, evliyânın az zamanda uzak yerlere gittikleri yazılıdır. İbn-i Hacer-i Heytemî hazretlerinin fetvâlarında diyor ki: “Bir velî, bulunduğu yerde akşam namazını kıldıktan sonra, garba doğru, kerâmet olarak, az zamanda çok uzağa gitse, gittiği yerde güneş batmamış olsa, burada güneş batınca, akşam namazını tekrar kılması lâzım olmadığını söyleyenler çoktur. Şemseddîn Remlî ise, lâzım olur buyurdu.” İhtiyâç olduğu zaman, yiyecek, içecek ve giyecek, hemen hâsıl olması da çok görülmüştür. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) amcaoğlu Hazreti Ca’fer Tayyâr’ın havada uçtuğu târih kitaplarına geçmiştir. Lokmân-ı Serahsî’nin ve benzerlerinin uçtukları da meşhûrdur. Su üstünde yürümek, ağaç, taş ve hayvanlarla konuşmak da çok görülmüştür. Allahü teâlânın, böyle âdetinin ve kânunlarının dışında yaptığı şeyler, peygamberlerde hâsıl olursa, mu’cize denir. Peygamberlerin diri olması şart değildir. Pegyamberler öldükten sonra da, Allahü teâlâ bunlara mu’cize ihsân eder. Bunun gibi, velîler öldükten sonra da, Allahü teâlâ bunlara kerâmet vermektedir. Hiçbir velî, hiçbir nebinin derecesine yükselemez. Herhangi bir peygamber (aleyhisselâm) bütün velîlerin hepsinden daha yüksektir. Velîler, dereceleri ne kadar yüksek olursa olsun, İslâmiyetten ayrılamazlar. Ya’nî, Allahü teâlânın emirlerine ve yasaklarına uymaları ve dereceleri ne kadar yükselirse yükselsin buna devam etmeleri lâzımdır.

Velîlerin en yükseği Hazreti Ebû Bekr-i Sıddîk’dır. Bundan sonra, en yükseği Hazreti Ömer-ül-Fârûk’dur. Onun müslüman olmasından önce, müslümanlar gizli ibâdet ederlerdi. Hazreti Ömer müslüman olunca; “Bugünden sonra artık gizli ibâdet olunmaz” dedi. İslâmiyette, açıkça ilk ibâdet eden, Ömer-ül-Fârûk’dur. Bu ikisinden sonra velîlerin en yükseği, hazret-i Osmân-ı Zinnûreyn’dir. Resûlullahın Rukayye ve Ümm-i Gülsüm adındaki iki mübârek kızı ile ard arda evlendiği için, (iki nûr sahibi) ma’nâsına gelen “Zinnûreyn” adı ile şereflenmiştir. Bu iki zevcesi ölünce, Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Bekâr bir üçüncü kızım daha olsaydı, onu da Osman’a verirdim” buyurdu. Bundan sonra, evliyânın en üstünü, hazret-i Aliyy-ül-mürtezâ’dır. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) Tebûk gazâsına giderken, hazret-i Ali’yi, Medine’de, Ehl-i beytini korumak için, kendi yerine vekîl bırakmağa râzı oldu ve; “Sen, bana Hârûn’un Mûsâ’ya olduğu gibisin. Şu kadar var ki, benden sonra, hiç peygamber gelmeyecektir” buyurmuştu. Bunun için, kendisine “Mürtezâ” denildi. Resûlullahdan sonra bu dördünün hilâfeti, üstünlükleri sırasına göre oldu. Bunlardan sonra, evliyânın en üstünleri Eshâb-ı Kirâmın hepsidir (radıyallahü anhüm ecmaîn). Eshâb-ı Kirâmın isimlerini ve aralarında olan muharebeleri söylerken, kalbimizin ve dilimizin onlara karşı saygılı ve iyi olması lâzımdır. Çünkü onların birbirleri ile muharebeleri, ictihâd ayrılığı idi. Onların bu işlerine de sevâb vardır. Yanılanlarına bir sevâb, doğru olanlarına, iki sevâb verildi. Aşere-i mübeşşere denilen on kişinin Cennetlik olduklarına inanırız. Bunların Cennete gideceklerini, Resûlullah haber verdi. Bunlar, Dört halîfe (Hazreti Ebû Bekr-i Sıddîk, Hazreti Ömer, Hazreti Osman ve Hazreti Ali), Talhâ bin Ubeydullah, Zübeyr bin Avvâm, Sa’d bin Ebî Vakkâs, Saîd bin Zeyd, Ebû Ubeyde bin Cerrah ve Abdurrahmân bin Avf’dır (r.anhüm). Resûlullahın mübârek kızı Hazreti Fâtıma-tüz-Zehrâ ile bunun iki oğlu, Hazreti Hasen ile Hazreti Hüseyn’in ve Hadîce-tül Kübrâ ve Âişe-i Sıddîk’a’nın da Cennetlik olduklarına inanırız. Bunlardan başka, hiç kimsenin ismini söyleyerek Cennetlik olduğunu kesinlikle söyleyemeyiz. Başka âlimlerin, velilerin Cennete gideceklerini, çok zan ederiz. Fakat, kesin söyleyemeyiz. Eshâb-ı Kirâmdan sonra, evliyânın en üstünü Tabiînin üstünleridir. Onlardan sonra Tebe-i tabiînin üstünleridir. “Rıdvânullahi teâlâ aleyhim ecmaîn.”

Yine Hadîka’da sünnet-i seniyyeye yapışmak ile ilgili olarak buyuruluyor ki;

Sünnet-i seniyyeye yapışılmasının ehemmiyetini bildiren âyet-i kerîmeler Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde Âl-i İmrân sûresi 31. âyet-i kerîmesinde meâlen buyurdu ki: “Ey sevgili Peygamberim ( aleyhisselâm )! Onlara de ki; eğer Allahü teâlâyı seviyorsanız ve Allahü teâlânın da, sizi sevmesini istiyorsanız, bana tâbi olunuz. Allahü teâlâ bana tâbi olanları sever.” Ya’nî emirlerine itaat ettiğiniz ve Allahü teâlâyı sevdiğiniz iddiasında sâdık iseniz bana tâbi olunuz. Çünkü, bana tâbi olmak, Allahü teâlânın sevgisinden ve O’na itaatten dolayıdır. Eğer bana tâbi olursanız, Allahü teâlâ sizi sever ve günahlarınızı af ve mağfiret eder. Sizden meydana gelen günahları affetmek sûretiyle sizden râzı olur ve kalblerinizdeki perdeleri kaldırır. Sizi kendisine yaklaştırır. Allahü teâlâ Gafûr’dur, Rahîm’dir. Ya’nî sevdiği, râzı olduğu kulunun günahlarını af ve mağfiret eder. Fadlı ve keremi ile ona merhamet eder.

Bu âyet-i kerîme nâzil olunca, hâinlerin, münâfıkların reîsi olan Abdullah bin Übey bin Selûl, arkadaşlarına; “Muhammed ( aleyhisselâm ) kendisine itaat edilmesinin Allahü teâlâya itaat edilmesi gibi olduğunu söylüyor. Hıristiyanların Îsâ bin Meryem’i (aleyhisselâm) sevdiği gibi bizim de kendisini sevmemizi istiyor” demişti. Bunun üzerine; “Onlara; “Allahü teâlâya ve Resûlüne itaat ediniz” de! Eğer (Allaha ve Resûlüne itâattan) yüz çevirirseniz, muhakkak ki Allahü teâlâ kâfirleri sevmez” meâlindeki Âl-i İmrân sûresi 32. âyet-i kerîmesi nâzil oldu. Ya’nî Allahü teâlâya itaat, O’nun Resûlüne itaat etmeye bağlıdır. Allahü teâlâya itaat, O’nun Resûlüne itaat etmekle olur.

İmâm-ı Şafiî hazretleri buyurdu ki: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) tarafından bildirilen emir ve nehiyler (yasaklar), Allahü teâlânın Kur’ân-ı kerîmde bildirdiği emir ve nehiyler gibidir.”

Allahü teâlâ Âl-i İmrân sûresinin 164. âyet-i kerîmesinde meâlen buyurdu ki: “Allahü teâlâ mü’minlere lütuf ve ihsânda bulundu. Çünkü, (vahiyden hiçbir şey duymamışlar iken) içlerinden, aralarından onlara âyetlerimi okuyan, onları kötü i’tikâd ve huylardan temizleyen, Kitabı (Kur’ân-ı kerîmi) ve Hikmeti (sünneti) öğreten bir peygamber gönderdi. Hâlbuki onlar bundan önce apaçık bir sapıklık (cehâlet) içerisinde idiler. Doğru yolu kaybetmişlerdi. Kör bir durumda idiler, iyiliği bilmezler, kötülüğü kötü görmezlerdi. İşte onlar bu durumda iken peygamber göndermek sûretiyle, onları doğru yola hidâyet etti, ulaştırdı.”

Nisa sûresi 69. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki: “Allahü teâlâya ve Resûlüne ( aleyhisselâm ) itaat edenler (var ya), işte bunlar, Allahü teâlânın kendilerine ni’met verdiği peygamberler, sıddîklar, şehîdler ve sâlihlerle beraberdirler. Bunlar ise ne güzel arkadaş (tırlar).”

Bu âyet-i kerîme, Resûlullah efendimizin âzâdlısı Sevbân ( radıyallahü anh ) hakkında nâzil oldu. Şöyle ki: Sevbân, Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) çok severdi. O’ndan ayrı kalmaya hiç tahammül edemezdi. Birgün Resûl aleyhisselâmın huzûruna girdi. Rengi değişmişti. Şiddetli bir üzüntüsü olduğu anlaşılıyordu. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ona bu hâlinin sebebini sorunca şöyle arzetti: “Yâ Resûlallah! Hasta değilim. Bir yerimde ağrı yok. Fakat sizi göremeyince kendimde şiddetli bir yalnızlık hissediyorum. Sizi görmedikçe bu sıkıntıdan kurtulamıyorum. Sonra âhıret hatırıma geldikçe, orada sizi görememekten de korkuyorum. Çünkü siz diğer peygamberlerle (aleyhimüsselâm) birlikte İlliyyîne (Cennetteki çok yüksek derecelere) yükseltilirsiniz. Sizin dereceniz pek yüksek olduğundan, ben Cennete girmiş olsam bile yine sizinle beraber olamam ve sizi göremem. Cennete giremezsem zâten hiç göremem. Bu büyük acıya ise nasıl tahammül ederim?” Bunun üzerine bu âyet-i kerîme nâzil oldu. Ayetin nüzûl sebebi hakkında başka rivâyetler de olup, bunlardan ba’zısı şöyledir:

Eshâb-ı Kirâmdan birisi, “Yâ Resûlallah! Siz âhırette (Cennette) en yüksek derecelerde bulunacaksınız. Biz ise Cennete girmiş olsak bile aşağı derecelerde bulunuruz. O hâlde sizi nasıl göreceğiz?” diye arzetti. Bunun üzerine bu âyet-i kerîme nâzil oldu.

Vâhidî’nin anlattığına göre, Ensârdan ba’zıları gelerek; “Yâ Resûlallah! Siz Cennette en yüksek derecelerde bulunursunuz. Göremeyince bizler sizi çok özleriz. O zaman ne yaparız?” diye arzettiler. Bunun üzerine bu âyet-i kerîme nâzil oldu.

Yine Rivâyet edildiğine göre, Ensârdan bir zât ağlayarak, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûruna geldi. Resûl aleyhisselâm ona; “Niçin ağlıyorsun?” diye sorunca, o zât şöyle cevap verdi: “Yâ Resûlallah! Allahü teâlâya yemîn ederim ki, ben sizi canımdan, çoluk-çocuğumdan ve malımdan daha çok seviyorum. Çoluk-çocuğum arasında bulunurken sizi hatırlayınca hemen hasretiniz gönlümü dağlıyor. Göremeyince deli gibi oluyorum. Hem siz Cennette diğer peygamberlerle birlikte en yüksek derecelerde bulunursunuz. Bizler, Cennete girsek bile aşağı derecelerde bulunuruz. O zaman biz sizleri göremeyiz.” Bunun üzerine bu âyet-i kerîme nâzil oldu.

Müellif, ya’nî Abdülganî Nablüsî hazretleri buyuruyor ki: “Ya’nî Allahü teâlâya ve Resûlüne ( aleyhisselâm ) itaat edenler, onları (peygamberler, sıddîklar, şehîdler ve sâlihleri) görürler, onları ziyâret ederler, onlarla beraber bulunurlar. Bunun için Allahü teâlâya ve O’nun Resûlüne ( aleyhisselâm ) itaat edenler, dereceleri pek yükseklerde olan peygamberleri göremiyecekleri vehmine kapılmasınlar.”

Hâzin tefsîrinde buyuruluyor ki: “Her kim, emirlerine uymak ve yasaklarından sakınmak sûretiyle, O’nun Resûlüne uyarsa, böyle kimseler, Allahü teâlânın kendilerine dünyâda hidâyet, âhırette ise Cennete girmekle ihsânda bulunduğu kimselerdir. Bunlar Cennette peygamberler ile beraberdirler, onları görürler, onlarla beraber oturup kalkarlar. Fakat onların derecelerinde olmazlar. Derecelerinde olmak ayrı şey, dereceleri farklı olup, görüşmek, buluşmak daha ayrı şeylerdir.

Sıddîklar: Peygamberlerden sonra onlara tâbi olmakta en ileride olanlar, peygamberlerin sünnetlerine tam uyan ve bu şekilde vefât edenlerdir.

Sâlihler: Hayır husûsunda içleri ve dışları bir olanlardır.

Nisa sûresi 115. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki: “Hidâyet yolunu öğrendikten sonra, Peygambere uymayıp, mü’minlerin yolundan ayrılanı saptığı yola sürükleriz ve çok fenâ olan Cehenneme sokarız ki, o ne kötü bir dönüş yeridir.”

Beydâvî tefsîri, âyet-i kerîmede geçen “mü’minlerin yolu” lafzını, mü’minlerin üzerinde bulundukları i’tikâd ve amel diye tefsîr etmiştir.

Hâzin tefsîri, “Mü’minlerin yolundan ayrılan...” lafzını; mü’minlerin üzerinde bulundukları îmândan başkasına uyarsa, putlara ibâdet ederse... diye tefsîr etmiştir.

Bid’atların zararları: İrbâd bin Sâriye ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti: Birgün Resûlullah ( aleyhisselâm ) bize namaz kıldırdı. Namaz bittikten sonra bize döndü. Beliğ bir nasîhatta bulundu. Bu nasihatten kalbimiz ürperdi. Bu sırada orada hazır bulunan sahabeden birisi arzetti ki: “Yâ Resûlallah! Yapağınız bu nasihat, kavminin arasından artık ayrılan, onlarla vedalaşan ve kendisinden sonra doğru yoldan ayrılmamaları için onlara lâzım olan nasihatleri yapan bir kimsenin nasihati gibidir. O hâlde bize ne tavsiye edersiniz, diye suâl etti. Bunun üzerine Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “(Ey mü’minler!) Size Allahü teâlâdan korkmanızı tavsiye ederim. Ya’nî, iş, söz ve sükûtlarınız husûsunda Allahü teâlâdan korkunuz.”

“Şühpesiz ki dinde, kıyâmete kadar benim ve Hulefâ-i râşidînin üzerinde bulunduğumuz i’tikâd ve diğer husûslara muhalif olarak ortaya çıkarılan herşey bid’attir.” (Ya’nî din kemâle erdikten sonra sanki kemâle ermemiş, tamamlanmamış ve eksikmiş gibi güya bu eksikliği gidermek için, dinde yapılan yenilikler veya Resûlullahdan ( aleyhisselâm ) sonra nefsin arzu ve isteklerine göre ortaya çıkarılan şeylerdir.)

“Her bid’at dalâlettir. (O bid’atin sahibi o bid’at sebebiyle doğru yolu kaybeder.) Her bid’at sahibi Cehennemdedir.”

Câbir (radıyallahü anh) şöyle anlatır: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) Cum’a’larda, bayramlarda veya başka zamanlarda dînî ve dünyevî fâidelere dâir hitâb buyurup, Allahü teâlânın emirlerini anlatırlarken, heybetli olurlar, mübârek seslerini yükseltirler pek te’sîrli konuşurlardı. Sanki, başında bulunduğu büyük bir orduyu, sabah ve akşam; “Düşman size bir baskın yapabilir. Bu sebeple böyle bir baskın için hazır olunuz” diye korkutan, îkâz eden bir kumandan gibi konuşurlardı.”

Mübârek sohbetlerinde; “Ben ve kıyâmet şu ikisi gibi (yakın) olduğu hâlde gönderildim” buyurup, şehâdet ve orta parmakları arasını bir miktar ayırarak gösterirlerdi. “En hayırlı söz, Allahü teâlânın Kitabı; en doğru yol, Muhammed aleyhisselâmın yoludur. İşlerin (fiil, söz, hâl ve i’tikâdların) en kötüsü, dinde sonradan meydana çıkarılan (bid’atlar)’dır” buyurdu.

Taberânî’deki bir hadîs-i şerîfte; “Bid’at sahibi bid’atinden vazgeçinceye kadar, Allahü teâlâ tövbesini kabûl etmez” buyuruldu. Her günahtan sonra tövbe etmek lâzımdır. Tövbenin doğru olması için, üç şart vardır: Günaha son vermek, yaptığına pişman olmak ve bir daha hiç yapmamağa azmetmek, karar vermek. Eğer kul hakkı da Varsa, hakkını ödeyip, helâllaşmak da lâzımdır. Bid’at sahibi demek, bir bid’ati meydana çıkaran veya çıkmış bir bid’ati yapan demektir. Bid’at demek, dinde bulunmayan bir inanışı, bir işi, bir sözü veya ahlâkı, sonradan ortaya çıkarmak veya dinde sonradan ortaya çıkmış böyle bir bozukluğu yaymak ve bundan sevâb beklemek demektir.

İbn-i Mâce’nin bildirdiği hadîs-i şerîfte; “Bid’at sahibi bid’atinden vazgeçmedikçe, Allahü teâlâ onun hiçbir ibâdetini kabûl etmez” buyuruldu. Dinden olan bir inanışı, ibâdeti, sözü veya bir huyu değiştiren bir kimsenin, dinde reformcunun, doğru olan ibâdetleri dahî kabûl olmaz. Ya’nî ibâdetin fâidelerinden mahrûm kalır. Bu bid’atten vazgeçmesi lâzımdır.

Yine İbn-i Mâce’nin bildirdiği hadîs-i şerîfte; “Bir bid’at, küfre yol açmasa bile bunu ortaya çıkaranın orucu, haccı, umresi, cihâdı, tövbesi ve hiçbir iyiliği kabûl olmaz. Bu kimsenin, yağdan kıl çıkar gibi, müslümanlıktan çıkması kolay olur” buyuruldu. Şartlarına uygun olan farzları ve nafileleri sahîh olur, borçtan kurtulur ise de, kabûl olmaz. Ya’nî bunlara sevâb verilmez. Bid’ati küfrüne yol açarsa, ya’nî küfre sebep olan bir söz söyler, bir şey kullanır, bir iş yaparsa, îmânı giderek, ibâdetleri sahih de olmaz. Bid’at sahibi, bid’atini iyi ve sevâb bilir. Bunun için dinden kolay çıkar. Bid’at işleyen, bunu ibâdet sanmakta sevâb beklemektedir. Günah işleyen ise, günahını suç bilmekte, Rabbinden utanmakta, azâbından korkmaktadır. Bid’atler, büyük günahdır. Fakat her günah bid’at değildir.

Bid’at Arabça bir kelimedir, önceden olmayıp sonradan ortaya çıkarılan herşey demektir. Bu bakımdan, kelimenin lügat ta’rîfine göre hem âdette, hem de ibâdette yapılan değişiklikler, reformlar bid’at olur. Âdet demek, karşılık olarak kıyâmetde sevâb beklenilmeyen, yalnız dünyâ fâidesini düşünerek yapılan şey demektir. İbâdet, âdetin tersi olup, kıyâmette karşılığında sevâb beklenen şeydir. Eshâb-ı Kirâm ve Tabiîn zamanlarında bulunmayıp da, sonradan meydana çıkan herşey bid’at olunca, âlimler bu bid’atleri, kısımlara ayırmışlar, bunlardan haram ve mekrûh olmayanlara Bid’at-i hasene demişlerdir. (Hattâ İmâm-ı Rabbânî hazretleri haram ve mekrûh olmayanlara, birinci asırda aslı bulunanlara bid’at ismini bulaştırmadı. Bunlara sünnet-i hasene dedi. Mevlid okumak, minare, türbe yapmak böyledir.)

Fakat dinde bid’at demek, Eshâb-ı Kirâm ve Tabiîn zamanından sonra, Resûlullahın izni olmadan, dinde yapılan eklemeler ve noksanlıklar, ya’nî ibâdet olarak yapılan sevâb olduğu düşünülen değişiklikler demektir. Dinde reform da, dinde bid’at demektir. Âdetlerde yapılan değişiklikler, bu bid’atin dışında kalmaktadır. Hadîs-i şerîflerde kötü olduğu bildirilen, dindeki bid’atlerdir. Ya’nî dinde reformlar, ibâdetlerde yapılan değişikliklerdir. Bunlar ibâdetlere yardımcı değildirler. Hepsi ibâdetleri değiştirmekte, bozmaktadırlar.

Dinde reformlar (yenilikler) ikiye ayrılır: İ’tikâdda ve ibâdet olan işlerde bid’atlerdir. İ’tikâdda olan reformlar, ya ictihâd ile yapılır, ya’nî âyet-i kerîmelerden ve hadîs-i şerîflerden çıkanlır, yahut, akıl ile, düşünce ile beğenilerek yapılır, îctihâd yapabilmek için derin âlim, ya’nî müctehid olmak lâzımdır. Müctehid, i’tikâd bilgilerinde ictihâd yaparken yanılırsa, affolmaz. Suçlu olur. Yanlış anladığı inanılacak şey, dinde açıkça bildirilmiş ve câhillerin bile işitip bildiği, yayılmış bilgilerden ise, bu müctehid ve buna inananlar îmândan çıkar. İmânsız olduğu anlaşılan bir kimse, bu küfründen tövbe etmedikçe, mü’min ve müslüman olduğunu söylese ve bütün ömrünü ibâdetle geçirse de, küfürden kurtulamaz. Açık bildirilmiş fakat herkesin işitmemiş olduğu bilgilerden veya açık bildirilmemiş bilgilerden ise, kâfir olmazlar. Bid’at sahibi, dalâlet ehli ya’nî sapık olurlar. Bu yanlış inanışları adam öldürmek ve zinâ gibi büyük günahlardan da daha büyük günahdır. Yetmişiki türlü bid’at fırkası bulunacağı ve sapık inanışları sebebi ile hepsinin Cehenneme gidecekleri, hadîs-i şerîflerde bildirilmiştir. Müctehid olmayan din adamlarının, kendilerini müctehid sanarak, âyet-i kerîmelere ve hadîs-i şerîflere ma’nâlar vermeğe kalkışmalarıyla veya kendi görüşleri ile söyledikleri i’tikâd bilgisi, açık bildirilmemiş veya herkesin işitmediği bilgilerden olsa bile, yanlış olursa, böyle yanlış inananlar kâfir olur. Meselâ, Resûlullahın mi’râca çıktığına ve kabir suâline, ictihâd yolu ile inanmayan bir müctehid, bid’at sahibi, ya’nî sapık olur. Kendi aklı, görüşü ile inanmayan, müctehid olmayan bir din adamı ise, din bilgilerine kıymet vermemiş olacağından îmândan çıkmış olur.

İ’tikâddaki ictihâdlarında yanılmamış olan İslâm âlimlerine ve bunlar gibi doğru inanan müslümanlara Ehl-i sünnet veya sünnî denir.

Yetmişiki bid’at ehlinin ibâdetleri sahîh olsa da, kabûl olmaz, ibâdetlerinde, ictihâd ile yapacakları bid’atleri de ayrıca suç olur.

Ehl-i sünnet âlimlerinin, ibâdetlerde ictihâd ile buldukları bilgiler bid’at değildir. Bu bilgileri bulurken yanılmaları suç olmaz. Dört mezhebin imamları, bu bilgileri, İslâmiyetin sahibinin izni ile, İslâmiyetin bildirdiği delîllerden, senedlerden çıkarmışlardır. Bu bilgiler, İslâmiyeti değiştirmiş değil, İslâmiyete yardımcı olmuşlardır. Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde açık bildirilmiş şeylerde ictihâd yapılmaz. Bunlar, olduğu gibi kabûl edilir. Açık bildirilmemiş bir işi gösteren delîli ararken yanılmak suç olmaz. Fakat bir delîlden çıkarılmayıp, akla uyarak yapılan ibâdetler, bid’at olur, sapıklık olur. Böyle reformlar, bir müekked sünnetin ortadan kalkmasına sebep olursa, günâhı daha çok olur.

Resûlullahın ibâdet olarak yaptığı ve arasıra bıraktığı şeylere sünnet-i hüdâ veya müekked sünnet denir. Bunları arasıra yapmayanlara azâb bildirilmedi. Hiç terk etmediği ve terk edenlere azâb yapılacağını bildirdiklerine vâcib denir. Arasıra yaptığı ibâdetlere müekked olmayan sünnet veya müstehâb denir. Âdet olarak yaptıklarına sünnet-i zevâid veya edeb denir.

Âdetlerde değişiklik yapmak, bid’at değil ise de vera’ sahiblerinin bunları da yapmaması iyi olur. Hadîs-i şerîfde; “Benim sünnetime ve benden sonra, Hulefâ-i râşidînin sünnetlerine sarılınız!” buyuruldu. Sünnet sözü, yalnız olarak söylenildiği zaman, İslâmiyetin bildirdiği herşey demektir. Bu dînin sahibi olan Resûl (aleyhisselâm) âdetlerde birşey bildirmedi. Çünkü Resûlullah ( aleyhisselâm ) insanlara dinlerini bildirmek için geldi. Dünyâda muhtaç oldukları şeylerin yapılmasını öğretmek için gelmedi. Hadîs-i şerîfde; “Dünyâ işlerinizi yapmasını siz daha iyi bilirsiniz!” buyuruldu. Dünyânıza fâideli olan şeyleri bulup yapmanız için benim bildirmeme lüzum yoktur demektir. Dînî vazîfelerinizi, ibâdetlerinizi bilemezsiniz. Onları benden öğreniniz demektir. Bunun için âdetler, İslâmiyetin dışında kalmaktadır, İslâmiyetin dışında olan şeylerde yapılan değişiklikler bid’at olmaz.

Minare, mekteb, kitap gibi sonradan yapılmış olan şeyler bid’at ya’nî dinde reform değildir. Bunlar dîne yardımcı şeylerdir. İslâmiyet bunlara izin vermiş, hattâ emretmiştir. Böyle şeylere sünnet-i hasene denir. İslâmiyetin yasak ettiği şeyleri meydana çıkarmağa sünnet-i seyyie denir. Bid’atler, ya’nî dinde reformlar, sünnet-i seyyiedir. Sünnet-i hasene ya’nî dine yardımcı şeylerin sadr-ı evvelde ya’nî Eshâb-ı Kirâmın ve Tâbiîn-i izamın zamânlarında yapılmaması, onların bu fâideli şeylere ihtiyâçları olmadığı içindi. Onlar, kâfirlerle cihâd ediyor, memleketler alıyor, İslâmiyeti dünyâya yayıyorlardı. Onların zamânlarında bid’at sahibleri çıkmamış veya çoğalmamıştı. Kıyâmete kadar sünnet-i hasene meydana çıkarmak caizdir ve sevâbdır.

İbâdetde bir bid’ati yapmak, bir sünneti terk etmekden daha fenâdır.

Bid’at işlemek haramdır. Sünneti özürsüz terk etmek mekrûhdur. Bir sünneti özürsüz terk etmeği sevâb sanırsa, sünneti terk etmesi de bid’at olur. Bir inanışın, bir işin veya bir sözün sünnet veya bid’at olduğu bilinemediği zaman, bunu yapmamak lâzım olur. Çünkü, bid’ati terk etmek lâzımdır. Sünneti yapmak lâzım değildir. Lâzım olmayan şey yapılmazsa kaza olunamaz. Bunun için namazların kılınmamış sünnetleri kaza olunmaz. Allahü teâlânın haram ettiği şeylerden bir zerresini yapmamak, insanların ve cinnin bütün ibâdetlerinden daha sevâbtır. Bunun için güçlük olan yerde vâcib de terk edilir. Fakat haram işlenemez denildi. Meselâ başkasının yanında taharetlenilmez.

Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfde, Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Girmek istemiyen müstesna, ümmetimin hepsi Cennete girer.” Bunun üzerine orada hazır bulunan bir sahabi ( radıyallahü anh ). Cennete girmek istemeyen kimsenin hâline taaccüp ederek: “Cennete kim girmek istemez, ki? Herkesin arzusu Cennete girmektir” diye arzedince, Peygamber efendimiz; “Zâhirî ve batınî olarak emrettiğim ve nehyettiğim işlerde bana itaat eden kimse, ebedi kalıcı olarak Cennete girer. (Bu husûslarda) bana itaat etmeyen ise Cennete girmekten imtina etmiş, girmek istememiş olur” buyurdu.

Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki: “Ümmetim arasına fesâd yayıldığı zaman, sünnetime yapışan için yüz şehîd sevabı vardır!” Ya’ni nefse, bid’atlara ve kendi aklına uyarak İslâmiyetin hududu dışına taşıldığı zaman, benim sünnetime uyana, kıyâmet günü yüz sehîd sevâbı verilecektir. Çünkü, fesâd zamanında İslamiyete uymak, din düşmanlarıyla harb etmek gibi güç olacaktır.

Bir hadîs-i şerîfde buyuruldu ki: “İslâm dîni garîb olarak başladı. Son zamanlarda da garîb olacaktır. Bu garîb insanlara müjdeler olsun! Bunlar, insanların bozduğu sünnetimi düzeltirler.” Ya’nî İslamiyetin başlangıcında, insanların çoğu, müslümanlığı bilmedikleri, onu yadırgadıkları gibi, âhır zamanda da, dîni bilenler azalır. Bunlar, benden sonra bozulmuş olan sünnetimi ıslâh ederler. Bunun için, emr-i ma’rûf ve nehy-i anil münker yaparlar. Sünnete, ya’nî İslâmiyete uymakta başkalarına örnek olurlar. İslâm bilgilerini doğru olarak yazıp, kitaplarını yaymağa çalışırlar. Bunları dinleyenler az, karşı gelenler çok olur. O zamanda, sevenleri çok olan din adamı, doğru arasına eğrileri, hoşa giden sözleri karıştıran kimsedir. Çünkü yalnız doğruyu söyleyenin düşmanları çok olur.

İmâm-ı Kastalânî hazretleri, Mevâhib-ül-ledünniyye kitabında buyuruyor ki: “Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesini sevmek ve O’nun mübârek sözleri olduğu için hadîs-i şerîfleri okumayı istemek, O’nu sevmenin alâmetlerindendir. Çünkü îmânın tadı kalbine girmiş olan bir kimse Allahü teâlânın veya Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kelâmından bir harf işittiği zaman, rûhu ve kalbi ondan zevk alır. Bu mübârek kelime o kimseyi zerrelerine kadar kuşatır. Onun vücûdundaki her kıl bir kulak, her zerre bir göz olur. Böylece o kimsenin kalbi nûrlanır, sırrı parlar.”

Hadîs-i şerîfde; “Beni seven, Cennette benimle beraber olur” buyuruldu. Ya’nî Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sevgisi o kimseyi Allahü teâlânın rızâsına ve ebedî ni’metlere kavuşturur. Yine hadîs-i şerîfde; “Kişi sevdiği ile beraberdir” buyurulmuştur. Ancak seven ile sevilen kimselerin dereceleri ve âhıretteki mükâfatları eşit olmaz. Bunlar herbirinin durumuna göre farklıdır. Ancak Resûlullahı ( aleyhisselâm ) seven, O’nun derecesine muttali” olur. O’nu görür ve ziyâret ederse de yine herbiri kendi derecesindedir.

İmâm-ı Nevevî hazretleri Sahîh-i Müslim şerhinde bu hadîs-i şerîfi açıklarken; “Allahü teâlâyı, Resûlullahı ( aleyhisselâm ), sâlihleri hayatta ve vefât etmiş olan hayırlı kimseleri sevmenin faziletine işâret vardır. Allahü teâlâyı ve O’nun Resûlünü ( aleyhisselâm ) sevmenin en üstün derecesi, onların emirlerine uyup yasaklarından sakınmak, İslâmiyetin bildirdiği edebler ile edeblenmektir” buyurmaktadır.

İlim öğrenmenin ehemmiyeti: Dinde öğrenilmesi îcâbeden, mutlaka, zarurî lâzım olan bilgiler vardır. Burada maksat, sâdece bu bilgilerin öğrenilmesi değil, asıl olan onlarla emel etmektir. Bu bilgileri öğrenmek, namaza göre abdest durumundadır. Namaz abdestsiz olmadığı gibi, namazın, diğer ibâdet ve işlerin düzgün olarak yapılması da bu ibâdet ve işleri anlatan ilmi öğrenmeden mümkün olmaz.

Bilinmesi emrolunan bilgiler öyledir ki, Allahü teâlânın emirlerini yapmakla mükellef olan bir kimse bu bilgileri öğrenmezse, kulluk vazîfelerini yerine getiremez. Böylece âsî ve günahkâr olur.

Ta’lîm-ül-müte’allimîn kitabında şöyle anlatır: “Erkek olsun, kadın olsun her müslümana, mukim iken olsun, yolcu iken olsun her zaman karşılaştığı ve yapması îcâbeden şeylere dâir bilgileri öğrenmesi lâzımdır. Meselâ her müslümanın günde beş vakit namaz kılması farz-ı ayndır. Bu sebeple en az namaz sahih olacak kadar, namaza âit bilgileri (meselâ gusl, abdest, bunlarda kullanılabilecek suların vasıfları, namazın şartları, rükünleri, namazda okuyacak kadar Kur’ân-ı kerîm ezberlemek gibi) öğrenmek elbette farzdır. Bir ibâdeti yaparken o ibâdetin farzlarını öğrenmek farz olduğu gibi, vâciblerini öğrenmek de vâcibdir. Demek oluyor ki, bir ibâdetin yapılabilmesi için, farz olan bilgileri öğrenmek farz, vâcib olan bilgileri öğrenmek de vâcibdir. Ya’nî farzı yerine getirmeye vesile olan bilgileri öğrenmek farz, vacibi yerine getirmeye vesile olan bilgileri öğrenmek ise vâcibdir.

Bunun gibi, bir sünneti ve müstehâbı yapabilmeye vesile olan bilgileri öğrenmek ve bilmek de sünnet ve müstehâb olmaktadır. Oruç ve zekât gibi diğer ibâdetlere âit bilgileri öğrenmek de böyledir. Bu hâl ibâdetler husûsunda böyle olduğu gibi, ticâret ve san’atta da böyledir. Ya’nî bir müslüman, nafakasını helâlden kazanabilmek, kimseye muhtaç olmamak, kendinin ve çoluk-çocuğunun saadet ve rahatlarını te’min etmek için bir san’atta, ticârette, bir iş kolunda çalışırken, bu çalışmasında harama düşmemek için lâzım olan husûsları öğrenmesi farzdır. Meselâ, bakkâllık yapacak bir kimsenin bu işe başlamadan evvel, bey’ ve şirâ ya’nî alış-veriş ilmini çok iyi öğrenmesi lâzımdır. Aksi hâlde harama düşmekten kurtulamaz. Hâlbuki, daha evvelden, alış-veriş ilminden, kendine lâzım olan kadarını bilmesi farz idi. Şimdi ise, alış-veriş onun mesleği, işi olmuş, bu iş için lâzım olan alış-veriş ilminin her kısmı ile muâmele etmek durumunda kalmıştır. Bu ilmi iyi bilmiyenin ise haramdan kurtulamıyacağı meydandadır.

İbn-i Allân el-Mekkî es-Sıddîkî (r.aleyh) buyurdu ki: “Kim olursa olsun, insanların hemen tamâmına yakını, yaptığı işin beğenilip takdîr edilmesini ister ve kendisi de yaptığı işi beğenir. Bu insanın tabiatinde vardır. Kalb hastalıklarından (ucb, kendini ve ibâdetini beğenme gibi zararlı huylardan) kurtulup, saadete ermek, ancak büyük âlim ve velîlerin yoluna girmekle, onları çok severek onlar gibi olmaya çalışmakla mümkündür. Şimdi onları bulup, kendilerinden öğrenmek çok zor hattâ imkânsız olduğuna göre, onların Allah rızâsı için yazdıkları eserleri okumak ve tatbik etmek de aynı maksadı hâsıl eder.”

Yine her müslümanın, kötü huylardan kurtulup, iyi huylara sahip olabilmesi, bu iyi huyların kalbe iyice yerleşmesi için; kalbin hâllerini, iyi huyları, bunların zıddı olan kötü ahlâkı ve kötü ahlâktan kurtulmak çârelerini çok iyi bilmesi ve bu husûsta çok dikkatli ve uyanık olması lâzımdır. Meselâ, cömerdlik, tevâzu, iffet ve ihlâs gibi güzel huylara sâhib olmak ve bunların kalbde yerleşmesi için, bu güzel huyların zıddı olan, cimrilik, kibir, hayâsızlık ve riya gibi kötü huy ve düşünceleri bilmek ve bunların zararlarından çok sakınmak lâzımdır. Kötü huylardan kurtulup, iyi huylarla bezenmek için, kötü huyları iyi bilip, zararlarından çok sakınmak lâzımdır. Bunun için;

“Kötülüğü öğendim, kötü olmak için değil,
Kötülüğü bilmeyen, düşer içine, iyi bil!”

demişlerdir.

Bunun gibi, bir kimsenin kalbinde, sâlihlere meyil, muhabbet ve onlar gibi olabilmek arzu ve düşüncelerinin yerleşebilmesi ve bu arzunun şiddetlenip o insanın hâl ve hareketlerinde kendini gösterebilmesi için, o insanın, sâlihlerin kıymetini, üstünlüklerini, âsî ve fâsık kimselerin ise kötülük ve zararlarını iyi bilmesi lâzımdır. Âsî ve fâsıkların kötü ve zararlı olduklarını bilmeyen, anlamayan kimsenin gözünde, sâlihlerin, iyi kimselerin başka kimselerden bir farkı olmaz. Dolayısıyla o kimsenin sâlihleri sevmesi, onlar gibi olmaya gayret etmesi de düşünülemez. Çünkü o zavallı kimsenin gözünde, sâlihlerin kıymetini anlayacak basiret ve gönlünde onların üstünlüğünü anlayacak bir hâssa, duygu yoktur.

Ebü’l-Hasen Şâzilî (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: “Bizim bildiğimiz ve bildirdiğimiz bilgilerden haberi olmayan zavallılar, büyük günahlara ısrar ederek (devam ettikleri hâlde) vefât ederler.” Çünkü onlar, iyiliğin kıymetini kötülüğün zararını, ya’nî bunları anlamaya yarayan bilgileri öğrenmemişler, böylece nefslerinin hevâ ve arzularına tâbi olarak günahlara dalmışlar ve ömürleri bu gaflet ve cahillik içinde geçip gitmiştir.

Bir müslümanın, Allahü teâlânın yapılmasını açıkça emrettiği bir farzı yapabilmesi için, yapması îcâbeden, kul olarak vazîfesi olan bu farzın ne olduğunu, nasıl yapılacağını öğrenmesi de farzdır. Yine Allahü teâlânın yapılmasını açıkça men ve yasak ettiği birşey karşısında, müslümanın o isten sakınabilmesi için o şeyin haram olduğunu, yapmaması îcâbettiğini öğrenmesi ve bu bilgisini tatbik etmesi, ya’nî emir ve yasaklara riâyet etmesi farzdır.

Kelâm ilmini, Ehl-i sünnet ve cemâat âlimlerinin bildirdikleri i’tikâdı öğrenecek ve bunları akıl ile, nakil ile isbât edecek ve sapıklara, dinsizlere anlatacak kadar okumak farz-ı ayn olup, bundan fazlasını öğrenmek, ancak din âlimlerine lâzımdır. Baskalarına caiz değildir. Dîne yardım etmek için fazla öğrenmek farz-ı kifâye ise de, bunu ancak, Allah rızâsı için çalışan, zekî din adamının öğrenmesi caizdir. Başkaları öğrenirse, bâtıl yollara kayar.

İmâm-ı Şafiî (r.aleyh) buyurdu ki: “İlm-i kelâm ile uğraşıp sapıtmak yanında, büyük günah işlemek hafif kalır.” İmâm-ı Şafiî’nin zamanındaki ilm-i kelâm için böyle denilince, şimdiki din câhillerinin kısa görüşleri ve hayâlleri ile yazdıkları din kitaplarına okumanın yasaklık derecesini ve zararlarını artık düşünmelidir. İmâm-ı Şafiî yine buyurdu ki: “Ehl-i sünnet i’tikâdını iyi öğrenmeden önce ilm-i kelâm ile uğraşmanın zararı bilinmiş olsaydı, kelâm ilmi ile uğraşmakdan, arslandan kaçar gibi kaçınılırdı.” Şimdi, kendi aklı, kendi görüşü ile kelâm ilmi kitapları yazanlar çoğaldı. Bunların kitapları yanlışlarla doludur. İmâm-ı Ebû Yûsuf; “Kelâm ilmi ile uğraşanların İmâm olması caiz değildir” buyurdu. Bezzâziyye fetvâsında; “lim-i kelâm ile uğraşanların çoğu zındık olur” buyuruldu. Fıkıh ilmi ile uğraşmak, ya’nî farzları ve haramları öğrenmek ise, her müslümana farz-ı ayndır. Fazlasını öğrenmek de farz-ı kifâye olup, çok sevâbdır. Hiç zararı yoktur.

İlim öğrenmekte niyet düzgünlüğü: Bostân-ül-ârifîn kitabında diyor ki: “Bir kimse, ilim öğrenirken nefsinin arzu ve istekleri ve mal sevgisi gibi husûslardan dolayı niyetini düzeltmeye gücü yetmezse, ihlâs elde edemese bile bu şekilde ilim öğrenmeye devam etmesi, ilmi büsbütün terketmekten daha efdaldir. Bu şekilde devam edince, öğrendiği fâideli ilim geç de olsa onda ihlâs meydana getirir ve niyetini düzeltir.”

Ba’zı büyük zâtlar, ilme başladıkları sırada sâlih ve hâlis niyetlerinin bulunmadığını, fakat daha sonra hâlis niyetin kendiliğinden hâsıl olduğunu, bundan sonra, ilme, sırf Allah rızâsı için devam ettiklerini bildirmişlerdir. Bunlardan Süfyân-ı Sevrî hazretleri buyurdu ki: “Biz ilme başladığımızda tam hâlis bir niyetle başlamamıştık. Fakat ilim, Allah rızâsından başkasını kabûl etmedi.”

Burada Allahü teâlânın rızâsından başkasını istemeyen ilimden murâd, zâhirî ve bâtınî günahlardan meneden ilimlerdir. Çünkü günahlarda, Allahü teâlâdan başkasının rızâsını istemek vardır. Nasihatler, Allahü teâlânın rızâsını kazanmayı teşvik eden ve günahlardan meneden ilimler, Allahü teâlânın râzı olduğu ilimlerdir. Ekseriyetle bu bilgileri öğrenen kimsenin niyeti zaman içerisinde düzgün olur.

Fıkıh ilminden lüzumu kadar nasîbini alan, öğrenen kimsenin, tasavvuf bilgilerinden nasîb almak için de gayret etmesi gerekir. Çünkü, kalbin hastalıkları olan kötü huyları ve bunların ilâçlarını ve iyi huyları elde etmek yolları, tasavvuf bilgileri, hâlleri ile elde edilir. Eshâb-ı Kirâmın, evliyânın, âriflerin hâl tercümelerini, güzel hâllerini ve hikmetli sözlerini, husûsiyetlerini okuyup, öğrenmek de lâzımdır. Bunlardan istifâde edip, rûhâniyetlerinden feyz alabilmek için onları çok sevmek, kalbini onlara bağlamak lâzımdır. O büyüklerin ilimlerini, amellerini vera’ ve takvâlarını okuyup, imkân nisbetinde bu husûslarda onlara uymak, onları nümûne edinmek pek fâidelidir.

Bir kimse fıkıh ilmini öğrenir de tasavvuf ilminden ve o büyüklerin hikmetli hâl ve sözlerinden habersiz olursa, kalbi katılaşır ve ona nasihat fâide vermez olur. Basireti (kalb gözü) görmez olur. Böyle bir kimse, dünyâ hayâtının görünüşüne aldanır ve şeytanın vesveseleri ona musallat olur.

Hak için yumuşamayan katı kalb, Allahü teâlâdan, O’nun lütuf ve ihsânlarından uzaktır.

Başkalarına ilim öğretmek: Bir kimse fıkıh ilmi tahsil eder, bu ilmi başkalarına da okutacak hâle gelir, ihlâs ile ibâdet yapar, devamlı ibâdetle meşgûl olması sebebiyle başkalarına fıkıh ilmi öğretmekten uzak kalırsa, şayet o beldede insanlara ilim öğretecek başka bir âlim yoksa, o ibâdetle meşgûl olan zât bu ilmi başkalarına öğretmediği için mes’ûl olur. Şayet, insanlara ilim yönünden fâideli olacak ikinci veya daha çok âlim zâtlar var ise bu durumda mes’ûl olmaz. Bununla beraber; “Başkasının ibâdetinin sahih olmasına sebep ve yardımcı olan bir ibâdet, (meselâ bilmeyenlere namaz, abdest, gusül bilgileri öğretmek), kişinin, fâidesi sâdece kendisine olan bir ibâdeti yapmasından üstündür” buyurulmuştur. Çünkü insanların hayrı ençok olanı, insanlara hayır işleri öğretmek sûretiyle fâideli olandır.

Başkasına fâideli olacak bir ibâdet yapmak iki kısımdır:

1- Uhrevî olan, başkasının âhıretine fâideli olan bir ibâdet yapmak:

Böyle bir ibâdet birçok işlerden çok daha üstündür. Çünkü başkalarının âhıretine fâideli olacak iş, peygamberlerin (aleyhisselâm) işidir. Peygamberler (aleyhisselâm) insanlara önce îmânı, doğru olan i’tikâdı, bundan sonra dînin amelle alâkalı emir ve yasaklarını öğretiyorlar. Güzel ahlâk bildirip buna uymaya teşvik ediyorlar, kötü huylardan da sakındırıyorlardı.

Peygamberler (aleyhisselâm) peygamber olmaları i’tibârı ile başka kimselerden kat’î olarak üstün, yüksek ve seçilmiş zâtlar oldukları gibi, ümmetlerinin âhıretlerine fâide veren işler yapmaları ya’nî onlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirip, onların dünyâ ve âhıret saadetlerine vesile oldukları için ayrıca çok kıymetli ve üstündürler.

Abdullah İbni Mes’ûd’un (r.anhümâ) rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîfte; “Her kim ki, insanlara öğretmek (onların âhıretlerine fâideli olmak) niyetiyle (fâideli) ilimden bir mes’eleyi tam olarak öğrenirse, Allahü teâlâ ona yetmiş sıddîk sevâbı verir” buyuruldu.

Bu hadîs-i şerîf, yapılan işten ecr ve sevâb hâsıl olabilmesi için, niyetin düzgün ve hâlis olması lâzım olduğunu ve bir mes’eleyi başka bir kimseye öğretmek isteyen kimsenin, o mes’eleyi tam olarak bilmesi îcâbettiğini göstermektedir.

Başkalarına birşey öğretmek isteyen kimsenin, ilmin bütün mes’elelerini bilmesi lâzım ve hattâ belki de mümkün değildir. İyi bildiği bir mes’eleyi öğretir. Meselâ namaz, ilimden bir mes’eledir. Namazın şartlarından ba’zılarını (hadesten ve necâsetten taharet, gibi) iyi öğrenen bir kimse, başkasına namazı öğretmeye kalkarsa bu uygun değildir. Evvelâ kendisi, namazın diğer şartlarını ve rükünlerini (namazın içindeki farzları) de iyice öğrenmesi lâzımdır.

Bu sebeple Tecnîs kitabında diyor ki: “Bir kimse, hem kendisi amel etmek, hem de başkalarına öğretmek sûretiyle insanlara fâideli olmak niyetiyle ilim öğrense, başka bir kimse de sâdece amel etmek niyetiyle ilim öğrense, bu iki kimseden üstün ve efdal olanı birincisidir. Çünkü onun fâidesi hem kendisine hem de başkalarınadır.

2- Başkalarına fâideli olacak ibâdetlerin ikinci kısmı, başkalarının dünyâda fâidelenmelerine vesîle olacak ibâdet (iş)tir. Meselâ, zekât ve sadaka böyle ibâdetlerdendir. Bunları alan kimse dünyâda fâidelenir. İhtiyâçlarını giderir. Veren kimse ise onun ecr ve mükâfatını âhırette görür.

Başkalarına hayırlı işlerinde vesîle olmak, yollarda bulunan pislik, taş diken gibi gelip geçeni rahatsız eden eziyet veren şeyleri temizlemek, yerde görülen bir ekmek parçasını hemen alıp bir hayvana vermek, veya en azından ayak basılmayan bir yere koymak da çok faziletli ve insanlara fâideli işlerdendir.

Peygamberlerin günah işlemekten ma’sûm olmaları: Bütün peygamberler (aleyhisselâm) peygamber olduğunun kendilerine bildirilmesinden önce olsun, sonra olsun, büyük ve küçük günah işlemekten, dînî ve dünyevî husûslarda yalan söylemekten berî ya’nî uzaktır. Onlar Allahü teâlânın katında, en sevilen, en hayırlı, en seçkin kimselerdir. İnsanları hayra, saadete, kurtuluşa da’vet eden mübârek zâtlardır. Allahü teâlâ onları, böyle yaratmış, her türlü uygunsuz hâlden muhafaza etmiştir.

Abdülganî Nablüsî hazretlerinin yazdığı Keşf-ün-nûr min eshâb-il-kubûr kitabından ba’zı kısımlar:

Kerâmet hakkında buyuruluyor ki:

“Allahü teâlâ velî kullarına kerâmetler ihsân etmiştir. Kerâmet, evliyâ denilen insanlarda Allahü teâlânın yarattığı, âdet ve fen bilgileri dışında olan şeylerdir. Allahü teâlâ, kendi kudreti ile ve irâdesi ile, ya’nî dilediği zaman, bu şeyleri, bu kullarında yaratmaktadır. Kulun kudretini de Allahü teâlâ yaratmaktadır. Bu şeylerin yaratılmasında kulun kudretinin ve irâdesinin te’sîri yoktur. Kulun irâde ve kudreti, kerâmetlerin yaratılmasına ancak sebep olmaktadır. Kul, istediği zaman, kendi kuvveti ile kerâmet yapar diyen kimse ve böyle inanan kimse kâfir olur.

Kendisinde kerâmet hâsıl olan velî, bu kerâmetin yalnız Allahü teâlânın dileği ile ve kudreti ile yaratıldığını, kendi dileğinin ve kudretinin hiçbir te’sîri olmadığını bilmektedir. Bunun gibi, kendi bedenindeki, görmek, işitmek, tad almak, sertlik, sıcaklık duymak, düşünmek, ezberlemek, hatırlamak gibi duygularının, iç ve dış organlarının hareketlerinin, hâsılı bütün işlerinin hep Allahü teâlânın dilemesi ile ve kudreti ile ve yaratması ile olduğunu her an bilmektedir. Evliyâlık da, bu demektir. Ya’nî böyle olduğunu her an bilen ve inanan kimse, Allaha yakîn olmuş, velî olmuştur. Bu bilgisi, her an bütün varlığını kaplamaktadır. Allahü teâlâ, velisine ba’zan gaflet verir. Bu bilgisini unutturur. Bu zaman, veliliği kalmaz ise de, önceki zamanlarında velî olduğu için, böyle zamanlarında da, kendisine velî denilir. Bunun gibi, îmânı olan insana mü’min denildiği için, uyku zamanında gaflet hâlinde olduğu zaman da kendisine mü’min denilmektedir. Bu gaflet zamanı, evliyânın aşağı hâlleridir.

Allahü teâlânın emrettiği farzların hepsini yapan ve ayrıca Muhammed aleyhisselâmın ibâdetlerini, yaşayışını, hâllerini, ya’nî nafile ibâdetleri de yapan bir müslüman, Allaha yaklaşır, velî olur. Duyguları ve hareketleri kendisinden değil, Allahü teâlâdan olduğu meydana çıkar. Böyle olduğunu bildiren hadîs-i şerîf tasavvuf kitaplarında yazılıdır.

Âriflere göre, velî olmak için, kendisinin “Mevt-i ihtiyâri” denilen bir mevt ile ölü olduğunu bilmek lâzımdır. Velîlerde kerâmetin hâsıl olması için, böyle ölü olmaları lâzımdır. Böyle olduğunu anlayan kimse, meyyitte kerâmet olmaz diyebilir mi? Câhiller, gâfiller, kendi işlerini kendi irâdeleri ile ve kudretleri ile yaptıklarını sanırlar. Herşeyi Allahü teâlânın yarattığını unuturlar.

