Fıkh ilmi. Mezheb nedir? İmâm-ı

               a’zam Ebû Hanîfe.

13 Temmuz 2003 Pazar   İmam-ı a’zamın mantığı ve itaat    Sabıkalı bir yazar, “İslamlık sisteminde, herkes Allaha bağlıdır, ama halifelik denilen sultanlık sisteminde ise, baş başa, baş padişaha bağlıdır. Halifelere isyan etmeyen bütün İslam âlimleri saray mollasıdır. Ebu Hanife halifenin zulümlerine isyan ettiği için şehid edildi. Emirin yani halifenin her emrine itaat eden, kula kul olmuş demektir” diyor. Bu sözlerinde bir gerçek payı var mı?  CEVAP: O yazarın halifelikle ilgili çirkin kitabını okudum. İslam âlimlerine saray mollası diye saldırmakta, halifeye isyan eden mezhepsizler ise birer kahraman gibi gösterilmekte, soylu âlim denilmekte, âmire, idareciye gösterilmesi gereken itaati kırmak, disiplini bozmak ve anarşi çıkarmak istemektedir. Halbuki dinimiz emire [âmire, idareciye] itaati emretmektedir. Kur’an-ı kerimde buyuruldu ki: (Ey iman edenler, Allaha, Peygambere ve sizden olan emirlere itaat edin!) [Nisa 59]  Hadis-i şeriflerde de buyuruluyor ki:  (Siyah başlı habeşli bir köle de olsa emirinize itaat edin!) [Buhari]  (Emirinizin beğenmediğiniz işlerine sabredin! Çünkü cemaatten bir karış ayrılan [itaatsizlik eden, fitne çıkaran] cahiliyye ölümü ile [yani imansız] ölmüş olur.) [Buhari]  Peygamber efendimiz, dine riayet etmeyen, şeytan gibi emirlerin geleceği zamanlar olacağını bildirince, Eshab-ı kiramdan Hz. Huzeyfe, (Ya Resulallah o zamana yetiştirsem ne yapayım?) diye sordu. Resulullah buyurdu ki: (Malını zorla alsa da, emirin sözünü dinle ve ona itaat et!) [Buhari]  Hadika ve Redd-ül-muhtar’da (Emire isyan etmek fitnedir. Zalim olan emire de itaat vaciptir. Berika’da ise, (Emirin dine uymayan emirlerine fitneye sebep olmamak için karşı gelmemeli) deniyor. Yine bu kitaplardaki hadis-i şerifte, (Fitne çıkarana Allah lanet etsin) buyuruluyor.(İ. Rafii)  Ezher kaçkını sabıkalı yazarın İmam-ı a’zam hazretleri ile ilgili yorumu da kasıtlıdır. Bilindiği gibi olay şöyledir: İmam-ı a’zam hazretlerine kadılık teklif edilir. (Ben kadılık yapamam) buyurur. (Yalan söylüyorsun) derler. (Eğer yalan söylüyorsam, yalancıdan kadı olmaz. Doğru söylüyorsam kadılık yapamam diyorum) buyurur. Çok takva ehli olup, dünya makamına hiç kıymet vermediği için ve o ortamda kadılık yapamayacağı için kadılığı kabul etmez.  Sabıkalı yazar kitabında, din düşmanlarının İslamiyeti yıkmak için, hazırladıkları planları sinsice ve ustaca uygulamaktadır. Bu planlardan bazıları şöyledir:  1- Eshab-ı kirama olan itimadı sarsmak, böylece hadis-i şeriflerin ve Kur’an-ı kerimin doğruluğundan şüphe uyandırmak.  2- Halifelerin gerçek halife olmadığını, onların hilafetinin sahih olduğunu söyleyen binlerce âlimin de gerçek âlim olmadığını, dolayısıyla bu âlimlerin sözlerine itimat edilemeyeceği fikrini yaymak, [Âlimlere itimat sarsılınca, onların bize bildirdiği dine de itimat kalmaz.]  3- Geri kalışımızı ictihad yapılmayışına bağlamak, Kur’an-ı kerimin yalan yanlış şekilde tevil ve tefsirleri yapılarak yeni ictihadlar çıkarmak suretiyle dini bozmak,  4- Peygamber efendimiz Kur’an-ı kerimi açıklamış, onun hadis-i şeriflerini de âlimler açıklamıştır. Din düşmanları bunları hiçe sayarak herkesin bizzat Kur’an-ı kerimden kendi anlayışının ölçü alınmasını istiyorlar. Böylece herkese göre farklı dinler meydana çıkarmaya çalışıyorlar.  5- Hak mezheplere bölücülük diyerek yıkmaya ve herkesi mezhepsiz yapmaya çalışıyorlar.  6- Halifeye yani devlet başkanına, âmirlere olan itaati yıkıp anarşi çıkarmaya çalışıyorlar..   26 Ocak 2005 Çarşamba İmam-ı a’zam ve kıyas    Sual: İmam-ı azamın hadislere önem vermeyip kıyas yaptığı söyleniyor. Bu doğru olabilir mi?  CEVAP: Asla doğru değildir. İmam-ı a’zam hazretleri, (Mezhebim, hadis-i şeriflere yapışmaktır) buyururdu. İmam-ı Şâfiî, imam-ı a’zamın ictihadının inceliğinden, az bir şey anlayabildiği içindir ki, “Bütün müctehidler, imam-ı a’zam Ebu Hanife’nin çocukları gibidir. Fıkıh âlimi olmak isteyen, Ebu Hanife’nin kitaplarını okusun” demiştir. (Sîret-i Şâmî)  Evliyanın büyüğü, tasavvuf deryasının dalgıcı Muhammed Bahâeddin-i Buhari hazretlerinin yetiştirdiği evliyanın büyüklerinden olan hâce Muhammed Parisa hazretleri buyuruyor ki: İsa aleyhisselam gökten indiği zaman, ictihad edecek, ictihadı imam-ı a’zam Ebu Hanîfe mezhebine uygun gelecektir. Onun helal dediğine helal, haram dediğine haram diyecektir. (Fusul-i sitte)  Son haccında, Kâ’be-i muazzama içine girip, burada iki rekat namaz kıldı. Namazda, bütün Kur’an-ı kerimi okudu. Sonra, ağlayarak (Ya Rabbi, Sana layık ibadet yapamadım. Fakat, senin akıl ile anlaşılamayacağını iyi anladım. Hizmetimdeki kusurumu, bu anlayışıma bağışla!) diyerek dua etti. O anda bir ses işitildi:  (Ey Ebu Hanîfe! Sen beni iyi tanıdın ve bana güzel hizmet ettin. Seni ve kıyamete kadar, senin mezhebinde olup, yolunda gidenleri afv ve mağfiret ettim)buyuruldu. (Mir’ât-i kâinât)  İlmî bir münazarası şöyledir:  Hz. Ali’nin torunu, Muhammed bin Hasan hazretleri, İmam-ı a’zam hazretlerine gelip dedi ki:  - Ceddimin hadis-i şeriflerine kıyas ile muhalefet ettiğinizi duydum. Onun için geldim.  - Bundan Allahü teâlâya sığınırım.  Sonra Hazret-i İmam dizleri üzerine oturup edeble sor?du:  - Efendim, erkek mi zayıftır, kadın mı?  - Kadın, daha zayıf yaratılışlıdır.  - Dinimize göre kadının hissesi ne kadardır?  - Erkeğin yarısı kadardır.  - Bakın, eğer kıyas ile söyleseydim, bu hükmün tersini söylerdim. Kadın zayıf olduğu için ona iki, erkeğe bir hisse verilmeli derdim. Sizin söylediğiniz gibi bildirdiğime göre, bu durum, hadis-i şeriflere sıkı sıkıya bağlı olduğumu göstermez mi?  - Evet hadis-i şerife aykırılık yok.  Hazret-i İmam tekrar sordu:  - Namaz mı efdaldir, oruç mu?  - Elbette namaz efdaldir.  - Eğer kıyas ederek söyleseydim, hayzlı kadına ramazan orucunu değil, namazını kaza etmesini bildirirdim. Bu da hadis-i şeriflere bağlılığımı göstermez mi?  - Evet bunda da hadis-i şeriflere aykırılık yok.  “Eğer kıyas etseydim...”  - Size bir soru daha sorayım. İdrar mı necistir, meni mi?  - Elbette idrar necistir.  - Eğer kıyas ederek söyleseydim, meni çıkınca değil, idrar çıkınca gusletmeyi söylerdim. Hadis-i şerife aykırı şey söylemekten Allahü teâlâya sığınırım. Ben Peygamber aleyhisselamın sözlerine kıymet veriyorum, onları açıklıyorum, başka bir şey yapmıyorum.  Bu konuşma üzerine Muhammed bin Hasan hazretleri, imam-ı a’zam Ebu Hanife’nin kendisine yanlış tanıtıldığını anlayarak kalkıp onun alnından öptü.    Bu olay da gösteriyor ki, âlimi ancak âlim anlar.  11 Nisan 2002 Perşembe

İmam-ı azam ve hocaları

Ehl-i sünnet Müslümanlarının en büyük âlimi, İmam-ı azam hazretleri, bütün dünya işlerini, talebelerini ve vazifeleri bırakarak, iki sene, İmam-ı Cafer Sadık hazretlerinin sohbetinde bulundu. İmam-ı Cafer Sadık hazretlerinin ilim deryasından doya doya bilgi topladı. Onun, Resulullahtan gelen nurları saçan mubarek kalbinden feyzler aldı. (İmam-ı Cafer Sadık hazretlerine iki sene hizmet etmeseydim, bir şeyden haberim olmayacaktı) buyurdu. İmam-ı azam Ebu Hanife hazretleri, İmam-ı Cafer Sadık’tan aldığı bilgilerle, feyizlerle olgunlaştı. Çok kimseye nasip olmayan yüksekliklere kavuştu  Şii kitapları da bildiriyor ki: Ehl-i sünnet imamları, iman ve Fıkıh bilgilerinin ve tasavvuf marifetlerinin, hatta tefsir ve hadis bilgilerinin çoğunu Ehl-i beyt imamlarından öğrendi. Onların terbiyeleri ile yetiştiler. Onların teveccühleri ile yükseldiler. Onlardan müjdeler aldılar. Mesela şii âlimlerinden ibni Mutahhir-i Hulli (Nehcülhak) ve (Minhecülkerame) kitaplarında, İmam-ı azam ile imam-ı Malik’in, İmam-ı Cafer Sadık’tan ders aldıklarını, Onun yanında yükseldiklerini yazıyor.  İmam-ı azam, İmam-ı Muhammed Bakır’dan ve Zeyd-i şehidden de ders aldı. Bu mübarek imamlara yıllarca hizmet ederek ilim ve feyz almış olan Ehl-i sünnet âlimlerine dil uzatmak ne kadar çirkindir. Zerre kadar vicdanı olan kimselerin, o yüce imamlardan fetva vermek ve ictihad etmek için icazet almış olan bu âlimlere itaat etmeleri farz olmaz mı? İmam-ı azamın, İmam-ı Bakır’dan ve Zeyd-i şehidden ve İmam-ı Cafer Sadık’tan, fetva vermek için icazet aldığını şii imamlarından şeyh-i Hulli de bildiriyor.  İmam-ı azamın, ictihad etmek şartlarını taşıdığı, bu imamların şehadetleri ile anlaşılıyor. İmam-ı azama dil uzatmak, masum olduğunu söyledikleri 12 imamın şahitliğini reddetmek olur. Bu ise, bütün şiilerce küfür olmaktadır. Hele masum imamın bulunmadığı bu zamanda, İmam-ı azamın mezhebine girmek, yani Ehl-i sünnet olmak, bütün şiilere farz olmaz mı?  Şii âlimlerinden şeyh Hulli diyor ki:  Ebu Hanife, İmam-ı Cafer Sadık’ın yanına geldi. İmam-ı Cafer Sadık, ona, “Sen babamın sünnetini her yere yayacaksın. Şaşırmışlara yol göstereceksin. Korkuda olanların yardımcısı olacaksın. Kurtuluş yolunun rehberi olacaksın. Allahü teâlâ yardımcın olsun” dedi.  Şii kitaplarının hepsi diyor ki: Ebu Hanife, Abbasi halifelerinden Ebu Cafer Mansur’un yanına geldi. Orada bulunan İsa bin Musa, Ebu Hanife’yi görünce, “Ya Halife! Bu gelen, bugün yeryüzünün en büyük âlimidir” dedi. Mansur sordu: Ya Numan, ilmi kimden öğrendin? Hz. Ali’nin talebeleri vasıtası ile Hz. Ali’den ve Hz. Abbas’ın talebeleri vasıtası ile Hz. Abbas’tan öğrendim, dedi. Halife de çok sağlam vesikalar bildirdin, dedi.  Şii kitaplarında diyor ki: Ebu Hanife, Mescid-i haramda oturmuştu. Herkes etrafına toplanmış, kendisine sual soruyorlardı. Onlara cevap veriyordu. Sanki cevapları hazır cebinden çıkarıyormuş gibi saçıyordu. İmam-ı Cafer Sadık, ansızın yanına geldi. İmamı görünce, hemen ayağa kalktı. “Ey Resulün torunu! Burada olduğunu önceden bilseydim, böyle iş yapmazdım” dedi. İmam-ı Cafer Sadık da, “Otur ya Eba Hanife! İlim öğretmeye devam et! Babalarımdan öğrendiklerini herkese yay!” buyurdu. Bunlar, İbni Hulli’nin (Tecrid)i şerhinde yazılıdır.

2—55....... Ehl-i sünnetin reîsi, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfedir

5 — Dört mezhebde ictihâd derecesine yükselmiş olan âlimlere ve bunların yetişdirmiş oldukları büyük âlimlere (Ehl-i sünnet) âlimleri denir. Ehl-i sünnetin reîsi ve kurucusu, (İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe Nu’mân bin Sâbit) ve iki imâm, Ebû Mensûr Mâ-türîdî ve Ebûl-Hasen-i Eş’arîdir.

 İmâm-ı a’zamın büyüklüğü

6 — Hakîkate varmış Evliyânın büyüklerinden olan Sehl bin Abdüllah Tüsterî “rahmetullahi aleyh” diyor ki, (Eğer Mûsâ ve Îsâ aleyhimesselâmın ümmetlerinde, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfe “rahmetullahi teâlâ aleyh” gibi bir zât bulunsaydı, bunlar yehûdîliğe ve hıristiyanlığa dönmezdi).

6 Mayıs 2006 Cumartesi

İmâm-ı azam ve fıkıh ilmi

Dinin hükümlerini bildiren ilme “Fıkıh ilmi” adı verilir. Fıkıh ilmi, insanların yapması ve yapmaması lâzım olan işleri bildirir. Fıkıh ilmi çok kıymetli bir ilimdir. Fıkıh bilgisi okumak, geceleri nâfile namaz kılmaktan daha sevaptır. Şu hadîs-i şerîfler, fıkıh ilminin şerefini göstermeğe kâfîdir: “Her şeyin dayandığı bir direk vardır. Dînin temel direği, fıkıh bilgisidir.”  “İbâdetlerin efdali, en kıymetlisi, fıkıh öğrenmek ve öğretmektir.” Ehli sünnet inancına göre, her Müslümanın dört mezhepten birinin fıkıh hükümlerini öğrenip buna göre amel etmesi şarttır. Bir Müslümanın bir mezhebe uyması demek, o kişinin, “Benim, dinimin emir ve yasaklarını dinin dört kaynağından çıkartmam mümkün değildir. (Meselâ, Hanefî mezhebinde olan bir kimse) Bunun için ben İmâm-ı azam hazretlerinin ilminin üstünlüğüne inanıyorum. O’nun bildirdiği bütün hükümlerin, Kur’ân-ı kerîme ve hadîs-i şerîflere uygun olduğuna itimat ediyorum. Bunun için de İmâm-ı azam hazretlerini kendime rehber ediniyorum, dinde ne bildirdiyse doğru kabûl ediyorum” demesidir. Zaten, ibâdetlerini belli bir mezhebe göre yapmayan bir Müslümanın îmânını muhafaza etmesi çok zordur. Uçurumun hemen kenarındaki insan gibidir. En ufak bir rüzgârla kendini uçurumun dibinde bulur. Çünkü, kişinin kendi başına dinin bütün emir ve yasaklarını Kur’ân-ı kerîmden çıkartması mümkün değildir. Dört mezhebin, Kur’ân-ı kerîmde ve hadîs-i şerîflerde açıkça bildirilmiş olan emir ve yasaklarına uymalarında hiç ayrılıkları yoktur. Yalnız, açıkça bildirilmeyenleri anlamakta ayrılmışlardır. Şöyle bir benzetme yapacak olursak, hacıların, birinin hava yolu ile, diğerinin kara yolu ile, bir değerinin demir yolu, bir diğerinin de deniz yolu ile Kâ’be-i şerîfe götürülmesi gibidir. Neticede her biri aynı yere gitmektedir ve hedef aynıdır. Hepsi aynı yerde buluşmaktadır.  Bu kadarcık ayrılıklar da, Allahü teâlânın Müslümanlara rahmetidir. İklim şartları, sağlıkları, çalıştıkları ve yaşadıkları yerler başka başka olan insanlar; hangi mezhebe uymak kolay gelirse, onun “Fıkıh” kitaplarına göre ibâdet ederler. Mezheplere inanmayan bir kimseye, sen hangi mezhebe göre abdest alıp namaz kılıyorsun diye sorulduğunda, “İslama göre!” diyor. Şu cehalete bakın! Mezhebine inanmadığını, büyüklüğünü kabul etmediğini söylediği imam-ı azam Ebu Hanife hazretlerine göre, abdest alıyor, namaz kılıyor ve diğer ibadetlerini yapıyor fakat bundan haberi yok! Maalesef yıllardır yapılan, mezhep düşmanlığı halkımızı bu hale getirdi. Halbuki mezhep, usuldür, kaidedir, sistemdir. Mezhebe tâbi olmayan sistem dışına çıkar. Sistem dışına çıkanın da, dinini imanını koruması mümkün değildir. Bunun için, son devir kıymetli âlimlerinden Şeyhülislam vekili Zahidül Kevseri “Mezhepsizlik, dinsizliğe köprüdür” demiştir.  “Oniki İmam”dan, İmam-ı Muhammed Bakır, Ebu Hanife’ye bakıp “Ceddim Muhammed aleyhisselamın dinini bozanlar çoğaldığı zaman, sen onu canlandıracaksın. Sen korkanların kurtarıcısı, şaşıranların sığınağı olacaksın! Bozuk itikatlıları doğru yola çevireceksin! Allahü teala yardımcın olacak!” buyurdu. Evliyanın büyüklerinden olan Sehl bin Abdullah Tüsteri hazretleri “Eğer Musa ve İsa aleyhimesselamın ümmetlerinde, İmam-ı azam Ebu Hanife gibi bir zat bulunsaydı, bunlar Hz. Musa ve Hz. İsa ile ilgisi kalmamış Yahudiliğe ve Hristiyanlığa dönmezdi”. (Bugün, İmam-ı azam hazretlerinin ölüm yıl dönümüdür. Bu vesile ile okuyucularımdan ruhuna birer Fatiha okumalarını istirham ediyorum...)

29 Eylül 2009 Salı

Ehl-i sünnetin reisi: İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe

İslam düşmanları, İslamı açıktan yok edemeyeceklerini anlayınca, Müslüman kılığına soktukları maşaları vasıtasıyla yok etmeye karar verdiler! Bunun için de; 14 asırdır, İslamı korumada sur, kal’a vazifesi gören, âlimleri, Sünni dört mezhebin imamlarını hedefe çektiler. Son günlerdeki İmam-ı a’zam Ebu Hanife düşmanlığı bu oyunun bir parçasıdır. Fakat gayretleri boşuna, İmam-ı a’zam hazretleri bir deryadır, deryaya atılan çer çöp ona zarar veremez.  İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretleri, İslâm âleminde Eshâb-ı kirâmdan sonra yetişen büyük âlimlerin en başta gelenlerindendir. Ehl-i sünnetin reisidir. Ehl-i sünnetin amelde dört hak mezheb imâmlarından birincisi ve Hanefî mezhebinin imâmıdır. “Ebû” baba demektir. “Hanîf” doğru inanan, İslâmiyete sarılan kimse demektir. “Ebû Hanîfe” hakîkî Müslümanların babası, ya’nî imâmı demektir. İmâm-ı a’zamın Hanîfe isminde bir kızı yoktu.  SAPIK FIRKALARLA MÜCADELE ETTİ İmâm-ı a’zam, küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Gençliğinin ilk yıllarında, Eshâb-ı kirâmdan ba’zılarını görüp, bunlardan hadîs dinlemiştir. İlim sahibi, sâlih ve kıymetli bir zât olan babası Sâbit, Hz. Ali ile görüşmüş, kendisi ve zürriyeti için duâsını almıştır. Henüz çok genç yaşta olan İmâm-ı a’zam, âilesinden ve gittiği ilim meclislerinden aldığı din bilgileriyle ba’zan münâzaralara katılıyordu. O’nun üstün kabiliyeti, keskin zekâsı, derin anlayışı ve çabuk kavrayışlılığı, yüzünden okunuyordu.  Daha ilim tahsiline başlamadığı hâlde sapık fırkalara mensup olanlarla yaptığı münâzaralardaki iknâ kabiliyeti ve üstün başarıları, zamanın büyük âlimlerinin dikkatini çekmişti. Onun bir cevher olduğunu anlayan âlimler, onu ilim öğrenmeye teşvik ettiler. O da bu tavsiyelere uyarak ilim öğrenmeye başladı. İmâm-ı a’zam; kelâm, münâzara ve diğer ilimleri öğrenip fıkıh ilmini tahsile başladıktan sonra, i’tikâdî mes’elelerde insanları doğru yoldan ayırmakta olan sapık fırkalarla mücâdele etmiştir.  Sapık fırkaların bozukluklarını göstererek, hem onlara cevaplar vermiş ve hem de kendisinden sonraki asırlarda gelen Müslümanların, İslâmiyeti, her bakımdan doğru, berrak hâliyle öğrenmelerini ve böylece inanmalarını temin etmiştir. İslâm âlimleri, İmâm-ı a’zamı bir ağacın gövdesine, diğer âlim ve evliyâyı da bu ağacın dallarına benzetmişler, O’nun her bakımdan büyük ve üstün olduğunu, diğerlerinin ise bir veya birkaç bakımdan büyük kemâlâta (olgunluklara, üstünlüklere) erdiklerini belirtmişlerdir. İslâm dünyasında ilimleri ilk defa tedvîn ve tasnif eden O’dur. Din bilgilerini, (Kelâm, Fıkıh, Tefsîr, Hadîs vs.) isimleri altında ayırarak, bu ilimlere âit kâideleri tesbit etti. Böylece O’nun asrında zuhur eden eski Yunan felsefesine âit kitapların tercüme edilmesiyle birlikte, bu kitaplarda yazılı bozuk sözlerin, fikirlerin din bilgileri arasına karıştırılmasını ve İslâm dînine bid’atlerin sokulması tehlikesini bertaraf etti. ŞAŞKINLARIN SIĞINAĞI İmâm-ı a’zam hazretleri, bu çok mühim vazîfeyi mükemmel bir şekilde yerine getirerek, o asırda tartışmaları yapılan ve din bilgisi az olan Müslümanlar arasında yayılmasına çalışılan sapık fırkaların bozukluklarını göstererek, hem onlara cevaplar vermiş ve hem de kendisinden sonraki asırlarda gelen Müslümanların, İslâmiyeti, her bakımdan doğru, berrak hâliyle öğrenmelerini ve böylece inanmalarını temin etmiştir. İmâm-ı a’zamın hocası Hammâd bin Ebî Süleymân fıkıh ilmini İbrâhim Nehâî’den, bu da Alkama bin Kays’tan, Alkama bin Kays da Abdullah bin Mes’ûd’dan, bu da Peygamberimizden öğrenmiştir.  İmâm-ı a’zam ayrıca Ehl-i beytten, Zeyd bin Ali’den, Muhammed Bâkır’dan ilim öğrendi. Muhammed Bâkır hazretleri ona bakıp, “Ceddimin dînini bozanlar çoğaldığı zaman, sen onu canlandıracaksın, sen korkanların kurtarıcısı, şaşıranların sığınağı olacaksın. Şaşıranları doğru yola çevireceksin. Allahü teâlâ yardımcın olacak!” buyurmuştur.

