Sonsuz hamd ve senâlar gönlümüzü ilim ışığı ile ay-dınlatan, canımızın özünü nebîler ve resûllere uyup sahâbe ve tâbiînin izini sürmek ile kokulandıran, dilimizi kelime-i şahâdet ile Allâh’ın vahdâniyetini haykırma minberleri ve vahdâniyet dalları üzerinde bülbül gibi şakıtan, nesneleri olduran, yerleri gökleri yaratan âlemlerin Rabbinedir.
Artan duâlar, süzülen güzellikler elçilerin başbuğu, yolların kılavuzu, salla’llâhu aleyhi ve sellem Efendi-mizin temiz bahçesine ve kutlu dinlenme yeri kabr-i saâdetlerine olsun.
Şimdi bu fakîr-i hakîr Muhammed b. Ömer Halebî, Yüce Allâh kendisini anasını babasını bağışlayıp güzel-liklere eriştirsin şöyle rivâyet eder: Hakk Te‘âlâ’nın üzerimizdeki sayıya gelmez, hesâba sığmaz ni‘metlerinden biri de yok iken varlık ni‘metini bağış-lamasıdır. Varlıkları kendi içinde donuk duran yapmadı, bilâkis onları artıp çoğalan yaptı. Çoğalanlar içinde canlılar zümresinden eyledi. Canlılar içinde Âdemoğlu olarak yarattı. Âdemoğlunun içinde muvahhidlerden eyledi. Muvahhidler içinde nebîlerin sonuncusu Mu-hammed Mustafa salla’llâhu aleyhi ve sellemin ümme-tinden eyledi. Bu ümmet içinde de Ehl-i Sünnet ve’l Cemâat’ten kıldı. Ehl-i Sünnet içinden İmâm-ı A‘zam Ebû Hanîfe-i Kûfî1 radıyallâhu te‘âlâ anhin mezhebin-den eyledi.
Şübhesiz İslâm’ın hakanı insanları hak ve adâlet yo-lunda tutan, muâmelesini eşitlik ve iyilik üzerine sürdü-ren, Allâhü Te‘âlâ’nın nusretine nâil olan, çok bilgili hakan, Allâh yolunda sâbitkadem, Allâh’ın adının ya-yılması için cihâd eden, muvahhidlerin ülkesini koruyan, küfrün, fitnenin ve azgınlığın belini kıran, hayrâtı yayan, yolu çeşmeyi toparlayan, ilim adamlarını ve inancı olanları gözeten, onlara bol bol lûtuf ve ihsânda bulunan, karaların ve denizlerin başbuğu, lûtuf ve kahrın sultanı, gâzilerin ve mücâhidlerin hakanı, eşkıyâ ve kâfirleri katleden, her iki dünyada Allâh’ın yeryüzün-deki halîfesi hakanoğlu hakan I. Bayezid Hân [1389-1402] oğlu I. Mehmed Hân [1403-1421] oğlu II. Murad Hân [1421-1451] Allâhü Te‘âlâ yıkılmaz yardımıyla yardımcısı olsun ve yıkılmaz lûtfuyla erlerinin arkasında dursun bu ni‘metlerin bazısının şükrünü yerine getirmek için bu fakîr-i hakîrin yararı, hayrât gibi genel olsun ve kazancı hasenât gibi kamu halkı kapsasın diye İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhin menâkıbını Arapçadan Türkçeye aktarmamı işâret buyurdular. Bu da yeryüzü hakanının ilme ve âlimlere sevgisinin bir delîlidir. Devlet-i himâyesinde ve koruması sayesinde bilhassa Hanefî âlimlerin hattâ bütün halkın ve ümmetin durumu tasasız ve yüreği kaygısızdır. Allâhım, bu dünya mutlu-luğunu nasîb ettiğin gibi öbür dünya mutluluğunu da nasîb et. Mücâhid ceddini rahmetine daldır ve adaletini eşitliğini ve yardımını artır, tâbilerine, yardımcılarına hân çınarının yemişi, memleket ağacının meyvesi olan oğullarına uzun ömür ve sürekli devlet nasîb et.
Şiir:
men kâle âmin abaka’llâhu mâ-hâcetehu
fe inne hâzâ dıfâu yeşmilu’l-beşera
Kim bu duâ dilencisinin duâsına âmin derse
Bu vesîle ile herkesin beğenisini kazanacaktır.
Bu özet kitâb, İmâm-ı A‘zam Ebû Hanîfe radıyallâhu anhin, üstâdlarının ve talebelerinin bazı menâkıbıdır. Bu kitâbı, Âlim-i Rabbânî Muhammed b. Muhammed el-Kerderî el-Bezzâzî rahimehullâh bir giriş, birkaç ana başlık ve bir hâtime (bitiriş) ile düzenledi.

.

Birinci Bölüm

İmâm’ın Tahsîle Başlamaları ve Feyizlenmelerini Beyân Eder
(135) İmâm-ı Gaznevî116, İmâm-ı Züfer [v.775]’den şöyle rivâyet eder: İmâm-ı A‘zam’ın şöyle dediklerini duymuştum: Kelâm ilminde öyle bir yere gelmiştim ki, insanlar beni parmakla gösterirlerdi. Bir gün Hammâd [v.738]’ın meclisinde O’na en yakın yere oturdum. Bir kişi bana: Bir kimse câriyesini nikâhlayıp daha sonra boşamak istese sünnete uygun olarak nasıl boşayabilir? diye sordu. Buna cevâb vermeye kâdir olamadım. Hammâd’a sor, nasıl cevâb verirse sonra bana bildir, diye cevâb verdim. Ondan sonra kelâm ilmini bırakıp Hammâd’ın meclisine katıldım.117 Hammâd’dan duyduğum her mes’eleyi bir seferde ezberledim. Bir kez duyduğum mes’eleyi Hammâd’a sorsalar onun yerine ben cevâb verirdim. Hammâd’ın diğer talebeleri yanılırdı. İmâm-ı Hammâd, cevâbdan önce sus, otur, dersleri dinlemeye devâm et, dedi. Ben de on yıl talebelik yaptım, ondan sonra Hammâd’ın ders hal-kasından çıkıp kendime has başka bir meclis kurayım, ders vereyim niyetiyle mescide girdim. Başka meclis kurmağa muktedir olamadım, tekrar Hammâd’ın mecli-sine geri döndüm. Bu arada İmâm-ı Hammâd’a Bas-ra’daki akrabasından birisinin vefât haberi geldi. İmâm-ı Hammâd yerine beni bırakıp Basra’ya gitti. İki ay sonra geri döndü. İki ay içerisinde bana altmış mes’ele soruldu. Cevâblarını verdim ve yazıp yanıma aldım. İmâm-ı Hammâd geldiğinde bu cevâbların hepsini ken-disine arz ettim. “Cevâbların yirmisinde bana muhâlefet etmişsin” buyurdular. Bundan sonra vefât edene kadar İmâm-ı Hammâd’dan ayrılmamağa yemîn ettim. Ondan sonra on sekiz yıl daha ona sıkısıkı ya bağlanıp talebelik ettim.
(135) Tâcü’l-İslâm Sem‘ânî: “Beni bir kadın aldattı, bir kadın fakih etti, bir kadın da zâhid eyledi” dedi. Bunun tafsîlâtı şöyledir: Birinci kadın: bir gün yoldan geçerken yere düşmüş bir nesne gösterdi. Ben dilsizdir ve düşen nesne onundur zannederek o nesneyi o kadına vermek için kaldırdım. Sakla, sâhibine teslim edersin, dedi. Saklaması kendisine vâcib olmasın diye kendisi kaldırmadı, saklaması bana vâcib olsun diye bana gös-terdi. İkinci kadın şöyleydi: Bana bir gün kadınlardaki hayız mes’elesinden bir mes’ele sordu. Cevâb vermeye kâdir olamadım. Bu, gayretime dokundu ve bundan sonra o gayretle fıkha çalıştım. Üçüncü kadın da şöy-leydi ki: Bir gün yoldan geçiyordum. Bir kadın; bu yatsı abdestiyle sabah namazını kılan kişidir, dedi. Bundan sonra yatsı abdesti ile sabah namazını kılar oldum ve bunu ihtiyât edindim.
(136) İmâm-ı Halebî el-Bağdâdî’nin Hasin’den şöyle rivâyet eder: Bir gün bir kadın İmâm’ın meclisine gelip bir mes’ele sordu. Kimse cevâb veremedi. Hammâd’a gitti. Hammâd cevâb verdi. Yine İmâm’ın meclisine geldi. Beni şereflendirdiniz, dedi. İmâm, Hammâd’ın meclisine gitti. Hammâd niye geldin, dedi. İmâm, ilim tahsîl etmeğe, dedi. Hammâd, her gün üç mes’ele öğren, dedi. Her gün üç mes’ele öğrendi. Böylece fakih oldu.
(136) Zerencerî, Ebû Hafs-ı Kebîr’den şöyle rivâyet etti: İmâm-ı A‘zam kelâm ilminde kâmil idi. Bir gün huzûrunda yemîn mes’elesi zikrolundu. Cevâb veremedi ve kendisini ayıplayarak; kelâm ilmini daha gerekli olanla değiştiriyorum, dedi. Bıraktı ve Hammâd’ın ya-nında fıkıh ilmiyle uğraştı.
(136) İmam Ebû’l-Hasan ibn Alî ibn Abdülaziz el-Merğinânî [v.1203]’nin, Nesim ibn Ömer’den rivâyetine göre: İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh dedi ki: Hacc günlerinde çarşıda alış-verişle uğraşıyordum. Farzlarla ilgili bir mes’ele sordular, cevâb veremedim. Bana: “Kelâm ilmi kıldan incedir dersin; hâlbuki kendine farz olan şeyi bilmezsin” dediler. Ne yapacağımı bilemedim. Şu‘be’ye gittim. Bu mes’eleyi sordum cevâb vermedi. Katâde’nin yanına gittim, kaderden konuştuğunu gördüm; kendisi Selef’in söylemediği kaderle ilgili konulardan konuşuyordu. Ebû’z-Zübeyr’in yanına gittim, o da ağzına geleni konuşuyor, hiç aklında tutmuyordu. En sonunda Hammâd [v.738]’a sıkısıkıya bağlandım.
(137) İmâm-ı Deylemî’nin Yahyâ’dan rivâyetine gö-re: İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh buyurdular ki: Bir gün Şa‘bî’nin yanından geliyordum, bana, sen çok zekîsin, ilme yönel dedi. İlme başlamağa bu söz sebeb oldu.
(137) Kâsım ibn Adiy der ki: İmâm-ı A‘zam’a: Hammâd’ı nasıl seçtin, dediler. İmâm dedi ki: Allâhü Te‘âlâ’nın yardımıyla ilimleri iyice düşündüm, kelâm ilminin sonunun hayırlı olmadığını ve yararının az ol-duğunu gördüm. Bu ilmi çok bilen dile getiremez, dile getirse bu yenilikçidir, derler. Ulûm-u Edeb; lügat, na-hiv ve sarfdır ki, sonu çocuklarla oturmaktır. Şiir ilminin sonu ise ya bir kişiyi çok yalan söyleyip onu övüp ya da nâmusuna dil uzatıp onu yermektir. Kur’ân ilminin sonu ise dâimâ zahmet çekip gençlerle ve çocuklarla oturmaktır. Fıkıh ilminden elde edilecek ise meşâyihden kimselerle oturup, onların ahlâklarıyla ahlâklanmaktır. Hakk Te‘âlâ’nın emirlerini yerine getirmek ancak fıkıh ile olur, dünya ve âhiret devleti bununla kazanılır. Dünya devletinden murâd budur ki, bir hâdise olduğunda bütün insanların sana muhtaç olmasıdır ve ibâdet istersen bu olmadan olmaz.118
(137) Yahyâ ibn Şeybân, İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhin şöyle dediğini rivâyet eder: Kelâm ilminde çok mâhirdim. Basra’ya yirmi def‘adan fazla gittim. Bazen bir yıl bazen daha fazla kaldım. Yenilikçiler çok faz-laydı. Onlarla tartışıp, hepsini sustururdum. Kelâm il-minden daha büyük bir ilim yok zannederdim. Bir süre ömrümü bununla geçirdim.
(138) Bir gün tefekkür ederken aklıma şu geldi: Selef hakîkati çok iyi bilirdi. Kelâm ilminden hiç konuş-madılar bu bâbda hiç tartışmadılar bilâkis susup şer‘î ilimlerle uğraştılar. Onu öğrendiler ve onu öğrettiler ve bu ilimde konuşup münâzara eylediler. Bu yüzden ke-lâm ilmini terk edip fıkıhla uğraştım. Ve o zaman yakînen vâkıf oldum ki kelâm ilmiyle uğraşanların in-sanlıkları sâlihlerin insanlığına hiç benzemez ve onların kalbleri karadır. Kur’ân’a, sünnete ve selef-i sâlihîne karşı gelmekten hiç çekinmezler. Eğer kelâm ilminde bir hayır olsaydı selef âlimleri bununla uğraşırlardı. Eğer suâl olunsa ki: İlmin şeref ve büyüklüğü, muhtevâsının şeref ve büyüklüğüyle ölçülür; yani her ilim neyi bildiriyorsa, ilim neden söz ediyorsa, mes’elesi neyse ve söz ettiği mes’ele ne kadar büyük ise o ilim de o nisbette büyük ve şereflidir. Kelâm ilminde söz edilenler bizzat Allâhü Te‘âlâ’nın zât ve sıfatları ve dünya ve âhiretteki olabilecek şeylerin durumlarıdır. Ve bu dediklerimizin hepsi Sâni‘ (Yaratan) Allâh’ı bilmeğe götürür ve kullara vâcib olandır ve îmansızların ve bid‘at ehlinin şübhesi bununla ortadan kalkar. Eğer taklîdden tahkîke çıkmaktan başka maksadı yoksa bu fâide için bu ilimle uğraşmağa ve öbür ilimlere bunu tercîh etmeğe değer. Eğer kelâm ilmi böyle değerli ise İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh bu ilmi neden bıraksın ya da eleştirsin? Bu soruya cevâb şudur: İmâm’ın kelâm ilminde sözü şuydu: Oğlu Hammâd’ın kelâm ilminden bahsettiğini görünce, onu yasakladı. Hammâd: Sen bu ilimden bahsederdin, bana niçin yasaklıyorsun, dedi. İmâm; biz bu ilimle meşgûl olduğumuzda, konuştuğumuz kişiyi doğruya ve doğru yola yönlendirmek için uğraşırdık. Siz ise kelam ilmini kar-şınızdaki kişiyi susturmak ve onu doğru yoldan çıkart-mak için kullanıyorsunuz. İyi bil ki bir kimse bir başka-sını doğru yoldan çıkarmağı kasdediyorsa onun küfrünü murâd etmiş olur. Her kim de bir kimsenin kâfir olma-sını murâd ediyorsa o kişi kendisi kâfir olur. Hazret-i İmâm’ın oğlunun şahsında yasakladığı kelâm ilmi bu-dur.
Yine İmâm Ebû Yûsuf [731-798]’tan rivâyete göre: (Hazret-i İmâm-ı A‘zam’ın haber verdiği kelam ilmi ile meşgûl olan bir) Kelâmînin arkasında namaz kılmak câiz değildir. Bu kelâmî eğer hak söylese bile bu kelâm ilmine girer. Ancak kelâmînin murâdı Hakk’a vâsıl olmak veyâ doğru yoldan çıkmış birini doğru yola ge-tirmekse onun gibi biri mübârektir ve kendi arkasında namaz kılınmağa lâyıktır ve bu câizdir. Yasaklanan kelâm ilmi felsefecilerin kelâmı olup meşâyihin kelâmı değildir. Kitâbı tasnîf eden şöyle der: Bir gün babam: İmâm-ı Sâlih’in yanındaydım, biri kelâm ilminde çok mâhirdir, diye övdü. Ben dedim ki: Maksadın şeyhlerin kelâmıysa övgüye lâyıktır, felsefecilerin kelâmıysa öv-güye değmez; çünkü felsefecilerin kitâblarını okumak, iyi bile olsa haramdır. Bu söz nefs-i emmâreye hoş gelse de haramdır. Doğru olan şudur ki: İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh Şu‘be’nin satranç oynadığını görünce onu doğru bulmayıp reddetti. Gerçi bunula birlikte ihti-lâf etmişlerdir. İmâm-ı Mâlik [710-795] ile İmâm-ı Şâfiî [767-819] satranç oynamayı câiz görürler. İmâm-ı Serahsî Edeb-i Kâdî’de İmâm Ebû Yûsuf’tan rivâyetle zikretmiştir ki: Eğer harb ta‘lîmi için düşmanı gözetle-mek ve def‘etmek için fil ve at gibi savaşı hatırlatan çeşitli nesnelerle oyun oynamak inkâr edilemez. İmâm Timürtaşî, “Bir müçtehidi taklîd edeni ya da bir delille ictihâd edeni inkâr eylememek gerekir” dese cevâb şöyle olur: Mubah olan şudur: Önce ilmi öyle bir kişiden ta‘lîm etmek gerekir ki kalb o kişiye tamâmen teslim olmalı. Bununla birlikte mubah olan şey yasak edilmiş veyâ belki haramdır. Nitekim Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem: “mel‘ûnün men le‘ıbe bi’s satrânc ve’n-nâziru ileyhi ke-ekele’l lahme’l hınzîri, Satranç oynayan mel’undur. Ona bakan domuz eti yemiş gibidir” buyurmuşlardır. Ve yine birçok deliller yeri geldikçe söylenmiştir. Eğer bunun haram olduğuna veya mubah olduğuna işâret eden delilleri göstererek cevâb ver diye bir soru sorulsa çünkü satranç oynamak umûm-i belvâ’dır. Cevâb şudur ki: İmâm Abdullâh Halimî Minhâcu Usûli’d-dîn119 [=Din yordamının açık yolu] adlı kitâbında şöyle söylemiştir: Tavla hakkında hadîs rivâyet edildiği gibi satranç hakkında da rivâyet edilmiştir. O hadîs şudur: Peygamber salla’llâhu aleyhi ve selem: “men le‘ıbe bi’s satrânc fekad ‘asa’llahu ve rasûlihî yani Satranç oynayan kişi Allâhü Te‘âlâ’ya ve Resûlüne isyân etmiş olur” buyurmuşlardır. Ve Hazret-i Alî kerremallâhu vechehudan anlatıldığına göre: Bir gün Temimoğulları kabîlesinin meclisinden geçerken satranç oynadıklarını gördü. Hazret-i Alî kerremallâhu vechehu hazretleri durup; Allâhü Te‘âlâ hakkı için, bunun için yaratılmadınız dedi. Ve başka bir gün de bir topluluğa uğradı ve onların da satranç oynadığını gördü. Ateşi tutmanız satranç taşına dokunmaktan daha hayırlıdır, dedi. İbn Ömer radıyallâhu anhümâdan satrancı sordular. Tavladan daha kötüdür, dedi. Ebû Mûsâ el-Eş‘arî; kimse satranç oynamaz oynayan hatâ etmiş (günah işlemiş) olur, dedi. Ve Ebû Ca‘fer’e satrancı sorduklarında bu mecûsî (ateşperest) işinden bizi uzak tutun dedi. Ve Peygamber aleyhi’s salâtü ve’s-selâm uzunca bir hadîs-i şerîfte şöyle buyururlar: “men le‘ıbe bi’s satranci ve’n-nardi ve’l-cevzi ve’l-ka‘bi maktahu’llâhu te‘âlâ ve men celese ilâ men yel‘abe bi’n-nardi ve’s-satranci yenzuru ileyhim muhiyet anhu hasenâtühû ve şâra mimmen maktahu’llâhu te‘âlâ yani Allâhü Te‘âlâ satranç, tavla, ceviz ve aşık ile oynayan-ların düşmanıdır. Ve her kim satranç oynayanların ya-nında otursa ve onlara baksa onun bütün hayır ve hasenâtı mahvolur ve o kimse Allâhü Te‘âlâ’nın düş-manı olur.” Yine Kurtubî120 Tefsîr’inde: Allâhü Te‘âlâ’nın sözünde “ve’l-ensâbü ve’l-ezlâm121 putlar ve fal okları”nda putlardan kasıd haçtır. Bazıları bunların tavla ve satranç olduğunu söylemişlerdir. Emîru’l Mü’minîn Hazret-i Ömer radıyallâhu anhe satranç nedir, diye sorduklarında, Hazret-i Ömer radıyallâhu anh buyurdular ki: Bir kadının pâdişâh oğlu varmış. Oğlu bir savaşta ölmüş; ama askerleri ölmemiş. Kadın bunca askerin ölmediğini yalnız pâdişâh oğlunun öldüğünü duyunca askerleri ölmediği halde oğlum neden öldü diye üzülürmüş. Bunun üzerine kadının önünde satranç oynamışlar. Satrançta şah-mat olunca kadın asker öl-meden de şahın ölebileceğini gözleriyle görüp anlamış. Bunun üzerine kadın tesellî olmuş. Hazret-i Ömer radıyallâhu anh buyurdular ki: Bir nesne, harb öğret-meye vesîle oluyorsa bu nesnede beis yoktur. Hazret-i Ömer radıyallâhu anh özellikle satrançta beis yoktur demediler. Umûmî olarak beis yoktur demelerinin se-bebi şudur: Satranç oyununda satranç oynamak savaş taktiği bilmeye vesîle olduğu için bu tür nesnelerde beis yoktur, hükmüne varılmıştır. Buna göre her kim satranç oynamak mubahdır demişse ihtimal Hazret-i Ömer radıyallâhu anhin bu kavline istinâdendir. İhtimâldir ki: Hazret-i Ömer radıyallâhu anh ya satrancı harb etmeye vesîle olarak hükmettiler bundan dolayı bunda bir beis yok dediler veya yukarıda zikredilen hadîs-i şerîf ken-dilerine ulaşmamıştır. Amma satranc mevzûunda mezheblerin beyânı şudur: İmâm-ı Şâfiî ve talebeleri mubahdır demişlerdir. Hattâ mubahtan öte müstehâbdır demişlerdir. Ve medresede hıfz yaparlarken talebeler-den her kim ilim mütâlaasından bıksa mescidde satranc oynardı. İmâm-ı Şâfiî’nin talebeleri sahâbe ve tâbiîne satranc oynarlardı diye isnadda bulunurlardı.
İbn Arabî [1165-1240], aslâ ve kat‘â bir sâlihin ve takvâ ehlinin eli satranca dokunmamıştır buyurdular. Fakat başkaları zekâyı ve kavrayışı güçlendirir hızlan-dırır, diye İbn Arabî hazretlerinin bu sözüne itirâz etti-ler. İbn Arabî hazretleri; buna zekâsı keskin kavrayışı tez olan kimse satrançla uğraşmaz diye cevâb verdiler. İmâm-ı Mâlik [710-795]’ten anlatıldığına göre: Bir kimse kendi evinde ehli ile satranç oynasa ve başka kimse bunların oyun oynadığını bilmese onların afvolunmaları umulur. Bu ne haramdır ne de mekruhtur. Fakat satranc oynamayı alışkanlık hâline getirmişse ve başkaları onun satranç oynadığını biliyorsa onun şâhidliği kabûl edilmez, mahkemeye sokulmaz, güveni-lirliğini yitirir. Abdullâh b. Abdülhakim ve Eşheb122, İmâm Mâlik’ten şöyle rivâyet eder: Kur’ân’ı azîm’de “fe-mâzâ ba‘de’l-hakki illâ’d-dalâlu123 Gerçekten son-ra sapkınlıktan başka ne kalır ki!” Bu âyetin tefsîrinde tavla ve satranç hak değil ancak dalâlettir yani tavla ve satranç mutlak dalâlettir, denir. Ve Yûnus’un Eşheb’den rivâyetine göre: İmâm-ı Mâlik’e satranç oynamağı sordular. Şöyle cevâb verdi: Satrançta hayır yoktur bir işe de yaramaz, o bâtıldır. Akıllıya yakışan şudur ki: Hayâ (utanma) ve asâlet onu bâtıla düşmekten alıkoyar. Ve Zührîye satrancı sordular. Satranç bâtıldandır, ben onu sevmem dedi. İmâm Ebu’l Fadl Atâu’l Mukaddesî, Mescid-i Aksâ’da satranç harb öğ-retmeye vesîledir diye ulemâ arasında münâzara ve münâkaşa edildiğini rivâyet eder. İmâm-ı Tarsûsî sat-ranç harb hîlesini öğretir düşmanın harb oyununu bozar yani satranç harb silahı gibidir. Savaşta istenen şey şâhı almaktır. Satrançta şâhı mat etmeyeceğim demek harb oyununa muhâliftir dedi. Bunun üzerine meclisde bulu-nanların hepsi güldüler. Doğru söylüyorsun dediler. İmâm-ı Mâlik’in kavli satranç mevzûunda bize muvâfıktır. Hiç kimse Ashâb-ı Resûl salla’llâhu aleyhi ve sellemden ve selefin ekseriyetinden satrancın haram-lığına delil olabilecek hiçbir sahih kavil getirememiştir. İmâm-ı Mâhir, bu mevzûda İmâm-ı Mücâhir’in kavlini kabûl etmemiştir.
(141) Ubeydullah ibn Alî’nin rivâyetine göre: Kâsım ibn Muhammed ibn Muhammed’den kumarı sordular. Kişiyi zikrullâhdan ve namazdan alıkoyan her iş ku-mardır, diye cevâb verdiler. Ebû Ubeyd bu sözü, Allâhü Te‘âlâ’nın şu kavliyle te’vîl eyledi: “yesuddu-kum ‘an zikri’llâhi ve ‘ani’s-salâti124 zikrullâhdan ve namaz kılmaktan sizi alıkoyar.” Bazı müfessirler dediler ki: Tavla ve satranç, kumar olsun olmasın haramdır; çünkü Allâhü Te‘âlâ içkiyi haram kılmış, haram olmasının sebebini bu âyetle bildirmiştir: “en yûkı‘a beynekümü’l-‘adâvete ve’l-ba‘dâ’e fi’l-hamri ve’l-meysiri ve yesuddeküm ‘an zikri’llâhi ve mine’s-salâti125 Şeytan aleyhi’l-la‘ne kumar ve içki ile aranıza düşmanlık ve kin sokmaktan başkasını dilemez. Ve yine zikrullâhdan ve namazdan sizi alıkoyar.” Böylece bu âyette içki ve kumarın haram olduğu zikredilmiştir. Bunlarla bulunan her ne varsa yine haramdır. İçkinin sarhoş etmesiyle bu işler ortaya çıkar ancak satranç ve tavla sarhoş etmez. Artık bu durum onda olmaz, diye sorulsa cevâb şöyle gelir: Söylenen fiiller sırf sarhoşlukla olsaydı kumar içkinin yanında söylenmezdi. İkisinin de haram olmalarının illeti (sebebi) birbirlerine yakın olmalarıdır. Şurası iyi bilinmelidir ki içkinin bir damlasıyla sarhoş olunmaz; ama içkinin bir damlası bile haramdır. İçki içene had cezâsı uygulanır; çünkü onu zikrullâhdan ve namazdan alıkoymaktadır. Dostların arasına da kin ve düşmanlık ekmektedir. Kezâ tavla ve satranç bu dört şeye yol açar ya da oyunun başlangıcıyla gaflet ortaya çıkarır ve o gaflet her yeri kaplayarak sarhoşluğun yerine geçer. Sarhoşluk ise öyle bir gaflettir ki insanı zikrullâhdan ve namazdan uzaklaştırır onun içine her türlü düşmanlık tohumunu eker. Oyun da sarhoşluk gibidir. İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh Nâfi’in, efendisi İbn Ömer radıyallâhu anhümâdan yaptığı rivâyeti niçin kabûl etmedi diye sorulsa: Bunun cevâbı Kur’ân’ın şu âyetinin zâhirine uygundur: Nitekim Hakk Te‘âlâ Lût aleyhi’s selâmın kavmine şöyle buyurdu: “e-te’tûne’z-zükrâne mine’l-‘âlemine. ve tezerûne mâ halaka le-küm rabbü-küm min ezvâci-küm126 Rabbinizin sizin için yarattığı hanımlarınızı bırakır, münâsebet için oğlanlara mı gidersiniz?” Yani erkeklerde olan şey hanımlarınızda da vardır. Böyle iken niçin bunu bırakıp erkeklere gidersiniz? Şimdi cevâb şöyle olur: Hanımlarınızda onun gibi vardır denilenden maksad, şehvetin teskini ve cimâ lezzetidir. Bu, hanımlarınızın dübürü de (arkası da) oğlanın dübürü gibidir, demek değildir. Oğlanlara gitmeyip hanımlarınıza gidin demektir. Nâfi, İbn Ömer, Sa‘îd b. Müseyyeb, Muhammed b. Kâb el-Karzî (Kurtubî) ve Abdülmelik ibn Batusi’l Mâlikî’den bu rivâyet sâbit olmuş ve İbn Mâce’nin Kitâbu’s-Siyer’inde İmâm-ı Mâlik’ten nakledilmiş, diye sorulsa şöyle cevâb verilir: Allâme şöyle der: Bu mevzûda delil sağlam olduğundan bunların kavilleri (görüşleri, sözleri) bâtıldır. Nitekim Hakk Te‘âlâ, fe’tû-hünne min haysü emerakümu’llâhu127 (Kadınlarınız temizlendikten sonra onlara) Allâh’ın buyurduğu yandan yaklaşınız, bu-yurmuştur. Hakk Te‘âlâ’nın “nisâ’ü-küm harsün le-küm, fe’tû harse-küm ennâ şi’tüm128 Hanımlarınız tarlalarınızdır, tarlalarınıza istediğiniz gibi yaklaşınız” emri sağlam delildir. Ekme yeri (zirâate müsâid yer yani ferc) gerekir, pis yer (dübür) gerekmez. Ve yine sahih hadîslerle gerek erkekte gerekse kadında olsun livâtanın haram olduğu sabittir. Ve yine Abdülberr dedi ki: Kadına dübüründen yaklaşmanın haramlığı icmâ ile sabittir; çünkü âlimler ittifâk etmişlerdir ki: Bir kimse bâkire bir kız alsa ve o bâkire kızın ferci bitişik (ağzı yapışık) çıksa ona ratka (bitişik) derler, bu kusurdan dolayı o kız zevceliğe kabûl edilmez; çünkü evlilikten kasdedilen fercden cimâ etmektir. Eğer dübürden yak-laşma helâl olsaydı kasdedilen gerçekleşmiş olup bu kusur sayılmayıp onun zevce olması reddedilmezdi. İşte bu icmâ ile livâtanın haramlığı âlimlere delil olmuştur. Ratkada doğurma ve üreme olmadığı için mi reddediliyor acaba, diye sorulsa cevâbı şöyle olur: Öyle değildir. Öyle olsaydı çocuk ve soy getirmeyen kadın kabûl edilmezdi, yine de bu icmâ ile reddedilmemiştir. Ancak Nâfi’den şöyle bir rivâyet geliyor diye Kisâî Ebû Nadr’dan rivâyet ediyor: Ebû Nadr dedi ki: Nâfi’ye senin için şöyle dediğini, naklediyorlar, dedim. Hâşâ, bana yalan isnâd ediyorlar ve iftirâ ediyorlar, dedi. Sa‘îd ibn Yesâr dedi ki: İbn Ömer radıyallâhu anhümâya tahmize ne dersin diye sordum. İbn Ömer radıyallâhu anhümâ tahmiz nedir, dedi. Kadına dübüründen yaklaşmaktır, dedim. Müslüman olan bir kimse bu fiili işlemez, diye cevâb verdi.
(144) Yine İbn Vehb ve Alî ibn Ziyâd, İmâm-ı Mâlik’e halkın rivâyet ettiğine göre, böyle diyormuşsun, diye sordular. O da dedi ki: Söyleyen yalan söylemiş. Bir de Arap olacaksınız, ekin bitmeyecek yere ekim olmadığını bilmiyor musunuz; yani Hakk Te‘âlâ hars (ekim) dedi. Ekin bitmeyecek yere tohum ekilmez.
(145) İmâm-ı Nesefî’nin Hafs ibn Gıyas’tan; Yahyâ ibn Zekeriyya ve İmâm İsrâîl İbn Yahyâ’nın Ebû Velid’den; İmâm Ebû’l-Maali el-Halebî’nin de Hammâd ibn Seleme’den rivâyetine göre: İbrâhîm en-Nehâî [v.714] Kûfe’de vefâtından sonra adı geçen Hammâd [v.738] müftü oldu. Hammâd da vefât ettikten sonra babasının ashâbı Ebû Bekr Nehşelî, Ebû İshâk eş-Şeybânî ve Câbir ibn Zeyd icmâ ile oğlu İsmâîl’i babasının yerine geçirdiler ve başında toplandılar, ancak ondan istifâde edemediler. O zaman İmâm-ı A‘zam’ın huzûruna vardılar ve bu ilmin ölmesi hoşuna gider mi, dediler. İmâm onlara izin verdi, İmâm’ın huzûrunda toplandılar. Bu husûsda İmâm-ı Nesefî’nin rivâyeti şöyledir: Benimle on kişi bir yıl boyunca benim meclisimde bulunmağa söz versin dedi. Onlar da söz verdiler ve verdikleri sözlerini yerine getirdiler. İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh güzel ahlâk sâhibi ve cömert ve ihsân sâhibi bir kimse idi. Kendi meclisine devam edenlere çok ihsânlarda bulundu. Ondan sonra Ebû Bekir, Ebû Berze, İbn Hayiz, Ebû Huseyn ve Zeyd ibn Sâbit geldiler. Ondan sonra İmâm Ebû Yûsuf [731-798], Esed ibn Ömer, Kâsım ibn Ma‘an [v.791], Züfer ibn Huzeyl [v.775], Ebû Bekr el-Hüzelî, Velid ibn Abân, Hasan bin Ziyâd, Yûsuf ibn Hâlid, Dâvûd-ı Zâhid-i Tâî [v.777], Nûh ibn Ebû Meryeme’l-Câmi, Yahyâ ibn Zekeriyya, Abdullâh ibn Mübârek [736-797], Muğîre ibn Hamza, Muhammed ibn Hasen ve başkaları gibi birinci tabakadan olanlar geldiler. Bunlardan sonra günden güne ilerleyip talebelerin sayısı arttı. Ders halkası diğer ders halkalarından daha geniş oldu, bütün halk ona yöneldi, bütün hâkimler ikrâmda bulunup ona saygı gösterdiler ve o asrın âlimlerinin âciz kaldıkları ne varsa o yaptı. Ve bu mertebeye gelmesi ilim, zenginlik ve Allâh’ın izni sebebiyleydi. Öyle bir mertebeye ulaştı ki İbn Ebû Leylâ, İbn Şübrüme, Sevrî ve Şerîk gibi ona hased edenler arttı.
(147) İmâm Nesefî’nin Furat ibn Mahdud, Ebû Mukâtil Semerkandî ve Yahyâ ibn Nasr’dan rivâyetine göre: İmâm-ı A‘zam önce Kitâbü’s Salât’ını (namaz kitâbını) ortaya koydu, bunu Kitâbü’l Arûs diye adlan-dırdı. Ondan sonra ilim meclisini bıraktı. Talebeleri, bu izzete bizi da‘vet eyledin sonra da bizi bıraktın dediler. İmâm-ı A‘zam, bir rü’yâ gördüm, o rü’yâdan korktum, dedi ve rü’yâyı olduğu gibi, Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemin kabr-i saâdetlerini açıp mübârek kemiklerini toplayıp göğsümün üzerine koyuyordum diye anlattı. Talebeleri, bu rü’yânın tâbirini İbn Sîrîn [v.728] bilir, çağıralım gelsin tâbir etsin, dediler. İmâm-ı A‘zam, İbn Sîrin’in da‘vet edilmesine râzı olmayıp, ilmin ayağına gitmek gerekir, dedi. Hazret-i İmâm’ın kendisi İbn Sîrîn’e bizzat gidip rü’yâsını anlattı. Hikâye edince İbn Sîrîn, anlattıkların doğruysa Senden önce kimsenin yapmadığı şekilde Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemin sünnetiyle amel edeceksin (sünneti ihyâ edeceksin), dedi. İbn Sîrîn’den bu tâbiri duyduktan sonra Hazret-i İmâm ilim öğrenip öğretmeğe cehd eyledim (var gücümle devâm ettim) buyurdular. İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh Kûfe’de, İbn Sîrîn Basra’daydı, görüşme nasıl gerçekleşti diye sorulsa cevâb şöyle olur: Sâlih ibn Muhammed es-Sülemî’nin Yûsuf ibn Zain’den rivâyetine göre: İmâm’ın kendisi Kûfe’den Basra’ya gidip İbn Sîrîn ile görüştü. Bekr ibn Ma‘rûf’un rivâyetine göre; Hazret-i İmâm birine bu-yurdu, o da İbn Sîrîn’e gidip İmâm’ın rü’yâsını tâbir ettirdi. Bazıları, bu rü’yâyı İmâm görmedi belki bu rü’yâyı Hazret-i İmâm hakkında İbn Harîme görmüştür, der. Ve bu rü’yâ mübârek Ramazan ayının ilk onunda görülmüştür. Nitekim kitâbın başlarında geçmişti.

.

İkinci Bölüm

İmâm-ı A‘zam Kaddesallâhu Sirrahu’l Azîz Hazret-lerinin Mezhebinin Kuruluşu ve Esâsları
(149) İmâm-ı Gaznevî, Yahyâ ibn Nasr ibn Hacib’den, Deylemî de Nûh ibn Ebû Meryem el-Câmi’den rivâyet olundu ki: Hazret-i İmâm’a ehl-i sün-net ve’l cemaat hakkında soru sorduk. Buyurdular ki: “tafdîlü’ş şeyhayn ve muhabbetü’l hâteyn yani Hazret-i Ebû Bekir ve Hazret-i Ömer’i tafdîl etmek (en fazîletli görmek), Hazret-i Osman ve Hazret-i Alî’ye muhabbet etmek rıdvânullâhi te‘âlâ aleyhim ecmaîn. Ve tü’minû bi’l kaderi hayrihî ve şerrihî mina’llahi te‘âlâ ve temseha ale’l huffeyn ve tahlîlü nebîzü’l cârri li’t-takvâ ‘alâ tâ‘ati’llâhi lâ li’s sukri yani Hayır ve şerrin Allâhü Te‘âlâ’nın kaderinden olduğuna inanmak, mestlerin üzerine meshetmek, içecekleri sarhoşluk için değil ibâdete kuvvet için helâl görmek.” Çünkü sarhoşluk için içilmesi haramdır. Üstâd âlimlerin sarhoşluk verenler husûsunda olan nesneler hakkında kavilleri nedir diye sorulsa cevâb şudur: İmâm-ı Şâfiî’nin kitâblarında bu husûsta zikredilenler şunlardır: Domuz mevzûunda olduğu gibi sarhoş eden ne varsa azı da çoğu da haram-dır. İmâm-ı Şâfiî Misbâh adlı kitâbında, esrarkeşlerin yediği hint keneviri sarhoş ediyorsa haram ve pistir, demiştir. Fakih Mevlâna Seyfüddîn129, Havâşî-yi Kunye’de bir kimse uyuşturucu ve keyif verici beng130 otunu yemeye alışmış ise îdamla cezâlandırılır, der. Havâşî-yi Kunye’de Yetimetü’d-Dehr131 adlı kitâbdan şöyle rivâyet edilmiştir: Uyuşturucu ve keyif verici beng otunu yemek İmâm-ı Tahâvî ve Müzenî zamanında vâki olunca her ikisi de bunun haramlığına fetvâ verdiler ve ittifâk etmişler. O zamanın bütün imâmları bu fetvâya uymuşlardır.
(150) Fakat Hanefî İmâmlarının kitâblarında zikredi-len şudur: Bir kimse uyuşturucu ve keyif verici beng otunu tedâvî için taşırsa onu kullandığı zaman zevcesini boşasa boşama gerçekleşmez. Abdülazîz et-Tirmizî şöyle der: Ebû Hanîfe ve Süfyân-ı Sevrî [v.778]’ye: “Bir kimse beng otunu yese ve beyni uyuştuğu zaman zevcesini boşasa talakı gerçek olur mu?” diye sordum. Cevâben dediler ki: “Bengi aldığı anda şuuru yerinde ise talak vâki olur. Eğer bengi aldığını bilmiyorsa bunun şuurunda değilse talak gerçekleşmez.” Bu söze göre bengden sarhoş olmak, içkiyle sarhoş olmak gibidir. Her hangi bir Müslüman, sarhoşluk veren bengi ölmek için yese bile ona helâldir demez. Allâme Seyfüddîn’in bengi yiyeni öldürsünler diye fetvâ vermesinin sebebi iki şeydir. Biri bengi sarhoş olmak için üzerinde bulundurmak diğeri ise onu kullanmanın helâl olduğuna itikâd etmektir. Ve yine Kumm132’de ve başkalarında sarhoşluk veren beng ve kısrak sütü haramdır. Ama bunlara had cezâsı uygulanmaz. Ve yine Kumm’un müselles133 bahsinde zikrolunduğuna göre bir kimse sarhoş olmak kasdıyla müselles içerse daha birinci kadehi bile haramdır. Sadece o mecliste oturmak da haramdır. İmâm-ı Mâlik [710-795]’in bu husûstaki kavli İmâm-ı Şâfiî [767-819]’nin kavli gibidir. Azı da çoğu da haramdır. İmâm-ı Tahâvî [853-933] Muhtasar’ında bizzat; Hişam ise Nevâdir’inde İmâm-ı Tahâvî ve üstâdı İbn Ebû Ömer’in de kavilleri böyledir diye zikrediyor. İmâm-ı İtkânî de Şerh’inde, Ebû Leys es-Semerkandî’nin el-Uyûn’unda bu görüşü tercîh ettikle-rini zikreder. İmâm-ı Mansûrî de Kumm’de İmâm-ı Muhammed [749-805] rahimehullâh nazarında sarhoş-luk veren şey az olsun çok olsun kesinlikle haramdır, pistir diye zikretmiştir. Eğer namaz kılanın elbisesine bir dirhem134den fazla sarhoşluk veren şey bulaşsa o kişi namazını iâde etmesi (yeniden kılması) gerekir. Bu anlatılan rivâyet İmâm-ı Mâlik, İmâm-ı Şâfiî ve İmâm-ı Ahmed’in katında İmâm-ı Muhammed’in tercîh olun-duğunu göstermektedir. Sonraki Hanefî imâmlarının da tercîhi budur ki: Bit (bal şarabı), mizr135, gubayra136 ve kaşut137 haram ve pistir. Fakat Ebû Hanîfe radıyallâhu anhin talebelerinin en önde gelenlerinin ve İmâm Ebû Yûsuf [731-798]’un ikinci kavlinde sarhoş-luk veren ve kullanıcıyı sarhoşluk hâllerinden birine sürükleyenlerin hâricindekilerin hepsi helâldir. Câmi‘u’l Mahbûbî138’de ve Fetâvâ-yı Kâdîhân139’da zikredildiğine göre: İmâm Ebu’l Hafs el-Kebîr’den şöy-le rivâyet edilmiştir: Şu dört şarabın içilmesi helâl midir diye sorulduğunda; helâl değildir diye cevâb verdi. Şeyhayn’a yani İmâm-ı A‘zam ile İmâm Ebû Yûsuf’a sen muhâlefet ettin dediklerinde cevâben: Muhâlefet etmedim zîrâ Şeyhayn’ın helâl dedikleri oyun ve eğlen-ce için içilmeyenlerdir. Amma zamâne insanları oyun eğlence ve fısk-u fücûr (günah işlemek) kasdıyla içerler. İşte bu kasıdla içmek icmâ ile helâl değildir. Bu sözden anlaşılan odur ki bu zamandaki insanlar bu maksadla (oyun eğlence fısk-u fücûr ve içip sarhoş olmak için) meclis teşkîl ediyorlar. Bu meclislerin teşkîli de icmâ ile haramdır. Buradan şöyle bir sonuca varılmıştır: Halk yevm-i şekkte (şüpheli günde) oruç tutmasınlar diye ulemâ fetvâ vermişlerdir. Zîrâ halk orucun başlangıç ve bitişini bilmediğinden ihtimâl ki fazla oruç tutmaya niyet edecektir. Bu da râfızîlere benzemeyi gerektirir. O halde sarhoşluk veren şeylerin halkın içmesine ne sebebden cevâz veriyorlar. Allâh korusun, halk ne niyetle içeceğini ve ne şekilde içilirse helâl olacağını ayırt etmeye muktedir olmadığından büyük bir fesâda (bozulmaya) ve haram işlemeye bulaşır veyâ sebeb olur. Hidâye140 sâhibinin, Fusûleyn141 sâhibinin ve Mebsût142 sâhibinin ve Sadru’l İslâm’ın bu mevzûdaki sözleri şudur: Hubûbâttan yapılmış içkilerin sarhoşluk verenlerinin hepsi haram ve pistir; çünkü fısk-u fücûr ehlinin (açıktan günah işleyenlerin) adı geçen içkileri içmek için bir araya toplanmaları diğer içkileri içmek için bir araya toplanmaları gibidir. Belki bu dört içkinin haramlığı ve pisliği diğer içkilere nazaran daha şiddetlidir. Sadru’l İslâm: “Hububâttan elde edilen içkileri içenin had cezâsı ile cezalandırılması vâcibdir” demiştir. Günün ulemâsı nebizden olan sarhoşluk ile hubûbattan olan sarhoşluğun nasıl ayırd edileceği husûsunda ihtilâf ettiler. Ulemâ, bu ikisi arasındaki farkın bulunması tasavvur edilemez diyerek hayrete düştüler. Daha sonra Hazret-i İmâm’ın talebelerinin tamâmından bize ulaşan rivâyete göre nebizden hâsıl olan sarhoşluğa had cezâsı vâcibdir. Had cezâsı ile ilgili olarak İmâmeyn’in kavli şudur: Diğer içkiler (bu dört içkinin dışında kalanlar) sarhoşluk veriyorsa bunlara da had cezâsı uygulamak vâcibdir. Haddin vâcib olmasının sebebi de şudur ki: Sarhoşluk veren içkiden insanlar uzaklaşsın ve yeryüzü de bu fesaddan kurtulmuş olsun. Eğer hamr (sarhoşluk veren içki) icmâ ile necis olduğu halde diğer içkilerin necis olmasında niçin ihtilâf edil-miştir ve diğer içkiler hamr gibi haram olmadığı için içene niçin had cezâsı uygulanmaz diye sorulsa cevâb şudur: Had cezâsı şu şartla vâcib olur: Haram olan bir şeyi içmeye insan meyleder ve onu içmek için fâsık insanlar içki meclisleri kurarlar. İşte o zaman had cezâsı vâcib olur. Hamrın dışında kalan fakat hükmü hamr gibi olan diğer içkiler de bu hükme girer. Bevl (idrar) haramdır ama onu içene had cezâsı uygulanmaz. Çünkü bevli içmek insan tabiatına aykırıdır görmez misin? Nitekim beng kullananlar sarhoş olsa bile onu kullanmak için bir meclis kurup âlem yapmadıkları müddetçe kullananlara had cezâsı uygulamak vâcib olmaz.
(155) Abdullâh ibn Mübârek [736-797]’in rivâyetine göre: İmâm-ı A‘zam kaddesallâhu sirrahu’l azîz hazret-lerine mestlerin üzerine meshetmenin cevâzını sordular. Hazret-i İmâm: Bana gün ışığı gibi belli ve açık olma-dıkça buna cevâz vermem, dedi.
(155) Abdurrahmân ibn Müsennâ şöyle anlatmıştır: Hazret-i İmâm-ı A‘zam Şeyhayn’i; yani Hazret-i Ebû Bekir ve Hazret-i Ömer radıyallâhu anhümâyı daha fazîletli kabûl eder (üstün tutar) ve sahâbeyi hayırdan başka sözle anmazdı. Sahâbeden birinin Peygamber salla’llâhu aleyhi ve selem ile bir saat birlikteliği bizim ömrümüz boyunca yaptığımız ibâdetten daha üstündür derdi. İyi bil ki, bazı kelâm âlimleri şöyle demiştir: Sahâbeyi birbirinden üstün tutmayız ancak cumhur ulemânın görüşü şudur ki: Bazı sahâbeler daha fazîletlidir; fakat ulemâ bu konuda kendi aralarında ihtilâf etmişlerdir. Ekserî ulemâ Hazret-i Ebû Bekir radıyallâhu anhin sahâbenin tamâmından daha fazîletli (üstün) olduğunda ittifâk etmiştir. “Hattâbîler: Hazret-i Ömer radıyallâhu anh daha fazîletlidir; ravendîler: Haz-ret-i Abbâs radıyallâhu anh daha fazîletlidir; râfizîler: Hazret-i Alî kerremallâhu vechehu daha fazîletlidir, dediler. Ehl-i sünnet ve’l cemaat ise Şeyhayn yani Haz-ret-i Ebû Bekir ve Hazret-i Ömer radıyallâhu anhümânın daha fazîletli olduğunda ittifâk ettiler ancak Hazret-i Osman ve Hazret-i Alî radıyallâhu anhümâdan hangisinin daha fazîletli olduğunda ise ihtilâf ettiler. İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhin bir rivâyete göre: Ekserî ehl-i sünnetin ve İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhin sahîh olan kavli şudur ki: Hazret-i Osman radıyallâhu anh, Hazret-i Alî kerremallâhu vechehudan daha fazîletlidir. Fazîletli olma husûsunda bunlardan sonra su sıraya riâyet edilmiştir. Aşere-i mübeşşere (müjdelenmiş on kişi)143, ondan sonra Ashâb-ı Be-dir144, ondan sonra Ashâb-ı Uhud, ondan sonra Ashâb-ı Bey‘atü’r Rıdvân, Ashâb-ı Kıbleteyn radıyallâhu anhüm ecmaîn hazerâtı. Bazı topluluklar Abdülberr’in olduğunu Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem ya-şarken irtihâl eden sahâbe Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemden sonraya kalanlardan daha fazîletlidir, de-mişse de bu tasnif kabûl görmemiştir. Ondan sonra âlimler söylenen fazîletlerin kesin mi yoksa zannî mi olduğunda ihtilâfa düştüler. İmâm Eş‘arî [v.941]; ke-sindir, dedi. İmâm Bakillânî [v.1012] zannîdir, dedi. Söz konusu tasnifteki fazîletli olmanın zâhirî mi yoksa hem zâhirî hem de bâtınî mi olduğunda ihtilâfa düşüldü. Ancak İmâm-ı Nesefî’nin rivâyetine göre, Ebû Mukâtil Semerkandî şöyle anlatırdı: İmâm-ı A‘zam kaddesallâhu sirrahu’l azîz hazretleri derdi ki: Büyük günah işleyene hayır duâda bulunmak daha fazîletlidir. Ancak hayır duâda bulunmayıp la‘net (bedduâ) etseler günahkâr olmazlar; çünkü bedduâdan kasıd günahı yüzünden cezâ verilmesini istemektir, demektir. Günah işlemeyene bedduâ edildiğinde günahkâr olunur. Büyük günah işleyene hayır duâda bulunmanın fazîletli olmasının iki sebebi vardır: Birincisi: Günahkâr Müslümanın îmânına hürmet içindir; çünkü îmândan daha fazîletli birşey yoktur. Nitekim küfürden daha büyük de bir günah yoktur; zîrâ küfür yedi kat semâ ve yedi kat yerden daha ağırdır. Tevhîd emri de göklerden ve yerlerden daha büyüktür. İkincisi: Hakk Te‘âlâ’nın büyük günah işleyene kesinlikle azâb edeceğini kimsenin bilmemesi-dir; belki Allâhü Te‘âlâ onu affedecektir. Eğer Allâhü Te‘âlâ’nın büyük günah işleyene azâb edeceği kesinlikle bilinse idi Allâhü Te‘âlâ’nın affetmesi için ona duâ etmek câiz olmazdı. Nitekim küffâra duânın câiz ol-maması gibi. Ve bunda yine bir delil vardır: Yukarıda söylenen la‘netten (bedduâdan) kasıd müslüman için olan bedduâdır, kâfir için olan bedduâ değildir. Nitekim Hakk sübhânehu ve te‘âlâ Furkân-ı azîm’inde şöyle buyurur: “elâ la‘netu’llâhi ‘alâ’z-zâlimîne145 Allâh’ın la‘neti zâlimlerin üzerindedir.” Mes’ele, bütün kâfirlere bedduâ etmek câiz ve mubahdır, fakat ister zımmî (azınlık) isterse harbî (düşman) olsun bunlara bedduâ etmek vâcib değildir.
Nitekim Dâvûd ibn Hasîn’den rivâyet edildiğine gö-re o şöyle derdi: A‘rec’den şunu duydum: Kimi gör-düysem Ramazan ayında kâfirlere bedduâ ederdi ve bu bedduâ küfürden men etmek için değil belki küfürlerin-den dolayı onları cezâlandırmak içindi. Ancak ekser-i meşâyih kâfir olduğu bilinenlere la‘net (bedduâ) etmeyi câiz görmemişlerdir. Özellikle Eş‘arîler bunu câiz gör-mezlerdi. Ancak bazı âlimler kâfirliği bilinenlerin zâhirine bakarak cevâz vermişlerdir; fakat Müslümanla-rın isyankârlarına la‘net (bedduâ) etmek bizim nazarı-mızda câizdir; çünkü cehennemde bir tabaka mü’minlerin âsîleri içindir. Fakat bir müslümanın ce-hennemde ebedî kalması için bedduâ etmeye dâir her-hangi bir işâret yoktur. Bedduâ cezâyı îcâb ettirir; fakat bizim katımızda günah ve isyanı açıkça bilinen âsîlere bedduâ etmek câiz değildir. Nitekim Buhârî ve Müs-lim’in rivâyetlerine göre: Şarap içen birini birkaç kere Peygamber aleyhi’s salâtü ve’s selâm Efendimizin huzûr-u saâdetlerine getirdiler. Meclis-i şerîflerinde bulunanlar “la‘netullahi mâ eksera mâ yu‘dâ bihî yani Allâhü Te‘âlâ’nın la‘neti bunun üzerine olsun, ne de çok getirdiler” dediler. Peygamber salla’llâhu aleyhi ve selem buyurdular ki: “lâ tekûnû ihvânü’ş şeyâtîni ‘alâ ehîküm yani Kardeşiniz üzerine şeytanla kardeşlik et-meyiniz.” Bazılarınız şeytanların aldatmasıyla kardeşi-nize had cezâsı uygulanmadan la‘neti uygun gördüler. Had cezâsı uygulanmadığı sürece o kimseye la‘net edi-lemez. Ancak söylenen hadîs had cezâsı uygulanan Nu‘man hakkındaydı. Cezâdan sonra ya da tevbeden sonra la‘net câiz değildir; çünkü her isyankârın yaptığı âsîliğe tevbe etme ve ondan pişmân olma ihtimâli vardır ve Müslümanın görünen hâli budur. Bilhassa Ekremü’l Ekremîn ve Erhamü’r Râhimîn’in afv ve mağfireti ve Hazret-i Resûl aleyhi’s salâtü ve’s selâmın şefaati ümmetinin âsileri üzerinedir. Ve Hazret-i Resûl aleyhi’s salâtü ve’s selâm “men le‘ane şey’en ve hüve leyse bi-ehli’l-la‘neti ruci‘atü’l-la‘nete ileyhi yani La‘net edilende la‘netlik bir durum yoksa la‘net, la‘net edene döndürülür” diye buyurmuşlardır. Bu hadîsten anlaşılan şudur ki: Hazret-i Resûl aleyhi’s salâtü ve’s selâm ile sohbet eden kişiye la‘net câiz olmaz; çünkü Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem sahîh hadîs kitâblarından tahriç edilen bir hadîs-i şerîflerinde; “Allâh! Allâh! fî ashâbî… Ashâbım hakkında Allâh’dan korkun…” diye buyurmuşlardır. Ayrıca kâfir olarak ölen birine la’net etmek mubahtır. Fakat Hazret-i Resûl aleyhi’s salâtü ve’s selâmın vâlideynine la‘net etmek aslâ câiz değildir. Çünkü onlar la‘netten müsta‘nîdir. Bunun îzâhı şöyledir: İmâm Kurtubî [854-939], Tezkire’sinde ve Tefsîr’inde bir hadîsi şöyle nakleder: “İnnallâhe te‘âlâ ahyâ lehû aleyhi’s selâm ebâhu ve ümmihî fe-âmennâ bihî aleyhi’s selâm sümme mâte yani Hakk Tebârake ve Te‘âlâ, Hazret-i Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemin annesini ve babasını vefâtlarından sonra diriltti ve onlar Hazret-i Resûl aleyhi’s salâtü ve’s selâma îmân edip tekrar vefât ettiler. Bu söylenen Allâh’ın kitâbına ve hadîse muhâlif değil midir? diye bir soru sorulsa hâlbuki Hakk Te‘âlâ Kur’ân-ı azîm’inde şöyle buyurmaktadır: “fe lem-yekü yenfe‘uhüm îmânühüm lemmâ ra’ev be’senâ146 Azâbımızı görünce inanmaları işe yaramadı.” Ey Allâh’ın Resûlü salla’llâhü aleyhi ve sellem, babam nerededir? dedi. Hazret-i Resûl salla’llâhu aleyhi ve selem de: “enne ebî ve ebâke fi’n-nâri147 Babalarımız ateştedir” diye cevâb verdiler. Buna cevâb şöyle gelir: Muhtemelen bu hadîs Hazret-i Resûl salla’llâhu aleyhi ve sellemin anne babası diriltilmeden önce söylenmiştir.
(158) Yahyâ ibn Mukâtil’in Hazret-i İmâm’dan rivâyetine göre Îmân: Ma‘rifet, tasdîk, ikrâr ve İs-lâm’dır. Halk bu konuda üç kısma ayrılır: 1- Bir kimse kalbiyle ve diliyle tasdîk ederse Allâh katında ve insan-ların yanında o mü’mindir. 2- Bir kimse kalbiyle tasdîkleyip diliyle söylemezse bu kimse Allâh katında mü’min, insanların yanında kâfirdir. 3- Bir kimse di-liyle tasdîk eder kalbiyle tasdîk etmezse insanların ya-nında Müslüman Allâh katında kâfirdir. Çünkü insana lâzım olan zâhire bakıp ona göre hükmetmektir. Gökle-rin ve yerlerin, evvelin ve âhirin, halkın ve peygamber-lerin îmanları birdir. Çünkü farzlar çeşitli olsa da bunla-rın hepsi Allâhü Te‘âlâ’nın vahdâniyetini tasdîk edip îman etmişlerdir. Sıfatları çeşitli olsa da küfür dahi bir-dir. Hepimiz peygamberlerin îmân ettiğine îmân ettik. Ancak onların sevâbda, îmânda ve bütün ibâdetlerde fazîletleri bizden ziyâdedir. İbâdette fazla olunca bütün işlerde ister sevâb ister başka bir şey olsun bizden fazîletce çok çok yüksektedirler. Bârî Te‘âlâ bize bu konuda zulmetmemiş ve bize ihsânda hiçbir şeyi eksik etmemiştir, belki onlara sevâbı fazla vermesi onları yüceltmek içindir; çünkü yaratılmışların delilleri (yol göstericileri)dir. Ve Bârî Te‘âlâ’nın emîn kişileridir ve onlarla hiç kimse mertebede denk olmaz; çünkü insan-ların fazîlet ve ihsâna kavuşmaları onların sebebiyle ve vâsıtasıyladır. Hâssaten insanları cennete delâlet eden (götüren) bunlardır.

(160) Hazret-i İmâm-ı A‘zam kaddesallâhu sirrahu’l azîz ehl-i sünnet ve’l cemaattendir. Gerçi mu‘tezilîler Hazret-i İmâm’a mu‘teziledendir demişlerse de o mu‘tezileden berîdir. Ancak bu sözler de İmâm’ın ken-dilerinden büyük olduğuna işârettir; çünkü İmâm-ı A‘zam kaddesallâhu sirrahu’l azîz, imâmlar içinde, peygamberler arasında İbrâhîm aleyhi’s selâma benzer; zîrâ yahudîler ve hıristiyanlar İbrâhîm aleyhi’s selâm için bizdendir, derler. Nitekim Hakk Te‘âlâ, Furkân-ı azîminde; “mâ kâne ibrâhîmü yehûdiyyen ve lâ nasrâniyyen148 yani İbrâhîm aleyhi’s selâm yahudî ve nasrânî değildi” buyurmuştur.
(160) İmâm-ı Abdülmecid ibn Mikâîl el-Bureykînî (Buratkînî) el-Harezmî: “İmâm-ı A‘zam ibrişim satardı. Gece az uyur, fıkıh ve hadîsi iyi bilir, insanlara az karışır onlarla az görüşür, biriyle konuştuğu zaman letâfetle konuşur, öfke ve hiddetten uzaktı. İbn Hübeyre [v.1166] kendisine kadılık teklîf etti. O kabûl etmeyip buna râzı olmadı. Sonunda ona dayak atıldı. Bu zaman-da İslâm ehlinden teklîf edilen kadılığı kabûl etmeyip dayak yemeği tercîh eden İmâm’dan başka kimi gör-dün? Bundan başka Hazret-i İmâm talebelerinin ihti-yaçlarını karşılayıp hayır ve ihsânlarda bulunur, sâlihlere uyardı. Ve ehl-i kıblenin hepsi mü’mindir, farzları terk etmeleri yüzünden biz onları îmândan çıkaramayız derdi” diye haber verir.
(161) Fudayl bin Iyâz [v.802] dedi ki: Hazret-i İmâm fıkıh ile ma‘rûf (bilinir), verâsı ile meşhûr, mal bakı-mından zengin ve talebelerine fazîlet ve ihsânı da çoktu. Gece ve gündüz ilim öğrenmekte sabr-u sebât ederdi. Az konuşur ve çok sükût ederdi. Hakka delâlet etmesi çok güzeldi. Sultanlardan bir şey almaktan şiddetle sakınır ve kaçardı.
(161) Ebû Abdullâh Sâlih el-Iclî dedi ki: Hazret-i İmâm emânet yönünden insanların en önde geleniydi. Hattâ o zamanın sultânı bütün memleketlerin hazînelerinin anahtarlarını İmâm’a teslîm etmeyi murâd etti. Fakat Hazret-i İmâm bunu kabûl etmeyip bundan kaçınınca sultân; ya kabûl edersin ya da sırtına sopa yersin, dedi. Hazret-i İmâm ise Allâhü Te‘âlâ’nın azâbı yerine mahlûkâtın azâbını seçti.
(161) Mâlik bin Enes’ten Hazret-i İmâm-ı A‘zam’ın İslâm’da altmış bin mes’eleyi hâllettiği bunlara cevâb verdiği rivâyet edilmiştir.
(161) Ebû Fadl el-Kirmânî, Ebû Bekr ibn Atîk’in İmâm-ı A‘zam beş yüz bin mes’ele va‘z etti (ortaya koydu), dediğini rivâyet etmiştir.
(162) Hatîb el-Harezmî, İmâm-ı A‘zam seksen üç bin mes’ele ortaya koydu. Otuz bini ibâdetlerde, geri kalanı muâmelelerdeydi. Bu mes’eleler hâlledilmeseydi insanlar dalâlette kalırdı dedi.
(162) Ebû’l-Maalî el-Halebî’nin Hasan bin Ziyâd’dan rivâyet ettiğine göre Hazret-i İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh dedi ki: “kavlunâ hâzâ ve hüve ahsenü mâ kaderunâ ‘aleyhi fe-men câ’e bi-ahseni mimmâ kulnâ fe-hüve evlâ bi’s-savâbi minnâ yani Bizim kavlimiz re’ydir ve yapabildiğimizin en güzelidir. Bizim kavlimizden güzel bir kaville gelen sevâba bizden daha lâyıktır.”
(162) es-Selâmî’nin Vekî’den rivâyet ettiğine göre; bir gün Ebû Hanîfe’den şunu duydum: Bir kıyası boz-maktansa mescidde bevl etmek daha iyidir; çünkü mescidde bevl etmek taşımakla, güneşle ya da yıka-makla temizlenir, mescid mescidlikten çıkmaz, ancak kıyası bozmak kıyasla saâbit olan hükmü bozmaktır. Böyle olduğunda bu hükümle tesbit edilen hâdiseyi durdurmak gerekir ancak mesciddeki ibâdeti durdur-mak gerekmez.
(162) Deylemî’nin Züheyr ibn Muâviye’den naklet-tiğine göre: Bir gün İmâm’la Züheyr’i Hazret-i İmâm’ın meclisindeyken Ebyaz ibn Agarr mukâyese ediyordu. Birdenbire biri yüksek sesle dedi ki: İlk önce kıyas yapan İblis’tir. O kişi büyük ihtimâlle Medîneliydi. İmâm, dedi ki: Ey falan kişi, sözü yerinde söylemedin; çünkü o la‘netlenmiş İblis’in kıyası Allâh’ın kitâbını reddetmektedir. Nitekim Hakk Te‘âlâ Furkân-ı azîminde şöyle buyurur: “ve-iz kulnâ li’l-melâ’iketi’scüdû li-âdeme fe-secedû illâ iblise, kale e-escüdü li-men halakte tînen149 Biz Âdem’e meleklere secde edin deyince İblis dışındakiler secde ettiler, o bu çamurdan yapılana mı secde edeceğim dedi.” Rabbinin buyruğunu reddetti. Allâh’ın emrinin doğru olduğunu bildiği halde reddetti. Fakat biz bir mes’eleyi başka bir mes’eleyle kıyaslarız. Allâh’ın kitâbına Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemin sünnetine ya da icmai ümmete uygun olsun diye. Bundan sonra ictihâd ederiz fakat bu ictihâdı dönüp tekrar tekrar münâkaşa ederiz. Senin dediğin ma‘nâ nerede benim dediğim ma‘nâ ne-rede? Ebyaz ibn Agarr bu izâhı duyunca bir sayha atıp “Söylediğim söze tevbe ettim ve Hakk Te‘âlâ kalbini aydınlatsın. Nitekim sen benim kalbimi aydınlattın” dedi.
(164) Hâlid ibn Sabih’in İmâm-ı Züfer [v.775]’den rivâyetine göre, İmâm’ın muhâliflerinin sözlerine değer vermeyin; çünkü Hazret-i İmâm-ı A‘zam’ın söyledikleri Allâh’ın kitâbından, Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemin sünnetinden ya da sahâbenin söylediklerinden başkası değildi. Bunlarda bulamazsa sonra bunlara kıyas yapardı.
(164) İmâm-ı Nesefî, Yahyâ, İbn Mûsâ’dan, o da Ömer ibn Hârun’dan o da Mekke ehlinin imâmı olan ibn Cüreyc ibn Abdülmelik ibn Abdülazîz ibn Cüreyc’den şöyle işittiğini rivâyet eder: İmâm-ı A‘zam sağlam bir kaynak dışında hiçbir kaynaktan fetvâ vermezdi. Ve sorduğumuz her mes’eleye cevâb verirdi.
(164) Ve yine sahâbe ve tâbiînin menkîbelerinde şöyle rivâyet olunur ki: İmâm Ebû Hanîfe ictihâd eder-di. Hazret-i Ebû Bekir es-Sıddîk radıyallâhu anhin ahvâlini, kavillerini ve fiillerini örnek alırdı. Nitekim Ebû Bekir radıyallâhu anh sahâbenin en fazîletli, en takvâlı, en âbid, en müttakî, en zâhid ve en cömertiydi. İmâm Ebû Hanîfe de tâbiînin en bilgili, en takvâlı, en müttakî, en âbid, en zâhid ve en cömertiydi.
(164) es-Selâmî’nin Muhammed ibn Hasen’den rivâyetine göre: İmâm-ı A‘zam kıyasta talebeleriyle münâzara ve münâkaşa ederdi. İmâm ne zaman istihsândan150 konuşsa hiç kimse ona müdâhale etmez, Hazret-i İmâm istihsân mes’elelerinde pek çok mes’eleyi dile getirdiği için talebelerinin hepsi İmâm’ın re’yine tâbi olurlardı.
(164) Ebû Vehb Muhammed ibn Muzâhim’den, el-Gaznevî şöyle rivâyet etmiştir: İmâm-ı A‘zam sözü arasında genellikle şu âyeti okurdu: “fe-beşşir ‘ıbâdi’llezîne yestemi’ûne’l-kavle fe-yettebi‘ûne ahsenehu151 Kullarıma müjde ver; çünkü onlar işittik-lerinin en güzeline uyarlar.”
(168) Ömer ibn Hammâd dedi ki: Bir süre İmâm-ı Mâlik [710-795]’in meclisinde bulundum. Gitmek iste-diğim zaman İmâm-ı Mâlik’e dedim ki: “Bazı hasedçiler ceddimi (İmâm Ebû Hanîfe radıyallâhu anhi) olduğunun tam aksine anıyorlar diye ceddimin mezhebini anlatayım. Eğer beğenmiş olursan ne güzel, aksi takdîrde mutlaka bana nasîhat eyle bir yol göster. Mezhebinin görüşlerinden biri, bir Müslüman günah işlediğinde ceddim onu îmândan çıkarmazdı. İmâm-ı Mâlik, isâbet etmiş, dedi. Ve biri de, kendi kendini öl-dürenlere kâfir dememesiydi. İmâm-ı Mâlik, isâbet et-miş, dedi. Ve kim aksini söylerse gerçekten hatâ etmiş olur, dedi. Ve İmâm-ı Mâlik, İmâm-ı Ömer’e dedi ki: Duyduğuma göre ceddin Ebû Hanîfe benim îmânım Cebrâil aleyhi’s selâmın îmânı gibidir, dermiş. Ömer dedi ki: Sana yanlış söylemişler, çünkü ceddim böyle demezdi, ancak Hakk Te‘âlâ Cebrâîl aleyhi’s selâm’ı Peygamber salla’llâhu aleyhi ve selleme gönderdi, derdi. Nitekim Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemden önceki peygamberler aleyhimü’s selâma da gönderdi. Ve Allâhü Te‘âlâ onlara, insanları îmâna da‘vet etsinler, diye buyurdular. Îmân ise birdir, iki veyâ üç değildir. Böylece Zeyd’in îmânıyla Ömer’in îmânının aynı olup Zeyd’in îmânının Ömer’in îmânından başka olmadığı ortaya çıkar. İmâm-ı Mâlik gülümseyip sanki râzı olmuş gibi sustu. Ömer ibn Hammâd dedi ki: İmâm-ı Mâlik’e, ceddim îmânda şek ve şübheyi reddeder, de-dim. İmâm-ı Mâlik, îmânda şek ve şübhe nedir? dedi. Dedim ki: Bizde kendilerine mü’min misiniz diye so-rulduğunda “ene mü’minün inşâ’allâh yani mü’min miyiz, değil miyiz bilmiyoruz inşâ’allâh mü’minizdir” diye cevâb veren bir millet vardır. İmâm-ı Mâlik bu sözleri reddedip, bunu da kim söylüyor, dedi.
(168) Yine Yahyâ ibn Süleyman’ın rivâyetine göre: Hazret-i İmâm-ı A‘zam ve Abdülazîz ibn Dâvûd îmânın istisnâsı olmadığını, ancak İmâm-ı Sevrî îmânın istisnâsı olduğunu kabûl ederdi.
(168) Deylemî’den: Yahyâ ibn Zekeriyya ibn Ebû Zâid dedi ki: İmâm’a dedenin hükmünü niye su hük-münde kıldın. Bununla birlikte sahâbede görüş ayrılığı vardır, diye sordum. Şöyle cevâb verdiler: Benim onu düşünmeden mi yaptığımı sanıyorsun? Yirmi yıla yakın düşündüm ve sahâbenin buyrukları esasları üzerine söylediklerini araştırdım. Hazret-i Ebû Bekir ve Abbâs radıyallâhu anhümânın sözlerinden doğrusunu görme-dim. Ondan sonra bana, ölen bir kimse oğlunun oğluna ve kardeşine malını bıraksa bu mes’elenin cevâbı nedir, diye sordu. Bütün mal oğlunun oğlunundur. Ve yine, babasının babasıyla kardeşine malını bıraksa bırakılanlar ne olur, diye sordu. Cevâb veremeyip sustum. İmâm, oğlunun oğlu nasılsa babasının babası da öyledir, dedi. Abbâs radıyallâhu anh Zeyd ibn Sâbit Bârî Te‘âlâ’dan korkmayıp oğlunun oğlunu oğul mertebesinde yaptı. Mîrasta babanın babasını baba mertebesinde yapmaz, dedi.
(169) İsmâîl ibn Hammâd ibn Ebû Hanîfe’den, İmâm Ebû Yûsuf’un dayısı olan Ebû Tâlib Yahyâ ibn Yakûb şöyle rivâyet eder: İmâm-ı A‘zam’a, ben halka va‘z ediyorum ama kimi âlimler va‘zın haram olduğunu söylüyorlar, dedim. İmâm şöyle cevâb verdi: Haram olan Kur’ân’da ve hadîslerde olmayıp yalnız sözlerini süslemek için fazla ya da eksik söylemesi ya da halka va‘z ve öğüt verip kendisinin onları tutmamasıdır. Böyle yapmakla onun kalbi de kararır. Bundan başkası he-lâldir.
(169) Sadru’l-Eimme Hatîb-i Harezmî, Muhammed ibn Semâ‘a [v.847], Hazret-i İmâm-ı A‘zam’ın hazırla-dığı kitâblarda yetmiş bin hadîs zikrettiğini ve mes’elelerini kırk bin hadîsten seçtiği hadislere dayan-dırdığını söylemiştir. Hasan bin Ziyâd, İmâm, iki bini Hammâd’dan iki bini öbür hocalardan olmak üzere dört bin hadîs rivâyet etmiştir dedi.
(170) Deylemî’nin rivâyetine göre Sehl ibn Muzâhim şöyle demiştir: İmâm-ı A‘zam’ın meclisinde bulunuyordum. Çevresinde talebelerinin ileri gelenle-rinden otuz kişi vardı. İmâm bunlara, kaç yaşında ergen oldunuz, diye sordu. Çoğu on sekiz, kimileri on dokuz, dedi. İmâm delikanlının ergenlik süresinin on sekiz olduğunu söyledi. Yine dedi ki: Bir oğlanın bıyığı terle-se ya da sakalı çıksa ya da çocuğu olsa o ergen hük-mündedir. Ancak fıkıh kitâblarında bıyık kararması ve sakal çıkması ergenlik belirtileri olarak söylenmemiştir. Bizim mezhebimizde kızda ergenlik belirtisi gebe kal-mak, akıntı görmek ve ihtilâm olmaktır. İmâm Ahmed’in mezhebinde yalnızca akıntıdır ancak talebe-lerinin fetvâsı oğlan ve kızda on beş yaşına geldiğinde-dir. Kasr-ı İmar152 için Şerhu’l Muhîti’l Burhânî fi’l Fıkhi’n Nu‘mânî’de şöyle söylenir: Ergenliğin en aşağısı oğlanda on ikide olursa yirmi dörtte dede olur. Kızda dokuzunda olursa on dokuzunda nine olur. İmâm Ebû Mutî el-Belhî bunu reddederdi. Ama kendisinin bir kızı dokuz yaşında ergen olunca bu kız bizi rezîl etti demiştir.
(171) İmâm-ı Deylemî’den: Züheyr ibn Keysan dedi ki: Bir gün ikindi namazını İmâm Rasafî’nin meclisinde edâ ettim. Ve İmâm-ı A‘zam kaddesallâhu rûhahu’l azîzin mescidine vardım. Hazret-i İmâm ikindi namazını öyle geciktirdi ki, namazı kaçıracak diye korktum. Ondan sonra Süfyân’a vardım. Süfyân da ikindi nama-zını kılmamıştı. Allâhü Te‘âlâ İmâm’a rahmet eylesin, Süfyân gibi ikindi namazını tehir etmedi dedim. Tehir etmek câiz midir diye sorulsa: Süfyân bazı mu‘tezilîlere uymuş olmalı; çünkü bazı mu‘tezilîler şöyle derler: Namazı vaktin sonunda kılmaları gerekir çünkü insanın üzerinde dâimâ kul hakkı vardır ve bundan kurtulamaz. Öyleyse insanın evvelâ kul hakkını yerine getirmesi gerekir. Kul hakkıyla Allâh’ın hakkı bir araya geldiği zaman, kul hakkına öncelik tanındığını; çünkü Allâh’ın kullarının muhtaç olduğunu ve Sâhibü’ş Şerî‘at’ın ise müstağnî olduğunu bilmez misin? Ancak bazı mu‘tezilîlerin bir kavli de şudur: Kul hakkına ön-celik tanınmasıyla Allâh’ın hakkının yerine getirilemeyip kaçırılacağı ihtimâli doğacaksa, Allâh’ın hakkına öncelik tanımak gerekir. Mu‘tezilenin bazı ileri gelenleri de bu görüştedir. Buna cevâb şöyle gelir: Bunlar yanlış sözlerdir. Aslâ geçerliliği yoktur; çünkü kul hakkı farzlar hakkında ortaya çıkmamıştır. Efendinin kölesini ve kocanın zevcesini namazdan uzaklaştırmağa hakkı olmadığını, ancak cuma namazından, hacdan ve cihâddan uzaklaştırabileceğini bilmez misin? Belki en doğrusu, namazın geciktirilmesinin dayanağı İmâm Dabusî153 ve başkalarının haram bahsinde anlattıkları olmalıdır. Onlar şöyle demişlerdir: Bazı namazın gecik-tirilmesi bizim katımızda daha fazîletlidir dediğimiz: İkindi namazının ikinci vaktin ilk vaktinde kılınmasıdır. Ancak karşı tarafın katında önceki vaktin yarısında kılınması daha fazîletlidir. O zaman Rasafî karşı tarafın mezhebiyle amel etmiştir. Hazret-i İmâm-ı A‘zam özel-likle ikindi namazını ikinci yarının evvelinde kıldı, Süfyân da ikinci vaktin sonunda kıldı. Geciktirmeleri nâfileyi çoğaltmak içindi. Zîrâ bazı âlimler ikindi na-mazını geciktirmek daha iyidir; çünkü öncesinde nâfilelerin çok kılınmasına imkân vardır. İkindi nama-zından sonra nâfile kılmak mekruhtur, demişlerdir.
(172) İmâm-ı Nesefî, İmâm Ebû Süleyman Cürcânî’den şöyle nakletmiştir: Halîfe vefât edince kadılar ve emirler ve yeni gelen halîfe azletmedikçe vazîfeden azl olunmazlar. Buna delil Hazret-i Sıddîk radıyallâhu anhin Üsâme radıyallâhu anh hakkında bu-yurduklarıdır ki: “ukdeten ‘akadehâ resûlu’llâh sal-la’llâhu te‘âlâ aleyhi ve selleme ve lev sârata’l-medînete ne’van li’s-subâ‘î, Allâh hakkı için Medîne aslan yatağı da olsa Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemin yaptığı vazîfelendirmeyi bozmam.” O zaman vazîfelendirenin vefâtıyla vazîfelinin işine son verilmez.
(172) İmâm-ı Zerencerî’nin söylediğine göre Hazret-i İmâm-ı A‘zam dedi ki: Bir kişi dört aydan az bir süre için yemîn etse köle olmaz, ancak bu husûsda kaynak zikretmemiştir. Sa‘îd ibn Ebû Arûbe ile karşılaştık. Ona bu mes’eleyi sorduk. O Atâ’dan, o da İbn Abbâs radıyallâhu anhümâdan dinlemişti: Rivâyete göre: “haddesenâ ‘âmiru’bnu’l-ahval ‘an ‘atâin ‘ani’bni ‘abbâsin inne-hû izâ halefe ‘alâ akalli min erba‘ati eşhurin lâ-yekûnu mevliyyen, Âmir ibn Ahvel Atâ’dan o da İbn Abbâs radıyallâhu anhümâdan rivâyet eder ki, bir kişi dört aydan az bir süre için yemîn etse köle olmaz diye cevâb verdi. Bunu duyunca çok sevindik. Hazret-i İmâm, bunu neden söylüyorsun, dedi. Allâhü Te‘âlâ’nın sözünden, dedi. Nitekim Furkân-ı azîm’de şöyle buyurur: “li’llezine yü’lûne min nisâ’i-him terabbusu erba‘ati eşhurin154 Kadınlara yaklaşmamağa yemîn edenlere dört ay beklemek vardır.”
(173) Yine İmâm-ı Zerencerî şöyle derdi: İmâm-ı A‘zam’ın ictihâdı dâimâ Hazret-i Sıddîk radıyallâhu anhin kavilleriyle amel etmek üzereydi; çünkü Hazret-i Sıddîk radıyallâhu anh en fazîletli, en âlim, en verâlı, en zâhid, en takvâlı, en fakih, en âbid, en cömert ve en sehâ sâhibi idi. Yine İmâm da tâbiînin en âlim, en fakih, en zâhid, en âbid ve en cömerti idi. Nitekim Hazret-i Sıddîk radıyallâhu anhin Mekke-i Mükerreme’de dükkânı vardı. Kumaş satardı. Ve yine Hazret-i İmâm’ın hadîslere ve eserlere uyması diğer insanlardan daha fazlaydı. Kendisine hadîs ve eserler getirildiği zaman, kıyâstan vazgeçer, hadîs ve eserlere döner kıyâsla amel etmez, hadîs ve eserlerle amel ederdi. Hazret-i İmâm’ın ve talebelerinin kitâbları kahkahayla abdestin ve namazın bozulması gibi, unutarak yemede orucun bozulmaması gibi ve yine unutarak besmelesiz kesilen kurbanın yenilmesi gibi istihsân çeşitleriyle dopdoluydu. Hazret-i İmâm başparmağın diyeti öbür parmaklardan fazladır, buyurmuşlardır. Ne zaman ki Hazret-i Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemin “el-esâbi‘u küllühâ sivâ’un, Bütün parmaklar eşittir” hadîsi kendisine ulaştı: Hazret-i İmâm önceki kavlinden geridöndü. Nitekim Hazret-i Sıddîk radıyallâhu anh burnun diyeti kulaklardan fazladır demiştir; çünkü ku-lakları sarık kapatır ancak burun ortada kalır. O zaman burna diyeti fazla koyarım, dedi. Hazret-i Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemin “evcebe fi’l-üzüneyni’d diyetü, İki kulağa diyet gerekir” hadîsi kendisine ulaştı-ğında, kulaklarda da tam diyet olduğu için önceki kav-linden geridöndü. Ayrıca Hazret-i İmâm-ı A‘zam hayız süresi en fazla on beş gündür derdi. Enes radıyallâhu anhden İmâm’a “el-hayzu selâse eyyâmin ilâ ‘aşerati ve’z zâidü istihâzetü, Hayız üç günle on gün arasıdır, daha fazlası özür kanıdır” hadîsi ulaşınca önceki kav-linden geridöndü. Halef ibnü’l Ahmer dedi ki: Hazret-i İmâm bayram namazından önce ve sonra namaz kıl-mazdı. Daha sonra bayram namazından sonra namaz kıldığını gördüm. Bunu İmâm’a sordum. Bana Hazret-i Alî radıyallâhu anhden bayram namazından sonra dört rek‘at namaz kıldığı haberi geldi, ben de ona uydum, diye cevâb verdi. Ve yine Hazret-i İmâm çoğu mes’elede, kıyastan Sahâbenin sözüne dönmüştür. Bu da Hazret-i İmâm’ın Sahâbe sözünü kıyâstan öne aldı-ğını gösterir.