Evliyânın, öldükten sonra da kerâmet sâhibi olduklarını fıkıh kitapları da bildirmektedir. Hanefî mezhebinde kabir üzerine basmak, oturmak, orada uyumak, abdest bozmak mekrûhtur. Çünkü bunlar ihânet, hakaret etmektir. Hadîs-i şerîfde; “Kabir üzerine basmaktansa, ateşe basmağı tercih ederim” buyuruldu. Bu sözler, insana öldükten sonra da saygı göstermek lâzım olduğunu bildiriyor. Ya’nî dînimiz, ölülerin muhterem olduklarını bildiriyor. Kerâmetin âdet hâricî yapılan iş demek olduğunu yukarıda bildirmiştik. İnsanın yeryüzünde yürümesi, oturması âdet olduğu için, mü’minin kabri üzerine basılmaması, oturulmaması, ona kerâmet ya’nî ikram ve ihsân olmaktadır. Her mü’mine öldükten sonra böyle kerâmet veren dinimiz, ilim, irfan sâhibi olan evliyâya daha kıymetli kerâmetler de ihsân olunacağını göstermektedir.

Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) Bakî’ kabristanını ziyâret eder, mezar yanında ayakta duâ ederdi. Bu da, ölülerin kerâmet sahibi olduklarını göstermektedir. Çünkü, mü’minin kabri başında yapılan duânın kabûl olacağını bilmeseydi, orada duâ etmezdi. Mü’minin kabri başında duânın kabûl olması onun kerâmet sahibi olduğunu göstermektedir. Her mü’min için böyle kerâmet olunca, evliyâ için daha çok olacağı meydandadır.

Mü’min ölünce, onu yıkamak, kefenlemek ve defnetmek lâzımdır. Dînimiz bunu emretmektedir. Bu emir, mü’minin öldükten sonra da, kerâmet sahibi olduğunu göstermektedir. Kâfirlerin ve hayvanların ölülerinde bu kerâmet yoktur.

Mü’min ölürken necâsetlenmektedir. Onu bu necâsetten kurtarmak, temizlemek için yıkamak emrolundu. Bu emir, mü’minin öldükten sonra da kerâmet sahibi olduğunu göstermektedir.

Câmi’ul-fetâvâ kitabında âlimlerin ve seyyidlerin mezârları üzerine bina, türbe yapmak mekrûh değildir diyor. Yine bu kitapta, ölü yıkayanın temiz olması lâzımdır. Cünüb olması mekrûhdur diyor. Bu da, her mü’minin öldükten sonra kerâmet sahibi olduğunu göstermektedir.

Hâlbuki, diri iken her mü’min kerâmet sahibi olmaz. Yalnız evliyâ diri iken de kerâmet sahibidir. Abdullah Nesefî’nin “Umdet-ül-i’tikâd” kitabında; “Her mü’min uykuda da mü’min olduğu gibi, öldükten sonra da mü’mindir. Bunun gibi peygamberler öldükten sonra da peygamberdirler. Çünkü peygamber olan ve îmân sahibi olan rûhdur. İnsan ölünce, rûhunda bir değişildik olmaz” demektedir. İnsan, beden demek değildir, insan rûh demektir. Beden, rûhun konak yeridir. Kıymetli olan, ev değil, evde oturanlardır. Cebrâil aleyhisselâm, Peygamber efendimize insan şeklinde ekseriya, Dıhye ismindeki sahâbî şeklinde görünürdü. Eshâb-ı Kirâmdan ba’zıları da, Cebrâil aleyhisselâmı insan şeklinde gördüler. Cebrâil aleyhisselâm insan şeklinden çıkarak, kendi şekline girince, rûh gibi olunca, yok oluyor denilemez. Şekil değiştirdi denilir. İnsanın rûhu da, bunun gibidir. İnsan ölünce, rûhu bir âlemden başka âleme geçmektedir. Rûhun böyle değişikliğe uğraması kerâmetinin kalmıyacağını göstermez.

Evliyânın öldükten sonra da kerâmet sahibi olduklarını bildiren birçok vak’a ve hikâyeler kitaplarda yazılıdır. Meselâ, büyük velî Muhyiddîn-i Arabî’nin Rûh-ül-kuds kitabında, Ebû Abdullah İşbilî’nin çeşitli kerâmetleri yazılıdır. Bir gece, Ebü’l-Kâsım bin Hamdin ismindeki kimsenin, İmâm-ı Muhammed Gazâlî’yi reddeden, kötüleyen bir kitabı okurken, gözleri kör oldu. Hemen secde edip yalvardı. Bu bozuk kitabı hiç okumayacağına yemîn etti. Allahü teâlâ kabûl buyurup, görmek ihsân eyledi. Bu da, İmâm-ı Gazâlî’nin öldükten sonra olan kerâmetini göstermektedir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 271

2) Silk-üd-dürer cild-3, sh. 30-38

3) Acâib-ül-âsâr cild-1, sh. 154

4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 590

5) Târihu âdâb-ı lügat-il-Arab cild-3, sh. 348

6) El-A’lâm cild-4, sh. 32

7) Sefînet-ül-evliyâ cild-1, sh. 94

? Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 85

9) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 3080-3083

10) Tabakât-ül-usûliyyîn cild-3, sh. 125

11) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1023, 1166, 1167, 1168, 1169, 1170,

12) Rehber Ansiklopedisi cild-1, sh. 24

13) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 8, 9, 13, 19, 20

14) Fâideli Bilgiler sh. 170

15) Kıyâmet ve Âhıret sh. 190

16) Herkese Lâzım Olan Îmân sh. 43

17) Brockelmann Sup-2, sh. 473

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NESÛHÎ

İstanbul’da yaşayan evliyânın büyüklerinden. İsmi Muhammed bin Nesûh’dur. Kastamonulu Şeyh Şa’bân-ı Velî hazretlerinin torunlarındandır. Şa’bân-ı Velî silsilesinden “Karabaş tecvidi” adlı eserin sahibi olan Ali Efendi’nin talebesidir. On ciltlik tefsîri vardır. 1130 (m. 1718) senesinde Ramazân-ı şerîfde vefât etti. Üsküdar’ın Doğancılar semtinde Dördüncü Mehmed Hân’ın dâmâdı Hasen Paşa’nın yaptırdığı câmi yanında medfûndur. Türbesi ziyâret edilmektedir.

Muhammed bin Nesûh, küçük yaşından beri âlim ve evliyâları çok sever, onlar gibi olmayı isterdi. Bu sebeple babası onu, ilim öğrenmesi için zamanın medreselerinde okuttu. Yüksek istidâtı ile genç yaşında tefsîr, hadîs, fıkıh gibi zâhirî ilimlerde ve zamanın edebiyat ve fen ilimlerinde âlim oldu. Bu arada kalb bilgilerinde de ma’rifet sâhibi, olgun ve kâmil bir insan olmak için, “Karabaş tecvidi” adlı eserin sâhibi ve Halvetiyye yolunun şeyhlerinden olan Ali Efendi’nin hizmetine girdi. Uzun süren riyâzet ve mücâhedelerden sonra, keşf ve kerâmet sâhibi olgun bir velî oldu. Muhammed Nesûh, haramlardan şiddetle kaçar, şüpheli korkusuyla mübahları dahî terkederdi. Dünyâya hiç meyletmez, Allahü teâlânın korkusundan gözünden yaş eksik olmazdı. Uzun ömründe hep insanların âhıret kazancı için uğraştı, binlerce talebe yetiştirdi.

Nesûhî hazretleri, Allahü teâlânın izni ile, uzaklarda olan hâdiseleri yanında imiş gibi görür, darda kalmış ehl-i İslama yardım ederdi. Bu mevzûda pekçok kerâmetleri görülmüştür. Bunlardan birkaç tanesi aşağıdadır.

Sevenlerinden biri anlattı: “Daha önce fethedilen Sakız adasını, Venedikliler yeniden istilâ etmişler, oradaki müslüman halka eziyet ve işkencelerde bulunmuşlardı. Bunlara karşı Hüseyin Paşa komutasında bir donanma gönderildi. Bu donanma Sakız’ı almak üzere savaşa girdi. Osmanlı yiğitleri Sakız’da çarpıştıkları bir sırada, Nesûhî Efendi, Üsküdar’daki dergâhında kırk gün süren bir halvete çekilmişti. Kimsenin olmadığı bir odada Allahü teâlâyı zikreder, oruç tutar, namaz kılar, Kur’ân-ı kerîm okuyarak ibâdet ederdi. Birgün yakın dostlarına; “Elhamdülillah Sakız adası ehl-i İslama nasîb oldu” buyurdu. Yakın dostları bugünün târihini biryere kaydettiler. Aylar sonra Sakız adasının fethine katılan gazilerden ba’zıları Nesûhî Efendi’nin dergâhına ziyârete geldiler. Adanın fethi sırasında, Venediklilere karşı elinde kılıç olduğu hâlde asker kıyâfetinde olmayan pekçok yiğitle birlikte Nesûhi Efendi’yi çarpışırken gördüklerini söylediler. Adanın fetholunduğu günü bildirdiler. Talebeler daha önce kaydettikleri târihle karşılaştırdıklarında bu bildirilen güne rastladığını hayretle müşâhede ettiler.”

Dergâhta vazîfeli Sâkî-zâde Muhammed Ağa anlattı: “Vezir Ali Paşa, bir sebepten dolayı haksız yere kızarak Ca’fer Paşa’yı cezalandırmak istemişti. Ca’fer Paşa da zarardan korunmak için Allahü teâlânın velî kullarından birisinin duâsını almayı düşünmüş, hatırına Üsküdar’da bulunan hocamız Nesûhî Efendi gelmiş. Ca’fer Paşa, Nesûhî Efendi’nin sevdiklerinden Hazinedar Abdullah Ağa’ya giderek durumunu anlatıp yardımını talep ettiğinden, Hazinedar Abdullah Ağa Üsküdar’a gelip, hocamız Nesûhî hazretlerine hâdiseyi anlattıktan sonra; “Ca’fer Paşa himmetinizi, yardımınızı istirhâm ediyor efendim” dedi. Hocam da, top hâlinde açılmamış elbise astarı istedi. Onu getirdiler. Yatsı namazından sonra talebelere yetmişbin defa; “La ilahe illallah” diyerek Kelime-i tevhîd hatmi yapmalarını emretti. Talebeler bu vazîfeyi yaparlarken, kendisi mübârek elleriyle astarı kesip biçti, bir gömlek dikti ve Hazînedâr’a teslim etti. Sonra da; “Vezîr Ali Paşa, Ca’fer Paşa’yı cezalandırmak için yanına yaklaşmadan önce, Ca’fer Paşa bu gömleği giysin ve Allahü teâlânın velî kullarını vesile ederek duâ etsin. Biz ona yardım ederiz” buyurdular. Hazinedar sevinerek dostu Ca’fer Paşa’nın yanına gelip durumu anlattı. Ertesi gün Ca’fer Paşa, vazîfesine gitti. Biraz sonra Vezir Ali Paşa’nın ceza vermek üzere geldiği bildirilince, Ca’fer Paşa hemen gömleği giyerek hazırlandı. Herkes merakla Vezir’in ne ceza vereceğini beklerken, hırsla gelen Vezir, Ca’fer Paşa’yı görür görmez geri dönüp saraya gitti. Vazifeli nöbetçiye; “Gidip Ca’fer Paşa’yı buraya da’vet ettiğimi bildiriniz” dedi. Ca’fer Paşa saraya gittiğinde ona yüksek payeler, makamlar verdi. Bu duruma başta Ca’fer Paşa ve yanında çalışanlar hayret ettiler. Ca’fer Paşa, Nesûhi hazretlerinin himmeti bereketi ile cezadan kurtulduğu gibi, makamlar sahibi de oldu.”

Abdülkerîm ve İbrâhim efendiler anlattılar “Birgün dergâha elinde bavulu ile bir kimse geldi. Bavulunu emânete verip, bize Nesûhî hazretlerinin türbesini sordu. Biz de; “Yorgunsun, birazcık dinlen, sonra ziyâret edersin” dedik. Fakat o kimse; “Önce ziyâret edeyim, sonra dinlenirim” diye cevap verdi. Bunun üzerine türbeyi gösterdik. O gidip kabrin başında bir müddet Kur’ân-ı kerîm okudu. Ziyâretten sonra yanımıza gelip oturdu ve şöyle anlatmaya başladı: “Bu fakir seyahatim esnasında bir vilâyete uğradım. Birisine; “Burada talebelerin, gariplerin kaldığı bir dergâh var mıdır?” diye sordum. O da; “Filân yerde bir dergâh var. Aradığını orada bulabilirsin” dedi. Oraya gidip misâfir oldum. Dergâhın idâresini yapan, mübârek kâmil bir zât imiş. Onunla tanıştık, o gece beraber sabaha kadar sohbet ettik. Bana seyahatimin sebebini ve nereye gideceğimi sordu. Ben de anlattım ve İstanbul’a gideceğimi bildirdim. Bana; “Oğlum, bir ricada bulunsam acaba yerine getirebilir misin?” dedi. “Elbette gücüm yeterse yaparım, emrediniz” dedim. O da; “İstanbul’a gitmek için, Üsküdar’dan geçmen lâzım. Üsküdar’ın Doğancılar semtinde Nesûhi hazretlerinin türbesi vardır. Oraya uğradığında bizim hürmetimizi bildirip, mübârek rûhuna Yâsîn-i şerîf, üç İhlâs ve bir Fâtiha okuyup sevâbını hediye eder misin?” dedi. “Peki, inşâallah emrinizi yerine getiririm” dedim. Sonra ona; “Efendim! İstanbul’da pek büyük evliyâlar, âlimler olduğu hâlde, niçin önce Nesûhî Efendi’ye gitmemi arzu ettiniz?” diye sormaktan kendimi alamadım. O da: “Babam Kâdiriyye yolunda olgun bir velî idi. O hayatta iken kıymetini bilemeyip nefsimin hevâsı peşinde koştum. O vefât ettikten sonra da huzûrum iyice kaçtı. Birgün babamın yerine bakan halîfesi bana; “Ey mübârek hocamın yâdigârı! Kıymetli ömrünüzü böyle geçirip giderseniz sonunuz hüsran olur. Mübârek hocamızın bize bir emânetisiniz. Zararın neresinden dönerseniz kârdır. Geç de olsa bir medreseye gidip ilim tahsil etseniz, bir velî kulun hizmetine girip kalb ilimlerini öğrenip buraya gelseniz ve babanızın yerine geçseniz ne güzel olur. Size elimizden geldiği kadar yardımcı oluruz. Size yakışan budur” dedi.

“Peki, nereye gideyim” diye sorduğumda da; “Edirne’de tanıdığım âlimler var. Oraya gidebilirsin” deyince hazırlığa başladım, ihtiyâçlarımı tedârik edip yola çıktım. Yolculuk uzun ve yorucu oluyordu. Vakti gelince namazlarımı kılıyor, akşamları da uygun yerlerde uyuyup dinleniyordum. Birgün dinlendiğim bir handa, önümüzdeki yolu eşkiyaların kestiğini, geçenleri soyduklarını söylediler. Ben onların bu sözlerine aldırmayıp Allahü teâlâya tevekkül ederek yoluma devam ettim. Yol kesicilerin bulunduğu mahalle yaklaştım. Karşı tepenin üzerinde ba’zı hareket eden karartılar görülüyordu. Belli ki onlardı. Gitsem mi, gitmesem mi diye tereddüt içinde yürürken, karşıdan siyah bir at üzerinde nûr yüzlü, sakallı ve heybetli bir zât göründü. Yanıma geldiğinde; “Evlâd! Korkma, gel benimle” diyerek geri döndü. Peşinden yürümeğe başladım. Eşkiyanın bulunduğu yerden geçtikten sonra bana dönerek; “Bundan ötesi selâmettir. Yolun açık olsun, Allahü teâlâ yardımcın olsun” dedi ve kayboldu. Cenâb-ı Hak, ilim öğrenmek niyetimin bereketiyle, beni eşkiyanın şerrinden bu tanımadığım mübârek zâtın vesilesiyle kurtarmıştı. Uzun yolculuktan sonra Üsküdar’a geldim. Oradan İstanbul’a sonra da Edirne’ye gidecektim. Üsküdar’da yürürken iki kimse yanıma sokuldu; “Ey efendi! Seni üstadımız dergâhına da’vet ediyor. Lütfen oraya buyurunuz” dedi. Beni burada kimse tanımazdı. Üstelik benim de tanıdığım bir kimse yoktu. Yine Rabbimize tevekkül edip; “Peki geleyim” diyerek peşlerine düştüm. Dergâha geldik. Dinlenmemi söylediler. “Beni huzûruna da’vet eden üstadınızla görüşeyim” dediğimde; “Üzülme, vakti gelince o sizi çağırır, görüşürsünüz” dediler. O gece sabaha kadar uyuyamadım. Kur’ân-ı kerîm okuyup, namaz kıldım. Allahü teâlâya; “Yâ Rabbî! Bana ilim, amel ve ihlâs ihsân eyle” diye çok yalvardım.

Sabah namazını kıldıktan sonra bana; “Şeyhimiz seni huzûruna bekliyor” dediler, içeri girdiğimde, beni eşkiyanın elinden kurtaran o nûr yüzlü zâ karşımda duruyor, bana tebessüm ediyordu. Hayretimden dona kalmışım. Aklım başıma geldiğinde hemen eğilip elini öptüm. Sonra da; “Muhterem efendim! Tehlikeye girdiğimde hayatımın kurtulmasına sebep oldunuz” derken sözümü kesti ve; “Oğul! Ne garip kelâm edersin. Seninle ilk defa karşılaşıyoruz. Orada senin gördüğün kimse bu vücûd değildir. Cenâb-ı Hak meleklerinden birini benim sûretimde oraya gönderip, seni tehlikeden kurtarmış” diyerek hâllerini gizledi. Üçgün dergâhta kalıp istirahat etmemi emretti. Dışarı çıktıktan sonra, bu zâtın kim olduğunu sordum. Nesûhi Efendi olduğunu söylediler. Üç gün cana can katan, kalb hastalıklarına şifâ olan sohbetleriyle şereflendim. Bereketli teveccühleri ile kalbim aydınlandı, hâller sahibi oldum. Üç gün sonra huzûruna çıktığımda buyurdular ki; “Evlâdım! Şimdi memleketine geri dön. Pederinin dergâhında makamına otur. Bu yolun âdabına uyarak talebeleri yetiştirmeye çalış. Silsile-i aliyye büyüklerinin rûhâniyetleri seni terbiye ederler. O zaman yüksek hâller, zevkler sahibi olursun. Sana duâ ediyorum. Başın dara düştüğü zaman bizi hatırla.” Bu sözleri can kulağımla dinledim. Mübârek ellerini öptükten sonra vedâlaştım. Memleketime gelip, gördüğün gibi burada talebelerin başında, onlara yardımcı olmaya çalışıyorum, işte yukarıda anlattığım sebeplerden dolayı Nesûhî Efendi’yi ziyâret edip okumanı istedim” dedi.”

Nesûhî hazretlerinin dostlarından biri anlattı: “Bülbül Deresi diye bilinen bir dağda, kimsenin işine karışmayan, haram işlememek için insanlardan uzak yaşamaya gayret eden bir zât vardı, ömrünün sonlarına doğru bir arkadaşına; “Artık dünyâ hayatım bitmek üzeredir. Vefât ettiğimde cenâzemi yıkamak, namazımı kılmak, kabre koymak ve telkinimi vermek üzere Nesûhî hazretlerinin vekîl olmasını istirhâm ediyorum. Bu vasıyyetimi unutma ki, başkaları bu işlerimi yapmak isterlerse mâni olasın. Vefâtımı ve vasıyyetimi ona bildirmene lüzum yok. Ona Allahü teâlâ bildirir” dedi. Aradan günler geçti. Bu zâhid vefât etti. Dediği gibi Nesûhî hazretleri, o vefât ettiği gün talebeleriyle geldi. Kabrini kazdırıp, cenâzesini yıkadı, namazını kıldı, kabre koydu ve telkinini verdi.”

Nesûhî Efendi’nin hanımı anlattı: “Ramazân-ı şerîf idi. Bir gece uyandığımda, yanımda Nesûhî Efendi’yi göremeyince dergâhın bahçesine çıktım. Onu bahçede gezinirken gördüm. Yanına yaklaşıp; “Muhterem efendim! Bu gece vakti bu bahçede niçin gezinip durursunuz?” diye sordum. O da; “Allahü teâlâ bilir ya, bu bayramı burada geçireceğiz. Şimdiden kendime yer hazırlıyorum” buyurdu. Ben bu haberden bîhoş oldum ve; “Niçin böyle söyleyip yüreğimizi yakıyorsun?” dediğimde de; “Takdîr-i ilâhî böyledir” diye cevap verdi. Aradan günler geçti. Ramazân-ı şerîfin sonlarında vefât edip Allahü teâlânın rahmetine gark oldu. Hakîkaten buyurduğu yere defn olunarak, bayramı orada geçirdi.”

Sarayda vazîfeli Mehmed Ağa anlattı: “Sarayda, Enderun’dan yetişmiş bir ağa, Üsküdar’daki konağında oturuyordu. Ben de önceleri onun konağında vazîfeli idim. O günlerde, Doğancılar’da Nesûhî Efendi’nin vefât ettiği duyuldu. Cenâze namazı kılınmak üzere câmiye götürülüyordu. Talebeleri mübârek tabutu omuzlarına almışlar, gözyaşları arasında ağanın evi önünden geçerken, ağa, kalabalığı görmiyeyim diye pencerelerin perdelerini kapattı. Çünkü Nesûhî hazretlerinin büyüklüğüne inanmazdı. Ağa, o gece rü’yâsında büyük bir kalabalığın Pâdişâh Sultan Ahmed Hân’ı beklediğini gördü. Halk, yolun kenarlarına dizilmişlerdi. Öyle ki, çarşının aşağı başından Ahmediyye Câmii’ne kadar yollar dolu idi. Herkes heyecanla bekleşiyordu. Ba’zılarına niçin-beklediklerini sorduğunda onlar; “Pâdişâh’ımız, Nesûhî Efendi hazretlerini ziyârete gelecek. Onun gelmesini bekliyoruz” dediler. Bu sırada Nesûhî Efendi, Pâdişâh’ın geleceği istikâmete doğru, beyaz bir ata binmiş olarak göründü. Etrâfında talebeleri vardı. Nesûhî Efendi, Ağanın önünden geçerken durdu. Ona dönüp; “Allahü teâlânın sevdiği kulları sevmeyenler, helak olur. Bu düşmanlık, onların perişan olmalarına kâfidir. Sen acele tövbe et ki, kurtulasın!” buyurdu. O sırada uyanan Ağa, sıkıntıdan ter içinde kaldığını gördü. Hemen tövbe edip, abdest aldı. İki rek’at namaz kılıp Kur’ân-ı kerîm okudu. Sevâblarını Nesûhî hazretlerinin rûhuna bağışladı. Sabahleyin doğru Nesûhî hazretlerinin kabrine gitti ve onun sevenlerinden oldu.”

Nesûhî hazretlerinin türbesinin niyaz penceresi üzerine, Zekâi Efendi’nin şu beytini nakşettiler:

“Makamı evliyâdır, menbâı feyz-i fütûhîdir,
Edeble dâhil ol sofi, bu dergâhı Nesûhi”dir.”

Ma’nâsı: “Ey derviş! Edeb ile gir! Çünkü burası evliyâ makamı ve feyzlerin kaynağı olan Nesûhî hazretlerinin dergâhıdır.”

Nesûhî hazretlerinin söylediği beytlerden ba’zıları:

Cümle bilir sensin ayan,
Ancak cemâlindir nihân.

Oldu Nesûhi garkı ân,
Bahrı Cemâlullahı gör.

Nesûhî Efendi’nin eserleri:

1- Tefsîr-i şerîf (on cild), 2- Risâlet-ür-Rüşdiyye, 3- Risâlet-ül-Fahriyye, 4-Risâlet-ül-velediyye, 5- Şuab-ül-Îmân, 6- Şerh-ü gazel-i Mısrî-i Niyazî.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 80

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 314

3) Sefînet-ül-evliyâ cild-4, sh. 31

4) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 176

5) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 438

6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1053İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NİYÂZÎ-İ MISRÎ

Evliyânın büyüklerinden. Halvetî yolunun Mısriyye kolunun şeyhidir. Adı Muhammed bin Ali Çelebi’dir. Mahlası Niyâzî olup, uzun müddet Mısır’da kaldığı için de Mısrî denilmiştir. 1027 (m. 1618) senesinde Malatya’nın Soğanlı köyünde doğdu. 1105 (m. 1693) senesi Receb ayının yirmisekizinde Çarşamba günü kuşluk vakti Limni adasında vefât etti.

Niyâzî-i Mısrî, Malatya’da, önce İslâmî ilimlere âit temel bilgileri, sonra da medrese tahsiline başlayıp tefsîr, hadîs, fıkıh ve tasavvuf ilimlerini öğrendi. Tahsilini tamamladıktan sonra, câmilerden gayet te’sîrli va’zlar vermeye başladı. Daha sonra Malatya’da bulunan Halvetî şeyhi Hüseyn Efendi’nin sohbetinde bulunarak, ondan feyz aldı. Hüseyn Efendi’nin vefâtından sonra, onun hasretinin te’sîri ile seyahate karar verdi. Diyarbakır-Mardin yoluyla Bağdat’a gitti. Burada, büyük âlimlerin, evliyânın ve Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî’nin kabrini ziyâret ederek bereketlendi. Sonra Hazreti Hüseyn’in kabr-i şerîfini ziyâret etti. Buradan Bağdat’a dönerek, dört sene ilim tahsil etti. Tahsilini tamamlayan Niyâzî-i Mısrî, Kâhire’ye gitti. Şeyhûniyye denilen yerde, Kâdiriyye tarikatı büyüklerinden olan bir zâtın dergâhında misâfir olarak kaldı. O zâta talebe oldu. Hocasının bereket ve himmetleriyle kemâle erdi. Kerâmetleri görülmeye başladı. Câmi-ül-Ezher’de hem ders verdi hem de ilmini genişletti. Mübârek günlerde va’z ve nasihat ederdi. Gayet güzel Arabca konuşurdu. Niyâzî-i Mısrî, elde ettiği ilim ve ma’rifetlere doymuyor, daha fazlasına kavuşmak için Allahü teâlâya şöyle yalvarıyordu:

Yâ Rab bize ihsân et,
Vuslat yolunu göster.

Sûretde koma Can et,
Uzlet yolunu göster.

Nefsimi hevâdan kes,
Kalbimi riyadan kes,

Meylimi sivadan kes,
Halvet yolunu göster.

Candan sana lâtib kıl,
Her tâata râgıb kıl,

Bir pîre musâhib kıl,
Hizmet yolunu göster.

Ta’lim edip esmayı,
Bildir bize eşyayı,

Doymaya “Ev ednâyı”,
Hikmet yolunu göster.

Har içre biter gülzâr,
Zar içre doğar envâr,

Herşeye tecellîn var,
Kurbet yolunu göster.

Niyâzî-i Mısrî, devamlı ibâdet ve tâatla meşgûl olduğu sırada, bir gece rü’yâsında Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerini gördü. Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretleri büyük bir taht üzerinde oturmaktaydı. Etrâfına ise talebeleri toplanmıştı. Niyâzî-i Mısrî, kendisini onların arasında görünce, hayasından dışarı çıkmaya yol ve fırsat aradığı bir sırada, Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretleri, onu yanına çağırıp, bir kese altın hediye verdi ve; “Senin nasîbin diyâr-ı Rûm’dadır. Mısır’da değildir.” buyurdu. Ertesi gün Niyâzî-i Mısrî bu rü’yâsını hocasına anlatınca, hocası hemen ona hilâfet verdi ve duâ etti. Bunun neticesinde Niyâzî-i Mısrî 1056 (m. 1646) senesinde Mısır’dan ayrılarak İstanbul’a gitti, İstanbul’da Sultan Ahmed Câmii civârında Sokullu Mehmed Paşa dergâhında ikâmet edip, uzun süre riyâzette kaldı. Kaldığı odada çok gözyaşı döktü. Halîl Paşa, Niyâzî-i Mısrî hazretlerinin kaldığı odanın döşemelerini yenilemek için teşebbüste bulunduğu zaman Niyâzî-i Mısrî hazretlerini rü’yâsında gördü. Rü’yâda “Gözlerimin yaşı ile yıkanmış olan tahtaları muhafaza ediniz” diye emretmesi üzerine, tahtalarını muhafaza etmek sûretiyle odayı ta’mir etti. Niyâzî-i Mısrî, bir süre Uşak ve Afyon’da insanları doğru yola sevk etmeye çalıştı. Daha sonra Bursa’ya gitti. Halkın isteği üzerine, Şeker Hoca Câmii’nde Cum’a geceleri va’z verdi. Niyâzî-i Mısrî, namazını cemâatle kılmaya dikket ederdi. Ekseriyetle Ulu Câmi’de Kur’ân-ı kerîm okur ve imamlık yapardı. Ba’zan va’z ve nasihat ederdi. Dördüncü Sultan Mehmed Hân’ın da’veti üzerine İstanbul’a tekrar giden Niyâzî-i Mısrî, Ayasofya Câmii’nde va’z ve nasihat vermeye me’mur edildi. Ayasofya Câmii’nde, Sultan Dördüncü Mehmed, âlimler, tasavvuf büyükleri ve devlet erkânının da hazır bulunduğu birgün, va’z kürsüsünden tasavvuf yolunun hak olduğuna, onların yaptıkları zikirlerin İslâm dinine aykırı olmadığına dâir hakîkati gayet açık bir şekilde anlattı. Herkes izahına hayran oldular. Tasavvufun, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını seve seve yapmaya yardımcı olduğunu anladılar. Niyâzî-i Mısrî, tekrar Bursa’ya döndü. İnsanları doğru yola sevk etmek için vazîfesine devam etti.

Niyâzî-i Mısrî’nin şöhreti günden güne arttı. 1080 (m. 1669) senesinde Bursa’daki dergâhı yapıldı. Allahü teâlâya kavuşmak isteyen ilâhî aşk sahibleri bu dergâhta toplanmaya başladı. Birçok ilim taliblisi, ilim öğrenmek için dergâha koştular. Rusya ile harb başlayınca, Sadrâzam Köprülü-zâde Fâzıl Ahmed Paşa, pâdişâh nâmına Niyâzî-i Mısrî’yi Edirne’ye da’vet etti. Niyâzî-i Mısrî üçyüz talebesi ile orduya katılmak için Edirne’ye gitti. Daha sonra tekrar Bursa’ya döndü. 1082 (m. 1671) senesinde Kamaniçe seferinde ikinci defa Edirne’ye gitti. Oradaki eski Câmi’de va’z ederken, yapılan muharebenin millet ve devlet üzerindeki acı te’sîrlerini anlattı. Niyâzî-i Mısrî hazretlerinin bu va’zı yanlış anlamalara sebep oldu. Kendisini çekemeyenlerin şikâyeti dolayısıyla Rodos’a gönderildi. Dokuz ay sonra mecbûrî ikâmet şartıyla Bursa’ya dönmesine izin verildi. Yine Bursa’daki va’zı sırasında ba’zı konuşmaları sebebiyle Limni adasına gönderildi. 1104 (m. 1692) senesi Şevval ayında tekrar Edirne’ye gitti. Selîmiye Câmii’nde kaldı. Ziyâretine gelen kalabalık halka va’z ve nasihat ederken, devlet işlerine dâir söylediği ba’zı sözlerden dolayı tekrar Limni’ye gönderildi. Bir sene sonra burada vefât etti.

Niyâzî-i Mısrî, ilim, irfan ve ma’rifet sahibi idi. Zaman geçtikçe, eserleri tedkik edildikçe, kadri ve kıymeti çok iyi anlaşıldı. Sâdece zâhirle meşgûl olup, bâtından haberi olmayanlar, onun ba’zı sözleri karşısında hayrette kalarak, bu mübârek zât hakkında yanlış düşüncelere kapıldılar. Ârif olanlar ise Niyâzî-i Mısrî’nin bu sözlerindeki tasavvufî incelikleri anlayarak, bu inceliklerdeki lezzeti tatmışlardır. Niyâzî-i Mısrî hazretleri şöyle buyurur:

Zât-ı Hakda mahrem-i irfan olan anlar bizi,
İlm-i sırda bahr-ı bî pâyân olan anlar bizi,

Ey Niyazi katremiz deryaya saldık bizi bugün,
Katre nice anlasın, umman olan anlar bizi.

Sezâî Gülşenî’ye, Niyâzî-i Mısrî hazretlerinin tenkid edilen bir sözü sorulunca, Gülşenî soruyu sorana; “Oğlum Niyâzî-i Mısrî’nin sözü anlaşılamamıştır. Onun burada muradı şu idi” diyerek, Niyâzî-i Mısrî hazretlerinin o sözündeki murâd ve maksadını açıkladı.

Şeyh Abdüllatîf Gazzî Efendi, Vâkiât adlı eserinde şöyle yazmaktadır “Birisi şeyhülislâmın huzûruna varıp, Niyâzî-i Mısrî hakkında tenkid mevzû olan sözü kastederek; “Efendim bu sözü söyleyenlerin cezası nedir ve dinde ne lâzım gelir” diye suâl edince, ârif ve kâmil bir zât olan şeyhülislâm; “Bu sözü Niyâzî-i Mısrî hazretlerinden başka kim söylerse, katlolunur. Fakat Niyâzî-i Mısrî söylerse, onun sözünde bir hikmet ve gizli bir sır vardır. O, zâhirî ilimlerde de kemâl mertebesindedir. Onların böyle sözleri söylemesinde bir hikmet vardır. Biz onlara dil uzatmağa kadir olamayız” diyerek, o şahsı susturdu.

Sultan Abdülmecîd Hân, Selânik’e giderken fırtına sebebi ile gemi Limni’ye sığınmak zorunda kaldığı zaman, uzaktan gördüğü türbenin kime âit olduğunu sordu. Yanında bulunanlardan birisi türbenin Niyâzî-i Mısrî’ye âit olduğunu söyledi ve onun başından geçenleri anlattı. Bunun üzerine Sultan Abdülmecîd Han, Niyâzî-i Mısrî hazretlerinin kabrini ziyâret etmek için türbeye gitti. Türbede, Niyâzî-i Mısrî’nin rûhâniyetine hitaben; “Ey Niyâzî-i Mısrî, kıymetini takdîr edemeyen kimselere bedduâ eylemişsin. Sonra gelen bizlerin bunda bir kabahati yok. Bizlere, feyzli nazarının geldiği aşikâr olmadıkça, türbenden dışarı çıkmam” diye yalvardı ve Kur’ân-ı kerîm okuyarak rûhuna hediye eyledi. Sultan Abdülmecîd Hân, Niyâzî-i Mısrî hazretlerinin feyz dolu nazarlarına kavuşunca dışarı çıktı ve türbenin ta’mir edilmesi için emir verdi.

Niyâzî-i Mısrî’nin, talebelerinden Şeyh Ahmed Gazzî’ye yazdığı mektûp şöyledir: “İzzetli, faziletli ve kıymetli oğlum! Sonsuz selâmlar ve hayır duâlar takdiminden sonra, hatır-ı şerîfleriniz suâl olunur. Ahvâlimizden suâl olunursa, elhamdülillah sıhhat ve afiyet üzereyiz. Bütün dostların hayırlı duâlarını müdavim bilip, şüphe noktalarını kovup ve hak eyleyip, tarîkat-ı aliyyenin gereğince, ameli elden bırakmayıp, dostlar ile iyi geçinmeyi en faziletli amel biliniz. Bizim yolumuzda dostlar ile iyi geçinmeden daha faziletli amel yoktur. İzzetli Tarık Çelebi’ye selâmımızı tebliğ edip, onlar ile iyi geçinmeniz matlûbumuzdur. Kâsım Çelebi-zâde’ye, birâderine ve oğluna selâm ederiz.”

Niyâzî-i Mısrî’nin, başka bir talebesine yazdığı bir mektûp şöyledir: “Mısrî’nin herşeyi yağma oldu. Ancak görünür bir cesedi kaldı. Mısrî’yi şimdiden sonra isteyenler, muhabbet ehli ise, gönülde arasın. Ma’rifet ehli ise, sözlerimizde arasın. Her ne kadar uzak isek de evvelce ikrârı olanlardan biz ayrı değiliz. Ne kadar yakın olsalar da inkârı olanlar bizi göremez. Hakîkî aşinalık ise gönülde olup uzak-yakın birdir. Doğru yolda olanlara selâm olsun.”

Niyâzî-i Mısrî’nin yazmış olduğu eserler şunlardır: 1- Mevâid-ül-irfân avâid-ül-ihsân, 2- Şerh-i Esmâ-i Hüsnâ, 3- Risâle-i eşrâtüs-sââ’, 4- Suâller ve Mısrî’nin cevapları, 5- Tefsîr-i Sûre-i Yûsuf, 6- Risâle-i Mebde’ ve Me’ad, 7- Risâle-i Mısrî, 8- Tefsîr-i Fâtiha, 9- Türkçe Dîvân: Bu dîvândaki şiirler çok yanık ve akıcıdır.

Dîvân’ından seçmeler:

Tevhîd ile

Kalbini Cennet bağı yap, çesme-i tevhîd ile,
Rûh bahçeni gülsen eyle, gonca-i tevhîd ile.

Hem mekansız, hem zamansız, nihâyetsiz yollar,
Kat’ider gönül erbâbı, kuvvet-i tevhîd ile.

Her ne kadar, yüz karası, yaptıysa isyan sende.
Temizlenir her yerin, sâbûn-i tevhîd ile.

İns ve Cin âlemlerini, aşarak arşa çıkar,
Kim ki mi’râc eylediyse, cezbe-i tevnîd ile.

Ey Niyazî Ârif-i billah gönülden kaldırır.
Yetmiş bin perdeyi hep, bir lem’a-i tevhîd ile.

***

İnsan

Gel ey gurbet diyârında, esîr olup kalan insan,
Gel ey dünyâ harabında, yatıp gâfil olan insan!

Gözün aç, etrâfa bir bak, nice beğler gelip geçti,
Ne mecnûndur bu fâniye, gönül verip duran insan!

Kafesde bülbüle şeker, verirler fakat hiç durmaz,
Aceb niçin karâr eder, bu zindana giren insan!

Ne müşkil olur gafletde, kalıp hiç inanmayıp,
Ölüm vaktinde Azrail, gelince uyanan insan!

Kararmış gönlün ey gâfil, nasihat neylesin sana,
Taştan katı olmuş kalbi, öğüt kâr etmiyen insan!

Aklını başına topla, elinde var iken fırsat,
Sonsuz azâb çekecekdir, (Adam sen de) diyen insan!

Niyazî bu öğütleri, ver önce kendi nefsine,
O gün kurtulacak ancak, kulluğunu yapan insan!

Arzularsın

Nefsini terketmeden, Rabbini arzularsın,
Hayvanı sen geçmeden, insanı arzularsın!

(Men arefe nefsehü, fekad arefe rabbeh),
Kendini sen bilmeden, Sübhânı arzularsın!

Sen bu evin kapısın, henüz bulup açmadan,
Ma’şûka kavuşacak, zamanı arzularsın!

Dışarı üfürmekle, yakılır mı bu ocak?
Gönlün Hakka vermeden, ihsânı arzularsın!

Dağlar gibi kuşatmış, tenbellik, kardeş seni,
Günahını bilmeden, gufranı arzularsın!

Konuk için evin yok, hiç hazırlığın da yok,
Issız dağın başında, mihmânı arzularsın!

Bostanı, bağı geçdin; meyvesin bulamadın,
Sen söğüt ağacından, rummânı arzularsın!

Gece sayıklar gibi, anlaşılmaz söz ile,
Sen de mi ey Niyazî irfanı arzularsın?

Camı temizlemeden, aynayı arzularsın,
Zünnârını kesmeden, îmânı arzularsın!

Küçük çocuklar gibi, binersin ağaç ata,
Tecriben yok, topun yok, meydânı arzularsın!

Karıncalar gibi sen, ufak ufak yürürsün.
Meleklerden ileri, seyrânı arzularsın!

Topuğuna çıkmadan, suyu deniz sanırsın,
Sen dereyi geçmeden, ummanı arzularsın!

Haydi Niyazî yürü, atma okun ileri,
Derdiyle kul olmadan sultânı arzularsın!

***

Gerek

Ârif-i kâmil kelâmın duymağa irfan gerek,
Sırr-ı muğlakdır, gönülde zevk ile vicdan gerek!

Bir hazinedir tasavvuf, mâlik olmaz her hasis,
Bulmağa ânı cihanda, bir yeğit sultân gerek!

İnci taşıyan sadefe, kavuşmak kolay olmaz,
Bulunmaz nehr içinde, bahri bî pâyân gerek!

Ma’rifet da’vâsı eden, sahtekâr bilmez mi ki,
Kalbindeki arzuya elde, huccet-ü burhan gerek!

Ârif gezer hak içinde, herkes tanımaz onu,
Aşk ateşinde yanarak, hâl ile yeksan gerek!

Şöhretle övünen kimse, Hakdan nasîb alamaz,
Bâtının umranı için, zâhirî viran gerek!

Ölmeden önce ölerek, kabri ve haşri görüp,
Mâlik-ül-mülk huzûrunda, kalbi hem hayran gerek!

Şeri’at sıratı ile, nefs âteşinden geçip,
Kalbi habâisden ârî, Ravda-i Rıdvan gerek!

Söylediği, işittiği, her dâim fikr etdiği,
Bî-kem ve bî-keyf olarak, Hazret-i Rahmân gerek!

Ey Niyâzî, Hakka vuslat, herkese olmaz nasîb,
Güneşden ziyâ alacak ay gibi insan gerek!

Sen

İAldın mı kalb yoluyla, yekta haberini sen?
Duydun mu hem Yûsuf ve züleyhâ haberin sen?

Kalbini nice yıllar, ağlatmadı mı bu aşk?
Alsan nolur doğruca, Leylâ haberini sen?

Dağlar dahî duramaz onun yüzüne karşı,
Âlime sor Tûr ile Mûsâ haberini sen!

Sular gibi yüzünü, yere sür. Durma yüksek.
Alçaklarda bulursun, derya haberini sen!

Alemde nice yüzbin kişi aşkdan, bahseder.
Sorma o mecnûnlara, Mevlâ haberini sen!

Bülbüle bakma sakın, âşık olayım dersen,
Pervaneden al gizli, sevda haberini sen!

Uyan ey Gâfil

Uyan gafletten ey gâfil, seni aldatmasın dünyâ,
Yakanı al elinden ki, seni sonra kılar rüsvâ!

Ne sandın sen bu gaddarı ki, tâ böyle onu sevdin,
Onu her kim ki sevdiyse, dînini eyledi yağma.

Adavet kılma kimseyle, sana nefsin yeter düşman,
Ki asla senden ayrılmaz ömür âhır olunca tâ.

İşittin Hak Resûlünden nice âyet ve ahbârı,
Velî nidem ki, kâr etmez, bu öğütler sana asla.

Bu zâhir gözünü örtüp, bana tut can ile gönlün;
Ki her bir sözün içinde duyasın cevher-i ma’nâ.

Kelâm-ı Mustafâ zevkin dimağında bula gör ki,
Muâdil olmaz ol zevke hezârân men ile selva.

Kemâl-i devlet istersen oku âyât-i Kur’ân’ı
Ki her harfin içinde var Niyâzî, bin dürr-i yekta.

Seherlerde

Uyan gafletten ey nâim,
Hakka yalvar seherlerde.
Döküp acı yaşı dâim,
Hakka yalvar seherlerde.

Kapısında durup her bâr,
Yüzün dergâhına tut vur.
Yürekten kil den-â-dem zar.
Hakka yalvar seherlerde.

Seherlerde açılır gül.
Onun için zâr eder bülbül,
Uyanıp derd ile ey dîl.
Hakka yalvar seherlerde.

Gel ey bîçâre miskîn,
Dolaşma gezme âvâre,
Dilersen derdine çâre,
Hakka yalvar seherlerde.

Açılır bâb-ı sübhânî,
Çekilir hân-ı sultanî,
Dökülür feyz-i Rabbanî,
Hakka yalvar seherlerde.

Seherde kalkuban her gâh,
Yüzün yere sürüp kıl âh,
Ere lütfu sana nâgâh,
Hakka yalvar seherlerde.

Seherde uykudan uyan,
Niyâzî durma derde yân,
Ol kim irişe derman,
Hakka yalvar seherlerde.

Güzel Allahı Bul

Gel ey gönül, Hakka giden râhı bul,
Ehli derd olup, derûn-ı âhı bul,
Canın ilindeki şems-ü-mâhı bul,
Âdem isen sümme vechullâhı bul,
Kande baksan ol güzel Allahı bul.

Devlet-i dünyâya mağrur olma sen,
Lezzet-i câhına mesrûr olma sen,
İzzetim buldum diye hor olma sen,
Âdem isen sümme vechullâhı bul,
Kande baksan ol güzel Allahı bul.

Gerçi Allaha ibâdet de güzel,
Zühd-ü takvâ vü kanâat de güzel,
Halvet ehline kerâmet de güzel,
Âdem isen sümme vechullâhı bul,
Kande baksan ol güzel Allahı bul.

Ol sana açmış durur dâim gözün,
Sen yitirmişsin ha ararsın özün,
Bî-cihet göstermiş eşyada yüzün,
Âdem isen sümme vechullâhı bul,
Kande baksan ol güzel Allahı bul.

Sen de İste, Sen de Bul

İster isen bulasın cânânı sen,
Gayre bakma sen de iste sen de bul
Kendi mir’atında gözle ânı sen,
Gayre bakma, sen de iste sen de bul.

Her sıfat kim sende var izle onu,
Gör ne sırdan feyz alır gözle onu,
Erişince zâtına özle onu,
Gayre bakma, sen de iste sen de bul.

Kenz-i mahfi aşikâr hep sendedir,
Yaz ve kış, leyl ü nehâr hep sendedir,
iki âlemde ne var hep sendedir,
Gayre bakma, sen de iste sen de bul.

“Men aref” sırrına er, ko gafleti,
Gör ne remzeyle bu insan sûreti,
Haşr ü neşreyle Tamuyu Cenneti,
Gayre bakma, sen de iste sen de bul.

Haşr-i sûru hâlin inkâr eyleme,
Gülşen iken yerini har eyleme,
Enfûsü âfâkı bil ar eyleme,
Gayre bakma, sen de iste sen de bul.

Zât-ı Hakkı anla zâtındır senin,
Hep sıfatı, hep sıfâtındır senin,
Sen seni bilmek necâtındır senin,
Gayre bakmrı. sen de iste sen de bul.

Sûreti terk eyle, ma’nâ bula gör.
Ko sıfatı bahri zâta dala gör,
Ey Niyâzî şark u garba dola gör,
Gayre bakma sen de iste sen de bul.

Eyler

Hakkın kullarını ba’zı kul eyler,
Anı kul eylemez, yine ol eyler.

Alan veren odur, bâzâr içinde.
Kimin bây ü kimini yoksul eyler.

Kiminin bakırını eder altun.
Kiminin altunını kara pul eyler.

Kimini güldürür dâim cihanda,
Kiminin âh ü efgânın bol eyler.

Kiminin sevdiğin alır elinden,
Kiminin erini alır dul eyler.

Kimine istemezken verir evlâd,
Kimi ister ana yâd oğul eyler.

Kimi bulmaz giye çulden abayı,
Kiminin atına atlas çul eyler.

Kiminin tatlı balını eder acı,
Kiminin acısın tatlı bal eyler.

Kimin bülbül eder güle kılar zâr
Kimin pervâne veş yakıp kül eyler.

Eder ak güneşi geh kara balçık,
Kara balçığı açar gâh göl eyler.

Kimi Îsâ nefestir eder ihyâ,
Kimi deccal olup, sağa ol eyler.

Çürüğü sağ edüp, sağı çürük hem,
Solu sağ ve sağı gâhî sol eyler.

Fili gâhî karınca kursağına,
Koyup karıncayı gâhî fil eyler.

Çıkarır gâhî yoldan nice yolcu,
Gâhî yolcuyu göstermez yol eyler.

Gâhî ıssız harabı şenlik edip,
Gâhî şenliği dağıtıp yıl eyler.

Anasır ipliğin tığ iğnesinden,
Geçirip onu bu, bunu ol eyler.

Yeli gâhî letâfettle eder od,
Odu gâhî kesafetle yel eyler.

Suyu dondurup eder taş ve toprak,
Taşı toprağı akıtıp sel eyler.

Hurûf-i cerre gibi cümle eşya,
Birbirine uzanıp el eyler

İmiş

Derman aradım derdime,
Derdim bana derman imiş,
Burhan aradım aslıma,
Aslım bana burhan imiş.

Sağ u solum gözler idim,
Dost yüzünü görsem diye,
Ben taşrada arar idim,
O can içinde can imiş.

Öyle sanırdım ayrıyem,
Dost gayridir ben gayriyem,
Benden görüp işiteni,
Bildim ki, ol cânân imiş.

Savm-ı salât ü hac ile,
Sanma biter zâhid için,
İnsân-ı kâmil olmağa,
Lâzım olan irfan imiş.

Kande gelir yolun senin,
Ya kande varır menzilin,
Nerden gelip gittiğini,
Anlamayan hayvan imiş.

Mürşid gerektir bildire,
Hakkı sana Hakk-ül-yakîn,
Mürşidi olmayanların,
Bildikleri gümân imiş.

Her mürşide dil verme,
Kim yolunu sapa uğradır,
Mürşid-i kâmil olanın,
Gayet yolu asan imiş.

Anla hemen bir sözdürür,
Yokuş değildir düzdürür,
Alem kamu bir yüzdürür.
Gören onu hayran imiş.

işit Niyâzî’nin sözün,
Bir nesne örtmez Hak yüzün,
Haktan ayan bir nesne yok,
Gözsüzlere pinhân imiş.

Muhammed ( aleyhisselâm )

Bir göz ki, nazarında ibret olmasa anın,
Başının üzerinde düşmanıdır insanın.

Kulak ki öğüt almaz, her dinlediği şeyden,
Akıtsan yeri vardır, kurşunu deliğinden!

Bir el ki, onun olmaz, hayır ve hasenatı,
Verilmez ona, Cennet ehlinin derecâtı.

ibâdetin yolunu bilmeyen ayağını kes,
Görsün her geçen kimse,mescidin önüne as!

Bir kalb ki, Hakkın zikri ile olmazsa mu’tâd,
Öyle et parçasına verme sen, kalb diye ad!

Seni şerre götüren, şeytana nefsim deme,
Nefs odur ki meyleder, hep hayırlı işlere.

Kalb denir mi İblîsin yolun tutmuş olana,
Kibr, hased gibi huylar, birer şef olmuş ona.

Şu rûh ki, cismi diri tutar, ona deme can,
Hayvanda da vardır o, damarlarda dolaşan!

Can, odur ki, “Nefahtü” der ona Kur’ân’da Hak,
Nefha-i Rahmâniyye, odur ki bir sırr-ı mutlak.

İşte bu rûha ancak, kavuşan olur insan,
Bu neflıa ashmızdır, görünen sözde insan.

İnsan deyince kişi, rûhu anla ve bil ki,
Rûh-ı musavver odur, ondadır akıl ve bilgi.

İnsanın bu dünyâya gelmesi sebebini,
Anlayan bu rûhdur hem âhiret seferini.

Ol nefha imiş, diri tutan cümle cihanı,
Ol nefha imiş, tezyin eden, bağ-ı cinânı.

Ol nefha için etti, Âdem’e secde melek,
Ol nefha ile buldu, hayat cümle memleket.

Ol nefha ile gözü açılan, görür elbet,
Ol nefhayla çözülür, hem de ma’nâ-i hikmet.

Ol nefhadır Âdem’e, Rabbin büyük ihsânı.
Ol nefhadır ayıran, hayvanlardan insanı.

Gönül onunla eder, Hakkın zikrini mu’tâd,
Ol nefha ile eder, dâim, dost adını yâd.

El onunla vermeğe başlar mülk ile malı,
Ayak dahî bu nefha, ile doğrultur yolu.

Nefs onunla râdiyye ve hem merdiyye olur,
Emmâreliğin atıp, dahî tezkiye bulur.

Velî onunla aştı, semâvâti ey ahî,
Hem de onunla buldu, melekûta terakki.

Ol nefha ki, adem demidir ademi iste,
Ol demle Niyazî erilir menzil-i dosta

Yine dil na’tını söyler Muhammed,
Dil ü can mülkünü söyler Muhammed ( aleyhisselâm ).

Ne kâdirim seni medh etmeğe ben,
Kemâhi medhi Hak söyler Muhammed ( aleyhisselâm ).

Sen ol sultân-ı kevneynsin ki mahlûk,
Senin medhinde âcizler Muhammed ( aleyhisselâm ).

Boyuna hil’at olanı giyip sen,
Düşüptür saye serviler Muhammed ( aleyhisselâm ).

Kaşındır “Kâ’be kavseyni ev edna”,
Derinden açılır güller Muhammed ( aleyhisselâm ).

Boyun eğmişdürür çeşmine hayran,
Çemen sahnında sünbüller Muhammed (s.a.v).

Lebîn la’lı dehânın ma’denîdir,
Lisânın vâhyi Hak söyler Muhammed ( aleyhisselâm ).

Şu vaktin ki, çıkıp gezdin semâyı,
Bulup hazrette rif’atler Muhammed ( aleyhisselâm ).

Kamu ervâh-ı peygamber hem eflâk,
Seni iclâle geldiler Muhammed ( aleyhisselâm ).

Seni şâh-ı âlem kılıp ol anda,
Kâmûsu ümmet oldular Muhammed ( aleyhisselâm ).

Niçin olmayalar ümmet ki,
Hakkın, Rızâsın sende buldular Muhammed ( aleyhisselâm ).

Ne noksan ire câhına kılarsın,
Niyâzî’ye şefaatler Muhammed ( aleyhisselâm ).

Mübârek Ramazan

Yine firkat nârına yandı cihan,
Hasretâ gitti mübârek Ramazan...
Nûr ile bulmuştu âlem yeni can,
Firkatâ gitti mübârek Ramazan...