30 Eylül 2009 Çarşamba

Hazreti imam hakkında söylenen sözler

İmam-ı a’zam hazretlerini tartışma konusu yapanlar, akıllarınca bu büyük imam nezdinde, Ehl-i sünneti tartışma konusu yaparak, hazreti Peygamberin ve Eshabının inancına zarar vermek, yok etmek istiyorlar. Halbuki, İmâm-ı a’zam hazretlerinin üstünlüğü hakkında İslâm âlimleri ittifak etmişlerdir. Herkes asırlardır onun ilminin üstünlüğünden, takvâsından bahsetmiştir. İşte bunlardan ba’zıları:  Hâfız Abdülazîz ibni Revvad buyurdu ki: “Ebû Hanîfe’yi seven, Ehl-i sünnet vel cemâ’at mezhebindedir. O’na buğzeden, O’nu kötüleyen bid’at sahibidir. Ebû Hanîfe bizimle insanlar arasında miyardır, ölçüdür. O’nu sevin, O’na yüzünü dönenin Ehl-i sünnet olduğunu; buğzedenin bid’at sahibi olduğunu anlarız.” Sehl bin Abdullah Tüsterî buyurdu ki: “Eğer Mûsâ ve Îsâ aleyhimüsselâmın kavimlerinde Ebû Hanîfe gibi âlimler bulunsaydı, bunlar doğru yoldan ayrılıp, dinlerini bozmazlardı.”  Süfyân-ı Sevrî, İmâm-ı a’zamın yanından gelen bir kimseye, “Yeryüzünün en büyük âliminin yanından geliyorsun” demiştir. İmam-ı Ahmed ibni Hanbel, “İmâm-ı a’zam vera’ ve zühd, îsâr (cömertlik) sahibi idi. Âhiret isteğinin çokluğunu kimse anlayacak derecede değildi” buyurmuştur. O’NUN DERECESİ MUKAYESE EDİLEMEZ! İmâm-ı Mâlik’e, “İmâm-ı a’zamdan bahsederken onu diğerlerinden daha çok medhediyorsunuz” dediklerinde buyurdu ki: “Evet öyledir. Çünkü, insanlara ilmi ile faydalı olmakta onun derecesi, diğerleri ile mukayese edilemez. Bunun için ismi geçince, insanlar ona duâ etsinler diye hep medhederim.”  İmâm-ı Gazâlî buyurdu ki: “Ebû Hanîfe çok ibâdet ederdi. Kuvvetli zühd sahibi idi. Ma’rifeti tam bir ârif idi. Takvâ sahibi olup, Allahü teâlâdan çok korkardı. Dâimâ Allahü teâlânın rızâsında bulunmayı isterdi.” Yahyâ Mu’âz-ı Râzî hazretleri anlatır: Peygamber efendimizi rü’yâda gördüm ve, “Yâ Resûlallah, seni nerede arayayım” dedim. Cevâbında, “Beni, Ebû Hanîfe’nin ilminde ara” buyurdu. İmâm-ı Rabbânî hazretleri buyurur ki: “İmâm-ı a’zam abdestin edeblerinden bir edebi terk ettiği için kırk senelik namazını kazâ etmiştir. Ebû Hanîfe takvâ sahibi, sünnete uymakta, ictihâd ve istinbâtta (şer’î delillerden hüküm çıkarmakta) öyle bir dereceye kavuşmuştur ki, diğerleri bunu anlamaktan âcizdirler. İmâm-ı a’zam, hadîs-i şerîfleri ve Eshâb-ı kirâmın sözünü kendi reyine tercih ederdi. Müctehidlerin en vera’ sahibi idi. En müttekîsi O idi. Şâfiî’den de, Mâlik’ten de, İbni Hanbel’den de her bakımdan üstün idi.”  Seyyid Abdülhakîm Arvâsî hazretleri buyurdu ki: “İmâm-ı a’zam, İmâm-ı Yûsüf ve İmâm-ı Muhammed de, Abdülkâdir-i Geylânî gibi büyük evliyâ idiler. Fakat âlimler kendi aralarında taksim-i amel eylemişlerdir. Ya’nî her biri zamanında neyi bildirmek îcâb ettiyse onu bildirmişlerdir. İmâm-ı a’zam zamanında fıkıh bilgisi unutuluyordu. Bunun için hep fıkıh üzerinde durdu. Tasavvuf husûsunda pek konuşmadı. Silsile-i zehebin en büyük halkasından olan Ca’fer-i Sâdık’tan tasavvufu alıp, vilâyetin (evliyâlığın) en son makâmına kavuşmuştur. Çünkü Ebû Hanîfe, Peygamber efendimizin vârisidir. Hadîs-i şerîfte: “Âlimler peygamberlerin vârisleridir” buyuruldu. Vâris, her husûsta verâset sahibi olduğundan zâhirî ve bâtınî ilimlerde Peygamber efendimizin vârisi olmuş olur. O hâlde her iki ilimde de kemâlde idi.” SENİ KÖTÜLEYENLER ART NİYETLİ Hazreti Ali şöyle buyurdu: “Size bu Kûfe şehrinde bulunan, Ebû Hanîfe adında birini haber vereyim. Onun kalbi ilim ve hikmet ile dolu olacaktır. Âhir zamanda, birçok kimse, onun kıymetini bilmeyerek helâk olacaktır.”  Abdullah ibni Mübârek anlatır: Hasen bin Ammâre’yi Ebû Hanîfe ile birlikte gördüm. Ebû Hanîfe’ye şöyle diyordu: “Allahü teâlâya yemîn ederim ki, fıkıhta senden iyi konuşanı, senden sabırlısını ve senden hazırcevap olanını görmedim. Elbette sen fıkıhta söz söyleyenlerin efendisi ve reisisin. Senin hakkında kötü söyleyenler sana hased edenler, seni çekemeyenlerdir.”

6 Ekim 2009 Salı

İmâm-ı a’zam hazretlerinin vasiyeti

Hicri ikinci asrın ortalarına doğru, Dehriyyun denilen dinsizler ve Mutezile, Cebriye, Harici, Şia gibi İslamın ana caddesinden ayrılmış akımlar İslama büyük zararlar vermeye başlayınca, İmam-ı a’zam hazretleri Ehl-i sünnetin esaslarını toparlayıp ortaya koydu. Bu büyük imamın yaptığı yeni dini kurallar koymak değil, zaten mevcut olan bu esasları sistemleştirmek, yeni usuller, kaideler koyarak diğer akımlardan ayırmak. Ehl-i sünnet yolunu daha kolay, daha anlaşılır hale getirmek. Böylece, Müslümanların Peygamberimiz ve Eshabının yolundan ayrılmalarına mani olmak. İslam âlimleri, imam-ı a’zamı bir ağacın gövdesine, diğer âlim ve evliyayı da bu ağacın dallarına benzetmişler, Onun her bakımdan büyük ve üstün olduğunu, diğerlerinin ise bir veya birkaç bakımdan büyük kemâlâta (olgunluklara, üstünlüklere) erdiklerini belirtmişlerdir. Peygamber efendimiz, “Peygamberler benimle övündükleri gibi, ben de Ebû Hanîfe ile övünüyorum. Onu seven beni sevmiş olur. Onu sevmeyen beni sevmemiş olur.”, “Her asırda ümmetimden yükselenler olacaktır. Ebû Hanîfe zamanının en yükseğidir” buyurarak, onun geleceğini ve üstünlüğünü haber vermiştir.  EHL-İ SÜNNETİN ESASLARI İmâm-ı a’zam hazretleri 12 madde halinde sıraladığı Ehl-i sünnet yolunun esaslarını vasiyet olarak şöyle bildirdi:  “Kıymetli dostlarım, azîz kardeşlerim! Biliniz ki, Ehl-i sünnet ve’l-cemâat mezhebi haktır ve on iki haslet üzeredir. Bu oniki husûsiyeti kabûl edip, bunlara uyanlar bid’atten uzak olur. Bu hasletlere riâyet ediniz, bunlardan ayrılmayınız ki, Peygamber efendimizin şefaatine nail olasınız. 1- Îmân; kalb ile tasdîk, dil ile ikrâr etmektir. Kalb ile bilmek, yahut sâdece dil ile ikrâr etmek, değildir. Eğer dil ile ikrâr, yalnız başına îmân olsaydı, münâfıklar da mü’min olurdu. Sadece bilmek de îmân olmaz. Çünkü sadece bilmek îmân olsaydı, Yahûdiler de, Hıristiyanlar da mü’min olurdu. Îmânda çoğalma ve azalma düşünülemez. Ancak îmânın çoğalması, küfrün azalması ile, küfrün çoğalması îmânın azalması ile olması gerekir. Bir kimseye bir anda hem mü’min ve hem kâfir nasıl denilebilir. îmânda şüphe caiz değildir. Nitekim Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde: “İşte onlar hak mü’minlerdir; işte diğerleri de tam kâfirlerdir.” buyuruyor.  Amel de îmândan cüz değil, ayrıdır. Çünkü amel bazı vakitlerde emir olunmuş, bazı vakitlerde ise kuldan istenmemektedir. Hayz ve nifas hâlinde olan kadının namaz kılmaması, oruç tutmaması, fakîrin zekât vermemesi böyledir. Ama îmândan muaf tutulan ân yoktur. Fakîre îmân lâzım değildir denemez. Hayz ve nifas sahibi, oruçlarını kaza eder, imânı kaza ederler denemez.  Hayrın ve şerrin takdîri Allahü teâlâdandır. Eğer birisi, hayır ve şerrin, kötülüğün takdîrini Allahü teâlâdan başkasından bilirse, müşrik olur. 2- Ameller üç kısımdır: Farz, Fazîlet, Günah. Farz; Allahü teâlânın emri, rızası, takdiri ve yaratması ile olur. Fazîlet; Allahü teâlânın emri ile de değildir. Lâkin irâdesi, beğenmesi, rızâsı ve yaratması iledir.  Günahlar; Allahü teâlânın beğenmesi, rızâsı, teşviki ile değildir. Lâkin O’nun yaratması iledir. Bununla muâhaze olunur; hesaba çekilir. Çünkü kulun fiili ile, kendi isteği iledir. MEKÂNDAN MÜNEZZEHDİR 3. Arş üzerinde istiva, yerleşme ve oturma ma’nâsında değildir. (Göktedir denilemez) Allahü teâlâ zamandan, mekândan münezzehdir. Arş mahlûktur. Önceden yok idi. Sonradan yaratıldı. 4. Kur’ân-ı kerîm, Allahü teâlânın kelâmı, vahyi, tenzili ve sıfatıdır. (Bütün sübût sıfatları gibi) kendi değildir, gayri de değildir. Mushaflarda yazılıdır, dillerde okunur, gönüllerde saklanır. Yalnız bir perde, bir vâsıta ile değil, mürekkep, kâğıt, yazma işi, harfler, kelimeler ve cümlelerin hepsi, kulların O’na ihtiyaçları sebebi ile, Kur’ân’ın âletleridir. Allahü teâlânın kelâmı mahlûk, sonradan olma değildir. Zâtı ile kâimdir. Ma’nâsı, bu sayılan şeylerde anlaşılmaktadır. Kur’ân-ı kerîm mahlûktur diyen kâfir olur. (Devamı yarın)