.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Hazret-i İmâm-ı A‘zam kaddesa’llahu rûhahu’l azîzin Vukû Bulmamış Mes’eleleri Çözmesi ve Bun-lar İçin Hîleler (Çâreler) Bulması
(175) Hîleler öğretmek yanlıştır, hattâ âlimler, şu müftü, insanlara hîleler öğretiyor, o müftü insanları yoldan çıkarıyor, bütün mezheblerde taşlanmaya müstehaktır, derler. O zaman Hazret-i İmâm-ı A‘zam’a hîle öğretmek nasıl câiz olur, diye sorulsa cevâbı şudur: Hakîkate ulaşmak için ya da zarardan kurtulmak için hîle helâldir ancak bâtıla götüren ya da hakîkati tersine çeviren hîle haramdır. Nitekim Eyyûb aleyhi’s selâm hanımı Rahme’ye yüz değnek vurmağa yemîn etmişti. Hakk Te‘âlâ Eyyûb aleyhi’s selâm’a bir hîle öğretti. Nitekim Kur’ân-ı mecîdinde: “ve hüz bi-yedike ziğsen fa’drib bi-hî ve lâ tahnes155 Eline bir deste sap alıp onunla vur ve yemînini bozma” diye buyurur.
(175) Yine Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemin yanına zayıf birini getirmişlerdi. Zinâ etmişti. Hazret-i Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem, “huzû lehû iskâlen fî-hi mi’ete şimrahin156 fa’dribûhu bihî, Yüz dallı bir ağaç alıp onunla vurun”157 buyurdular. O za-man kamçıların hepsi dayak yiyene değmiş olur. Bizim mezhebimizde böyledir.
(175) Yine Hayber, Hazret-i Peygamber salla’llâhu aleyhi ve selleme hurma getirdi. Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem Hayber’in hurmalarının hepsi bu mu, diye buyurdular. Hayber de, yok iki sa‘ hurma verdim, bir sa‘ aldım, dedi. Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem: “Bu fâizin ta kendisidir. İki sa‘ hurmayı bir akçeye satıp, o bir akçeyle Hayber’in hurmasını satın alsaydın” buyurdular. Ve yine icmâ ile sabittir ki: Biri kocası olmayan bir hanımdan hoşlanırsa ve helâl yolla yaklaşmak isterse nikâh eylesin. Kendisinden tiksinirse boşasın. Bu, hakîkate götüren ya da kötülükten kurtaran hîlenin câiz olduğunu gösterir. Ancak hakkı iptâl etme-ye sebeb olan her türlü hîle haramdır. Gerçek hîlekâr müftü odur ki, bâtıl bir emirle fetvâ verir ve o kişinin dînden çıkmasına sebeb olur. Nitekim kocasından kur-tulmak için bir Müslümana, zevcesinin dînden çıkma-sıyla boşanma gerektiğinden, dînden dönmeği teşvîk etmesidir. Bununla birlikte mürted (İslâm’dan çıkmış) olmakla boşanma gerekmeyip, iki imâmın, İmâm Ebû Yûsuf ve İmâm-ı Muhammed’in, kavliyle şübhesiz kocasının câriyesi olur. Bu mes’ele herkesce bilinir.
(176) İmâm Abdülmecid el-Harezmî’nin Muhammed ibn Mukâtil’den rivâyetine göre: Biri Hazret-i İmâm’a şöyle sordu: “Cenneti istemeyip cehennemden korkmayan ve Bârî Te‘âlâ’dan da korkmayıp ölü eti yiyen, rükûsuz ve secdesiz namaz kılan, görmediği işe şâhidlik yapan ve hakka buğz eden fitneye muhabbet eden kişi hakkında ne dersin?” Hazret-i İmâm’ın tale-beleri bu kişinin işi çok zor, dediler. Hazret-i İmâm radıyallâhu anh şöyle cevâb verdi: “O kişi cenneti iste-miyor, Allâhü Te‘âlâ’yı istiyor ve cehennemden kork-muyor Allâhü Te‘âlâ’dan korkuyor. Ve Allâhü Te‘âlâ’nın zulmünden korkmaz çünkü Allâhü Te‘âlâ’nın âdil olup zulmetmeyeceğini bilir, balık ve çekirge eti yer ve cenâze üzerine rükûsuz ve secdesiz namaz kılar ve görmediğine şahâdet etmesi ise tevhîde şahâdet etmesidir ve hakka buğz etmesi mevte buğz etmesidir; çünkü ölüm haktır. Fitneyi sevmesi ise malı ve çocukları sevmesidir; çünkü ikisi de fitnedir.” Soran kişi İmâm’dan bu cevâbı duyunca İmâm’ın elini ve ayağını öpüp senin, ilmin gerçek kaynağı olduğuna şahâdet ederim, dedi.
(176) İmâm Allâme Mevlâna Hüsâmeddin es-Sığnakî’nin rivâyetine göre: Biri İmâm’a, bir vavla mı yoksa iki vavla mı, diye sordu. Hazret-i İmâm, iki vavla, diye cevâb verdi. O kişi, Hakk Sübhânehû ve Te‘âlâ sana bereket versin. Nitekim lâ ve lâ’ya bereket verdi, dedi. Orada bulunanlar bu sözün ma‘nâsını anlamayıp şaşırıp kaldılar. Hazret-i İmâm dedi ki: O kişi bana, tahiyyatı İbn Abbas radıyallâhu anhümânın teşehhüdü gibi bir vavla mı yoksa İbn Mes‘ûd radıyallâhu anhin teşehhüdü gibi iki vavla mı okuyayım, diye sordu. Ben, iki vavla, diye cevâb verdim. O kişi, Hakk Te‘âlâ sana “lâ şarkiyyetün velâ ğarbiyyetün, doğuya da batıya da âit olmayan”158 ağaca verdiği gibi159 bereket versin, dedi.
(176) İmam Ebû’l-Hasan Alî ibn Ömer el-Alevî’nin rivâyetine göre: Katâde, Kûfe’ye geldi. Bütün halk çev-resine toplandı. Katâde, bana fıkıh ilminden sorun, de-di. İmâm-ı A‘zam kaddesallâhu sirrahu’l azîz kaybola-nın zevcesi hakkında ne söylersin, dedi. Katâde, Haz-ret-i Ömer radıyallâhu anhin yüce kavline göre, dört yılın sonunda dört ay on gün bekleyerek kimi isterse onunla evlenebilir, dedi. Hazret-i İmâm-ı A‘zam dedi ki: Önceki kocası geri dönüp zevcesini sonraki kişinin nikâhı altında bulunca, ben hayattayken sonraki kocanla evlenmene sebep nedir, diye sorsa, ikinci koca da mâdem kocan varmış da neden benimle evlendin, diye itirâz etse bu durumda öncekinin mi sonrakinin mi, hangi adamın zevcesi olması gerekir? Katâde sinirlenip, ben size cevâb falan vermem, dedi. Saymerî [962-1045]160’nin Esed ibn Amr’dan rivâyetine göre: Katâde Ebû Hanîfe’ye, böyle bir şey gerçekten oldu mu yoksa olmadı mı, dedi. İmâm-ı A‘zam, böyle bir şey vâki olmadı, dedi. Katâde, vâki olmayan bir şeyi ne diye soruyorsun, dedi. İmâm-ı A‘zam, belâ gelmeden önce hazırlıklı olmak gerekir ki, belâ geldiğinde cevâbı ve kurtuluş çâresi hazır olmalı, dedi. Bundan sonra Katâde, bana Kur’ân’ın tefsîrinden sorun, dedi. İmâm-ı A‘zam, Hakk Te‘âlâ Kur’ân-ı azîminde: “kale’llezî ‘ınde-hû ‘ılmun mine’l-kitâbi161 Kendi yanında kitâbdan ilmi olan biri dedi ki” buyuruyor. Bununla murad edilen kimse kimdir, dedi. Katâde, Asaf ibn Berhiya’dır, diye cevâb verdi. İmâm, Peygamber olan Süleyman aleyhi’s selâm yanında kendisinden daha âlim bir kimse olabilir mi, deyince Katâde yine öfkelendi.
(177) İmâm-ı A‘zam, Katâde’ye, biri günah işlemeyi nezretse (ahd etse) bunun keffâreti var mıdır, diye sor-du. Katâde, keffâreti o günahı terk etmektir, diye cevâb verdi. Bunun üzerine Hazret-i İmâm, Allâhü Te‘âlâ, Furkân-ı azîm’inde buyuruyor ki: “ve’llezîne yüzâhirûne min nisâ’i-him sümme ye‘ûdûne li-mâ kâlû fe-tahrîru rakabetin162 Kadınlarını zıharla töhmet altında bırakanlar, bir köleyi âzâd ederek keffâretlerini ödesinler.” Zıhar şudur ki, birinin kendi zevcesine sen annemsin, demesidir. Böyle demek ise günahtır. Öyle bir günahtır ki, bunda keffâret vâcibdir, diye cevâb ve-rince: Katâde öfkelenip İmâm-ı A‘zam’a, mâdem ki sen Kûfe’desin ben fetvâ vermeyeyim bâri, dedi.
(178) İmâm Deylemî’nin İbn Assam’dan rivâyetine göre: Hazret-i İmâm-ı A‘zam Medîne-i Münevvere’ye vardığında Hasan ibn Zeyd el-Alevî, Abbâsîlerin vâlisiydi. Hasan ibn Zeyd kölesine, üstâd İmâm-ı A‘zam’ın hayvanının yularını tut, dedi. Bundan sonra İmâm’a Hazret-i Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemden sonra insanların hayırlısı kimdir, diye sordu. Hazreti İmâm, Abbâs radıyallâhu anhdir, dedi. Hasan sustu. Ancak Hasan’ın garazı, Hazret-i İmâm’ın Hazret-i Ebû Bekir es-Sıddîk radıyallâhu anh diye cevâb ver-mesi idi, İmâm böyle cevâb verseydi Hasan İmâm’ı rencide edecekti. Eğer Hazret-i Alî kerrema’llâhu vechehu diye cevâb verseydi, İmâm kendi mezhebinde-ki dört halîfe arasındaki fazîlet sıralamasını terkettiği için Hazret-i İmâm’ı ayıplayıp kınayacaktı. İmâm-ı A‘zam’ın Abbâs radıyallâhu anhin hayırlı olduğunu söylemesinden murâd şuydu: Abbas radıyallâhu anh hayırlıdır, fakat îmân ehlinin en hayırlısı olan Hazret-i Ebû Bekir es-Sıddîk radıyallâhu anh gibi mutlak ma‘nâda en hayırlı değildir. Ona nisbetle hayırlıdır, demektir.
(178) İmâm Halebî’nin İbn Âsım’dan rivâyetine gö-re: Hacamatçı, Hazret-i İmâm’ın sakalından alıyordu. İmâm, beyaz al, dedi. Hacamatçı, almam; çünkü beyaz artar, dedi. İmâm, almakla artıyorsa o zaman siyahı al ki artsın, dedi. Bu hikâye Şerîk’e ulaştığında Şerîk [v.697], Ebû Hanîfe kıyası bıraksaydı hacamatçıyla bırakırdı, dedi.
(178) Ebû Mutî yokken biri onu vasi tayin etti. Fakat Ebû Mutî gelince İbn Şübrüme [v.761]’nin huzûrunda vasilik davasında bulunup vasi ta‘yîn olduğuna ilişkin belge getirdi. İbn Şübrüme, şâhidlerin söylediklerinin doğru olduğuna yemîn eder misin, dedi. Ebû Mutî, ben yoktum ki nasıl yemîn edeyim, dedi. İbn Şübrüme, ‘Ya sen sözlerinde yanıldın ya da Ebû Hanîfe’ dedikten sonra ‘Yemîn et’ dedi. Ebû Mutî dedi ki: Bilâkis sen yanıldın. Söyle bakalım şu âmâ için ne dersin: Biri âmânın başını yardı, âmâ isbât etti. O âmâya şâhidlerin şahâdetinde doğru olduğu üzerine yemîn mi teklîf ede-ceksin. Hâlbuki başını yaranın kim olduğunu görme-miştir. İbn Şübrüme cevâb veremeyip sustu.
(179) Hâfız Cemâleddîn Isfahanî’den: Süleyman İbn Şu‘ayb, o da babasından şöyle nakletmiştir: İmâm Ebû Yûsuf [731-798] rahimehullâh dedi ki: İmâm-ı A‘zam’ın olduğu yerde benim sözümün hiçbir itibârı yoktur; çünkü ben ilmi ondan öğrendim. Bir şehre var-dım. Biri gelip bana, biri Fırat’ta abdest alırken üst ya-nından şarap şişeleri kırılıp abdest aldığı yere aktı. Ab-desti alsın mı yoksa bıraksın mı, diye sordu. Cevâb veremeyip İmâm-ı A‘zam’ın huzûruna geldim ve bu mes’eleyi sordum. Şarabın tadı ya da kokusu varsa ab-dest alma yoksa abdest al, diye cevâb verdi.
(179) Kirmânî’nin Muhammed ibn Seleme’den ve Saymerî [962-1045]’nin Fadl ibn Gânim’den rivâyetine göre: İmâm Ebû Yûsuf rahimehullâhü te‘âlâ hasta oldu. Hazret-i İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh def‘alarca ziyâretine gitti. Bir gün vardığında hastalığının arttığını gördü. İmâm-ı A‘zam, Benden sonra Müslümanlar için buna umut bağlamıştım. Şâyet vefât ederse bununla ilmin çoğu ölür dedi. İmâm Ebû Yûsuf bu hastalıktan sıhhat bulunca nefsine enâniyet geldi. Büyük bir meclis oluşturdu. İmâm-ı A‘zam’a Ebû Yûsuf’un meclis kurduğu haberi ulaşınca birini İmâm Ebû Yûsuf’a gön-derip bu mes’eleyi Ebû Yûsuf’a sor, dedi. Mes’elâ “Biri elbise temizleyiciye bir elbise verse sâhibi elbisesini isteyince temizleyici inkâr etse sonra elbiseyi temiz-lenmiş olarak sâhibine getirse ve elbise sâhibinden ücret talep etse. Ücret vermek lâzım mı, değil mi? Ücret vermek vâcib olur derse hatâ ettin de. Eğer ücret ver-mek câiz değildir diye cevâb verirse yine hatâ ettin de” dedi. O kişi İmâm Ebû Yûsuf’a varıp söylenen mes’eleyi sordu. İmâm Ebû Yûsuf ne cevâb vereceğini bilemedi şaşırıp kaldı. Bunun üzerine hemen kalkıp Hazret-i İmâm-ı A‘zam’ın huzûruna vardı. İmâm-ı A‘zam, “Seni buraya temizleyiciye dâir olan suâlden başkası getirmemiştir” dedi. Ve dedi ki: “Sübhânallâh, biri meclis kurup din ilmini öğretsin; ama ücretlerle ilgili bir mes’eleye cevâb vermeye kâdir olamasın.” Ebû Yûsuf, ey İmâm, bana temizleyicinin ücreti ile ilgili suâlin cevâbını öğret, dedi. Hazret-i İmâm dedi ki: Temizlemeden inkâr ettiyse inkârdan sonra kendisi için temizlemiş olur, ücret gerekmez. Temizledikten sonra inkâr ettiyse ücret gerekir; çünkü sâhibi için temizlemiş olur. Ondan sonra İmâm dedi ki: Her kim ben ilim öğ-renmekten müstağnîyim zannederse işte o kişi kendisi için ağlasın.163
(179) Halebî, Muhammed ibn Abdurrahmân’dan şöyle rivâyet eder: Kûfe’de Emîru’l Mü’minîn Osman ibn Affan radıyallâhu anhe kâfir ve yahudî diyen bir kimse vardı. İmâm-ı A‘zam o kişinin yanına varıp ona dedi ki: Senin kızını biriyle evlendirmek için sana teklîfe geldim. O kimse esâsen şöyle bir kimsedir: “Hâfız-ı Kelâm’dır. Bir rek‘at namazla geceyi ihyâ eder. Ve Allâhü Te‘âlâ’nın korkusundan pek çok ağlar.” Bunun üzerine o kişi: Yâ İmâm ben ondan daha aşağı birisine de râzıyım, dedi. Hazret-i İmâm: “Fakat o kişinin bir özelliği yahudî olmasıdır” deyince o kişi, Yâ İmâm kızımı bir yahudî ile evlendirmeği nasıl revâ görürsün, dedi. Hazret-i İmâm: “Ya sen Hazret-i Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemin kerîmesini bir yahudî ile evlendirmesini nasıl uygun görürsün!” dedi. O kişi sözünü geri aldı, tevbe eyledi.
(180) Ömer ibn Zerr’in râfızî bir câriyesi vardı. Haz-ret-i İmâm-ı A‘zam’ın huzûruna varıp, zevcemle kavga ettim ve ona sen bana haramsın, dedim. “Talak’ın han-gisi vâki oldu?” diye sorduğumda Hazret-i İmâm-ı A‘zam, Emîru’l Mü’minîn Hazret-i Alî kerremallâhu vechehunun kavli üzerine üç talakla boşama vâki olur, diye cevâb verdi. Râfızî, İmâm-ı Alî kerremallâhu vechehunun kavlini murâd etmiyorum, senin bu husûsdaki kavlini murâd ediyorum, dedi. İmâm-ı A‘zam, “Sen bana haramsın” sözüyle senin niyetin ne-dir, deyince râfızî, herhangi bir niyetim yoktu, dedi. İmâm, talakı niyet etmedin mi, dedi. Râfızî, etmedim, dedi. İmâm, talaktan hiçbiri vâki olmaz, dedi. Bunun üzerine râfızî, Allâh sana hayırlar versin ve sana cenneti nasîb eylesin, dedi. Bu mes’ele ile ilgili âlimlerden gelen yirmi kavil vardır. İmâm’ın verdiği cevâb Hanefî mezhebinin esâslarındandır. Ancak, müftâ bih olan bu-dur ki: Niyetsiz bir talak vâki olur; çünkü örfe göre talak murâd olunuyorsa talak makâmında kullanıldığı için örfün bu söylenene etkisi vardır. Hattâ sarrahatiki kelimesiyle seçilmiş söz üzerine ric‘î164 talak vâki olur.
(180) İmâm-ı Zerencerî şöyle der: Bir gün İmâm-ı A‘zam mescidde oturuyordu. Râfızîlerin tam bir şeytan diye anılan şeyhi, İmâm-ı A‘zam’a Peygamber sal-la’llâhu aleyhi ve sellemden sonra insanların en kudret-lisi kimdir, diye sordu. İmâm-ı A‘zam, biz insanların en kudretlisi İmâm Alî kerremallâhu vechehudur deriz, ancak siz, Hazret-i Ebû Bekir es-Sıddîk radıyallâhu anhdir dersiniz. Şeytan bu söz tersine çevrilmiştir, dedi. İmâm-ı A‘zam dedi ki: Hazret-i Alî kerremallâhu vechehunun insanların kudretlisi dememizin sebebi şudur ki: Biz, hak Sıddîk radıyallâhu anhindir diye iddiâ ettiğimizde Hazret-i Alî kerremallâhu vechehu hakkın Sıddîk radıyallâhu anhe âit olduğunu kabûl etti-ği için insanların en kudretlisi oldu; çünkü kendisini tutup iddialaşmağı bıraktı. Ancak sizin söylediğiniz şöyledir: Hak Alî kerremallâhu vechehunundu ancak Hazret-i Ebû Bekir es-Sıddîk radıyallâhu anh zorla aldı, dersiniz. O zaman insanların en kudretlisi Hazret-i Ebû Bekir radıyallâhu anh oldu; çünkü Hazret-i Alî kerremallâhu vechehunun hakkını almış oldu. Râfızî şeytan, bunu kabûl etmekle birlikte Hazret-i İmâm’ın ilminin kuvvetinden dolayı şaşırıp kaldı. İmâm-ı Merğinânî [v.1203] dedi ki: Tam şeytan râfızî şeyhi, İmâm’ı susturayım diye her zaman İmâm’a sataşır, bundan vazgeçmezdi. Bir gün İmâm-ı A‘zam hamam-dayken o da hamama girdi. İmâm-ı A‘zam’ın üstâdı İmâm-ı Hammâd’ın vefâtının üzerinden çok geçmemiş-ti. Râfızî şeytan, üstâdın vefât etti de rahat ettik, dedi. İmâm-ı A‘zam, hadi vefât eden bizim üstâdımız, kıyâmete kadar vefât etmeyecek olan sizin üstâdınızdır, dedi. Râfızî şeytan, şaşırıp İmâm’a karşı avret yerini açtı. İmâm gözünü yumdu. O, yâ Nu‘man, Hakk Te‘âlâ gözünü ne zamandan beri a‘mâ eyledi, dedi. İmâm-ı A‘zam, seni rezil ettiğinden beri, dedi. Sonra da İmâm hamamdan çıktı.
(181) İmâm-ı Sem‘ânî165, Hammâd ibn İmâm-ı A‘zam’dan şöyle rivâyet eder: Hâricîler topluluğuna, İmâm-ı A‘zam’ın hiçbir Müslümanı günah yüzünden dinden çıkarmadığı haberi ulaştığı zaman, yetmiş hâricî toplanıp kılıçlarını çekip İmâm’ın üzerine saldırdılar. Ve dediler ki: Ey ümmetin düşmanı, biz seni âşikâre öldüreceğiz; çünkü seni öldürmek bizim katımızda düşmanlarımızla yetmiş yıl savaşmaktan daha üstündür. İmâm-ı A‘zam, bu mevzûda konuşalım mı, dedi. Hâricîler, konuşuruz, diye cevâb verince İmâm-ı A‘zam, şimdi kılıçlarınızı kınına koyun, dedi. Hâricîler, biz kılıçlarımızı senin kanınla boyamak istiyoruz, dediler. Ondan sonra İmâm-ı A‘zam’a şunu sordular: İki cenâze vardır. Biri içki içmekten ölmüş bir adamdır. Birisi de zinâyla hâmile kalıp intihâr eden bir kadındır. Bu ikisi hakkında cevâbın nedir? İmâm-ı A‘zam, hangi millettendirler, yahudî, hristiyan ya da putperest midir-ler, dedi. Hâricîler, Lâilâhe illallâh Muhammedün Resûlullah, diyen millettendirler, dediler. İmâm-ı A‘zam, bu şahâdet îmânın üçte biri mi yoksa dörtte biri midir, dedi. Hâricîler, îmânın üçte biri dörtte biri olur mu, deyince İmâm, o zaman îmânın kaçta kaçıdır, dedi. Hepsidir, dediler. İmâm-ı A‘zam hâricîlere, “Mü’minin îmânı ne ile kâmil olur?” diye sordu. Hâricîler, bize soru sorma, dediler. Ondan sonra hâricîler İmâm-ı A‘zam’a, bu iki cenâzeden hangisi cennetlik hangisi cehennemliktir, dediler. İmâm-ı A‘zam bu ikisi hakkın-da şöyle söylemiştir: Hazret-i İbrâhîm aleyhi’s selâm bu ikisinden daha büyük günah işleyenler hakkında demiştir ki: “fe-men tebe‘anî fe-inne-hu minnî ve men ‘asânî fe-inne-ke ğafûru’r-rahîm166 Bundan böyle bana uyanlar bendendir, bana uymayıp söz dinlemeyenler için sen bağışlayıcı ve esirgeyicisin.” Yine Hazret-i Îsâ aleyhi’s selâm da şöyle demiştir: “in tu‘azzib-hüm fe-inne-hüm ‘ibâdeke, ve in tağfir le-hüm fe-inne-ke ente’l-‘azîzü’l- hakîm167 Tâbiî onlar senin kullarındır, cezâlandırabilirsin. Cezâlandırmazsan elbette ki Sen azîz ve hakîmsin.” Hâlbuki bunların günahları bu ikisinden büyüktür. Ve yine Nûh aleyhi’s selâm şöyle söylemiştir: “e-nü’minü leke ve’t-tebe’ake’l erzelûne kâle vemâ-‘ılmî bimâ kânû ya‘melûne. in-hısâbühüm illâ ‘alâ rabbî lev-teş‘urûne vemâ ene bitâridi’l mü’minîne168 Kavmi, sana sıradan insanlar uymuşken inanır mıyız dediği zaman dedi ki: Onların yaptıkları hakkında bir ilme sâhib değilim. Onların hesâbı yalnızca Rabbime âittir, düşünürseniz anlarsınız ve ben mü’min olanları kovmam. Bu iki cenâze hakkında Nûh aleyhi’s selâmın dediğini söyleyeyim: “ve lâ-ekûlü li’llezîne tezderî a‘yunu-küm len yü’tiye-hümü’llâhü hayran, Allâhü a‘lemu bi-mâ fi enfüsi-him, innî izen lemine’z-zâlimine169 Küçük gördüklerinize Allâh hayır vermeyecektir diyemem; kalblerinde olanı Allâh daha iyi bilir. Yoksa şübhesiz haksızlık edenlerden olurum.” Hâricîler bütün silâhlarını bırakıp hâricî akidesini terkedip Ehl-i Sünnet ve’l Cemaat akîdesine dâhil oldu-lar.
(182) Ebû Ya‘lâ Isfahânî, Nadr ibn Muhammed’den şöyle rivâyet etmiştir: İmâm-ı A‘zam kaddesallâhu sirrahu’l azîz dedi ki: Üstâdım İmâm-ı Hammâd ile A‘meş’e gitmek için yola çıktık. Mendup namaz için abdest almağa su yoktu. Hammâd o zaman teyemmüm eylemeğe fetvâ verdi. Ben, son âna değin namazı erte-lemek gerekir, su bulunursa iyi ama bulunmazsa te-yemmüm edilir, dedim. Son âna değin ertelendi. Su bulundu. İmâm-ı A‘zam’ın üstâdına önceden muhâlefet ettiği tek mes’ele budur.
(183) Muhammed ibn Câbir şöyle der: İmâm-ı Hammâd [v.738]’ın meclisinden oturuyorduk. İmâm-ı A‘zam, İmâm-ı Hammâd’a muhâlefet ettiği zaman, İmâm-ı Hammâd cevâb vermekte zorlanırdı ve bazen, “Ben ne yapayım? İbrâhîm en-Nehâî’den böyle duy-dum” derdi. Bazen de, “İbrâhîm bana filandan böyle haber verdi” bazen de “İbrâhîm, Abdullâh ibn Mes‘ûd’dan böyle haber verdi” der ve bu haberi hadîstir diye ezberlerdi.
(183) İbn Selâm rivâyet ettiğine göre: İmâm-ı A‘zam kuddise sirruh İbn Ebû Leylâ [693-765]’nın öyle yanlı-şını çıkarırdı ki hattâ bu, halîfe tarafından kadılıktan azledilmesine sebeb oldu.
(183) İmâm Ebû Yûsuf [731-798] dedi ki: İmâm-ı A‘zam ve İbn Ebû Leylâ ile bir mecliste toplandık. İmâm-ı A‘zam, İbn Ebû Leylâ [693-765]’ya bir mes’ele sordu. Cevâb veremedi ve buna çok üzüldü. İbn Ebû Leylâ, sözümden dönmem, dedi. İmâm-ı A‘zam, sözü-nün hatâlı olduğu ortaya çıksa da yine dönmez misin, dedi. İbn Ebû Leylâ, sözümden dönmem çünkü hatâ olacak bir söz söylemem, dedi. İmâm-ı A‘zam, sözünün hatâsını sana bildirdim, hatândan dön, dedi. İbn Ebû Leylâ, iyice düşünmedikçe geri dönmem, dedi. İmâm-ı A‘zam, hatâsı ortaya çıktıktan sonra düşünmek helâl değildir, dedi.
(183) Muhammed ibn Hasen mescidinin imâmı olan Abdurrahmân dedi ki: Bir deli kadın vardı. Bir lâkabı vardı ki kendisini o lâkabıyla çağırdıkları zaman sövüp sayardı. Biri o lâkapla kendisini çağırdı. O kişinin ba-basına ve annesine zinâ isnâdında bulundu. Sövülen kişinin annesi babası hayattaydı. O kişi, zinâ isnadında bulunanı İbn Ebû Leylâ’ya alıp götürdü ve ondan hak-kını istedi. İbn Ebû Leylâ o zinâ isnâdında bulunana mescidde bir mecliste iki had cezâsı birden verdi. Bu-nun üzerine İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh dedi ki: Deliye had cezâsı yoktur, özellikle muhâtab olacak olan o kişinin babası ve annesidir. Onlar hayattadırlar ve had cezâsı istemedikleri sürece had uygulanmaz. Ve iki had cezâsı bir celsede olmaz. Önceki haddin acısı ve sızısı geçmedikçe ikinci had uygulanmaz. Ve bir mecliste bir kelime ile zinâ isnadında bulunuluyorsa o kişiye iki had cezâsı uygulanmaz. Ve yine mescidde had uygulanmaz. Ayakta dururken de had uygulanmaz ve had cezâsında sopalar gerinerek vurulmaz.170
(184) Hârice dedi ki: Halîfe Mansûr [754-775], İmâm-ı A‘zam’ı meclisine da‘vet etti. Ve Kûfe kadısı İbn Ebû Leylâ [693-765] ile Bağdâd kadısı İbn Şübrüme [v.761] yanındaydılar. Halîfe İmâm’a, “Müs-lümanların malını alsalar ve kanını dökseler, hâricîler hakkında ne dersin?” diye sordu. İmâm-ı A‘zam, İbn Ebû Leylâ ve İbn Şübrüme’ye sor, dedi. Halîfe onlara sordu. Biri, bedelini öderler, dedi; Birisi, ödemezler, dedi. İmâm-ı A‘zam, ikisi de yanıldı, dedi. Halîfe, zâten seni bunun için çağırmıştım, dedi. İmâm, bir araya top-landıktan sonra aldıklarına karşılık ödemezler, ama toplanmadan önce aldıklarına karşılık öderler, dedi.
(184) Mâlik İbn Miğvel, İmâm’ın derslerine devam ederdi. Şöyle anlatır: Bir gün İmâm’a bir mes’ele sor-dular. İmâm da yanında olan talebelerine sordu. Cevâb veremediler. İmâm başını aşağı eğip uzun zaman bek-ledi. Ondan sonra başını kaldırıp iki gözünden yaşlar akarak, “Allâhümme inne-ke ta‘lemu innî ürîdü bi-hî illâ veche-ke yani Allâhım, maksadımın Senin rızândan başkası olmadığını bilirsin dedi.
(184) Cündüb ibn Yezîd, İmâm’a bir mes’ele sor-dukları zaman içini çekip, “va’llâhümme lâ-tü‘âhidünî yani Allâhım, bizi sorumlu tutma” derdi dedi.
(184) İbrâhîm ibn Zübeyr dedi ki: Mus‘ir ile aynı yerdeydim. İmâm yanımızdan geçti. Biri, kıyâmet gü-nünde İmâm’dan çok husûmet eden (tartışan) olmaya-cak, herhalde, dedi. Mus‘ir, İmâm-ı A‘zam’ın kimseye husûmet ettiğini görmedim, husûmet etseydi hasmına dâimâ gâlip gelirdi, diye cevâb verdi.
(184) Muttalib ibn Ziyâd, Hazret-i İmâm-ı A‘zam’ın fıkhın bölümlerinden bir bölümünü öğrettiği herkes İmâm’a uyardı dedi.
(184) Ubeyd ibn Sa‘îd el-Kureyşî, İmâm fıkıhta bah-se girdiği (münâkaşa ettiği) herkese mutlaka gâlib gel-miştir dedi.
(185) Ebû Habab, İmâm’ın üstâdı olan Âsım’ı gör-düm, İmâm’dan fetvâ istedi. İmâm fetvâ verdi. Âsım sevinip ne hoş sevindiricisin, Bârî Te‘âlâ sana hayırlarla karşılık versin, dedi.
(185) Süfyân dedi ki: Hazret-i İmâm’ı, Mis‘ar’ı ve Ömer ibn Zerr’i gördüm. Âsım’ın huzûruna gelerek Kadir gecesi ve Safvan ibn Assam hadîsini ve diğer hadîsleri suâl ederlerdi. Âsım, İmâm’ın üstâdlarındandı. Âsım, İmâm’a gelip bir mes’ele sorduğu zaman ise, Sen bize küçükken geldin, biz size büyükken geliyoruz, derlerdi.
(185) Muhammed ibn Mervan’dan: Müfessir Kelbî, bir gün İmâm-ı A‘zam’ı görüp talebelerine dedi ki: Hiç kimse Hakk Te‘âlâ’nın cevâb vermeği bana kolaylaş-tırmadığı bir soru sormadı. Yalnız bu kişinin (İmâm-ı A‘zam’ın) sorusu bana dağdan daha ağır gelir.
(185) Abdullâh ibn Rasafî dedi ki: Atâ ibn Ebû Rebah’ın huzûrundaydık. İmâm-ı A‘zam kaddesallâhu sirrahu’l azîz bir gün bir kimseye, Mü’min misin? diye sordu. Mü’min olmağı umûd ediyorum, diye cevâb verince İmâm, Münker ve Nekir sorduğu zaman böyle mi cevâb vereceksin? dedi. O kişi İmâm’dan bunu du-yunca tevbe ve istiğfâr etti.
(185) Muhammed ibn Ammâre şöyle rivâyet eder: “in-karabtü-ki’l-leyleti fe-enti ‘aleyye ke-zahri ümmî yani Biri zevcesine, bu gece seninle yatmazsam bana annemin sırtı gibi olasın” dedi. Ondan sonra zevcesiyle kavga etti ve “Bu gece seninle yatarsam bana annemin sırtı gibi olasın” dedi. Daha sonra pişmân olup Kûfe’nin fakihlerini dolaşıp sordu. Bir çıkış yolu bulamayıp İmâm-ı A‘zam’ın huzûruna geldi. İmâm’a sorunca İmâm, kölen var mı, dedi. Var, dedi. O zaman köleni âzâd et, yemîninden kurtulursun. Sonra zevcene yaklaş, dedi.
(185) Abdullâh ibn Eclah rahimehullâh, İmâm öyle bir dalgıçtır ki, hangi deryaya dalsa inci ve yâkutun en güzelini çıkarırdı dedi. İmâm-ı Züfer [v.775] rahimehullâh, İmâm-ı A‘zam konuştuğu zaman sanki kulağına melekler fısıldayıp telkinde bulunuyor zanne-dilirdi dedi.
(185) Kays ibn Rebî şöyle derdi: İmâm-ı A‘zam’ın huzûrundaydım. Biri gelip İmâm’a dedi ki: Bu gece evime hırsızlar girip ne var ne yok malımın hepsini çaldılar. Çalanlardan birini tanıdım. Benimle aynı mescidde namaz kılan bir kişiydi; ancak benim kendisini tanıdığımı anlayınca beni bağlayarak dille ya da el ile gösterip kendisini ele verirsem zevcemi boşamağa, kölemi âzâd etmeğe ve mallarımın sadaka olmasına yemîn ettirdi. Allâh hakkı için bana bir çâre bul. İmâm, işine git, bana güvendiğin birini gönder, dedi. O kişi gidip kardeşini İmâm’a gönderdi. İmâm kardeşine, sul-tana varıp şikâyet et ve hikâyeyi anlatıp mahalleyi oraya toplayacak birini iste; yardımcı aracılığıyla bütün mahalleli mescide toplanınca kardeşine çalmayanlar mescidden çıkarken hırsız bu değildir demeği, hırsız çıkınca da susup îmâ bile etmemeği tembih et, dedi. Hazret-i İmâm’ın buyruğu gereğince ahâlî mescide top-landıktan sonra hırsız tesbit edilmiş ve o kimsenin isteği yerine gelmiştir.
(186) Muâviye-i Zarîr dedi ki: İmâm-ı A‘zam’dan daha âlimini hiç görmedim. Münâzara ve mübâhase ettiğinde yenilmekten korkmayıp, kimseye kızmaz ve hiddetlenmezdi. Yumuşak huyluydu. Adı geçen Muâviye, Kûfe’nin büyüklerindendi.
(187) Bişr ibn Mufadda171 şöyle der: İmâm-ı A‘zam’ın komşularından birinin bâkire bir kızı vardı. O kızın bir uşağı kızın rahminin dışına boşaldığı hâlde hâmile kaldı. O kızın hizmetçileri İmâm’a, kız bâkire olduğu halde nasıl hâmile olur, diye sordular. İmâm, güvenebileceğiniz kimse var mı, dedi. Amcası var, dedi. İmâm dedi ki: Uşağı amcasına hediye etsin, sonra o kız uşakla evlensin. Nikâhtan sonra uşak kızla gerdeğe girsin. Ondan sonra amcası uşağı yine kıza hediye etsin, nikâhı düşer. Üç boşamayla ilk kocasına evlenmek için hulle olması lâzım geldiğinde, yabancının zifaftan sonra boşamaması korkusundan kurtulmak için yine bir uşağını amcasına ya da güvendiği birine hediye etsin. Sonra o uşakla evlensin. Zifaftan sonra yine o kişi uşağı kadına hediye etsin. Nikâhı düşer ve yine ilk kocası alır. Halkın dedikodusunu kesmek isterse o uşağı uzak ülkelere giden birine satsın ki dedikodu kesilsin.
(188) Yûsuf ibn Hâlid es-Simtî şöyle der: Bir gün İmâm-ı A‘zam’la bir bahçeye çıktık, tekrar yerimize dönerken İbn Ebû Leylâ [693-765]’ya rastladık. İbn Ebû Leylâ katır üzerinde idi. İmâm-ı A‘zam’a selâm verdi. Birlikte giderlerken bir bölük kadına rastladılar. O kadınlar teğannî ederlerken o ikisini görünce sustular. İmâm, iyi yaptınız, dedi. İbn Ebû Leylâ fırsat kol-luyordu. İmâm’ın şâhidliğini düşürmek için bir mes’eleye şâhid olarak istedi. Hazret-i İmâm şâhidlik ettiğinde İbn Ebû Leylâ, sen teğannî eyleyenlere iyi yaptınız dedin, diyerek şâhidliğini kabûl etmedi. İmâm, teğannî ederlerken mi yoksa sustuklarında mı dedim, dedi. İbn Ebû Leylâ, sustuklarında, dedi. İmâm, iyi yaptınız dediğim susmalarınaydı yoksa teğannîlerine değildi, dedi. İbn Ebû Leylâ, İmâm’dan bu sözleri duyunca şâhidliğini tasdîkleyip “ve lâ-yuhikku’l-mekru’s-seyyi’ü illâ bi-ehlihî172 Kötü tuzak ancak sâhibine dolanır” âyetini okudu. Ve İbn Ebû Leylâ, İmâm’dan çok korktu. Bundan sonra ne zaman İbn Ebû Leylâ’nın bir müşkülü olsa gizlice birini İmâm’a gönderip sordururdu. Çünkü buna ancak Hazret-i İmâm-ı A‘zam cevâb verebilirdi.
(188) Bu rivâyetin teğannî etmenin haram olduğunu gösterdiği görülüyor. Nitekim Şerh-i Hidâye173’de şâhidliği kabûl edilmeyenlerden birinin de “men yuğannî li’n nâsi, insanlar için teğannî eden” olduğu çok açık bir şekilde belirtilmiştir. Teğannî eden, insanlar için şarkı söyler, dolayısıyla halkı büyük günaha sokar. Şeyh Şihâbüddîn Sühreverdî teğannî etmenin haram olduğuna dâir dört imâmdan rivâyet nakletmiştir.174
(189) Şeyhü’l Huffâz Muhammed ibn Nâsır ibn Mu-hammed ibn Alî es-Selâmî el-Bağdâdî, Hasan ibn Ebû Mâlik’den şöyle rivâyet eder: İmâm-ı A‘zam’la İmâm Ebû Yûsuf [731-798] radıyallâhu anhümâ, İbn Ebû Leylâ [693-765]’ya gittiler. İmâm oturdu. İbn Ebû Leylâ orada bulunanlara, sanki İmâm’a kendi hükmünü göstermek kasdıyla da‘vâcılar varsa söyleyin içeri gir-sinler, dedi. İki kişi içeri girdi, biri da‘vâcı birisi da‘vâlıydı. Da‘vâcı olan, da‘vâlı olan bana veled-i zinâ diye iftirâ eyledi. Hakkımı bana alıver, dedi. İbn Ebû Leylâ da‘vâlıya, zinâ iftirâsında mı bulundun, diye sor-du. İmâm-ı A‘zam, da‘vâcıya annesinin hayatta olup olmadığını niye sormuyorsun? Annesi hayattaysa hak istemek annesinindir, da‘vâcının değildir. Ölmüşse başka bir durum sözkonusudur, dedi. İbn Ebû Leylâ da‘vâcıya sorduğunda, da‘vâcı annem ölmüştür, diye beyân etti. İbn Ebû Leylâ soru sormak üzereyken İmâm-ı A‘zam dedi ki: Da‘vâcıya kendisinden başka mirasçı var mı, diye sor. Kendisinden başka mirasçı yoksa o da ayrı bir bahis konusudur. Da‘vâcı kendisinden başka mirasçı olmadığını beyân etti. İbn Ebû Leylâ da‘vâlıya soru sormak istediğinde İmâm-ı A‘zam, da‘vâcıya annesinin hür olup olmadığını sor, dedi. Da‘vâcı annesinin hür olduğunu beyân etti. İbn Ebû Leylâ yine da‘vâlıya sormak için yöneldiğinde İmâm-ı A‘zam, da‘vâcıya annesinin Müslüman olup olmadığını sor, dedi. Da‘vâcı annesinin Müslüman olduğunu beyân etti. İmâm, bundan sonra zinâ isnâdında bulunan da‘vâlıya sor, dedi. İbn Ebû Leylâ da‘vâlıya sorduğunda o ben böyle bir iftirâda bulunmadım diye inkâr etti. Da‘vâcı delil ortaya koyduğunda İmâm-ı A‘zam kalkıp evine gitmek istedi. Kadı da‘vâcının şâhidleri gelene kadar durmasını istedi ama İmâm kabûl etmeyip orayı terk etti. Mahkemede (kadı İbn Ebû Leylâ’nın yaptığı gibi) böylesine yanılma ve şaşırma oluyorsa İmâm’a kadılığı kabûl etmek vacib olmaz mı, diye sorulsa bunun cevâbı şudur: Vâcib olmaz; çünkü kadıya vâcib olan, bilmediği mes’eleleri ilim ehlinden sormasıdır. Nitekim Allâhü Tebârake Te‘âlâ Furkân-ı azîm’de şöyle buyurur: “fe’s’elû ehle’z-zikri in küntüm lâ-ta‘lemûne175 Bilmiyorsanız ehl-i zikre sorun.”
(189) Ebû’l-Hasan el-Merğinânî [v.1203] şöyle der: İmâm-ı A‘zam, İbn Ebû Leylâ’yla Halîfe Mansûr [754-775]’un meclisine vardı. İbn Ebû Leylâ, İmâm-ı A‘zam’a elini malın kusûru üzerine koyup bu kusûrla kabûl ettim demedikçe hangi kusûr olursa olsun satış câiz değildir, değil mi? diye sordu. İmâm-ı A‘zam, bu şart değildir, dedi. Bu husûsta çok münâzara ettiler. Hattâ İmâm dedi ki: Emîru’l Mü’minîn’in bir haremi bir köle iştirâ176 etse (satın alsa) ve erkekliğinin ucunda baras177 olsa satın alanların ellerini o baras üzerine koyması gerekir mi? İbn Ebû Leylâ, evet, dedi. Halîfe de kızarak İbn Ebû Leylâ’yı susturdu.
(189) İmâm Ebû Süleyman el-Cürcânî şöyle der: Mekke-i Mükerreme’nin vâlisi olan Îsâ, şer‘î bir mek-tubu yazdırmak istedi. İbn Ebû Leylâ’yla İbn Şübrüme’ye, bu mektubu siz yazın, dedi. İbn Ebû Leylâ yazdı, İbn Şübrüme bozdu. İbn Şübrüme yazdı, İbn Ebû Leylâ bozdu. Bunun üzerine vâli, İmâm-ı A‘zam’a bu mektubu yazmasını teklîf etti. İmâm, ben söyleyeyim kâtib yazsın, dedi. İmâm’ın söylediğini kâtib yazdı. İmâm’ın yazdığını İbn Ebû Leylâ ve İbn Şübrüme o anda hemen bozmaya çürütmeye kâdir olamadılar. Bir-birlerine, bu çulhacı (bez dokuyucusu) nereden gelip bir saatte mektubu yazıverdi, dediler. Birisi, böyle söyleme çulhacı böyle bir mektubu bir saatte yazamaz, dedi. Ve rivâyete göre: İbn Ebû Leylâ, İmâm-ı A‘zam’a, sana göre içki satmak helâl midir, diye sordu. İmâm, sen annenin içki satıcısı olmasına râzı olur musun, dedi. Ve yine, sana göre teğannî dinlemek helâl midir, diye sor-du. İmâm, annenin teğannî eden (şarkıcı) olmasına râzı olur musun, dedi. İbn Ebû Leylâ şaşırıp kaldı.
(190) Hasan bin Ziyâd’dan rivâyete göre: Ümeyyeoğulları fetvâ vermek üzere fakihler istedi. İçlerinden biri beni istedi diyerek İmâm şöyle anlatır: İlk çağırıldığım meclis budur. O meclise vardığım za-man sağımda İbn Ebû Leylâ’nın, solumda İbn Şübrüme’nin oturduğunu gördüm. Birbirlerine, bir ka-dın iddet müddeti dolmadan başka biriyle evlense ne gerekir, diye sordular. Birisi, ayırılıp had cezâsı vurul-duktan sonra mehri beytülmâlden karşılanır, dedi. Soran da bu sözleri tasdîkledikten sonra İmâm-ı A‘zam’a sordular: İmâm, daha ilk çağrıldığım mecliste nasıl cevâb verirsem vereyim beni tasdîklemezsiniz. Benim sözüm bunda Hazreti Alî kerremallâhu vechehunun kavli üzerinedir dedi. Hâlbuki Ümeyyeoğulları katında Hazret-i Alî kerremallâhu vechehunun adı bile anıl-mazdı. Ve yine Hazret-i Alî kerremallâhu vechehunun re’yi ile fetvâ vermezlerdi. İmâm dedi ki: Halîfeye şöyle söyledim: “eslaha-ka’llâhü te‘âlâ yani Allâhü Te‘âlâ sana kurtuluş nasîb etsin.” Bunda Ashâb-ı Bedir’den iki sahâbî ihtilâf etmiş. Hazreti Ömer radıyallâhu anh de bu iki Ashâb-ı Bedir’in kavli üzerinedir. Ancak bir başkası dedi ki: Ayırılıp ilk kocasına âitliğin iddet müddeti biter ve evlenebilmesi için de mehir gerekir. İkinci bir kocaya ve beytülmâle gerek kalmaz. Halîfe, bu söz kimindir, dedi. İmâm, Alî ibn Ebû Tâlib kerremallâhu vechehu-nundur, dedi. Halîfe, Ebû Turâb’ındır, dedi. İmâm dedi ki: Evet, dedim diye halîfe başını indirip, ey Nu‘man, bu iki kavil hadîs-i şerîfteki gibidir, dedi.
(191) Saymerî178 [962-1045]’nin naklettiğine göre; Vekî dedi ki: İmâm-ı A‘zam, Süfyân, Mis‘ar, Mâlik ibn Makul, Ca‘fer ibn Ziyâd, Ahmer ve Hasan ibn Sâlih’i gördüm. Bir düğün yemeğine gittiler. Kûfe’de o düğün yemeğinde Kûfe’nin eşrâfından ve halktan çok kişi vardı. Öyle bir düğün yemeğiydi ki; biri iki kızını başka birinin iki oğluyla evlendirmişti. Topluluk otururken düğün sâhibi topluluğun yanına gelip başımıza büyük bir sıkıntı geldi diye bildirince ne belâsı diye sormuşlar: İki kardeş yanlışlıkla biri diğerinin zevcesiyle gerdeğe girmiş. Süfyân dedi ki: Zarar yoktur; çünkü Hazret-i Alî kerremallâhu vechehu zamanında böyle bir mes’ele olmuş ve Hazret-i Muâviye birini bu mes’eleyi sorması için Hazret-i Alî’ye göndermişti. Hazret-i Alî, sen Muâviye’nin elçisi misin, dedi. Böyle bir mes’ele bizim vilâyetimizde vâki olmadı. Herkese yaklaştığı kadın için mehir gerekir ve her kadın ilk kocasına döner ve yemînlerini de bozmamış olurlar. Meclisde olanlar hep birlikte Süfyân’ın sözlerini dinliyorlardı. Mis‘ar, Hazret-i İmâm-ı A‘zam’a dönerek siz de bir söz söyleseniz, dedi. Süfyân bundan başka ne diyecek ki, dedi. İmâm-ı A‘zam, o iki adamı bana getirin, dedi. İkisini de getirdi-ler. İmâm-ı A‘zam iki kardeşe, her biriniz hakkınıza râzı mısınız, dedi. Onlar, râzıyız, dediler. Şimdi her ikiniz nikâh ettiğinizi boşayıp yanınızda olanla nikâhlanın, dedi. Onlar da İmâm’ın dediği gibi yapıp yanında olanla nikâh kıydılar. Ondan sonra İmâm-ı A‘zam dü-ğün sâhiplerine düğününüzü yenileyin, dedi. Meclisteki herkes İmâm’ın bu görüşüne şaşırdılar. Mis‘ar, kalkıp İmâm’ın iki gözünden öpüp bir de İmâm’ı sevdiğim için beni kınıyorsunuz, dedi. Süfyân sus pus oldu hiç konuşamadı.
(191) Süfyân ibn Uyeyne şöyle der: İmâm-ı A‘zam, Evzâî [707-774] ile bir mecliste buluştular. Evzâî, İmâm’a, rükû’dan başınızı kaldırınca ellerinizi neden kaldır mıyorsunuz, diye sordu. İmâm, Peygamber sal-la’llâhu aleyhi ve sellemden sağlam sahih bir nakil ol-madığı için, dedi. Evzâî, nasıl sahih hadîs yokmuş, dedi. Zührî bana babasından, babası da Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemden haber verdi ki: Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem iftitâh tekbîrinde elleri kal-dırır ve rükû edince ve rükûdan kalkarken yine ellerini kaldırırdı. İmâm-ı A‘zam dedi ki: Bana Hammâd İbrâhîm’den, İbrâhîm Alkame’den, Alkame Esved’den, Esved Abdullâh ibn Mes‘ûd radıyallâhu anh’den Abdullâh ibn Mes‘ûd radıyallâhu anh de Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemden bana haber verdi ki: Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem ellerini iftitah tekbîri dışında kaldırmazdı. Evzâî dedi ki: Ben Zührî’den, Zührî Sâlim’den, Sâlim, İbn Ömer’den rivâyet etti. Sen Hammâd’dan, Hammâd, İbrâhîm’den, İbrâhîm de Alkame’den. İmâm dedi ki: Hammâd, Zührî’den ve İbrâhîm de Sâlim’den daha fakihtir ve Alkame ise İbn Ömer’den aşağı kalır değildir. Evzâî sus pus oldu. İmâm dedi ki: İbn Ömer daha önce gel-meseydi. Alkame İbn Ömer’den daha fakihtir derdim. Her ne denli İbn Ömer, Hazret-i Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem ile sohbet etmiş olsa bile Esved de çok fazîletlidir. Ancak Abdullâh da Abdullâh’tır ha.
(192) Sa‘îd, babası Yahyâ’dan şöyle rivâyet eder: A‘meş179’le zevcesi arasında tartışma vâki oldu. Zev-cesi kocasıyla konuşmamağa yemîn etti. O gece A‘meş de zevcesine konuşmayacağım diye onu boşamaya yemîn etti. A‘meş sonra pişman olup mes’elenin halli için Hazret-i İmâm-ı A‘zam’a vardı. İmâm-ı A‘zam, A‘meş’e çok izzet hürmet gösterdi. A‘meş gece vakti geldiği için özür diledi. İmâm, özrü bırak ve hâcetini söyle, dedi. A‘meş durumunu anlattı. İmâm, Allâh’ın izniyle sabah yakındır, dedi. İmâm, A‘meş’in müezzi-nini çağırdı ve A‘meş evine girer girmez çın (gerçek) seher olmadan ezan oku, dedi. Müezzin öyle yaptı. A‘meş’in zevcesi ezanı duyar duymaz hamdederek, “elhamdü lillâhi’llezî arâhinî minke yâ seyyi’e’l-halk yani Allâh’a hamd olsun ki O, senden beni kurtardı, ey huysuz!” dedi. A‘meş, daha sabah olmadı, dedi. Bana bu hîleyi öğrettiği için İmâm-ı A‘zam’dan Allâh râzı olsun, dedi.
(193) İmâm-ı Zerencerî, Ebû Ca‘fer Hinduvanî’den şöyle nakleder: A‘meş, İmâm’ı hayırla anmazdı, kötü-lükle anardı. Bir gün bir anda A‘meş, zevci bizzat, îmâ ile, aracı ile, yazıyla veya vekâletle un bitti diye söylerse zevcesinden boşanacağına yemîn etti. Zevcesi çâresiz kalıp çıkar yol sormak için İmâm-ı A‘zam’a vardı. İmâm, iş kolay. Git un çuvalını A‘meş’in kaftanına bağla. Çuvalı görünce unun bittiğini anlar, dedi. A‘meş’in zevcesi çuvalı A‘meş’in kaftanına bağladı. A‘meş sabah kalkıp da kaftanında boş un çuvalını gö-rünce dedi ki: Vallâhi bu Nu‘man’ın hîlelerinden biridir! Bizim aczimizi bize gösterir. Zevcelerimiz, İmâm’ın yanında bizi rezil rüsva ediyor ve bizim aczimizi ve aklımızın azlığını açığa çıkarıyorlar180.
(193) İmâm-ı Halebî, İmâm Ebû Yûsuf [731-798]’tan şöyle rivâyet etti. Bir kişi İmâm’a gelip şunu sordu: Zevcem benimle konuşmadıkça onunla konuş-mayacağıma onu boşamak üzerine yemîn ettim. Zevcem de ben kendisiyle konuşana dek benimle konuş-mayacağına yemîn etti. Süfyân’dan fetvâ aldım, dedi ki: Hanginiz konuşursa yemînini bozmuş olur. İmâm-ı A‘zam, konuşmakla hiçbiriniz yemîninizi bozmuş ol-mazsınız, dedi. Süfyân duyunca İmâm’ın cevâbını kabûl etmeyip İmâm-ı A‘zam edep yerlerini mubah eyler, dedi. İmâm-ı A‘zam’la bir mecliste toplandıklarında o soran kişi gelip İmâm-ı A‘zam’a bu mes’eleyi sorduğunda İmâm-ı A‘zam yine önceki cevâbı verdi. Süfyân neden öyle dedin, dedi. İmâm, önce kocası yemîn etti. Daha sonra zevcesi yemîn etmekle onunla konuşmuş oldu. Kocasının yemîni düşmüş oldu, dedi. Süfyân, ilimde sana açılan fütuhât (çıkış yolları, kapılar) bize açılmadı, dedi.
(193) İmâm-ı Sem‘ânî şöyle der: Ebû Abdullâh Kûfe’ye geldi. İmâm-ı A‘zam da talebeleriyle Kûfe’ye geldi. Ebû Abdullâh, talebelerinin İmâm’a ta‘zîm ettik-lerini gördü. Ebû Abdullâh, bu kimdir, dedi. Fıkıhta ve dindarlıkta benzeri olmayan İmâm-ı A‘zam’dır, dediler. İmâm-ı Abdullâh, işitirdim; ama hiç görmemiştim, dedi. Ve İmâm-ı A‘zam’a neyin varsa göster, dedi. İmâm, ümmet-i Muhammed’in öbür ümmetlerden daha fazîletli olmasının sebebi nedir? Kısaca cevâb ver, diye sordu. Abdullâh, öbür ümmetler ümmet-i Muhammed’den olmağı istedikleri ancak ümmet-i Muhammed’in hiçbir ümmetten olmağı istemediği için, dedi. İmâm, cevâb kısa ve özlü sözdür, dedi. Ebû Abdullâh yine, neyin varsa göster, dedi. İmâm-ı A‘zam, şu hadîsin anlamını bana söyle, dedi. Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem şöyle buyurur: “la-te’murunne bi’l-ma‘rûfi ve lâ-tenhavunne ‘ani’l-münkeri ve li-yusallitna’llâhe ‘aleyküm şerâraküm sümme yed‘û hiyâriküm fe-lâ-yüstecâbe lehüm, İyiliği emretmez kötülükten sakındırmazsanız içinizden iyilerinizi alır kötülerinizi size musallat ederiz sonra da duâ edersiniz duâlarınıza icâbet edilmez.” Ebû Abdullâh, İmâm-ı A‘zam’a, sen buna ne dersin, dedi. İmâm-ı A‘zam, birisi başka birini günah işlerken gördüğünde o kişiyi günahdan nehyedip ona ibâdet ve tâati emr eylesin, dedi. Ebû Abdullâh, bizim katımızda böyle değildir, belki ma‘ruftan murâd semâdaki ma‘ruftur. Arzdaki ma‘ruf ise Hazret-i Alî kerremallâhu vechehudur, dedi. İmâm sustu. Ebû Abdullâh, râzı olduğun için mi yoksa gazablandığın için mi susuyorsun, dedi. İmâm, bana Hakk Te‘âlâ’nın kavlinden haber ver dedi. Nitekim Allâhü Te‘âlâ “le- tüs’elünne yevme’ddîn ‘ani’n-na‘îm181, O gün ni‘metten sorguya çekileceksiniz” buyuruyor. İmâm, ni‘metle kasdedilen nedir ki ondan biz sorgulanacağız, dedi. Abdullâh İmâm’a, sen bu husûsta ne diyorsun, dedi. İmâm, bizim katımızda ni‘metten murâd: “İçecektir, süttür, vücûd sağlığı ve ayakta durma gücüdür” dedi. Ebû Abdullâh, “Yâ Ebâ Hanîfe, Eğer Allâhü Te‘âlâ sana her yeyip içtiğin şeyi sorsaydı hesâbın çok uzaması gerekmez miydi? Bana göre ni‘metle kasdedilen şudur dalâletten kurtulup görmeyen gözlerin onunla görmesidir” dedi. İmâm-ı A‘zam, bu sözler muhâkeme hikmeti ve makbûl sözlerdir, dedi. Ebû Abdullâh, daha soracakların varsa sor, dedi. İmâm, Süleyman aleyhi’s-selâm’ın bu kadar kuş arasından Hüdhüd’ü aramak ve araştırmaktan murâdı neydi, dedi. Ebû Abdullâh, yeraltındaki suyu ve kabın içindeki suyu görür, dedi. İmâm, yeraltındaki suyu görür de niçin yeryüzünde olan ağı (tuzağı) boğazına geçene kadar görmez, dedi. Abdullâh, “izâ câe’l kazâü umiye’l basar, Kazâ geldiği zaman göz görmez olur” dedi. İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh çok konuştuk, dedi ve es-Selâmü Aleyküm deyip gitti. İmâm çıkıp gittikten sonra Ebû Abdullâh, onda çok ilm-i zâhir, bizde ise çok ilm-i bâtın ve ilm-i hakîkat vardır, dedi.
(195) İmâm-ı A‘zam’a dediler ki: Bilmem kim Haz-ret-i Âişe Sıddîka radıyallâhu anhânın mahremi olma-dan seferde olduğunu söylüyor. İmâm-ı A‘zam, o kişi ne söylediğini bilmiyor; çünkü Hazret-i Âişe radıyallâhu anhâ mü’minlerin annesidir. Nitekim Hakk Tebârake ve Te‘âlâ Furkân-ı azîm’inde şöyle buyuruyor: “ve ezvâcühu ümmehâtühüm182, ve mâ kâne leküm en tü’zû resûla’llâhi ve lâ en tenkihû ezvâcühu min ba‘dih183 ..Resûlüm’ün (mutahhar) zevceleri mü’minlerin anneleridir. ..Sizin Resûlullâh’ı üzmeniz ve kendisinden sonra O’nun (mutahhar) zevcelerini nikâhlamanız aslâ câiz olmaz.” O zaman bütün insanlar Hazret-i Âişe radıyallâhu anhâya mahrem olurlar.
(195) Osman ibn Zâide dedi ki: Birisi İmâm’a, bir kısmı gümüşten olan kâseden su içmek câiz midir, diye sordu. İmâm, câizdir, dedi. O kişi, bir misal göster, de-di. İmâm, biri su içse ve elinde gümüş yüzüğü olsa câiz olur mu, dedi. O kişi câizdir, dedi. İmâm ise bu da onun gibidir, dedi. Bunun üzerine Osman, hiç bundan hazırcevâb birini görmedim, dedi.
(195) Hârice ibn Mus‘ab dedi ki: Halîfe Mansûr [754-775] İmâm-ı A‘zam’ı kadılkudat (baş kadı) yap-mak için çağırdı. İmâm’ın kaçınıp baş kadılığı kabûl etmemesi üzerine onu hapsettirdi. Daha sonra, çağırıp niçin kabûl etmiyorsun, dedi. İmâm, bu işe selâhiyetli (lâyık) değilim, dedi. Mansûr, yalan söylüyorsun, dedi. İmâm, Sübhânallâh! Halîfe benim yalancı olduğuma hükmetti. Eğer ben sâdık isem de halîfe beni yalancı olarak kabûl ettiğine göre bu işe zâten lâyık olamam, dedi. Ve böylece İmâm’ın ma‘zereti kabûl edildi.
(195) Hâlid ibn Sabih’den rivâyete göre; İmâm-ı A‘zam yatsı namazını kılıp çıktığında İmâm-ı Züfer [v.775] bir mes’ele hakkında İmâm’la konuştu. Ayak-kabıları İmâm’ın elinde kaldı. Bir rivâyete göre bir ayağı dükkândaydı. O kadar çok uzun konuştular ki, sabah ezânı okundu. İmâm-ı A‘zam’la İmâm-ı Züfer mescide girip sabah namazını kıldıktan sonra yine o kadar çok konuştular ki, en sonunda mes’elede İmâm-ı A‘zam’ın kavli üzerine karar kılındı. Ebû Mutî bu hikâyeyi duyunca, bu ne acâyip bir kimse ki gecenin başından sonuna kadar iki ayağını bir araya getirmemiştir, dedi.
(196) İmâm-ı A‘zam’dan rivâyete göre, velîme’de (düğün yemeğinde) ister evlilik olsun ister sünnet olsun, şeker saçmak câiz değildir. Hâlid dedi ki: İmâm’la bir düğüne gittik. Önüne bir sürü şeker koydu. Ondan sonra bana, kaldır bunda işâret vardır, ister düğün ye-meğinde ister misafirlikte olsun yere düşeni kaldırmak câiz olur; fakat takvâ ve ihsân sâhibinin kaldırdıktan sonra yoksullara vermesi gerekir. Peygamber salla’llâhu aleyhi ve selem “bi’se’t-ta‘âmu ta‘âmu’l-velîmeti yud‘â ileyhi’l-ağniyâ’u ve yudrau ‘anhü’l-fukarâ’e184 Zenginlerin çağırılıp yoksulların göz ardı edildiği düğün yemeği yemeklerin en kötüsüdür” buyurmuştur.
(196) Müseyyeb ibn İshâk dedi ki: Muhammed ibn Aclan’a bir şeyle ilgili suâl sordum. Bana, ne hoş soru soruyorsun, kimin meclisine gidiyorsun, dedi. Ben, İmâm-ı A‘zam’ın, dedim. Sübhanallâh İmâm’ın mecli-sine giden herkes şeref kazanıyor, dedi. Ve adı geçen Müseyyeb her zaman meclisinde İmâm’ın menâkıbını anlatırdı.
(196) Çaganiyan ve Tirmiz’in kadısı Abdülâziz ibn Hâlid, İmâm radıyallâhu anhden şöyle dediğini rivâyet etmiştir: İmâm, birisi bana gelip şöyle bir soru sordu, dedi. Bacım öldü, gebeydi. Karnındaki çocuk kıpırdı-yor. Ben, çabuk karnını yarıp annenin yavrusunu çıkar, dedim. Hemen gidip benim dediğim gibi oğlanı çıkar-mıştı. Yedi yıl sonra o kişi yanında küçük bir çocukla çıka geldi. Bana, bu çocuğu tanıyor musunuz, diye sor-du. Bilmiyorum, dedim. Dedi ki: Bu oğlan, annesi öl-dükten sonra annesinin karnında kalan oğlandır. Sizden fetvâ almıştım, bana karnını yar diye buyurmuştunuz. Ben de öyle yaptım, bu yavrucuk çıktı diye cevâb ve-rince biz de, o yavruyu Ebû Hanîfe’nin evlâdı diye ad-landırdık.
(198) Muhammed ibn Mukâtil, Ebû Mutî’den şöyle duyduğunu rivâyet etmiştir: İmâm-ı A‘zam’ı Cuma günü bir entâri ve bir hırka giymiş olarak gördüm. De-ğeri dört yüz akçeydi. Bazı mutasavvıfların elbisenin değersiz ve çirkinini tercîh ettiğini bilirsin, hâlbuki bu, nassa aykırıdır. Nitekim Allâhü Te‘âlâ şöyle buyurur: “kul men harrame zînete’llâhi’lletî ahrace li-‘ibâdihi ve’t-tayyibâti mine’r-rızki.185 Habîbim, Allâhü Te‘âlâ’nın kulları için yarattığı süsleri ve rızkın temiz olanlarını kim haram etti.” Ve bir âyette de buyurur ki: “ve emmâ bi ni‘meti rabbike fe-haddis186 Ve yine Allâhü Te‘âlâ’nın ni‘metini onlara haber ver.” Yine Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem “izâ en‘ama’llâhu ‘alâ ‘abdi ehabbe en yerâ ‘aleyhi eseri’n-ni‘meti, Bârî Te‘âlâ bir kuluna ni‘met verdiği zaman o ni‘metin eserini kulunun üzerinde görünmesini sever” buyurmuşlardır. Büyüklerden bazıları hacc-ı şerîfe sefer için niyetlendikleri zaman yolculuk kaftanlarını giymeği istediler. Yine bazıları, Allâhü Tebârake ve Te’âlâ senin çirkin kaftanını ne yapsın, demiştir. İmâm-ı Haherzâde187 [v.1090] Mebsût’unda, çirkin kaftanla namaz kılmak mekruhtur, demiştir. Huzeyme Müsned’inde ve Beyhakî [939-1011]’nin Câbir radıyallâhu anhden rivâyetinde, Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem bayram ve cuma namazlarında kırmızı hırka giyerdi, demiştir. Ebû Muti, İmâm’ın hırkası yerde sürünürdü, dedi. Muhammed ibn Mukâtil, entârinin eteklerinin yerde sürünmesi mekruh değil midir, dedi. Değildir, diye cevâb verdi. Çirkinlik entâridedir. Nite-kim İbn Ömer radıyallâhu anhümâdan rivâyet edildiğine göre “men messe izârahu’l-‘ardi lem-tukbil lehu salâten yani Kimin entârisi yerde sürünürse o kişinin namazı kabûl olmaz.” Bunun kabûl edilmemesi entârinin yerde sürünmesinin câiz olmadığı anlamına gelmez; çünkü Hakk Te‘âlâ’nın buyruğunu yerine getirmek için o entâri giyilmiştir. Nitekim Hakk Te‘âlâ Furkân-ı azîm’inde, “innemâ yetekabbelu’llâhu mine’l-müttekîne188 Allâh yalnız kendisinden hakkıyla korkanlardan kabûl eder” diye buyurmaktadır. Velhâsıl kaftanın yerlerde sürünmesi kibirlenmek için ise bu mekruhtur, bu arzedilenin dışında ise mubahtır.
(199) Ebû’l-Hasan Ahmed ibn Mahrez ibn Şâhe’l Heravî şöyle der: Halîfe Mansûr [754-775] Medîne ve Kûfe’nin ve öbür şehirlerin fakihlerini kendisinin bir müşkülünü halletmeleri için bir araya topladı. Müşkü-lünü İmâm-ı A‘zam’dan başkası halledemedi ve Mu-hammed ibn İshâk, halîfenin ve insanların İmâm-ı A‘zam’a olan teveccühünü görünce ona hased etti. Bir gün İmâm-ı A‘zam’la Muhammed ibn İshâk, Halîfe Mansûr’un meclisinde bir araya geldiler. Muhammed, Halîfe Mansûr’a dedi ki: İmâm senin ceddin İbn Abbâs radıyallâhu anhümâya istisnâ-i munfasıla189 konusunda muhâlefet edip istisnâ-i munfasılanın faydası yoktur, der. Hâlbuki Ceddinin mezhebine göre bir yıldan sonra faydası vardır. Nitekim Allâhü Te‘âlâ Furkân-ı azîminde; “ve lâ-tekulenne li şey’in innî fâ‘ilün zâlike ğadâ. illâ en yeşâ Allâhu, ve’zkür rabbeke izâ nesîte190 Ben bunu yarın mutlaka yapacağım deme, Allâh’ın izniyle yapacağım de” buyurmuştur. Halîfe, Muham-med’e bakıp ona iltifat edip Ceddim İbn Abbâs böyle mi der diyorsun? İbn İshâk, evet, dedi. Halîfe gazablanıp İmâm-ı A‘zam’a: Sen Ceddime muhâlefet mi edersin, dedi. İmâm dedi ki: Ceddinin sözlerinin sahîh te’vîli vardır. Nitekim Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem şöyle buyurur: “men halefe ‘alâ yemîni ve istisnâ fe-lâ-hinse aleyhi ve’l-istisnâ’i lâ-yekûne illâ mevsûlen yani Kim yemini üzerine muhâlefet eder ve ancak mevsul olarak istisnâ ederse ona günah yoktur.” Ancak bunlar sana bey‘at eylediler. Derler ki: Korku-muzdan bey‘at ettik, ne zaman murâd edersen Allâh’ın izniyle bey‘atı bozarız. Bu cevâb üzerine Halîfe Mansûr [754-775], Muhammed ibn İshâk’ı habsedin, diye emir verdi. Bazıları; bu hâdise İmâm Ebû Yûsuf’la Rebî hâ-disesidir, Hârûn er-Reşîd [786-809] huzûrunda olmuş-tur, derler. İmâm Halebî’nin rivâyeti de böyledir. Bunun da böyle vukû bulmuş olmasına hiçbir mâni yoktur.
(201) Fadl-ı Sicisî şöyle der: İmâm-ı A‘zam, Süfyân, İbn Ebû Leylâ ve Şerîk [v.697] bir mecliste toplanmış-lardı. Birisi şunu sordu: Bir kimsenin üzerine bir yılan düşse o kişi yılanı başka birisinin üstüne atsa, o kişi de başka birinin üzerine atsa ve yılan onu sokup öldürse kime diyet gerekir? Bazıları o atana, bazıları hepsine diyet gerekir, dedi. Hepsi sıkılıp zor durumda kaldılar ne tür bir cevâb vereceklerini şaşırdılar. İmâm-ı A‘zam’a bu konuda sen ne dersin, dediler. İmâm dedi ki: Birinci kişi ikinciye, o da sokmadan üçüncüye attı. Birincisi diyetten kurtulur. İkincisi atar atmaz soktuysa diyeti ikinci atana gerekir. Ancak ikinci atar atmaz sokmayıp bir süre sonra soktuysa birinci ve ikincinin ikisine de diyet gerekmez. İmâm bu cevâbı verince hepsi İmâm’ın cevâbına dönüp teslim oldular.
(201) Harezm kadısı Ebû İshâk şöyle der: Cehm ibn Safvan [v. 746] İmâm’ın meclisine geldi. İmâm’la gö-rüşünce seninle bazı mes’eleleri konuşmağa geldim, dedi. İmâm, seninle konuşmak ayıptır ve senin mezhe-bine girmek ateştir, dedi. Cehm, daha benim sözlerimi dinlemeden benim hakkımda nasıl hüküm veriyorsun, dedi. İmâm, bana senin sözlerin ve kavillerin ulaştı. Namaz ehli olan bir kimse bu görüşleri beyân edemez, dedi. Cehm, sen bilinmeyene hükmeder misin, diye sordu. İmâm, senden böylesi sözler üst tabaka, alt taba-ka herkes arasında yayılmıştır, ancak bir de senden so-rayım dedim, dedi. Cehm, ey İmâm, sana îmândan baş-kasını sormuyorum, dedi. İmâm, îmânı daha şimdi mi öğreniyorsun ki bana soruyorsun, dedi. Cehm, biliyo-rum; fakat kimi çeşitlerinde şübheye düşüyorum, dedi. İmâm, îmânda şübhe küfürdür, dedi. Cehm, hangi yön-den ve sebebden küfrü hak ettiğimi açıklamak sana düşmez, dedi. İmâm-ı A‘zam, artık ne sorarsan sor, dedi. Cehm, Allâhü Te‘âlâ’nın Vahdâniyeti’ni ve bütün sıfatlarını kalbiyle bilen ve diliyle söylemeğe gücü yet-tiği hâlde söylemeden ölen kişiye mü’min olarak mı öldü yoksa kâfir olarak ölüp cehennemlik mi oldu der-sin? dedi. İmâm-ı A‘zam, mâdemki söylememiştir, kâfir olarak ölüp cehennemlik olmuştur, dedi. Cehm, niçin Vahdâniyeti ve sıfatları bildiği hâlde mü’min olmuyor? dedi. İmâm, Kur’ân’a itikâd edip Kur’ân’ı delil olarak kabûl ediyorsan ne konuşursan konuş; ama Kur’ân’la konuş, dedi. Cehm, Kur’ân’a itikâd edip onu delil olarak kabûl ediyorum, dedi. İmâm, Hakk Te‘âlâ îmânı Kur’ân’da iki âzâyla yaptı. Biri kalb, birisi de dildir. Ve şu âyetleri okudu: “ve izâ semi‘û mâ ünzile ilâ’r-rasûli terâ a‘yünehüm tefîdu mine’d-dem‘i mimmâ ‘arafû mine’l-hakki191, fe esâbehümu’llâhü bimâ kâlû cennâtin192, kûlû âmennâ bi’llâhi ve mâ ünzile ileynâ193, fe-in âmenû bi-misli mâ amentüm bihî fe-kadi’htedev194, mine’l-kavli yüsebbitu’llâhi’llezîne âmenu bi’l-kavli’s-sâbiti fi’l-hayâti’d-dünyâ195, ve kâle ileyhi yes‘adü’l-kelimu’t-tayyibü196 Peygambere indirileni duydular mı hakîkaten bir şey öğrendiklerin-den dolayı onların gözleri yaşla dolar. Allâh onları söy-lediklerinden dolayı cennetle mükâfaatlandırır. Biz Allâh’a ve bize indirilene inandık deyiniz. Sizin inandı-ğınız gibi inanırlarsa doğru yolu buldular demektir. Allâh îmân edenlere dünya hayatında sebat verir. Bütün güzel sözler ancak ona yükselir.” Ve yine şu hadîsi rivâyet etti: Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem, Allâh’dan başka ilâh yoktur deyiniz, rahat ediniz bu-yurmuşlardır; yani bunu söylemeksizin sadece ma‘rifetullâh ile felâh bulun demediler. Ve yine hadîsinde, Allâh’dan başka ilâh yoktur diyen cehen-nemden çıkar buyurdular. Kalbinde ma‘rifetullah olan cehennemden çıkar, buyurmadılar. Ma‘rifet yeterli ol-saydı diliyle söylemeğe gerek yoktu. Buna göre kalbiyle tasdîkleyip diliyle reddedenin mü’min olması gerekirdi. Nitekim İblis aleyhi’l-la‘ne, rabbi bi-mâ ağveytenî197 Rabbim beni saptırdığın için.. dedi. Ve yine Rabbi fe-enzırnî ilâ yevmi yüb‘asûne198 Rabbim onların dirileceği güne kadar bana süre tanı dedi. Yaratanı ve dirilteni bildiği halde İblis aleyhi’l-la‘ne mü’min değildi. Ve buna göre kâfirlerin dilleriyle inkâr etseler bile bunları bildikleri için mü’min olmaları gerekirdi. Nitekim Hakk Te‘âlâ Furkân-ı azîminde şöyle buyurur: ya‘rifûne ni‘meta’llâhi sümme yünkirûnehâ ve ekseru-hümü’l-kâfirûne199. ya‘rifûne-hu kemâ ya‘rifûne ebnâ’ehüm200. kul men yerzukuküm mine’s-semâ’i ve’l-‘ardi201 ilâ kavlihi. fe-seyekûlûna’llâhe, kul e-fe-lâ-tettekûne202. fe-zâlikümu’llâhu rabbükümü’l-hakku203. Onlar Allâh’ın ni‘metini biliyorlar, sonra da inkâr ediyorlar, onların çoğu inkâr edenlerdir. Bizim kendilerine kitâb verdiklerimiz O’nu kendi çocuklarını tanır gibi tanırlar. Sizi göklerden ve yerden rızıklandıran kimdir? Allâhtır diyecekler. Yine de sakınmayacak mısınız? İşte bu sizin gerçek Rabbiniz olan Allâhtır. Bunlar dilleriyle inkâr etmeleri yüzünden sadece ma‘rifetleri yani bilmeleri ile mü’min olmadılar. Cehm b. Safvan, kalbime bir şübhe düşürdün, gideyim yine gelirim, diyerek gitti. Bir daha gelmedi. Mezhebin incelenmesinde îmân mes’elesini ayırmadan hangi söz-lere dayandırıldığını gör, ancak hepsini birden anlatma-dık. Söylenen şudur ki: Hakk Sübhânehû ve Te‘âlâ îmân nasîb ettiği kullarına kalb verdi. Allâh’ın kulları o kalb sâyesinde yaratılanları, Allâh’ın azametini ve Ma‘bud’un noksanlardan münezzeh olduğunu anlar ve Peygamber (s.a.v.)’in doğruluğunu bununla bilirler. Ve kullarına onunla yaratıcısına ibâdet etmesi için dil verdi. Bu üçünün her biri tartışmasız bir çeşit ibâdetle yü-kümlüdür. Ancak tartışma bu üçünün de îmânda gere-kip gerekmediğindedir. Yoksa bir kısmının olması ye-terli midir? Hadîs imâmları, İmâm-ı Mâlik [710-795], İmâm-ı Şâfiî [767-819] ve İmâm Evzâî [707-774]’ye göre îmânın bu üçüne olur. Bu üçü olmadan îmân ol-maz; çünkü îmân tasdîkleme, söz ve ameldir, o zaman üç olur, derler. Ve bir cemaat de “îmân bu üçünün ol-masına bağlıdır” dediler. Bunlar ayrı fırkadır. Ancak bize göre ise ikidir. Biri tasdîkleme, birisi de sözdür. Öyleyse îmânın üç olması üzerinde durup düşünülmeli-dir; çünkü îmânın olması üç şeye muhtaç olunca, üçün-den birisinin ortadan kalkmasıyla îmânın da yok olması gerekir. İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh nazarında kalb ile tasdîk ya da dil ile ikrârdan birinin ortadan kalkma-sıyla îmânın yok olduğunu ancak amelin ortadan kalk-masıyla îmânın da ortadan kalkması gerekmediğini görmez misin? Bu takdirde dünya ve âhiret hükümleri bakımından o kılıçtan (cezâdan) kurtulur ve kendisiyle evlenilebilir. Kestiği helâl olup öldüğünde üzerine cenâze namazı kılınır. Malı mirasçılarına kalır. Âhiret hükümleri ise şunlardır: Cehenneme girmesi kesin de-ğildir, girerse de sürekli orada kalmaz. Amel îmânın bir parçası olsaydı hepsinin yok olması gerekirdi.
(203) Bazı âlimler şöyle cevâb vermişlerdir: Cennete girmeğe ve cehennemden kurtuluşa kesin sebeb olan amel kâmil îmânın bir parçasıdır, mutlak îmânın bir parçası değildir. Ancak bu cevâbın zayıflığı herkes tara-fından görülür; çünkü tartışma îmânın iki mi üç mü esâsa dayanması gerektiğidir, yani yalnızca söz ve tasdîk mi, yoksa hem söz hem tasdîk hem de amel mi-dir? Gerçek îmân küfrün zıddıdır; yani o îmânla küfür-den çıkılır. Sorulsa ki: Tasdîk ve ikrâr ile (söylemeyle) bu îmân yerini bulur mu? Bulur denilirse öyle yalnız tasdîk ve ikrâr ile mü’min denilmez, mü’mine âit hü-kümler onda geçerli olmaz.
(204) Sözün kısası, amelsiz îmâna hükmetmek ve hepsini îmâna bağlamamak, özellikle îmânı üçe ayırmak çok zordur. Ve yine amel îmâna dâhildir. Bu sebeble fazlası ya da eksiği mümkündür, dediler. Bu sözlerde de görüş ayrılığı vardır; çünkü mahiyyet fazlalaştıktan sonra ortaya çıkar. O zaman îmânın mahiyyetinin amelden fazla olması gerekir. Amel ise îmândan sayıldığına göre nasıl îmân amelden önce olabilir? Ve yine ziyâdelik başka şeylerde düşünülür. Amel îmândan ise başka olarak nasıl düşünülür ki, ziyâdeleşmesi düşünülsün. Ve yine ziyâde mezîdün aleyhten başkadır. Amel îmânın bir parçası ise bir başkası olamaz öyleyse ziyâde nasıl tasavvur olunabilir.
(204) İmâm-ı Nûrî’nin fazla ve eksiği mümkündür demesi ameli îmânın bir parçası olduğu için değil, bilâ-kis tasdîklemenin kendisi ziyâde kabûl ettiği içindir; çünkü deliller fazlalaştıkça tasdîkleme fazlalaşır. Sıddîkların îmânı hiç şübheleri olmadığı için çok kuv-vetlidir. Nitekim gerçek îmân o şerefle daha kuvvetlen-di, onlardan aslâ şübhe duyulmaz. Ve sonradan ortaya çıkan bir şeyle îmânları sarsılmaz. Bilâkis durumları farklı farklı da olsa her zaman gönülleri açıktır, ancak bunlardan (sıddîklardan) başkasının kalbleri sıddîkların kalbleri gibi değildir. Hazret-i Ebû Bekir es-Sıddîk radıyallâhu anhin tasdîkinin, halkın tasdîkine eşit olma-dığında, hiçbir akıl sâhibinin şübhe duymadığını görmez misin?
(205) Buharî’nin Sahîh’inde İbn Ebû Müleyke’den şöyle rivâyet edilmiştir: Otuz sahâbeye ulaştım. Hepsi de nefislerinde nifaktan eser bulunmasından çok kor-karlardı ve hiçbiri îmânım Cebrâil’in îmânı gibidir, demezdi. Bu sözler üzerinde de yine durup düşünülme-lidir; çünkü ihtimâli sağlam bir delille karar verildiği zaman bozulması mümkün olmayacak tasdîk gerçek-leşmiş olur. Karar gerçekleşmezse şübhe doğar. Artık birinin tasdîkiyle gerçekleşen karar, bin kez de tekrar-lansa artmayıp yine önceki gibidir. Nitekim bin kez düşünmeyle gerçekleşen karar bir kez düşünmekle ger-çekleşen kararla eşittir. Fazla düşünmekten artma olmaz. Bilmez misin ki, güneş dâiresi ısı ve ışığın farklı olmasından farklılaşmaz ve nûr da böyledir; çünkü nûr ateşi atomlarıyla ayrışmayan ışık verici soyut bir cev-herdir. Nitekim az altın olması altın olması itibârıyla çok altından ayrılmaz. Sözün kısası tasdîkden murad yakîn derecesinde bir tasdîk ise bunda noksanlık ve ziyâdelik tasavvur edilemez. Çünkü yakîn îmânda şübhe olmaz. Eğer murâd edilen yakînin tasdîki değilse o zaman îmânın bir cüz’ü olmaz; çünkü îmânın bir parçası olan tasdîk bil-ittifâk yakın tasdîkdir. Âyet ve hadîslerde îmânın ziyâde olması mevzûu sayısızca zikredilmiştir diye sorulsa cevâbı şudur: Îmânın ziyâde olmasının tahkîkinde (araştırılmasında) imâmlar arasında bir ihtilâf yoktur. Ancak ihtilâf ziyâde olmanın keyfiyetindedir. Bu ziyâde olmanın keyfiyeti bizce birkaç yöndendir:
(207) Birisi inandığı varlığın artmasıyla artar. Birisi de nûrunun fazla olmasıyla îmânın artmasıdır; çünkü her amelin bir nûru vardır ve o nûrun dünyada ve âhirette ziyâde olması ya da eksilmesi mümkündür.
(207) Ve birisi de artması ya da eksilmesi, tartıda ziyâde olmasıdır; zîrâ âhirette bütün ameller tartılacak-tır. Nitekim Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem Efendimiz şöyle buyurdular: “lev vüzine îmânu ebû bekrin bi-îmâni cemî‘i’n-nâsi le-racah204, Hazret-i Ebû Bekir radıyallâhu anhin îmânı bütün insanların îmânıyla tartılsa hepsinden ağır basardı.”
(208) Amelin îmândan olmasını tartışmakta ne yarar var diye sorulsa cevâb şudur: Îmân tasdîk ve ikrârdır (kabûldür) diyenler ben İnşâallâh (Allâh’ın izniyle) mü’minim demeği câiz görmezler. Ancak îmân tasdîk, ikrâr ve ameldir diyenler İnşâallâh mü’minim demeği câiz görürler. Kararlılık tasdîk ve ikrârı ortaya çıkarı-yorsa da ameli ortaya çıkarmasında şübhe vardır. O zaman İnşâallâh demeleri vâcibdir. Ancak bu cevâbda şöyle bir görüş vardır: Zîrâ amelde şübhe varsa İnşâallâh demenin vâcib olması câiz değildir. Amma câiz olması sözde idi. Nitekim mu‘tezile usûlcülerinden İmad, Kâfî adlı kitâbında şöyle demiştir: İnşaallâh demek vâcibdir; çünkü îmân ibâdettir. Vâcibleri yerine getirip yasakları bırakmaktan dolayı bunda şübhe vardır.
(208) Öyleyse İnşâallâh demek vâcib olur. Şübhe amelle gider dememiz bazı müfessirlerin şu hikâyesiyle desteklenmiştir: Birisi Hasan-ı Basrî radıyallâhu anhe; mü’min misin, diye sordu. (208) Hasan-ı Basrî radıyallâhu anh dedi ki: “Îmân ikidir. Birisi tasdîk birisi ikrârdır. Sorduğun Allâhü Teâlâ’ya meleklerine, kitâblarına, peygamberlerine, kazâ ve kadere ve öldük-ten sonra dirilmeye îmân ise ben mü’minim. Benden sorduğun Hakk Sübhânehû ve Te‘âlâ’nın Furkân-ı azîminde buyurduğu: “inne-mâ’l-mü’minûne’llezîne izâ zükira’llâhü vecilet kulûbü-hüm ve izâ tüliyet ‘aley-him âyâtu-hû zâdet-hüm îmânen ve‘alâ rabbi-him yetevekkelûne. ellezîne yukîmûne’s-salâte ve mimmâ razaknâ-hüm yünfikûne. ülâ’i-ke hümü’l-mü’minûne hakkâ205 Mü’minler ancak onlardır ki: Allâh anıldığı zaman kalbleri titrer, onun âyetleri okunduğunda îmânları artar ve yalnızca Rabblerine tevekkül ederler, onlardır ki namazı dosdoğru kılarlar, kendilerine rızık olarak verdiğimizden Allâh yolunda harcarlar. İşte onlar gerçek mü’minlerin tâ kendileridir..” diye buyurduğu âyetinde anlatılan mü’minlerden olup olmadığımı soruyorsan Allâh’a yemîn ederim ki! Bunlardan mıyım yoksa değil miyim?” bilemiyorum.206
(209) Ondan sonra şunu bil ki: Îmân ikidir yani tasdîk ve ikrârdır diyenler üç kavil üzerine ihtilâfa düş-tüler; çünkü tasdîk ve ikrârın ikisi de esas olur veyâhud esas olup ikrâr şart olur vehâhud bunun tam aksi olur. Abdullâh ibn Mes‘ûd radıyallâhu anhin talebeleri olan Kattanîler ikincisine uymuşlardır; yani ikrâr esastır. İkrâr, hükümlerinin kısımları için şart olduğundan tasdîk şart ve ikrâr esas olarak ele alındı. Ve ikrârın, hükümlerin kısımlarına şart ve tasdîk olması İmâm-ı A‘zam’ın mezhebidir. Ve yine Mansûr-i Maturidî [v.944]’nin ve Eş‘arî [v.936]’nin da mezhebleri budur. Öyleyse birisi kalbiyle tasdîk edip ikrâr (dil ile söyle-meye) güç yetiremeden ölse Allâh katında mü’min ola-rak vefât etmiştir demenin delîli şudur: Mes’ela bir kimse Allâh korusun zorlama ile diliyle kelime-i küfrü söylese ancak kalbinde tasdîk (îmân) olsa o kişi mü’mindir. Üçüncüsü Kattanîlerin mezhebidir. Onlar derler ki: İkrâr esastır ve tasdîk şarttır. Öyleyse bunlara göre mü’min değildir; çünkü tasdîk, îmân şartı olur. Münâfıkta ise tasdîk bulunmaz.