İndi Kur’ân sende ey nûru güzel,
Leyle-i kadrinde ey kadri güzel,
Gitti ey tehlili tekbiri güzel,
Elveda gitti mübârek Ramazan...

Gah tesbih ü sena vü zikr ile,
Gâhı tahmid ü duâ vü şükr ile,
Can bulurdu mürde diller nûr ile,
Hasretâ gitti mübârek Ramazan...

Bir ay içre bağlanır dedi Resûl,
Cinn ü şeytan etmeye asla füdûl,
Hep duâlar bunda olurdu kabûl,
Firkatâ gitti mübârek Ramazan...

Cem olup Hakka münâcât edelim,
Nûr-ı Kur’ân ile doğru gidelim,
Bilmedin kadrin Niyâzî nidelim,
Dirîgâ gitti mübârek Ramazan...

Olmasa

Zerreler zâhir olmazdı, âfitâbı olmasa,
Katreler nerde yağardı, bir sehâbı olmasa,

Bahr-i zâtın mevcinin hiç, şekli ve hududu yok,
Varlığa çıkmazdı birşey, “Kün!” nidası olmasa.

Herkes anlar, hem görürdü, hüsn-i cemâlin O’nun,
Kibriyâyı “Len terânî”den nikâbı olmasa.

Kimbilirdi zât ile sıfatların ma’nâsını,
Peygamberlere inen kitâbullahı olmasa.

Ol kitâblar esrârını, kim ederdi aşikâr,
İnsan denilen O’nun son mahlûkları olmasa.

Haşri inkâr eyleyen, dinsizler susdurulur mu?
Her yıl ağaç ve yaprakda inkılâbı olmasa?

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-5, sh. 72

2) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 172

3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1054

4) Niyâzî Dîvânı

5) Tezkire-i Sâlim sh. 688

.XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
NÛREDDÎN CERRÂHÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi Muhammed bin Abdullah’tır. 1082 (m. 1671) senesi Rebî’ul-evvel ayının onikinci gecesi, Cerrahpaşa Câmii’nin karşısındaki Yağcı-zâde konağında doğdu. 1133 (m. 1720) senesi Zilhicce ayının dokuzunda Pazartesi günü İstanbul’da vefât etti. Cenâze namazı, Fâtih Câmii’nde öğle namazından sonra, kalabalık bir cemâat tarafından kılındı. Kabri Karagümrük semti civarındadır.

Nûreddîn Cerrâhî’nin soyu, Ebû Ubeyde bin Cerrâh’a ( radıyallahü anh ) ulaştığı için, Cerrâhî denilmiştir. Cerrahpaşa’lı olduğu için böyle denildiği de söylenmiştir. Çoğunluk birinci rivâyette ittifâk etmişlerdir. Nûreddîn Cerrâhî, daha küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi, Cerrahpaşa mektebinde öğrendi. Kur’ân-ı kerîm hocası Yûsuf Efendi’dir. Tahsilini tamamlayan Nûreddîn Cerrâhî, zâhirî ilimleri öğrenmek için Medrese’ye gitti. Medrese tahsilini tamamladıktan sonra, çok genç yaşta Mısır kadılığına ta’yin edildi.

Nûreddîn Cerrâhî Mısır’a gitmeden önce, veda etmek için Üsküdar’da bulunan dayısı Hüseyn Efendi’nin konağına gitti. Hava iyi olmadığı için dayısının konağında havanın iyi olmasını bekledi. Bir gece dayısı, onu evin karşısında bulunan Selâmi dergâhına götürdü. Yatsı namazından sonra, dergâhta ders veren Ali Efendi’nin yanına gittiler. Nûreddîn Cerrâhî, Ali Efendi’nin elini öpünce Ali Efendi; “Oğlum Nûreddîn! Safa geldiniz” diye ismini söyledi. Bunun üzerine Nûreddîn Cerrâhî’yi bir muhabbet ve cezbe hâli kapladı. Daha sonra Allahü teâlâyı zikrederken vecde geldi. Nûreddîn Cerrâhî, daha sonra Ali Efendi’den kendisini talebeliğe kabûl etmesini rica etti. Ali Efendi de, onun ricasını kabûl buyurup; “Oğlum Nûreddîn! Mâsivâdan sıyrılıp, abdestini tazele” diye uyardı. Bunun üzerine kendisine verilen Mısır kadılığı vazîfesini kabûl etmeyerek, ta’yin fermanını şeyhülislâma geri gönderdi. Nûreddîn Cerrâhî bütün dünyevî işlerini terk edip, hocası Ali Efendi’ye tam teslim oldu. Ali Efendi, Nûreddîn Cerrâhî’yi abdest aldıktan sonra halvete koydu. Erbeîn’i tamamlayınca, onda büyük bir huzûr hâli meydana geldi. Ali Efendi ona icâzet vererek, hırka giydirdi. Sonra Ali Efendi; “Oğlum Nûreddîn! İstanbul’a git. Karagümrük yakınında ve dört yol ağzında, Kethüda Canfedâ’nın yaptırdığı Câmii şerîfin yanında, Bakkâl İsmâil Efendi isminde bir zât senin için bir oda yaptırdı. O odada ibâdetle meşgûl ol. Umulur ki, senin için o civarda bir dergâh yapılır. O zaman insanlara doğru yolu göstermeğe çalış.

Süleymân Veliyyüddîn ve Muhammed Hüsâmeddîn efendiler senin yanında kemâle gelecekler” buyurdu. Nûreddîn Efendi, hocasının emri ile, Süleymân Veliyyüddîn ve Muhammed Hüsâmeddîn yanında olduğu hâlde Karagümrük’e gittiler. İsmâil Efendi, hocasının bahsettiği odanın anahtarını Nûreddîn Cerrâhî’ye teslim etti. İsmâil Efendi bu odayı Resûl-i ekremin emri ile yaptığını söyledi.

1115 (m. 1703) senesinde Kapı kethüdalarından Bekîr Efendi’nin vefât etmesi üzerine, Karagümrük civarında bulunan konağı boş kaldı. Dâr-üs-se’âde ağası Beşir Ağa, bu konağı alacağı sırada rü’yâsında Nûreddîn Efendi’yi gördü. Konağı satın almamasını söyledi. Aynı gece Sultan Ahmed Hân’a da rü’yâsında Nûreddîn Efendi’nin ihtiyâcını gidermesi emredildi. Pâdişâh ertesi gün, boş kalan konağı satın alsınlar diye, Yahyâ Efendi’yle Nûreddîn Cerrâhî’ye üçyüz altın gönderdi. Nûreddîn Cerrâhî bu altınları kabûl etmedi. Bir dergâh yaptırsalar, daha makbûle geçeceğini söyledi. Yahya Efendi, huzûrundan ayrılırken, Nûreddîn Cerrâhî’nin ellerini öpeceği sırada, Nûreddîn Efendi’nin Ali Efendi’ye talebe olması sırasında meydana gelen ma’nevî hâlin aynısı, Yahya Efendi’de de meydana geldi. Bu sırada Yahyâ Efendi, Nûreddîn Efendi’den kendisini talebeliğe kabûl etmesini rica etti. Yahya Efendi, getirdiği paraları başka birisi vasıtasıyla Sultan’a gönderdi. Bunun üzerine Sultan o konağı aldırarak, orayı dergâh hâline getirdi ve Nûreddîn Efendi’ye tahsis etti. Nûreddîn Cerrâhî, burada ibâdet yapmak ve insanlara doğru yolu göstermek için çalıştı.

Nûreddîn Cerrâhî’nin eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Mürşid-i Dervişân Risalesi. 2- Nutk-u şerîf, 3- Nasîhat-ı âli. Ayrıca çok güzel ilâhileri vardır.

Nûreddîn Cerrâhî’nin bir ilâhisi:

Dil beytini pak eden,
Dervişi ankâ eden,
Âlem-i ilâhîye giden,
Mevlâ zikridir, zikri.

Zikreden halet olan,
Âşinâ-yı rûh olan,
Ukbâda devlet bulan,
Mevlâ zikridir, zikri.

Terk ehline karışan,
Hem zevkine erişen,
Bahri ledünle görüşen,
Mevlâ zikridir, zikri.

Erenlerin yolunu,
Sürerler hep demini,
Dervişlerin muini,
Mevlâ zikridir, zikri.

Nûreddîn’i diri kılan,
Tevhîd ile çerâğı yanan,
Bir Hamdilillâh tevfîk olan,
Mevlâ zikridir, zikri.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-5, sh. 40

2) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 178

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
OSMAN EL-AKÎLÎ

Haleb’de yetişen Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Osman bin Abdürrahmân bin Osman bin Abdürrezzâk bin İbrâhim el-Ömerî el-Halebî olup, nesebi, evliyânın büyüklerinden Şeyh Akîl el-Menbeccî’ye ulaşır. Buna nisbetle Akîlî diye tanınmıştır. 1135 (m. 1722) senesinde doğdu. 1193 (m. 1779) senesi Muharrem ayının onikisinde Pazar günü vefât etti.

Küçük yaşında ders okumaya başlayan Akîlî, daha oniki yaşındayken Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Kırâat ilimlerini öğrendi. Çeşitli ilimlere dâir meşhûr ve kıymetli eserleri de ezberledi. Bunları, Muhammed Hamevî ve Muhammed Akkâd’dan okudu. Bundan sonra ilimde ilerlemek arzusuyla, başka âlimlerden okudu. Şeyh Tâhâ-el-Cibrînî, Muhammed bin Tayyib el-Magribî, Abdülkerîm eş-Şerâbâtî, Abdülkâdir ed-Deyrî ve Seyyid Ali Attâr gibi âlimlerden ilim öğrendi.

1176 (m. 1762) senesinde hacca giden Akîlî, Haremeyn’de (Mekke ve Medine’de) bulunan âlimlerin çoğu ile görüştü. Muhammed bin Abdülkerîm el-Medenî’den hadîs ilmini okudu. Tasavvuf yolunda da ondan feyz ve icâzet aldı. Daha sonra; Muhammed bin Süleymân eş-Şâfiî el-Medenî, Muhamed bin Abdullah el-Magribî, Ebü’l-Hasen es-Sindî, Yahyâ el-Habbâb el-Mekkî, Atâullah el-Ezherî ve daha başka âlimlerden ilim öğrendi. Sonra Dımeşk’a geldi. Orada, Ali Dağıstânî ve elli kadar âlimden ders aldıktan sonra memleketi olan Haleb’e döndü.

Kendilerine talebelik ettiği zâtların ilim ve edeblerinden pekçok istifâde eden Akilî; tefsîr, hadîs, usûl, fıkıh, me’anî, beyân, sarf ve nahiv gibi ilimlerde çok ileride olup, evliyâlık yolunda da üstün dereceler sâhibi idi. Haleb’de, mütehassıs olduğu ilimlere âit, önceki âlimler tarafından yazılmış, meşhûr, kıymetli ve mühim eserleri okuturdu. İlim âşığı birçok kimse, ondan istifâde edip ilim öğrendi.

Osman el-Akîlî, senelerini vererek ve geceli-gündüzlü gayret ederek öğrendiği faydalı ilimler ile amel eden, sâlih, âbid bir zât idi. Ahlâkı, yaşayışı pek güzel idi. Her sene bir defa talabelerinden bir kısmı ile i’tikâfa girer, bu i’tikâf kırk gün devam ederdi. Tasavvuf ehli arasında “Halvet” diye bilinen bu i’tikâf hâlinde, ihtiyâç hârincinde dışarı çıkılmaz, dışarıyla alâka olmazdı. Bu i’tikâf müddetinde, çok namaz kılmakla, oruç tutmakla, Allahü teâlâyı çok zikretmekle ve bunlar gibi şeyleri yapmakla meşgûl olurlardı.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Silk-üd-dürer cild-3, sh. 150

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
OSMAN FADLI EFENDİ

İstanbul’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Osman Fadlı bin Seyyid Fethullah’dır. 1041 (m. 1631) senesi Zilhicce ayının ondokuzunda Bulgaristan’ın Şumnu kasabasında doğdu. Fâtih’de Atpazarı denilen yerde oturduğu için; “Atpazarı Şeyhi Osman Efendi” nâmıyla meşhûr oldu. 1102 (m. 1691) senesi Zilhicce ayının ondokuzunda işrak vaktinde Kıbrıs’ın Magosa şehrinde vefât etti. Kabri Magosa’dadır.

Küçük yaşta babasını kaybeden Osman Fadlı Efendi, annesinin terbiyesinde yetişti. Tahsil çağı gelince, doğduğu yerdeki ilk mektebe gitti. Birgün evden okula giderken, çarşıda bulunan dükkânın önünden geçtiği sırada bir şâir şiir söylüyordu. Bu şiir, Seyyid Osman’a çok te’sîr etti. Kendini ilim öğrenmeğe verdi. Sonra tahsilini daha da arttırmak ve tasavvuf yolunda ilerlemek için Edirne’ye gitti. Azîz Mahmûd Hüdâyî’nin halîfelerinden, Saçlı İbrâhim Efendi ismi ile meşhûr âlimin talebesi oldu. İbrâhim Efendi, Seyyid Osman Efendi’nin gayret ve kabiliyetini görerek, terbiyesinden âciz olduğunu bildirdi ve İstanbul’da bulunan büyük âlim Zâkir-zâde Abdullah Efendi’ye gönderdi, İstanbul’a gidip, Zâkir-zâde Abdullah Efendi’nin yüzünü gören Osman Fadlı, kalbinden; “İşte, ben hocamı buldum” diye geçirdi. Zâkir-zâde Abdullah Efendi’nin de kalbinden; “İşte bize hakîkî talebe geldi” diye geçti. Osman Fadlı Efendi, uzun süre Zâkir-zâde’nin derslerine devam etti. Birgün hocası, Osman Fadlı’ya; “Emîr Çelebi, sende Şeyh-i Ekber (Muhyiddîn-i Arabî (r.aleyh)) meşrebi var” dedi.

Birgün Zâkir-zâde, talebelerinden bir işin yapılmasını istedi. Talebeler, o işi yapmak husûsunda biraz isteksiz hareket ettiler. Bu durumu duyan Seyyid Osman, Zâkir-zâde’nin yanına giderek; “Emîr buyuracağınız hizmet nedir sultânım? Derhal yerine getireyim” dedi. Zâkir-zâde; “Senin dersin vardır. Bu işi yapman dersine mânidir” deyince, Osman Fadlı Efendi; “Bu zamanda önce ve sonra gelenlerin ilimlerini elde edeceğimi bilsem, yine şerefli hizmetinizi yerine getirmeyi tercih ederim” dedi. Bu söz, Zâkir-zâde Abdullah Efendi’nin çok hoşuna giderek; “Emîr Çelebi! Allahü teâlâ sana, önce ve sonra gelenlerin ilimlerini nasîb eylesin” diye duâ etti. Bu olaydan sonra Seyyid Osman Fadlı Efendi, arkadaşlarına dedi ki: “Bu duâdan sonra birgece bütün ilimler kalbime ilham olundu. Bilmediğim ilim kalmadı.” O gece Zâkir-zâde, Seyyid Osman’a icâzet vermek istedi. Fakat Osman Fadlı; “Sultânım, ben sizin hizmetinizi tercih ederim” diyerek kabûl etmedi. Osman Fadlı Efendi o gece rü’yâsında: “Kullarımı bana da’vet etmek için kelâmımı al!” diye kendisine Mıshaf-ı şerîfin uzatıldığını gördü. Korkuyla uyanan Osman Fadlı; “Talebenin vazîfesi hocasına teslim olmaktır” dedi ve hocasına tam olarak teslim oldu. Hocası onu Edirne tarafında Aydos isimli kasabaya, insanları doğru yola da’vet için gönderdi. Osman Fadlı, Aydos’da birkaç sene kaldıktan sonra, ilâhî bir işâret üzerine, Filibe taraflarına gitti. Filibe’de onbeş seneden fazla insanlara doğru yolu gösterdi.

Osman Fadlı Efendi, birgün kaylûle yaparken, şu rü’yâyı gördü. Üçyüz kadar âlim gelip etrâfında halka oldular. Hep birlikte oradan İstanbul’a geldiklerinde, hocası Zâkir-zâde göründü ve; “Git şimdi senin irşâd yerin burasıdır” diyerek, Atpazarı’nda bulunan Kul Câmii’ni işâret etti ve bir sarık ile bir âsâ hediye etti. Gördüğü bu rü’yâ üzerine İstanbul’a gelen Osman Fadlı, hocasının işâret ettiği yere yerleşti. Bundan dolayı Atpazarı Emîri diye meşhûr oldu. Kul Câmii’nin hatiplik ve imamlık vazîfesi Osman Fadlı’ya verildi.

Kendisi şöyle anlatır: “İstanbul’a geldikten sonra, ba’zı talebelerim ile Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin, “Füsûs” kitabını mütâlâa ederdik. Ba’zıları; “Emîr Efendi, Şeyh-i Ekber imiş” diye alay ettiler. O gece gaybdan şöyle bir nidâ geldi: “Ceddînin yoludur, devam et.” Ben bunun üzerine hiç kimseye bir şey söylemeden, “Füsûs” kitabını anlatmaya devam ettim.”

Sultan Dördüncü Mehmed Hân, Osman Fadlı Efendi’yi çok severdi. Zaman zaman Seyyid Osman’ı saraya da’vet eder, va’z ve nasihatlerinden istifâde ederdi. Sultan bilemediği takıldığı mevzûları sorar, istişâre ederdi. Hattâ Ramazân-ı şerîfte, iftarda Seyyid Osman Fadlı’nın önünden artan yemeklerinden bereketlenmek için ister, iftarını onunla yapardı.

Bir zaman İstanbul’da isyan oldu. Zorbalar her tarafı darmadağın ettiler, yağmaladılar. Seyyid Osman Fadlı, hiç çekinmeden talebeleri ile birlikte zorbaları yakalayarak adâlete teslim etti. Böylece din ve devlete büyük hizmetlerde bulundu. Sultan İkinci Süleymân pâdişâh olunca, büyük bir kargaşa oldu. Seyyid Osman bu kargaşalığın ortadan kalkması için duâ etti. Bu duânın bereketi ile Allahü teâlâ bu belâyı kaldırdı. Sadreddîn Konevî hazretlerinden sonra, devlet işlerini düzeltme husûsunda ençok şöhret sahibi Seyyid Osman oldu.

Devlet işlerindeki te’sîri gittikçe artan Seyyid Osman Fadlı’yı, devletin ileri gelenlerinden ba’zıları çekemediler. Sultana, verdiği bir va’z yüzünden şikâyet ettiler. Çeşitli entrikalar çevirerek Magosa’ya gönderilmesini sağladılar. Kendisi; “Bu hâdise dört ay önce Allahü teâlâ tarafından kalbime ilham edildi. Fakat; “Makamından ayrılma, yerinde kal. Çünkü bunda Allahü teâlânın çeşitli hikmetleri var” dendi. Biz de bu emre uyup, yerimizden ayrılmadık” dedi. Magosa’ya gidişlerinin ondördüncü ayında vefât etti. Vasıyyeti üzerine kabrinin üzeri açık bırakıldı. Vasıyyeti şöyle idi: “Kabrimin üzerine türbe yapılmasın. Başucuna bir taş dikilsin. Belki mezârım kaybolmaz da gelip-geçen bir duâ okur. Daha sonra 1246 (m. 1830) senesinde Kıbrıs’a tahsildar olarak ta’yin olan Hacı Mehmed Ağa, Osman Fadlı’nın kaybolmak üzere olan kabrini ortaya çıkarmış ve etrâfını temizletmiştir.

Talebesi İsmâil Hakkı Bursevî hazretleri, onun hakkında şöyle demektedir: “Hocam her hâlinde gizliliği tercih ederdi. Sünnete uygun olmayan birşeyi yapmazdı. Şu üç şeyi hiç terketmezdi: 1- Her farz namaz için abdestini tazelerdi. 2- Namazını dâima cemâatle kılardı. 3- Her ibâdet ve işi Kitab ve sünnete uygun olarak yapardı. Her çeşit riyâzeti yapmıştır. Ramazân-ı şerîfte, bir yumurta ile iftar ederdi. Bütün yediği bundan ibâretti. Derslerine ikiyüz kadar talebe devam ederdi. Bu talebelerin içinde; Trakya, Anadolu ve Arab Yanmadası’ndan gelenler vardı.”

Bursalı İsmâil Hakkı hazretlerinin, hocası için yazmış olduğu ve hocasının vefâtını anlatan manzûmenin bir kısmı şöyledir:

Hep bilirlerdi cihan halkı onu, Cümle dilde nâmı şeyh umman idi. Reşk-i Hurşîd idi. Nûr-ı zâhiri, Bâtını bir bahr-ı bî pâyân idi. Görmedi kimse izinin tozunu, Bilmediler kimse ne kuhl-ü-cân idi. Kabri Kıbrıs’ta olursa nola kim, Terk-i şöhret itse âli-i şân idi. İsm-i resmini âhir itti bî nişan, Çünkü sırr-ı sûret-i Rahmân idi.

Osman Fadlı hazretlerinin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Misbâh-ül-kulûb: Sadreddîn Konevî’nin Miftâh-ül-gayb’ının şerhidir, İstanbul’daki Râgıb Paşa Kütüphânesi’nde bir nüshası mevcûttur. 2- Mir’ât-ı esrâr-il irfan: Sadreddîn Konevî’nin yazmış olduğu Fâtiha tefsîrinin şerhidir. 3- Tecelliyât-ı Berkiyye: Kitabın asıl ismi Risâle-i Berkiyye fî şerhi kasîde-i Işkiyye’dir. Muhyiddîn-i Arabî’nin yazmış olduğu Kasîde-i Işkiyye’nin şerhidir. 4- Hâşiye-i şerh-i Füsûs-ül-hikem, 5- Tenkih şerhi, 6- Telvîh haşiyesi, 7- Risâle-i İmâm haşiyesi, 8- Hânefiyye şerhi, 9- Hidâyet-ül-mutehayyirîn, 10- Mutavvel haşiyesi, 11- Feth-ül-bâb, 12- Risâlet-ür-rahmâniyye.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-3, sh. 32

2) Kitâb-ı silsile-i İsmâil Hakkı Bursevî sh. 96

3) Sicilli Osmanî cild-3, sh. 421

4) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 15,

5) Târih-i Râşid, cild-2, sh. 147İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ÖMER BİN ŞÂHÎN

Haleb’de yetişen Hanefî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ömer bin Şâhin el-Halebî’dir. Babası subay idi. 1107 (m. 1695) senesinde Haleb’de doğdu. Nesebi, annesi tarafından hazret-i Hasen’e dayanmaktadır. 1183 (m. 1769) senesinde Haleb’de vefât etti.

Kendisi doğmadan beş ay evvel babası vefât eden Ömer bin Şâhîn, annesinin yanında yetişti. İlk olarak Kur’ân-ı kerîmi okumasını öğrendi. O zamandaki kırâat âlimlerinin meşhûrlarından Âmir el-Mısrî’den tecvîd ile Kur’ân-ı kerîm okumaya başladı, İbrâhim (aleyhisselâm) sûresinin sonuna geldiğinde hocası vefât edince, yine zamanın kırâat âlimlerinden olan Ömer el-Mısrî’den okumaya devam etti. Kırâat ilminin bütün inceliklerine uygun olarak hatmetti. Yine aynı zâtın huzûrunda Kur’ân-ı kerîmin hıfzına (ezberlemesine) başladı. Kısa bir müddet sonra ezberini tamamladı. Bu sırada yaşı henüz onbiri geçmemişti. Bundan sonra hocasından kırâat ilmini öğrenmeye devam etti. Bu husûsta eski âlimlerin yazdığı kitapları okudu. Daha sonra Abdüllatîf bin Abdülkâdir ez-Zevâidî’den okudu. Fıkıh ilmini Ma’mer Ka’sım en-Neccâr’dan öğrendi. Mahmûd bin Abdullah el-Antâkî’nin verdiği tefsîr derslerinde hazır bulundu. Muhammed bin Mustafa el-Basîrî ve başka âlimlerden de okuyarak yetişti. Hocalarından icâzet aldı.

1148 (m. 1735) senesinde, Haleb’de bulunan Rızâiyye ismi ile meşhûr, Vezîr Osman Câmii’nin imamlığına ta’yin edildi. Hocalarından Mahmûd el-Antâkî de o câmide ders veriyordu. Hocası, Ömer bin Şâhîn’den sabah namazından sonra bir müddet Kur’ân-ı kerîm okumasını istedi. Böylece Kur’ân-ı kerîmi okumayı bilmiyenlerin öğrenmelerine yardımcı olunacaktı. O da sabah namazından sonra Kur’ân-ı kerîm okumaya başladı. Böyle okumakla, senede iki hatim edilir, üçüncü hatim de yarıya yaklaşırdı.

Ömer bin Şâhîn’in sesi ve Kur’ân-ı kerîmi okuması o kadar güzel idi ki, insanlar onu dinlemek için tâ uzak mahallelerden kalkıp, sabah namazına onun imamlık yaptığı câmiye akın akın gelirlerdi. Kur’ân-ı kerîm okurken, uzatmalara, tecvide ve kırâat ilminin bütün kaidelerine riâyet eder, dinleyenler adetâ kendinden geçerdi. Kur’ân-ı kerîmi okumasını bilmeyen birçok kimse, ondan bu şekilde dinlemekle, ezberden doğru olarak okumayı öğrenip, ilerletmişlerdir.

Sabah namazındaki Kur’ân-ı kerîm tilâvetinden (okumasından) sonra, evine dönen Ömer bin Şahin, orada istiyenlere Kur’ân-ı kerîm okuturdu. O beldeden gelmiş olsun, başka uzak yerlerden gelmiş olsun hiç kimseyi ayırmaz ve ders vermekten çekinmezdi. Dilleri yatkın olmayıp, harflerin mahreçlerinde zorluk çekenlere öğretirken büyük meşakkatlerle karşılaşır, bunların hepsine sabrederdi. Türklerden de onun derslerine devam edip, kırâat ilmini öğrenenler çoktu. Türklerden olan talebelere anlayamadıkları yerleri Türkçe lisânı ile anlatırdı. Bu da onların çabuk kavramalarına vesîle olurdu. O zamanda, Anadolu’nun hemen hemen her yerinde Ömer bin Şâhîn’in en az bir talebesi bulunurdu!

Vezir İsmâil Paşa, Haleb’de bir câmi yaptırmıştı. 1161 (m. 1748) senesinde câminin inşâsı tamamlanınca, Vezir, bu câminin hatîbliğine Ömer bin Şâhîn’i ta’yin etti. O da Rızâiyye’deki imamlığına ilâve olarak, yeni yapılan câminin hatîbliğini de kabûl etti. 1175 (m. 1761) senesine kadar bu vazîfelerine devam etti. Bundan sonra yaşı ilerleyip, vücûdu da zayıf düşünce câmiye gidip gelmekte zorluk çekmeye başladı. Vazifesine başkalarını vekîl edip kendisi evine çekildi. Evinde devamlı Kur’ân-ı kerîm okur, gelip okumak istiyenlere de, o hasta hâline rağmen ders verir, okuturdu. İstifâde etmek arzusunda olan hiçbir kimseye kapısını kapatmazdı. Namazlar hâricinde evinden dışarı çıkmaz, namaza da, evine en yakın olan câmiye giderdi. Faziletler sahibi, her hâli dînimizin emrine uygun, pek yüksek bir zât idi. Talebelerinden bir kısmı, şiirler söyleyerek onu medhetmişler, övmüşlerdir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Silk-üd-dürer cild-3, sh. 176

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ÖMER EL-BAĞDÂDÎ

Bağdat’ta yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve tasavvuf büyüklerinden. İsmi, Ömer bin Abdülcelîl bin Muhammed Cemîl bin Derviş bin Abdülmuhsin el-Bağdâdî’dir. Tasavvufta Kâdiriyye yoluna mensûb idi. 1155 (m. 1742) senesinde Bağdat’ta doğdu. 1194 (m. 1780) senesi Şevval ayının yirmisinde, Perşembe gecesi fecr doğarken Dımeşk’da, Sâlihiyye denen yerde vefât etti.

Ömer el-Bağdâdî’nin babası Abdülcelîl; takvâ sahibi, sâlih, âbid, fakîh bir zât olup, beldesinde doğruluk ve çok ibâdet etmekle tanınmış idi. Ömer el-Bağdâdî, babasının yanında, onun güzel terbiyesi altında yetişti. İlk defa ondan okumaya başladı. Bundan sonra; Muhammed bin Tâhâ el-Bağdâdî, Abdürrahmân es-Sirâcî, Muhammed el-Kürdî, Muhammed Bağdadî, Haydar el-Kürdî, onun babası Sıbgatullah el-Kürdî ve Bağdat vâlisi Ahmed Kâtib gibi zamanın meşhûr âlimlerinden ilim öğrenerek, onların ders ve sohbetlerinde bulunarak yetişti. İlimde çok ilerledi. Büyük âlimlerden oldu. Apaçık ve nurlu bir fazilet güneşi misâli meydana çıktı. Birçok fazileti, sevilen, beğenilen güzel huyları, ilim ve ma’rifetten kendinde toplanması mümkün olanları topladı. Tasavvuf yolunda da yetişip kemâle geldi.

Daha sonra Dımeşk’a gelerek orayı kendisine vatan edinen Ömer el-Bağdâdî, oranın âlimlerinden Şeyh Hasen el-Bağdâdî’nin kerîmesi ile evlendi ve o zâtın evinde kaldı.

Ömer el-Bağdâdî (r.aleyh) istikâmet sahibi, her hâli dînimizin emirlerine uygun pek yüksek bir zât idi. Çok talebe yetiştirdi. Okutmak husûsunda çok mahir idi. İfâde ve anlatmakta, güzel yazı yazmakta, müşkil mes’eleleri îzâh etmekte, anlaşılamayan ibâreleri çözmekte fevkalâde kabiliyete sâhip idi. İlimde ve anlayış istidâdının fazlalığında, fazilette, emsal ve akranından üstün ve ileride idi. Güzel ahlâkı, hâl ve gidişatının pek takdîr edilecek şekilde bulunmasıyla herkese örnek olan kâmil bir zât idi. Herkesle güzel geçinirdi. Sohbetleri çok tatlı olup herkes tarafından beğenilirdi. Çok saf ve temiz bir kalbe sahip idi. Herkes onun yüksek bir zât olduğunu bilir, öyle i’tikâd ederdi. Kendisine bu sebepten çok hürmet gösterirlerdi.

Ömer el-Bağdâdî (r.aleyh), talebelere ders vererek, ilmî yönden fâideli olmaya gayret ederdi. Haftanın yedi gününde de ders verirdi. Derslerinde zâhirî ilimleri okuttuğu gibi, bâtınî ilimlerden de anlatırdı. Tasavvufta çok yüksek derecelere sahip idi. Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin Fütühât-ı Mekkiyye ve Füsûs-ül-hıkem isimli eserlerini okuturdu. Kendisi ba’zı geceleri uyumaz, zikr ve ibâdetle meşgûl olurdu. Çok meşhûr oldu. Vezirler, kadılar, hâkimler ve diğer ileri gelenlerle birlikte, başka insanlar arasında sevilir, hürmet edilir oldu. İnsanlar ondan çok istifâde etti. Herkes onun ilim ve faziletinden faidelenmek, kendisiyle bereketlenmek için ziyâretine gelirdi. Yanına gelen herkesle ilgilenir, gelenler kendisinden memnun ayrılırdı. Gayet yumuşak huylu, tatlı dilli ve güler yüzlü idi. Bununla beraber, İslâmiyete ve müslümanlara düşmanlık edenlere karşı ise gayet vakûr ve heybetli idi. İlme olan düşkünlüğü sebebiyle çok güzel kitaplara sahip olmuştu, iki defa hacca gitti. Güzel huy ve davranışlarını, istikâmet sahibi olmayı vefâtına kadar hiç terketmedi. Herkes onun hakkında “Ni’mer-racûl” (Ne güzel bir kimse) diye bahsederdi.

Vefâtında onsekiz gün hasta yattı. Vefât edince, Sâlihiyye’de Beni’z-Zekî kabristanında defnedildi. Şeyh-i ekber Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin kabrinin bitişiğinde medfûndur. Buraya defnedilmesini kendisi vasıyyet etmiş idi. Bu vasıyyeti yerine getirildi. Onu çok sevenler, vefâtında üzüntülerini ifâde eden çeşitli şiirler söylemişlerdir.

Başta tefsîr, hadîs, kelâm ve fıkıh olmak üzere, edebiyat, beyân ve nahiv gibi ilimlerde çok yüksek olan Ömer el-Bağdâdî hazretleri, birçok kıymetli eserler te’lîf etmiş olup, ba’zılarının isimleri şöyledir; 1- Şerh-ül-Kudûrî, 2-Hâşiyetün alel-Mugnî, 3- Hâşiyetü şerh-in-Nûniyye, 4- Şerh-u salevât-il-Muhammediyye: Şeyh-i ekber Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin Salevât-il-Muhammediyye isimli eserine şerhidir. 5- Risâletün fil-a’lâm bit-tekbir, 6- Risâletün fil-edhıyye, 7-Risâletün fî ma’nâ Lâ ilahe illallah, 8-Hâşiyetün fil-isti’ârât, 9- Tefsîr-ül-Kur’ân: Bu eserini tamamlıyamadan vefât etmiştir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 287

2) Silk-üd-dürer cild-3, sh. 179

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 799

4) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 423 cild-2, sh. 382

5) El-A’lâm cild-5, sh. 49

.İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
PAŞMAKÇI-ZÂDE SEYYİD ABDULLAH EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Ellidokuzuncu Osmanlı şeyhülislamıdır. İsmi Abdullah’dır. Şeyhülislâm Paşmakçı-zâde Ali Efendi’nin oğludur. Paşmakçı-zâde Seyyid Abdullah Efendi diye bilinir. 1091 (m. 1680) senesinde İstanbul’da doğdu. 1145 (m. 1732) senesinde Konya’da vefât etti. Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî türbesi yakınındaki kabristanda defnedildi.

Eğitim ve öğrenimini babasından aldı. Zamanının diğer âlimlerinden de ilim tahsil etti. İlimde ilerleyip yetiştikten sonra, ba’zı medreselerde müderris olarak vazîfe yaptı. Kâdılık mesleğini tercih edip 33 yaşındayken Yenişehir kadılığına ta’yin edildi. Bir müddet sonra vazîfeden ayrıldı. Bir müddet sonra Mısır kadılığına ve 1127 (m. 1715) senesinde de İstanbul kadılığına getirildi. Aynı sene içinde vazîfeden alındıysa da, 1130 (m. 1718) senesinde “Nakîb-ül-eşrâf”lığa getirildi. 1132 (m. 1720) senesinde Anadolu kadıaskerliğine ta’yin edildi. 1137 (m. 1725) senesinde Rumeli kadıaskerliğine ta’yin edildi. 1143 (m. 1730) senesinde çıkan Patrona Halîl isyanından sonra, Şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi’nin vazîfeden ayrılması ve yerine ta’yin edilen Mirzâ-zâde Şeyh Mehmed Efendi’nin de istifâsı üzerine boşalan şeyhülislâmlık makamına ta’yin edildi. 1144 (m. 1731) senesinde bu vazîfeden ayrıldı. Hac ibâdetini ifâ etmek için Mekke-i mükerremeye gitti. Hac ibâdetini yerine getirip sevgili Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) mübârek kabrini ziyâret ettikten sonra, dönüsünde üç ay kadar Şam’da kaldı. Daha sonra Konya’da ikâmet edip, ilim ve ibâdetle meşgûl olduğu sırada vefât etti.

Âlim ve ileri görüşlü bir zât olan Paşmakçı-zâde Seyyid Abdullah Efendi; sert mizaçlı idi. Hak ve hakîkati söylemekten çekinmezdi. Kaynaklarda eseriyle ilgili bilgiye rastlanmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 89

2) İlmiye salnamesi sh. 511

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2, sh. 1470İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
PAŞMAKÇI-ZÂDE SEYYİD ALİ EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Elliikinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Ali’dir. Paşmakçı-zâde Mehmed Efendi’nin oğludur. Bu sebepten Paşmakçı-zâde Ali Efendi diye bilinir. 1048 (m. 1638) senesinde İstanbul’da doğdu. 1124 (m. 1712) senesinde İstanbul’da vefât etti. Edirnekapı dışında defnedildi.

Zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Müftî Abdürrahîm Efendi’nin hizmetinde ve derslerinde bulundu. Onun yanında mülâzim (stajyer) olup, müderrislik diplomasını aldı. Daha sonra ba’zı medreselerde müderrislik yaptı. Kâdılık mesleğini seçip 1098 (m. 1686)’de Kudüs, 1101 (m. 1689) senesinde Edirne kadılıklarına ta’yin edildi. Aynı sene içinde Nakîb-ül-eşrâflığa (Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) soyundan gelen kimselerin işleriyle ilgilenen makama) getirildi. Bir müddet sonra Rumeli kadıaskerliğine yükseltildi. 1115 (m. 1703) senesinde meydana gelen Edirne vak’asında, yeniçeriler tarafından şehîd edilen Feyzullah Efendi’nin yerine şeyhülislâm olması teklif edildi. Fakat Paşmakçı-zâde Seyyid Ali Efendi, bu şekilde kendisine teklif edilen şeyhülislâmlığı kabûl etmedi. Altı ay sonra usûle uygun şekilde şeyhülislâmlık makamına getirildi. Yaklaşık üç sene doğruluk ve adâlet üzere bu şerefli vazîfeyi yürüttü. 1118 (m. 1706) senesinde vazîfeden alınıp Sinop kadılığına gönderildi. 1122 (m. 1710) senesinde İstanbul’a dönmesinden sonra Ebe-zâde Abdullah Efendi’nin yerine tekrar şeyhülislâmlığa getirildi. 1 yıl, 6 ay 27 gün bu şereffi vazîfeyi yürüttükten sonra, 1124 (m. 1712) senesinde vefât etti.

Paşmakçı-zâde Ali Efendi, ilmiyle amel eden, âlim ve fazilet sahibi bir zât idi. Vazifesinde adâlet ve doğruluktan ayrılmazdı. Akıllı, ileri görüşlü ve kültürlü bir kimse idi. Hak bildiğini söylemekten çekinmezdi. Fetvâlarının toplandığı “Fetâvâ” adlı bir eseri vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 79

2) İlmiye salnamesi sh. 496

3) Kâmûs-ül-A’lâm cild-2, sh. 1470İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
PÎRÎ-ZÂDE MEHMED SÂHİB EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Altmışdördüncü Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Mehmed’dir. Yeniçeri ocağı ağalarından (subaylarından) Pîri Ağa’nın oğludur. Pîri-zâde diye şöhret bulmuştur. 1085 (m. 1674) senesinde İstanbul’da doğdu. 1162 (m. 1749) senesinde İstanbul’da vefât etti. Üsküdar’da babasının kabri yanına defnedildi. Çocukluğundan i’tibâren ilim tahsiline yönelip on yaşındayken Kur’ân-ı kerîmi tecvid kaidelerine uygun olarak okumayı öğrendi. Zamanının âlimleri olan Şeyh Süleymân, Tâhir, İshak ve Ahmed efendilerden aklî ve naklî ilimleri tahsîl etti. Şeyhülislâm Mirzâ-zâde’nin hizmetinde bulunup, onun yanında ilmî üstünlüğe ulaştı. 1106 (m. 1695)’da mülâzim (stajyer) oldu. Feyzullah Efendi’nin de hizmetinde ve sohbetlerinde bulundu. Feyzullah Efendi’nin tavsiyesiyle Daltaban Mustafa Paşa ve Rami Paşa’nın yanında imamlık ve kitapçılık (kütüphâne me’muru) vazîfelerinde bulundu. 1113 (m. 1701) senesinde hâriç rütbesiyle Alicân medresesine müderris ta’yin edildi. Diğer ba’zı medreselerde de müderrislik yapıp talebe yetiştirdi. Evkâf-ı Haremeyn müfettişliğiyle vazîfelendirildi. Daha sonra Süleymâniye Dâr-ül-hadîsi’nde başmüderris oldu. 1135 (m. 1722) senesinde Selanik ve arkasından Yenişehir kadılıklarına, 1140 (m. 1727) senesinde Sultan Birinci Mahmûd Hân’ın imamlığına ve şehzâdelerin hocalığına ta’yin edildi.

Pâdişâh’ın birçok ihsân ve iltifâtlarına nail oldu. 1142 (m. 1730) senesinde Bursa kadılığına ta’yin olundu. Aynı sene içinde Mekke-i mükerreme pâyesiyle de taltif edildi. 1143 (m. 1731) senesinde Pâdişâh’ın baş imamlığına ve İstanbul kadılığına getirildi. 1146 (m. 1734) senesinde Anadolu, 1149 (m. 1736) senesinde Rumeli kadıaskerliklerine yükseltildi. 1151 (m. 1738) senesinde bu vazîfeden alındı. 1156 (m. 1743) senesinde tekrar Rumeli kadıaskerliğine iade edildi. 1158 (m. 1745) senesinde şeyhülislâmlık makamına getirildi. 1 yıl 1 ay müddetle bu vazîfeyi yürüten Pîri-zâde Mehmed Sâhib Efendi, ihtiyârlık ve hastalık sebebiyle vazîfeden ayrılıp emekli oldu. Beşiktaş’da bulunan yalısında istirahate çekildi. Bu sırada hac ibâdetini eda etmek için Hicaz’a gitti. Hac ibâdetini yerine getirip, sevgili Peygamberimizin mübârek kabrini ziyâret ettikten sonra, dönüşünde bir müddet Gelibolu’da ve Tekirdağ’da kaldı. Daha sonra İstanbul’a dönüp, Üsküdar’daki evinde istirahate çekildi ve ibâdetle meşgûl oldu. Ömrünün sonuna yakın evinde istirahat edip Allahü teâlâya ibâdet etmekle meşgûl iken, bu fânî ve geçici âlemden ebedî âleme göç etti.

Pîrî-zâde Mehmed Sâhib Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Akıllı, zekî ve ileri görüşlü olup, ilim ve teknikdeki ilerlemeleri teşvik eder idi. Beyşehir müftîsi Hâcı Mahmûd-zâde’nin ortaya çıkardığı, iki cisim arasındaki mesafenin uzaktan ölçülmesine yarayan yeni bir usûl bulup, bir âlet yapmış ve bunu Pâdişâh Sultan Birinci Mahmûd Hân’a sunmuştur. Pâdişâh’ın teşvikiyle âlet geliştirilip daha kullanışlı hâle getirilmiştir.

Pîrî-zâde Mehmed Sâhib Efendi’nin, mütâlâa ettiği eserlere yazmış olduğu ta’likâti ve haşiyeleri vardır. İbn-i Haldûn Târihi’nin mukaddimesini Türkçeye tercüme etmiştir. Ayrıca Arabça, Farsça ve Türkçe olarak yazdığı şiirlerinin toplandığı “Dîvân”ı vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 93

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 327

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2, sh. 1586İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
PÎRÎ-ZÂDE OSMAN SÂHİB EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Yetmişyedinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Osman’dır. Pîrî-zâde Mehmed Sâhib Efendi’nin oğludur. Pîrî-zâde Osman Sâhib Efendi diye bilinir. Şiirlerinde “Sâhib” mahlasını kullanmıştır. 1122 (m. 1710) senesinde İstanbul’da doğdu. 1183 (m. 1770) senesinde İstanbul’da vefât etti. Aksaray’da Murâd Paşa Câmii bahçesinde medfûndur.

İlk eğitim ve öğrenimini babasının yanında gördü. Zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsîl etti. Yüksek ilmî dereceye ulaşınca, müderris olup birçok medreselerde ders okuttu. Kâdılık mesleğini seçip, 1151 (m. 1738) senesinde Galata mevleviyyetine (kadılığına) ta’yin edildi. 1157 (m. 1744) senesinde Mekke-i mükerreme pâyesiyle taltif edildi. 1158 (m. 1745) senesinde İstanbul kadılığına getirildi. 1165 (m. 1751) senesinde Anadolu kadıaskerliğine, 1169 (m. 1755) senesinde Rumeli kadıaskerliğine yükseltildi. Bir müddet sonra 1170 (m. 1756) senesinde bu vazîfeden ayrıldı. Birkaç sene Bursa’da ikâmet etti. 1175 (m. 1761) senesinde ikinci defa Rumeli kadıaskerliğine getirilip, bir müddet sonra yine vazîfeden ayrıldı. 1179 (m. 1765) senesinde üçüncü defa aynı vazîfeye getirildi. Şeyhülislâm Veliyyüddîn Efendi’nin vefâtı üzerine, Pâdişâh Üçüncü Mustafa Hân tarafından, 1182 (m. 1768) senesinde şeyhülislâmlık yüksek makamına getirildi. Sultan Üçüncü Mustafa Hân zamanında meydana gelen Osmanlı-Rus savaşları sebebiyle, memleketin ve milletin içine düştüğü sıkıntılı durumlardan dolayı çok üzüldü. Şeyhülislâmlık yüksek makamında adâlet ve doğruluk üzere 1 yıl 4 ay 7 gün kaldıktan sonra, bu üzüntü sebebiyle hastalanıp vefât etti.

Uzun müddet ulemâ arasından kıymetli zâtlar yetiştiren, devlete ve millete çok faydalı hizmetler veren Pîri-zâde ailesinin bir ferdi olan Osman Sâhib Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, dînini, vatanını ve milletini çok seven, fazilet ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Cömert ve kerem sahibi olup fakir fukaraya yardım etmeyi severdi. Edib ve şâir olup, “Sâhib” mahlasıyla yazdığı kıymetli şiirleri vardır. Kaynaklarda eseriyle ilgili bilgiye rastlanmamıştır. Şu beyt onun şiirlerindendir.

Gönül yap, zâhidâ, Beyt-i Hudâdır, tâat istersen, Muhakkaktır ki bâb-ı Cenneti hatirşiken açmaz.

Ma’nâsı: Eğer tâat edeyim dersen, gönül al. Zîrâ gönül, Allahü teâlânın nazargâhıdır. Şurası muhakkaktır ki, hatır, kalb ve gönül kıran Cennetin kapısını açamaz.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 103

2) İlmiye salnamesi sh. 536

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2, sh. 1587İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SA’DULLAH (Hâfız)

Hindistan’da yetişen büyük İslâm âlimi ve velî. İsmi, Sa’dullah olup, Hâfız Sa’dullah diye tanınır. Doğum târihi ve hâl tercümesi hakkında fazla ma’lûmât bulunamayan Hâfız Sa’dullah, 1152 (m. 1740) senesi Şevval ayının onbirinde vefât etti. Kabri, Ecmir şehrinde Şah Cihân-âbâd kapısında, Gazzüddîn Hân Medresesi’nin arka kısmındadır.

Hâfız Sa’dullah, Müceddidiyye yolunda kemâle gelmiş çok yüksek bir velî idi. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin torunu ve İmâm-ı Muhammed Ma’sûm hazretlerinin oğlu ve halifesi olan Muhammed Sıddîk hazretlerine talebe oldu. O büyük zâtın huzûrunda, bu yolun yüksekliklerini, zâhirî ve bâtınî ilimleri tahsil ettikten sonra icâzet ve hilâfet almakla şereflendi. Muhammed Sıddîk-i Fârûkî hazretlerinin olgun talebesi idi. Otuz sene müddetle onun sohbetlerinde ve hizmetinde bulunmuş, tasavvufta çok yüksek mertebelere, Müceddidiyye yolunda nihâyete varmış idi. Böyle olduğu için, Muhammed Sıddîk’ın hânekâhında, Hâfız Sa’dullah’a tasavvuf ehlinin reîsi, efendisi ma’nâsına gelen;

“Seyyid-üs-sûfiyye” lakabı verilmişti.

Hâfız Sa’dullah hazretleri, hocasının sohbet ve hizmetinde bulunmakla eline geçen yüksek kazançları, ma’nevî dereceleri, Allahü teâlânın ni’metini bildirmek için şükrederek şöyle anlatırdı:

“Tam otuz yıl mübârek hocamın hânekâhında hizmet etmekle şereflendim. Bu hizmette saçlarım ağardı. Hattâ mevlâmızın yolunda gözümün nûru (görme hâssası) gitti. Bu da şöyle olmuştu: Bir defasında, yazın şiddetli sıcakları sırasında, hocam beni Ahmedâbâd’a göndermişti. Güneşin hararetinin çok şiddetli olması sebebiyle gözlerim görmez oldu. Hâl böyle olunca, talebe arkadaşlarımdan birçoğu başıma toplanarak, hizmete kendilerinin devam etmesini, benim bu a’mâ hâlimde, husûsî hizmetlere devam edemiyeceğimi söylediler ise de ben, hocama olan muhabbetimin fazlalığından bu hizmeti başkalarına bırakmak istemedim ve o hâlimde de devam ettim. Hocama olan sadıkane hizmetimin bereketi ile kalb gözüm açıldı. Ma’rifet nûru ile görmeye başladım. Böylece, Allahü teâlâ bana, lüzumlu şeyleri görmeyi nasîb edip, baş gözümü ise başka şeyler ile alâkalanmaktan ve meşgûl olmaktan muhafaza eyledi. Bu alâka ve meşgûliyetten kurtulunca, her an Rabbimi düşünür, hep O’nunla meşgûl olur bir hâle geldim. Bu hâl ile, göz vasıtasıyla kalbe ulaşan ve bâtını meşgûl eden zararlı görüntülerin gelmesi engellenmiş oldu. Bu ni’metlerinden dolayı, görünür görünmez bütün ni’metlerin sahibi olan Allahü teâlâya sonsuz hamd-ü senalar şükürler olsun. Habîb-i ekrem ( aleyhisselâm ) efendimize ve O’nun Ehl-i beyt ve Eshâbının herbirine (r.anhüm) selât-ü selâmlar olsun.”

Hâfız Sa’dullah, böylece yetişerek ilim ve evliyâlık yolunda çok yüksek derecelere kavuştuktan sonra, silsilesi Resûlullah efendimize varan hocaları vasıtasıyla, mübârek kalbine gelen feyz ve nûrları etrâfına yaymaya, pırlanta ve nefis cevâhir misâli olgun ve kıymetli talebeler yetiştirmeye başladı. Hindistan’da yetişen Ehl-i sünnet âlimlerinin ve tasavvuf mütehassıslarının en büyüklerinden, müslümanların gözbebeği olan Muhammed Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin, kendilerinden ilim ve feyz aldığı hocaları arasında en büyükleri olan dört zâttan biridir.

Mazhar-ı Cân-ı Cânân (r.aleyh) buyururdu ki: “Hocam Hâfız Sa’dullah hazretlerinde, tevâzu (alçak gönüllülük) ve hilm (yumuşak huylu olmak) sıfatları gâlib idi. Kendisini pek aşağı ve hiç olarak görürdü. Talebelerinden birisi bir kimseyi incitecek olsa, kabahati bizzat kendisinde görür, bizzat o incinmiş olan kimseye gidip; “Bu bizim kusurumuzdur. Affediniz” diyerek özür dilerdi. Bu husûsa çok ehemmiyet verir, o incinmiş kimseye adetâ yalvararak helâllik dilerdi.”

Hâfız Sa’dullah’ın talebelerinden Nüvvâb Hân Fîrûz-cenk birgün hocasına gelerek; “Zamanın âlim ve velîlerinden Seyyid Hasen Resûl-nümâ ismindeki zâtın, talebelerinden dilediğini, bir defa Resûlullah efendimizi ziyâret ile şereflendiriyor” diye arzetti. Bunu dinleyen Sa’dullah (r.aleyh) tebessüm ederek buyurdu ki: “Öyle mi? Mâşâallah. Biz de Allahü teâlânın izni ile dilediğimizi iki defa bu ziyâret ile şereflendiririz. Bu gece Fâtiha-i şerîf okuyunuz. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek rûhâniyetine teveccüh ediniz, hep O’nu düşünerek öylece uykuya varınız.” Nüvvâb Hân, o gece, bildirilen şekilde yaparak uyudu. Allahü teâlânın bir ihsânı ve hocasının bir kerâmeti olarak rü’yâsında iki ayrı defa, Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) ziyâretle şereflendi. Bundan sonra hocasına olan muhabbet ve bağlılığı daha da arttı.

Hâfız Sa’dullah’ın halîfelerinden biri de Şeyh Sıbgatullah olup, fazilet sahibi nûr yüzlü bir zât idi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Makâmât-ı Mazhariyye sh. 15,İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SAÇAKLI-ZÂDE MEHMED EFENDİ

Tefsîr, hadîs ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi Mehmed bin Ebû Bekr’dir. Bugünkü Kahramanmaraş şehrinde doğdu. Doğum yerine nisbetle Mer’âşî denildi. Saçaklı-zâde lakabıyla meşhûr oldu. 1145 (m. 1732) senesinde Maraş’ta vefât edip, şehrin kıble tarafındaki mezarlığa defnedildi.

Doğum yeri olan Maraş’ta ilim tahsiline başlayan Mehmed Efendi, tahsilini tamamladıktan sonra, Tıbyan tefsîri müellifi Muhammed bin Hamza Efendi’nin ve Dârendeli Hamza Efendi’nin derslerine devam etti. Bir müddet Maraş’ta kaldıktan sonra Şam’a gitti. Orada büyük âlim Abdülganî Nablüsî hazretlerinden tefsîr ve hadîs ilimlerini tahsil edip, tasavvufun inceliklerini öğrendi. Abdülganî Nablüsî hazretlerinden icâzet alarak memleketine döndü. Maraş’ta yerleşip, tâliblerine ilim öğretti. Bir taraftan talebe yetiştirirken, diğer taraftan kitap yazmakla meşgûl oldu. Tefsîr, kelâm, mantık, ferâiz, me’ânî ve münâzara ilimlerine dâir eserler yazdı. İlim öğrenip öğretmek, bildikleriyle amel etmekle meşgûl olurken, 1145 (m. 1732) senesinde vefât etti. Şâirler, “Eş-Şeyh Saçaklı” ve “Saçaklı-zâde dünyâdan bekâya irtihâl etti” sözleriyle vefâtına târih düşürdüler.

Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Hâşiye-i Tefsîr-i Keşşâf alâ sûret-il-Bekâra, 2- Ayn-ül-hayât fî beyân-il-münâsebât fî sûret-il-Fâtiha, 3- Risale fil-âyât-il-müteşâbihât, 4- Risale fî îmân-ı vâlidî Resûlullah ( aleyhisselâm ), 5-Gâyet-ül-bürhân fî tefisîr-i Ayetel-kürsî, 6- Haşiye alâ Şerh-i Dîbâce-i Tarîkat-ı Muhammediyye, 7- Teshîl-ül-ferâiz, 8-İsmet-ül-ezhân, 9- Sübhat-ül-kadr fî medh-i mülk-il-kadîr, 10- Selsebîl-ü-me’anî, 11- Tevdîhu zübdet-il-menâzır, 12-Nehr-ün-necât fî tafsîl-i Ayn-ül-hayât, 13- Andelîb-ül-menâzır, 14- Haşiye alâ Şerh-i Risâlet-ül-âdâb li Taşköprüzâde, 15- Takrir-ül-kavânîn min-el-mantık vel-münâzara, 16- Risale fî tecdîd-i îmân, 17- Risale fil-fetâvâ, 18-Câmi-ül-künûz, 19- Cehd-ül-mekâl min-et-tecvîd, 20- Tahrîr-üt-takrîr min-el-münâzara, 21- Risâle-i âdiliyye, 22- Tehzîb-ül-kırâe (otuzüç cüz), 23-Arâis fil-mantik, 24- Velediyye, 25-Hâşiye alâ şerh-i metali’, 26- Haşiye alel-Hayâlî, 27- Risale fî itlâf-ül-kilâb-il-mudırra, 28- Risâlet-it-tenzîhât ma’al-hâşiye, 29- Neşr-i tevâli’, 30-Tertîb-ül-ulûm.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 322

2) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 325

3) Sicilli Osmânî cild-4, sh. 233

4) El-A’lâm cild-6, sh. 60

5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 118İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SADRÜDDÎN-ZÂDE SÂDIK MEHMED EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Kırksekizinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Sâdık Muhammed’dir. Evliyânın büyüklerinden Seyyid Yahyâ Şirvânî’nin hocası olan Sadrüddîn Şirvânî’nin torunlarındandır. Müderris Feyzullah Efendi’nin oğludur. Sadrüddîn-zâde Sâdık Mehmed Efendi diye meşhûr olmuştur. Doğum yeri kesin olarak bilinmemektedir. 1040 (m. 1630) senesinde doğdu. 1121 (m. 1709) senesinde İstanbul’da vefât etti. İstanbul’da Fındıklı Câmii bahçesinde defnedildi.

İlk öğrenimini yakınlarından gördükten sonra, zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Halvetiyye yolu büyüklerinden Cihangir Hasen Efendi’ye talebe olup, feyz aldı. Hâriç rütbesiyle müderris oldu. Ba’zı medreselerde müderrislik yapıp ilim öğretti. Bu arada kendini de yetiştirip kadılık mesleğine yöneldi. 1091 (m. 1680) senesinde Haleb, arkasından Mısır kadılığıyla vazîfelendirildi. Mısır kadılığı vazîfesinden bir müddet alındıysa da tekrar iade edildi. Sultan İkinci Ahmed Hân zamanında şeyhülislam olan Ebû Saîd-zâde Feyzullah Efendi’nin tavsiye ve teşviki üzerine, 1103 (m. 1692) senesinde Anadolu kadı-askerliğine getirildi. İki yıl bu vazîfeyi yürüttükten sonra, 1105 (m. 1694) senesinde Rumeli kadıaskerliğine yükseltildi. Aynı sene içinde Şeyhülislâm Ebû Sa’îd-zâde Feyzullah Efendi’nin vazîfeden alınması üzerine, şeyhülislâmlık makamına getirildi. Sultan İkinci Mustafa Hân pâdişâh olunca, hocası olan Câmi-ur-riyâseteyn Erzurumlu Feyzullah Efendi’yi İstanbul’a da’vet etti. Sâdık Mehmed Efendi’yi vazîfeden alıp, yerine Feyzullah Efendi’yi ta’yin etti. Sâdık Mehmed Efendi’nin şeyhülislâmlık müddeti dokuz ay kadardır.

Oniki sene kadar devlet hizmetinden uzak kalıp, Fındıklı’daki evinde ilmî mütâlâalarla ve Allahü teâlâya ibâdetle meşgûl oldu. Sultan Üçüncü Ahmed Hân tarafından 1118 (m. 1707) senesinde tekrar şeyhülislâmlık yüksek makamına getirildi. Bir sene kadar bu şerefli vazîfeyi yürüttükten sonra ihtiyârlığı ve hastalığı sebebiyle, 1119 (m. 1708) senesinde vazîfeden alındı. Fındıklı’daki evine çekilip, ibâdet ve tâatle meşgûl olduğu sırada vefât etti. Mehmed Sâdık Efendi; aklî ve naklî ilimlerde derin âlim fazilet ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Allahü teâlânın emirlerine sıkı bağlı olup, haramlardan ve şüphelilerden şiddetle kaçınırdı. Cömert ve kerem sahibi olup, tasavvuf ehlinden idi. Fıkıh ilminde ihtisas sahibi olduğu gibi, şairliği de vardır. Kıymetli eserleri şunlardır:

1- Risâle-i akâid, 2- Risâletün fî beyân-ı innen-nübüvvete efdalün min-el-vilâyeti, 3- Risâletün fî beyân-ı aksâm-iz-zikr, 4- Risâle-i mu’cize fî beyân-il-muhafaza, 5- Risâle-i mergûbe fit-tasavvuf, 6- Risale fit-tasliyye vet-tardiyye, 7- Risale fî beyân-ı fazilet-iz-zikr-il-hafi alel-cehri, 8- Risale fî isbât-is-sânî’, 9- Risâle-i müntehıbe min igâset-il-lehfân fî mekâyid-iş-şeytân, 10- Risâle-i nefyi-iş-şirket.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 88

2) Hadikat-ül-cevâmi’ cild-2, sh. 72

3) İlmiye salnamesi sh. 495

4) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 342

5) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4214İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SÂLİH EFENDİ-ZÂDE MEHMED EMÎN EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Seksenbirinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Mehmed Emîn’dir. Pâdişâh ikinci Mustafa Hân’ın baş İmâmı, yetmişüçüncü şeyhülislâm Topkapılı Sâlih Efendi’nin oğludur. “Sâlih Efendi-zâde” veya gözlük kullandığından dolayı “Cam göz” diye bilinirdi. 1117 (m. 1705) senesinde Edirne’de doğdu. 1191 (m. 1777) senesinde Bursa’da vefât etti. Emîr Sultan civarındaki kabristanda medfûndur.

Küçük yaşından i’tibâren ilim tahsîline yönelip, zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Tahsilini tamamladıktan sonra, 15 yaşında müderris oldu. Çeşitli medreselerde uzun müddet müderrislik yapıp ders okuttu ve talebe yetiştirdi. 1160 (m. 1747) senesinde Selanik, 1166 (m. 1752) senesinde Şam, 1171 (m. 1757) senesinde Medîne-i münevvere ve 1174 (m. 1760) senesinde İstanbul kadılığı vazîfelerinde bulundu. 1181 (m. 1767) senesinde Anadolu payesine ulaştı. 1184 (m. 1770) senesinde Anadolu kadı-askeri oldu. 1188 (m. 1774) senesinde Rumeli kadıaskerliğine yükseltildi. Şeyhülislâm İvaz-zâde İbrâhim Efendi’nin vazîfeden alınması üzerine, 1189 (m. 1775) senesinde şeyhülislâmlık makamına getirildi, 1 yıl 4 ay 4 gün sonra, yaşlılığı sebebiyle 1190 (m. 1776) senesinde vazîfeden ayrılıp, Bursa’ya gitti. Bursa’da kısa bir müddet kaldıktan sonra vefât etti.

Kâdılık ve şeyhülislâmlığı sırasında adâlet ve doğruluktan ayrılmamış olan Mehmed Emîn Efendi, âdil, cömert ve kerem sahibi idi. Şeyh Murâd Efendi dergâhındaki talebelerin iaşesi, Topkapı civarındaki Ahmed Paşa Câmii hizmetçilerinin maaşları ve medresenin bakım ve ta’miri için, gelirlerinin üçte birini vakfetmişti. Kaynaklarda eseriyle ilgili bilgiye rastlanmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 106

2) İlmiye salnamesi sh. 543-544

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 2930İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SÂLİH-ZÂDE AHMED ES’AD EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Doksanbeşinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Ahmed Es’ad olup, Sultan Üçüncü Mustafa Hân devri şeyhülislâmlarından Mehmed Sâlih Efendi’nin oğludur. Bu sebeple Sâlih-zâde diye bilinir. 1150 (m. 1737) senesinde İstanbul’da doğdu. 1230 (m. 1814) senesinde İstanbul’da vefât etti.

Zamanının âlimlerinden ilim tahsil ettikten sonra müderrislik mesleğine girdi. Çeşitli medreselerde ders okutup talebe yetiştirdi. Hâriç rütbesiyle kadı olup, Mekke-i mükerreme kadılığına ta’yin olundu. Daha sonra İstanbul kadılığına getirildi. 1205 (m. 1790) senesinde Anadolu kadıaskeri, 1208 (m. 1793) senesinde Rumeli kadıaskeri oldu. Aynı sene içinde vazîfeden ayrıldı. Beş yıl devlet hizmetinden ayrı kaldıktan sonra, 1213 (m. 1798) senesinde tekrar Rumeli kadıaskerliğine getirildi. Bir müddet sonra tekrar vazîfeden ayrıldı. 1218 (m. 1803) senesinde Sümmânî-zâde Ömer Hulûsî Efendi’nin ayrılması ile boşalan şeyhülislâmlık makamına getirildi. Nizâm-ı cedîd ordusunun kurulmasına fetvâ verdi. Üç sene altı ay müddetle bu makamda kaldıktan sonra, 1221 (m. 1806) senesinde Üçüncü Selim Hân zamanında vazîfeden ayrıldı. Kendi evine çekilip, ibâdetle meşgûl oldu. Sultan İkinci Malımûd Hân pâdişâh olunca, 1223 (m. 1808) senesinde ikinci defa şeyhülislâmlık makamına getirildi. Üç ay müddetle bu makamda kaldıktan sonra, aynı sene içinde vazîfeden tekrar ayrıldı. Hayâtının son günlerini, kendi evine çekilip ibâdet ve tâatla geçirdi. İki defalık toplam şeyhülislâmlık müddeti, üç sene dokuz ay on gündür.

Sâlih-zâde Ahmed Es’ad Efendi, din ilimlerinde âlim, irfan sahibi, devlet işlerinde tecrübeli, zekî ve ileri görüşlü bir zât idi. Kaynaklarda eseri hakkında bilgiye rastlanmamıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 119

2) İlmiye salnamesi sh. 569

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 2931İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEFERCELÂNÎ

Kelâm ve mantık âlimi. İsmi, Mustafa bin Muhammed bin Ömer’dir. Dımeşk’da (Şam’da) doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1179 (m. 1765) senesinde İstanbul’da vefât etti.

Sefercelânî, Dımeşk’da yetişti. Asrının âlimlerinden ders aldı. Çok zekî ve cesâretli idi. Arabçadan başka, Türkçe ve Farsça lisanlarını çok iyi bilirdi. İlmî tahsilini tamamladıktan sonra İstanbul’a gitti. İstanbul’da müderris olmak için müracaatta bulundu. Bunun üzerine Şeyhülislâm Seyyid Mustafa Efendi tarafından imtihana tâbi tutuldu. Sefercelânî imtihanı kazandıktan sonra müderrisliğe başladı. Birçok medresede müderrislik yaptı. Fâtih ve daha başka câmilerde ders verdi. Talebeleri ondan çok istifâde etti. Derslerinde ikiyüz kişi civârında kimse hazır bulunduğu söylenir. Sefercelâni’nin, devlet ileri gelenleri ve İstanbul âlimleri yanında çok i’tibârı vardı. Derslerini tafsilatlı ve mes’elelerin inceliklerine inerek anlatırdı.

Sefercelânî, her Ramazân-ı şerîf ayında sultânın huzûrunda ders vermek için saraya giderdi. Sefercelânî’nin mantık, kelâm ve hikmete dâir eserleri ve bir şiir dîvânı vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 281

2) Silk-üd-dürer cild-4, sh. 209

3) El-A’lâm cild-7, sh. 241SLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SELÂHADDÎN UŞÂKÎ

Anadoluda yetişen büyük velîlerden. İsmi, Selâhaddîn bin Muhammed Abdülazîz’dir. 1117 (m. 1705) senesinde Rumeli’deki Kesriye kasabasında doğdu. 1197 (m. 1783) senesi Muharrem ayının yirmidokuzunda Cum’a günü seksen yaşında iken vefât etti. Tâhir Ağa dergâhına defnolundu.

Selâhaddîn Uşâkî, yirmi yaşına kadar Kesriye’de kalıp ilim öğrendi. Sonra İstanbul’a gelerek ilim öğrenmeye devam etti. Babası kâtip olduğu için, Selâhaddîn Uşâkî yirmiyedi yaşında iken Bâb-ı âlî’de kâtipliğe başladı. Daha sonra Vezir Hekimoğlu Ali Paşa’nın dâiresinde masraf kâtibi oldu. Zekâ ve çalışkanlığı ile çevresinde sevgi ve alâka uyandıran Selâhaddîn Uşâkî, Hekimoğlu Ali Paşa’nın teveccühünü kazanarak onun mektûp işleriyle vazîfelendirildi. 1152 (m. 1739) senesinde Hekimoğlu Ali Paşa ile Mısır’a gitti. Mısır’da iken Arabçasını çok ilerletti ve Şa’bâniyye yolunun büyüklerinden Şemseddîn Muhammed Hafnî’nin sohbetlerinde bulundu. Hüseyn Demenhûri’den ba’zı ilimleri öğrendi. Ali Paşa ile birlikte İstanbul’a döndü. Rumeli’yi teftiş ile görevlendirilen Ali Paşa, yine beraberinde Selâhaddîn Uşâkî’yi de götürdü. Edirne’ye vardıklarında Cemâleddîn Uşâkî’yi ziyâret etti. Selâhaddîn Uşâkî, aradığı ma’nevî sırların Cemâleddîn Uşâkî’de bulunduğunu görerek, ona talebe oldu. Paşa’nın yanındaki mektûpçuluk vazîfesinden ayrıldı. Hocasıyla birlikte İstanbul’a gelen Selâhaddîn Uşâkî, Eyyûb’de ikâmet etti. Daha sonra hocası, kızını Selâhaddîn Uşâkî’ye verdi.

Selâhaddîn Uşâkî’nin çocuğu olduktan bir süre sonra, hocası ve kayınpederi onu evden çıkararak; “Al hanımını evimden ayrıl! Bundan sonra kendi geçimini te’min et” dedi. Selâhaddîn Uşâkî; “Peki hocam, başüstüne” diyerek hanımı ve çocuğu ile beraber, hocasının evinden ayrıldı. Eğrikapı’dan, Fâtih Câmii civarında, Âşıkpaşa mevkiinde bulunan, Horhor çeşmesine doğru yürürken bir evin kenarında durakladı. Kış günüydü ve kar yağıyordu. Yolun karşı tarafında bulunan Tâhir Ağa onları görünce evine da’vet etmek için yanlarına birini gönderdi. Selâhaddîn Uşâkî, Tâhir Ağa’nın evine gidince, Tâhir Ağa; “Siz kimlerdensiniz? Kış gününde neden bu hâle düşüp sokak kenarında kimsesiz garîbler gibi duruyorsunuz?” diye sordu. Selâhaddîn Uşâkî; “Bâtınî hükümdârın celâline tutuldum” dedi. Tâhir Ağada; “Ben de zâhirî hükümdârın celâline tutuldum” deyince, Selâhaddîn Uşâkî sebebini sordu. Tâhir Ağa; “Sarayda kıymetli bir kılıç vardı. Kılıç kayboldu. Pâdişâh, Üçüncü Sultan Mustafa bana; “Bu kılıcı kırk güne kadar bul! Bulamazsan seni öldürürüm” dedi. Bu kılıcı bulmağa imkân olmadı. Otuzbeş gün geçti. Ömrümün son günlerini yaşıyorum” dedi. Selâhaddîn Uşâkî bir süre tefekküre daldı. Sonra başını kaldırıp Tâhir Ağa’ya; “Kılıç sarayın falanca yerine düşmüş, üzerini de kâğıt parçaları örtmüş. Adamlarını gönder oraya bir baksınlar” dedi. Tâhir Ağa hemen adamlarından birini oraya gönderdi. Giden kişi ta’rîf edilen yerde kılıcı bularak, Tâhir Ağa’ya getirdi. Pâdişâh, Tâhir Ağa’nın suçu olmadığını anlayarak, ona kırk gün izin verdi. Tâhir Ağa, Selâhaddîn Uşâkî’ye; “Efendim, siz benim dar günümde Hızır gibi yetiştiniz. Siz de hâlinizi bana anlatın” diye ricada bulundu. Selâhaddîn Uşâkî de hâlini Tâhir Ağa’ya anlattı. Tâhir Ağa onları bir süre evinde misâfir etti. O semtte bir ev alarak evin bütün ihtiyâçlarını te’min etti. Birgün Selâhaddîn Uşâkî’ye; “Ailenizle filan eve gidelim” dedi. Birlikte satın aldığı eve varınca Tâhir Ağa; “Bu ev size bizim hediyemizdir” diyerek kabûl buyurmasını rica etti. Selâhaddîn Uşâkî ve hanımı bu eve yerleştiler. Daha sonra Selâhaddîn Uşâkî, Tâhir Ağa dergâhına şeyh olarak ta’yin edildi. Birgün Selâhaddîn Uşâkî, hanımını ve çocuğunu alarak hocası ve kayınpederi Cemâleddîn Uşâkî’nin evine gitti. Hocası ona; “O celâlim sebebiyle bu ikrama kavuştun.” buyurdu.

Selâhaddîn Uşâkî, ondokuz seneye yakın, insanlara ilim öğretti. 1196 (m. 1782) senesi Ramazân-ı şerîf ayının onüçünde Perşembe gecesi, dergâhın bulunduğu bölgede çıkan bir yangında dergâh yandı. Bunun üzerine ailesi ile birlikte hocasının dergâhına gitti. Dörtbuçuk ay burada ikâmet ettikten sonra bir hastalığa yakalanarak vefât etti.

Şöyle anlatılır: “Selâhaddîn Uşâkî, hocasından icâzet aldıktan bir süre sonra, onu çıkararak sakladı ve; “Ben o hırkayı giyecek gücü ve kuvveti kendimde göremiyorum” dedi. Gizlilik üzere yürüdü. Zamanında pek kıymeti bilinmedi.”

Bir gece rü’yâsında, Muhyiddîn-i Arabî, Selâhaddîn Uşâkî’ye dört satırlık bir yazı okutmuştur. Bu yazılar, şeriat, tarikat, hakîkat ve ma’rifete dâir idi. Uyanınca kendisinin bütün ilâhî sırlara kavuştuğunu görerek şöyle buyurdu:

Müşkilin kimseye zâhirde Salâhî sormaz,
Hâce-i bâtına sordu soracak esrârî

Mustafa Efendi’nin Salâhaddîn Uşâkî için yazmış olduğu medhiye şöyledir:

Muktedâ-i etkiyâ-ı cana Selâhaddîn,
Vâris-i ilm-i nebî ve vâkıf-i ilm-i Ali.
Mürde kalbi eyleyen ihyâ Selâhaddîn,
Ders-i esma ve bustân-ı meârifle bütün.

İtdi ta’lîm-i hâce-i dânâ Selâhaddîn,
Çaresiz olsa nolu bu Halet biçâreye.
Menbâ-ı lütf-u at Hakka Selâhaddîn.

Selâhaddîn Uşâkî ikiyüze yakın eser verdi. Bu eserlerin çoğu basılmıştır. Eserlerinden ba’zıları şunlardır. 1-Risâle-i esrâr-ı nihân ez-hatm-ı Hâcegân, 2- Şerh-i Kasîde-i Hazret-i Mevlânâ, 3- Terceme-i risâle-i Kudsiyye, 4- Risâle-i menâzil-i Kamer. 5-Risâle-i vahdet-i vücûd, 6- Şerh-i Ebyât-ı Mısrî 7- Tuhfet-ül-uşşâk, 8-Ceride-i tasrif, 9- Havâşî ebyât-ı müşkile, 10- Risâlei Hall-il-meâkıd, 11- Medârı mebde’ ve me’âd, 12- Şerh-ı nutk-ı Nasreddîn Hoca, 13- Şerh-i kelimât-ı İmâm-ı Ali, 14- Şerh-i ebyât-ı Neccârî, 15- Şerh-ı ebyât-ı Âşık Ömer, 16- Şerh-i ebyât-ı Sünbül Sinân 17-Şerh-i ebyât-ı İsmâil Hakkı, 18- Şerh-i ebyât-ı Eşref-zâde, 19- Mevlîd-i şerîf, 20-Ellidört farz şerhi, 21- Usûl-i hadîs şerhi, 22- Muhyiddîn-i Arabî hazretlerinin Mevâki’-un-nücûm şerhi: Eser Sultan Bâyezîd Kütüphânesi’nde olup, Arabcadır. Şerhin ifâdeleri, Muhyiddîn-i Arabî’nin ifâdeleri gibidir. Selâhaddîn Uşâkî’nin kemâli, bu eserde açıkça görülmektedir. 23-Miftâh-ı vücûd-ıl-eşher fî tevcîh-i kelâm-i Şeyh-ül-ekber, 24- Mesnevî-i şerîf tercümesi, 25- İmâm-ı Gazâlî’nin iki risalesinin tercümesi, 26- Şeyh Ebü’l-Hasen Harkânî’nin Esrâr-ı Sülûk tercümesi, 27- Mugnî şerhi, 28- Kavâid-i Fârisî şerhi, 29- Sunûhât-ı Salâhî, 30-Aruz şerhi. 31- Dîvân-ı Arabî.

Dîvânından ba’zı bölümler:

Nice bir meyledesin bezm-i belâya nice bir.
Nakd-i ömrün versin bâd-ı hevâya nice bir.

Nefsin arzularına uydun ulaştın ey dil!
Uğradın varta-ı uzmây-ı cefâya nice bir.

Çek elin fânî cihandan yürü insaf eyle gel,
Bu kadar gaflet-ü-rağbet bu fenâya nice bir.

Şems-i ikbâlin erişmekte guraba gözünç aç,
Hâb-ı gaflette sarılmaklık gıtâya nice bir.

Gelmedin kendine bir ibret alıp âlemden,
Bu kadar dâiye bi katre-i mâye nice bir.

Hâb-ı gafletten uyanmaz mı gözün bîçâre,
İntibah ermedi bir azm-i bakaya nice bir.

Ey Salâhî yürü sen Hak kulluğuna meşgûl ol,
Nice bir kul olasın nefsi hevâya nice bir.

Ref’i ilim kaldı çün hünkâr-ı aşk,
Doldu safa mülküne envâr-ı aşk.

Bâ’is oldu âlemin icadına,
Eyledi esrârını îzhâr-ı aşk.

Mazhar-ı aşk oldu Habîb-i hüdâ,
Oldu hilâfet ile serdâr-ı aşk.

Oldu o yâr illet her düşera,
Eyledi dildârına gülizâr-ı aşk.

Hubb-ı Hudâ ile Habîb-i hudâ,
Sana yeter Salâhî esrâr-ı aşk.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-4, sh. 257İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEYYİD ABDÜLKÂDİR İBNİ GEYLÂNÎ

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden ve tasavvuf büyüklerinden. İsmi, Seyyid Abdülkâdir bin Seyyid İbrâhim bin Şerefüddîn bin Ahmed bin Ali el-Hamevî olup, nesebi evliyânın büyüklerinden Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerine ulaşmaktadır.

Hem Seyyid, hem de şerîf idi. Ya’nî temiz nesebi hem Hazreti Hüseyn’e hem de Hazreti Hasen’e dayanmaktadır. 1080 (m. 1669) senesinde Bağdat’ta doğdu. Orada yetişti. 1157 (m. 1744) senesi Zilka’de ayında Dımeşk’da (Şam’da) vefât etti. Bâb-üs-sagîr’de İmâm-ı Zeynel’âbidîn hazretlerinin kabri yakınında defnedildi.

Anne tarafından dedesi olan Medlec el-Bağdâdî ile dayısı Şeyh Zâhir’in ve bu ikisinden başka birçok âlimlerin derslerinde okuyarak yetişti. Hattı (güzel yazı yazma kabiliyeti) pek kuvvetli idi. Allahü teâlâ ona bu husûsta kabiliyet vermiş idi. Fârisî ve Türkçe lisanlarını iyi bilirdi.

1095 (m. 1684) senesinde Hama’ya geldi. Yaşının küçük olmasına rağmen çok yükseldi. Nakîb-ül-eşrâf olarak vazîfe yaptı. Haleb, İstanbul, Kâhire ve başka yerlere gitti. En sonunda çocukları ile birlikte Dımeşk’a gelerek yerleşti. Orayı vatan edindi. Vefât edinceye kadar orada, insanlara hakkı ve hakîkati anlatarak, din ve dünyâ saadetine kavuşmaları için uğraştı. İlim ve evliyâlıkdaki üstünlük ve yüksekliği her tarafta duyulup meşhûr oldu. Orada bulunduğu zamanlarda ihtiyâç sahiplerine hesap edilemeyecek kadar çok mal dağıttı. Devamlı onların yardımlarına koştu. Kadri kıymeti çok yüksek oldu. İnsanlar ona olan muhabbetlerinin çokluğu sebebiyle, yanına gelirken çok çeşitli hediyeler getirirlerdi. O ise bunların hemen hepsini ihtiyâç sahiplerine dağıtırdı. Diğer insanlar arasında olduğu gibi devlet erkânı arasında da hürmet ve i’tibârı bulunan Seyyid Abdülkâdir İbni Geylânî, bu i’tibârını insanlara fâideli olmak yolunda kullanırdı. Dımeşk’daki ba’zı arazilerin gelirleri onun evinin ve talebelerinin ihtiyâçları için vakfedilmiş idi.

Seyyid Abdülkâdir İbni Geylânî, ilmi ve edebi ile yüksek ceddîne lâyık, sâlih bir evlâd idi. Onunla oturmak, beraber olmak, sohbetinde bulunmak gayet tatlı ve hoş idi. Şiirleri, nükteli ve latifeli sözleri, yumuşak huyu ve güzel ahlâkı ile tanınırdı. Şeyh Abdürrezzâk isminde, fazilet ve edeb timsâli bir kardeşi vardı.

Bir ara Hama’da, Asrûniyye Medresesi’nde müderrislik ve o medresenin idârecilik vazîfelerinde bulunan İbn-i Geylânî’ye, daha sonra Kudüs-ü şerîf ile birlikte Trablusşam kadılığı verildi. Burada bir müddet vazîfe yapıp ayrıldı ve daha sonra vazîfe almadı.

Devamlı olarak sâlih ameller işlemekle meşgûl olan, çok ibâdet eden bir zât idi. Haramlarla birlikte şüphelilerden de son derece sakınırdı. Dünyâ malında, mevkiinde hiç gözü yok idi. İbâdetten hiç geri durmaz ve gevşeklik göstermeden ihlâs ile ibâdet ederdi. Teheccüd namazını (gecenin üçte ikisi geçtikten sonra kılınan namazı) hiç aksatmazdı. Gayet cömert idi. İzzet ve ikram sâhibi idi. Gayet vakarlı ve heybetli idi. Ya’kûb, İshak, Muhammed ve Sâlih isimlerinde dört oğlu olup, hepsi de âlim, sâlih, takvâ sahibi mübârek zâtlar idi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Silk-üd-dürer cild-3, sh. 46

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEYYİD AHMED RÛFÎ

İstanbul’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek soyundandır. 1063 (m. 1653) senesinde İstanbul’da doğdu. 1170 (m. 1756) senesinde hacca giderken yolda vefât etti.

Seyyid Ahmed Efendi, asrının büyük âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri öğrendi. İlim tahsilini tamamladıktan sonra, Üsküdar Kapı Ağası Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi. Bu sırada kendisinde meydana gelen bir hâl, onu mürşid-i kâmil aramaya sevketti. Selâmsız semtindeki bir dergâhın şeyhi olan Ali Efendi ile karşılaşıp, ona talebe oldu. Ali Efendi’den tasavvuf yolunun edebini öğrendikten sonra, Doğancılar’da bulunan evinde talebe yetiştirmeye başladı. Yetiştirdiği talebelerden ba’zıları şunlardır: Hâfız Muhammed Efendi, Şeyh İsmâil Efendi, Şeyh Kirişçi, Şeyh Arabî İsmâil, Şeyh Hasen Halîfe, Şeyh Süleymân Halîfe.

Seyyid Ahmed Efendi Halvetiyye yolunun büyüklerindendir. İlim ve irfan bakımından pek yüksek idi. Şöhretten çok sakınırdı. Uzleti çok severdi. Kurret-ül-uyûn isimli bir eseri ve bir dîvânı vardır.

Dîvân’ından ba’zı bölümler:

Ey şefaat âfitâbı şâh-ı kevneyn!
Kâ’be kavseyn, li me’allah oldu sana cilvegâh.

İsm-i Adem nakş-u âlemda eser nâ beved iken,
Zât-ı pâkin itmiş idi Hak cemâlini kıblegâh.

Zikrullahın her keresi gönül yüzünün sürmesi,
Âşık Murâd’a irmesi, haber tevhîd içinde gizlidir.

Deryâ-ı Umman cevheri, hem burcu irfan serveri,
Bakî hayatın kevseri, haber tevhid içinde gizlidir.

Esrâr-ı tevhîd bi kuman oldu Rûfiye uyan,
Hakk-ül-yakîn kavi burhan tevhîd içinde gizlidir.

***

Metin şerabın içmeden, canın teninden uçmadan,
Kabrin evine göçmeden, îmâna gel tevhîd ile.

İster isen bâhî ni’âm gülşende olmağa mukîm,
Hazâ sırât-ı müstekim, meydana gel tevhîd ile.

Gündüzleri sâim ol, yatma geceleri kâim ol,
Zikr ile Hakka dâim ol, uyan gel tevhîd ile.

Dünyâ evinden geçmeğe, ektiğinden vurup biçmeğe,
Nolduğun onda seçmeğe, seyrâne gel tevhîd ile.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-5, sh. 59İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEYYİD MUHAMMED MURÂDÎ

Dımeşk’da (Şam’da) yetişen Hanefî mezhebi âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Seyyid Muhammed bin Seyyid Murâd bin Ali bin Dâvûd el-Murâdî el-Hüseynî en-Nakşibendî el-Buhârî ed-Dımeşkî olup, daha çok Murâdî nisbesiyle tanınır. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) temiz neslindendir. Ya’nî seyyiddir. Bunun için de Hüseynî diye nisbet edilmiştir. Silk-üd-dürer kitabının sahibi olan Seyyid Muhammed Halîl Murâdî’nin dedesidir. Aslen Buhârâlıdır. Babası vazîfeli olarak İstanbul’da bulunurken, 1094 (m. 1683) senesinde İstanbul’da dünyâya geldi. 1169 (m. 1755) senesi Safer ayında Dımeşk’da vefât etti.

Babasının yanında büyüyen Seyyid Murâdî’nin ilim tahsilinde ilk hocası da babasıdır. Önce ondan okumaya başladı. Ayrıca; Abdürrahîm el-Kâbilî el-Özbekî, Abdürrahmân el-Mücelled ed-Dımeşkî, Abdülganî Nablüsî gibi âlimlerden de okuyup, sohbetlerinde bulunarak, aklî ve naklî ilimlerle birlikte tasavvuf yolunda da yetişti. Bilhassa tasavvufta, ilim ve ma’rifette çok ince bilgilerin sahibi oldu.

Babası vefât edinceye kadar onun maddî ve ma’nevî himâyesinde bulundu. Babası vazîfeli olarak bulunduğu İstanbul’da vefât ettiğinde, o, Dımeşk’da bulunuyordu. Babasının vefâtını haber alır almaz, hemen İstanbul’a gelmek üzere yola çıktı. Yolculuk, esnasında birçok tasavvufî hâllere, üstün derecelere kavuştu. Dımeşk’a döndüğünde ilim ve ibâdet hâricinde herşeyi terk etti. Elinde bulunan malları ihtiyâç sahiplerine dağıttı. Kendini tamamen ibâdet ve tâate verdi. Elinde hiç para bulundurmadı. Fakir ve sadelik içinde yaşamayı tercih etti, dervişlik yolunu seçti. Vefâtına kadar bu hâl üzere devam etti. İstikâmet, doğruluk üzere bulunurdu. Çok talebe yetiştirdi. İnsanlara çok fâideli oldu. Şöhreti Dımeşk’da ve her tarafta duyuldu.

Seyyid Murâdî’ye talebe olup, onun vesilesiyle tasavvuf yoluna girerek, yüksek derece sahibi olanların sayısı, hesap edilmiyecek kadar çoktur. Defalarca hacca gitti ve Resûlullah efendimizin kabr-i şerîflerini ziyâret etti. Yine ziyâret maksadıyla Kudüs’e ve başka yerlere gitti. Evliyâlık yolunda bir derya olarak tanındı. Bir ara Medîne-i münevvere kadılığında bulunduktan sonra, tekrar Dımeşk’a döndü.

1165 (m. 1752) senesinde Osmanlı Sultânı, Birinci Mahmûd Hân, Seyyid Murâdî’yi İstanbul’a da’vet etti. O da kabûl edip yola çıktı. Dımeşk’dan çıkıp İstanbul’a gidinceye kadar, yolculuğu esnasında uğradığı her beldede büyük bir hürmet ve edeb ile karşılanıp uğurlandı. Bu yolculukta birçok kimse ona talebe oldu. İstanbul’a geldiğinde Sultan onu çok güzel karşıladı. Çok hürmet ve ikramda bulundu. Murâdî’nin oradaki i’tibârı daha çok arttı. Devlet erkânı arasında da tanınıp sözü dinlenir oldu. Sultan Mahmûd Hân onu, kendisine vekîl olarak hacca gönderdi. Hacdan sonra yine İstanbul’a dönen Murâdî’yi çok güzel karşılayıp, kendisini memnun etmek üzere, birinci defâkinden daha çok hazırlıklar yapıldı. O da İstanbul’a geldiğinde kendisi için hazırlanan yerde kaldı. Bu ikinci gelişinde yanında oğlu ve yakın akrabasından birkaç kişi daha vardı. 1168 (m. 1754) senesinde. Sultan Mahmûd Hân vefât edip yerine kardeşi Osman bin Mustafa Hân geçince, o da Seyyid Murâdî’ye çok alâka ve hürmet gösterdi. Seyyid Murâdî bundan sonra Şam’a gitmeyi arzu ettiğinden müsâade edildi. Şam’a gittiğinde bir sene kadar kalıp, Safer ayında vefât etti. Sarıca Pazarı mahallesinde bulunan evinin yanında defnolundu. Cenâzesi çok kalabalık oldu. Onu sevenler şiirler söyleyerek vefâtına üzüntülerini bildirmişlerdir.

Seyyid Muhammed Murâdî hazretleri, insanlara ebedî saadet yolunu gösteren, onların doğru yolda yürümelerine rehberlik eden, âriflerin ve ilmi ile âmil olan âlimlerin önde gelenlerinden, faziletler sahibi bir zât idi. Çok ibâdet ederdi. Gece, herkes uyurken o kalkıp namaz kılar, ibâdetle meşgûl olurdu. Gayet sakin, ağırbaşlı, vekar ve heybet sahibi, güzel huyları kendinde toplamış bir zât idi. Dînimizin emirlerine çok bağlı idi. Hoş sohbet, yumuşak ve ince tabiatlı, dünyâdan yüz çevirmiş, her haliyle âhırete yönelmiş bir zât idi. Devamlı olarak Allahü teâlânın ihsân ettiği ni’metleri düşünür ve hep hamd ederdi. Arabî, Fârisî ve Türkçeyi çok iyi bilirdi. Delâil-ül-yümn vel-berekât, Tuhfet-ül-ahbâb fis-sülûkî ilâ tarik-il-eshâb, Müzîl-ül-hafâ fî şerhı tuhfet-üş-Şâhidî isimlerinde eserleri vardı.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Silk-üd-dürer cild-4, sh. 114

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 11

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 330

4) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 471İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEYYİD NÛR MUHAMMED BEDEVÂNÎ

Evliyânın büyüklerinden. İnsanları Hakka da’vet eden, doğru yolu gösterip hakîkî saadete kavuşturan ve kendilerine “Silsile-i aliyye” denilen büyük âlim ve velîlerin yirmialtıncısıdır. Hindistan’ın Bedevân şehrindendir. Doğum târihi bilinmemekte olup, 1135 (m. 1722) senesinde vefât etti. Türbesi Hindistan’ın Delhi şehrinin güney tarafındadır. Nizâmüddîn Evliyâ’nın türbesinin batısında olup ziyâret edilmektedir.

Seyyid nûr Muhammed Bedevânî hazretleri, ilmini ve feyzini İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin torunu, büyük âlim ve mürşid-i kâmil Muhammed Seyfüddîn-i Fârûkî’den aldı. Ayrıca Mirzâ Hâfız Muhsin’den de ilim öğrendi. Seyfüddîn-i Fârûkî hazretlerinin derslerinde ve sohbetlerinde yetişip icâzet aldı. İlimde o kadar yükselmişti ki; sarf, nahiv, mantık, me’ânî, tefsîr, hadîs ilimlerinde ve tasavvufda zamanının yegâne âlimi ve rehberi idi. Tasavvuf ehli onunla iftihar etmişlerdir. İnsanlar ondan feyz almak için sohbetine koşmuşlardır. Bir teveccühü ile talebelerinin kalbleri zikretmeye başlardı. “Sokakda fâsıkla karşılaşmak kalbde zulmet hâsıl eder” buyururdu ve talebelerinin hangi fıskı, günahı işleyenle karşılaştığını haber verirdi. Yetiştirdiği talebelerin en meşhûru ve halîfesi, “Mazhar-ı Cân-ı Cânân” hazretleri olup, evliyânın büyüklerindendir.

Seyyid nûr Muhammed Bedevânî hazretleri, dînin emirlerine tam uyardı. Şüpheli şeylerden ve haramlardan sakınma husûsunda gayreti son dereceye ulaşmıştı. Yiyeceği ekmeğin ununu helâlden tedârik eder, hamurunu kendi yoğurup, pişirir ve açlık ağır bastıkça azar azar yerdi. İstiğrak ve cezbe hâlleri ya’nî tasavvufda ilâhî aşk ile kendinden geçme hâli pek ziyâde idi. Onbeş sene bu hâl üzere tasavvufî hâllere gark olmuştur. Ömrünün son zamanlarında bu hâlden ayıklık hâline dönmüştür. Sünnet-i seniyyeye uymakta, edeb ve âdetlerde de Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) tâbi olmakta büyük bir dikkat gösterirdi. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) hayatını ve yüksek ahlâkını anlatan kitapları devamlı yanında bulundurur, bunları okuyup, hâllerinde ve işlerinde Resûlullaha ( aleyhisselâm ) uymaya çalışırdı.

Bir defasında helaya girerken, yanlışlıkla önce sağ ayağını içeri atmıştı. Bunun üzerine tasavvufdaki halleri bağlandı. Üç gün Allahü teâlâya yalvarıp, tazarru ve niyazda bulunduktan sonra hâlleri tekrar açıldı. Dünyâya düşkün olanlar ile görüşmekten tamamen sakınırdı. Yiyeceklerinin helâl olması husûsunda çok dikkatli davranırdı. O kadar murâkabe yapardı ki, ya’nî Allahü teâlâdan başka herşeyi unutup, Allahü teâlâya yönelerek o kadar çok ibâdet ve tâat yapardı ki, bu sebeple beli bükülmüştü. Buyurmuştur ki: “Otuz seneden beri kalbimden insanın tabiî gıdası olan şeyleri yemek geçmedi. Ne zaman yiyeceğe ihtiyâç duysam yanımda bulduğumu yerdim. Günde yalnız bir defa yemek yer idi. Kazançları ve yemekleri şüpheli olanların yemeğini asla yemezdi.

Birgün birisi yiyecek bir şey hediye getirmişti. Kendisine takdim edilince, nâzik bir tavırla; “Bu yiyecekde bir zulmet gözüküyor, bir araştırnız!” buyurdu. Bu yiyecek helâldendir diye arzettiler. Fakat araştırınca, bu yiyeceğin gösteriş niyetiyle hazırlanıp getirildiğini anladılar. Dünyâya düşkün olan bir kimse, kendisinden emânet bir kitap istediğinde verirdi. Kitap geri getirilince o kitabı bir yere kor üç gün bekletirdi. Verdiği kimseden kitap üzerine sirayet eden zulmet, sohbeti bereketiyle dağıldıktan sonra alıp okurdu. Evliyânın büyüklerinden ve Seyyid nûr Muhammed Bedevânî hazretlerinin en başta gelen talebesi olan Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri ondan bahsederken, gözleri yaşla dolar ve talebelerine şöyle derdi; “Sizler Seyyid nûr Muhammed Bedevânî hazretlerine yetişemediniz, onu görmediniz. Eğer görmüş olsaydınız, îmânınız tazelenir ve Allahü teâlâ ne büyük kudret sahibidir ki, böyle mübârek bir zât yaratmış derdiniz. Onun keşfi son derece kuvvetli idi. Başkalarının baş gözüyle göremediklerini o, kalb gözüyle görür ve anlardı. Hayatı baştan sona fazilet ve kerâmetler ile doludur.”

Bir defasında bir talebesi huzûruna giderken, yolda gözü yabancı bir kadına takılıp ona bakmıştı. Hocası Seyyid nûr Muhammed Bedevânî’nin huzûruna girince, sende zinâ zulmeti görüyoruz buyurarak yabancı kadına bakması sebebiyle günaha girdiğine işâret etmiştir.

Bir gün ihtiyâr bir kadın, Seyyid nûr Muhammed Bedevânî hazretlerinin huzûruna gelip; “Cinler kızımı kaçırdılar! Ne yaptıysak bir çâre bulup onların elinden kurtaramadık. Sizden istirhâm ediyorum, kızımın cinlerin elinden kurtulması için bir çâre bulunuz!” dedi. Bunun üzerine Seyyid nûr Muhammed Bedevânî hazretleri bir müddet oturup murâkabeye daldı. Sonra da o ihtiyâr kadına dedi ki: “İnşâallah kızın falan vakit gelecek!” Buyurduğu gibi vâki olup, cinlerin kaçırdığı kız işâret ettiği vakitte geldi. Cinlerin elinden kurtulup gelen kıza nasıl kurtulup geldin? diye sorduklarında; “Sahrada cinlerin elinde esîr idim. Birden bire mübârek bir zât gözüküp beni onların elinden kurtardı ve bir anda buraya getirdi” dedi. Bu hâdiseye şâhid olan bir zât, Seyyid nûr Muhammed Bedevânî hazretlerine; “Neden oturup murâkabeye daldıktan sonra, kadına kızın falan vakit gelecek dediniz de murâkabeye dalmadan hemen söylemediniz?” diye sorunca; “O kızın kurtulması için himmet gösterip Allahü teâlâya duâ ettim. Sonra bana ilhamı ilâhî ile kurtulacağı bildirildi. Bu fakirin teveccühü ve himmeti bu işe te’sîr etti” buyurdu.

Bir defasında râfizî i’tikâdlı iki kişi, Seyyid nûr Muhammed Bedevânî hazretlerinin huzûruna gelmişlerdi. Râfizî olduklarını saklayıp, kendisine tâbi olmak istediklerini söylemişlerdi. Onların sapık i’tikâdda olduklarını anlayıp; “Önce bozuk i’tikâdınızdan vazgeçin sonra tâbi olma arzusunda bulunun” buyurdu. Bu iki râfizîden biri huzûrunda tövbe edip, sapık i’tikâdından vazgeçti ve saadete erdi. Diğeri ise sapıklığında ısrar edip, saadetten mahrum oldu.

Seyyid nûr Muhammed Bedevânî hazretlerinin evinin yakınında oturan bir kişi, bir dükkân açıp, afyon, esrâr satmaya başladı. Bunun üzerine Seyyid nûr Muhammed Bedevânî hazretleri, “Afyonunun zulmeti bizim bâtın nisbetimizi kederlendirdi” dedi. Bunu işiten talebeleri afyon satan adamın dükkânını yıkıp harâb ettiler. Seyyid nûr Muhammed Bedevânî hazretleri, bu işi duyunca üzülüp; “Onun dükkânını harâb etmeniz bizi daha çok kederlendirdi. Çünkü onun afyon, esrâr satmasına mâni olma işi, devletin hâkiminin vazîfesidir. Siz başkasının işine müdâhale ettiniz. Böylece dînin emrine muhalif iş yapıldı. Önce ona; haram olan bu işten vazgeçmesi yumuşak bir dil ile anlatılır. Sonra vaz geçmezse mâni olunurdu” dedi. Sonra dükkânı harâb edilen kimseye altın gönderdi. Talebelerine onunla helâllaşmalarını söyledi. Talebeleri altını verip onunla helâllaştılar. Bunun üzerine, afyon ve esrâr satmaktan vazgeçip, tövbe etti. Sonra da Seyyid nûr Muhammed Bedevânî hazretlerinin talebesi olup, sâlih bir zât oldu.

Seyyid nûr Muhammed Bedevânî hazretleri şöyle anlatmıştır: “Bir gün hocam Mirzâ Hâfız Muhsin’in kabrini ziyârete gitmiştim. Kabri başında murâkabeye daldım. Bu hâlde iken kendimden geçtim ve hocamı kabrinde görüp, konuştum. Kefeni ve bedeni hiç çürümemişti. Sâdece ayaklarının alt kısımlarına toprak te’sîr edip hafif dökülmüştü. Bunun sebebini kendisinden sordum, dedi ki: “Sahibinden izinsiz, sahibi geldiği zaman geri vermek niyetiyle bir taş alıp, abdest aldığım yere koydum. Abdest alırken o taşın üzerine bastım. Ayaklarımda gördüğün toprağın te’sîri bu sebepledir.” Şu muhakkakdır ki, takvâda çok ileri giden evliyâlıkta çok yükselir.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1066

2) Makâmât-ı Mazharıyye sh. 10

3) Hadâik-ül-verdiyye sh. 200

4) Hadikat-ül-evliyâ sh. 115

5) İrgâm-ül-merid sh. 75

6) Reşehât zeyli sh. 49

7) Hadâik-ün-nediyye sh. 8

? Sefînet-ül-evliyâ cild-2, sh. 27

9) Behcet-üs-seniyye sh. 8

10) Rehber Ansiklopedisi cild-15, sh. 185İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SEZÂÎ GÜLŞENÎ (Hasen Sezâî Efendi)

İslâm âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Hasen bin Ali, mahlası Sezâî olup, bu mahlası Niyâzî-i Mısrî’nin (r.aleyh) işâreti ile almıştır. Tasavvufta Gülşenî yoluna mensûb idi. 1080 (m. 1669) senesinde Gördes veya Gördos isimli beldede doğdu. Bu belde Anadolu’da bulunan Gördes olmayıp, Yunanistan’da bulunan ve şimdiki ismi Korent olan şehrin Osmanlı idâresinde olduğu zamanlardaki ismidir. Hasen Sezâî Efendi, aslen Mora’lıdır. 1151 (m. 1738) senesinde Edirne’de vefât edip, kendi ismi ile anılan dergâhının bahçesinde defnedildi. Tasavvufta, Gülşeniyye yoluna bağlı Sezâiyye kolunun müessisi ya’nî kurucusudur.

Hasen Sezâî Efendi, onsekiz yaşına kadar doğum yeri olan Gördes’te kaldı. 1098 (m. 1687) senesinde Venediklilerin o beldeyi istilâ etmeleri sebebiyle gemi ile Gördes’ten İstanbul’a geldi. Yolculuk esnasında, Halvetiyye yolunun büyüklerinden biri ile tanışıp sohbetinde bulundu. Hasen Sezâî, genç ve yakışıklı olmakla, zâhirî güzelliğe sahip olduğu gibi, edebi ve ahlâkının fevkalâde olması ve çok iyi terbiye edilmiş olmasıyla da bâtınî güzelliğe, kalb ve rûh temizliğine sahip idi. Anlayış ve istidâdının pekçok olması, onun ilerde pek yüksek ilmî mertebelere yükseleceğini gösteriyordu.

İstanbul’dan Edirne’ye geçen Hasen Sezâî Efendi, bir taraftan orada bulunan âlimlerden zâhirî ilimleri tahsîl etmekte iken, diğer taraftan kendisini tasavvuf yolunda yetiştirip, ma’nevî terbiye verecek bir rehber de arıyordu. Gemi yolculuğu esnasında tanıştığı zâtın te’sîri ve gördüğü bir rü’yâdaki işâret ile, Âşık Mûsâ dergâhında bulunan Şeyh Muhammed Sırrî Efendi’ye talebe olup bir müddet hizmetinde bulundu. Muhammed Sırrî’nin vefâtından sonra onun vekîli olup, yerine geçen Muhammed La’lî Fenâî Efendi’ye bağlandı. Muhammed La’lî Efendi aslen Kastamonu’lu olup, Edirne’de Şeyh Şücâ’ zaviyesinde talebe yetiştirmekle meşgûl idi. Hasen Sezai’ye dergâhın vakıflarının icârlarını toplamak vazîfesi verildi. Bunun için Sezai’ye; Câbî Dede Efendi de denilmiştir. Hasen Sezâî ondan me’zûn olup, Gülşenî Veli Dede dergâhının şeyhi oldu. Burada vazîfeye başlıyalı altı ay olmuştu ki, hocası Muhammed La’lî’nin halîfesi olan Muhammed Hamdî Efendi vefât etti. Bunun üzerine Sezâî onun yerine geçti.

Zâhirî (din ve fen) ve bâtınî ilimlerde çok yüksek olan Hasen Sezai Efendi, evliyâlık yolunda da çok üstün dereceler sahibi bir zât idi. Evliyânın büyüklerinden Niyâzî-i Mısrî ile görüşüp duâsını aldı.

Târihî kayıtlara göre Edirne’de elliüç sene kaldı. 1151 (m. 1738) senesi Ramazân-ı şerîf ayının onsekizinde, Pazartesi gecesi sabaha yakın orada vefât etti. Dergâhın bitişiğinde defnedildi. Daha sonra kabri üzerine kârgir kubbeli bir türbe yapıldı.

Hasen Sezai Efendi, vefât ettiği gece şu mısra’ları okumuştur:

“Râh-ı aşkta (aşk yolunda) canını kurbân eden,
Şüphesiz ol vâsıl-ı Yezdan olur.
Gülşenî’den bir kadeh nûş eyleyen,
Ey Sezâî! Nâil-i cânân olur.”

Türbesinin bulunduğu yer, vakti ile bir sebzeci dükkânı idi. Hasen Sezâî Efendi, kerâmet olarak oranın dergâha katılacağını ve kendisinin de oraya defnolunacağını işâret edip, haber vermiştir. Bu husûsta söylediği manzûme şöyledir:

Dost bağının gülü oldu küşâde,
Bülbülüz, o güle figâne geldik.
Yârin elinden içmişiz bade,
Anınçün bunda mestâne geldik.
Dost illerini ederken seyrân,
Bunda uğrayıp olmuşuz mihmân.
Cismimiz bunda, canımız onda,
Gevherimizin aslı ol kanda
Sezâî, şimdi biz bu dükkânda,
Biraz eylenip seyrâne geldik.

Gerçekten de durum onun bildirdiği gibi oldu. O dükkânın yeri satın alınarak dergâha ilâve edildi ve Sezâî Efendi vefât edince, o yere defnolundu.

Dergâhın mescidinde, mihrabın sağ tarafında bulunan halvethânesi, ya’nî yalnız kalıp ibâdet ettiği husûsî odası ziyâretgâhdır.

Rivâyet edilir ki: Hasen Sezâî Efendi birgün talebeleriyle sohbet ederken, kalb gözüyle hocası La’lî Efendi’nin vefât ettiğini anlayıp, şiddetli üzüntüye kapıldı ve kendinden geçerek yere düştü. Bu esnada bir dişi kırıldı ve bu dişi bir tahtaya saplandı. Günümüzde de bu dişi, mihrabın sağ tarafında bulunmakta ve ziyâret edenler tarafından görülmektedir.

Bir zaman Hasen Sezâî (r.aleyh), İstanbul’a gelmiş idi. Daha önce Edirne’de iken ismi her tarafta duyulmuş olduğundan, İstanbul’a gelince birçok kimse onu görmek arzusu ile bulunduğu yere akın etti. Fakat o, tevâzu’sunun çokluğundan dolayı, gayet sakin bir hâlde bulunuyordu. Böyle gelip sohbette bulunanlardan ba’zılarının kalbine, Hasen Sezai’yi tahmin ettikleri gibi bulamama düşüncesi geldi. O gece bu kimselerin herbiri, rü’yâlarında, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizi ziyâret için Medînei münevvere’ye gittiklerini, fakat kapıda Hasen Sezai’nin bulunduğunu ve huzûr-ı saadete girebilmek için onun yardımı gerektiğini gördüler. Ertesi gün rü’yâlarını birbirlerine anlattıklarında, hepsinin aynı rü’yâyı gördükleri anlaşıldı. Böylece Hasen Sezâî hazretlerinin, Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin vârisi olan büyük âlimlerden olduğunu yakînen anlamış oldular.