07 Ekim 2009 Çarşamba

İmâm-ı a’zam hazretlerinin vasiyeti -2-

Dünden devam... 5. Bu ümmetin Peygamber efendimizden sonra en üstünleri Hz. Ebû Bekir, sonra Hz. Ömer, sonra Hz. Osman, sonra Hz. Ali’dir (rıdvânullahi teâlâ aleyhim ecmâîn). Yanî üstünlükleri hilâfetteki sıralarına göredir. Allahü teâlâ onlar hakkında Vâkı’a sûresi 10 ve 11. âyet-i kerîmelerinde; “İşte onlar Sâbikûndur, onlar mukarreblerdir” buyuruyor. O halde içlerinde en esbâkı, en önde ve önce geleni, en üstünüdür. Onları seven her mü’min muttaki, onlara düşman olan ise, münâfık ve şakîdir. 6. Kul, bütün fiilleri, yaptıkları ile mahlûktur. Amelleri, ikrârı, bilmesi de mahlûktur. Fail, işi yapan mahlûk olunca, yaptıkları elbette mahlûk olur. İNSANLAR ÜÇ KISIMDIR 7. Yaratıcı ve rızık verici Allahü teâlâdır. Rûm sûresi kırkıncı âyetinde; “Sizi yaratan, rızık veren, sonra sizi öldüren ve dirilten Allahü teâlâdır” buyuruyor. Helâlden mal, para kazanmak helâl, haramdan kazanmak ise haramdır, insanlar üç kısımdır: Biri, imânda hâlis mü’minler; biri küfründe ısrar üzere olan kâfirler, üçüncüsü de, nifakında sabit olan münâfıklardır. Allahü teâlâ, mü’mine amel ve ibâdeti, kâfire imânı, münâfıka ihlâsı farz etmiştir. Nitekim Bekâra sûresi yirmibirinci âyetinde: “Ey insanlar! Rabbinize ibâdet ediniz.” Başka bir âyette, “Ey mü’minler! Tâat ve ibadet ediniz.” ve “Ey kâfirler! îmân ediniz, ey münâfıklar ihlâs üzere olunuz” buyuruyor. 8. Allahü teâlâ hiçbir şeye muhtaç değildir. Kur’ân-ı kerimde, “Allah müstağnidir. Sizler ise muhtaçsınız” buyuruldu.  9. Mest üzerine mesh caizdir. Mukîm için müddeti yirmidört saat, misâfir için üç gün üç gece, ya’nî yetmişiki saattir. Hadîs-i şerîfte böyle bildirilmiştir. Bunu inkâr edenin kâfir olmasından korkulur. Çünkü bu hadîs-i şerîf mütevâtire yakındır. Yolculukta dört rek’atli farzları iki rek’at kılmak ve oruç tutmak, Kur’ân-ı kerîm ile sabittir.  10. Allahü teâlâ kaleme yazmayı emredince, kalem, yâ Rabbi ne yazayım dedi. “Kıyâmete kadar olacak her şeyi” emr-i ilâhisi geldi. Allahü teâlâ Kamer sûresi elliikinci âyetinde; “Bununla beraber, işledikleri her şey defterlerindedir” buyuruyor. (Yaptıkları her şeyden hesaba çekileceklerdir) 11. Azâb vardır ve olacaktır. Olmama ihtimâli yoktur. Münker ve Nekir’in kabirde suâl sormaları haktır. Hadîs-i şerîfler böyle olduğunu bildirmektedir. Cennet ve Cehennem yok olmazlar. Allahü teâlâ Cennet için “Mü’minlere hazırlanmıştır”, Cehennem için de; “Kâfirlere hazırlanmıştır” buyuruyor. Allahü teâlâ, Cennet ve Cehennemi mükâfat ve ceza için yarattı. İkisi de devamlı olup, geçici değillerdir. Mîzân haktır. Allahü teâlâ: “Kıyâmet gününde amellerin tartılması için terazi kurulur” buyuruyor. Herkesin amel defterinin okunması haktır. Âyet-i kerîmede: “Bugün senin hesabın için amel defterini okuman kâfidir” buyuruldu. KÂFİRLER EBEDİ CEHENNEMDE 12. Allahü teâlâ insanları, öldükten sonra, kıyâmette diriltecek. Bir araya toplayacak. Sevâb, azâb ve haklar görülecek.  Cennettekilerin Allahü teâlâyı nasıl olduğu bilinmeyen, bir şeye benzetilmeden ve cihetsiz, ya’nî herhangi bir yönde olmadan görmeleri haktır. Bir âyet-i kerîmede: “Bütün yüzler, Rablerine bakınca parlar” buyurulmuştur. Muhammed Mustafâ’nın (aleyhisselam) şefaati haktır, olacaktır. Cennetlik olan mü’minlere ve büyük günâhı olanlara şefaat edecektir. Hz. Âişe, Hadîce-i Kübrâ’dan sonra bütün kadınların üstünü ve mü’minlerin anneleridir.  Cennet ehli Cennette, Cehennemdekiler de Cehennemde sonsuz kalır. Allahü teâlâ Bekâra sûresi 82. A’râf sûresi 42. Yûnus sûresi 26. ve Hûd sûresi 23. âyetlerinde mü’minler için “Onlar Cennetliklerdir, orada ebedi kalacaklardır“ buyurdu. Kâfirler için de “İnkâr edenler ve âyetlerimizi yalanlayanlara gelince, işte onlar cehennemliktir. Onlar orada ebedi kalacaklardır.” ( Bekara-39) buyurmaktadır.   10 Nisan 2000 Pazartesi Gerçek imana kavuşmak       Birileri çıkmış, (Eğer o iki sene olmasaydı Numan helak olurdu sözü İmamı azama ait değildir, uydurma bir sözdür. Tasavvuf olmadan da insan evliya olur) diyor. Atalarımız böyle kimseler için, (Kişi bilmediği şeylerin düşmanıdır) buyurmuşlardır. Muhammed Masum hazretleri, Mektubat kitabında buyuruyor ki:  (Allahü teâlâyı tanımak iki türlüdür:  1- Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdikleri gibi tanımak,  2-Tasavvuf büyüklerinin tanımaları.  Birinci şekildeki imanda nefs, azgınlığından vazgeçmemiştir, iman hakiki değil, mecazidir. Bu iman gidebilir. İkincisinde nefs de imana geldiği için iman yok olmaktan korunmuştur. (Ya Rabbi, senden sonu küfür olmayan iman istiyorum) hadis-i şerifi ve Nisa suresinin (Ey iman sahipleri, iman edin) mealindeki 136. ayet-i kerimesi de hakiki imanı bildirmektedir. Bu ayet, (Hakiki imana kavuşun) manasındadır.  İmam-ı Ahmed hazretleri ilim ve ictihadda çok yüksek dereceye sahip olduğu hâlde, hakiki imana kavuşmak için Bişr-i Hafi [ve Zünnun-i Mısri] hazretleri gibi evliyanın sohbetinde bulundu. İmam-ı a’zam hazretleri de, ömrünün son yıllarında Cafer-i Sadık hazretlerinin sohbetinde bulunduktan sonra, (Bu iki sene olmasaydı, Numan helak olurdu), yani (Hakiki imana kavuşamazdım) buyurmuştur. Her iki imam da ilimde ve ibâdette son derece ileri oldukları hâlde, tasavvuf büyüklerinin sohbetinde bulunarak marifeti ve bunun meyvesi olan hakiki imanı elde ettiler.) [C.2,m.62]  Senaullah-i Dehlevi hazretleri de buyuruyor ki: (Tasavvufta fena makamına kavuşan, muhakkak imanla ölür. Bekara suresinin (Allahü teâlâ imanınızı zayi etmez) mealindeki 143. ayet-i kerimesi ve (Allahü teâlâ, kullarının imanlarını geri almaz. Fakat âlimleri yok ederek ilmi geri alır) hadis-i şerifi, hakiki imanın ve batın ilminin geri alınmayacağını göstermektedir.) [İrşad-üt-talibin] Bazıları da, (Sizin düşmanınız şeytandır) ayet-i kerimesini delil getirerek, bize düşman olan birisine (Sen benim düşmanımsın) demenin küfür olduğunu söylüyor. Bir müslüman da diğer müslamana düşmanlık yaptı diye hemen ona kâfir denir mi? Hangi kitap böyle yazar? Tarihte iki müslüman ordu çarpışmadı mı? Bunlara kâfir denir mi?  Müzik hakkında da ileri geri konuşanlar çıkıyor. Mehter marşı, def, düğünde davul çalmak hariç müziğin her çeşidi haramdır. Tasavvuf müziği diye de bir şey yoktur. Bazıları da, (Kâfirler Allahtan ümit keser) ayetini delil göstererek, (Bu toplum düzelmez) diyenlerin küfre girdiğini söylüyor. Halbuki bu ayetin, bununla hiç ilgisi yoktur. Delinin biri çıksa, (Ben hiç hastalanmayacağım, göklerde uçacağım, dünyadaki herkesi müslüman edeceğim) dese, bir başkası da bunları yapamazsın dese, hemen eldeki kara, bu adamın alnına yapıştırılır, (Sen Allahtan ümit kestiğin için kâfirsin) denir. (Ben inansam da, ibadet etsem de Allah beni affetmez) demek küfürdür. Allahtan ümit kesmek, Allahın rahmetinden ümit kesmektir. Yoksa bu işi yapamazlar demenin küfürle ne ilgisi vardır?   18 Şubat 2001 Pazar Fıkh-ı ekberden parçalar       İmam-ı azam hazretlerinin Fıkh-ı ekber kitabının bazı bölümleri şöyledir: Tevhidin aslı, Amentü’ye inanmaktır. Kur’anda zikredilen el, yüz ve nefs gibi şeyler, keyfiyetsiz sıfatlardır. O’nun eli, kudreti veya nimetidir denilemez. Çünkü bu takdirde sıfat iptal edilmiş olur. [Bozuk fırkalar, bizzat el yüz gibi diyerek insana benzettikleri için bu sıfatları, aynen kabul ederek tevil etmenin caiz olduğunu İmam-ı Gazali hazretleri bildiriyor.] O’nun sıfatlarının hepsi, mahlukların sıfatlarından başkadır. O işitir, fakat bizim işittiğimiz gibi değil. O kadirdir, fakat bizim gücümüzün yettiği gibi değil. Biz uzuvlar ve harflerle konuşuruz. Oysaki Allah, uzuvsuz ve harfsiz konuşur. Harfler mahluktur, fakat Allah’ın kelamı mahluk değildir. Allahü teâlâ, insanları kâfir veya mümin olarak değil, bu ikisinden hali olarak yaratmış, sonra onlara emirlerini ve yasaklarını bildirmiştir. Kâfir olan; kendi fiili ile hakkı inkâr ederek küfre girmiştir. Mümin de kendi fiili ile tasdik ederek iman sahibi olmuştur. Allahü teâlâ, Âdem aleyhisselamın neslini, sulbünden insan şeklinde çıkarmış, Onlara akıl vermiş, hitap etmiş, imanı emredip, küfrü yasaklamıştır. Onlar da onun Rab olduğunu ikrar etmişlerdir. Bu, onların imanıdır. İşte onlar bu fıtrat üzerine doğarlar. Bundan sonra küfre sapan, bu fıtratı değiştirip bozmuş olur. İman ve tasdik eden de fıtratında sebat ve devam göstermiş olur. Peygamberlerin hepsi de küçük, büyük günah ve çirkin hallerden beridir. Fakat onların sürçme ve hataları vaki olmuştur. Eshab-ı kiramın hepsini ancak hayırla anarız.  İman, iman edilmesi gereken şeyler yönünden artmaz ve eksilmez, fakat yakîn ve tasdik yönünden artar ve eksilir. Müminler, iman ve tevhid hususunda birbirlerine eşittir. Fakat amel itibariyle birbirlerinden farklıdır. Allahü teâlâ, dilediğini bir lütuf olarak hidayete ulaştırır. Dilediğini de adaletinin gereği olarak sapıklığa düşürür.  Allahü teâlânın, isim ve sıfatlarının hepsi de azamet ve fazillette eşittir, aralarında farklılık yoktur.  Mirac haberi haktır. Deccal’ın, Yecüc ve Mecuc’ün ortaya çıkması, Güneş’in Batıdan doğması, Hz. İsa’nın gökten inmesi ve diğer kıyamet alametlerinin hepsi de haktır. Mestler üzerine meshetmek varid olan hadise göre caiz olup; mukim için bir gün bir gece, yolcu için üç gün üç gecedir. Hadis, mütevatire yakın olduğu için inkar edenin küfründen korkulur. Kişinin nasıl ibadet edeceğini öğrenmesi birçok ilimden daha efdaldir. Ehl-i kıbleden olanı tekfir etmemek [namaz kılana kâfir dememek] , kimseyi imandan uzaklaştırmamak, marufu [iyilikleri] emredip, münkerden [kötülüklerden] sakındırmak, senin için takdir olunanın mutlaka sana ulaşacağını bilmek, Eshab-ı kiramdan hiçbiri ile alakayı kesmemek, hepsini de sevmek gerekir. Günahkâr Müslümana kâfir denmez. Küfür hariç, büyük ve küçük günah işleyen, fakat tövbe etmeden mümin olarak ölen kimsenin durumu Allahın dilemesine bağlıdır. Dilerse ona cehennemde azap eder, dilerse affeder, hiç azaba uğratmaz. İmam-ı a’zam hazretleri, âlimlerle otururken biri gelip, (Bir mümin, babasını öldürse, sonra şarap içerek sarhoş olsa ve zina etse imanı gider mi?) dedi. Bunu işiten âlimlerin hepsi bu suâli sorana kızarak, (Bunu sormaya ne lüzum var? Elbette imanı gider, kâfir olur) dediler. İmam-ı a’zam hazretleri, (O kimse, çok büyük günahlar işlemişse de, yine mümindir. Günah işlemekle iman gitmez) buyurdu.   19 Mart 2001 Pazartesi “Ümmetimin ışığı olacaktır”       Peygamber efendimiz, İmâm-ı a’zam hazretlerinin geleceğini birkaç hadis-i şerifle haber vermiştir. Diyâ-i manevî, Mevduat-ül-ulûm, Hayrat-ül-hisân, Mirât-i kâinat ve Dürr-ül-muhtar’da yazılı olan hadis-i şerifte, (Ebû Hanîfe ümmetimin ışığı olacaktır.) buyuruldu. Dün hayatını bildirdiğimiz hadis ilminde de icazeti bulunan büyük fıkıh alimi seyyid İbni Âbidin hazretleri, bu hadisi şerifin sahih olduğunu bildirmektedir.  Bu hadis-i şerif, büyük âlim Ebülleys-i Semerkandî hazretlerinin Mukaddime kitabında ve bunun şerhi Tekaddüme kitabında da yazılmıştır. Gaznevî’nin Mukaddime adındaki fıkıh kitabının önsözünde İmâm-ı a’zam’ı öven hadis-i şerifler yazılıdır. Bunun şerhi olan Diyâ-i manevî kitabında kâdı Ebülbekâ hazretleri, (İbni Cevzî, bu hadise mevdu demiş ise de, bu sözü taassuptur. Çünkü bu hadis, çeşitli yollardan gelmiştir.) buyuruyor. Hayrat-ül-hisan kitabını müellifi İbni Hacer-i Mekki hazretleri, Şâfiî fukahasının büyüklerindendir. Şafii olmasına rağmen, mezhepsizlerin dediği gibi, mezhep taassubu olsaydı, Hanefi mezhebinin kurucusu hakkındaki hadisi şerifleri kitabına almazdı.  Mevduat-ül-ulûm kitabının sahibi Taşköprü Zade, Ahmed bin Mustafâ, Osmanlı âlimlerindendir. Şakâik-i Numâniyye tarih kitabı ile Miftah-üs-seâde kitabı meşhurdur. Oğlu Kemaleddîn Muhammed, Miftâh-üs-seâde kitabını Türkçeye tercüme ederek Mevduat-ül ulûm ismini vermiştir.  Mirât-ı kâinat kitabının sahibi Nişancı Zade, Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Ramazan, Edirne kadısı idi. Mirât-ı kâinat kitabı meşhurdur. Dürr-ül-muhtar kitabının sahibi Alaüddin Haskefi, Şam müftîsi idi. Bunun Dürr-ül-muhtar kitabına İbni Âbidîn, Burhaneddin İbrahim bin Mustafa Halebî ve Ahmed Tahtâvî kıymetli hâşiyeler yapmışlardır. Bu âlimlerin doğruluğunu tasdik ettiği hadis-i şeriflere uydurma demek büyük bir insafsızlıktır. Hanefilere göre, deniz haşaratı yenmez, diğer üç mezhebe göre yenir. Hanefi, diğer üç mezhebe sizin ictihadınız yanlış diyemediği gibi, üç mezhep de, Hanefi’ye sizinki yanlış diyemez. Bir hadise bir âlim mevdu derken, öteki sahih diyebilir. Bu âlimler, birbirine dil uzatmaz. Hadis ilminde müctehid bir âlim, bazı âlimlerin sahih dediği bir hadise mevdu diyebilir. Müctehidin böyle demesi; bu hadis, Peygamber efendimizin sözü değildir” anlamında değildir. Bu hadis benim usulüme göre hadis değildir demektir. Farklı ictihadlar da böyledir. Bana göre doğrusu bu der, fakat farklı ictihadda bulunan müctehide dil uzatmaz. Bazı kimseler, âlimin birisi, bir hadise mevdu dese, sanki bütün âlimlerce o hadis mevdu imiş gibi, o hadise hemen uydurma damgasını vuruyorlar. Halbuki hiçbir Ehl-i sünnet âliminin kitabında uydurma hadis olmaz. Ehl-i sünnet âlimlerinin kitaplarına dil uzatmamalı ve onların kitaplarında uydurma hadis var sanmamalıdır.  İslâm âlimleri, hadis uydurmanın ve uydurulmuş hadisi nakletmenin vebalinin büyüklüğünü bildikleri için, kitaplarına uydurma hadis almazlar. Çünkü hadis-i şerifte, (Benden duyduğunuz ayet ve hadisi tebliğ edin! Benî İsrailden bildirdiklerimi de söyleyin! Yalnız bana bilerek yalan isnat eden, cehennemdeki yerine hazırlansın!) buyuruluyor. (Buharî)       13 Temmuz 2003 Pazar İmam-ı a’zamın mantığı ve itaat       Sabıkalı bir yazar, “İslamlık sisteminde, herkes Allaha bağlıdır, ama halifelik denilen sultanlık sisteminde ise, baş başa, baş padişaha bağlıdır. Halifelere isyan etmeyen bütün İslam âlimleri saray mollasıdır. Ebu Hanife halifenin zulümlerine isyan ettiği için şehid edildi. Emirin yani halifenin her emrine itaat eden, kula kul olmuş demektir” diyor. Bu sözlerinde bir gerçek payı var mı? CEVAP: O yazarın halifelikle ilgili çirkin kitabını okudum. İslam âlimlerine saray mollası diye saldırmakta, halifeye isyan eden mezhepsizler ise birer kahraman gibi gösterilmekte, soylu âlim denilmekte, âmire, idareciye gösterilmesi gereken itaati kırmak, disiplini bozmak ve anarşi çıkarmak istemektedir. Halbuki dinimiz emire [âmire, idareciye] itaati emretmektedir. Kur’an-ı kerimde buyuruldu ki: (Ey iman edenler, Allaha, Peygambere ve sizden olan emirlere itaat edin!) [Nisa 59] Hadis-i şeriflerde de buyuruluyor ki:  (Siyah başlı habeşli bir köle de olsa emirinize itaat edin!) [Buhari] (Emirinizin beğenmediğiniz işlerine sabredin! Çünkü cemaatten bir karış ayrılan [itaatsizlik eden, fitne çıkaran] cahiliyye ölümü ile [yani imansız] ölmüş olur.) [Buhari] Peygamber efendimiz, dine riayet etmeyen, şeytan gibi emirlerin geleceği zamanlar olacağını bildirince, Eshab-ı kiramdan Hz. Huzeyfe, (Ya Resulallah o zamana yetiştirsem ne yapayım?) diye sordu. Resulullah buyurdu ki: (Malını zorla alsa da, emirin sözünü dinle ve ona itaat et!) [Buhari] Hadika ve Redd-ül-muhtar’da (Emire isyan etmek fitnedir. Zalim olan emire de itaat vaciptir. Berika’da ise, (Emirin dine uymayan emirlerine fitneye sebep olmamak için karşı gelmemeli) deniyor. Yine bu kitaplardaki hadis-i şerifte, (Fitne çıkarana Allah lanet etsin) buyuruluyor.(İ. Rafii) Ezher kaçkını sabıkalı yazarın İmam-ı a’zam hazretleri ile ilgili yorumu da kasıtlıdır. Bilindiği gibi olay şöyledir: İmam-ı a’zam hazretlerine kadılık teklif edilir. (Ben kadılık yapamam) buyurur. (Yalan söylüyorsun) derler. (Eğer yalan söylüyorsam, yalancıdan kadı olmaz. Doğru söylüyorsam kadılık yapamam diyorum) buyurur. Çok takva ehli olup, dünya makamına hiç kıymet vermediği için ve o ortamda kadılık yapamayacağı için kadılığı kabul etmez.  Sabıkalı yazar kitabında, din düşmanlarının İslamiyeti yıkmak için, hazırladıkları planları sinsice ve ustaca uygulamaktadır. Bu planlardan bazıları şöyledir: 1- Eshab-ı kirama olan itimadı sarsmak, böylece hadis-i şeriflerin ve Kur’an-ı kerimin doğruluğundan şüphe uyandırmak. 2- Halifelerin gerçek halife olmadığını, onların hilafetinin sahih olduğunu söyleyen binlerce âlimin de gerçek âlim olmadığını, dolayısıyla bu âlimlerin sözlerine itimat edilemeyeceği fikrini yaymak, [Âlimlere itimat sarsılınca, onların bize bildirdiği dine de itimat kalmaz.] 3- Geri kalışımızı ictihad yapılmayışına bağlamak, Kur’an-ı kerimin yalan yanlış şekilde tevil ve tefsirleri yapılarak yeni ictihadlar çıkarmak suretiyle dini bozmak, 4- Peygamber efendimiz Kur’an-ı kerimi açıklamış, onun hadis-i şeriflerini de âlimler açıklamıştır. Din düşmanları bunları hiçe sayarak herkesin bizzat Kur’an-ı kerimden kendi anlayışının ölçü alınmasını istiyorlar. Böylece herkese göre farklı dinler meydana çıkarmaya çalışıyorlar. 5- Hak mezheplere bölücülük diyerek yıkmaya ve herkesi mezhepsiz yapmaya çalışıyorlar. 6- Halifeye yani devlet başkanına, âmirlere olan itaati yıkıp anarşi çıkarmaya çalışıyorlar.       19 Ağustos 2004 Perşembe Mutezile, Cebriyeci ve ateist       İmam-ı a'zam hazretlerine bir ateist, bir mutezile, bir de cebriyeci üç kimse gelir. Ateist sorar: (Allah varsa, var olan görülür. Varsa ispat et.)  Akılcı olan mutezile sorar: (Cehennemde ateş var. Şeytan ateşten yaratılmıştır. Şeytana ceza vermek mümkün mü?) Cebriyeci de sorar: (Sen irade-i cüziyye var diyorsun. Her şeyin hâlıkı Allah iken insan ne yapabilir ki?)  İmam-ı a'zam hazretleri, yerden 3 avuç nemli toprağı top gibi yapıp, her topu birine atar. Üçü de, durumu kadıya şikâyet eder. Kadı niye çamur topu attığını sorar. İmam-ı a'zam hazretleri der ki: Bunlar bana soru sordu ben de cevap verdim. Ateist, Allah varsa, var olan şeyin görünmesi gerekir demişti. Toprak başımı acıttı dedi, madem ağrı var, ağrıyı göstermesi lâzımdır. Ağrıyı bile göremeyen Allah'ı nasıl görebilir ki? Ateist akılsızdır, aklı varsa göstermesi gerekir. Ruh da akıl gibi görünmez, ama yaptıklarından anlaşılır. Kâinatın var olması da onun bir yaratıcısının olması gerektiğini gösterir. Mutezile olan ise, topraktan yaratılmış olduğu halde, çamur toptan etkilendi. Toprak topraktan etkilendiğine göre ateş de ateşten etkilenir. Demir testeresi demiri kestiği gibi, ateş de ateşi yakar. Cebriyeci ise, (Allah her işi zorla yaptırır) diyordu. O zaman o toprağı Allah attı, bu beni niye şikâyet ediyor? Kendi kendini yalanlamış oluyor. Ustasız yapılan kayık Hz. İmamın böyle kısa cevaplar verdiği çoktur. Mesela bir ateistle saat onda buluşup münazara etmek üzere anlaşırlar. Hz. İmam kasten toplantıya bir saat kadar geç gelir. Gecikince, ateist, (Bakın imamınız korktu gelemiyor) der, gelince de niye geç kaldın diye sorarlar. O da, (Kayık yoktu. Irmaktan geçemedim, bir de baktım ki, ağaçtan kopan dallar kendiliğinden bir kayık oluverdi, ben de binip geldim, ondan geciktim) der. Ateist, gülmeye başlar, (Gördünüz mü nasıl yalan söylüyor, hiç kendiliğinden, bir ustası olmadan kayık yapılır mı?) der. Hz. İmam hemen taşı gediğine koyup: (Bre ateist, bir kayık bile ustasız kendiliğinden olamazsa, bu koca kâinat kendiliğinden nasıl var olur?) diyerek ateistle münazara bile etmeden galip gelir. Sayıların sonu olmaz Yine bir ateist, (Allah var ise, başlangıcı olmadığı gibi, sonsuz da olamaz, yani Allah ezeli ve ebedi değildir) der. Hazret-i İmam, (Birden önce sayı var mı) der. O da yok der. (Birden itibaren sayıları sonuna kadar say bakalım) der. O da, epey saydıktan sonra, bırakır. Hz. İmam, (Devam et, sonuna kadar say) der. Ateist, (Milyon, milyar, trilyon, katrilyon... Bunun sonu olmaz) deyince, Hz. İmam, (Sayıların bile başlangıcı ve sonu olmadığına göre, kâinatı yoktan yaratan ezeli ve ebedi olmaz mı?) der.  Güvenilen kişi İmam arkasında niye Fatiha okutturmuyorsun diyenlere de şöyle der: Siz kırk kişisiniz, hepinizi ayrı ayrı mı ikna edeyim yoksa en güvendiğiniz ilim sahibi birini ikna etsem, siz de kabul eder misiniz? Adamlar kabul ederiz der. O zaman Hz. İmam der ki: Münazara başlamadan daha dava bitmiştir. Siz kırk kişiden birisine güveniyorsunuz, onu seçtiniz. Ben de imamın okuduğu kâfi gelir, cemaatin okuması gerekmez diyorum. Siz nasıl bir kişiye güvenmişseniz ben de imama güvendim.   06 Eylül 2004 Pazartesi Ebu Hanife ne demek?       Sual: Arapça’da Ebu baba demektir. Araplar ilk çocuklarının adıyla anılır. Numan bin Sabit’in kızının adı “Hanife” idi. Ebu Hanife, Hanife’nin babası demektir. Ne diye “Ebu Hanife”yi, “doğru inanan kimse” diye tarif ediyorsunuz? CEVAP: Siz ya Arapça’yı bilmiyorsunuz veya kasıtlı olarak Ebu Hanife unvanına kızıyorsunuz. Eğer her zaman ebu kelimesi baba demekse şunlar ne demek oluyor?  Ebu cehil=Cahilin babası mı demektir? Ebu Cehil’in ilk çocuğu cehil mi idi? Ebu Hureyre=Kedinin babası mı demektir? Onun ilk çocuğu kedi mi idi?  Ebu Bekri Sıddık=Sıddıkın babası mı demektir? Sıddık diye bir oğlu mu vardı? Ebu Türab=Toprak babası mı demektir? Hz. Ali’nin ilk çocuğu toprak mı idi?  Böyle deyimler Türkçe’de de vardır. Birkaç örnek verelim: Para babası demek, paranın babası demek değildir.  Fakir babası demek, fakirin babası demek değildir. Baba adam demek, çocuğu olan insan demek değildir. Demirel’e “Baba” dendi ama çocuğu yok.  Ebu cehil=Cahilin daniskası demektir. Ebu Hanife de doğru inanan, İslamiyet’e sarılan kimse, hakiki Müslümanların babası yani imamı demektir. Ebu Hureyre=Kedileri çok seven insan, onlara acıyan demektir. Ebu Bekri Sıddık=Hep doğru söyleyici, Resulullahı tasdik edici anlamındadır. Siz, öteki sahabeler tasdik etmedi mi, doğruyu söylemedi mi diyorsunuz. Elbette hepsi doğrudur. Ama Ebu Bekir’in doğruluğu pek meşhurdu. Mirac’a gidildiği inkâr edilince ilk önce o tasdik etti. “Resulullah gittim geldim diyorsa doğrudur”dedi ve adı Ebu Bekri Sıddık oldu. Hepsi doğru insanlar Sual: Madem “Ebu Hanife” Hanife’nin babası değil de “Doğruların babası” ise, şu insanlar doğru değil mi? Ali, İbni Abbas, Mikdat, Selman, Ammar bin Yasir, Abdullah ibni Ebi Vefa? CEVAP: Kur’an-ı kerimde eshab-ı kiramın tamamının Cennetlik olduğu bildiriliyor. (Hadid 10) Eshabın hepsi doğru insanlardır, eğrilik hiç birinde yoktur. Eğrilik sizin mantığınızdadır. Eshabın her biri Ebu Hanife’dir. İmam-ı a’zama öyle bir unvan verilince ötekiler eğri mi olur? Birçok âlime çeşitli unvanlar verilmiştir. Mesela, İmam-ı Gazali’ye Hüccet-ül İslam denmiştir. İslam’da söz sahibi büyük âlim demektir. Buradan diğer âlimler, büyük değil anlamı çıkar mı? İmam-ı Rabbani’ye, Rabbani denmiştir, ötekiler -hâşâ- şeytani değildir. İmam-ı Rabbani’nin oğlu Muhammed Masum Faruki hazretlerine de, Urvet-ül vüska denmiştir, yapışılacak sağlam ip demektir. Öteki âlimler sağlam değil anlamı çıkmaz. Şâfiî âlimlerinden Muhammed Remlî’ye Şemseddin=Dinin güneşi unvanı verilmiştir. Öteki âlimler, güneş değil manasına gelmez. Tâc-üş-şerîa=Şeriatın tacı, Necmeddin=Dinin yıldızı gibi unvan alan âlimler de vardır. Bu âlimlere böyle unvan verilince ötekiler kötülenmiş olmaz. İmam-ı a’zam, doğruların imamı olunca ötekiler doğru değil denmez.   