(210) Bir fırka “Îmân tevhîdi ikrârdan (kabûlden) ibârettir” der. Başka bir fırka “Îmân sadece ikrârdan ibârettir” der. Bu Kerramiye mezhebidir. Halböyle olunca bunlara göre münâfık, mü’mindir. Zorlama ile küfür kelimesi söyletilen kişi ise kâfirdir. Bu itikâd söze ve Kur’ân’a muhâlif olması itibâriyle bâtıldır. Ancak sözle muhâlif olması, îmânın sözle tasdîk olarak geçmesindendir. Kalbde tasdîk olmayınca o kimse nasıl mü’min olabilir? Ancak Kur’ân’a muhâlif olması Hakk Te‘âlâ’nın Kur’ân-ı azîminde birçok âyette münâfığın küfrünü açıklamış olduğundandır. Onlardan birisi: “ve lâ-tüsalli ‘alâ ehadin min-hüm mâte ebeden ve lâ-tekum ‘alâ kabri-hî, inne-hüm keferû bi’llâhi ve resûli-hî207 Onlardan ölen hiçbirine aslâ namaz kılma, onun kabri başında da durma. Çünkü onlar, Allâh ve Resûlü’nü inkâr ederek öldüler.”
(210) Bu âyette de nefy-i îmânla (îmânsız olarak) öldükleri açıktan açığa belirtilmiştir. “ve mine’n-nâsi men yekûlû âmennâ bi’llâhi ve bi’l-yevmi’l-âhiri ve mâ-hüm bi-mü’minîne208 Çünkü onlar (kendi akıllarınca) güya Allâh’ı ve mü’minleri aldatırlar. Hâlbuki onlar ancak kendilerini aldatırlar ve bunun farkında değillerdir.” Ve inkâra zorlanan kişinin inkârı diliyle söyleyip kalbiyle tasdîk etmemediği müddetçe îmânının kalıcılığına hükmedilir. Nitekim Yüce Allâh Kur’ân-ı azîminde şöyle buyurur: “innemâ yefteri’l-kezibe’llezîne lâ-yü’minûne bi-âyâti’llâhi209 Yalanı yalnızca Allâh’ın âyetlerine inanmayanlar uydurur.”
(210) Yine bir âyet-i kerîmede buyurulur ki: “men kefera bi’llâhi min ba‘di îmâni-hi illâ men ükrihe ve kalbü-hû mutma’innün bi’l-îmâni210 Kalbi îmânla dolu iken zorlananlar bir yana her kim inkâr ederse…” Bazı-ları ise, îmân yalnızca tasdîktir dedi.
(211) Bazıları da îmân kabûl de değildir tasdîk de değildir, sadece ma‘rifettir (Allâh’ı bilmektir), dedi. Bu Cehm bin Safvan’ın mezhebidir. Ve dedi ki: Ârif aslın-da tasdîkten mu‘aftır. Diliyle yalanlamazsa mü’mindir, yalanlarsa kâfirdir. Sözün kısası îmân bir olup bazılarına göre tasdîktir, bazılarına göre de ikrârdır ya da îmân iki olup biri tasdîk ve biri de ikrârdır ve bunlar da üç mezhebdir. Bir mezheb şudur ki: İkisi îmânın içindedir ve esastır ve bu, kelâmcıların mezhebidir. Başka bir mezheb de şudur ki: İkrâr şarttır ve îmânın dışındadır ve bu fakihlerin mezhebidir. Başka bir mezheb de şudur ki: Tasdîk şarttır ve îmânın dışındadır. İkrâr esastır ve îmânın içindedir ve bu Kattanî mezhebidir. Ya da îmân üçtür: Tasdîk, ikrâr ve ameldir. Bu iki mezhebdir. Birisi şudur ki: Amel kâmil îmânın şartıdır. Ve bu hadîs ehli-nin mezhebidir. Diğeri de şudur ki: Amel îmânın şartı-dır. Amel yoksa îmân da yoktur ve bu da mu‘tezile mezhebidir. Onlar, amellerin birini bırakan her ne kadar kâfir olmasa da, mü’min değildir, derler. Böylece îmânda mezheb sekiz fırka olmuş olur.
(213) İbn Şerîk şöyle der: Bir kadın bana şöyle dedi: İmâm-ı A‘zam’a bir kadın hayızdan kurtulup temiz olsa edep yerine bir şey tutsun mu? diye sordum. İmâm dedi ki: Yalnızca hayız gören kadın tutunsun. Fetvâ kitâblarında geçen hayız gören kadının kanı durdura-madığı zaman kanı durdurmak için bir şey tutması vâcibdir ve yaraların da hükmü böyledir. Yaradan su ya da kan akmasından endişeleniliyorsa yaranın üzerine bir şey koymak daha fazîletlidir. Eğer akmayacağını iyice bilirse bir şey koymasın.
(213) İmâm-ı Selâmî, İmâm Ebû Yûsuf [731-798]’tan, İmâm Ebû Yûsuf da İmâm-ı A‘zam radıyallâhü anhden şöyle rivâyet eyledi: Kadı fâsık olur ise verdiği hükümler geçirsiz ve kendisi de velevki Ülü’l-emr azletmese bile fıskından dolayı azledilmiş sayılır. Ancak bu rivâyetin İmâm’dan olması zayıftır. Mezhebin görüşü ise azle müstehak olduğudur. Ancak mu‘tezile katında fıskından dolayı îmândan çıkmış ol-duğundan azledilmiş olur. Ancak tercîh edilen görüş şudur: Mukallid kadıyı âdildir diye taklîd etse fısk ettiği gibi bu yol üzere olur; çünkü mütevelliliği hukûken zapta geçirilmiş ve şart koşulmuştur, bu durum için bir şart bulunmadığından azledilmiş olur. Ancak fıskını bilerek taklit etmişse azledilmiş olmaz.
(213) İbn Semmâ‘a şöyle der: İmâm hacca gidince Kûfe’de talak devri mes’elesi ortaya çıktı. İbn Şübrüme [v.761] ve İbn Ebû Leylâ [693-765] ve Kûfe âlimlerine soruldu. Hiç kimse cevâb veremedi ve mes’ele zamanın akışına bırakıldı. İmâm-ı A‘zam hacdan geldi ve mes-cide girip iki rek‘at namaz kıldı. Talak devri mes’elesi imâma soruldu. İmâm’dan sorulur sorulmaz İmâm başını öne eğdi, sonra yukarı kaldırarak cevâb verdi. Biz ve orada bulunan başkaları rahat bir nefes aldık.
(214) Bişr ibn Velîd, İmâm Ebû Yûsuf’tan o da Dâvûd-ı Tâî’den rivâyetine göre: Ebû’l-Abbâs Kûfe’ye gelince, âlimleri topladı ve dedi ki: Halîfelik işi Pey-gamber salla’llâhu aleyhi ve sellemin ehl-i beytine ulaştı. Ehl-i beytine yardım etmeğe siz daha lâyıksınız, bey‘at edin ki, Allâh’ın ni‘metlerinden size bol ni‘metler erişsin. Bu, Allâhü Te‘âlâ ve İmâmınız katında size delîl olsun. Hazır olan topluluk İmâm-ı A‘zam’a baktılar, İmâm: “İsterseniz siz kendi adınıza konuşun, ben de kendi adıma konuşayım” dedi. Oradakiler: “Siz konuşun” dediler. İmâm söze başladı: “el-hamdü li’llâhi’llezî belağa’l-hakka ilâ beyti nebiyyi-hi ‘aleyhi’s-selâm ve emâte ‘annâ cevre’z-zalemete ve basata lisânenâ bi’l-hakki fe-kad bâya‘nâ-ke ‘alâ emri’llâhi te‘âlâ ve’l-vefâ’i bi-‘ahdi-ke ilâ kiyâmi’s-sâ‘ati fe-lâ a‘lâ ahlâ’llâhi te‘âlâ hâzâ’l-emru min veraseti nebiyyi-hî ‘aleyhi’s-selâm yani Allâh’a şükür ki, hak ehl-i beyte yetişti ve zâlimlerin zulmünü bizden kaldırdı. Lisânımızı, Allâhü Te‘âlâ’nın buyruğu üzerine, yaydı. Biz sana bey‘at ettik. Allâhü Te‘âlâ’nın buyurduğu gibi ahdine de vefâ ile bey‘at ettik. Kıyâmete kadar Allâhü Te‘âlâ, hilâfet makâmından ehl-i beytin vârislerini uzak etmesin. Ebû’l-Abbâs dedi ki: Âlimler seni seçmekle gerçekten tam isâbet etmişler ve sen de bey‘atın hakkını verdin. Âlimler Ebû’l-Abbâs’ın meclisinden kalkıp dışarı çıktıklarında İmâm’a sordular: “ilâ kiyâmi’s-sâ‘at, kıyâmete kadar” demekten maksadın ne idi, diye sordular. İmâm cevâb olarak: “Beni ele verirseniz ben de sizi ele veririm ve kendimi kurtarmış olurum” dedi. Âlimler sustular. İmâm’ın murâdı “kıyâm-ı saate dek” (Ayağa kalkıncaya kadar) demek olduğunu anladılar. Şu da muhtemeldir ki “ilâ kıyâmi’s sâ‘ati mine’l meclisi” yani o andaki meclisin dağılmasına kadar demek olup “kıyâmi”deki /i/ kaldırılıp kesra ile yetinmiş oluyor: “ilâ kıyâmi’l kıyâmi” deki gibi. (Türkçeye göre: “Kalkışıma kadar”da /m/yi söylemedi, “kalkışa kadar”la yetindi.)
(214) Şerîk şöyle der: Hâşimoğullarının seyyidlerinden, büyüklerinden bir zâtın cenâzesinde idik. Sevrî [v.778], İbn Ebû Leylâ [663-765], İbn Şübrüme [v.761], Ebu’l Ahvas, Hibbân, Mündil ve Ebû Hanîfe de hazır idiler. Cenâzeyi kaldırınca herkes bir an bekledi. İmâm-ı A‘zam neden durulduğunu sorunca topluluk cevâb verdi: Cenâzenin annesi namazı kılın-madıkça evine dönmeyeceğine yemîn etti. Babası da namazı kılınmadan annesinin evine dönmesi konusunda talaka yemîn etti. Hiç kimse cevâb veremeyip susunca meyyitin babası Hazret-i İmâm-ı A‘zam’a: “Ey Nu‘man, bize çıkar yol göster” dedi. İmâm, yemînin durumunu sorup cevâbını aldı: “Cenâzeyi aşağıya koyun” dedi. Cenâzeyi koydular, İmâm, meyyitin annesine: Oğlunun üzerine namaz kıl, dedi. Annesi namaz kılınca İmâm: Şimdi artık evine dön, dedi. Ondan sonra cenâzeyi alıp mezara gittiler. Bunun üzerine İbn Şübrüme211 “Analar İmâm gibi birini doğurmaktan âcizdir” dedi.
(215) Abdullâh ibn Mübârek [736-797] şöyle der: Bir kimse İmâm’a sordu: Duvardan pencere açmak câiz midir? İmâm câiz olduğu yönünde, İbn Ebû Leylâ [693-765] câiz olmadığı yönünde görüş beyân etti. O kimse bir daha İmâm’a geldi yine İmâm aç dedi yine İbn Ebû Leylâ bundan men etti. Yine İmâm’a şikâyet etti. İmâm, o kimseye: “Duvarın değeri nedir?” diye sordu. O kimse: “Üç dinar tutuyor” diye cevâb verdi. İmâm: “Duvarını yık, ben değerini öderim” dedi. O kimse du-varını yıkmağa başlayınca komşusu olacak İbn Ebû Leylâ’ya başvurdu. İbn Ebû Leylâ: “Bir kimseyi duva-rını yıkmaktan nasıl alıkoyayım?” dedi. O kimse: “Peki, benim pencere açmamı hangi sebeble men edersin? Hem avlunun duvarını yıkmaktan pencere açmak daha kolay değil mi?” dedi. İbn Ebû Leylâ: “Birine gidip sordun galiba. O benim yanıldığımı ortaya çıkarsa bile sözümden nasıl döneyim?” dedi.
(215) Abdullâh ibn Mübârek şöyle rivâyet eder: İmâm’a sordum: “Bir kimsenin iki akçesi var ve bir kişinin bir akçesi var. Üç akçe birbirine karıştı. İki akçe kayboldu. İkisinin arasında bir akçenin durumu ne olur?” İmâm dedi ki: “İkisi arasında üçe bölünür.” On-dan sonra İbn Şübrüme’yle görüştüm. İmâm’ın cevâbını İbn Şübrüme’ye bildirdiğimde İmâm yanlış yaptı diye cevâb verdi. Aslında cevâb şu olabilir: “Bir akçe ikisi arasında biri birinin, birisi öbürünün olmak üzere yarı yarıya bölüştürülür; çünkü biz kesin biliriz ki, kaybolan iki dirhemin birisi iki dirhem sâhibinindir.” Bu cevâb bana hoş geldi, İmâm’a söyledim. İmâm dedi ki: “O zaman da, üç akçe birbirine karıştı, üçte birin ikisi birinin, diğeri de öbür kimsenin idi. Çözümü de böyle olur.” Eğer İmâm’ın aklı yeryüzündeki bütün insanların yarısı ile tartılsa İmâm’ın aklı hepsinden üstün gelir.
(215) Bundan daha latîf ve incesi İmâm Hazret-i Alî kerremallâhu vechehudan rivâyet olunur: Birinin beş pidesi ve birinin üç pidesi varmış ikisi yemek için otur-duklarında başka biri gelip bunlar ile birlikte yedi. Gelen kimse, o iki kimseye sekiz akçe verdi ve dedi ki: Sekiz akçeyi ekmeğinizden yediğim kadarını aranızda bölüşün. Beş pidesi olan üç pidesi olana üç akçe verdi. Üç pidenin sâhibi buna râzı olmayıp yarısını istedi. Hazret-i Alî kerremallâhu vechehuya başvurdular. Emîru’l Mü’minîn: “Sana verdiğini kabûl et” dedi. O kimse: Ben râzı değilim, dedi. Emîru’l Mü’minîn anlattı: Benim kabûl et dediğim sulh yoluyla idi; ama senin hakkın bir akçedir; çünkü biz sizin üçünüzün aynı mik-tarda yediğinizi ve hanginizin çok yediğinin belli olma-dığını var sayarız. Her pide üç pide sayılıp toplam yirmi dört pide olur. Her biriniz yirmi dördün üçte birini ye-diniz, bu da sekiz pide olur. O başka kimsenin yediği sekiz pidenin biri senin olur, yedisi yoldaşının olur.
(216) Bişr ibn Velîd şöyle der: İmâm’ın bir komşusu var idi. Bir kızla evlenmek istedi. Kızın ailesi çok mihr istediler. O kimse, mihri vermek elinden gelmeyince hâlini İmâm’a arzetti. İmâm: “Her ne isterler ise kabûl et ve borç alıp istediklerini ver. Bir yere toplandığınızda sana musâmaha ederler” dedi. O kişi de İmâm’ın dediği gibi yapıp borç alıp ödedi. Bir yerde toplanıldı, öncelik tanınmayıp mihrden bir şey bağışlanmadı. O kişi hâlini İmâm’a anlatınca İmâm: “Yolculuğa gidiyormuş gibi iki hayvan kiraya tut” dedi. O kişi iki deve kiralayıp Horasan’a gitmeğe kalkışınca kızın âilesi İmâm’a varıp: “Kızımızı şehirden başka şehre alıp gidiyor diye sızlandıklarında İmâm: “Mihri ödedikten sonra her nereye isterse götürür” diye cevâb verince kızın ailesi “Şimdi aldığımız mihr-i muhacceli geri verelim” dediklerinde erkek kabûl etmeyip “Elbette götürürüm ya da fazlasıyla verin” dedi. Kızın âilesi İmâm’a varıp durumlarını bildirince İmâm kızın ailesine: “Kız âilesine borçlansın. Kabûl edilen borcu kız ödeyemeyecek, erkek de kızı başka yere götüremeyecek” dedi. Erkek, İmâm’ın sözlerini duyunca mihri alıp borcunu ödedi.
(216) Zamanımızda bu hoş karşılanmıyor olsa da muhtar olan kavle göre mihri ödemiş olsa dahi kocanın, zevcesini alıp gurbet ellere gitmesi câiz değildir. Zengin bile olsa yabancıya yardım etmemek zamanımız halkının eksikliğidir. Nitekim Allâhü Te‘âlâ, Kur’an-ı Kerîm’de şöyle buyurur: “eskinü-hünne min haysü sekentüm min vücdiküm ve lâ-tüdârrû hünne li-tüdayyikû ‘aleyhinne212 O kadınları gücünüz yeterse oturduğunuz yerin bir kısmında oturtun. Onları sıkıntıya sokarak zarar vermeyin.” Buna göre gurbet ellere seferde zarar vardır. Bu gibisine İmâm zamanının haline göre hüküm vermiştir. Nitekim biri, bir kimseye mahkeme karşısında teslim etmek üzere kefil olsa sonra şehir dışında teslim etse keffâletten kurtulmaz; ama çarşıda ederse kurtulur yönünde idi. Şimdi zamanımızda tercîh edilen şudur: Çarşıda bile teslim etmekle kurtulmaz; zîrâ eski zamanın halkı doğrulukta yardımlaşıyorlar, üstelik mahkeme meclisinden bile kaçınmıyorlardı. Zamanımızda yardımlaşma büyük ölçüde ortadan kalkmış olup azıcık kaldığından çarşıda teslim etmekle keffâletten kişi kurtulamaz.
(216) İmâm-ı Halebî, Vekî’den şöyle rivâyet eder: Bir gün İmâm’ın meclisindeydim. Bir kadın gelip: “Be-nim kardeşim öldü mirasından bana yalnızca bir dinar verildi” diye şikâyet etti. İmâm “Mirası kim taksim etti?” diye sordu. Kadın cevâb verdi: “Dâvûd-ı Tâî [v.777] taksim etti.” İmâm: “Bildim! Demek ki bütün miras altı yüz dinardır. Ölenin iki kızı, annesi, zevcesi, on iki kardeşi ve bir kız kardeşi kalmış o da sensin. Üçte ikisi olan dört yüz dinarı iki kızına, altıda biri olan yüz dinarı annesine, sekizde biri olan yetmiş beş dinarı zevcesine ve her kardeşine ikişer dinar, sana da bir dinar düşer” dedi. Kadın bu cevâb üzerine hayrete düşüp gitti.
(217) Alî şöyle der: İmâm’ın meclisindeydik. Abdullâh ibn Mübârek [736-797], İmâm’a şöyle sordu: Bir çömlekte, yani tencere içinde et pişerken bir kuş düşüp öldü. İmâm talebelerine dönüp: “Ne cevâb verir-siniz?” dedi. Talebeleri: “Bu mes’elede İbn Abbâs [619-687]’ın kavli şudur: “Tencerenin suyunu döküp eti yıkayıp yiyebilirler” dediler. İmâm: Eğer kuş, tencere kaynamadan önce düştüyse İbn Abbâs’ın söylediği gi-bidir. Kaynarken düşüp ölmüş ise yenmez; çünkü pislik ete nüfûz eder; ama kaynamadan önce pislik ete nüfûz etmez. Böylesi yıkamakla temiz olur” dedi.
(217) İmâm Ebû Yûsuf’tan rivâyete göre: İmâm-ı A‘zam’a şöyle sordular: “Bir kimse zevcesine köseç213 değilsem benden boş ol” dese şerî‘atın hükmüne göre durum ne olur?” İmâm cevâben: “O kimsenin dişleri yirmi sekiz ise köseçtir. Otuz iki ise değildir” dedi. O kimsenin dişlerini saydılar, yirmi sekiz çıktı.
(217) Abdullâh ibn Hafs el-Kebîr şöyle der: Mansûr [754-775]’un bir hizmetçisi vardı. İmâm’a cefâ ederdi. Mansur her ne kadar onu bundan men etse de İmâm’a bu hizmetçi hep cefâ eder Mansur bunu bir türlü önle-yemezdi. Bir gün hizmetçi dedi ki: İmâm’a üç mes’ele sorayım. Cevâb verirse kendisine sataşmaktan vazgeçe-rim; cevâb vermezse vazgeçmem. Mansûr: “Cevâb ve-rirse senin başını keserim” dedi ve Mansûr İmâm’ı ça-ğırdı. Hizmetçi İmâm’a şöyle sordu: “Dünyanın ortası neresidir?” İmâm şu cevâbı verdi: “Senin durduğun yerdir.”214 Hizmetçi dedi ki: İnsanların kafaları mı çoktur ayakları mı? İmâm kafaları çoktur, dedi. Hiz-metçi: İnsanların çoğu erkekler midir, kadınlar mıdır? İmâm: Çoğu erkekler, dedi; ama sen erkeklerden misin yoksa kadınlardan mı? Hizmetçi cevâb veremedi. Mansûr emretti. Hizmetçinin başını kestiler.
(218) İmâm-ı Zerencerî şöyle der: İmâm’a şöyle sordular: Bir kimse Ramazan’da zevcesiyle cimâ etmeye yemîn etse cimâ ettiğinde orucuna zarar gelmemesinin çaresi nedir? İmâm da şöyle cevâb verdi: “Hanımıyla yolculuğa çıksın ve cimâ etsin.”
(218) İmâm-ı Zerencerî’den rivâyete göre: Bir kimse İmâm zamanında peygamberlik da‘vâsında bulunup halktan, peygamberliğinin doğruluğunu kanıtlamak için zaman istedi. İmâm: “Kim ondan bir mu‘cize beklerse kâfir olur; çünkü doğru olabileceğine ihtimâl vermiştir. Ve peygamberlik kapısının açılacağını vehmetmiş olur. Bu, reddedilir ve yasaktır. Zîrâ Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem Hâtemü’n Nebiyyîn’dir” dedi.
(218) İmâm-ı Zerencerî’den rivâyete göre: Hazreti İmâm-ı A‘zam, oğlu Hammâd [v.738]’ın annesinin üzerine birini daha nikâhladı. Hammâd’ın vâlidesi İmâm-ı A‘zam’ı terk edip ona: “Yenisini boşamadıkça senin yanına gelmem” dedi. İmâm yeni nikâhladığına: “Ben Hammâd’ın annesiyle otururken sen yanımıza gel ve “Bir kimse zevcesinin üzerine başka biriyle evlenirse önceki zevcesinin, kocasını terk etmesi câiz midir?” diye sor” dedi. Yeni nikâhlısı İmâm’ın dediği gibi yaptı. Hammâd’ın vâlidesi: “Yenisini boşamadıkça yanına gelip sana teslîm olmam” dedi. İmâm’ın: “Evden dışarı olan her kadın boştur.” demesi üzerine ilk zevcesi râzı olup kendini İmâm’a teslîm etti. Böylece yeni zevcesi de boş olmadı.
(218) İmâm Ebû Mehâsin Merğinânî [v.1203] şöyle der: Bir gün Mansûr [754-775], İmâm-ı A‘zam’ı, Süfyân-ı Sevrî [v.778]’yi, Şerîk [v.697]’i ve Mis‘ar’ı kadılık makâmını vermek üzere huzûruna çağırdı. İmâm daha gitmeden önce ben olacakları size haber vereyim mi? dedi: Ben bir hîle ile bu teklîften kurtulurum. Sevrî firar eder, Mis‘ar kendisini deliliğe vurur ve kurtarır, Şerîk’in ise kadılık vazîfesini kabûl edeceğini zannetmiyorum. Da‘vetçi şahısla birlikte hepsi gider-lerken Süfyân kazâ-yı hâcete gidiyorum diye duvarın arkasına geçtiğinde Şat nehri kıyısında içi şevkle, yani dikenle dolu olan bir gemi gördü ve gemiciye dedi ki: “Biri beni bıçaksız boğazlamak istiyor.” Gemici Sevrî’yi dikenlerin altına sakladı. Mansûr’un görevlisi, bakıp etrafı araştırdı; ama Sevrî’yi göremedi. Sevrî’nin bıçaksız boğazlamaktan murâdı Peygamberimiz sal-la’llâhu aleyhi ve sellemin şu hadîsine işâret etmekti ki: “men kallede’l-kadâ’e fe-ke-ennemâ dubiha bi-ğayri sikkînin215 Boynuna kadılık yükü binen sanki bıçaksız boğazlanmış gibidir” diye buyurmuşlardır. İmâm Hale-bî: Halîfenin huzûruna girince İmâm-ı Mis‘ar, Halîfe’ye dedi ki: “Çoluğun çocuğun, hizmetçilerinin ve hayvanlarının halleri nasıl, iyi midir?” Mis‘ar’ın bu sözünü Halîfe Mansur duyunca bu, olsa olsa delidir diye ona kadılığı teklîf etmedi. İmâm-ı A‘zam’a teklîf ettiklerinde İmâm-ı A‘zam dedi ki: “Ben kumaş ticâreti yapıyorum, hâlbuki Kûfe halkı ise eşrâf kimselerdir. Kendilerine bir kumaşçının (bezzazın) kadı olmasına hiç rızaâ gösterirler mi? Bir rivâyette de “Ehl-i Kûfe eşrâf kimselerdir. Beni taşa tutarlar” dedi. Böylece Mansûr, İmâm’a teklîften vazgeçti. Şerîk’e teklîf ettiklerinde o: “Ben ekseriyette unutkan bir insanım” dedi. Halîfe: “Sana lüban216 çiğnettirelim de unutkanlığın gitsin” deyince, Şerîk: “Aklımda hafiflik var” dedi. Halîfe: “Sana her gün pâluze217 yedirelim” deyince Şerîk: “Şayet ben kadı olursam fakir zengin ve yakın uzak demeden hatır gönül gözetmeden hüküm veririm” dedi. Halîfe: “Hüküm verirken benim ve oğlum hakkında bile lâzım geldiği gibi hüküm ver” dedi. Ondan sonra Şerîk’e kadılık verildi. Bir gün Halîfe’nin bir kölesi bir kimseyle anlaşamayıp Şerîk’e başvurdular. Mahkeme oldu ve köle hasma tercîh edilmişti. Şerîk da‘vâyı bozunca ona: “Sen ihtiyar bir bunaksın” dedi. Şerîk: “Ben ahmak olduğumu efendine söylemiştim, gel gelelim o, sözümü dinlemedi” dedi. Şerîk’i bundan sonra kadılıktan azlettiler.
(219) Ve yine rivâyet edilir ki: Bir kişi İmâm-ı A‘zam’a geldi. Oğlundan şikâyet edip: “Bir oğlum var. Eğer kendisine bir kadını nikâhlasam, o hemen boşuyor. Câriye alıversem onu âzâd ediyor. Onu kadınla nikâhlamasam veya ona câriye almazsam onu zinâ et-mekten alıkoyamam. Böyle bir suç işlerse kendisi öldü-rülür, diye dert yandı… İmâm: “Kendin için bir câriye al ve oğlunla evlendir. Onu da boşarsa câriye senindir. Âzâd ederse bu geçerli olmaz” dedi.
(219) Mısır halkının imâmı Leys ibn Sa‘d [v.791] şöyle der: “İmâm-ı A‘zam’ı görmek için büyük bir işti-yak duyuyordum. Bir gün halkı onun başında toplan-mış, ona birçok mes’eleyi suâl ederlerken gördüm. So-rulara çabucak cevâb veriyordu218. Bu durum beni hiç şaşırtmadı.”
(219) İmâm-ı Saymerî [967-1045]219, Abdullâh ibn Ömer radıyallâhu anhümâdan rivâyet etti ki: İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh ile A‘meş’in yanındaydık. Bir-çok soru sordular. A‘meş, İmâm’a “Sen ne dersin?” diye sordu. İmâm hepsine cevâb verince A‘meş: “Bu cevâblar neredendir?” diye sordu. İmâm: Sen bize Ebû Sâlih’ten, o Ebû Hüreyre radıyallâhu anhden o Ebû Vâil’den o Abdullâh’tan o Ebû Iyâs’tan, o Ebû Mes‘ûd el-Ensârî’den, onun da Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemden rivâyet ettiğine göre Hazreti Peygamber sal-la’llâhu aleyhi ve selem buyurdular ki: “men delle ‘alâ hayrin ke enne le-hû ecrun cemeluhu, İyiliğe delâlet eden kimse, iyiliği işleyen gibi ecir alır.” Ve yine sen Ebû Sâlih’den haber verdin. Ebû Sâlih, Ebû Hüreyre radıyallâhu anhden Ebû Hüreyre radıyallâhu anh de Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemden şöyle haber veriyor: “kâle lehû reculün yâ resûlallâh küntü aslî fî-dârî fe-dehale aleyye reculün fe-a‘cebenî zâlike fe-kâle ‘aleyhi’s selâm le-ke ecrâni ecru’s sirri ve ecru’l ‘aleniyyeti220 yani Bir kişi dedi ki: Yâ Resûlallâh sal-la’llâhu aleyhi ve sellem! Evimde namaz kılıyordum. Bir kişi geldi, içeri girdi. Beni namaz kılarken görmesi bana çok hoş geldi. Bunun üzerine Hazret-i Peygamber aleyhi’s salâtu ve’s selâm buyurdular ki: Senin için iki ecir var. Birisi gizli ecir, birisi alenî ecir.” Yine sen bize Şakik ibn Seleme’den rivâyet ettin. Şakik de Huzeyfe radıyallâhu anhden, Huzeyfe radıyallâhu anh de Hazreti Peygamber aleyhi’s salâtu ve’s selâmdan rivâyet etti. Hazret-i Peygamber aleyhi’s salâtu ve’s selâm buyurur ki: “İnne’l münâfıkîne el-yevmu eşeddü minhüm ‘alâ ahdihî aleyhi’s selâm li-ennehüm kânû yuhfûnehû ve’l-âne yel‘anehû yani Muhakkak ki münâfıkların Pey-gamber aleyhi’s salâtü ve’s selâm Efendimiz üzerine olan ahidleri yönünden bugün hâlleri çok çetindir. Çün-kü bugün, gizledikleri niyetleri açığa çıkar.” Yine sen bize Hakem’den haber verdin. Hakem Ebû Mücelliz’den Ebû Mücelliz, Huzeyfe radıyallâhu anhden, Huzeyfe radıyallâhu anh de Hazret-i Peygam-ber aleyhi’s salâtu ve’s selâmdan rivâyet ettiğine göre Hazret-i Peygamber aleyhi’s salâtu ve’s selâm: “lâ-ehaden isbir ‘ala ezâ yesme‘u-hû mina’llâhi te‘âlâ yüşrikü bi-hî ve yec‘alü lehû’l veled sümme yü‘âfihim ve yedfe‘u anhüm ve yerzüku-hüm yani Allâhü Te‘âlâ’dan başka hiçbir kimse ezâya incitmeye sabre-demez. Hâlbuki onlar Allâhü Te‘âlâ’nın şerîki vardır oğlu vardır dedikleri halde Allâhü Te‘âlâ onlara sıhhat verir rızk verir onlara isâbet edecek türlü belâları üzer-lerinden def’ eder” diye buyuruyor. Yine sen bize Ebû Sâlih’den haber verdin. Ebû Sâlih, Ebû Hüreyre radıyallâhu anhden, Ebû Hüreyre radıyallâhu anh de Hazreti Peygamber aleyhi’s salâtu ve’s selâmdan rivâyet ediyor. Hazret-i Peygamber aleyhi’s salâtu ve’s selâm: “mâ min abdin illâ lehû şîtun fî’s semâi vesiyyetün fî’l ardi fe-izâ kâne fî’s semâi hasenen veda‘a lehu’l kabûlü fî’l ardi ve in-kâne seyyien fî’s semâi veda‘a lehû ke-zâlike fî’l-ardi221 yani Semâda ve arzda şöhreti olmayan hiçbir kul yoktur. Eğer o kulun semâdaki şöhreti iyi ise yeryüzünde de halk arasında o kul makbûl bir kimsedir. Eğer o kulun semâdaki şöhreti iyi değilse yeryüzünde de halk arasında o kimse merduddur, makbûl değildir” diye buyuruyorlar.
(219) Ve dahi sen bize İbn Zübeyr’den haber verdin. İbn Zübeyr, Câbir radıyallâhu anhden haber veriyor ki: Birgün Hazreti Peygamber aleyhi’s salâtu ve’s selâma açlıktan şikâyet ettik. Hazret-i Peygamber aleyhi’s salâtu ve’s selâm buyurdular ki: “le‘alleküm te’külûne müteferrikûne ictemi‘û yübârik leküm yani Herhalde siz ayrı ayrı yemek yiyorsunuz, bir araya gelerek yeyin Allâhü Te‘âlâ size bereket ihsân eylesin.”
(219) Ve dahi sen bize Yezîd Rakaşî’den Yezîd-i Rakaşî, Enes radıyallâhu anhden Enes radıyallâhu anh, Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemden rivâyet edi-yor ki: Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem: “kâda’l-hasede yağlibu’l-kadera ve kâda’l-fakra en yekûne küf-ran ve enne’r-racule yezhebu zenben fe-yuharrimu nasîbehu mine’r-rizki yani Az kalsın hased kaderin yerini; fakirlik de küfrün yerini alacaktı. Ve bir kimse günah işlerse rızıktan nasîbini alamaz” buyurmuşlardır. Bundan sonra A‘meş: “Yetişir, benim sana yüz günde rivâyet ettiğim hadîs-i şerîfleri sen bana bir saatte rivâyet ettin. Senin bu hadîs-i şerîflerle amel edeceğin aklımdan geçmezdi” ve: “Ey fakihler, sizler tabibsiniz, biz ise sayyâdız (avcılarız)” dedi ve ekledi: “Ey Ebû Hanîfe, sen ikisini de kendinde topladın.”
(220) İmâm-ı Merğinânî [v.1203]’nin rivâyetine göre: Bir kimse İmâm-ı A‘zam’ın huzûruna geldi: “Cünüp olduktan sonra boy abdesti almayacağım diye yemîn ettim” dedi. İmâm, o adamın elinden tuttu bir köprü üzerinden geçerken onu suya attı. Bir kere batıp çıktı. İmâm: “Cünüplükten kurtuldun, temizlendin. Yemînin bozulmuş oldu; çünkü yemînin kendi kendine yıkan-mamaktı, öyle olmadı” dedi.
(220) Hazret-i İmâm’a: “Bir kişi, bir gün cenâbetken yıkanmamağa yemîn etti ve bu yemînden sonra yine bu gün namazı terk etmeyeceğine yemîn etti ve ayrıca zev-cesiyle cimâ etmemeğe yemîn etti” diye soruldu. İmâm da cevâben: “İkindi namazını kılsın. Ondan sonra zev-cesiyle cimâ etsin. Ve güneşin batışına dek gusl etmeği ertelesin. Güneşin batışından sonra gusletsin. Ve akşam namazını kılsın. Yemînini bozmuş olmaz; çünkü o yemîn ettiği gün yıkanmadı. Namazı da cimâ etmeği de terk etmedi” dedi.
(221) Hazret-i İmâm’a: Bir kadın merdivene çıktı, kocası: “Merdivene çıkarsan boş ol, yere inersen de boş ol” dedi diye soruldu. İmâm cevâben: “Kadın merdive-nin üzerindeyken merdiveni aşağıya koyun veya kadını kaldırıp yere koyun. Kendi kendisine inmiş olmaz, do-layısıyla yemînini bozmaz” dedi.
(221) Hazret-i İmâm’a: “Bir kimse hanımına bu el-biseyi giyersen ve bu elbiseyle seninle cimâ etmezsem benden boş ol dedi” diye sordular. Kûfe ulemâsı bu suâle cevâb veremediler, şaşırıp kaldılar. İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh dedi ki: “O elbiseyi erkek giyip cimâ etsin. Yemînini bozmuş olmaz.”
(221) Hazret-i İmâm’a: “Bir kimse yumurta yeme-yeyim diye talâka yemîn etti. Sonra zevcesi, elbisesinin yeninde yumurta getirdi. Kocası bilmeden yenin içinde olanı yemezsem benden boş ol derse durum ne olur?” diye sordular. İmâm şöyle cevâb verdi: “O yumurtayı tavuğun altına koyup pilici çıktıktan sonra yesin, yemînini bozmuş olmaz.”
(221) Hazret-i İmâm’a: “Kûfe’de bir kadın sırtları birbirine yapışık biri ölmüş iki oğlan çocuk doğurdu” diye soruldu. Kûfeli ulemâya sorulduğunda, ikisi birlik-te gömülsün demişler. İmâm: “Ölmüş oğlan gömülsün. Hayatta olan toprağın dışında kalsın” dedi. İmâm’ın dediği gibi yaptılar. Bir süre geçtikten sonra ölenin de-risi düştü, canlı olan kaldı; ona halk, Ebû Hanîfe’nin kölesi diye ad koydular.
(221) Abdülazîz ibn Mübârek [736-797]’ten rivâyete göre: İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh hacca giderken Medîne’de Muhammed ibn Alî ibn Hüseyin ibn Alî radıyallâhu anh ile mülâki oldu (görüştü). Muhammed (Bâkır) radıyallâhu anh İmâm’a: “Ceddim Hazret-i Muhammed salla’llâhu aleyhi ve sellemin hadîslerine kıyâs ile karşı çıkan sen misin?” diye sordu. İmâm: “ma‘âza’llâh ‘an zâlik, Bundan Allâhü Te‘âlâ’ya sığını-rım” dedi. Ve İmâm-ı A‘zam, Muhammed (Bâkır) radıyallâhu anhe: Sana hürmet ve izzet Ceddin aleyhi’s salâtü ve’s selâma hürmet ve izzet gibidir, dedi. Mu-hammed (Bâkır) radıyallâhu anh oturdu. İmâm da Mu-hammed (Bâkır) radıyallâhu anhin önüne oturdu. İmâm, Muhammed (Bâkır) radıyallâhu anhe: “Sana üç mes’eleden suâl soracağım, bana cevâb ver” dedi. Mu-hammed (Bâkır) radıyallâhu anh: “Buyur, sor” dedi. İmâm: “Erkek mi zayıftır yoksa kadın mı?” diye sordu. Muhammed (Bâkır) radıyallâhu anh: “Kadın zayıftır” dedi. İmâm: “Erkeğin hissesi kaçtır, kadının hissesi kaçtır?” diye sordu. Muhammed (Bâkır) radıyallâhu anh: “Kadının hissesi erkeğinkinin yarısıdır” diye cevâb verdi. İmâm: “Kıyas ile hükmetseydim kadına iki, er-keğe bir verirdim” dedi. İmâm ikinci suâlini sordu: “Namaz mı daha fazîletlidir, oruç mu?” Muhammed (Bâkır) radıyallâhu anh cevâb verdi: “Namaz daha fazîletlidir.” İmâm: “Kıyas ile hükmetseydim hayız gören kadın namazı kazâ edecek, orucu etmeyecek der-dim” dedi. İmâm üçüncü suâlini sordu: “Bevl mi daha necistir yoksa meni mi?” Muhammed (Bâkır) radıyallâhu anh cevâb verdi: “Bevl daha necistir.” Bu cevâba karşılık İmâm: “Eğer kıyas ile hükmetseydim menide gusl yoktur, bevlde vardır” derdim. Hâşâ ben hadîs-i şerîfe muhâlif bir şey söyleyemem. Belki hadîsin sınırlarını korurum dedi. Muhammed222 (Bâkır) radıyallâhu anh kalkıp İmâm’ı yüzünden öptü.
(222) Ebû Bekr Muhammed ibn Abdullâh’dan rivâyet edildiğine göre: Mevaliye adında bir cemaat Kûfe’ye geldi. İçlerinden birinin güzel bir zevcesi vardı. Kûfelilerden birisi kadını gördü ve ona vuruldu. Ve benim zevcemdir diye tutturdu, kadın da Kûfelinin zev-cesiyim diye bunu doğruladı. Kadının önceki kocası da asıl benim nikâhlımdır diye da‘vâ etti. Açık bir delil getirmekten âciz kaldı. Kıssayı İmâm’a arzettiler. İmâm-ı A‘zam, İbn Ebû Leylâ ve kalabalık bir cemaatle Mevâli’nin yanına gittiler ve emrettiler ki: Kadınlardan bir cemaat, bu kadının birinci kocasının evine gitsin. Kadınlar, birinci kocasının evine yaklaştılar; o evin köpekleri kadınlara saldırdı. O kadın eve yaklaşınca köpekler ona yaltaklanıp kuyruk salladılar. İmâm: “Gerçek ortaya çıktı. Kadın Kûfelinin değildir, bu evin sâhibinindir” dedi. Hâtun da hakka boyun eğip gerçeği itirâf eyledi.
(222) Buna benzer bir mes’ele de şudur: Ulemâmız şöyle rivâyet eder: “Bir erkek, başkasıyla evli bir kadınla halvet ettikleri (başbaşa kaldıkları) yerde, bir köpek gelse, köpek erkeğin ise erkeğin mihr ödemesi gerekir, eğer köğek kadının ise mihr gerekmez; çünkü köpek kadının olduğu için ihtimâldir ki erkeğin üzerine salıp halveti önleyebilir.”
(222) Alî ibn Melih şöyle der: Kûfe’ye vardım. Hâlid ibn Abdullâh el-Kasrî, İbn Ümeyye tarafından vâli tayin edilerek geldi. Cuma gününü kitâb okumakla geçirdi. İkindi namazı yaklaştığında biri ‘namaza, namaza’ diye seslendi. Hâlid “Kim seslendi?” dedi. “Nu‘man’dır.” diye cevâb verilince Hâlid yakalayın diye emretti. Bir rivâyette de şöyle denir: Hâlid, İmâm’a taş attı, sonra söz verip hapsedilmiş gibi Hâlid’in huzûruna getirdiler. Hâlid sordu: “Niçin çağırdın?” İmâm cevâb verdi: “Namaz bekletilmez. Nitekim Hakk Sübhânehû ve Te‘âlâ Furkân-ı azîm’inde: “adâ’ü’s-salâte ve’ttebe‘u’ş-şehevâti223 Namazı kılmadılar ve şehvetlerine uydular” buyuruyor. Allâhü Te‘âlâ’nın kitâbına uymağa sen daha lâyıksın.” Hâlid: “Allâh hakkı için muradın namaz mıydı?” dedi. İmâm: “Evet” dedi. Hâlid, İmâm’ı serbest bıraktı. Eğer şöyle bir soru sorulsa: İmâm’ın talebelerinden rivâyet edilir ki: “Bir kimse başka bir şahsa ilim ve makamda ondan üstün olsa bile o kimse için o şahsa namaz vakti geldi diye seslenme hakkı yoktur. Böyle olduğu halde, peki İmâm niçin seslendi?” Bunun cevâbı şudur: Her hangi bir namazın vaktinin geçmesine daha zaman varsa seslenmek câiz değildir. Fakat vakit dar ise ve bilhassa namazın kaçırılma ihtimâli sözkonusu ise seslenmek doğru olur. Hazret-i Resûl aleyhi’s salâtü ve’s selâm Arafat’tan inerlerken Üsâme radıyallâhu anhin ‘namaza’ dediğini ve Peygamber aleyhi’s salâtü ve’s selâmın ‘namaz senden önde’ dediğini ve Üsâme radıyallâhu anhin nidâsını münker görmediklerini bilmez misin?”
(223) Rivâyet edilir ki: Bir gün İbn Hübeyre [v.166] İmâm’ı çağırıp üzerinde Atâ ibn Abdullâh yazısı nak-şedilmiş bir taşı gösterdi. İbn Hübeyre: “Bu taş ile imzâ atmaktan nefret ediyorum; zîrâ kendi adım yazılı değil, adımın nakşedilmesi de mümkün değil, dedi.” İmâm: “Birinci /b/yi /m/ yap, ikinci /b/yi de /i/ yap ‘atâ min ‘indi’llâhi’ olsun” dedi. İbn Hübeyre, İmâm’ın hazır cevâblılığına şaşırdı ve: “Bize daha sık gel” dedi. İmâm: “Senin yanında ben ne yapayım? Beni yanına alırsan bir gün fitneye atarsın, kendinden uzaklaştırırsan üzersin. Benim istediğim senin yanında yok. Senden de korkacak bir şeyim yok.”
(223) Ebû’l-Kâsım ibn Alî şöyle der: Bir kimse İmâm’a gelip: “Bir adam öldü. Geriye ana baba bir kar-deş ve bir kayın bıraktı. Bütün mirası kayını aldı. Bu nasıl olur?” diye sordu. İmâm şöyle cevâb verdi: “Ölen kimse bir kadınla evlendi. Bu kimsenin oğlu da o kadı-nın annesini aldı. Bu oğlanın bir oğlu; yani adamın bir torunu, dolayısıyla karısının bir kardeşi oldu. Ondan sonra adamın oğlu öldü. Ondan sonra adamın kendisi de öldü. Bütün miras adamın torununa; yani zevcesinin kardeşine kalıp bu kişinin dedesinin kardeşi; yani esas adamın kardeşi böylece mirastan mahrum kalmış oldu.”
(224) Ubeyd ibn İshâk şöyle der: İmâm Ebû Yûsuf [731-798] ile zevcesi arasında bir tartışma vâki oldu. Ebû Yûsuf: “Eğer bu gece benimle konuşmazsan şöyle ol!” dedi. Sonra İmâm Ebû Yûsuf ne kadar hîleye baş-vurduysa da zevcesini konuşturamadı. Gece İmâm-ı A‘zam’ın huzûruna vardı. İmâm-ı A‘zam’a olan biteni anlatınca İmâm-ı A‘zam, İmâm Ebû Yûsuf’a kürk, ba-şörtüsü, güzel koku verdi ve: “Evine var, sanki kendi-siyle ilgilenmiyormuş gibi kürkü, başörtüsünü ve güzel kokuyu kendisine göster.” dedi. İmâm Ebû Yûsuf, İmâm’ın dediği gibi evine vardı. Zevcesi kürk, baş ör-tüsü ve güzel kokuyu görünce: “Bunlar nedir ve nerede idin?” dedi. İmâm Ebû Yûsuf rahatladı.
(224) Ebû Mu‘âz el-Belhî’den şöyle rivâyet edilir: İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh “Kûfelilerin hepsi benim yetiştirmelerimdir” der idi. Ve İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh şöyle devâm eder: Kays ibn Şeybânî ed-Dahhak, Kûfe’ye girdiğinde erkeklerin hepsini öldürme emri verince ben Dahhak’ın yanına vardım. “Seninle konuşmağa geldim” dedim. Dahhak bana “Konuş bakalım” dediğinde sordum: “Bunca Müslümanın öldü-rülme sebebi nedir?” Dahhak “Mürtedlerdir” deyince: “Şimdiki dinleri önceki dinlerine muhâlif mi ki önceki dînlerinden dönerek mürted olsunlar. Bütün günahları bundan mı ibârettir?” dedim. Dahhak: “Bir daha söyle” dedi. Tekrar söylediğimde: “Biz yanlış yaptık” dedi ve kılıçlarını kınlarına koydular. Halk da katliâmdan kur-tuldu.
(224) İmâm Ebû Fadl el-Kirmânî şöyle der: Hâricîler Kûfe’ye girdikleri zaman her günah işleyeni kâfir ve bunları tekfir etmeyenlere de kâfirdir diyorlardı. Hâricîler, Hazret-i İmâm-ı A‘zam’ı Kûfe halkının şey-hidir diye yakaladılar. Hazret-i İmâm’a “Küfürden töv-be et” dediler. İmâm da: “Her türlü küfürden tövbe ediyorum” dedi. Hâricîler: “Sizin küfrünüzden tövbe ediyorum demek istiyorsun” dediler. İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhe yine tövbe etmesi için baskı yaptılar. İmâm da onlara: “Benim murâdımın bu olduğunu bili-yor musunuz, yoksa tahmîn mi ediyorsunuz?” diye sor-du. Hâricîler: “Tahmîn ediyoruz” diye cevâb verdiler. İmâm: “Zannın çoğu günahtır.224 Günah ise sizin na-zarınızda küfürdür. Öyleyse küfürden tövbe edin” dedi. Hâricîler: “Sen de küfründen tövbe et” dediler. İmâm yine: “Her türlü küfürden ben tövbe ediyorum” dedi. İmâm’a karşı gelen düşmanlar: İmâm iki kere küfürden tövbe etti dediler ve bu sözü hîle aracı yapıp gerçekten saptırarak halka yaydılar.
(224) Rivâyet edilir ki: Bir kimse, bir şahsı vasi ta‘yîn edip ona bir kese içinde bin dinar verdi ve: “Oğlum bülûğa erince senin de sevdiğin o şeyi oğluma ver” dedi. Oğlan bülûğa erince vasi oğlana keseyi verip bin dinarı vermedi. O oğlan İmâm’a varıp hâlini arzedince İmâm: “Vasiyi çağırın” dedi. Vasi geldiğinde İmâm ona: “Bin dinarı çocuğa ver. Oğlanın babası sana, senin de sevdiğin şeyi vermeni vasiyyet etmişti. Sen ise keseyi verip dinarı alıkoydun. İnsan, sevdiği şeyden başkasını yanına alıkoymaz.”
(224) Hazret-i İmâm’a sordular: “Bir kimsenin elinde içi su dolu bir tas var. O kimse suyu içmemeğe, dökmemeğe, suyu da tasıyla atmamağa ve başka kim-seye vermemeğe talâkı üzerine yemîn etti. İmâm cevâb verdi: “O suyu tastan bir bez ile alsınlar. Talâkı vâki olmaz.”
(225) Vekî şöyle der: Bir komşum vardı. Hadîsleri ezberlerdi. Her zaman İmâm’ı çekiştirir de onun güna-hını alırdı. Tesâdüfen bir gece zevcesiyle iddiâlaşıp ona: “Bu gece benden boşanmak istersen ve ben de sana boşanma izni vermezsem benden boş ol” dedi. Bunun üzerine zevcesi: “Senden boşanma istemezsem bütün kölelerim âzâd olsun” dedi. Ondan sonra ikisi de pişman olup Süfyân-ı Sevrî [v.778] ile İbn Ebû Leylâ [693-765]’ya başvurdular. Verilen cevâbı yeterli bul-mayıp ister istemez; yani gönüllü gönülsüz İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhe vardılar. Vak‘âyı İmâm’a arzedip suâllerini sordular. İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh, adamın zevcesine: “Sen talâkı (boşanmayı) iste” dedi. Kadın boşanmayı isteyince İmâm, adama: Yani sen boşsun” dedi. Sonra, kadına: “Ne zaman kocan sana böyle der, o zaman sen şöyle cevâb ver: Ben boşanmayı istemiyorum” dedi. İmâm’ın dediği gibi yaptılar. İmâm: “Şimdi ikiniz de yemîninizden kurtuldunuz” dedi. Son-ra İmâm o kimseye: “İlmi getirip senin müşkillerini halleden kişinin günahını almaktan tövbe et” dedi. O kimse tövbe etti. Ondan sonra karı koca her namazın sonunda İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhe hayır duâ eder oldular.
(225) İmâm Ebû Ömer ve Osman ibn Muhammed rivâyet ederler ki: Bir kimse zevcesine: “Bana bir çöm-lek içinde yemek pişir. Bir galle225 kaya tuzu koy. Tuz yemekte görünürse benden boş ol” dedi. Bu mes’eleyi İmâm’a sordular: İmâm: “Çömleğe yumurta koysun. Ne kadar tuz atarsa atsın yumurtada tadı açığa çıkmaz.”
(225) Ve yine rivâyet edildiğine göre: Dehrîlerden (maddeci görüşlülerden) bir cemaat, İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhi öldürmek kasdıyla üzerine vardılar. İmâm: “Bir mes’eleden söz etmem için bana zaman verin, sonra isteğiniz ne ise onu yapın” dedi. Dehrîler “Söyle bakalım” dediler. İmâm dedi ki: “Malla yüklü gemi fırtınaya yakalansa ve kaptanı olmasa hiç kaptan-sız olmak mümkün ve kâbil midir? Ne dersiniz?” Dehrîler: “Mümkün müdür; bu hayâl bile edilemez” dediler. Bunun üzerine İmâm dedi ki: “Mâdem göklerin ve yerlerin sınırları ve derinlikleri birbirinden uzak, hâlleri ve işleri çeşit çeşit, işleri ve hareketleri çok de-ğişken başka başka olsun hem de bunları bir Yaratan (yapan) ve döndüren çeviren türlü türlü şekillere sokan birisi olmasın, akıl buna nasıl izin verir” dedi. İmâm’dan bunları duyunca hepsi tövbe edip kılıçlarını kınlarına koydular ve geri dönüp gittiler.
(225) Ve yine rivâyet edilir ki: İmâma uyduğu hâlde cemaatin de okumasını câiz gören bir cemaat İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhin huzûruna gelip bu konuyu tartışmak istediler. İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh: “Hepinizle tartışmak imkânsız. İçinizden birini seçin. Benimle o tartışsın” dedi. İçlerinden bir kişiyi seçtiler. O, hepsinden daha âlimdi. İmâm: “Bunu susturursam hepinizi susturmuş olur muyum?” diye sordu. “Olursun; zîrâ onun diyeceğiyle bizim diyeceğimiz birdir” dediler. İmâm-ı A‘zam: “İmâm’ın kıraatı, bizim kıraatımızdır. Fiili de fiilimizdir” dedi. Hiçbiri çıtını bile çıkaramadılar.
(226) Rivâyet edilir ki: Birinin zimmetinde bir kişinin bin akçesi olup yalnızca bir şâhidi var idi. Alacaklı, parasını istediğinde borçlu inkâr etti ve yemîn etmeye kalkıştı. Alacaklı hâlini İmâm’a anlatınca İmâm, da‘vâcının doğruluğunu ve da‘vâlının sahtekârlığını anlayınca şâhide dedi ki: “Sen, da‘vâcının da‘vâlıda bin akçesi olduğunu biliyor musun?” Şâhid: “Evet” dedi. Ve İmâm dedi ki: “Da‘vâcı, bin akçeyi burada bulunan dördüncü bir kişiye bağışlasa, alması için dördüncü kişiyi da‘vâlıya gönderse, o bin akçe, bu dördüncü kişi-nin olur mu?” Şâhid “Olur” dedi. İmâm mal sâhibine dönüp: “Şimdi borçlunun uhdesinde olan bin akçeyi bu üçüncü kişiye bağışla. Bağışlar bağışlamaz bin akçe üçüncü kişinin mülkiyetine geçer, senin ilişkin kalmaz. O bağışladığın üçüncü kişi, borçluyu mahkemeye verip parasını istesin. Senin önceki şâhidinle sen, şâhidlik yaparsın.” İmâm’ın dediği gibi yaptılar, hâkim önüne çıktılar. Hâkim hükmünü verdi ve hak, sâhibini buldu.
(226) Ve bazı fetvâ kitâblarında şöyle geçer: Bir zenginin, fakir bir kardeşi var idi. Fakir, zengin karde-şini öldürdü. Ve zenginin oğlunu yakalayıp babanı sen öldürdün diye da‘vâ etti. Ve yalancı şâhid bulup zengi-nin oğlunu da kardeşinin mirası kendisine dönsün diye öldürülmesini istedi. Zenginin oğlu hâlini İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhe anlatınca İmâm: “Güvenilecek bir kişi var mıdır?” dedi. (Zenginin oğlu) bir şahsı alıp İmâm’ın huzûruna götürdü. İmâm o şahsa dedi ki: “Ne zaman bunun amcası, babanı öldürdün diye da‘vâ ederse sen, onu ben öldürdüm de. Öldürülenin oğlu da seni doğrulasın.” İmâm’ın dediği gibi yaptılar. Hâkim hük-münü verdi: “Da‘vâ hakkı ve miras maktûlün oğlunun-dur.” Bu kişinin beyânıyla kurtuldu ve mîrasçı oldu.
(226) İmâm Hatîb-i Harizmî şöyle rivâyet etti: Bizans meliki, Halîfe’ye bol mal yolladı. Getiren elçiye dedi ki: “Bağdâd âlimlerine üç soru sor. Cevâb verirlerse onlara malı dağıt ve veremezlerse onlardan haraç topla.” Elçi, Bağdâd’a girip Bağdâd âlimlerine bu üç mes’eleyi sordu. Hiçbiri iknâ edici cevâb veremedi. İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh o zaman daha çocuktu ve o mecliste bulunuyordu. Soruya cevâb vermek için babasından izin istedi, babası izin vermedi. İmâm ayağa kalkıp Halîfe’den izin isteyince Halîfe izin verdi. Soru soran Bizanslı elçi kürsüdeydi. İmâm, Bizanslı elçiye: “Soru soran sen misin?” dedi. Bizanslı “Evet” dedi. İmâm: “Aşağı in. Senin mekânın yer, benim mekânım kürsüdür” dedi. Bizanslı elçi kürsüden indi, İmâm kür-süye çıktı. İmâm Bizanslı’ya dedi ki: “Ne soracaksan sor” dedi. Bizanslı elçi sordu: “Allâh’tan mukaddem (önce) ne vardı?” İmâm cevâb verdi: “Sayı saymayı bilir misin?” Bizanslı “Bilirim” dedi. İmâm sordu: “Vahid (bir)den önce ne var?” Bizanslı cevâb verdi: “Hüve’l Evvelü226, Evvel olan vâhid (bir)dir yani önce bir vardır. Vahid (bir)den önce bir şey yoktur.” İmâm: “Mecâzî ve lâfzî olan vâhid (bir)den önce bir şey olmu-yorsa, gerçek Vâhid (Bir)den önce bir şeyin olması nasıl düşünülebilir?” Elçinin ikinci sorusu şu oldu: “Hakk Sübhânehû ve Te‘âlâ’nın yönü hangi tarafadır?” İmâm dedi ki: “Gece ışık yaktığında ışığın yönü ne tarafadır?” Bizanslı elçi: “Lâmba ışıktır. Alevinde dört yöne de aydınlığı eşittir” dedi. İmâm: “Sönecek olan geçici bir ışığın bile yön kavramı yoksa Bâki, Dâim ve Müfîd (faydalı) olan göklerin ve yerin Nûr’unun yönü nasıl olabilir?” Elçinin üçüncü suâli şu oldu: “Hakk Sübhânehû ve Te‘âlâ ne ile meşgûl olur?” İmâm: “Senin gibi bir mülhid (îmânsız) kürsüye çıkarsa onu kürsüden indirip benim gibi yerde olan bir muvahhidi kürsüye çıkarır. O, her gün yeni bir tecellîdedir227, yani her gün bir iştedir.” Bizanslı elçi malı bırakıp Bizans’a yol tuttu. Hikâyenin eksik olmadığı söylenemez, Bağdâd’ı ilk kuran Devanikî [v.775]’dir228 ve halîfelerden önce Bağdâd’a giren odur. O târihte [759] İmâm’ın yaşı altmıştı. Bizanslı’ya cevâb verdiğinde çocuk idi demek doğru olmaz. Bu hikâyenin doğruluğu kabûl edilirse yaşlı iken olması gerekir.
(227) İmam Ebû’l-Ferec Muhammed ibn Abdülmelik, Ebû’l-Kâsım Hamza ibn Ebû Tâhir ve el-Halebî, (Ebû) İbrâhîm ibn Ömer ibn Hammâd ibn İmâm’dan şöyle rivâyet eder: İmâm dedi ki: “Benden sonra deli olmadıkça benim künyemle kimse anılmaz.” İmâm’dan sonra birçoklarını Ebû Hanîfe ile anılmış gördük; ama gerçekten hepsi deli idiler.
İmâm-ı Gaznevî229 Muhammed ibn Şûcâ’dan rivâyet eyler ki Muhammed Alî ibn Âsım’dan duydum. Derdi ki: “Eğer İmâm’ın aklı yeryüzündeki bütün halkın aklıyla tartılsa İmâm’ın aklı yine ağır gelirdi.”
Alî ibn Muhammed ibnü’l Hasani’l Kürabisî el-Harezmî’den İmâm’a isnâd ile İmâm Ebû’l Hasan şöyle rivâyet eder: İmâm’a zor bir mes’ele sorulsa talebelerine derdi ki: Mes’elenin zorluğu günahlar sebebiyledir der ve bundan dolayı tevbe ve istiğfâr ederdi. Bazen de kalkıp namaz kılardı. O zor mes’ele kendilerine keşfo-lunurdu. Bunun üzerine derdi ki: Ümîd ederim ki tevbem kabûl olmuş olmalı. Bu haber Fudayl ibn Iyâz [v.802]’a ulaşınca Fudayl çok ağlayıp dedi ki bu İmâm’ın günahının azlığındandır. İmâm’dan başka hiç kimse mütenebbih (uyanan, aklını başına toplayan) olmaz.
İmâm Muhammed ibn Abdülmelik es-Seffar ve Hamza b. Ebû Tâhir, İbrâhîm ibn Ömer ibn Hammad ibn İmâm’dan şöyle rivâyet ederler: Hazret-i İmâm’ın çok muhteşem bir ferâseti vardı. Hattâ Dâvûd-ı Tâî [v.777]’ye sen ibâdet için halvete gireceksin dedi. Ve İmâm Ebû Yûsuf [731-798]’a ise sen dünyaya meyle-deceksin dedi. Ve talebelerinin her birine ne söylediyse aynen İmâm’ın dediği gibi oldu. İbn Semmâk bu husûsta şöyle der: Dünyâ, İmâm Ebû Yûsuf’u mağlûb ederim diye İmâm Ebû Yûsuf ile güreşti. İmâm Ebû Yûsuf, dünyâyı mağlûb etti.
(228) İmâm Nâfi ibn Nu‘aym ibn Makarran el-Medînî şöyle der: İmâm ile birlikte hacca giderken bir yerde konakladık. Bizimle birlikte olan bize ve bütün hacılara hizmet edip ihtiyaçlarımızı karşılayan bir kişi daha vardı. İmâm yol arkadaşlarına dedi ki: “Bu adam cimridir” İmâm’ın bu sözü hac yolcularına garib geldi ve hiç böyle şey olur mu diye şaşırdılar. Çünkü onlar bu kişiden çok yardım ve ihsân görüyorlardı. Hac yol-culuğu bitip herkes birbirinden ayrılacağı vakit hizmet eden o kişi onlara: “Acele etmeyin” dedi ve yolcular durduğunda bir terâzi getirdi. Ve dedi ki: “Size ne giy-dirdim ve ne yedirdimse bana geri verin.” Yolcular da aldıklarını geri verip İmâm’a: “Bu adamın cimri ve pinti olduğunu nereden anladın?” diye sordular. İmâm cevâb verdi: “Boynunda cimrilik alâmeti vardır, ondan bildim.” Nâfi, İmâm’ın zekâsına şaşardı.
(228) Bişr ibn Ezher şöyle der: Mal sâhibi bir kimse, bir tüccara çokça mal emânet etti. Ondan sonra emâneti istediğinde tüccar inkâr etti. Delili olmadığı için mal sahibi olan bir kimse şaşırıp İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhe hâlini hikâye etti. İmâm: “Şimdi işine git, birkaç gün sonra yine gel” dedi. İmâm o tüccara adam gönde-rip onu getirtti ve dedi ki: “Sultan, hazîneyi emânet etmek için güvenilir bir kimse istedi. Karârını ver ki, ben de Sultan’a beytülmâli (hazîneyi) sana emânet etmesini söyleyeyim.” Tüccar gittikten sonra mal sâhibini çağırıp durumu anlattı: “Tüccara git, emânetini iste ve istediğin sırada ben Ebû Hanîfe’ye mensubum ve onun has adamlarından biriyim de.” Mal sâhibi İmâm’ın dediği gibi yaptı, tüccardan emânetini istedi. Tüccar malını geri verdi. Ondan sonra inkârcı tüccara İmâm’a gidip gelmeğe başladığında İmâm: “Biz isteğimize ulaştık. Artık seninle görüşmemize gerek kalmadı” dedi.
(229) İmâm Ebû Abdullâh ibn Ahmed el-Harizmî, Abdullâh ibn Mübârek [736-797]’ten şöyle rivâyet eder: “İmâm-ı A‘zam’ı Mekke-i Mükerreme yolunda gördüm. Deve etini pişirmişler. Sirke koymağa bir kap bulamadılar. İmâm yeri eşeleyip üzerine sofra döşetti. Ondan sonra sirkeyi döküp yediler.”
(229) İmâm Ebû Yûsuf [731-798] şöyle der: Bir kimse İmâm’a gelip: “Evime bir şey gömdüm. Çıkarmak istediğimde gömdüğüm yeri unuttum” dedi. İmâm orada bulunanlara: “Kalkın, hep birlikte o kimsenin evine gidelim” dedi. İmâm ve yanındakilerle eve gittik. İmâm orada bulunanlara: “Siz de bir şey gömmek iste-seydiniz bu evin neresine gömerdiniz?” diye sordu. Beş ayrı yer gösterdiler. Bunların üçü kazıldı, ev sâhibinin gömdüğü bulundu.
(229) Hasan bin Ziyâd el-Lü’lü’î230 şöyle der: Bir kimse, malının bir kısmını kendi evine gömdü. İstedi-ğinde gömdüğü yeri bulamadı. Şaşkın şaşkın İmâm’a gelip hâlini arzedince İmâm: “Git, bu gece sabaha dek namaz kıl. Gömdüğün yer aklına gelir” dedi. Evine gidip daha gecenin dörtte birini bile namaz kılarak ge-çirmediği hâlde gömdüğü yeri hatırladı ve namaz kıl-mağı bıraktı. Sabah İmâm’la görüşüp gömdüğü yeri bulduğunu söyledi. İmâm: “Bütün gece niçin Allâhü Te‘âlâ’ya şükür için namaz kılmadın?” dedi. İmâm’a bunu nereden anladın diye sordu. İmâm cevâb verdi: Allâhü Te‘âlâ Kur’ân-ı Kerim’de şöyle buyurur: “ve mâ ensânîhü illâ’ş-şeytânü231 yani Onu şeytandan başkası unutturmadı.” O kimse geceyi sabaha dek namaz ile geçirmesi gerekirdi. Şeytan gömülen yeri aklına getirmesiyle buna mâni oldu.

(229) İmâm-ı Merğinânî [v.1203] şöyle der: Kûfe’de cimri biri vardı. Bir sahrâya çokça mal gömdükten sonra istediğinde malı gömdüğü yerde bulamadı ve çalın-dığını anladı; ama hırsızı bulamadığı için yemekten içmekten kesildi. Bu haber İmâm-ı A‘zam’a ulaşınca, İmâm: “Bana o yeri gösterin” dedi. İmâm, o yere vardı-ğında domalan mantarı çıkaran birkaç kişiyle karşılaştı. Onlara: “Sizden sonra burada kim kalıyor?” diye sordu. Onlar: “Zûzar diye bir genç kalıyor” dediler. İmâm Zûzar’ın yanına gidip: “O gece çaldığın malı sâhibine ver. Ne kadar mal istersen, biz, sâhibinden sana isteye-lim. Ve senin çaldığını gören, aleyhinde şâhidlik eder, rezil olmadan hemen teslîm et” dedi. Zûzar çaldığı ma-lın hepsini cimriye teslim etti. İmâm’ın burada ‘gören aleyhinde şâhidlik eder’ sözüyle anlatmak istediği Hakk Celle ve A‘lâ idi.
(230) Ve yine şöyle rivâyet olunur: İmâm’a sordular: “Medîne ulemâsını nasıl görüyorsun?” İmâm: “Bunlar-dan biri kurtulacak ıslah olacaksa o ıslah olacak olan mavi gözlü ve sarışın kimsedir” dedi. İmâm’ın bundan murâdı İmâm Mâlik [710-795]232 idi. İmâm Mâlik’in nasıl olduğu herkesçe bilinir. İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh, mes’eleler ile ilgili hüküm vermede İmâm Mâlik’ten önde geldiği herkesçe bilinir. Dârekutnî [v.995] şöyle rivâyet eder: İmâm-ı A‘zam’a Mısır ulemâsını sordular. İmâm: “Mısır ulemasından bir kimse kurtulacak ıslah olacaksa o Ebû Sa‘îd el-Ezdî olur” dedi. İmâm’ın bundan murâdı, hadîste ve şecere ilminde mâhir olan Mısır imâmı olan Abdülğanî Hâfız idi.
(230) Mu‘âz ibn Hassan es-Semerkandî şöyle der: İmâm derdi ki: “Ne zaman bir kişiyi iyi ezberler görür-seniz, yani çabuk ezberlerse o kimsenin ahmaklığına kanaat getirin. Ve dahi uzun sakallı olanın da ahmaklı-ğına hükmedin; ama hangi akıllıyı boyu uzun görürseniz aklına inanın; çünkü akıllı olup da boyu uzun olan çok az bulunur.”
(231) Muhammed ibn İbrâhîm el-Fakih şöyle der: İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh otururken yanından bir kişi geçip gitti. İmâm dedi ki: “Bu diyârın yabancısıdır, cebinde tatlı vardır ve muallimdir.” Biz o kişiye bunu sorunca, o şöyle cevâb verdi: “Ben buranın yabancısı-yım ve cebimde kuru üzüm var ve muallimim.” Tekrâr İmâm’a şöyle sorduk: “Sen bu kişinin yabancı olduğu-nu, cebinde tatlı olduğunu ve muallim olduğunu nere-den bildin?” İmâm şöyle cevâb verdi: “Sağına soluna dikkatle bakmasından yabancı olduğunu bildim; çocuk-lara bakıyor olmasından muallim olduğunu ve cebine sinek girip çıkmasıdan da cebinde tatlı bir şey olduğunu bildim.”
(231) Sadru’l-Huffâz Ebû’1-Alâî el-Hemedânî233, Ebû Kâsım Yûsuf ibn Alî el-Hüzelî es-Sükkerî’den şöyle rivâyet eder: İmâm Ebû Yûsuf [731-798] hasta oldu. İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhe irtihâl ettiğini haber verdiler. İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh de o daha irtihâl etmez diye cevâb verdi. İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhe sordular: “Daha yaşayacağını nereden anladın?” İmâm da dedi ki: “Çünkü ilme hizmet etmiş-tir. Meyvesini yemeden irtihâl etmez. İmâm’ın dediği gibi oldu. Hattâ irtihâl ettiği günde binmeye hazır, yedi yüz süslü binek devesi vardı.”
(231) İmâm Ebû’l-Kâsım ibn Alî er-Râzî şöyle der: İmâm-ı A‘zam Hicaz yolunda susayıp bir Arap’tan bir kırba su satın almak istedi. Arap: “Beş akçeye satarım, bir kuruş aşağıya inmem” deyince İmâm beş akçe verip suyu satın aldı. Ve Araba dedi ki: “Bulamaç ile aran nasıl, ister misin?” Arap: “İsterim” deyince İmâm, bu-lamacı Arab’ın önüne koydu, Arap çok yedi ve susadı, İmâm da bir bardak suyu beş akçe vermedikçe satmadı.

.