Hasen Sezâî bir ara Mısır’a gitti. Kâhire’de, Gülşenî dergâhında vazîfe yapan İbrâhim Çelebi tarafından, Gülşenî tarîkatinde ikinci pîr olarak kabûl edilip, ayrıca onun için şöyle bir icâzetname yazıldı:

“Bizi, nükebâ ve nücebâ olan büyük zâtların hizmetinde muvaffak kılan, büyük zâtlara halîfe olanların, halîfe olduklarına dâir icâzet vermeye bizi vâris kılan Allahü teâlâya hamdolsun.

Bu icâzetnameyi, kulların en aşağısı İbrâhim bin Ali bin Ahmed Hasen bin Ahmed bin Şeyh İbrâhim Gülşenî yazdı.

Bismillâhirrahmânirrahîm. Ey hakkı taleb eden mü’minler! Bilmiş olunuz ki, batılı terk ettikten sonra, bir kâmil insana (rehbere) hizmet ederek yetişip, hakkı bâtıldan ayırt etmiş ve üstadından icâzet almış bir rehber, elbette, mutlaka lâzımdır. Ancak böyle yüksek bir zât, sizi Hakkın yoluna götürebilir ve sizi yanlış yoldan alıkoyabilir. Çünkü, hiç kimse rehber olmadan önündeki yolu katedemez. Bu sebeple sizlerden biri tasavvuf yoluna girip, hakîkî bir rehbere tâbi olduktan sonra, o zâta teslimiyet ve bağlılığına göre kendisine yol açılır ve bu yolda ilerlemeye başlar. Kalbi nûrlanır.

Böyle hakîkî bir rehber, talebelerinin birçok hâllerine vâkıf olup, ameline göre talebeyi azgınlığından kurtarır. Onun doğru yola girmesine vesile olur. Talebelerinin müşkil mes’elelerini çabucak hâllediverir. Onları alçalmaktan kurtararak yükseltir. Talebesinin müşkili, kendisinin halledemeyeceği derecede ise, o zât talebesinin bu hâlini, kendisinden icâzet aldığı zâta havale eder.

Oğlumuz Hasen Çelebi (Hasen Sezâî) halifeliğe lâyık ve o mahalle münâsib olduğu için, Türkçe dilinde icâzetname yazdım. Herkim ona gönül verip bağlansa, bizim muhabbetimize kavuşur. Ona tâbi olup, elinde tövbe eden zikirle meşgûl ola. Muhabbet ile gönlünü bizden ayrı bilmeye. Zîrâ gönüle uzak (olan muhabbeti sebebiyle) yakındır. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Gönül kimi severse onunla haşrolunur.” Kıyâmet gününde size şu lâzımdır ki, gönlünüze Allahü teâlâdan başka birşey koymayasınız. Kendinize mürşid-i kâmil (rehber) edindiğiniz hakîkî İslâm âlimini sırf Allah için çok sevesiniz. Bir kimseye gönül verirseniz bu muhabbetiniz Allahü teâlânın rızâsı için olsun. Nefse âit bir gayeyi bu sevgiye katmamalıdır. Böyle yapan hakîkat yolunda şeytandan daha kötü bir yol ortaya koymuş olur. Nefsî bir gaye ile amel yapmak, puta tapmaktan daha şiddetlidir. İbâdet yaparken nefsin arzuları işe karışırsa o amelde ihlâs yok olur. Şirk çok gizlidir. Gayret ediniz ki, yaptığınız amellerde, nefs işe karışmasın. Amellerinde ihlâs sahibi olanlara gıbta edesiniz. İslâmiyet doğru yoldur. Hakkın yoludur. Azgınlara uyup eğri yola gitmeyesiniz. Bu nasihatleri kulağınıza küpe gibi takasınız. Hakkın sözünü kabûl edesiniz. Bâtıl söze kulak vermeyesiniz. İnkarcıların eğri sözlerine aldanarak doğru yoldan çıkmayasınız. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) söylediklerinden başkasını söyleyenlere kulak vermeyesiniz. Böyle bozuk sözler söyleyenler su üzerinde yürüyüp, havada uçsalar da bu hâllerine aldanmayasınız ve bu hâllerini kerâmet zannetmeyesiniz. Onlardan meydana gelen böyle fevkalâde hâlleri istidrâc bilesiniz. Dînimizin zâhirî hükümlerine uymakta gevşek davrandığı, ba’zı emirleri terkettiği, alış-veriş bilgilerine uymadığı hâlde tarîkatten ve hakîkatten dem vuranlara aldanmıyasınız. Böyle kimselerin hâllerini hakîkat zannetmiyesiniz. Onların tasavvuf hâllerini iyi bilmediklerini iyi bilesiniz.

İbâdetleri tam yapmaya çok rağbet edesiniz, ibâdetleri sûret şekil olarak değil, hakîkî ma’nâ olarak yapmaya gayret ediniz.

Muhdese (sonradan yaratılanlara), kadîm (öncesi olmayan) diyerek, azıp, azdırıcı olmaktan ve böyle sapık fikirlere uyanlardan sakınmazsanız, Allahü teâlâ katında yüzünüz kara olur. Böyle fikirlere ve bunların sahiplerine uymaktan pekçok sakınınız. Onların tatlı diye sunduklarını, zehirden daha kötü biliniz. Ehl-i sünnet ve cemâat yolu hakîkat yolu olup, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) yoludur. Bu yoldan kıl kadar da olsa ayrılmayasınız. Allahü teâlânın emrini tutup yasaklarından sakınasınız. Bâtıldan yana sapmayınız. Bu nasihatlerimi kulağınıza küpe gibi takınız.”

Hasen Sezai Efendi, ilim ve evliyâlığı yanında çok kuvvetli şiir söyleme kabiliyetine de sahip idi. Hattâ o kadar ki, ona; “Osmanlıların Hâfız-ı Şirâzîsi” ünvanı verilmiştir. Şiirlerinin ekseriyeti aşk ve muhabbet ile söylenmiş olup, şu beyt Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimiz için söylediği şiirlerindendir:

“Hazret-i Hakkın habîbi, sevgilisi bir dânesi,
Olduğu için, oldu âlem hüsnünün dîvânesi.”

Eserleri: 1- Dîvân: Ekserisi tasavvufî mâhiyette olmak üzere, çok güzel şiirlerinden tertip edilmiştir. 2- Mektûbât: Talebelerinden, devlet adamlarından, mevki ve ilim sahiplerinden ve başkalarından mühim şahsiyetlere yazdığı mektûplarının toplanmasından meydana gelmiştir. 3- Niyâzî-i Mısrî’nin;

“Halk içre bir âyîneyim.
Herkes bakar bir an görür.”

mısra’ı ile başlayan altı beytlik bir gazelinin şerhi.

Hasen Sezâî Efendi, gayet kibar, asâlet ve heybet sahibi, iyi ahlâklı, çok zekî ve yakışıklı bir zât idi. Talebe yetiştirdiği sırada talebelerinin sayısının beşyüzbini bulduğu ve bunların yiyip içmelerinin bizzat kendisi tarafından karşılandığı bilinmektedir. İlme çok hizmet etti. Vefâtından sonra yerine oğlu Muhammed Sâdık Efendi geçti. Bundan sonra gelen torunları da, asırlar boyunca ilme hizmet etmişler, Edirne’de ilim ve feyz kaynağı olmuşlardır. Hasen Sezai’nin menkıbe ve kerâmetleri pek çoktur.

Rivâyet edilir ki: Hasen Sezâî Efendi zamanında, Edirne’de, kötü yola düşmüş bir kadın vardı. Bir zaman bu kadın halisane olarak tövbe edip, eski hâlinden vazgeçti. Sâlih ameller işlemeye başladı. Fakat, uygunsuz kimseler tarafından tedirgin ediliyor, rahat bırakılmıyordu. Bu kadın Hasen Sezai’ye gelerek yardım istedi. O da, o kadına dergâhta kadınlara mahsûs olan kısımda kalabileceğini bildirince, münâsib bir oda tahsis edilip, kadın orada kalmaya, ibâdet ve tâatla meşgûl olmaya başladı.

Bu arada boş durmayan fitneciler, Hasen Sezai hakkında çirkin iftiralar yaymaya başladılar. Daha da ileri giderek, bir gece dergâhın kapısına geyik boynuzu astılar. O ise bu hâllere sabrediyor kimseye birşey demiyordu. Geyik boynuzunu dergâhın içine aldırdı. Edirne vilâyeti günlerce bu dedikodularla çalkalandı. Hasen Sezai Efendi yine sabrediyor, hiç ses çıkarmıyordu.

Bu şayianın yayılmasından az bir zaman geçmişti ki Edirne’de müthiş bir uyuz hastalığı peydah oldu. Hasen Sezâî hakkında her kim iftira ve dedikodu etmiş ise ve her kim bu dedikoduları dinleyip kabûl etmiş ise, bu uyuz hastalığına yakalandı. Hastalık, bu sözlere adı karışmış olanlara yayılıyor, diğer insanlara birşey olmuyordu. Hastalığa yakalananların bütün vücûtları yara bere içinde kalmış idi. Hiçbiri derdine çâre bulamadı.

Affı ve merhameti pekçok olan Hasen Sezai (r.aleyh), onların bu hastalık sebebiyle şiddetli acı ve sıkıntı çekmelerine dayanamadı. Mübârek kalbi tahammül edemeyip, bir gece kılık kıyâfetini değiştirerek çarşıya çıktı. Kahvelerden birine girdi. Hiç kimse onu tanıyâmadı. Uyuz olanlara yaklaşarak; “Sizin derdinizin ilâcı Hasen Sezai’dedir” deyip oradan ayrıldı. Ertesi gün dergâhın önü ana-baba gününe döndü. Hastalığa tutulan herkes çâre bulmak ümidiyle dergâha koşuyordu. Hasen Sezâî Efendi, gelenlerden herbirine, onların dergâhın kapısına astıkları geyik boynuzundan kazıyıp, toz hâlinde veriyordu. O tozu yarasına süren herkes Allahü teâlânın izni ile şifâ buldu. Bu arada herkes hatâsını anlayıp, yaptıkları iftira ve dedikodulara pişman oldular, tövbe ettiler. Böyle bir dertten kurtulmuş olmanın verdiği sevinçle, bir sergi açıp üzerine para attılar. Toplanan paralarla dergâhın kapısına bir çeşme yapıldı.

Rivâyet edilir ki: Zamanın Edirne vâlisi, adamlarından ikisine birer kese altın vererek; “Gidiniz. Bu altınlardan bir kesesini Güzelcebaba’daki dergâhın şeyhi Enis Dede’ye, diğerini de Bostanpazarı’ndaki Hasen Sezai’ye veriniz” dedi. Vazifeliler Enis Dede’ye gelip parayı vermek istediklerinde, Enis Dede; “Evlâdım, vâli paşaya selâmlarımı söyleyiniz. Biz birşeyimiz kalmadığı zaman sahip olduklarımıza bakarız ve Rabbimize şükrederek ne kadar çok şeye sahip olduğumuzu anlarız. Siz lütfen bunu ihtiyâcı olan birine veriniz ki ben de memnun olayım” dedi. Bunun üzerine oradan ayrılan vazîfeliler Hasen Sezai’nin dergâhına doğru yola çıktılar.İBu sırada da Sezai Efendi’nin dergâhının esnafa olan borçları birikmiş olduğundan, ba’zı esnaf, alacaklarını istemek üzere dergâha gelmişlerdi. Hasen Sezâî alacaklıları iltifât ile karşılıyarak; “Buyurunuz. Lütfen oturunuz. Paranız gelmek üzeredir” dedi. Hasen Sezai’nin yanında para olmadığını bilen yakınları, bu alacaklıların sıkıştırmasından, bu sebeple hocalarının zor durumda kalacağından dolayı üzgün idiler. Az sonra vâlinin adamları geldiler. Hasen Sezai onları görünce; “Nerede kaldınız evlâtlarım. Bizleri beklettiniz. Şu altınları verin de alacaklıların hesaplarını kapatalım. Kendilerini bekletmeyelim” dedi. Oradakiler Sezai hazretlerinin bu kerâmeti karşısında şaşa kaldılar. Hepsi onun talebesi oldular. Vâlinin adamları gelerek, gönderilen altınlar karşısında her iki zâtın nasıl hareket ettiklerini anlattılar. Vâlinin maksadı da zâten bunu öğrenmek idi. Enis Dede ile görüştüğünde; “Siz altınları kabûl etmediniz. Ama Hasen Sezâî Efendi aldı” dedi. Enis Dede tebessüm ederek; “O öyle bir deryadır ki, ufacık kirli bir taş parçasının o deryaya düşmesiyle o derya kirlenmez. Deryanın büyüklüğü içinde erir kaybolur. Paraları, mutlaka bir ihtiyâç sebebiyle kabûl etmiştir. Yine mutlaka kendisi için değil, başkalarına fâideli olmak için kabûl etmiştir ve bunu kabûl etmesi de ihlâsına zarar vermez” dedi.

Daha sonra Hasen Sezâî ile görüşen vâli; “Altınları Enis Dede almadı ama siz aldınız” dedi. O da buna cevap olarak; “Efendim! O zât öyle yükseklerde uçan bir zümrüd-ü ankâ kuşudur ki, leşe konmağa dünyalık şeylere el sürmeğe tenezzül etmez” dedi. Vâli her iki zâhn tevâzu’ları ve birbirlerine olan edebleri karşısında hayrette kaldı. Onlara olan muhabbeti daha çok arttı.

Edirne’de devlet erkânından ba’zıları güle çok meraklı idiler. Birgün o gül yüzlü Hasen Sezâî Efendi’yi ziyârete gittiler. “Efendim, sizin güllerinizi görmeye geldik” dediler. O da; “Maddî güllerimizi mi yoksa, ma’nevî güllerimizi mi?” deyince, onlar, “Her ikisini de” dediler. Birlikte bahçeye geçtiler. Hasen Sezâî oraya bir nazar edince misâfirler kendilerini ma’nâ âleminde, fevkalâde güzel güller, sarmaşıklar arasında gördüler. Güllerin kokusundan mest oldular. Bundan sonra hepsi Hasen Sezai’nin talebelerinden oldular.

Birgün içkiye mübtelâ olan ba’zı gençler, torbalarına içki şişeleri koyarak, kıra içki içmeye gidiyorlardı. Giderken, Hasen Sezai’nin dergâhının önünden geçmeleri icabetti. Sezâî Efendi onları görerek; “Evlâtlar, nereye gidiyorsunuz. Torbaların içindeki şişelerde ne var?” diye sordu. O gençler, muziplik olsun diye ve hâllerini gizlemek için gülerek; “Efendi baba! Kıra gezmeye gidiyoruz. Şişelerimizde de şerbet var” dediler. Hasen Sezâî tebessüm edip; “Peki öyle olsun” buyurdu. Gençler ayrılıp gittiler. Kıra vardıklarında sofralarını kurdular. Şişelerindeki içkiyi içmeye başladıklarında hepsi birden çok şaşırdı. Çünkü şişelerin içindeki içkilerin hepsi şerbet olmuştu. Hepsi birden yolda Sezâî Efendi ile karşılaştıklarını ve konuşmalarını hatırladılar. Bu hâlin, o büyük zâtın bir kerâmeti olduğunu anlayıp, hepsi tövbe etti ve ondan sonra bir daha içki içmediler.

Hasen Sezai’nin (r.aleyh) hayâtında çok kerâmetleri görüldüğü gibi vefâtından sonra da böyle fevkalâde hâlleri, kerâmetleri çok görülmüştür. Vefâtından yüz sene kadar sonra, kabrini su basmıştı. Dergâhın bulunduğu yerdeki câminin hatîbi rü’yâda birkaç defa îkâz olundu. Bunun üzerine, hürmetle ve hükümetin de ma’lûmâtı olarak, tasavvuf ehli zâtların da huzûrunda, besmele ile kabir açıldı. Bu arada Hasen Sezai’nin cesedi de göründü. Vefâtından sonra aradan yüz küsur sene geçmiş olmasına rağmen, vücûdu taptaze olarak duruyordu. Kabirden alınıp yan tarafta bir odaya kondu. Oraya konulduğu anda etrâfı çok güzel bir koku kapladı. Kabir ta’mir edilip ve su basması önlendikten sonra tekrar aynı kabre defnolundu. Bu hâli gören ve duyanların muhabbet ve bağlılıkları daha da arttı.

Sefînet-ül-evliyâ kitabının müellifi Hüseyn Vassâf Halvetî şöyle anlatır: “1324 (m. 1906) senesinde Sezâî hazretlerinin türbesini ziyâret için Edirne’ye gitmiştim. Ziyâret esnasında duyduğum, hissettiğim ma’nevî haz pek yüksektir. Başucundaki taşın üzerine kutubluk alâmeti olmak üzere siyah bir sarık sarılmıştır. Bu ziyâretim ma’nevî bir hava içerisinde geçti. Ayaklarını bastığı tahta bile teberrüken muhafaza olunmuştur.

Edirne’ye daha sonraları birkaç defa gittim. Son ziyâretim 1341 (m. 1922) senesinde oldu. Sezâî Efendi’nin güzel kokulu türbesini ziyâretle şereflendim. O sıralarda türbeye bakmakla vazîfeli olanlar her nasılsa dünyâya düşkün kimseler olduğundan, onların alâkasızlığı ve lâkayd hâlleri sebebiyle türbe bakımsız hâlde idi. İçeriyi örümcek ve tozlar kaplamış vaziyette idi. Cildleri bozulmuş, sahifeleri eskimiş Kur’ân-ı kerîmler de ortalıkta duruyordu. Bu duruma çok üzüldüm. Hattâ bir kimse içeriye kadar girmiş, sandukanın üzerinde örtülü bulunan değerli kumaşın yarısını keserek, götürüp satmış idi. Bunu öğrenince üzüntüm daha da arttı. Çok mahzûn oldum. Böyle yüksek bir zâtın türbesinin bu derece bakımsızlık içinde bulunması ne kadar acı idi. Mahallî vakıfların bozulması ve dergâha bakanların geçim derdine düşmeleri, türbeye hizmeti aksatmış idi. Hemen türbeyi temizlemek için teşebbüse geçtim. Allahü teâlânın izni ve yardımı ile türbeyi lâyık olduğu hâle getirdik.”

Hasen Sezâî Efendi çok yüksek bir zât idi. Devamlı olarak Allahü teâlâyı zikrederdi. Ya’nî O’nu hiç unutmaz, hep hatırında tutardı. Etvâr-ı seb’ayı (nefsin yedi hâlini) nazm olarak ta’rîf ve sırlarını îzâh etmek üzere uzunca bir kasîdesi vardır. Buna, Şümû’u lâmi’ denir. Dâmâdı Ahmed Müslim Efendi de bu kasideyi gayet ârifane olarak, çok güzel şerhedip açıklamış ve bu şerhine, “Şerh-ı kasîdet-iş-Şümû’u lâmi’ bi beyânî etvâr-ı seb’a” ismini vermiştir. Bu eser 1210 (m. 1795) senesinde basılmıştır. Etvâr-ı seb’a, nefsin yedi hâli olup şunlardır: 1- Nefs-i emmâre, 2-Nefs-i levvâme, 3- Nefs-i mülhime, 4-Nefs-i mutmainne, 5- Nefs-i râdıyye, 6-Nefs-i merdıyye, 7- Nefs-i sâfiyye.

Sezai Efendi’nin kaç evlâdı olduğu kat’î olarak bilinmemekte olup, büyük oğlu Sâdık Efendi tanınmaktadır. Bundan başka bir oğlu ve iki kerîmesi (kızı) bilinmektedir. Kerîmelerinden birini Ahmed Müslim Efendi, diğerini de Hâfız Mustafa Efendi ile evlendirmiştir. Oğlu Sâdık Efendi ve her iki dâmâdı da tasavvuf yolunda yüksek derece sahibi olup her üçü de Sezâî Efendi’nin halîfelerinden idiler.

Hasen Sezai Efendi’nin Mektûbât’ından seçmeler:

Oğluna yazdığı bir mektûptan ba’zı kısımlar:

“Gözümün nûru evlâdım. Her hâlde seni cenâb-ı Hakka emânet ettim. Kalb gözüm açık olsun. Mahlûklara güzel ahlâk ile muâmele edesin ki, bütün amellerin en güzeli, güzel huylu olmaktır. Dili tatlı olanın dostu çok olur, buyurulmuştur. Dâima insanların aybını gizle. Kimsenin aybını yüzüne vurma. Gadab ve kızgınlığını yenmeye çalış. İhtiyârlara karşı hürmette bulun. Bir fakir gördüğün zaman, gücün yettiği kadar elinde bulunandan yardımda bulun. Bunlara riâyet edersen ömrün uzun olur, Hak teâlâ her yerde seni azîz eder.

Dâima affedici ol. Vasıyyetlerimi tutarsan hem dünyâda rahat ve muhterem, hem de âhırette mükerrem olursun ve rızâmı kazanmış olursun. Dâima i’tikâdı düzgün, sâlih kimselerle birlikte bulun. Dünyâ fânidir. Ne sana kalır ne de başkasına. Bakî kalacak şey Allahü teâlâ için olan muhabbettir.”

Yine oğluna yazdığı başka bir mektûptan ba’zı kısımlar:

“Gözbebeğim evlâdım. Seni, her hâlde, Allahü teâlâya ve O’nun sevdiklerine emanet ettim. Hak teâlâ encamını (akıbetini, sonunu) hayreylesin (Amîn). Vaktini ganîmet bil. Nefisini tanımaya çalış. Bedeninde feyz ve ihsân olunan kuvvetler emânettir. Fırsat elde iken, vaktini kemâl sahibi olmak için harcayasın. Dâima nefsine muhalefet et. Mahlûklardan gelen eziyet ve sıkıntıyı nefsini terbiye eden ilâçlar say ve sabreyle. Tahammül et. Böyle yaparsan rûhun kuvvet bulur.

Dünyâ hayâtı üç-beş gündür. Aldanıp da fırsatı kaçırmayasın. Tenbel kimselere uymayasın. Dinsizler ile görüşmeyesin. Ehl-i sünnet olanlar ile yâr ve kardeş ol.”

Babadağlı Muhtârî-zâde Derviş Ahmed’e yazdığı mektûptan bir kısım:

“Canım oğlum. Allahü teâlâ yardımcın olsun. Varlık âleminde her sûrette selâmette olasın. Dervişlik çok kıymetli bir hâldir. O güzel sıfat herkese nasîb olmaz. Allahü teâlâ bunu sevgili kullarından ba’zılarına ihsân eder. Nefse her ne güç gelirse, iyi bil ki insana ondan hayırlısı olmaz. Mektûbun geldi. İnşâallah kalb genişliğine nail olursun. Seni her husûsta cenâb-ı Bârî’ye emânet ettim. Devamlı bizi hatırlayınız.

Ben unutmam seni ey gözümün nûru, Sen de an zaman zaman bu mehcûru (ayrı düşmüşü).”

Derviş Yûsuf Efendi’ye yazdığı bir mektûptan ba’zı kısımlar:

“Esselâmü aleyküm. Oğlum Derviş Yûsuf! Ne hâldesin, seni çok özledim. İnşâallah yakında görüşürüz. Orada bulunan sevdiklerimize hayır duâlarımı bildiriniz. Cümleniz hak yolunda gidiniz. Günlerinizi gafletle geçirmeyiniz. Ömür sermâyenizi beyhude yere sarf etmeyiniz. Birbirinize sevgi ve kardeşlikle muâmele ediniz. Bu yüksek yolda gayrılık yoktur. Muhabbet üzerine kurulmuştur. İnsanlık îcâbı meydana gelen ve kusur gibi görünen beşeri sıfatlara değil, hakîkî ma’nâya bakınız. Size, orada bulunanlara ve çocuklarınıza, bu duâcınız ve burada bulunanlar çok selâm ederler.”

Yine aynı zâta yazdığı başka bir mektûptan ba’zı kısımlar:

“Esselâmü aleyküm. Oğlum Derviş Yûsuf! Hak teâlâ yardımcın olsun. Büyükler dünyâ ve âhırette elinden tutsunlar. İnşâallah. Hak teâlâ sana zâhirî ve bâtınî yükselmeler nasîb eylesin. Sûretini ma’mûr, hâl ve gidişatını pür-nûr eylesin. Her hareketinde, dînimizin emirlerine, tasavvuf yolunun edeb ve inceliklerine riâyet edesin. Allahü teâlâdan, Resûlullah efendimizden ( aleyhisselâm ) ve Resûl aleyhisselâmın vârisleri olan büyük âlimlerden başkasına gönül vermiyesin. Böyle yaparsan her işin gönül hoşluğuyla olur. Biz senden hoşnuduz. Allahü teâlâ da râzı ve hoşnûd olsun.

Allahü teâlânın mahlûkuna ibret nazarıyla bakasın. Hiç kimseye kem gözle bakmayasın. Baktıklarına merhametle bakasın. Böylece Allahü teâlânın rahmetine nail olman ümid olunur. Hak teâlâ hepinize, ma’nevî olarak ilerlemek ve yüksek derece sahibi olmak nasîb eylesin.

Size olan sevgi ve hasretimiz pekçoktur. Yanımızda olmanızı ne kadar istiyoruz. Gerçi yanımızda hizmet edecek adamımız çoktur. Lâkin sizin hizmetinizden hoşnûd ve emîn olduğumuz için sizleri hatırladıkça gönlümüz parçalanıyor. Bununla beraber orada da büyüklerin hizmetinde bulunuyorsunuz. Berhudar olasın. Ya’nî güzel hâl üzere olasın ve büyükler, hizmetinizden memnun ve mesrûr olalar.”

Yine Derviş Yûsuf’a yazdığı bir mektûptan ba’zı kısımlar:

“Dâima bâtınını nûrlandırmak ve ta’mir etmekle ve zâhirini (dış görünüşünü) de dînimizin emirlerine tam uymakla süsle! Her an edebe riâyet et! Başkalarının yalan yanlış işlerine, hâllerine tâbi olma! Bilakis sen öyle güzel hâl üzere bulun ki, başkaları senin bu hâline imrenerek sana tâbi olsunlar, sana benzemeye çalışsınlar.

Herkese merhamet et! Sana iyilik edenlere olduğu gibi kötülük edenlere de iyilik etmek için gayret et! Herkese hâline göre muâmele et. İyilik yapmaya ve hayır eserleri bırakmaya çok gayret göster ki, kıyâmete kadar ismin hayırla yâd edilsin.

Devamlı olarak Allahü teâlâyı zikrediniz ve her işinizde O’nu hatırlayınız ki, bulunduğunuz yer, Allahü teâlâyı zikretmenin nûru ile nûrlansın.”

Yine aynı zâta yazdığı bir mektûptan ba’zı kısımlar:

“Allahü teâlâ büyüklerin dergâhında yüzünü ak eyleyip, büyüklerin yoluna kavuştursun. Sizi dünyâda evliyâlık nûru ile azîz ve âhırette dîdârını göstermekle ikramda bulunduklarından eylesin!

Geçmiş büyüklerimizin yolu üzere bulununuz. Onlar gibi hareket ediniz. Devamlı olarak Allahü teâlâyı hatırlayınız. O’nu hiç unutmayınız. Bir an O’ndan gâfil olmayınız. Dünyalık için hiç kimseye yaltaklık yapmayınız. Yalnız Allahü teâlâ için tevâzu ediniz. Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Allah için tevâzu edeni, Allahü teâlâ yükseltir.”

“Devamlı olarak kendi hâlinle meşgûl olasın.”

Yine aynı zâta yazdığı başka bir mektûptan ba’zı kısımlar:

“Oğlum Derviş Yûsuf! Hak teâlâ seni üstadın hazret-i Gülşenî’nin sırrına mazhar eylesin. Allahü teâlânın dostları olan evliyâya hizmette bütün kuvvetinle gayretli olasın ve onların her işlerini kendi işlerinden önce tutasın. Hevâsına tâbi olanlara uymayasın. Dâima başkalarını hakka da’vet edesin. Kalbini bir an Allahü teâlâdan ayırmayasın. Her ne ki seni, cenâb-ı Hak ile meşgûl olmaktan alıkoyarsa o şeyi put bilip, ondan o şekilde kaçınasın.

Talebe arkadaşlarınız ile birlik ve beraberlik içinde bulunasınız ve birbirinize karşı dâima dostluk ve muhabbet gösteresiniz. Allahü teâlânın sünneti, peygamberlerin (aleyhimüsselâm) sünneti ve evliyâ zâtların sünneti vardır. Allahü teâlânın sünneti; mahlûkâtın ayıp ve kusurlarını setretmek, gizlemektir. Peygamberlerin sünneti müdârâdır. Müdârâ, kendisine veya başkalarına zarar gelmek korkusundan dolayı iyiliği emretmek ve haramı men etmek mümkün olmazsa, böyle hâllerde fitneye sebep olmamak için, fitneye mâni olmak için susmak, idâre ederek güzel muâmelede bulunmak ve yüze gülmek demektir. Evliyânın sünneti ise, insanların eziyet ve sıkıntılarına tahammül etmektir. Bu sünnetler ile amel etmeye gayret edesin.”

Başka bir mektûptan bir kısım: “Bir güçlükle karşılaştığın zaman Allahü teâlâya tevekkül et ve O’na güven. O müşkil işini büyüklere havale eyle. Böyle yaparsan her işinde galip ve muvaffak olursun.

Mektûbunu eksik etmeyesin. Hâllerini sık sık bildiresin. Her işinde Allahü teâlânın yardımı üzerine olsun.

Orada bulunanlara da selâm ederiz.”

Talebelerinden Seyyid Osman’a yazdığı mektûptan bir kısım:

“Oğlum Seyyid Osman! Hazret-i Allah her husûsta yardımcın olsun. İlim ve tasavvuf erbâbına hizmet etmeyi ibâdet bilesin. Onların en aşağısına bile hizmet etmekten ar etmiyesin (utanmayasın). “Bir kavmin efendisi, onlara hizmet edendir” buyurulmuştur. Kibirlenmek, kendini var kabûl etmek, ya’nî kendini birşey zannetmek çok tehlikelidir. İnsana ne zarar gelirse hep böyle düşüncelerden gelir.”

Yine Seyyid Osman’a yazdığı mektûptan bir kısım:

“Her husûsta seni cenâb-ı Hakka emânet eyledim. Zâhirî (görünen) işler ile meşgûl olmak seni hak yolunda ilerlemekten mahrûm etmesin. Bundan evvel geçen zamanı muhafaza et. Geçmiş olan zamandan elde ne var. Hiçbirşey değil mi? Geleceği de ona göre düşün. Onun da gelip geçeceğini hatırla. Vaktini ganîmet bil. Netice-i kârı bulmaya gayret eyle. Netice-i kâr nedir dersen, nefsi tanımakdır. Nefsini tanıyan onun kötülüklerine hilelerine aldanmaz. Hepinize samimî sevgi ve selâmlarımızı bildiririz.”

Yine aynı zâta yazmış olduğu bir mektûptan ba’zı kısımlar:

“İnsanın söz, fiil ve fikir olarak ya’nî her haliyle hidâyete tâbi olması, nefsi her neyi emrederse ona muhalefet etmesi lâzımdır. Fikir, uygunsuz düşüncelerden uzak olmalıdır ki, bu uygunsuz düşünceler kalbi meşgûl etmesin ve o şekilde hareket etmeye sebep olmasın. Sonra nice uygunsuz düşünceler meydana gelir ve kalbi kaplar da güzel ahlâkı yok eder. Nihâyet, o bozuk düşünceler insanı aşağı derecelere düşürür ve sonunda hidâyet menzilinden ayırır. Nitekim, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “İnsanın bedeninde bir et parçası vardır. Bu iyi olunca, bütün uzuvlar iyi olur. Bu kötü olunca bütün organlar bozuk olur. Bu kalbdir” buyurmuştur. Ya’nî bu, yürek denilen et parçasındaki gönüldür. Buna göre, kalbin bozuk düşüncelerden korunması en başta gelmektedir.”

Dâmâdı Mustafa Efendi’ye yazdığı mektûptan bir kısım:

“İnsan, neş’e sahibidir ve fikrine ya’nî gönlündeki düşüncelerine bağlıdır. Fikri nasıl ise neş’esi de o şekilde olur. Bu vücûdun aslı sahrada yapılmış bir eve benzer ki, o ev ile güneş arasında perde yoktur. Fakat, düşünün ki bu evin bütün pencereleri kapatılmış. Bu hâlde güneşin ziyası o evin iç kısmına te’sîr eder mi? Etmez. Ama bu evin dört tarafında bulunan pencerelerin hepsi açık olsa, perde bulunmasa, güneşin ziyası evin içine girer. Güneşin ziyası girmemiş olsa bile ziyasının aksi eve girer ve ev aydınlık olur. Evde olan görülür, İşte feyz ve hidâyete kavuşmuş olan kimse pencereli eve benzer. Kalbine hidâyet nûru akseder ve kalbine geleni gideni görür ve bilir.”

Halifesi Hacı Muhammed Dede’ye yazdığı mektûptan ba’zı kısımlar:

“Bismillâhirrahmânirrahîm. Oğlum! insanı Allahü teâlâya yaklaştıran evliyâlık hâlleri, Allahü teâlânın ihsânlarından bir ihsândır. Cenâb-ı Allah bu ni’meti dilediğine ihsân eder. Bir kulunu evliyâlığın yüksekliklerine kavuşturmayı murâd ettiğinde, göklerde bulunan meleklere; “Filân kulumu seviyorum, siz de sevin” diye nidâ eder. Bu nidaya muhâtab olan göklerdeki melekler, yeryüzünde bulunan meleklere nidâ ederek bu hali bildirirler. Yerdeki melekler de, insanların kalblerine, o bahtiyar ve şerefli zâtın muhabbetini yerleştirirler. Sevilmek kişinin kendi işi değildir. Allahü teâlânın bir ihsânıdır. Ya’nî Allahü teâlâ bir kimsenin muhabbetini kulların kalblerine yerleştirmedikçe, o kimse ne kadar isterse ve gayret etse de sevilmez.

Bütün amellerini Allahü teâlânın rızâsı için edesin. Ya’nî yaptığın bütün işler O’nun râzı olduğu işler olsun ve yalnız O’nun rızâsı için yapılmış olsun. Bir amel yaparken, sırf Allah rızâsı için değil de bir arzuya kavuşmak niyeti araya girerse, kalbine ilâhî feyzlerin gelmesine mâni olan perdeler hâsıl olur. Bu ise dünyâ ve âhıret saadetinin elden gitmesine, sonsuz felâketlere düşmeye sebep olan şeylerin başta gelenlerindendir. Sen seni sevenler için nasıl hayır dileyici, hayır isteyici isen, seni sevmiyenlere dahî aynı şekilde ol.”

Mehmed Dede isminde bir zâta yazdığı mektûptan bir kısım:

“Gözümün nûru evlâdım. Hazret-i Allah basiret nûrunuzu ziyâde eylesin.

Hakkı hakkıyla görmek nasîb etsin. Cennetine, sonsuz ni’metlere dâhil eylesin! Hak yoluna girenlerin en başta yapması îcâb eden şey, nefsin arzularını terk etmektir ve kendisinden ilim ve edeb öğrendiği, hakîkî âlim olan rehberinin, üstadının rızâsını kazanmaktır. Üstadının, sakınılmasını emrettikleri şeylerden mutlaka sakınmalıdır. Evliyâya karşı çok muhabbet etmelidir. Tohum ekilen bir yerde, mahsûl elde edilmesinin mutlak olduğu gibi, büyüklere muhabbet etmenin meyvesi de vallahi zuhur eder. Bunda hiç şüphe bulunmasın.”

Talebelerinden birine yazdığı mektûptan bir kısım:

“Hak teâlâ bâtın (kalb) gözünü açıp, kalbini ma’mûr ve mesrûr eyleye. Amîn.

Cenâb-ı Hak insân-ı kâmili kendi zâtına ayna eylemiştir. O aynanın cilâsı, parlaklığı muhabbetle olur. Nûr-u Hûda’nın gelmesi, kulun gönlündeki düşüncelerine, ihlâs ve muhabbetine göredir. Nûrun gelmesine mâni olan perde var ise bu kuldandır. Haktan değildir. Bunun misâli şuna benzer ki, güneş ışığı bütün evleri kaplamıştır. Lâkin pencerelerini kapalı tutanların, perdeliyenlerin evlerinin içleri aydınlık olur mu? Elbette olmaz. Güneşin bunda ne kusuru vardır. Allahü teâlâ gönül genişliği, ferahlığı versin. Mektûbunu eksik etme. Biz de yazıyoruz. Lâkin gönül bununla teselli bulmuyor. Dâima kavuşmak, görüşmek istiyor. İnşâallah o da nasîb olur.”

Talebelerinden birine yazdığı bir mektûptan:

“İnsan vücûdunun Hak teâlânın aynası olduğunda şüphe yoktur. Lâkin aynayı çok tozlandırıp da hakîkati görmemek de büyük bir mahrûmiyettir. İhlâs ile ibâdet ederek, o aynayı parlak tutmak lâzımdır. Bunun için çok gayret etmelidir. Hiçbir zaman nefs ile mücâdeleyi terk etmemelidir. İlerlemeye çalışmalıdır. Tarlaya tohum ekilmese mahsûl meydana gelir mi? Elbette gelmez. O hâlde ilerliyebilmek için gayret lâzımdır. Allahü teâlânın bizim amelimize hiç ihtiyâcı yoktur. Bizim amelimiz ancak yine bize âittir. Hak teâlâ hepimizi İslâmiyet yolunda dâim eylesin. Akıbetimizi hayreylesin. Görünüşte insan olan, fakat hâl ve gidişatı insanlığa yakışmayan kimselerden uzak eylesin. Her an biraz daha ilerlemek, yükselmek nasîb eylesin. Selâm ve duâ ederim.”

Başka bir talebesine yazdığı bir mektûptan:

“Allahü teâlâ ma’nevî ni’metlerden hisse almanı nasîb eylesin. Sakın ha, dünyâ i’tibârına aldanıp ma’nevî yükselmeden geri kalmayasın. Sûrete, görünüşe i’tibâr etmeyesin. Zira görünüşteki i’tibâr, olsa olsa su üzerinde meydana gelen dalgaya benzer. Su üzerindeki dalganın devamlı olması mümkün müdür ve ona bağlanıp kalmak akıl kârı mıdır? Hak teâlâ ma’nâ âlemimizi ihyâ eylesin. Bize hidâyet versin. Çeşitli yanlışlara düşerek, ma’neviyâtımızın harâb olmasından Allahü teâlâya sığınırız.”

Hasen Sezai Efendi’nin şiirlerinden seçmeler:

Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) için yazdığı şiirlerinden:

Vücûdum mülkümün sultânı sensin.
Muhakkak cânımın cânânı sensin.
Sezai vârını mahvetti şimdi.
Hemin mevcûd olan ihsânı sensin.

***

Muhammed Ma’den-i sıdk ve safadır (aleyhisselâm),
Muhammed menba’ı cûd ve atâdır (aleyhisselâm).

***

Derûnumu âteş-i aşkınla yandır yâ Resûlallah!
Dil teşnemi (susuzluğumu) mey-i vaslınla kandır yâ Resûlallah!

Ayrılık ateşin bağrımı yakıp aşkın revân etti,
iki gözüm çeşmesi dolu kandır yâ Resûlallah!

Sezai derd-i menddir (dert sahibidir) bâb-ı lütfuna iltica eyler,
Bilirim ki, dergâhın dâr-ül-emândır yâ Resûlallah!

Hazret-i Hakkın habîbi, sevgilisi, bir dânesi
Olduğu için oldu âlem hüsnünün dîvânesi.

Zât-ı pâkindir sebep bu âlemin icadına,
Olmasa teşrîfin olmazdı cihan kâşanesi.

Kenz-i aşkın mahzeni olmuş Sezai galiba,
Hiç imâret istemez bu gönlüm dîvânesi.

Gel dikensiz gül istersen gülşen irfanındadır,
Buy-ı cânânı taleb kıl gülistan canındadır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-3, sh. 128

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 2562

3) Sicilli Osmanî cild-3, sh. 15

4) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 84

5) Tercüme-i hâl-i hazret-i Sezâî. (Mektûbât-ı hazret-i Sezai) (Matbaa-i âmire İstanbul-1289)

6) Menâkıb-i Şeyh Sezâî-i Gülşenî (Üniversite Kütüphânesi T. Y, No: 424)

7) Tezkire-i Sâlim sh. 350

? Tam İlmihal Se’âdet-i Ebediyye sh. 1064, 1159İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SIDDÎKÎ HALÎL

Fıkıh âlimi. İsmi, Halîl bin Es’ad bin Ahmed bin Kemâlüddîn’dir. 1098 (m. 1687) senesinde Dımeşk’da (Şam’da) doğdu. 1173 (m. 1759) senesinde İstanbul’da vefât etti. Edirnekapı dışında bulunan mezarlığa defnedildi.

Halîl Sıddîkî babasının terbiyesinde yetişti. Dımeşk’da bulunan âlimlerin derslerine devam etti. Şeyh Muhammed bin İbrâhim Kedkecî’den icâzet aldı. Büyük âlim Abdülganî Nablüsî, Abdülcelîl bin Ebû Mevâhib, Osman bin Muhammed Kettân, Ali Şum’a, Abdürrahmân el-Mücellid, Muhammed Kâmilî’den ilim öğrendi. İlim ve fazilet sahiplerinin sohbetlerinde bulundu. Dedesi Mekke-i mükerremeye kadı ta’yin edildiği zaman, babası ile beraber hacca gitti. Dedesi ondaki cevheri bildiğinden, babasına onunla ilgilenmesini, tahsil ve terbiyesi üzerinde durmasını tavsiye etti. Babası bu tavsiyeye elinden geldiği kadar uymaya çalıştı.

Halîl Sıddîkî, babasının vefâtından sonra, Vezir Recep Paşa zamanında İstanbul’a gitti. İstanbul’da bir müddet kaldıktan sonra, Şam’a geri dönerek yerleşti. 1158 (m. 1745) senesinde Kudüs kadılığına getirildi. Bir süre sonra İstanbul’a gitti. İstanbul’da 1165 (m. 1752) senesine kadar kaldı. Şam’a kadı olarak ta’yin edildi. Daha sonra Mekke-i mükerreme kadısı oldu. Bu görevde iken Anadolu kadıaskeri rütbesi verildi. İsmi her tarafta duyuldu. Onun büyüklüğünü duyan Sultan Mustafa Hân ona özel bir elbise yaptırarak, hediye etti.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Silk-üd-dürer cild-2, sh. 83İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SÜCÂÎ

Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Ahmed bin Ahmed bin Muhammed Sücâî olup, lakabı Şihâbüddîn’dir. Doğum târihi belli değildir. Mısır’ın Sücâiyye denilen beldesinde doğduğu için, Sücâî denilmiştir. 1197 (m. 1783) senesi Safer ayının onaltısında Pazartesi gecesi Kâhire’de vefât etti. Babasının yanına defnedildi.

Sücâî, doğduğu yerde ilim öğrenmeğe başladı. Babasından ve asrın büyük âlimlerinden ilim öğrendi. Abdürrahmân Cebertî’den meşhûr Hidâye kitabını ve bu kitaba Kâdı-zâde’nin yaptığı şerhi, Lukaf-ül-cevâhir, Müceyyeb, Mukantar, Şerh-i Eşkâl-it-te’sîs ve daha başka eserleri okudu. Daha babası hayatta iken ve vefâtından sonra, babasının yerine ders verdi. Asrının önde gelen âlimlerinden idi. Lügat ve fıkıh ilminde derin bilgilere sâhib idi.

Târih-i acâib-ül-âsâr fit-terâcim el-ahbâr kitabının müellifi olan Allâme Abdürrahmân Cebertî şöyle yazmaktadır “Sücâî, bizimle beraber büyük âlim Seyyid Muhammed’den Emâlî kitabından ve Buhârî’den çok ders dinledi. Ayrıca Ahmed bin Hanbel,İmâm-ı Şafiî, Mâlik bin Enes, Nâfi ve İbn-i Ömer Tarîkî ile gelen âlî rivâyetleri ve daha başka rivâyetleri dinledi.”

Kendisi şöyle anlatır: “Bir gece rü’yâmda birisinin şöyle dediğini duydum: Kim hergün; “Yâ Allah! Yâ Cebbar! Yâ Kahhâr!” mübârek lafızlarını 360 defa söylerse, tâ’ûn hastalığı ona musallat olmaz.”

Sücâî, eser yazma husûsunda çok mahir idi. Dînî ilimlere, edebiyat, tasavvuf, mantık ve astronomiye dâir birçok eseri vardır. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Ed-Dürer fî i’râb-i evâil-is-süver, 2- Şerh-u muallakât-ı İmri-ül-Kays, 3- Şerh-u lâmiyet-i Semûel, 4- Haşiyetün alâ şerh-ü-katr li İbn-i Hişâm, 5- Haşiyetün alâ şerhi İbn-i Aidi lil-elfiyeti fin-nahvi, 6- Manzümetün fil-ıstiârât, 7- Şerhün alâ delâil-il-hayrât, 8- Şerhün alâ esmâ-il-hüsnâ.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-1, sh. 154

2) Acâib-ül-âsâr cild-1, sh. 570

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 179

4) El-A’lâm cild-1, sh. 93

5) Brockelmann Sup-2, sh. 445İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SÜLEYMÂN MEHMED NAHÎFÎ

Evliyânın büyüklerinden. İsmi Süleymân bin Abdürrahmân bin Sâlih’tir. 1062 (m. 1652) senesinde doğdu. 1151 (m. 1738) senesinde İstanbul’da vefât etti. Mezârı, Topkapı dışında Maltepe caddesi üzerinde “Fransız Müslüman Mezarlığı” ismiyle bilinen mezarlığın yanındaki köşededir.

Süleymân Nahîfî’nin kimden ders aldığı bilinmemektedir. Kırk sene oruç tuttu. Devamlı Hızır (aleyhisselâm) ile görüşürdü. Kendisini setrederdi. Devamlı oruç tutup çok riyâzet çekti. Bu yüzden çok zayıfladığından veya yüksek dereceler vadisindeki kemâl-i aczinden dolayı, Nahîfî mahlasını kullandı.

Aynı zamanda iyi bir hattât olan Süleymân Nahîfî, yeniçeri ocağına yazıcı olarak girdi. 1100 (m. 1688) senesinde elçi olarak İran’a giden Kavuk Mehmed Paşa’nın yanında yazıcı olarak bulundu. İran’da iken, Nahîfî’nin Fars edebiyatındaki üstünlüğüne Acem edipleri hayran kaldılar. Daha sonra Şehîd Ali Paşa, Rikâb-ı kâim-i makam (Sadrâzam vekîli) iken, Nahîfî bir müddet onun yanında sadâret kâtibi olarak görev yaptı. Sonraları bu görevden ayrılarak bir müddet inzivâya çekildi. Bir süre çeşitli devlet görevlerinde bulunduktan sonra, 1138 (m. 1725)’de Mâliye bakanı yardımcısı oldu. Bu görevde uzun müddet kaldıktan sonra, kendi isteği ile emekliye ayrıldı.

Nahîfi çeşitli eserleri Türkçeye çevirdi. Yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Mesnevî-i şerîf tercümesi, 2- Hilyet-ül-envâr, 3- Mevlid-i Nebevî manzûmesi, 4- Kasîde-i Bürde’nin Arabî, Fârisî ve Türkçe lisânları ile tahmisi, 5- Bânet Suâd kasidesinin tahmisi, 6- Molla Câmî’nin meşhûr üç na’tının tahmisi, 7- Kasîde-i Mısriyye tercümesi ve tahmisi, 8- Ravzat-üs-safâ, 9-Zühr-ül-Âhıre, 10- Enfüs-ül-Âfak, 11-Mev’izat-ün-nüfûs, 12- Nasîhat-ül-vüzerâ, 13- Tevhîd-i Hak, 14- Mi’râciyye, 15- Fazîlet-üs-siyâm, 16- Âdâb-ı tarikat ve Kavâid-i hakîkat, 17- Mübâhase-i kaza ve kader, 18- Risâle-i Hıdriyye, 19-Risâle-i Kalemiyye, 20- Kasîde-i Lâmiyye şerhi, 21- Kasîde-i Emâliyye şerhi, 22- Mecmû’â-ı Resâil, 23- Dîvân: Nahîfî’nin dîvânı basılmıştır. Şiirleri gayet güzel yazılmıştır. Dîvânı, İbn-ül-Emîn Mahmud Kemâl Bey’in kütübhânesinde vardır.

Süleymân Nahîfî’nin daha çocukken yazdığı bir na’tı:

Bu gülşende hezâr-ı bî-nevâyım yâ Resûlallah!
Velî âsurde-i cefâyım yâ Resûlallah!

No’la olsun reva cûyende-i dâru-yı ihsânın,
Esîr-i derd-i aşkım mübtelâyım yâ Resûlallah!

Beni gencine-i fazl-ı Hudâdan behreyâb eyle,
Der-i lütfunda muhtâc-ı atayım yâ Resûlallah!

Kerem kıl lütf-u ihsânınla dilşâd eyle ben zarı
Nahifiyim kapında bir gedâyım yâ Resûlallah!

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-5, sh. 144İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SÜLEYMÂN ZÂTÎ

Anadolu evliyâsının büyüklerinden. Aslen Geliboluludur. Keşan’da ikâmet ettiğinden, Keşanlı Süleymân Zâtî diye meşhûr oldu. Doğum târihi ve yeri kesin olarak belli değildir. 1151 (m. 1738) senesinde Keşan’da vefât etti.

Süleymân Zâtî, Bursalı İsmâil Hakkı hazretlerinin talebelerindendir. Hocasından aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Ma’nevî hocası tarafından Gelibolu’ya gönderildi. Kendisi bunu şöyle anlatır: “Hocam İsmâil Hakkı hazretleri ile 1125 (m. 1713) senesi başlarında Şam’dan Üsküdar’a geldiğimizde, Tasavvuf büyüklerinin âdeti olduğu üzere, hocam bana istihâre yapmamı emir buyurdu. O gece rü’yâmda kendimi Gelibolu’daki Yazıcı-zâde Muhammed Efendi’nin mağarasına varmış gördüm. Yazıcı-zâde bana görünüp, iltifâtta bulundu. Mübârek eli ile arkamı üç defa sığadı. Elimden tutup şehrin içine götürdü. Bundan sonra yine kendimi İstanbul’da Kâsımpaşa’da gördüm. Ertesi gün hocam bana; “Akşam rü’yânda ne gördün” deyince ben ondan ayrılmamak için Gelibolu’ya gittiğimi gizledim. Sâdece Kâsımpaşa’yı gördüğümü söyledim. Sözümü bitirince bana; “Önce Gelibolu’yu görmedin mi?” buyurdu. O anda kendimi kaybettim. Kendime gelince hemen hocamın ellerine kapandım. Hocam İsmâil Hakkı hazretleri ağlayarak; “Oğlum! Çok zamandan beri Allahü teâlâya, bizim talebelerimizden birisi Gelibolu’ya gitsin ve orada Yazıcı-zâde Muhammed Efendi’nin rûhâniyetinin bereketi ile, talibleri büyüklerin yoluna da’vet etmesi için niyazda bulundum. Elhamdülillah, duâmız kabûl oldu” buyurdu. Sonra beni Gelibolu’ya gönderdi. Yola çıkmadan önce bana şu tenbîhleri yaptı: “1137 (m. 1724) senesine kadar Gelibolu şehrinden bir adım olsun dışarı çıkma. Eğer 1137 (m. 1724) senesine kadar vefât etmezsek, bize gelmen işâret olunduğu zaman, gecikmeyip, hicreti lütuf ve ihsân bilip emre itaat edesin. Bu yolun büyüklerinin gittikleri yoldan ayrılmayasın.” Daha sonra, çilemiz dolup, ziyâretlerine karar verdiğimde, hocamın vefât haberini aldım. Hasretiyle yanıp tutuştum.”

Şeyh Süleymân Zâtî’nin yazmış olduğu şiirleri tasavvufî olup, çok güzeldir, İsmâil Hakkı hazretlerinin mübârek rûhâniyetlerinden istifâde ettiği şiirlerinde açıkça görülür. Süleymân Zâtî’nin bir dîvânı ve Sevânih-un-nevâdır fî ma’rifeti anâsır isimli bir eseri vardır. Ayrıca hocası İsmâil Hakkı hazretlerinin;

“Bir elif bul mekteb-i irfanda o bâ’yı sor Kad hamide eyleyip yâ gibi ondan bâ’yı sor” ma’nâlı kasidesini de mufassal bir sûrette şerh etmiştir.

Yazmış olduğu şiirlerden ba’zıları:

Geçirme ömrünü mü’min, sakın ki, kîl-ü-kâl üzre!
Sözün ma’nâsını anla, ne yürürsün hayal üzre?

Bu dünyânın süslerine, aman aldanma ey gâfil!
Buna her kim gönül verse, geçer ömür melal üzre.

Bir dikkatli nazar etsen, bu dünyâ ehli canım,
Kazanırlar para dâim, bunlar cenk ve cidal üzre,

Bu dünyâya neler geldi, ben diyenler göçüp gitti,
Bilmeli, bu fâni mülkü, yarattı Hak zeval üzre.

Kaçarsan arkandan gelir, kovalarsan yetişemezsin,
Ki, dünyâ gölgeye benzer, denildi bu misâl üzre.

Akıllı olan bir kişi, gönül vermez bu dünyâya,
Düşkün olmaz ondan yana, bilir onu kemâl üzre.

Bir kalb dünyâya bağlansa, ibâdet zevkini duyamaz,
Onunçün Zâtî bu şi’ri getirdi hasbıhâl üzre.