07 Eylül 2004 Salı “Hanif” diye bir din yoktur       Sual: Hanif, ayrı bir din değil ise, kuru kuruya sadece “doğru” demek ise, neden Hz. İbrahim’e, (O müşriklerden değildi) deniyor? Diğer Elçiler müşrik miydi? Hz. Muhammed’e de, (Sakın müşriklerden olma) deniyor. Peki Allah onda bir eğrilik mi gördü de öyle söylüyor? CEVAP: Hanif kelimesini bir din olarak göstermek için ne numaralar yapılıyor öyle? İbrahim aleyhisselama sadece müşriklerden değildi denmiyor. O Hıristiyan ve Yahudi de değildi deniyor. Sebebi ise, Hıristiyanlar da, Yahudiler de o bizdendi, dedikleri için öyle deniyor. O müşrikti diyenlere de cevap veriliyor. Kur’an-ı kerimde buyuruluyor ki: (İbrahim, ne Yahudi, ne de Hıristiyan idi; fakat o, Allah’ı bir tanıyan doğru bir Müslüman idi; müşriklerden de değildi.) [Al-i İmran 67]  (İbrahim, İsmail, İshak, Yakub ve torunlarının Yahudi veya Hıristiyan olduğunu söyleyenlere de ki: Siz mi iyi bilirsiniz, yoksa Allah mı? Allahın bildirdiğini gizleyenden daha zâlim kim olabilir? Allah yaptıklarınızdan gâfil değildir.) [Bekara 140] Bu âyet de gösteriyor ki, hiçbir peygamber Yahudi ve Hıristiyan değildi, hepsi Müslüman idi. Hanif diye ayrı bir din sahibi değillerdi. Hepsi Müslüman idi. Hz. Âdem’den beri gelen bütün peygamberler Müslüman idi.  (Kâfirler, Allahın emirleri ile Resullerinin emirlerini birbirinden ayırmak istiyor. [Yahudiler] bir kısmına [Musa ve daha öncekilere] inanırız. Bir kısmına [İsa ve Muhammed’e] inanmayız. [Hıristiyanlar ise, İsa Allahın oğlu diyor.] Bu inanışları ve dinleri kıymetsizdir. Hepsi kâfirdir, hepsine çok acı azaplar hazırladık. Bütün peygamberlere iman edip, hiçbirini diğerinden ayırmayan [Müslümanlar] ise, Allahın mükafatına kavuşacaktır.) [Nisa 150-152] Bu âyette de Allahın emri ile peygamberlerin emirlerinin ayrı olmadığı, aynı olduğu, birisi hanif [doğru] ötekilerin eğri olmadığı, hepsine iman gerektiği bildirilmektedir. Resulullaha bildirilenlerin bir kısmı onun şahsında ümmetine hitaptır. Birkaçı şöyledir: (Yüzünü tevhid dinine döndür, sakın müşriklerden olma.) [Yunus 105] Hâşâ Peygamber efendimiz, müşriklerden mi olacaktı da böyle emredildi? (Allah’ı bırakıp da sana fayda veya zarar vermeyecek şeylere tapma.) [Yunus 106] Hâşâ Peygamber efendimiz, putlara mı tapacaktı da böyle söylenmiştir? (Eğer bunu yaparsan, o takdirde sen mutlaka zalimlerden olursun.) [Yunus 106] (Eğer o [peygamber] bize atfen, [Kur’ana] bazı sözler katsaydı, biz onu kuvvetle yakalayıp şah damarını koparır, helak ederdik, hiçbiriniz de buna engel olamazdınız.) [Hakka 44-47] Hâşâ Peygamber efendimiz, Kur’anı mı değiştirecekti de böyle hitap ediliyor? (Yeryüzünde savaşırken, düşmanı yere sermeden esir almak [alınan esirleri mal karşılığı olarak salıvermek] hiçbir peygambere yaraşmaz. Siz geçici dünya malını istiyorsunuz, Allah ise, ahireti kazanmanızı istiyor.) [Enfal 67] Hâşâ Peygamber efendimiz, geçici dünya malı mı istiyordu? Şu halde (İbrahim müşriklerden değildi) demek, o hanif diye ayrı bir dinden idi demek değildir.  Eskiden ehli kitabın âlimleri de bu kadar cahil değildi, böyle cahilce şeyleri gündeme bile getirmezlerdi, İslam âlimlerine cevap veremeyip, sadece biz böyle inanıyoruz derlerdi. Şimdi böyle cahilce sözleri müslümanlar söylemeyeceğine göre, bunları din cahili misyonerler uyduruyor!       26 Ocak 2005 Çarşamba İmam-ı a’zam ve kıyas       Sual: İmam-ı azamın hadislere önem vermeyip kıyas yaptığı söyleniyor. Bu doğru olabilir mi? CEVAP: Asla doğru değildir. İmam-ı a’zam hazretleri, (Mezhebim, hadis-i şeriflere yapışmaktır) buyururdu. İmam-ı Şâfiî, imam-ı a’zamın ictihadının inceliğinden, az bir şey anlayabildiği içindir ki, “Bütün müctehidler, imam-ı a’zam Ebu Hanife’nin çocukları gibidir. Fıkıh âlimi olmak isteyen, Ebu Hanife’nin kitaplarını okusun” demiştir. (Sîret-i Şâmî) Evliyanın büyüğü, tasavvuf deryasının dalgıcı Muhammed Bahâeddin-i Buhari hazretlerinin yetiştirdiği evliyanın büyüklerinden olan hâce Muhammed Parisa hazretleri buyuruyor ki: İsa aleyhisselam gökten indiği zaman, ictihad edecek, ictihadı imam-ı a’zam Ebu Hanîfe mezhebine uygun gelecektir. Onun helal dediğine helal, haram dediğine haram diyecektir. (Fusul-i sitte) Son haccında, Kâ’be-i muazzama içine girip, burada iki rekat namaz kıldı. Namazda, bütün Kur’an-ı kerimi okudu. Sonra, ağlayarak (Ya Rabbi, Sana layık ibadet yapamadım. Fakat, senin akıl ile anlaşılamayacağını iyi anladım. Hizmetimdeki kusurumu, bu anlayışıma bağışla!) diyerek dua etti. O anda bir ses işitildi: (Ey Ebu Hanîfe! Sen beni iyi tanıdın ve bana güzel hizmet ettin. Seni ve kıyamete kadar, senin mezhebinde olup, yolunda gidenleri afv ve mağfiret ettim)buyuruldu. (Mir’ât-i kâinât)  İlmî bir münazarası şöyledir: Hz. Ali’nin torunu, Muhammed bin Hasan hazretleri, İmam-ı a’zam hazretlerine gelip dedi ki: - Ceddimin hadis-i şeriflerine kıyas ile muhalefet ettiğinizi duydum. Onun için geldim. - Bundan Allahü teâlâya sığınırım.  Sonra Hazret-i İmam dizleri üzerine oturup edeble sor?du: - Efendim, erkek mi zayıftır, kadın mı? - Kadın, daha zayıf yaratılışlıdır. - Dinimize göre kadının hissesi ne kadardır? - Erkeğin yarısı kadardır. - Bakın, eğer kıyas ile söyleseydim, bu hükmün tersini söylerdim. Kadın zayıf olduğu için ona iki, erkeğe bir hisse verilmeli derdim. Sizin söylediğiniz gibi bildirdiğime göre, bu durum, hadis-i şeriflere sıkı sıkıya bağlı olduğumu göstermez mi? - Evet hadis-i şerife aykırılık yok. Hazret-i İmam tekrar sordu: - Namaz mı efdaldir, oruç mu? - Elbette namaz efdaldir. - Eğer kıyas ederek söyleseydim, hayzlı kadına ramazan orucunu değil, namazını kaza etmesini bildirirdim. Bu da hadis-i şeriflere bağlılığımı göstermez mi? - Evet bunda da hadis-i şeriflere aykırılık yok. “Eğer kıyas etseydim...” - Size bir soru daha sorayım. İdrar mı necistir, meni mi? - Elbette idrar necistir. - Eğer kıyas ederek söyleseydim, meni çıkınca değil, idrar çıkınca gusletmeyi söylerdim. Hadis-i şerife aykırı şey söylemekten Allahü teâlâya sığınırım. Ben Peygamber aleyhisselamın sözlerine kıymet veriyorum, onları açıklıyorum, başka bir şey yapmıyorum. Bu konuşma üzerine Muhammed bin Hasan hazretleri, imam-ı a’zam Ebu Hanife’nin kendisine yanlış tanıtıldığını anlayarak kalkıp onun alnından öptü. Bu olay da gösteriyor ki, âlimi ancak âlim anlar.   27 Temmuz 2007 Cuma İmam-ı a’zama övgü       Sual: Bazı kimseler, (Ebu Hanife, rüyasında Resulullahı görüyor. Resulullah, niye ilk teşehhüdde bana salevat getirene, secde-i sehv gerektiğini söyledin diye İmam-ı a’zamı azarlıyor) diyorlar. Buna rağmen, İmam-ı a’zam nasıl olur da, ilk teşehhüdde salevat getirmek secde-i sehvi gerektirir diye ısrar etmiştir? CEVAP: Bu İbni Sebecilerin bir iftirasıdır. Doğrusu İbni Abidin’de şöyle anlatılıyor: İmam-ı a’zam hazretleri rüyasında, Resulullah efendimizi görüyor. Efendimiz ona; (Sen bana salevat getiren kimseyi nasıl secde-i sehiv vacibdir diyorsun?) buyuruyor. Hazret-i imam da diyor ki, (O kimse, salevat getirdiği için değil, dalgınlıkla yanlışlık yapıp yerinde okumadığı için, o kimseye secde-i sehv gerekir diyorum.) Resulullah efendimiz bu cevabı beğenerek devam etmesini emrediyor. (Secde-i sehv bahsi) Resulullah efendimiz, hâşâ İmam-ı a’zamı azarlamıyor, onun vârisi olduğunu, ümmetinin ışığı olduğunu, onun ictihadlarının doğru olduğunu ve bunlardan razı olduğunu çeşitli hadis-i şeriflerde bildiriyor. Burada da, bütün ümmetinin bilmesi, anlaması için, öyle soruyor. Dürr-ül Muhtar kitabının ön sözündeki, İmam-ı a’zam hazretlerini öven hadis-i şeriflerden bir tanesi şu mealdedir: (Peygamberler benimle iftihar ettikleri gibi, ben de Ebu Hanife ile iftihar ederim. Onu seven, beni sevmiş olur. Onu sevmeyen, beni sevmemiş olur.) İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe -1-       İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe’nin doğup büyüdüğü Kûfe şehri, o devrin önemli ilim merkezlerindendi. Kûfe’de pekçok Eshâb-ı kirâm yaşadı. O, Enes bin Mâlik hazretlerinin sohbetinde bulunup ondan şu hadîs-i şerîfi nakletti: “Resûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki:  “Kardeşinin başına gelen bir musîbetten dolayı sevinme! Allahü teâlânın ona âfiyet verip, seni o musîbete mübtelâ kılması mümkündür.”  Eshâb-ı kirâmla görüşüp, onlardan Ehl-i Sünnet îtikâdını ve din bilgilerini öğrenerek nakleden Tâbiîn’in büyükleri de Kûfe’de bulunuyorlardı.  Ayrıca çeşitli dînlere ve sapık inanışlara mensûp insanlar da Kûfe’yi kendilerine merkez seçmişlerdi. Îtikâdı bozuk olan Mûtezile, Havâric... gibi fırkalar Kûfe’de yaşıyorlardı.  Çocukluğu ve ilk gençlik yılları, böyle bir muhîtte geçen İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe hazretleri, önce babası gibi ticâretle meşgûl olmaya başladı. Bir taraftan da sık sık âlimlerin meclislerine giderek onları dinledi, ilimlerinden istifâde etmeye çalıştı. Ehl-i Sünnet îtikâdının yayılması için gayret eden âlimlerin, sapık ve bozuk fırka mensuplarıyla olan mücâdele ve münâzaralarını dinledi.  Daha henüz tâm ma’nâsıyla ilim tahsîline başlamadığı hâlde, kendisi de, sapık fırka mensuplarıyla münâzaralarda bulundu. Katıldığı münâzaralardaki iknâ kâbiliyeti ve üstün başarıları zamânının büyük âlimlerinin dikkatini çekti. Onun bir cevher olduğunu anlayan âlimler, kendisini ilim öğrenmeye teşvik ettiler. İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe, bir gün zamanın âlimlerinden Şa’bî’nin (rahmetullahi aleyh) yanından geçiyordu. Şa’bî hazretleri onu yanına çağırıp; “Nereye devâm ediyorsun?” diye sordu. O da; “Çarşıya, pazara devâm ediyorum” dedi.  Şa’bî hazretleri; “Hayır, maksadım o değil, âlimlerden kimin dersine devâm ediyorsun?” buyurdu. İmâm-ı A’zam (rahmetullahi aleyh); “Hiçbirinin dersinde devamlı bulunmuyorum” dedi.  Şa’bî hazretleri sözlerine devâm ederek; “İlimle uğraşmayı ve âlimlerle görüşmeyi sakın ihmâl etme. Ben senin zekî, akıllı ve kâbiliyetli bir genç olduğunu görüyorum” buyurdu.  Bunun üzerine çarşıyı-pazarı bırakıp ilim yoluna yöneldi. Kûfe’deki âlimlerin ders halkalarına devâm etmeye başladı. İmâm Şa’bî’nin de ilim meclisine devâm edip kelâm ilmi (îmân ve îtikâd ilmi) ile münâzara ilmini tahsil etti. Kısa zamanda bu ilimlerde ilerleyip parmakla gösterilecek bir dereceye ulaştı. Kelâm ilmini öğrenip yüksek dereceye ulaştıktan sonra Hammâd bin Ebî Süleymân’ın ders halkasına katılarak fıkıh ilmini tahsîle başladı. İmâm-ı A’zam, Hammâd bin Ebî Süleymân’ın derslerini tâkib ederken onun huzûrunda gâyet edepli oturur, söylediği her şeyi ezberlerdi. Hocası da, onun dersleri ezberlediğini görür ve “benim yanımda ders halkasının başına, Nu’mân’dan başka kimse oturmayacak” buyururdu. Talebesinden Ebû Yûsuf ve diğer bazılarının bir sorusu üzerine, Fıkıh ilmine nasıl başladığını, bizzât kendisi şöyle anlatmıştır:  “Bu, Allahü teâlânın tevfîk ve inâyetiyle olan bir iştir. O’na dâimâ hamdolsun. Ben ilim öğrenmeye başladığım zaman, bütün ilimleri göz önüne aldım. Her birini kısım kısım okudum. Netîcesini ve faydalarını düşündüm. Sonra fıkıh ilmine baktım. Onda âlimler ve fakîhlerle bir arada bulunmak, onlar gibi ahlâklı olmak var. Aynı zamanda farzları işlemek, dînin emirlerini yerine getirmek, ibâdet etmek de fıkhı bilmekle oluyor. Dünyâ ve âhiret onunla kâim... İbâdet etmek isteyen onsuz yapamaz. Fıkıh, ilimle ameldir.”  İmâm-ı A’zam, kelâm, münâzara ve diğer ilimleri öğrenip fıkıh ilmini tahsile başladıktan sonra, îtikâdî meselelerde, insanları doğru yoldan ayıran sapık fırkalarla mücâdele etti. Hattâ, bu maksatla Hint, İran ve Arap yarımadasının ticâret yollarının birleştiği Basra’ya da defâlarca gidip, dehrî denilen inkârcılarla ve diğer bozuk fırkalara mensup kimselerle uzun münâzaralar yaparak Ehl-i sünnet îtikâdını yaydı. İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe hazretleri, Hammâd bin Ebî Süleymân’ın (rahmetullahi aleyh) derslerine yirmisekiz yıl devâm edip emsâlsiz bir dereceye ulaştı, daha ders aldığı sıralarda fıkıhta tanınıp meşhûr oldu. O, bu hususta şöyle demiştir: “Ben ilim ve fıkıh ocağında yetiştim. İlim erbâbıyla berâber bulundum. Fıkıhta en değerli bir hocaya devâm ettim.”  Hocası Hammâd’ın dersine devâm ettiği sırada sık sık Hicaz’a gidip Mekke ve Medîne’de, çoğu Tâbiînden olan âlimler ile görüşür, onlardan hadîs rivâyeti dinler ve fıkıh müzâkereleri yapardı.  Kûfe’deki hocalarından bâzıları şunlardır: Âmir bin Şerâhîl eş-Şa’bî, Süleymân bin Mihrân el-A’meş, Ebû İshak es-Sebîî, Hakîm bin Uteybe, Mansûr bin Mu’temir et-Teymî. Kûfe dışındaki diğer şehirlerde ilim öğrendiği hocalarından bâzıları da şu zâtlardır: Tâbiînin büyüklerinden Amr bin Dînâr el-Cümahî, Ebû Zübeyr Muhammed, İbn-i Şihâb ez-Zührî, Hazret-i Ebû Bekr’in torunu Kâsım bin Muhammed, Medîne’nin meşhûr âlimlerinden Hişâm bin Urve ve Yahyâ bin Saîd el-Ensârî, Basra’daki en meşhûr âlimlerden Eyyûb bin Keysân es-Sahtiyânî, Katâde bin Diâme, Bekr bin Abdullah Müzenî. Ayrıca Peygamber Efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) torunlarından Zeyd bin Alî’den (rahmetullahi aleyh) ve Muhammed Bâkır’dan (rahmetullahi aleyh) da ilim ve mârifet öğrenen İmâm-ı A’zam’a, Muhammed Bâkır hazretleri buyurdu ki: “Ceddimin şerîatini bozanlar çoğaldığı zaman, sen onu canlandıracaksın, sen korkanların kurtarıcısı, şaşıranların sığınağı olacaksın. Şaşıranları doğru yola çevireceksin. Allahü teâlâ yardımcın olacak.” İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe -2-       İmâm-ı A’zam (rahimehullah), başta Eshâb-ı kirâmın büyüklerinin ilim silsilesinden olmak üzere, dört bin kişiden ilim öğrenip, bütün ilimlerde ve üstünlüklerde en yüksek dereceye ulaşmıştır. Şöhreti her yere yayılıp, zamânında bulunan ve sonra gelen bütün üstün kimseler, müctehidler, âlimler, onu hep medhetmiş, övmüşlerdir. Eshâb-ı kirâmdan İbn-i Abbâs’ın ilmini, Mekke fakîhi Atâ bin Ebî Rebâh ve İkrime’den; Hazret-i Ömer ve onun oğlu Abdullah’tan nakledilen ilimleri, Abdullah bin Ömer’in âzâdlısı Nâfî’den öğrendi. Eshâb-ı kirâmdan İbn-i Mes’ûd ve Hazret-i Ali’den nakledilen ilimleri de, buluşup görüştüğü Tâbiînden öğrendi. İlimde hiç kimseye nasîb olmayan yüksek bir dereceye ulaştı. Tasavvuf ilmini de “Silsile-i Aliyye” denilen evliyânın büyüklerinden olan İmâm Ca’fer-i Sâdık’tan öğrendi. Onunla sohbet edip feyiz alarak tasavvufta yüksek makâma ulaştı. İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe hazretleri, “ulûm-ı âliye” denilen yüksek din ilimlerinde en üstün derecede bir âlim idi. Kelâm ilminde ve i’tikâd bilgilerinde Ehl-i Sünnetin reîsidir. Tefsîr ilminde müfessirlerin başı, üstâdı derecesindeydi. Hadîste ise derin ilim sâhibi ve büyük bir muhaddisti. İmâm-ı Şâfiî hazretleri; “Fıkıh ilminde mütehassıs olmak isteyen, Ebû Hanîfe’nin kitaplarını okusun” buyururdu. Abdullah bin Mübârek de; “Fıkıh ilminde Ebû Hanîfe gibi mütehassıs birini görmedim” buyurdu. Büyük âlim Mis’ar, Ebû Hanîfe’nin karşısında diz çökerek, bilmediklerini sorar öğrenirdi. O, “Bin âlimden ders aldım. Fakat, Ebû Hanîfe’yi görmeseydim, Yunan felsefesinin bataklığına kayabilirdim” demiştir.  İmâm Ebû Yûsuf buyuruyor ki: “Hadîs ilminde Ebû Hanîfe gibi derin bilgi sâhibi birini görmedim. Hadîs-i şerîfleri açıklamakta onun gibi bir âlim yoktur.”  Alî bin Âsım diyor ki: “Ebû Hanîfe’nin ilmi, zamânındaki âlimlerin ilimlerinin toplamı ile ölçülse, Ebû Hanîfe’nin ilmi fazla gelir.” Zâhirî ve mânevî ilimlerde zamânının en büyük âlimi olan İmâm-ı A’zam, bir gün Halîfe Mansûr’un yanına girdi. Orada bulunan Îsâ bin Mûsâ, Mansûr’a; “Bugün dünyânın en büyük âlimi bu zâttır” dedi.  Halîfe Mansûr; “Ey Nu’mân, bu ilmi kimden aldın?” diye sorunca; “Hazret-i Ömer’den ilim alanlar vâsıtasıyla Hazret-i Ömer’den, Hazret-i Ali’den ilim alanlar vâsıtasıyla Hazret-i Ali’den, Abdullah bin Mes’ûd’dan ilim alanlar vâsıtasıyla da Abdullah bin Mes’ûd’dan aldım” cevâbını verdi.  Bunun üzerine Halîfe Mansûr; “Sen işini gâyet sağlam tutmuşsun, ilmi asıl menbaından almışsın” dedi.  İmâm-ı A’zam’ın hocası Hammâd bin Ebî Süleymân vefât edince, hocasının talebeleri, arkadaşları ve halkın ileri gelenleri, onun yerini dolduracak âlimin, ancak İmâm-ı A’zam olduğunu görerek, ısrârla hocasının yerine geçmesini istediler. “İlmin ölmesini istemem” buyurup, ilim kürsüsüne oturdu. Hocası Hammâd bin Ebî Süleymân’ın yerine müftî oldu ve talebe yetiştirmeğe başladı. İmâm-ı A’zam, hocası Hammâd’ın yerine geçince, ilmi, vakarı, üstün tevâzuu, takvâsı, tatlı sözleri ve güler yüzüyle herkes tarafından sevilen ve dînî meselelerde insanların karşılaştıkları zorluklara çâre bulan tek mürâcaat kaynağı oldu. Etrâfı, Irâk, Horasân, Hârezm, Türkistân, Tuharistân, Îrân, Hind, Yemen ve Arabistân’ın her tarafından gruplar hâlinde gelen talebeler, fetvâ isteyenler ve dinleyicilerle dolup taşıyordu. İmâm-ı A’zamın meclisinde, biri, halk tarafından sorulan suâllerin cevaplandırılması, diğeri de talebeler için verilen muntazam dersler olmak üzere iki türlü müzâkere yapılırdı. Her gün sabah namazını, câmide kılıp öğleye kadar sorulan suâlleri cevaplandırır, fetvâ verirdi. Öğleden önce kaylûle yapıp (bir miktâr uyuyup), öğle namazından sonra, yatsıya kadar, talebelere ders verirdi. Yatsıdan sonra evine gidip biraz dinlenir, sonra tekrar câmiye gelip sabâha kadar ibâdet ederdi.  Sorulan suâllere cevap vermeden önce, mes’ele açık olarak müzâkere edilir, talebeleri suâli cevaplandırmaya çalışırdı. Mes’elenin müzâkeresi bittikten sonra, kendisi onu yeniden ele alıp gerekli düzeltmeleri yapar ve konuyu iyice îzâh ve tasvîr ettikten sonra cevaplandırırdı. Cevapları verildikten sonra da fetvâyı bizzât söylemek sûretiyle ve anlaşılır ifâdelerle talebelerine yazdırırdı. Bu yazılar daha sonra fıkıh kâideleri hâline gelmiştir. İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe’nin başta gelen talebeleri; İmâm Ebû Yûsuf ismiyle meşhûr olan Yâkûb bin İbrâhim, Muhammed Şeybânî, Züfer bin Huzeyl, Hasan bin Ziyâd, oğlu Hammâd, Abdullah bin Mübârek, Vekî’ bin Cerrâh, Ebû Amr Hafs bin Gıyâs, Yahyâ bin Zekeriyyâ, Dâvûd-i Tâî, Es’ad bin Amr, Âfiyet bin Yezîd el-Advî, Kâsım bin Ma’an, Alî bin Müshir, Hibbân bin Alî gibi yüzlerce âlimdir. İmâm-ı A’zam ticâretle de uğraşırdı. Talebelerinin ihtiyaçlarını kendi kazancından karşılardı. Talebelerine son derece şefkatli davranır, onların ilimde iyi yetişmeleri için büyük titizlik gösterirdi. Talebelerini o kadar mükemmel yetiştirirdi ki, başkalarının uzun zamanda buldukları hükümleri onlar kısa zamanda bulurdu.  Bir defasında, bir ilim hey’eti, onun ders usûlünü ve talebelerini görmek için Kûfe’ye gelmişti. Aralarında Tâbiînin büyüklerinin de bulunduğu bu hey’et, onların üstünlüğünü, başarısını görerek büyük bir memnuniyetle ayrılmıştır. İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe -3-       İslâm dünyâsında ilimleri ilk defâ tedvîn ve tasnîf eden İmâm-ı A’zam’dır. Dîn bilgilerini (Kelâm, Fıkıh, Tefsîr, Hadîs vs.) isimleri altında ayırarak bu ilimlere âit kâideleri o tesbît etmiştir. Onun asrında eski Yunan felsefesine âit kitaplar tercüme edilmeye başlandı, bu kitaplarda yazılı bozuk sözlerin, fikirlerin din bilgileri arasına karıştırılması ve İslâm dînine bid’atlerin sokulması tehlikesini bertaraf etti. İyi düşünüldüğünde bütün insanlığın dünyâ ve âhiret saâdetini doğrudan doğruya ilgilendirdiği açıkça görülen bu çok mühim hizmet, İmâm-ı A’zam’ın zamânında ve daha sonra yetişen mezheb imâmları, İslâm âlimleri, evliyânın büyükleri tarafından da tâzim ve şükranla yâdedilmiştir, “Ehl-i Sünnetin Reîsi”, “İmâm-ı A’zam=En büyük imâm” adıyla anılmıştır. İmâm-ı A’zam’ın gerek ilim meclisine, gerek sohbetlerine uzaktan-yakından gelen pekçok kimse ondan ilim ve mârifet tahsîl ettiler. Otuz yıllık müddet içinde verdiği derslerinde yetişen talebelerinin her biri, o zaman çok genişlemiş olan İslâm dünyâsının her tarafına yayıldılar. Müftîlik, müderrislik, kâdîlık gibi çeşitli vazîfelerle büyük hizmetler yaptılar. Böylece Peygamber Efendimizin bildirdiği yol olan Ehl-i Sünnet i’tikâdını ve fıkıh ilmini her tarafa yaydılar ve bu hususta kıymetli kitaplar yazdılar. İnsanlara doğru yolu gösterip saâdete kavuşturdular. Bu hizmeti kendilerinden sonraki asırlara da aksettirdiler. Tasavvuftaki yüksek makamı Son asrın, zâhir ve bâtın ilimlerinde kâmil, dört mezhebin fıkıh bilgilerinde mâhir, büyük âlim Seyyid Abdülhakîm Arvâsî hazretleri buyurdu ki:  “İmâm-ı A’zam, İmâm Ebû Yûsuf ve İmâm Muhammed de, Abdülkâdir Geylânî gibi büyük evliyâ idiler. Fakat âlimler kendi aralarında taksîm-i a’mâl eylemişlerdir. Yâni herbiri zamanında neyi bildirmek îcâb ettiyse onu bildirmişlerdir. İmâm-ı A’zam zamânında fıkıh bilgisi unutuluyordu. Bunun için hep fıkıh üzerinde durdu. Tasavvuf hususunda pek konuşmadı. Yoksa Ebû Hanîfe, nübüvvet ve vilâyet yollarının kendisinde toplandığı, Ca’fer-i Sâdık hazretlerinin huzûrunda iki sene bulunup öyle feyiz, nûr ve vâridât-ı İlâhiyyeye kavuşmuştur ki, bu büyük istifâdesini; “O iki sene olmasaydı Nu’mân helâk olurdu” sözü ile anlatabildiler. Silsile-i zehebin en büyük halkasından olan Ca’fer-i Sâdık’dan tasavvufu alıp, vilâyetin (evliyâlığın) en son makâmına kavuşmuştur. Çünkü Ebû Hanîfe, Peygamber Efendimizin vârisidir. Hadîs-i şerîfte: “Âlimler, Peygamberlerin vârisleridir” buyuruldu. Vâris, her husûsta verâset sâhibi olduğundan, zâhirî ve bâtınî ilimlerde Peygamber Efendimizin vârisi olmuş olur. O halde her iki ilimde de kemâlde idi.” Sohbetleri sırasında insanların müşkillerini cevaplandırdığı gibi, gönüllerini ferahlatan nasîhatlerde de bulundu. Bir sohbeti sırasında, mü’minleri sevmekle ilgili olarak buyurdu ki: “Allah bize, insanların mü’min olanlarını sevmemizi, onlara karşı saygı beslememizi ve aslâ kırıcı olmamamızı, kalplerinde ne sakladıklarını bilemeyeceğimizi, hareketlerimizi buna göre ayarlamamızı emretmiştir.” Emevîler ve Abbâsîler devri İmâm-ı A’zam’ın yaşadığı devir, Emevîler ve Abbâsîler zamânına isâbet etmektedir. Ömrünün elliiki yılını Emevîler, onsekiz yılını da Abbâsîler devrinde geçirdi. Emevî Devletinin son bulup, Abbâsî Devletinin kuruluşuna ve bu arada vukû bulan çeşitli hâdiselere şâhid oldu. Bütün bu hâdiseler içerisinde İmâm-ı A’zam, bir taraftan dîni öğrendi ve öğretti; diğer taraftan da, Ehl-i Sünnet i’tikâdında olan insanları, îmândan ayırmaya çalışan sapık ve bozuk fırkalarda olanlarla mücâdele etti. Bu fırkaların herbiri ile yaptığı münâzaralarda onları kesin delîllerle susturuyordu. Emevîlerin son zamanlarında Emevî vâlîsi, İmâm-ı A’zam’a devlet idâresinde bir vazîfe vermek istedi ve bu husûsta zorladı. Fakat İmâm-ı A’zam bâzı sebeplerden dolayı kabûl edemeyeceğini bildirdi. Bunun üzerine hapsedilerek işkence yapıldı. Daha sonra serbest bırakılınca, 747 (H. 130) yılında Mekke’ye gidip orada altı yıl kadar kaldı. Mekke’de de talebelere ders ve fetvâ vererek ilmî mütâlaalar yaptı.  Abbâsîlerin bir devlet hâline gelip kuvvetlenmesinden sonra Kûfe’ye döndü. Buradaki derslerine ömrünün son yıllarına kadar devâm etti.  