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhin Ahlâkı
(233) İmâm Abdülmecid ibn Mîkâil el-Beratıkînî, İmâm-ı Mübârek [736-797]’ten şöyle rivâyet eder: Süfyân-ı Sevrî [v.778]’ye dedim ki: “Hazret-i İmâm, gıybet etmekten son derece sakınır. Düşmanı hakkında bile gıybet ettiğini görmedim.” Süfyân da dedi ki: “İmâm çok akıllıdır. Hasenâtı yok edecek şeyi hasenâtın üzerine musallat etmez.”
(233) İsmâîl el-Bağdâdî şöyle rivâyet eder: Yezîd ibn Hârun’dan: “Fetvâ vermek ne zaman helâl olur?” diye sordular. Cevâben: “İmâm Ebû Hanîfe gibi olunca” dedi. “Niçin böyle dersin?” diye itirâz ettiklerinde dedi ki: “Ben İmâm’dan daha fakih ve daha verâ sâhibi birini görmedim. Hattâ bir gün onu borçlusunun kapısında güneş altında beklediğini gördüm. Kendilerine: “Güneş altında beklemenin sebebi nedir?” diye sordum. İmâm: “Bu evin sâhibine borç vermiştim. Ve duvarının gölgesinde oturmağa korkarım. Hiç bundan daha öte zühd ve verâ olur mu?” Bir başka rivâyet de şudur: Hazret-i İmâm-ı A‘zam fakih ve kendisine gıbta edilen birisi idi. İhsân ve in‘âmı (yedirip içirmesi ve dağıtması) boldu. Kendilerine ilticâ edenlere (kendilerinden bir şey isteyenlere) ve bütün akranlarına fazîletçe çok üstünlüğü vardı. İnsanların en akıllılarındandı. Yahyâ ibn Zâyid şöyle rivâyet eder: Hazret-i İmâm-ı A‘zam’ın duvarın gölgesinde beklememesinin sebebini bulmağa yemîn ettim. Sordum, İmâm da şöyle anlattı: Duvar sâhibine kullanması için bir miktar karz-ı hasen (borç) verdim. Duvarının gölgesinde bekleseydim korkardım ki karz (borç)dan menfaatlenmiş olurum. Başka insanların bu kadar verâ sâhibi olacağı kanaatinde değilim; lâkin âlime gereken, kendine lâzım olan şeyi ilmiyle elde etmesidir. İmâm Şemsü’l-Eimme Kitâbu’s-Sarf’da bunu kabûl etmeyip şöyle der: “Bunun gibi durumlarda ihtiyâtlı (tedbirli) olmak külfettir, zühd ve verâ değil-dir.” Sıfatu’s-Sâlihîn adlı kitâbda şöyle geçer: Bir sâliha kadın, İmâm Ahmed b. Hanbel [780-855]’den şunu sordu: “Zâhirîler mumlarıyla geceleyin mahallemizden geçerken biz onun ışığında bir iki sıra tezgâh üzerinde iplik eğiririz. Onun parası bize helâl olur mu?” İmâm-ı Ahmed: “Sen kimsin?” diye sordu. O Sâliha kadın dedi ki: “Ben Bişr-i Hafî [v. 841]’nin kız kardeşiyim.” İmâm Ahmed: “Bu hâlis verâ, Bişr-i Hafî’nin soyundan hiçbir zaman kaybolmasın” dedi. Şöyle bilinsin ki: İlmin ince-liklerinde son yoktur. Yezîd ibn Hârûn’dan Muhammed ibn Abdülmelik şöyle rivâyet eder: “Çok kimseye yetiş-tim; amma İmâm-ı A‘zam’dan daha verâlısını, daha akıllısını ve daha fazîletlisini görmedim.”
(234) İmâm Askerî, Hârûn’dan şöyle nakleder: Bin şeyhe eriştim, Vallâhi İmâm’dan evrâsını (daha verâlısını) görmedim.
(234) Yahyâ ibn Ma‘în [v. 847]’den Ebû’l-Ma‘âlî İsferayânî şöyle nakleder: İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhin meclislerine devâm ettim. Kendisinden ilim tahsîl ettim. Bütün sözlerini dinleyip yazdım. Bu kadar yakı-nında bulundum ondan hiç ayrılmadım. Ne zaman mübârek yüzüne baksam mübârek yüzünde Allâhü Te‘âlâ’dan korktuğu belli olurdu.
(234) İmâm-ı Gaznevî şöyle der: Yahyâ ibn Ma‘în’e soruldu: Hazret-i İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh, hadis-te sika (güvenilir) mıdır? Evet, sika ve sadûktur, dedi. Süleyman ibn Ebû Şüreyh dedi ki: Hazret-i İmâm-ı A‘zam zâhid, halîm (yumuşak huylu) ve sahî (çok cö-mert) idi.
(234) Alî ibn Hüseyin babasından şöyle rivâyet eder: Yahyâ ibn Ma‘în’e: Hadîsi ezberlemiş olan kimse hadîs rivâyet etsin mi? diye soruldu. Yahyâ şöyle cevâb verdi: “Ebû Hanîfe’den işittim ki; hadîsi ezberleyip ma‘nâsını bilen kişi rivâyet etmelidir, derdi.”
(235) Abdullâh ibn Mübârek [736-797] şöyle rivâyet eder: Kûfe’ye geldiğimde Kûfelilerden en fakihi kimdir diye sordum. İmâm-ı A‘zam’dır, dediler. Kûfe’nin en zâhid ve en verâlısını sordum, yine İmâm-ı A‘zam’dır, dediler.
(235) Süleyman ibn Rebî şöyle rivâyet eder: Alî ibn İbrâhîm’den işittim, derdi ki: Kûfelilerin meclisinde çok bulundum. İmâm-ı A‘zam’dan daha verâlısını gör-medim.
(235) Hafız Ebû Sa‘îd şöyle der: Alî ibn Hafs ibn Abdurrahmân, İmâm’ın ortağı idi. İmâm onu ticârete gönderdi. Ve dedi ki: Filan elbisede kusûr var. Ortağı o kusûru anlatmadan elbiseyi sattı ve kâr etti. İmâm’a kârı getirdiğinde kusûru anlatmadan sattığı için kendi hissesini sadaka olarak verdi. Ve onunla ortaklığı boz-du. İmâm Mergînânî [v.1203] şöyle rivâyet eder: Elde edilen kâr otuz beş bin dirhem idi. İmâm-ı Hârisî de bu hâdiseyi böyle zikreder.
(235) Yûsuf ibn Hâlid es-Semetî şöyle rivâyet eder: Halîfe Mansûr [754-775] İmâm-ı A‘zam’a otuz bin dirhem verdi. O bunu kabûl etmedi: “Ben Bağdâd’da bir garibim, akçe koyacak bir yerim yok, yine beytülmâlde dursun” dedi. Mansûr da kabûl edip “Öyle olsun” dedi. Hazret-i İmâm-ı A‘zam irtihâl edince evinde halka âid birçok emânet çıktı. Bunun üzerine Mansûr: “İmâm bizi aldatmış” dedi.
(235) Hâfız Ebû Hüseyin Abdurrahmân ibn Mu-hammed ibn Ahmed, Ya‘kûb ibn Mervezî’ye isnâdla şöyle nakleder: Ya‘kûb derdi ki: İbn Uyeyne’nin şöyle dediğini duydum: Hazret-i İmâm-ı A‘zam zamanında Kûfe’de İmâm’dan daha fazîletli, daha verâ sâhibi ve daha fakih bir kimse yoktu.
(235) İbrâhîm ibn İkrime Mahzûmî derdi ki: İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhden daha fakih ve verâ sâhibi bir kimse görmedim.
(235) İmâm Ebû Yûsuf [731-798]’tan rivâyete göre Ömer ibn Zerr (Dâvûd) derdi ki: Hazret-i İmâm-ı A‘zam konuşurken çok ölçülü konuşurdu. Biz kendisiy-le bulunduğumuz bütün meclislerde Hazret-i İmâm toplantıda olanların hepsinden fıkıh, verâ ve ilim bakı-mından en üstünü gelirdi.
(235) Rivâyet edilir ki: Hasan ibn Ammâre’nin İmâm’a candan bir muhabbeti yoktu. Kûfe’nin hâkimi bir mes’eleyi sormak için Kûfe âlimlerini bir mecliste topladı. Mes’eleyi sorduğunda hepsi cevâbda yanıldılar. İmâm-ı A‘zam: “Hepimiz yanıldık; ama Hasan isâbet etti (doğru cevâblandırdı)” dedi. Hasan: “İmâm-ı A‘zam benim kavlime bir delil gösterseydi, sözümü boşa çıkarırdı; amma zühdü, verâsı ve takvâsı bunu engelledi” dedi. İşte bu toplantıdan sonra Hasan, İmâm’ı her zaman medh eder oldu. Ve İmâm-ı A‘zam’ın verâsındandı ki: “Ömründe kıldığı namazı beş kere iâde etti. Eğer eksikse Allâhü Te‘âlâ belki, öncesinde olan eksikleri ikinci ve üçüncüde kabûl eder diye.” Sehl ibn Müzâhim şöyle der: Kûfe hâkimi sor-duğunda orada bulunan ulemânın hepsi konuşup İmâm da konuşunca bütün âlimler dediler ki: “Kavl, İmâm’ın kavlidir.” Hâkim, İmâm’a: “Yaz” dedi. İmâm: “Güzel söz, Hasan’ın sözüdür” dedi. Böylece halkın İmâm’a olan güven ve bağlılığı daha çok arttı.
(236) Merğinânî [v.1203] şöyle der: İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh, İbn Ebû Leylâ [693-765] ve Hasan ibn Sâlih ile Kûfe’nin hâkimi huzûrunda bir araya gelip bir mes’ele hakkında münâkaşa ettiler. İmâm, İbn Ebû Leylâ ile aynı görüşte olup Hasan ikisine de muhâlefet etti. Hâkim ikisinin kavliyle karar verilmesini istedi. İmâm: “Doğru olan Hasan’ın kavlidir.” dedi. İbn Ebû Leylâ kavlinden dönmedi. İmâm-ı A‘zam, İbn Ebû Leylâ ile münâzara etti. Bundan sonra İbn Ebû Leylâ da kavlinden döndü. Ondan sonra İmâm dedi ki: “İlim Allâhü Te‘âlâ’ya sunulmağa muhtaçtır. Hatâ yaparsak Allâh’a dönmekten utanma.”
(237) Muhammed ibn Yezîd şöyle der: Âmir, İmâm’ı vasıflandırırken şöyle işittim derdi ki: Oruç tutar idi, yani çoğu zaman oruçlu olurdu. Namazı çok kılardı. Verâ sâhibi, zâhid ve fakih idi.
Muhammed ibn Ebân şöyle der: Dâvûd-ı Hafrî234’den duydum, derdi ki: Hazret-i İmâm şübhesiz helâl olan nesneden sakınırdı. Şübheli olandan sakınması nerede kaldı.
(237) Mâlik ibn İsmâîl şöyle der: Bizim nazarımızda şu sabit oldu ki verâ ve takvâ sahibi kimselerin verâ ve takvâları kıyaslanırken, İmâm’ın verâ ve takvâsı ölçü alınırdı.
(237) Ebû Yûsuf [731-798]’tan şöyle rivâyet olunur: Bir kimse İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhden bir elbise satın almak istedi. İmâm elbiseyi açtığında salla’llâhu aleyhi ve sellem dedi. Ondan sonra İmâm: “Maksadım satmak değil, elbiseyi övmekti” dedi. O kimse bütün pazarı alt üst edip başka elbise bulamayıp yine İmâm’a geldi. Fakat İmâm o elbiseyi o kimseye satmadı.
(237) Nadr ibn Muhammed er-Rakî şöyle der: Bağdâd’da İmâm’la görüştüm. Ve ben Kûfe’ye gitmek isterdim. Bana dedi ki: Oğlum Hammâd [v.738]’ın an-nesine benim geçimim günde iki dirhem sevik (bula-maç)tır demiştim. Onu da vermez oldu. Bana acele göndersin. Bu, Mansûr [754-775]’un, Bağdâd kadılığını kabûl etmediği için İmâm’ı hapsettiği zamandı. Mansûr’un yemeğinden yemezdi. Kûfe’den kendisine bulamaç gelirdi.
(238) Süfyân ibn Zeyyâd el-Bağdâdî şöyle der: İmâm-ı A‘zam bezzaz (kumaş tüccarı) idi. Medîne’den bir kimse çeyiz almak için Bağdâd’a geldiğinde kendi-sine Hazret-i İmâm-ı A‘zam’ın vasıflarını anlatıp: Ku-maşı İmâm’dan satın al, bedeline ne dediyse kabûl et, tartışma, dediler. O kimse İmâm’ın dükkânına geldi-ğinde, dükkânda İmâm yoktu. Birkaç çırağı vardı. Medîneli bir elbise istedi. Kendisine bin akçe değerinde bir elbise sattılar. O da bunu alıp gitti. Hazret-i İmâm dükkâna gelince olanları İmâm’a anlattılar. Hazret-i İmâm: “Halkı aldatmışsınız” dedi. O çırağını kovdu ve kendisi Medîneli’nin peşine düştü. İmâm Medîne’ye varıp Mescid-i Nebevî’ye girince o elbiseyi satın alan Medîneli’yi satın aldığı elbiseyle namaz kılarken gördü. Medîneli namazı bitirince İmâm ona: “Bu üzerindeki elbise benimdir ve ben satmadım” dedi. O kimse: “Ben bu elbiseyi Kûfe’de Hazret-i İmâm-ı A‘zam’dan aldım” deyince İmâm: “O dediğin benim” dedi. Medîneli: “Al-datmaca varsa elbise senindir, değerini fazlasıyla vere-yim” dediğinde İmâm: “Seni aldatmışlar. Değeri dört yüz akçe idi. Senden altı yüz akçe fazla almışlar” dedi. İmâm altı yüz akçeyı Medîneli’ye geri verdikten sonra Kûfe’ye döndü.
(238) Ebû Bekir ibn Ma‘ruf şöyle der: Her kim İmâm’ı görse ricâl (adam gibi adam)ın nasıl olduğunu bilirdi. Onun fıkhı vasfedilemez, va‘zına ve verâsına sınır yoktur. Ve dînde ictihâdı çok sağlamdı. İmâm’a bakan hayır için yaratıldığını hemen bilirdi.
(238) Hafs ibn Abdurrahmân şöyle der: Hârice ibn Afv bana: “İmâm’ın meclisini niçin bıraktın?” diye sordu. Ben İmâm’ın talebelerinden şöyle işittim: Hazret-i İmâm bir gün bir mes’eleyi hüküm verir, ertesi gün ondan geri döner. Hârice dedi ki: İmâm’ı verâ ve zühd ile tavsîf ederlerdi. Doğru imiş; çünkü söyledikten sonra kavlinden dönmesi verâsındandır.
(238) Nadr ibn Muhammed şöyle rivâyet eder: Halîfe, İmâm’ın fetvâ vermesini yasaklamıştı. Oğlu Hammâd [v.738], İmâm yalnız iken bazı mes’eleleri kendisine sordu. İmâm cevâb vermedi. Hammâd: “Sen hiç kimsenin görmediği bir yerdesin, kimden korkar-sın?” diye sordu. İmâm: “Halîfe bana fetvâ veriyor mu-sun diye sorduğunda inkâr edip yalan söylemek gerek-tiği için korkuyorum” dedi.
(239) Hâmid ibn Âdem şöyle der: Ebû Gânim’in bir meclisinde İmâm’dan söz edildi. Ebû Gânim dedi ki: “Sizin İmâm hakkındaki kanaatiniz nedir? İmâm’a bir mes’ele soruldu. Cevâb vermedi ve bundan sonra kana-atini getirene kadar on yıl fetvâ vermedi. O zamana dek, halkın kendisine muhtaç olduğunu anladı. Yukarı-da adı geçen Ebû Gânim ile Nadr ibn Muhammed, Merv imâmlarından idiler. Ve Nadr, İmâm-ı A‘zam’ın meclislerine çok devam etmiş ve onunla çok sohbetleri olmuştur. Ve Hazret-i İmâm-ı A‘zam’dan çok fıkıh ve hadîs nakletmiştir. Ve Ebû Gânim ile İmâm-ı A‘zam’ın akranlarından olan Ömer ibn Abdülazîz radıyallâhu anhe yetişmiştir.
(239) Ahmed ibn Hanbel [780-855], babasından şöy-le rivâyet eder: Babası demiştir ki: “Hazret-i İmâm-ı A‘zam kadılığı kabûl etmediği için on bin kamçı ile cezâlandırıldı. Bana göre bu, onun zühdü ve verâsıdır.”
(239) İmâm-ı Sem‘ânî, Hakîm ibn Meysere’den rivâyet eyler ki: Hazret-i İmâm-ı A‘zam’ın bir ortağı vardı. Ona ticâret için çok mal verdi. Ticârete varıp geldikten sonra ona bu ticâretten sorular sordu. Ortağı-nın verdiği bazı cevâblardan hoşnud olmadı. O ticâretten otuz bin dirhem kazanılmıştı. İmâm kârı asıl mal ile karıştırdın mı diye sordu. Ortağı karıştırdım diye cevâb verince İmâm bütün kârı sadaka olarak dağıttı.
(239) İmâm-ı Zerencerî der ki: İmâm’ın çalışanları yetmiş bin dirhem kazanarak ticâret seferinden döndü-ler. İmâm, çalışanlarına yaptıkları ticâretle ilgili sorular sorduğunda, anlattıklarının bazı yerleri İmâm’ın hoşuna gitmeyip bunları kabûl etmedi. Kûfe ulemâsından ilim ehli yedi kişiyi da‘vet edip muhtaç olanlara dağıtmaları için her birine on bin dirhem verdi. Bunun emsâli çok-tur. Bunların hepsi Hazret-i İmâm için mümkündür.
(239) Mansûr ibn Abdülhamîd şöyle der: Hazret-i İmâm-ı A‘zam’a bir âyetin tefsîrini sordum. Bana: “Beni tefsîr yaparken ne zaman gördün ki?” dedi. Tefsîr işine girmemesinin sebebi, dilini tutmak içindi. Yine bunun gibi Allâhü Te‘âlâ’nın kendisine tahsîs ettiği ilim dışında ağzını açmazdı.
(240) Alî el-Harizmî şöyle rivâyet eder: İmâm’ın meclisinde bulundum. Bir sincap kürkü giymiştim. İmâm, sincap kürkünü gördü. Kendisinin hoşuna gidin-ce: “Bana sat; çünkü benim gözümde senin kürkün al-tından farksızdır” dedi. Alî el-Harizmî: “Ben bu kürkü altınla değişmem, ücretsiz vermek bana hoş gelir” dedi. İmâm: “Ücretsiz almam” dedi. Alî Harizmî değerini alıp kürkü verdi.
(240) İmâm Ebû Necîb el-Mervezî şöyle der: Hasan ibn Ammâr, İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhin kabrinde ağlardı ve: “Sen öncekilerin halefi idin; ama bize halef bırakmadın. Gerçi ilimde halef bırakmadığın gibi verada da halef bırakmadın” derdi. Abdullâh ibn Mübârek şöyle der: Ne zaman bir kimsenin İmâm’ı çekiştirdiğini duysam çekiştiren ile birlikte olmaktan benim ve çekiştirenin üzerine bir belâ gelir diye korkarım. Virdim şudur ki: “Allâhümme inneke ta‘lemü innî lâ-ardî bi-zikrihî ve mâ yezküruhu ehadin bi-hayrin illâ ve kâne hayran minhu yani Ey Allâhım! Muhakkak Sen bilirsin ki ben (İmâm-ı kötülükle değil) hiçbir kimsenin anmadığı bir şekilde hayırla ve ondan daha hayırlısı ile anıyorum.” Ve İmâm-ı A‘zam her zaman dilini korur ve verâ üzere bulunurdu. Hafîf yemekler yerdi ve onun engin bir ilmi vardı.
(240) İbn Mübârek’ten rivâyete göre: Hazret-i İmâm-ı A‘zam bir câriye almak istedi. Hangi cinsten alayım diye on yıl istişâre etti. Anlatılır ki: Kûfe’ye yağma malı koyunlar gelmişti. İmâm: “Koyunlar kaç yıl yaşar?” dedi. Ömürleri yedi yıldır, dediler. İmâm yedi yıl et yemedi.
(240) İmâm Ebû Bekir Muhammed ibn Abdullâh ibn Nâsir Za‘ferânî şöyle der: Hârûn er-Reşîd [786-809], Ebû Yûsuf’tan İmâm-ı A‘zam’ın vasıflarını sordu.
(241) İmâm Ebû Yûsuf şöyle anlattı: Benim ilmimin yettiği kadarıyla İmâm’ın vasıfları şunlardır: Haramlarla arasında olan sınırı çok sağlam muhâfaza ederdi ve şiddetli verâ sâhibi idi. Allâhü Te‘âlâ’nın dîni husûsunda ilimsiz aslâ konuşmazdı. Allâhü Te‘âlâ’ya itaat etmeği severdi. Dünyâ ehlinin ellerinde olana tama etmezdi. Sükûtu çoktu, dâima tefekkür ederdi. İlmi çok genişti. Az konuşurdu. Bildiği bir mes’ele sorulursa cevâb verirdi. Kıyas yapardı. İnsanlardan müstağnî olup tama’a meyl etmezdi. Herkesi hayırla anardı. Hârûn Reşîd [786-809] dedi ki: Bu anlattığın sâlihlerin ahlâkı-dır. Ve Hârûn, kâtibine emretti. Kâtip, yazdıktan sonra Hârûn yazılanı oğluna verdi ve bunları sakla diye ona sıkı sıkı tenbîh etti.
(241) Abdürrezzâk ibn Hammam şöyle der: İlim öğ-renmek için Kûfe’ye gelen Şeyhlerimizin hepsi derlerdi ki: Biz Kûfe’de İmâm’dan daha fakih ve daha verâ sâhibi görmedik.
(241) İmâm Ebû Yûsuf şöyle der: İmâm’dan duy-dum, derdi ki: Allâhü Te‘âlâ’dan korkmasam fetvâ vermezdim; çünkü bu halka rahatlık ve bize vebal olur.
(242) İmâm Zâhirü’l-İslâm el-Merğinânî [v.1203], Hammâd [v.738]’dan şöyle nakleder: İmâm-ı A‘zam kelâm ilmini öğrenmemizi emrederdi. Ve Fıkh-ı ekber235, kelâm ilmidir derdi. Ben de öyle meşgûl ol-dum ki ilm-i kelâmda mâhir oldum. Bir zamanlar bir cemaatle kelâm ilminden münâzara ediyorduk. Öyle bir noktaya vardık ki İmâm sesimizi işitip üzerimize ansızın çıkageldi. Ve bana kiminleydin diye sordu. Ben falan falanla beraber idim ve kelâm ilminde filan mes’eleden bahsediyorduk dedim. Bana dedi ki: “Ey oğul, kelâmı bırak ve ilm-i fıkıhla meşgûl ol.” Ben “Sözünüzü karıştırdınız. Bana bir şey emrettiniz, şimdi onu bana yasaklıyorsunuz” dedim. Bana dedi ki: “Ey oğul, ilm-i kelâmda âlimler önceleri birlik idi. Şimdi ise birbirlerine muhâlefet ettiklerinden şeytan aleyhi’l-la‘ne aralarına düşmanlık tohumu ekip bazıları bazılarını küfürle ithâm eder oldular. Bundan dolayı meşâyıh ulemâ bu korkunç fitneyi fesâdı defetmek için ittifâk ettiler ki din, kitâb, kıble, şerîat ve imâm birdir. Kelâmcıların aralarında ihtilâf olduğundan şeytan aleyhi’l-la‘ne bunu fırsat bilip hak ortada iken onlar münâzara eder. İlm-i fıkıh ise doğruyu ortaya çıkarır ve ihtilâfı ortadan kaldırır. Bu da insanlar arasında ülfetin doğmasına sebeb olur. Biz daha önce çok toplanıp ehl-i kelâm ile çok konuşurduk. Sanki başımız üzerinde kuş var ve cehennemin ağzında konuşuyor gibiydik. Hâlâ ehl-i kelâm konuştuklarında birbirlerinin sözlerine gülerler ve birbirlerine fırsat kollarlar. Mâdemki kelam bu noktaya geldi onun terki evlâdır” dedi.
(243) Abdullâh ibn Mübârek şöyle der: İmâm, fıkıhda, ilmi yaymadaki mahârette insanların yerli ye-rinde kullanma ve idâre etmedeki siyâsette, diyânet ve Allâh’dan çok korkma husûsunda bütün insanlardan üstündür.
(243) Yahyâ ibn Ektem babasından şöyle rivâyet eder: Hazret-i İmâm-ı A‘zam’ın meclisine bir şahsın gelmesi Hazret-i İmâm’a sıkıntı veriyordu. İmâm, o kimseye meclise gelmemesi için her ay beş dirhem ve-rirdi. Ücret vermesinin sebebi şu idi: Eğer İmâm o şah-sın meclise gelmesini engelleyecek olsa ihtimalki bil-meden günaha düşecek fakat o şahıs meclise gelmiş olsaydı İmâm onu rencide etmekle günaha girecekti.
(243) İmâm Ebû Fazıl Kirmânî, Mavsılî’den şöyle rivâyet eder: Ebû Hanîfe’de on haslet vardı ki o haslet-lerden birisi başka bir kimsede olsaydı o kimse reis olurdu. O hasletlerden birincisi verâ, ikincisi sıdk, üçüncüsü eli açıklık, dördüncüsü fıkh, beşincisi herkesi idâre etme ve sıdk ile mürüvvet, altıncısı faydalı şeyleri kabûl etmek, yedincisi hep susmak, yani az konuşmak, sekizincisi doğru konuşmak, dokuz ve onuncusu maz-luma muâvenet, yardım ve nusrettir. Mazlum ister dost olsun ister düşman olsun ona yardım ve nusrette bu-lunmaktır.
(243) Kadı İmâm Ebû Abdullâh Muhammed ibn Alî ed-Dameganî, Sehl ibn Müzâhim’den şöyle rivâyet eder: Dünya Hazret-i İmâm’a arz olundu, emrine su-nuldu. O bunu kabûl etmedi. Bunu kabûl etmesi için kırbaçlandı ve dövüldü, yine bunu kabûl etmedi.
(243) İmâm Ebû Abdullâh Muhammed ibn Hasan Hotanî el-Buharî, Hüseyin ibn Mâlik’ten, o da İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhden şöyle nakleder: Bir gün Halîfe Mansûr, zevcesiyle atışmış, zevcesi İmâm-ı A‘zam’ı hakem seçmiş. İmâm’ı meclislerine da‘vet etmişler. İmâm meclislerine varmış, Mansûr’un zevcesi perde arkasında oturmuş. Mansûr [754-775], İmâm’a sorar: “Ricâle (erkeğe) hür kadınların kaçının nikâhı helâldir?” İmâm: “Dördü” dedi. “Câriyenin kaçı helâl-dir?” deyince İmâm: “Onda sayı belirlenmemiştir. Kaç tane olursa câizdir.” Halîfe: “Bu kavle bir kimsenin karşı çıkması câiz midir?” İmâm: “Câiz değildir” dedi. Mansûr, zevcesine dedi ki: “İmâm’ın dediğini duy, duy da ne söylüyor, gör” Zevcesi: “Duydum” deyince İmâm: “Ey Emîre’l Mü’minîn, onlara adâletle davra-nılması şartıyla dört kadınla evlenilmesi câizdir. Zevce-leri arasında âdil davranmazsa veya kendi âdil davran-maktan korkarsa helâl olan yalnızca birisidir” dedi. Hakk Sübhânehû ve Te‘âlâ, Kur’ân-ı azîm’inde şöyle buyurur: “fe in hiftüm en lâ-ta‘dilû fe-vâhideten ev mâ meleket eymânüküm236 Haksızlık yapmaktan korkar-sanız bir taneyle veya sâhib olduklarınızla (câriyelerle) yetinin.” Halîfe susup kaldı ve İmâm evine gitti. İmâm evine varınca Mansûr’un zevcesi İmâm’a elli bin dirhem ile bir güzel câriye ve bir at gönderdi. Uşaklar hepsini alıp İmâm’a götürdüler. İmâm, bunların hiçbirini kabûl etmedi ve dedi ki: “O sözü kimseye yaranmak için söylemedim. Mahlûktan ne bir iyilik ne de bir ihsân için bunları söyledim.” Uşakların getirdiklerini İmâm ne aldı ne de onlara baktı. Hizmetçiler de getirdiklerini alıp götürdüler.
(244) Ebû Necip el-Mervezî, Askerî’den rivâyetle şöyle der: İmâm’ı, Mansûr’un huzûruna da’vet ettikle-rinde Mansûr, Hasan ibn Kahtaba ile on bin dirhem gönderdi. Hazret-i İmâm-ı A‘zam, Hasan’ın mal ile geldiğini görünce kimseye bir şey söylemedi. Malı alıp gidenler dediler ki: “Bugün İmâm hiç kimseyle konuş-maz.” Hamallar dediler ki: “Malı yanına koyarız” dedi-ler ve evin bir köşesine koyup gittiler. İmâm âhirete göçtüğünde oğlu Hammâd, sözü edilen on bin dirhemi Hasan ibn Kahtaba’ya olduğu gibi alıp götürdü ve dedi ki: “Bu senin emânetin. Evin bir köşesindeydi. Emânetini al!” dedi. Hasan, Hammâd’a baktı ve dedi ki: “Allâh, İmâm’a rahmet eylesin, İmâm ki dîninde harîs idi (dînine çok düşkündü).”
(244) Saymerî’nin Menâkıb237’ında da bunun ben-zerleri vardır.
(244) İmâm Sâhibü’l Manzûme238, İmâm Ebû Hafs el-Kebîr, Buhârî’den şöyle rivâyet eder: İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh, ibn Ebû Hübeyre’den (Emevîlerden) kaçıp Mekke’ye ilticâ etti. Hâşimîler (Abbâsîler) ortaya çıkıncaya kadar Mekke’de oturdu, daha sonra Kûfe’ye geldi. Mansûr, İmâm’ı Bağdâd’a getirmelerini emretti. Ve İmâm’a on bin dirhem ve bir câriye verilmesini em-retti. Mansûr’un, Abdülmelik ibn Hâmid adında bir vezîri vardı. Ve Abdülmelik, İmâm’ı çok severdi. İmâm-ı A‘zam’a dedi ki: “Halîfe’nin gönderdiğini kabûl et de bahane bulmasın. Çünkü senin kabûl etmeni bekler” dedi. İmâm: “Benim ihtiyâcım yok” dedi. Abdülmelik dedi ki: “İmâm, paraları kabûl etti diye deftere yazarım; ama câriye için ne cevâb vereyim?” diye sordu. İmâm: “Kadınlarla muâmelede zaafım var-dır. Ve asil olmayan câriyeye ihtiyâcım yoktur. Böyle olunca satmak gerekir. Emîrü’l Mü’minîn’in hareminden çıkan bir câriyeyi satmayı da câiz görmem” dedi.
(245) İmâm-ı Merğinânî, Humeyrî’den; Humeyrî, babasından şöyle rivâyet eder: Mansûr, Hazret-i İmâm-ı A‘zam’ı Bağdâd’a götürdüğünde ben de gittim. İmâm, Mansûr ile görüşüp çıktığında benzinin renginin değiş-tiğini gördüm. Sararıp solmasının sebebini sorduğumda dedi ki: “Mansûr, bana kadılık teklîf etti. Ben kadılığa selâhiyetli değilim diye cevâb verdim ve dedim ki: Bende o kadar cesâret yoktur, senin ve çocukların ve yakınlarının üzerine hüküm veremem. Ondan sonra bana dedi ki: Gönderdiğim hediyeleri niçin kabûl etmedin? Dedim ki: Beytülmâlden verdiysen, ben asker değilim ki, beytülmâlden hissem olacak ve fakirlerden değilim ki, fakirin aldığı kadar ben de alayım. Bana dedi ki: Kalk, kadılar ihtiyaç duyduklarında sana başvursunlar.”
(245) İmâm-ı Muhammed ibn Hasen el-Halebî, Âsım ibn Abdülcabbar’dan şöyle rivâyet eder: Abdullâh ibn Mübârek’in huzûrundaydım. Hazret-i İmâm-ı A‘zam’dan söz ettiler. Abdullâh dedi ki: “Siz öyle bir kişiden söz ediyorsunuz ki o kimseye bütün dünya sunuldu, o bunu kabûl etmeyip bundan kaçtı.”
(245) Ebû Abdullâh ibn Ebû Hafs-ı Kebîr şöyle rivâyet eder: Hazret-i İmâm-ı A‘zam güzel sözlüydü, eli açıktı. Ve geceyi ibâdet ederek ihyâ ederdi. Ve dün-yada insanların en zâhidi idi. Ve dâimâ dünyadan ka-çardı. Hattâ halîfe kendisine iki yüz dinar ile bir güzel câriye verdi de bunları kabûl etmedi. Halîfe: “Bunları kabûl etmediğini hiç kimseye söyleme” dedi. İmâm da hiç kimseye söylemedi. Hediyeyi, değil sultândan, hiç kimseden kabûl etmemişti.
(245) İmâm Ebû Necip el-Mervezî şöyle der: Ebû Hanîfe radıyallâhu anhin gıdâsı, her ay iki dirhemlik sevikti (bulamaçtı).
(245) Askerî, Mekkî ibn İbrâhîm’den şöyle rivâyet eder: Hazret-i İmâm-ı A‘zam, müttakî, zâhid, âlim ve âhirete rağbet eden bir kimse idi. Doğru sözlü ve zama-nın en fakihi idi.
(246) İmâm Ebû Abdullâh Muhammed ibn Ahmed el-Kaymî el-Medînî239, Hasan bin Ziyâd’dan şöyle rivâyet eder: İmâm-ı A‘zam hiçbir kimseden hediye ve bağış kabûl etmedi.
(246) Sehm ibn Müzâhim şöyle der: İmâm’ın evine giderdik. Hasırdan başka serili bir şey görmedik.
(246) Abdürrezzak şöyle der: Ne zaman İmâm’ı gör-sek ağlardı ve dâimâ gözleri yaşlı olurdu.
(246) Melih şöyle der: Bir kimse İmâm’dan ilim öğ-renmek için gelip bir tavsiye mektubu getirdi. İmâm dedi ki: “İlim araya aracı konularak istenmez; çünkü Hakk Sübhânehû ve Te‘âlâ, âlimlerle ilmi halktan giz-lemesinler ve onlara anlatsınlar diye söz almıştır. Bunun için ilimde halk ve aydın ayrımı yapılmaz. Mukâtil’den sordular: İmâm-ı A‘zam ile Süfyân nasıldır? Ve aralarında nasıl bir fark vardır? Mukâtil dedi ki: “Mübtelâ olup sabreden ile mübtelâ olduktan sonra kaçan aynı değildir.” Yani Halîfe, İmâm-ı A‘zam ile Süfyân’ı, kadı olmaları için da‘vet ettiğinde Süfyân kaçtı. İmâm sabredip kamçılarla dövüldüğü hâlde kadı-lığı kabûl etmedi.
(246) İmâm-ı Abdülazîz İsâm’dan rivâyete göre: Hazreti İmâm-ı A‘zam’a, Halîfe Mansûr [754-775] kadılığı teklîf ettiğinde İmâm imtinâ edip kabûl etmedi. Mansûr, kendisini otuz kamçı darbesiyle dövdürdü. Öyle ki Hazret-i İmâm’ın ökçelerinden kan aktı. Mansûr’un amcası Alî ibn Abdüssamed ibn Abdullâh ibn Abbas, Mansûr’a dedi ki: “Ne yaptın? Kendi nefsin üzerine yüz bin kılıç sıyırttın, bu dövdüğün kimse Irak’ın ve doğunun fakihidir.” Mansûr, bunun üzerine İmâm’a otuz bin dirhem vermelerini emretti. O zamanda her bir dirhem zamanımızın yüz bin dirhemi değerinde idi; çünkü o zamanda paralar değerliydi. Otuz bin dirhemi İmâm’ın önüne koydular. İmâm bunları kabûl etmedi. Bazıları İmâm’a dedi ki: “Kabûl etseydin ve sadaka olarak verseydin daha üstün ve fazîletli değil miydi?” İmâm: “Hiç onların yanında helâl mal bulunur mu?” diye cevâb verdi.

(247) İmâm-ı Halebî, Muhammed ibn Ebû Abdurrah-mân’dan, o da Muhammed’den, o da babasından rivâyet eder: İmâm-ı A‘zam hazretlerinden emânet husûsunda daha güzel muâmele edeni görmedim.
(247) Hattâ bir kimse, İmâm’ın yanında yüz yetmiş bin dirhem emânet bırakmış, o kimse sonra vefât etmiş. Arkada çocuklarını bırakmış. Emânet bıraktığını kimse bilmezken çocuklar ergen olduktan sonra İmâm o emâneti kimsenin haberi olmadan, kendilerine bir bi-çimde teslim etmiş.
(247) İmâm-ı Halebî, Ca‘fer ibn Avni’l Ömer’den şöyle rivâyet eder: Bir kadın, İmâm-ı A‘zam’a geldi ve dedi ki: “Sattığını kaça sattıysan bir elbise de bana sat.” İmâm, bir elbise çıkardı. Dört dirheme satmıştım dedi-ğinde kadın: “Ben bir kocakarıyım, senin benimle dalga geçmen yakışır mı?” dedi. İmâm dedi ki: “İki elbiseyi birden satmıştım. Birini sermâyesinden dört dirhem eksiğine sattım. Bu elbise dört dirheme kaldı.”
(247) Şeyh Sa‘îd şöyle der: Bir kimse İmâm’a gelip bana şu vasıfta bir elbise ver dedi. İmâm: “Sabret” dedi. O kimse yine cumadan sonra gelip elbise istediğinde İmâm: “Bir akçe ver ve şu elbiseyi al” diye bir elbise gösterdi. Ve: “Senin için yirmi dirheme iki elbise aldım. Birini on dokuz dirheme sattım. Şu elbise bir dirheme kaldı” dedi.
(247) İmâm-ı Deylemî, Nadr ibn Muhammed’den şöyle rivâyet eder: Bir kimse, İbn Ebû Leylâ’ya gelip: “İmâm-ı A‘zam’ın yanında yetim malı vardır ki onu kullanmıştır. Güvenilir birini gönder, bunu araştırsın” dediğinde İbn Ebû Leylâ, buna râzı olmayınca o gelen şahıs, bunda ısrâr etti. İbn Ebû Leylâ da güvenilir birini gönderdi. Güvenilir kişi varıp gördü ki yetim malına el sürülmemiş. Bunların yanında pek çok kimsenin emânetleri ve Hazret-i İmâm’ın kendisine yetecek kadar hattâ daha ziyâde kendi malı vardı.
(247) Bişr ibn Abdülmelik şöyle der: Bir kimse İmâm’a bir elbise getirdi. İmâm: “Bunun değeri nedir?” diye sorduğunda o kimse bir değer biçti. İmâm: “Bu, senin dediğinden fazla eder. Dört bin dirhem eder.” O kimse: “Sana dört bine sattım” dedi. İmâm: “Daha fazla eder” dedi. Sonunda sekiz bin dirheme satın aldı.
(248) Fâzıl ibn Muhammed ibn Atiyye şöyle der: İmâm irtihâl ettiğinde evinde elli bin dirhem emânet bulundu. Oğlu Hammâd [v.738] bunların hepsini sâhiblerine geri verdi.
(248) Tirmiz ehlinin imâmı olan Abdülazîz ibn Hâlid şöyle der: Hacca gittiğimde İmâm’a emânet olarak bir câriye bıraktım. Hac dönüşü dört ay sonra kendisine câriyeyi nasıl buldun diye sorduğumda İmâm: “Ona hiç bakmadım ki!” dedi. Ve duydum ki İmâm, bu dört ay içinde gusül etmemiş. Gusl etmemesinin sebebi kendisine sorulmuş. Şöyle cevâb vermiş: “Gusl ettiğim takdirde câriye suyun sesini duyar ve korkarım ki kalbi erkeğe meyleder.”
(248) İmâm-ı Sem‘ânî, Nadr ibn Muhammed’den şöyle rivâyet eder: Hacca giderken İmâm’ın yanına bir câriye emânet ettim. Hacdan geldikten sonra câriye bana: “Sen İmâm-ı A‘zam’a niçin benzemezsin? Bir de İmâm’ın talebesi olacaksın” dedi Ben: “İmâm’ın ilim ve fıkhına kim yetişir ki?” dedim. Câriye dedi ki: “İlmini demiyorum, zühdünü ve takvâsını diyorum. O bütün geceyi namaz kılmakla ibâdetle geçirir ve kendisi elenmemiş un yer ve elenmişini başkalarına yedirir.”
(248) Serahs imâmı olan Hârice ibn Mus‘ab240’dan, Hafız Selâmî şöyle rivâyet eder: Hârice öyle bir kimse-dir ki, İmâm’ın ilmini Horasan’a alıp götürdü. Ulemâdan bir kimse ile görüşmüştü ve İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh kendisiyle müşâvere ettiği için Hârice’nin görüşüyle amel ederdi. Adı geçen Hârice dedi ki: “Hacca gittim. İmâm’a bir câriye emânet bırak-tım. Câriye üç yıl İmâm’ın yanında kaldı. Ondan sonra İmâm’a sordum: “Câriye nasıl?” İmâm: “Bir kimse Kur’ân okur ve ezberler, helâl ve haramı halka öğretirse o kimsenin nefsini fitneden koruması gerekir.” Ve câriyeyi görmedim diye yemîn etti. Ondan sonra câriyeye İmâm’ın hâlini sordum. Câriye dedi ki: “İmâm gibisini ne gördüm, ne de duydum. Beni emânet bırak-tığın tarihten bu ana gelinceye dek yatağı üzerinde yat-tığını görmedim. Gece veya gündüz gusl ettiğini hiç görmedim. Ve her zaman oruçlu olup bir gün iftar etti-ğini görmedim. Sahurda bir parça yiyip biraz uyurdu.”
(249) Samsâmu’l-eyimme Osman ibn Ahmed el-Kıvâmî el-Harezmî, Yûsuf ibn Hâlid es-Semenî’den şöyle rivâyet eder: İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh güzel ahlâklı, iyi geçimli, hoş sohbet ve çok sabırlıydı. Hattâ bir komşusu vardı. Ud çalıp şarkı söylerdi. Ne zaman hava kararsa ud çalmağa ve oynamağa durup sarhoş olur, çoklukla şu beyti okurdu:
ezâ‘ûnî ve eyye fetâ ezâ‘û
li yevmin karîhatin ve sidâd tağr
Beni kaybettiler; ama nasıl bir kişiyi kaybettiler
Ben cenk ve savaş günlerinde lâzım olurum.
Bu beyti çok zaman okuduğu için ezberledik; ama iki beyti daha vardır. Şiir:
ke ennâ lem ekün fîhim vâsıten
ve lem tekü nisbetihi âli ‘amr
acrud fî’l-mecâmi‘ külli yevmin
feyâ li’llâhi mazlemeti ve saberi.
Bizim Âl-i Amr içinde orta yollu değil
Benzeri olmayan bir yerimiz var.
Hergün toplananlardan ayır
Sabır ve yakarış Allâh’adır.
(249) Bir gün tamâmen sarhoş olmuş. Kendisini gece bekçisi yakalayıp alıp götürür ve hapseder. İmâm bu gece sarhoşun sesini duymadım acaba ne oldu diye sor-duğunda onu bekçi alıp götürmüş diye cevâb verirler. Bunun üzerine İmâm dedi ki: “Kalkın, gidip onu kurta-ralım.” İmâm, cemaatiyle şehrin vâlisine vardığında vâli, meclisinden kalkıp İmâm’a dedi ki: “Sizi buraya getiren nedir?” İmâm, olan biteni anlatınca, vâli zindanda olan herkesi salıverip dedi ki: “Ben sizi şeyhin hürmetine salıverdim. Şeyhe şükredin.” Sonra vâli, İmâm’a: “Siz gelmeseydiniz de bir elçi gönderseydiniz olmaz mıydı?” Ondan sonra İmâm, o sarhoş komşusunun elini tutup: “Biz seni kaybettik mi?” dedi. “Yok, ey benim efendim” diye tövbe istiğfâr etti. İmâm oğlundan bir kese akçe alıp hapsedilmiş kimseye verip: “Bu akçeyi al, hapsolduğun zamanda olan eksiğini tamamla ve ihtiyâcın olduğu zaman bize başvur. Bundan sonra o şahıs, İmâm’a sıkı sıkıya bağlandı. Ve zamanın fakihle-rinden bir fakih oldu.”
(250) İmâm-ı Merğinânî [v.1203] şöyle der: Bu anı-lan şahıs, bir gün İbn Ebû Leylâ huzûrunda bir bahçe konusunda şâhidlik ettiğinde, bahçenin içinde olan hurma ağacı sayısını söylemediği için, İbn Ebû Leylâ, şâhidliğini reddetti. O kimse, İmâm’a gelip “Benim şâhidliğimi kabûl etmedi” diye şikâyet edince, İmâm dedi ki: “Git, İbn Ebû Leylâ’ya de ki: Kûfe câmisinde yirmi yıldır hükmedersin. İçinde kaç direği olduğunu biliyor musun?” diye sor der. İbn Ebû Leylâ şaşakalıp şâhidliğini kabûl etti. Ve dedi ki: “Bezzâz’ın (İmâm’ın) yıldırımlarına hedef olduk. Gece, mes’eleleri bir araya getirir ve gündüz bir topluluğa anlatır ki ıslah olacakları (düzelecekleri) yok. Elbette, yanımda olan deftere ben İmâm’ın şâhidliğini hükümsüz saydığımı yazayım” dedi. Bu haber Hazret-i İmâm-ı A‘zam’a ulaşınca İmâm: “Ne düşünürsen düşün, ne yaparsan yap” dedi.
(250) İmâm Merğinânî şöyle der: Hazret-i İmâm-ı A‘zam’ın aynı zamanda komşusu olan talebelerinden biri şöyle anlatır: Ramazan gecelerinden bir gece bir rü’yâ gördüm. Hazret-i İmâm-ı A‘zam, Seyyidü’l-Enâm aleyhi’s salâtü ve’s selam Efendimizin ravzasına gelip kabr-i şerîflerini açıp oradan birkaç avuç toprak alıp sağa sola, ileriye geriye saçtı ve halk bunu gördüğü halde ona mâni olmadılar. Bu rü’yâdan çok korktum. Basra’da İbn Sîrin’e gittim ve ona rü’yâyı anlatıp tâbir et dedim. İbn Sîrîn [v.728] dedi ki: “Rü’yâda gördüğün kimse fakih midir?” “Evet” dedim. “O halde o kimse, hiç kimsenin ulaşamayacağı bir mertebeye ulaşacak ve Hazret-i Peygamber salla’llâhu aleyhi ve selemin ilmini halka yayacak. Ve Hazret-i Resûlullah salla’llâhu aleyhi ve sellemin ilmini doğuya ve batıya, her tarafa dört bucağa yayar.” Basra’dan Kûfe’ye geldiğimde İmâm: “Neredeydin? Kayboldun” dedi. “Basra’daydım” diye cevâb verdim. İmâm dedi ki: “Sübhânallâh, Basra’ya gittin, geldin. Niye bana söylemiyorsun?” “Senin yü-zünden Basra’ya gittim” dedim ki ve kıssayı baştan sona hikâye ettim. Hazret-i İmâm-ı A‘zam, olan bitenin hepsini dikkatlice dinledi ve bunları duyunca çok ferah-ladı. Hazret-i İmâm-ı A‘zam’ın etrafında pek çok çe-kemeyeni varken, bu kimsenin İmâm’ın haberi olmadan altı yüz altmış (660) kilometrelik yere varması, İmâm’ın iyi komşuluğuna ve ahlâkının güzelliğine işârettir.
(251) Sadru’l-Huffaz Ebû Alî Hasan ibn Ahmed el-Hemedânî, Kıraat ilminde Kâmil241’in yazarından şöy-le nakleder: İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh, kırk yıl, sabah namazını yatsının abdesti ile kıldı. İmâm’ın kom-şularından birinin bir oğlu vardı. Babasına dedi ki: “İmâm’ın irtihâlinden sonra dînin direği ne olacak?” Bazı rivâyetlerde komşularından birinin bir kızı vardı. Yatsıdan önce dışarı çıkmazdı. İmâm irtihâl ettiği za-man o kız, annesine dedi ki: “Hani o direk?” Annesi dedi ki: “O gördüğün direk değildir, bilâkis dînin direği Ebû Hanîfe’dir.”
(251) İmâm Abdülhamîd Mîkâîl Buratkinî Harezmî, Süleyman ibn Mûsâ ibn Süleyman el-Cüzcânî’den ve Süleyman Ahmed ibn Beşir’den ve Hafs ibn Gıyas’tan şöyle rivâyet eder: Çoğunluğun kanaatine göre, yalnız helâl ve haramı bilen kimsenin ibâdetinde eksiklik var-dır. Âbid ve sofi olanın bile ahkâm ilminde noksanı olur; ama Hazret-i İmâm ibâdetle ilmi birleştirmişti. İmâm dünyadan ayrıldığında topladığı diğer mevzûlardan başka Furkân-ı azîm’i ne kadar hatmetti-ğini hesâb ettik. Yedi bin (7000) hatim oldu. Bu, her ayda altmış (60) hatim eder.
(251) Yahyâ ibn Ma‘în [v. 847] şöyle der: Ramazan ayında altmış hatim indirirdi. Birinci rivâyetten murad bu olmalıdır: Husûsen Ramazan ayı dışında gündüzleri meşgûliyetinin ders ve fetvâlar ile olduğu bilinir ve bu meşhûrdur, zîrâ Ramazan ayında bunları bırakırdı. Üç günden az zamanda Kur’ân’ı hatmeylemek fıkha uygun değildir, denilirse fıkha uygun olmadığı Kur’ân’ı incelemeyen hakkındadır. Hazret-i Osman, Temîm-i Dârî ve Sa‘îd ibn Cübeyr radıya’llâhu anhüm ecmaînin Kur’ân-ı azîmi bir rek‘atta hatmettikleri mütevâtirdir.
(252) Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem Dâvûd aleyhi’s selâm hakkında buyurdular ki: “neffefe Dâvûd aleyhi’s selâm.. Dâvûd aleyhi’s selâm atının eyerleme-sini emreder ve daha atının eyerlenmesi bitmeden Ze-bur’u hatmederdi.” Bu, İmâm’dan, sahâbe ve tâbiînden de böylece nakledilmiştir.
(252) İmâm-ı Züfer [v.775]’den mervîdir ki: İmâm bir gece benim yanımda müsâfir oldu. Gecenin başından sonuna dek bir âyet ile kıyamda (ayakta) durdu. O âyet şudur: “beli’s-sâ‘atü mev‘idühüm ve’s-sâ‘atü adhâ ve emerru242 Bilâkis Kıyâmet onlara va‘dedilen asıl saattir, o saat cidden ne fecî ve ne acıdır.”
(252) İmâm-ı Gaznevî243, Mis‘ar b. Kidâm’dan şöyle rivâyet eder: İmâm’ı, mescidinde sabah namazını eda ederken gördüm. Sabah namazını edâ ettikten sonra öğlen namazına dek dersle meşgûl oldu. Öğlen namazını da eda eyleyip yine ders vermekle meşgûl oldu, ikindi namazına dek derse devâm etti hattâ yatsı namazını edâ eyleyinceye kadar derse devâm etti. Ben kendi kendime “Bekleyeyim ibâdet etmeğe zaman bıracak?” dedim. Halk uykuya varınca İmâm mescide girip halk uykudan uyanıncaya kadar namazla meşgûl oldu. Halk harekete başlayınca odasına girip namaz için hazırlanıp sakalını tarayıp yine mescide geldi. Sabah namazını edâ ettikten sonra yatsıya dek yine ders anlattı. Ben, bu gece de bekleyeyim, dedim. O gece de önceki gece nasıl yaptıysa yine öyle yaptı. Ben, kimi zaman insanın gönlü açık olur, dedim. Bir iki gece meşgûl olur üçüncü gece de öyle yaptı. Ben, şimdiden sonra İmâm’dan ayrılmam, bizi ancak ölüm birbirimizden ayırır, dedim. Hazret-i İmâm da o âdetini hiç terk eylemedi.
(252) İbn Ebû Mu‘âz dedi ki: “Mis‘ar, İmâm’ın mescidinde secdedeyken irtihâl etti.”
(252) İmâm-ı Saymerî [962-1045] dedi ki: İmâm irtihâl edinceye kadar onun meclislerine devâm ettim; fakat onu ne gündüzün bir şey yerken ve ne de gecele-yin yatarken gördüm. Yalnızca öğleden önce azıcık yatardı. Sorulursa: “Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem buyururlar ki: “men sâme’d-dehra fe-lâ-sâme ve lâ-eftara; yani Sürekli oruç tutan oruç tutmamış gibi olur.” Yine buyururlar ki: “inne li-cesedi-ke ‘aleyke hakkan ve inne li-zevci-ke ‘aleyke hakkan244 yani Be-deninin senin üzerinde hakkı vardır ve zevcenin de se-nin üzerinde hakkı vardır.” Yine buyururlar ki: “lâkinnî erkad ve usallî va esûmu ve efteru yani Hem yatarım hem namaz kılarım hem de oruç tutarve oruç açarım.” Cevâb şöyledir ki: “Sürekli oruç tutmağa mâni olmaktan maksâd merhamet içindir yoksa açıktan harâm etmek için değildir. İnsanların ibâdet için yaratıldığını görmüyor musun? Bu yüzden her zaman oruçlu olmak neden harâm olsun ki?”
(252) Fakihler: “Bütün vakti ibâdet ile geçirmek azîmettir. Nitekim Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem buyururlar ki: “inna’llâhe lâ-yemellu hattâ temellû245 Siz usanmadıkça Allâh usanmaz.” Biz dahi ibâdet için yaratılmışız. Öyleyse beden terbiyesi ne yüzden haram olsun ki?” dediler. Fakîhlerin: “Her vakti ibâdet ile geçirmek azîmettir dediklerini görmüyor mu-sun?”
(253) Ebû’l-Cüveyr şöyle der: “Hammâd [v. 738], Alkame ibn Mersed, Muhârib ibn Disar, Avn ibn Abdullâh, Seleme ibn Heykel, Atâ, Tâvûs ve Sa‘îd ibn Cübeyr ile görüştüm ve sohbet ettim; fakat İmâm-ı A‘zam’ın geceleyin yaptığı ibâdeti hiçbir yerde kimsede görmedim.”
(253) Esed ibn Ömer şöyle der: “İmâm dedi ki: “Be-nim Kur’ân-ı azîmde olup da vitirde okumadığım hiçbir sûre kalmamıştır.”
(253) İmâm Ebû Sa‘îd Muhammed ibn Hâfız ve Hâfız Hatîb el-Bağdâdî, Târîhu Bağdâd246 adlı eserin-de “Gece namazını çok kıldığı için vitir adını anmıştır” diye rivâyet eyler.
(253) İmâm-ı Halebî, Ebû’l-Hasan ibn Muhammed ibn Leysî’den şöyle rivâyet eder: “Kûfe’ye girip Kûfe’nin en çok ibâdet edeni kim diye sorduğumda: “İmâm-ı A‘zam’dır” dediler. Bir kez daha geldim, “Kûfe’nin en fakihi kimdir?” diye sorduğumda yine “İmâm-ı A‘zam’dır” dediler.”
(253) Hatîb el-Bağdâdî, Süfyân ibn Uyeyne’den şöyle rivâyet eder: “Mekke-i Mükerreme’ye İmâm-ı A‘zam’dan daha çok namaz kılan birisi gelmedi.”
(253) Ebû Mutî şöyle der: “Mekke’de idim gece ve gündüz her ne vakit tavâf etsem, İmâm-ı A‘zam ile Süfyân’ı tavafta görüyordum.”
(253) Yahyâ ibn Eyyûb ez-Zâhid: “İmâm, aslâ gece uyumazdı” dedi.
(253) Hafs ibn Abdurrahmân: “Hazret-i İmâm, otuz yıl her rek‘atta bir hatim yaparak, Kur’ân’ı başından sonuna kadar okumakla geceleri ihyâ etti” dedi.
Esed ibn Amr şöyle rivâyet eder: Hazret-i İmâm kırk yıl yatsı namazının abdesti ile sabah namazını kıldı ve gece bir rek‘atta Kur’ân-ı azîmi hatmetti. Gece o kadar ağlardı ki komşuları kendisine acırlardı. İrtihâl ettiği yerde yedi bin kere hatmettiği kayıtlıdır.
(254) İmâm-ı Saymerî İmâm-ı Ebu Yûsuf’tan şöyle nakleder: “Hazret-i İmâm bir gün bir gecede ara ver-meksizin Kur’ân-ı azîmi hatim indirdi. Mübârek Rama-zan ile bayram gününde altmış iki kez Kur’ân’ı hatim indirirdi. Malda cömert idi. İlimde sabırlı, öfkeden uzak ve tahammülü çoktu. Yirmi yıl yatsı namazı abdesti ile sabah namazını kıldığı sâbittir; fakat talebeleri: “Kırk yıl kılmıştır” derler. İmâm Dâvûd-ı Tâî [v.777] de böyle yaparmış ve yoksulluğa katlanırmış.
(254) İmâm-ı Merğinânî [v. 1203], Abdullâh ibn Mübârek [736-797]’den şöyle rivâyet eder: “Hazret-i İmâm kırk beş yıl yatsı abdesti ile sabah namazını kıl-mıştır.”Süleyman ibn Mansûr ile Muhammed ibn Hasen’in söylediklerine göre kırk yıl kılmıştır.
(254) Hâfız Hatîb el-Bağdâdî, İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhin oğlu Hammâd’dan şöyle rivâyet eder: “Hazret-i İmâm irtihâl ettiğinde Hasan ibn Ammâr cenâzesini gasletti. Gasl işini bitirince dedi ki: “Allâhü Te‘âlâ sana rahmet ve mağfiret eylesin. Otuz yıldan beri iftâr etmeden oruç tuttun ve kırk yıldan beri sağ yanına yatmadın, senden arkaya kalan kimselerin işi çok zor” dedi.
(254) Mansûr ibn Hâşim şöyle der: “Abdullâh ibn Mübârek [736-797]’in toplantısında idik, Kûfeli biri Hazret-i İmâm’ı kötüleyerek konuşuyordu. Abdullâh: “Yazıklar olsun sana!” dedi. “Sen kırk beş yıl yatsı ab-desti ile sabah namazını kılıp gece boyu iki rek‘atlık namazda hatim eyleyen bir adama nasıl dil uzatıyorsun. Ben ne biliyorsam ondan öğrendim.”
(254) Yahyâ ibn Fazl’dan şöyle rivâyet olunur ki: “Hazret-i İmâm bir cemaat yanından geçerken birisi şöyle dedi: “Bu öyle bir kimse ki gece aslâ uyumaz.” Bunun üzerine İmâm dedi ki: “Halkın benim hakkımda söylediği şeyin aksini ben nasıl yaparım diye Hakk Sübhânehû ve Te‘âlâya mülâki oluncaya kadar gece yatmamak boynumun borcu olsun” dedi.
(255) Yahyâ “İrtihâl edinceye kadar geceleri uyu-madı” der.
(255) İmâm Hârisî, Mis‘ar’dan şöyle rivâyet eder: “Gece güzel kokular sürünmüş bir kimseye rast gelmiş, onu güveyi sanmıştım. Mescide girip namaza başladı. Bir rek‘atta Kur’ân’ın yarısını okudu. Ben kıraatını çok güzel bulup takdîr ettim ve herhalde rükû edecek de-dim. Kur’ân’ın üçte birini daha okudu; sözün kısası Kur’ân’ı başından sonuna okudu ve rükûya öyle vardı. Bu kim ola ki diye kalktığımda bir de ne göreyim Haz-ret-i İmâm-ı A‘zam imiş.”
(255) Hârice ibn Mus‘ab şöyle der: “İmâmlardan dört kişi Kur’ân-ı azîm’i tek rek‘atta hatmeyledi: Biri Osmân ibn Affan, biri Temîm-i Dârî, biri Sa‘îd ibn Cübeyr biri de Hazret-i İmâm-ı A‘zam, radıyallâhu anhüm ecmaîn.
(255) Saymerî [962-1045] ve Ebû Zâyide rivâyet ey-ler ki: Hazret-i İmâm yalnız iken çözülmesini istediğim bir mes’ele için soru sormağa gittim. Yatsı namazını kılmış idi. Yanında olanlar çıkıp gittikten sonra o, yalnız kaldı ve sonra kalkıp namaza başladı. “fe-menna’llâhu ‘aleynâ ve vekânâ ‘azâbe’s-semûmi247Allâh bize lûtfetti de vücûdun içine işleyen azâbdan korudu” âyetine kadar kıraat edince müezzin, sabah namazı için ezân okumağa başladı.”
(255) Yezîd ibn Kümeyt248 şöyle der: “Hazret-i İmâm, Allâhü Te‘âlâ’dan pek çok korkar idi. Alî ibn Hasan Müezzin yatsı namazında “izâ zülzileti’l-ardu zilzâlehâ..249 (Zilzâl) sûresini okuduğu zaman İmâm orada idi. Cemaat çıkıp gittikten sonra İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh çok hüzünlendi ve düşünceye daldı. Gönlü karmakarışık olmasın diye çıkıp gittim. Kandilde azıcık yağ kalmıştı. Tanyeri ağarınca geldim gördüm ki ayakta, sakalını eliyle tutarak “yâ men yeczi bi-miskâle zerratin hayrun hayran ev yâ men yeczi bi-miskâle zerratin şerrun şerran ecir abdü-ke’n-Nu‘mâne mine’n-nâri ve mâ yakrabu ileyhâ ve edhil-hü fî sâ‘atin rahmetike; Ey Allâhım, zerre miktârı iyilik yapan kim-seye iyilik ve zerre miktârı kötülük yapan kimseye azâb edensin. Nu‘man kulunu ateşten kurtar, ateşe yaklaş-tırma ve şu anda sonsuz rahmetine dâhil eyle!” dedi. Ben içeri girince bana: “Kandili mi almağa geldin?” dedi. Ben: “Sabah ezânını okudum” dedim. Bana: “Bu sırrımı sakla, kimseye açıklama!” dedi. Yatsı namazının abdesti ile sabah namazının iki rek‘at sünnetini kılıp oturdu sonra sabah namazının farzını cemaat ile kıldı.
(256) Mis‘ar ibn Kidâm’dan şöyle rivâyet edilir: “Hazret-i İmâm-ı A‘zam bin beş yüz dirhem değerinde pahalı bir elbise almıştı. Tamâmı gömlek, şalvar ve sarıktan ibâret idi. Yatsı namazını edâ edip halk uyu-duktan sonra gündüz giydiği elbiseyi çıkarır ve pahalı elbiseyi güzel koku ile kokulandırdıktan sonra giyerdi ve namaz kılmağa başlardı. Herkes sultâna göstermek için kendisini süsler; fakat İmâm, Allâh için süslenirdi. İmâm: “Yaratılmış için süslenmekten Allâhü Te‘âlâ için süslenmek daha üstündür” derdi.
(256) Mis‘ar’dan yine şöyle rivâyet edilir: “Hazret-i İmâm-ı A‘zam, yatsı namazını edâ ettikten sonra evine girdi. Daha sonra evinden çıkıp mescide girip namaza başladı. Kur’ân-ı azîm’den: “inne’llezîne yetlûne kitâba’llâhi ve ekâmü’s-salâte250 Hani o Allâh’ın kitâbını okuyanlar, namazı kılanlar..” âyetine gelince tekrar okudu ondan sonra bu âyeti ta‘kîb eden âyetleri okudu, “emmen hüve kânitün ânâ’e’l-leyli sâciden ve kâ’imen251 Geceleyin secde ederek ve ayakta durarak boyun büküp..” âyetine geldi, bu âyeti de yine tekrar okudu, bu âyeti ta‘kîb eden âyetleri okudu. Sabah ya-kındı. Kur’ân’ı hatmetti.”
(256) Eyyûb ibn Abdullâh’dan rivâyet olunur ki: “Hazret-i İmâm-ı A‘zam bir gün oruç tutup bir gün iftar ederdi. Ondan sonra âhirete göçünceye kadar sürekli oruç tuttu. Her gün Kur’ân’ı başından sonuna okur ve şerefli Ramazan’da günde ikişer hatim indirirdi.”
(256) Kûfeli Alî: İmâm’dan bizzat işittim, diyordu ki: “Benim abdestsiz bulunduğum bir namaz vakti gir-medi. Yanlışlıkla ve dalgınlıkla bile olsa benden aslâ yalan sâdır olmadı.”
(256) Abdullâh ibn Esed’den rivâyet edilir ki: “Ra-mazan geldiği zaman İmâm-ı A‘zam Kur’ân okumakla meşgûl olurdu.”
(256) Ramazan’ın son on günü geldiği zaman İmâm ile konuşmağa fırsat bulamazdık. Çok az konuşurdu.
(256) Mufaddal ibn Sıdıka’dan rivâyet olunur ki: “İmâm-ı A‘zam geceleyin namaz kıldığı zaman öyle çok ağlardı ki onun Allâhü Te‘âlâ’yı tesbîh edişini duyan ona acırdı.”
(257) Talhâ ibn Sinan der ki: Hazret-i İmâm-ı A‘zam’ı namaz kılarken gördüm. Rükû edinceye kadar a’zâsından hiçbiri hareket etmezdi.
(257) İsmâîl ibn Fârisî der ki: “Sevrî Süfyân [v.778], Mis‘ar ibn Kidâm, Mâlik ibn Muğavvel ve İmâm’ı gör-düm. Cumânın farzından sonra altı rek‘at namaz kıldı-lar.”
(257) Süfyân ibn Muhammed Sevrî [v.778]: “İmâm’ın zamanında kendisinden daha fazla namaz kılan yoktu” dedi.
(257) Alî ibn Yezîd: “İmâm-ı A‘zam’a her gece Kur’ân’ı hatim indirmek vird252 olmuştu. Bazen bir rek‘atta bazen de gece kıldığı namazların tamâmında Kur’ân’ı hatmederdi, gündüzün tamâmında ise fetvâ ve ders ile meşgûl olurdu” dedi.
(257) İmâm Ebû Yûsuf [731-798]: “İmâm ile yolda gidiyorduk. Çocuklar, Hazret-i İmâm için: “Aslâ gece uyumaz” dediler. İmâm, çocuklardan bu sözü işitir işitmez, bana dönüp baktı ve “Yâ Ebâ Yûsuf, bu insan-lar bizim için bizde olmayan bir şey söylüyorlar. Şim-diden sonra Allâh’a kavuşuncaya kadar geceler boyu aslâ uyumayacağım” dedi. Bu mevzûda İmâm-ı Saymerî [962-1045] de Ca‘fer ibn Abdülhamîd’den, Ca‘fer babasından, babası da ceddinden şöyle rivâyet eder: “Ben, Ebû Yûsuf, Dâvûd et-Tayâlisî ve Esed ibn Ömer Neclî hep beraber idik.”
(257) İmâm-ı Sem‘ânî de şöyle anlattı: Hazret-i İmâm, çocuklardan bu sözü işittiği zaman:“ve yühibbûne en yuhmedû bimâ lem yef‘alû253 Ettiklerine sevinen ve yapmadıklarıyla övünmekten hoşlananlar..” âyetini okudu.
(257) Muhammed ibn Hasen’den rivâyet olunur ki: Hazret-i İmâm, otuz yıl yatsı namazının abdesti ile sa-bah namazını kılmıştır.
(257) Şeddâd ibn Hakîm, Ebû Ca‘fer ibn Îsâ ibn Mâhân’dan rivâyet olunur ki: “Hazret-i İmâm her ay otuz ve Ramazan’da altmış hatim indirirdi.” Yukarıda adı geçen Ebû Ca‘fer, verâ ehlinin fıkıh ve hadiste imâmıydı.
(258) Hafs ibn Abdurrahmân’dan rivâyet edilir: İmâm üç günde bir Kur’ân’ı hatim eder ve her gün sa-daka verirdi. Adı geçen Hafs, İmâm’ın medrese arkada-şı idi. Ve bir rivâyette şöyle denir: “Her gün bir kere hatim indirirdi.” Bu ikinci rivâyet kesindir ve çok meşhûrdur. Bu iki rivâyetin birleştirilmesi şöyle olabilir: “İmâm’ın üç günde bir hatim indirmesi İmâm’ın mu‘tâd hâlinin dışında özel bir hâli olarak îzâh edilebilir; zîrâ ibâdet tedrîcen yapılan bir emr-i İlâhî’dir veyâhud üç günde bir hatim indirmek ya da her gün bir hatim indirmek Hazret-i İmâm’ın kendilerine mahsûs çok has bir vazîfeleri olsa gerektir.
(258) Nitekim Ramazan-ı şerîf ayında günde ikişer hatim indiriyorlardı ki Hazret-i İmâm’ın bu iki hatim indirmesi sadece Ramazan’ı şerîfe âid mutad has vazîfeleri idi ayrıca bunun dışındaki zamanlarda ilâve-ten üç günde bir hatim indirmiş olabilirler; zîrâ Rama-zan’da ictihâd ve hüküm çıkarmak işiyle meşgûl olmaz-lardı ve diğer ibâdetleri az tutarlardı devamlı Kur’ân’la meşgûl olurlardı. Bunun aksi olan mutad halleri def‘alarca anlatılmıştır; ama Hazret-i İmâm’ın bu ken-dilerine has halleri hakkında rivâyette bulunan kimsele-rin Hazret-i İmâm’dan daha âlim ve daha âbid olmadığı besbellidir.
(258) Nâsır ibn Yahyâ ibn Hâcib el-Kureyşî’den rivâyete göre: “Babam İmâm ile dost idi. Ben, bazen babam ile Hazret-i İmâm’ın yanında yatardım. Gecele-yin İmâm namaz kılarken gözyaşlarının yanaklarına yağmur gibi döküldüğünü görürdüm. İmâm Yahyâ Nisâburî de böyle söylerdi.
(258) Fadl ibn Süveyd’den rivâyet olunur ki: “Haz-ret-i İmâm ile gece gündüz çok beraber olduk. İmâm’ı hep oruç tutarken ve namaz kılarken görürdük.”
(259) İmâm-ı Nasr es-Semerkandî’den rivâyet olunur ki: “Hafs ibn Esleme ile “Bir gece sen, bir gece ben İmâm’ı dikkatlice gözetleyelim” diye sözleştik. Bir gece gözetledik İmâm, dört yüz rek‘at namaz kıldı ve bir rek‘atta Kur’ân-ı azîmi hatim indirdi.
(259) Hasan ibn Muhammed’den rivâyet olunur ki: “İmâm’a ne zaman gitsek kendisini namazda görürdük.”
(259) Mü’mil ibn Ehab, Mescid-i Harâm’da hadîs yazmak için Hasan ibn Muhammed’in yanına gitmiştim. Meclisini Hazret-i İmâm’in menâkıbı ile bitirdi. “Yazmağa gücüm yetmedi” dedi.
(259) Sâlim ibn Yesâr: “Mekke’de Hasan ibn Mu-hammed’in meclisine gittim. Diyordu ki: “Ey Müslü-manlar, ilmin faydalısını öğrenin. Allâhü Te‘âlâ’nın İzzet ve Celâli Hakkı için ben, İmâm-ı A‘zam’ın ilmin-den daha faydalı ilim görmedim. Siz de İmâm’ın ilmini alın, öğrenin.” Tekrar yemîn ederek diyordu ki: “Ben, İmâm ile sohbet ettim. İmâm’dan daha fakih ve daha âbid (ibâdete düşkün) başka bir kişiyle sohbet etmedim; zîrâ onun kavli fiiline uygundu. Mekke ehlinden sika (güvenilir) birisi bana şöyle haber verdi: “Hazret-i İmâm Mekke’ye geldiğinde evimde misâfir olurdu. Altı ay kadar misâfir kaldığı halde aslâ yatıp uzandığını ve uyuduğunu görmedim. Kendisini her seferinde ya na-maz kılar ya da tavâf ederken gördüm.”
(260) Yine yukarıda adı geçen Sâlim’den rivâyet olunur ki: “Pek çok şeyhle görüştüm; fakat İmâm’dan başka kavli fiiline uygun başka bir kimse görmedim.

(260) Ebû Mutî’den rivâyet edilir ki: “Gece gündüz her tavafa girdiğimde, İmâm ile Süfyân’ı tavâf yapar-ken gördüm.”
(260) Ebû Recâ Abdullâh ibn Vâkıd’dan şöyle rivâyet edilir: “İmâm, Mekke-i Mükerreme’ye geldiği zaman yanımızda misâfir olurdu. Altı ay ikâmet etti. Gece uyuduğunu aslâ görmedim.”
(260) Yukarıda adı geçen Ebû Recâ, İmâm irtihâl edip Hasan ibn Ammâr onu gaslettiğinde Ebû Recâ gasl suyunu dökmüştür.
(260) Harezm kadılarının başı Ebû İshâk Harezmî şöyle der: “Hazret-i İmâm talebeleriyle münâzara ve münâkaşa ederken Mis‘ar orada geçiyordu. İmâm-ı A‘zam ve talebelerinin ilmî münâkaşalarını duyunca: “İbâdet edenlerin ve şehîdlerin en fazîletlileri bunlardır; çünkü bunların ictihâdları ilimleri diriltmektedir. İşte, insanların en fazîletlileri bunlardır” dedi.
(260) Abdullâh Leys el-Harezmî şöyle der: “Hazret-i İmâm söz arasında: “Rabbenâ âmennâ fa’ğfir lenâ zünûbenâ ve kefir ‘annâ seyyiâtinâ ve teveffenâ me‘al- ebrâr254 Rabbimiz, inandık, suçumuzu bize bağışla, kötülüklerimizi ört ve rûhumuzu iyilerle birlikte kabzet” âyetini okumayı vird edinmişti. Devamlı olarak, gecenin tamamında namaz kılar, çok duâ ve istiğfar ederdi.
(260) Ebû İshâk el-Bâhilî: Hazret-i İmâm’ın ibâdet ve fıkhını gördüm. Kûfe’de fıkıhda Hazret-i İmâm’ın önüne geçecek başka bir kimse yoktu” dedi.
(261) Ebû Giyas şöyle der: “Hazret-i İmâm’ın birinci rek‘atta hatim indirdiğini duyduğumda bizzat bunu kendim görmek istedim ve İmâm’ın mescidine gittim. İmâm yatsı namazını cemaat ile edâ ettikten sonra mescidden çıkıp evine gitti. Mesciddeki cemaat dağıl-dıktan sonra yeni ve temiz elbisesini giyip cübbesini üstüne atarak tekrar mescidine geldi. İki kısa rek‘at kılıp daha sonra iki rek‘at daha kıldı. İlk rek‘atta Kur’ân-ı azîmi hatim edip ikinci rek‘atta Fâtiha ve İhlâs sûrelerini okuyup namazı bitirdikten sonra güya halk evinde yatmış desinler diye evine gitti. Tekrar sabah namazı için evinden çıkıp mescide geldi. Sözün kısası on gece kendilerini dikkatle gözetledim hepsinde de ilk gece nasıl namaz kıldıysa yine hep öyle namaz kıldı.”
(261) Bahr ibn Mu’tasımî şöyle der: “Hazret-i İmâm’ın komşusu idim. Üç yıl boyunca geceleri Kur’ân okumasını ve gündüzleri de talebeleri ile fıkhî mes’eleler hakkındaki münâkaşalarını işittim. Bunun dışında kendilerinin ne uyuduğunu ne de bir şey yediğini gördüm.”
(261) Hâmid’den rivâyet edilir ki: “Mekkeli bir zâta soruldu: “Sizin yanınıza kalabalık bir cemaat gelir. Bunlardan sizin şâhid olduğunuz bu cemaatten en çok ibâdet edeni kimdir?” Mekkeli: “Ebû Hanîfe’dir ki kendileri gece ve gündüz namaz kılar ve tavaf yapardı. Bazı zamanlarda da halk kendilerinden fetvâ sorardı” dedi.
(261) Ebû Necîb Şâfiî, Ebû Ahvas’tan şöyle rivâyet eder: “Eğer İmâm-ı A‘zam’a üç gün sonra vefât ede-ceksin, deseler O yine ilmini artırmağa çalışırdı.”
(262) Şeyh-i sâlih Muhammed ibn Abdullâh ibn Nasr ez-Zâğûnî, Muhammed ibn Semâ‘a, Bişr ibn Velîd ve Mûsâ ibn Süleyman el-Cüzcânî, İmâm Ebû Yûsuf’tan şöyle rivâyet ederler: “Kûfe’nin âlimlerinin çoğu küçük câmide namaz kılarlardı. Mis‘ar sürekli olarak İmâm’ı kötülerdi. Bir gece İmâm namazda iken Mis‘ar geldi ve İmâm’ı secdede gördü. Sanki İmâm secdede uyumuş gibiydi. O da İmâm’ın elbisesine bir taş koyup çıkıp gitti; zîrâ İmâm derdi ki: “Âlim kişiye vâcib olan şudur ki: İnsanların öngördüğü şeyi kabûl eyleye. Ne zaman âlimin kalbine uyku baskın gelse abdesti bozulur.” Mis‘ar, sabah namazı için ezan okuduktan sonra tekrar mescide geldi. Yine İmâm’ı huşû halinde ağlıyor, yalvarıyor ve duâ ediyor bir biçimde secdede buldu. Ondan sonra secdeden kalkıp yatsı abdesti ile sabah namazını edâ etti. Mis‘ar, İmâm’ın bu hâline vâkıf olunca talebelerinin elinden tutup Hazret-i İmâm’a varıp: “Seni kötü anmaktan vazgeçtim bana hakkını helâl eyle.” dedi. İmâm da: “Kim benim hakkımda cehlinden dolayı gıybet ederse ona hakkım helâl olsun; ama bilerek gıybet edene tövbe etmedikçe hakkım helâl olmasın; buna rağmen sana hakkımı helâl ettim” dedi. “Fakat Hakk Te‘âlâ, Kitâb-ı Kerîmi’nde ve Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemin hadîs-i şerîfinde yasak ettiği kötü şeyi yaptığın için hâlin ne olacak?” dedi. Ondan sonra irtihâl edinceye kadar ikisi kardeş oldular.
(262) Abdülmecid ibn Revvad şöyle der: “Namaza, tavafa ve fetvâya İmâm’dan daha çok sabreden birini görmedim. Kendilerini Mekke-i Mükerreme’de gördüm, gece ve gündüz âhireti istiyordu. İlim öğrenmekte çok sabırlıydı. On gece onu dikkatlice gözetledim, gece aslâ uyumazdı gündüz ise ilim ta‘lîm ederdi.”
(262) Hammamî babasından şöyle rivâyet eder: “Bir gece İmâm ile sohbet ettim. Gece uyuduğunu ve gün-düz oruç tutmadığını görmedim. Başkasının lokmasını aslâ yemedi. Sabah namazını yatsı namazının abdesti ile edâ ederdi. Fecirden önce Kur’ân’ı hatmeder geceyi ibâdet ile bitirirdi.”
(262) Ebû Nu‘aym şöyle der: “A‘meş, Mis‘ar ibn Kidâm, Ziyâd, Hamza, Mâlik ibn Mugavvel, İsrâîl, Amr ibn Sâbit, Şerîk [v.697] ve daha pek çok kimse ile görüştüm; ama namazı İmâm’dan daha güzel kılanı görmedim. Ne zaman İmâm namaz kılmağa başlasa ağlayarak duâ eder Hakk Sübhânehû ve Te‘âlâ’dan mağfiret taleb ederdi. Kendilerini gören kimse hemen: “Bu, Allâhü Te‘âlâ’dan korkan bir kimsedir” derdi.
(263) İmâm-ı Saymerî [962-1045], Bekr-i Kârî’den şöyle rivâyet eder: “İmâm namaz kılarken ağlayarak yalvarır ve “Rabbi’rhamnî yevme tüb‘asü ibâdeke ve kinî ‘azâbeke yevme yekûmu’l-eşhâd yani Ey Bârî Te‘âlâ, kullarını yeniden dirilttiğin o günde bana rahmet eyle. Kullarının huzûrunda bulunduğu o gün beni azâbından koru!” derdi.
(263) Ebû Mehâsin Merğinânî, Şakîk ibn Züfer [v. 775]’den şöyle rivâyet eder: “Hazret-i İmâm elli yıldan beri soğan ve sarımsak gibi şeyleri hiç yemedi.”
(263) Yahyâ ibn Âdem şöyle der: “Hazret-i İmâm elli beş kere hacca gitti. Ümeyyeoğullarından kaçıp Hâşimoğullarının tekrar ortaya çıkışına kadar Hare-meyn-i Şerîfeyn’de kaldı. Bu süre içerisinde kaç kere umre yaptığını ancak Allâhü Te‘âlâ bilir. Haremeyn cemaatından duydum ki “Bir kimse mübârek Rama-zan’da Mekke-i Mükerreme’de kalsa günde dörder um-reden ayda yüz yirmi umre yapmış olur” dediklerini işittim.” Ekserî Meşâyih’dan nakledilmiştir ki: “İmâm, Mekke’de bulunduğu vakit hiçbir gün tavaftan uzak kalmazdı. Yaptığı umrelerinin kaç tane olduğunu kim sayabilir?”
(263) İmâm Ebû Yûsuf [731-797] şöyle der: “Ne zaman İmâm’a fetvâ için bir kadın gelse kalkar mescidin direğinin arkasına geçip cevâb verdikten sonra tekrar yanımıza gelir ve dersle meşgûl olurdu. Ve buyururlardı ki: “Böyle yapmaktaki maksadım o kadını erkeklerin bakışından uzak tutmaktır.”
(263) Hafs ibn Abdurrahmân şöyle der: “İmâm’ın arkasında namaz kıldım. Namazını bitirince mihraba oturdu. Bir kimse gelip: “Bu kadar süs olan bir mihrabda namaz kılmak câiz mi?” dedi. İmâm: “Bu mihrabda kırk beş yıldır namaz kılarım daha burada süs olduğunu hiç görmedim” dedi. Sonra süsü kaldırmala-rını emretti.” Yine rivâyet edilir ki: “Bir kimse “Mes-cidin tavanı ne güzelmiş!” dedi. İmâm: “Kırk yıldan daha fazla zamandır namaz kıldığım bu mescidin daha tavanını görmedim” dedi.
(263) Bazı menkîbe kitâblarında rivâyet edilir ki: “İmâm-ı Musâ ibn Ca‘fer es-Sâdık radıya’llâhü anhümâ Hazret-i İmâm’a bakıp: “Fakih Nu‘man sen misin?” dedi. İmâm-ı A‘zam “Evet” diye cevâb verdi ve İmâm-ı Mûsâ’ya “Benim Fakih Nu‘man olduğumu nasıl bil-din?” dedi. İmâm-ı Mûsâ da: “sîmâhum fi vücûhihim min eseri’s-sücûdi255 Yüzlerinde secde izlerinden ni-şanlar vardır” dedi.
Nitekim hakkındaki şiirde:
nehâru ebî hanîfeti li’l-ifâda
ve leylü ebî hanîfeti li’l-‘ibâdât256
Ebû Hanîfe’nin gündüzü ilim ve feyz dağıtmak için,
Ebû Hanîfe’nin gecesi ise ibâdetler içindir, denil-miştir.
(264) Câru’llah ibn Allâme şöyle der: İmâm’dan, “Ömrümde bir kere güldüm ondan da çok pişmanım” dediğini işittim. Gülmesinin sebebi de şu idi: Mu‘tezile imâmı Amr ibn Ubeyd ile münâzara ettim. Kendisine gâlib geldiğimde kendiliğinden gülmek hâsıl oldu. Bu-nun üzerine bana Amr dedi ki: “Tevhîdle ilgili bir mes’elede benimle münâzara eder ve gülersin. Bundan sonra senin ile konuşmayacağım” diye yemîn etti. Be-nim ile onun arasında konuşma bitti bundan sonra ara-mızda karşılıklı konuşma olmadı.
(264) İmâm Halebî, Hasan bin Ziyâd’dan şöyle rivâyet eder: “Bir gün Hazret, talebelerinden birinin eski bir kaftan giymiş olduğunu gördü. İmâm: “Seccademi kaldır, altında bin dirhem vardır. Al ve üstünü başını yenile” dedi. Talebesi İmâm’a: “Ben fakir değilim, zenginim” dedi. İmâm: “Hadîste: inna’llâhe te‘âlâ izâ en‘ame ‘alâ ‘abdin ehabbe en yurâ’ eseru’n-ni‘meti ‘aleyhi yani Hakk Sübhânehû ve Te‘âlâ bir kuluna bir ni‘met verince ni‘metinin eserini kulun üzerinde gör-meği sever diye buyuruluyor. Dostların eski elbise gi-yiyor diye üzülmesinler, kaftanını değiştir” dedi.
(264) İmâm-ı Saymerî [962-1045], İmâm-ı Zerencerî ve Kâmil isimli eserin yazarı257 kıraat (okuma) ilmi bahsinde şöyle derler: “Hazret-i İmâm-ı A‘zam’ın oğ-lunun hocası, Fâtiha sûresini oğluna öğrettiği zaman hocaya bin dirhem verdi ve özür beyân ederek dedi ki: “Eğer daha fazlası elimde olsaydı Kur’ân-ı azîm’e ta‘zîm için sana verirdim. Biz senin öğrettiğini küçük göremeyiz.”
(265) İmâm Ebû Yûsuf [731-798]: Hazret-i İmâm’a her ne hâcet arz olunsa o hâceti yerine getirir, kimseyi boş çevirmezdi.
(265) Bir gün bir kimse Hazret-i İmâm’a gelip: “Borçluyum. Alacaklının beş yüz akçesini benden al-maması için aracı olur musun?” dedi. İmâm, alacaklıyı alacağı paranın tamâmından vazgeçirince borçlu: “Maksadım hepsinden temize çıkmak değildir ancak istenilen miktarın beş yüzünü temize çıkarmaktır” de-diğinde İmâm: “Borç, senin değildir, benimdir, o öden-di” dedi.
(266) Hafs ibn Hamza el-Kureyşî şöyle rivâyet eder: Ne zaman İmâm’ın yanından bir kimse geçse geçen kişi İmâm’ın yanında oturmak istemese de İmâm onu ya-nında alıkoyardı. Fakir ise ihsânda bulunur ve bir hâceti varsa onu yerine getirirdi. Şâyet hasta ise gönlünü alırdı. İşte Hazret-i İmâm insanların en cömerti idi.
(266) Velîd ibn Muksim şöyle der: “Hazret-i İmâm talebelerini dâimâ arayıp sorar ve araştırırdı. Birisinin bir hâceti olduğunu öğrenirse derhal onun hâcetini gi-derirdi. Hasta olanın da hatırını sorardı. Vefât edenle-rin cenâzesini kaldırır ve defne kadar giderdi. Hazret-i İmâm yaratılışı cömert ve insanlarla mu‘âşereti geçin-mesi güzel idi.”
(266) Ziyâd258 ibn Hasan şöyle der: “Bir kimse üç dirhem değerinde bir mendil alıp hediye olarak götürdü. İmâm ise ona değeri elli dirhem olan bir kaftan hediye ederek mukâbele etti. Zekeriyya ibn Adîy şöyle der: “Ubeydullâh ibn Ömerü’l-Vefâ, Hazret-i İmâm’a mey-velerden bir hediye gönderdi. İmâm ona, karşılığında ondan çok daha değerli bir şey verdi.”
(266) Yûsuf ibn Hâlid es-Semenî şöyle der: “Bir gün Hazret-i İmâm’a bin adet ayakkabı hediye getirdiler. Bir iki günden sonra İmâm’ın oğlu için yine ayakkabı satın aldığını gördüm. Bazıları İmâm’a “Bin ayakkabı geldi yine ayakkabı satın alıyorsunuz” diye sordular. İmâm dedi ki: “Benim mezhebim (yolum, görüşüm, inancım) şudur ki hediyeler dâimâ değerlidir. O hediyenin bir kat daha değerli olanı ile hediye getirene mukâbele edilir. (Hediyeye daha kıymetli bir hediye ile mukâbele edilir.) İşte ben bu aldığım ayakkabıları meclisimde hazır olanlara hediye etmek için alıyorum. Zîrâ Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem “men ehdâ li hediyyetin fe-celesâ’u-hû şürekâ’ü-hû yani Bir kimseye hediye getirseler yanında olanlar da onun ile ortaktır” buyurur. Benim ortaklarım kardeşlerimdir. Benim mezhebim (yolum, görüşüm, inancım) hediyeyi kabûl eylemektir; zîrâ Hakk Sübhânehû ve Te‘âlâ, Furkân-ı azîm’inde “huzi’l-‘afve ve’mur bi’l-‘urfi259 yani Sen afv yolunu tut, onlara ma‘rufla emret!” buyurur. Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellem hediyeyi kabûl buyurur ve da‘vete icâbet ederlerdi. Ve yine benim mezhebim: Mükâfaatta bulunmak, ihsânda bulunmaktır. Zîrâ Hakk Sübhânehû ve Te‘âlâ, Furkân-ı azîm’inde “ve lâ tensevu’l-fadle beyneküm260 yani Aranızda iyilik ve ihsânı unutmayın” diye buyurur.
(266) Abdullâh ibn Bekr es-Sehmî: “Mekke yolunda bir deveci ile husûmetim oldu. Beni alıp İmâm-ı A‘zam’ın huzûruna götürdü. İmâm’ın huzûrunda ihtilâ-fa düşünce İmâm: “Aranızdaki kavganın sebebi nedir?” dedi. Ben: “Kırk dirhem” dedim. İmâm: “İnsanlar ara-sında mürüvvet kalmadı” dedi. İmâm’ın böyle deme-sinden utanıp kırk dirhemi deveciye verdim” dedi.
(267) Abdullâh ibn ed-Devsî şöyle der: “Hazret-i İmâm oğlu Hammâd’a her gün on dirhemlik ekmek satın alıp komşularının fakir olanlarına ve kapısının önünden geçen kimselere sadaka olarak vermesini em-rederdi.”
(267) İmâm Ebû Yûsuf [731-798] şöyle der: İmâm’a dediler ki: Biz senden daha cömert bir kimse görmedik. İmâm dedi ki: Hocam Hammâd [v.738]’ı görseydiniz beni ve âilemi yirmi yıl geçindirdi. Güzel ve övülecek ahlâkı kendisinde toplamış ondan başka hiçbirini gör-medim.
(267) Hasan ibn Süleyman’dan rivâyet olunur ki: “Hazret-i İmâm-ı A‘zam’dan daha cömert birini gör-medim. Talebelerine hep aylık verir idi. Bununla birlikte her gün onlara iyilik ve ihsânlarda bulunurdu.”
(267) Şakîk ibn İbrâhîm’den şöyle rivâyet olunur: “Hazret-i İmâm ile birlikte gidiyordum, bir kimse bizi görünce saklandı. İmâm, o kimseyi görüp çağırdı ve saklanmasının sebebini sordu. O kişi: “Benim üzerimde senin on bin dirhem şer‘an alacağın var. Ödemek elimde olmadığı için saklandım” diye cevâb verince İmâm: “Sübhânallâh, senin durumun bu dereceye mi geldi? Üstünde olanı sana helâl eyledim ve beni görünce yüre-ğine korku geldi, sen de onu bana helâl eyle” dedi.
(267) Abdullâh ibn Mübârek ibn Süleyman [736-797] şöyle der: “Yezîd, kendisine bey‘at etmesi için İmâm’a elçi gönderdi. İmâm-ı A‘zam: “Halîfelerin ba-basını küçük gördükleri gibi kendisini de küçük görme-yeceklerini bilsem kendisiyle birlikte cihâd ederdim; zîrâ: “İmâm (Halîfe), haktır ve iddiâda gerçeğe uygun-dur; ona ma‘rufu emretmekle yardım edeyim” dedi ve on bin dirhem gönderdi. Elçiye: “Benim tarafımdan özür dile” dedi. Bir rivâyette de: “Hastadır” diye özrü-nü beyân etmesini söyledi. Harizmî’nin bazı menkîbelerinde rivâyet edildiğine göre: “İmâm, elçiye halkı bir araya toplamak mümkün iken halkı bir araya toplamadı ve “Üzerimde halkın emânetleri vardır” diye-rek elçiyi gönderdi.
(268) Yahyâ ibn Hâlid şöyle der: “İbrâhîm ibn Uyeyne dört bin akçe borçlu olduğu için aranıyordu. İmâm’ın bazı talebelerinden her biri dört bin akçenin bir kısmını verdiler. İmâm buna vâkıf olunca: “Talebe-lerimden aldığın parayı geri ver, borcunu ben ödeye-yim” dedi. Adı geçen İbrâhîm, Süfyân ibn Uyeyne’nin kardeşi idi. Altı kardeş idiler, hepsi hadîs ile meşgûl idiler: Bu kardeşler Süfyân, Umrân, Ahmed, Muham-med, Âdem ve İbrâhîm’dir.
(268) İmâm Halebî, Askerî’den ve Saymerî [962-1045], Mis‘ar’dan şöyle rivâyet eyledi: “Hazret-i İmâm-ı A‘zam ehl-i ıyâline bir şey satın alsa onlara aldığından daha iyisini, hadîs şeyhleri için alırdı. Kendi nefsine ve ehl-i ıyâline harcadığından daha çok hadîs şeyhlerine infâkta bulunur, mu‘âmelelerinde onlara daha müsâmahalı davranırdı.”
(268) Şerîk ibn Abdullâh: “Hazret-i İmâm-ı A‘zam, çok tefekkür eder, ince düşünme idrâkine sâhib idi, ilim ve amelde ictihâdda çok isâbetli ve güzel görüş sâhibi idi. İlmî müzâkere ve bahislerde çok sabırlı idi” der.
(268) Talebelerinden kim fakir ise İmâm onları zen-gin eder idi. Onların kendisine ve ehl-i ıyâline de erzak te’mîn ederdi. Talebe ilmini öğrenince İmâm talebeye: “Sen helâl ve haramı öğrenmek ile en büyük zenginliğe kavuştun.” der idi. Hazret-i İmâm, çok akıllı idi; halk ile az konuşur, tartışmaya pek girmez idi.
(268) Hafız Selâmî şöyle der: “Hazret-i İmâm elin-deki kumaşların elbiselerin sermâyesini ve kârlarını yılın başında tesbît ederdi. Muhaddislerin ihtiyaçlarını karşıladıktan sonra geriye kalan paraları yine fakirlere infâk ederdi: “Allâhü Te‘âlâ’ya şükredin, size verdikle-rim Allâhü Te‘âlâ’nın malındaki sizin sermâyenizin kârıdır ki Allâhü Te‘âlâ bunu benim elimle size ihsân ediyor” der idi.
(268) Melih ibn Vekî’den rivâyet olunur ki: “Bir kimse İmâm’a gelip: “Bana satın alabileceğim iki elbise ihsân et” dedi. İmâm: “İki Cuma geçtikten sonra gel” dedi. İki Cuma geçti, o kişi, İmâm’a gelip elbiseleri istedi. İmâm, o kimseye bir dinar ile iki dinar çıkardı ve: “Senin adına mal sattım para kazandım. Bir dinar ile iki elbise kârı elde edildi. Kabûl edersen senindir, etmezsen senin için sadaka olarak veririm” dedi. O da kabûl etti. O kimseye: “Sen, bana iyilik yap demedin mi? Bize ise Atâ ve İbn Abbâs radıyallâhu anhümâdan: “iz kâle aksin ‘aleyhi en yahsine ileyhi bi-mâ kadera ‘aleyhi mine’l-ihsâni yani Ne zaman bir kimse bir kimseye ihsânda bulunsa ihsân olunan kimseye düşen, nefsini düşünmeden kendisine gelenden gücü yettiği kadar ihsân eylemesidir” rivâyeti geldi.
(269) Ebû Yûsuf [731-798]: “Hazret-i İmâm hak-kında: “Hakk Sübhânehu ve Te‘âlâ İmâm’ı ilim, amel, cömertlik, tasadduk ve bol bol ihsân etme ve Kur’ân ahlâkı ile süsledi” derler.
(269) Melih ibn Vekî: “Hazret-i İmâm, yemîn billâh etmemeğe ve ettiği takdîrde keffaret için bir dirhem sadaka vermeğe nezretmişti (adak adamıştı). Bir sefe-rinde yemîn etti. Dinarın dörtte biri sadaka verdi. On-dan sonra yemîn billâh ederse bir dinar sadaka verece-ğine nezretti. Ehl-i ıyâline harcadığı kadar da sadaka verir idi. Elbise giyince giydiği ve yediği kadar sadaka verir idi” der.
(269) İbn Uyeyne: “Ne zaman İmâm-ı A‘zam’a, Süfyân’dan bir söz nakletseler İmâm: “Gençtir, gençle-rin huyu acele etmektir” der idi. Süfyân’a İmâm’ın sözü ulaşınca Süfyân da: “Beni küçüklük ile anan İmâm, benden ne kadar büyüktür?” der idi; ama İmâm, Süfyân hakkında: “Gençtir” der başka şey demez idi.
(269) Hüseyin ibn Vâkid şöyle der: “Merv şehrinde bir mes’ele vukû buldu. Kimse çözmeğe güç yetiremedi. Süfyân’a gidip sordum: “Bilmiyorum” diye cevâb verince, ben: “Bir de imâm olacaksın niçin bilmiyor-sun?” dedim. Ondan sonra İmâm-ı A‘zam’a gidip sor-duğumda kendisi cevâb verdi cevâbına da delil getirdi. Cevâbı ve delîli Süfyân’a anlattığımda başını önüne eğip “Cevâb budur” dedi. Ben: “Dün bilmiyorum de-din, bugün ise “Cevâb budur, diyorsun” dedim. Yine başını bir süre önüne eğip: “İmâm’ın huzûrunda bizim gibisi çoktur” dedi.
(269) Sa‘dân ibn Sa‘d şöyle der: “İmâm-ı A‘zam, Süfyân hakkında bu delikanlı, Nehâî [v.714] ve Şa‘bî zamanında yaşasaydı ona ihtiyaç duyarlardı. Bunun yanında ilmini verâ ile süsledi, der idi.”
(269) Ebû Sa‘îd-i Süfyân: “Süfyân’dan daha fakih bir delikanlı görmedim” der.
(269) Yahyâ ibn Yemân şöyle der: İmâm-ı A‘zam’dan şöyle işittim: “Mâdem Süfyân halk arasın-dadır, öyleyse o halk iyidir” der idi.
(269) Abdullâh ibn Mübârek [736-797]: “Âlimlerin hepsi bir söz üzerine olsa İmâm-ı A‘zam ile Süfyân bir söz üzerine olsa bu ikisinin sözünü kabûl eder alırdım” der.
(269) Ebû Âsım: “Süfyân ile İmâm bir mes’elede tartıştılar. Süfyân, İmâm’a muhâlefet etti. İmâm: “Bu delikanlı böyle hâller için gerektir” dedi. Bu söz Süfyân’a ulaşınca aralarında dargınlık vâki oldu. İmâm ile Süfyân’ın arasındaki dargınlığa yol açan işte bu hâ-disedir” der.
(269) Muhammed Sağanî şöyle der: “İmam ile Süfyân’a devam ederdim. İmâm-ı A‘zam’a gidince: “Nereden geliyorsun?” der idi. “Süfyân’dan geliyorum” der idim. İmâm: “Öyle bir kişinin yanından geliyorsun ki Alkame ve Esved zamanında yaşasaydı, ona muhtaç olurlar idi” derdi. İmâm’dan Süfyân’ın yanına gelince o: “Yeryüzünün en fakihinden gelirsin” derdi. Bir rivâyette: “Bugün İmâm’ın meclisinde hangi mes’ele vâki oldu?” derdi. Ben de vâki olanı aktarınca: “İşte asıl haber budur” dedi. Bir başka gün Süfyan’a İmâm’ın meclisinde vâki olanları hikâye ettiğimde hayret ve şaşkınlıkla: “Hayır ve ilim yolu Ebû Hanîfe için açıl-mıştır” dedi.
(269) Ebû Bekr ibn Ayyâş der ki: Süfyân’ın oğlu irtihâl etti. Bütün halk taziyeye (başsağlığına) geldiler. İmâm da geldi. Süfyân, İmâm’ı görünce yerinden kalkıp İmâm ile konuşup kendi yerini İmâm’a verdi ve kendisi İmâm’ın önünde oturdu. Yalnız kalınca Süfyân’a: “Niçin böyle yaptın?” dedik. Süfyân: “Eğer ilmi için kalkmasam yaşı için kalkarım; yaşı için kalkmasam fıkhı için kalkarım; fıkhı için kalkmasam zühdü ve verâsı için kalkarım” dedi.
(269) Ebû Vehb şöyle der: “Sehl ibn Müzâhim’den sordum ki: “Süleyman mı yoksa İmâm mı daha fakih-tir?” O da “İmâm daha fakihtir” diye cevâb verdi. “İmâm Ebû Yûsuf mu daha fakihtir Süfyân mı?” diye sordum. “Ebû Yûsuf daha fakihdir” dedi. Tekrar “İmâm-ı Muhammed mi daha fakihtir Süfyân mı?” diye sorunca “Artık bunu bana sorma!” dedi.
(269) İbn Uyeyne der ki: “Hazret-i İmâm çok sadaka verir, çok oruç tutar ve çok namaz kılardı. Bir gün bana o kadar çok hediye gönderdi ki hediyelerin çokluğun-dan münfail oldum (yük altında kaldım). Bunu talebele-rinin bir kısmına anlattığımda: “Sen asıl Sa‘d ibn Ebû Arûbe’ye verdiği hediyeleri bir görseydin!” dediler.”
(269) Fudayl ibn Iyâz [v. 802]261 şöyle rivâyet eder: “Hazret-i İmâm az sözle, çok fazîletle ve ilim ehline ve ilme ikrâmla ma’ruf (bilinir) idi.”
(269) Melih, babasından şöyle rivâyet eder: “Babam İmâm’ın: “Kırk yıldan beri dört bin dirhemden fazlasına sâhip olmadım ve sâhip olduğumda da fazlasını har-cadım. Dört bin dirhem geçinebilmek için gerekli para-dır. Dört bin dirhemden el çekmeyişimin de Hazret-i Alî kerremallâhu vechehunun kavliyledir. Bunlara muhtaç olmak korkusu olmasa idi tek dirhemi bırakmaz, sarf eylerdim” dediğini işitmiş.”
(270) Rivâyet olunur ki: “Hasan ibn Ziyâd çok fakir idi. İmâm’a da sımsıkı bağlı idi. Babası: “Çok kızım var ve senden başka oğlum yoktur. O kızların geçim parasıyla ilgilen” dedi. İmâm bu haberi duydu. O deli-kanlıya vazîfe verip: “Fıkıh ilmiyle meşgûl ol; zîrâ hiçbir vakit fakir olan bir fakih görmedim” dedi.