* * *

Senin nûr-i cemâlindir, eden âlemleri işrâk,
Senin rûy-i visalindir, eden gönülleri müştak.

Halîl’e nâr-ı Nemrudu, gülistan eyledin amma,
Benim nâr-ı muhabbetle derûnum eyle din ihrâk.

Eğerçi Nûh’a tufandan, necât irdi cenabından,
Beni deryâ-ı aşkında, tamamen eyledin igrâk.

Nihâyetsiz rahmetinden, şifâlar verdin Eyyûb’e,
Bu bî-çâreyi eyledin, yâ Rab derd ehline ilhak.

Cemâlinin sevdasıyla, bugün bu Zâtî’yi ednâ,
Emeklemekde yolunda başı açık yalın ayak.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-3, sh. 59

2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 2224

3) Sicilli Osmânî cild-2, sh. 342

4) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 72

5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 93İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
SÜVEYDÎ

Bağdat’ta yetişen âlimlerin büyüklerinden. Şafiî mezhebi fıkıh âlimidir. İsmi, Abdullah bin Hüseyn bin Mer’î bin Nâsırüddîn el-Bağdâdî es-Süveydî el-Abbâsî’dir. Otuzuncu dedesi Abbasî halîfelerinden Ebû Ca’fer Abdullah Mensûr’dur. Künyesi Ebü’l-Berekât, lakabı ise Cemâlüddîn’dir. Süveydî-zâde diye meşhûr oldu. 1104 (m. 1692) senesinde Bağdat’ın batısında Kürh mahallesinde dünyâya geldi. 1174 (m. 1760) Senesi Şevval ayının onbirinde Cumartesi günü öğle vakti, Bağdat’ta vefât etti. Evliyânın büyüklerinden Ma’rûf-i Kerhî hazretlerinin yanında medfûndur.

Süveydî altı yaşında iken babası vefât etti. Yetim olarak büyüdü. Asrının meşhûr âlimlerinden olan Şeyh Ahmed Süveydî’nin terbiyesinde yetişti. İlk tahsiline onun yanında başladı. Onun huzûrunda ilk olarak Kur’ân-ı kerîmi okumayı öğrendi. Sonra kitabet (hattâtlık) san’atında yetişti. Bağdat’ta iken, Arab edebiyatına âit ilimleri Hüseyn bin Nûh el-Hanefî’den ve Şeyh Sultan bin Nasır el-Hâbûrî’den okudu. Sonra Musul’a gidip, orada bulunan âlimlerden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Hanefî âlimlerinden Fethullah-ı Mûsulî ve Şeyh Yâsîn Efendi’nin derslerine devam ederek, onlardan çok istifâde etti. 1157 (m. 1744) senesinde, Musul, Haleb ve Şam yolu ile Mekke-i mükerremeye, orada hac vazîfesini yaptıktan sonra, Medîne-i münevvereye gitti. Ravda-i mutahherada, hadîs kitaplarını ve bilhassa “Kütüb-i sitte”yi teberrüken kırâat eyledi. Burada bulunan birçok âlim ve fâzıl zâtların ilimlerinden çok istifâde etti. Hacdan dönüşlerinde, asrının meşhûr ve büyük âlimlerinden Abdülganî Nablüsî, İstanbullu Ali Efendi, Şeyh Ahmed bin Akîl el-Mekkî, Muhammed bin Tayyib el-Medenî, Mustafa bin Kemâlüddîn el-Bekrî gibi zâtlardan ilim ve feyz aldı. Bunların herbiri, kendisine icâzet verdiler. Haleb âlimlerinden Abdülkerîm Şerâbâtî, Şerîf Muhammed bin İbrâhim Trablusî, Şeyh Tâhâ el-Cübeyrînî, Şeyh Muhammed ez-Zümmâr, Ali Debbâğ, Şeyh Muhammed el-Mevâhibî ve Şam âlimlerinden İsmâil Aclûnî el-Cerrâhî, Şihâbüddîn Ahmed bin Ali el-Münîbî, Şeyh Sâlih bin İbrâhim, Şeyh Abdülganî es-Saydâvî gibi zâtların herbirinden icâzet aldı.

Bağdat’a dönüşünde İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin ve Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî’nin kabirleri yanında bulunan medreselerde yıllarca ders okuttu. Birçok kıymetli kitaplar yazdı.

Eserleri: 1- Enfa’ul-vesâil fî şerh-ıd-delâil: Delâil-il-hayrât kitabının şerhidir. 2- İthâf-ül-habîb alâ mugni’l-lebîb, 3- El-Cemânât, 4- El-Emsâl-üs-sâire, 5- Reşf-üd-darb Şerh-u Lâmiyet-il-Arab, 6- En Nefhat-ül-miskiyye fir-rihlet-il-mekkiyye, 7- Fetvâlar: Şafiî mezhebine dâir fetvâları toplayan bir kitaptır. 8- El-Hucec-ül-kat’ıyye: İran hükümdârlarından Nâdir Şah (1099-1160) (m. 1687-1747) İran ve Buhârâ âlimlerini toplayarak, sünnî ve şiî fırkalarından hangisinin doğru olduğunun anlaşılmasını, râfizâlerle Sünnîler arasında birbirine uymayan inanışları ortadan kaldırmak, doğru olana sarılarak, iki fırkayı birleştirmek için emretmiş ve bu iş için toplanan meclisteki iki tarafın âlimlerine, Abdullah-ı Süveydî’yi reîs (başkan) yapmıştı. Hepsinin karşısında Abdullah Efendi, ilim, akıl ve senetlerle uzun konuşmalar sonunda, râfizîleri cevapsız bırakmıştı. İki tarafın soru ve cevapları, “Hucec-ül-kat’ıyye” ismi ile bir kitap hâlinde neşredildi. Bu kitap çok kıymetlidir. Bu mecliste, râfizî âlimleri ile uzun konuşma sonunda Ehl-i sünnetin haklı olduğunu isbât etmişti. Bu husûs, Şâh’ın çok hoşuna giderek, Süveydî’yi tebrik etmiştir. “Hücec-ül-kat’ıyye” kitabının Arabî olan aslı, İstanbul’da, 1323 (m. 1905) ve 1402 (m. 1981) senesinde bastırılmıştır.

Abdullah-ı Süveydî ile İran âlimleri arasındaki toplantıdan sonra, uzun bir kâğıda Fârisî olarak bir ahidnâme (sözleşme) kaleme alındı.

Türkçesi şöyledir:

“Allahü teâlânın âdeti ve hikmeti şöyledir ki, emirlerini, yasaklarını bildirmek için, insanlara peygamberler göndermiştir. Peygamberler arasında, sıra, Peygamber-i zîşânımız (Muhammed Mustafâ) ( aleyhisselâm ) hazretlerine geldi. Peygamberlerin sonuncusu olarak, Allahü teâlânın emirlerini ve yasaklarını bildirip, vazîfesini yaptıktan sonra, vefât etti. Bundan sonra Eshâb-ı güzîn, Ebû Bekr-i Sıddîk’ın üstünlüğünü, iyiliklerini, işlerinin sâlih olduğunu düşünerek, halifeliğe en haklı olduğunda sözbirliği ederek ve birleşerek, onu seçtiler. Seçenler arasında Hazret-i Ali de vardı. Bu da, zorlanmadan, korkutulmadan, isteği ile seçti. Böylece, onun hilâfeti, Eshâb-ı Kirâmın hepsinin birleşmesi ve sözbirliği ile oldu. Onu seçen Eshâb-ı Kirâmın hepsi, âdildir. Kur’ân-ı azîm-üş-şânda; “Muhacirler ve Ensâr herkesin önünde, üstünde olanlar...” (Tövbe-100) ve “Sana ağaç altında söz veren mü’minlerden Allahü teâlâ, elbette râzı oldu” (Fetih-18) meâlindeki âyet-i kerîmeler ile medh edildiler. Bunları Fahr-i âlem de ( aleyhisselâm ); “Eshâbım gökteki yıldızlar gibidir. Hangisine uyarsanız, hidâyete kavuşursunuz!” diye övmüşlerdir.

Ebû Bekr-i Sıddîk’dan sonra, onun ta’yin buyurduğu Ömer Fârûk hazretleri halîfe oldu. Hazret-i Ali de, bunu seçenler arasında idi. Hazret-i Ömer, vefât ederken, altı kişiyi gösterdi. Bunlar kendi aralarından birini seçsin buyurdu. Bu altı kişiden biri, hazret-i Ali idi. Beşi, sözbirliği ile hazret-i Osman’ı halîfe seçti. Hazret-i Osman, kimseyi göstermeyerek şehîd olduktan sonra, bütün Eshâb sözbirliği ile, hazret-i Ali’yi halîfe seçti. Bu dördü bir arada yaşadıkları zaman, aralarında, hiçbir geçimsizlik, hiçbir çatışma olmadı. Hep, birbirlerini severler, medh ve sena ederlerdi. Hattâ, hazret-i Ali’ye, Şeyhaynı (Hazreti Ebû Bekr ile Hazreti Ömer’i) sorduklarında; “Bu iki zât, âdil ve haklı olarak seçilmiş imamlardır” buyurmuştu. Hazret-i Ebû Bekr-i Sıddîk da, halîfe olunca: “İçinizde Ali de bulunduğu hâlde, beni seçtiniz mi?” dedi.

Ey acemler! Dört halîfenin üstünlükleri ve hilâfetleri, işte bu sıra üzeredir. Her kim bunlara söğerse, kötüler, lekelemeğe dil uzatırsa, çoluk-çocukları ve kanı Şâh’a helâl olacaktır. Öyle kimseler, Allahın, meleklerin, Kitab ve peygamberlerin la’netinde olsun! 1148 (m. 1735) senesinde Megan meydanında beni şâh yaptığınız zaman, size şartlar vermiştim. Şimdi bu şartı da ekliyorum ki, ben Şeyhaynı söğmeyi ya’nî hazret-i Ebû Bekr ile hazret-i Ömer’e dil uzatmayı, onları kötülemeği yasak ediyorum. Siz de, elbette vaz geçmelisiniz! Her kim, bu çirkin, söğme işine bulaşırsa, çoluğu-çocuğu esîr edilecek, malı ve mülkü elinden alınacaktır. Kendisi de öldürülecektir. İran memleketinde önceleri, Şeyhaynı söğmek alçaklığı yoktu. Şah İsmâil Safevî ile onun yolunda giden çocukları, bu çirkin işi meydana çıkardı. Üçyüz sene kadar sürdü.”

İşte böyle hazırlanan ahidnâmeyi, ya’nî sözleşmeyi âlimlerin hepsi imzâladı ve mühürledi. Sonra Nâdir Şâh’ın bütün millete karşı çıkardığı (Fermân-ı âlî) okundu ki, Türkçesi şudur:

Fermân-ı Şâhî: Önce Allahü teâlâya sığınırım. Biliniz ki, Şah İsmâil-i Safevî, 906 (m. 1500) senesinde zuhur etti. Câhil halktan bir kısmını yanında topladı. Bu alçak dünyâyı ve nefsinin isteklerini ele geçirmek için, müslümanlar arasına fitne ve fesad soktu. Eshâb-ı Kirâmı söğmeği ve hidâyet yıldızlarına dil uzatmayı ortaya çıkardı. Böylece müslümanlar arasına büyük bir düşmanlık soktu. Münâfıklık ve saldırmak bayraklarının açılmasına sebep oldu. Öyle oldu ki, kâfirler, rahat ve korkusuz yaşıyor, müslümanlar ise, birbirlerini yiyor, birbirlerinin kanlarını, nâmûslarını telef ediyor, işte bunun için, Megan meydanındaki toplantıda, büyük-küçük hepiniz beni Şah yapmak istediğiniz zaman, bu isteğinizi kabûl edersem, siz de, Şah İsmâil zamanından beri, İran’da yerleşmiş olan bozuk inançlardan ve boş sözlerden vazgeçeceğinizi bildirmiştiniz. Kıymetli dedelerinizin mezhebi olan ve mübârek âdetlerimiz olan, dört halîfenin hak ve doğru olduğuna kalb ile inanacağınızı ve dil ile de söyleyeceğinizi, bunları, söğmekten, kötülemekten sakınacağınızı ve dördünü de seveceğinizi söz vermiştiniz. İşte bu hayırlı işi kuvvetlendirmek için, seçilmiş âlimlerden, dînine bağlı yüksek zâtlardan soruşturdum. Hepsi dedi ki, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) Hak yoluna çağırdığı günden beri, Sahâbe-i râşidîn olan dört halîfenin (r.anhüm) herbiri, dîn-i mübînin yayılması için, canlarını ve mallarını feda ettiler ve bu uğurda, çoluk-çocuklarından, amca ve dayılarından ayrıldılar, her söze, iftiraya ve oka katlandılar. Bundan dolayı, Resûlullah efendimiz hazretlerinin ( aleyhisselâm ) husûsî sohbetleri ile şereflendiler. Böylece; “Muhacirlerden ve Ensârdan, ileri olanlar...” (Tevbe-100) meâlindeki âyet-i kerîme ile medh ve senaya kavuştular. İyilerin efendisi vefât ettikten sonra ümmetin işlerini gören Eshâb-ı Kirâmın büyüklerinin sözbirliği ile, hilâfete, birinci halîfe, mağara arkadaşı Ebû Bekr-i Sıddîk ( radıyallahü anh ) getirildi. Bundan sonra, halîfenin ta’yin ve Eshâb-ı Kirâmın kabûl etmesi ile hazret-i Ömer Fârûk ( radıyallahü anh ) ve ondan sonra, altı kişi arasından ve sözbirliği ile, Zinnûreyn Osman bin Affân ( radıyallahü anh ) ve bundan sonra, Allahın arslanı, şaşılacak şeylerin hazînesi, emîr-ül-mü’minîn Ali İbni Ebî Tâlib “kerremallahü vecheh” halîfe oldu. Bu dört halîfeden herbiri, kendi hilâfetleri zamanında, birbirleri ile uygun ve her türlü ayrılık lekesinden temiz idi. Kardeşlik ve birlik üzere idiler. Herbiri, İslâm memleketlerini şirkden ve müşriklerin kininden korudular. Bu dört halîfeden sonra, müslümanlar îmân ve i’tikâdda birlik idi. Her ne kadar, zaman ve asırlar geçmesi ile, İslâm âlimlerinin oruç, hac, zekât ve başka yapılacak işlerde (ictihâd) ayrılıkları oldu ise de, inanılacak şeylerde, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ve O’nun Eshâbını sevmekte ve hepsini hâlis olarak tanımakda hiçbir kusur, noksanlık bozukluk ve gevşeklik olmadı. Şah İsmâil’in ortaya çıkmasına kadar bütün İslâm memleketleri, böyle saf ve temiz idi. Sizler selim aklınızla ve temiz kalblerinizin irşâdı ile, sonradan çıkarılan Eshâb-ı Kirâmı söğmek yolunu, çok şükür bıraktınız. Dîn-i İslâm sarayının dört temel direği olan döt halîfenin sevgisi ile kalblerinizi süslediniz. Bunun için, ben de, bu söz verdiğimiz beş karârımızı, gökler gibi yüksek, karaların ve denizlerin hakanı, Haremeyn-i şerîfeynin hizmetçisi, yeryüzünün ikinci Zülkarneyn’i, büyük İslâm pâdişâhı, kardeşimiz, Rûm memleketlerinin sultânına bildirmeyi söz veriyorum. Bu işi arzumuza uygun olarak bitirelim. Bu yazdıklarımız, Allahü teâlânın yardımı ile, çabuk meydana çıksın!” Şimdi bu hayırlı işi kuvvetlendirmek için, allâme-i ulemâ (Molla Ali Ekber) molla başı ve başka yüksek âlimlerimiz bir tezkire yazdılar. Böylece bütün şüphe perdelerini yırttılar. İyice anlaşıldı ki, bütün bu iftiralar, bid’atler ve ayrılıklar, Şah İsmâil’in çıkardığı fitnelerden doğmuştur. Yoksa ondan önceki zamanların hiçbirinde ve İslâmın başlangıcında, bütün müslümanların îmânları, düşünceleri tek bir yolda idi. Bunun için, Allahü teâlânın yardımı ile ve O’nun kalblerimize sunması ile, bu şerefli ve yüksek kararı almış bulunuyoruz. İslâmiyetin başlangıcından, tâ Şah İsmâil’in çıkmasına kadar bütün müslümanlar, Hulefâ-i râşidîni hak, doğru halîfe bilirdi. Herbirini haklı olarak halîfe oldu bilirlerdi. Bunları söğmekten, kötülemekten çekinirlerdi. Hatîb efendiler ve büyük vâ’izler, minberlerde ve derslerde, bu halîfelerin iyiliklerini, güzel hâllerini, üstünlüklerini söylerlerdi. Mübârek isimlerini söylerken ve yazarlarken “radıyallahü anhüm” derlerdi. Derin âlim ve üstünlerin özü Mirzâ Muhammed Ali hazretlerine emir eyledim ki, bu Fermân-ı hümâyûnumuzu, bütün İran şehirlerine yaysın. Milletim de işitsin ve kabûl eylesin! Buna uymamak, karşı gelmek, Allahü teâlânın azâbına, gazâbına sebep olacaktır. Böyle bileler.

Abdullah Süveydî (r.aleyh) şöyle anlatır: Bu ferman okunup, anlaşıldıktan sonra, Şâh’ın huzûruna kabûl olundum. Çok iltifâta kavuştum. Nâdir Şah, bu başarıdan çok sevindi ve çok teşekkür etti. Cum’a namazının Kûfe Câmii’nde sahîh olarak kılınmasını emir buyurdu. İ’timâdüddevle’ye dedim ki: “Bu namaz sahîh olmaz. Çünkü Şafiî mezhebine göre şehir halkından kırk kişinin namazda bulunması lâzımdır. İ’timâdüddevle, yalnız hutbeyi dinlemek için çağrıldığını söyledi. Câmi’ye geldim. Beşbin kadar âlim, me’mûr vardı. Minber üzerinde şâhın imâmı olan Ali Meded vardı. O sırada, Molla başı ile Kerbelâ âlimleri konuşarak, Ali Meded minberden indirildi. Yerine, Kerbelâ âlimlerinden biri çıktı. Hamd ve salevâttan sonra, dört halîfenin ismini söyleyip, herbirine “radıyallahu anh” dedi ise de, hazret-i Ömer’e gelince Arabîyi iyi bildiği hâlde, Ömer ismini münsarif olarak okudu. (Ya’nî “Ömer’e” yerine “Ömer’i” dedi). Böylece, bu ismi gayr-i münsarif kılan (adl) ve (ma’rifeti) hazret-i Ömer’den ayırmış oldu. Bunda bir hile olduğu anlaşılıyordu. Nâdir Şâh’ın emri ile, önce halîfe-i müslimîn olan Mahmûd Hân bin Mustafa Hân hazretlerinin, bundan sonra Nâdir Şâh’ın şevket ve saadetlerine duâ edildi. Birinci rek’ atda, Cum’a sûresi okundu. Namazdan sonra, Nâdir Şâh’dan izin alınarak Bağdat’a döndüm. Olanı, biteni, Vâli Ahmed Paşa’ya anlattım. İki fırkanın birbirine verdiği i’timâdnâmenin sûreti ile Şah tarafından acem milletine yayılan Fermân-ı Şâhî’nin bir örneğini takdim eyledim. Bunlar ve olan bitenlerin açıklanması, İstanbul’a gönderilerek halîfeye arz olundu. Bu âciz hakkında, taraf-ı hilâfet-i âliyyeden in’âmlar, ihsânlar o kadar çok oldu ki, üzerime ölünceye kadar farz olan hayr duâları edadan âciz bulunduğumu i’tirâf ederim.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 48

2) Silk-üd-dürer cild-3, sh. 84

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 483

4) El-A’lâm cild-4, sh. 80

5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1070

6) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 16, 17, 125, 509, cild-2, sh. 286

7) Hak Sözün Vesîkaları sh. 5, 6, 42, 43, 44, 45,İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞAH VELİYYULLAH-I DEHLEVÎ

Hindistan’da yetişen tefsîr, hadîs, kelâm, tasavvuf ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Ahmed bin Abdürrahîm bin Vecîhüddîn olup, künyesi Ebü’l-Feyyâz, Ebû Abdullah ve Ebû Abdül’azîz’dir. Soyu, baba tarafından Hazreti Ömer’e, anne tarafından ise Hazreti Hüseyn’e ulaşır. Lakabı Kutbüddîn, Şah Veliyyullah ve Şah Sâhib, nisbesi ise Hindi, Dehlevî ve Fârûkî’dir. Daha çok Şah Veliyyullah Ahmed Sâhib-i Dehlevî diye tanınır. 1114 (m. 1702) senesi Şevval ayında Hindistan’ın Delhi şehrinde doğdu. 1176 (m. 1762) senesi Muharrem ayının yirmidokuzuncu günü öğleden sonra orada vefât etti. Şehrin dışında, bugün mehdiyân diye bilinen yerde, babasının yanında medfûndur. Kabri belli olup, ziyâret edilmektedir. Doğum ve vefât târihleri, 1110 (m. 1699) 1180 (m. 1766) olarak da rivâyet edilmiştir.

Şah Veliyyullah-ı Dehlevî’nin babası Şeyh Safiyyullah Abdürrahîm, Gürgâniyye Devleti’nin en büyük hükümdârı olan Âlemgîr Şah’ın hazırlattığı “Fetâvây-ı Âlemgirî”nin tashîh hey’eti a’zâlarından idi. Zamanının ulemâsı tarafından hürmet edilen, tasavvufta yüksek dereceler sahibi bir zât idi. Bu zâta rü’yâsında, Hindistan evliyâsının büyüklerinden Kutbüddîn Ahmed Bahtiyar Kâkî el-Uşî hazretleri görünüp bir oğlu olacağını, Allahü teâlânın dinine hizmet edeceğini ve ona kendi ismini vermesini bildirdi. Şeyh Abdürrahîm, başka bir rü’yâda gösterilen bir işâret üzerine de, zamanın ulemâsından Şeyh Muhammed isminde bir zâtın kızı ile evlendi. Bu hanımından Şah Veliyyullah doğdu. Onun doğduğunda, babasının, rü’yâsında Kutbüddîn-i Bahtiyar hazretlerini göreli çok zaman olmuştu ve babası bu rü’yâyı unutmuştu. Oğlu dünyâya gelince ona Veliyyullah ismini verdi. Bir müddet sonra o rü’yâyı hatırladı ve oğluna; “Kudbüddîn Ahmed” diye ikinci bir isim verdi.

O doğduğu sırada birçok kimseler Delhi’de Şeyh Safiyyullah’ın evinde bir çocuğun doğduğuna, bunun Allahü teâlânın dinine çok hizmet edeceğine dâir işâretler gördüler.

Şah Veliyyullah gün geçtikçe serpilip büyüdü. Çocukluğu bile diğer çocuklardan farklıydı. Oynamasında, gülmesinde, yiyip içmesinde bir başkalık vardı. Zekâ ve hafızası, edeb ve hayası fevkalâde idi. Birgün bahçede akranı olan çocuklarla oynayıp eve dönmüştü. Babası yanına çağırıp; “Evlâdım! Bu günden i’tibâren öyle şeylerle meşgûl ol ki, bu meşgûliyetten eline geçen şey yanında kalsın. Bunlar da, okumak, yazmak, ibâdet gibi şeylerdir” dedi.

Babasının sözlerini dikkatle ve can kulağıyla dinleyen Şah Veliyyullah; o zamana kadar geçen vakitlerine eyvâhlar edip, o günden sonra bir daha oyun oynamadı. Daha beş yaşındayken babasından Kur’ân-ı kerîmi okumayı öğrenip, temel din bilgilerini de ta’lim eyledi. Yedi yaşında ana dili olan Fârisîyi okuyup yazmayı öğrendi. On yaşında iken Arabî lisânının gramer bilgilerinde Molla Câmî’nin eserini okuyacak seviyeye geldi. Babasının nezâretinde, hadîs ilminde; Mişkât, Sahîh-i Buhârî, Şemâil-i şerîf kitaplarını okudu. Tefsîr ilminde; Şerh-i Vikâye’yi, usûl-i fıkıh ilminde; Hüsâmî, Tevdîh ve Telvîh kitaplarını okudu. Kelâm ilminde; Şerh-i Akâid, Şerh-i Hayâlî ve Şerh-i Mevâkıf ve diğer eserleri, mantık ilminde; Şerh-i Şemsiyye, tasavvuf ilminde; Avârif-ül-Meârif ve Resâil-i Nakşibendiyye’yi okudu. Nahiv ilminde, Molla Câmî’yi ve me’ânî ilminde, Mutavvel ve Muhtasar-ül-me’ânî adlı eserleri okudu. İlm-i hey’et (astronomi), hesab (aritmetik) ilimlerine âit çeşitli kitapları ve tıb ilminde El-Mu’cez fit-tıb adlı kitabı okudu. İlmin her dalında geniş araştırmalar ve incelemeler yaptı. Dört hak mezhebin fıkıh kitaplarını ta’lim edip, inceliklerine vâkıf oldu. Onbeş yaşına geldiğinde, zamanında okutulan zâhirî ilimlerdeki tahsilini tamamlayıp kemâle gelmişti. Şâh-ı Nakşibend Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin yolunda mübârek bir kimse olan babasından feyz alarak, batınî hazînelere de kavuştu. Son olarak okuduğu Beydâvî tefsîrini tamamlayınca babası, ulemâ ve sâlihlerin fakir ve zenginlerin iştirâk ettiği bir yemekte, Şah Veliyyullah-ı Dehlevî hazretlerine icâzet verip, başına da âlimlere mahsûs sarığı giydirdi.

Bundan sonra üç sene daha babasının nezâretinde nefsini terbiye edip, evliyâlık yolunda ilerlemeye gayret etti. Onsekiz yaşında iken bahası Şeyh Abdürrahîm hastalandı. Zâhirî ve batını ilimlerde kemâle gelen oğlu Şah Veliyyullah’ı kendi yerine geçirip, talebelere ilim öğretmek ve hak yolu bildirmek ile vazîfelendirdi. Çok geçmeden de 1131 (m. 1719) senesinde vefât etti. Muhterem babasının vefâtından sonra, onun kürsisinden onbir sene zâhirî ve bâtınî ilimleri öğreten Şah Veliyyullah-ı Dehlevî’ hazretlerinin ilmî şöhreti her tarafa yayıldı. Her beldeden akın alan talebeler geldi. Ona gelenler, arzuladıklarına kavuşup memleketlerine geri döndüler. Bu arada kendisi, durmadan okuyor, araştırıyor, inceliyordu. Dört mezhebin hükümlerindeki delîllerini tek tek araştırıp tahkîk etti. Bunların neticesinde Hanefî, Hanbelî, Mâlikî ve Şafiî mezhebi İmâm ve âlimlerinin yüksekliklerini, çalışmalarını, gayretlerini daha iyi anladı.

Her ilimde söz sâhibi olduğu hâlde, yine de başka ilim sahiplerinden birşeyler öğrenmeye gayret eden Şah Veliyyullah-ı Dehlevî, hem hac farizasını îfâ etmek, hem de Haremeyn ulemâsının ilminden istifâde etmek maksadıyla, 1143 (m. 1730) senesinde Mekke-i mükerremeye gitti. Hac vazîfesini îfâ edip, dünyânın her tarafından oraya gelen Allah dostları ile de görüştü. İlim sahiplerinin ilminden istifâde etti. Medîne-i münevverede bir sene kadar kaldı. Ders verip ilim öğrendi. Muhammed Efdal Hâcı Siyâl-kûti, Ebû Tâhir Muhammed Medenî, Şeyh Vefdullah bin Süleymân Magribî, Mekke müftîsi Tâcüddîn Kal’i Hanefî, Şeyh Senâvî, Şeyh Kaşşâşî, Abdullah bin Sâlim Basrî, Hasen Acemî, Îsâ Ca’feri, Seyyid Abdürrahmân İdrîsî ve Şemseddîn Muhammed bin A’lâ Bâbilî gibi âlimlerden ilim öğrenip icâzet aldı. Bilhassa Ebû Tâhir Kürdî Medenî’nin ilim ve feyzinden çok istifâde etti. Tekrar hac ettikten sonra, 1145 (m. 1732) senesinde Hindistan’a döndü. Bu sırada Hindistan’da herşey karmakarışıktı. Siyâsi iktidar düzensiz ve kudretsizdi. İnsanlardan bir kısmı cahilliklerinden hindu ve diğer kâfirleri taklit eder olmuş, bir kısım müslümanlar da bid’at ehli kimselerin hâl ve hareketlerine kapılmışlardı. İlmin yerini cehâlet, faziletin yerini ise denâet (alçaklık) almıştı. Kötü din adamları ortalığı fitneye boğmuş, sâlih müslümanlar kıyıda köşede kalmışlardı. İşte böyle bir zamanda Hindistan’a dönen Şah Veliyyullah-ı Dehlevî hazretleri, Eski Delhi’de kına satıcılarının bulunduğu Mehendiyen Çarşısı civarında babasından kalan eve yerleşti. O mütevâzî evinde ders vermeye başladı. İlme susayanlar, akın akın gelip onun gönüllere ferahlık veren derslerinden, ilim deryasından istifâde ettiler. Şah Veliyyullah-ı Dehlevî hazretlerinin ilim ve feyzinin üstünlüğü bütün beldeye yayıldı. O mütevâzî ev, talebeye kâfi gelmez oldu. Zamanın Gürgâniyye Devleti hükümdârı Sultan Muhammed, Şah Veliyyullah hazretleri için bir medrese yaptırdı. 1274 (m. 1857) senesinde İngilizlerin işgaline kadar bu medresede ilim öğretildi. İnsanlığın ve İslâmiyetin en büyük düşmanı olan İngilizler, yıllarca insanlara ilim ve feyz saçan bu mümtaz mekânı yakıp yıktılar, târihe geçen zulümlerine bir yenisini daha eklediler.

Şah Veliyyullah-ı Dehlevî (rahmetullahi aleyh), istikbâlin en büyük ilim merkezlerinden biri olacak olan bu medresede ilim ve feyz saçmaya başladı. Çok kimse kendisinden istifâde etti. Talebesinin adedi, bilinmemektedir. Talebelerinin hepsine temel bilgileri öğrettikten sonra, herbirini kabiliyetli olduğu ilimde yetiştirdi. Yetişen talebelerini memleketin çeşitli yerlerine gönderdi. Medresesindeki talebelerini kendi yetiştirdiği mütehassıs âlimlerin ellerine tevdî etti. Kendisi daha çok, kitap yazmak, ibâdet etmek, müşltil mes’eleleri halletmekle meşgûl oldu. Kendisini ilme öyle verirdi ki, sabah namazını müteakip çalışmaya başlar, uzun zaman devam eder, yemek yemek bile hatırına gelmezdi. Namaz hâricinde bütün dikkatini çalışmaya verirdi. Allahü teâlânın kelâmı olan Kur’ân-ı kerîmi tilâvet ederken, tam bir edeb ve dikkat üzere bulunur, Resûlullah efendimizin mübârek hadîs-i şerîflerini mütâlâa ederken bambaşka bir şekil alırdı. Bilmeyen biri görse onun hâline acırdı. Allahü teâlâ, onun Kur’ân-ı kerîme ve hadîs-i şerîflere gösterdiği edeb ve hürmetin bereketine, kendisine yüksek dereceler ihsân etti. Fârisî olarak kısa ve özlü bir tefsîr yazdı. İlim sahibi olup, tefsîr okuyabilecek seviyeye gelen talebelerine ta’lîm ettirdi. Tefsîr okuyabilecek seviyeye gelmeyenlerin bu pek kıymetli eserden fayda yerine zarar görebileceklerini anlatırdı. Bilhassa hadîs-i şerîf ilminde çok ilerleyen Şah Veliyyullah-ı Dehlevî hazretleri, kendisi de tasavvufta yüksek derecelere erişmiş olmasına rağmen; “Allahü teâlâ, bize sahih keşfler ihsân eyledi. Bu zamanda, hiçbir yerde Mirzâ Cân-ı Cânân’ın benzeri yoktur. Makamlarda ilerlemek isteyen onun hizmetine gelsin!” buyururlar ve talebelerden istidat ve istekli olanları Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine gönderirlerdi. Ayrıca Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine yazdıkları mektûplarında; “Allahü teâlâ faziletlerin tecellî yeri olan sizlere uzun zaman selâmet versin ve bütün müslümanları bereketlerinize kavuştursun!” diye yazardı. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri de; “Şah Veliyyullah derin hadîs âlimidir. Ma’rifet esrârının tahkîkinde ve ilmin inceliklerini bildirmekte, yeni bir çığır açmıştır. Bütün bu bilgileri ve üstünlükleri ile birlikte doğru yolun âlimlerindendir” buyurur, talebelerinden istidatlı ve istekli olanları Şah Veliyyullah’a (rahmetullahi aleyh) gönderirlerdi.

Bütün ilimlerde söz sahibi olan, fakat ba’zı ilimlerde daha fazla mütehassıs olan Şah Veliyyullah-ı Dehlevî (r.aleyh), Kur’ân-ı kerîmin kırâati ve nüzûlü, tefsîr, hadîs, fıkıh, siyer, tasavvuf bilgileri gibi ilim dallarında pek kıymetli olan ikiyüz civârında eser kaleme aldı. Otuzyedi-otuzsekiz senelik bir zaman zarfında yazılan bu kıymetli eserlerden bir kısmı kütüphânelerde mevcût olup, bir kısmının ise sâdece isimleri eserlerde zikredilmektedir. Hindistan’ı İngilizlerin yağmalaması esnasında yok olduğu tahmin edilen bu kıymetli eserlerden mevcût olanların çoğu defalarca basılmış, insanlar bunlardan istifâde etmişlerdir. Şah Veliyyullah-ı Dehlevî’nin; Şah Abdül’azîz Sâhib, Şah Refi’uddîn Sâhib, Şah Abdülkâdir Sâhib ve Şah Abdülganî Sâhib isimlerinde dört oğlu olup, hepsi de fazilet ve kemâl sahibi, olgun ve yüksek zâtlar idiler.

Arabî ve Fârisî lisânlarında güzel eserler verdiği gibi, şiirler de yazan Şah Veliyyullah’ın eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Feth-ür-Rahmân fî tefsîr-il-Kur’ân: Fârisî olarak yazılan ilk Kur’ân-ı kerîm tefsîridir. 2-El-Fevz-ül-kebîr fî usûl-it-tefsîr, 3-El-İ’tikâd-üs-sahîh. 4- Te’vîl-ül-ehâdîs fî rümûz-i kısâs-ül-Enbiyâ, 5- El-Müsevvâ min-el-Muvattâ’, 6-El-Mûsâffâ fî şerh-i Muvattâ’, 7- Şerh-i terâcîm-i ebvâb-i Sahîh-i Buhârî, 8- Huccetullah-il-bâliga, 9- İzâlet-ül-hafâ an hilâfet-il-hulefâ, 10-El-Büdûr-ül-bâziga, 11-Et-Tefhimât-ül-ilâhiyye, 12-El-Hayr-ül-kesîr, 13-Füyûz-ul-Haremeyn, 14-Ikd-ül-ceyyid fî beyân-ı ahkâm-il-ictihâd vet-taklîd, 15- El-Belâg-ül-müsîn, 16- Es-Sâf fî beyân-il-ihtilâf, 17-Kurret-ül-ayneyn fî tafdil-iş-Şeyhayn, 18-Ed-Dürr-üs-semîn fî mübâşşerât-in-nebiyy-il-emîn, 19- Heme’ât, 20- Eltâf-ül-kuds, 21- El-Kayl-ül-cemîl fî beyân-ı sevâ-is-sebîl, 22-Enfâs-ül-â’rifîn, 23-İnsan-ül-ayn fî meşâyih-il-Haremeyn, 24- El-İntibâh, 25- Kırk hadîs, 26- El-makâlet-ül-vad’iyye fi-nasîhati vel-vasiyye, 27- El-İnsâf fî sebeb-il-ihtilâf. Şah Veliyyullah-ı Dehlevî’nin, mezhepsiz, sapık kimselere cevap veren; “El-İnsâf fî beyân-ı sebeb-il-ihtilâf’ ve “Ikd-ül-ceyyid” adlı eserleri İstanbul’da Hakîkat Kitabevi tarafından bastırılarak bütün dünyâya dağıtılmaktadır.Şah Veliyyullah hazretlerinin eserlerinde, her müslümanın mutlaka dört hak mezhepten birine tâbi olması gerektiğine ve Ehl-i sünnet âlimlerinin üstünlüklerine dâir yazdıklarından ba’zıları aşağıdadır:

Ehl-i sünnet âlimlerine olan saygısını anlatmak için, yazdığı “İzâlet-ül-hafâ” kitabının ikinci cildinin 377. sahifesinde buyuruyor ki: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Fâris’den (ya’nî İran’dan) büyük âlimler hâsıl olacaktır.” Buhârî, Müslim, Tirmizî, Ebû Dâvûd, Nesâî, İbn-i Mâce, Dârimî, Dâre-Kutnî, Hâkim ve Beyhekî ve daha nice büyük hadîs âlimleri hep Fâris’de yetiştikleri gibi, Ebü’t-Tayyib Kâdı Tâhir Taberî, Ebû Hâmid İsferâînî, Ebû İshâk-ı Şirâzî ve Abdullah bin Yûsuf Cüveynî ve oğlu, İmâm-ül-Haremeyn Abdülmelik bin Abdullah Cüveynî ve İmâm-ı Muhammed Gazâlî gibi fıkıh âlimleri Fâris’de yetişmişlerdir. Hattâ İmâm-ı Ebû Hanîfe ile Mâverâünnehr ve Horasan’daki talebeleri de Fâris âlimleridir ve bu hadîs-i şerîfteki müjdeye dâhildirler. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Her yüz senede bir müceddid hâsıl olacaktır” buyurdu. Buyurduğu gibi her yüz senede bir müceddid hâsıl olup, dîni kuvvetlendirdiler. Birinci yüzyılda, Ömer bin Abdülazîz, meliklerin, zulmlerini kaldırıp, adâletin esâslarını kurdu. İkinci yüzyılda İmâm-ı Şafiî îmân bilgilerini açıkladı ve fıkıh bilgilerini ayırdı. Üçüncü yüzyılda Ebü’l-Hasen-i Eş’arî, Ehl-i sünnet bilgilerini şekillendirdi ve bid’at sahiplerini susturdu. Dördüncü asırda Hâkim, Beyhekî ve benzerleri, hadîs ilminin temellerini kurdular. Ebû Hâmid ve benzerleri de fıkıh bilgilerini yaydılar. Beşinci asırda İmâm-ı Gazâli yeni bir çığır açıp, fıkıh, tasavvuf ve kelâm bilgilerinin başka başka şeyler olmadıklarını bildirdi. Altıncı asırda, İmâm-ı Fahrüddîn-i Râzî, kelâm bilgilerini yaydı. İmâm-ı Nevevî de fıkıh bilgilerini yaydı. Böylece zamanımıza gelinceye kadar her asırda bir müceddid gelerek dîni kuvvetlendirdi. Yukarıdaki hadîs-i şerîfi ve benzerlerini, olacak şeyleri haber veren mu’cizedir diyerek geçmemelidir. Bildirilen şeylerin ehemmiyetini ve kıymetlerini de anlamalıdır.”

Şah Veliyyullah-ı Dehlevî, “El-İntibâh” kitabının üçüncü kısmında diyor ki:

“İslâmın emirlerinden biri “Ahkâm-ı ilâhî”yi öğrenmektir. Ahkâm-ı İlâhiyyeyi bildiren ilme “Fıkıh” ilmi denir. Fıkıh âlimlerine “Fukahâ” denir. Fıkıh ilmi, fukahânın, ya’nî hakîkî İslâm âlimlerinin sırf Allah rızâsı için yazdıkları, ilmihâl kitaplarından öğrenilir.”

Yine Şah Veliyyullah-ı Dehlevî hazretleri, “Ikd-ül-ceyyid” kitabında diyor ki: “Dört mezhebden birine uymak lâzımdır. Bunlardan ayrılmanın zararları çoktur. Bunu çeşitli yollarla isbât ederim. Bugün dört mezhebden (Hanefî, Şafiî, Mâlikî ve Hanbelî) başka doğru mezheb yoktur. İmâmiyye ve Zeydiyye fırkaları bozuktur. Bid’at üzeredirler. Bunlara güvenilmez. Dört mezhebden ayrılmak, Sivâd-i a’zamdan ya’nî çoğunun bildirdiği Ehl-i sünnet yolundan ayrılmaktır.”

Diğer Ehl-i sünnet âlimleri gibi, Şah Veliyyullah hazretleri de, Resûlullah efendimizin ve Eshâb-ı Kirâm efendilerimizin tam bir âşığı idi. Ehl-i sünnetin temeli olan; “Eshâb-ı Kirâmın istisnasız hepsini sevip, hürmet etmek, dil uzatmaktan kaçınmak” i’tikâdı üzere, o büyüklerin hepsini çok severdi. Bunlar arasında ayırım yapanları, o büyüklere dil uzatanları hiç sevmezdi. Böyle sapık kimselerin doğruyu öğrenmeleri ve doğru yoldaki müslümanların da sapıkların yaldızlı sözlerine kanmamaları için, Eshâb-ı Kirâm içinde en yüksek olan hazret-i Ebû Bekr ve Hazret-i Ömer’in (r.anhümâ) faziletlerini bildirmek üzere “Kurret-ül-ayneyn fî tafdîl-iş-Şeyhayn” isminde bir kitap yazdı. Hindistan ve Pakistan’da defalarca basılan bu kıymetli eser; “Müslümanların iki gözbebeği” adıyla ve özetlenerek Türkçeye de tercüme edilmiş ve Hakîkat Kitabevi tarafından İstanbul’da, “Eshâb-ı Kirâm” kitabının içinde bastırılmıştır. Şah Veliyyullah-ı Dehlevî hazretleri, bu eserinde buyurdu ki:

“Şeyhayn, ya’nî Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer, Eshâb-ı Kirâmın en üstünleridir. Zamanımızda bid’at sahipleri, ya’nî sapıklar çoğaldığı için, bu üstünlükte şüpheler hâsıl olmağa başladı. Hattâ, Selef-i sâlihînin doğru inanışları unutuluyor. Hâlbuki, Şeyhayn’ın üstünlüğü, hem akıl ile, hem de nakil yolu ile meydanda olan bir gerçektir. Nakil üç yoldan gelmektedir. Allahü teâlâ, sevgili Peygamberine mü’min ve sâlih halîfeler vereceğini, dînini bunlarla kuvvetlendireceğini, Nûr sûresinin 55. âyetinde va’d buyurdu. Resûlullahın gördüğü ve Eshâb-ı Kirâmın görüp Resûlullahın açıklamış olduğu rü’yâlar da bunu bildirmiştir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) kendinden sonra, Şeyhayn’ın halîfe olacaklarını, hem açık olarak, hem de işâret ederek, çok bildirmiştir. Hak halîfe olduklarını’bildiren bu vesîkalar, tevâtür yolu ile bizlere gelmiştir. O hâlde Şeyhayn, müslümanların en üstünleridir.

Tirmizî’nin ve Hâkim’in bildirdikleri hadîs-i şerîfde; “Benden sonra, Ebû Bekr’e ve Ömer’e iktidâ ediniz!” buyuruldu. Bu hadîs-i şerîfi, Huzeyfe ve İbn-i Mes’ûd haber verdiler. Hâkim’in kitabında, Enes bin Mâlik diyor ki; “Benî Mustalak kabilesi, beni, Resûlullaha gönderdi. “Senden sonra, zekâtlarımızı kime vereceğiz diye sor” dediler. Gelip sordum. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ebû Bekr’e veriniz!” buyurdu. Tekrar gönderdiler. Gelip; “Ebû Bekr’den sonra kime verelim” dediklerini söyledim. “Ömer’e!” buyurdu. Bir daha gelip; “Ömer’den sonra kime verelim” dediklerini söyledim. “Osman’a!” buyurdu.

Resûlullah ( aleyhisselâm ) son hastalığında kendi yerine Hazreti Ebû Bekr’i İmâm yaptı. Başkasının İmâm olmasını açıkça reddeyledi. Eshâbın büyüklerinden Hazreti Ömer ve Hazreti Ali, Ebû Bekr’in halîfe olacağını buradan da anladılar. Eshâb-ı Kirâmdan hiçbiri buna karşı olmadı. Buhârî’de diyor ki: “Resûlullahın emri ile, Ebû Bekr-i Sıddîk, Eshâb-ı Kirâma sabah namazı kıldırıyordu. Resûlullah, ansızın oda kapısının perdesini aralayıp, Eshâbını namazda görünce tebessüm eyledi. Ebû Bekr-i Sıddîk, Resûlullahı namaz kıldırmağa geliyor sanarak geri çekildi. Eshâb-ı Kirâm da, anlayarak sevindiler. Mübârek eli ile işâret ederek “Namazınızı tamamlayınız!” buyurdu. Perdeyi indirdi. O gün vefât etti.”

Hadîs âlimleri sözbirliği ile bildiriyorlar ki: Bir kadın, Resûlullahdan birşey sordu. “Sonra gel, sor!” buyurdu. Yâ Resûlallah! Gelince, seni bulamazsam ne yaparım” deyince; “Gelincebeni bulamazsan, Ebû Bekr’e sor!” buyurdu.

Hâkim’in kitabında Hazreti Ali’nin bildirdiği hadîs-i şerîfde; “Allahü teâlâ, Ebû Bekr’e çok rahmet eylesin! Bana kızını verdi. Hicrette beni Medine’ye götürdü” buyuruldu. Eshâb-ı Kirâmdan Nizâl bin Sebre ( radıyallahü anh ) diyor ki; “Hazreti Ali’ye neş’eli bir zamanında, kimleri arkadaş edindin diye suâl eyledim. “Resûlullahın Eshâbının hepsi benim arkadaşlarımdır” buyurdu. “Ebû Bekr için ne dersin!” dedim. “O öyle bir insandır ki, Allahü teâlâ Cebrâil (aleyhisselâm) vâsıtası ile ve peygamberi Muhammed aleyhisselâm vâsıtası ile ona Sıddîk ismini vermiştir” buyurdu.Sa’îd bin Müseyyeb diyor ki: “Ebû Bekr-i Sıddîk, Resûlullahın veziri idi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) bütün işlerinde onun ile meşveret ederdi. İslâmda Resûlullahın ikincisi idi. Mağarada Resûlullahın ikincisi idi. Bedr gazâsında, çardak altında Resûlullahın ikincisi idi. Kabirde de Resûlullahın ikincisi oldu. Resûlullah, hiç kimseyi onun önüne geçirmez idi.”

Abdürrahmân bin Ganem’in bildirdiği hadîs-i şerîfde; Resûlullah ( aleyhisselâm ) Hazreti Ebû Bekr’e ve Hazreti Ömer’e; “İkinizin sözbirliği ettiğiniz hiçbir işte sizden ayrılmam” buyurdu.

Allahü teâlâ, İslâm dînini hazret-i Ömer ile kuvvetlendirdi. Tirmizî, Ebû Dâvûd ve Hâkim’in bildirdikleri hadîs-i ışerîfde; “Allahü teâlâ, hakkı Ömer’in diline ve kalbine yerleştirmiştir” buyurdu. Buhârî’nin ve Müslim’in bildirdikleri hadîs-i şerîfde; “Şeytan, Ömer’in gölgesinden kaçar” buyuruldu. Buhârî’nin ve Müslim’in bildirdikleri hadîs-i şerîfde; “Mi’râcda, Ömer’e verilecek olan köşkü gördüm” buyuruldu. Makâm-ı İbrâhim, kadınların örtünmesi ve Bedr gazâsında alınan esîrler için, Allahü teâlâ Hazreti Ömer’in sözüne uygun âyet-i kerîme göndermişir. Hâkim’in bildirdiği hadîs-i şerîfde; “Allahü teâlâ kıyâmet günü evvelâ Ömer’e selâm verecektir” buyuruldu. Ebû Sa’îd-i Hudrî’nin bildirdiği hadîs-i şerîfde; “Cennette ümmetim arasında derecesi en yüksek olan budur” buyurarak, Ömer’i gösterdi. Hazreti Ömer, umre yapmak için Resûlullahdan izin isteyince, izin verdi ve “Ey kardeşim, duâ ederken bizi unutma!” buyurdu. Abdullah İbni Abbâs’ın bildirdiği hadîs-i şerîfde; “Ömer îmân ettiği gün, Cebrâil aleyhisselâm geldi ve melekler birbirlerine Ömer’in müslüman olduğunu müjdelediler” buyurdu. Tirmizî’de yazılı Akabe bin Âmir’in bildirdiği hadîs-i şerîfde; “Benden sonra peygamber gelseydi, Ömer bin Hattâb peygamber olurdu” buyuruldu. Tirmizî’de yazılı hadîs-i şerîfde, İmâm-ı Zeynel’âbidîn Ali, babası Hazreti Hüseyn’den, o da babası Hazreti Ali’den haber veriyor Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile birlikte oturuyordum. Ebû Bekr ile Ömer geldiler. “Bu ikisi, peygamberlerden başka, Cennette olanların en üstünleridir” buyurdu.

İbn-i Mâce’de, Enes bin Mâlik diyor ki; “En çok kimi seviyorsun yâ Resûlallah denildikte; “Âişe’yi” buyurdu. Erkeklerden kimi denilince, “Âişe’nin babasını” buyurdu.

Tirmizî’de yazılı, Huzeyfe’nin ve Abdullah İbni Mes’ûd’un bildirdikleri hadîs-i şerîfde; “Benden sonra Ebû Bekr’e ve Ömer’e iktidâ ediniz!” buyuruldu. Tirmizî de Enes bin Mâlik diyor ki: Eshâb-ı Kirâm otururlarken, Resûlullah da gelip aralarında otururdu. Ayağa kalkmalarına izin vermezdi. Hiçbiri Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yüzüne bakamazdı. Yalnız Ebû Bekr ve Ömer bakarlardı. Resûlullah da onlara bakar, karşılıklı gülüşürlerdi.

Hâkim’in kitabında yazılı Huzeyfe-i Yemânî’nin bildirdiği hadîs-i şerîfde; “Eshâbımı her memlekete gönderip sünnetlerin ve farzların her yerde öğretilmesini istiyorum. Îsâ aleyhisselâm da Havarilerini bunun için göndermiştir” buyurdu. “Ebû Bekr’i ve Ömer’i de gönderir misin?” denilince; “Bu ikisini yanımdan ayırmam. Bunlar benim kulağım ve gözüm gibidirler” buyurdu.

Abdullah İbni Ömer’in bildirdiği ve Tirmizî ile Hâkim’de yazılı hadîs-i şerîfde, Resûlullah ( aleyhisselâm ) mescide girdi. Sağında Ebû Bekr, solunda Ömer vardı. Ellerinden tutmuştu. “Kıyâmet günü kabirden böyle kalkarız” buyurdu.

Hâkim’in bildirdiği hadîs-i şerîfde, Ebû Ervâ diyor ki, Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile oturuyorduk. Ebû Bekr ile Ömer geldiler. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Allahü teâlâya hamd olsun ki, beni bu ikisi ile kuvvetlendirdi” buyurdu. Tirmizî’de ve İbn-i Mâce’de yazılı, Ebû Sa’îd-i Hudrî’nin haber verdiği hadîs-i şerîfde; “Cennette yüksek derecelerde olanlar, aşağıdan, gökdeki yıldızlar gibi görünürler. Ebû Bekr ve Ömer onlardandır” buyuruldu.

Hadîs âlimleri söz birliği ile bildiriyorlar ki, Ebû Mûse’l-Eş’arî ( radıyallahü anh ) dedi ki; Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile bir bahçede oturuyorduk. Birisi kapıya vurdu. Resûlullah; “Kapıyı aç ve gelene Cennetlik olduğunu müjdele!” buyurdu. Kapıyı açtım. Ebû Bekr içeri girdi. Resûlullahın müjdesini kendisine söyledim. Kapı yine vuruldu. “Kapıyı aç ve gelene Cennetlik olduğunu müjdele!” buyurdu. Kapıyı açtım. Ömer içeri geldi. Ona da müjdeyi söyledim. Kapı yine vuruldu. “Kapıyı aç! Gelene Cennetlik olduğunu müjdele ve başına belâlar geleceğini de söyle!” buyurdu. Kapıyı açtım. Osman içeri girdi. Müjdeyi ve Allahü teâlânın kaderini kendisine söyledim. “Allahü teâlâya hamd olsun. Kazalarda, belâlarda ancak Allahü teâlâya sığınılır” dedi.

Hâkim’de ve İmâm-ı Ahmed’in Müsned’inde yazılı, Hazreti Ali’nin haber verdiği hadîs-i şerîfde; “Başınıza Ebû Bekr geldiği zaman, onu dünyâda zâhid ve âhırete râgib bulursunuz. Başınıza Ömer geldiği zaman, onu kuvvetli, emîn ve Allah yolunda kimseden çekinmez görürsünüz. Başınıza Ali geldiği zaman, hadi ve mühdî olur. Sizi doğru yola götürür bulursunuz” buyuruldu.

Tirmizî’de ve İbn-i Mâce’de yazılı, Saîd bin Zeyd’in haber verdiği hadîs-i şerîfde; “On kişi Cennettedir: Ebû Bekr, Ömer, Osman, Talha, Zübeyr, Abdürrahmân bin Avf, Ali bin Ebî Tâlib, Sa’d bin Ebî Vakkâs, Ebû Ubeyde bin Cerrah.” Saîd bin Zeyd bu dokuz sahabinin isimlerini saydı. Onuncusunun ismini söylemedi. Bunu sordular “Ebü’l-A’ver” diyerek kendisi olduğunu işâret eyledi.