Emevîler devrinde bâzı baskı ve işkenceler gören İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe hazretleri, Abbâsîler devrinin ilk zamanlarında ilim öğretmeye ve talebe yetiştirmeye devâm etti. Ama Abbâsî Devleti içinde de karışıklıklar ve ayaklanmalar baş gösterdi. İmâm-ı A’zam hazretleri bu karışıklıklara rağmen ders verme işini devâm ettirdi.  762 (H. 145) senesinde meydâna gelen hâdiselerden sonra Abbâsî halîfesi Ebû Ca’fer Mansûr, onu Kûfe’den Bağdâd’a getirtti. “Mansûr haklı olarak halîfedir, diye herkese bildir” dedi. Buna karşılık Temyîz Mahkemesi Reîsliğini verdi. Çok zorladı. İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe hazretleri çok takvâ sâhibi olup, dünyâ makamlarına kıymet vermediğinden, kabûl buyurmadı. Mansûr onu hapsettirdi. Her gün otuz değnek vurdurdu. İmâm-ı A’zam’ın mübârek ayaklarından kanlar aktı.  Halîfe Mansûr, bir ara pişman olup otuz bin akçe gönderdi ise de kabûl buyurmadı. Tekrâr hapsedip her gün on değnek fazla vurdurdu. On birinci günü, halkın hücûmundan korkulup zorla sırt üstü yatırıldı. Ağzına zehirli şerbet döküldü. 767 (H. 150) senesinde şehîd edildi. Vefât ettiği anda secdeye kapandı. Vefât haberi duyulduğu her yerde büyük üzüntü ve gözyaşıyla karşılandı. İmam-ı a’zamın hadis bilgisi  Sual: İmam-ı azam için, (Ebu Hanife’nin hadis bilgisi zayıftır) deniyor. Bunların maksadı nedir? CEVAP İmam-ı a’zam ifadesini kullanmayıp, Ebu Hanife diyenler, genelde mezhepsiz Abduhcu kimselerdir. Bunların sözlerine itibar edilmez. Hadis ilmini bilmeyen, fıkıh ilmini nasıl bilecek ki? Bunlar birbirine bağlı ilimlerdir. Fıkıh âlimi, diğer ilimlerle beraber, hadis-i şerifleri de iyi bilen kimse demektir. Mevlana Muhammed Abdülcelil hazretleri buyuruyor ki: “İmam-ı a’zam Ebu Hanife hazretleri vera ve takva sahibiydi, hadis nakledebilmesi için çok ağır şartlar koymuştu. Ancak bu şartların bulunduğu hadis-i şerifi naklederdi. Bundan dolayı, az hadis rivayet etmesi, ancak onu övmeye sebeptir. Büyük bir mezhebi kurmak ve yüz binlerce suali, âyet-i kerimelerden ve hadis-i şeriflerden delil getirerek cevaplandırabilmek, tefsir ve hadis bilgilerinde derin ihtisas sahibi olmayanın yapacağı iş değildir. Hem de, bir benzeri, bir örneği olmadan, nevi şahsına münhasır, yeni bir mezhep ortaya koymak, İmam-ı a’zamın tefsir ve hadis ilimlerindeki ihtisasını açıkça göstermektedir. İmam-ı Zehebi buyuruyor ki:  İmam-ı a’zam Ebu Hanife hadis âlimiydi. Dört bin âlimden hadis öğrendi. Bunlardan üç yüzü Tabiinin hadis âlimiydi.  Şafii mezhebinin temel direklerinden biri olan İmam-ı Şarani hazretleri buyuruyor ki:  İmam-ı a’zamın müsnedlerinden üçünü inceledim. Hepsi, Tabiinin meşhur âlimlerinden rivayet edilmiştir.  Yine Şafii mezhebi âlimlerinden İbni Hacer-i Mekki hazretleri buyuruyor ki:  Büyük hadis âlimi Ameş, İmam-ı a’zam Ebu Hanife’den birçok mesele sordu. İmam-ı a’zam hazretleri, suallerinin her biri için, hadis-i şerifler okuyarak cevap verdi. Ameş, İmam-ı a’zam hazretlerinin hadis ilmindeki derin bilgisini görünce, (Ey fıkıh âlimleri! Sizler mütehassıs tabib, biz hadis âlimleriyse, eczacı gibiyiz. Hadisleri ve bunları rivayet edenleri biz söyleriz. Bizim söylediklerimizin manalarını siz anlarsınız.) dedi. Yine Ubeydullah bin Amr, büyük hadis âlimi Ameş’in yanındaydı. Birisi gelip, bir şey sordu. Ameş bunun cevabını düşünmeye başladı. O esnada, İmam-ı a’zam Ebu Hanife geldi. Ameş, bu suali İmam’a sorup cevabını istedi. İmam-ı a’zam, hemen cevap verdi. Ameş, bu cevaba hayran olup, (Yâ İmam! Bunu hangi hadisten çıkardın?) dedi. İmam-ı a’zam, bir hadis-i şerif okuyup, (Bundan çıkardım. Bunu senden işitmiştim) dedi.  Mezhepsizlerin Selef-i salihine olan düşmanlıkları ve müctehid imamlara ve hele bunların en önde olanı, İmam-ı a’zam hazretlerine olan hasetleri, kalblerini kör ve vicdanlarını yok etmiş olacak ki, bu İslam âlimlerinin güzelliklerini, üstünlüklerini inkâr ediyorlar. Kendilerinde bulunmayan şeylerin, başka salih kimselerde bulunmasını istemiyorlar. Bunun için, din imamlarımızın üstünlüklerini inkâr ediyorlar. Bu iftiraları, ancak din düşmanı olan mutaassıp kimseler söyleyebilir. Onların bu taassuplarıysa, İmam-ı a’zamın kemaline şahit olmaktadır; çünkü noksan olanların kötülemeleri, âlimlerin kemallerini gösterir.” (Seyf-ül-mukallidin) İmam-ı a’zamın hadis bilgisi Sual: İmam-ı azam için, (Ebu Hanife’nin hadis bilgisi zayıftır) deniyor. Bunların maksadı nedir? CEVAP Hadis ilmini bilmeyen, fıkıh ilmini nasıl bilir ki? Bunlar birbirine bağlı ilimlerdir. Fıkıh âlimi, diğer ilimlerle beraber, hadis-i şerifleri de iyi bilen zattır. Mevlana Muhammed Abdülcelil hazretleri buyuruyor ki: “İmam-ı a’zam Ebu Hanife hazretleri vera ve takva sahibiydi, hadis nakledebilmesi için çok ağır şartlar koymuştu. Bundan dolayı az hadis rivayet etmesi, ancak onu övmeye sebeptir. Yüz binlerce suali, âyet-i kerimelerden ve hadis-i şeriflerden delil getirerek cevaplandırabilmek, bir benzeri, bir örneği olmadan, nevi şahsına münhasır, yeni bir mezhep ortaya koymak, İmam-ı a’zamın tefsir ve hadis ilimlerindeki ihtisasını açıkça göstermektedir. İmam-ı Zehebi buyuruyor ki: İmam-ı a’zam hadis âlimiydi. Dört bin âlimden hadis öğrendi. Bunlardan üç yüzü Tâbiin’in hadis âlimiydi. Şâfiî âlimlerinden İmam-ı Şârânî buyuruyor ki: İmam-ı a’zamın müsnedlerinden üçünü inceledim. Hepsi, Tâbiîn’in meşhur âlimlerinden rivayet edilmiştir. Yine Şâfiî âlimlerinden İbni Hacer-i Mekkî hazretleri buyuruyor ki: Büyük hadis âlimi Ameş, İmam-ı a’zamdan birçok mesele sordu. İmam-ı a’zam, suallerinin her biri için hadis-i şerifler okuyarak cevap verdi. Ameş, İmam-ı a’zamın hadis ilmindeki derin bilgisini görünce, (Ey fıkıh âlimleri! Sizler uzman tabip, biz hadis âlimleri ise eczacı gibiyiz. Hadisleri ve bunları rivayet edenleri biz söyleriz. Bizim söylediklerimizin mânâlarını siz anlarsınız) dedi. Yine Ubeydullah bin Amr, büyük hadis âlimi Ameş’in yanındaydı. Biri gelip, bir şey sordu. Ameş bunun cevabını düşünmeye başladı. O esnada, İmam-ı a’zam geldi. Ameş, bu suali İmam’a sorup cevabını istedi. İmam-ı a’zam, hemen cevap verdi. Ameş, bu cevaba hayran olup, (Yâ İmam! Bunu hangi hadisten çıkardın?) dedi. İmam-ı a’zam bir hadis-i şerif okudu. (Bunu senden işitmiştim) dedi. Mezhepsizlerin Selef-i sâlihîne olan düşmanlıkları ve müctehid imamlara ve hele bunların en önde olanı, İmam-ı a’zam hazretlerine olan hasetleri, kalblerini kör ve vicdanlarını yok etmiş olacak ki, bu İslam âlimlerinin güzelliklerini, üstünlüklerini inkâr ediyorlar. Bu iftiraları, ancak din düşmanı olan mutaassıp kimseler söyleyebilir. Onların bu taassupları ise, İmam-ı a’zamın üstünlüğüne şahit olmaktadır, çünkü noksan olanların kötülemeleri, âlimlerin üstünlüğünü gösterir.” (Seyf-ül-mukallidin) İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe -1-       İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe’nin doğup büyüdüğü Kûfe şehri, o devrin önemli ilim merkezlerindendi. Kûfe’de pekçok Eshâb-ı kirâm yaşadı. O, Enes bin Mâlik hazretlerinin sohbetinde bulunup ondan şu hadîs-i şerîfi nakletti: “Resûlullah (sallallahü aleyhi ve sellem) buyurdu ki:  “Kardeşinin başına gelen bir musîbetten dolayı sevinme! Allahü teâlânın ona âfiyet verip, seni o musîbete mübtelâ kılması mümkündür.”  Eshâb-ı kirâmla görüşüp, onlardan Ehl-i Sünnet îtikâdını ve din bilgilerini öğrenerek nakleden Tâbiîn’in büyükleri de Kûfe’de bulunuyorlardı.  Ayrıca çeşitli dînlere ve sapık inanışlara mensûp insanlar da Kûfe’yi kendilerine merkez seçmişlerdi. Îtikâdı bozuk olan Mûtezile, Havâric... gibi fırkalar Kûfe’de yaşıyorlardı.  Çocukluğu ve ilk gençlik yılları, böyle bir muhîtte geçen İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe hazretleri, önce babası gibi ticâretle meşgûl olmaya başladı. Bir taraftan da sık sık âlimlerin meclislerine giderek onları dinledi, ilimlerinden istifâde etmeye çalıştı. Ehl-i Sünnet îtikâdının yayılması için gayret eden âlimlerin, sapık ve bozuk fırka mensuplarıyla olan mücâdele ve münâzaralarını dinledi.  Daha henüz tâm ma’nâsıyla ilim tahsîline başlamadığı hâlde, kendisi de, sapık fırka mensuplarıyla münâzaralarda bulundu. Katıldığı münâzaralardaki iknâ kâbiliyeti ve üstün başarıları zamânının büyük âlimlerinin dikkatini çekti. Onun bir cevher olduğunu anlayan âlimler, kendisini ilim öğrenmeye teşvik ettiler. İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe, bir gün zamanın âlimlerinden Şa’bî’nin (rahmetullahi aleyh) yanından geçiyordu. Şa’bî hazretleri onu yanına çağırıp; “Nereye devâm ediyorsun?” diye sordu. O da; “Çarşıya, pazara devâm ediyorum” dedi.  Şa’bî hazretleri; “Hayır, maksadım o değil, âlimlerden kimin dersine devâm ediyorsun?” buyurdu. İmâm-ı A’zam (rahmetullahi aleyh); “Hiçbirinin dersinde devamlı bulunmuyorum” dedi.  Şa’bî hazretleri sözlerine devâm ederek; “İlimle uğraşmayı ve âlimlerle görüşmeyi sakın ihmâl etme. Ben senin zekî, akıllı ve kâbiliyetli bir genç olduğunu görüyorum” buyurdu.  Bunun üzerine çarşıyı-pazarı bırakıp ilim yoluna yöneldi. Kûfe’deki âlimlerin ders halkalarına devâm etmeye başladı. İmâm Şa’bî’nin de ilim meclisine devâm edip kelâm ilmi (îmân ve îtikâd ilmi) ile münâzara ilmini tahsil etti. Kısa zamanda bu ilimlerde ilerleyip parmakla gösterilecek bir dereceye ulaştı. Kelâm ilmini öğrenip yüksek dereceye ulaştıktan sonra Hammâd bin Ebî Süleymân’ın ders halkasına katılarak fıkıh ilmini tahsîle başladı. İmâm-ı A’zam, Hammâd bin Ebî Süleymân’ın derslerini tâkib ederken onun huzûrunda gâyet edepli oturur, söylediği her şeyi ezberlerdi. Hocası da, onun dersleri ezberlediğini görür ve “benim yanımda ders halkasının başına, Nu’mân’dan başka kimse oturmayacak” buyururdu. Talebesinden Ebû Yûsuf ve diğer bazılarının bir sorusu üzerine, Fıkıh ilmine nasıl başladığını, bizzât kendisi şöyle anlatmıştır:  “Bu, Allahü teâlânın tevfîk ve inâyetiyle olan bir iştir. O’na dâimâ hamdolsun. Ben ilim öğrenmeye başladığım zaman, bütün ilimleri göz önüne aldım. Her birini kısım kısım okudum. Netîcesini ve faydalarını düşündüm. Sonra fıkıh ilmine baktım. Onda âlimler ve fakîhlerle bir arada bulunmak, onlar gibi ahlâklı olmak var. Aynı zamanda farzları işlemek, dînin emirlerini yerine getirmek, ibâdet etmek de fıkhı bilmekle oluyor. Dünyâ ve âhiret onunla kâim... İbâdet etmek isteyen onsuz yapamaz. Fıkıh, ilimle ameldir.”  İmâm-ı A’zam, kelâm, münâzara ve diğer ilimleri öğrenip fıkıh ilmini tahsile başladıktan sonra, îtikâdî meselelerde, insanları doğru yoldan ayıran sapık fırkalarla mücâdele etti. Hattâ, bu maksatla Hint, İran ve Arap yarımadasının ticâret yollarının birleştiği Basra’ya da defâlarca gidip, dehrî denilen inkârcılarla ve diğer bozuk fırkalara mensup kimselerle uzun münâzaralar yaparak Ehl-i sünnet îtikâdını yaydı. İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe hazretleri, Hammâd bin Ebî Süleymân’ın (rahmetullahi aleyh) derslerine yirmisekiz yıl devâm edip emsâlsiz bir dereceye ulaştı, daha ders aldığı sıralarda fıkıhta tanınıp meşhûr oldu. O, bu hususta şöyle demiştir: “Ben ilim ve fıkıh ocağında yetiştim. İlim erbâbıyla berâber bulundum. Fıkıhta en değerli bir hocaya devâm ettim.”  Hocası Hammâd’ın dersine devâm ettiği sırada sık sık Hicaz’a gidip Mekke ve Medîne’de, çoğu Tâbiînden olan âlimler ile görüşür, onlardan hadîs rivâyeti dinler ve fıkıh müzâkereleri yapardı.  Kûfe’deki hocalarından bâzıları şunlardır: Âmir bin Şerâhîl eş-Şa’bî, Süleymân bin Mihrân el-A’meş, Ebû İshak es-Sebîî, Hakîm bin Uteybe, Mansûr bin Mu’temir et-Teymî. Kûfe dışındaki diğer şehirlerde ilim öğrendiği hocalarından bâzıları da şu zâtlardır: Tâbiînin büyüklerinden Amr bin Dînâr el-Cümahî, Ebû Zübeyr Muhammed, İbn-i Şihâb ez-Zührî, Hazret-i Ebû Bekr’in torunu Kâsım bin Muhammed, Medîne’nin meşhûr âlimlerinden Hişâm bin Urve ve Yahyâ bin Saîd el-Ensârî, Basra’daki en meşhûr âlimlerden Eyyûb bin Keysân es-Sahtiyânî, Katâde bin Diâme, Bekr bin Abdullah Müzenî. Ayrıca Peygamber Efendimizin (sallallahü aleyhi ve sellem) torunlarından Zeyd bin Alî’den (rahmetullahi aleyh) ve Muhammed Bâkır’dan (rahmetullahi aleyh) da ilim ve mârifet öğrenen İmâm-ı A’zam’a, Muhammed Bâkır hazretleri buyurdu ki: “Ceddimin şerîatini bozanlar çoğaldığı zaman, sen onu canlandıracaksın, sen korkanların kurtarıcısı, şaşıranların sığınağı olacaksın. Şaşıranları doğru yola çevireceksin. Allahü teâlâ yardımcın olacak.” İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe -2-       İmâm-ı A’zam (rahimehullah), başta Eshâb-ı kirâmın büyüklerinin ilim silsilesinden olmak üzere, dört bin kişiden ilim öğrenip, bütün ilimlerde ve üstünlüklerde en yüksek dereceye ulaşmıştır. Şöhreti her yere yayılıp, zamânında bulunan ve sonra gelen bütün üstün kimseler, müctehidler, âlimler, onu hep medhetmiş, övmüşlerdir. Eshâb-ı kirâmdan İbn-i Abbâs’ın ilmini, Mekke fakîhi Atâ bin Ebî Rebâh ve İkrime’den; Hazret-i Ömer ve onun oğlu Abdullah’tan nakledilen ilimleri, Abdullah bin Ömer’in âzâdlısı Nâfî’den öğrendi. Eshâb-ı kirâmdan İbn-i Mes’ûd ve Hazret-i Ali’den nakledilen ilimleri de, buluşup görüştüğü Tâbiînden öğrendi. İlimde hiç kimseye nasîb olmayan yüksek bir dereceye ulaştı. Tasavvuf ilmini de “Silsile-i Aliyye” denilen evliyânın büyüklerinden olan İmâm Ca’fer-i Sâdık’tan öğrendi. Onunla sohbet edip feyiz alarak tasavvufta yüksek makâma ulaştı. İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe hazretleri, “ulûm-ı âliye” denilen yüksek din ilimlerinde en üstün derecede bir âlim idi. Kelâm ilminde ve i’tikâd bilgilerinde Ehl-i Sünnetin reîsidir. Tefsîr ilminde müfessirlerin başı, üstâdı derecesindeydi. Hadîste ise derin ilim sâhibi ve büyük bir muhaddisti. İmâm-ı Şâfiî hazretleri; “Fıkıh ilminde mütehassıs olmak isteyen, Ebû Hanîfe’nin kitaplarını okusun” buyururdu. Abdullah bin Mübârek de; “Fıkıh ilminde Ebû Hanîfe gibi mütehassıs birini görmedim” buyurdu. Büyük âlim Mis’ar, Ebû Hanîfe’nin karşısında diz çökerek, bilmediklerini sorar öğrenirdi. O, “Bin âlimden ders aldım. Fakat, Ebû Hanîfe’yi görmeseydim, Yunan felsefesinin bataklığına kayabilirdim” demiştir.  İmâm Ebû Yûsuf buyuruyor ki: “Hadîs ilminde Ebû Hanîfe gibi derin bilgi sâhibi birini görmedim. Hadîs-i şerîfleri açıklamakta onun gibi bir âlim yoktur.”  Alî bin Âsım diyor ki: “Ebû Hanîfe’nin ilmi, zamânındaki âlimlerin ilimlerinin toplamı ile ölçülse, Ebû Hanîfe’nin ilmi fazla gelir.” Zâhirî ve mânevî ilimlerde zamânının en büyük âlimi olan İmâm-ı A’zam, bir gün Halîfe Mansûr’un yanına girdi. Orada bulunan Îsâ bin Mûsâ, Mansûr’a; “Bugün dünyânın en büyük âlimi bu zâttır” dedi.  Halîfe Mansûr; “Ey Nu’mân, bu ilmi kimden aldın?” diye sorunca; “Hazret-i Ömer’den ilim alanlar vâsıtasıyla Hazret-i Ömer’den, Hazret-i Ali’den ilim alanlar vâsıtasıyla Hazret-i Ali’den, Abdullah bin Mes’ûd’dan ilim alanlar vâsıtasıyla da Abdullah bin Mes’ûd’dan aldım” cevâbını verdi.  Bunun üzerine Halîfe Mansûr; “Sen işini gâyet sağlam tutmuşsun, ilmi asıl menbaından almışsın” dedi.  İmâm-ı A’zam’ın hocası Hammâd bin Ebî Süleymân vefât edince, hocasının talebeleri, arkadaşları ve halkın ileri gelenleri, onun yerini dolduracak âlimin, ancak İmâm-ı A’zam olduğunu görerek, ısrârla hocasının yerine geçmesini istediler. “İlmin ölmesini istemem” buyurup, ilim kürsüsüne oturdu. Hocası Hammâd bin Ebî Süleymân’ın yerine müftî oldu ve talebe yetiştirmeğe başladı. İmâm-ı A’zam, hocası Hammâd’ın yerine geçince, ilmi, vakarı, üstün tevâzuu, takvâsı, tatlı sözleri ve güler yüzüyle herkes tarafından sevilen ve dînî meselelerde insanların karşılaştıkları zorluklara çâre bulan tek mürâcaat kaynağı oldu. Etrâfı, Irâk, Horasân, Hârezm, Türkistân, Tuharistân, Îrân, Hind, Yemen ve Arabistân’ın her tarafından gruplar hâlinde gelen talebeler, fetvâ isteyenler ve dinleyicilerle dolup taşıyordu. İmâm-ı A’zamın meclisinde, biri, halk tarafından sorulan suâllerin cevaplandırılması, diğeri de talebeler için verilen muntazam dersler olmak üzere iki türlü müzâkere yapılırdı. Her gün sabah namazını, câmide kılıp öğleye kadar sorulan suâlleri cevaplandırır, fetvâ verirdi. Öğleden önce kaylûle yapıp (bir miktâr uyuyup), öğle namazından sonra, yatsıya kadar, talebelere ders verirdi. Yatsıdan sonra evine gidip biraz dinlenir, sonra tekrar câmiye gelip sabâha kadar ibâdet ederdi.  Sorulan suâllere cevap vermeden önce, mes’ele açık olarak müzâkere edilir, talebeleri suâli cevaplandırmaya çalışırdı. Mes’elenin müzâkeresi bittikten sonra, kendisi onu yeniden ele alıp gerekli düzeltmeleri yapar ve konuyu iyice îzâh ve tasvîr ettikten sonra cevaplandırırdı. Cevapları verildikten sonra da fetvâyı bizzât söylemek sûretiyle ve anlaşılır ifâdelerle talebelerine yazdırırdı. Bu yazılar daha sonra fıkıh kâideleri hâline gelmiştir. İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe’nin başta gelen talebeleri; İmâm Ebû Yûsuf ismiyle meşhûr olan Yâkûb bin İbrâhim, Muhammed Şeybânî, Züfer bin Huzeyl, Hasan bin Ziyâd, oğlu Hammâd, Abdullah bin Mübârek, Vekî’ bin Cerrâh, Ebû Amr Hafs bin Gıyâs, Yahyâ bin Zekeriyyâ, Dâvûd-i Tâî, Es’ad bin Amr, Âfiyet bin Yezîd el-Advî, Kâsım bin Ma’an, Alî bin Müshir, Hibbân bin Alî gibi yüzlerce âlimdir. İmâm-ı A’zam ticâretle de uğraşırdı. Talebelerinin ihtiyaçlarını kendi kazancından karşılardı. Talebelerine son derece şefkatli davranır, onların ilimde iyi yetişmeleri için büyük titizlik gösterirdi. Talebelerini o kadar mükemmel yetiştirirdi ki, başkalarının uzun zamanda buldukları hükümleri onlar kısa zamanda bulurdu.  Bir defasında, bir ilim hey’eti, onun ders usûlünü ve talebelerini görmek için Kûfe’ye gelmişti. Aralarında Tâbiînin büyüklerinin de bulunduğu bu hey’et, onların üstünlüğünü, başarısını görerek büyük bir memnuniyetle ayrılmıştır. İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe -3-   İslâm dünyâsında ilimleri ilk defâ tedvîn ve tasnîf eden İmâm-ı A’zam’dır. Dîn bilgilerini (Kelâm, Fıkıh, Tefsîr, Hadîs vs.) isimleri altında ayırarak bu ilimlere âit kâideleri o tesbît etmiştir. Onun asrında eski Yunan felsefesine âit kitaplar tercüme edilmeye başlandı, bu kitaplarda yazılı bozuk sözlerin, fikirlerin din bilgileri arasına karıştırılması ve İslâm dînine bid’atlerin sokulması tehlikesini bertaraf etti. İyi düşünüldüğünde bütün insanlığın dünyâ ve âhiret saâdetini doğrudan doğruya ilgilendirdiği açıkça görülen bu çok mühim hizmet, İmâm-ı A’zam’ın zamânında ve daha sonra yetişen mezheb imâmları, İslâm âlimleri, evliyânın büyükleri tarafından da tâzim ve şükranla yâdedilmiştir, “Ehl-i Sünnetin Reîsi”, “İmâm-ı A’zam=En büyük imâm” adıyla anılmıştır. İmâm-ı A’zam’ın gerek ilim meclisine, gerek sohbetlerine uzaktan-yakından gelen pekçok kimse ondan ilim ve mârifet tahsîl ettiler. Otuz yıllık müddet içinde verdiği derslerinde yetişen talebelerinin her biri, o zaman çok genişlemiş olan İslâm dünyâsının her tarafına yayıldılar. Müftîlik, müderrislik, kâdîlık gibi çeşitli vazîfelerle büyük hizmetler yaptılar. Böylece Peygamber Efendimizin bildirdiği yol olan Ehl-i Sünnet i’tikâdını ve fıkıh ilmini her tarafa yaydılar ve bu hususta kıymetli kitaplar yazdılar. İnsanlara doğru yolu gösterip saâdete kavuşturdular. Bu hizmeti kendilerinden sonraki asırlara da aksettirdiler. Tasavvuftaki yüksek makamı Son asrın, zâhir ve bâtın ilimlerinde kâmil, dört mezhebin fıkıh bilgilerinde mâhir, büyük âlim Seyyid Abdülhakîm Arvâsî hazretleri buyurdu ki:  “İmâm-ı A’zam, İmâm Ebû Yûsuf ve İmâm Muhammed de, Abdülkâdir Geylânî gibi büyük evliyâ idiler. Fakat âlimler kendi aralarında taksîm-i a’mâl eylemişlerdir. Yâni herbiri zamanında neyi bildirmek îcâb ettiyse onu bildirmişlerdir. İmâm-ı A’zam zamânında fıkıh bilgisi unutuluyordu. Bunun için hep fıkıh üzerinde durdu. Tasavvuf hususunda pek konuşmadı. Yoksa Ebû Hanîfe, nübüvvet ve vilâyet yollarının kendisinde toplandığı, Ca’fer-i Sâdık hazretlerinin huzûrunda iki sene bulunup öyle feyiz, nûr ve vâridât-ı İlâhiyyeye kavuşmuştur ki, bu büyük istifâdesini; “O iki sene olmasaydı Nu’mân helâk olurdu” sözü ile anlatabildiler. Silsile-i zehebin en büyük halkasından olan Ca’fer-i Sâdık’dan tasavvufu alıp, vilâyetin (evliyâlığın) en son makâmına kavuşmuştur. Çünkü Ebû Hanîfe, Peygamber Efendimizin vârisidir. Hadîs-i şerîfte: “Âlimler, Peygamberlerin vârisleridir” buyuruldu. Vâris, her husûsta verâset sâhibi olduğundan, zâhirî ve bâtınî ilimlerde Peygamber Efendimizin vârisi olmuş olur. O halde her iki ilimde de kemâlde idi.” Sohbetleri sırasında insanların müşkillerini cevaplandırdığı gibi, gönüllerini ferahlatan nasîhatlerde de bulundu. Bir sohbeti sırasında, mü’minleri sevmekle ilgili olarak buyurdu ki: “Allah bize, insanların mü’min olanlarını sevmemizi, onlara karşı saygı beslememizi ve aslâ kırıcı olmamamızı, kalplerinde ne sakladıklarını bilemeyeceğimizi, hareketlerimizi buna göre ayarlamamızı emretmiştir.” Emevîler ve Abbâsîler devri İmâm-ı A’zam’ın yaşadığı devir, Emevîler ve Abbâsîler zamânına isâbet etmektedir. Ömrünün elliiki yılını Emevîler, onsekiz yılını da Abbâsîler devrinde geçirdi. Emevî Devletinin son bulup, Abbâsî Devletinin kuruluşuna ve bu arada vukû bulan çeşitli hâdiselere şâhid oldu. Bütün bu hâdiseler içerisinde İmâm-ı A’zam, bir taraftan dîni öğrendi ve öğretti; diğer taraftan da, Ehl-i Sünnet i’tikâdında olan insanları, îmândan ayırmaya çalışan sapık ve bozuk fırkalarda olanlarla mücâdele etti. Bu fırkaların herbiri ile yaptığı münâzaralarda onları kesin delîllerle susturuyordu. Emevîlerin son zamanlarında Emevî vâlîsi, İmâm-ı A’zam’a devlet idâresinde bir vazîfe vermek istedi ve bu husûsta zorladı. Fakat İmâm-ı A’zam bâzı sebeplerden dolayı kabûl edemeyeceğini bildirdi. Bunun üzerine hapsedilerek işkence yapıldı. Daha sonra serbest bırakılınca, 747 (H. 130) yılında Mekke’ye gidip orada altı yıl kadar kaldı. Mekke’de de talebelere ders ve fetvâ vererek ilmî mütâlaalar yaptı.  Abbâsîlerin bir devlet hâline gelip kuvvetlenmesinden sonra Kûfe’ye döndü. Buradaki derslerine ömrünün son yıllarına kadar devâm etti.  Emevîler devrinde bâzı baskı ve işkenceler gören İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe hazretleri, Abbâsîler devrinin ilk zamanlarında ilim öğretmeye ve talebe yetiştirmeye devâm etti. Ama Abbâsî Devleti içinde de karışıklıklar ve ayaklanmalar baş gösterdi. İmâm-ı A’zam hazretleri bu karışıklıklara rağmen ders verme işini devâm ettirdi.  762 (H. 145) senesinde meydâna gelen hâdiselerden sonra Abbâsî halîfesi Ebû Ca’fer Mansûr, onu Kûfe’den Bağdâd’a getirtti. “Mansûr haklı olarak halîfedir, diye herkese bildir” dedi. Buna karşılık Temyîz Mahkemesi Reîsliğini verdi. Çok zorladı. İmâm-ı A’zam Ebû Hanîfe hazretleri çok takvâ sâhibi olup, dünyâ makamlarına kıymet vermediğinden, kabûl buyurmadı. Mansûr onu hapsettirdi. Her gün otuz değnek vurdurdu. İmâm-ı A’zam’ın mübârek ayaklarından kanlar aktı.  Halîfe Mansûr, bir ara pişman olup otuz bin akçe gönderdi ise de kabûl buyurmadı. Tekrâr hapsedip her gün on değnek fazla vurdurdu. On birinci günü, halkın hücûmundan korkulup zorla sırt üstü yatırıldı. Ağzına zehirli şerbet döküldü. 767 (H. 150) senesinde şehîd edildi. Vefât ettiği anda secdeye kapandı. Vefât haberi duyulduğu her yerde büyük üzüntü ve gözyaşıyla karşılandı.