(270) İmâm-ı Zerencerî şöyle der: “İmâm’ın talebe-lerinden biri, bir tüccara İmâm’ın diliyle ‘İmâm, borç olarak otuz dirhem istiyor’ diye bir mektûb yazdı. Bu mektûb üzerine tüccar otuz dirhemi hîbe etti. Bu hikâye İmâm’a ulaşınca İmâm: ‘Bunun gibi hayra sebeb olaca-ğımı bilmezdim; çünkü benim vâsıtamla size hayır gelir imiş her ne yaparsanız yapın’ dedi.”
(270) İmâm-ı Merğinânî [v. 1203] şöyle der: “Tale-belerinden birisi İmâm’ın diliyle bir kişiye mektup yazıp dört bin akçe borç istedi. Borç veren kişi de dört bin akçeyi hîbe etti. Ondan sonra İmâm bunu duyunca yine önceki verdiği cevâbı verdi.”
(270) Rivâyet edilir ki: “Malı mülkü çok olan bir kimseye fakirlik isâbet edince oldukça fakir bir duruma düştü. Durumunu İmâm’a arz etmeye niyet etti. Ne za-man hâlini arz etmek için İmâm’ın meclisine gitse utanma duygusu ona mâni olurdu. Tekrar evine geri dönerdi. Hazret-i İmâm, ferâseti ile duruma vâkıf olun-ca peşinden gidip evinin kapısını öğrendi. Gece olunca cebine üç bin dirhem koyup o kişinin evine vardı. Kapı-sını çaldı. O kimse kapıyı açtığında İmâm, üç bin dir-hemi teslim edip utanmasın diye aceleyle dönüp gitti. O kimse para kesesini alıp zevcesinin yanına vardığında zevcesi: “Para kesesini aç, veren Müslüman mı yoksa kâfir midir bilelim” dedi; zîrâ o asrın sâlih insanları zımmîler262den hiçbir şey kabûl etmezdi. Para kesesini açtılar ki “Bu Nu‘man’ın hakkıdır” diye bir yazı gördü-ler. O zamanın zımmîleri Müslümanlara hediye vererek yakınlaşmak isterlerdi. Kimi zâhidler ve verâ sâhibleri, bunu şu âyet-i kerîmeye dayanarak kabûl etmezler idi, Allâhü Te‘âlâ buyurur ki: “yâ eyyühe’llezîne âmenü lâ-tettehizû’aduvvî ve’aduvveküm evliyâ’en263 yani Ey imân eden kullarım benim de düşmanlarım olan ve sizin de düşmanlarınız olan kâfirleri (zımmîleri) dost edinmeyin.” Hazret-i İmâm’ın; paranın zımmînin değil Müslümanın olduğunun bilinmesi için “Bu Nu‘man’ın hakkıdır” diye yazıp keseye bırakmasının sebebi bu idi.”
(271) İmâm-ı Rüknü’l İslâm Ebû’l Fadl Kirmânî, Şakîk ibn İbrâhîm ez-Zâhidî el-Belhî’den şöyle rivâyet eder: “Bir gün İmâm-ı A‘zam ile mescidin bir yerinde otururken tavandan bir yılan, İmâm’ın üzerine düştü. Hepimiz kaçtık. İmâm, ne kıpırdadı ne de yüzünün ren-gi değişti. Neden sonra yılan eteğine düştü, İmâm ete-ğini silkince yılan yere düştü. İmâm yerinden hiç ay-rılmadı. İmâm Hârisî de Mâlik ibn Dînâr’dan şöyle rivâyet eder: “Ama İmâm, yılana üç kez “İslâm” dedi; yani korku ve endişeden uzak ol, ey Müslüman!” dedi.
(271) Fakih Ebû Bekr, Muhammed ibn Nasr Ra’venî’den ve Muhammed, Amr ibn Heysem’den şöy-le rivâyet eder: “Amr şöyle der: “Şu‘be’ye, Hazret-i İmâm’a benim adıma bir tavsiye mektubu yazıver diye teklîfte bulundum. Şu‘be’den tavsiye mektûbunu aldık-tan sonra Kûfe’ye gittim. İkindi namazını İmâm ile edâ ettim. İmâm bana: “Ebû Bistâm’ın hâli nasıldır?” dedi. Ben: “Hâli iyidir” dedim. Akşam ve yatsı namazlarını da İmâm ile kıldım. Ondan sonra İmâm, beni alıp evine götürdü, yemek yedik. Bana üzerinde yatıp uyumam için bir minder döşedi. Helâyı gösterdi ve yanıma bir miktar kavrulmuş un ve su koydu: “Belki karnın da acıkabilir” dedi. Ondan sonra beni uyudu zannetti. Bir sandığı açıp kıldan yapılmış bir gömlek çıkardı, onu giyip sabah namazına kadar namaz ile meşgûl oldu. Ondan sonra o gömleği çıkarıp başucuma geldi: “Na-maz, uykudan hayırlıdır” dedi. Ben de kalkıp abdest aldım. Birlikte, sabah namazı için mescidin kapısına vardık. İmâm, mescidi açıp sağ ayağını içeri atıp: “Allâhümme’ftah lenâ ebvâbe rahmetike ve e‘aznâ mi-ne’ş-şeytâni’r-racîm; Ey Bârî Te‘âlâ, rahmetinin kapıla-rını bize aç ve bizi kovulmuş şeytandan koru.” Ondan sonra iki rek‘at namaz kılıp minâreye çıkıp ezân okudu. Minâreden inip sabah namazının sünnetini edâ ettikten sonra cemaat toplanıncaya kadar oturdu ve cemaat top-lanınca da farzı edâ etti ve tekrar oturdu. Aslâ konuş-madı. Tavandan bir yılan düştü. İmâm bir şeyler söyle-di; ama anlayamadım. Yılanın başının üstüne ayağını koydu. Güneş doğunca İmâm:“el-hamdü li’llâhi’llezî atla‘ahâ min matla‘ihâ Allâhümme’rzuknâ hayrahâ va hayra mâ tala‘te ‘aleyhâ yani Güneşi doğduran o Allâh’a hamd olsun. Yâ Rabb, bize güneşin hayrını ver ve güneş her neyin üstüne doğdu ise onun da hayrını ver.” Ondan sonra öğle vakti girinceye kadar gelen fakîhlere İmâm pek çok fıkhî mes’ele anlattı. Öğleyin İmâm kalktı. İmâm’a: “Mescide girdiğin zaman ne yap-tın?” diye sordum. İmâm: “Namaz vakti girmediği için oturmadan sevâb niyetiyle iki rek‘at namaz kıldım” dedi. Hava aydınlanmağa başlayınca ezân okudum. Sabah namazının iki rek‘at sünnetini kılıp daha sonra farzını edâ eyledim. Ondan sonra İbn Ömer radıya’llâhu anhümâ, bana: inne men sallâ’l-fecre ve lem yetekellem illâ bi-zikri’llâhi te‘âlâ hattâ tatla‘u’ş-şemse kâne ke’l-mücâhidi fî sebîli’llâhi te‘âlâ yani Bir kimse sabah namazını kılıp güneş doğuncaya kadar Allâh’ı anmaktan başka şey konuşmasa Allâh yolunda din düşmanlarıyla savaşanlar gibi olur” haberini verdi, bu sebebden konuşmadım” dedi. Yine: “Yılan için ne söyledin” dedim. “Ebû Sa‘îd el-Hudrî radıyallâhu anh, Peygamber salla’llâhu aleyhi ve sellemden bana rivâyet eyledi ki: “ezzinhu selâsen fe-in zehebe ve illâ aktilhu yani Üç kez git diye izin ver. Gitmezse onu öldür” diye buyurduklarını bana haber verdi. Ben de üç yol izin verdim, gitmezse öldürülmesini istedim.
(272) İmâm-ı Sem‘ânî, Ahmed ibn Ezher’den şöyle rivâyet eder: “Hazret-i İmâm-ı A‘zam Medîne’ye gelip İmâm-ı Mâlik [710-795] ile münâzara eyledi. İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anh kalkıp gittikten sonra İmâm-ı Mâlik arkasından: “Ben, ona yetişemem” dedi.
(272) Ebû Mu‘âz: “Hazret-i İmâm benim Süfyân’a gidip geldiğimi bilirdi. Yine de işim düşünce geri çe-virmeyip kadılık vazîfesini yapar idi. Ağırbaşlı ve ilim sâhibi idi. Hakk Sübhânehû ve Te‘âlâ, şerefli hasletleri kendisinde toplamış idi. İmâm-ı Süfyân benim İmâm’a gidip geldiğimi bilirdi. Ara sıra İmâm’ın va‘zına dostları da gelirdi. Ben buna içerlerdim; zîrâ şeyhlerin büyük-lerinden İbn Mes‘ûd, Amr ibn Zerr ve bunun gibi âlim-ler İmâm’a gelip gider ve onların İmâm’a olan gönül bağlılıklarını görür idim.
(272) Âsım ibn Yûsuf ve İmâm-ı Zerencerî şöyle derler: “İmâm’ın meclisine gittik, İmâm’a kötü sözler söyleyen bir kimse gördük. Buna ne İmâm ne de talebe-leri cevâb verirdi. Ne de meclis dağılırdı. Konuşmayı bitirip kalkıp evine gittikten sonra o kimse yine İmâm’ın kapısının aralığından bakıp tekrar İmâm’a kötü sözler söyledi. İmâm-ı Zerencerî’nin rivâyetinde ise şöyledir: “İmâm kapıya vardıktan sonra bekleyip kötü sözler söyleyen kişiye: “Evime girmemi ister misin? Daha söyleyeceğin kaldıysa söyle, içinde bir şey kalmasın” dedi. O kimse, Hazret-i İmâm’dan bu sözü işitince tevbe istiğfâr etti ve İmâm’dan helâllik istedi.
(273) İmâm Ebû Necîb Hemedânî eş-Şâfiî, Yezîd Mektef’den şöyle rivâyet eder: “Hazret-i İmâm-ı A‘zam ile bir kişi bir konuda münâzara eyledi. O kişi İmâm’a: “Ey zındık ve ey toy, acemî!” diye kötü sözler söyledi. İmâm: “Allâhü Te‘âlâ bende bunun aksini biliyor; zîrâ ben Allâhü Te‘âlâ’nın Vahdâniyeti’ni bildim bileli hiçbir şeyi O’na ortak koşmadım ve Hakk Te‘âlâ’dan afvından başka bir şey istemedim. Hakk Te‘âlâ’nın azâbından başka hiçbir şeyden korkmadım. O kötü sözler söyleyen kimse azâbın anıldığını duyunca sara hastalığına tutulmuş gibi aklı başından gidip bayıldı. Ayıldığı zaman İmâm’dan helâllik istedi. İmâm: “Câhil olup bana kötü sözler söyleyene hakkımı helâl ederim; ama âlimlerden gıybet edene hakkımı helâl etmem; zîrâ âlimlerin gıybeti sonsuza kadar utanç olarak kalır” dedi.
(273) İmâm Zâhid-i Nesefî, Ebû Hattab Cürcânî’den şöyle rivâyet eder: “İmâm’ın yanında idim, bir genç İmâm’dan bir mes’ele sordu. İmâm cevâb verince o genç: “Hatâ ettin” dedi. Bir mes’ele daha sordu. İmâm cevâb verince yine: “Hatâ ettin” dedi. Ben talebelerine: “Sübhânallâh, hocanızı niçin büyüklemezsiniz. Bir genç gelir İmâm’ı iki kere yanlış yapmakla suçlar, siz ses çıkarmazsınız” dedim. İmâm bana: “Bunlara sataşma; zîrâ ben bu anlayışta olanlara alışmışım” dedi.
(273) İmâm-ı Halebî, Yahyâ ibn Abdülhamîd’den, Yahyâ da babasından şöyle rivâyet eder: “Hazret-i İmâm kadılık vazîfesini kabûl etmediği için hapsolun-duğunda her gün oradan çıkarılıp kadılığı kabûl et diye dövülürdü. O da râzı olmazdı. Dayakla oluşan yaraların izleri İmâm’ın mübârek yüzünde belli olunca ağladı. “Niçin ağlıyorsun?” dediler. “Annem yaranın izlerini görürse üzülür. Bana ise annemin üzüntüsünden daha şiddetli dert olamaz, onun için ağlıyorum” dedi.”
(274) Hacer ibn Abdülcebbâr el-Hadramî, İmâm’dan şöyle rivâyet eder: İmâm: “Mescidimizde kıssa söyleyen bir kimse var idi, adı Zer’a idi. Annem benden bir mes’ele sordu. Cevâb verdim. Annem senin verdiğin cevâbı kabûl etmiyorum, Zer’a’nın cevâbını kabûl ede-rim, dedi. Annem ile birlikte Zer’a’ya gittik. Annem senden bir mes’ele soracak, cevâbı budur, dedim. Zer’a da anneme o cevâbı verince annem kabûl etti” dedi.
(274) İmâm-ı Deylemî şöyle der: İmâm’ın annesi hayz görüp İmâm’a: “Var bunu, Amr ibn Zer’den sor” dedi. İmâm, Amr’a varıp sorunca Amr: “Bana mes’elenin cevâbını öğret yine ben sana geri söyleye-yim, annene var benim ağzımdan anlat” dedi. İmâm öyle yaptı. Annesi de kabûl etti.
(274) İmâm Ebû Yûsuf’tan rivâyete göre der ki: Hazret-i İmâm’ı annesini bir eşeğe bindirip Amr ibn Zer’in meclisine götürürken gördüm. Bu, sadece anne-sinin emrine itaat etmek içindi.
(274) Abdullâh ibn Hiras ibn Hivişb264’den rivâyet olunur ki: İmâm, yıllık verdiği sadakadan hâriç, annesi için her haftanın beş gecesi ayda yirmi gece sadaka vereceğine nezr etmişti.
(274) Zâhiru’l Eimme Ahmed ibn Ahmed ibn Hacı el-Medenî ve İmâm-ı Zerencerî şöyle der: “İmâm-ı A‘zam terâvih kılmak için üç mil265 uzaklıktaki Amr ibn Zer’in meclisine gitti.”
(274) Saymerî [962-1045], Hasan ibn Rebî’den şöyle rivâyet eder: “İmâm-ı A‘zam’dan bizzat işittim, derlerdi ki: “Bana, babamın üzüntüsünden daha şiddetli bir üzüntü gelmedi. Kadılığı kabûl etmediğim için babam: “Ey Nu‘man, seni bu hâle getiren böyle bir ilimden kaçarsın” dedi. Ben de: “Dünyalık için öğrenmedim, Allâh için öğrendim” dedim.”
(275) İmâm Ebû Yûsuf [731-798]’tan rivâyete göre der ki: “İmâm’ın annesi bir konuda yemîn etti. İmâm’a, gidip kadıdan yemîn husûsunu sormasını emretti. İmâm, kadıdan sorunca kadı İmâm’a “Bana cevâbı söyle” dedi. İmâm, kadıya cevâbı söyleyince kadı: “Annene benim tarafımdan böyle cevâb ver” dedi.
(276) İmâm Ebû Fadl Kirmânî, İbrâhîm ibn Semâ‘a’dan şöyle rivâyet eder: “İmâm: “Üstâdım Hammâd [v.738] irtihâl ettiğinden beri kıldığım her namazda Üstâdım Hammâd’ın, anne ve babamın, ilim öğrendiğim hocalarımın ve benden ilim öğrenenlerin günâhlarını bağışlaması için Allâh’a duâ ederim” dedi.”
(275) İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhden şöyle dediği rivâyet olunur: “Üstâdım Hammâd’ın evinin bulunduğu sokağın yönüne aslâ ayağımı uzatmadım” demiştir. Hâlbuki İmâm’ın evi ile üstâdının evi arasında yedi sokak daha vardı. Hazret-i İmâm’ın bu davranışı sadece Üstâdı Hammâd’a ta‘zîm ve hürmet etmek içindir. Şiir:
Nu‘mânu kâne eberra’n-nâse küllihim
bi-vâlideyhi ve bi’l-üstâdi Hammâd
Nu‘mân insanların en alçak gönüllüsü idi
Annesi, babası ve üstâdı Hammad’ın yanında.
(275) İmâm Ebû Hasan, Alî ibn Muhammed ibn İbrâhîm el-Alevî, Bükeyr ibn Ma‘rûf266’dan şöyle rivâyet eder: “İmâm-ı A‘zam derlerdi ki: “Aslâ bir kim-seyi yaramazlık ile anmadım; ama Mekkelilerin bana muhabbetlerinin olmamasının sebebini bilir misiniz?” Biz: “Bilmeyiz” dedik. Buyurdular ki: “Mensûh (hükmü kaldırılmış) hadîsleri bize anlattıkları zaman kabûl etmeyiz, sebebi budur. Medînelilerin muhabbetlerinin bulunmama sebebi: “Onlara burun kanamasıyla abdest bozulur” dediğim içindir. Şamlıların düşmanlıklarının sebebi: “Emîru’l Mü’minîn Hazret-i Alî kerremallâhu vechehu askerleri ile Muâviye askerlerinde hazır bulun-saydık Hazret-i Alî kerremallâhu vechehunun yanında yer alırdık dediğimiz içindir. Hadîsle uğraşanların mu-habbetlerinin bulunmamasının sebebi ise ehl-i beyti sever olduğumuz içindir. Keşf’te: “Hazret-i Alî radıyallâhu anhin halîfeliğini câiz gördüğümüz içindir” dediği anlatılır.
(275) İmâm-ı Halebî, Abdürrezzâk’tan şöyle rivâyet eder: İmâm-ı A‘zam’dan bir kimse bir konuda soru sordu. Cevâb verince soru soran: “Basralı Hasan, böyle cevâb vermedi, bunun aksine cevâb verdi” dedi. İmâm: “Hasan hatâ etmiştir” dedi. O kişi, İmâm-ı A‘zam’a: “Zinâ eden kadının çocuğu diye İmâm’ın namuslu an-nesine küfretti.” İmâm’ın mübârek yüzü hiç değişmedi ve bundan elem çekmediler ve “Hasan hatâ etmiştir, Mes‘ûd isâbet etmiştir” dediler.
(275) İmâm-ı Gaznevî, Ebû Dâvûd’dan şöyle rivâyet eder: “Bir kimse İmâm hakkında kötü şeyler söylemez, söylerse mutlaka onun ilmine hased ettiği içindir; ama câhil olan ilmin değerini bilmez. Ebû Muâviye ez-Zarîr’den duydum. Derdi ki: “Hârûn er-Reşîd [786-809]’in huzûrunda idim. Bana helva yedirdi. Ondan sonra elime su döktüler. “Su döken kimdir” diye sordu-ğumda “Emîru’l Mü’minîndir” diye cevâb verdiler. Ben de “ekrema’llâhu te‘âlâ kemâ ekramte’l-ilme yani Allâhü Te‘âlâ ilme hürmet ettiğin gibi sana ikrâm eyle-sin.” Nitekim sen ilme ikrâm eyledin dedim. Halîfe: Benim de su dökmekten muradım bu idi, dedi.”
(276) Abdullâh ibn Mübârek [736-797]’ten şöyle rivâyet olunur: “Hasan ibn Ammâre’yi gördüm. İmâm’ın rikâbını alıp derdi ki: “İmâm’dan başka fıkıhta daha isâbetli, daha fasîh ve kısa konuşan başka bir kim-se görmedim.” İmâm-ı A‘zam, zamanındaki konuşanla-rın en ulusu idi.
(276) Ebû Vehbi el-Âbid’den rivâyete göre: “Mest-lerin üzerine mesh etmeği kimse inkâr etmez, mutlaka aklı kıt olan inkâr eder” derdi.
(276) Süfyân ibn Vekî, babasından şöyle rivâyet eder: “İmam-ı A’zam’ın yanına girdim, başını önüne eğmiş, tefekkür eder halde gördüm. Bana: “Nereden geliyorsun?” dedi. “Şerîk ibn Abdullâh [v.697]’tan ge-liyorum” dedim. Başını kaldırıp şu beyitleri okudu:
in tahsedünî fe innî ğayra lâimihim
kablî mine’n-nâsi ehli’l-fadli kad hasedü
fe-dâme lî ve lehüm mâ-bi ve mâ-bi-him
ve mâte ekseranâ ğayzan bi-mâ-yecidü.
Eğer bana hased eden olursa ben onu levm etmem
Benden önce gelen fazîlet ehline de hased edildi
Bu hased bana ve o fazîlet ehline devâm eder gider
Ve birçoğumuz kendi kederinden ölür.
(277) Hâfız ibn Muhammed Nâsır, Muhammed ibn Abdullâh ibn Alî Hemedânî’den şöyle rivâyet eder: “İki kimse kavga edip İbn Şübrüme’nin meclisine gittiler. İbn Şübrüme [v.761] ikisinden birine emreyledi. İbn Şübrüme’nin emir haberi İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhe ulaşınca “Hatâ etmiş” diye cevâb verdi. Aleyhine hüküm verilmiş olan kişi, İmâm’a: “Bunu benim için yazıver” dedi. İmâm’ın yazdığı cevâb İbn Şübrüme’ye ulaşınca İbn Ebû Leylâ [693-765], Şübrüme’nin yanında idi. İmâm’ın yazılı cevâbını görünce ikisi de bu cevâbı İmâm’ın yazdığını bildiler ve çok çok güzel buldular; Vekî’e gittiler. İmâm’a bunun haberi gelince yukarıdaki beyti okudu.
(277) İmâm Ebû l-Ferec Şemsü’l Eimme Muhammed ibn Ahmed el-Mekkî, Muhammed ibn Hasen’den şöyle rivâyet eder: Abdullâh ibn Mübârek [736-797]’ten İmâm-ı A‘zam’ı sordular. “İmâm gibi dünya belâlarına sabreden kimse var mıdır? Kadılığı kabûl et diye kamçı ile dayak atıldı, yine kabûl etmedi” dedi.
(278) Ebû Hüseyn Abdurrahim ibn Muhammed ibn Ahmed Isfahanî, İbrâhîm ibn Eşba’dan şöyle rivâyet eder: Fudayl bin Iyâz [v.802]’ın yanındaydım. Bir kim-se Fudayl’a: “Abdullâh ibn Mübârek [736-797] hacdan geldi” dedi. Fudayl: “O makam sahiplerinden olması benim de ümidimdir” dedi. O kimse, Fudayl’a: “Abdullâh, İmâm-ı A‘zam’a gider, ona sımsıkı bağlıdır” dedi. Fudayl: “Kendisinden daha fazîletli olduğunu bilmeseydi ona bağlanmazdı. Onun seçtiğini ben de seçerim” dedi. O kimse Fudayl’a: “Hâlbuki ben, senin, Hazret-i İmâm’a muhabbetinin olmadığını duymuştum” dedi. Fudayl bunu öğrenince oturup Allâh’tan istiğfâr etti. Âlimler böyle yapmaktan aslâ geri kalmazlar. Bu hususta İmâm’a kimse üstün gelemedi.
(278) Muâviye şöyle der: Miskin Şerîk [v.697] câhilliği ve hasedinden İmâm’a düşmanlık ederdi. Hâl-buki İmâm’ın sözüne itirâz etmeğe gücü yoktu.
(279) Ebû’l Becelî’nin rivâyetine göre: Bir gün İmâm-ı A‘zam bir sarhoşa rastladı. Sarhoş ayakta bevlediyordu. İmâm’a sövdü. İmâm: “Senin îmânına hükmettiğim için sövüp sayarsın. Bu benim cezâmdır, otur” dedi. İmâm’ın “Îmânına hükmettiğim için” de-mekten gâyesi şudur: Sarhoş küfür kelimesini söylese îmândan çıkmaz; zîrâ sarhoşluk rücû etmeğe delildir ya da şarap içmeği kendi isteği ile içmek gibidir. Büyük günahlar mü’min kulu îmândan çıkarmaz; ama mu‘tezile buna karşıdır; zîrâ onlara göre büyük günah işleyen mü’min îmândan çıkar.
(279) Ebû Necîb Sa‘îd ibn Abdullâh Mervezî, Aske-rî’den o da Sâbit ez-Zâhid’den şöyle rivâyet eder: “Ne zaman Sevrî bir mes’elede müşkili olsa: “Bunun cevâbını vermez, mutlaka bizim, kendisine hased etti-ğimiz kimse bunun cevâbını verir, derdi. Ondan sonra İmâm’ın talebelerinden zor olan mes’eleyi, “Bu mes’elede İmâm-ı A‘zam’ı kasdederek sizin Sâhibiniz ne dedi?” diye sorardı. Ondan sonra cevâbı ezberleyip fetvâsını buna göre verirdi.”

(279) Selâmî, Yûsuf ibn Hâlid’den şöyle rivâyet eder: “Osman el-Bettî267’nin meclisine devâm ediyor-duk. Kûfe’ye geldik, İmâm’ın meclisine katıldık. Deniz nerede, bir bardak su nerede; yani İmâm denizdir. İlim-de İmâm gibi hiçbir kimse daha görülmemiştir; ama hased edeni çoktu.”
(280) Ebû’l-Vefâ Sa‘îd ibn Muhammed el-Fakih eş-Şâfiî şöyle der: “Abdullâh Ubeyd er-Riyâhî sürekli İmâm’ı kötülerdi, dâimâ mâlâyâni sözler söylerdi. Bir gün evinde yangın çıktı, kaçıp kurtulmak için kapıyı aradı; fakat bulamadı. Eviyle birlikte yandı.” Bu satırla-rın yazarı Muhammed el-Kerderî: “Kırım şehrinde idim. Güvenilir bir âlimden duydum ki: Şerh-i Mesâbihi kitâb hâline getiren Alâaddin adıyla meşhûr olan İmâm-ı Zâhid’in çok güzel bir tefsîri de vardır. Bir gün medresede ibtilâ’i’ş-şey’i fi esnânihi’s-siyâm; oruçlunun dişleri arasında kalan şeyleri oruçlu yerse orucu bozulur mu? diye ders verirken İmâm-ı A‘zam radıyallâhu anhe göre eğer bu şey nohut büyüklüğünde olursa oruç bozulur diye anlatınca dersi dinleyerlerden birisi İmâm’ın dişleri böyle miydi diye mantıksız alaylı mîzâhî sözler söyledi. Bir iki gün geçtikten sonra o kimsenin bütün dişleri döküldü. Hâlbuki çok sağlam dişleri vardı” der.
(281) İmâm-ı Zerencerî şöyle der: “İbn Ebû Leylâ [693-765]’nın talebeleri İmâm-ı A‘zam’a düşmanlık besliyorlardı. Bir gün bir fahişeye İmâm’a zinâ ile iftirâ etmesi için rüşvet verdiler. O kadın İmâm’a gelip: “Ko-cam ölmek üzere lûtfedip bizzat bulunup kelime-i şahâdet ve tövbe telkin etsen diye kendisine yalvarınca Hazret-i İmâm o kadınla bir eve geldi, bir topluluğun oturmuş olduğunu gördü. Onlar İmâm’a: “Nâ-mahrem kadınla burada ne yapıyorsun?” dediler. İmâm’ı tutup İbn Ebû Leylâ’ya götürdüler. İbn Ebû Leylâ: “Bu gece kalsın, sabah herkes toplanınca sorgulansın” dedi. İmâm ile o kadını bir hücreye koydular. İmâm, Hakk Te‘âlâ’ya yönelip yalvardı. O kadın, İmâm’a: “Ey Müslümanların İmâmı, sana yaptığım hîleye tövbe ettim. İbn Ebû Leylâ’nın arkadaşları bana rüşvet verip bu çeşit işleri bana öğrettiler. Kurtulmak için bir hîle yap” dedi. Hazret-i İmâm, oğlu Hammâd’ın annesini çağırdı, an-nesi gelince Hammâd, annesinin elbisesini çıkarıp o kadına giydirdi. Kadın çıkıp gitti. Hammâd’ın annesi İmâm’ın yanında kaldı. Herkes çıkıp gidenin Hammâd’ın annesi olduğunu sandı. Sabah olunca mah-kemede bütün insanlar toplanınca İbn Ebû Leylâ “İmâm-ı A‘zam’ı mahkemeye getirin” dedi. Hazret-i İmâm-ı A‘zam, İbn Ebû Leylâ’nın meclisine varınca İbn Ebû Leylâ: “Helâl ve haram hakkında fetvâ verirsin ve böyle haram işler yaparsın” dedi. İmâm: “O dediğin kadın Hammâd’ın annesidir” dedi. Hammâd’ın annesi olduğuna erkek ve kadınlardan çok kimse şâhidlik etti-ler. İbn Ebû Leylâ’nın talebelerinin hîle ve aldatması boşa çıktı.268
(282) İmâm Nişâburî: “Fudayl ibn Mûsâ eş-Şeybânî’den: “Hazret-i İmâm-ı A‘zam’a düşman olanlar niçin düşmanlık ediyor?” diye sordular. “Zîrâ Hazret-i İmâm-ı A‘zam gerekli olan şeylerin hepsini söyledi. Ona ihtiyâcı olanlardan onlara aslâ bir şey bırakmadı. O sebebden hased ederler, dedi” der.

.XXXXXXX

FIKH-I EKBER

Hanefi mezhebinin kurucusu İmam-ı A’zam Ebû Hanîfe (ö. 150/767)’nin itikâda dair kısa ve özlü eseri. Fıkıh, Mecelle’de “şer’î amel; meseleleri bilmek” (madde, I) şeklinde tarif edilmişse de Ebû Hanife devrinde, çeşitli ilimlerin henüz bağımsızlığını kazanmadığı bir dönemde fıkıh, kelâm ilmi ve inanç esaslarını da içine alıyordu. Eser bu yüzden “el-Fıkhu’l-Ekber (En Büyük Fıkıh)” adını almıştır. Fıkh-ı Ekber’i, Aliyyü’l-Kârı, Ebû Hanife’nin diğer eserlerindeki düşüncelerini bir araya getirerek ve Fahruddin er-Râzı, Taftazanî, Konevî gibi bilginlerin fikirlerinden de yararlanarak şerh etmiştir.

Fıkh-ı Ekber’de yer alan akîde esaslarını şöyle özetleyebiliriz:

Bir yükümlüyü mümin hâline getiren iman esasları şunlardır: Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, öldükten sonra dirilmeye, kadere, hayır ve şerrin Allah’tan olduğuna inanmak, Allahü Teâlâ zatında birdir. Fakat bu birliği sayı bakımından değil, ortağı bulunmaması bakımındandır (el-İhlâs, 112/1-5; el-Cin, 72/3; Enbiyâ, 21/22). Allah’ın yarattığı şeylerden hiçbir varlık ona benzemez (eş-Şûra, n/l 1). Allâh’ın geçmişte, gelecekte zatı ve fiilî sıfatları vardır. Hayat, kudret, ilim, kelâm, semî*, basar*, irade zatı sıfatlardır. Yaratma, rızık verme, ilk başta yaratmak, eşsiz bir şekilde yaratmak, Allah’ın sanatı; diriltmek, yok etmek, büyütmek, üretmek eşyaya şekil vermek ise fiilî sıfatlardandır. Allah’ın isim ve sıfatları sonradan yaratılmış olmayıp ezelîdir. Allah’ın kelâmı olan Kur’an, yaratılmış değildir. Mûsa peygamber ve başkalarının sözleri ise yaratılmıştır Allahü Teâlâ cisimsiz, cevhersiz var olan bir şeydir. Allah’ın sınırı, zıddı ve benzeri yoktur (el-Bakara, 2/22; eş-Şûra 42/11), Allah’ın eli ve yüzü vardır. Ancak biz bunların keyfiyetini bilemeyiz (el-Kasas, 28/88; er-Rahmân, 55/27; el-Leyl, 92/20; el-Feth 48/10; Sa’d 38/75; Yâsin, 36/83; el-Mâîde, 5/116; el-Bakara 2/1 15).

Allahu Teâlâ eşyayı, hiçbir şey olmaksızın maddesiz olarak yaratmıştır. (el-Fâtır, 35/1; ez-Zümer, 39/62). Dünyada ve ahirette Allah’ın dilemesi, kader, kaza, bilgi, yazgı ve levh-ı Mahfûz’da yazısı olmaksızın hiçbir şey var olmaz. Ancak Allah’ın kaderi yazması vasıf şeklinde olup, hüküm tarzında değildir. Meselâ, “Hasan cehennemliktir”, yazısı bir hüküm iken, “Hasan dünyada kendi iradesiyle kötü yolu tercih edip, kötü ameller işleyecek ve bunun sonucunda cehenneme girecek” yazısı, vasıf şeklinde yazmadır.

Allah, insanları küfür ve imandan boş olarak yarattı, sonra onlara emir verip muhatap kıldı. Küfre düşen, kendi işiyle kâfir olur. Allah ondan yardımını keser. İman eden de kendi fiil, ikrar ve tasdiki ile iman eder. Allah ona yardım edip, imanda muvaffak kılar. O, yaratıklarından hiçbirini küfür veya imana zorlamamıştır. İman ile küfür kulun kendi işleridir; İnsan fiilinin yaratıcısı gerçekte Allâh’tır (ez-Zümer, 39/62; en-Nahl, 16/17; es-Sâffât, 37/962. Kulların bütün fiilleri Allah’ın dileme, bilgi, kaza ve kader ile meydana gelir. Tâat ve ibâdetlerin hepsi Allah’ın emri, sevme, rıza, bilgi, dilemesi, kaza ve kader ile sabit olur. Kötülükler de aynı şekilde meydana gelir. Allah kötülüğü yaratmakla birlikte, ondan razı değildir (el-Kasas, 28/68; Alû İmrân, 3/32, 76, 134; el-Bakara, 2/222).

Bütün peygamberler büyük veya küçük günah işlemekten, küfre düşmekten ve çirkin işlerden korunmuşlardır. Ancak peygamberlerden bir bölümünün bazı kusur ve hataları olmuştur. Hz. Âdem’in unutarak veya azîmeti terkederek cennetteki ağaçtan yemesi (el-Bakara, 2/35), Hz. Peygamberin bir soru soran Abdullah b. Ummü Mektûm’a yüzünü buruşturması ve bu yüzden uyarılması (Abese, 80/1,2) bunlar arasında sayılabilir. Kusursuzluk Allah’a mahsustur. Hadiste şöyle buyurulur: “Eğer siz günah işlemeseydiniz Allahü Teâlâ günah işleyen bir kavim yaratırdı. Bu kavim günah işler, Allah’tan mağfiret diler, Allah da onları mağfiret ederdi” (Müslim, Sahîh, IV, 2106, 2749).

Hz. Muhammed Allah’ın elçisidir. Peygamberi ve kuludur. Hadiste “Hristiyanların İsa (a.s.) ‘yı övdükleri gibi beni övmeyin. Allah’ın kulu ve elçisi, deyin” (Buhâri, Enkiyâ, 48, Ahmet b. Hanbel, I, 23) buyurulur. Hz. Peygamber putlara tapmamış, Allah’a kesinlikle eş koşmamış, küçük ve büyük hiçbir günah işlememiştir. Sadece bazı davranış tercihlerinde uyarılmıştır. Şu ayette bu manayı görmek mümkündür: “Allah seni affetti. Onlara niçin izin verdin?” (et-Tevbe, 9/43).

Hz. Peygamber’den sonra insanların en faziletlisi Hz. Ebû Bekir, sonra Ömer, sonra Osman, sonra Ali (r.anhüm)’dür. Hz. Peygamberin sahâbelerini yalnız hayır ile anarız. Büyük günah işleyen kimse, bu günahın helâl olduğuna inanmadıkça dinden çıkmaz, Mümindir.

Mestler üzerine mesh etmek sünnettir. Ramazan ayında teravih namazı kılmak sünettir. Fâsık imamın arkasında namaz kılmak caizdir. Fâsık, mümin olarak dünyadan ayrılırsa ebedî cehennemde kalmaz. Hadiste “Günahından tövbe eden, günahsız gibidir” (İbn Mâce, II, 1420; Zühd, H. No 4250). “Allah, kulundan tövbesini kabul eden ve kötülüklerini affedendir” (eş-şûrâ, 42/25).

Peygamberlerin mucizeleri ve evliyânın kerâmeti haktır. Mucize, peygamberlik iddiasında bulunan kişinin davasını doğrulamak için gösterilir. Ölüyü diriltmek, az olan suyu çoğaltmak gibi. Ümmetin kerâmeti, uyduğu peygamber’in kerâmetidir. Veli, taatlara devam eden, kötülüklerden sakınan, dünyevî lezzet, şehvet, gaflet, oyun ve eğlencelere dalmaktan yüz çeviren, Allah’ı ve sıfatlarını tanıyan kimsedir. Hz. Ömer’in Medine’de minber üzerinde iken Nihavend’te yerde askerlerini görmesi, Hâlid b. Velîd’in zehiri içtiği halde, bundan bir zarar görmemesi kerâmet kabilindendir (Aliyyü’l-Kârı, Fıkh-ı Ekber Şerhi, Terceme, Y. V. Yavuz, İstanbul 1979, s.191). İblis, Firavun ve Deccal gibi Allah düşmanlarında görülen olağanüstü hallere mucize veya kerâmet denilmez. Bunlara, ihtiyaçların giderilmesi denir. İblis’e yeryüzünde mesafe katetme yetkisinin verilmesi, Firavun’un emriyle Nil Nehri’nin dilediği yöne akması (ez-Zuhruf, 43/51) bu niteliktedir. Cenâb-ı Hak onlara bu yardımı küfür ve azaplarının artması için yapar.

Hamdi DÖNDÜREN

İmam-ı Âzam lâkabıyla şöhret bulan Ebû Hanîfe’ye izâfe edilen fıkıh ekolünün adı. Ebû Hanife’nin asıl adı Numân, babasının adı Sâbit, dedesinin adı ise Zûta’dır. Zûta, Irak ve İran’ın müslümanların eline geçmesinden sonra müslüman olmuş ve Kûfe’ye yerleşmiştir. O ve oğlu Sâbit Kûfe’de Hz. Ali ile görüşmüştür

Ebû Hanîfe H. 80 yılında Kûfe’de doğdu, varlıklı bir ailenin çocuğu olarak orada yetişti. Irak ve Hicaz Ebû Hanife’nin yetiştiği dönemde önemli iki ilim merkezi hâlindeydi. Çünkü Hz. Ömer (ö.23/643) devrinde Fustat (eski Mısır), Kûfe ve Basra gibi büyük İslâm şehirleri kurulmuş ve bu merkezlere aralarında birçok sahâbenin de bulunduğu binlerce müslüman yerleşmişti. Hz. Ömer Kûfe’ye fasih Arapça konuşan kabîleleri yerleştirmiş ve Abdullah b. Mes’ûd (ö. 32/652)’a onlara ilim öğretmesi için göndermiş, “kendisine ihtiyacım olduğu halde Abdullah’ı size göndermeyi tercih ettim” demiştir (İbnü’l-Kayyim, İ’lâmü’l-Muvakkin, I, 16, 17, 20).

İbn Mes’ûd, Kûfe’nin kuruluşundan Hz. Osman’ın halifeliğinin sonlarına kadar Kûfelilere Kur’ân ve fıkıh öğretmiştir. Bu sayede orası, pekçok kurrâ, fıkıh ve hadis bilginiyle dolmuştur. Onun talebelerinin dört bin dolaylarında olduğu söylenir. Ayrıca Kûfe’de Sa’d b. Ebî Vakkas (ö. 55/675), Huzeyfe İbnü’l-Yemân (ö. 36/656), Selmân-ı Fârisî (ö. 36/656), Ammâr b. Yâsir (ö.34/657), Muğîre b. Şu’be (ö. 50/670), Ebû Mûsa-Eş’ar, (ö. 44/664) gibi. seçkin sahâbiler de bulunuyordu (en-Neysâbûrî, Ma’rifetu Ulûmi’l-Hadîs, nşr. es-Seyyid Muazzam, Kahire 1937, s. 191, 192). Bunlar İbn Mes’ûd’a yardımcı oluyorlardı. Hz. Ali Kûfe’ye geldiğinde buradaki fakihlerin çokluğuna sevinmiş,

“Allah, İbn Mes’ûd’a rahmet etsin, bu şehri ilimle doldurmuş; İbn Mes’ûd’un öğrencileri bu şehrin kandilleridir” demiştir (el-Kevserî, Fıkhu Ehli’l-Irak ve Hadisühum, Nasbü’r-Râye mukaddimesi, I, 29, 30).

Mısır’a yerleşen sahâbilerin üç yüz dolaylarında olmasına karşılık el-İclî, yalnız Kûfe’ye yerleşen sahâbilerin bin beş yüz dolaylarında olduğunu, bunlardan yetmiş kadarının Bedir savaşına katıldıklarını söyler.

Kûfe’de bu alim sahâbelerden feyiz ve ilim alarak ictihad yapabilecek dereceye ulaşan tâbiîlerden bazıları da şunlardır: Alkame b Kays (ö. 62/681), el-Esved b. Yezîd (ö. 75/694), Şurayh b. e1-Hâris (ö. 78/697), Mesrûk b. el-Ecda’ (ö. 63/683), Abdurrahmân b. Ebî Leylâ (ö. 148/765), İbrahim en-Nehâî (ö. 96/714), Âmiru’ş-Şa’bi (ö. 103/721), Said b. Cübeyr (ö. 95/714), Hammâd b. Ebî Süleyman (ö. 120/738).

İşte Hanefi mezhebînin kurucusu Ebû Hanîfe (ö.150/767) böyle bir ilim ortamında yetişti. Ebû Hanife’nin fıkhı, kendisinden on sekiz yıl ders aldığı Hammad b. Ebî Süleyman vâsıtasıyla, İbrahim en-Nehâî, Alkame ve Esved yoluyla, Abdullah b. Mes’ûd, Hz. Ali ve Hz. Ömer gibi sahâbe bilginlerine dayanır. Hz. Ömer’in Irak ekolüne etkisi tbn Mes’ûd vasıtasıyla olmuştur. Hz. Ali ise kazâ ve fetvâlarıyla Iraklılara önderlik yapmıştır.

Kûfe aynı dönemlerde hadîs malzemesi bakımından da zengindi. Müctehidlerin kullandığı ibâdet, muâmelât ve ukûbâtla ilgili hüküm hadislerinin sayısı sınırlı olduğu için, bu konularda Hicaz’ın hadis malzemesi bütün şehirlerin bilginlerince biliniyordu. Çünkü onlar hacc dolayısıyla sık sık Mekke ve Medîne’yi ziyaret ediyorlardı. Aralarında kırktan fazla hacc ve umre yapan vardı. Sadece Ebû Hanife elli beş kere haccetmişti. İmam Buhârî’nin (ö. 256/869) hocalarında Affân b. Müslim el-Ensârî el-Basrî’nin (ö. 220/835) şu sözü Irak yöresinin hadîs bakımında ne kadar zengin olduğunu göstermeye yeterlidir: “Kûfe’ye gelip dört ay oturduk. İsteseydik yüz bin hadis yazardık; ancak elli bin hadis yazdık. Biz yalnız herkesin kabul ettiği hadisleri aldık. Çok hadis yazmamıza Şerîk b. Abdillâh (ö. 177/793) engel oldu. Kûfe’de Arapça’sı bozuk ve hadis rivâyetinde gevşeklik gösteren kimseye rastlamadık” (el-Kevserî, a.g.e.,I, 35, 36).

Affân hakkında, İbnü’l Medinî;

“Hadisteki bir harfte şüphesi olsa o hadisi almazdı”; Ebû Hatîm ise; “imamdır, sikâdır.” demiştir. Böyle titiz bir hadisçi kûfe yöresinde dört ayda Ahmed b. Hanbel’in (ö. 241/855) Müsned’indekinden daha çok hadis toplayabilmiştir.

Ebû Hanife Kûfe’de önce Kur’ân-ı hıfzetti. Sarf, nahiv, şür ve edebiyat öğrendi. Kûfe, Basra ve bütün Irak’ın en önde gelen üstadlarından hadis dinledi ve fıkıh meselelerini öğrendi. Doğuştan mantık, zekâ, hâfıza gücü ve çalışkanlığı ile ilim sahipleri arasında temayüz etti. Onun ilme yönelmesinde Âmiru’ş-Şa’bî’nin etkisi olmuştur. Numân, hacc seyahati sırasında, bizzat sahâbelerden hadis dinlemiş olan Atâ b. Ebî Rabah (ö. 115/733) ve İbn Ömer’in mevlâsı Nâfi’ (ö. 117/735) gibi tâbiîlerden bazıları ile temas etmiş ve onlardan da hadis dinlemiştir.

Hocası Hammâd’ın vefâtında Ebû Hanîfe kırk yaşlarında idi. Onun vefâtıyla boşalan kürsüsünde ders vermeye başladı. Ebû Hanife’nin ders ve fetvâ vermedeki usûlü, rivâyet ve anânecilerin sema’ (dinleme) usûlünden farklıdır. Onun ders halkasında iki türlü müzâkerenin oluştuğu anlaşılıyor a) Talebeleri için verdiği düzenli fıkıh dersleri. b) Dışarıdan ve halk tarafından cevabı istenilen sorular (istiftâ). Hanefi mezhebi istişâre esasına dayandırılmıştır. Ebû Hanife meseleleri tek tek ortaya atar, öğrencilerini dinler, kendi görüşünü söyler ve onlarla konuyu bir ay hattâ daha fazla süreyle münâkaşa ederdi. Meselenin incelenmesinde hazırlığı olan ve ictihad derecesinde bulunanlar da düşünce ve ictihadlarını söyledikten sonra, bu mesele hakkında müzâkere bitmiş sayılır ve sıra Ebû Hanife’ye gelirdi. O, meseleyi yeniden izah ve tasvir ettikten, kendi delillerini ve ictihadını ortaya koyduktan, gerekli düzeltmeler yapılıp cevaplar verildikten sonra, alınan karar çoğu defa delillerden tecrit edilerek son derece veciz cümlelerle, bizat kendisi tarafından imlâ ettirildi. Bu imlâ vecizeleri daha sonra fıkıh kaideleri hâline gelmiştir (Hatîb, Tarihu Bağdâd XI, 307 vd.; el-Kevserî a.g.e., I, 36 vd.). Ebû Hanife’nin bu ilim halkalarında İslâm’ın bütün hükümleri yani ibâdât, muâmelât ve ukubâta âit emir ve yasaklarını yeni baştan gözden geçirilerek incelenmiştir. Konularına göre tasnîf edilip tedvîn edilen bu hüküm ve meseleleri Zâhiru’r-Rivâye adıyla kaleme alan Muhammed b. Hasen eş-Şeybânî’dir. (ö.189/805). eş-Şeybânî daha küçük yaşta iken Ebû Hanîfe’nin ilim meclislerinde hazır bulunmaya başlamış; eğitimini daha sonra Ebû Yusuf’un yanında tamamlamıştır. Ebû Hanife, öğrencileri için şöyle demiştir: “İçlerinizde otuz altı tane yetişkin olanı var, onlardan yirmisekizi kadılık, altısı müftîlik, ikisi de hem başkadılık ve hem de fetvâ makamına lâyıktırlar (el-Bezzâzî, Menâkıb, II, 125). Bunlar da Ebû Yûsuf ve Züfer’dir”

Zâhiru’r-Rivâye kitapları altı tane olup, daha sonraki bilginlere tevâtür yoluyla nakledilmiştir. Bunlar; ” el-Asl (veya el-Mebsût)”, “el-Câmiu’s-Sağîr”, ” el-Câmiu’l-Kebîr” ” es-Siyeru’s-Sağîr”, “es-siyeru’l-Kebîr” ve “ez-Ziyâdât” adlarını alırlar. Hanefi mezhebinin temellerini oluşturduğu için bunlara “Mesâil-i usûl”de denilmiştir. Zâhiru’r-Rivaye’de Ebû Hanife, Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed’in görüşleri toplanır. Devrin özelliği olarak Ebû Hanife fıkıh meselelerini talebelerine imlâ ettirmiş olmalıdır. Bu altı kitap metinlerinde kendisine isnad edelin meselelerin ona âit olduğunda şüphe yoktur. Hattâ meselelerin ifadesinde vecîz metinlere bile Ebû Hanife’nin sözü ve uslûbu olarak bakılabilir.

Zâhiru’r-Rivâye kitapları Hâkim eş-Şehîd Ebû Fazl Muhammed el-Mervezî (ö. 334/945) tarafından kısaltılarak bir araya getirilmiş ve eser el-Kâfr adını almıştır. Kendi devrinde bu eser Hanefi mezhebinin görüşlerini, meselelerini öğrenmek isteyene yeterli görülmüştür. el-Kâfı, bir buçuk asır kadar sonra Şemsü’l-Eimme es-Serahsî (ö. 490/1097) tarafından şerhedilmiş ve el-Mebsût isimli bu eser otuz cilt hâlinde basılmıştır.

Ebû Hanife’nin kendisine isnad olunan ve günümüze ulaşan kitapları dah çok akaid ve kelâm konularına âittir. el-Fıkhu’l-Ekber, Kitâbü’l-Âlim ve’l-Müteallim, Kitâbü’r-Risâle, beş tane el-Haşiyye kitabı, el-Kasidetü’n-Nu’mâniyye, Ma’rifetü’l-Mezâhib, Müsnedü’l-İmam Ebî Hanife (Bunların rivâyet, nüsha ve şerhleri için bk., Brockelmann, Galş Fuad Sezgin, Gas; Halim Sâbit Şibay, ” Ebû Hanife “, İA, IV, 26, 27).

Ebû Yûsuf ve İmam Muhammed, mezhebin teşekkülünde etkili olmuş büyük Hanefi müctehidleridir. Ebû Yûsuf, mal, vergi ve devlet hukukuna dair Kitabü’l-Harâc adlı eserini yazmış, hanefî meıhebinin devlet ricâli ve kitleler arasında yayılmasına katkıda bulunmuştur. Abbâsî halifesi Hârun er-Reşîd zamanında “kâdıu’l-kudât (baş kadı)” olmuş, böylece mezhebin icrâ ve kazâda uygulanması yolunu açmıştır.

es-Serahsî’nin, el-Mebsût’undan sonra Hanefi fıkhını açıklayan ve geliştiren te’lifler devam etmiştir. el-Kâsânî’nin (ö. 587/1191) Bedâyiu’s-Sanayi’ fi Tertîbi’ş-Şerâyî’ adlı eseri son derece sistemli ve değerli bir eserdir. Daha sonraki önemli te’lîf ve şerhlerden bazıları da şunlardı. el-Merginânî’nin (ö. 593/1197) el-Hidvye adlı eseri. Bunun başlıca şehrleri İbnü’l-Hümâm’ın (ö. 861/1457) Fethu’l-Kadîr, es Siğnakı’nin (te’lif: 700/1300) en-Nihâye, el-Bâbertî’nin (ö. 786/1384) el-İnâye ve el-Kurlânî’nin (ö. VIII/XIV. asır) el-Kifâye adlı eserleridir. en-Nesefi’nin (ö. 710/1310) Kenzü’d-Dekâik’i sonraki önemli te’liflerden olup, yine aynı müelif tarafından, el-Nâfı adıyla şerhedilmiştir. Diğer önemli şerhleri; ez-Zeylaî’nin (ö. 743/1342) Tebyînü’l-Hakâik’i ile İbn Nüceym el-Mısrî’nin (ö. 970/1562) el-Bahru’r-Râik adlı eserlerdir. Osmanlılar döneminde yazılan en önemli eserler şunlardır: Molla Hürsev’in (ö. 885/1480) ed-Dürer’i ve buna Vankulî (ö. 1000/1591) ile başkaları tarafından yazılan şerhler, el-Halebî’nin (ö. 956/1549) el-Mülteka’l-Ebhur’u ile bunun Şeyhzâde (ö.1078/1667) tarafından te’lif edilen Mecmau’l-Enhur adlı şerhi. Timurtâşî’nin (ö.1004/1595) Tenvîru’l-Ebsâr’ı ile el-Haskefî’nin (ö. 1088/1677) ed-Dürrü’l-Muhtâr’ına yazılan şerh ve İbn Âbidîn (ö. 1252/ 1836) tarafından yazılan Reddü’l-Muhtâr ale’d-Dürri’l-Muhtâr adlı büyük şerh de önemli eserlerdendir. Yine Tanzimat devrinde Ahmed Cevdet Paşa başkanlığındaki bir komisyon tarafından 1869-1876 yılları arasında hazırlanan 1851 maddelik Mecelle medenî hukuk alanında meydana getirilmiş önemli bir çalışmadır. Mecelle, şahıs, aile ve miras münâsebetlerine ve aynî haklara âit birçok önemli konuları fıkıh ve fetvâ kitaplarına bırakmıştır. Mecelle’nin şerhleri arasında; Ali Haydar Efendi’nin (ö.1355/1936) Düraru’l-Hukkâm adlı Türkçe şerhi ile Mes’ud Efendi’nin (ö. 1310/1893) Arapça Mir’ât-ı Mecelle’si zikredilebilir. 1875 M. tarihinde Mısır adliye nâzın Muhammed Kadri paşa tarafından tedvîn edilen el-Ahkâmü’ş-Şer’iyye ile 1917 tarihli Osmanlı Hukuk Âile Kararnâmesi diğer kanun mecelleleridir.

Hanefi mezhebinin özelliklerine gelince bizzak Ebû Hanife ictihad ederken takip ettiği usûlü şu şekilde açıklamıştır: “Allah’ın kitabındakini alır kabul ederim. Onda bulamazsam Rasûlullah’ın mûtemed alimlerce mâlûm, meşhur sünnetiyle amel ederim. Onda da bulamazsam ashâb-ı kiramdah dilediğim kimsenin re’yini alırım. Fakat iş, İbrahim en-Nehaî, eş-Şa’bî, el-Hasenü’l-Basrî ve Atâ’ya gelince, ben de onlar gibi ictihad ederim” (el-Mekkî, Menâkıb, I, 74-78; ez-Zehebî, Menâkıb, s. 20-21). Ebû Hanife fıkhı; “kişinin leh ve aleyhte olanı, yani iyi ve kötüyü tanımak” diye tanımlar ve meselelerin hükümlerini kitap, sünnet, icmâ ve kıyas delillerinden birisine bağlar. Herhangi fıkhî bir mesele önce Kur’ân âyetleri ile karşılaştırılır. Âyetin İbâre, işâre, iktizâ veya delâletinde bir şey varsa ona bağlı olarak çözülürdü. Kur’ân’da bir çözüm bulunmazsa, sünnete başvurulur. Ancak Hanefilerin sünnetin Hz. Peygamber’e dayanmasını tâyin hususunda özel metotları vardır. Bu usûle göre, her an’ane bir sünnet olmayabilir. Mütevâtir ve meşhur hadisler dışında kalan haber-i vâhid ve mürsel hadisler özel incelemeye tâbi tutulur.

Ebû Hanife haber-i vâhidi (tek râvînin rivâyet ettiği hadis), râvînin güvenilir (sika), fakih ve adâletli olması; rivâyet ettiği şeye aykırı bir amelde bulunmaması şartıyla kabul eder. Meselâ Ebû Hüreyre’nin (ö. 58/677) rivâyet ettiği; “Birinizin kabına köpek batarsa, birisi temiz toprakla olmak üzere, onu yedi defa yıkasın” (Buhârî, Vüdû’, 33; Müslim, Tahâret, 89, 91, 92, 93) hadîsini Ebû Hanife kabul etmez. Çünkü Ebû Hüreyre bu hadisle amel etmez ve böyle bir kabı üç kere yıkamakla yetinirdi. Bu durum hadîsi rivâyet bakımından zayıflatmakta, hattâ, Ebû Hüreyre’ye isnadını bile şüpheli bir duruma sokmaktadır. Ebû Hanife’nin âhâd haberleri kabulde esas aldığı prensipleri şöylece özetlemek mümkündür:

a) Ahâd haber, İslâm hukukunun kaynakları tek tek incelendikten sonra elde edilecek ortak esaslara göre değerlendirilir. Eğer âhâd haber bu esaslarla çatışırsa, iki delilden daha kuvvetli olanı alınır; çatışan tek râvili haber terkedilerek sözkonusu esasa dayanılır ve böyle bir haber “şâz” sayılır.

b) Âhâd haber Kur’ân’ın genel ifadesine (âmm’e) veya Kur’ân’da bulunan bir lâfza (zâhir anlama) aykırı düşerse, haber terkedilerek Kitap’la amel edilir. Burada da iki delilden daha kuvvetli olanı tercih vardır. Çünkü Kur’ân’ın sübûtu kat’îdir. Ebû Hanîfe’ye göre, delâlet bakımından Kur’ân’ın zâhirleri ve genel ifadeleri kesindir. Haber, Kur’ân’ın âmm ve zâhirine aykırı olmaksızın, onun mücmel’ini beyan ederse, bu haber kabul edilir. Bu, âhâd haberler Kur’ân’da olmayan bir hükmü ona ilâve anlâmına gelmez.

c) Âhâd haberin meşhur sünnetle çatışması hâlinde, kuvvetli olan meşhur sünnet esas alınır.

d) Âhâd haber, kendisi gibi tek râvili bir haberle çelişirse, râvisi daha bilgili ve fakîh olan tercih edilir.

d) İki haberden birisinde, senet veya metin bakımından fazlalık varsa, ihtiyat yönü düşünülerek bıi fazlalık kabul edilmez.

e) Âhâd haberle, kaçınılması imkansız olan “umumî belvâ”, yanı sık sık vukû bulduğu için herkesin yapmak zorunda kaldığı hususlarda amel edilmez. Bu gibi durumlarda haberin mütevâtir veya meşhûr olması gerekir.

f) Yine Ebû Hanife âhâd haberlerin, seleften hiç kimse tarafından tenkid ve ta’n’a uğramaması; râvînin onu işittiği andan rivâyet ettiği ana kadar ezberinde tutması, haberi kimden aldığını hatırlamaması halinde, yazısına güvenmemesi; şüpheli hallerde uygulanmayan had cezalarında değişik rivâyetler bulunursa, ihtiyat yönünün tercih edilmesi; başka haberlerle desteklenene âhâd haberlerin alınması gibi prensipler geliştirmiştir (M. Zahid el-Kevserî, a.g.e., I, 27, 28) Aynı Müellif; Te’nîbü’l-Hatîb,1361 Kahire, s. 152-154).

Mürsel hadisler için de bazı şartlar öngörülmüştür. Senedi Hz. Peygamber’e ulaşmayan ve senedinde kopukluk bulunan hadîse mürsel veya munkatı’ hadis denir. Şâfiîler mürsel için birtakım kabul şartları öne sürerken; Ebû Hanîfe ve İmam Mâlik mürsel hadisi kayıtsız-şartsız kabul eder. Yalnız hadîsi rivâyet eden râvinin sika olmasını yeterli görürler. Diğer yandan mürsel hadis, kendisinden daha kuvvetli olan bir delille çatışmamalıdır. İslâm’ın ilk devirlerinde mürsel hadislerle amel edilmiştir. Hattâ İbn Cerîr et-Taberî (ö. 310/922), “mürsel haberi mutlak olarak reddetmek hicrî ikinci yüzyılın başında ortaya çıkan bir bid’attır” demiştir. Buhârî ve Müslim gibi mûteber hadisçiler eserlerinde mürsel hadislere yer vermişler, bunları delil olarak zikretmişlerdir (Buharî, Ezân, 95; Ebû Zehra, Usûlü’l-Fıkh, s. 111).

Ebû Hanife’nın az hadis bildiğini, hadise gereken önemi vermediğini veya hadislere muhâlefet ettiğini, ya da zayıf hadisleri aldığını öne sürenler, mezhep imamlarının hadisleri kabul için ileri sürdükleri şartları tetkik etmeyen kimselerdir. Fitne ve yalanın yaygın olduğu bir devirde, Hz. Peygamber şöyle buyurdu, diyerek hadis nakleden herkesin rivâyet ettiği hadîsi kabul edenler, Hanefîlerin hadislere muhâlefet ettiğini sanırlar. Halbuki onlar, kitap, sünnet ve sahâbilerin hükümleri gibi nass’ların kaynaklarını araştırmada son derece titizlik göstermişler; nass’a dayanan ve kabule lâyık görülen, birbirine benzer meseleleri çıkardıkları temel prensibe dayandırarak bir kaide altında toplamışlardır. Tarafsız âlimlerin incelemesini göre, Ebû Hanife’nin ictihad şûrâsında kendisine yardımcı olan hadis hâfızlarının bulunduğu ve ictihadlarında bizzat üstadlarından öğrendiği dört bin kadar hadis kullandığı açığa çıkmıştır. Onun bazı hadisleri reddetmesi, hadisin sıhhati için ileri sürdüğü şartlara bu hadislerin uymaması yüzündendir. Ebû Hanife sahih hadîsi reddetmek bir yana, mürsel ve zayıf hadisleri bile kıyasa tercih etmiştir (İbn Hazm, el-İhkâm fi Usüli’l-Ahkâm, Nşr. A.M. Şakir Mısır (t.y.), s. 929; el-Kevserî, Te’nîb, s. 152; Mekkî, Menâkıb, II, 96).

Ebû Hanife ictihadlarında kıyas ve istihsana çok yer vermiştir. Kıyas; hakkında Kur’ân ve sünnette hüküm bulunmayan bir meselenin hükmünü, aralarındaki ortak illet dolayısıyla, hakkında nass bulunan meselenin hükmüne bağlamak demektir. Aslında daha önce sahâbe devrinden müctehid imamlar devrine kadar kıyasa başvurulmuştu. Ebû Hanife’nin yaptığı, kıyası kaideleştirmek, çok kullanmak ve henüz meydana gelmemiş hâdiselere de uygulamaktan ibarettir (İbnü’l-Kayyim, İ’lâmü’l-Muvakkıîn, l, 77, 227).

Kıyas uygun düşmeyen yerde Ebû Hanife istihsan yapardı. Ebû’l-Hasen el-Kerhî (ö. 340/951) İstihsânı şöyle tarif eder: “Müctehidin daha kuvvetli gördüğü bir husustan dolayı, bir meselede benzerlerin hükmünden başka bir hükme başvurmasıdır” (Ebû Zehra, a.g.e., s. 262). İmam Mâlik; “İstihsan ilmin onda dokuzudur” derken; İmam Şafiî, istihsanı şer’i bir delil saymamı ve onu ” Bir kimsenin keyfine göre bir şeyi beğenmesi, hoş ve güzel bulmasıdır”sözleriyle reddetmiştir. Hattâ o, el-Ümm adlı eserinde, “Kitâbü İbtâli’l-İstihsân” başlıklı bir bölüm ayırarak, istihsâna hücum etmiştir (bk. el-Ümm, VII,267-277). İbn Hazm’a göre istihsan; “Nefsin arzuladığı ve beğendiği şekilde hükmetmektir” (İbn Hazm el-İhkâm, s. 22; İbn Hazm İbtâlü’l-Kıyâs, s. 5-6)

Ancak hiçbir İslâm hukukçusu, bu arada Hanefiler istihsânı bu şekilde anlamamışlardır. Aksi görüşte olanlar yanlış anladıkları için tenkitte bulunmuşlardır. Kıyası kabul edenler arasında Hanefilerin kastettiği anlamda istihsan yapmayan yoktur. Şafiilerin istihsânın aleyhinde öne sürdükleri deliller, doğru bulunursa, bu onların benimsediği kıyası da geçersiz kılar (M. Ebû Zehra, Usûlü’l-Fıkh, s. 270 vd.)

el-Kevserî’nin, Ebû Bekir er-Râzi’den (ö. 370/980) nakline göre, istihsan iki alanda cereyan eder. a) İctihad ve re’yimize bırakılmış miktarların miktar ve tespitinde re’yimizi kullanmak. Mehir, nafaka, tazminat bedeli, yasak ava karşılık kesilecek hayvanın takdirlerinde olduğu gibi. b) Daha kuvvetli bir delilden dolayı kıyası terketmek. es-Serahsî (ö. 490/ 1097) bunu şöyle açıklar: “Gerçekte istihsan iki kıyastan ibaret olup, birisi açık (celî) ve etkisi zayıftır. Buna “kıyas” adı verilir. Ötekisi kapalı (hafî) ve etkisi kuvvetlidir. Buna da “İstihsân” adı verilir, yani “kıyas-ı müstahsen” denilir. Bunlarda tercih, tesire göre olup, açıklık ve kapalılık sebebiyle değildir” (es-Serahsî, el-Mebsût, X, 145; el-Kevserî a.g.e., I, 24-27).

Yukarıdaki kıyasa şu örneği verebiliriz: Kurt vb. yırtıcı hayvanların etleri haram olduğu gibi, içtikleri suyun artığı da haramdır. Aynı şekilde yırtıcı kuşların da hem etleri, hem de artıkları haramdır. Bu zâhir (açık) kıyasın bir sonucudur. İstihsana göre ise, hafi (gizli) kıyas yoluna gidilerek, başka bir sonuca ulaşılır. Şöyle ki; yırtıcı hayvanların artıkları salyaları karıştığı için pistir, çünkü salyaları onların pis olan etlerinden meydana gelmektedir. Yırtıcı kuşlar ise, suyu gagalarıyla içtikleri için artıkları salyalarıyla temas etmez. Gagaları de kemik olduğu için artıkta herhangi bir eser bırakmaz. Buna göre, istihsânen yırtıcı kuşların artığı olan su pislenmez, ancak ihtiyat bakımından böyle bir suya mekruh denilir.

Bazan şer’i bir delille çatışan kıyas terkedilerek istihsan yoluna gidilir. Kıyasa göre, unutarak yiyip içen kimsenin orucu bozulur, fakat bu kimsenin orucunu bozulmayacağına dair Hz. Peygamber’den rivâyet edilen bir hadis (Buharî, Savm, 26; Müslim, Sıyam,171) sebebiyle kıyas terkedilmiştir. Yine namazda kahkaha ile gülenin, kıyasa göre yalnız namazının bozulması gerekirken, hadisle abdestinin de bozulacağı bildirilmiştir. (Zeylaî, Nasbu’r-Raye, I, 47). İstisnâ’ (sanatkâra bir iş ısmarlama) akdinde, akde konu olan şey, akid sırasında mevcut olmadığı için kıyasa göre akdin bâtıl olması gerekirken, her devirde bu türlü akitle muâmele yapılageldiğinden, onun sıhhati üzerinde icmâ’ veya örf teşekkül etmiş ve bu yüzden kıyas terkedilmiştir. Bazan zarûret yüzünden kıyas terkedilerek istihsan yapılır. Meselâ; kadının bütün vücudu mahremdir. Fakat, hastalık hâlinde doktorun onun bazı uzuvlarına bakması câiz olur. Burada, “zarûretler haram olan şeyleri mübah kılar” kaidesi uygulanır. Yukarıdaki örneklerden de anlaşılacağı gibi, Hanefilerin uyguladığı istihsan ya nass’a, ya kıyasa, ya icmâ’a yahut da zarûrete dayanmaktadır. Bu temele dayanan istihsânı, başka kavramlar altında da olsa Şâfiîlerin de kabul etmesi gerekir. Şâfiî’nin itirazları belki, sadece örf sebebiyle istihsan çeşidini içine alabilir. Çünkü örfün hüküm istinbâtı için bir temel teşkil edip etmemesi bu iki mezhep arasında ihtilâflıdır (bk. eş-Şâfiî, el-Ümm, VII, 267 vd.; el-Kevserî, a.g.e., I, 23-27; es-Serahsî, el-Mebsût, X, 145; es-Serahsî, el-Usûl, II, 201; Ebû Zehra, Usûlü’l-Fıkh, s. 263-273).

Hanefî mezhebi Irak’ta doğmuş ve Abbâsîler devrinde ülkenin başlıca fıkıh mezhebi olmuştur. Mezhep özellikle doğuya doğru yayılarak Horasan ve Mâverâunnehir’de en büyük gelişmesini göstermiştir. Birçok ünlü Hanefî hukukçu bu ülkelere mensuptur. Mağrib’te Hanefîler V. yüzyıla kadar Mâlikîlerle beraber bulunuyorlardı. Sicilya’da ise hâkim durumda idiler. Abbasîlerden sonra Hanefi mezhebinde bir gerileme görülmüşse de, Osmanlı devletinin kurulmasıyla yeniden gelişme olmuş; Osmanlı sınırları içinde, halkı başka bir mezhebe bağlı olan yerlere bile, İstanbul’dan Hanefi mezhebine sâlik hâkimlerin gönderilmesi, mezhebe buralarda resmîlik kazandırmıştır (Mısır ve Tunus’ta olduğu gibi). Günümüzde Afganistan, Pakistan, Türkistan, Buhara, Semerkand gibi Orta Asya ülkelerinde hanefîlik hakimdir. Bugün Türkiye ve Balkan Türkleri”, Arnavutluk, Bosna-Hersek, Yunanistan, Bulgaristan ve Romanya müslümanları genel olarak Halefîdirler. Hicaz, Suriye Yemen’in, Aden bölgesindeki müslümanların bir kısmı da Hanefidir (Ebû Zehra, Ebû Hanife, terc. O, Keskioğlu, İst. 1966, s. 473 vd.).

Hamdi DÖNDÜREN

FIKH-UL EKBER ( İmam-ı Azam Ebu Hanife )

* Ehl-i Sünnet İnançları

Ebu Muti Hakem b. Abdullah el-Belhi şöyle demiştir:
Ebu Hanife'ye Fıkh-ul Ekberi sordum şöyle dedi:

" - Ehl-i kıbleden olanı tekfir etmemen (küfürle itham etmek) , kimseyi imandan uzaklaştırmaman, marufu emredip ( iyiliği emredip) münkerden (kötü,fena şeylerden) sakındırman, senin için takdir olunanın mutlaka sana ulaşacağını bilmen, Ashabtan (Peygamberimizin arkadaşları) hiçbiri ile alakanı kesmemen, birini sevip diğerini sevmemezlik etmemen, Hz.Osman ve Hz.Ali'nin durumunu Allaha havale etmendir."

Ebu Hanife: - Dinde fıkıh, ahkamda (hükümlerdeki) fıkıhtan daha üstündür. Kişinin nasıl ibadet edeceğini öğrenmesi bir çok ilimden daha efdaldir.

Ebu Muti: Bana dinin en faziletlisini haber ver.

Ebu Hanife: - Fıkhın en faziletlisi; kişinin Allaha imanı, şerayi, sünnetler, haddler (cezalar), ümmetin ittifak ve ihtilafını bilmesidir.

İMAN BABI (bölümü)

Ebu Muti: İmanın ne olduğunu bana açıklayın...

Ebu Hanife: - İbn-i Ömere dinden soruldu da O: İmana sarıl ve onu öğren buyurdu. İman nedir? dendi. O: soranın elinden tuttu ve yaşlı bir zata götürdü ve şöyle dedi: Bana imanın ne olduğunu soruyor diyerek, bana bu zatın Bedir savaşına katılanlardan olduğunu söyledi. İbn-i Ömer şöyle devam etti: Ben peygamberin yanındaydım, bu zatta beraberdi. Birden karşımıza güzel saçlı, sarıklı ve çölde yaşadığını sandığımız bir adam geldi. İnsanların arasından geçerek Peygamberin önünde durdu "Ey Allahın Rasulü iman nedir?" diye sordu.

Peygamber de:
" - İman Allahtan başka ilah olmadığına, Muhammed'in Allahın kulu ve elçisi olduğuna şehadet etmen, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret gününe, kadere, hayır (iyilik) ve şerrin (kötülük) Allahtan olduğuna imandır. " ,buyurdu. O zat:

-Doğru söyledin,dedi.

Biz, çöl insanlarının cahil olmaları dolayısı ile Peygamberi tasdik etmesine hayret ettik.Bu zat daha sonra:

-Ey Rasul (elçi-peygamber) İslamın alametleri nedir? dedi. Peygamber:

"- Namaz kılmak,zekat vermek,oruç tutmak,hacca gitmek ve cünüplükten dolayı gusletmektir." dedi.O zat:

Doğru söyledin,dedi.

Biz sanki o biliyormuşcasına Peygamberi tasdik etmesine şaşırdık. O zat sonra:

-İhsan nedir? diye sordu, Peygamber de:

" - İhsan Allah'ı görürcesine ibadet etmendir. Sen O'nu görmesende O seni görür, buyurdu." ..O zat Kıyametin ne zaman kopacağını sordu. Peygamber de:

" - Bu hususta sorulan sorandan daha bilgili değildir. " buyurdu. O zat ayağa kalktı insanların ortasına geldiğinde onu daha sonra göremedik. Hz.Peygamber:

" - Bu gelen Cebrail idi, size dinden bilmeniz gerekenleri öğretmek için geldi. "
(Buhari, Muslim, İmam Ahmed)

Ebu Muti: Buna kesin olarak inanan ve ikrar eden (söyleyen) mümin midir?

Ebu Hanife: - Evet,bunu ikrar edince islamın tümünü ikrar etmiş olur, mümindir...

Ebu Muti: Eğer yaratılmışlardan bir şeyi inkar etse "bilmem ki bunun yaratıcısı kim?" dese ne olur?

Ebu Hanife: - O kimse "Allah herşeyin halıkı(yaratıcısı)dır" (En'am/103) ayetinden dolayı kafir olmuştur. Sanki o kimse, o şeyin Allahtan başka yaratıcısı vardır demiştir. Keza Allah'ın bana namaz, oruç ve zekatı farz kıldığını bilmiyorum dese yine kafir olur. Çünkü Allah "Namazı dosdoğru kılın, zekatı verin"(Bakara/43) ve "Sizin üzerinize oruç farz kılındı"(Bakara/178) buyurmuştur. Eğer o kişi ben bu ayete inanıyorum fakat tefsirini bilmiyorum derse kafir olmaz. Çünkü o kimse ayetin Allah tarafından indirildiğine inanmış ama tefsirinde yanılmıştır.

Ebu Muti: Şirk diyarında (Allah'a ortak koşanların yaşadığı yer) bulunan İslamı mücmel (genel) olarak kabul eden, farzları ve amelleri bilmeyen, kitabı ve islamın icaplarını ikrar etmediği halde, Allahı ve imanı kabul eden, fakat imanın icaplarını ikrar etmeyerek ölen kişi mümin midir?

Ebu Hanife: - Evet...

Ebu Muti: İmanı, kabulden başka bir şey bilmez, amel etmez ve ölürse(?)

Ebu Hanife: - O mümindir...

Ebu Muti: Bana imanın ne olduğunu açıklayın

Ebu Hanife: - İman Allahtan başka ilah olmadığına, O'nun bir olup şeriki (ortağı) bulunmadığına, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, cennetine, kıyamete hayır ve şerre, hiç bir kimseye kendi amelini yaratma gücünün verilmediğine, insanların kendisi için yaratıldıkları, sonuca ve ilahi takdirin cereyan ettiği şeye intikal edeceklerine şahitlik etmendir.

Ebu Muti: Eğer bunun hepsini kabul eder fakat "Dileyen iman etsin dileyen kafir olsun." ayetinden dolayı dilemek bana aittir, istersem iman ederim, istersem iman etmem derse ne olur?

Ebu Hanife: - O iddiasında yalancıdır. Allahın "Gerçekten Kuran bir öğüttür. Kim dilerse öğüt alır. Ancak Allahın diledikleri öğütlenir" (Müddessir/54-56) "Allah dilemedikçe siz bir şey dileyemezsiniz" (İnsan/30) ayetlerini görmüyor musun? "Dileyen iman etsin,dileyen kafir olsun" ayeti tehdid içindir. O kişi bu sözü ile ayeti reddetmediğinden kafir olmamıştır. Ayetin tenzilini (indirilmiş halini) reddetmemiş ama tevilinde(yorumunda) yanılmıştır.

Ebu Muti: Bir kimse bana isabet eden musibetle Allah mubtela mı kılmıştır, yoksa onu ben mi kazanmışımdır? O musibet Allahın beni mubtela kıldığı şeylerden değildir, derse kafir olur mu?

Ebu Hanife: - Hayır...

Ebu Muti: Niçin?

Ebu Hanife: - Çünkü Allah "Sana isabet eden iyilik eden Allahtandır, sana isabet eden kötülük de nefsindendir"(Nisa/79) buyurur. Yani kötülük, günahın sebebiyledir, ben de onu sana günahın sebebiyle takdir ettim buyurmaktadır. Keza Allah şöyle buyurur "Size isabet eden her musibet, ellerinizle işlediklerinizden dolayıdır"(Şura/30) "O dilediğini dalalette (sapıklıkta) bırakır,dilediğini de hidayet eder (doğru yola yöneltir)"(Nahl/93) buyurur. O kimse de tevilde hata etmiştir "Allah insan ile kalbi arasına girer" ayetinin manası; müminle küfür arasına, kafirle iman arasına girer demektir. Şüphesiz ki kulun kendisiyle kötülüğü işlediği güç(istitaat), bizatihi kulun iyiliği işlemesi için de müsaittir. Kul Allahın kendisinde meydana getirdiği, kötülükte değil, iyilikte kullanılmasını emrettiği istitaatı sarf (gücü harcaması) ve tevcihinden (yönlendirmesinden) dolayı ceza görecektir.

Ebu Muti: Eğer Allah kullarını günah işlemeye zorluyor, daha sonra onları günahtan dolayı cezalandırıyor denirse ne cevap verelim?

Ebu Hanife: - Ona "Kul kendisi için fayda veya zarar vermeye muktedir olabilir mi?" diye sor. Eğer "Hayır, çünkü onlar itaat ve masiyyet (isyan-günah) dışında kendileri için fayda ve zarar konusunda mecburdurlar" derse, Ona "Allah şerri yarattı mı?" diye sor "evet" derse iddiasından kendi vazgeçmiş olur. "Hayır" derse de ki "Yarattığı şeylerin şerlerinden sabahın rabbine sığınırım" ayetinden dolayı kafir olur. Çünkü bu ayet, Allahın şerri yarattığını haber vermektedir.

Ebu Muti: Eğer,"Siz, Allah küfrü ve imanı diledi demiyor musunuz? der ve biz "evet" dersek, o yine Allah "O, takvaya layık olan, mağfirete ehil olandır" buyurmuyor mu? diye sorar, biz de "evet" dersek, O da "Allah küfre layık mıdır?"derse, biz o şahsa ne cevap veririz?

Ebu Hanife: - O taatı dileyene ehildir, masiyeti dileyene değil...deriz. Eğer "Allah,kendisine karşı yalan söylenmemesini diledi" derse ona şöyle söyle "Allah'a iftira etmek Kelam ve söz müdür, yoksa değil midir? "evet derse: Adem'e isimlerin hepsini öğreten kimdir? diye sor. Allah'tır derse şöyle de: Küfür kelam nevinden midir, değil midir? Evet derse şöyle sor: "Kafiri konuşturan kim?" Eğer Allah derse kendi fikrine muhalif olur. Çünkü şirk, kelam nevindendir. Eğer Allah dileseydi, onlara şirk sözünü konuşturmazdı.

Ebu Muti: Eğer "kişi isterse yapar, isterse yapmaz; isterse yer istemezse yemez, isterse içer, isterse içmez" derse(?)

Ebu Hanife: - Allah İsrailoğullarının denizi geçmelerine hükmedip Firavunun boğulmasını takdir etti mi? diye sor, evet derse: Firavunun Musa'yı ele geçirmek için gitmemesi, kendisinin ve arkadaşlarının boğulmaması vaki olur muydu? diye sor... Eğer, evet derse kafir olur. Hayır derse önceki sözünü yalanlamış olur...

KADER KONUSUNDA BİR BÖLÜM

Ebu Hanife: - Abdullah ibn Mesud rivayet etmiştir ki Rasulullah şöyle buyurur "Şüphesiz ki sizin herhangi birinizin yaratılması, ana karnında kırk gün nutfe, sonra bunun gibi bir kan pıhtısı, sonra bunun gibi bir parça et olarak devam eder daha sonra Allah ona bir melek gönderir, üzerine rızkını ve ecelini, said (iyi) ve şaki (kötü) olanı yazar. Kendisinden başka ilah olmayan Allah'a yemin ederim ki, kişi kendisiyle cehennem arasında bir zira' mesafe (yaklaşık 75 cm) kalıncaya kadar cehennemliklerin amelini işler. Daha sonra ilahi yazı onu geçer. Hiç şüphesiz kişi cennet ehlinin amelini işler, öyleki cennetle kendisi arasında bir zira' mesafe kalmışken cehennem ehlinin amelini işler, sonra ölür ve cehenneme gider."(Buhari,Ebu Davut,İmam Ahmed)

Ebu Muti: Marufu emreden, münkerden nehyeden, bu hususta insanlar kendine tabi olmuşken, daha sonra cemaata karşı çıkan kimse için ne dersin? Bunu doğru görüyor musun?

Ebu Hanife: - Hayır...

Ebu Muti: Niçin? Oysaki Allah ve rasulü, marufu emredip, münkerden nehyetmeyi emretmişlerdir. Bu gerekli bir farizadır.

Ebu Hanife: - Orası öyle fakat kan dökmek, haramı helal saymak ve malları yağmalamak gibi fiillerle, bozup ifsad ettikleri şeyler, ıslah ettiklerinden daha fazla olur. Oysa Allah Kuranda şöyle buyurmuştur: "Müminlerden iki zümre (grup) birbiriyle döğüşecek olurlarsa aralarını bulup barıştırın. Onlardan biri diğerine tecavüzde bulunursa, mütecaviz olan tarafla Allahın emrine dönünceye dek savaşın."(Hucurat/9)

Ebu Muti: Tecavüz eden zümreye kılıçla mı vuruşuruz?

Ebu Hanife: - Evet, marufu emredersin, münkerden sakındırırsın. Kabul ederlerse ederler, yoksa onlarla savaşırsın. İmam zalim de olsa, sen adil zümreyle beraber olursun. Zira Hz.Peygamber de "Size zalim olanın zulmü, adil olanın adaleti zarar vermez. Sizin ecriniz size, onun vebali de ona aittir."(İbn Mace)

Ebu Muti: Tahkimci Havaric (Hariciler) için ne dersin?

Ebu Hanife: - Onlar havaricin en kötüleridirler.

Ebu Muti: Onları tekfir edebilir miyiz?

Ebu Hanife: - Hayır,fakat Ali ve Ömer bin Abdulaziz gibi hayırlı imamların yaptığı gibi onlarla harbederiz. Şüphesiz ki, hariciler tekbir getiriyor, namaz kılıyorlar, Kuran okuyorlar. Ebu Umame hadisini hatırlamıyor musun? O Şam mescidine girdiğinde oradaki haricilerin reisleri ile karşılaştı. Ebu Galib el-Hımsi'ye Ey Ebu Galip bunlar senin memleketinin insanlarıdır. Bunların kim olduklarını sana bildirmek istedim. Onlar cehennem ehlinin köpekleridir. Onlar sema örtüsünün altında öldürülenlerin en şerlileridir."der ve bu esnada ağlar. Ebu Galib ona: "Ey Ebu Umame seni ağlatan nedir? Onlar müslümandılar, halbuki sen onlar hakkında işittiklerini söylüyorsun"dedi. Bunun üzerine Ebu Umame: "Onlar Allahın kendileri için; O gün kiminin yüzleri ağarır, kimilerininki kararır. Yüzleri kararanlara, siz iman ettikten sonra kafir mi oldunuz? Küfrünüzden dolayı tadın azabı, denilecek. Yüzü ağaranlar ise Allahın rahmetine kavuşurlar ve orada ebedi kalırlar. "(Al-i İmran/106) buyurduğu kimselerdir.Bunun üzerine Ebu Galib, söylediğinin kendi görüşü mü yoksa Peygamberden mi işittiğini sordu. Ebu Umame de "eğer ben bunu Peygamberden bir,iki,üç...yedi defa duymamış olsaydım size haber vermezdim" dedi ve havarici Allahın kendi üzerindeki nimetlerini küfürle tekfir etti...(İmam Ahmed)

Ebu Muti: Havariç isyan edip, muharebe yapıp, yağmacılık ettikten sonra, sulh yapsalar, onlar daha önceki hareketlerinden dolayı takibata uğrarlar mı?

Ebu Hanife: - Harb bitince onlar için bir zarar yoktur. Onlara had de tatbik edilmez. Kan dökmeleri de böyledir kısas yapılmaz.

Ebu Muti: Niçin?

Ebu Hanife: - Osmanın katli hususunda insanlar arasında ortaya çıkmış olan fitneden ashab; bir tevil neticesinde kana bulaşanlara kısas yapılmayacağı, tevil sonucu haram ilişkilerde bulunanlara had uygulanamayacağı, yine teville bir mala sahip çıkan birisi için takibatta bulunulamayacağında ittifak ettikleri hadisinden dolayıdır. Fakat mal mevcut olursa sahibine iade edilmesi gerekir.

Ebu Muti: Bir kişi kafiri kafir olarak bilmem dese(?)

Ebu Hanife: - O da kafir gibidir

Ebu Muti: Eğer kafirin son gideceği yer neresi bilmem derse(?)

Ebu Hanife: - O Allahın kitabını inkar etmiş ve kafir olmuş olur.

Ebu Muti: Kendisine "Sen mümin misin?"diye sorulan kimse "Allah daha iyi bilir" diye cevap veren kimse için ne dersin?

Ebu Hanife: - Onun imanında şüphe vardır.

Ebu Muti: İmanla küfür arasında üç durumdan biri olan münafıklıktan başka bir durum var mıdır? O kimse ya kafirdir, ya münafıktır, ya da Mümindir...(?)

Ebu Hanife: - Hayır,İmanında şüphe olan kimse münafık değildir.

Ebu Muti: Niçin?