İbn-i Mâce’de ve Tirmizî’de yazılıdır ki, İrbât bin Sâriye ( radıyallahü anh ) diyor ki: “Eshâb-ı Kirâm toplanmıştık. Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Allahü teâlâdan korkunuz. Başınızdaki emîr, Habeşî köle olsa bile, itaat ediniz! Benden sonra müslümanlar arasında ayrılıklar olacaktır. O karışıklık zamanlarında benim sünnetime ve Hulefa-i râşidînin sünnetlerine sarılınız. Benim halîfelerim doğru yolu gösterirler. Onların gösterdiği yolda olunuz! Sonradan çıkarılan şeylerden sakınınız! Bid’atlerin hepsi dalâlettir, sapıklıktır.” Resûlullaha senelerce hizmet etmiş olan Sefîne hazretleri diyor ki Resûlullahdan işittim: “Benden sonra halîfelerim otuz sene benim yolumu yaşatırlar. Ondan sonra, ümmetimin başına melikler gelir” buyurdu. Hazreti Ebû Bekr’in hilâfeti iki sene, Hazreti Ömer’in hilâfeti on sene, Hazreti Osman’ın hilâfeti oniki sene ve Hazreti Ali’nin hilâfeti altı sene oldu dedi.

Hazreti Ebû Bekr’in ve Hazreti Ömer’in üstünlüklerini ve Cennetlik olduklarını bildiren bunlar gibi daha nice hadîs-i şerîfler vardır. Eshâb-ı Kirâmın, Muhacirlerin, Bedr, Uhud, Bî’at-ür-rıdvân ve diğer gazâlarda bulunanların üstünlüklerini bildiren yüzlerce hadîs-i şerîf, bu iki halîfeyi de, medh ve sena etmektedir.

Bu ümmetin en üstünü Ebû Bekr ve ondan sonra Ömer olduğunu, Eshâb-ı Kirâm ve Tâbiîn-i izam sözbirliği ile bildirmişlerdir. Hazreti Ebû Bekr halîfe seçildikten sonra, Eshâb-ı Kirâmdan hiçbiri buna karşı birşey söylemedi. Hazreti Ebû Bekr, kendisinden sonra Hazreti Ömer’in halîfe olmasını vasıyyet ettiği zaman, Eshâb-ı Kirâmdan hiçbiri buna karşı birşey söylemedi. Abdürrahmân bin Avf, Hazreti Osman’ı halîfe seçerken, Şeyhayn’ın yolunda bulunmasını şart eyledi. Hazır olanların hiçbiri buna karşı birşey söylemedi.

Hazreti Ali, halîfe iken çeşitli yerlerde, Şeyhayn’ın kendinden üstün olduklarını çok söylerdi. Bu sözüne karşı şüpheye düşenleri azarlardı. Eshâb-ı Kirâmın büyükleri bunu işitirlerdi. Hiçbiri karşı gelmezdi. Buhârî’de diyor ki: “Enes bin Mâlik; “Ebû Bekr, Resûlullahın en yakınıdır. Birçok yerde Resûlullahın ikincisi olmuştur. Başımıza onun gelmesi lâzımdır. Kalkınız ona bî’at ediniz!” dedi. Yine Buhârî’de Enes bin Mâlik diyor ki “Bir kimse, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) kıyâmet alâmetlerini sordu. “Kıyâmet için ne hazırladın?” buyurdu. “Hiçbirşey yapmadım. Yalnız Allahü teâlâyı ve O’nun Resûlünü ( aleyhisselâm ) çok seviyorum” dedi. “Kıyâmette, sevdiklerinin yanında olursun!” buyurdu. Resûlullahın bu sözünü işitince çok sevindim. Ben de, Resûlullahı ( aleyhisselâm ), Ebû Bekr’i ve Ömer’i çok seviyorum. Onlar gibi olamadı isem de, bu sevgimin, beni onların yanında bulundurmasını istiyorum dedim.”

Hazreti Ali; “Allahü teâlâ, Ebû Bekr’e rahmet eylesin. Kur’ân-ı kerîmi o topladı. Resûlullah hicret ederken, o hizmet eyledi. Ömer mescidlerimizi aydınlattığı gibi, Allahü teâlâ Ömer’in kabrini nûr ile aydınlatsın” diye duâ etti.

Sâlim bin Ebi’l-Ca’d diyor ki: “Necrân’da kırkbin kişi barınıyordu. Hazreti Ömer onları vatanlarından çıkardı. Hazreti Ali’ye gelip, şefaat etmesini yalvardılar. Hazreti Ali bunları kovdu ve; “Ömer’in her işi doğrudur” dedi. Eshâb-ı Kirâmın düşmanlarının söyledikleri gibi, Hazreti Ali, Hazreti Ömer’i kötüleyici olsaydı, Necrânlılara karşılık olarak söylerdi. Hâlbuki söylemedi. Onu övdü. Ebû Ya’lâ’nın haber verdiği rü’yâ ta’birinde Hazreti Hasen, Hazreti Ömer’i medh etmiştir.”

Hâkim, kitabında diyor ki: Abdullah bin Ca’fer-i Tayyar; “Ebû Bekr bize vâli olduğu zaman, onu insanların en iyisi ve en merhametlisi bulduk” derdi. Zeyd-i Şehîd, savaşa giderken; “Babalarım, Şeyhayn’ı çok severlerdi” demiştir. Hâkim’in kitabında, Abdullah İbni Abbâs’ın Hazreti Ömer’i öven sözleri uzun yazılıdır. İmâm-ı Ahmed’in Müsned’inde, Hasen bin Zeyd diyor ki: “Babam Zeyd, babası Hasen’den işiterek dedi ki: Babam Hazreti Ali’den işittim. Dedi ki: “Resûlullah ile oturuyordum. Ebû Bekr ile Ömer geldiler. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Yâ Ali! Bu ikisi, Cennette bulunanların en üstünleridir. Peygamberlerden başka, bunlardan üstün kimse yoktur!” buyurdu.

Bir kimsenin başkasından efdal olması demek, birçok iyiliklerde ortak olup, birincisinde başka iyiliklerin de bulunması demektir. Bütün kemâlâtın kaynağı, Resûlullahın sohbetidir. Eshâb-ı Kirâmın hepsi, bu sohbette bulunmakla şereflendiler. Böylece, bütün ümmetten üstün oldular, “radıyallahü teâlâ anhüm ecmaîn”. Ebû Bekr-i Sıddîk, sohbette hepsinden çok bulundu. Hepsinden üstün oldu. Şeyhayn’de ayrıca, hakkı anlamak ve bildirmek üstünlüğü de herkesten çok idi. Abdullah bin Mes’ûd diyor ki: “Arabistan halkının bilgileri terazinin bir kefesine, Ömer’in ilmi de öteki kefesine konsa, Ömer’in bilgisi ağır gelir.” Bugün bilinen hadîs-i şerîflerin hemen hepsinde Şeyhayn’ın rivâyetleri vardır. Şeyhayn’ın bildirdiği hadîsleri, yalnız râvileri arasında Şeyhayn’ın isimleri bulunan hadîsler sanmamalıdır. Kitaplarda bulunan Merfû’ hadîslerin hepsini Şeyhayn rivâyet etmiş olup, bunları başka Sahâbîler irsal eylemiştir. Şeyhayn (r.anhümâ), Eshâb-ı Kirâmı, feth olunan memleketlere gönderdiler. Hadîs-i şerîfleri yaymalarını emreylediler. Hâkim’in kitabında, Mûsâ bin Ali bin Rebâh haber veriyor: Hazret-i Ömer, hutbede dedi ki: “Kur’ân-ı kerîmde müşkili olan, Übeyy bin Kâ’b’a sorsun. Helâlı-harâmı Mu’âz’dan, ferâiz bilgisini Zeyd bin Sâbit’ten, mal kazanmak yollarını da benden sorup öğreniniz!”

Din âlimleri; kırâat, fıkıh, hadîs, tefsîr, usûl, tasavvuf, kelâm ve lisan âlimleridir. Kırâat âlimlerinden yedisi meşhûrdur. Bunların hepsinin ilmi, Hazreti Osman’ın yazdığı Kur’ân-ı kerîmden alınmıştır. Bu Kur’ân-ı kerîmi ise, Şeyhayn topladı. Bunu da Hazreti Ömer’in seçip gönderdiği âlimler, her yere ulaştırdı. Hazreti Ali’den ise, yalnız iki rivâyet gelmiştir. Fıkıh âlimlerinden, Hanefî, Şafiî ve Mâlikî mezheblerinin temelleri, Hazreti Ömer’in yaptığı icmâ’ bilgilerine dayanmaktadır. Bunların ana kitaplarında, Hazreti Ali’den gelme rivâyet pek azdır. Hadîs âlimlerine gelince, bunların bildirdikleri hadîs-i şerîflerin çoğunu, Ebû Hüreyre, Abdullah İbni Ömer, Hazreti Âişe, Abdullah bin Mes’ûd, Abdullah bin Abbâs, Enes bin Mâlik, Ebû Sa’îd-i Hudrî ve Câbir bin Abdullah ( radıyallahü anh ) haber vermişlerdir. Bunların da çoğu Şeyhayn’den rivâyet etmektedir.

Şeyhayn’ın tevâzuu pek çoktu. Meselâ, Ebû Bekr-i Sıddîk ( radıyallahü anh ) dalda bir kuş görünce; “Ne mutlu sana ey kuş! Dilediğin dala konarsın. Dilediğin meyveleri yersin. Kıyâmet günü hesaba çekilmez, azâb görmezsin. Keşki, senin gibi bir kuş olsaydım” dediği meşhûrdur. Hazreti Ömer’in de, bir avuç toprak olmak için söyledikleri, kitaplarda yazılıdır.”

Şah Veliyyullah-ı Dehlevî hazretleri Fârisî olarak yazdığı, “İzâlet-ül-hafâ” adlı eserinde, Resûlullah efendimizin vahiy kâtibi ve kayınbirâderi, mü’minlerin emîri Muâviye ( radıyallahü anh ) hakkında şöyle buyurmaktadır:

“Muâviye bin Ebû Süfyân, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) eshâbından biridir. Sahabe arasında güzel faziletleri ile tanınmıştır. Onu kötü zannetmekten çok sakınınız! Ebû Davud’un bildirdiği hadîs-i şerîfte; “Eshâbıma dil uzatmayınız! Uhud dağı kadar altın sadaka verseniz, onların bir avuç arpa sadakalarının sevâbı kadar olamaz!” buyuruldu. Yine onun bildirdiği hadîs-i şerîfde, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Hazreti Hasen’i göstererek; “Bu, benim oğlum, olgundur. Allahü teâlânın bunun vâsıtası ile, ümmetimden iki orduyu barıştırmasını umarım” buyurdu. Tirmizî’nin bildirdiği hadîs-i şerîfte, Hazreti Muâviye için; “Yâ Rabbî! Onu hadi ve mühdî eyle!” buyuruldu. Ya’nî, onu doğru yolda bulundur ve başkalarının da doğru yola kavuşmalarına vâsıta yap buyurdu. İbn-i Sa’d ve İbn-i Asâkir’in bildirdikleri hadîs-i şerîfte, Hazreti Muâviye için; “Yâ Rabbî! Ona kitap öğret ve memleketlere sâhib et ve azâbdan koru!” buyuruldu. Resûlullah ( aleyhisselâm ) onun halîfe olacağını biliyordu. Ümmetine çok acıdığı için, başlarına geçecek olanın doğru yolda bulunması ve doğru yola götürmesi için duâ etmesi îcâb edeceği meydandadır. Hazreti Hasen’in bildirdiği ve Deylemî’nin haber verdiği hadîs-i şerîfte; “Birgün gelir, Muâviye devlet reîsi olur” buyuruldu. Hazreti Muâviye buyuruyor ki: “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) bana; “Ey Muâviye! Devlet başkanı olduğun zaman, iyilik et!” buyurduğu günden beri, halîfe olacağım zamanı bekliyordum.”

Eshâb-ı Kirâmdan Ümm-i Hirâm’ın bildirdiği hadîs-i şerîfte; “Ümmetimden ilk olarak, denizde gazâ edenler, elbette Cennete girecektir” buyuruldu. Müslümanlardan ilk deniz gazâsı yapan, Hazreti Osman zamanında, Hazreti Muâviye idi. Ümm-i Hirâm da, bu müjdeye kavuşmak için, Hazreti Muâviyenin askeri arasında bulundu ve karaya çıkınca (Kıbrıs’ta) şehîd oldu. Resûlullahın bu duâları bereketi ile, Hazreti Muâviye âdil ve emîn bir halîfe oldu. Hazreti Muâviye, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) birkaç saçını sakladı. Vefât ederken, bereketlenmek için, bunların yüzüne konmasını vasıyyet eyledi.”

İzâlet-ül-Hafâ kitabının 342. sahifesinde diyor ki:

“Resûlullahın ( aleyhisselâm ) irşâd vazîfesi, üç kısım idi. Birincisi, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını, güç ve kuvvet kullanarak yaptırmak idi. Buna “Saltanat” denir, ikinci vazîfesi, Allahü teâlânın emirlerini ve yasaklarını öğretmekti. Üçüncü vazîfesi, “İhsân” olup, kalbleri temizlemekti. Hulefâ-i Râşidîn, bu üç vazîfeyi birlikte yaptı. Sonra gelenler, yalnız saltanat vazîfesini yaptılar, öğretmek vazîfesi, mezheb imamlarına, ihsân vazîfesi de tasavvuf büyüklerine verildi.”

Şah Veliyyullah hazretlerinin yazdığı Hüccetullah-il-Bâliğa adlı eserden ba’zı kısımlar:

Namazın sırları: Namaz şu üç şeyden ibârettir, 1- Allahü teâlânın azametini ve büyüklüğünü düşünerek kalbin hudû’ ve huşû’ hâlinde olması, 2- Dilin, Allahü teâlânın azamet ve kibriyâsını (büyüklüğünü) söylemesi. Kulun hudû’ ve huşû’ üzere olması, Allahü teâlânın azamet ve kibriyâsını, celâlini, ifâde etmesi hâlinde en yüksek şeklidir. 3- A’zaları, bu huşû’ ve hudû’ hâline göre bulundurmak, ona göre hareket etmek.

Allahü teâlâya ta’zim ifâde eden işlerden ba’zısı şunlardır: Allahü teâlânın huzûrunda yalvarıp yakarırcasına durmak. Bütün varlığı ile ona yönelmek. Bundan daha üstün ta’zim şekli ise, Allahü teâlânın huzûrunda en aşağı ve muhtaç bu hâlde durmak, başını öne eğmektir. Çünkü başı yukarıya kaldırmak, tekebbür, kibirlenmek alâmetidir. Bu, insanların yaratılışında, tekebbürü ifâde eden bir harekettir. Başı yukarıya kaldırmamak ya’nî başını önüne eğmek ise hudû’ ve itaat ma’nâsını ifâde eder. Bundan da daha üstün ta’zim şekli, insanın en şerefli a’zâsı olan yüzünü yere sürmesi ya’nî Allahü teâlâya secde etmesidir.

En faziletli namaz bu üç ta’zim şekliyle kılınan namazdır. Namaz, kulu Allahü teâlâya yaklaştıran amellerin en kıymetlisidir. Rükû’ ve secde de, ta’zim ifâde eden fiillerdendir. Bunlardan herbiri diğerini takviye eder. Namaz mü’minin mi’râcıdır. Mü’mini uhrevî tecellîlere hazırlar.

Namaz, Allahü teâlânın sevgisini, muhabbetini ve rahmetini kazanmaya büyük vesiledir. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ); “Çok secde etmem lâzımdır” buyurdu.

Namaz kılmak lezzeti bir mü’minde yerleşince, artık o kimse Allahü teâlânın nûruna dalar. Namaz o kimsenin hatâ ve günahlarına keffâret olur. Çünkü iyilikler, kötülükleri yok eder. Allahü teâlâyı tanımak için namazdan daha fâideli birşey yoktur. Bilhassa namaz, kalb huzûru ve ihlâsla kılınırsa çok kıymetli olur. Nefsin akl-ı selime itaat etmesi husûsunda, namazdan daha fâideli birşey yoktur.

Zekâtın sırları: Bir fakir muhtaç olduğu zaman, sözle veya lisân-ı hâl ile bu durumu Allahü teâlâya arz eder. Ba’zan Allahü teâlâ, kalbi uyanık ve basiret sahibi bir kulunun kalbine, o muhtacın ihtiyâcını gidermesini ilham eder. O kimsenin kalbinde böyle bir ilham meydana gelince, ona muvafık hareket ederse, Allahü teâlâ ondan râzı olur ve ona her tarafından bereketler akıtır. Allahü teâlânın rahmetine kavuşur.

Şah Veliyyullah-ı Dehlevî şöyle anlatır: Birgün bir fakir benden birşey istemişti. O fakir çok zarûret içerisinde idi. Kalbime gelen ilham bana, o fakire ihtiyâcı olan şeyi vermemi emrediyor, dünyâ ve âlurette bana pekçok ecir ve mükâfatı müjdeliyordu. Nihâyet, o fakire istediği şeyi verdim, ilham yoluyla bana va’dedilen şeye gerçekten şâhid oldum. O gün yaptığım bu iyiliğin karşılığını gördüm.

Mal sevgisi ve cimrilik, insana zararlı olur, onu asıl maksattan uzaklaştırır. Bu ise insanı sıkıntıya düşürür, manen rahatsız eder. İnsanın cimrilikten ve mal sevgisinden kurtulması ancak, yanında bulunan çok sevdiği şeyleri fakirlere vermeye kendini alıştırmakla olur. O zaman bu infak ya’nî Allah rızâsı için ihtiyâç sahiplerine dağıttığı, onun hakkında çok fâideli olur. Şayet fakirlere, muhtaçlara vermeye kendisini alıştırmasaydı, onda bulunan cimrilik ve mal sevgisi olduğu gibi kalırdı. Bu takdîrde infâk etmediği, muhtaçlara vermediği o mallar, onun için yılan olarak görünür ve onun hakkında zararlı olurdu.

Zekât bereketi çoğaltır. Gazâb-ı ilâhiyi söndürür. Feyz ve bereketin gelmesine sebep olur. Âhırette, cimriliğin sebep olduğu azâbı defeder.

Orucun sırları: insanın nefsi ba’zan taşkınlık yapar. Bu sebeple insan şehvetine, arzu ve isteklerine uyar. İnsan nefsini böyle işlerden muhafaza etmesi için ba’zı çârelere başvurması gerekir. Oruç bu husûsta en güzel çâredir.

İnsan şehvetini oruç tutmak sûretiyle kırar. Oruç insanın kötü isteklerini zayıflatır. Rûhun parlaması, şehvetin ve kötü arzuların kırılmasında oruçtan daha te’sîrli bir çare yoktur. Kişi oruç tutmak sûretiyle şehvet ve kötü arzularından ne kadar ayrılabilmiş ise, oruç o derece günahlarına keffâret olur. Melekler oruç tutan kimseyi severler.

Oruç tutan cemiyetlere şeytan te’sîr etmez. Çünkü o cemiyette oruç tutulduğu için şeytanlar bağlanmışlardır. Onlar için Cennetin kapıları açık, Cehennemin kapıları ise kapalıdır. Ancak ba’zan insan, oruç tuttuğu hâlde diline sahip olamayabilir. Bu durumda tövbe etmek lâzımdır.

Haccın sırları: Haccın hakîkati, müslümanlardan büyük bir topluluğun bir araya gelmesidir. Onlar öyle bir vakitte bir araya gelirler ki, o vakitte peygamberler, sıddîklar, şehîdler ve sâlihler gibi, Allahü teâlânın ni’metine kavuşmuş olanların hâllerini hatırlarlar. Onların toplandıkları bu yerler, Allahü teâlânın kudret ve azametinin, alâmet ve delîllerinin bulunduğu yerlerdir. Bütün din büyükleri buralara gelmişler, Allahü teâlâdan rahmetini istemişler, günahlarının bağışlanması için yalvarıp yakarmışlardır. Bütün himmet ve gayretler bu minval (şekil) üzere olunca, Allahü teâlânın rahmet ve mağfireti oraya iner. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) şöyle buyurmuşlardır: “Şeytan arafe gününde olduğu kadar, başka hiçbir günde daha küçük, daha hakîr ve daha kızgın görülmemiştir.”

Kâ’be-i muazzamada, Allahü teâlânın kudret ve büyüklüğünü gösteren alâmet ve delîller vardır. Onu, Allahü teâlânın emri ile İbrâhim aleyhisselâm bina etti. Ka’be-i muazzamada çok yüksek hâllere şâhid olunmuştur. Müslümanlar, Kâ’be-i muazzamaya çok kıymet vermişler ve hürmet etmişler, orada Allahü teâlâyı zikretmek sûretiyle orayı ma’mur etmişlerdir.

Hac ibâdetinin yapıldığı mukaddes yerler görülünce Allahü teâlâ hatırlanır. Hac zamanı, müslümanlar birbirlerinden istifâde eder. Aynı zamanda hac meşakkatli bir yolculuk olduğu için, büyük bir gayreti îcâbettirir. Nasıl yeni îmânla şereflenen bir kimsenin daha önceki günahları siliniyorsa, ihlâsla yapılan ve kabûl olan hac da günahlar için keffârettir.”

Zamanında bulunan ve daha sonra gelen büyük âlim ve velîler, Şah Veliyyullah hazretlerini çok medhetmişler, çok övmüşlerdir. Fevâid-ül-behiyye ve başka kıymetli kitapların sahibi olan Muhammed Abdülhayy el-Lüknevî, Şah Veliyyullah’ı anlatmaya başlarken buyuruyor ki “Himmet sahibi büyük İmâm, insanlar arasında Allahü teâlânın hucceti, hidâyete kavuşanların önderi, ümmetin dayanağı, ulemânın âlimi ve öncüsü, enbiyânın vârisi, sünnet-i seniyyenin ihyâ edicisi olan Şeyhülislâm Kutbüddîn Veliyyullah bin Abdürrahîm el-Ömerî ed-Dehlevî, ilimde derya misâli, fâzıl bir zâttır...” Müftî Ahmed Kâgûri diyor ki: “Şah Veliyyullah (r.aleyh), aslı (kökü) kendi evinde, dalları ise müslümanların evlerine kadar uzanmış olan mübârek bir ağaç gibidir. İlim ve feyzi her tarafa yayılmıştır.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1134, 1166, 1169, 1170, 1175

2) Eshâb-ı Kirâm (Müslümanların iki Gözbebeği bölümü) sh. 167

3) Fâideli Bilgiler sh. 337

4) Rehber Ansiklopedisi cild-16, sh. 36

5) Hüccetullah-il-bâliga İstanbul. 1317

6) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4: sh. 292

7) El-A’lâm cild-1, sh. 149

? Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 177

9) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 212, 248, 485

10) Philosophy of shah Waliullah (Dr. A. J. Halepota), Sind Sagar Academî. Lahor (Pakistan)

11) Makâmât-ı Mazhariyye (Abdullah Müceddidî). İstanbul 1986, sh. 39İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞERÎF-ZÂDE SEYYİD MEHMED EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Yetmişdokuzuncu Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Mehmed’dir. Ulemâdan Yenişehirli Şerîf Efendi’nin oğlu, Şeyhülislâm Çatalcalı Ali Efendi’nin kızından torunudur. Şerîf-zâde diye bilinir. 1115 (m. 1703) senesinde İstanbul’da doğdu. 1193 (m. 1779) senesinde İstanbul’da vefât etti. Eyyûb Sultan civarında Şekerpare Türbesi yakınlarındaki Çivi-zâde kabristanında medfûndur.

İlk öğretim ve eğitimini babasından ve yakınlarından aldıktan sonra, zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. 18 yaşında müderris oldu. Ba’zı medreselerde müderrislik yapıp talebe yetiştirdi. 1159 (m. 1746) senesinde kadılık mesleğine geçip Âmid (Diyarbakır) kadılığında vazîfelendirildi. Arkasından Bursa ve Mekke-i mükerreme payelerine ulaştı. 1170 (m. 1756) senesinde İstanbul kadılığına getirildi. 1180 (m. 1766) senesinde Anadolu, 1183 (m. 1769) senesinde Rumeli kadıaskerliğine yükseldi. Bir müddet sonra Nakîb-ül-eşrâflık vazîfesi de verildi. Şeyhülislâm Mehmed Sa’îd Efendi’nin istifâsı üzerine, 1187 (m. 1773) senesinde Sultan Üçüncü Mustafa Hân tarafından şeyhülislâmlık makamına getirildi. 6 ay sekiz gün bu vazîfeyi yürüttükten sonra, Birinci Abdülhamîd Hân tarafından 1188 (m. 1774) senesinde vazîfeden alındı. Kendi evine çekilip, Allahü teâlâya ibâdet etmekle kalan ömrünü kıymetlendirdi. Altı sene geçtikten sonra vefât etti.

Sevgili Peygamberimizin temiz soyundan olan Şerîf-zâde Seyyid Mehmed Efendi, âlim ve fâzıl bir zât idi. Güzel yazı yazmakta, bilhassa ta’lik yazı çeşidinde usta derecede bir san’atkârdı. Fetvâları; “Fetâvâ-yı Şerîf-zâde” adlı eserinde toplanmıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 104

2) İlmiye salnamesi sh. 541

3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4186İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYH ATİYYE ECHÛRÎ

Fıkıh, hadîs, tefsîr ve nahiv âlimi. İsmi, Atiyyetullah bin Atiyye el-Echûrî’dir. Doğum târihi kaynaklarda bildirilmemektedir. Mısır’da Kalyûbiyye’nin yakınında bulunan Echûr köyündendir. Bu yüzden Echûrî denmiştir. 1190 (m. 1776) senesinde Kâhire’de vefât etti.

İbn-i Atiyye, ilim öğrenmek için Kâhire’ye gitti. Burada Şeyh Asmâvî ve Şeyh Mustafa Azîzî’nin derslerinde bulundu. Ayrıca birçok âlimlerden ders aldı. Bilhassa usûl-i fıkıh ilminde çok bilgi sahibi oldu. İlim tahsilini tamamladıktan sonra, Şeyh Mazhar Mescidi’nde, Cem-ül-cevâmî’ adlı eserden ders verdi. Minhâc ve Tahrir adlı eserleri de ders olarak okuttu. Ders verirken, söylediklerini yazan talebelerin doğru yazabilmeleri için sözlerini tekrar ederdi. Şeyh Mazhar Mescidi’ni yaptıran Abdürrahmân Kethüda, ayrıca Atiyye Echûrî için bir de ev yaptırmıştı, İbn-i Atiyye çoluk-çocuğu ile bu evde ikâmet etti.

Atiyye Echûrî, hergün sabah erkenden Câmi-ül-Ezher’e gidip, derse başlamadan önce Şemsüddîn Muhammed Hafnâvî’nin derslerini dinlerdi.

İbn-i Atiyye, Câmi-ül-Ezher’in önde gelen hocalarından idi. Muhtelif yerlerden talebeler ders okumak için onun yanına geldiler.

İbn-i Atiyye çok fâideli eserler yazdı. Eserlerinden ba’zıları şunlardır.

1- İrşâd-ür-Rahmân li esbâb-in-nüzûl ven-nesh vel-müteşâbih minel-Kur’ân, 2- Kitâb-ül-kevkebeyn-in-neyyireyn fî halli elfâz-il-Celâleyn, 5- Haşiyetün alâ tefsîr-il-Celâleyn, 4- Şerhu muhtasar-ıs-Sünûsî, 5- Haşiyetün alâ şerh-ül-Beykûniyye: Hadîs ıstılâhlarına dâirdir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 287

2) Acâib-ül-Âsâr cild-1, sh. 488

3) Silk-üd-dürer cild-3, sh. 265

4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 665

5) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 60

6) El-A’lâm cild-4, sh. 238

7) Brockelmann Sup-2, sh. 456İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYH SEYYİD ABDÜRRAHÎM (İbn-i Ebi’l-Lütf el-Makdisî)

Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Seyyid Abdürrahîm bin Ebi’l-Lütf bin İshak bin Muhammed bin Ebi’l-Lütf el-Makdisî el-Hüseynî olup seyyiddir. 1037 (m. 1627) senesinde Kudüs’de doğdu. 1104 (m. 1692) senesi Safer ayında Edirne’de vefât etti. Orada defnedildi.

Gayretli ve çalışkan olduğu için çok iyi yetişti. Bulunduğu Kudüs şehrindeki âlimlerden okudu. Sonra Mısır’a gidip bir zaman orada kaldı, ilim tahsil etti. Sonra, aklî ve naklî ilimlerde yükselmiş ve çeşitli faziletlerle süslenmiş olarak memleketine döndü. Memleketinde çok tanınıp meşhûr oldu.

Kendilerinden ilim ve feyz aldığı hocalarından ba’zılarının isimleri şöyledir: Şeyh Hasen Şürnblâlî, Ahmed Şevberî, Ali Şebrâmelîsî, Yâsîn el-Humsî, Şeyh Sultan elmizâhî, Şihâbüddîn Hafâcî, İbrâhim Meymûnî, Ebüssü’ûd eş-Şa’rânî, Yûsuf Halîlî, Abdülkerîm el-Hamevî, Muhammed bin Ali ed-Dımeşkî, Muhammed Bil-bâni, Zeynel’âbidîn es-Sıddîkî.

Bir taraftan Kudüs ve Mısır’da öğrendiği ilimleri talebelere öğretirken, bir taraftan kendi ilmini artırmak düşünce ve arzusu içinde bulunan Seyyid Abdürrahîm, bu arzunun şiddetinden dolayı memleketinden ayrılıp İstanbul’a geldi. İlim ve fazilet sahipleri ona kucak açtılar. Süleymâniye’de okudu. İlimde yükseldi. 1058 (m. 1648) senesi Rebî’ul-âhır ayında Rumeli kadıaskeri Molla Bâlî-zâde Mustafa Efendi’ye mülâzım (yardımcı) oldu. Ya’nî devamlı onun yanında bulunarak ilimle meşgûl oldu. Kendisinde bulunan asâlet ile, gayret ve iştiyâkının birleşmesi neticesi, ilimde üstün derecelere yükseldi. Müderrislik mesleğine yöneldi. Çeşitli medreselerde bir müddet vazîfe yaptıktan sonra, 1168 (m. 1755) senesinde kendi beldesi olan Kudüs’e müftî olarak ta’yin edildi. Aynı zamanda orada bulunan Osmâniyye Medresesi’nde müderrislik de yapacaktı. Bir ara müftîlik ve müderrislik vazîfesi ondan alınıp başka bir zâta verildi ise de, 1072 (m. 1661) senesi Receb ayında aynı vazîfeler kendisine tekrar iade olundu.

Hacca gittiği sene, hac yolunda Şeyh Ahmed el-Kuşâşî ile görüşen Seyyid Abdürrahîm ondan feyz aldı. Kuşâşî, talebelerine Kuşeyrî risalesini okutuyordu. Ondan aldığı tavsiye ile memleketine (Kudüs’e) döndüğünde, otuz sene kadar fetvâ vermeye (müftîliğe) devam etti.

Bir zaman Seyyid Abdürrahîm (r.aleyh) haksız bir muâmeleye uğradı. Bu hâlini zamanın sultânına arzedebilmek için Edirne’ye geldi. Meramını anlatmaya nail olamadan orada vefât etti.

Zamanında Kudüs’de bulunan âlimlerin reîsi, fazilet sahiplerinin önderi idi. Güzel ahlâk ve râzı olunan beğenilen hâl üzere idi. Fıkıhdan başka tefsîr, nahiv ve başka ilimlerde de mahir ve mütehassıs idi. Kendisine uyulan bir İmâm, kendisinden istifâde olunan bir âlim idi. Memleketinde, Anadolu’da ve başka yerlerde ondan ders alıp, ilim öğrenenlerden ba’zılarının isimleri şöyledir: Molla Ahmed bin Sinân el-Beyâdî, Refi’i-zâde Molla Muhammed, Çavuş-zâde Molla Ahmed, Molla Kara Halîl, Şeyhülislâm Molla Abdullah Ebe-zâde, Nakîb-ül-eşrâf Uşşâkî-zâde Molla İbrâhim, Ahmed Dakdûsî, Şeyh Şahin ed-Dımeşkî, İsmâil Yazıcı, Şeyh Sâlih el-Cebnîni, Ahmed el-Alemî, Necmeddîn bin Hayreddîn-i Remli.

İlim ve faziletinin yanında şairliği de kuvvetli olan Seyyid Abdürrahîm’in şiirlerinin toplandığı bir dîvânı vardır. Fetvâları toplanarak; “Fetâvâ-i Rahîmiyye fil-vâkıat-il-Hânefiyye” ismi verildi. Bunlardan başka, Hulâsat-ül-iştikâk isminde bir eseri ve buna yaptığı şerhi vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Silk-üd-dürer cild-3, sh. 2

2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-5, sh. 211

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 564

4) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 156

5) Brockelmann Sup2, sh. 648İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYH SEYYİD NÛREDDÎN EFENDİ

İstanbul’da yetişen evliyânın büyüklerinden. Seyyid Alâüddîn Efendi’nin torunudur. 1062 (m. 1652) senesi Receb ayında İstanbul’da doğdu. 1160 (m. 1747) senesinde İstanbul’da vefât etti. Sünbül Efendi dergâhının bahçesine defnedildi.

Nûreddîn Efendi altı yaşında iken babası vefât etti. Küçük yaşta öksüz kalan Nûreddîn Efendi, zamanın büyük velîlerinden olan Şeyh İbrâhim Nakşî Sünbülî hazretlerinin terbiyesinde yetişti. Yirmiyedi yaşında hocasından aldığı maddî ve ma’nevî ilimleri tamamlayarak hilâfet makamına yükseldi. Hocasının vefâtı üzerine Sünbül dergâhının şeyhi oldu. Bu dergâhda altmışdokuz sene yedi ay insanlara doğru yolu gösterdi ve talebe yetiştirdi. Nûreddîn Efendi zâhiren ve bâtınen kemâl üzere bulunan mübârek bir zât idi. Herkesin hürmet ve i’tibârını kazanmıştı. Nûrânî yüzlü idi. Halk ona çok hürmet gösterirdi.

Nûreddîn Cerrâhî hazretlerinin talebelerinden birisi, birgün Sünbül Efendi dergâhına gelerek, Seyyid Nûreddîn Efendi’nin talebeleri arasına girmişti. Seyyid Nûreddîn Efendi’nin talebelerinin hâllerine imrenerek bakıyordu. Kendi kendine; “Keşke Seyyid Nûreddîn Efendi’nin talebesi olsaydım” demişti. Bunun üzerine Seyyid Nûreddîn Efendi yavaşça o talebenin yanına geldi ve; “Evlâdım! Hocanla ol, hocanla ol! O kemâl sahibidir. Ondan yüz çevirme” buyurdu. Böylece, hem onun kalbinde bulunan düşünceyi Allahü teâlânın izni ile keşf etti, hem de o talebeye hakîkat dersi verdi.

Nûreddîn Efendi, 1152 (m. 1739) senesinde Hamzeviyye tarikatı büyüklerinden Hüseyn Dede ile beraber bulunarak, yedi sene inzivâ hayâtı yaşadı.

Hüseyn Dede ile arasındaki muhabbet anlatılamaz dereceye ulaştı. Nûreddîn Efendi, talebeleri ile birgün Allahü teâlâyı zikrederken, herkesi hislendiren derin bir; “Allah” dedi. Sonra da vefât etti. Vefâtına zamanın pâdişâhı Birinci Sultan Mahmûd Hân ve bütün halk üzülerek göz yaşı döktüler. Cenâzesi, Fâtih Câmii’ne götürüldü. Cenâze namazını Şeyhülislâm Zeynel’âbidîn Efendi kıldırdı. Cenâzesi çok kalabalık oldu. Nûreddîn Efendi’yi kabre, Sadr-ı a’zam Mahmûd Paşa indirdi. Daha sonra mezarının üzerine bir türbe inşâ ettirildi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-3, sh.299İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ŞEYH SEYYİD SA’DÎ (İbn-i Hamza)

Hadîs ve ferâiz âlimlerinden. İsmi, Seyyid Sa’dî bin Abdürrahmân bin Muhammed el-Hüseynî ed-Dımeşkî olup, İbn-i Hamza diye tanınır. Seyyiddir. Hanefî mezhebi âlimlerindendir. 1075 (m. 1665) senesi Şevval ayının onunda Çarşamba günü Dımeşk’da doğdu. Orada yetişti. 1132 (m. 1720) senesi Şa’bân ayının onyedinci günü orada vefât etti. Benî Aclân türbesinde medfundur.

İbn-i Hamza’nın çok iyi yetişmesi için baba ve dedesi çok gayret ve hassasiyet gösterdiler. Zâten onlar da ilim ve fazilet sahibi zâtlar idi. Bu oğullarının terbiyesi ile yakından ilgilendiler.

İbn-i Hamza henüz altı yaşında iken, babası Seyyid Abdürrahmân bir rü’yâ gördü. Rü’yâsında, oğlu İbn-i Hamza önünde duruyor, etrâfta ise başka kimseler bulunmuyordu. Birden oraya Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) teşrîf ettikleri görüldü. İbn-i Hamza, yaşının küçüklüğüne rağmen hemen sağ taraflarından Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) karşılayıp, O’nu medhetmeye başladı. Bundan sonra uyanan Seyyid Abdürrahmân, oğlu İbn-i Hamza’nın Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimize salevât-ı şerîfe getirmekte olduğunu gördü. Bundan, onun ileride olgun ve yüksek bir zât olacağı anlaşılıyordu.

Baba ve dedesinin husûsî terbiyeleri altında yetişen İbn-i Hamza, amcası Seyyid İbrâhim’den, ayrıca; Abdülganî Nablüsî, Muhammed bin Süleymân Magribî, Muhammed Kâmili ed-Dımeşkî, Ebü’l-Mevâhib Hanbelî, Ebü’l-Fadl Abdülhayy bin Ahmed, Ebü’l-Felâh İbnü’l-Imâd el-Akri, Ahmed bin Muhammed Safdî, İlyâs Kürdî, Ebû Bekr bin Ali es-Süleymî ve diğer Dımeşk âlimlerinden ilim öğrendi. Ayrıca Mısır’da; Şeyh Muhammed bin Dâvûd Annânî, Şeyh Halîl bin İbrâhim Lekânî, Abdülbâkî bin Yûsuf Zerkânî, Şeyh Edhem Basîr, Şahin bin Mensûr el-Emnâvî, Şeyh Muhammed bin Kâsım el-Bekrî ve başkalarından, Hicaz’da; Seyyid Muhammed Berzencî, Hasen el-Acîmî el-Mekkî, Ahmed bin Muhammed en-Nahlî el-Mekkî, Abdullah bin Sâlim el-Basrî ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Böylece yetişip o zamanın büyüklerinden oldu. Mârdâniyye, Cisr-ül-ebyâd, Sâlihiyye ve Cevziyye medreselerinde ders verdi.

Naklî ilimlerden başka, matematik ve haritacılık gibi aklî ilimlerde de maharet ve ihtisas sahibi olan İbn-i Hamza, birçok fazileti kendinde toplamış, asîl bir zât idi.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Silk-üd-dürer cild-2, sh. 156

İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
TAKIYYÜDDÎN HISNÎ

Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Takıyyüddîn bin Seyyid Muhammed Şemsüddîn bin Seyyid Muhammed bin Muhammed Muhibbüddîn bin Ahmed bin Muhammed Hısnî’dir. Hazreti Hüseyn’in soyundan olup seyyiddir. 1053 (m. 1643) senesi Safer ayında Dımeşk’da doğdu. 1129 (m. 1717) senesi Zilhicce ayında Dımeşk’da (Şam’da) vefât etti. Baba ve dedelerinin medfûn bulunduğu dergâha defnedildi.

Takıyyüddîn Hısnî, küçük yaşta ilim öğrenmeye başladı, önce babası Seyyid Muhammed Şemsüddîn’den, sonra da zamanının büyük âlimlerinden ilim öğrendi. Fıkıh, hadîs ve usûl ilimlerini Şeyh Abdülkâdir Sufûrî’den öğrendi. Uzun zaman onun derslerine devamla, kendisinden istifâde edenlerin en üstünü oldu. Şam ve başka yerdeki âlimlerden icâzet (diploma) aldı. Şam’daki hocaları; Şeyh Abdülbâkî Hanbelî, Muhaddis Muhammed bin Ali bin Sa’düddîn Mektebi, Şeyh Muhammed Belbânî’dir. Başka beldelerde okuduğu hocaları ise; Şeyh İbrâhim bin Hasen Gürânî, Şeyh Ali Basrî Mâlikî’dir. Şeyh Muhammed bin Dâvûd Îmânî’nin derslerinde de çok bulunup ondan ilim ve edeb öğrendi.

Takıyyüddîn Hısnî tasavvuf ilmini babasından öğrenerek, üstün bir dereceye yükseldi. Ders okuttu, insanlara ilim ve edeb öğretti. Çok kimseler kendisinden istifâde ettiler. Şâgur Berânî denilen yerde baba ve dedelerinin yaptırdığı dergâhta onların makamına oturup, insanlara doğru yolu gösterdi. İnsanlar akın akın dergâha koşup, onun feyzli sohbetlerinden istifâde ettiler.

Takıyyüddîn Hısnî talebelerine ve sohbetine gelenlere çok büyük ikramlarda bulunurdu, insanlar için her bakımdan bir iyilik kaynağı idi.

Murâdî onun hakkında şöyle demektedir: “Kendi hattıyla yazdığı, “Mecâmî” adlı eserini gördüm. Bu eseri, onun târih ve neseb (soy) ilminde bilgisinin çokluğuna, güvenilir olmasına ve ilimdeki üstünlüğüne apaçık bir delîldir.”

Takıyyüddîn Hısnî, nûr yüzlü, ahlâken çok güzel bir zât idi. Cömert (eli açık) olduğundan çok sadaka verirdi. Her sınıf insan arasında sözü dinlenirdi. Ecdadının âdetini ta’kip eder, Zünnûn-i Mısrî (r.aleyh) dergâhında keşkek (herise) pişirtip insanlara ikram ederdi. Söz ve hâlleri insanlar arasında şöhret buldu. Vefâtından sonra yerine yakınlarından Seyyid Şerîf Abdürrahmân Hısnî geçip, insanlara doğru yolu göstermeye gayret etti.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Silk-üd-dürer cild-2, sh. 5

2) El-A’lâm cild-2, sh. 86İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ÜNSÎ EFENDİ

Anadolu’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Hasen bin Receb bin Şehîd Muhammed’dir. Aslen Taşköprülü’dür. 1055 (m. 1645) senesinde doğdu. 1136 (m. 1723) senesi Safer ayının üçünde Pazartesi günü akşam üzeri İstanbul’da vefât etti. Bâb-ı âlî yakınındaki Salkım Söğüt’te Aydınoğlu dergâhına defnedildi.

Karabaş Velî’nin halîfesi olan Hasen Ünsî Efendi’nin tasavvuf yoluna girmesi şöyle anlatılır: Medrese arkadaşlarından bir tanesi Üsküdar’da bulunan Karabaş Ali Efendi ile görüşmüş ve kalben ona bağlanmıştı. Bu arkadaşı, Hasen Ünsî Efendi’nin odasına girip; “Kastamonu’dan bir şeyh gelmiş, ilim ve fazilet sahibi olup, tasarruf sahibi bir zâttır. Çok eseri vardır diyorlar. Seninle ona bir kere gidelim” dedi. Hasen Efendi onun bu teklifini kabûl etti. Eski Vâlide Dergâhı’na gidip, Karabaş Ali Efendi ile görüştüler. Karabaş Ali Efendi, Hasen Ünsî Efendi’deki istidâdı görünce ona hitaben; “Sizi çoktandır, arzu ederdim. Cenâb-ı Hakka şükürler olsun ki, sizinle buluşmak nasîb oldu” dedi. Bu sırada Hasen Ünsî Efendi’de derin bir vecd hâli meydana geldi. Karabaş Ali Efendi’nin ellerine kapanarak, ona talebe oldu. Ondan sonra dergâhta kaldı. Dünyâ ile alâka ve bağlarını kesti. Nefsiyle mücâdeleye başladı. Karabaş Ali Efendi onun hakkında; “Otuzikibin kişi benden ilim öğrendi. Çok sayıda halîfelerim var. İçlerinde Hasen Ünsî gibisini görmedim” buyurdu.

Hasen Ünsî Efendi üç sene gibi bir zamanda hilâfet alarak, hocası Karabaş Ali Efendi’nin emri üzerine Sultan İbrâhim’in oğlu Sultan Mehmed’in harem-i hümâyûnunda va’z vermeye me’mûr edildi. Sonra yine hocasının işâreti üzerine, Ayasofya’da Acem Ağa Câmii’nde insanlara va’z ve nasihatte bulundu. Hasen Ünsî Efendi birkaç sene bu câmide va’z vermeye devam etti. 1095 (m. 1684) senesinde Kara Hasen oğlu Vezir Mustafa Paşa’nın vasıtasıyla Salkım Söğüt’te bulunan Aydın Dede Dergâhı denilen Saçaklı Emîr Dergâhı’nda vazîfelendirildi.

Hâfız Hüseyn Ayvansarâyî “Vefeyât”ında onun hakkında şöyle yazmaktadır “Hasen Ünsî Efendi, zâhirî ve bâtınî ilimlerde kemâle ermişti. Zühd ve takvâ sahibi idi. İnsanlardan uzak olarak, inzivâi bir hayat yaşardı. Elli seneden fazla bir zaman halkın arasına çıkmamıştı. Gecelerini ibâdet ve tâatle geçirirdi. Duâsı makbûl bir zât idi. Alay köşkü yakınında bulunan Aydınoğlu Dergâhı’nda insanlara doğru yolu gösterirdi. A’rec Hasen Efendi ismiyle meşhûr oldu. Seksenbir yaşında vefât etti.”

Halîfelerinden İbrâhim Efendi, hocasının hakkında şöyle demektedir: “Efendimin yüzü gayet nurlu idi. Rengi sarışın ve beyaza çalardı. Gözleri siyah idi. Çekme burunlu idi. Fasih ve te’sîrli konuşurdu. Vücûdu zayıf idi. Elleri pek güzel idi.”

Hasen Ünsî Efendi, eski elbiseleri giymeyi severdi. Gösterişli şeylere kıymet vermezdi. Dâima, Allahü teâlânın emir ve yasaklarından bahsederdi. Ma’nevî sırları açmazdı.

Yine halîfesi İbrâhim Efendi şöyle anlatır: “Hasen Ünsî Efendi, kırkbir sene dergâhta kaldı. Bu zaman zarfında sâdece üç defa dergâhtan dışarı çıktı. Bir kere, zelzele sebebiyle dergâhta hasar meydana gelince, Ahmed Paşa Câmii’ne Cum’a namazını kılmak için gitti, ikinci kere, Üsküdar’da Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerinin ziyâretine gitti. Üçüncü kere ise, pâdişâhın fermanı ile Okmeydanı’na da’vet olunduklarında dışarı çıktı.

Sultan Üçüncü Ahmed, Hasen Ünsî Efendi’ye çok hürmet eder, arasıra dergâha gelirdi. Hattâ Hasen Ünsî Efendi’nin dergâhına gelip gitmek için husûsî olarak, bugün mevcût bulunan Kal’a kapısını açtırdıkları, buradan gelip gittikleri nakledilir.

Hasen Ünsî Efendi’nin talebelerinden ba’zıları şunlardır: Hacı İbrâhim Efendi, Tatar Selîm Efendi, Kastamonulu Mustafa Efendi, Abdullah Kefevî, Üsküdarlı Ahmed Efendi, Giritli Ahmed Efendi, Çekmeceli Mahmûd Hilmî.

Hasen Ünsî Efendi’nin, Arabça, Farsça ve Türkçe ile yazılmış bir dîvânı vardır. Bu dîvân, İbnü’l-Emîn Mahmûd Bey tarafından muhafaza edilmiştir. Halîfelerine nasihat babından yaptığı va’z ve nasîhatları ve konuşmaları; “Kelâm-ı azîz” ismindeki kitapta toplanmıştır. Yine Arabça, Farsça ve Türkçe ile nazm ve nesir olarak buyurdukları sözlerinden bir kısmı, “Sırr-ı Ehadiyye” isimli bir eserde toplanmıştır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Sefînet-ül-evliyâ cild-4, sh. 22İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ÜSKÜDÂRÎ MUHAMMED EMÎN EFENDİ

Osmanlı Devleti zamanında İstanbul’da yetişen Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed Emîn bin Abdülhayy bin Muhammed el-Üsküdârî el-Kostantinî er-Rûmî’dir. Babası Seyyid Abdülhayy Efendi, evliyânın büyüklerinden Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerinin kızından torunudur. Doğum târihi ve hayâtı hakkında fazla bir bilgi yoktur. 1149 (m. 1736) senesinde İstanbul’da vefât etti. Üsküdar’da Bülbül Deresi kabristanında medfûndur. Vefâtına;

“Ma’den-ül-fadli vel-edeb” (1149)

mısra’ı târih düşürülmüştür.

Ailesinden çok iyi terbiye görerek yetişen Üsküdârî, büluğ çağına gelince, zamanın âlimlerinden ilim öğrenmeye başladı. Derslerinde muvaffakiyet göstererek, kısa zamanda arkadaşları arasında üstün bir seviyeye ulaştı. İlim tahsilini tamamlayıp, hocalarından icâzet aldıktan sonra, zamanın usûlüne göre, medreselerde ders vermeye başladı. Bir taraftan da tasavvufta Cevleti yoluna bağlanarak feyz aldı. İlmî üstünlüğü ve faziletleri her tarafa yayıldı. Bunun için ders halkasına birçok ilim talebesi toplandı. Naklî ilimlerle birlikte, Arabî lisânın inceliklerine ve edebî ilimlere de hakkıyla vâkıf idi. Çok talebe yetiştirdi. Bir taraftan talebelere ders okuturken diğer taraftan değerli eserler de te’lîf etti. Yazdığı eserlerin sayısı otuzdan fazladır. Vefâtından sonra, kitapları, Atîk Vâlide Sultan Câmii Medresesi’nde müderris olan Emîr Hoca ismiyle tanınmış Abdülkâdir Efendi’ye intikâl etti. Onun vefâtından sonra da, adı geçen câminin dolabında, kıble tarafında bulunan kütüphânesinde muhafaza edildi.

Üsküdârî Muhammed Emîn Efendi’nin yazdığı eserlerden ba’zılarının isimleri şöyledir: 1-Kâdı Beydâvî hazretlerinin Fâtiha-i şerîf tefsîrine haşiye, 2- Dürer haşiyesi, 3-Menâr şerhi (Nedret-ün-nizâr), 4-Celâlüddîn-i Devânî’nin İsbât-ı vâcib risalesi haşiyesine haşiye, 5- Kasîde-i Nûniyye şerhine haşiye, 6- Mîr Ebü’l-Feth’in Âdâb haşiyesine haşiye, 7-Akâid-i Adûdiyye’nin “İlm” bahsine şerh, 8- Birgivî Muhammed Efendi’nin Adâb risalesine şerh, 9- Usâm’ın Vad’ıyye şerhine haşiye, 10- Berâhîn-i Hams şerhi (Bu on eserin, müellifîn kendi el yazısıyla olan birer nüshaları yukarıda zikredilen kütüphânede bulunmakta idi. Daha sonra bunlar ve diğer eserleri Süleymâniye Umûmî Kütüphânesi’ne naklolunmuştur.), 11- Akâid-i Nesefiyye şerhine haşiye, 12- Cihet-i vahdet risalesi (matbûdur), 13- Eczây-ı kudsiyye risalesi (matbûdur), 14- Vahdet-i vücûd risalesi, 15- Akâid-i Nesefiyye şerhinin Hayâlî haşiyesine haşiye, 16-Kâfiye şerhi (Molla Câmî’ye haşiye), 17- Hayatî haşiyesine ta’lîkât, 18- Hesâb ilmine dâir Behâiyye’ye şerh, 19- Mirzâ Can’ın İsbât-ı vâcib risalesine haşiye, 20-Fenârî haşiyesi (Kara Halîl Efendi’ye haşiye), 21- Seyyid Şerîf-i Cürcânî’nin Mutavvel haşiyesine haşiye, 22-Mefhûmât-ı kazaya risalesi.

Bunlardan başka Allâme Aynî’nin Ikd-ül-cümân ismindeki yirmidört ciltlik meşhûr târihinin birinci cildini tercüme etmiş olup, bunun, kendi el yazısı ile olan nüshası Yıldız Kütüphânesi’nde bulunmaktadır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 74

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 323

3) El-A’lâm cild-6, sh. 41

4) Osmanlı Müellifleri cild-2, sh. 29İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
VASSAF ABDULLAH EFENDİ

Osmanlı âlimlerinden. Osmanlı şeyhülislâmlarının yetmişincisidir. İsmi, Abdullah’dır. “Vassaf diye bilinir. Akhisarlı Şeyh Mecdüddîn soyundan Mehmed Efendi isminde bir zâtın oğludur. 1073 (m. 1662) senesinde Akhisar’da doğdu. 1174 (m. 1761) senesinde İstanbul’da vefât etti. Eyyûb Sultan civarında Siyavuşpaşa türbesi yanına defnedildi.