16 — FIKH, MEZHEB, İMÂM-I A’ZAM

(Mecmû’a-i Zühdiyye) kitâbının başında diyor ki:

Fıkh kelimesi, arabcada, fekıha yefkahü şeklinde kullanılınca, ya’nî dördüncü bâbdan olunca, bilmek, anlamak demekdir. Beşinci bâbdan olunca, ahkâm-ı islâmiyyeyi bilmek, anlamak demekdir. (Ahkâm-ı islâmiyye)yi bildiren ilme (Fıkh ilmi) adı verildi. Fıkh bilgilerini bilen kimseye (Fakîh) denir. Fıkh ilmi, insanların yapması ve yapmaması lâzım olan işleri bildirir. Fıkh bilgileri, Kur’ân-ı kerîmden, hadîs-i şerîflerden, icmâ’-ı ümmetden ve kıyâsdan meydâna gelmekdedir. Fıkh bilgisinin bu dört kaynağına (Edille-i şer’ıyye)denir. Müctehidler, bu dört kaynakdan ahkâm çıkarırlarken dört (Mezheb)e ayrılmışlardır. Eshâb-ı kirâma “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” ve bunlardan sonraki asrda gelen müctehidlere (Selef-i sâlihîn) denildiğini, ikinci kısmın dördüncü maddesinde, îmânı anlatırken bildirmişdim. Selef-i sâlihînin söz birliğine (İcmâ’-ı ümmet) denir. Kur’ân-ı kerîmden veyâ hadîs-i şerîflerden veyâ icmâ’-ı ümmetden çıkarılan ahkâm-ı islâmiyyeye (Kıyâs-ı fükahâ) denir. Bir işin, halâl veyâ harâm olduğunu (Kıyâs) yolu ile anlamak için, halâl veyâ harâm olduğu bilinen başka bir işe benzetilir. Bunun için, o işi halâl veyâ harâm yapan sebebin, birinci işde de bulunması lâzımdır.

Fıkh ilmini kuran, ilk yapan, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfedir “rahmetullahi teâlâ aleyh”.

Fıkh ilmi, ya’nî (Ahkâm-ı islâmiyye), dört büyük kısma ayrılır:

1 — (İbâdât) olup beşe ayrılır: Nemâz, oruc, zekât, hac, cihâd. Herbirinin dalları çokdur. (Dürr-ül-muhtâr)da ve (Redd-ül-muhtâr)da diyor ki, (Cihâd, insanları islâm dînine çağırmak, kabûl etmiyenlerle [Bu çağırıyı işitmelerine, işitenlerin îmân etmelerine mâni’ olan zâlimlerin orduları ile] kıtâl, ya’nî harb etmekdir. [Harbi devlet yapar. Devletin ordusu yapar.] Harb edenlere [ya’nî hükûmete, orduya] mal ile, fikr [söz ve yazı] ile ve sayılarını artdırmak ile ve tedâvîleri ile [ve düâ ederek] yardım etmek de cihâddır. Hadîs-i şerîfde, (Kâfirlere karşı malınızla, cânınızla ve dilinizle cihâd ediniz!) buyuruldu. [Birinci kısmda, onsekizinci maddeyi okuyunuz!]. Sulh zemânında hudûd başında beklemek, harb vâsıtalarını kullanmasını ve bunun için lâzım olan fen bilgilerini öğrenmek de cihâddır. Müslimânların böyle cihâd etmeleri farz-ı kifâyedir. Düşman hücûm etdiği zemân, kadın, çocuk herkese, ya’nî yakın olanlara, eğer bunların da gücü yetişmezse, uzakda ve dahâ uzaklarda olanlara da (Farz-ı ayn) olur. [(İbn-i Âbidîn)“rahmetullahi teâlâ aleyh” beşinci cild, ikiyüzyetmişikinci sahîfede diyor ki, (Kadınlar cihâda mestûre olarak ve zevci veyâ mahremi ile gider).] [Cihâd yapan hükûmete] yardım etmiyenler günâha girer. Hücûm edince öldürüleceğini, hücûm etmezse esîr olacağını anlıyan, harb etmez. Fekat, düşmanlara zarar, müslimânlara fâide mevcûd olunca, [fedâi olarak çıkıp] hücûm etmesi iyi olur. Fâsık müslimânlara (Nehy-i anilmünker) yapmak [zararlarına mâni’ olmak] böyle değildir. Nasîhat ile ve zor ile mâni’ olmaları vâcib olanların, [din adamlarının ve diğer vazîfelilerin] fâidesi olmasa da, öldürüleceğini bilse de, mâni’ olmaları câiz olur. Fitneye sebeb olunca câiz olmaz. Kumandan kâfir şehrini muhâsara edince, önce islâma da’vet olunur. Kabûl ederlerse, bizimle kardeş olurlar. Kabûl etmezlerse, cizye denilen vergiyi verip (Zimmî) olmaları istenir. Cizye, cezâ, karşılık demekdir. Ölümden kurtulma ve mallarını, canlarını, her dürlü haklarını koruma karşılığında, kâfirlerin hükûmete verecekleri paradır. İki dürlü cizye vardır: Birincisi, kâfirlerle sulh yaparken, karârlaşdırılan mikdârdır. Bu mikdâr, sonradan hiç değişdirilemez. Cizyenin ikincisi, her ay sonunda, fakîrlerden bir dirhem gümüş alınır [ki, yarım gram altın değerindedir]. Orta hâllilerden iki dirhem, zenginlerden dört dirhem alınır. Çalışamıyandan ve senenin yarısından fazla hasta olandan birşey alınmaz. Senede onbin dirhemden fazla geliri olana zengin denir. İkiyüz dirhemden fazla kazanan orta hâllidir. Çocukdan, kadından, çok ihtiyârdan ve din adamlarından ve müslimândan cizye alınmaz. Zekât, uşr, cizye ve harâcdan başka hiç kimseden zorla vergi alınmaz. Alınırsa zulm olur. Sâhiblerine geri vermek lâzım olur.

[Hükûmet, millete hizmet için yapacağı bütün masrafları, beyt-ül-mâldan karşılar. Beyt-ül-mâlın gelirleri yok ise veyâ az olup, ihtiyâcı karşılayamıyor ise, hükûmet yapacağı hizmetlerin karşılığını milletden vergi olarak ister. Milletin bu vergi borçlarını devlete tam vaktinde ödemesi lâzımdır. Ödemiyenlerden zor ile alınır. Üçüncü kısm, 21. ci maddeye bakınız!]

Kâfir ordusunun kumandanı veyâ hükûmetleri, cizye vermeği de kabûl etmezse, [İslâm askeri] hücûm eder. Cizyeyi kabûl ederlerse, vatandaş olur, islâmın adâleti altında hür olarak yaşarlar. İbâdetlerini yapmaları, birbirlerine hınzır ve alkollü içki satmaları sahîh olur. Birbirleri arasında ve müslimânlarla onlar arasında, müslimânlar arasındaki haklar ve cezâlar ve ticârî mu’âmeleler yapılır. Onlara içki haddi cezâsı yapılmaz. Fâizden başka âdetleri suç sayılmaz. [Çünki fâiz, onların dîninde de harâmdır.] Düşman ordusu kuvvetli ise, mal vererek bile, sulh yapmak câiz olur. Mürtedler kuvvetli olup şehrleri alırlar, oraları (Dâr-ül-harb) olursa, hükûmetin zarûret hâlinde, onlarla da, sulh yapması câiz olur.

İslâmın beş şartından sonra, ibâdetlerin en üstünü cihâddır. Şehîdin, kul haklarından başka bütün günâhları afv olur. Kul haklarını da, Allahü teâlâ Kıyâmetde halâllaşdıracakdır. Cihâdda ve hac yolunda ve hudûd boyunda nöbetde ölenlere, Kıyâmete kadar, bu ibâdetlerin sevâbı devâmlı verilir. Bedenleri çürümez. Herbiri Kıyâmetde yetmiş kişiye şefâ’at eder). Abdülganî Nablüsî “rahmetullahi teâlâ aleyh”(Hadîka)da, ikinci cild, altıyüzotuzsekizinci sahîfede diyor ki, (Suda boğularak şehîd olana, karada şehîd olanın iki misli sevâb verilir).

Hadîs-i şerîfde, (Ok atmasını ve ata binmesini öğreniniz!) buyuruldu. Bir hadîs-i şerîfde, (Ok atmasını öğrenip, sonra unutan bizden değildir), başka bir hadîs-i şerîfde, (Oyunun fâidesi olmaz. Yalnız, ok atmağı öğrenmek ve atını terbiye etmek ve âilesi ile oynamak hakdır) buyuruldu. Ya’nî fâideli ve lüzûmludur. Bu hadîs-i şerîfler, bütün harb vâsıtalarının hâzırlanmasını ve kullanılmalarının sulh zemânında öğrenilmesini emr ve teşvîk buyurmakdadır. Görülüyor ki, cihâda hâzırlanmak ibâdetdir. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, din düşmanları ile cihâdın üç dürlü olduğunu bildiriyor: Fi’l ile, kavl ile, düâ etmek ile. Fi’l ile cihâda hâzırlanmak, yeni silâhları yapmasını ve kullanmasını öğrenmek farz-ı kifâyedir. Zemânımızda ikinci savaş, ya’nî, dinsizlerin yazı ile, film ile, radyo ile, her çeşid propaganda ile saldırması aldı, yürüdü. Buna da karşı koymak cihâddır. [Bu kavlî cihâdın dahâ mühim ve çok sevâb olduğu, İmâm-ı Rabbânî (Mektûbât)ının 65. ci ve 193. cü mektûblarında uzun yazılıdır. Bu iki cihâd, hükûmetin emri ve izni ile yapılır. Hükûmete ısyân etmemek, kanûnlara karşı gelmemek vâcibdir.]

2 — Fıkh ilminin ikinci kısmı (Münâkehât) olup, evlenme, boşanma, nafaka ve dahâ nice dalları vardır.

3 — Fıkhın üçüncü kısmı (Mu’âmelât) olup, alışveriş, kirâ, şirketler, fâiz, mîrâs... gibi birçok bölümleri vardır.

4 — (Ukûbât) ya’nî (Had) denilen cezâlar olup, başlıca altı kısma ayrılmakdadır: Kısâs, serhoşluk, sirkat, zinâ, kazf, riddet, ya’nî mürted olmak cezâlarıdır. Cezâlar günâhı ta’kîb etdiği için (Ukûbât) denir.

Fıkhın ibâdât kısmını kısaca öğrenmek her müslimâna farzdır. Münâkehât ve mu’âmelât kısmlarını öğrenmek farz-ı kifâyedir. Ya’nî, başına gelenlerin öğrenmesi farz olur. [Her müslimânın, fıkhın dört kısmını, Dâr-ül-harbde de ahkâm-ı islâmiyyeye uygun yapması, uşr vermesi lâzımdır. Meselâ, kâfir ve mürted kadınların avret yerlerine, başlarına, kollarına, bacaklarına bakmak, Dâr-ül-harbde de harâmdır. Yalnız, Dâr-ül-harbde, kâfirler ile yapılan mu’âmelâtın ahkâm-ı islâmiyyeye uygun olmaması câizdir. Sigorta bahsine bakınız!] Mu’âmelât ve ukûbât kısmlarını, zimmîlerin de, ya’nî gayr-ı müslim vatandaşların da öğrenmeleri lâzımdır. Çünki, zimmînin de mu’âmelâta ve ukûbâta uymasını islâmiyyet emr etmekdedir. Dâr-ül-islâmda bulunan kâfir müste’minin yalnız mu’âmelâta uyması lâzımdır.

Tefsîr, hadîs ve kelâm ilmlerinden sonra, en şerefli ilm fıkh ilmidir. Fıkh bilgisi okumak, geceleri nâfile nemâz kılmakdan dahâ sevâbdır. Âlimlerden “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” okumak da, yalnız okumakdan dahâ sevâbdır. Aşağıdaki altı hadîs-i şerîf, fıkhın şerefini göstermeğe kâfîdir.

Allahü teâlâ bir kuluna iyilik etmek isterse, onu dinde fakîh yapar.

Bir kimse fakîh olursa, Allahü teâlâ, onun özlediği şeyleri ve rızkını, ummadığı yerlerden gönderir.

Allahü teâlânın en üstün dediği kimse, dinde fakîh olan kimsedir. İmâm-ı a’zamın üstünlüğünü göstermeğe, yalnız bu hadîs-i şerîf yetişir.

Şeytâna karşı bir fakîh, bin âbidden [ibâdet çok yapandan] dahâ kuvvetlidir.

Herşeyin dayandığı bir direk vardır. Dînin temel direği, fıkh bilgisidir.

İbâdetlerin efdali, en kıymetlisi, fıkh öğrenmek ve öğretmekdir.

Hanefî mezhebindeki ahkâm-ı islâmiyye, Eshâb-ı kirâmdan Abdüllah ibni Mes’ûddan “radıyallahü anh” başlıyan yol ile meydâna çıkarılmışdır. Ya’nî, mezhebin reîsi olan imâm-ı a’zam Ebû Hanîfe, fıkh ilmini, Hammâddan, Hammâd da, İbrâhîm-i Nehâ’îden, bu da Alkamadan, Alkama da, Abdüllah bin Mes’ûddan, bu da Resûl-i ekremden “sallallahü aleyhi ve sellem” almışdır.

Ebû Yûsüf, Muhammed, Züfer bin Hüzeyl ve Hasen bin Ziyâd, hep, İmâm-ı a’zamın talebesidir “rahimehümullah”. Bunlardan, imâm-ı Muhammed, din bilgilerinde, bin kadar kitâb yazmışdır. Talebesinden olan imâm-ı Şâfi’înin annesini nikâh etdiği için, ölünce, kitâbları, imâm-ı Şâfi’îye mîrâs kalarak, imâm-ı Şâfi’înin bilgisinin artmasına hizmet etmişdir. Bunun için imâm-ı Şâfi’î (Yemîn ederim ki, fıkh bilgim, imâm-ı Muhammedin kitâblarını okumakla artdı. Fıkh bilgisini derinleşdirmek istiyen, Ebû Hanîfenin talebesi ile beraber bulunsun) dedi. Bir kerre de (Bütün müslimânlar, İmâm-ı a’zamın ev halkı, çoluk çocuğu gibidir) buyurdu. Ya’nî, bir adam, çoluk çocuğunun nafakasını kazandığı gibi, İmâm-ı a’zam da, insanların, işlerinde muhtâc oldukları din bilgilerini meydâna çıkarmağı kendi üzerine almış, herkesi güç bir şeyden kurtarmışdır. İmâm-ı Şâfi’înin ayrı bir mezheb kurması, İmâm-ı a’zamı beğenmemesi, ondan ayrılması demek değildir. Eshâb-ı kirâmın “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” da ayrı mezhebleri vardı. Bununla berâber birbirlerini çok severler ve hurmet ederlerdi. Feth sûresinin son âyeti buna şâhiddir.

İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe “rahmetullahi aleyh”, fıkh bilgilerini toplayarak, kısmlara, kollara ayırdığı ve üsûller, metodlar koyduğu gibi, Resûlullahın “sallallahü aleyhi ve sellem” ve Eshâb-ı kirâmın “rıdvânullahi teâlâ aleyhim ecma’în” bildirdiği i’tikâd, îmân bilgilerini de topladı ve yüzlerce talebesine bildirdi. Talebesinden (İlm-i kelâm) ya’nî îmân bilgileri mütehassısları yetişdi. Bunlardan imâm-ı Muhammed Şeybânînin yetişdirdiklerinden Ebû Süleymân Cürcânî ve bunun talebelerinden Ebû Bekr-i Cürcânî meşhûr oldu. Bunun talebesinden de, Ebû Nasr-ı İyâd, kelâm ilminde, Ebû Mensûr-i Mâtürîdîyi yetişdirdi. Ebû Mensûr, İmâm-ı a’zamdan gelen kelâm bilgilerini, kitâblara yazdı. Yoldan sapmış olanlarla çarpışarak, Ehl-i sünnet i’tikâdını kuvvetlendirdi, her tarafa yaydı.

İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe “rahmetullahi aleyh”, hergün sabâh nemâzını câmi’de kılıp, öğleye kadar tâliblere cevâb verirdi. Öğleden önce, oturduğu yerde (Kaylûle) yapardı. Güneş zevâle yaklaşınca kaylûle yapmak, ya’nî biraz uyumak sünnet olduğunu, İbni Âbidîn “rahmetullahi teâlâ aleyh”, bey’-ı fâsid bâbında bildirmekdedir. (Mevâhib-i ledünniyye)nin rü’yâ ta’bîri faslında ve (Şir’at-ül-islâm)da yazılıdır. Kaylûlenin öğleden sonra da yapılabileceği, (Mîzân)da yazılıdır.

Öğle nemâzından sonra, yatsıya kadar, talebeye ilm öğretirdi. Yatsıdan sonra evine gelip, biraz dinlenir, sonra câmi’e gider, sabâh nemâzına kadar ibâdet ederdi. Bu hâli, Selef-i sâlihînden, Mis’ar bin Kedâm-ı Kûfî ve başka kıymetli kimseler haber vermişdir.

Ticâret ederek halâl kazanırdı. Başka yerlere mal gönderir, kazancı ile talebesinin ihtiyâclarını alırdı. Kendi evine bol harc eder, evine harc etdiği kadar da, fakîrlere sadaka verirdi. Her Cum’a günü, anasının, babasının rûhu için, fakîrlere ayrıca yirmi altın dağıtırdı. Hocası Hammâdın “rahmetullahi teâlâ aleyh” evi tarafına ayağını uzatmazdı. Hâlbuki, aralarında yedi sokak uzaklık vardı. Ortaklarından birinin, çok mikdârda bir malı, islâmiyyete uygun olmıyarak satdığını anlayınca, bu maldan kazanılan doksanbin akçanın hepsini fakîrlere dağıtıp, hiç kabûl etmedi. Kûfe şehrinin köylerini haydûdlar basıp, koyunları kaçırmışlardı. Bu çalınan koyunlar şehrde kesilip, halka satılabilir düşüncesi ile, o günden beri, yedi sene, Kûfede koyun eti alıp yimedi. Çünki, bir koyunun, en çok yedi yıl yaşayacağını öğrenmişdi. Harâmdan bu derece korkar, her hareketinde islâmiyyeti gözetirdi.

İmâm-ı a’zam “rahmetullahi aleyh”, kırk sene, yatsı nemâzının abdesti ile sabâh nemâzı kıldı [ya’nî yatsıdan sonra uyumadı]. Böyle olduğu (Mevdû’ât-ül-ulûm) ve(Dürr-ül-muhtâr)da ve (İbni Âbidîn) önsözünde ve (Mîzân-ül-kübrâ)da senedleri ile yazılıdır. [Bu büyüklerin zevceleri de, kendileri gibi, Allahü teâlâya ibâdet etmeği, Onun dînine hizmet etmeği zevk edinmişler, kendi haklarını ve zevklerini, Allah yolunda fedâ etmişlerdi. Eshâb-ı kirâmın hepsi de, zevcelerinin arzûları ve iznleri ile, Allahın dînini yaymak için uzak yerlere cihâda gitmişler, çoğu şehîd olup geri dönmemişlerdi. Zevceleri de, bu sevâblara ortak oldukları için sevinmişlerdi.] Ellibeş def’a hac yapdı. Son haccında, Kâ’be-i mu’azzama içine girip, burada iki rek’at nemâz kıldı. Nemâzda, bütün Kurân-ı kerîmi okudu. Sonra, ağlayarak (Yâ Rabbî! Sana lâyık ibâdet yapamadım. Fekat, senin akl ile anlaşılamıyacağını iyi anladım. Hizmetimdeki kusûrumu, bu anlayışıma bağışla!) diyerek düâ etdi. O ânda bir ses işitildi ki, (Ey Ebû Hanîfe! Sen beni iyi tanıdın ve bana güzel hizmet etdin. Seni ve kıyâmete kadar, senin mezhebinde olup, yolunda gidenleri afv ve magfiret etdim) buyuruldu. Hergün bir ve her gece bir kerre Kur’ân-ı kerîmi hatm ederdi. Bunlar (Dürr-ül-muhtâr)da ve (İbni Âbidîn)in önsözünde ve (Hayrât-ül-hisân)da ve (Mir’ât-i kâinât)da yazılıdır. (Mir’ât)da,(Hazânet-ül-müftîn) sonunda yazılı olduğu da bildirilmekdedir. Bir rek’at nemâzda Kur’ân-ı kerîmin hepsini hatm etmek, yalnız, Osmân bin Affân ve Temîm-i Dârî ve Sa’îd bin Cübeyr ve imâm-ı a’zam Ebû Hanîfeye nasîb olmuşdur. (Şir’at-ül-islâm)da diyor ki, (Kur’ân-ı kerîmi kırk günde hatm etmek müstehabdır. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” senede bir kerre hatm ederdi. Çünki, Onun mubârek kalbinde yerleşmişdi. Kur’ân-ı kerîmi okurken, ma’nâsını düşünmek ve kalbine yerleşdirmek lâzımdır. Bunun için, üç günden önce hatm etmeği yasak etmişdir. Osmân bin Affân, Zeyd bin Sâbit, Abdüllah ibni Mes’ûd, Übeyy-übnül Kâ’b-il-Hazrecî ve birçok sahâbîler “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în”, haftada bir kerre hatm ederlerdi. Âbidler, haftada iki kerre, ilm neşr edenler, haftada bir kerre hatm okumalıdır). Hadîs-i şerîfde, (Kur’ân-ı kerîmi üç günden önce hatm eden, ma’nâsını anlayamaz) buyuruldu. Hadîs-i şerîf, bir nemâzı hatm ile kılmağı yasaklamamakdadır. Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem” süâl edenlerin, hâline ve işine uygun bir zemânda hatm etmesini emr buyururdu.

Resûlullah “sallallahü aleyhi ve sellem”, İmâm-ı a’zamın geleceğini haber verdi. (Diyâ-i ma’nevî)de ve (Mevdû’ât-ül-ulûm)da ve (Hayrât-ül-hisân)da ve (Mir’ât-i kâinât)da ve (Dürr-ül-muhtâr)da yazılı olan ve (İbni Âbidîn)de sahîh olduğu bildirilen hadîs-i şerîfde, (Âdem ve bütün Peygamberler “aleyhimüsselâm”, benimle öğündüğü gibi, ben de, ümmetim içinde, soy adı Ebû Hanîfe, ismi Nu’mân olan bir kimse ile öğünürüm ki, ümmetimin ışığı olacakdır. Onları, yoldan çıkmakdan, cehâlet karanlığına düşmekden koruyacakdır) buyurdu. (Yüzelli senesinde dünyânın zîneti gider) hadîs-i şerîfinin, İmâm-ı a’zam için olduğunu, büyük âlim İbni Hacer-i Mekkî bildiriyor. Çünki, İmâm-ı a’zam, [150] senesinde, yetmiş yaşında iken vefât etdi. Şemseddîn Sâmî beğ, (Kâmûs-ül-a’lâm)da diyor ki:

(İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin adı Nu’mandır. Babasının adı Sâbitdir. Ehl-i sünnetin dört büyük imâmının birincisidir. Muhammed aleyhisselâmın parlak olan dîninin büyük bir direğidir. Acemistânın ileri gelenlerinden birinin soyundandır. Dedesi, islâm dînini kabûl etmişdi. [80] yılında, Kûfe şehrinde doğdu. Eshâb-ı kirâmdan “aleyhimürrıdvân” Enes bin Mâlik ve Abdüllah bin Ebî Evfâ ve Sehl bin Sa’d-i Sâ’idî ve Ebüttüfeyl Âmir bin Vâsile zemânlarına yetişmişdir. Fıkh ilmini, Hammâd bin Ebî Süleymândan öğrendi. Tâbi’înden birçok büyük zâtlarla ve imâm-ı Ca’fer Sâdıkla sohbet etdi. Çok hadîs-i şerîf ezberledi. Mezheb imâmı olmasaydı, büyük bir hakîm, fikr adamı olacak şeklde yetişdi. Üstün bir akl ve herkesi şaşırtan zekâsı vardı. Fıkh ilminde, az zemânda, eşi, benzeri olmıyan bir dereceye yükseldi. Mervân bin Muhammedin Irâk vâlîsi Yezîd bin Amr, kendisine, Kûfe mahkemesi hâkimliğini teklîf etdi ise de, zühd ve takvâsı ve vera’ı da ilmi ve zekâsı gibi son derece çok olduğundan, kabûl etmedi. İnsanlık dolayısı ile kulların hakkını gözetmekde kusûr etmesinden korkdu. Yezîdin emri ile başına yüzon kamçı vurulduğu hâlde, yine kabûl etmedi. İkinci Abbâsî halîfesi Ebû Ca’fer Mensûr tarafından Bağdâd şehrine çağrıldı. Hâkim olması emr edildi ise de, yine kabûl etmedi.

Fıkh ilmini ilk olarak kollara ayırmış, her branşın bilgilerini ayrı ayrı toplamış ve(Ferâiz) ve (Şurût) kitâblarını yazmışdır. Fıkhdaki çok geniş bilgisini ve hele kıyâsdaki hârik-ul’âde kuvvetini ve zühd ve takvâdaki ve hilm ve salâhdaki, akllara hayret veren üstünlüğünü bildiren kitâblar, sayılamıyacak kadar çokdur. Talebesi pekçok olup, içlerinden büyük müctehidler yetişmişdir. [150] yılında, yetmiş yaşında vefât etdi. Ebû Ca’fer Mensûrun emr etdiği temyîz başkanlığını kabûl etmediği için, zindâna atıldı. Kamçı ile döğüldü. Hergün on kamçı artdırılarak döğüldü. Kamçı sayısı yüz olduğu gün şehîd oldu. Selçûkî pâdişâhlarından sultân Melikşâhın vezîrlerinden Ebû Sa’îd-i Hârezmî, Ebû Hanîfe hazretlerinin mezârı üzerine mükemmel bir türbe yapdı. Sonra, Osmânlı pâdişâhları “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecmâ’în”, bu türbeyi çok def’a ta’mîr ve tezyîn eyledi.

Hanefî mezhebi, Osmânlı devleti zemânında her yere yayıldı. Devletin resmî mezhebi gibi oldu. Bugün, dünyâ yüzünde bulunan Ehl-i islâmın yarıdan fazlası ve Ehl-i sünnetin pekçoğu, Hanefî mezhebine göre ibâdet etmekdedir).

(Mir’ât-ül kâinât) kitâbında diyor ki:

(İmâm-ı a’zamın babası Sâbit, Kûfede, imâm-ı Alî ile “radıyallahü anh” buluşup, İmâm hazretleri, buna ve evlâdına düâ buyurmuşdu. [Bunu (Dürr-ül-muhtâr) ve (Mevdû’ât-ül-ulûm) ve (Gâliyye) kitâbları yazmakda, (İbni Âbidîn) vesîkasını da bildirmekdedir.] Eshâb-ı kirâmdan Enes bin Mâliki ve dahâ üç veyâ yedisini “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” gördü. Bunlardan hadîs-i şerîfler öğrendi.

Hadîs-i şerîfde, (Ümmetimden, Ebû Hanîfe adında biri gelecekdir. Bu, kıyâmet günü, ümmetimin ışığı olacakdır) buyuruldu. Bir hadîs-i şerîfde, (Nu’mân bin Sâbit adında ve Ebû Hanîfe denilen biri gelecek, Allahü teâlânın dînini ve benim sünnetimi canlandıracakdır) buyuruldu. (Ebû Hanîfe adında biri gelir. O, bu ümmetin en hayrlısıdır), (Ümmetimden biri, sünnetimi canlandırır. Bid’atleri öldürür. Adı, Nu’mân bin Sâbitdir), (Her asrda, ümmetimden, yükselenler olacakdır. Ebû Hanîfe, zemânının en yükseğidir), (Ümmetimden, Ebû Hanîfe adında biri gelecekdir. İki küreği arasında ben vardır. Allahü teâlâ, dînini, onun eli ile canlandırır) hadîs-i şerîfleri meşhûrdur. Âlimlerden biri, rü’yâda, Resûlullaha “sallallahü aleyhi ve sellem”, (Ebû Hanîfenin ilmi için ne buyurursunuz?) dedi. Cevâbında, (Onun ilmi herkese lâzımdır) buyurdu. Başka bir âlim, rü’yâsında, (Yâ Resûlallah! Kûfe şehrindeki Nu’mân bin Sâbitin bilgileri için ne buyurursunuz?) dedi.(Ondan öğren ve onun öğretdiği ile amel et. O, çok iyi kimsedir) buyurdu. İmâm-ı Alî “radıyallahü anh” (Size, bu Kûfe şehrinde bulunan, Ebû Hanîfe adında birini haber vereyim. Onun kalbi, ilm ile, hikmet ile dolu olacakdır. Âhır zemânda, birçok kimse, onun kıymetini bilmiyerek helâk olacakdır. Nitekim, şî’îler de, Ebû Bekr ve Ömer için helâk olacaklardır) dedi. İmâm-ı Muhammed Bâkır “rahmetullahi aleyh”, Ebû Hanîfeye “rahmetullahi teâlâ aleyh” bakıp (Ceddimin dînini bozanlar çoğaldığı zemân, sen onu canlandıracaksın. Sen korkanların kurtarıcısı, şaşıranların sığınağı olacaksın! Sapıkları doğru yola çevireceksin! Allahü teâlâ yardımcın olacak!) buyurdu.

Yukarıdaki hadîs-i şerîflerden birinci, ikinci ve beşincileri, (Hayrât-ül-hisân)da ve allâme Taşköprülünün (Mevdû’ât-ül’ulûm) kitâbında da yazılıdır. Kıymetli fıkh kitâbı(Dürr-ül-muhtâr)ın müellifi, önsözünde, (Âdem “aleyhisselâm” benimle öğündüğü gibi, ben de ümmetimden bir kimse ile öğünürüm. İsmi Nu’mân, soyadı, Ebû Hanîfedir. Ümmetimin ışığıdır) ve (Peygamberler benimle öğündükleri gibi, ben de Ebû Hanîfe ile öğünüyorum. Onu seven, beni sevmiş olur. Onu sevmiyen, beni sevmemiş olur) hadîs-i şerîflerini yazıyor ve İbni Cevzînin buna mevdû’ demesi te’assubundandır, ya’nî inâdındandır. Çünki, çeşidli yollardan bildirilmişdir diyor. İbni Âbidîn, bu hadîslerin sahîh olduğunu bildiriyor ve bu satırları açıklarken buyuruyor ki, (İbni Hacer-i Mekkînin, (Hayrât-ül-hisân) kitâbında bildirdiği gibi, (Buhârî) ve(Müslim)deki hadîs-i şerîfde, (Îmân süreyyâ yıldızına çıksa, Fâris oğullarından biri, elbette alıp getirir) buyuruldu. Fâris demek, Îrânın Fers denilen memleketindeki insanlar demekdir. İmâm-ı a’zamın dedesi buradandır. Bu hadîs-i şerîfin, İmâm-ı a’zamı “rahmetullahi teâlâ aleyh” gösterdiği açıkdır. Bunda hiç şübhe yokdur.)

Süyûtî, Zehebî ve Askalânî gibi hadîs âlimleri, birkaç hadîs-i şerîfe mevdû’ demişler ise de, bu sözleri, (Benim mezhebimdeki sahîh olmak şartları yokdur) demekdir. Uydurma hadîsdir demek istememişlerdir. İbni Teymiyye, İbni Cevzî ve Aliyyülkârî gibi kimselerin te’assub ile, hased ile yazdıklarına aldanarak, kıymetli kitâblarda bulunan bu hadîs-i şerîflere uydurma dememelidir. İkinci kısmda, beşinci maddeyi okuyunuz! (Berîka)kitâbının üçyüzonuncu sahîfesinde diyor ki, (Buhârî)de ve (Müslim)deki hadîs-i şerîfde,(İnsanların en hayrlısı, benim asrımda bulunan müslimânlardır. Ya’nî Eshâb-ı kirâmdır. Onlardan sonra en iyileri, onlardan sonra gelenlerdir. Ya’nî Tâbi’îndir.Onlardan sonra da en iyileri, onlardan sonra gelenlerdir. Onlardan sonra gelenlerde, yalan yayılır. Bunların sözlerine ve işlerine inanmayınız!) buyuruldu. Bu hadîs-i şerîf, vehhâbîlerin (Feth-ul-mecîd) kitâbında da yazılıdır. Eshâb-ı kirâmın hepsi, onlardan sonraki asrlarda gelenlerin ise çoğu, hadîs-i şerîfde bildirildiği gibidirler. İmâm-ı a’zam, bu hadîs-i şerîfde müjdelenen Tâbi’înden biridir. Hattâ, Tâbi’înin en üstünlerinden olduğunu, bütün müslimânlar, hattâ dinli dinsiz her ilm adamı bilmekdedir. İmâm-ı a’zam “rahmetullahi teâlâ aleyh”, bu hadîsle müjdelenenlerin en üstünlerinden biri olduğundan, onun şânını, yüksekliğini anlatmak için, başka hadîs-i şerîf aramağa lüzûm yokdur. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin büyüklüğünü bildiren âlimlerden birisi Muhammed bin Mahmûd Hârezmîdir. İmâmın Müsnedini şerh etmiş ve başında fazîletlerini bildirmişdir. Bu yazısı (Üsûlül-erbe’a) sonunda mevcûddur.

Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem”, yukarıdaki hadîs-i şerîfde, mezheb imâmlarını överken, vehhâbîler için bakınız ne buyuruyor: (Tenbîh)de ve (Muhtasar-ı tezkire)de yazılı iki hadîs-i şerîfde, (Kıyâmete yakın ilm azalır, cehâlet artar) ve(İlmin azalması, âlimlerin azalması ile olur. Câhil din adamları, kendi görüşleri ile fetvâ vererek fitne çıkarırlar. İnsanları doğru yoldan sapdırırlar) buyurdu. Bu hadîs-i şerîfler, son zemânlarda, câhil, fâsık ve sapık din adamlarının çoğalacaklarını, müslimânları aldatacaklarını haber vermekdedir).

Gençliğinde kelâm ilmine ve ma’rifete çalışıp, pek mâhir oldu. Sonra, imâm-ı Hammâda yirmisekiz yıl hizmet edip yetişdi. Hammâd vefât edince, onun yerine, müctehid ve müftî oldu. İlmi, üstünlüğü her yere yayıldı. İlmi, fazîleti, zekâsı, anlayışı, zühd ve takvâsı, emâneti, çabuk cevâblı olması, dîne bağlılığı, doğruluğu ve bütün insanlık olgunluklarında, herkesin üstünde idi. Zemânında bulunan ve sonra gelen bütün  müctehidler ve başka âlimler, üstün kimseler, hattâ hıristiyanlar, kendisini hep medh etmiş, övmüşdür. İmâm-ı Şâfi’înin (Fıkh bilgisinde, herkes, Ebû Hanîfenin çocuklarıdır) buyurduğu (Hayrât-ül-hisân) ve (Mîzân-ül kübrâ) ve (Mir’ât-i kâinât) ve(Mevdû’ât-ül-ulûm)da yazılıdır. Hâfız Zehebî, (Es-sahîfe fî menâkıb-i Ebî Hanîfe)de ve İbni Hacer-i Mekkî, (Kalâid-ül-ukbân fî-menâkıb-in Nu’mân)da ve Hamevî, (Eşbâh)şerhinin başında ve Muhammed bin Yûsüf, (Sîret-i Şâmî)de ve müftî Mahmûd Pişâvürî, fârisî (Huccet-ül-islâm) kitâbında, imâmı Şâfi’înin (Fıkh âlimi olmak istiyen, Ebû Hanîfenin kitâblarını okusun!) dediği ve bunu imâm-ı Müzenînin haber verdiğini yazmakdadırlar. Bir kerre de (Ebû Hanîfe ile teberrük ediyorum. Hergün, mezârını ziyâret ediyorum. Zor bir durumda kalınca, Onun kabrine gidip, iki rek’at nemâz kılarım. Allahü teâlâya yalvarırım. Dileğimi verir) buyurduğunu, yine bu kitâblar yazmakda ve (İbni Âbidîn) önsözünde ve (Şevâhid-ül-hak) yüzaltmışaltıncı sahîfede bunu îzâh etmekdedir. (Gâliyye)de diyor ki, (İmâm-ı Şâfi’î, Ebû Hanîfenin kabri yanında sabâh nemâzını kılar, Ona hurmeten, kunût okumazdı. Yeryüzünde Ebû Hanîfeden üstün âlim yokdu). İmâm-ı Şâfi’î, İmâm-ı a’zamın ikinci talebesi olan imâm-ı Muhammedin talebesi idi. (Allahü teâlâ, bana ilmi iki kimseden ihsân etdi. Hadîsi, Süfyân bin Uyeyneden, fıkhı, Muhammed Şeybânîden öğrendim) buyurdu. Bir kerre de (Din bilgilerinde ve dünyâ işlerinde, kendisine minnetdâr olduğum bir kişi vardır. O da, imâm-ı Muhammeddir) buyurdu. Yine imâm-ı Şâfi’î buyurdu ki, (İmâm-ı Muhammedden öğrendiklerimle, bir hayvan yükü kitâb yazdım. O olmasaydı, ilmden birşey edinemiyecekdim. İlmde, herkes, Irâk âlimlerinin çocuklarıdır. Irâk âlimleri de, Kûfe âlimlerinin talebesidir. Kûfe âlimleri ise, Ebû Hanîfenin talebesidir). İmâm-ı a’zam, dörtbin kimseden ilm aldı. Hanefî mezhebinde, beşyüzbin din mes’elesi çözülmüş, hepsi cevâblandırılmışdır.

İmâm-ı a’zamın takvâsı çok fazla idi. Halâl yimek için, ticâret yapardı. Ortakları vardı. Şübheli sandığı binlerle lira kazancı, fakîrlere ve din adamlarına dağıtırdı. Yüzlerce talebesini kendi kazancından besler, ihtiyâclarını giderirdi. Otuz yıl, hergün oruc tutdu. [Yalnız bayramlarda beş gün tutmazdı.] Geceleri nemâz kıldı. Günün çok sâatini, mescidde ders vermekle, halkın sorularını cevâblandırmakla geçirirdi. Geceleri, mescidde ve evinde, sâhibine ibâdet ederdi. Kırk yıl, yatsının abdesti ile sabâh nemâzını kıldı. Çok kerre, bir rek’atda veyâ iki rek’atda bütün Kur’ân-ı kerîmi okurdu. Ba’zan da, yalnız bir azâb veyâ rahmet âyetini nemâzda veyâ nemâz dışında tekrâr tekrâr okuyup, hıçkıra hıçkıra ağlar, sızlardı. İşitenler, hâline acırdı. Fakîrler gibi giyinirdi. Ba’zan da, Allahü teâlânın ni’metlerini göstermek için çok kıymetli elbise giyerdi. Ellibeş kerre hac yapdı. Yalnız rûhu kabz olunduğu yerde, yedibin kerre hatm-i Kur’ân okumuşdu. (Ömrümde bir kerre güldüm. Ona da pişmânım) demişdir. Az söyler, çok düşünürdü. Ba’zı din konularında, talebesi ile münâzara, konuşma yapardı. Bir gece, yatsı nemâzını cemâ’at ile kılıp çıkarken, bir ayağı kapının dışında, bir ayağı dahâ mescidde iken, bir konu üzerinde, talebesi Züfer ile sabâh ezânına kadar konuşup, ikinci ayağını dışarı çıkarmadan, sabâh nemâzını kılmak için, yine mescide girmişdir. İmâm-ı Alî “radıyallahü anh” (Dörtbin dirheme kadar nafaka câizdir) buyurdu diyerek, kazancının dörtbin dirheminden fazlasını fakîrlere dağıtırdı. Yezîd bin Amr, Kûfe şehrine vâlî ve hâkim yapmak istedi. Kabûl buyurmadı. Habs edip döğdürdü. Mubârek başı, yüzü şişdi. Ertesi gün, İmâmı “rahmetullahi teâlâ aleyh” çıkarıp tekrâr teklîf ve sıkışdırdıkda (Danışayım) buyurup izn aldı. Mekke-i mükerremeye gidip, beş altı yıl orada kaldı.

Halîfe Mensûr, İmâma çok hurmet ederdi. Onbin akça ile bir câriye hediyye etmişdi. İmâm, kabûl etmedi. Bir akça, bir dirhem gümüş idi. Mensûr zâlim idi. [145] senesinde, İbrâhîm bin Abdüllah bin hazret-i Hasen, Medîne-i münevverede halîfeliğini i’lân eden kardeşi Muhammede yardım için asker topluyordu. Kûfeye gelmişdi. Ebû Hanîfe buna yardım ediyor diye yayıldı. Mensûr işitip, İmâmı, Kûfeden Bağdâda getirtdi. Mensûr, haklı olarak halîfedir diye herkese bildir dedi. Buna karşılık temyîz reîsliğini verdi. Çok zorladı. İmâm-ı a’zam, çok takvâ sâhibi olup dünyâ makâmlarına kıymet vermediğinden, kabûl buyurmadı. Mensûr, incinip habs etdi. Otuz değnek vurdurup, mubârek ayağından kan akdı. Mensûr pişmân olup, otuzbin akça gönderdi ise de, kabûl buyurmadı. Tekrâr habs edip, hergün on değnek fazla vurdurdu. Onbirinci günü, halkın hücûmundan korkulup, zorla sırt üstü yatırıldı. Ağzına zehrli şerbet döküldü. [150] senesinde vefât ederken secde etdi. Nemâzını ellibin kadar kimse kıldı. Çok kalabalık olduğundan, güçlükle, ikindiye kadar kılındı. Yirmi gün nice kimseler gelip, kabri üzerinde nemâzını kıldı).

Yediyüzotuz talebesi vardı. Oğlu Hammâd, talebesinin ileri gelenlerinden idi.

İmâm-ı a’zam “rahmetullahi teâlâ aleyh” ile talebesi arasında, ba’zı mes’elelerde ayrılık olmuşdur. (Ümmetimin âlimleri arasındaki ayrılık, rahmetdir) hadîs-i şerîfi, bu ayrılığın fâideli olduğunu haber vermekdedir.

Allahü teâlâdan çok korkardı. Her işinde Kur’ân-ı kerîme uymağa çok dikkat ederdi. Talebesine (Bir iş için, sözüme uymıyan bir sened elinize geçerse, benim sözümü bırakınız. O senede uyunuz!) buyururdu. Çünki, talebesi de, kendisi gibi müctehid idiler. Bütün talebesi yemîn ediyor ki, (Ona uymıyan sözlerimizi de, elbette ondan işitdiğimiz bir delîle, senede dayanarak söyledik).