Ebu Hanife: - Muaz bin Cebelin arkadaşı ve İbn Mesudun rivayetinden dolayı. Bana Hammadın Haris bin Malikten rivayet ettiğine göre; Muaz'a ölüm geldi çattı. Bu durumda Haris de ağladı. Muaz sebebini sordu. O da ölümden dolayı değil, biliyorum ki ahret sana dünyadan daha hayırlıdır. Fakat senden sonra öğreticimiz kim olacak? dedi bir başka rivayette de senden sonra dini bilen kim? şeklindedir. Muaz da:"Acele etme, Abdullah bin Mesud'a tabi ol"dedi. Daha sonra Haris "Bana vasiyette bulun dedi. O da Allah ne dilediyse vasiyet etti ve "Alimin sürçmesinden sakın" dedi... Muaz vefat edince Haris Kufede İbn Mesudun ashabına geldi. Namaz için nida edildiğinde Haris:"Bu davete uyun, bunu dinleyip icabet etmek her müslüman için haktır."dedi. Ona bakıştılar ve "Sen muhakkak mümin misin diye sordular . O da "Evet,elbette" dedi. Onlar birbirlerine bakıştılar. İbn Mesud gelince durumu ona haber verdiler. O da Harise onların dediği gibi söyledi. Bunun üzerine Haris boynunu büktü ve ağladı ve "Allah Muaz'a rahmet eylesin" dedi ve İbn Mesud'a vaziyeti anlattı. İbn Mesud ona "Sen şüphesiz mümin misin?" diye sorunca o da "evet"dedi. İbn Mesud Ona "sen kendinin cennet ehlinden olduğunu iddia ediyorsun dedi. Bunun üzerine Haris de "Allah Muaz'a rahmet eylesin, bana alimin zellesinden(sürçmesinden), münafığın da hükmünü kabulden kaçınmamı tavsiye etti." İbn Mesud: "Sen benim sürçmemi gördün mü?" diye sorunca, Haris:"Allah aşkına söyle Peygamber hayattayken insanlar, gizli ve aşikar durumlarında mümin, gizli ve açık durumlarında kafir, gizlilik durumunda münafık ve açıktan mümin olmak üzere üç gruptan ibaret değiller miydi? Sen bu üç fırkanın hangisindensin?" dedi. İbn Mesud "Madem Allah için and verdin, söyleyeyim ben gizlide ve açıkta müminim"dedi. Bunun üzerine Haris kendisini, niçin elbette müminim dediğinden dolayı ayıpladığını sordu. İbn Mesud da "Evet gerçekten bu benim sürçmemdir. Onu benim üzerime gömün Allah Muaz'a rahmet etsin dedi.(Darimi)

Ebu Muti: Ben cennetliğim diyenin durumu nedir?

Ebu Hanife: - Yalan söylemiştir, o bunu bilmiyor. Mümin; imanı sebebiyle cennete giren, işledikleri sebebiyle ateşte azab gören kimsedir, dedi.

Ebu Muti: Eğer kendisinin cehennem ehli olduğunu söylerse(?)

Ebu Hanife: - Yalan söylemiştir. Onun bu hususta bilgisi yoktur. Şüphesiz ki O Allah'ın rahmetinden umudunu kesmiştir. Müminin gerçekten müminim demesi gerekir. Çünkü O imanında şüphe etmemektedir.

Ebu Muti: Onun imanı meleklerinki gibi olur mu?

Ebu Hanife: - Evet

Ebu Muti: Amelde kusur ederse gerçekten mümin midir?

Ebu Hanife: - Bana Harise'nin hadisini naklettiler. Peygamber ona; " Nasıl sabahladın?, dedi. O da Gerçek mümin olarak sabahladım, dedi. Peygamber; "söylediğine dikkat et, her hakkın bir hakikatı vardır, senin imanının hakikatı nedir? " dedi. Harise; Canım dünyadan vazgeçtim, gündüzümde susuz, gecemde uykusuz kaldım. Ben sanki Rabbimini arşına bakıyorum, sanki cennette birilerini ziyaret eden cennetliklere nazar ediyorum, sanki ben cehennemde yığılan insanları görüyorum, dedi. Bunun üzerine peygamber: "İsabet ettin; devam et, isabet ettin; devam et" dedi ve daha sonra "Kim Allahın kalbini nurlandırdığı kimseye bakmak isterse Harise'ye baksın"buyurdu. Daha sonra Harise: "Ey Allahın Rasulü bana şehit olmam için dua et" dedi. Rasul ona dua etti ve O sonraları şehit oldu. (Buhari,Muslim)

Ebu Muti: Bazılarına ne oluyor da mümin ateşe girmez diyorlar?

Ebu Hanife: - Cehenneme girenler tamamen iman etmişlerdir.

Ebu Muti: Kafirin durumu nedir?

Ebu Hanife: - Onlar O gün iman ederler.

Ebu Muti: Bu nasıl olur?

Ebu Hanife: - Allah Kuranda şöyle buyurur: "Onlar bizim cezamızı görünce, biz yalnız Allah'a inandık, Şirk koştuklarımızı reddettik,dediler. Onların azabımızı gördüklerinde iman etmeleri fayda vermez." (Mümin/84-85)...Kim haksız yere başkasını öldürürse,yahut hırsızlık ederse veya yol keserse yahut günah işler facirlik ederse yahut da içki içer sarhoş olursa; bu kişi günahkar bir mümindir, kafir değildir. Bu durumdakiler işledikleri kadar cehennemde kalırlar, ama imanları sebebiyle cehennemden çıkarılırlar...İman edilecek hususların hepsine inanan, fakat İsa ve Musa peygamber midir? değil midir? diyen kafir olur. Keza kafir cennete mi, yoksa cehenneme mi gider, bilmem, diyenler de: "Kafirler için cehennem ateşi vardır, onlar öldürülmezler ki ölsünler." (Fatır/36), "Onlar için yakılma azabı vardır." (Buruc/11) "Onlar için şiddetli bir azab vardır." (Al-i İmran/5) ayetleri sebebiyle kafir olur. Said bin Museyyeb'den bana ulaştığına göre, "kafirleri bulundukları mevkiie indirmeyen, onlar gibidir."

Ebu Muti: İman eden fakat namaz kılmayan, oruç tutmayan, bu amellerin hiç birini işlemeyen kimseyi iman kurtarır mı?

Ebu Hanife: - Onun işi Allah'a kalmıştır. Dilerse azab eder. Allah'ın kitabından her hangi bir şeyi inkar etmeyen kafir olmaz. Bana ehli iman birinin haber verdiğine göre, Muaz bin Cebel Hıms şehrine girdiği zaman insanlar onun çevresinde toplandılar. Bir genç ona "Namaz kılan, oruç tutan, hacceden, cihadda bulunan, köle azad eden, zekat veren ama Allah ve rasulünden şüphe eden birine ne dersin?" diye sordu. Muaz: "Onun için ateş vardır"dedi. O genç: Namaz kılmayan, Oruç tutmayan, haccetmeyen, zekat vermeyen, fakat Allah ve Rasulüne inanan için ne dersin?" dedi de Muaz: "Onun için Allahın affını umar, azaba uğrayacağından da korkarım." dedi. Bunun üzerine o genç: "ey Abdurrahman'ın babası, şüphe ile amel fayda vermediği gibi, imanla beraber herhangi bir şey de zarar vermez dedi ve gitti. Muaz da "Bu vadide bu gençten daha bilgilisi yok" dedi... Mütecaviz kimselerle, küfürlerinden dolayı değil, haddi tecavüzlerinden dolayı savaş. Adil zümre ve zalim sultanla beraber ol. Fakat mütecavizlerle beraber olma. Cemaat ehlinde fasit ve zalimler olsa bile, onlar içinde sana yardımcı olacak salih insanlar da vardır. Eğer cemaat zalim ve mütecavizlerden müteşekkil ise, onlardan ayrıl. Çünkü Allah "Allahın arzı geniş değil miydi?Hicret edeydiniz."(Nisa/97) "Ey mümin kullarım arzım geniştir,ancak bana kulluk edin"buyurmaktadır. İbn Mesuddan rivayet edildiğine göre Peygamber şöyle buyurdu: "Bir yerde masiyetler zuhur edip onu değiştirmeye gücün yetmezse, oradan başka yere git, orada rabbine kulluk et" Yine Peygamber "Fitneden korktuğu yeri bırakıp, fitneden korkmadığı bir yere giden kimse için Allah yetmiş sıddık sevabı yazar."(Buhari,İbn Mace) buyurdu... Bilmiyorum, "Rabbim semada mı yoksa arzda mıdır?" diyen kafir olur. Keza "Allah arş üzerindedir"diyen de bilmiyorum, arş semada mı yoksa arzda mıdır? diyen de böyledir. Allah'a dua ederken yukarıya yönelinilir, aşağıya değil. Çünkü aşağının Rububiyyet ve uluhiyyetle alakası yoktur. Nitekim hadiste şöyle buyrulur: Bir adam Peygambere siyah bir cariye getirdi ve benim üzerime mümin bir köle azad etmek vacib oldu. Bu kafir midir? diye sordu. Peygamber cariyeye "Sen mümin misin?" dedi Cariye evet deyince, peygamber "Allah nerede?"dedi cariye de semayı işaret etti. Bunun üzerine peygamber "Bu mümindir azad et"dedi... (Müslim,Ebu Davud) Kabir azabını bilmem diyen helaka uğrayan cehmiyedendir. Çünkü o Allahın "Biz onları iki defa azablandıracağız"(Tevbe/101) "Zalimler bundan başka azaba da uğrayacaklar" (Tur/47) ayetlerini inkar etmiştir. Eğer "Ben ayete inanıyorum ama tefsir ve teviline inanmıyorum derse kafir olur. Çünkü Kuranda tevili, tenzilinin aynı olan ayetler vardır. Eğer bunu inkar ederse kafir olur... İbn Abbastan rivayetle Hz.Peygamber "Benim ümmetimin en şerlileri ben ateşte değil, cennette olacağım, diyenlerdir." Yine Rasul: "Ümmetimden müteelli olanların vay haline" buyurdu. Müteelli kimdir denilince "Onlar falanca cennettedir, falanca cehennemdedir, diyenlerdir." Yine İbn Ömer'den rivayetle Peygamber şöyle buyurdu: "Allah aralarında hükmedene dek, ümmetimin cennet yada cehennemde olduklarını söylemeyiniz." Yine Rasul: "Allah şöyle buyuruyor: Kullarımı ben aralarında Kıyamet günü hükmedip, yerlerine göndermeden, siz cennet yada cehenneme göndermeyin." dedi."

Ebu Muti: Bana katilden ve arkasında namaz kılmaktan bahsedin...

Ebu Hanife: - Her takva sahibi ve günahkarın peşinde namaz caizdir. Senin ecrin sana, onunki de ona aittir, dedi.

Ebu Muti: İnsanlara kılıçla karşı çıkan, çarpışan ve onlardan bir takım şeyler alanlardan bahsedin...

Ebu Hanife: - Onlar çeşitli zümrelerdir, hepsi cehennemdedir. Ebu hureyreden naklen Rasul şöyle demiştir. "İsrailoğulları yetmişiki fırkaya ayrıldı. Benim ümmetim de yetmişüç fırkaya ayrılacaktır. En büyüğü hariç hepsi de ateştedir."(Tirmizi, İbn Mace, Ebu Davud) Yine İbn Mesud'dan rivayetle Rasulullah;"Kim İslamda kötü bir şey ihdas ederse (çıkarırsa) helak olur, bidat çıkaran sapıklığa düşer, sapıklığa düşen de cehennemdedir." (Buhari) Bize Meymun'un ona da İbn-i Abbas'ın haber verdiğine göre, Peygambere gelen birisi: "Ey Allahın Rasulü, bana öğret" dedi. Rasul üç defa "Git Kuran öğren" dedi, dördüncü defa da "Hak sevdiğinden de gelse sevmediğinden de gelse kabul et. Kuran öğren, onun yöneldiği tarafa yönel." (İmam Ahmed, Ebu Davud) buyurdu... İbn Mesud "Şüphesiz en şerli şeyler sonradan icad edilenlerdir. Her ihdas edilen şey bidat; her bidat, dalalet; her dalalet de cehennemdedir." derdi. Allah şöyle buyurur "Ona hak yoldan uzak kalmayı, kötülükten sakınmayı ilham ile öğretti"(Şems/8) Keza Allah Musa'ya: "Biz senden sonra kavmini imtihana uğrattık, Samiri de onları saptırdı." (Taha/85) buyurmaktadır...

ALLAHIN DİLEMESİ BABI

Ebu Muti: Allah yaratmayı dilemediği bir şeyi emretmiş, fakat emretmediği halde yaratmış mıdır?

Ebu Hanife: - Evet

Ebu Muti: Bu nasıl olur?

Ebu Hanife: - Allah kafire müslüman olmayı emretmiş, fakat kafir için müslümanlığı yaratmamıştır. Kafir için küfrü dilemiş, fakat kafire küfrü emretmediği halde yaratmıştır.

Ebu Muti: Allah emretmemiş olduğu şeyden razı olur mu?

Ebu Hanife: - Evet, nafile ibadetler buna misaldir.

Ebu Muti: Allah bir şeyi emrettiği halde ondan razı olmama durumu var mıdır?

Ebu Hanife: - Hayır...

Ebu Muti: Niçin?

Ebu Hanife: - Çünkü Allah emrettiği herşeyden razıdır.

Ebu Muti: Allah kullarını razı olduğu şeylerden mi, yoksa razı olmadığı şeylerden dolayı mı sorguya çeker?

Ebu Hanife: - Allah kullarını razı olmadığı şeylerden dolayı sorguya çeker. Onlara küfür, masiyyet ve rıza göstermediği konularda azab eder.

Ebu Muti: Allah onlara dilediği için mi azab eder, yoksa dilemediği için mi?

Ebu Hanife: - Allah onlar hakkında dilediği için azab eder. Çünkü Allah kullarında asi için masiyyeti, kafir için küfrü dilediği halde, küfür ve masiyyet dolayısı ile azablandırır.

Ebu Muti: Allah onlara İslamı emretmiş, sonrada onlar için Küfrü dilemiş midir?

Ebu Hanife: - Evet...

Ebu Muti: Allahın dilemesi emrini mi, yoksa emri dilemesini mi geçmiştir?

Ebu Hanife: - Allahın dilemesi emrini geçmiştir.

Ebu Muti: Allahın dilemesi onun rızası mıdır değil midir?

Ebu Hanife: - Dilemesi, rızası ve emrettiği hususta taat ile amel eden kimse için, Allah rızası vardır. Allah'ın emrinin hilafına hareket eden onun dilemesiyle işlemiş olur, fakat rızasıyla işlemiş olmaz. Ona karşı masiyyet işlemiş olur. Masiyet ise Allahın rızası hilafınadır.

Ebu Muti: Rızası olduğu konuda Allah kulunu azaba çeker mi?

Ebu Hanife: - Allah kullarını, rızası olmadığı küfürden dolayı azaba çeker, fakat onların taatı terketmeleri ve günah işlemelerinden dolayı onlardan intikam alıp, azab etmeye rızası vardır.

Ebu Muti: Allah müminler için küfrü dilemiş midir?

Ebu Hanife: -Hayır, fakat müminler için imanı dilemiştir. Keza kafirler için küfrü, zina edenler için zinayı, hırsızlık edenler için hırsızlığı, ilim erbabı için ilmi, hayır sahibleri için de hayrı dilemiştir. Allah kafirleri yaratmadan önce onların kafirler ve sapıklar olmasını dilemiştir.

Ebu Muti: Allah kafirleri, razı olduğu şeyleri yarattığından dolayı mı, razı olmadığı şeyleri yarattığından dolayı mı azablandırır?

Ebu Hanife: - Allah kafirleri yaratmaya razı olduğu şeylerden dolayı azaba uğratır.

Ebu Muti: Niçin?

Ebu Hanife: - Allah, küfrü yaratmaya rızası olduğu halde onları küfürlerinden dolayı azaba çeker. Fakat Allahın bizatihi küfre rızası yoktur.

Ebu Muti: Allah "Kulları için küfre rızası yoktur."(Zümer/7) buyuruduğu halde nasıl olur da küfrü yaratmaya rızası olur?

Ebu Hanife: - Allah onlar hakkında diler ama razı olmaz...

Ebu Muti: Niçin?

Ebu Hanife: - Çünkü Allah iblisi yaratmıştır. İblisi yaratmaya rızası var,fakat İblisin kendisine rızası yoktur. Keza Allah içki ve domuzu da yaratmıştır. Onları yaratmaya rızası olduğu halde kendilerine rızası yoktur.

Ebu Muti: Niçin?

Ebu Hanife: - Allah içkinin kendisine rıza gösterse idi, onu içen Allah'ın razı olduğu şeyi içmiş olurdu. Fakat onun içkiye ve küfre, İblise ve fiillerine rızası yoktur. Fakat bizzat Hz Muhammed'e rızası vardır.

Ebu Muti: Yahudiler "Allahın eli bağlıdır"(Maide/64) diyorlar. Allah'ın buna rızası var mıdır?

Ebu Hanife: - Hayır...

***

Ebu Hanife: - Eğer bir kimse "Allah tüm insanları melekler gibi itaatkar yaratmak isteseydi, buna kadir olur muydu?" Bunu haber ver denildiğinde "hayır" derse Allahı kendisini tavsif ettiğinden başkası ile vasıflandırmış olur. Zira Allah Kuranda: "Kullarının üzerine yegane mutasarrıf odur." (Enam/18) "O kullarının küfrüne razı olmaz"(Zümer/7) ve "O sizin üzerinizsen size azab göndermeğe kadirdir."(Enam/65) buyurmaktadır. Eğer "Kadirdir" derse" Allah İblisin itaat konusunda Cebrail gibi olmasını dileseydi, buna muktedir olmaz mıydı?"de. Eğer "hayır" derse kendi sözünü terketmiş ve Allah'ı sıfatlarının başkası ile sıfatlandırmış olur. Eğer "Kulun zina etmesi, içki içmesi, namuslu insanlara dil uzatması Allah'ın izni ile değil midir?" derse "Evet" denir. Eğer "O halde o kimseye niçin hadd cezası tatbik edilir?" derse "Allahın emrettiği terkedilemez" denir. Çünkü o kimse kölesini kesse, bu Allah'ın dilemesi ile olur, insanlarda o kimseyi kötülerler. Eğer kölesini azad ederse , insanlarda onu överler. Bunların her ikisi de Allah'ın dilemesi ile vücuda gelir. Fakat kul Allah'ın dilemesi ile masiyet işlerse, işleyen kişinin fiilinde Allahın rızası ve doğruluk yoktur. "Niçin ona hadd tatbik edilir" sözü onların prensiplerine göre fasid bir sualdir,ç ünkü onlar bir çok masiyetlerde Allah'ın dilemesini kabul etmezler. Ona göre içki içmek gibi bir fiilin haricinde hadd gerekmiyor. Oysa ki yaptığı her işi Allah'ın dilemesi ile yapmıştır.

GÜNAH İŞLEYENİN KAFİR OLDUĞU İDDİASINA REDDİYE

Ebu Muti: Eğer bir kimse günah işleyen kafirdir, derse onun sözünü boşa çıkaracak cevap nedir?

Ebu Hanife: - Ona şöyle cevap verilir: "Yunusu da an. Hani o öfkelenerek çıkıp gitmiş, kendisini tazyik etmeyeceğimizi sanmıştı. Karanlıklar içinde niyaz ederek, senden başka ilah yoktur, seni tenzih ederim, ben zalimlerden oldum,dedi" (Enbiya/87) Buna göre o zalim mümindir, kafir ve münafık değildir. Hz.Yusufun kardeşleri: "Ey babamız,bizim için günahlarımızın bağışlanmasını dile. Biz muhakkak suçlu idik." (Yusuf/97) dediler bu durumlarıyla onlar günahkardırlar, fakat kafir değildirler. Allah Peygambere "Senin geçmiş ve gelecek günahını affetmesi için..."(Feth/2) buyurmuş, günahını yerine küfrünü dememiştir. HzMusa kıbti'yi öldürdüğünde günah işlemişti ama kafir değildi.

Eğer o kimse "ben inşallah müminim" derse, " Şüphesiz Allah ve melekleri peygambere salat ve selam ederler. Ey inananlar siz de ona salavat getirin, ona layık olduğu şekilde selam getirin." (Ahzab/56) ayeti gereğince "Eğer müminse ona salavat getir, mümin değilsen getirme" denir keza Allah şöyle buyurur "Ey inananlar, Cuma günü namaz için nida olunduğunda Allah'ın zikrine koşun, alışverişi bırakın"(Cuma/9)

Muaz şöyle dedi: "Kişinin Allah hakkındaki şüphesi, onun tüm iyiliklerini ibtal eder. Allah'a iman ettiği halde günah işleyenin affedilmesi umulur, azab görmesinden korkulur." Muaz'a soran şahıs: "Şüphe iyilikleri götürdüğüne göre, iman da kötülükleri daha çok götürür"demişti. Muaz da:"Yemin ederim, bu adamdan daha çok hayret edilecek birini görmedim"dedi. Ona sen müslüman mısın, dedi. O da bilmiyorum, dedi.

O kimseye "bilmiyorum"sözün doğru mu, yanlış mı diye sorulur. Eğer doğru, derse şöyle de "Dünyada doğru olan ahrette değil midir?" Eğer "Evet"derse: "Kabir azabına, suale, kadere, hayır ve şerrin Allah'tan olduğuna imanın var mı?" de. Evet, derse "Sen mümin misin? diye sor. Hala "Bilmiyorum" derse: Bilmeyesin anlamayasın, iflah olmayasın,de...

Ebu Muti: Eğer bir kimse cennat-cehennem yaratılmış değillerdir,derse(?)

Ebu Hanife: - Ona şöyle de: Onlar bir şey dir. Oysaki Allah "Allah her şeyi yaratmıştır"(Zümer/62) "Biz herşeyi bir ölçü ile yarattık" (Kamer/49) "Onlar sabah akşam ateşe karşı getirilecekler " (Mümin/46) buyurmaktadır.

Ebu Muti: Eğer cennet ve cehennem fanidir,derse(?)

Ebu Hanife: - Ona Allah Kuranda cennetin nimetlerini "Kesilip tükenmeyen, yasak da edilemeyen"(Vaka/32) olarak vasfetmektedir,de...

Cennetlik ve cehennemlikler girdikten sonra cennet ve cehenneme yok olacaktır diyen de orada ebedi kalışı inkar ettiği için kafir olmuş olur.

Allah mahlukların sıfatları ile sıfatlanamaz. Onun gazab ve rızası keyfiyetsizdir. Sünnet ehlinin görüşü budur. Allah gazab eder ve razı olur. Onun gazabı cezalandırması, rızası da sevabıdır, denilemez. Biz onu kendisini vasfettiği gibi vasfederiz. O birdir, hiç bir şeye muhtaç değildir. Doğurmamış, doğurulmamıştır, dengi yoktur. Hayy, kayyum, kadir, duyan, gören ve bilen odur. Onun eli kullarının eli üzerindedir. Ama eli kullarının eli gibi bir uzuv değildir. O ellerin yaratıcısıdır. Onun yüzü yaratıklarının yüzü gibi değildir. O bütün yüzlerin yaratıcısıdır. Onun nefsi yarattıklarının nefsi gibi değildir. Bütün nefislerin yaratıcısı odur. "Onun benzeri hiç bir şey yoktur. Duyan ve gören odur" (Şura/11)

Ebu Muti: Eğer Allah nerdedir,diye sorulursa(?)

Ebu Hanife: - O kimseye: yaratılmadan önce mekan yoktu, halbuki Allah vardı. Mahlukattan hiç biri yokken "nerede" mefhumu mevcutken Allah var idi. O her şeyin yaratıcısıdır, de... "Eğer dileyen, dilenmiş olan şeyi ne ile diledi?" denilirse "Sıfatla" de. O kudretle kadir, ilimle alim, mülk ile maliktir. Eğer "Meşietle mi diledi, meşietle takdir edilip ilimle mi diledi?" diye sorarsa "Evet" diye cevap ver...

İMAN BABI

Ebu Hanife: - Eğer imanın yeri sorulursa onun kaynağının ve yerinin kalb olduğu, fer'inin de cesette bulunduğu söylenir. Eğer o parmağında mıdır denirse "Evet" de. Eğer parmak kesilirse iman nereye gider denirse "kalbe" de.

Eğer Allah kullarından bir şey taleb eder mi? derse: "Hayır ancak onlar Allahtan birşeyler dilerler, de. Allahın kul üzerindeki hakları nelerdir? derse: Ona kulluk etmeleri ve ona hiç bir şeyleri ortak koşmamalarıdır. Bunu yaptıkları zaman onların Allahtan bekledikleri, Allahın onları affetmesi ve sevablandırmasıdır. Zira Allah Kuranda: "Ağaç altında sana beyat ettiklerinde Allah müminlerden razı oldu."(Fetih/18) ayeti gereğince Allah müminlerden razı olur. Allah İblise gazab eder "Dilediğinizi yapın" (Fussilet/40) Ayeti Allahın tehdidini ifade eder. "Semuda gelince biz onlara doğru yolu göstermiştik, akat onlar körlüğü hidayete tercih ettiler" Yani onlara hidayeti göstermiş ve açıklamıştık demektir. "Dileyen Küfretsin, dileyen iman etsin" (Kehf/29) ayeti tehdidi ifade eder. "Ben cinleri ve insanları bana kulluk etsinler diye yarattım." (Zariyat/56) buyrulmaktadır. Fakat bu fiillerin hepsi hayırlı, şerli, tatlısı, acısı, zararlısı ve faydalısı, hepsi Allahın takdiri iledir. Allah şöyle buyurur: "Eğer Rabbin dileseydi,insanların hepsi de iman ederlerdi. Sen niçin insanları mümin olmak için zorlamak istiyorsun."(Yunus/99)

"Biz onlara melekler indirseydik, ölüler onlarla konuşsaydı, her şeyi bir araya getirip onların önünde toplasaydık, Allah dilemedikçe yine iman edemezlerdi." (Enam/111)

"Hiç kimse Allahın izni olmadan iman edemez."(Yunus/100)

"Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz" (İnsan/30) Yani Allah takdiri ile dilemedikçe sizler dileyemezsiniz. Hz.Şuayb şöyle demişti:" Allah bizi sizin dininizden kurtardıktan sonra yine o dine girersek, Allaha iftira etmiş oluruz. Onun için Allahın dilemesi dışında bizim sizin dininize dönmemize imkan yoktur. Onun ilmi herşeyi kuşatmıştır. Biz Allaha tevekkül ettik. Ey Rabbimiz! kavmimizle bizim aramızdaki davada doğrulukla hükmet. Sen her şeyin doğrusunu gösteren ve haber verenlerin en hayırlısısın" (Tekvir/29) Hz.Nuh şöyle dedi: "Allah sizin helak edilmenizi dilerse, benim size öğüt vermem ve hayrınızı istemem bana hiçbir fayda vermez. O Rabbinizdir, dönüş Onadır." (Hud/34)

Keza Allah şöyle der: "O andolsun Ona (Yusufa) niyet kurmuştu. Eğer rabbinin burhanını görmese idi. Oda onu kasdetmiş gitmişti. Biz böylece ondan kötülük ve hayasızlığı giderdik. Çünkü O bizim ihlasa erdirilmiş kullarımızdan idi."(Yusuf/24)

Keza Allah şöyle buyurur: "Biz Süleymanı denedik,Onun tahtı üstüne bir ceset attık. O da hemen Allaha dönüp sığındı"(Sad:34)

*** "

Ebu Hanife’nin Pratik Çözümü

Şub 2, 2015

0 118

İmam Ebu Hanife’nin Menakıb eserleri, tercüme-i hal ve tarih kitapları’nda geçen birkaç cevabını naklediyoruz.

1- Emevîler zamanında ayaklanan Hâricilerden Dahhak b. tufays Küfe mescidine baskın yaptı. Onlara göre, Hâricilerden başka Müslümanların kanı helâldi. Ebû Hanîfe’nin karşısına geçip :

— Tevbe et, dedi. O da:

— Neden tevbe edeyim? dedi.

— Neden olacak, Hz. Ali ve Muâviye ihtilâfından hakemleri caiz görmeden tevbe edeceksin!

— Beni öldürecek misin, yoksa münazara mı yapacaksın?

— Münazara yapalım.

— Münazara yaptığımızda birşey hakkında ihtilâf edersek seninle benim aramda hakem, arabulucu kim olacak?

— İstediğin birini göster.

Ebû Hanîfe Dahhâk’ın adamlarından birine:

— Şuraya otur bakalım, ihtilâf edersek ihtilâf ettiğimiz şey hakkında bizim aramızda hakemlik yapacaksın, dedi. Sonra Dah-hâk’a dönerek:

—Aramızda bunun hükmüne razı mısın? diye sordu. O da

— Evet deyince :

— işte hakemliği sen de caiz gördün, kabul ettin, dedi.

— Dahhâk buna diyecek bir şey bulamıyarak sustu.

2- Kûfe’de bir adam varmış. Osman b. Affan Yahudi idi, dermiş. Ulema onu bir türlü ikna edip bu bâtıl sözünden vaz geçi-remezmiş. Ebû Hanîfe ona gelmiş ve :

— Sana dünürlüğe geldim, kızını istiyorum, demiş.

— Kime?

— Asîl ve şerefli bir adam, gayet zengin, Kur’ân-ı Kerîm’i hafız, son derece cömert. Geceleri ibadetle geçiriyor. Allah korkusundan göz yaşı döküyor.

— Yeter, aranan meziyetler için bunların bir kısmı bile kâfi.

— Yalnız bir kusuru var.

— Neymiş o?

— Adam Yahudi!

—- Fesuphanallah, buldun buldun da benim kızımı bir Yahudiye vermemi mi istiyorsun?

— Vermez misin?

— Hayır!

—Sen bir kızını Yahudiye vermezsin de, Hz. Peygamber Efendimiz iki tane kızını Yahudiye nasıl olur da verir?

.xxxxxxxxxxxxxxx

ihsan şenocak

Ebu Hanife Müdafaası

Tarafından af21606311381145 -

17 Ekim 2014

795

0

Modern zamanın seküler anlayışını İslami değerler zarfında sunan oryantalizmin nihai hedefi Müslümanların zihinlerinde Batılı’ların istediği anlamda bir İslam tasavvuru oluşturmaktır. İslam Coğrafyası’na Batılı kimlikleri ile küfür ihraç eden oryantalistler, Müslümanlar tarafından kabul görmeyince farklı arayışlara yönelmişler ve bu çerçevede zeki Hıristiyan öğrencileri Müslüman kimliğiyle okutup İslami ilimler alanında uzman yapmışlardır. Bu yöntem o derece etkin olmuştur ki çeşitli kürsülerde ders/vaaz veren bir çok gayr-i müslim yetişmiştir. Bunlar şüphe uyandırmamak ve görevlerini başarı ile sürdürmek için yalnız kaldıkları ortamlarda dahi yıllarca namaz kılmışlardır.

Camilerimizin mihraplarında, üniversitelerimizin kürsülerinde adı Hasan, Hüseyin diye bilinen nice Protestan, Katolik v.s. yıllarca görev yapmış ve ölünceye kadar da hep Müslüman kimlikleriyle tanınmışlardır.
Protestan bir babanın adını Mr. Nebit koyduğu bir şarkiyatçının Müslüman kimliğiyle İstanbul’da okuyup icazet alması, oryantalizmin yönteminin ne derece aldatıcı ve etkin olduğunu gözler önüne sermektedir.
İngiltere doğumlu olan Mr. Nebit, 13 yaşına kadar sıkı bir Hıristiyan eğitimi alır. Zekasının fevkalade olduğu fark edilince İslami ilimleri tahsil etmesi için 1834 yılında İstanbul’a gönderilir. İngiliz Sefiri tarafından teslim alınan Mr. Nebit, sefarette görevli Kavas (hizmetçi) Hüseyin Ağa’ya kimsesiz bir çocuk diye verilir. Çocuğa bakmasından dolayı sefaretin 5 lira da aylık ödediği Hüseyin Ağa, kimsesiz zannettiği Mr. Nebit’in adını Tahsin olarak değiştirir. Müslümanların Tahsin adıyla tanıdığı Mr. Nebit, iki yıl kadar kaldığı Hüseyin Efendi’nin yanında hem Türkçe’yi öğrenir hem de ilk eğitimini alır. Ardından Fatih Dersiamlarından Hopalı Ömer Efendi’ye teslim edilir. Müfredatta yer alan bütün kitapları okur. İlimde o derece mesafe alır ki, Müslüman öğrencilerin altından kalkamadığı soruları O çözer.

Hopalı Ömer Efendi’den icazet alan Tahsin Efendi bir gün hocasına İngiliz Sefaretinde çalışmak istediğini söyleyince, “Evladım! Senin adın Şeyhülislamlık’ta, Fetva Eminliğinde geçiyor, sen ise İngiliz kafirlerine memurluk yapmak istiyorsun.” cevabını alır. Müslümanlığında zerre kadar tereddüt edilmeyen Mr. Nebit, belli bir zaman sonra İstanbul’dan ayrılır ve İngiliz Hükümeti tarafından Müslümanların yoğunlukta olduğu Hindistan’a gönderilir.

Son iki asırda İstanbul, Kahire, İslamabad ya da Buhara’da Tahsin Efendi diye tanınan daha pekçok Mr. Nebit yetişti. Onlar Doğu ve Batı’da kurulan müstemleke okullarında İslami ilimler okuyup/okuttular. Müslüman çocuklara önce düşüncelerini aşıladılar sonra da doktora payeleri dağıttılar. Yakın dönemde ortaya çıkan modernist İslami anlayışlar tahlil edildiğinde onların bir türlü “Tahsin Efendilerle” irtibatlı oldukları görülecektir. Bugün itibariyle kafa kağıdını tespit edemediğimiz “Tahsin Efendizedeler” ancak yazdıkları eserlerden ya da diriliş adı altında yürüttükleri tükeniş hareketlerinden tanınabilmektedir.
Oryantalizm, Müslüman kimliğiyle tefsir, hadis, kelam ve fıkıh gibi temel İslami ilimleri okutan gizli Hıristiyanlar yoluyla ümmetin zihninde tedavisi hayli zaman alacak şüpheler oluşturdu. Bu gün gelinen nokta itibariyle bir çok Müslüman Modernist, İslam’ın özgün bir medeniyet tasavvuruna sahip olmadığını, temel meseleleri farklı medeniyetlerden ödünç aldığını, Kur’an’ı Kerim’in hakikatlerine Tevrat ve İncil’in referans olduğunu, fıkhın oluşumunda Roma Hukuku’nun önemli bir yer işgal ettiğini söylemektedir.

Oryantalizmin bu tarz faaliyetinin ne derece etkin olduğunu anlayabilmek için Tahsin Efendilerin söyledikleri ile doktora payeleri dağıttıkları “Tahsin Efendizedelerin” tezlerini kıyaslamak gerekir. Böylece çağdaş İslami hareketlerin nesebi de ortaya çıkmış olacaktır. Örneğin oryantalistler, Kur’an’ı Kerim’in kökeni noktasında farklı hezeyanlar içerisindedirler. Fakat Arthur Jeffery’nin de içinde yer aldığı büyük çoğunluk Allah Kelamı’nın –haşa- Efendimiz’e (s.a.v.) ait olduğunu iddia etmektedir. Fazlurrahman başta olmak üzere tarihselcilerin önemli bir bölümü de Kur’an’ı Kerim’in nasıl bir kitap olduğunu anlatırken “Kur’an hem tamamıyla Allah kelamı, hem de olağan anlamda tamamıyla Hz. Muhammed’in kelamıdır.” demektedir.

Batılılar İslam Hukuku’nu kıymetlendirirken de onun tarihe ait olduğunu ve günümüze hitap edemeyeceğini ileri sürmektedirler. Nitekim J. Schacht bu noktada şunları söylemektedir: “İslam Hukuku tarihin belli bir döneminde uygulanmış, daha sonra ise önemini kaybetmiş bir sistemdir. Bu yüzden o, ancak hukuk tarihi bağlamında değerlendirilebilir.” Modernist Müslümanların fıkıh telakkileri, J. Schacht’ınkinden hiç de farklı değildir. Nitekim onlar, iki kadının bir erkek şahit yerine geçmesi, hırsıza hadd cezası uygulanması, mirasta erkek kardeşlerin kızların iki katını alması, faizin haram olması gibi kesin hükümleri tarihi birer bilgi kabul etmekte ve onların ancak fıkıh tarihi çerçevesinde değerlendirilebileceklerini düşünmektedirler.

Oryantalistler ve onlardan etkilenen Modernist Müslümanların fıkıh bağlamında oluşturdukları şüpheler daha çok Ebu Hanife (r.a.) etrafında şekillenmektedir. Çünkü O (r.a.), hem bütün müçtehitlere nispetle “İmam-ı Azam/En büyük imam” hem de ümmetin üçte ikisinin içtihatlarını taklit ettiği mutlak bir müçtehittir. Bu yüzden Onun (r.a.) nesebinden, ibadet hayatına, içtihat sisteminden hadis telakkisine kadar bütün bir hayatı olduğundan farklı bir şekilde yorumlanmaktadır. Bu yolla Onun içtihatlarının nüfuzu yok edilmekte ve itibarı lekelenmektedir.

İslam’da önemli bir yer tutan “İhkak-ı hak” kavramının bir gereği olarak Ebu Hanife’yi (r.a.) müdafaa etmek haktan öte bir vazife olmuştur. Zira Hz. Aişe (r.a.) de Allah Resulü’nün (s.a.v.) kendilerine, “İnsanları layık oldukları konumlarda değerlendirmelerini” emrettiğini bildirmektedir. Ümmetin bu büyük müçtehidini anlatmak ve Ona yöneltilen tenkitlerin gerçekle bağdaşmadığını ifade etmek mühim bir vazife olmuştur.
Ebu Hanife (r.a.) müçtehit imamlar içerisinde en kıdemlisi ve ilmin menbaı Hz. Resulullah’a (s.a.v.) zaman itibariyle en yakın olanıdır. Onun (r.a.) rivayet ettiği bazı hadislerle Allah Resulü (s.a.v.) arasında sadece sahabe vardır.

Her biri farklı bir İslami disiplinde mütehassıs 40 müçtehit ile 30 yıl içtihat etmiştir. 83 bin mesele hakkında fetva vermiş, mevcut problemleri çözdüğü gibi olma ihtimali olan fakat henüz olmayan meseleler hakkında da içtihat yapmıştır.

Ebu Hanife’nin (r.a.) hayatının büyük bir bölümünü geçirdiği Küfe, ideolojik çeşitlilik itibariyle yaşadığımız dünyanın bir özeti gibiydi. O, Mutezile’den Cebriyeye, Haricilerden zındıklara her meşrep ve ideolojiden insanı ağırlayan Küfe’de Ehl-i Sünnet’in bekası adına tarihi bir rol üstlendi. Müslümanların Tahsin Efendi diye tanıdığı Mr. Nebit’ler onun zamanında da vardı. Akşamdan sabaha kadar hadis uydurur, sabah da ilim meclislerinde onların tevziatını yaparlardı. Doğru ile yanlış iç içe idi. Zındıkların uydurduğu hadislere dayanan ya da onların fikirlerinden neşet eden gayri İslami görüşler, Mutezile ve Hariciye gibi fırkalar tarafından hararetle savunulurdu. Ebu Hanife (r.a.) böyle bir ortamda içtihatlarıyla ümmete yol haritası çizdi. Tahsin Efendilerin tuzağına kapılmadan İslam’ın nasıl anlaşılabileceğini gösterdi. Küfe’de başlayan irfani diriliş zamanla Basra, Bağdat derken bütün İslam coğrafyasını kuşattı. İmam-ı Malik (r.a.) işkallerini Ona sordu. Şafi (r.a.) ona yetişemediğinden öğrencisi İmam Muhammed’e talebe oldu. Ehl-i Sünnet akidesine bağlı alimler onun “İmam-ı Azam” olduğunda ittifak ettiler. Onu anlatan en güzel kitaplar İmam Suyuti, İbn Hacer-i Mekki gibi farklı mezheplere mensup alimlerin kaleminden çıktı. Ne var ki zındıklar da boş durmadılar. Ümmetin birliğini parçalamaya ayarlı çalışmalarını aralıksız sürdürdüler. Bazen tuzaklarına kapılanlar da oldu. Hatip Bağdadi “Tarihu Medineti’s-Selam”da, Cüveyni “Müğisu’l-Halk”da Onu (r.a.) zındıkların yalanlarıyla anlattı. Bu iki kitap ulemanın sert tepkisini aldı. Üzerlerine reddiyeler yazıldı. Sonra bu nev’i eserler uzun zaman uykuda bekledi. Tahsin Efendilerin doktora payeleri dağıttığı çağdaş selefilerin/modernistlerin girişimleriyle geçtiğimiz asırda tekrar basıldılar. Yayınlardan cesaret alanlar “Ebu Hanife de müçtehit biz de, Onun ne üstünlüğü var?” deme cesaretini gösterdiler. Herkes bir şeyler söyledi. Zahid Kevseri ise el-Bağdadi’ye karşı “Te’nibu’l-Hatib”i, Cüveyniye karşı da “İhkaku’l-Hakk”ı yazarak batılı yere serdi.

Ümmetin siyasi, içtimai bünyesini yeniden şekillendirmek ve bunu globalleşen dünyanın şartlarına uygun bir tarzda yapmak isteyen Batı, Tahsin Efendilerle sessiz ve derinden çalışmaya devam ediyor. Mezheplerin İslamiliği, Ebu Hanife’nin (r.a.) ilmi durumu vs. hep bu bakış açısından neşet eden yaralı cümlelerdir. İnkişaf Ebu Hanife (r.a.) dosyası ile hakkı ayağa kaldırıp batılı bir kez daha yere serme gayreti içerisindedir.
Allah’ın selamı üzerinize olsun.

Ebu Hanife Münazaraları

Tarafından af21606311381145 -

19 Ekim 2014

1319

Tartışılan bir konuda doğruyu ortaya çıkarmak için karşılıklı konuşmaya “Münazara”, taraflardan her birine de “Münazır” denir. Hasmını susturmak için yapılan mübahaseye ise “Cedel”, taraflardan her birine de “Mücadil” adı verilir. Mücadilin amacı her nasıl olursa olsun konuştuğu kişiyi susturmaktır. Bu yüzden onun ameliyesi, bilgi edinme yollarından kabul edilmez. Fakat münazırın gayesi, sadece gerçeği ortaya çıkarmaktır. Doğru, ister kendi tarafında, isterse de tartıştığı tarafta olsun değişmez. Mutlaka doğrunun ona aidiyetini kendisi için gerekli görmez.[1]
Münazaranın sadece gerçeği ortaya çıkarma ekseninde cereyan edebilmesi için tarafların uyması gereken bir takım esaslar vardır. Bunların cümlesine “Münazara ilmi” denir.[2]
Düşünce tarihi çeşitli zamanlarda akdedilen münazara ve cedellere tanıklık etmiştir. Fakat insandaki “Ben” faktörünü tatmin ettiğinden “Cedel” sürekli önde olmuştur. İslam tarihinde ise, önde olan münazaradır. Allah Teala’nın muradını anlayabilmek için oturumlar tertip eden selef-i salihin o derece hasbi davranmıştır ki nefislerine pay vermemek için doğrunun muhataplarının tarafında olmasını istemiştir.[3]

İnsanların inanç ve düşünce farklılığı derinleştikçe münazara ve cedelin yoğunluğunda da artış olmuştur. Hak ve batıl mezheplerin tekevvün dönemi olması itibariyle tabiun devri münazaraların en yaygın olduğu zamandır.

Basra, farklı İslami fırkaların beşiği olması[4] hasebiyle münazaraların merkez üssü konumuna gelmiştir. Her fırkanın ya en meşhur müdafileri orada bulunur ya da münazara yapmak için şehri ziyaret ederdi.

Ebu Hanife

İlk olarak Kelami disipline göre yetişen ve bu alanda parmakla gösterilecek bir yetkinliğe ulaşan Ebu Hanife’ye (r.a.) bu yönü, münazarada kuvvet, mantıkta güç ve akli uslüb çerçevesinde düşünmede pratiklik kazandırdı.[5]

Aklı, İslam’ın tayin ettiği ölçüler çerçevesinde kullanması ile dikkat çeken Ebu Hanife (r.a.) münazaralara katılmak üzere 20 küsür defa Basra’ya gitti.[6] Hazır bulunduğu münazaralarda şartlar ne olursa olsun O, İslami ölçülerin dışına çıkmazdı. Muhatabını rencide etmez, hakkın ortaya çıkması için gayret gösterirdi. Kendisine hakaret edenlere karşı dahi asil duruşunu bozmazdı. Bir defasında münazara yaptığı bir kişi kendisine “Ey bidatçi, Ey zındık!” diye hitap etti. O (r.a.) ise adama şöyle karşılık verdi: “Allah Teala seni affetsin. O, iddia ettiğin gibi olmadığımı biliyor. Zira tanıyandan beri bir an dahi Onu (c.c.) terk etmedim. Sadece Rabbim’in mağfiretini umarım. Yalnız Onun azabından korkarım.” -Azap kelimesini telaffuz ederken gözlerinden yaşlar boşandı.-

İfadeler karşısında sarsılan adam, Ebu Hanife’ye: “Söylediklerimden dolayı beni bağışla, bana hakkını helal et” diye ricada bulundu. O şöyle karşılık verdi: “Cahillerden kim hakkımda hoş olmayan şeyler söylerse onlara hakkım helal olsun. Fakat hakkımda olumsuz yargıda bulunan kişiler ulemadan olurlarsa onları mazur görmüyorum. Darlıkta kalsınlar. Zira alimlerin yaptıkları gıybet kişinin ardında kalıcı iz bırakır.”[7]

Ömrünü İslami ilimlerin tedvin ve tertibine adayan Ebu Hanife (r.a.) kelamdan fıkha, hadisten tefsire kadar hemen her alanda çok sayıda münazaraya katıldı. İlk münazaraları kelam merkezli idi. Hammad’a öğrenci olduktan sonra ise ilgisini fıkıh üzerinde yoğunlaştırdı. Doğal olarak münazaraları da fıkhi ağırlıkta oldu. Zaman zaman ateistlerle de mücadele etti. Onun münazaralarını bu üç başlık altında incelemek söylediklerini daha da anlaşılır kılacaktır.

KELAMİ MÜNAZARALAR

Hakem Olayı

Düşüncelerini Müslümanların devlet başkanına isyan etme temeli üzerine inşa eden ve “Hakem olayından” dolayı başta Ebu Musa el-Eşari ve Amr b. As olmak üzere hadiseye rıza gösteren bütün ashaba küfür isnadında bulunan “Hariciler”, tabiun kuşağından çok sayıda alime de eza ettiler. Onlardan Dahhak b. Kays Küfe’ye gelince Ebu Hanife’ye (r.a.) uğrar ve Ondan tövbe etmesini ister. Ebu Hanife neden tövbe etmesi gerektiğini sorar. Dahhak:

– Hz. Ali ile Hz. Muaviye’nin sulh için meseleyi hakemlere havale etmelerini caiz gören görüşünden tövbe et.

– Beni öldürecek misin yoksa benimle münazara mı edeceksin?

– Münazara edeceğim.

– Münazara ettiğimiz konuda bir meselede ihtilaf edersek, aramızda kim hakem olacak?

– Dilediğin birisini hakem tayin et.

Bunun üzerine Ebu Hanife (r.a.) Dahhak’ın adamlarından birisine: “Şöyle otur. Tartıştığımız konuda eğer ihtilaf edersek aramızda hakemlik yapacaksın” dedi. Sonra da Dahhak’a dönerek: “Bu kişinin aramızda hakem olmasına razı mısın?” diye sordu. Dahhak: “Evet.” cevabını verince; Ebu Hanife: “İşte sen de hakem tayin etmeyi kabul ettin.” dedi. Söyleyecek söz bulamayan Dahhak meclisten ayrılıp gitti.[8]

Hz. Osman Meselesi

Küfe’de “Hz. Osman’ın Yahudi” olduğunu iddia eden bir adam vardı. Ebu Hanife (r.a.) bu şahsa, azim bir hata içerisinde olduğunu göstermek ve hidayetine sebep olabilmek için ziyarete gider ve “Sana dünürlüğe geldim” der. Adam:

– Kime?

– Asil, zengin, hafız, cömert, geceleri ibadetle ihya eden, Allah korkusundan çok ağlayan bir adama.

– Daha fazla sayma, yeter, bu meziyetlerin bir kısmı bile söz konusu kişinin kızımla evlenmesi için kafidir.

– Fakat damat adayının bir özelliği var.

– Nedir o?

– Yahudi imiş.

– Subhanellah! Kızımı bir Yahudi ile evlendirmemi mi istiyorsun?

– Evlendirmez misin?

– Tabiki hayır.

– Sen kızını Yahudiye vermezsin de, Efendimiz (s.a.v.) iki kızını Yahudi olduğunu iddia ettiğin Hz. Osman ile evlendirir mi?

Bu cevap üzerine adam tövbe etti.[9]

Büyük Günah İşleyenlerin Durumu

Günah işleyen Müslümanları tekfir eden Haricilerden bir grup Ebu Hanife’ye (r.a.) gelip şöyle derler: “Mescidin önünde iki tane cenaze var. Biri tıka basa midesini dolduruncaya kadar içki içen, boğazında fokurdatan ve ölen bir adama, diğeri ise zina eden, hamile olduğunu anlayınca da intihar eden bir kadına ait.” Bunların imani durumu hakkında ne dersin?

Ebu Hanife:

– Adam ve kadın hangi dine mensuptu? Yahudi mi idiler?

– Hayır.

– Hıristiyan mıdırlar?

– Hayır.

– Mecusi midirler?

– Hayır.

– O halde hangi dine mensuptular?

– Allah’tan başka ilah olmadığına, Muhammed aleyhisselamın Onun kulu ve resulü olduğuna şahadet eden millettendirler.

– Bana söyler misiniz. Bu şahadet imanın üçte, dörtte, ya da beşte biri midir?

– İmanın üçte, dörtte ve beşte biri olmaz.

– O halde şahadet imanın ne kadarıdır?

– İmanın tamamıdır.

– Boş iddialarla zan altında tutuğunuz topluluk hakkında bana sorduğunuz sorunun cevabını siz verdiniz; Onların mümin olduklarını kabul ettiniz.

Hariciler, Ebu Hanife’ye (r.a.) cevap veremeyince meselenin bu boyutunu bırakıp farklı bir bahis açtılar. Adam ve kadının cennet ya da cehennemden hangisine gideceğini sordular. Bunun üzerine Ebu Hanife şöyle dedi: “Bu meselede ben O ikisinden daha büyük suç işleyen kavim hakkında İbrahim Peygamber’in söylediğini derim: “Kim bana uyarsa o bendendir. Kim de bana karşı gelirse, artık sen gerçekten çok bağışlayan pek çok esirgeyensin.”[10] Keza o ikisinden daha büyük günah işleyen topluluk hakkında İsa (a.s.) söylediğini derim: “Eğer kendilerine azap edersen şüphesiz onlar senin kullarındır (dilediğini yaparsın.). Eğer onları bağışlarsan şüphesiz sen izzet ve hikmet sahibisin.”[11] Yine onlar hakkında Allah’ın Nebisi Hz. Nuh’a (a.s.) kavmi, “Sana düşük seviyeli kimseler tabi olup dururken, biz sana iman eder miyiz hiç!”[12] dedikleri zaman Hz. Nuh’un “Onların yaptıkları hakkında bilgim yoktur. Onların hesabı ancak Rabbime aittir. Bir düşünseniz! Ben iman eden kimseleri kovacak değilim. Ben apaçık bir uyarıcıyım.”[13], “Sizin hor gördüğünüz kimseler için, ‘Allah onlara asla hiçbir hayır vermez.’ diyemem. Allah onların içlerindekini daha iyi bilir. Böyle bir şey söylersem o zaman ben gerçekten zalimlerden olurum.”[14] dediği gibi derim.[15]

Arap-Mevali Telakkisi

Arap asıllı olan mutaassıp alimler Ebu Hanife’yi (r.a.) “Mevali” olmasından dolayı hakir görürdü. Hac vesilesi ile gittiği Mekke’de devrin alimleri onu meclislerine çağırıp, hangi millete mensup olduğunu sordular. Arap olmadığını söyleyince ilmi açıdan yetersiz olduğunu bu durumda Kur’an’ı anlayamayacağını ona ihsas ettiler: “Sen bu halinde Kur’an’ı zor okursun nerede kaldı Onu anlayıp ta içtihat edeceksin; Hele bir ayet oku da dinleyelim.” türünden ifadeler sarf ettiler. Arap olduklarından dolayı kendilerini ilmi açıdan yeterli Ebu Hanife’yi de cehaletle itham eden heyete Üstat şu ayeti kerimeyi okur: “Araplar/bedeviler inkar ve nifak bakımından daha ileri ve Allah’ın peygamberine indirdiği hükümlerin sırlarını tanımamaya daha yatkındırlar.”[16]

Arap olmayı ilmi açıdan iftihar vesilesi gören grup, Kur’an’ı anlamamakla itham ettiği Ebu Hanife’nin (r.a.) 6000 küsür ayet arasından Arapları yeren ayeti seçip okuması karşısında önce bir sarsılır ardından da “Mevali” telakkilerinde değişikliğe giderler.

FIKHİ MÜNAZARALAR

Ücret Meselesi

Ebu Yusuf, İmam-ı Azam’ın iltifatlarıyla mağrur olup ders okumayı bırakır. Yeni bir ders halkası kurup orada öğrenci yetiştirmeye başlar. Ebu Hanife (r.a.) öğrencisine daha okuması gerektiğini ihsas ettirmek için, yanındaki birisine Ebu Yusuf’un ders halkasına gidip, bir dirhem karşılığında yıkaması için elbisesini temizlikçiye veren, almaya gittiğinde elbisesinin dükkancı tarafından gasp edildiğini öğrenen, daha sonra dükkana uğradığında ise elbisesi yıkanmış halde kendisine teslim edilen adamın durumunu sor, çamaşırcının parayı hak edip-etmediğini öğren, eğer mutlak anlamda dükkancı ücret alır derse “yanlış söyledin.”, ücret alamaz derse yine ”yanlış söyledin” de diye tembih eder. Adam Ebu Yusuf’a gidip meseleyi sorar. Ebu Yusuf: “Çamaşırcı yıkama ücretini alır.” der. Adam: “Yanlış söyledin.” diye mukabelede bulunur. Bir müddet meseleyi düşünür; “Hayır ücret alamaz.” der. Adam yine “Yanlış söyledin.” diye karşılık verir. İşin içinden çıkamayacağını anlayınca kalkıp Ebu Hanife’nin yanına gelir. Ebu Hanife talebesine; “Seni buraya şu çamaşırcının ücreti meselesi getirmiş olmalı.” der. Devamla aralarında şöyle bir konuşma cereyan eder. Ebu Hanife:

– Sübhanellah. Kim oturmuş insanlara fetva veriyor; meclis kurup Allah Teala’nın dini hakkında konuşuyor. Halbuki bu, iş karşılığında alınan ücretlerle alakalı mesele hakkında bile doğru-dürüst cevap veremiyor.

– Ey Ebu Hanife! Bana bu meseleyi öğretir misin?

– Meseleyi gasptan önce ve gasptan sonra diye iki ayırmak gerekir. Eğer çamaşırcı elbiseyi gasbettikten sonra yıkadıysa müşteriden ücret alamaz. Çünkü onu kendisi için yıkamıştır. Yok eğer gasbetmeden önce yıkadıysa ücret alır. Çünkü bu durumda elbiseyi müşteri için yıkamıştır.[17]

Ebu Yusuf hadiseden o derece etkilenir ki ders halkasını lağv edip, ölünceye kadar Ebu Hanife’ye talebelik etmeye devam eder.

Vasiyyet

Bir adam ölürken Ebu Hanife’yi (r.a.) vasiyetini uygulamak üzere görevlendirir. O ise vasiyet meclisinde yoktur. Mesele Küfe kadısı İbn Şübreme’ye intikal eder; Ebu Hanife konuyu kadıya anlatır; Adamın, ölürken kendisini vasi tayin ettiğine dair de şahit getirir. İbn Şübrüme Ebu Hanife’ye: “Şahitlerinin gerçekten hadiseye şahit olduklarına yemin eder misin?” diye sorar. Ebu Hanife:

– Bana yemin gerekmez. Çünkü orada değildim.

– Ey Ebu Hanife! Kriterlerin şaştı.

– Peki sana şunu sorayım: Başı yarılan, iki kişinin de başının yarıldığına dair kendisine şahitlik ettiği bir ama hakkında ne dersin? Amadan şahitlerinin gerçekten olayı gördüklerine dair yemin etmesi istenir mi?

Bu açıklama karşısında söyleyecek cevap bulamayan İbn Şübrüme vasiyeti kabul edip onaylar.[18]

Akıl-nakil dengesi

resim11x151 Muhammed Bakır’a, Ebû Hanife’nin taabbudi hükümler üzerine kıyas yaparak İslam’ın özüne muhalif bir tavır içinde olduğu anlatılır. Bir gün Muhammed Bakır Medine’de Ebû Hanife ile karşılaşır ve ona, “sen kıyasla amel ederek dedem Hz. Peygamber’in (s.a.v.) sünnetine muhalefet ediyorsun öyle mi”, diye sorar?

Ebû Hanife; ”Bu ithamdan Allah’a sığınırım. Sen konuşmana dikkat et ki; ben de sana karşı üslubuma dikkat edeyim. Çünkü Allah Resulü’nün (s.a.v.) ashabına üstünlüğü gibi, seninde diğer insanlara üstünlüğün var…”

Bu ifadeler üzerine Ebû Hanife, Muhammed Bakır’a, “aklı mı dinin emrine, yoksa dini mi aklın tasarrufuna teslim ettiğimi öğrenebilmen için sana üç tane soru soracağım, bana cevap ver” der.

-Erkek mi yoksa kadın mı daha güçsüzdür?

-Kadın.

-Mirasta erkeğin payı ne kadar kadının ki ne kadardır?

-Kadının payı erkeğinkinin yarısı kadardır.

– Eğer bu konuda iddia ettiğin gibi kıyasla hüküm verseydim erkeğe kadının payının yarısını verirdim. Çünkü kadın daha güçsüzdür.

– Namaz mı oruç mu daha üstündür?

– Namaz.

– Eğer kıyasla hüküm verseydim, bu konudaki nassa muhalefet eder, hayızlı bir kadına orucu değil de daha büyük bir ibadet olan namazı kaza etmesini emrederdim.

– İdrar mı yoksa meni mi daha pistir?

– İdrar.

-Eğer kıyasla hükmetseydim, gusül abdestinin meninin çıkmasından dolayı değil de idrarın akmasından dolayı gerektiğini söylerdim.”

Karşılıklı bu soru cevap faslından sonra Muhammed Bakır Ebu Hanife’nin haset sahiplerinin iddia ettikleri gibi olmadığını anlar, Onu alnından öperek kutlar.[19]

Sözü mahallinde kullanma

İmam-ı Azam, İbn Ebi Leyla ile birlikte yürürken şarkı söyleyen kadınların yanından geçerler. Kadınlar susunca Ebu Hanife (r.a.) onlara: “İyi yaptınız.” der. Bunun üzerine İbn Ebi Leyla İmam-ı Azam’a:

– Bundan böyle şahadetini düşürdüm. Şahitliğin kabul edilmeyecektir.

– Niçin?

– Şarkı söyleyen kadınlara ‘iyi yaptınız’ dedin.

– Ne zaman dedim?

– Kadınlar şarkı söylemeyi kesince.

– İyi ya, bu ifade ile, güzel şarkı söylediklerini değil, susunca güzel yaptıklarını kastettim.[20]

Namazda Kıraat

Ebu Hanife’ye (r.a.) göre namazda cemaatin imama “mütabaatı” esastır. İmamın namazda bir rüknü terk etmesi, ya da abdestsiz kıldırması durumunda cemaatin namazı fasit olur. Fakat diğer üç mezhebe göre cemaatle imam arasında “muvafakat” vardır. Her iki durumda cemaatin namazı sahihtir. Mezhepler arasındaki bu içtihat farklılığı kıraat meselesini de kapsar.

İmamla cemaat arasında mutabaatın olduğunu söyleyen Hanefilere göre imamın kıratı cemaatin kıraati yerine geçer. Fakat Medine fukahasına göre cemaat imamla birlikte okumak zorundadır.

Medine’den bir grup alim, imamın arkasında namaz kılan cemaatin kıraat edip-etmemesini tartışmak üzere Ebu Hanife’ye (r.a.) gelirler. Ebu Hanife (r.a.) Medinelilere: “Hepinizle birden münazara yapmam mümkün değil; En bilgili olanınızı sözcü yapın.” onunla münazara edeyim der. Birisine işaret ederler. Bunun üzerine Ebu Hanife (r.a.): “Bu seçtiğiniz en alim olanınız mıdır? Onunla münazara yapmak sizinle münazara yapmak gibi olur mu? diye sorar. Medineliler: “Evet” diye karşılık verirler. Ebu Hanife devamla:

– Ona karşı delil getirmek size de delil getirmek gibi midir?

– Evet.

– Arkadaşınızla münazara ettiğimde, seçtiğiniz ve sözünü kendi sözünüz kabul ettiğinizden dolayı onu bağlayan delil sizi de bağlar. İşte böyle. Siz münazarada en alim olanınızı seçtiniz, sözünü kendi sözünüz kabul ettiniz. Biz de namazda imamı seçtik. Kıraati bizim kıraatimizdir. O okuyunca biz de okumuş oluruz.[21]

ATEİSTLERLE MÜNAZARASI (CEDEL)

“Bir”den Önce Kaç Var?

Rum asıllı bir ateist, ulema ile münazara eder ve Hammad hariç hepsini susturur. Ona karşı kimse yeterli malumatı ortaya koyamaz. İmam-ı Azam o tarih çocuktur. Hammad ateistin aynı şekilde Ebu Hanife’yi de susturmasından ve İslam’ın bundan zarar görmesinden endişe eder; O gece rüyasında bir ağacın filiz ve dallarını bir domuzun yediğini görür. Domuz, gövdesi hariç bütün ağacı yer. Ağaçtan bir aslan yavrusu zuhur eder ve domuzu öldürür.

Rüyanın görüldüğü sabah Ebu Hanife Hammad’ın yanına gider, hocasını ateistle yapılan münazaralardan dolayı son derece üzüntülü görür. Münazaralar ve görülen rüya Hammad’ı etkilemiştir. Ebu Hanife (r.a.) hocasının gördüğü rüyayı şöyle tevil eder: “Elhamdülillah, domuz o muzır ateist; ağaç ilim; dalları sizin dışınızdaki alimler, gövde siz, ondan doğan aslan yavrusu ben; ve ben Allah’ın yardımıyla o ateistin hakkından geleceğim.”

Bu teville hocasına moral veren Ebu Hanife (r.a.) onunla birlikte münazaranın akdedileceği camiye gider. Ateist minbere çıkar ve tartışacağı kişiyi ister. Çocuk olduğu halde karşısına Ebu Hanife çıkar. Ateist yaşına bakarak onu küçük görür. Ebu Hanife: “Yaşla insanları kıymetlendirmeyi bırak da ne söyleyeceksen onu söyle.”der. Ateist Ebu Hanife’nin cesareti karşısında dona kalır. Belli bir zaman geçtikten sonra kendini toparlar ve Ebu Hanife’ye: “Başı ve sonu olmayan bir şeyin mevcudiyeti nasıl mümkün olur?” diye sorar. Ebu Hanife:

– Sayı sistemini bilir misin?

– Evet.

– O halde söyle bakalım “bir” sayısından önce ne vardır?

– O ilktir ondan önce sayı olmaz.

– Mecazi manada “bir” olan sayıdan önce bir şey olmaz da gerçek anlamda “bir” olan Allah Tela’dan önce nasıl bir şey olur?!

Ateist bu cevaba karşılık veremeyince yeni bir meseleye geçer ve Ebu Hanife’ye;

“Hiçbir şeyin yönlerden hali olmadığını, bu durumda –haşa- (Allah Teala’nın da bir yönünün olması gerektiğini) Onun (c.c.) görünüşünün hangi yöne doğru olduğunu” sorar. Ebu Hanife (r.a.):

– Lambayı yaktığında ışığı hangi yöne doğrudur.

– Işığı alma noktasında bütün yönler eşittir.

– Mecazi ışığın durumu bu ise, göklerin ve yerlerin ebedi ve daimi nuru Allah Teala nasıl olur? Onun yönlerden münezzeh olması evleviyetle gereklidir.

Ateist bu cevaba da karşılık veremez ve yeni bir bahis açar. Ebu Hanife’ye hitaben şöyle der: “Mevcut olan her şey için bir mekan olmadır. Madem Allah vardır o halde nerededir?” Ebu Hanife ateiste karşılık verme yerine etraftakilere emredip meclise süt getirtir. Ardından da ateiste: “Bunda yağ var mı?” diye sorar. Ateist “Evet” diye karşılık verince Ebu Hanife Şöyle der:

– Yağ sütün neresindedir?

– Belli bir yerle sınırlı değildir.

– Varlığı geçici olan bir şeyin durumu böyle olursa yer ve göklerin yaratıcısı ebedi ve sonsuz olan Allah Teala’nın durumu nasıl olur?!

– O ne ile meşguldür?

– Sen bütün bu soruları minberde iken sordun. Ben de onlara cevap verdim. Şimdi sen yere in, minbere ben çıkayım.

Ateist iner ve Ebu Hanife söylediği gibi minbere çıkar. Ardında da ateistin sorusunu yanıtlar: “Minberde senin gibi yaratanı, yaratılanlara benzetenler olduğunda onu indirir; yerde de benim gibi muvahhitler olduğunda onları oraya çıkarır. ‘O her an yeni bir ilahi tasarruftadır.’[22] Dehri şaşırır; Tek kelime konuşamaz.[23]

Kaptansız Gemi

Allah Teala’nın varlığını inkar eden dehriler tartışmak için yanına geldiklerinde onlara size gelip şöyle bir olay anlatan adam hakkında ne dersiniz: “Ticaret eşyaları ve yüklerle dolu bir gemi gördüm. Ki o denizin derinliklerinde birbirine çarpan dalgalar ve çeşitli yönlerden esen rüzgarlardan oluşmuştu. Onu sevk eden denizci ve kaptan olmaksızın düzgün bir şekilde fırtınada gidiyordu?”

Ne dersiniz akıl böyle bir hadiseyi onaylar mı? Ateistler:

– Hayır. Akıl böyle bir hadisenin olmasına imkan vermez.

– Sübhanellah. Akıl, geminin kendiliğinden oluşmasına ve kaptan olmadan gitmesine imkan vermez de, nasıl farklı halleriyle şu dünyanın kendiliğinden yaratılıp idare edilmesine onay verir?![24] Bir gemi kendiliğinden meydana gelemez de şu muazzam kainat nasıl tesadüfen oluşabilir?!

***

Nassları anlamada zafiyeti olan fakihler, İslam’ın hakikatini tahrif eden sapık kelamcılar ve yaratılış gerçeğini reddeden dehriler Onun (r.a.) karşısında ya hakikate teslim oldular ya da susmak zorunda kaldılar.

Dipnotlar:

[1] İlavelerle bkz. Ahmed Cevdet Paşa, Adab-ı Sedad min İlmi’l-Adab, İstanbul, 1303, s. 3.

[2] Cevdet Paşa, a.g.e., s. 4.

[3] Cevdet Paşa, a.g.e., s. 3.

[4] Muhammed Ebu Zehre, Eblu Hanife Hayatuhu veAsruhu-Arauhu ve Fıkhuhu, Daru’l-Fikri’l-Arabi, Kahire, 1997, s. 69.

[5] Ahmed Emin, Duha’l-İslam, Beyrut, 2004, II, 139.

[6] Ahmed Emin, a.g.e., II, 139.

[7] Şihabuddin Ahmed b. Hacer el-Mekki, Hayratu’l-Hısan, Daru’l-Erkam, Beyrut, ty. s. 40; Ebu Zehre, a.g.e., s. 53.

[8] Takıyyuddin b. Abdilkadir et-Temimi, Tabakatu’s-Seniyye fi Teracmi’l-Hanefiyye, Daru’r-Rufai, Riyad, 1983, I, 151-2.

[9] Ebu Bekir Ahmed b. Ali Hatib el-Bağdadi, Tarih-u Medineti’s-Selam, Daru’l-Ğarbi’l-İslami, Beyrut, 2001, XV, 498-9; et-Temimi, a.g.e., I, 111-112.

[10] Kur’an, İbrahim(14): 36.

[11] Kur’an, Maide(5): 118.

[12] Kur’an, Şuara(26): 111.

[13] Kur’an, Şuara(26): 112-115.

[14] Kur’an, Hud(11): 31.

[15] Ebu Zehre, a.g.e., (Dipnot no:1), s. 24.

[16] Kur’an, Tevbe(9): 97.

[17] et-Temimi, a.g.e., I, 93-94.

[18] Ebu Zehre, a.g.e., s. 55.

[19] Hafızu’d-Din b. Muhammed el-Kerderi, Menâkibu Ebi Hanife, Daru’l-Kitabi’l-Arabi Beyrut, 1981, II, 221-222.

[20] Taşköprüzade, Miftahu’s-Saade, Beyrut, 2002, II, 184.

[21] Ahmed Emin, a.g.e., II, 146.

[22] Kur’an, Rahman(55): 29.

[23] Taşköprüzade, a.g.e., II, 186.

[24] Muhammed b. Abdirrahman Humeyyis, Usuluddin İnde’l-İmam Ebi Hanife, Riyad, 1996, s. 222; Benzer bir rivayet için bkz. Molla Aliyyu’l-Kari, Şerh-u Kitabi’l-Fıkhı’l-Ekber, Beyrut, 1984, s. 14

İçtihadi Şehadetle Taçlandıran Müvtehid: Ebu Hanife

Tarafından af21606311381145 -

19 Ekim 2014

1524

Adı, Numan… Sabit b. Zûta’nın oğlu…[1] Asıl itibariyle “Numan”, vücuda hayat veren kan demek. Bu yüzdendir ki, bazıları onu “ruh” diye de anlamlandırmaktadır. İmam-ı Azam’ın (r.a.) “Numan”adını almasına daha sonra üstleneceği vazife itibariyle bakıldığında görülmektedir ki O, fıkhın büyük üstadı olması hasebiyle vücuttaki kan gibidir. “Numan”ın “Nimet” kelimesinden türediği kabul edilirse bu takdirde anlam, “Allah Teala’nın kullarına nimeti” demek olur.[2] Çözüme kavuşturduğu meseleler noktasından bakıldığında, Onun ümmet için ne derece büyük bir nimet olduğu ortadadır.
KünyesiKünyesi, Ebu Hanîfe’dir. Künye, “Hak dine meyleden kişi” anlamına gelen “Hanîf” kelimesinin müennes formudur. “Hanife” adında bir kızının olduğu, bu yüzden “Hanife’nin babası” anlamında Ebu Hanife diye anıldığı söylense de Onun Hammad’tan başka çocuğunun olmadığı kesindir. Bu yüzden künyenin birinci seçenekle irtibatlı olması güçlü bir ihtimaldir.
Nisbesi

Nisbesi hakkında farklı rivayetler vardır. Kumaş satmasından dolayı kendisine; ipek kumaş satan kişi anlamında “Hazzaz”[3] dendiği gibi, doğup büyüdüğü şehir olan Kûfe’ye nisbetle “Kûfi” de denmektedir. Dedesi Zûta’nın Benû Teymillah b. Sa’lebe’nin mevlası olması hasebiyle “Teymî” nisbesiyle de anıldığı bilinmektedir.[4]

Ebu Hanife’nin (r.a.) asıl itibariyle nereli olduğu noktasında farklı rivayetler vardır. Kaynaklarda Kabil, Babil, Nesa, Tirmiz ve Enbar şehirlerinin adı geçmektedir. Sirac el-Hindi, Ebu Hanife’nin nisbesiyle alakalı farklı rivayetlerin şu şekilde telfik edilebileceğini söylemektedir: Dedesi Kabil’dendir. Sonra sırasıyla Nesa ve Tirmiz’e gitmiştir. Ya da babası Tirmiz’de doğmuş, Enbar’da yetişmiştir.[5] Daha sonra Kûfe’ye gitmiş; Orada görüştüğü Hz. Ali (r.a.), nesline dua etmiştir.[6]

Kölelik İddiası

Emevi saltanatıyla birlikte insanları değerlendirmede dikkate alınan kriterler kısmen değişikliğe uğradı. Kimi zaman aslen Arap olmayan alimler, kimi zaman da neseplerinde kölelik bulunan fukaha dışlandı. Ne var ki tabiun dönemi fakihlerinin en meşhurları mevali (aslen Arap olmayanlar) idi.[7] Hişam b. Abdilmelik ile Ata arasında geçen şu konuşma hem kavmiyetçiliği teşhir etmekte, hem de büyük fakihlerin mevali olduklarını belgelemektedir. Hişam’ın şehir fakihlerinin milliyetleriyle alakalı sorduğu sorulara Ata şu şekilde cevap vermiştir: Medine fakihini sorarsan o, Hz. Ömer’in oğlu Abdullah’ın mevlası Nafi’dir. Mekke fakihi Ata b. Ebi Rebah, Yeman fakihi Tavus b. Keysan, Yemame fakihi Yahya b. Ebi Kesir, Şam fakihi Mekhul, Cezire fakihi Meymun b. Mihran, Horasan fakihi Dahhak b. Müzahim, Basra fakihleri Hasan Basri ve İbn Sirin, bunların tamamı mevalidir. Hiçbiri Arap değildir. Yalnızca Kûfe fakihi Nehai Arap’tır. Hişam’ın bu fotoğraf karşısındaki yorumu ilginçtir: “Neredeyse canım çıkacaktı. Hiç biri için Arap’tır demiyorsun.”[8]

Ebu Hanife (r.a.) Arap değildir. Fakat Arap olmaması atalarında köle olduğu anlamına gelmez. Bu noktadaki nakiller doğru bilgiyi yansıtmamaktadır. Nitekim torunu İsmail b. Hammad nesebini belirtirken “Ben Merzuban (sınır muhafızı) oğlu Numan oğlu Sabit oğlu Numan oğlu, Hammad oğlu İsmail” der ve yemin ederek atalarında kölelik bulunmadığını söylerdi.[9]

Muhammed Zahid Kevseri (r.a.) İsmail b. Hammad’ın ifadesinin Ebu Hanife’nin (r.a.) atalarının durumunu aydınlığa çıkarmada yegane referans olduğuna vurgu yapar. Kevseri’nin bu vurgusunda etkili olan unsur İsmail b. Hammad’ın adaletidir. Zira Muhammed b. Abdillah el-Ensari “Hz. Ömer devrinden bu güne kadar Basra kadılığına İsmail b. Hammad gibi birisi tayin edilmemiştir.” deyince, kendisine “Bu süreç içerisinde Basra’da kadılık yapan Hasan Basri’de mi?” diye sorulmuş, “Vallahi alim, zahit, abid ve vera sahibi biri olarak Hasan Basri de değil” diye mukabelede bulunmuştur.[10]

İslam’da insanların kıymetlendirilmesinde yegane ölçü takvadır. Allah Teala katında en üstün olan insan, en müttaki olan kuldur.[11] Allah Resulü (s.a.v.) de mazilerinde kölelik olan sahabileri yeri geldiğinde diğerlerinden daha önde tutmuştur. Selman-ı Farisi’yi Ehl-i Beyti’nden kabul etmiştir. O (s.a.v.) Bilal’i kendisine sırdaş edinirken amcası Ebu Leheb’i çevresinden uzak tutmuştur.[12] Bu tavrı muhkem kılma adına bir çok adım da atmıştır. Mesela büyük sahabilerin görev aldığı bir orduya baş kumandan olarak köle Zeyd. b. Harise’nin (r.a.) oğlu Usame’yi (r.a.) atamıştır.

Doğumu

Yaygın olan kabule göre İmam-ı Azam (r.a.) Abdulmelik b. Mervan’ın hilafeti zamanında Kûfe’de hicri 80 yılında dünyaya gelmiştir.[13] Fakat allame Kevseri, Bedruddin el-Ayni’nin Ebu Hanife’nin (r.a.) doğumuyla alakalı 61, 70, ve 80 olmak üzere üç farklı tarih rivayet ettiğini bildirdikten sonra farklı mütalaaları da dikkate alarak Ebu Hanife’nin (r.a.) doğumunun Hicri 70 yılına tekabül ettiğini tercihe şayan görür.[14] Bu durumda Ebu Hanife (r.a.) 150 yılında ahirete irtihal ettiğinde 70 değil, 80 yaşında olmaktadır.

İlk yılları

Kûfe’de dünyaya gelen Ebu Hanife (r.a.) ömrünün uzunca bir bölümünü bu şehirde geçirdi. İlk olarak baba mesleği ticaretle ilgilendi. Ömer b. Hureys caddesinde meşhur bir dükkanı vardı. Ticarette son derece güvenilirdi, kimseyi aldatmazdı. Öyle ki ipek borsasında kısa zamanda -bütün dokumacılar nezdinde- saygın bir yer edindi.[15]

Ortağı, kusurlu bir kumaşı, müşteriye sehven hatasını belirtmeden satınca, satılan kumaşın da içerisinde yer aldığı ticari eşyaların tamamının parasını sadaka olarak dağıttı. Dağıtılan malın değeri o zaman için büyük bir meblağ olan 30 bin dirheme tekabul etmekte idi. Gafil davranan ortağından da ayrıldı.[16] Zamanla ticareti genişledi, büyüdü, kendisine ait bir ipek dokuma atölyesi oldu. Yanında çok sayıda işçi çalıştı.

Şemaili

Ebu Hanife’nin (r.a.) akıcı bir dili, güçlü bir mantık örgüsü vardı. Sesi, kulağa hoş gelirdi. Kumraldı. Güzel yüzlü ve görünüşlü, temiz giyimliydi. Hoş bir kokusu vardı. O kadar ki, kokusundan Onun geldiği anlaşılırdı. Ebu Yusuf Onu (r.a.) vasf ederken şunları söylemektedir: “Ebu Hanife orta boyda idi; Ne kısa, ne de uzundu. Yaşadığı asırda mantık ve söz söylemede Onun üzerine kimse yoktu.”[17]

Takvası

Ebu Hanife (r.a.), zahit, muttaki, abid bir müçtehitti. Yahya el-Kattan diyor ki; “İmam-ı Azam’ın (r.a.) yüzüne bakıldığında Allah’tan korktuğu anlaşılırdı.”[18] Haram işleme endişesi Onu eritir-bitirirdi. Şüphe endişesiyle bir çok helali terk etmişti.[19]

Kûfe’nin koyunlarına, gasp edilen bir koyun karıştığı zaman konunun uzmanlarına “Bir koyunun ortalama kaç yıl yaşadığını” sordu. Yedi yıl cevabını alınca tam 7 yıl koyun eti yemedi.[20]

Yezid b. Harun’un anlattığı şu anekdot Onun (r.a.) şüpheden ne derece uzak durduğunu açık bir şekilde belgelemektedir: “Bir gün Ebu Hanife’yi (r.a.) birisinin kapsında güneşin altında otururken gördüm. ‘Ey Ebu Hanife! Gölgeye gitsen ya’ dedim. ‘Evin sahibinden alacağım var. Bu yüzden evinin avlusuna ait gölgede oturmayı hoş görmüyorum.’[21] dedi. Konuyla alakalı bir başka rivayete göre, evin duvarının gölgesinde oturmanın alacaktan kaynaklanan bir menfaat olabileceğini, bununda “menfaat temin eden her borç faizdir.” hadisinin kapsamına gireceğini söylediği mervidir. Bu hadisenin asıl ilginç olan boyutu ise, Ebu Hanife’nin bu duruşu insanlar için gerekli görmemesidir. O (r.a.), bu noktada şöyle demektedir: “Alim, insanlara fetva verdiği hususlardaki amelinde kendini insanlardan daha fazla sorumlu kılmalıdır.”[22]

Mekki b. İbrahim, “Kûfelilerle birlikte oldum; onlar içerisinde Ebu Hanife’den daha vera’ sahibi birini göremedim.” demektedir. [23]

Takvası, fetvasına da hakimdi. “İfta”yı zaruret gördüğünden yapmaktaydı. Nitekim şöyle demektedir: “Eğer ilmin yok olmasından korkmasaydım kimseye fetva vermezdim. Fetva, insanlar için selamet olurken bana ciddi manada sorumluluk yüklemektedir.”[24]

Yaşadığı devrin devlet adamları, hakkaniyete riayet etmediklerinden onların gönderdiği hediyeleri kabul etmezdi. Hapsedildiği günler oğlu Hammad’a şu meyanda bir haber göndermişti: “Yavrum! Aylık gıda harcamam, biri bulamaç, biri de ekmek için olmak üzere iki dirhemdir. Hükümetin bütçesinden yemek zorunda kalmamam için bu parayı bana göndermede acele et.”[25]

Teklif edilen kadılığı ve hazine bakanlığını reddetmesinin nedeni Allah korkusuydu. Halka zulmeden idareler altında İslam’a göre hükmedememekten endişe ettiğinden dolayı memurluğu kabul etmekten imtina etti. Ahirette verilecek cezadansa dünyadaki ezayı tercih etti.

Sadaka-Hediye Telakkisi

Ebu Hanife (r.a.) malı sanki tasadduk etmek için kazanırdı. Ebu Yusuf (r.a.) onun cömertliğini anlatırken şöyle der: “Kendisinden bir şey istenir istenmez onu hemen karşılardı.[26]

Asrının tanıkları, Ebu Hanife kadar cömert başka biriyle karşılaşmadıklarını söylerler. İnfak ederken insanların şahsiyetlerini yaralamamaya özen gösterirdi. Meclisinde oturan birine para verecekse, herkes dağılıncaya kadar ona oturmasını emreder, huzurda kimse kalmayınca tasaddukta bulunurdu. Hasan b. Ziyad naklediyor: “Ebu Hanife, onunla aynı meclisi paylaşan birinin üzerinde eski-püskü elbiseler gördü. Diğer insanlar ayrılıp gidinceye kadar adama oturmasını emretti. Herkes ayrıldı, adam tek kaldı; Ebu Hanife, seccadeyi kaldırıp altındakini almasını söyledi. Adam, seccadeyi kaldırdı altında tam bin dirhem vardı. Buyurdu ki: “Bu parayı al, onunla kıyafetlerini yenile.”[27] Eğer sadakayı evlere ulaştıracaksa gece havanın kararmasını, insanların istirahate çekilmesini bekler, tanınmaması için de yüzünü gözünü sarar, sırtında taşıdığı nevaleyi önceden tespit ettiği evlere bırakır-dönerdi. Eğer yardım edeceği kişiler ilim ehli iseler buna ayrı bir özen gösterirdi. Bu noktada Kays b. Rebi’ şunları nakletmektedir: “Ebu Hanife (r.a.) Bağdat’a ticaret mallarını gönderir, karşılığında ise değişik şeyler satın alır, Kûfe’ye getirtirdi. Bir yıl içinde bu mal transferinden biriken kârları toplar, onunla alimlerin yiyecek, giyecek gibi bütün ihtiyaçlarını satın alır, sonra kârdan geri kalan bakiyeyi ihtiyaç malları ile birlikte alimlere gönderirdi. Onlar hediyeyi kabul ederken eziklik hissetmesin diye şöyle derdi: “Parayı ihtiyaçlarınızı karşılamak için harcayın. Karşılığında ise sadece Allah Teala’ya hamd edin. Ben size malımdan değil, Allah Teala’nın sizin hakkınızda bana ihsan ettiği şeyden veriyorum. Bunlar Ebu Hanife’nin eli vesile kılınarak sizin ticari mallarınızdan doğan kârlardır.[28]

İmam-ı Azam’ın (r.a.) ilim ve takvasına hayran olanlardan Mis’ar b. Kidam diyor ki; “O kendisi ya da ailesi için giyecek, meyve ya da başka bir şey satın almadan önce bunların aynılarını alimler için satın alırdı.”[29]

Devlet adamlarının gönderdiği hediyeleri kabul etmezdi. İnsanlar kendisine hediye verdiğinde ise Sünnet’i ihlal etmemek için kabul eder fakat karşılığında kat kat ihsanda bulunurdu. Nitekim sevenlerinden biri kendisine hediye verince, o kişiyi ihsana boğdu. Bunun üzerine adam: “Eğer böyle yapacağınızı bilseydim size hediye vermezdim.” şeklinde serzenişte bulundu. Ebu Hanife (r.a.) adama böyle dememesini tembihledikten sonra şu hadisi okudu:[30] “Kim Allah’tan yardım talep ederek sizden sığınma isterse sıkıntısını giderin. Kim Allah’ın adını anarak bir şey isterse ism-i celalin hakkı için ona verin, kim sizi davet ederse (şer’i bir mani olmadığı müddetçe) davete gidin, kim size sözlü ya da fiili iyilikte bulunursa aynı şekilde ona iyilikte bulunun. Eğer hediye edecek mal cinsinden bir şey bulamazsanız size iyilikte bulunan kişi için, onun hakkını ödediğinize kanaat getirinceye kadar ona dua edin.”[31]

İbadet Hayatı

Ebu Hanife (r.a.) çok ibadet ederdi. Kûfe dahil civardaki bütün şehirlerde Onun gece boyu namaz kıldığı dilden dile dolaşmaktaydı. Muhammed el-Leysi, Kûfe’ye gelip halka “şehrin en abidi kimdir?” diye sorduğunda insanlar onu Ebu Hanife’ye yönlendirmişlerdi. el-Leysi yaşlılığında tekrar Kûfe’ye gidip halka “Şehrin en fakihi kimdir?” diye sorduğunda yine kendisine Ebu Hanife gösterilmişti.[32] Süfyan b. Uyeyne diyor ki; “Bizim yaşadığımız dönemde Mekke’ye Ebu Hanife’den daha fazla namaz kılan kimse gelmedi.”[33]

İmam-ı Azam (r.a.) geceleri uyumazdı. Namaz, dua ve yakarış ile meşgul olurdu.[34] Kırk yıl, yatsının abdestiyle sabah namazını kıldı. (Yani uyumayarak geceleri ihya etti.) Ebu Yusuf bu noktada şöyle bir nakilde bulunmaktadır: “İmam-ı Azam ile birlikte yürürken, iki kişiden birinin diğerine ‘Bu Ebu Hanife, gece hiç uyumaz.’ dediğini işitince bana; ‘Hakkımda yapmadığım bir şeyden bahsetmiyor.’ dedi.[35]

Ebu Hanife (r.a.) gece boyu kıldığı namazlarda Kur’an’ın tamamını bir rekatta hatmederdi. Onun bir gecede Kur’an’ı Kerim’i hatmetmesi Efendimiz’in (s.a.v.) Abdullah b. Amr’a üç günden daha az bir zamanda Kur’an’ı hatmetmeyi yasaklamasına aykırı değildir. Çünkü Allah Resulü’nün (s.a.v.) kısa zamanda hatmi uygun görmemesinden maksat anlayarak okumayı ihlal etmektir. Zira el-Müsned[36] ve dört Sünen’de[37] nakledildiğine göre Efendimiz (s.a.v), “Kur’an’ı üç günden az sürede okuyan, onu fıkhedemez” buyurmuştur. Ayrıca Kur’an’ı üç günde hatmetme konusunda izin isteyen Sa’d b. el-Münzir isimli sahabiye (r.a) de izin vermiştir.[38] Efendimiz’in (s.a.v.) Kur’an okumaya getirdiği sınır anlama merkezli olmasaydı Ebu Hanife’den (r.a.) önce Osman b. Affan, Temim ed-Dari, Saîd b. Cübeyr[39] gibi sahabe ve tabiunun büyükleri bir rekatta Kur’an-ı Kerim’i hatmetmezlerdi. Çünkü bunlar sınırlama ile alakalı hadisleri anlama ekseninde tefsir etmişlerdi.