Çocukluğundan i’tibâren ilim tahsiline yöneldi. İlk öğrenim ve eğitimini memleketinde gördükten sonra İstanbul’a geldi. Kara Halîl Efendi’nin hizmetinde ve ilim meclisinde bulundu. Aklî ve naklî ilimleri tahsil edip, onun yanında mülâzim (stajyer) olarak vazîfe yaptı. 1111 (m. 1699) senesinde yapılan imtihanı kazanıp müderrislik diplomasını aldı. Bu arada hocası Kara Halîl Efendi’nin kızıyla evlendi. Bir çok medreselerde müderrislik yapıp talebe yetiştirdi. 1137 (m. 1724) senesinde Selanik kadılığına ta’yin edildi. 1140 (m. 1727) senesinde Mısır kadılığına nakledildi. Bir sene sonra İstanbul’a da’vet edildi. 1148 (m. 1735) senesinde İran’da Şah Tahmasb’ı tahtandan indiren Nâdir Şâh’ın iki ülke arasındaki uzlaşma isteği üzerine, İran’a gönderilen Kara Mehmed Paşa-zâde Vezir Kara Mustafa Paşa başkanlığındaki elçi heyetine fetvâ emîni olarak katıldı. Bu vesileyle; İsfehan, Kandahar ve Semerkand şehirlerini de ziyâret etti. İstanbul’a döndükten sonra 1154 (m. 1741) senesinde Anadolu kadıaskerliğine getirildi. Fakat çok geçmeden 1155 (m. 1742) senesinde vazîfeden ayrıldı. Yedi yıl devlet hizmetinden uzak kaldıktan sonra 1162 (m. 1749) senesinde Rumeli kadıaskerliğine getirildi. 1168 (m. 1755) senesinde Seyyid Murtazâ Efendi’den boşalan şeyhülislâmlık makamına Pâdişâh Sultan Üçüncü Osman Hân tarafından ta’yin edildi. Bu vazîfede beş ay kadar kaldıktan sonra ihtiyârlığı ve rahatsızlığı sebebiyle vazîfeden ayrılıp emekli oldu. Bir müddet Bursa’ya gönderildi. Daha sonra dönüp Emîrgân’daki evine çekilip ilim ve ibâdetle meşgûl iken yüz yaşını geçmiş olarak vefât etti.

Vassaf Abdullah Efendi zamanın ileri gelen âlimlerinden olup, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, güzel yazı yazan fazilet ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Nasihat özelliğinde güzel şiirleri olan Abdullah Efendi, “Vassaf veya “Abdî” mahlasını kullanırdı. Fen terimlerini açıklayan risalesi vardır.

Yazmış olduğu eserlerin önemlileri: 1- Hayâl-i Behçetâbâd: Nasihat özelliğini taşıyan binbeşzüz beyti içine almıştır. 2- Zemzeme: Kelâm ilmine dâir bir eserdir. 3- İrşâd-ı Ezkiyâ: Nahiv ilminde meşhûr olan “Kâfiye” adlı eserin manzûm olarak tercümesidir. 4- Ünvân-üş-Şeref kasidesine yazdığı nazire: Hicrî dokuzuncu asırda yaşayan meşhûr âlim ve ediplerden Şerefüddîn ibn-il-makarri İsmâil Yemenî’nin “Ünvan” adlı kıymetli eserine naziredir. Arabî olarak yazılması, Abdullah Efendi’nin Arabî ilimlerdeki derecesini gösterir. Bu eserin özelliği: “Bir satırda beş ilmi toplamıştır. Ya’nî düz okunduğu hâlde düz ilim ve her satırın birinci kelimeleri dik olarak boyuna okunsa diğer bir ilim, üçüncü kelimeler bunun gibi boyuna okunsa başka bir ibâre ile diğer bir ilim ifâde eder. 5- Fetâvâ-ı Vassaf Fetvâlarının toplandığı eseridir. 6- Dîvânçe. Bir Şiiri:

Dildâde-i şevk isen rızâya,
ihramda tâbi ol Hudâya,

Âhır yine hâk olur bu tenler,
Bilmem neye kibreder edenler.

Evkâtını eyleme izâat,
Nadan ile etme akd-i sohbet,

İrfana bulunsun intisabın,
Bil kadrini kâbil-i hitabın.

Olsan O mâkûleye mülâki,
Ya meclise gelse ittifâkî,

Pend eyleyüp itme nefsin itâb,
Mesdûd-i yed-i kazadır ol bâb.

Açıklaması: Eğer Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak istiyorsan, kerem ve cömerdlikte Allahü teâlâya tâbi ol.

Ya’nî ikram edici ve cömerd ol. Sonunda bu tenler toprak olacaktır. Fakat bilmem ki kendini beğenip üstün görenler neden kibir ederler.

Vaktinin kıymetini bil, boşyere geçirme. Câhillerle de sohbet etme. İlim ve irfan ehliyle Allah adamlarıyla beraber ol. Hak ve hakîkati söyleyenin kıymetini bil.

Allah adamlarının bulunduğu o sohbet meclisine kavuşursan veya o meclis sana nasîb olursa, nasihat dinle, kendini yorma. Zira o kapı Allahü teâlânın kudretiyle kapalıdır. Ya’nî senin orada konuşman uygun değildir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 98

2) İlmiye salnamesi sh. 567

3) Osmanlı Müellifleri cild-2, sh. 481

4) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 3099İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
YA’KÛB AFVÎ

Müfessir ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi, yüksek hâller sahibi velî. Babası Celvetiyye yolunun büyüklerinden Amasyalı Fenâî Mustafa Efendi idi. Odabaşı Şeyhi diye tanınırdı. Ya’kûb Efendi’nin doğum târihi bilinmemektedir. Ebced hesabıyla “Şeyh Râhil” terkibinin ifâde ettiği 1149 (m. 1736) senesinde İstanbul’da vefât edip, vasıyyeti üzerine Üsküdar’da Karacaahmed’e giden cadde üzerinde, annesinin yanına defnedildi.

Küçük yaşta babasından ilim tahsiline başlayan Ya’kûb Afvî Efendi, temel din bilgilerini ve âlet (yardımcı) ilimlerini öğrendi. Zamanın âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Üsküdar’da Cavuşderesi yakınlarındaki dergâhında insanlara doğru yolu anlatıp, Allahü teâlânın dînini öğretmekle meşgûl olan Bilecikli Osman Efendi’nin hizmetine girdi. Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerinin yolunda bulunan bu mübârek zâttan ilim öğrenip feyz aldı. Kalbini tasfiye ve nefsini tezkiye eyledi. Ahlâk ve hareketlerini Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) güzel ahlâk ve hâllerine uydurmaya gayret eyledi. Bu yolda bir hayli mesafe katetti. Tefsîr ilminin ve Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerinin inceliklerine vâkıf oldu. Hocası Osman Efendi’nin kızı ile evlendi. Üsküdar’da Cedîd Vâlide Sultan ve Şehzâde câmilerinde insanlara nasihat ederek, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını anlattı. Ömrünün sonuna doğru bu vazîfelerden ayrılıp, hocası Osman Efendi’nin yerine insanlara Celveti yolunu öğreterek, talebe yetiştirmekle meşgûl oldu. Vakitlerini ilim öğrenmek, öğrendiklerini neşretmek, ibâdet edip öğrendikleri ile amel etmekle geçiren Ya’kûb Afvî Efendi, yetiştirmiş olduğu kıymetli talebeleri yanında, pek değerli eserler de yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır:

1- “Mesâbîh” adlı hadîs-i şerîflerle ilgili kitabı, “Mefâtih” adıyla Arabca olarak şerhetti. 2- “El-Vesîlet-ül-uzmâ li hazret-in-Nebiyyi Nebiyyül müctebâ” adlı eserinde Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) hayâtını ve salevât-ı şerîfenin faziletlerini anlatmaktadır. 3- “Neticet-üt-tefâsîr’inde Yûsuf sûresini Arabca olarak pek güzel tefsîr etmektedir. 4- “Len’ay-ı Nûrâniye” adlı eserinde, Azîz Mahmûd Hüdâyî hazretlerinin; “Ezelden aşkla biz yâne geldik. Hakîkat şem’ine pervane geldik” beytiyle başlayan ilâhisini şerhetmektedir. 5- “İlhâkât alet-tecelliyât” Abdülganî Nablüsî hazretlerinin “Lemaât-ül-berk-ün-necdî şerh-i Tecelliyât-ı Mahmûd Efendi” adlı eserinin mukaddimesine ilâvelerini ihtivâ etmektedir. 6- “Hülâsat-ül-beyân fî Mezheb-in-Nu’mân” adlı eserinde İmâm-ı a’zam Nu’man bin Sabit hazretlerinin menkıbelerinden, ortaya koydukları belli başlı fıkhî mes’elelerden bahsetmektedir. 7- “Kenz-ül-vâ’izîn”, 8- “Hediyyet-ül-vâ’iz” adlı eserinde insanlara va’z ve nasihat etmektedir. 9- “Hediyyet-üs-sâlikin” adlı eserinde Celvetiyye yolunun esasları anlatılmaktadır.

Pek güzel şiirler de yazan Ya’kûb Afvî Efendi’nin birçok ilâhileri vardır. İlâhilerinden birinin ilk beyti şöyledir:

“Nider âşık hayâlâtı, cemâlindir münâcâti,
Nider ma’şûk münâcâtı tecellî eyle yâ Allah!”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 201

2) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 547

3) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 308

4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 252İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
YENİŞEHİRLİ ABDULLAH EFENDİ

Osmanlılar zamanında yetişen, İstanbul’da ilk olarak matbaanın kurulmasına fetvâ veren Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Elliyedinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Abdullah olup Şeyhülislâm Çatalcalı Ali Efendi’nin soyundandır. Doğum târihi bilinmemektedir. Yenişehirde doğdu. 1156 (m. 1744) senesinde İstanbul’da vefât etti. Kanlıca da İskenderpaşa Câmii bahçesinde medfûndur.

İlk tahsilini memleketi olan Yenişehir’de yaptıktan sonra İstanbul’a geldi. Zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti.

Yapılan imtihanı kazanarak, müderrislik ruusunu (diplomasını) aldı. Çeşitli medreselerde müderrislik yapıp talebe yetiştirdi. En sonunda Süleymâniye Dâr-ül-hadîs müderrisliğine ulaştı. Fıkıh ilminde özel ihtisas sahibi olduğundan, kadılık mesleğini seçti. Mevleviyyet derecesiyle fetvâ emîni oldu. 1116 (m. 1704) senesinde Haleb, 1123 (m. 1711) senesinde Bursa kadılıklarında bulundu. 1126 (m. 1714) senesinde Mora seferine, İstanbul pâyesiyle, ordu kadısı olarak katıldı. Sefer dönüşünde 1128 (m. 1716) senesinde Anadolu kadıaskerliğine ta’yin edildi. Bir müddet sonra bu vazîfeden alındıysa da tekrar me’mûriyete alınarak Rumeli kadıaskerliğine getirildi. Bundan sonra, Sultan Üçüncü Ahmed Hân tarafından, 1130 (m. 1718) senesinde şeyhülislâmlık yüksek makamına getirildi. Oniki sene on ay kadar bu yüksek vazîfeyi doğruluk ve adâletle yürüttü. Bu müddet içinde Sultan Üçüncü Ahmed Hân ve Dâmâd İbrâhim Paşa ile iyi anlaşıp hizmette bulundu. Pâdişâhın iltifât ve ihsânlarına kavuştu. Zamanındaki bir takım kültür ve yenilik faaliyetlerine ön ayak oldu. 1143 (m. 1730) senesinde vazîfeden alınıp Bozcaada’ya gönderildi. Oradan hac farizasını îfâ etmek için Hicaz’a gitmesine müsâade edildi. Hac ibâdetini yerine getirip, sevgili Peygamberimizin mübârek kabrini ziyâret ettikten sonra İstanbul’a döndü. Hac dönüşünde uzun müddet İstanbul dışındaki çiftliğinde kaldıktan sonra, Kanlıca’daki evinde ikâmete me’mûr edildi, istirahat edip, ibâdetle meşgûl oluğu sırada vefât etti.

Yenişehirli Abdullah Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, fıkıh ilminde özel ihtisas sahibi idi. Onüç seneye yakın şeyhülislâmığı zamanında, doğruluk ve adâletle hareket etti ve zamanındaki bir takım yeni gelişmelere dâir fetvâ verdi. Matbaacılığın Türkiye’de kuruluşuyla ilgili verdiği fetvâ ile İbrâhim Müteferrika’nın matbaa kurmasına yardım etmişti. Behcet-ül-fetâvâ adlı fetvâ kitabıyla Mir’at haşiyesi vardır.

Türkiye’de ilk defa matbaa kurulmasıyla ilgili fetvâsı:

Yenişehirli Abdullah Efendi’ye matbaa açmak, kitap basmak için şöyle soruldu: “Kitap basma san’atını iyi bildiğini söyleyen bir kimse, lügat, mantık, astronomi, fizik ve benzerleri âlet ilimleri kitaplarının harflerini ve kelimelerini birer kalıba çıkarıp, buradan kâğıtların üzerine basarak, bu kitapların benzerlerini elde ederim dese, bu kimsenin böyle kitap basmasına dînimiz izin verir mi?” Şeyhülislâm Abdullah Efendi cevâbında; “Kitap basma san’atını iyi bilen bir kimse, bir kitabın harflerini ve kelimelerini birer kalıba çıkarıp, buradan kâğıtlara basmakla bu kitapdan az zamanda kolayca çok sayıda kitap elde ediyor. Böylece çok ucuz kitap yazılmasına sebep oluyor. Fâideli bir iş olduğundan dînimiz bu kimsenin bu işi yapmasına izin verir. Kitapda yazılı ilmi bilen birkaç kişi, önce kitabı tashih etmelidir. Tashih ettikten sonra basılırsa, güzel bir iş olur” buyurmuştur. Bu fetvâ, dînimizin ilme ve fenne verdiği kıymeti bildirmekte ve; “İslâmiyet bizi geri bıraktı, ilmî ve teknik gelişmelere mâni oldu” diyerek gençliği târihinden, dîninden ve îmânından soğutmak isteyen din düşmanlarının çirkin iftiralarına cevap teşkil etmektedir.

Yenişehirli Abdullah Efendi’nin Behcet-ül-fetâvâ adlı fetvâ kitabındaki ba’zı fetvâları:

“Ramazân-ı şerîf, yaz aylarından birine geldiği zaman, din adamı şekline giren birisi müslümanlara; “Oruca niyet etmeyip, oruç tutmaz iseniz ve kışın kısa günlerde kaza ederseniz, caiz olur. Ramazan’da oruca niyet etmeden, yer içersiniz, keffâret lâzım olmaz” diyerek, gençlere, talebeye, işçiye, oruç tutturmazsa, bu kimse şiddetle ta’zîr edilir. Cezalandırılır. Böyle söylemesi men’ edilir.”

“Gelirinin sarf edileceği cihetleri belli olan vakf paradan hâsıl olan gelirin bir kısmı bu cihetlere verilip, bir kısmı da mütevellide kalsa, bu para, aynı vakfın olsa bile, başka bir vakf câmisinin ihtiyâçlarına sarf edilemez.”

“Hür çocukları aldatıp, yakalayıp, bunları esîr diyerek, köle diyerek satan kimse, şiddetle döğülür, habsolunur. Bunu huy edinmiş ise, hâkim tarafından ölüm cezası verilir.”

“Kur’ân-ı kerîmi Fâtiha’dan başlayıp Fil sûresine veya İhlâs sûresine kadar okuyup, sonra olan birkaç sûreyi başkasına emredip okutsa, o da kalan sûreleri okursa, Kur’ân-ı kerîmi başından beri okumuş olan “Hatm” okumuş olmaz. Bunlardan birisini dinleyen kimseler, hatm dinlemiş olmazlar. Hiçbiri hatm sevâbına kavuşamazlar.”

“Malının üçde birini hayırlı işlerde kullanması için biri vasî ta’yin edilse, vasî de bu kadar malı hayırlı işlere verse, ölünün vârisleri, bu malı nerelere verdin diye vasiye soramazlar.”

“Kadınlar, câmide erkeklere verilen va’zı dinlemeğe gelirlerse, vazîfelilerin bunları men etmesi lâzım olur.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 86

2) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1029

3) Sicilli Osmanî cild-3, sh. 377

4) İlmiye salnamesi sh. 507

5) Kâmûs-ül-A’lâm cild-4, sh. 3098

6) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 363

7) Râşid Târihi cild-4, sh. 392İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
YÛSUF-ZÂDE ABDULLAH HİLMİ EFENDİ

Osmanlı Devleti zamanında yetişen büyük kırâat âlimi. Abdullah Hilmi Efendi, Amasyalı Şeyh-ül-kurrâ Yûsuf Efendi-zâde Muhammed Efendi’nin oğludur. 1085 (m. 1674) senesinde Amasya’da doğdu. 1167 (m. 1754) senesi Zilhicce ayında İstanbul’da vefât etti. Topkapı hâricinde Maltepe Caddesindeki kabristanlığın sağ tarafında, babasının kabri yanında medfûndur.

Yûsuf-zâde Abdullah Hilmi Efendi, din ve fen ilimlerinde fazilet ve irfan hazînesi bir zât idi. Bilhassa kırâat ilminde emsalsiz idi. Kırâat vecihlerini bahasından öğrendi. Arabî ilimleri İbrâhim Efendi’den, aklî ilimleri Ali bin Süleymân Mansûri ve Kara Halîl Efendi’den tahsil etti. Abdullah Efendi, Halvetî yolunun büyüklerinden Şeyh İlyâs Sakızî’nin sohbetlerinde yetişip, tasavvuf yolundaki seyr ve sülûkunu tamamladı, icâzetname aldı. 1148 (m. 1735) senesinde Çorlulu Ali Paşa’nın sadrazamlığında Saray-ı hümâyûn hocalığına ta’yin olunup ilminden çok istifâde edildi. Sonraları eser yazmağa başladı. Gelecek nesillere yadigâr bıraktığı kitapları ilmî üstünlüğüne en büyük delîldir.

Yûsuf-zâde Abdullah Hilmi Efendi, herkesden sevgi ve i’tibâr gördü. Hacca gitmeğe niyet ettiğinde, fazilet ve kemâlinden nasîb alan eski sadrâzam Yeğen Ahmed Paşa, yolculuk ihtiyâçlarını kolaylaştırmak ve yardımcı olmak üzere bin altın hediye etti. Hicaz’a gittiğinde, Hicaz, Mısır ve Şam’daki âlimler, kendisinin tefsîr, hadîs ve kırâat ilmine dâir derslerini dinleyip, bahsi geçen ilimlerdeki ihtisasına hayran oldular. Kendisinden icâzet aldılar.

Abdullah Efendi, elli sene, câmilerde, medreselerde ders okuttu, ilme hizmet etti. Çok talebe yetiştirdi. Talebelerinin en meşhûru, Üsküdar’da medfûn olan Müftî-zâde Muhammed Sâdık Erzincânî ile Bursa’da medfûn bulunan Benderli Şeyh-ül-kurrâ Ebû Bekr efendilerdir.

Abdullah Efendi, önce Sultan Üçüncü Ahmed Hân sonra da Sultan Birinci Mahmûd Hân ile görüşüp, her ikisinden de izzet ve ikram gördü. İlmî çalışmalarından dolayı takdîr edildi. Sultan Mahmûd Hân onu saray içinde kendisinin inşâ ettirdiği Sarây-ı hümâyûn Kütüphânesi’nin hâfız-ı kütüplüğüne ta’yin etti. Vefâtına kadar burada ilmî çalışmalarda bulundu. Şiirle de alâkası olduğundan, “Hilmî” mahlâsıyla, Arapça, Farsça ve Türkçe şiirler söyledi. Peygamberimize ( aleyhisselâm ) âit bir na’tı şöyledir.

Fezây-i dergâhin kân-ı atadır yâ Resûlallah!
Cenâb-ı melce-i ehl-i recâdır yâ Resûlallah!

Yûsuf-zâde Abdullah Hilmi Efendi, çok kıymetli eserler yazdı: Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- Buhârî-i şerîf şerhi: Buhârî-i şerîfe yirmisekiz sene zarfında yazdığı otuz cild üzerine mufassal (geniş tafsilatlı) bir şerhdir. Eserini pâdişâha hediye ederek pek çok takdîr ve tebrike mazhar oldu. Bin altın, bir kat kıymetli elbise ile taltif edildi. Müellifîn el yazısı ile yazma bir takımı, Fâtih Kütüphânesi’nde, bir takım da Hamîdiye ile Veliyyüddîn Efendi kütüphânelerinde, bir takımı da Serez Kütüphânesi’ndedir. 2-Müslim-i şerîf şerhi İnâyet-ül-mün’im: Yedi cild üzerine yarısına kadar bir şerh olup, bir takımı Hamîdiye Kütüphânesi’ndedir. 3- Nefhat-ül-fâyıha fî tefsîr-i sûret-il-Fâtiha, 4-Hâşiye-i Beydâvî alâ sûret-il-Mülk, 5-Hâşiye alâ âdâb-i nûr Ebi’l-Feth, 6-Hâşiye alel Hayalî, 7- Haşiye alâ Kara Dâvûd min-elmantık. 8- Haşiye alâ şerh-i Kadmîr, 9 Ravdat-ül-vâ’izîn, 10-Kâfiyenâme: Her Arabca lügat, Farsça ile şerh edilmiştir, bir nüshası Nûr-i Osmaniye Kütüphânesi’ndedir, 11-Redd-ül-kırâat-i bi’ş-şevâz: Kırâat ilmine dâirdir. 12 Beyân-i merâtib-ilmeddât, 13- Tuhfet-üt-talebeti fî beyân-i meddât-ı taraf-it-tayyibe, 14- İtilâf, 15-Mehâric-ül-hurûf. 16- Zühret-ül-hayât-id-dünyâ, 17- Risâle-i harf-id-dâd-is-Sahîh 18) Kelâm-üs-senî fî mevlid il-Mustafâ.

Eserlerinin tamâmı ellibeş adet olup, yirmisekizi de diğer ilimlere dâirdir.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) El-A’lâm cild-4, sh. 129

2) Silk-üd-dürer cild-3, sh. 87

3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 482

4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 145

5) Sefînet-ül-evliyâ cild-4, sh. 157

6) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 142 cild-2, sh. 626İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ZERKÂNÎ

Mâlikî mezhebi fıkıh ve hadîs âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Abdülbâkî bin Yûsuf bin Ahmed bin Alvân Zerkânî’dir. Babası gibi Zerkânî adıyle meşhûr oldu. Künyesi Ebû Abdullah’dır. 1055 (m. 1645) senesi Mısır’da Zerkân köyünde doğdu. 1122 (m. 1710) senesi Ramazân-ı şerîf ayında, Kâhire’de vefât etti. Cenâze namazını büyük âlim Şeyh Muhammed Kûşî kıldırdı.

Muhammed Zerkânî, önce âlim bir zât olan babasından okudu. Sonra da zamanın büyük âlimlerinden Nûreddîn Ali Şebrâmelîsî, Şeyh Yasin Hımsî, Şeyh Muhammed Bâbilî, Şeyh Muhammed bin Halîl Aclûnî, Cemâleddîn Abdullah Şibrâvî ve başkalarından ilim tahsil etti. Fıkıh, hadîs ve Arabî ilimlerde üstün bir dereceye yükseldi. Bütün hocalarından icâzet (diploma) aldı. Ebi’l-İkrâm bin Vefi’den tasavvuf yolunu öğrendi. Ezher Üniversitesi’nde ders okuttu.

Zerkânî, çok kıymetli eserler yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1- Telhis el-Mekâsid-ül-hasene (hadîs ilmine dâir), 2- Şerh-ül-Beykûniyye, 3- Şerh-ül-Mevâhib: Bu eser, sekiz cild olarak; 1329 (m. 1911) senesinde Mısır’da ve 1393 (m. 1973)’de Lübnan’da basıldı. 4-Şerh-u Muvattâ-ı İmâm-ı Mâlik, 5-Vusûl-ül-emânî.

Zerkânî’nin Şerh-ül-Mevâhib adlı eserinden ba’zı bölümler:

Tıbb-ı Nebevi: Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), Eshâbından bir kimse hasta olsa, onu görmeye giderdi. Hattâ kâfirlerin hastasını da ziyâret ederdi. Hadîs-i şerîfde; “Hastaları ziyâret ediniz” buyurulmuştur. İbn-i Battal; “Bu hadîs-i şerîfdeki emir, farz-ı kifâye ve ziyâret edenle ziyâret edilen arasında yakınlık, sevgi ve muhabbetin meydana gelmesine teşvik içindir” demektedir.

Taberî’den şöyle nakledilir: “Bereketi ve ma’nevî yönden fâidesi umulan kimsenin hasta ziyâreti daha mühimdir. Çünkü hasta, böyle kimselerden fâide görür.”

Ka’b bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfde, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “Hastayı ziyâret eden kimse (hastanın ziyâretine giderken) Allahü teâlânın rahmetine dalar. Hastanın yanına oturduğu zaman, rahmet onun (bütün vücûdunu) kaplar.” Taberî eserinde bu hadîs-i şerîfden hemen sonra; “Ziyâret eden kimse hastanın yanından kalkdığı zaman, geldiği yere dönünceye kadar rahmet içerisinde bulunur” hadîs-i şerîfini de yazdı. Bu hadîs-i şerîfler hasta ziyâreti yapan kimsenin ziyârete giderken, hastanın yanında kaldığı müddet içerisinde ve dönerken Allahü teâlânın rahmeti içerisinde bulunduğunu ifâde etmektedir.

Ebû Sa’îd-i Hudrî’nin rivâyet ettiği hadîs-i şerîfde, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “(Ziyâret için) bir hastanın yanına girdiğiniz zaman, ömrünün uzun olacağına dâir ümîdlendiriniz veya eceli ile ilgili husûslarda, onun gam ve kederini gideriniz. Böyle yapmak onun gönlünü hoş tutar, rahatlamasına vesile olur.”

Diğer bir hadîs-i şerîfde şöyle buyuruldu: “Hastaya yüzünün iyi göründüğünü ve buna benzer kalbini rahatlatacak şeyleri, hastalık sırasında pekçok ecir ve sevâba kavuştuğunu, hastalığın günahlara keffâret olduğunu hatırlatmalıdır.” Bu hadîs-i şerîfde çok mühim ve kıymetli bir tedâvi usûlü bildirilmektedir. Bu ise hastanın gönlünü rahatlatıcı, moralini düzeltici sözlerle, hastalığın giderilmesine veya hafiflemesine yardımcı olmaktır. Hastanın gönlünü rahatlatacak, hastalık sebebiyle bozulan moralini düzeltecek, onu neş’elendirecek sözlerle hastaya yardımcı olmak pek kıymetli bir tedâvi usûlüdür. Çünkü ziyâretçilerin bu çeşit sözleri hastanın moralini düzeltir. Hastaların kendisini sevenlerin ziyâreti ile zindeleştikleri, kendilerini iyi hissettikleri çok görülmüştür.

Enes bin Mâlik ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet etti: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) ölüm hâlindeki bir hastanın yanına geldi. Ona selâm verdi. “Kendini nasıl buluyorsun?” buyurdu. O da; “Hayr ile, yâ Resûlallah! Allahü teâlânın rahmetini umuyor, günahlarımdan dolayı Allahü teâlânın azâbından korkuyorum” dedi. Bunun üzerine Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Bu anda bir kimsenin kalbinde bu ikisi bulunursa, Allahü teâlâ ona umduğunu verir ve onu korktuğundan emîn kılar” buyurdu.

Hastalık iki kısımdır: 1- Kalb hastalıkları, 2- Bedenin normal hâlini kaybetmesi ve bozukluğu. Herbirinin tedâvisi vardır.

Kalb hastalığının tedâvisi: Bu, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) bildirdikleri ile olur. Bunun başka yolu yoktur. Çünkü kalblerin ıslâhı ve iyiliği ancak, Allahü teâlâyı tanımak, O’nun mübârek isimlerini, sıfatlarını, fiillerini, emir ve yasaklarını bilmekle olur. Yine kalblerin salâhı; Allahü teâlânın rızâsını ve sevgisini başkalarına tercih etmek, O’nu her şeyden önde tutmak ile olur. O’nun yasak ettiği ve gazâbına sebep olan şeylerden sakınmakla olur. Kalblerin sıhhati ve hayat sahibi olması ancak bununla mümkün olur. Bunlar ise sâdece Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) vasıtasıyla elde edilir.

Bedenin tedâvisi ile alâkalı tedâvi şekillerinin tamâmı, Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) tarafından bildirilmemiştir. Bunların bir kısmı bildirilmiştir. Böyle bildirilenlerin, hak ve doğru olduğuna i’tikâd etmek lâzımdır. Şayet şifâ elde edilmezse; bunun ya hastada, yahut ilâcda bulunan bir mâniden dolayı olduğunu kabûl etmelidir. Diğer tedâvi usûlleri ihtisas sahiplerine bırakılmıştır. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ), insanları Allahü teâlâya da’vet eden bir hidâyet rehberi olarak gönderildi. Ümmetine, Allahü teâlânın râzı olduğu ve beğendiği şeyleri beyân edip, onların yapılmasını emretti. Gazâbına ve azâbına sebep olan şeyleri de beyân etti ve onların yapılmasını yasakladı. Ümmetine, daha önceki peygamberlerin haberlerini ve onların ümmetleri ile olan hâllerini haber verdi. Âlemin yaratılışını, insanların şakî ve sa’îd olmalarını ve bunların sebeblerini beyân eyledi. İyilerin Cennete, kötülerin Cehenneme gideceğini bildirdi.

İslâmiyette, bedenin tedâvisi, bizzat maksûd olan birşey değildir. Çünkü, bedenin tedâvisine her zaman ihtiyâç duyulmaz. İhtiyâç hâlinde bedenin tedâvisine müracaat edilir. Kalbin tedâvisi ve ıslâhına gelince: İslâmiyette maksûd olan budur. Zâten bedenin tedâvisinden maksat, kalbin ıslâhıdır. Kalbin ıslâhı olmadan bedenin ıslâhı faydasızdır. Hattâ zararlıdır bile. Fakat, kalb ıslah olduğu hâlde bedenin sıhhati yerinde olmazsa, bunun zarârı kalbin bozuk olması hâlindeki zarârından daha hafiftir. Çünkü bedende bozukluk olduğu zaman, dünyevî bir zarar meydana gelir. Bu ise geçicidir. Fakat peşinden Cennette devamlı ni’metlere kavuşulur. Kalbdeki bozukluk böyle değildir. Maazallah bu ebedî azâba sebep olabilir.

İşte günahların kalbdeki zararı, zehirlerin bedendeki zararı gibidir. Dünyâda ve âhırette ne kadar kötülük ve hastalık varsa, hepsinin sebebi, günah işlemek ve Allahü teâlânın emirlerine karşı gelmektir. Günahların dünyâda ve âhırette, kalbe ve bedene verdiği zararların büyüklüğünü ancak Allahü teâlâ bilir.

Günahların zararlarından ba’zısı şunlardır:

1- Günahlar sebebiyle ilimden mahrûm olur. Çünkü ilim bir nûrdur. Allahü teâlâ onu kulun kalbine koyar. Bu nûr, kulun Allahü teâlânın emirlerine uyup, yasaklarından sakınabilmesini te’min eder. Günahlar ise, bu ilim nûrunu söndürür. İlim nûrunun sönmesi ise, ya kulun o ilimden birşey anlamaması sûretiyle o ilimden mahrûmiyetine, yahut tahsil ettiği ilmin fâidesini görmemeye sebep olur. Hattâ tahsil ettiği ilim, her iki dünyâda da o kimse için zararlı olur.

İmâm-ı Mâlik (r.aleyh) bir gencin zekâsının ve anlayışının parlaklığını çok beğendi. Bunun üzerine ona; “Allahü teâlânın kalbine attığı nûru, günah işlemek sûretiyle söndürme!” buyurdu.

İmâm-ı a’zam hazretlerinin talebelerinden Vekî bin Cerrah’a, bir talebesi ezberlemekte zorluk çektiğinden bahsetti. O da, günahları terketmesini tavsiye ederek; “İlim bir nûrdur. Allahü teâlâ nûrunu âsî olana (günah işliyenlere) vermez” buyurdu.

2- Günah, insanı helâl rızıktan mahrûm eder. İnsan kazansa bile, günah işlemesi sebebiyle bereketini göremez.

3- Günah işleyen kimse, kalbinde bir yalnızlık hisseder. Bu sebeple o kimse ibâdetlerini yapsa bile onlardan lezzet alamaz. Vehîb İbni Verd’e; “Günah işleyen kimse, yaptığı ibâdetin tadını duyar mı?” diye sorulunca; “Hayır ne o, ne de günaha yönelen kimse, ibâdetin tadını duymaz” buyurdu.

4- Kişi işlediği günah sebebiyle, kalbinde hissettiği bir zulmet (karanlık) bulunur. Kalbindeki bu zulmet, günahlarla beslendikçe ve kuvvetlendikçe, o kimsenin şaşkınlığı da artar. Neticede bid’atleri, dalâlet olan ve onu helake götüren işleri yapmaya başlar. Fakat o kimse bunun farkında olmaz. Kalbindeki zulmet o derece kuvvet bulur ve çoğalır ki, bu durum yüzüne akseder. Bunu basiret sahibi herkes görür.

5- Günah işleyen kimse, işlerinde zorluklarla, mânilerle karşılaşır. Bir ise başladığı zaman önüne bir mâni çıkıverir veya yapacağı işler ona zor gelir. Bir işi yaparken onda yorgunluk ve isteksizlik meydana gelir. O işi yapmaya muvaffak olamaz.

6- Günah, kalbi ve bedeni zayıflatır ve kuvvetten düşürür.

7- Günah işleyen kimse, tâatları yapmaktan mahrûm olur. Ömrü kısalır. Günahlar, ömrünün bereketini yok eder. Denilir ki: “Günahların ömrü kısaltması şu ma’nâdadır Hakîkî hayat, kalbin hayâtıdır, insanın hakîkî hayatı, Allahü teâlâyı hatırlıyarak, O’nun her zaman kendisini görüp gözettiğini bilerek geçirdiği vakitlerdir. Hayatının bu anları en faydalı ve bereketli anlarıdır. Böyle vakitlerde insan iyilik, ibâdet ve tâati çok yapar, takvâ üzere olur. Bunlarsız geçen ömür, onun için hayat sayılmaz. Hülâsa kul, cenab-ı Hakdan yüz çevirdiği, günahlarla meşgûl olduğu zaman, hem dünyâ, hem de âhıret saadetini kazanmaya vesile olan kıymetli vakitlerini zayi etmiş, boşuna harcamış olur.

8- Günah işleyen kimse, insanlar arasında zelîl (i’tibârsız) olur.

9- Günah, aklı bozar. O zaman insan doğruyu yanlış, yanlışı doğru görür, insanda aklının doğruyu bulmasına yardımcı olan bir nûr vardır. Günahlar ise insandaki bu nûru söndürür.

10- Günahlar ni’metin gitmesine, Allahü teâlânın azâbının gelmesine sebep olur. Kulda bulunan her ni’met, bir günah sebebiyle ondan ayrılır. Ona gelen her azâb ise, ona yine günah sebebiyle gelir.

Ebü’l-Hasen Kindî, bu husûsta şu ma’nâda bir şiir söylemiştir. “Ni’met içerisinde olduğun zaman, o ni’metin hakkını yerine getir! Ni’met içerisinde iken günah işleme! Çünkü günahlar, ni’meti yok eder. Allahü teâlânın sana verdiği ni’metleri, O’nun beğendiği işleri yapmakla süsle. Yoksa O’nun intikam alması, azâbını göndermesi çok sür’atlidir. Gücün yettiği zaman zulümden çok sakın. Çünkü zulüm, çok şiddetli bir hastalıktır. Zâlimlerin akıbetlerinin ne olduğunu görmek için, insanlar arasında bir dolaş, işte onlardan kalan şu gördüğün meskenleri, akıbetlerinin ne olduğuna şâhiddir. O zaman, insanların belini, zulümden daha fazla kıran birşeyin olmadığını görürsün. Onlar arkalarında ne güzel saraylar, bağlar ve bahçeler bırakıp gittiler.”

Şiirin birinci kısmının ma’nâsına şu hadîs-i şerîf şâhiddir Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Bir kul üzerine Allahü teâlânın ni’meti büyüdüğü müddetçe, insanlardan gelen sıkıntılar da büyür. Bunlara tahammül edemeyen, sabredemeyen kimseden o ni’met gider.”

İbn-i Ömer’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfde şöyle buyuruldu: “Allahü teâlânın ba’zı kulları vardır ki, onlara ba’zı fâidelerinden dolayı ba’zı ni’metler verilmiştir. Onlar o ni’metlerden başkalarına verdikleri, başkalarını faydalandırdıkları müddetçe, Allahü teâlâ onların elinden o ni’metleri almaz. Fakat onlar, o ni’metlerden başkalarına vermezler, onları faydalandırmazlarsa, Allahü teâlâ o ni’metleri onların elinden alır, başkalarına verir.”

Ebû Hüreyre’nin rivâyet ettiği hadîs-i şerîfde ise, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “Allahü teâlâ bol ni’met verdiği kimseye, insanların muhtaç olduğu birşey verir. Şayet o kimse insanların muhtaç olduğu o şeyi insanlara vermekten rahatsız olur, sıkılırsa o ni’met onun elinden gider.”

Fudayl bin Iyâd şöyle buyurdu: “Bilmez misiniz, insanların size muhtaç olması, Allahü teâlânın size bir ni’metidir. Bu ni’metler husûsunda usanma ve isteksizlik göstermekten çok sakınınız. Yoksa bu ni’metler, musibet ve azâb olur.”

Günahlar, kulu, dünyâ ve âhıret helâkına sebep olan şeylerin içerisine düşürür. Günahlar iyice yerleşince, öldürücü olur. Bedenin sıhhati, bedenin kuvvetini muhafaza eden gıdayı almak, zararlı maddeleri vücûdundan atmak, bedene zarar veren şeylerden sakınmakla olur. Bunun gibi, kalbin gıdası da îmândır. Sâlih ameller de îmânı kuvvetlendirir ve parlatır. Tövbe-i nasûh, insandaki günahları dışarı atar. Günahlardan sakınmak ise, kalbin sıhhatini muhafaza eder. Bunlar da takvâ ile mümkün olur. Takvâ şu üç şeyi içerisine alır: İmân gıdası, tövbe-i nasûh ile günahları atmak ve günahlardan sakınmak. Bu üç taneden bir tanesi noksan olursa takvâ da noksan olur.

Bütün bunlardan sonra şu ortaya çıkıyor: Günahlar insanı zararlı işlere sürükler ve tövbe ile günahlardan sıyrılmaya mâni olur. Dikkat edilirse, hasta bir kimsede bunun aynısı görülür. Çünkü onda hastalık sebebi olan maddeler bulunur; hastalık sebebi olan bu şeyleri dışarı atamaz ve onlardan sakınamaz. Böyle bir kimsenin bedeni nasıl sıhhatli olur?

İnsan, Allahü teâlânın emirlerine uyup, yasaklarından tövbe-i nasûh ile temizlenirse, Allahü teâlânın rahmetine sebep olacak hiçbir şeyi tekretmez. Şerre götürecek herşeyden de uzak durur.

Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Dikkat ediniz! Sizin hastalığınızı ve onun şifâsını size söyleyeyim mi? Dikkat ediniz! Şüphesiz sizin hastalığınız günahlardır. (Çünkü günahlar sizin Cehenneme girmenize sebep olur. Bu ise en büyük hastalıktır.) Şüphesiz sizin ilâcınız istiğfardır, (istiğfar tövbe etmek, günahlardan sıyrılmak, günahlardan dolayı pişmanlık duymak, bir daha günaha dönmemeye azmetmektir)”

Bütün bunlardan anlaşıldı ki, kalblerin tedâvisi Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) bildirdiği şeylerdedir. Bedenin tedâvisi husûsuna gelince, bu tedâvinin ekserisi tecrübeye bağlıdır.

Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfde ise, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “Allahü teâlâ hastalığı yarattığı zaman onun ilâcını da yarattı, öyleyse tedâvi olunuz.”

Eshâb-ı Kirâmdan Usâme bin Şüreyk şöyle anlattı: “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) huzûrlarına varmıştım. Huzûrlarında Eshâbdan ba’zıları vardı. Sanki başlarının üzerinde kuş varmış gibi sessiz duruyorlardı. Bu sırada Resûlullah efendimize hastalık tedâvisinden soruldu. Bunun üzerine Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ); “Ey Allahın kulları! Tedâvi olunuz. Çünkü Allahü teâlâ koyduğu her hastalığın şifâsını da yaratmıştır. Ancak bir şeyin ilâcı yoktur. O da ihtiyârlıktır” buyurdu. Allahü teâlâ dileseydi hastalığı yaratmazdı. Hastalığı yarattığı zaman dileseydi ilâcını yaratmazdı. İlâcı yarattığı zaman dileseydi, onun kullanılmasına izin vermezdi. Fakat Allahü teâlâ hastalık için ilâç kullanılmasına izin vermiştir. Şifâyı ilâcın verdiğine değil, Allahü teâlânın yarattığına inanmak lâzımdır.”

Câbir’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfde ise şöyle buyurulmaktadır: “Her hastalığın bir ilâcı vardır. Hasta, tecrübeyle veya bir bilenin haber vermesi ile hastalığın ilâcını bulduğu zaman, Allahü teâlânın izni ile iyileşir.”

Tedâvi olmak tevekküle mâni değildir. Tedâvi de Allahü teâlânın kudretindedir. Herşeyi yaratan ve yapan Allahü teâlâdır. Haris el-Muhâsibî’ye; “Tevekkül sahibi tedâvi olur mu?” diye sorulunca; “Evet, tedâvi olur” dedi. “Sen bunu nereden biliyorsun?” diye sorulunca; “Tevekkülde derecesine hiç kimsenin erişemediği Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ), hem tedâvi etmiş, hem de tedâviyi emretmiştir” buyurdu.

Resûl-i ekrem’in ( aleyhisselâm ); “Her hastalığın ilâcı vardır” hadîs-i şerîfinde hasta ve onu tedâvi eden tabib için, bir moral takviyesi ve gönlü rahatlandırmak vardır. Çünkü hasta, hastalığının ilâcı olduğunu bilince, bu ümîd ondaki hastalığı giderir, Ümitsizlik ateşi için bir serinlik olur. Onun için ümîd kapısı açılır. Böylece morali düzelir. Bu ise hastanın rûhen ve bedenen kuvvetlenmesine sebep olur. Rûhen ve bedenen kuvvetli olan kimse, Allahü teâlânın izni ile yakalandığı hastalığa galip gelir.

Şüphesiz Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) bildirdiği tedâvi usûlünde iyileşmek kat’îdir. Çünkü Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) bildirdiği tedâvi şekli, vahye dayanır. Başka tabiblerin tedâvisinin ekserisi, tecrübeye dayanmaktadır. Hastalığın tedâvisinde isâbetli de hatalı da olabilirler. Ba’zan Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) tavsiye buyurdukları tedâvi şeklini tatbik eden kimse de şifa bulamayabilir. Bu, tedâviyi yapan kimsenin bu tedâvi usûlünün şifa vereceğine i’tikâdının zayıf olması sebebiyle olabilir. Yoksa Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) bildirdikleri tedâvi şekli mutlaka şifâ verir. Kur’ân-ı kerîm hastalıklara şifâdır. Fakat bu tedâvi usûlünü tatbik eden ba’zı kimselerin Kur’ân-ı kerîmin şifâ olduğuna i’tikâdları zayıf olduğu için, onlara şifâ hâsıl olmuyor. Tıbb-un-Nebevî, ancak i’tikâd zayıflığından temizlenmiş olan, temiz bedenlere te’sîrli olur. Nitekim Kur’ân-ı kerîmin şifâsı, onun şifâ vereceğine tam olarak i’tikâd eden temiz rûhlara ve diri kalblere te’sîr eder.

Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) hastaya olan ilâcı üç çeşittir 1- İlâhî ilâçlarla tedâvi, 2- Tabiî ilâçlarla tedâvi, 3-Her ikisinden meydana gelen ilâçlar.

Allahü teâlâ, hastalık için, Kur’ân-ı kerîmden daha faydalı, daha büyük ve daha te’sîrli bir şifâ kaynağı yaratmamıştır. Kur’ân-ı kerîm, hastalıklar ve kalbdeki paslar (zulmet) için bir ciladır. Kur’ân-ı kerîm rûhanî hastalıklara şifâ olduğu gibi, bedenî hastalıklara da şifâdır. Rûhanî hastalıklar iki çeşittir, 1- Bâtıl i’tikâdlar, 2-Kötü ahlâk. Rûhanî hastalıkların en şiddetlisi, Allahü teâlâ hakkındaki bozuk i’tikâdlardır. Kur’ân-ı kerîm bu gruptan olan ma’nevî hastalıklara şifâdır. Kötü ahlâka gelince; Kur’ân-ı kerîm bunları da geniş olarak beyân etmekte ve onların ne kadar bozuk olduğunu ortaya koymaktadır. Ayrıca faziletli ahlâkı ve işleri de bildirmektedir. Kur’ân-ı kerîm bu çeşit hastalığa da şifâdır.

Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bir duâlarında Kur’ân-ı kerîm için; “Kalbimin ilkbaharı, gönlümün şifâsı” diye buyurmuşlardır. Kur’ân-ı kerîm, hastalığı kökünden kazıyıp, bedeni, sıhhate ve normal hâle kavuşturan bir ilâç mertebesindedir.

Hazreti Ali’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfde şöyle buyurulmuştur “Devanın en hayırlısı Kur’ân-ı kerîmdir. Çünkü Kur’ân-ı kerîm kalblerin, rûhların ve bedenlerin devâsıdır.”

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 124

2) Acâib-ül-âsâr cild-1, sh. 116

3) Silk-üd-dürer cild-4, sh. 32

4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 311

5) El-A’lâm cild-6, sh. 184

6) Brockelmann Sup-2, sh. 439

7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1088İSLAM ALİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ
ZEYTÛNE

Fıkıh ve tefsîr âlimi. İsmi, Muhammed bin Abdullah Zeytûne’dir. 1081 (m. 1670) senesinde Tunus’un bir köyü olan Menistir’de doğdu. 1138 (m. 1726) senesi Şevval ayında Perşembe günü sabahleyin Tunus’da vefât etti. Cenâzesine Emîr Hüseyn bin Ali de geldi. Cenâzesi çok kalabalık oldu. Şehrin bütün caddeleri insanlarla dolup taştı. Kâdı Muhammed bin Abdüsselâm’ın kabrine yakın bir yere defnedildi.

Zeytûne, doğduğu yerde Kur’ân-ı kerîmi ve muhtelif ilimlere dâir metinleri ezberledi. Sonra Kayrevân’a gitti. Orada üç seneye yakın bir zaman kaldı. Kayrevân âlimlerinden ders aldı. Ali Echûrî ve Sultan Mizzâhî’nin talebesi Şeyh Muhammed Azzûm, Ali Geryânî, Ahmed Bercînî ve başkalarından ilim öğrendi. Sonra Tunus’a gitti. Burada, aralarında Sa’îd Şerîf, Muhammed Hacîc Endelûsî’nin de bulunduğu bir grup âlimden ilim öğrendi.

Kendisi şöyle anlatır: “Muhammed Hacîc Endelûsî’den fıkıh ilmine âit Muhtasar kitabını, bir defa tamâmını, bir defa da bir kısmını okudum. Ayrıca kelâm ilmini öğrendim. Mukaddimat kısmının hâricinde, Sunûsî akaidini de okudum. Cevhere kitabını, bizzat dersinde hazır bulunarak dinledim. Ondan bu iki kitaptan başkalarını da dinledim. Muhammed Hacîc Endelûsî’den hadîs ilmini de öğrendim. Onun yanında Sahîh-i Buhârî’nin bir kısmını, hem rivâyet hem de dirayet bakımından okudum. Geri kalanı için de icâzet aldım. Tefsîr ilminden bir miktar okudum. Bunlardan başka Şemâil-üt-Tirmizi, Echûrî’nin oruca dâir olan manzûmesini ve daha başka kitapları okudum.”

Zeytûne, Muhammed Hacîc Endülüsî ve Sa’îd Şerîfden vefâtlarına kadar ayrılmadı. Ayrıca Abdülkâdir Cibâlî’nin yanında ilim ile meşgûl oldu. Fıkıh ve nahiv ilmini, Muhammed Gammerî ve Muhammed Gammâd’dan öğrendi. Ayrıca, İbrâhim Cemel Şafâkî, Muhammed Şerif Hafîd, Muhaddis Sa’îd Mahcuz ve daha başka âlimlerden de ilim öğrendi.

İlim tahsilini tamamlayan Muhammed Zeytûne, Zeytûne Câmii’nde ders vermeye başladı. Derslerini sabah ve öğleden sonra olmak üzere iki vakitte verirdi. Ayrıca haftanın belirli günlerde Ebû Cebre Mescidi’nde de ders verirdi. 1114 (m. 1703) senesinde hac farizasını yerine getirmek için Hicaz’a gitti.

Hüseyn Hoca isminde bir zât şöyle anlatır “Zeytûne, İskenderiyye’ye geldiği vakit ben de yanındaydım. Receb ayının yirmiyedisinde Perşembe’yi Cum’a’ya bağlayan gece Mi’râc gecesiydi. Şehrin ileri gelenleri yanına gelip kendisinden birşeyler dinlemek sûretiyle, bu geceyi ihyâ etmek istediklerini söylediler. Fakat Zeytûne hazretleri, va’z ve nasihat için hazır değildi. İkindiden sonra İsrâ sûresinin ilk yedi âyet-i kerîmesini okudu. Meâlini ve tefsîrini geniş bir şekilde yaptı. Şehrin ileri gelen âlimleri de cemâat arasında bulunuyorlardı. Bu âlimlerden birisi de Mâlikîlerin müftîsi Allâme İbrâhim Efendi idi. Burada, ilim ve fazileti ile tanınmış bir zât idi. Zeytûne’yi çok medhetti.

Zeytûne, İskenderiyye’den Kâhire’ye gitti. Ezher’de bulunan büyük âlimlerle görüştü. Onlardan ders aldı. Burada Şeyh Muhammed Zerkânî’nin Sahîh-i Müslim ve Muhtasar-ı Halîl kitaplarından verdiği dersleri dinledi. Ayrıca Şeyh Ahmed bin Fakîh ve Şeyh Mansûr Menûfî’nin derslerini de dinledi.”

Zeytûne, hacdan sonra Tunus’a döndü. Asrının önde gelen âlimleri ile ilmi mevzûlarda münâzara etti. İlminin yüksekliğini kabûl ettirdi. Sonra Muradiye Medresesi’nde müderris oldu.

1124 (m. 1712) senesinde ikinci defa hacca gitti. Kâhire’ye uğradığında, Ali Echûrî’nin talebesi Şeyh Süleymân ile görüştü. Bulak’daki Mirzâ Câmii’nde hadîs müderrisliği yapan Şeyh Ali Tûlânî ile de görüştü. Mekke-i mükerremede, hadîs âlimlerinden Muhammed Alâüddîn’in talebesi Abdullah bin Sâlim ile, Medîne-i münevverede, Şeyh Ömer Zülfâ ve daha başka âlimlerle görüştü. Bu haccında Medîne-i münevverede bir müddet kaldı. Tefsîr dersleri verdi. Ebüssü’ûd Efendi’nin, “İrşâd-ül-akl-is-selîm ilâ mezâya kitâb-illâhil Kerîm” tefsîrine yaptığı haşiyeden ders verirdi. Bu haccından dönüşte Safâkıs denilen yere uğradı. Burada, Şeyh Ali Nûri, Ali Gurâb, Şeyh Muhammed Evmî, İbrâhim Mergînî, İbrâhim Buasîde ile görüştü. Onlar Zeytûne’den icâzet istediler. O da Tunus’a vardıktan sonra icâzet verdi. Tunus’a varınca gece-gündüz ders vermek, eser hazırlamak, herkesin suâl ve müşkillerini gidermekle meşgûl oldu. Geceleyin çok az uyurdu. Tunus kapısı dışında bulunan Deniz Kapısı Câmii’nde hatiplik ve vâ’izlik yaptı. Çok te’sîrli va’zlar verdi. Herkes onun va’zlarını dinlemek için gelirdi.

Zeytûne’nin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1-Me’tak-us-su’ûd ve feth-ül-vedûd alâ tefsîr-i Ebüssü’ûd: Zeytûne’nin bu eseri yirmi cilddir. Talebelerine ezberinden yazdırırdı. Zeytûne, bu haşiyelerini yazarken, ba’zı mânilerle karşılaştığını, ancak Tunus emîrinin kendisine yardımcı olduğunu, birinci cildin sonunda yazmaktadır. Zeytûne, bu haşiyesini yazmaya 1110 (m. 1699) senesinde başladı. Zeytûne’nin bu haşiyesi gayet geniştir. Bu haşiyenin iki nüshası Tunus’ta Millî Kütüphâne’de 7227 ve 8275 numarada mevcûttur. 2- Hâşiyetün alel akîdet-il-vustâ lis-Sündûsî, 3-Şerhu hutbet-iş-şerh-il-muhtasar li Sa’düddîn-i Teftâzânî alet-telhîs fil-belâga, 4- Şerhu hutbet-il-Mutavvel, 5-Şerh-us-süllem-il-mantıkî, 6-Şerh-ül-manzûmet-il-bîkûniyye fî mustalah-il-hadîs, 7- Kitabettin alâ ebvâbin müteferrikatün min Sahîh-i Müslim, 8- Kitabettin alâ elfiyeti İbn-i Mâlik. Ayrıca Zeytûne’nin nazmı ile Buhârî ve Sahîh-i Müslim’i medheden bir kasidesi vardır.

¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾

1) Terâcimü Müellifîn-et-Tûnusiyyin cild-2, sh. 437

2) El-A’lâm cild-6, sh. 132

3) Hediyyet-ül-Mehdiyyin cild-2, sh. 312

4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-10, sh. 215

5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 312

6) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 498

7) Şeceret-ün-nûr sh. 324

Bugün 33 ziyaretçi (43 klik) kişi burdaydı!

Bu web sitesi ücretsiz olarak Bedava-Sitem.com ile oluşturulmuştur. Siz de kendi web sitenizi kurmak ister misiniz?

Ücretsiz kaydol