Müftîler, İmâm-ı a’zamın sözü ile hareket etmelidir. Onun sözü bulunmazsa, imâm-ı Ebû Yûsüfe uymalıdır. Bundan sonra, İmâm-ı Muhammedin sözü ile amel olunur. İmâm-ı Ebû Yûsüf ile imâm-ı Muhammedin sözü bir tarafda, İmâm-ı a’zamın sözü karşı tarafda ise, müftî her iki tarafa göre fetvâ verebilir.

İbni Âbidînin ve türkçe (Mecmû’a-i Zühdiyye)nin önsözlerinde ve şeyh-ul-islâm Kemâl paşa-zâde Ahmed bin Süleyman “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” efendinin(Vakfunniyyât) kitâbında diyor ki, (Fıkh âlimleri yedi tabaka, yedi derecedir. En yüksek derecesi, ahkâm-ı islâmiyyede müctehid olanlardır. Bunlara mutlak müctehid denir. Dört mezheb imâmları böyledir. İkinci tabaka, mezhebde müctehid denilen büyük âlimlerdir. Ebû Yûsüf ve imâm-ı Muhammed Şeybânî ve İmâm-ı a’zamın diğer talebeleri böyledir. Bunlar, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin koymuş olduğu üsûl ve kâ’idelere uyarak, delîllerden ahkâm çıkarırlar. Çıkardıkları hükmlerden ba’zıları, İmâm-ı a’zamın çıkarmış olduğu hükmlere uymıyabilir. [Bunlara da mezhebde mutlak müctehid denildiği (Mîzân-ül-kübrâ)da sh. 17 de yazılıdır.] Üçüncü tabaka, mes’elelerde müctehid olan âlimlerdir. Bunlar, ortaya yeni çıkan mes’elelerin hükmlerini bulurlar. Bunların bulduğu hükmlerin ilk iki tabakanın hükmlerine uygun olmaları lâzımdır. Hassâf, Tahâvî, Kerhî, Şems-ül-eimme Halvânî, Şems-ül-eimme Serahsî, Pezdevî, Kâdîhân ve benzerleri olan derin âlimler, üçüncü tabakadan müctehidlerdir. Bunlardan sonra olan tabakalardaki âlimler müctehid değildir. Mukalliddirler. Meselâ, dördüncü tabakadaki, (Eshâb-ı tahrîc) denilen âlimler, ictihâd yapamazlar. Mücmel, kısa bildirilmiş olup, iki dürlü anlaşılabilen hükmleri açıklayarak, bir ma’nâsını seçen Ebû Bekr Ahmed Râzî bunlardandır. 370 [m. 981] de Bağdâdda vefât etmişdir. Fıkh âlimlerinin beşinci tabakası, (Eshâb-ı tercîh)dir. Kendilerine gelmiş olan, çeşidli haberler arasından sahîh, evlâ olanları seçerler.(Kudûrî) ve (Hidâye) sâhibi Bürhâneddîn Mergınânî bunlardandır. Altıncı tabaka,(Eshâb-ı temyîz) olup, kavî hükmleri za’îf olanlardan, zâhir haberleri, nâdir haberlerden ayıran mukallid âlimlerdir. (Kenz), (Muhtâr) ve (İhtiyâr), (Vikâye) ve (Mecma’ul-bahreyn) kitâblarının sâhibleri bunlardandır. Bunların kitâblarında merdûd ve za’îf rivâyetler yokdur. Yedinci tabaka, yukarıda bildirilen hizmetleri yapamıyan, ancak önceki tabakaların kitâblarından doğru olarak nakl yapabilen, onları bildiren mukallidlerdir. [(Tahtâvî) ve (İbni Âbidîn)in ve (Dürr-ül-muhtâr) sâhibinin bunlardan olduğu,(Mecmû’a-i Zühdiyye)de yazılıdır.] Altıncı tabakadan âlimler kıyâmete kadar bulunacaklar, hakkı bâtıldan ayıracaklardır. (Ümmetimden hak üzere olan âlimler, Kıyâmete kadar bulunacakdır) hadîs-i şerîfi, bunu haber vermekdedir).

(Mîzân-ül-kübrâ)nın önsözünde diyor ki, (Dört mezheb imâmından “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” sonra, hiçbir âlim, mutlak müctehid olduğunu iddiâ etmedi. Yalnız imâm-ı Muhammed bin Cerîr-i Taberî “rahmetullahi teâlâ aleyh” böyle iddiâda bulundu ise de, kabûl edilmedi. İmâm-ı Süyûtî “rahmetullahi teâlâ aleyh”, mezhebde mutlak müctehid olduğunu söyler ve şâfi’î mezhebine göre fetvâ verirdi. Tesavvufun yüksek derecesine varmış olan ârif-i kâmiller, zevk ve vicdân ile ictihâd sâhibi olurlar. Halâl olan şeyleri, güzel kokuları ile, harâmları da, habîs kokuları ile anlarlar. Bir Ârif-i kâmilden feyz almadıkca, ictihâd derecesine yükselmek mümkin değildir. Bu dereceye yükselen Velînin, bir mezhebi taklîd etmesine lüzûm kalmaz. Onların hanefî, şâfi’î olduklarını söylemeleri, bu dereceye yükselmeden evvel, taklîd etmiş oldukları mezhebleridir. Vilâyet derecelerine yükselebilmek için, dört mezhebden birinin fıkh bilgilerini doğru olarak öğrenmek lâzımdır. Bunun için, Ehl-i sünnet i’tikâdında olan ve o mezhebe bağlılığı bilinen sâlih bir zâtdan dinliyerek veyâ böyle birinin yazdığı ilmihâl kitâbından okuyarak öğrenmek şartdır. İ’tikâdı bozuk, mezhebsiz bir din adamından dinliyerek veyâ ne olduğu belirsiz kimsenin yazdığı kitâbdan okuyarak öğrendiğine uyan yâhud dört mezhebden birini taklîd etmiyen sôfî, dalâlete düşer, (zındık) olur. Başkalarını da yoldan çıkarmakda şeytânın yardımcısı olur.)

[Yeni müslimân olan kimsenin veyâ âkıl ve bâlig olan müslimân evlâdının, evvelâ(Kelime-i şehâdet) söylemesi ve bunun ma’nâsını öğrenip, inanması lâzımdır. Sonra, Ehl-i sünnet âlimlerinin kitâblarında yazılı olan i’tikâd, ya’nî îmân edilmesi lâzım olan bilgileri öğrenip, bunlara inanması lâzımdır. Sonra Ehl-i sünnetin dört mezhebinden birinin kitâblarında yazılı olan fıkh bilgilerini, ya’nî islâmın beş şartını ve halâl, harâm olan şeyleri öğrenmesi ve bunlara inanması ve uygun yaşaması lâzımdır. Bunları öğrenmek ve uymak lâzım olduğuna inanmıyan, ehemmiyyet vermiyen (mürted) olur. Ya’nî kelime-i şehâdet getirerek müslimân oldukdan sonra, tekrâr kâfir olur. Dört mezhebin i’tikâdı birbirinin aynıdır. Dört mezhebden birinin îmân ve fıkh bilgilerine tâbi’ olan [uyan] bir müslimâna (Ehl-i sünnet) veyâ (Sünnî) denir. Dört mezhebden birinde olmıyan kimsenin îmânı bozulur. Yâ, (bid’at sâhibi), ya’nî sapık müslimândır. Yâhud, mürted olur. Bunun her ikisi de, tevbe etmeden ölürse, muhakkak Cehenneme girecek, ateşde yanacakdır. Bir iş yaparken, özrü hâsıl olup, bu işin kendi mezhebindeki şartlarından birine uyması güçleşen kimse, bu işi, dört mezhebden herhangi birindeki şartlarına uyarak yapar. Bu ikinci mezhebin, bu iş için olan şartlarının hepsine uyması lâzım olur. Bu şartlardan birine uyması zor olur, fekat kendi mezhebinde kolay olursa, bu işi yapması sahîh olur. İki mezheb zarûrî telfîk edilmiş olur. Kendi mezhebinde de zor olur ise, kendi mezhebindeki birinci şartı yapmaması câiz olur. Fekat, Eshâb-ı kirâmdan birinin ictihâdına göre câiz olabileceğini düşünmek iyi olur. İkinci kısm, 1. ci maddeye bakınız! Resûlullahın “sallallahü teâlâ aleyhi ve sellem” vefâtında hayâtda bulunan binlerce Sahâbînin herbiri müctehid idi. Dört mezhebden birini taklîd etmekde zorluk hâsıl olduğu zemân, Eshâb-ı kirâmdan birinin ictihâdına uygun olan ibâdetimiz sahîh olur. Özr olunca zann-ı gâlibimiz makbûl olur. Tevbe sûresinin 102. ci âyet-i kerîmesinde meâlen,(Muhâcirînin ve Ensârın önce olanları ve bunlara tâbi’ olanlar, Allahü teâlâdan râzıdır. Allahü teâlâ da onlardan râzıdır. Onlara Cennetleri hâzırladım. Burada sonsuz kalacaklardır) buyurulmuşdur. Eshâb-ı kirâmın “rıdvânullahi teâlâ aleyhim ecma’în” âlemlere rahmet oldukları ve herhangi birine tâbi’ olanın sonsuz se’âdete kavuşacağı bu âyet-i kerîmeden de anlaşılmakdadır.]

Muzdarib bir gönülle, kâbûslu hayâllerle,
vuslât-ı cânâna ve gülistâna elvedâ!
Gizli âh çekmelerle, içli iniltilerle,
zevkıne doymadığım nevbehâra elvedâ’!

Gökler karardı yine, hiçbir yer görünmiyor,
mübhem bir kuvvet beni, her an geri çekiyor,
Mâdem ayrılacakdın, yâ niçin geldin diyor,
basdığın azîz taş ve topraklara elvedâ’!

Göz yaşım ummân oldu, yol vermiyor geçeyim,
ayrılıp, göz nûrumdan, ben nereye gideyim?
Bu firak ateşiyle, yanıp yanıp biteyim,
hergün yeniden doğan arzûlara elvedâ’!

Zulmet basdı cihânı, bütün emeller söndü,
kalbim kan ağlar dâim, rûhum çılgına döndü.
Demek ayrılık geldi ve bana yol göründü,
bu derdsiz yolculara, bu yollara elvedâ’!

Son bir def’a bakayım, o hüsn-i cemâline,
bir nazarın değişmem, bütün dünyâ mâline,
İster gülsün gâfiller, bu âşıkın hâline,
bundan böyle neş’e ve sürûrlara elvedâ’!

Rabbimden diliyorum, yakınlara gelmeni,
âh yine görebilsem, dünyâ göziyle seni!
Ayrılık pek yakıyor, al bağrına bas beni,
fâidesiz hayâllere, hulyâlara elvedâ’!

Gözün, gönlün arkada, nereye gidiyorsun?
bakmağa kıyamazken, nasıl terk ediyorsun!
(Allaha ısmarladık!) düşün kime diyorsun!
aslsız, hakîkatsız, rü’yâlara elvedâ’!

Nereye gidiyorsun, ey yârine doymayan?
bir ân fazla görmeği bulunmaz ni’met sayan,
Hasretîle gün be gün, kavrul, alevlen ve yan!
cihânı tenvîr eden en son Nûra elvedâ’!

Nereye gidiyorsun, ondan nasıl ayrıldın?
seni yakan o değil, kendi kendini yakdın!
Düşün! Göz yaşlariyle, kimin yüzüne bakdın?
ayrılırken inleyen bakışlara elvedâ’!

Mâzîyi hâle tebdîl edip, seyredeceğim,
gönlümü gözyaşîle, tesellî edeceğim.
Derin iniltîle âh, ayrılık diyeceğim,
yârı bırakıp giden, bu firâra elvedâ’!

Karşımdaki hayâlin, biraz dahâ kal diyor,
kalbini benim gibi, bu sevdâya sal diyor,
Öp elimi hasretle ve düâmı al diyor,
en derin sevgilerle, azîz yâra elvedâ’!

2—55 İctihâd hatâları. İmâm-ı a’zamın büyüklüğü

26 — Ahkâm-ı islâmiyyenin hepsi Kur’ân-ı kerîmden çıkmakdadır. Kur’ân-ı kerîm, bütün Peygamberlere “salevâtullahi aleyhim” gönderilmiş olan, bütün kitâblardaki ahkâmı ve dahâ fazlasını kendisinde toplamakdadır. Gözleri kör, ilmleri az, aklları kısa olanlar, bunu göremez. Kur’ân-ı kerîmdeki bu ahkâm üç kısmdır:

Birinci kısm ahkâmı, ilm ve akl sâhibi, (İbâret-i nass) ile ve (İşâret-i nass) ile ve(Delâlet-i nass) ile ve (Mazmûn-i nass) ile ve (İltizâm-i nass) ile ve (İktizâ-i nass) ile kolayca anlıyabilir. Ya’nî, her âyet-i kerîmede, ibâret, delâlet, işâret, iltizâm, iktizâ ve tazammün bakımından çeşidli ma’nâlar ve hükmler vardır. (Nass), ma’nâları açık ve meydânda olan âyet-i kerîmelere ve hadîs-i şerîflere denir.

Kur’ân-ı kerîmdeki ahkâmdan ikinci kısmı açıkca anlaşılmaz. İctihâd ve istinbât yolu ile meydâna çıkarılabilir.

Ahkâm-ı ictihâdiyyede, Eshâb-ı kirâmdan biri, Peygamberimize “sallallahü aleyhi ve sellem” uymayabilirdi. Fekat bu ahkâm, Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” zemânında hatâlı ve şübheli olamazdı. Çünki, Cebrâîl “aleyhisselâm” gelerek, yanlış olan ictihâdlar, Allahü teâlâ tarafından hemen düzeltilir, hak ile bâtıl birbirinden hemen ayrılırdı. Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” âhırete teşrîfinden sonra meydâna çıkarılan ahkâm ise, böyle olmayıp, doğru ile yanlış ictihâdlar karışık kaldı. Bundan dolayıdır ki, vahy zemânında ictihâd olunan ahkâmı, hem yapmak, hem de inanmak lâzımdır. Peygamberimizden sonra ictihâd olunan ahkâmı da yapmak lâzım ise de, icmâ’ hâsıl olmıyan ictihâdlarda şübhe etmek, îmânı gidermez. [Bu husûs(Mektûbât)ın ikinci cild, 36. cı mektûb sonunda da yazılıdır.]

Kur’ân-ı kerîmde bulunan ahkâmdan üçüncü kısmı, o kadar derin ve gizlidir ki, bunları anlayıp çıkarmağa insan gücü yetişemiyor. Bunlar, Allahü teâlâ tarafından bildirilmedikçe, anlaşılamaz. Bu da ancak Peygamberimize “sallallahü aleyhi ve sellem” gösterilmiş, bildirilmişdir. Başkasına bildirilmez. Bu ahkâm da, Kur’ân-ı kerîmden çıkarılıyor ise de, Peygamber “sallallahü aleyhi ve sellem” tarafından açıklanmış olduklarından, bunlara (Sünnet) denir. Birinci ve üçüncü kısm ahkâmda kimse, Peygamberden “sallallahü aleyhi ve sellem” ayrılamaz. Bütün müslimânların, bunlara inanması ve tâbi’ olması lâzımdır. Ahkâm-ı ictihâdiyyede ise, her müctehidin kendi çıkardığı hükme tâbi’ olması lâzımdır. Başka müctehidlerin ahkâmına tâbi’ olamaz. Bir müctehid, başka müctehide, ictihâdından dolayı yanıldı, doğru yoldan ayrıldı diyemez. Zîrâ, her müctehide, kendi ictihâdı hakdır ve doğrudur. Peygamberimiz “sallallahü aleyhi ve sellem” uzak memleketlere gönderdiği Eshâb-ı kirâma, karşılaşacakları mes’elelerde, Kur’ân-ı kerîmin hükmü ile hareket etmelerini, Kur’ân-ı kerîmde bulamazlar ise, hadîs-i şerîflerde aramalarını, burada da bulamazlar ise, kendi re’y ve ictihâdları ile amel etmelerini emr buyururdu. Kendilerinden dahâ âlim, dahâ yüksek olsalar bile, başkalarının fikr ve ictihâdlarına tâbi’ olmakdan men’ ederdi. Hiçbir müctehid ve Eshâb-ı kirâmdan hiçbirisi “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” başkalarının ictihâdlarına bozuk demedi. Kendilerine uymıyanlara, fâsık ve sapık gibi kötü şeyler söylemedi.

Eshâb-ı kirâmdan “radıyallahü teâlâ anhüm ecma’în” sonra gelen müctehidlerin en büyüğü, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfedir “radıyallahü anh”. Bu büyük imâm, her hareketinde, vera’ ve takvâ üzere idi. Her işinde Peygamberimize “sallallahü aleyhi ve sellem” tâm ma’nâsı ile tâbi’ idi. İctihâd ve istinbâtda, öyle yüksek bir dereceye ulaşmışdı ki, buraya kimse varamadı.

[Kendisinden daha önceleri, daha âlim ve daha yüksek kimseler geldi ise de, onların zamanında sapıtmalar yayılmamış olduğundan, doğruyu ayıracak mi'yârlar hazırlamamışlar, diğer daha kıymetli işlerle uğraşmışlardır.]

İmâm-ı Şâfi'î hazretleri, İmâm-ı a'zamın ictihâdının inceliğinden, az birşey anlıyabildiği içindir ki, (Bütün müctehidler, imam-ı a'zam Ebû Hanîfenin çocuklarıdır) demiştir. Îsâ, kıyâmete yakın bir zamanda, gökten inerek, Muhammed aleyhisselâmın şeriatine göre hareket edecek ve Kur'an-ı kerimden ahkâm çıkaracaktır. İslâm büyüklerinden imam-ı Muhammed Pârisâ hazretleri buyuruyor ki, (Îsâ gibi büyük bir Peygamberin, ictihâd ile çıkaracağı bütün ahkâm, Hanefî mezhebindeki ahkâma benziyecek, yâni, İmâm-ı a'zamın ictihâdına uygun olacaktır). Bu da, İmâm-ı a'zamın ictihâdının, ne kadar çok isâbetli ve doğru olduğunu bildiriyor. Evliyâ, kalb gözleriyle, Hanefî mezhebini, büyük deniz gibi, diğer mezhepleri, ufak dereler, ırmaklar gibi görmüş olduklarını söylemişlerdir. İmâm-ı a'zam Ebû Hanîfe hazretleri, ictihâdında da sünnete tâbi olmakta, herkesten ileri gitmiş, Mürsel hadisleri bile, Müsned hadisler gibi, senet olarak almıştır ve Eshâb-ı kirâmın sözlerini, kendi görüşlerinin, buluşlarının üstünde tutmuştur. Onların, Peygamberimizin yanında, sohbetinde bulunmak şerefi ile kazandıkları derecelerin büyüklüğünü, herkesten daha iyi anlamıştır. Diğer hiç bir müctehid böyle yapamamıştır. İmâm-ı a'zam için, kendi görüşü ile ahkâm çıkarıp, Kur'an-ı kerime ve hadis-i şeriflere bağlı kalmamıştır diyenler, yeryüzünde asırlardan beri ibâdet etmekte olan milyonlarca müslümanı, yanlış ve uydurma yolda bulundurmakla ve hattâ müslümanlıktan ayrı kalmakla lekelemiş oluyor. Bunu ise, yâ kendi cehllerini de bilmeyen kara kafalı câhiller, yâhut dîn-i islâmı yıkmak, bozguna uğratmak isteyen islâm düşmanları söyler. Birkaç câhil, birkaç zındık, birkaç hadis ezberleyip, ahkâm-ı şer'ıyyeyi bu kadarcık sanarak, işitmedikleri ve bilmedikleri hükmleri inkâr ediyor. Evet, bir kaya kovuğunda ilişmiş kalmış bir böcek, yerleri ve gökleri, bu delikten ibâret sanır.

Ehl-i sünnetin reîsi, fıkhın kurucusu, imam-ı a'zam Ebû Hanîfedir. Bütün dünyada tatbîk olunan ahkâm-ı islâmiyyenin dörtte üçü, onundur. Kalan dörtte birinde de, ortaktır. İslâmiyette ev sahibi, âile reîsi odur. Bütün diğer müctehidler, onun çocuklarıdır.

[Bir müctehidin çıkardığı ahkâmın hepsine (Mezheb) denir. Ehl-i sünnetin yüzlerce mezhebinden, bugün dört imâmın mezhebi kitâblara geçmiş olup, diğerleri kısmen unutulmuşdur. Bu dört imâmın ismleri ve vefât târîhleri: Ebû Hanîfe 150, Mâlik bin Enes Esbahî 179, Muhammed Şâfi’î 204 ve Ahmed bin Hanbel 241 dir. Müctehid olmıyanların bütün hareketlerinde ve ibâdetlerinde, bu dört mezhebden birinde bulunması lâzımdır. Demek ki, Peygamberimizin “sallallahü aleyhi ve sellem” yolu, Kur’ân-ı kerîm ile ve hadîs-i şerîfler ile, ya’nî sünnet ile ve müctehidlerin ictihâdları ile gösterilen yoldur. Bu üç vesîkadan başka, bir de, (İcmâ’-ı ümmet) vardır ki, Eshâb-ı kirâmın ve Tâbi’înin sözbirliği olduğu, İbni Âbidînde (Habs) bahsinde yazılıdır. Ya’nî gördükleri ve işitdikleri zemân, hiçbirisinin red ve inkâr etmediği şeylerdir. Şî’îlerin (Minhâc-üs-sâlihîn)kitâbında, ölmüş olana tâbi’ olmak câiz değildir demeleri doğru değildir.]

Dîn-i islâm, bu dört vesîka ile bizlere gelmişdir. Bu dört vesîkaya (Edille-i şer’ıyye)denir. Bunların dışında kalan herşey bid’atdir, zındıklıkdır ve dinsizlikdir. Tesavvuf büyüklerinin kalblerine gelen ilhâmlar, keşfler, ahkâm-ı islâmiyye için sened ve vesîka olamaz. Keşflerin, ilhâmların doğru olup olmadığı, islâmiyyete uygun olup olmamaları ile anlaşılır. Tesavvufun, vilâyetin yüksek tabakalarında bulunan Evliyâ da, ilmi olmıyan, aşağı derecelerdeki müslimânlar gibi, bir müctehide tâbi’ olmak mecbûriyyetindedir. Bistâmî, Cüneyd, Celâleddîn-i Rûmî ve Muhyiddîn-i Arabî gibi Evliyâ, herkes gibi, bir mezhebe tâbi’ olarak yükselmişlerdir. Ahkâm-ı islâmiyyeye yapışmak, bir ağaç dikmek gibidir. Evliyâya hâsıl olan ilmler, ma’rifetler, keşfler, tecellîler, aşk-ı ilâhî ve muhabbet-i zâtiyye, bu ağacın meyveleri gibidir. Evet, ağaç dikmekden maksad, meyve elde etmekdir. Fekat, meyve kazanmak için, ağaç dikmek şartdır. Ya’nî, îmân olmazsa ve ahkâm-ı islâmiyye yapılmazsa, tesavvuf ve evliyâlık hâsıl olamaz. Böyle iddi’âda bulunanlar, zındıkdır, dinsizdir. Böyle kimselerden, arslandan kaçmakdan dahâ çok kaçmalıdır. Arslan, insanın yalnız canını alır. Bunlar ise, dînini ve îmânını alır. [(Merec-ül-bahreyn)de, Ahmed Zerrûkdan alarak diyor ki, imâm-ı Mâlik “rahmetullahi teâlâ aleyh”, (Fıkh öğrenmeyip, tesavvuf ile uğraşan, dinden çıkar. (Zındık) olur. Fıkh öğrenip tesavvufdan haberi olmıyan [(Bid’at sâhibi), ya’nî] sapık olur. Her ikisini edinen, hakîkate varır) buyurdu. Fıkhı doğru öğrenen ve tesavvufun zevkıni alan, kâmil insan olur. Tesavvuf büyüklerinin hepsi kemâle gelmeden önce bir fıkh âliminin mezhebinde idi. Tesavvufcunun mezhebi yokdur demek, mezheblerin hepsini bilir, hepsini gözetir, evlâ olanı, ihtiyâtlı olanı yapar demekdir. Cüneyd-i Bağdâdî, Süfyân-ı Sevrînin mezhebinde idi. Abdülkâdir-i Geylânî, hanbelî idi. Ebû Bekr-i Şiblî, mâlikî idi. İmâm-ı Rabbânî ve Cerîrî, hanefî idi. Hâris-i Muhâsibî, şâfi’î idi “Kaddesallahü teâlâ esrârehüm”.]