Ebu Hanife’nin bir gecede Kur’an-ı Kerim’i hatmetmesini zaman mikyasında imkansız görmek de, meseleden bihaber olunduğunu ortaya koyar. Zira 1960’lı yıllara kadar İstanbul’da bazı camilerde Kadir geceleri teravih namazlarında Kur’an’ı Kerim hatmedilirdi.

Ebu Hanife (r.a.) Kur’an-ı Kerim okurken ayetler ruhunda hafakanlar oluşturur, yüksek sesle ağlardı. Bir gece namazda “Allah bize lutfetti de bizi vücudun içine işleyen azaptan korudu.”[40] ayetini kıraat ederken dili takıldı, müezzin sabah ezanını okuyana kadar aynı yeri tekrar etti.[41] Yine bir yatsı sonrası kıldığı namazda “Bilakis kıyamet onlara vaat edilen asıl saattir ve o saat daha belalı ve daha acıdır.”[42] ayetine ulaştığında daha ileriye gidemedi ve sabaha kadar ağlayarak aynı ayeti okudu.[43]

Ebu Hanife (r.a.) bütün zamanlarını ibadete göre ayarlamıştı. Gündüzleri belli bir miktar uyur geri kalan vakitlerini ders ve ibadetle doldururdu. Söylenenleri teyit etme noktasında çağının tanıklarından Misar b. Kidam şunları nakletmektedir: “Ebu Hanife’ye mescidinde iken vardım. Sabah namazını kılıyordu. Sonra ders halkasına oturdu, dersi öğle namazına kadar devam etti. Namazı kıldı, tekrar derse oturdu. İkindiye kadar devam etti. Sonra ikindiyi kıldı, ardından akşama kadar ders okuttu. Sonra akşamı kıldı. Yatsıya kadar derse devam etti. Onu bu halde görünce kendi kendime şöyle dedim: “Ebu Hanife bu ders yoğunluğu içerisinde ne zaman kendini ibadete veriyor?” Gece boyu onu izlemeye karar verdim. İnsanlar istirahate çekilince, mescide geçti fecre kadar namaz kıldı. Sonra evine döndü. Ders elbiselerini giydi. Tekrar mescide dönüp sabah namazını kıldı. Namazdan sonra derse oturdu. İlk günkü gibi namaz vakitleri hariç ders okutmaya devam etti. Gece olup insanlar istirahate çekilince yine fecre kadar namaz kıldı. Sonraki gün ve geceler de aynı şekilde devam etti. Onu bu halde görünce kendi kendime karar verdim: “Ölüm bizi ayırıncaya kadar Ebu Hanife (r.a.) ile birlikte olacağım.”[44] Misar söylediği gibi yaptı; Ebu Hanife’nin mescidinde başı secdede iken ruhunu Allah Azze ve Celle’ye teslim etti.[45]

Ebu Hanife (r.a.) ilmi, ibadetle desteklerdi. Mesele düğümlendiğinde, kitaplar ve müzakereler çözümde yetersiz kaldığında namaza sığınırdı. Talebelerinin yüreklerine tevazuyu kazıyabilmek için de şöyle derdi: “Bu meselenin çözülememesi Ebu Hanife’nin işlediği bir günahtan dolayıdır.” İstiğfar eder, kalkar abdest alır, iki rekat namaz kılardı. Mesele hemen çözülürdü.[46]

Siyasi Duruşu

Ebu Hanife (r.a.) hayatının 52 yılını Emevi, 18 yılını da Abbasi idaresi altında geçirdi. İki İslam devleti gördü.[47] Ne var ki ikisi de Ona zulmetti.

Ebu Hanife (r.a.) hayatının hiçbir döneminde zalimlere dost olmadı. Emevilere baş kaldıran Hz. Ali (r.a.) neslinin yanında yer aldı. Onları, Abbasilere karşı olan mücadelelerinde de destekledi. Zeyd b. Ali’nin hicri 121 yılında Hişam b. Abdi’l-Melik’e karşı başlattığı ayaklanmayı Allah Resulü’nün (s.a.v.) Bedir’deki çıkışına benzetti. Kendisine niçin fiili olarak Zeyd b. Ali’nin yanında yer almadığı sorulduğunda ise, şöyle dedi: “Yanımda insanlara ait emanetler vardı. İbn Ebi Leyla’ya onları almasını teklif ettim, fakat kabul etmedi. O halde bilinmeyen bir yerde ölüp emanetlerin zayi olmasından korktum.” Yine rivayet edilir ki, İmam Azam (r.a.) benzer bir soruya; “İnsanların onu ataları gibi yalnız bırakmayacaklarına kanaat getirseydim mutlaka onunla birlikte cihat ederdim. Çünkü O, müminlerin gerçek imamıdır. Fiili olarak olmasa da malımla ona yardım ettim.”[48]

Ebu Hanife Emeviler’in İslam’ı temsil hakkına sahip olmadıklarına kesin bir şekilde inandığından onlara baş kaldıranları mali açıdan destekledi. Fakat gerek yukarıdaki gerekçeler gerekse de ehl-i hakkın başkaldırıda başarılı olamayıp Müslüman kanı akıtılmasına sebep olacağını bildiğinden fiili olarak bu nevi oluşumların içerisinde yer almadı.

Emevilere karşı yapılan başkaldırılara netice itibariyle bakıldığında Ebu Hanife’nin ne derece feraset sahibi olduğu ortaya çıkmaktadır. Nitekim Zeyd b. Ali 122’de, oğlu Yahya 125’de, Yahya’nın oğlu Abdullah da 130 yılında Emeviler tarafından şehit edilmiştir.[49]

ÇİLESİ

İmam Azam’a yapılan işkenceler yaşadığı dönemlere göre iki başlık altında toplanır. İlki Emevi Devlet Başkanı Mervan b. Muhammed’in Irak valisi İbn Hubeyre zamanında ikincisi ise Abbasiler dönemindedir.

Emevi Dönemi

İbn Hubeyre, Emevi Devleti aleyhine gelişen olaylara engel olabilmek için ulemayı kalkan olarak kullanmak istiyordu. Nitekim Irak bölgesi fakihlerinden İbn Ebi Leyla, İbn Şübrüme ve Davud b. Ebi Hind’i vilayete çağırarak her birine devlet idaresinde önemli görevler verdi. Vilayete gelmesi için Ebu Hanife’ye de haber gönderdi. Mührü Onun eline vermek istiyordu. Her emir Ebu Hanife’nin onayıyla yürürlüğe girecekti. İmam-ı Azam bu görevi kabul etmekten istinkaf etti. İbn Hubeyre kabul etmemesi durumunda Onu (r.a.) döveceğine yemin etti. Diğer fakihler araya girip görevi kabul etmesi için Ebu Hanife’ye baskı yaptılar. O, arkadaşlarına şöyle dedi: “Vali benden Vasıt Mescidi’nin kapılarını saymak gibi basit bir işi talep etse onu dahi kabul etmezken nasıl olur da böyle bir teklife rıza gösterebilirim. O benden başını vuracağı bir adamın idam fermanını yazmamı isteyecek ben de buna onay vereceğim öyle mi? Allah’a yemin olsun ki, asla böyle bir sorumluluğun altına girmeyeceğim.” Bu cevap üzerine İbn Ebi Leyla diğer fakihlere: “Ebu Hanifeyi bırakın; O doğru söylüyor.” dedi.

Vali, Ebu Hanife’nin sağlam iradesi karşısında çaresiz kaldı. Onu, hapse atarak isteğini kabul ettirmeyi denedi. Cellatların kırbaç darbeleri başını şişirdi. Cellat vurmaktan usandı; Fakat İmam, zulme evet demeye yanaşmadı. O hala ilk durduğu yerdeydi; Vali ile arasında git-gel yapanlara: “Değil devlet idaresinde görev almak, caminin direklerini saymayı bile kabullenmem.” demeye devam ediyordu.

İbn Hubeyre, Ebu Hanife’ye, görevi kabul etmemesi durumunda ölünceye kadar başına kırbaç vuracağını söyledi. İmam-ı Azam tam bir kararlılıkla “O bir defalık ölümdür.” diye karşılık verdi. Bunun üzerine vali başına yirmi kırbaç vurdu. İmam Azam valiye: “Allah Teala’nın huzurundaki yerini düşün, benim senin yanındaki durumumdan çok daha zelil olacaktır. ‘La ilahe illallah’ dediğimden dolayı beni tehdit etme. Allah sana benden soracak ve haktan başka hiçbir şeyi cevap olarak kabul etmeyecek.” dedi. Bu ifadeler üzerine İbn Hubeyre cellada kırbaçlamayı bırakmasını ima etti. Ebu Hanife dayak sonrası geceyi zindanda geçirdi. Sabah kalktığında aldığı darbelerden dolayı yüzü-gözü şişmişti. İbn Hubeyre o gece rüyasında Efendimiz’i (s.a.v.) gördü. Allah Resulü (s.a.v.) ona: “Allah’tan korkmuyor musun?! Ümmetimden birini suçsuz yere dövüyor ve tehdit ediyorsun.”[50] diye çıkıştı. Rüyadan ve İmam’ın kararlılığından etkilenen İbn Hubeyre arkadaşları ile istişare etmesi için tahliyesine emir verdi. Hapisten çıkınca atına bindi ve Mekke’ye gitti (h. 130). Abbasi Devleti kuruluncaya kadar orada ikamet etti. Ebu Cafer el-Mansur zamanında Kûfe’ye geri döndü[51] (h. 137).[52]

Abbasi Dönemi

Ebu Hanife (r.a.) Abbasi Devleti’nin kurulmasını heyacanla karşıladı. İnanıyordu ki, yapılan zulümler son bulacaktı. Bu yüzden Ebu’l-Abbas es-Seffah Kûfe’ye gelip alimleri kendisine biat etmeye çağırdığında Ebu Hanife meclisteki alimler adına söz alıp söyle demişti: “Devlet idaresini Allah Resulü’nün (s.a.v.) akrabalarına nasip eden, zalimlerin zulmünü üzerimizden kaldıran, dillerimize hakkı hakim kılan Allah Teala’ya hamd olsun. Allah’ın emri üzere sana biat ettik. Kıyamete kadar bu ahde sadık kalacağız. Rabbim, Efendimiz’in (s.a.v.) akrabalarını başımızdan eksik etmesin.”[53]

Zulme karşı hep hakkı müdafaa eden O büyük irade (r.a.) herkesin suküt ettiği bir anda nasıl ortaya çıkıp Abbasilere ilk biat eden kişi idiyse, Onların haktan ayrıldığı zaman da ilk uyarıcıları oldu. Dersleri esnasında konu siyasi hadiselerin tahlilini gerektirdiğinde çekinmeden Abbasilerin Hz. Ali (r.a.) çocuklarına yaptığı zulmü sorguladı. Hayatını tehlikeye atarak hakkı tutup kaldırdı.

Mansur’un hafiyeleri, büyük bir aksiyon adamı duruşuyla siyasi hayatı sorgulayan Ebu Hanife’nin her hareketini takibe aldı. Onu cezalandırmak için şartların oluşmasını gözlüyorlardı. Bağdat’ın inşa edilmeye başlaması iyi bir fırsat oldu. Halife, Ebu Hanife’ye (r.a.) yeni şehirde kadılık teklif etti. Fakat O, bu görevden imtina etti. Mansur hangi düzeyde olursa olsun Ebu Hanife’nin (r.a.) bürokraside görev almasında kararlıydı. Bunun üzerine Ebu Hanife (r.a.) Bağdat’ın müteahhitliğini kabul etti. O biliyordu ki, Mansur vazifeleri reddetmesi halinde boynunu vuracaktı. Müteahhitliği kadılığa tercih ederek haksız kararlara meşruiyet vermekten kendini korumuş oldu.

Mansur’un devlet idaresindeki zulmü arttıkça Ebu Hanife hususi dünyasına çekildi. Fakat ders halkasında müstebit idareyi tenkit etmekten de geri durmadı. Tam bu esnada Musul halkı isyan etti. Mansur isyancılara uygulanacak cezayı görüşmek üzere ulemayı saraya davet etti. Onlara Musul halkının –önceden- kendisine biat ettiklerini, isyan etmeleri durumunda kanlarının helal olacağını söylediklerini hatırlattı. Mansur, valisine isyan eden Musul halkını öldürmenin meşru olduğunu savunuyor, ulemadan da bu kararı onaylamalarını istiyordu. Mecliste bulunan alimler, “Eğer onları bağışlarsan affeden bir devlet adamı olursun; Yok eğer cezalandırırsan onlar bunu hak etmişlerdir.” dediler. Mansur, susarak fetvaya katılmadığını beyan eden Ebu Hanife’ye (r.a.) “Sen ne dersin Ey Üstat!” diye sordu. İmam-ı Azam:

– Musul halkı sana sahip olmadıkları bir şeyi (canlarını) helal kıldı. Mesela bir kadın nikahı kıyılmaksızın kendisi ile bir erkeğin cinsel ilişkiye girmesini mubah kılsa bu caiz midir?

-Hayır.

– İşte bunun gibi Musul halkının da canlarını helal kılma yetkileri yoktur.

Bu konuşma üzerine Mansur, Ebu Hanife ve diğer iki alime Bağdat’tan ayrılıp Kûfe’ye dönmelerini emretti.[54]

Abbasi Devleti bütün hafiyeleriyle ilmin muhkem kalesini takip altına aldı. Her ifadesi kayda geçirilip devletin ilgili birimlerine aktarıldı. Bütün bunlar olurken O (r.a.) gerek ders takririnde gerekse de iftasında hakikati söylemekten geri durmadı. Kûfe kadısı İbn Ebi Leyla’nın verdiği hükümleri tenkit etmekten çekinmedi.[55] İbn Ebi Leyla, ilmi açıdan karşılık veremediği -sahabe devri müstesna- bütün zamanların bu en büyük fakihine türlü desiselere baş vurarak eza et(tir)ti. Ebu Hanife (r.a.) Onun kendisine karşı olan tutumunu anlatırken şöyle demektedir: “İbn Ebi Leyla, benim bir hayvan hakkında helal görmediğim şeyi bana helal gördü.”[56] Yani haksız yere öldürülmeme cevaz verdi.

Vefatı

Ebu Hanife’nin (r.a.) mazlumlardan yana tavır alması siyasi iradeyi ciddi anlamda rahatsız etmekte idi. Fakat açıkça Ona tavır alamıyorlardı. Çünkü adı, civardaki bütün şehirlerde hayırla anılıyordu. Alimler, en müşkil meseleleri çözmesi için Ona getiriyorlardı. O sadece Kûfe’nin değil, bütün ümmetin fakihiydi. Bu yüzden Halife, Ebu Hanife’ye karşı tavır alışını birtakım gerekçelere bağlamak istiyordu. Bu çerçevede Ona (r.a.) yeni kurulan şehrin yani Bağdat’ın kadılığını teklif etti. Fakat Ebu Hanife bu görevi reddetti.[57] Halife, kadılığı kabul etmemesi durumunda kendisini hapsedeceğini ve ağır bir şekilde cezalandıracağını söyledi. O, kabul etmemede kararlılık gösterince hapse atıldı. Halife adamlarını cezaevine gönderip, isteğini kabul etmesi durumunda Onu serbest bırakacağını ve Ona ikramlarda bulunacağını söyledi. Fakat Ebu Hanife (r.a.) ilk görüşüne sadık kaldı. Bunun üzerine Halife, her gün çarşıya çıkarılmasını ve milletin huzurunda Ona on kırbaç vurulmasını emretti. [58] Bu durum 12 gün devam etti. Onardan toplam 120 kırbaç vuruldu.[59]

Halife tutuklu olduğu günlerde Ebu Hanife’yi (r.a.) tekrar sarayına çağırtarak kadılığı kabul-edip etmeyeceğini sordu. Ebu Hanife:

– Allah devlet başkanını ıslah etsin. Ben bu göreve layık değilim diyorum ya!

– Yalan söylüyorsun.

Halife ikinci defa Ebu Hanife’ye aynı teklifi yöneltti. Bunun üzerine İmam Azam: “Emiru’l-Müminin benim kadılığa layık olmadığımı itiraf etti. Çünkü beni yalancılıkla itham etti. Eğer yalancı isem bu işe liyakatim yok demektir. Eğer liyakatsizlik itirafında doğru söyledimse, devlet başkanına bildirdim ki, bu göreve layık değilim.”

Mansur her iki şıkkıyla hakikati ortaya koyan bu cevabı kabul etmedi. Ebu Hanife’yi tekrar cezaevine gönderdi.[60] Sahih olan görüşe göre İmam-ı Azam Hazretleri ahirete irtihal edinceye kadar zindanda kaldı. Öleceğini hissedince secdeye kapandı ve ruhunu secde halinde Allah Azze ve Celle’ye teslim etti.[61] İnsanlık tarihinin bu en büyük imamı (Sahabe devri istisna) ahirete irtihal ettiğinde takvim hicri 150 tarihini göstermekte idi.[62]

Bağdat’ın doğusunda gasp edilmemiş temiz bir yer olan Hayzurân kabristanlığına gömülmeyi vasiyet etmişti. O, bu duruşuyla, hediyelerini, makamlarını kabul etmediği zalimlerin gasbettikleri arazilerde de kalamayacağını ilan etti. Halife Mansur, İmam-ı Azam’ın vasiyetini işitince istemeyerek de olsa şöyle mırıldandı: “Ey Ebu Hanife! Diri ve ölü olduğun halde senin hakkında beni kim mazur görür?”[63]

Cenazesine elli binden fazla insan iştirak etti. Cenaze namazı altı defa kılındı sonuncusunu oğlu Hammad kıldırdı. Aşırı izdihamdan dolayı defni ancak ikindiden sonra mümkün oldu. Yirmi gün kabrinde cenaze namazı kılındı.[64]

Ebu Hanife’nin tekfin ve techizinde bizzat görev alan Abdullah b. Vakıd o günü özetlerken şunları naklediyor: “Ebu Hanife’yi Hasan b. Umâre yıkadı. Ben de su döktüm. Bedeni zayıftı. İbadet ve Allah yolunda gayret onu eritmişti. Hasan yıkama işini bitirince Ebu Hanife’nin bazı özelliklerini anlattı. Herkesi ağlattı. Naşı omuzlara alındığında öylesine muazzam bir durum oluştu ki, o günkünden daha fazla ağlayan insan görmedim.[65]

Hatime

Sefihler anlayamadıklarından, alimler hasetlerinden, devlet adamları zulmü İslam adına meşrulaştırmadığından Ona zulmetti. Sokaklarda milletin huzurunda kırbaçlandı; hakarete uğradı. Ders okutmasına, fetva vermesine engel olundu. Fakat metanetinden, azminden hiçbir şey kaybetmedi. Desiseler, komplolar cesaretini kıramadı. Zindanda kırbaç yemeyi bol paralı devlet memurluğuna tercih etti. Muhkem iradesi ile her şeyi kuvvet zanneden idarecileri şaşkına çevirdi.

Ömrü mücadele ile geçti. Hayatını ilim ve ibadete hasretti. Dünyada köprüden geçen bir yolcu gibi yaşadı. Ebu’l-Ahves Onun vakti kıymetlendirişini anlatırken şöyle demişti: “Ebu Hanife’ye üç güne kadar öleceksin dense idi yaptığı amelin üzerinde daha fazla bir ibadet yapamazdı.” Çünkü boş anı yoktu.[66] İlim onunla bereketlendi; Yeniden irfana dönüştü. Mücadele dolu hayatını en son şehadetle taçlandırdı.

Dipnotlar:

[1] Ebu Bekir Ahmed b. Ali Hatib el-Bağdadi, Tarihu Medineti’s-Selam, Daru’l-Ğarbi’l-İslami, Beyrut, 2001, XV, 446; İbn Kuteybe, Mearif, Daru’l-Mearif, Kahire, y., s. 490; Takıyyuddin b. Abdilkadir et-Temimi, Tabakatu’s-Seniyye fi Teracimi’l-Hanefiyye, Daru’r-Rufai, Riyad, 1983, I, 74; Şihabuddin Ahmed İbn Hacer el-Mekki, el-Hayratu’l-Hısan, Daru’l-Erkam, Beyrut, ty., s. 37.

[2] Bkz. İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 41.

[3] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 446.

[4] Ebu Hatim Muhammed b. Hibban, el-Mecruhûn mine’l-Muhaddisin ve’z-Zuafa’i ve’l-Metrukin, Daru’l-Ma’rife, ty., s. III, 63; el-Bağdadi, a.g.e., XV, 446..

[5] et-Temimi, a.g.e., I, 75.

[6] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 448; et-Temimi, a.g.e., I, 75.

[7] Mevali, Mevla kelimesinin çoğuludur. Burada Arap olmayan anlamında kullanılmaktadır.

[8] Muvaffak b. Ahmed el-Mekki, Menakibu Ebî Hanife, (Kerderi’nin Menakibi ile birlikte), Daru’l-Kitabi’l-Arabi, Beyrut, 1981, I, 12.

[9] et-Temimi, a.g.e., I, 75.

[10] Muhammed Zahid el-Kevseri, Fıkhu Ehli’l-Irak ve Hadisuhum, (Zeyla’î’nin Nasbu’r-Raye’si ile birlikte), Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1996, I, 22.

[11] Kur’an, Hucurat(49): 13.

[12] Muvaffak Mekki, a.g.e., I, 11.

[13] Muvaffak Mekki, a.g.e., I, 10.

[14] Bkz. Kevseri, Te’nibu’l-Hatib, Daru’l-Kitabi’l-Arabi, Beyrut, s. 31-32.

[15] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 446.

[16] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 85-6.

[17] el-Bağdadi, a.g.e., XV,

[18] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 482.

[19] Huseyin Saymeri, Ahbaru Ebi Hanife ve Ashabihi, Daru’l-Kutubi’l-Arabi, Beyrut, ty., s. 33.

[20] İbn Hacer, a.g.e., s. 85.

[21] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 85.

[22] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 85.

[23] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 85.

[24] Saymeri, a.g.e., s. 34.

[25] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 87.

[26] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 494.

[27] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 494.

[28] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 493.

[29] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 83.

[30] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 84.

[31] Ebu Davud, Zekat 38, 1669.

[32] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 482.

[33] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 483.

[34] et-Temimi, a.g.e., I, 100.

[35] et-Temimi, a.g.e., I, 100.

[36] Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, II, 164.

[37] Ebû Dâvûd, Ramadân, 8-9; Tirmizî, Kur’ân, 11; Nesâî, es-Sünenu’l-Kübrâ, V, 25; İbn Mâce, İkâme, 178.

[38] et-Taberânî, el-Mu’cemu’l-Kebîr, VI, 51.

[39] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 488; İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 215; et-Temimi, a.g.e., I, 101; Konu ile alakalı ayrıntılı bilgi için bkz. Ebu Bekir Sifil, İmam Ebu Hanife ve Kur’an’ın Kısa Sürede Hatmi 1-2-3, Milli Gazate, 29-30-31 Ekim 2005.

[40] Kur’an, Tur(52): 27.

[41] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 488; İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 76.

[42] Kur’an, Kamer(54): 46.

[43] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 488; İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 76; et-Temimi, a.g.e., I, 102.

[44] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 487; İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 75; et-Temimi, a.g.e., I, 100.

[45] ed-Temimi, a.g.e., I, 101.

[46] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s.79.

[47] Muhammed Ebu Zehre, Ebu Hanife Hayatuhu ve Asruhu- Arauhu ve Fıkhuhu, Daru’l-Fikri’l-Arabi, Kahire, 1997, s. 31.

[48] Ebu Zehre, a.g.e., s. 31.

[49] İbnü’l-Esir, el-Kamil, V, 122-130; Ebu Zehre, a.g.e., s. 32.

[50] Muvaffak Mekki, a.g.e., I, 274.

[51] Muvaffak Mekki, a.g.e., I, 276.

[52] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 51, (Dipnot no: 1).

[53] Muvaffak Mekki, a.g.e., I, 151.

[54] Ebu Zehre, a.g.e., s. 40-41.

[55] Ebu Zehre, a.g.e., s. 43.

[56] Ebu Zehre, a.g.e., s. 43.

[57] Muvaffak Mekki, a.g.e., I, 429.

[58] Kerderi, a. g.e., II, 299.

[59] Muvaffak Mekki, a.g.e., I, 433.

[60] et-Temimi, a.g.e., I, 105.

[61] Muvaffak Mekki, a.g.e., I, 442.

[62] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 126.

[63] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 127.

[64] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 127.

[65] Muvaffak Mekki, a.g.e., I, 433-4.

[66] Saymeri, a.g.e., s. 36; İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 78.

.

Bütün Zamanların Müctehidi: Ebu Hanife

Tarafından af21606311381145 -

19 Ekim 2014

1793

İlim, Allah Teala’dan Efendimiz’e (s.a.v.), sonra ashabına, sonra tabiuna, sonra Ebu Hanife’ye, sonra da talebelerine intikal etti. Dileyen buna razı olsun, dileyen gücensin. Hakikat değişmez.[1]

Kültür Mahşeri: Kûfe

İslam coğrafyası Hz. Ömer (r.a.) zamanında ciddi anlamda bir imar faaliyetine sahne oldu. Bir çok yeni şehir kuruldu. Bu bağlamda hicretten 17 yıl sonra Basra ve Kûfe[3] şehirleri inşa edildi. Hz. Ömer (r.a.) Kûfe’ye ayrı bir alaka gösterdi. Fasih Arapça konuşan kabileleri şehrin çevresinde konuşlandırdı. Abdullah b. Mesud’u (r.a.) halka ilim öğretmesi için Kûfe’ye gönderdi. Sa’d b. Ebi Vakkas, Huzeyfe, Ammar b. Yasir, Selman el-Farisi, ve Ebu Musa el-Eşari (r. anhum) gibi alim sahabiler de şehrin irfanına katkıda bulundu; İbn Mes’ud’a yardımcı oldular. Kûfe bir irfan şehrine dönüştü. Hz. Ali (r.a.) şehre geldiğinde fakihlerin çokluğundan memnun olup şöyle demişti: “Allah’ın rahmeti İbn Mes’ud’un üzerine olsun. Bu şehri ilimle doldurdu. Onun talebeleri şehrin kandilleridir.”[4]

Hz. Ali (r.a.) en az İbn Mes’ud (r.a.) kadar ilme önem verdi. Halka fıkıh öğretmeye devam etti. Kûfe’yi İslam Devleti’nin başkenti yaptıktan ve alim sahabilerin şehre gelmesinden sonra Kûfe, İslam şehirleri arasında fakihleri, muhaddisleri, Kur’an ve Arap dili ile iştigal eden alimlerinin çokluğu ile benzersiz bir şehir haline geldi.[5]

Muhammed b. Rebi’ el-Cîzî ve Suyuti Mısır’da yerleşen sahabileri sayı itibariyle kıymetlendirirlerken ancak üç yüz kişiyi tespit edebilirler. el-İclî ise sadece Kûfe’ye yerleşen sahabilerin bin beş yüz kadar olduklarını, bunların yetmiş kadarının da Bedir ashabı olduğunu bildirir.[6]

Sahabenin bereketli çalışmaları bütün bir şehri üniversiteye çevirdi. Enes b. Sirin Kûfe’yi anlatırken şunları söylemektedir: “Kûfe’ye geldiğimde baktım ki şehirde dört bin kişi hadis, dört yüz kişi de fıkıh tahsil etmekte idi.”[7] Şehrin ilimle bütünleşen bu yapısından dolayıdır ki Kûfe, Emevi zulmünün yaşandığı dönemde mustazaf müminlerin sığınağı olmuştur.

İrfana Doğru

Ebu Hanife (r.a.), alim sahabiler tarafından ilimle doldurulan Kûfe’de hicretten 80 yıl sonra dünyaya geldi. Ne var ki Onun doğduğu şehir ilk kurulduğu andaki safiyetini yitirmişti. Kûfe, sınırları içerisinde yer aldığı Irak’ın sosyo-kültürel yapısından ciddi şekilde etkilendi. Bu yüzden Şii, Harici, Mutezili ve zındık fırkaların en güçlü isimleri orada faaliyet göstermekte idi. Fakat sahabenin özellikle de İbn Mes’ud’un (r.a.) yetiştirdiği talebeler sayesinde bölgenin en güçlü oluşumu Ehl-i Sünnet’di.Ebu Hanife (r.a.) böylesine karışık bir coğrafyada dünyaya geldi. İlk olarak ticaretle iştigal etti. Zaman zaman da ilim meclislerine katıldı. Fakat bu süreklilik arz etmiyordu. İlim meclislerinde hazır bulunduğunda akdedilen münazaralara aktif olarak katıldı; Sapık fırkalara karşı Ehl-i Sünnet akidesini müdafaa etti. Ebu Hanife’nin münazaralardaki fevkalade başarısı devrin uleması tarafından takdirle karşılandı. Onlar, Ebu Hanife (r.a.) gibi bir dahinin mesaisinin büyük bölümünü ticarete adamasına rıza göstermediler. Onu ilme teşvik ettiler. Bu bağlamda İmam Şa’bi’nin teveccühü ayrı bir önemi haizdir.Ebu Hanife (r.a.) İmam Şa’bi vesilesiyle ilme yönelmesini anlatırken şunları söyler: “Bir gün çarşıya giderken İmam Şa’bi’nin yanından geçiyordum; beni çağırıp şöyle dedi:

– Böyle sürekli kime gider-gelirsin?

– Çarşıya.

– Onu kastetmedim. Ulemadan kimlerin dersine gidersin?

– Hiçbir alimin dersine düzenli olarak gitmiyorum.- İlmi konularda araştırma yap, ulemanın ders halkalarına devam etme noktasında ihmalkar davranma. Zira sende muazzam bir dikkat ve cevvallik görmekteyim.Şa’bi’nin bu sözü üzerimde etkili oldu. Çarşıya gitmeyi bıraktım ve ilme başladım.”[8]

Ebu Hanife (r.a.) ilim halkalarının müdavimi olunca ticaretten büsbütün kopmadı; Fakat aktif olarak da içerisinde yer almadı. Ticari faaliyetlerini ortakları vasıtasıyla yürüttü. Zaman zaman onları ziyaret edip İslami esaslar çerçevesinde çalışıp-çalışmadıklarını kontrol etti.

Kelam Halkaları

Ebu Hanife (r.a.) tahsile başlayacağı sırada bütün ilimleri göz ününe aldı ve her birini ayrı ayrı tahsil etti. İlk olarak “alet ilimleri”nin en önemlilerinden biri olan “Nahiv” ile ilgilendi. Sırasıyla diğerlerini de ikmal etti. Bu alanda iyi bir seviyeye gelince gaye ilimlerinin okutulduğu ders halkalarına katıldı. O yıllar itibariyle Kûfe mescitlerinde üç çeşit ilim halkası faaliyet göstermekte idi:

Akait ile alakalı temel meselelerin müzakere edildiği ve çeşitli fırka mensuplarının katıldığı Kelam meclisleri. Hadis müzakerelerinin yapıldığı ve rivayet kriterlerinin konuşulduğu hadis meclisleri. Kur’an ve Sünnet’ten hüküm çıkarma ameliyesinin yapıldığı ve fetvalarının verildiği fıkıh meclisleri.[9]

Ebu Hanife’nin (r.a.) bütün mesaisini ilme adadığı yıllarda Kûfe’de yoğun bir şekilde itikadi tartışmalar yaşanmakta idi. Müslümanlar hem kendi aralarında hem de zındıklarla tartışıyorlardı. Ebu Hanife şartların etkisi ile kelam meclislerini tercih etti. Öyle ki kelam ilminde parmakla gösterilecek bir konuma ulaştı. Basra’da Kelam’la alakalı ciddi münazaraların akdedilmesi ve farklı fırka mümessillerinin orada olması ilgisini çekti. Yirmi küsür defa Basra’ya gitti. Bunun için bir yıl kadar Basra’da ikamet etti. O yıllar itibariyle kelamı en üstün ilim addetmekte idi. Zamanla bakış açısında ciddi değişmeler oldu. Şöyle düşündü: “Allah Resulü’nün (s.a.v.) ashabı ve tabiun bizim bildiğimiz her meseleye vakıftı. İlmi meselelerde daha fazla bir kudrete ve müktesebata sahiptiler. Fakat kelami tartışmalara dalmadılar. Bilakis bundan geri durdular ve yapılmasını şiddetle nehyettiler. Onlar, şeriatla alakalı konuları fıkhi meseleleri konuştular. Bunun için meclisler akdettiler. Bu tür derslerde hazır bulundular. İnsanları şeriatın esasını öğrenmeye çağırdılar. Fetva verdiler, fetva aldılar.”[10] Fakat kelami tartışmalarda taraf olmadılar. Bu fotoğraf gözünün önünde canlandıkça Kelam’a karşı soğukluk hissetmeye başladı.

Fıkıh Meclisleri

Ebu Hanife’nin zamanla fıkha karşı ise ilgisi arttı. Kelam meclislerinde üstadlığı bırakıp fıkıh halkalarında talebe olmayı tercih etti. Züfer b. Hüzeyl Ebu Hanife’nin (r.a.) fıkhı tercih etmesine neden olan hadiseyi anlatırken şunları nakleder: “Mescitte fıkıh dersleri okutan Hammad b. Ebi Süleyman’ın yakınında oturur kelam dersleri okuturdum. Bir gün yanıma bir kadın gelip; “Adamın cariye bir hanımı var. Sünnet’e uygun bir şekilde onu boşamak istiyor. Kaç talakla boşamalıdır?” şeklinde bir soru sordu. Cevabını bilemeyince suali Hammad’a sormasını, sonra da gelip Onun cevabını bana bildirmesini söyledim. Kadın Hammad’a sordu; O da şu şekilde cevap verdi: “Temizlik halinde ve cinsel ilişkiye girmeden onu bir talakla boşar, sonra ona yaklaşmaz ta ki kadın iki hayız dönemi geçirir ve ardından gusül abdesti alır. Bu durumda kadının evlenmesi helal olur.” Kadın dönüp bana Hammad’ın fetvasını nakletti. Bunun üzerine “Kelamla uğraşmaya değmez” dedim; Ayakkabılarımı alıp Hammad’ın meclisine gittim. Onu dikkatle dinleyip açıklamalarını ezberledim. Konuları en iyi ben kavrardım. Bu yüzden talebelerine; ‘Derste halkanın baş tarafında benim yanımda Ebu Hanife’den başkası oturmayacak’” demişti.[11]

Hocaları

Ebu Hanife (r.a.) ilimle olan münasebetini anlatırken şöyle demektedir: “Ben ilim ve fıkıh ocağı Kûfe’de yetiştim. Ulema meclisine oturdum. Özellikle bir büyük fakihin dersine sürekli katıldım.”[12] Ebu Hanife’nin (r.a.) dersini aksatmadığı fakih Hz. Ali ile İbn Mes’ud’un fıkhına varis olan Hammad b. Ebî Süleyman’dır.

O (r.a.), 18 yıl Hammad b. Ebî Süleyman’ın derslerine devam etti. Bir anlamda Hammad’a asistanlık yaptı. Hammad, şehir dışına çıkınca yerine ders okuttu, gelen soruları cevapladı.[13] Bir defasında Hammad iki ay Kûfe dışında kaldı. Bu esnada derse devam eden Ebu Hanife’ye (r.a.) hocasından duymadığı meseleler de soruldu. Onları da cevapladı fakat hocası dönünce ona arz etmek için tamamını kayda geçti. 60 kadar olan bu meseleleri Hammad dönünce kendisine arz etti. Hammad 40 fetvada Ebu Hanife’ye muvafakat 20’sinde ise muhalefet etti.[14]

Ebu Hanife’nin (r.a.) uzun yıllar ders halkasına iştirak ettiği Hammad’a fart-ı muhabbeti vardı. Ölene kadar birlikte olduğu hocasını ahirete irtihal ettikten sonra da hiç unutmadı. Kıldığı her namazdan sonra anne babası ile birlikte Hammad için de istiğfar etti. Sadace Hammad için değil ders okuduğu ve okuttuğu herkes için de dua ederdi.[15]

Ebu Hanife (r.a) Hammad’ın dışında daha bir çok alimden istifade etti. Ebu Hafs hocalarını sayı itibariyle kıymetlendirirken 4 bin rakamından bahseder. Bazı biyografi yazarları ise bu sayının sadece tabiinden olan hocalarını ifade ettiğini söylerler.[16] Bu rakam hiç de mübalağa değildir. Çünkü Ebu Hanife (r.a.) 55 defa hacca gitmiştir. Her hac mevsiminde İslam dünyasından çok sayıda müfessir, muhaddis ve fukahanın Harameyn’de bir araya geldiği muhakkaktır. Buna göre Ebu Hanife (r.a.) her bir haccında yetmiş alimle görüşüp onlardan Kitap ve Sünnet’in bilgisini alsa sadece hac süresince ders aldığı alimlerin sayısı dört bine yaklaşır.

O (r.a.) hac ibadeti dışında Emevilerin Irak Valisi İbn Hubeyre’nin zulmünden kurtulup Mekke’ye iltica etmesinden (h. 130)[17] Ebu Cafer el-Mansur’un saltanatı devralmasına kadar olan süreçte de Mekke’de ikamet etti. Ebu Cafer hicri 137 yılında sultan olduğuna göre, İmam-ı Azam Hazretleri Mekke’de yedi yıla yakın bir zaman kaldı demektir.[18] Bu zaman zarfında Abdullah b. Abbas’ın (r.a.) talebesi Ata b. Ebi Rabah, İbn Abbas’ın mevlası İkrime, İbn Ömer’in talebesi Nafi’nin ders halkalarına iştirak etti.[19]

Kûfe ve Mekke Ebu Hanife’nin (r.a.) ilim tahsil ettiği iki ana merkezdir. İlkinde İbn Mes’ud’un (r.a.) ilmine, ikincisinde ise İbn Abbas (r.a.) ve İbn Ömer’in (r.a.) ilmine varis oldu. Kendisine ilimdeki nesebi sorulduğunda ilk olarak bu isimlerden bahsederdi. Bir defasında Abbasi Devlet başkanı Ebu Cafer’in yanına gitti. İsa b. Musa da orada idi. İsa b. Musa, Mansur’a;

– Bu gün dünyanın tek alimi bu Ebu Hanife’dir.

Mansur:

– Ey Ebu Hanife! İlmi kimden aldın?

Ebu Hanife:

– Hz. Ömer, Hz. Ali ve İbn Mes’ud’tan okuyanlar vesilesiyle onların talebelerinden okudum. Öğrencilerinin derslerine katıldığım Abdullah b. Abbas’ın öyle geniş bir ilmi vardı ki, yaşadığı dönemde yeryüzünde ondan daha alimi yoktu.[20]

O (r.a.), her çiçeğe konup onlardan öz alan sonra da bütün özleri terkip edip yeni bir hale dönüştüren arı gibi, Kûfe’den Hz. Ali ile İbn Mes’ud’un; Mekke’den İbn Abbas ve İbn Ömer’in (r. anhum) daha başka şehirlerde yaşayıp da hac yoluyla ilimleri Harameyn’e intikal eden diğer alim sahabilerin malumatını bir araya getirip muazzam bir hasıla oluşturdu.

Görüştüğü Sahabiler

Ebu Hanife (r.a.) hakkında kaleme alınan biyografi kitaplarının tamamı Onun bazı sahabilerle görüştüğünü rivayet ederler. Biyografistlerin bir kısmı da -özellikle muhakkik Hanefi alimler- sahabeden hadis rivayet ettiğine vurgu yaparlar.[21]

Kişinin “Tabiun”dan olabilmesi için ashabı görmesi yeterlidir. Hadis rivayet etme şartı yoktur. Nitekim İbn Hacer Askalani “Tabiun” tanımıyla alakalı farklı mülahazalar içerisinde en muteber olanının bu görüş olduğunu bildirmektedir. İmam Nevevi de “Tabiun”u tarif ederken “Sahabi ile karşılaşan/görüşen kişi” demektedir.[22]

Kişinin Tabiun”dan kabul edilebilmesi için rivayet şartını ileri sürmek Müslim’in naklettiği hadise de aykırıdır. Allah Resulü (s.a.v.): “Tabiun’un en hayırlısı Uveys denen adamdır.” buyurmaktadır. Efendimiz’in (s.a.v.) tabiunun en hayırlısı olarak nitelediği “Uveys” sahabeyi sadece görmüştür. Onlardan hadis rivayet etmemiştir.

Muhal farz Ebu Hanife’nin sahabeden rivayeti olmadığı zannedilse dahi yine o tabiundan kabul edilir. İbn Hacer Askalani bu noktada şunları söylemektedir: Ebu Hanife (r.a.) hicri 80 yılında Kûfe’de dünyaya geldikten sonra şehirde yaşayan bir çok sahabiye yetişti. Bu açıdan tabiun kuşağından addedilir. Bu cihetle muasırı olan diğer fakihlerden daha üstündür.[23]

Ebu Hanife’nin (r.a.) kendileri ile görüşüp onlardan hadis rivayet ettiği bir çok sahabi vardır. Onlarla görüşmesinin kronolojik açıdan imkanını şu şekilde tahlil edebiliriz:

1. Enes b. Malik: Enes b. Malik’in (r.a.) vefat tarihi ile alakalı üç farklı rivayet vardır. Bunlar sırasıyla hicri 91, 92 ve 93 yıllarıdır.[24] Ebu Hanife’nin (r.a.) doğumu ise 80’dir. Bu durumda Enes b. Malik’in vefatıyla alakalı en erken tarih muteber kabul edilse dahi yine Ebu Hanife’nin Onunla görüşmesine mani bir durum söz konusu değildir. Nitekim muhakkik alimler de bunu ikrar etmişlerdir. Muhammed Zahid Kevseri bu noktada hayli kabarık bir isim listesi vermiştir.[25]

2. Abdullah b. Cezi ez-Zebidi(Zübeydi) (r.a.): Ebu Hanife (r.a.) hicri 96 yılında 16 yaşında iken babası ile birlikte yaptığı hac ibadeti esnasında akdettiği hadis halkasında Allah Resulü’nden işittiklerini rivayet eden Abdullah’ı (r.a.) görmüştür. Abdullah (r.a.), hicri 97 yılında ahirete irtihal etmiştir. [26]

3. Abdullah b. Ebi Evfa (r.a.): Hicri 87 yılında vefat eden Abdullah’ı (r.a.) Ebu Hanife (r.a.) son defa gördüğünde 7 yaşında idi.[27]

4. Abdullah b. Uneys (r.a.): Hicri 94 yılında Kûfe’ye gelen Abdullah (r.a.) ile Ebu Hanife (r.a.) karşılaştığında O 14 yaşında idi.[28] İmam-ı Azam Abdullah’tan (r.a.) hadis dinlediğini bildirmektedir.[29]

5. Vasile b. el-Eska’ (r.a.): Ebu Hanife 85 yılında vefat eden Vasile (r.a.) ile (r.a.) görüştüğünde 5 yaşında idi.[30]

6. Ebu’t-Tufeyl Amir b. Vasile: Ebu’t-Tufeyl (r.a.) en son vefat eden sahabidir. 102 yılında Mekke’de ahirete irtihal etmiştir.[31]

Ebu Hanife’nin (r.a.) ilim adamlarına karşı olan rağbeti herkesçe malumdur. O ticarette aktifken dahi ilim meclislerine devam eder, Ehl-i Sünnet’i müdafaa noktasında akdedilen münazaralarda yaptığı mübahaselerle devrin alimlerinin takdirini celp ederdi. Bu durumdaki bir ilim adamı için yaşadığı dönemde Kûfe’de ikamet eden sahabilerle görüşmemiş olması nasıl düşünülebilir?! Ya da onlarla görüştüğü halde hadis rivayet etmemesi nasıl tasavvur edilebilir?! Bu, Ebu Hanife’nin kadrini idrak edemeyenlere ait mücerred bir iddiadır. Bunu söylerken İmam-ı Azam’ın (r.a.) hayatını delil olarak kullanıyoruz. Nitekim O (r.a.) şöyle bir hadise nakletmektedir: Hicri 96 yılında 16 yaşında iken babamla birlikte Hacca gittim. Mescid-i Haram’a girince büyük bir ilim halkası gördüm. Babama, bu kimin halkasıdır dedim. Babam: “Allah Resulü’nün (s.a.v.) ashabından Abdullah b. Cezi ez-Zebidi’nin (r.a.)” dedi. Bunun üzerine Ona doğru ilerledim ve Peygamberimiz’den (s.a.v.) duyduğunu söylediği şu hadisi işittim: “Kim kendini Allah’ın dinine adarsa Allah Teala da Onu endişe duyduğu şeylerden korur ve hesap etmediği yerden Onun rızkını karşılar.”[32]

Bazıları Ebu Hanife’nin (r.a.) Enes b. Malik’le (r.a.) görüştüğünü kabul ediyor, fakat Ondan (r.a.) hadis aldığını reddediyor. Diğer bir kısım ise yaş itibariyle bir grup sahabiye yetiştiğini söylüyor fakat onlarla görüşüp hadislerini rivayet ettiğini inkar ediyor. İkinci grup red meselesinde bir adım daha ilerde duruyor; fakat her iki grup da nefy üzere şahadet ediyor. İddialarını delillendirirken de “Sahabe ile görüştüğünü falan falan alim rivayet etmedi” diyorlar. Böyle bir itiraz geçersizdir. Çünkü “yokluk” üzerinden fikir yürütüyorlar. Bu noktada Kerderi şunları söylüyor: “Bazı muhaddisler Ebu Hanife’nin sahabe ile görüştüğünü inkar ediyor; Talebeleri ise sahih isnatlarla bunu belgeliyor. Talebeleri, Ebu Hanife’nin (r.a.) durumunu daha iyi bilmektedirler. Bu yüzden Onun sahabe ile görüşüp onlardan hadis rivayet ettiğini kabul edenlerin görüşü karşı çıkanlardan daha güçlüdür.[33]

Ebu Hanife, “Tabiun”[34] kuşağına ahirde yetişen -sahabe devri müstesna- İslam tarihinin en büyük müçtehididir. Tabiun olması hasebiyle şu ayette övülen kadroya da dahildir: “(İslam’a girme noktasında) öne geçen ilk muhacirler ve ensar ile onlara güzellikle tabi olanlar var ya! İşte Allah onlardan, onlar da Allah’tan razı olmuşlardır.”[35]

Ders Okutmaya Başlaması

Ebu Hanife’nin (r.a.) derslerine devam ettiği Hammad, 120[36] yılında vefat edince Iraklılar onun yerini dolduracak bir halef arayışına girdiler. İlk olarak yerine oğlu İsmail’i geçirmek istediler. Fakat onda aradıklarını bulamadılar.[37] Çünkü İsmail, fıkıhtan ziyade şiire ve Araplarla alakalı önemli olayları/hikayeleri öğrenmeye meyilli idi.[38] Bu yüzden babasının meclisinden geri durdu. Hammad’ın ders halkasına Musa b. Ebi Kesir oturdu. Kûfeliler fıkıhta kabiliyeti olmayan Musa’nın büyük alimlerin meclislerinde bulunmasından dolayı bu görevi ifa edebileceğini düşünmüşlerdi. Fakat O, talepleri karşılayamadı.[39]

Musa hacca gidince Kûfeliler, yerine Ebu Hanife’nin geçmesi noktasında görüş birliğine vardırlar. O da vazifeyi kabul etti. Niçin kabul ettiği kendisine sorulduğunda ise şöyle demişti: “İlmin yok olmasına gönlüm razı olmadı.”[40]

Kûfeliler, Ebu Hanife’nin (r.a.) ders halkasına gidip gelmeye başlayınca her konuda onun meclisinde kapsamlı ilim olduğunu gördüler. Derslerine devam ettiler, sair ders meclislerine gitmeyi bıraktılar. Dinde alim oluncaya kadar Onun yanında merhale merhale yetiştiler.[41]

Günler ilerledikçe Ebu Hanife’nin (r.a.) ilim ve dehası daha iyi idrak edildi. Şöhreti Kûfe sınırlarını aştı. Sadece talebeler değil, ulema da Onun derslerine ilgi duydu. Çünkü O (r.a.) en zor meseleleri çözen, her işkali def eden olağan üstü bir zekaya sahipti. Fadl b. Musa es-Sinani Onun ders halkasını diğerleri ile mukayese ederken şunları söylemektedir: “Hicaz ve Irak’taki alimlerin derslerine devam ederdik; Ebu Hanife’nin meclisinden daha bereketli ve daha faydalı bir ders halkası yoktu.”[42]

İlminin bereketi fark edildikçe diğer hocaların ders halkaları küçüldü. Çünkü talebeler en ayrıntılı bilgiyi Onda buldular. Abdullah b. Mübarek Onun ilme katkısını anlatırken şöyle demektedir: “İlim tahsili için bir çok alime ve şehre gidip geldim. Ebu Hanife ile karşılaşıncaya kadar helal ve haramın illetlerini bilmiyordum.”[43]

Çağının tanığı bir çok alim O ders okutmaya başlayınca talebesizlikten ders okutamaz hale geldi. Kimi “İhkak-ı Hak” kabilinden “Ebu Hanife’nin ders okuttuğu bir zamanda bize ancak talebe olmak yakışır” deyip Onun ders halkasına katıldı. Kimi de hasedinden hakkında türlü iftiralar uydurup, onların tevziatı ile meşgul oldu. Hatib Bağdadi’nin “Tarih”i başta olmak üzere bazı eserlerde yer alan menfi ifadelerin çoğu, Ebu Hanife’nin (r.a.) ders okutmaya başlaması ile itibarlarını kaybeden haset sahiplerine aittir.

Fıkıh Akademisi

Ebu Hanife’nin (r.a.) ders takrir etmeye başladığı yıllarda İslam coğrafyasının sınırları İspanya’dan Güney Asya sahillerine kadar uzanmıştı. Farklı inanç ve kültüre ait bir çok millet İslam ülkesinin sınırları içerisinde yaşamakta idi. Bunların bir kısmı İslam’ı seçerken diğerleri “zimmi” statüsünde kendi dinlerini yaşamaya devam etti. Kûfe’nin Abbasilerin gözde şehirlerinden biri olması, devletin sınırları içerisinde yaşayan “zimmi” ve “müste’men” statülerine sahip gayri müslimleri buraya yerleşmeye ya da bura üzerinden İslam şehirlerine açılmaya sevk etti. Öyle ki Hz. Ömer’in Müslüman Arap kabilelerini yerleştirerek iskana açtığı şehir, kurulduktan bir asır sonra İslam coğrafyasındaki mezhep ve ideolojilerin bir hasılası konumuna geldi.

İslam’ın ilerleyişi karşısında yeni stratejiler belirleme yoluna giden gayri müslimler ümmetin birliğini parçalayabilmek, mezhepler arasındaki anlayış farklılıklarını fürudan usule taşıyabilmek için Kûfe gibi büyük şehirlerde Müslüman kılığında yoğun bir faaliyet içerisine girdiler. Akşamdan sabaha kadar hadis uydurup, sabah yalan yanlış senetlerle onları tevzi ettiler. Bu yüzden Kûfe’de ders okutmak ayrı bir dikkat gerektiriyordu. Hem sorun çoktu hem de yanlış doğrunun içerisine karıştırılmıştı.

Böylesine karışık bir ortamda ders okutmaya başlayan İmam Azam (r.a.) öncelikle Hz. Ömer Efendimiz (r.a.) zamanında uygulanan şura içtihadını aktif hale getirdi. Bunun için 40 kişiden müteşekkil bir fıkıh akademisi kurdu. Akademinin üyeleri fıkıh, hadis Kur’an ilimleri ve Arap dilinde derin ilme sahip seçkin öğrencilerden oluşmakta idi.[44]

Ebu Hanife’nin (r.a.) meseleleri istişare ettiği müçtehit talebelerden bazıları şunlardır: Ebu Yusuf, Muhammed b. Hasan eş-Şeybani, Züfer b. Hüzeyl et-Temimi, Hasan b. Ziyad el-Lü’lui, Veki’ b. el-Cerrah, Abdullah b. Mübarek, Bişr b. Ğiyas el-Merîsi, Afiyet b. Yezid, Davud et-Tai, Yusuf b. Halid es-Semti, Malik b. Miğvel ve Nuh b. Ebi Meryem.[45]

İslam’a ve Müslümanlara karşı olan sorumluluğu Onu böyle bir akademi kurmaya yöneltti. Zira İslam toplumundaki çok kültürlü yapı, beraberinde siyasi, içtimai, iktisadi, itikadi ve de ahlaki bir çok sorun üretmişti. Devletler arası hukuktaki tıkanmışlıktan, medeni ve kazai davalarda çözüm bekleyen sorunlara kadar hayatın bütün şubelerinde Kur’an ve Sünnet’ten hareketle çözümler getirilmeliydi. Evzai, Malik b. Enes gibi geniş müktesebata sahip bir çok müçtehit vardı; fakat sorunlar bir anda çözülebilecek gibi değildi. Bu yüzden Ebu Hanife’nin dersleri ayrı bir alaka gördü. Hac mevsimi Mescid-i Haram’da oturduğunda doğu ve batıdan büyük fakihler etrafında toplanır, onlara fetva verirdi.[46]

Kollektif bilginin etkin olduğu akademide Ebu Hanife (r.a.) ortaya bir mesele atar öğrencilerine görüşlerini sorardı. Onlar da söz alır, görüşlerini ve delillerini serd ederlerdi. Ebu Hanife gelen itirazlara cevap verir; derken mesele olgunlaşır ve en sonunda görüşünü beyan ederdi. Mesele karara bağlanınca içeriden “Allahü Ekber” sesleri yükselirdi.[47]

Birisi, Ebu Hanife’ye (r.a.) sahabenin bile ihtilafa düştüğü bir konuyu nasıl çözdüğünü sorduğunda O şöyle cevap verdi: “Zannediyor musun ki ben bu görüşe gelişi güzel ulaştım? Bu önemli konu hakkında yirmi yıl düşündüm, bununla ilgili bütün bilgi ve hükümleri topladım ve sahabenin her birinin fikirlerini teker teker inceledim.”[48] Neticede bu hükme ulaştım.

Ebu Hanife (r.a.) öğrencileri ile müzakere ettiği konuyu tam bir dikkat ve derin bir tahasssus içerisinde incelerdi. Bazen bir meseleyi onlarla bir ay ya da daha fazla tartıştığı olurdu. Konu üzerinde genel bir kabul oluşunca meclisin katibi Ebu Yusuf hükmü kayda geçerdi.[49]

O, müçtehitlerin hocasıydı. Mutlak müçtehit olarak kabul edilen fakat talebelerinin içtihatlarını tedvin etmemelerinden dolayı mezhepleri günümüze kadar ulaşmayan ya da ulaşan müçtehitler işkallerini ona arz ederlerdi.

Büyük hadis alimi Ameş hacca gitmek istediği zaman hac menasikini kendisi için düzenli bir şekilde yazması için ona haber göndermişti. Ameş etrafındakilere şöyle derdi: “Hac menasikini Ebu Hanife’den öğreniniz. Zira haccın ne farz ne de nafilesini Ondan daha iyi bilen birisini tanımıyorum.”[50]

Çözdüğü Meseleler

Fıkhın en canlı dönemi hicri ikinci asrın ilk yıllarından başlayıp dördüncü asrın ortalarına kadar devam eden “müçtehit imamlar” devridir. Bu dönem fıkhın “Altın çağı”dır. Meşhur ve muteber dört mezhebin kurucuları bu dönemde yaşamıştır. En fazla içtihat bu dönemde yapılmıştır. Bu dönemin dolayısıyla da Saadet Asrı sonrası bütün zamanların en büyük müçtehidi Ebu Hanife’dir. Çünkü O, bütün ümmetin “İmam-ı Azam”ıdır.

Ebu Hanife’nin (r.a.) fıkıh alanında çözüme kavuşturduğu meseleler beş yüz bine ulaşmaktadır(Rakkam hususunda ittifak yoktur).[51] Bu sayı ilk planda insana mübalağa gibi görünebilir. Vakıayı doğru değerlendirebilmek için öncelikle Kûfe’nin siyasi/içtimai konumunu ve diğer müçtehitlerin yaşadığı şehirlerle münasebetini iyi bilmek gerekmektedir.

Mesela İmam Malik Medine’de; Allah Resulü’nün (s.a.v.) yaşadığı şehirde sahabe çocuklarına fetva veriyordu. Medine’de mekan ve insan itibariyle ciddi bir değişim olmadığından hadis-i şerifler Ona yöneltilen soruları içtihada ihtiyaç duymadan karşılayabiliyordu. Kûfe’de ise tam bir kültür ve inanç mozaiği vardı. Bunun için problemler hem sayı itibariyle çok hem de değişikti. Böyle bir ortamda beş yüz bin meselenin oluşmasını imkansız kılacak bir durum yoktur. Ayrıca Ebu Hanife’ye (r.a.) özellikle hac mevsiminde devrin fakihleri tarafından çözülemeyen problemlerin de getirildiği ve Onun sadece olmuş olaylara değil olması ihtimal dahilinde olan hadiseler (takdiri meseleler) hakkında da fetva verdiği göz önünde tutulmalıdır. Bu usulle verdiği fetvaların 60 bin civarında olduğu düşünülmektedir.[52]

Vuku bulmayan fakat vuku bulması farz edilen konularda fetva vermek anlamına gelen “takdiri fıkhı” Ebu Hanife (r.a.) çokça kullanırdı. Katade ile arasında geçen şu konuşma buna niçin baş vurduğunu açıklamaktadır: Ebu Hanife:

– Ey Ebu Hattab! Kendisinden haber alınamayan bir adamın eşi hakkında görüşünüz nedir?

– Hz. Ömer’in fetvasını söylerim; Dört yıl bekler eğer bu sürede kocası gelirse onunla evliliği devam eder. Kocası dönmezse, eşleri ölen kadınlar gibi 4 ay 10 gün iddet bekler, ardından bir başkasıyla evlenebilir.

– Bu durumda ilk eş döner ve evlenen hanımına “Ey kötü iş yapan kadın! Ben yaşadığım halde sen başkası ile evlendin.” der; Sonraki koca da “Ey kadın! Eşin olduğu halde benimle evlendin” diye çıkışırsa kadın kimin eşi kabul edilir ve hangi adamla lanetleşir?[53]

– Bu hadise gerçekleşti mi?

– Hayır.

– O halde olmamış bir meseleyi bana niçin soruyorsun?

– Alimler belaya hazırlanırlar, gelmeden önce ondan korunurlar. Gelince de onu tanırlar, nereden girip nereden çıkacaklarını bilirler.[54]

Bu ön bilgiden sonra, beş yüz bin fetvayı Onun aktif olarak içtihat ettiği 30 yıla (H. 120-150) yayarsak her gününe 45 mesele düşmektedir. 40 müçtehitle birlikte meseleleri müzakere eden ve sabahtan yatsıya kadar bütün zamanını ilme adayan[55] Ebu Hanife gibi bir müçtehit için bu sayı hiç de kabarık değildir.

500 bin mesele hakkında hüküm beyan eden Ebu Hanife’nin kıyas ve istihsanı çok kullanmasından dolayı içtihatlarındaki yanılma oranı selefilerin iddia ettiği gibi yüksek midir? Bu sorunun en doğru cevabı Onu herkesten daha iyi tanıyan öğrencileri tarafından verilmiştir. Nitekim bir adam, talebelerinden Veki’in huzurunda İmam-ı Azam’ın yanıldığını söyleyince Veki’ şöyle diyerek adama karşı çıkmıştı: “Böyle diyen kişiler hayvanlar gibidirler; Hatta benimsedikleri yol itibariyle onlardan daha da aşağıdırlar. Yanında Ebu Yusuf ve Muhammed b. Şeybani gibi fıkıh alimleri, hadis imamları, Arap dili uzmanları, Fudayl ve Davud et-Tai gibi züht ve vera’ abideleri olan bir Ebu Hanife nasıl hata edebilir?! Böylesine muazzam bir öğrenci/müçtehit kadrosuna sahip birisi hata edemez. Çünkü yanıldığında müçtehit talebeleri müdahale ederek Onu doğruya yönlendirirler.”[56]

Kitapları

İmam-ı Azam (r.a.) bu gün olduğu şekliyle fıkıh ilmini tedvin eden ve bab bab, kitap kitap tertip eden ilk alimdir. İmam Malik (r.a.) de “Muvatta”yı telif ederken Onun tedvin usulünü takip etmiştir.[57]

Bu noktada Muvaffak b. Ahmed el-Mekki şunları nakletmektedir: “Ebu Hanife (r.a.) şeriat ilmini ilk tedvin eden kişidir. Ondan önce kimse bunu yapmamıştır. Çünkü ne sahabe ne de tabiun (r. anhum) şeriat ilmini sistematik bir şekilde bab ve kitaplara ayırmıştı. Onlar idrak güçlerine itimat ederlerdi, kalplerini bilgilerine dağarcık yapmışlardı. Onlardan sonra yetişen Ebu Hanife (r.a.) ilmin yayıldığına tanıklık eti. Yeni neslin ilmi zayi etmesinden korktu. Nitekim bu noktaya dikkat çeken Allah Resulü (s.a.v.) şöyle buyurmuştu: “Allah Teala insanların elinden çekip almak suretiyle ilmi ortadan kaldırmaz. İlmi, alimlerin ölmesiyle söküp alır. Geriye cahil reisler kalır; İlimleri olmadığı halde fetva verirler, hem saparlar hem de sapıtırlar.” İşte bunun için Ebu Hanife (r.a.) fıkhı tedvin etti. Onu baplara ayırdı. Bölüm bölüm tertip etti.[58]

Bölümlerin tasnifine ilk olarak “Taharet” ile başladı sonra “Namaz” ve peşi sıra diğer ibadetleri yazdı. İbadetleri takiben “Muamelatı” kaleme aldı. Tertibi “Miras”la bitirdi. O (r.a.) fıkhın tedvinine “Taharet”le başlayıp “Namaz”la devam etti. Çünkü kişinin sağlam bir akideden sonra, sorumlu olduğu ilk ibadet namazdır. Namaz ibadetlerin en özeli ve vücub itibariyle de en genelidir. “Muamelat”ı da ibadetten sonra getirdi. Çünkü -esas olan- kişi taraf olmadıkça “Muamelat” yok hükmündedir. Yani ibadet gibi mükellef, evvel emirde ondan sorumlu değildir. Ebu Hanife (r.a.) fıkhın tedvinini “Vasiyet” ve “Miras”la tamamladı. Çünkü bunlar insanın son anlarıyla alakalı hükümlerdir.[59]

Ebu Hanife’den (r.a.) sonra gelen müçtehitler Onun bu tasnif sisteminden faydalandılar. Ona uydular. Kitaplarını Onun eserlerine bakarak şekillendirdiler. Bunun içindir ki, İmam Şafii; “Alimler, fıkıhta Ebu Hanife’nin çocukları mesabesindedir.” demiştir.[60]

Muvaffak Mekki, fıkıh ile alakalı meseleleri Ebu Hanife (r.a.) tedvin etti derken, bunu Onun yönetiminde öğrencilerinin yaptığını kastetmektedir. Mekki’nin ifadelerinde “Mecaz-ı Akli” vardır. Bu, tıpkı “Hz. Ömer (r.a.) Kûfe’yi inşa etti.” cümlesindeki manaya benzer. Burada şehri gerçekte inşa eden Hz. Ömer (r.a.) değil Onun görevlendirdiği mühendis ve işçilerdir. Hz. Ömer’in (r.a.) inşa emrini vermesi fiilin Ona isnadını mümkün kılmaktadır. Fıkıhla alakalı eserlerin tedvinine sebep olan, bunu imla yoluyla bizzat yaptıran da Ebu Hanife olduğundan tedvin ameliyesinin Ona isnat edilmesi uygundur.

İmam-ı Azam (r.a.) fıkıh ilmine yaptığı büyük katkıya rağmen bizzat kendisi fıkha dair bir eser telif etmemiştir. Her ne kadar “el-Fıkhu’l-Ekber”in fıkıhla alakalı bir kitap olduğu 60 bin ya da daha fazla meseleyi içerdiği söylense de eldeki “el-Fıkhu’l-Ekber” nüshaları akide ile alakalı olduğundan, olmayan bir şey hakkında konuşup hüküm vermek doğru değildir.[61]

İmam-ı Azam’ın (r.a.) bizzat telif ettiği bir fıkıh kitabının olmaması Onun adına bir eksiklik değildir. Çünkü kitap telifi Ebu Hanife’nin ahirete irtihalinden sonra ya da hayatının son anlarında şuyu’ bulmuştur.[62]

Sahabe asrındaki müçtehitler fetva ya da içtihatlarını tedvin etmekten sakınmışlardı. Hatta dinin esasına dair bir araya getirilen tek kitap Kur’an-ı Kerim olsun diye hadisleri bile -daha sonraki zamanlarda görülen keyfiyette- tedvin etmemişlerdi. Sonraki dönem alimleri hadisleri ve fetvaları bir araya getirme zorunluluğu duydular. Medine Fakihleri Abdullah b. Ömer, Aişe, İbn Abbas (r. anhum) ile onlardan sonra gelen tabiun kuşağı fetvalarını bir araya getirdi. Onlara bakar, meseleleri onlar üzerine bina ederlerdi. Iraklı fakihler de İbn Mesud’un fetvaları ile Hz. Ali, Şüreyh ve diğer Kûfe kadılarının fetva ve hükümlerini bir araya getirdiler. Kûfe fakihlerinden İbrahim Nehai, fetvaları ve fıkhi esasları bir risalede cem etti. Hammad da benzer bir çalışma yaptı. Bu risalelerin hiç biri fıkhi bablara göre tasnif edilmemişti. Halka dağıtılmayan bu çalışmalar unutma durumunda müçtehidin müracaat edeceği şekilde hazırlanan özel notlardan ibaretti.[63]

İmam-ı Azam’ın (r.a.) fıkıhla alakalı içtihatlarını günümüze taşıyan eserler öğrencileri tarafından kaleme alındı. “Sahibeyn/imameyn” diye bilinen mezhebin iki önemli şahsiyeti Ebû Yusuf ve İmam Muhammed başta olmak üzere Züfer b. Hüzeyl, Hasan b. Ziyad gibi diğer talebelerinin Ondan rivayet ettikleri fıkhî meseleleri İmam Muhammed, “Zâhiru’r-Rivâye” adıyla şöhret bulan altı kitapta bir araya getirdi. Fakat, “Zâhiru’r-Rivâye” kitaplarının içerikleri hakkındaki yaygın kanaat, bunların üç imamdan ya da onların bir kısmından nakledilen meseleler olduğu istikametindedir.[64] Altı kitaptan oluşan ve tamamı İmam Muhammed tarafından tedvin edilen ‘Zâhiru’r-Rivâye’ kitaplarına bu ismin verilmesi, onların, İmam Muhammed’den güvenilir bir rivayet zinciriyle nakledilmelerinden dolayıdır.[65]

Mütevatir bir rivayet zincirine sahip olmadıklarından dolayı “Nevadir” başlığı altında toplanan[66] kitaplarda da Ebu Hanife’nin çok sayıda içtihadı yer almaktadır.[67]

İmam-ı Azam (r.a.) kelam ilminde de geniş bir müktesabata sahipti. Devrin ihtiyaçlarını dikkate alarak akide ile alakalı meselelerde de ümmete yol gösterdi. Bu alandaki mütalealarının bir kısmı öğrencileri tarafından kayda geçirildi. Bir kısmı da kendisine yöneltilen sorulara verdiği cevaplarla şekillendi. Maturidi mezhebinin de temelini oluşturan bu kitaplar şunlardır: “el-Fıkhu’l-Ekber”, el-Fıkhu’l-Ebsat”, “el-Alim ve’l-Müteallim”, “er-Risale”, “el-Vasiyye”.[68]

İçtihat Usulü

Ebu Hanife (r.a.) içtihat ederken deliller arasında nasıl bir sıralama takip ederdi; Nelere öncelik verirdi? Birilerinin iddia ettiği gibi O sahih hadislere rağmen “Kıyas” ve “İstihsan”a başvurur mu idi? Sahih kabul ettiği hadislerin yekünü 17 adet mi idi?[69]

Sünnet’e rağmen bir İslam oluşturmayı hedefleyen modernist Müslümanlar düşüncelerine meşruiyet kazandırabilmek için Ebu Hanife’yi (r.a.) kendilerine göre tanımlama gayreti içerisine girdiler. Halbuki O, değil Sünnet’i devre dışı bırakmak, sahabe sözünü bile hüccet kabul ederdi. Nitekim içtihat usulünde izlediği yolu anlatırken şöyle demektedir: “Öncelikle Allah’ın Kitabı’nda olanı alırım. Onda bulamazsam Sünnet’e müracaat ederim. Kitap ve Sünnet’te bulamadığım takdirde sahabe sözüne başvururum. Onların sözlerinden dilediğimi alır dilediğimi terk ederim. Sahabenin sözünü bırakıp da başkasının sözünü almam. Fakat iş İbrahim en-Nehai, Şa’bi, İbn Sirin, Hasan Basri, Ata, Said b. Müseyyeb’e… ulaşırsa bunlar içtihat eden bir topluluktur. Ben de onlar gibi içtihat ederim.”[70] Muvaffak Mekki devamla Ebu Hanife’nin (r.a.) içtihat sistemini açıklarken şunları söyler: “O, meseleleri kıyas yaparak bir sonuca bağlardı. Kıyas uygun olmuyorsa “istihsan”da bulunurdu. İstihsanla da bir sonuca ulaşamadıysa Müslümanların aralarında dikkate aldıklara muameleye/örfe müracaat ederdi.[71]

Yukarıdaki ifadelerden bedihi bir şekilde anlaşılmaktadır ki, Ebu Hanife (r.a.) bir konuda hüküm verirken öncelikle Kitab’a, ardından Sünnet’e sonra da sahabe görüşüne müracaat ederdi. Eğer sahabe arasında icma yoksa yine de onların görüşlerinin dışına çıkmaz, sözleri arasından Kur’an ve Sünnet’e en uygun olanı seçerdi.[72] Söz konusu delillerde konuyla alakalı bir hüküm bulamadıysa sırasıyla kıyas ve istihsan yapar ya da sahih örfü dikkate alırdı.

Buna göre Ebu Hanife’nin (r.a.) hüküm çıkarırken kullandığı deliller şunlardır: Kitap, Sünnet, sahabe icmaı, sahabe kavli, kıyas, istihsan, örf ve icma.

TENKİTLER

Ebu Hanife’yi (r.a.) tenkit edenlerin ifadeleri tahlil edildiğinde görülecektir ki; münekkitler ya kıskanç ya cahil ya da mutaassıb kimselerdir. Bazı ilim adamları ilimdeki dirayetine, ümmet nezdindeki itibarına haset edip Ona iftira ettiler. Böylece Onun gölgesinden kurtulacaklarını düşündüler. Cahiller de gayreti diniye adına haset sahibi alimlerin yalanlarını hakikat diye müdafaa ettiler. İmam-ı Azam’ı (r.a.) tenkit eden taifenin üçüncüsü ise taassubun görme melekelerini öldürdüğü kişilerdir. Bunların başında bir çok esere imza atan Hatib Bağdadi gelmektedir.

Bağdadi’nin Hezeyanları

Bağdadi meşhur eseri “Tarihu Medineti’s-Selam/Bağdat”ın XV. cildinde 444’ten 587’ye kadar olan sahifelerde (143 sayfa) Ebu Hanife’yi anlatır. İlk 60 sahifede Ebu Hanife’nin ilmi, takvası ve cömertliği ile alakalı nakillerde bulunur. İlk bölümün sonunda Onun (r.a.) sahabe sözünü dahi kendi içtihadına tercih ettiğini anlatır. Bunun hemen akabinde Ebu Hanife’yi (r.a.) cerhe başlar ki muzahrafat tam 82 sahife devam eder. Bağdadi’nin Ebu Hanife’ye (r.a.) dair naklettiği iftiralar altı ana başlıkta toplanır: 1. Ebu Hanife aleyhinde konuşan alimlerin ifadeleri. 2. Ebu Hanife’den iman konusunda rivayet edilen sözler. 3. İmam-ı Azam’a isnat edilen “halku’l-Kur’an” ile alakalı görüşler. 4. Devlet adamlarına başkaldırmak ile alakalı nakiller. 5. Din hakkında uydurulup Ebu Hanife’ye isnat edilen çirkin sözler. 6. Onun içtihatlarını yeren ve Ondan sakınmayı öğütleyen bazılarının sözleri.

Birinci başlık altında rivayet edilen nakillerle alakalı şunlar söylenebilir: Ebu Hanife’yi (r.a.) tenkit edenlerin ifadelerine bakıldığında görülmektedir ki, bunlar Onun ilmini çekemeyen insanlardır. Ayrıca Hatib Bağdadi’nin naklettiği sözlerin senetlerinde yer alan bir çok ravi yalanda şöhret bulmuş kişilerdir. Bu yüzden rivayetleri metruktur. Ravide problem olmadığı farzedilse dahi çağdaş iki alimden birinin diğerini tenkit etmesi, tenkit edilenin değerini düşürmez. Bundan dolayı zan altında da bırakılmaz. Zira muasır alimlerin birbirlerini tenkit etmeleri sahabe devrinden günümüze kadar hep devam ede gelmiştir. Aynı devirde yaşayan alimlerin, birbirlerini anlatırken kullandıkları üslubun sert, ifadelerin ön yargılı olması, söz konusu açıklamalara ihtiyatla yaklaşılmasını gerekli kılmıştır. İnsan psikolojisinin dayanılmaz baskısı altında söylenen ithamları değerlendirirken İbn Abbâs’ın şu sözünü zihinde canlı tutmak doğru hükmün kılavuzu olacaktır: “Alimlerin bilgisini kabul edin, fakat birbirleri hakkındaki kanaatlerinde onları doğrulamayın. Nefsim elinde olana yemin ederim ki, onların vuruşan iki koçtan daha farklı durumları yoktur.”[73] İmam Taceddin es-Subki talebelerine, ulemanın birbirleri hakkında sarf ettikleri sözlere, aralarında cereyan eden olaylara karşı sessiz kalmalarını telkin eder.[74] İbn Abidin de muasır alimlerin birbirlerinin yargılarına göre değerlendirilmelerinin doğru olmadığını belirtir.

Haset sahibi insanların iftiralarını dikkate alarak Ebu Hanife’yi (r.a.) tenkit edenler hakikatle yüzleştiklerinde tövbe edip Allah’tan mağfiretlerini istemişlerdir. Nitekim Onun muasırlarından Şam diyarının fakihi Evzai (r.a.) Abdullah b. Mübarek’le karşılaştığında “Kûfe’de ortaya çıkan ve Ebu Hanife künyesiyle şöhret bulan bu bidatçi kimdir? diye sorar. İbn Mübarek kim olduğunu söylemeden muğlak meseleleri, onları anlama usullerini ve o konudaki fetvaları zikretmeye başlar. Evzai:

– Bu fetvalar kime aittir?

– Irak’ta karşılaştığım bir alime.

– Bu kişi ulemanın büyüklerindendir. Git Ondan daha fazla mesele öğren.

– İşte bu alim az önce bidatçi diye tenkit ettiğin Ebu Hanife’dir.

Daha sonra İmam Evzai ile Ebu Hanife Mekke’de bir araya gelir, İbn Mübarek’in anlattığı konuları müzakere ederler. Ebu Hanife konuları daha da açar. Ayrıldıklarında Evzai İbn Mübarek’e: “İlminin çok ve aklının mükemmel oluşuna gıpta ettim. Allah Teala’dan hakkında söylediklerimden dolayı affımı istiyorum. Apaçık bir yanlışın içerisinde imişim. Sana gelince İbn Mübarek, sakın Ondan ayrılma!”[75]

İmam-ı Azam’ın (r.a.) ilim ve takvasını takdir eden muasırlarına gelince onların tavsifleri hasetçilerin iftiralarına kıyas edilmeyecek derecede çoktur. İmam Malik’e Ebu Hanife’yi (r.a.) gördün mü diye sorulduğunda şöyle cevap vermiştir: “Evet, öyle bir adam gördüm ki, sana bu sütunun altın olduğunu söylese mutlaka -altın olduğuna dair- delillerini getirir.”[76] Ondan daha fakihini görmedim[77] diyen İbn Mübarek “Eğer Allah Teala bana Ebu Hanife ve Süfyan’a talebe olmayı nasip etmeseydi sıradan birisi olurdum.”[78] itirafında bulunmuştur.

Bağdadi, Ebu Hanife’yi (r.a.) cerh etmeye devam ettiği diğer beş bölümde de meçhul ya da mecruh ravilerin hezeyanlarını bilgi diye nakleder. Bağdadi’nin İmam-ı Azam’a (r.a.) isnat ettiği imanla alakalı rivayetlerin önemli bir bölümünün senedinde adalet vasfını yitiren raviler vardır. Bu nevi ravilerin sözlerine itimat edilmez. Diğer taraftan Ebu Hanife’ye isnat edilen Kur’an’ın yaratılmış olduğu şeklindeki iddialar da doğru değildir. Zira İmam-ı Azam (r.a.) akide ile alakalı olan eseri “el-Fıkhu’l-Ekber”de Kur’an’ı Kerim’in yaratılmış olmadığını, Allah Teala’nın kelamı olduğu belirtmektedir.[79]

Bağdadi, Ebu Hanife’ye (r.a.), hiçbir müslümanın söylemeyeceği ifadeleri isnat eder. Bunlar içerisinde en kabul edilmezi “Eğer Allah Resulü bana ya da ben Ona yetişseydim, muhakkak ki bir çok görüşümü kabul ederdi.”[80] iddiasıdır. Bu rivayetin ilk halkasında Yusuf b. Esbad vardır ki, cerh ve tadil otoriteleri Onun rivayetlerinin delil olamayacağını bildirmektedirler.[81] Ne var ki Bağdadi hadis uydurmakla ün yapan böyle bir adamın Ebu Hanife hakkında uydurduğu bir sözü bilgi diye eserine almış, ümmetin imamına iftira etmiştir.

Bağdadi’nin, Ebu Hanife (r.a.) biyografisinin son bölümünde İmam’ın -haşa- “Deccal” olduğunu iddia eden rivayetleri[82] nakletmesi ise ne ilim ne de ahlaki kriterlerle bağdaşır.

İbn Hacer Mekki, Bağdadi’nin Ebu Hanife (r.a.) hakkındaki menfi rivayetleri kritik ederken metinleri nakleden ravilerin neredeyse tamamının mecruh ve meçhul olduğuna vurgu yapar. Mekki, yapılanı sorgularken de şöyle der: “Bu tür rivayetlerle her hangi bir müslümanın şerefini lekelemek icmaen caiz değilken, bunlar nasıl olur da ümmetin müçtehitlerinden bir büyük imama reva görülebilir?”[83]

Abdulhayy el-Leknevi, Hatib Bağdadi’nin taassub sahibi bir alim olduğunu bu yüzden de Ebu Hanife (r.a.) ve öğrencileri hakkındaki cerhlerinin ilmi bir kıymet arz etmediğini belirtir.[84]

Tarih boyu Bağdadi’ye bir çok reddiye yazılmıştır. Onlardan bazıları şunlardır: el-Meliku’l-Muazzam İsa b. Ebi Bekir el-Eyyubi’nin “es-Sehmu’l-Musib fi’r-Reddi ala Ebi Bekr el-Hatib”i, Sıbt-u İbni’l-Cevzi’nin “el-İntisar li İmami E’immeti’l-Emsar”ı ile “Miratu’z-Zaman”ı, Ebu’l-Müeyyed el-Harizmi’nin “Cami’u Mesanidi Ebi Hanife”si (Bu eserin sadece baş tarafında Bağdadi’ye cevap ihtiva eden bir bölüm vardır.) Ezher ulemasından oluşan bir komisyonun eserin Ebu Hanife’yi cerh eden kısmına yaptığı ve eserle birlikte basılan notları, Muhammed Zahid Kevseri’nin “Te’nibu’l-Hatib ala Ma Sakehu fi Tercemeti Ebi Hanifete mine’l-Ekazib”i.[85] Tarih-i Bağdat’taki ilgili rivayetleri hem metin hem de senet itibariyle etraflı bir şekilde tahlil eden Kevseri’nin “Te’nib”i, hem muazzam bir müdafaname hem de bir irfan hazinesidir.

“Az Hadis Bilirdi” İddiası

Ebu Hanife (r.a.) karşıtlarının ortak buluşma noktası Ona hadisle alakalı yönelttikleri tenkitlerdir. Onlara göre İmam-ı Azam az hadis bilen ve görüşünü hadise tercih eden bir ilim adamıdır.

Bu iddialara cevap vermek gerekirse şunlar söylenebilir:

Her şeyden önce Ebu Hanife’nin (r.a.) az sayıda hadis bildiği meselesi hilafı hakikat bir iddiadır. Çünkü hadis otoriteleri Onun hadiste “İmam” olduğuna şehadet etmektedirler. Ebu Hanife’nin (r.a.) hadis ilminde geniş bir malumata sahip olduğunu söylenen alimler arasında Ebu Davud, Tirmizi, Hakim, Beyhaki, İbn Kayyım, İbn Kesir[86] gibi büyük hadisçiler vardır.

Muarızlar Ebu Hanife’nin bildiği hadislerin sayılı olduğunu iddia ederlerken Onun talebelerinden Hasan b. Ziyad “Ebu Hanife’nin iki bini Hammad’tan, iki bini de diğer hocalarından olmak üzere dört bin hadis rivayet ettiğini” bildirmektedir.[87]

Ebu Hanife’nin (r.a.) -diğer üç imam gibi- bizzat tedvin ettiği bir hadis kitabının olmamasını istismar edenlere karşı Muhammed b. Mahmud el-Harizmi İmam-ı Azam’a ait hadisleri cem eden bir “Müsned” telif ederek cevap vermiştir. Müellif, Müsned’in hadislerini 15 büyük hadis aliminin Ebu Hanife’nin hadislerini bir araya getirdiği müsnedlerinden oluşturmuştur.[88]

Muvaffak Mekki, Ebu Hanife’nin el-Asar’daki rivayetleri (el-Asar, Ebu Yusuf ve Muhammed’e ait aynı adı taşıyan iki ayrı mecmuadır ki, Ebu Hanife’den rivayet edilen hadisleri muhtevidirler.) 40 bin hadis arasından seçtiğini nakletmektedir.[89]

Hadise bu derece vukufiyeti olan Ebu Hanife (r.a.) niçin rivayetini 4 binlerle sınırlandırmıştır? Bunun iki nedeni vardır. Birincisi, Ebu Hanife ahad olarak rivayet edilen hadisleri kabulde herkesten daha fazla titiz davranmıştır. Çünkü Onun yaşadığı dönemde zındıklar ve bidatçiler sürekli hadis uydurmakta idiler. İkincisi ise, Ebu Hanife muhaddislerin adeti olduğu üzere oturup hadis rivayet etmemiştir.[90] Fakat muhaddislerin ameliyesinden daha mühim bir vazife ifa etmiştir ki, o da hadisleri tahlil edip onlardan şeriatın maksatları çerçevesinde hükümler çıkarmaktır. Şafii ulemasından Muhammed b. Yusuf es-Salihi bu noktada şunları söylemektedir: “Ebu Hanife (r.a.), hüküm çıkarma ile meşgul olduğundan çok sayıda hadis bilmesine rağmen rivayeti fazla olmamıştır. Aynı sebepten dolayı İmam Malik ve Şafi’den rivayet edilen hadisler de bildiklerine oranla azdır. Bu durum sahabe için de geçerlidir. Nitekim geniş malumatlarına rağmen Hz. Ebu Bekir (r.a.) ve Hz. Ömer (r.a.) gibi büyük sahabilerin rivayet ettiği hadisler onların derecelerinde olmayanlara nisbetle az olmuştur.”[91]

Aslında Onun çözüme kavuşturduğu binlerce mesele, hadis ilmindeki vukufiyetini gözler önüne sermektedir. Nitekim Kevseri de bu noktaya dikkat çekmektedir: “Ebu Hanife’nin çok hadis bildiği fıkıh baplarında zikrettiği delillerden ve seçkin talebeleri tarafından tedvin edilen 17 müsnetteki hadislerinden anlaşılmaktadır.”[92]

“İçtihadını Hadise Tercih Ederdi” İddiası

Önceki sayfalarda Ebu Hanife’nin (r.a.) bir meseleyi çözüme bağlarken ilk olarak Kur’an’a, Onda bulamayınca Sünnet’e, Onda da bulamayınca sahabe kavline müracaat ettiğini nakletmiştik. Sahabe kavlinin olduğu yerde dahi içtihat etmeyen bir müçtehit için nasıl olur da içtihadını hadise tercih ederdi, denilebilir?! Bilakis, ulema arasında şöhret bulan güvenilir ravilerin mürsellerini delil olarak kullanmasına bakarak Onun Sünnet’e aşırı derecede bağlı olduğunu söylemek gerekir.

O, muhaddisler kadar hadis rivayet etmemiştir. Bu doğrudur. Fakat bu doğruluk İmam-ı Azam adına bir nakısa değildir. Çünkü O, hadislerden hüküm çıkarmakla meşguldü. Ona bir hadis ulaştığında onu asıl kabul edip üzerine benzer hükümleri kıyas eder, ona göre fetvalar verirdi. Bazen hadisten çıkardığı hükmü belirtir, metni rivayet etmez, bazen de hem metni rivayet eder hem de hükmü beyan ederdi. Sahabenin müçtehitleri de böyle yapardı.

Dört halife, Abdullah b. Mes’ud ve Ammar b. Yasir (r. anhum) uzun yıllar Allah Resulü’ne (s.a.v.) arkadaşlık yapmalarına, seferde ve hazarda neredeyse Ondan hiç ayrılmamalarına rağmen son üç yılında Allah Resulü’ne (s.a.v.) yetişen Ebu Hureyre (r.a.) kadar hadis rivayet etmemişlerdir. Şimdi bu fotoğraftan hareketle Ebu Hureyre (r.a.) dört halifeden daha fazla hadis dinledi ya da onların gördüklerinden daha fazla şeye tanık oldu da bu yüzden insanlar Ondan diğerlerine nisbetle daha fazla hadis rivayet ettiler mi denilecek?! Dört halife başta olmak üzere müçtehit sahabiler rivayetten ziyade hadislerden hüküm çıkarma ya da onları asıl kabul edip üzerlerine yeni meseleleri kıyas etme işi ile iştigal ettiler. Bu yüzden rivayetleri sınırlı sayıda oldu.

Herkes şu noktada hem fikirdir ki, Ebu Hanife (r.a.) en fazla hüküm çıkaran müçtehittir. Fıkhi hükümlerinin çok olması Onun fazla hadis bildiğine delalet eder. Verdiği fetvaların sahih olması kullandığı delillerin de sahih olduğuna işaret eder. Yine herkes kabul eder ki Ebu Hanife kıyasta diğer müçtehitlerden daha güçlü ve onu diğerlerinden daha iyi bilir. Kıyas da bir ayete ya da bir hadise yapıldığına göre Onun çok kıyasının olması çok hadis bildiğine ve onları etraflı bir şekilde idrak ettiğine delalet eder.[93]

Bazı hadislere muhalefet etmesine gelince, söz konusu hadisler ya sıhhat için belirlediği kriterlere uymamaktadır ya ravisinde bir problem vardır ya nesh edilmiştir ya da daha kuvvetli kabul ettiği bir başka hadisle tearuz halindedir. Bu durumlardaki hadisleri reddetmeyen hiçbir müçtehit yoktur.

Ebu Hanife, haset sahibi insanların, hakkında yaydıkları dedikoduları işittiğinde şöyle demişti: “Bu insanlara şaşıyorum; Ancak bir nassa dayanarak fetva vermeme rağmen şahsi kanaatimi dikkate alarak içtihatta bulunduğumu iddia ediyorlar.”[94]

Bütün bu bilgiler ortada iken İbn Haldun’un kime ait olduğunu belirtmeden “Ebu Hanife’nin rivayet ettiği hadislerin 17 civarında olduğunu söylemesi”[95] Onun aleyhinde bir delil olamaz. Zira İbn Haldun, bu ifadeden hemen sonra bu türlü sözlerin doğru olmadığını, hadis bilgisi az olanın içtihad edemeyeceğini, İmam’ın, hadis konusunda da büyük bir Müçtehid olduğunu söyler. Bu durumda iddia hiç bir kıymet ifade etmez. Çünkü ilmi ölçülere göre eğer bu bir iddia ise delilini, yok eğer rivayet ise senedini belirtmek gerekir. Fakat İbn Haldun delil ve senet bulamadığından ifadesini “Yukalü/denir ki” diye nakletmektedir.

Ebu Hanife’nin hadiste kudreti yoktu diyenlerin iddiası ya senetsiz ya da Onun karşısında itibarını kaybeden haset sahibi insanların iftiralarına dayanıyor. Ümmetin her mezhepten alimleri ise yüksek sesle Onun hadiste “imam” olduğunu söylüyorlar. Hadise karşısında “Hak’tan sonra sadece sapıklık vardır. O halde nasıl oluyor da (Hak’tan) döndürülüyorsunuz?”[96] ayetini okumaktan başka ne söylenebilir ki?

Hatime

Ebu Hanife’nin (r.a.) ilimdeki dirayetini, Kur’an ve Sünnet’e vukufiyetini anlayabilmek için çözüme kavuşturduğu meseleleri tanımak/mütalaa etmek gerekir. Bunun için de asgari bir ilim adamı nosyonuna sahip olmak lazımdır. Bu nosyondan mahrum olanların, Onu (r.a.), çözülmez gibi görünen sorunları halleden “Hallalu’l-Meşakil” kimliğiyle anlamaları aşırı iyimserlik olacaktır. Ebu Hanife’yi (r.a.), bu kimliğiyle en doğru İmam Malik (r.a.) ve Şafii (r.a.) gibi mutlak ya da Ebu Yusuf (r.a.) ve İmam Muhammed (r.a.) gibi müntesip müçtehit ünvanına sahip alimler anladı. İslam’ın yenilenmesinden bahseden kimi modernist ya da selefilerin çözüm üretme yerine Ebu Hanife’yi (r.a.) aşağılar bir tavır içerisinde yer almaları ise, ancak büyük bir marifet içerisinde cahil kalmalarıyla ifade edilebilir.

Hanefi nisbesini taşımak ya da İslam Hukukunda akademik kariyer yapmakla Ebu Hanife’yi (r.a.) anlamak eş değer değildir. Eğer böyle olsaydı Onu (r.a.) en iyi anlayan Ona herkesten daha yakın olan annesi olurdu. Ne var ki annesi, Onun ilimdeki kudretini takdir edemediğinden fetvaları oğluna değil de mahallenin imamına sorardı. Bu noktada Hasan b. Ziyad şöyle bir hadise nakletmektedir: “Bir gün Ebu Hanife’nin annesi yemin etti. Daha sonra da yeminini bozdu. Oğluna fetva sordu, fakat aldığı cevaba razı olmadı. Ebu Hanife’ye (r.a.), fetva hususunda ancak Zuratu’l-Kas’ın dediğini kabul edeceğini söyledi. Ebu Hanife annesini alıp Zura’ya götürdü. Kadın sorusunu sorunca Zura hayret içerisinde “Ey Kadin! Kûfe fakihi yanında olduğu halde mi ben sana fetva vereceğim?!” dedi. Ebu Hanife (r.a.) Zura’ya annesini kastederek ‘Şöyle şöyle diyerek ona fetva ver.’ dedi. Zura Ebu Hanife’den dinlediği fetvayı nakletti de kadın öyle razı oldu.”[2]

Bu gün “Büyük fikir adamı”, “Büyük müçtehit” etiketiyle takdim edilen, görüşleri hakkında doktora tezleri hazırlanan Müslüman modernistlerin ilmi yeterliliği Ebu Hanife’ye (r.a.) kıyasla mahalle imamına bile eş değer olamaz. Fakat bunu idrak etmenin yolu bir takım nisbe ya da kariyerlere sahip olmaktan değil, İmam Serahsi gibi ilim adamı nosyonuna sahip olmaktan geçer.

Ebu Hanife (r.a.) böylesine karışık bir coğrafyada dünyaya geldi. İlk olarak ticaretle iştigal etti. Zaman zaman da ilim meclislerine katıldı. Fakat bu süreklilik arz etmiyordu. İlim meclislerinde hazır bulunduğunda akdedilen münazaralara aktif olarak katıldı; Sapık fırkalara karşı Ehl-i Sünnet akidesini müdafaa etti. Ebu Hanife’nin münazaralardaki fevkalade başarısı devrin uleması tarafından takdirle karşılandı. Onlar, Ebu Hanife (r.a.) gibi bir dahinin mesaisinin büyük bölümünü ticarete adamasına rıza göstermediler. Onu ilme teşvik ettiler. Bu bağlamda İmam Şa’bi’nin teveccühü ayrı bir önemi haizdir.

Ebu Hanife (r.a.) İmam Şa’bi vesilesiyle ilme yönelmesini anlatırken şunları söyler: “Bir gün çarşıya giderken İmam Şa’bi’nin yanından geçiyordum; beni çağırıp şöyle dedi:

– Böyle sürekli kime gider-gelirsin?

– Çarşıya.

– Onu kastetmedim. Ulemadan kimlerin dersine gidersin?

– Hiçbir alimin dersine düzenli olarak gitmiyorum.

– İlmi konularda araştırma yap, ulemanın ders halkalarına devam etme noktasında ihmalkar davranma. Zira sende muazzam bir dikkat ve cevvallik görmekteyim.

Şa’bi’nin bu sözü üzerimde etkili oldu. Çarşıya gitmeyi bıraktım ve ilme başladım.”[8]

– Bu gün dünyanın tek alimi bu Ebu Hanife’dir.

Mansur:

– Ey Ebu Hanife! İlmi kimden aldın?

Ebu Hanife:

Ebu Hanife’nin (r.a.) kendileri ile görüşüp onlardan hadis rivayet ettiği bir çok sahabi vardır. Onlarla görüşmesinin kronolojik açıdan imkanını şu şekilde tahlil edebiliriz:

3. Abdullah b. Ebi Evfa (r.a.): Hicri 87 yılında vefat eden Abdullah’ı (r.a.) Ebu Hanife (r.a.) son defa gördüğünde 7 yaşında idi.[27]

5. Vasile b. el-Eska’ (r.a.): Ebu Hanife 85 yılında vefat eden Vasile (r.a.) ile (r.a.) görüştüğünde 5 yaşında idi.[30]

6. Ebu’t-Tufeyl Amir b. Vasile: Ebu’t-Tufeyl (r.a.) en son vefat eden sahabidir. 102 yılında Mekke’de ahirete irtihal etmiştir.[31]

– Ey Ebu Hattab! Kendisinden haber alınamayan bir adamın eşi hakkında görüşünüz nedir?

– Bu hadise gerçekleşti mi?

– Hayır.

– O halde olmamış bir meseleyi bana niçin soruyorsun?

– Alimler belaya hazırlanırlar, gelmeden önce ondan korunurlar. Gelince de onu tanırlar, nereden girip nereden çıkacaklarını bilirler.[54]

Mütevatir bir rivayet zincirine sahip olmadıklarından dolayı “Nevadir” başlığı altında toplanan[66] kitaplarda da Ebu Hanife’nin çok sayıda içtihadı yer almaktadır.[67]

Buna göre Ebu Hanife’nin (r.a.) hüküm çıkarırken kullandığı deliller şunlardır: Kitap, Sünnet, sahabe icmaı, sahabe kavli, kıyas, istihsan, örf ve icma.

Bağdadi’nin Hezeyanları

– Bu fetvalar kime aittir?

– Irak’ta karşılaştığım bir alime.

– Bu kişi ulemanın büyüklerindendir. Git Ondan daha fazla mesele öğren.

– İşte bu alim az önce bidatçi diye tenkit ettiğin Ebu Hanife’dir.

Bağdadi’nin, Ebu Hanife (r.a.) biyografisinin son bölümünde İmam’ın -haşa- “Deccal” olduğunu iddia eden rivayetleri[82] nakletmesi ise ne ilim ne de ahlaki kriterlerle bağdaşır.

Abdulhayy el-Leknevi, Hatib Bağdadi’nin taassub sahibi bir alim olduğunu bu yüzden de Ebu Hanife (r.a.) ve öğrencileri hakkındaki cerhlerinin ilmi bir kıymet arz etmediğini belirtir.[84]

Bu iddialara cevap vermek gerekirse şunlar söylenebilir:

Ebu Hanife (r.a.) beşyüz bin (bir rivayete göre seksen üç bin) mesele hakkında hüküm verdi.[97] İçtihatlarıyla ümmetin önünü açtı. Olağan üstü zekası, gayreti ve ihlası onu daha henüz hayatta iken müçtehitlerin müracaat kaynağı konumuna getirdi. Asrının tanıkları onu anlatırken “Ebu Hanife’den daha alim birsini görmediklerine”[98] vurgu yaparlardı. İmam Şafi’nin (r.a.) hocası Veki’ b. Cerrah “Ebu Hanife’den daha fakih birisi ile karşılaşmadığını”[99] söylemişti. Bu yüzdendir ki İmam Malik çözemediği meseleleri biriktirir Medine’ye gelince Ona arz ederdi. Ameş hacca giderken Ondan kendisi için Hac menasikini yazmasını istemişti.[100] O sadece avamın değil müçtehitlerin de imamıydı.

——————————————————-

[1] Ebubekir Ahmed b. Ali el-Hatib el-Bağdadi, Tarih-u Medineti’s-Selam, Beyrut, 2001, XV, 460.

[2] el-Bağdadi, a.g.e., 2001, XV, 501.

[3] Şihabuddin el-Hamevi, Mu’cemu’l-Buldan, Beyrut, ty., IV, 558.

[4] Muhammed Zahid Kevseri, Fıkh-u Ehli’l-Irak ve Hadisuhum, (Zeyla’î’nin Nasbu’r-Raye’si ile birlikte), Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1996, I, 15; Ayrıca bkz. Kevseri, Makalatu’l-Kevseri, el-Mektebetu’t-Tevfikiyye, Kahire, ty., s. 130-1; Şihabuddin Ahmed b. Hacer el-Mekki, Hayratu’l-Hısan, Daru’l-Erkam, Beyrut, ty. s. 50-1, (Dipnot no: 1).

[5] Kevseri, Fıkh-u Ehli’l-Irak , I, 15-6; Ayrıca bkz. İbn Hacer el-Mekki, a.g.e., s. 50-1, (Dipnot no: 1).

[6] Kevseri, Fıkh-u Ehli’l-Irak, I, 15-6.

[7] Kevseri, Fıkh-u Ehli’l-Irak, I, 20; Kevseri, Makalat, s. 132.

[8] El-Muvaffak b. Ahmed el-Mekki, Menakib-u Ebi Hanife, Daru’l-Kitabi’l-Arabi, Beyrut, 1981, s. 54.

[9] Muhammed Ebu Zehre, Ebu Hanife Hayatuhu ve Asruhu-Arauhu ve Fıkhuhu, Daru’l-Fikri’l-Arabi, Kahire, 1997, s. 21.

[10] Ebu Zehre, a.g..e., s. 23.

[11] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 456; Muhammed b. Ahmed ez-Zehebi, Siyer-u A’lami’n-Nübela, er-Risale, Beyrut, 1998, VI, 397; Muvaffak el-Mekki, Menakib, s. 51.

[12] Ebu Zehre, a.g..e., s. 58.

[13] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 457.

[14] Bkz. el-Bağdadi, a.g.e., XV, 457.

[15] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 457.

[16] İbn Hacer el-Mekki, a.g.e., s. 50.

[17] Muvaffak Mekki, Menakib, I, 276.

[18] İbn Hacer el-Mekki, a.g.e., s. 51, (Dipnot no: 1)

[19] Ebu Zehre, a.g..e., s. 58.

[20] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 458 (Tercümede kısmen de olsa aynı sahifede yer alan birinci rivayetten de istifade edilmiştir.)

[21] Ebu Zehre, a.g.e., s. 59.

[22] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 43, (Dipnot no: 2); Kevseri, Te’nib, s. 59 ?.

[23] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 44,

[24] Muvaffak Mekki, a.g.e., s. 27-29.

[25] Kevseri, Te’nib, ; Ayrıca bkz. Celaluddin es-Suyuti, Tebyizu’s-Sahife, Daru’l-Erkam, Beyrut, ty., s. 64, (Dipnot no: 64).

[26] Muvaffak Mekki, a.g.e., s. 28.

[27] Muvaffak Mekki, a.g.e., s. 31.

[28] Muvaffak Mekki, a.g.e., s. 31.

[29] Bkz. İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 45.

[30] Muvaffak Mekki, a.g.e., s. 31.

[31] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 47.

[32] Muvaffak Mekki, a.g.e., s. 31; Rivayetin tahlili için bkz. İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 45, (Dipnot no: 3).

[33] Hafızuddin b. Muhammed el-Kerderi, Menakib-u Ebi Hanife, Daru’l-Kutubi’l-Arabi, Beyrut, t.y., s. 28.

[34] Ebu Zehre, a.g.e., s. 59.

[35] Kur’an, Tevbe(9): 100.

[36] et-Temimi, a.g.e., III, 187.

[37] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 60.

[38] Ahmed Emin, Duha’l-İslam, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 2004, II, 142.

[39] Muvaffak Mekki, a.g.e., s. 65; İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 60; .

[40] Muvaffak Mekki, a.g.e., s. 65; İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 60.

[41] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 60; Benzer bir rivayet için bkz. Muvaffak Mekki, a.g.e., s. 64.

[42] Muvaffak Mekki, a.g.e., s. 306.

[43] Muvaffak Mekki, a.g.e., s. 306.

[44] Kevseri, Makalat, s. 132.

[45] Kerderi, a.g.e., s. 56.

[46] Muvaffak Mekki, a.g.e., s. 312.

[47] Yunus Vehbi Yavuz, “Ebu Hanife’nin Hayatından Çizgiler ve Bıraktığı Miras”, İmam Azam Ebu Hanife ve Düşünce Sistemi (Tebliğ Metni), Kurav Yayınları, Bursa, 2005, I, 79.

[48] Kerderi, a.g.e., s. 150.

[49] Kerderi, a.g.e., s. 57.

[50] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 64.

[51] Muvaffak Mekki, a.g.e., s. 395.

[52] Ebu Zehre, a.g.e., s. 202.

[53] Muvaffak Mekki, a.g.e., s. 92.

[54] Muvaffak Mekki, a.g.e., s. 93; Aralarındaki “lian” bağından dolayı iki rivayet birleştirilmiştir.

[55] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 487; İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 75; ed-Temimî, a.g.e., I, 100.

[56] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 65; Benzer bir rivayet için bkz. Kevseri, İhkaku’l-Hakk bi İbtali’l-Batıl fi Müğisi’l-Halk, el-Mektebetu’l-Ezheriyye, y.y., 1998, s. 24-5.

[57] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 65.

[58] Muvaffak Mekki, a.g.e., s 394.

[59] Muvaffak Mekki, a.g.e., s 394.

[60] Muvaffak Mekki, a.g.e., s 394.

[61] Ebu Zehre, a.g.e., s. 166.

[62] Ebu Zehre, a.g.e., s. 166.

[63] Ebu Zehre, a.g.e., s. 166-7.

[64] et-Temîmi, a.g.e., 1970, s.43.

[65] İbn Abidin, Reddu’l-Muhtar, I, 61.

[66] Leknevi, Mukaddime, I, 10.

[67] Hakimu’ş-Şehid Muhammed b.Muhammed el-Mervezi (ö.334/945) ‘Zâhiru’r-Rivâye’ kitaplarını “el-Kafi” adı altında bir araya getirdi. Nevadirle ilgili üçyüz eserin özeti olan, “el-Münteka”yı kaleme aldı. Bu iki çalışma, İmam Muhammed’in eserlerinden sonra mezhebin klasikleri olarak kabul edildi. Bkz. Leknevi, Fevâid, s.185-186; Kâtip Çelebi, a.g.e., II,1378; İbn Abidin, Resmu’l-Mufti, s.20-21.

[68] Bkz. Muhammed b. Abdirrahman el-Humeyyis, Usuliddin İnde’l-İmam-i Ebi Hanife, Riyad, 1996, s. 115 vd.

[69] Yavuz, a.g.e., s. 76.

[70] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 504; Muvaffak Mekki, a.g.e., s. 80; Ebu Zehre, a.g.e., s. 207.

[71] Muvaffak Mekki, a.g.e., s. 75.

[72] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 62.

[73] Ebû Ömer Yusuf b. Abdilberr en-Nemeri el-Kurtubi, Camiu Beyâni’l-İlm ve Fadlihi vema Yenbaği fî Rivayetihi ve Hamlihi, (neşr. Abdurrahman Hassan Mahmud), Daru’l-Kütübi’l-Hadisiyye, Kahire, 1975, II, 151.

[74] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 143.

[75] Esad Muhammed Said es-Sağirci, el-Fıkhu’l-Hanefiyyu ve Edilletuhu, Daru’l-Kelimi’t-Tayyib, Dımeşk, 2000, I, 8; Ayrıca bkz. İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 68.

[76] Zehebi, a.g.e., VI, 399.

[77] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 66.

[78] Zehebi, a.g.e., VI, 398.

[79] Ebu Hanife, el-Fıkhu’l-Ekber, (Aliyyu’l-Kari şerhi ile birlikte), Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut, 1984, 41.

[80] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 532.

[81] Suyuti, a.g.e., (el-Faidetu’s-Saniye), s. 39.

[82] el-Bağdadi, a.g.e., XV, 532.

[83] İbn Hacer Mekki, a.g.e., s. 141-2.

[84] İsmail Hakkı Ünal, İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hadis İlmindeki Yeri, D.İ.B.Y., Ankara, 2001, s. 254.

[85] Suyuti, (Muhakkik), a.g.e., (el-Faidetu’s-Saniye), s. 47.

[86] Muhammed Abdurreşid en-Nu’mani, Mekanetu’l-İmam Ebi Hanife fi’l-Hadis, Beyrut, 1416, s. 21 vd.

[87] Kevseri, Fıkhu Ehli’l-Irak, I, 25.

[88] Suyuti, a.g.e., (el-Faidetu’s-Salise), s. 53.

[89] Abdulaziz Yahya es-Sa’di, el-İmam-u Azam Ebu Hanife ve’s-Sünaiyyatu fi Mesanidihi, Beyrut, 2005, s. 66.

[90] Molla Aliyyulkari, Şerh-u Müsnedi Ebi Hanife, (Mukaddime), Beyrut, ty., s. z.

[91] Suyuti, a.g.e., (el-Faidetu’s-Salise), s. 53.

[92] Kevseri, Fıkhu Ehli’l-Irak, I, 25.

[93] et-Temimi, a.g.e., I, 117.

[94] Suyuti, a.g.e., s. 128.

[95] Abdurrahman B. Haldun, Mukaddime, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut, 1993, s. 352.

[96] Kur’an, Yunus(10): 32.

[97] İbn Hacer Mekki, a.g.e. içerisinde el-Mevahibu’ş-Şerife, s. 180.

[98] Suyuti, a.g.e., s. 115.

[99] İbn Hacer Mekki, a.g.e. içerisinde el-Mevahibu’ş-Şerife, s. 178.

[100] Temimi, a.g.e., I, 148.

Hayzuran Dirilişe Üs Olacak

Tarafından af21606311381145 -

19 Ekim 2014

491

Hz. Ömer’in (r.a.) kurduğu şehir Kûfe, 70’i Bedir ashabından toplam 1500 sahabinin irfanına tanıklık etti. İlk yıllar şehirde saf bir İslam akidesi vardı. Zamanla bütün fırkalar Kûfe’yi istila etti. Şehir Şii, Harici, Mutezili ve ateist ideologların her bireri için merkez üs oldu.
İdeolojiler mahşerine dönüşen Kûfe’de hicri 80 yılında Ebu Hanife (r.a.) dünyaya geldi. Önce Ehl-i Sünnet akidesini telif etti. Sonra İslam’ın bütün ölçülerini sistematik bir şekilde ortaya koydu; Olan ve olma ihtimali bulunan her meselede fetva verdi.
Sahabe kuşağından sonra gelen bütün nesillerin bu en büyük alimi kadıların, valilerin ve nihayet devlet başkanlarının gadrine uğradı. Zindanlarda kırbaç yedi. Hürriyetini ve sıhhatini kaybetti fakat İslami duruşunu asla. İkrah altında ruhsatla amel edilebileceğini söyleyenlere “Beni Fırat’ta boğsunlar ama İslam’ın tek bir hükmünü ihlal etmemi benden beklemesinler” diye karşılık verdi. Ahir ömründe Bağdat’a çağrıldı. Baş kadı olması kendisine teklif edildi. Kabul etmeyince tekrar zindana atıldı. Kırbaç darbeleri yorgun vücudunu iyice yıprattı. Öleceğini hissedince secdeye kapandı ve o halde ruhunu Allah’a teslim etti.
“Ezeli ve Ebedi Dosta” giderken geride bir vasiyet bıraktı: Halife Mansur’un adamları tarafından gasp edilen Bağdat arazisinde defnedilmek istemiyordu. Vasiyetine sadık kaldılar. Elli bin kişinin omuzlarında Bağdat’ın doğusundaki temiz toprak; Hayzuran’a götürülüp defnedildi.
Bağdat’ı kirli gördüğünden Hayzuran’ı istemişti. Ne var ki şimdi hem Hayzuran hem de Onun mirası kirletildi.
Kûfe/Bağdat yine karıştı. Sahabenin imanla şekillendirdiği şehir Batı ve Onun işbirlikçilerinin istilası altında. Ebu Hanife’nin (r.a.) hemen başucunda ecnebiler var. Dehrîlik bin parça olmuş Bağdat’ta hüküm ferma ediyor.
Biliyoruz ki bizim Bağdat yine bize yâr olacak. Silecek ecnebi izlerini toprağından. Gazze’ye, Grozni’ye, Doğu Türkistan’a, Kabil’e, yakışır bir ağabeylik yapacak. Çünkü orada Ebu Hanife (r.a.) var. Hayzuran yani o tertemiz toprak, ümmetin diriliş üssü, küfrün ise mezarı olacak.

EBU HANİFE'NİN OSMAN EL-BETTİ’YE YAZDIĞI MEKTUP

* ibnurrefik

Hamd Alemlerin Rabbine, Salat ve Selam Efendimiz Hz. Muhammed’in Bütün Al (ailesi) ve Ashabına Olsun.

İmam Husamu’d-Din b. el-Huseyn b. el-Haccac es-SeğnAki, Hafızuddin Muhammed b. Muhammed el-Buhari’den; o, Şemsu’lEimme Muhammed b. Abdü’s-Settar el-Kerdeıi~den; 0, Burhanüddin Ebu’l-Hasan Ali b. Ebi Bekr b. Ahdi’l-Celil el-MerginAni’den; o, Ziyauddin Muhammed b. el-Huseyn b. Nasır el-Yersühi’den; 0, Alaeddin Ebi Bekr Muhammed b. Ahmed es-Semerkandi’den; o, Ebu’l-Muin Meymun b. Muhammed el-Mekhüli’ en-Nesefi'den; o, Ebü Zekeriyya Yahya b. Mutarrif el-Belhiden: o, Ebu Salih Muhammed b. el-Huseyn es-Semerkandideıı; o, Ebu Said Muhammed b. Ebi Bekr el-Büsti’den; o, Ebu’l-Hasen Ali b. Ahmed el-Farısi’den; o, fakih Nasir b. Yahya’dan; o, Ebu Abdullah Muhammed b. Semaa et-Temimiden; o, imam Ebü Yüsuf Yakub b. Ibrahim el-Ensari’den, o da Imam-ı Azam Ebu Hanife’den (Allah hepsinden razı olsun) rivayet ettiğine göre, Ebü Hanife şöyle dedi:

Rahman ve Rahim Olan Allah’ın ismiyle

Ebü Hanife’den Osman el-Betti’ye. Sana selam olsun. Ben kendisinden başka ilah olmayan Allah’a hamdederim.

İmdi; ben sana Allah’a karşı taat ve takva tavsiye ederim. Allah hesaba çekici ve cezalandıncı olarak kafidir. Mektubun bana ulaştı, hakkımda ifade ettiğin nasihatını anladım. Bu konuda gayretin olduğunu yazmışsın. Durum bizim için de aynıdır. Benim “dalalette kalmış mü’min” dediğimi duyduğunu, hayır ve nasihat hususunda mektup yazmaya sevkeden şeyin, sana ağır geldiğini belirtiyorsun. Oysa ben yemin ederim ki Allah’ın rızasından uzak bir şeyi işleyen bir kimse için, hiçbir mazeret bahis konusu olamaz. İnsanların ihdas ettikleri ve kendiliklerinden ortaya koydukları şey, onları hidayete ulaştırmaz. Aslolan, Kur’an-ı Kerim’in getirdiği, Hz.Peygamberin davet ettiği -insanlar arasında tefrika ortaya çıktığı devreye kadar Hz.Peygamberin ashabının yapmakta devam edegeldikleri şeylerdir. Bundan başkası ile amel edenler bid’atci ve kendiliklerinden ihdas edicilerdir. Sana yazdığım mektubu anla ve hakkımdaki düşüncelerinden sakın, şeytanın senin zihnine kötü düşünce sokacağından kork. Allah bizi ve seni taatıyla korusun. O’ndan bizim ve senin için rahmetiyle muvaffakiyetler diler, şöyle deriz:

Allah-u Taala, Hz. Muhammed’i göndermeden önce, insanlar Allah’a şirk koşma durumunda idiler. Allah Hz. Muhammed’i, insanları İslam’a çağırması için gönderdi. O da, insanları Allah’tan başka ilah olmadığına, O’nun bir olduğu ve ortağı bulunmadığına şehadete ve Allah’tan gelen her şeyi kabul etmeye çağırdı. İslam’a giren kimse mü’min, şirkten uzak, malı ve kanı hürmete layık, müslümanların hak ve hürmetine sahip oldu. Peygamber’in daveti esnasında İslam’ı terkeden: kafir, imandan uzak ve malı ve kanı helal sayıldı. Böyleleri için ya müslüman olmaları yahut da öldürülmeleri dışında bir şey kabul edilmez. Fakat Allahın cizye alınıp dinlerinde serbest bırakılmaları yönünde kitap ehli olanlar için verdiği hüküm bunun haricindedir. Daha sonra iman ve tasdik edenler için farizalar nazil oldu. Sonra O farizaları imanla birlikte işlemek de amel oldu. Bunun için Allah Kur’an-ı Kerim’de “İman edip, salih emel işleyenler"(1) “Kim Allah’a iman eder ve salih emel işlerse.."(2) buyurur. Bu ayetlerin birçok benzerleri Kur’an’da mevcuttur. Buna göre ameli işlemeyen tasdiki kaybetmiş olmaz, amel olmadan da tasdik mevcut olur. Ameli terkeden kimse, ameli terkinden dolayı tasdiki kaybetmiş olsaydı, iman ismi ve hürmetinden de çıkmış olurdu. Oysaki zayi edenler, sadece tasdiki zayi etmelerinden dolayı, iman isminden, hak ve hürmetinden uzaklaşıp eski halleri olan şirke avdet etmiş (dönmüş) olurlar.

     Keza. insanların tasdik konusunda birbirinden farklı olmadıkları, birbirinden az yahut da çok tasdik edici olmamaları, fakat bunun yanında amel konusunda birbirinden farklı oldukları durumu da, tasdik ve amelin farklı şeyler olduğunu ortaya koymaktadır. İnsanlara terettüb eden ( üzerine düşen) farizalar farklıdır. Sema ehli ile peygamberlerin dini aynıdır. Bunun için Allah “O, size, dinden Nuh’a emrettiğini, sana vabyettiğimizi, İbrahim’e, Musa’ya ve İsa’ya emrettiğimiz; dini doğru tutun ve onda ayrılığa düşmeyin diye, kanun yaptı.”(3) buyurur.

     Bil ki, Allah’ı ve Resüllerini tasdik etmekten hasıl olan hidayet, farz kılınan amellerdeki hidayet gibi değildir. Bunu anlamak sana niçin güç geliyor? Halbuki sen o kimseyi, tasdiki dolayısıyla Allah’ın kitabında belirttiği gibi mü’min; farizaların bir kısmını bilmediğinden ötürü de cahil olarak isimlendiriyorsun. Cahil olan bilmediğini öğrenir. Allah ve Resülünü bilmekten sapan kimse, insanların mü’min oldukları halde öğrenebilecekleri şeyi bilmekten sapan kimse gibi olur mu? Allah-u Taala, farizaları bildirirken şöyle buyurur. “Allah, yanılmayasınız diye size bunları açıklıyor. Allah her şeyi hakkıyla bilir.”(4) “Şayet şahit kadınlardan biri unutursa diğeri ona hatırlatır.”(5) “Musa dedi ki: Ben o işi henüz doğru yolu görmeyecek halde iken yaptım."(6) Yani cehaletle işledim demektir. Bu hususun kabul edilmesinde, Allah’ın kitabı ve Hz. Peygamber’in sünnetindeki delillerin anlaşılması senin gibi bir kimseye zor gelmeyecek kadar açık ve aşikardır. Sen; zalim mü’min, günahkar mü’min, asi mümin ve hatalı mü’min demiyor musun? İman hususunda hidayete ulaşmış olan kimse, zulüm ve hata ettiği konuda doğru yolu bulmuş olur mu? Yahut hak konusundaki hatadan dolayı delalette olur mu? Hz. Yakub’un oğulları, babalarına “sen eski dalaletindesin”(7) demişlerdi. Onların bu ifadeleri ile “sen eski küfründesin,” manasını kasdettiklerini zannediyor musun? Allah, seni böyle anlamaktan korusun, zira sen Kur’an-ı bilen bir kimsesin.

     Bil ki; durum, senin bize yazdığın gibi, insanlar farizalardan önce tasdik ehli idiler, daha sonra farizalar geldi şeklinde olursa, tasdik ehlinin tasdik ismine hak kazanmaları, ancak amellerle mükellef olmaları zamanında mümkün olurdu. Bundan önce onları, dinlerini ve senin katında durumlarının ne olduğunu bana açıklamadın. O takdirde onlar, tasdik edici durumuna, amellerle mukellef kılındıkları zaman hak kazanırlar. Eğer onların mü’min olduklarını, haklarında müslümanların hükümlerinin ve hürmetinin icra edileceğini iddia edersen, doğru söylemiş olursun. Bu konuda isabet olduğu için ben de sana mektup yazmadım.

     Eğer onların kafir olduklarını söylersen, bid’atçı olup, Hz. Peygamber ve Kur’an’a muhalefet etmiş olursun. Ehli bid’atten, hakkı reddedenlerin sözlerini kabul eder, onun ne kafir ne de mü’min olduğunu söylersen, bil ki bu düşünce bid’at olup, Hz. Peygamber ve ashabına karşı bir muhalefet teşkil eder.

     Hz. Ali ve Hz. Ömer, mü’minlerin emin ismini aldılar. Ashap onları mü’minlerin emin diye isimlendirirken, bütün farizalarda itaatkar olanların emin manasını mı kastediyorlardı? Hz. Ali kendisiyle harbeden Şam ehlini, kazıyye kitabında “mü’minler” olarak isimlendirmiştir. Hz. Ali kendileriyle harbederken, onlar işledikleri amelde hidayeti bulmuşlar mıydı? Hz. Peygamberin ashabı birbiriyle savaştı. Karşılıklı savaşan zümrelerin, her ikisi de fiillerinde hak ve hidayete ermiş değillerdir. el-Bagıye=mütecavız zümre ismi sana göre nedir? Allah’a yemin ederimki kıble ehlinin günahları arasında adam öldürmekten, hele Hz. Peygamberin ashabının kanlarını dökmekten daha büyük bir günah bilmiyorum. Çarpışan iki zümrenin sana göre isimleri nedir? Her ikisi de aynı zamanda isabetli değildir. Eğer her ikisinin de isabetli olduğunu söylersen, o takdirde bid’at işlemiş olursun. Her ikisi de isabetsizdir dersen yine bidatçı olursun. İkisinden biri hidayet üzeredir. dersen diğerinin durumu nedir? Eğer;Allah bilir dersen, isabet etmiş olursun. Sana yazdığım bu hususu anlamaya çalış.

Bil ki; benim görüşüm Kıble ehli mü’mindir. Onları terkettikleri herhangi bir farizadan dolayı imandan çıkmış kabul etmem. imanla birlikte bütün farizaları işlemekle Allah’a itaat eden kimse bize göre Cennet ehlidir. imanı ve ameli terkeden kimse ise, kafir ve Cehennemliktir. İmanı bulunduğu halde, farizalann bazısını terkeden kimse, günahkar mü’mindir. Onun azap görmesi yahut affedilmesi Allah’ın dilemesine bağlıdır. Eğer Allah ona azap ederse, günah işlediğinden dolayı azap eder, günahını, mağfiret buyurursa affeder. Ben Hz. Peygamberin ashabı arasında önceden geçen ihtilaflar için, “Allah en iyisini bilir’ diyorum. Kıble ehli için senin de bundan başka düşündüğünü zannetmem. Çünkü bu Allah Resülünün ashabının, sünnet ve fıkhın hamillerinin meselesidir. Arkadaşın Ata b. Ebi Rebah da bu görüşte idi. Biz onun için de bu hususu Hz. Peygamber’in ashabının meselesi olduğunu belirtiyoruz. Arkadaşın Nafi de bu görüşte idi, fakat o, bu hususta İbnu Ömer’den ayrıldı. Salim b. Said b. Cübeyr de “Bu Hz. Peygamber’in ashabının meselesidir,” demiştir. Arkadaşın Nafi, Abdullah b.Ömer’in görüşünün de bu olduğunu iddia etti. Keza Abdu’l-Kerim’in Tavus’dan, onun da İbnu Abbas’tan naklettiğine göre, onun görüşü de bu yöndedir. Hz. Ali’nin kaziyye kitabını yazarken, çarpışan iki zümrenin ikisini de, mü’min olarak isimlendirdiği bana ulaşmıştır. Karşılaştığımız, senden haber getiren yakınlarınız, Ömer b. Abdu’lAziz’in de bu görüşte olduğunu, daha sonra bu konuda bana bir kitap yazın,” diyerek bunu evladına öğretmeye koyulduğunu, bunun öğretilmesini emrettiğini, arkadaşlarının da bunu öğrettiklerini rivayet ettiler. Bu hal de müslümanlarca kabul gördü.

     Bil ki; bildiğiniz ve insanlara öğrettiğiniz şeylerin en faziletlisi sünnettir. Senin için layık olan, sünneti öğrenmeleri gereken ehil kimseleri bilmendir.

     Zikrettiğin mürcie (8) meselesine gelince: Bid’at ehli hak ve doğruyu söyleyen kimseleri bu isimle isimlendirirse, hakkı söyleyenlerin bunda ne günahı vardır? Oysaki böyle isimlendirilenler, adil ve sünnet ehli kimselerdir. Mürcie ismini de ancak onlara düşman olan kimseler vermiştir. Yemin ederim ki, insanları hakka çağırsan, onlar da bu konuda sana tabi olsalar, daha sonra da sen onları kötülüklerle tavsif etsen, bu hakka zarar vermez. Onlar böyle yaparlarsa, buna bid’at denir. Bu durum, hakikat ehlinden aldığın hususlara, noksanlık ve kusur getirir mi?

     Eğer mektubun ve açıklamaların uzayacağı endişesi olmasaydı, yazdığın hususlarda, geniş cevaplar verirdim. Senin için müşkil olan veya bid’atçilerin sana ulaştırdıkları konular olursa, bana bildir. İnşaallah, sana o konularda cevap veririm. Senin ve benim için hayra vesile olacak hususlarda kusur etmem. Kendisinden yardım dilenen, ancak Allah'tır. Selam iletmek ve ihtiyaç için mektup yazmayı ihmal etme. Allah bize, İyi bir akibet ve temiz bir hayat nasib etsin. Allah’ın selamı, rahmet ve bereketi senin üzerine olsun.

Allah’a hamd olsun. Cenab-ı Hak, Efendimiz Hz. Muhammed’e, onun yakınlarına ve ashabına, hepsine salat ve selam eylesin...

----------------------------
1- Bakara 25, 82, 277.
2- Teğabun 7, Talak 11
3- Şura 13
4- Maide 175
5- el-Bakara, 282.
6- eş-Şuara,
7- Yusuf, 95.
8- Küfürle beraber amelin fayda vermediği gibi, iman edilince işlenen günahların da zarar vermeyeceğini iddia eden bir fırka.

FIKH-UL EKBER ( İmam-ı Azam Ebu Hanife )
* Ehl-i Sünnet İnançları
     Ebu Muti Hakem b. Abdullah el-Belhi şöyle demiştir:
Ebu Hanife'ye Fıkh-ul Ekberi sordum şöyle dedi:

" - Ehl-i kıbleden olanı tekfir etmemen (küfürle itham etmek) , kimseyi imandan uzaklaştırmaman, marufu emredip ( iyiliği emredip) münkerden (kötü,fena şeylerden) sakındırman, senin için takdir olunanın mutlaka sana ulaşacağını bilmen, Ashabtan (Peygamberimizin arkadaşları) hiçbiri ile alakanı kesmemen, birini sevip diğerini sevmemezlik etmemen, Hz.Osman ve Hz.Ali'nin durumunu Allaha havale etmendir."

Ebu Hanife: - Dinde fıkıh, ahkamda (hükümlerdeki) fıkıhtan daha üstündür. Kişinin nasıl ibadet edeceğini öğrenmesi bir çok ilimden daha efdaldir.

Ebu Muti: Bana dinin en faziletlisini haber ver.

Ebu Hanife: - Fıkhın en faziletlisi; kişinin Allaha imanı, şerayi, sünnetler, haddler (cezalar), ümmetin ittifak ve ihtilafını bilmesidir.

İMAN BABI (bölümü)

Ebu Muti: İmanın ne olduğunu bana açıklayın...

Ebu Hanife: - İbn-i Ömere dinden soruldu da O: İmana sarıl ve onu öğren buyurdu. İman nedir? dendi. O: soranın elinden tuttu ve yaşlı bir zata götürdü ve şöyle dedi: Bana imanın ne olduğunu soruyor diyerek, bana bu zatın Bedir savaşına katılanlardan olduğunu söyledi. İbn-i Ömer şöyle devam etti: Ben peygamberin yanındaydım, bu zatta beraberdi. Birden karşımıza güzel saçlı, sarıklı ve çölde yaşadığını sandığımız bir adam geldi. İnsanların arasından geçerek Peygamberin önünde durdu "Ey Allahın Rasulü iman nedir?" diye sordu.

Peygamber de:
" - İman Allahtan başka ilah olmadığına, Muhammed'in Allahın kulu ve elçisi olduğuna şehadet etmen, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret gününe, kadere, hayır (iyilik) ve şerrin (kötülük) Allahtan olduğuna imandır. " ,buyurdu. O zat:

-Doğru söyledin,dedi.

Biz, çöl insanlarının cahil olmaları dolayısı ile Peygamberi tasdik etmesine hayret ettik.Bu zat daha sonra:

-Ey Rasul (elçi-peygamber) İslamın alametleri nedir? dedi. Peygamber:

"- Namaz kılmak,zekat vermek,oruç tutmak,hacca gitmek ve cünüplükten dolayı gusletmektir." dedi.O zat:

Doğru söyledin,dedi.

Biz sanki o biliyormuşcasına Peygamberi tasdik etmesine şaşırdık. O zat sonra:

-İhsan nedir? diye sordu, Peygamber de:

" - İhsan Allah'ı görürcesine ibadet etmendir. Sen O'nu görmesende O seni görür, buyurdu." ..O zat Kıyametin ne zaman kopacağını sordu. Peygamber de:

" - Bu hususta sorulan sorandan daha bilgili değildir. " buyurdu. O zat ayağa kalktı insanların ortasına geldiğinde onu daha sonra göremedik. Hz.Peygamber:

" - Bu gelen Cebrail idi, size dinden bilmeniz gerekenleri öğretmek için geldi. "
(Buhari, Muslim, İmam Ahmed)

Ebu Muti: Buna kesin olarak inanan ve ikrar eden (söyleyen) mümin midir?

Ebu Hanife: - Evet,bunu ikrar edince islamın tümünü ikrar etmiş olur, mümindir...

Ebu Muti: Eğer yaratılmışlardan bir şeyi inkar etse "bilmem ki bunun yaratıcısı kim?" dese ne olur?

Ebu Hanife: - O kimse "Allah herşeyin halıkı(yaratıcısı)dır" (En'am/103) ayetinden dolayı kafir olmuştur. Sanki o kimse, o şeyin Allahtan başka yaratıcısı vardır demiştir. Keza Allah'ın bana namaz, oruç ve zekatı farz kıldığını bilmiyorum dese yine kafir olur. Çünkü Allah "Namazı dosdoğru kılın, zekatı verin"(Bakara/43) ve "Sizin üzerinize oruç farz kılındı"(Bakara/178) buyurmuştur. Eğer o kişi ben bu ayete inanıyorum fakat tefsirini bilmiyorum derse kafir olmaz. Çünkü o kimse ayetin Allah tarafından indirildiğine inanmış ama tefsirinde yanılmıştır.

Ebu Muti: Şirk diyarında (Allah'a ortak koşanların yaşadığı yer) bulunan İslamı mücmel (genel) olarak kabul eden, farzları ve amelleri bilmeyen, kitabı ve islamın icaplarını ikrar etmediği halde, Allahı ve imanı kabul eden, fakat imanın icaplarını ikrar etmeyerek ölen kişi mümin midir?

Ebu Hanife: - Evet...

Ebu Muti: İmanı, kabulden başka bir şey bilmez, amel etmez ve ölürse(?)

Ebu Hanife: - O mümindir...

Ebu Muti: Bana imanın ne olduğunu açıklayın

Ebu Hanife: - İman Allahtan başka ilah olmadığına, O'nun bir olup şeriki (ortağı) bulunmadığına, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, cennetine, kıyamete hayır ve şerre, hiç bir kimseye kendi amelini yaratma gücünün verilmediğine, insanların kendisi için yaratıldıkları, sonuca ve ilahi takdirin cereyan ettiği şeye intikal edeceklerine şahitlik etmendir.

Ebu Muti: Eğer bunun hepsini kabul eder fakat "Dileyen iman etsin dileyen kafir olsun." ayetinden dolayı dilemek bana aittir, istersem iman ederim, istersem iman etmem derse ne olur?

Ebu Hanife: - O iddiasında yalancıdır. Allahın "Gerçekten Kuran bir öğüttür. Kim dilerse öğüt alır. Ancak Allahın diledikleri öğütlenir" (Müddessir/54-56) "Allah dilemedikçe siz bir şey dileyemezsiniz" (İnsan/30) ayetlerini görmüyor musun? "Dileyen iman etsin,dileyen kafir olsun" ayeti tehdid içindir. O kişi bu sözü ile ayeti reddetmediğinden kafir olmamıştır. Ayetin tenzilini (indirilmiş halini) reddetmemiş ama tevilinde(yorumunda) yanılmıştır.

Ebu Muti: Bir kimse bana isabet eden musibetle Allah mubtela mı kılmıştır, yoksa onu ben mi kazanmışımdır? O musibet Allahın beni mubtela kıldığı şeylerden değildir, derse kafir olur mu?

Ebu Hanife: - Hayır...

Ebu Muti: Niçin?

Ebu Hanife: - Çünkü Allah "Sana isabet eden iyilik eden Allahtandır, sana isabet eden kötülük de nefsindendir"(Nisa/79) buyurur. Yani kötülük, günahın sebebiyledir, ben de onu sana günahın sebebiyle takdir ettim buyurmaktadır. Keza Allah şöyle buyurur "Size isabet eden her musibet, ellerinizle işlediklerinizden dolayıdır"(Şura/30) "O dilediğini dalalette (sapıklıkta) bırakır,dilediğini de hidayet eder (doğru yola yöneltir)"(Nahl/93) buyurur. O kimse de tevilde hata etmiştir "Allah insan ile kalbi arasına girer" ayetinin manası; müminle küfür arasına, kafirle iman arasına girer demektir. Şüphesiz ki kulun kendisiyle kötülüğü işlediği güç(istitaat), bizatihi kulun iyiliği işlemesi için de müsaittir. Kul Allahın kendisinde meydana getirdiği, kötülükte değil, iyilikte kullanılmasını emrettiği istitaatı sarf (gücü harcaması) ve tevcihinden (yönlendirmesinden) dolayı ceza görecektir.

Ebu Muti: Eğer Allah kullarını günah işlemeye zorluyor, daha sonra onları günahtan dolayı cezalandırıyor denirse ne cevap verelim?

Ebu Hanife: - Ona "Kul kendisi için fayda veya zarar vermeye muktedir olabilir mi?" diye sor. Eğer "Hayır, çünkü onlar itaat ve masiyyet (isyan-günah) dışında kendileri için fayda ve zarar konusunda mecburdurlar" derse, Ona "Allah şerri yarattı mı?" diye sor "evet" derse iddiasından kendi vazgeçmiş olur. "Hayır" derse de ki "Yarattığı şeylerin şerlerinden sabahın rabbine sığınırım" ayetinden dolayı kafir olur. Çünkü bu ayet, Allahın şerri yarattığını haber vermektedir.

Ebu Muti: Eğer,"Siz, Allah küfrü ve imanı diledi demiyor musunuz? der ve biz "evet" dersek, o yine Allah "O, takvaya layık olan, mağfirete ehil olandır" buyurmuyor mu? diye sorar, biz de "evet" dersek, O da "Allah küfre layık mıdır?"derse, biz o şahsa ne cevap veririz?

Ebu Hanife: - O taatı dileyene ehildir, masiyeti dileyene değil...deriz. Eğer "Allah,kendisine karşı yalan söylenmemesini diledi" derse ona şöyle söyle "Allah'a iftira etmek Kelam ve söz müdür, yoksa değil midir? "evet derse: Adem'e isimlerin hepsini öğreten kimdir? diye sor. Allah'tır derse şöyle de: Küfür kelam nevinden midir, değil midir? Evet derse şöyle sor: "Kafiri konuşturan kim?" Eğer Allah derse kendi fikrine muhalif olur. Çünkü şirk, kelam nevindendir. Eğer Allah dileseydi, onlara şirk sözünü konuşturmazdı.

Ebu Muti: Eğer "kişi isterse yapar, isterse yapmaz; isterse yer istemezse yemez, isterse içer, isterse içmez" derse(?)

Ebu Hanife: - Allah İsrailoğullarının denizi geçmelerine hükmedip Firavunun boğulmasını takdir etti mi? diye sor, evet derse: Firavunun Musa'yı ele geçirmek için gitmemesi, kendisinin ve arkadaşlarının boğulmaması vaki olur muydu? diye sor... Eğer, evet derse kafir olur. Hayır derse önceki sözünü yalanlamış olur...

KADER KONUSUNDA BİR BÖLÜM

Ebu Hanife: - Abdullah ibn Mesud rivayet etmiştir ki Rasulullah şöyle buyurur "Şüphesiz ki sizin herhangi birinizin yaratılması, ana karnında kırk gün nutfe, sonra bunun gibi bir kan pıhtısı, sonra bunun gibi bir parça et olarak devam eder daha sonra Allah ona bir melek gönderir, üzerine rızkını ve ecelini, said (iyi) ve şaki (kötü) olanı yazar. Kendisinden başka ilah olmayan Allah'a yemin ederim ki, kişi kendisiyle cehennem arasında bir zira' mesafe (yaklaşık 75 cm) kalıncaya kadar cehennemliklerin amelini işler. Daha sonra ilahi yazı onu geçer. Hiç şüphesiz kişi cennet ehlinin amelini işler, öyleki cennetle kendisi arasında bir zira' mesafe kalmışken cehennem ehlinin amelini işler, sonra ölür ve cehenneme gider."(Buhari,Ebu Davut,İmam Ahmed)

Ebu Muti: Marufu emreden, münkerden nehyeden, bu hususta insanlar kendine tabi olmuşken, daha sonra cemaata karşı çıkan kimse için ne dersin? Bunu doğru görüyor musun?

Ebu Hanife: - Hayır...

Ebu Muti: Niçin? Oysaki Allah ve rasulü, marufu emredip, münkerden nehyetmeyi emretmişlerdir. Bu gerekli bir farizadır.

Ebu Hanife: - Orası öyle fakat kan dökmek, haramı helal saymak ve malları yağmalamak gibi fiillerle, bozup ifsad ettikleri şeyler, ıslah ettiklerinden daha fazla olur. Oysa Allah Kuranda şöyle buyurmuştur: "Müminlerden iki zümre (grup) birbiriyle döğüşecek olurlarsa aralarını bulup barıştırın. Onlardan biri diğerine tecavüzde bulunursa, mütecaviz olan tarafla Allahın emrine dönünceye dek savaşın."(Hucurat/9)

Ebu Muti: Tecavüz eden zümreye kılıçla mı vuruşuruz?

Ebu Hanife: - Evet, marufu emredersin, münkerden sakındırırsın. Kabul ederlerse ederler, yoksa onlarla savaşırsın. İmam zalim de olsa, sen adil zümreyle beraber olursun. Zira Hz.Peygamber de "Size zalim olanın zulmü, adil olanın adaleti zarar vermez. Sizin ecriniz size, onun vebali de ona aittir."(İbn Mace)

Ebu Muti: Tahkimci Havaric (Hariciler) için ne dersin?

Ebu Hanife: - Onlar havaricin en kötüleridirler.

Ebu Muti: Onları tekfir edebilir miyiz?

Ebu Hanife: - Hayır,fakat Ali ve Ömer bin Abdulaziz gibi hayırlı imamların yaptığı gibi onlarla harbederiz. Şüphesiz ki, hariciler tekbir getiriyor, namaz kılıyorlar, Kuran okuyorlar. Ebu Umame hadisini hatırlamıyor musun? O Şam mescidine girdiğinde oradaki haricilerin reisleri ile karşılaştı. Ebu Galib el-Hımsi'ye Ey Ebu Galip bunlar senin memleketinin insanlarıdır. Bunların kim olduklarını sana bildirmek istedim. Onlar cehennem ehlinin köpekleridir. Onlar sema örtüsünün altında öldürülenlerin en şerlileridir."der ve bu esnada ağlar. Ebu Galib ona: "Ey Ebu Umame seni ağlatan nedir? Onlar müslümandılar, halbuki sen onlar hakkında işittiklerini söylüyorsun"dedi. Bunun üzerine Ebu Umame: "Onlar Allahın kendileri için; O gün kiminin yüzleri ağarır, kimilerininki kararır. Yüzleri kararanlara, siz iman ettikten sonra kafir mi oldunuz? Küfrünüzden dolayı tadın azabı, denilecek. Yüzü ağaranlar ise Allahın rahmetine kavuşurlar ve orada ebedi kalırlar. "(Al-i İmran/106) buyurduğu kimselerdir.Bunun üzerine Ebu Galib, söylediğinin kendi görüşü mü yoksa Peygamberden mi işittiğini sordu. Ebu Umame de "eğer ben bunu Peygamberden bir,iki,üç...yedi defa duymamış olsaydım size haber vermezdim" dedi ve havarici Allahın kendi üzerindeki nimetlerini küfürle tekfir etti...(İmam Ahmed)

Ebu Muti: Havariç isyan edip, muharebe yapıp, yağmacılık ettikten sonra, sulh yapsalar, onlar daha önceki hareketlerinden dolayı takibata uğrarlar mı?

Ebu Hanife: - Harb bitince onlar için bir zarar yoktur. Onlara had de tatbik edilmez. Kan dökmeleri de böyledir kısas yapılmaz.

Ebu Muti: Niçin?

Ebu Hanife: - Osmanın katli hususunda insanlar arasında ortaya çıkmış olan fitneden ashab; bir tevil neticesinde kana bulaşanlara kısas yapılmayacağı, tevil sonucu haram ilişkilerde bulunanlara had uygulanamayacağı, yine teville bir mala sahip çıkan birisi için takibatta bulunulamayacağında ittifak ettikleri hadisinden dolayıdır. Fakat mal mevcut olursa sahibine iade edilmesi gerekir.

Ebu Muti: Bir kişi kafiri kafir olarak bilmem dese(?)

Ebu Hanife: - O da kafir gibidir

Ebu Muti: Eğer kafirin son gideceği yer neresi bilmem derse(?)

Ebu Hanife: - O Allahın kitabını inkar etmiş ve kafir olmuş olur.

Ebu Muti: Kendisine "Sen mümin misin?"diye sorulan kimse "Allah daha iyi bilir" diye cevap veren kimse için ne dersin?

Ebu Hanife: - Onun imanında şüphe vardır.

Ebu Muti: İmanla küfür arasında üç durumdan biri olan münafıklıktan başka bir durum var mıdır? O kimse ya kafirdir, ya münafıktır, ya da Mümindir...(?)

Ebu Hanife: - Hayır,İmanında şüphe olan kimse münafık değildir.

Ebu Muti: Niçin?

Ebu Hanife: - Muaz bin Cebelin arkadaşı ve İbn Mesudun rivayetinden dolayı. Bana Hammadın Haris bin Malikten rivayet ettiğine göre; Muaz'a ölüm geldi çattı. Bu durumda Haris de ağladı. Muaz sebebini sordu. O da ölümden dolayı değil, biliyorum ki ahret sana dünyadan daha hayırlıdır. Fakat senden sonra öğreticimiz kim olacak? dedi bir başka rivayette de senden sonra dini bilen kim? şeklindedir. Muaz da:"Acele etme, Abdullah bin Mesud'a tabi ol"dedi. Daha sonra Haris "Bana vasiyette bulun dedi. O da Allah ne dilediyse vasiyet etti ve "Alimin sürçmesinden sakın" dedi... Muaz vefat edince Haris Kufede İbn Mesudun ashabına geldi. Namaz için nida edildiğinde Haris:"Bu davete uyun, bunu dinleyip icabet etmek her müslüman için haktır."dedi. Ona bakıştılar ve "Sen muhakkak mümin misin diye sordular . O da "Evet,elbette" dedi. Onlar birbirlerine bakıştılar. İbn Mesud gelince durumu ona haber verdiler. O da Harise onların dediği gibi söyledi. Bunun üzerine Haris boynunu büktü ve ağladı ve "Allah Muaz'a rahmet eylesin" dedi ve İbn Mesud'a vaziyeti anlattı. İbn Mesud ona "Sen şüphesiz mümin misin?" diye sorunca o da "evet"dedi. İbn Mesud Ona "sen kendinin cennet ehlinden olduğunu iddia ediyorsun dedi. Bunun üzerine Haris de "Allah Muaz'a rahmet eylesin, bana alimin zellesinden(sürçmesinden), münafığın da hükmünü kabulden kaçınmamı tavsiye etti." İbn Mesud: "Sen benim sürçmemi gördün mü?" diye sorunca, Haris:"Allah aşkına söyle Peygamber hayattayken insanlar, gizli ve aşikar durumlarında mümin, gizli ve açık durumlarında kafir, gizlilik durumunda münafık ve açıktan mümin olmak üzere üç gruptan ibaret değiller miydi? Sen bu üç fırkanın hangisindensin?" dedi. İbn Mesud "Madem Allah için and verdin, söyleyeyim ben gizlide ve açıkta müminim"dedi. Bunun üzerine Haris kendisini, niçin elbette müminim dediğinden dolayı ayıpladığını sordu. İbn Mesud da "Evet gerçekten bu benim sürçmemdir. Onu benim üzerime gömün Allah Muaz'a rahmet etsin dedi.(Darimi)

Ebu Muti: Ben cennetliğim diyenin durumu nedir?

Ebu Hanife: - Yalan söylemiştir, o bunu bilmiyor. Mümin; imanı sebebiyle cennete giren, işledikleri sebebiyle ateşte azab gören kimsedir, dedi.

Ebu Muti: Eğer kendisinin cehennem ehli olduğunu söylerse(?)

Ebu Hanife: - Yalan söylemiştir. Onun bu hususta bilgisi yoktur. Şüphesiz ki O Allah'ın rahmetinden umudunu kesmiştir. Müminin gerçekten müminim demesi gerekir. Çünkü O imanında şüphe etmemektedir.

Ebu Muti: Onun imanı meleklerinki gibi olur mu?

Ebu Hanife: - Evet

Ebu Muti: Amelde kusur ederse gerçekten mümin midir?

Ebu Hanife: - Bana Harise'nin hadisini naklettiler. Peygamber ona; " Nasıl sabahladın?, dedi. O da Gerçek mümin olarak sabahladım, dedi. Peygamber; "söylediğine dikkat et, her hakkın bir hakikatı vardır, senin imanının hakikatı nedir? " dedi. Harise; Canım dünyadan vazgeçtim, gündüzümde susuz, gecemde uykusuz kaldım. Ben sanki Rabbimini arşına bakıyorum, sanki cennette birilerini ziyaret eden cennetliklere nazar ediyorum, sanki ben cehennemde yığılan insanları görüyorum, dedi. Bunun üzerine peygamber: "İsabet ettin; devam et, isabet ettin; devam et" dedi ve daha sonra "Kim Allahın kalbini nurlandırdığı kimseye bakmak isterse Harise'ye baksın"buyurdu. Daha sonra Harise: "Ey Allahın Rasulü bana şehit olmam için dua et" dedi. Rasul ona dua etti ve O sonraları şehit oldu. (Buhari,Muslim)

Ebu Muti: Bazılarına ne oluyor da mümin ateşe girmez diyorlar?

Ebu Hanife: - Cehenneme girenler tamamen iman etmişlerdir.

Ebu Muti: Kafirin durumu nedir?

Ebu Hanife: - Onlar O gün iman ederler.

Ebu Muti: Bu nasıl olur?

Ebu Hanife: - Allah Kuranda şöyle buyurur: "Onlar bizim cezamızı görünce, biz yalnız Allah'a inandık, Şirk koştuklarımızı reddettik,dediler. Onların azabımızı gördüklerinde iman etmeleri fayda vermez." (Mümin/84-85)...Kim haksız yere başkasını öldürürse,yahut hırsızlık ederse veya yol keserse yahut günah işler facirlik ederse yahut da içki içer sarhoş olursa; bu kişi günahkar bir mümindir, kafir değildir. Bu durumdakiler işledikleri kadar cehennemde kalırlar, ama imanları sebebiyle cehennemden çıkarılırlar...İman edilecek hususların hepsine inanan, fakat İsa ve Musa peygamber midir? değil midir? diyen kafir olur. Keza kafir cennete mi, yoksa cehenneme mi gider, bilmem, diyenler de: "Kafirler için cehennem ateşi vardır, onlar öldürülmezler ki ölsünler." (Fatır/36), "Onlar için yakılma azabı vardır." (Buruc/11) "Onlar için şiddetli bir azab vardır." (Al-i İmran/5) ayetleri sebebiyle kafir olur. Said bin Museyyeb'den bana ulaştığına göre, "kafirleri bulundukları mevkiie indirmeyen, onlar gibidir."

Ebu Muti: İman eden fakat namaz kılmayan, oruç tutmayan, bu amellerin hiç birini işlemeyen kimseyi iman kurtarır mı?

Ebu Hanife: - Onun işi Allah'a kalmıştır. Dilerse azab eder. Allah'ın kitabından her hangi bir şeyi inkar etmeyen kafir olmaz. Bana ehli iman birinin haber verdiğine göre, Muaz bin Cebel Hıms şehrine girdiği zaman insanlar onun çevresinde toplandılar. Bir genç ona "Namaz kılan, oruç tutan, hacceden, cihadda bulunan, köle azad eden, zekat veren ama Allah ve rasulünden şüphe eden birine ne dersin?" diye sordu. Muaz: "Onun için ateş vardır"dedi. O genç: Namaz kılmayan, Oruç tutmayan, haccetmeyen, zekat vermeyen, fakat Allah ve Rasulüne inanan için ne dersin?" dedi de Muaz: "Onun için Allahın affını umar, azaba uğrayacağından da korkarım." dedi. Bunun üzerine o genç: "ey Abdurrahman'ın babası, şüphe ile amel fayda vermediği gibi, imanla beraber herhangi bir şey de zarar vermez dedi ve gitti. Muaz da "Bu vadide bu gençten daha bilgilisi yok" dedi... Mütecaviz kimselerle, küfürlerinden dolayı değil, haddi tecavüzlerinden dolayı savaş. Adil zümre ve zalim sultanla beraber ol. Fakat mütecavizlerle beraber olma. Cemaat ehlinde fasit ve zalimler olsa bile, onlar içinde sana yardımcı olacak salih insanlar da vardır. Eğer cemaat zalim ve mütecavizlerden müteşekkil ise, onlardan ayrıl. Çünkü Allah "Allahın arzı geniş değil miydi?Hicret edeydiniz."(Nisa/97) "Ey mümin kullarım arzım geniştir,ancak bana kulluk edin"buyurmaktadır. İbn Mesuddan rivayet edildiğine göre Peygamber şöyle buyurdu: "Bir yerde masiyetler zuhur edip onu değiştirmeye gücün yetmezse, oradan başka yere git, orada rabbine kulluk et" Yine Peygamber "Fitneden korktuğu yeri bırakıp, fitneden korkmadığı bir yere giden kimse için Allah yetmiş sıddık sevabı yazar."(Buhari,İbn Mace) buyurdu... Bilmiyorum, "Rabbim semada mı yoksa arzda mıdır?" diyen kafir olur. Keza "Allah arş üzerindedir"diyen de bilmiyorum, arş semada mı yoksa arzda mıdır? diyen de böyledir. Allah'a dua ederken yukarıya yönelinilir, aşağıya değil. Çünkü aşağının Rububiyyet ve uluhiyyetle alakası yoktur. Nitekim hadiste şöyle buyrulur: Bir adam Peygambere siyah bir cariye getirdi ve benim üzerime mümin bir köle azad etmek vacib oldu. Bu kafir midir? diye sordu. Peygamber cariyeye "Sen mümin misin?" dedi Cariye evet deyince, peygamber "Allah nerede?"dedi cariye de semayı işaret etti. Bunun üzerine peygamber "Bu mümindir azad et"dedi... (Müslim,Ebu Davud) Kabir azabını bilmem diyen helaka uğrayan cehmiyedendir. Çünkü o Allahın "Biz onları iki defa azablandıracağız"(Tevbe/101) "Zalimler bundan başka azaba da uğrayacaklar" (Tur/47) ayetlerini inkar etmiştir. Eğer "Ben ayete inanıyorum ama tefsir ve teviline inanmıyorum derse kafir olur. Çünkü Kuranda tevili, tenzilinin aynı olan ayetler vardır. Eğer bunu inkar ederse kafir olur... İbn Abbastan rivayetle Hz.Peygamber "Benim ümmetimin en şerlileri ben ateşte değil, cennette olacağım, diyenlerdir." Yine Rasul: "Ümmetimden müteelli olanların vay haline" buyurdu. Müteelli kimdir denilince "Onlar falanca cennettedir, falanca cehennemdedir, diyenlerdir." Yine İbn Ömer'den rivayetle Peygamber şöyle buyurdu: "Allah aralarında hükmedene dek, ümmetimin cennet yada cehennemde olduklarını söylemeyiniz." Yine Rasul: "Allah şöyle buyuruyor: Kullarımı ben aralarında Kıyamet günü hükmedip, yerlerine göndermeden, siz cennet yada cehenneme göndermeyin." dedi."

Ebu Muti: Bana katilden ve arkasında namaz kılmaktan bahsedin...

Ebu Hanife: - Her takva sahibi ve günahkarın peşinde namaz caizdir. Senin ecrin sana, onunki de ona aittir, dedi.

Ebu Muti: İnsanlara kılıçla karşı çıkan, çarpışan ve onlardan bir takım şeyler alanlardan bahsedin...

Ebu Hanife: - Onlar çeşitli zümrelerdir, hepsi cehennemdedir. Ebu hureyreden naklen Rasul şöyle demiştir. "İsrailoğulları yetmişiki fırkaya ayrıldı. Benim ümmetim de yetmişüç fırkaya ayrılacaktır. En büyüğü hariç hepsi de ateştedir."(Tirmizi, İbn Mace, Ebu Davud) Yine İbn Mesud'dan rivayetle Rasulullah;"Kim İslamda kötü bir şey ihdas ederse (çıkarırsa) helak olur, bidat çıkaran sapıklığa düşer, sapıklığa düşen de cehennemdedir." (Buhari) Bize Meymun'un ona da İbn-i Abbas'ın haber verdiğine göre, Peygambere gelen birisi: "Ey Allahın Rasulü, bana öğret" dedi. Rasul üç defa "Git Kuran öğren" dedi, dördüncü defa da "Hak sevdiğinden de gelse sevmediğinden de gelse kabul et. Kuran öğren, onun yöneldiği tarafa yönel." (İmam Ahmed, Ebu Davud) buyurdu... İbn Mesud "Şüphesiz en şerli şeyler sonradan icad edilenlerdir. Her ihdas edilen şey bidat; her bidat, dalalet; her dalalet de cehennemdedir." derdi. Allah şöyle buyurur "Ona hak yoldan uzak kalmayı, kötülükten sakınmayı ilham ile öğretti"(Şems/8) Keza Allah Musa'ya: "Biz senden sonra kavmini imtihana uğrattık, Samiri de onları saptırdı." (Taha/85) buyurmaktadır...

ALLAHIN DİLEMESİ BABI

Ebu Muti: Allah yaratmayı dilemediği bir şeyi emretmiş, fakat emretmediği halde yaratmış mıdır?

Ebu Hanife: - Evet

Ebu Muti: Bu nasıl olur?

Ebu Hanife: - Allah kafire müslüman olmayı emretmiş, fakat kafir için müslümanlığı yaratmamıştır. Kafir için küfrü dilemiş, fakat kafire küfrü emretmediği halde yaratmıştır.

Ebu Muti: Allah emretmemiş olduğu şeyden razı olur mu?

Ebu Hanife: - Evet, nafile ibadetler buna misaldir.

Ebu Muti: Allah bir şeyi emrettiği halde ondan razı olmama durumu var mıdır?

Ebu Hanife: - Hayır...

Ebu Muti: Niçin?

Ebu Hanife: - Çünkü Allah emrettiği herşeyden razıdır.

Ebu Muti: Allah kullarını razı olduğu şeylerden mi, yoksa razı olmadığı şeylerden dolayı mı sorguya çeker?

Ebu Hanife: - Allah kullarını razı olmadığı şeylerden dolayı sorguya çeker. Onlara küfür, masiyyet ve rıza göstermediği konularda azab eder.

Ebu Muti: Allah onlara dilediği için mi azab eder, yoksa dilemediği için mi?

Ebu Hanife: - Allah onlar hakkında dilediği için azab eder. Çünkü Allah kullarında asi için masiyyeti, kafir için küfrü dilediği halde, küfür ve masiyyet dolayısı ile azablandırır.

Ebu Muti: Allah onlara İslamı emretmiş, sonrada onlar için Küfrü dilemiş midir?

Ebu Hanife: - Evet...

Ebu Muti: Allahın dilemesi emrini mi, yoksa emri dilemesini mi geçmiştir?

Ebu Hanife: - Allahın dilemesi emrini geçmiştir.

Ebu Muti: Allahın dilemesi onun rızası mıdır değil midir?

Ebu Hanife: - Dilemesi, rızası ve emrettiği hususta taat ile amel eden kimse için, Allah rızası vardır. Allah'ın emrinin hilafına hareket eden onun dilemesiyle işlemiş olur, fakat rızasıyla işlemiş olmaz. Ona karşı masiyyet işlemiş olur. Masiyet ise Allahın rızası hilafınadır.

Ebu Muti: Rızası olduğu konuda Allah kulunu azaba çeker mi?

Ebu Hanife: - Allah kullarını, rızası olmadığı küfürden dolayı azaba çeker, fakat onların taatı terketmeleri ve günah işlemelerinden dolayı onlardan intikam alıp, azab etmeye rızası vardır.

Ebu Muti: Allah müminler için küfrü dilemiş midir?

Ebu Hanife: -Hayır, fakat müminler için imanı dilemiştir. Keza kafirler için küfrü, zina edenler için zinayı, hırsızlık edenler için hırsızlığı, ilim erbabı için ilmi, hayır sahibleri için de hayrı dilemiştir. Allah kafirleri yaratmadan önce onların kafirler ve sapıklar olmasını dilemiştir.

Ebu Muti: Allah kafirleri, razı olduğu şeyleri yarattığından dolayı mı, razı olmadığı şeyleri yarattığından dolayı mı azablandırır?

Ebu Hanife: - Allah kafirleri yaratmaya razı olduğu şeylerden dolayı azaba uğratır.

Ebu Muti: Niçin?

Ebu Hanife: - Allah, küfrü yaratmaya rızası olduğu halde onları küfürlerinden dolayı azaba çeker. Fakat Allahın bizatihi küfre rızası yoktur.

Ebu Muti: Allah "Kulları için küfre rızası yoktur."(Zümer/7) buyuruduğu halde nasıl olur da küfrü yaratmaya rızası olur?

Ebu Hanife: - Allah onlar hakkında diler ama razı olmaz...

Ebu Muti: Niçin?

Ebu Hanife: - Çünkü Allah iblisi yaratmıştır. İblisi yaratmaya rızası var,fakat İblisin kendisine rızası yoktur. Keza Allah içki ve domuzu da yaratmıştır. Onları yaratmaya rızası olduğu halde kendilerine rızası yoktur.

Ebu Muti: Niçin?

Ebu Hanife: - Allah içkinin kendisine rıza gösterse idi, onu içen Allah'ın razı olduğu şeyi içmiş olurdu. Fakat onun içkiye ve küfre, İblise ve fiillerine rızası yoktur. Fakat bizzat Hz Muhammed'e rızası vardır.

Ebu Muti: Yahudiler "Allahın eli bağlıdır"(Maide/64) diyorlar. Allah'ın buna rızası var mıdır?

Ebu Hanife: - Hayır...

***

Ebu Hanife: - Eğer bir kimse "Allah tüm insanları melekler gibi itaatkar yaratmak isteseydi, buna kadir olur muydu?" Bunu haber ver denildiğinde "hayır" derse Allahı kendisini tavsif ettiğinden başkası ile vasıflandırmış olur. Zira Allah Kuranda: "Kullarının üzerine yegane mutasarrıf odur." (Enam/18) "O kullarının küfrüne razı olmaz"(Zümer/7) ve "O sizin üzerinizsen size azab göndermeğe kadirdir."(Enam/65) buyurmaktadır. Eğer "Kadirdir" derse" Allah İblisin itaat konusunda Cebrail gibi olmasını dileseydi, buna muktedir olmaz mıydı?"de. Eğer "hayır" derse kendi sözünü terketmiş ve Allah'ı sıfatlarının başkası ile sıfatlandırmış olur. Eğer "Kulun zina etmesi, içki içmesi, namuslu insanlara dil uzatması Allah'ın izni ile değil midir?" derse "Evet" denir. Eğer "O halde o kimseye niçin hadd cezası tatbik edilir?" derse "Allahın emrettiği terkedilemez" denir. Çünkü o kimse kölesini kesse, bu Allah'ın dilemesi ile olur, insanlarda o kimseyi kötülerler. Eğer kölesini azad ederse , insanlarda onu överler. Bunların her ikisi de Allah'ın dilemesi ile vücuda gelir. Fakat kul Allah'ın dilemesi ile masiyet işlerse, işleyen kişinin fiilinde Allahın rızası ve doğruluk yoktur. "Niçin ona hadd tatbik edilir" sözü onların prensiplerine göre fasid bir sualdir,ç ünkü onlar bir çok masiyetlerde Allah'ın dilemesini kabul etmezler. Ona göre içki içmek gibi bir fiilin haricinde hadd gerekmiyor. Oysa ki yaptığı her işi Allah'ın dilemesi ile yapmıştır.

GÜNAH İŞLEYENİN KAFİR OLDUĞU İDDİASINA REDDİYE

Ebu Muti: Eğer bir kimse günah işleyen kafirdir, derse onun sözünü boşa çıkaracak cevap nedir?

Ebu Hanife: - Ona şöyle cevap verilir: "Yunusu da an. Hani o öfkelenerek çıkıp gitmiş, kendisini tazyik etmeyeceğimizi sanmıştı. Karanlıklar içinde niyaz ederek, senden başka ilah yoktur, seni tenzih ederim, ben zalimlerden oldum,dedi" (Enbiya/87) Buna göre o zalim mümindir, kafir ve münafık değildir. Hz.Yusufun kardeşleri: "Ey babamız,bizim için günahlarımızın bağışlanmasını dile. Biz muhakkak suçlu idik." (Yusuf/97) dediler bu durumlarıyla onlar günahkardırlar, fakat kafir değildirler. Allah Peygambere "Senin geçmiş ve gelecek günahını affetmesi için..."(Feth/2) buyurmuş, günahını yerine küfrünü dememiştir. HzMusa kıbti'yi öldürdüğünde günah işlemişti ama kafir değildi.

Eğer o kimse "ben inşallah müminim" derse, " Şüphesiz Allah ve melekleri peygambere salat ve selam ederler. Ey inananlar siz de ona salavat getirin, ona layık olduğu şekilde selam getirin." (Ahzab/56) ayeti gereğince "Eğer müminse ona salavat getir, mümin değilsen getirme" denir keza Allah şöyle buyurur "Ey inananlar, Cuma günü namaz için nida olunduğunda Allah'ın zikrine koşun, alışverişi bırakın"(Cuma/9)

Muaz şöyle dedi: "Kişinin Allah hakkındaki şüphesi, onun tüm iyiliklerini ibtal eder. Allah'a iman ettiği halde günah işleyenin affedilmesi umulur, azab görmesinden korkulur." Muaz'a soran şahıs: "Şüphe iyilikleri götürdüğüne göre, iman da kötülükleri daha çok götürür"demişti. Muaz da:"Yemin ederim, bu adamdan daha çok hayret edilecek birini görmedim"dedi. Ona sen müslüman mısın, dedi. O da bilmiyorum, dedi.

O kimseye "bilmiyorum"sözün doğru mu, yanlış mı diye sorulur. Eğer doğru, derse şöyle de "Dünyada doğru olan ahrette değil midir?" Eğer "Evet"derse: "Kabir azabına, suale, kadere, hayır ve şerrin Allah'tan olduğuna imanın var mı?" de. Evet, derse "Sen mümin misin? diye sor. Hala "Bilmiyorum" derse: Bilmeyesin anlamayasın, iflah olmayasın,de...

Ebu Muti: Eğer bir kimse cennat-cehennem yaratılmış değillerdir,derse(?)

Ebu Hanife: - Ona şöyle de: Onlar bir şey dir. Oysaki Allah "Allah her şeyi yaratmıştır"(Zümer/62) "Biz herşeyi bir ölçü ile yarattık" (Kamer/49) "Onlar sabah akşam ateşe karşı getirilecekler " (Mümin/46) buyurmaktadır.

Ebu Muti: Eğer cennet ve cehennem fanidir,derse(?)

Ebu Hanife: - Ona Allah Kuranda cennetin nimetlerini "Kesilip tükenmeyen, yasak da edilemeyen"(Vaka/32) olarak vasfetmektedir,de...

Cennetlik ve cehennemlikler girdikten sonra cennet ve cehenneme yok olacaktır diyen de orada ebedi kalışı inkar ettiği için kafir olmuş olur.

Allah mahlukların sıfatları ile sıfatlanamaz. Onun gazab ve rızası keyfiyetsizdir. Sünnet ehlinin görüşü budur. Allah gazab eder ve razı olur. Onun gazabı cezalandırması, rızası da sevabıdır, denilemez. Biz onu kendisini vasfettiği gibi vasfederiz. O birdir, hiç bir şeye muhtaç değildir. Doğurmamış, doğurulmamıştır, dengi yoktur. Hayy, kayyum, kadir, duyan, gören ve bilen odur. Onun eli kullarının eli üzerindedir. Ama eli kullarının eli gibi bir uzuv değildir. O ellerin yaratıcısıdır. Onun yüzü yaratıklarının yüzü gibi değildir. O bütün yüzlerin yaratıcısıdır. Onun nefsi yarattıklarının nefsi gibi değildir. Bütün nefislerin yaratıcısı odur. "Onun benzeri hiç bir şey yoktur. Duyan ve gören odur" (Şura/11)

Ebu Muti: Eğer Allah nerdedir,diye sorulursa(?)

Ebu Hanife: - O kimseye: yaratılmadan önce mekan yoktu, halbuki Allah vardı. Mahlukattan hiç biri yokken "nerede" mefhumu mevcutken Allah var idi. O her şeyin yaratıcısıdır, de... "Eğer dileyen, dilenmiş olan şeyi ne ile diledi?" denilirse "Sıfatla" de. O kudretle kadir, ilimle alim, mülk ile maliktir. Eğer "Meşietle mi diledi, meşietle takdir edilip ilimle mi diledi?" diye sorarsa "Evet" diye cevap ver...

İMAN BABI

Ebu Hanife: - Eğer imanın yeri sorulursa onun kaynağının ve yerinin kalb olduğu, fer'inin de cesette bulunduğu söylenir. Eğer o parmağında mıdır denirse "Evet" de. Eğer parmak kesilirse iman nereye gider denirse "kalbe" de.

Eğer Allah kullarından bir şey taleb eder mi? derse: "Hayır ancak onlar Allahtan birşeyler dilerler, de. Allahın kul üzerindeki hakları nelerdir? derse: Ona kulluk etmeleri ve ona hiç bir şeyleri ortak koşmamalarıdır. Bunu yaptıkları zaman onların Allahtan bekledikleri, Allahın onları affetmesi ve sevablandırmasıdır. Zira Allah Kuranda: "Ağaç altında sana beyat ettiklerinde Allah müminlerden razı oldu."(Fetih/18) ayeti gereğince Allah müminlerden razı olur. Allah İblise gazab eder "Dilediğinizi yapın" (Fussilet/40) Ayeti Allahın tehdidini ifade eder. "Semuda gelince biz onlara doğru yolu göstermiştik, akat onlar körlüğü hidayete tercih ettiler" Yani onlara hidayeti göstermiş ve açıklamıştık demektir. "Dileyen Küfretsin, dileyen iman etsin" (Kehf/29) ayeti tehdidi ifade eder. "Ben cinleri ve insanları bana kulluk etsinler diye yarattım." (Zariyat/56) buyrulmaktadır. Fakat bu fiillerin hepsi hayırlı, şerli, tatlısı, acısı, zararlısı ve faydalısı, hepsi Allahın takdiri iledir. Allah şöyle buyurur: "Eğer Rabbin dileseydi,insanların hepsi de iman ederlerdi. Sen niçin insanları mümin olmak için zorlamak istiyorsun."(Yunus/99)

"Biz onlara melekler indirseydik, ölüler onlarla konuşsaydı, her şeyi bir araya getirip onların önünde toplasaydık, Allah dilemedikçe yine iman edemezlerdi." (Enam/111)

"Hiç kimse Allahın izni olmadan iman edemez."(Yunus/100)

"Allah dilemedikçe siz dileyemezsiniz" (İnsan/30) Yani Allah takdiri ile dilemedikçe sizler dileyemezsiniz. Hz.Şuayb şöyle demişti:" Allah bizi sizin dininizden kurtardıktan sonra yine o dine girersek, Allaha iftira etmiş oluruz. Onun için Allahın dilemesi dışında bizim sizin dininize dönmemize imkan yoktur. Onun ilmi herşeyi kuşatmıştır. Biz Allaha tevekkül ettik. Ey Rabbimiz! kavmimizle bizim aramızdaki davada doğrulukla hükmet. Sen her şeyin doğrusunu gösteren ve haber verenlerin en hayırlısısın" (Tekvir/29) Hz.Nuh şöyle dedi: "Allah sizin helak edilmenizi dilerse, benim size öğüt vermem ve hayrınızı istemem bana hiçbir fayda vermez. O Rabbinizdir, dönüş Onadır." (Hud/34)

Keza Allah şöyle der: "O andolsun Ona (Yusufa) niyet kurmuştu. Eğer rabbinin burhanını görmese idi. Oda onu kasdetmiş gitmişti. Biz böylece ondan kötülük ve hayasızlığı giderdik. Çünkü O bizim ihlasa erdirilmiş kullarımızdan idi."(Yusuf/24)

Keza Allah şöyle buyurur: "Biz Süleymanı denedik,Onun tahtı üstüne bir ceset attık. O da hemen Allaha dönüp sığındı"(Sad:34)

*** "

EBU HANİFE'NİN OSMAN EL-BETTİ’YE YAZDIĞI MEKTUP

* ibnurrefik

Radikal Tavırlar Karşısında Ebû Hanife

I. Ebû Hanîfe (r.a.)'in Menkîbelerine ve Fıkıh ilmindeki | İmam ...

I. Ebû Hanîfe (r.a.)’in Menkîbelerine ve Fıkıh ilmindeki

II. Ebû Hanîfe (r.a.)’in Hadîs Öğrenmeğe Verdiği Önemi

III. Ebû Hanîfe (r.a.)’in Hadîs ilminde Otorite Oluşu

IV. Zehebî (rh.a.)’in Ebû Hanîfe (r.a.)’e Övgüsü

V. İbn Teymiye’nin Ebû Hanîfe (r.a.)’i Övgüsü

VI. Ebû Hanîfe (r.a.) Adâleti

VII. Ebû Hanîfe (r.a.)’in Mezhebinin DünyanIn Dört Bir Yanına Yayılması

VIII. Ebû Hanîfe (r.a.)’in Hadîs Hâfızlarından Birisi Olduğu

IX. Ebû Hanîfe (r.a.)’in Cerh ve Ta‘dîl imâmlarından Birisi Olması

X. Ebû Hanîfe (r.a.)’in En Sahîh isnâd şartını Taşıması

IX. Ebû Hanîfe (r.a.)’in Cerh ve Ta‘dîl imâmlarından Birisi Olması

X. Ebû Hanîfe (r.a.)’in En Sahîh isnâd şartını Taşıması

XI. Kütüb-ü Sitte Ricâlini Toplayan Hâfızların Ebû Hanîfe (r.a.)’in Cerhedilecek Bir Tarafının Olmadığı Görüşünde Birleşmeleri

XII. Elbânî’nin .mâm Ebû Hanîfe (r.a.)’e Düşmanlığı

XIII. ibn Abdülberr’in Ebû Hanîfe (r.a.)’e Dil Uzatanlara Cevâbı

XIV. ibn Türkmânî’nin Ebû Hanîfe (r.a.)’e Yönetilen Tenkîdlere Cevâbı

XV. ibnü’l-Vezîr El-Yemânî’nin Ebû Hanîfe (r.a.)’in Hadîs ve Arapça Bilgisi Konusunda Kuşku uyandıranlara Cevâbı

ÖNSÖZ

BIRINCI MUKADDIME

IKINCI MUKADDIME

ÜÇÜNCÜ MUKADDIME

Bismi’llâhi’r-rahmâni’r-rahîm

Birinci Bölüm

İkinci Bölüm

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Bismi’llâhi’r-rahmâni’r-rahîm

Birinci Bölüm

İkinci Bölüm

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

Ebu Hanife

KELAMİ MÜNAZARALAR

Hz. Osman Meselesi

Arap-Mevali Telakkisi

FIKHİ MÜNAZARALAR

Vasiyyet

Namazda Kıraat

ATEİSTLERLE MÜNAZARASI (CEDEL)

Kaptansız Gemi

Dipnotlar:

Kölelik İddiası

Doğumu

İlk yılları

Şemaili

Takvası

Sadaka-Hediye Telakkisi

İbadet Hayatı

Siyasi Duruşu

ÇİLESİ

Abbasi Dönemi

Vefatı

Hatime

Dipnotlar: