SÜLEYMANİYE'DE BAYRAM SABAHI

16. asırda Osmanlı Devleti, gözlere dünya devleti manzarası gösterir. Doğu'dan Batı'ya, Kuzey'den Güney'e bütün ticaret yolları devletin elindedir. Ülkenin îmân, zenginlik ve refâhı, topraklarının genişlemesi ile orantılı olarak artmıştır. Siyasî, askerî ve iktisadî alanda meydana gelen gelişmelere eş: Bir başka deyişle, bu gelişmelerin bir neticesi olarak devletin sosyal ve kültürel hayatı da aynı gelişmeyi, aynı haşmeti gösterir. Büyük alim, bilgin, şâir ve mîmarlar yetişmiştir diyebiliriz. İlmî sahada Hoca Saadeddin, İbn-i Kemal gibi dâhiler ortaya çıkarken Türk şiiri de bu asırda Bâkî, Fûzûlî, Bağdâtlı Rûhî, Hayalî gibi zirve sanatçılarını yetiştirir. Muhteşem Osmanlı Padişahı Kanunî, bu asırda ülkenin ufuklarını alabildiğine genişletirken, etrafında yer alan şanına yakışır âlim ve sanatkârlar da bu toprakların ruhunu fethediyor, verdikleri ölümsüz eserlerle Müslüman Türk'ün rüyasını asırlar ötesine taşıyorlardı.

Şairin dilinden:
"Baş eymeziz edânîye dünyâ-yı dûn içun
Allah'adır tevekkülümüz, itimâdımız"
mısraları dökülürken; Allah'tan başka hiçbir güce boyun eğmeyen ruhun ve muhteşem devletin vakarı ifade ediliyordu. Bu mısraları ancak bir cihan devletinin mülkünde yaşayan şâir söyleyebilir. Bu asrın ve bütün asırların en büyük mîmarı ise, sonsuzluğa selâm duran abide eserleriyle devletin maddî ve mânevî gücünü taşlara söyletiyor, minberlere okutuyordu.

Biz bu yazımızda Mîmar Sinan'ın muhteşem eseri Süleymâniye Camii'ni ve bu âbidenin ilhamıyla yazılan "Süleymâniye'de Bayram Sabahı" şiirini ele almaya çalışacağız.

Sinan bin Abdülmennan, Kanunî Sultan Süleyman zamanında 19 yıl yeniçeri olarak Osmanlı ordusunda hizmet ettikten sonra, mîmarlığa başlayıp, verdiği çok sayıda eserle yapı sanatının zirvesine ulaşarak ismini mimarlık tarihinin kütüğüne altın harflerle nakşeden büyük ustadır.

Türk sanat tarihinin 16. asırda dünyaya şeref ve ışık saçan yükseliş devrinin olgunlaşmasında ve büyümesinde gönül alıcı bir zirve teşkil eden ve cihan devletinin her köşesine mermer ve granitten muhteşem âbideler diken ünlü Mîmar Koca Sinan, çocukluk çağında devşirme olarak asker ocağına alınmış, İstanbul'a sevkedilmiş ve taşra hizmetiyle Acemi Oğlanlık dönemini 1512 ile 1521 yılları arasında tamamlayarak Kanunî Sultan Süleyman'ın 1521 Belgrad Sefer-i Hümâyunu'na yeniçeri olarak katılmıştır. Tezkiretü'l-Ebniye'den öğrendiğimize göre, Sinan daha sonra sırasıyla Rodos (1522), Mohaç (1526), Viyana (1529), iki Irak (1534-35), Korfu, Pulya (1537) ve Karaboğdan (1538) seferlerine katılmıştır. Koca Sinan katıldığı bu seferlerde bir yandan yeniçeri olarak yükselirken bir yandan da; çağının önemli şehir ve merkezlerini gezme, Mısır, Yunan, Arap ve Frenk âbideleriyle tanışma; dünyanın belli başlı mîmarî eserlerini yakından tetkik etme fırsatını bulmuştu. Yahya Kemal; "Bir neferdir bu zafer mâbedinin mimarı" derken, Mîmar Sinan'ın esas itibarıyla bir asker olduğunu ve eserlerinde zaferlerin nişânesi bulunduğunu ifade etmek ister. Sinan, yeniçerilik yıllarında, ileride meydana getireceği muhteşem eserler için bir senteze varmış, bütün dünya mimarisini tetkik ettikten sonra; İslâm mimarisinin incelik ve zerâfetini kavrayarak eserlerinin plânını yavaş yavaş kafasında oluşturmuştur.

Sinan'ı Sinan yapan ve onu diğer mimarlardan ayıran üstün vasfı, onun devletiyle bütünleşmiş olmasından kaynaklanır. Sinan'ın itici sanat gücü, zamanının büyük hükümdarlarındaki îman ve aksiyonla birleşerek sağlam bir temel üzerinde, emsalsiz eserlerin vücuda gelmesinde en büyük âmil olmuştur. Yukarıda da ifade ettiğimiz gibi Sinan'ın eserleri, devletin maddî gücünün, Sinan'ın ruhundan geçerek sanata, yapıya ve mâneviyata aksetmiş şeklidir.

Mîmar Sinan'ın kalfalık devri eseri olan Süleymâniye Camii, geniş bir külliyeye sahiptir. Bu külliyede camiden başka; medrese, mektep, Darü'l-Hadîs, Daru'ş-Şifâ, imaret, tabhâne, bîmarhâne, kervansaray, hamam, oda ve dükkânlar ile Kanunî Sultan Süleyman ve Hürrem Sultan Türbeleri vardır. Külliyenin yapımına 1550 tarihinde başlanmış ve 1557 tarihinde bitirilmiştir. İslâm ve hatta Hristiyan mîmârî tarihinde bu büyüklükte bir külliyenin 7 yıl gibi kısa bir sürede gerçekleştirildiği görülmemiştir. Osmanlı devletinin yükseliş döneminde gerçekleşen bu hâdise, Süleymâniye'nin önemini ayrı yönden artıran bir hususiyettir. Bu sebeple, devrin siyasî ve kültürel azametini sembolize etmesi ve Türklerin mîmarlık sahasında ulaştığı seviyeyi göstermesi bakımından Süleymâniye külliyesi Osmanlı medeniyetinin maddî plânda en büyük belgesi sayılır.

Süleymâniye Camii, Haliç'e doğru inen bir yamaç üzerinde etrafa hakim pozisyonda inşa edilmiştir. Sinan'ın taşa ve mermere verdiği estetik zevk sayesinde Süleymâniye boğaza zarif gölgesini düşürmekte, her gün batımında, suların ışıkla oynaştığı bu renk cümbüşünde semavî bir tablo meydana getirmektedir. Yahya Kemal, büyük mîmarın âbideyi kurmak için böyle bir mekânı seçmesinin tesadüf olamayacağını ifade eder

"Görebilsin diye sonsuzluğu her yerden iyi,
Seçmiş İstanbul'un ufkunda bu kudsî tepeyi"
mısralarıyla Sinan'ın mîmarlık kudreti kadar ötelerle rezonans olmuş bir dahi olduğunu da dile getirir. Sonsuzluğu ruhunda duyan ve onu duyurmak, mücessemleştirmek isteyen bir düşüncenin eseridir bu.

Bir bayram sabahında şiirimizin üstadlarından Yahya Kemâl Süleymâniye Camii'ni şöyle tarif eder:

"Ordu milletlerin en çok döğüşen en sarpı,
Adamış sevdiği Allah'ına bir böyle yapı.
En güzel mâbedi olsun diye en son dînin,
Budur öz şekli hayal ettiği mimârînin."

Yahya Kemâl kendi tarih anlayışı gereği, Türk tarihini 1071'den başlatır. Bütün şiir ve nesirlerde 1071 sonrası Türk kültürünü ve Türk hayatını terennüm eder.

"Süleymâniye'de Bayram Sabahı" şiiri Süleymâniye Camii'nden alınan ilhamla bütün Türk tarihini ve Türk hayatını ele alma ve bu anlayış içerisinde fetihleri, zaferleri, millî ruhu, mîmârî kalıbında resmetme çabasıdır.

"Süleymâniye'de Bayram Sabahı, bir Ramazan Bayramı sabahında, İstanbul'un Süleymâniye ufkunda bütün manzaranın İstanbul mavisi bir renk olmasıyla başlar. Sabahın oluşu bir taraftan şehri, bir taraftan da şâirin gönlünü her an biraz daha aydınlatır. Bu aydınlıkta, Anadolu toprağını dokuz asır kanlarıyla sulamış olan ecdâd ve bugün hayatta olup onların bıraktığı vatanda bayram yapanların hepsi birden görünür." 

"Artarak gönlümün aydınlığı her saniyede
Bir mehâbetli sabah oldu Süleymâniye'de
Kendi gök kubbemiz altında bu bayram saati
Dokuz asrında bütün halkı bütün memleketi
Yer yer aksettiriyor mavileşen manzaradan
Kalkıyor tozlu zaman perdesi her an aradan."
mısralarıyla başlayan şiirde Yahya Kemâl bir bayram sabahı "tozlu zaman perdesini" aralayarak ecdâdın nurlu iklimine girer, oradan aydınlık mesajlar sunar ve topyekün bir milletin tarih içindeki bayramını yaşar ve yaşatır.

Şâir, Türk mîmârîsinin en muhteşem eserlerinden birisi olan Süleymâniye Camii'ni şiirine hareket noktası seçer. Süleymâniye bir semboldür aslında. "Bu eser bizim Anadolu ve Balkanlar Türkiyesindeki millî üslûbumuzun şâheseridir. Bayram saatinde bu camiye mahşerî bir topluluk birikir. Bu gelenlerin çok azı hayatta olan insanlar, çoğu ise birer yâd-ı cemîl olmuş ecdâd idi. Ecdâdın ruhları âdetâ gökten iniyor ve muhteşem yapının kubbesinde birikiyorlardı."

"Süleymâniye'de Bayram Sabahı" şiiri Yahya Kemâl'in tarih anlayışından hareketle, Malazgirt'ten bu yana bütün Türk tarihinin şeref sayfalarını taşır. Şâir Bayram Sabahı; Malazgirt'ten Sırp Sındığı savaşma; Kosova'dan İstanbul'un fethine; Çaldıran, Ridaniye savaşlarına; Mohaç meydan muharebesinden Çanakkale zaferine kadar bütün savaşlara katılmış, şehit olmuş veya gazilik şerefine ermiş ecdâdın ruhuyla beraber olur. "Deniz ufkunda top seslerini" dinler, "Yeni doğmuş ay" ile "mübarek seferleri" yaşar. Barbaros'un donanmasına katılır.

Yahya Kemâl, tarihimiz içerisinde yer alan her savaşta, her zaferde, her âbidenin yapıldığı yerde, onları yapanlarla birlikte yaşayan şâirdir. "Kökü mazide olan ati" esprisiyle o çağlarda yaşayıp, o millî heyecanı bütün derinliğiyle çağımıza getirip yeni nesillere duyurarak tarih şuurunun, millî düşüncenin yeşermesini istemiştir. O, yirminci asrın insanı olmasına rağmen:

"Ben hicret edip zamanımızdan, yaşadım
İstanbulu fethettiğimiz günlerde
yahut:

Çık tayy-ı zaman et açılır her perde
Bir devr geçir istediğin her yerde."
mısralarında görüldüğü gibi, tarih içerisinde tarihi yaşar. Yahya Kemal Süleymâniye'de Bayram Sabahı şâheseriyle, Süleymâniye Camii'nin şânına yakışır bir âbide meydana getirirken, Türk milletinin tarih boyunca kazandığı zaferleri, yaptığı âdil ve imanlı hizmeti dile getirerek geçmişi ile öğünür ve millî duygu ve düşünceyi lâyık olduğu yere yükseltmeye çalışır.

Gözleri maddenin karanlığına bürünmüş bu asrın insanının, etrafındaki âbideleri fark etmesi, onların ruhuna ermesi kolay değildir. Yahya Kemal de ilk önceleri haşmetini ve ruhunu anlamakta aciz kaldığı Süleymâniye Camii'ne seslenerek:

" Ulu mâbed Seni ancak bu sabah anlıyorum;
Ben de bir vârisin olmakla bugün mağrûrum;
Bir zaman hendeseden âbide zannettimdi;
Kubben altında bu cumhûra bakarken şimdi,
Senelerden beri rüyada görüp özlediğim
Cedlerin mağfiret iklimine girmiş gibiyim."
mısralarında, atalarının mağfiret ikliminde onların dünyasıyla buluşuyor. Ve büyük Allah'ı anarken sonsuz huzura kavuşuyor. İç mîmârisi, insanı semavî ve ulvî âlemlere götüren lâhutî yapı tekniği ile Süleymâniye kubbesi altında ibadet eden müslümanların ruhlarını yükseltiyor ve asırlar ötesinden koşup gelen ecdâdın ruhuyla buluşturuyor. Bu buluşma, insanların düşüncesinde Devlet-i Ebed Müddet'in şuurunu canlandırırken, gündelik hayatın alelâdeliklerinden alıp götürerek vatanın ve milletin birliğinde Allah katına yükseltiyor.

"Ulu mâbedde karıştım vatanın birliğine
Çok şükür Tanrıya, gördüm bu saatlerde yine
Yaşayanlarla berâber bulunan ervahı
... ... ... ...
Dili bir, gönlü bir, îmânı bir insan yığını
Görüyor varlığının bir yere toplandığını;
Büyük Allah'ı anarken, bir ağızdan herkes
Nice bin dalgalı tekbîr oluyor tek bir ses;
Yükselen bir nakarâtın büyüyen velvelesi,
Nice tuğlarla karışmış nice hin at yelesi!."

Şiirin bütünü bu inanç ve îman ile ışıklı bir kompozisyona bürünmüştür. Tıpkı Haliç ufkunda renk cümbüşüne boyanan Süleymâniye gibi... Daha şiire başlarken "Artarak gönlümün aydınlığı her sâniyede" mısraı daha sonra; nur, ışık, ziyâ, gibi kelimelerle bir ışık ve renk armonisi meydana geliyor.

Bu muhteşem mâbed bütün millet fertlerinin el ve gönül birliği ile vücut bulmuştur. Şâir:
"Taşımış harcını gâzileri serdârıyle,
Taşı yenmiş nice bin işçisi mimâriyle.
Hür ve engin vatanın hem gece, hem gündüzüne,
Uhrevî bir kapı açmış buradan gökyüzüne,
Tâ ki geçsin ezelî rahmete rûh orduları..."
derken, Süleymâniye'nin bütün bir milletin kültürünün, zevkinin ve yekpâre emeğinin mahsulü ve bu mahsulün Sinan'ın usta ellerinde vücut bulmuş şekli olduğunu haber verir.

Süleymâniye Camii ve Süleymâniye'de Bayram Sabahı şiiri... Birisi: Muhteşem bir devletin en mutlu günlerinin mimâriyle aksedişi, diğeri bu muhteşem devletin yavaş yavaş çöküp giderken geride kalan muzdarip bir şâirin, millî düşüncenin gurbet yıllarını yaşadığı bir zamanda; ruhunu geçmiş asırların penceresinde gezdirip oralardan aldığı ilham ve zevkle meydana getirdiği büyük âbide. Yahya Kemal, "Aziz İstanbul" isimli eserinde; "Cedlerimiz yalnız mimârîde değil, herşeyde dâhiyâne yapmasını bilmişler. Lâkin yazmasını unutmuşlar" tesbitini yapar. Cedlerimizin yaptığı fakat yazmasını unuttuğu, âbidelerden birisi olan Süleymâniye'nin en güzel şiirini de yine kendisi yazar. Kelimelerden, ışık ve renk mîmârîsiyle yeniden bir Süleymâniye diker Haliç ufuklarına.

Süleymâniye'de Bayram Sabahı şiiri Süleymâniye Camii'ni destanlaştırmasıyla birlikte, edebî ve kültürel hayatımız açısından da oldukça mühim bir merhaleyi teşkil eder. Aydınlarımızın kendi değerlerini tanımadığı, hafife aldığı, tamamen batılı bir düşünce tarzıyla dünyaya baktığı bir dönemde, Yahya Kemal'in bakışlarımızı yeniden kendimize çevirerek, şanlı mâzînin zaferlerini, müslüman milletimizin îman gücünü, mîmârî şâheserlerini ışıklı ve nurlu tablolar halinde ortaya koyması; millî duygu ve düşüncenin gurbet yıllarından kurtulup yeniden önem kazanması yolunda mühim bir hâdisedir.

Milletler, tarihleri boyunca âbide kıymetinde birçok eser meydana getirirler. Bu eserler topyekün bir milletin ruhunu aksettirir. Bu ruhtur ki gelecek nesillere her zaman ışık tutacak, onları yalnız bırakmayacak ve bir hayat üslûbu verecektir. Milletimiz asırlarca ruhunun ilhamlarını Anadolu ve Rumeli topraklarına serpiştirmiş ve vatanın her karış toprağında âbideler yükseltmiştir. Bu eserler muhteşem zaferlerin hâtırasını yaşattığı gibi atalarımızın dünyaya bakış açısının ve yaşama üslûbunun da yapıya aksetmiş şeklidir. Bugünün ve yarınların, ruhunda gurbet düşüncesini yaşayan çocukları, belki bir bayram sabahında bu âbidelere koşacaklar, onların lâhutî âlemine girerek Yahya Kemal'in deyimiyle yeniden "anne millet" e döneceklerdir.

Bu da millî duygu ve düşünceye sahip insanların gayretlerine bağlıdır. Ancak bu sayede sadece bayram sabahları değil, bütün ömrümüzde "gönlümüz ışıklarla dolacaktır." Cedlerimizin ikliminde, onlarla ne kadar hemdem olursak onların diriltici ruhunu almamız ve yeniden dirilişimiz yakın olacaktır.

DİPNOTLAR:
1 Millî Kültür, sayı 61, s. 2-3.
2 Nihat Sâmi Banarlı, "Bir Dağdan Bir Dağa" sh. 296-304 İst. 1984.
 

RAHMET VE NUSRET AYI

Dilimizde yaygın şekliyle "Rahmet ve Gufran ayı" olan Ramazan, İslâm âlimlerinin araştırmalarına göre altmış kadar isme sahiptir. Bunlar arasında en meşhurları; Allah'ın ayı, Nimetler ayı, Kur'ân ayı, Kurtuluş ayı ve Sabır ayıdır.
Bu ayda mü'minler, nefsin bütün oyunlarını bozarak rahat ve huzura kavuşurlar. Çünkü "Ramazan Ayı'nda Cennetin kapıları açılır, Cehennemin kapıları ise sıkı sıkıya kapatılır" (1)
Kemal ve Cemal sahibi Zât-ı Zülcelâl keyfiyeti bizce meçhul mübarek bir vakitte dünya semasına iner ve nida eder: "... kim Bana dua ederse kabul ederim. Kim benden bu vakitte bir şey isterse onu veririm. Kim istiğfar ederse onu affederim." (2). İlahi rahmetin galeyana geldiği bu kutlu dakikalar Ramazan ayı içerisinde en mübarek dakikalar olan "Sahur" vakti değirmidir?
Ramazan, İslâm tarihi boyunca müslümanların hayatında önemli bir yere sahip olmuştur. İslâm tarihinde çok mühim hâdiseler hep bu ayda meydana gelmiştir. İşte bunlardan bazıları:

Kur'ân-ı Kerim'in Nüzulü
Kur'ân'ın nüzulü şüphe yok ki, dünya tarihinin gidişatını değiştiren en büyük hadisedir. İnsanı çirkinliklerden kurtarıp kemalât-ı insaniyeye yükselten Kur'ân'ın gelişi olmuştur. İşte insanlık için hayatî ehemmiyete haiz olan bu durum Ramazan ayında gerçekleşmiştir (3). Bunu bizzat Kur'ân kendisi teyit eder: "Ramazan ayı ki, insanlara yol gösterici hidayeti, doğruyu ve yanlışı birbirinden ayırdedip açıklayıcı olarak Kur'ân o ayda indirilmiştir" (4).

Büyük Bedir Savaşı
Yine bu ayda, İslâmî davetin başlangıç safhasında tehlikeli bir döneme girdiği sırada Bedir Savaşı meydana geldi. Ramazan ayının onyedinci günü cereyan eden bu büyük mücadelede müşrik ordusu çok feci bir mağlubiyete uğradı. Ebu Cehil, Ümeyye b. Halef başta olmak üzere müşriklerin ileri gelenleri Bedir'de cansız yere serilmişti. Hem de daha savaşın başında Allah Resulü'nün işaret ettiği gibi... (5).

Mekke'nin Fethi
Hicretin sekizinci senesi Ramazanın 21. günü... Aradan sekiz sene geçtikten sonra Allah Resûlü tekrar Mekke'ye, doğdukları kutlu beldeye giriyorlardı... Görülmeye değer bir gündü... Şehre sekiz koldan giren İslâm ordusu arşa yükselen tekbir ve tehlil sesleri arasında Mekke'yi fethediyordu... Fatih bir kumandan edâsıyla şehre giren Allah Resûlü Mekkelilere seslenirken tevazu içindeydi:
"Ey Mekkeliler! Sizden kim Mescid-i Haram'a girerse emniyettedir. Kim Ebu Süfyan'ın evine girerse emniyettedir. Hepiniz hürsünüz. Size bugün bir kınama yoktur. Umulur ki Allah sizi affeder. Çünkü O merhamet edenlerin en merhametlisidir" (6).
Mekke'nin fethi ile Arap yarımadasında akın akın İslâm'a girmeler başlamış ve bundan sonra da Mekke'ye bir daha müşrik ve kafir giremez olmuştur.

Hz. Ali'nin Şehadeti
Büyük fetihlerin ve rahmetin ceste ceste geldiği bu ayda müslümanların hüzne boğulduğu bir olay oldu: Allah Resûlü'nün amcazadesi ve damadı, İslâm kahramanı Hz. Ali hicretin 40. yılı Ramazanında sabah namazını kılmak için camiye giderken İbn-i Mülcem tarafından hançerlenerek şehid edildi.

Malazgirt Zaferi
Yine Ramazan ayı içerisinde gerçekleştirilen İslâm'ın en önemli fetihlerinden biri de Malazgirt Savaşıdır. İslâm Tarihi'nin şanlı sahifelerinden olan Malazgirt Zafer'ini İbn-i Esir'in "'el-Kamil" adlı eserinden nakledelim;
Bizans imparatoru Romen Diyojen Selçuklulara kaptırılmış bazı yerleri geri almak için hazırlıklara başladı. Avrupa ülkelerinden Makedonya, Bulgar, Moldav, Macar, Avusturya, Norman ve Fransız askerlerinin yanı sıra Rus, Peçenek, Kıpçak, Abaza ve Ermenileri de yanına aldı. Hazırlanan koca bir ordu ile büyük kuvvetler meydana gelmişti. İbn-i Esir'e göre bu ordunun sayısı iki yüz binden fazladır.
Hazırlıklar tamamlandıktan sonra İmparator, o zamanki Ermeniyeye tabi olan Ahlat mıntıkasına geldi. Oradan da Malazgirt'e doğru yöneldi. Malazgirt'e varınca çadırları kurdurup, ordusunu savaşa hazırladı. Sultan Alparslan ise bu sırada Ha-leb'de bulunuyordu. Bizans ordusunun ansızın hudut boylarında görünmesi karşısında derhal Azerbaycan'daki Hoy şehrine hareket etti. Sultan müstesna bir hasletin sahibi idi, kızdığı veya hoşlandığı zamanlarda da kendisini muhafaza edebilecek bir karaktere sahipti. Böyle tehlikeli bir anda mutlaka ve kesin olarak birşeyler yapması lâzım geliyordu. Çünkü arkadan gelecek olan ordularını beklediği takdirde düşman ordusu daha fazla tehlikeli olabilir ve gün geçtikçe daha da kuvvet kazanabilirdi. İçinde bulunduğu durumu en ufak teferruatına kadar düşündü ve Emirleriyle müşavere ederek, elindeki kuvvetlerle savaşa girmeğe karar verdi.
Sultan bu savaşı ölüm-kalım mücadelesi olarak kabul etmişti. Emirleri topladı ve savaşın ehemmiyetini anlatarak şöyle dedi:
"Ben bu savaştan selametle kurtulursam, böyle bir netice Cenâb-ı Hakk'ın lütfunun eseri demektir. Yok eğer ölürsem o zaman oğlum, Melikşah'ı benim yerime geçirir ve yine savaşa devam edersiniz."
Alparslan bundan sonra onbeş bin kişilik askerlerini yanına alarak süratle düşmanın bulunduğu yere hareket etti. Perşembe günü akşamı Malazgirt ile Ahlat arasında bulunan ez-Zehra mevkiine geldi. Bizans ordusuna iki fersah bir mesafede çadırlarını kurdurdu. Alparslan ilk iş olarak Romen Diyojen'e haber göndererek barış teklifinde bulundu. Bu teklifi mağrur bir şekilde reddeden Romen Diyojen artık savaş yolunu açmıştı.
Sultan derhal harekete geçmek istiyordu. Ancak Sultan'ın fıkıh hocası Ebu Nasır Muhammed Buharı el-Hanefi buna izin vermedi:
"Bugün bekle ve acele etme. Yarın Cuma günüdür. Bütün Müslümanlar namaz kılacak ve senin zaferin için de duâ edeceklerdir. Allah Teâla'nın kulları senin için duâ ettikden sonra harekete geç. Olur ki, bunlar arasında birinin duâsı makbul olur. Çünkü Allah'ın nusreti kulların duâsı, mücahitlerin kılıcı iledir."
Sultan, hocasının öğüdünü tuttu. Cuma namazını bekledi. Namaz vakti gelince, bütün ordu ve orada bulunan diğer müslümanlarla namaz kılındı. Alparslan namazda duâ ederken gözyaşlarını tutamayarak ağladı. Cemaatteki bütün ordu ve halk da Sultanları ile beraber ağladılar. Gözyaşları içinde duâ ettiler, İslâm ordusunun muzafferiyeti için yalvardılar. Namazdan sonra Sultan Alparslan ordusuna gür sesle şöyle hitabetti:
"Ey Müslümanlar! Önümüzdeki bu savaş, İslâm'ın mukadderatını tayin edecek bir savaştır... Kim şehidlik saadetine ermek istiyorsa bizimle gelsin. Kim ki, bunu istemiyorsa çıkıp gidebilir. Bugün artık ne padişah, ne sultan ne de kumandan var... Hep müslüman kardeşleriz... Hep kılıca sarılacağız... Bu savaş diğer savaşlara benzemez..."'
Büyük İslâm Kumandanı Alparslan bu, tesiri büyük sözlerden sonra hemen atına atladı, sadağını taktı, yayını koluna geçirip kılıcını kuşandı. Atının kuyruğunu büktü ve yola çıktı. Alparslan beyaz elbise giymişti o gün. Askerlerine son defa döndü:
"Ben şehid olursam, işte üzerimdeki bu elbise benim için kefendir. Beni böyle defnedesiniz."
Sultanın bu sözleri ordu üzerinde büyük tesir meydana getirdi. Bütün askerler düşmanla karşılaşma ve şehadet mertebesine ulaşmak için can atıyorlardı. Tüm güçleri ile Bizans ordusuna saldırdılar. Alparslan atının üzerinde hızla yol alırken aniden durdu. Hemen atından inerek secdeye kapandı. Hakk Teâla'nın dergahından bir daha yardım talebinde bulundu. Sonra yıldırım süratiyle atının sırtına atlayıp şimşek gibi düşman saflarına daldı. Bunu gören askerler daha da coştu, daha da galeyana geldi. O anda gözleri ölümden başka birşey görmüyordu. Bizans ordusu neye uğradığına şaşırmıştı. Böyle bir mukabele ile karşılaşacaklarını tahmin etmemişlerdi. Bu korkunç saldırı neticesi, Rum ordusu çil yavrusu gibi sağa-sola dağıldılar. Böyle bir zamanda ani bir rüzgar esmeye başladı. Rüzgar Bizanslıların yüzüne müslümanların ise ardından esiyordu. Bizans ordusu umûmi bir bozguna uğramış ve Rum askerleri kaçmağa başlamışlardı. Bu arada askerlerinin perişanlığını gören Bizans İmparatoru bir kahramanlık gösterisine kalktı ise de bir işe yaramadı. Çünkü etrafındakiler kısa zamanda temizlenmiş ve kendisi de yaralanmıştı. Atı bile ölmüştü. Yalnız başına savaş meydanında kala kaldı. Kaçmak isterken genç bir asker tarafından kemend atılarak ayağından yakalandı. Böylece koca bir Bizans ordusu imparatorları ile birlikte savaş meydanından ve tarih sahnesinden silinmişti (7).

Büyük İslâm mücahidi Selahaddin'in Zaferi
Haçlıların korkulu rüyası haline gelen büyük İslâm Mücahidi Selahaddin-i Eyyubi, İslâm tarihinin şanlı yapraklan arasına "Hıttin Zaferi" diye geçen şanlı bir mücadeleyi yine bu ayda yazdı.
Kudüs'ü işgal eden haçlılar başta Kudüs krallığı olmak üzere Antakya, Trablus ve Urfa'da Haçlı Devletleri kurdular. Bu tarihten itibaren haçlıları Kudüs'den atmak için yoğun bir mücadele başladı. Haçlılar, Darum'dan Antakya'ya kadar toplayabildikleri en büyük orduyu toplayıp, mayıs ayı başlarında Safuriyye denilen yerde ordugahlarını kurdular. Orduda 20.000 piyade 2.000'den fazla da şövalye vardı. Sultan Selahaddin harp meclisini toplayarak ne yapılması gerektiğini Emirleri ile görüştü. Sonunda düşmanla meydan muharebesi yapılmasına karar verildi. 1187 yılı Perşembe günü sabahleyin Taberiye'nin batısındaki dağın eteklerinde konakladı. Burası meydan muharebesi için elverişliydi. Öncü birliklerin düşman saflarına ok atmasıyla savaş başlamış oldu. Fakat düşman bir meydan muharebesine girmeyi göze alamıyordu. Bunu farkeden Selahaddin ordusunu harp nizamında bırakarak, yanına bir grup kuşatma askerini alıp akşama doğru Taberiye'yi kuşattı.
Bunun üzerine, kalede bulunan Raymond'un eşi haçlı ordusundan yardım istedi. 2 Temmuz Cuma sabahı haçlı ordusu Taberiye'ye doğru harekete geçti. Selahaddin bunu duyunca, senelerden beri beklediği fırsatın nihayet eline geçtiğini anladı. Allah'a hamd ederek tekrar ordusunun başına döndü.
Haçlılar, ortada süvarileri onların etrafında da sur gibi olan yayaları ile yürüyorlardı. Bu, onların daha önce defalarca denedikleri ve başarıya ulaştıkları bir taktikti. Fakat bu defa aynı netice olmadı. Selahaddin dinamik ve zinde ordusu ile onları göğüsledi. Müslüman askerler tarafından çepeçevre kuşatılmış olduklarını anlayan haçlılar sağa-sola saldırmaya başladılar. Şiddetli çarpışmalar oldu. Sultan, Takiyüddin ve Gökberi kumandasındaki birlikleri düşmanın daha önce ele geçirmiş olduğu suyun bulunduğu yere sevkederek, onların tekrar oraya dönmesine mani oldu. Düşman artık ne ileri, ne de geri gidebiliyordu...
Ertesi gün, düşman tekrar toparlanmak istedi ise de, ok yağmuru altında kımıldayamıyordu. Tam bu sırada Sultan'ın yakınında bulunanlardan kahraman bir genç atını mahmuzlayarak düşman saflarının tam ortasına daldı. Fakat bir orduya bedel bu yiğit, gözü dönmüş haçlılar tarafından şehid edilerek durduruldu. Onun şehadeti İslâm ordusunu heyecana getirdi. Bütün güçleri ile düşmana son darbeyi indirmek için saldırdılar. Bu esnada Sultan'ın kumandanlarından Gökberi esen rüzgarın da yardımıyla kuru otları tutuşturmuştu. Haçlılar kurtulmak için yaptıkları her hamlede ağır kayıplar verdiler. Düşman safları gittikçe tükeniyordu. Kaçmak isteyen her grup imha edildi. En sonunda Kral'ın etrafında kalan 150 kadar şövalye Hıttin tepesine çekildi. Şövalyelerin atlarından inerek kralın kırmızı çadırı etrafında toplandığını gören Müslüman süvari birlikleri de, yiğitçe atlarından inerek hücuma geçtiler. Kralın çadırından başka çadırın kurulmasına imkân vermediler. Şövalyeler krallarını korumak için hamlelerde bulundularsa da fayda vermedi. Direnenler kılıçtan geçirildi, geri kalanlar ise esir edildi. Esirler arasında kral, kralın kardeşi, II. Hugue, IV. Onfroi ve daha pekçok haçlıların ileri gelenleri vardı (8).


BİBLİYOGRAFYA:
1. Tac, II. 45.
2. Tac. V. 111
3. Zadü"l-Mesir. I. 187
4. Bakara. 185
5. İbnu'l-Hişam II. 256
6. İbnu'l-Hişam II. 390
7. İbnu'1-Esir, "el-Kamil" X. 23-28
8. İbnu'1-Esir, a.g.e. XI, 526. 

Kutsal Zamanlar ve Dinî Hayat

Fert ve toplumların hayatında özel bir yeri, değeri ve anlamı olan günler vardır. Bu günlerin, kişi ya da toplum nezdinde diğer zamanlardan ayrı bir anlam ve önem taşımasında, geçmişte o günlerde yaşanmış tecrübelerin önemli bir yeri vardır. Fert veya toplumlar, o günlerde geçmiş acı-tatlı hatıralarını tazelerler. Bu bazen bir kutlama, bazen de geçmişin acı hatıralarının yâd edilmesi şeklinde olabilir. Dolayısıyla bu günler, her sene-i devriyesinde fert için doğum günü, evlilik yıl dönümü veya çok sevdiği bir yakınının ölüm yıl dönümü olarak sıradan günlerden farklı karşılanıp değerlendirilirken; toplumlar için şanlı bir zaferin, esaretten kurtuluşun sevinç ve gururla kutlandığı ya da topluca yaşanan bir felâketin yıl dönümü gibi geçmişte yaşanmış acı hatıraların yâd edildiği günlerdir. 

Öte yandan insanlar, birbirinden pek farklı olmayan günlük programlardan oluşan hayatın tekdüzeliğinden sıkılır, bu monotonluktan kurtulup, zaman zaman daha heyecanlı, duygulu, hareketli ve renkli bir şekilde yaşayacakları sıra-dışı özel günlere ihtiyaç duyarlar. 

Âdeta böyle zamanlar bulmak için, vesile arar, fırsat kollarlar. Günlük hayatın sıkıcılığından kurtulup ruhen rahatlama fırsatı veren bu günler, yeme, içme, giyim, eğlence, insanî ilişkilerde ve günlük hayatta, hayatın çeşitli yönleriyle alışılmışın dışına çıkıldığı günlerdir. İşte bu ihtiyaç ve eğilimler çeşitli dinlerde ve özellikle İslâm'da, hususî bir değer ve öneme sahip olup, diğer zamanlardan farklı biçimde karşılanıp değerlendirilmesi gereken mübarek gün ve gecelerle karşılık bulmuştur. Nitekim çeşitli kültürlerde dinî bakımdan ayrı bir değer ve anlam taşıyan mukaddes zamanların başında, bayramlar gelmektedir.1 Genellikle bu bayramlar, geçmişte yaşanmış dinî hatıralarla yakından ilgilidir.

Yine bazı dinlerde haftanın yedi gününden biri, diğerlerinden faziletli ve mukaddes sayılıp, o günlerde daha yoğun bir ibadet programı takip edilir. Meselâ, İslâm dininde cuma, Hristiyanlık ve Sâbiîlik'te pazar, Yahûdilik'te ve Babilliler'in dinlerinde cumartesi günleri, haftanın kutsal ve faziletli sayılan günleridir. 

Birçok, çok tanrılı toplumlarda; ilkbaharda yağmurların başlaması ile ilk tohumların toprağa atılması ve ürünün alınması, hasat ve bağ bozumu gibi tarımla ilgili hemen her tabiat olayı, ilâhî bir hüviyetle, tanrıların evlenmesi, doğurması vb. yorumlanarak, birer bayramla kutlanmıştır. Dinî bayramların dışında, kazanılan yeni zaferler, geçmişteki zaferlerin yıl dönümleri, hükümdâr ailesinde meydana gelen evlenme ve doğum gibi olaylar ve yeni tahta geçmeler de bayramlara konu olmuştur.2 Yani toplumların farklı şekilde karşılayıp kutladıkları günlerin en önemlileri, dinî ve millî bayramlardır, her toplumda ve her kültürde böyle günler vardır. 

İSLÂM'DA MÜBAREK GÜNLER
Konuya İslâmî açıdan bakılınca, yılın her ayı, ayın ve haftanın her günü ve bir günlük zaman diliminin her saati, dinî bakımdan aynı değerde değildir. Yılı oluşturan on iki aydan en faziletlisi, oruç ayı olan ramazan, ondan sonra hac ayı olan zilhiccedir. Kamerî aylardan her birinin ilk gününde ve 'Eyyâm-ı Bîz' denilen 13, 14 ve 15. günlerinde oruç tutularak, bu günlerin farklı karşılanması tavsiye edilmiş, her ayın bu günlerine diğer günlerden ayrı bir değer verilmiştir.3 Bunun gibi haftanın diğer günleri de aynı değerde değildir, özellikle cuma, haftanın en faziletli günüdür ve bayram kabul edilmiştir. Ondan sonra pazartesi ve perşembe günleri gelir. 

Bundan başka yıl içine serpiştirilmiş olan ve dinî bakımdan hususî bir değer ve anlam taşıyan, türlü nafile ibadet ve zikirlerle ihyâ edilmesi teşvik ve tavsiye edilen gün ve geceler vardır. Bu mübarek gecelerin beşi ramazan ayının son on gününün tek geceleri (21, 23, 25, 27, 29)'dir. Efendimiz'in (s.a.s) tavsiyeleri doğrultusunda Kadir Gecesi bu gecelerde aranır. Birisi ramazan ayının 17. gecesidir ki, bu gecenin sabahı Bedir Vak'ası'nın olduğu gündür. Diğer mübarek geceler ise, muharrem ayının birinci (hicrî yılbaşı) ve onuncu geceleri, recep ayının birinci, onbeşinci, ve yirmi yedinci geceleri, (ki bu son gece Mirac Kandili olup 4 bir de şaban ayının on beşinci gecesi (Berât Gecesi) ve iki bayram geceleridir. Ayrıca rebîulevvel ayının on birini on ikisine bağlayan gece, Hz. Peygamber'in (s.a.s) doğum yıl dönümü olduğu için, Mevlid Kandili olarak; recep ayının ilk cuma gecesi Regâib Kandili olarak, hususî bir öneme sahip ve yaygın bir şekilde ihyâ edilen mübarek gecelerdendir. İbadetle geçirilmesi tavsiye edilen mübarek günler ise; arefe, aşûre (10 Muharrem) günleri, recebin yirmi yedinci, ramazanın on yedinci, şabanın onbeşinci günü, her haftanın cuma günü, bayram günleri, eyyâm-ı ma'lûmât olan zilhiccenin ilk on günü ve teşrik günleridir.5 

Ayrıca hadîslerde, bu sayılanlardan başka üç ayların ilk ikisi olan recep ve şaban aylarına, ramazandan sonra gelen şevval ayından on güne ve muharrem ayına, ayrı bir değer ve önem atfedilmiş ve bu zamanların hususî bir şekilde değerlendirilmesi ve bazılarında oruç tutulması teşvik edilmiştir.

BAYRAMLAR
Hayatı monotonluktan kurtaran, hayata renk ve heyecan katan, dinî hislerin yoğunluk ve derinlik kazandığı, sevinç ve coşkuyla karşılanan mübarek günlerin başında hiç şüphesiz dinî bayramlar gelmektedir. Bunlardan biri ramazan ayının sonunda kutlanan üç günlük Ramazan Bayramı, diğeri zilhiccenin onuncu günü başlayıp dört gün süren Kurban Bayramı'dır. 

Bayramlar; çeşitli vesilelerle doğup büyüdükleri, çocukluk yıllarının acı-tatlı hatıralarıyla dolu memleketlerinden, âile ocağından ayrılmış insanlara, bu mutlu ve mübarek günleri, âile ve yakınlarıyla kutlamak üzere bir araya gelip değerlendirme fırsatı verir. Akraba ve dostlarla buluşmanın heyecanı, bayramda oluşacak mânevî atmosferin hazzıyla birlikte yaklaşan bayramın çok öncesinden yaşanmaya başlar, bu haz, bayramla birlikte zirveye ulaşır, âdeta bayramın gelmesi iple çekilir. 

Dinî bayramlarla, mübarek gün ve gecelerin, bütün aile bireylerince birlikte kutlanıp yaşanması, özellikle çocukların dinî gelişimi açısından çok önemlidir. Zira dinî davranışların âile fertlerinin hepsinin katılımıyla müştereken yapılması, çocuğun bunları benimsemesinde önemli rol oynar. Çünkü âile ile din arasında bir duygu, yapı ve bağ uyumu vardır. Yani din psikolojisi ile âile psikolojisi arasında bir yakınlık bulunmaktadır. Âiledeki müşterek dinî kutlamalar, uygulamalar ve yaşayışlar, aileye özel bir bağlılık kazandırır. Bu bağ, çocukluk hatıralarının, pek çok yetişkinde silinmez izler bırakmasını sağlar ve kişiyi ailesinin dinine tâbi olmaya ve onu korumaya yöneltir.6 

Bilindiği gibi çocuklar, çok küçük yaşlardan itibaren ailede namaz, oruç, duâ gibi dinî pratiklerle ve çeşitli dinî kavramlarla karşılaşmak suretiyle dinî hayatla tanışırlar, bunları taklit eder, sorular sorarak meraklarını gidermeye çalışırlar. Ancak onların dînî havaya girişleri ya da dinî hayata duygusal plânda iştirak edip, yaşamaları, ilk defa bayramlar sayesinde olmaktadır. Çünkü bayramlar her şeyden önce topluca mutluluk ve sevinç duyulan, sevgi, saygı, kaynaşma ve dayanışmanın önem kazandığı, dinî duygu ve heyecanların tüm toplumu sardığı, fevkalâde bir manevî atmosferin oluştuğu günlerdir. Bayramlarda alınan bayramlıklar, verilen hediyeler, oynanan oyunlar, eğlenceler, akrabalarla bir araya gelip kaynaşmalar, yetişkinlerden görülen sevgi ve güleryüz, çocuğun hafızasında ömür boyu silinmeyecek hatıralar olarak yer eder ve onu derinden etkiler. Bu mutlu günler ise, Allah'ın bir lütfudur. 7 

Bilindiği üzere insanlar, çocukluk yıllarına âit hatıralara kuvvetle bağlıdırlar ve bunlar zihindeki en kalıcı hatıralardır. Pek çok yetişkinin, bayramların eskisi gibi duygulu ve heyecanlı kutlanmadığından yakınıp eski bayramlara duyduğu özlem, aslında çocukluk yıllarının hatıralarına ve çocukluktaki bayramlarda yaşanan duygusal yoğunluğa duyulan özlemdir. Değişen, bayramlardan çok bizim duygularımızın yoğunluğudur. Bugün çocuk olanlar da, tıpkı bizim çocukluğumuzda olduğu gibi, bayramları büyük bir sevinç ve coşkuyla yaşamaktadırlar.

RAMAZAN AYI ve KANDİLLER
Dinî bakımdan ayların en faziletli ve mübarek olanı ramazandır. Bu ayda günlük ibadet programına oruçla birlikte, terâvih namazı, Kur'ân hatmi, vaaz ve dinî sohbetler gibi İbadetler de dâhil olmakta, dinî hayat yoğunluk, zenginlik, derinlik ve canlılık kazanmaktadır. Böylece oruç ayında mü'minlerde dinî şuur ve teyakkuz hali canlanmakta, dinî irade güçlenmekte, dinî duygular yoğunlaşmaktadır. Zira İbadetlerin tamamı Allah'ı zikirdir ve ibadetlerin temel gâyelerinden birisi, mü'minin şuurunda, Allah düşüncesini daima canlı tutmak suretiyle onda dinî şuur ve teyakkuz halinin oluşmasını sağlamaktır. Bu İse, ancak yoğun bir program İle mümkündür. İşte bir aylık ramazan orucu ve onun beraberinde getirdiği veya zemin hazırladığı yoğun ibadet programı; ibadet hayatına değer ve anlam kazandıran bu duygusal ve zihinsel temellerin, mü'minlerin ruhlarında oluşmasına yardım eder.8

Öte yandan Müslümanlar hazırlıksız bir şekilde, bîr anda kendilerini ramazan ayı içerisinde bulup, oruç tutmaya başlamazlar. Recep, şaban ve ramazandan oluşan üç aylardan ilki olan recebin girmesinden itibaren Müslümanlar, ramazanın gelişini beklemeye ve ruhen onu karşılamaya hazırlanmaya başlarlar. Hatta bazı mü'minler, ramazandan önceki bu iki ayın bir kısmını veya tamamını oruçla geçirdikleri gibi; geçmiş yıllardan kazaya kalmış oruçları bulunanlar da, hiç değilse bu mübarek zamanlarda bunları kazâ etmeye çalışarak, yaklaşmakta olan ramazana rûhî bîr hazırlık içine girmektedirler. Ayrıca bu İki ay içerisinde bulunan ve dinen çok yüksek bir değere sahip, ibadet ve zikirle ihyâ edilmesi tavsiye edilen, Müslümanların hususî bir değer ve önem verdikleri Regâib, Mirâc ve Berât kandillerinin gündüzlerinde tutulan oruçlar ve bu mübarek gün ve gecelerde yapılan sair ibadetlerle mü'minler, her geçen gün, ramazana tedricen hazırlanmakta ve giderek ona doğru yaklaşmanın coşku ve heyecanını, yükselen duygular içerisinde yaşamakta ve ruhen, ibadetlerin yoğunluk ve çeşitlilik kazanacağı oruç ayının manevî havasını teneffüs etmeye başlamaktadırlar. Hatta mü'minler günlük işlerini ve programlarını ramazana göre düzenlemekte, bunun İçin gerekli hazırlığı yapmaktadırlar. Zira bir aylık dönemin gündüzleri oruçlu geçirilecek, gecelerinde ise günlük hayatın programına teravih, sâhur, Kur'ân hatmi, dinî dersler ve vaaz gibi ilaveler yapılacaktır. 9 

Böylesi bir ruhî hazırlık, yöneliş ve yoğunlaşmayla oruç ayına giren mü'minlerin, bu ayda tutacakları oruç ve yapacakları diğer ibadetler, gayet tabiî olarak hem daha içten hem daha yoğun olacaktır. Nitekim üç mübarek kandilin akabinde ramazanın girmesiyle, mü'minlerin hemen hemen tamamını saran manevi atmosferin oluştuğu, normal zamanlarda namaz gibi temel bir ibadet biçimini bile yerine getirmeyen pek çok kimsenin oruç tuttuğu, oruçlu olduğu için namaz kıldığı, dinin diğer emirlerini yerine getirip, yasaklarından kaçınmaya özel bir gayret gösterdiği; dinin istediği istikamette bir hayat sürmeye çalışan şuurlu dindarların da oruç ayında ibadet hayatlarının daha da yoğunlaşıp zenginleştiği açıkça gözlenmektedir.

Yukarıda sayıları diğer mübarek gün ve geceler de pek çok dindar tarafından bilinip, farklı biçimde karşılanıp değerlendirilmekle birlikte, halk arasında bunlar kadar yaygın değildir. 10 

DİNÎ HAYATIMIZA ETKİLERİ
Bu mübarek gün ve gecelerin dinî yaşayışa yaptığı etkilere gelince: Her şeyden önce bu gün ve gecelerin dinî yaşayış açısından fevkalâde değerli ve önemli oluşu; bunların dinen kutsal sayılması ve bu vakitlerde ibadetin teşvik edilmesiyle oluşan manevî atmosfer sayesinde, dindarların dinî duygularının coşması ve salih amel işleme konusundaki gayretlerinin artması ile yakından ilgilidir. Bu gün ve gecelerin, Allah'a yaklaşma ve günahlardan bağışlanma ve ibadetlere karşılık kat kat sevap almak için ilâhî bir lütuf olduğuna inanan mü'min, böyle zamanlarda daha çok ibadet ve dua etmek, tövbe ve istiğfar etmek, daha çok hayır işlemek ve başkalarına yardımda bulunmak üzere motive olmuş; dinî duygu ve düşüncelerle yoğunlaşıp derunîleşmiş demektir. Bu da dinî yaşayışın içtenlik ve kalitesi bakımından çok önemlidir. 

Mübarek gün ve geceler ve bunlara dahil olan dinî bayramlar, aynı zamanda, hayatın akışı içerisinde gerek dinî yaşayış programına ve gerekse yeme, içme, giyim ve beşerî ilişkiler gibi günlük hayatın farklı yönlerine hareketlilik, canlılık, değişiklik ve renk katarak, insanları monotonluktan kurtarmaktadır. Zira yılın aylara, ayların haftalara, haftaların günlere, günlerin de muayyen vakitlere bölünmesiyle oluşan ve hiç değişmeyen tek düze bir hayat programı, hem zihinlerde zaman şuurunun her dem canlılığını koruması için yeterli değildir, hem de insan, bu tür bir hayat tarzına zamanla alışır, otomatik bir hâle gelir ve zamanı en iyi şekilde değerlendirme konusunda gaflete düşebilir. İşte bu mübarek zamanlar, dinî yaşayış programına canlılık ve zenginlik katarak, insanı monotonluktan kurtaran bir tedbir özelliği taşımaktadır.

Şu hâlde mübarek gün ve gecelerin dinî yaşayış açısından taşıdığı değer, özellikle günlük ibadet programına yoğunluk ve çeşitlilik kazandırmasından kaynaklanmaktadır. Bilindiği gibi mü'minin bir günlük ibadet programı, günün beş farklı vaktinde kılınan farz namazlardan oluşur. Söz konusu gün ve gecelerde ise, bu programın nafile ibadetler ve salih amellerle zenginleştirilip yoğunlaştırıldığı bir gerçektir. Çünkü dinen bu mukaddes zamanların gündüzlerinin oruçla geçirilmesi, gecelerinde ise nafile namaz kılınması11, çokça duâ, zikir ve istiğfarda bulunulması, Kur'ân okunması vb. davranışlar teşvik edilmiştir. Bir başka ifadeyle bu gibi zamanlar, ibadet hayatını yoğunlaştırma ve zenginleştirme vesileleridir. Yani bu gün ve geceler, inananları ibadet ve hayra yöneltme özelliği taşır. Bu yöneltme de, bu gibi zamanlarda yapılan ibadet ve salih amellerin, Allah katında daha makbul olduğu inancının önemli bir etkisi vardır. Nitekim pratik hayatta mübarek günlerde oruç tutulduğu, gecelerinde mevlidler okunup, salavatlar getirildiği, duâ ve istiğfar edildiği, nafile namazlar kılındığı, karşılıklı tebrikleşmelerle kardeşlik, sevgi ve hoşgörü ortamının oluştuğu gözlenmektedir. İbadet hayatındaki bu yoğunlaşmanın dinî duygu ve düşüncelere de bir yoğunluk ve derinlik kazandırmak suretiyle dinî tecrübeye değer kazandıracağı açıktır.

ÇOK DEĞERLİ BİR HAZİNE: GECELER
İbadet ve zikirle ihyası teşvik edilen geceler, dinî açıdan çok değerli olan gece ibadetine fırsat vermesi açısından da önemlidir. Bu önem bilhassa mutasavvıflar tarafından çok iyi anlaşılmış; sûfiler, müridleri için sadece gündüz için değil, gece için de bir İbadet ve zikir programı çizmişlerdir.12 Cenâb-ı Allah Kur'ân-ı Kerîm'de, Hz. Muhammed (s.a.s)'e makamların en yücesi için, gecenin bir kısmında teheccüd namazı kılmasını emretmiştir.13 

Müzzemmil Sûresi'nde de Hz. Peygamber (s.a.s)'le birlikte olanların da bu gece namazını kıldıkları, fakat bunun farz olmadığı belirtilmiştir. 14 Gece ibadetinin en yüce makam (Makam-ı Mahmud)'a ulaştıracak kadar değerli oluşunun sebebi ise, yine aynı sûrede Rasûlullah'a gecenin yarısında kalkıp bir müddet Kur'ân okuması emredildikten 15 sonra "Şüphesiz gece katkısı daha tesirli ve o zaman okumak daha elverişlidir. Çünkü gündüzde seni uzun uzun meşgul edecek İşler vardır." (73. el-Mûzzemmil, 7) âyetinde açıklığa kavuşturulmuştur. Buna göre kalbin bütün meşguliyetlerden boşaldığı, kulun Rabbi ile baş başa kaldığı gecenin ıssız karanlığında insan ruhundan neş'et edecek kalp huzuru ve zihnî arınmışlık ile Kur'ân okumanın, yapılacak diğer ibadet ve zikirlerin, ruh üzerindeki tesiri gayet kuvvetli olacaktır. Çünkü geceleri dünya işleri ile iştigal olunmadığından ve insanın ruhî güçleri tüm dış uyaranlardan, duyumlardan kurtulmuş olduğu için, kalbin ruhaniyet cihetine rağbeti daha ziyade olacak ve dolayısıyla gece yapılan ibadette tam bir soyutlanma, dikkat ve teyakkuz söz konusu olacaktır. Yani konsantrasyon sağlam olduğu için ruhî iştirak de tam olacaktır.15 İşte mübarek gecelerin ibadetle ihyası, bu denli kıymetli olan dinî tecrübelere de zemin hazırlamaktadır. 

CUMA GÜNÜ
Bir haftalık zaman dilimi içerisinde dinî açıdan cuma gününün ayrı bir önemi vardır. Farz olan haftalık namaz, bizzat Kur'ân'ın emriyle bu gündedir. 17 Ayrıca pek çok hadîste cuma günü övülmüş, bazı hadîs kitaplarında "Kitâb'ul-Cum'a" başlığıyla bölümler yer almıştır. Cuma ile ilgili bazı hadîsler, cumayı mü'minin haftalık bayramı olarak tavsif etmektedir. Bu sebeple tıpkı bayramda olduğu gibi o gün, gusledip temizlenmek, güzel kokular sürünmek ve en iyi elbiseler giymek tavsiye edilmiş, oruç tutmak da yasaklanmıştır.18 Cuma gününün kutsal sayılışının, geçmişte bu günde olmuş ve gelecekte yine bu günde meydana geleceğine inanılan hâdiselerle yakından ilgisi vardır. Nitekim Hz. Peygamber (s.a.s) bir hadîsinde, "Güneşin doğduğu en hayırlı gün, cuma günüdür, Âdem o günde yaratıldı, Cennet'e o gün girdi, yeryüzüne o gün indi, tevbesi o gün kabul edildi, o günde öldü, kıyamet o gün kopacak, Allah (c.c) katında bu gün (amellerin sevaplarının artırıldığı) "yevmü'l-mezid"dir. Halen göklerde melekler ona yevmü'l-mezid derler. Cuma günü Cennet halkının, Allah'a nazar eylediği gündür."19 buyurmuştur. 

Mübarek günlerden olan cumanın dinî yaşayışa kazandırdıklarına gelince; topluca kılınması zorunlu olan cuma namazının yanında bu günde Hz. Peygamber (s.a.s)'e çokça salavat getirme, sadaka verme, istiğfar, Kur'ân tilaveti, vaaz ve hutbe dinleme, cuma namazından önce ve sonra nafile namaz kılmak dinen tavsiye ve teşvik edilmiştir. Bu itibarla cuma günü, haftanın diğer günlerine nispetle dinî hayatın yoğunluk ve canlılık kazandığı bir gündür. Bu yoğunluk hem yapılan İbadetlerin çeşitlilik ve miktarında, hem de bunların bir sonucu olarak dindarların dinî duygu ve düşünce gibi ruhî yaşayışlarında olmaktadır. Ayrıca cuma günü okunan hutbeler, dinlenen vaaz ve dersler, bir yandan dindarları bilgilendirirken, bir yandan da dinî düşünce ve hislerin tazelenip, canlı tutulmasına onların daha bilgili ve şuurlu mü'minler olmalarına, birlik, beraberlik ve kardeşlik hislerinin pekiştirilerek cemaat şuurunun oluşmasına imkân sağlamaktadır. 

Ayrıca Rasulûllah (s.a.s)'in, "Cumada bir saat vardır, hangi müslüman kul, namaz kılar olduğu halde bu saate rastlar da, Allah'tan bir şey isterse, Allah istediği şeyi ona mutlaka verir."20 hadîsine dayanan, duâların kabul olunduğu saat-ı icâbe inancı; cuma gününün tamamında müteyakkız olmaya ve daha çok ibadet etmeye sevk etmektedir. Cumanın dinî hayatın yoğunlaşıp canlılık kazanmasındaki etkisi, toplumumuzda müminlerin önemli bir kısmının tüm ibadet hayatının neredeyse cuma namazı kılmaktan ibaret olduğu düşünülecek olursa daha iyi anlaşılacaktır.

SONUÇ
Sonuç olarak, dinî bakımdan mübarek sayılıp, diğer günlerden farklı biçimde karşılanıp değerlendirilmesi istenen ve mü'minler katında hususî bir değer taşıyan gün ve geceler, kandiller, bayramlar ve haftanın cuma günü, günlük dinî yaşayış programının yoğunlaşıp zenginleşmesine ve buna bağlı olarak dinî duygu ve düşüncelerin de yoğunluk ve derinlik kazanmasıyla dinî yaşayışın canlanma ve tazelenmesine zemin hazırlamaktadır. O halde dinen mübarek ve faziletli sayılan gün ve geceler, ibadet ve iyiliklere sevk etmek suretiyle imanı takviye edip besleyen kaynaklar olarak psikolojik bir değer de taşımaktadır. Zira böyle zamanlarda yükselen dinî duygular, davranışlarda kendini göstermekte; dindarlar dinî emirleri yerine getirip, dinî ve ahlâkî yasaklardan kaçınma konusunda daha dikkatli ve gayretli olmaktadırlar. 

Dipnotlar
1) Bayramlar hakkında bk., Erdem, Sargon. "Bayram", TÜDAV, İslâm Ans., c. V, s.257-259. 2) Erdem, Sargon. "Bayram", s. 257. 3) Bk. Kamil Miras, Tecridi Sarih Terceme ve Şerhi, c.IV, s.151-152. 4) İlgili hadîs Ebu Mûsâ ef-Medeni "Kitabu Fezâili'l-Eyyam"da Hâkim'den rivayet etmiştir. 5) Bk. el-Mekki, Ebu Talib, Kutu'l-Kulub, el, Matbaatu Mustafa, Mısır, 1961, s.129-131; el-Gazali, Ebu Hamid Muhammed, İhya-u Ulumiddin, c.I. Trc: A. Serdaroğlu, Bedir Yayınevi, İstanbul, 1974, s.1038-1040. 6) Krş. Armaner, Neda. Din Psikolojisine Giriş, c.I, Ayyıldız Mat., Ankara, 1980, s. 87, Hökelekli, Hayati, Din Psikolojisi, TDV. Yay., Ankara, 1995, s.259. 7) Krş. Daryal, Ali Murat. Dini Hayatın Psi-ko-Sosyal Temelleri, M. Ü. İ. F. A. V- yay., İstanbul, 1994, s.166-167. Certel, Hüseyin. İman ve Ahlâkta Kemalin Yolu, Hamle Basın Yayın, İstanbul, 1995, s. 134-142. 9) a.g.e., s. 142-144. 10) Geniş bilgi için Bk. Eren, S. Naci. Mübarek Geceler ve Üç Ayların Fazileti , 5. bas., Demir Kitabevi, 1993. 11) Mübarek gecelerdeki namazların kılınışı hakkında bk. Ateş, Süleyman. Büyük Duâ Mecmuası, Kılıç Kitabevi, Ankara, 1977, s.64-65; el-Mekkî, Kûtu'l-Kulûb, c.I, s.129. 12) Bk. El-Mekki, Kûtu'l-Kulûb, c.I, s.42-49, 69, 88; es-Suhreverdi, Abdulkahir b. Abdullah, Avarifu'l-Me'arif, Daru'l-Kitabî'l-Arabi, Beyrut, 1966, s. 361-380; el-Gazali, İhya, c.I, s.990-1006. 13) Kur'ân, ef-İsra, 79. 14) Kur'ân, el-Müzzemmil, 20. 15) Kur'ân, el-Müzzemmil, 1-4. 16) Krş. Mehmet, Vehbi, Hulasatü'l-Beyan, 4. bsk., Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1985, s.6208. 17) Kur'ân, el-Cuma, 9. 18) Canan, İbrahim, İslâm'da Zaman Tanzimi, Yaylacık Mat., İst., 1985, s. 54. 19) Hadîs bu şekliyle Müslim, Tirmizi, Ebu Davud ve Nesei'de yer almıştır. 20) el-Buhari, Cuma, 36.


.

Mübarek Günler - 1 DİNİ BAYRAMLARIMIZ

Dinî, millî veya ictimaî özel bir kudsiyeti ve ehemmiyeti olduğu için ümmetçe ve milletçe kutlanan gün veya günlere bayram denir. Bayram, bir kısım imtiyazları ve hususiyetleri sebebiyle bir günün diğer günlerde olmayan, o güne has bazı umumî merasimlerle kutlanması olarak da tarif edilebilir. Bugünlerin kendine mahsus bir manası ve tes'îd biçimi vardır. Özünde ise büyük bir neş'e, sürur ve mutluluk bulunur. "Bayram, İslâmî duygu ve düşüncenin sızıp kâsesinden dışarıya çıktığı ve köpürüp her yanı sardığı bir buluşma günüdür."1 

Bayram kelimesinin aslı olduğu ileri sürülen farsça bazrâm veya bezrem kelimesi, sevinç ve eğlence günü manasına gelmektedir ki, çiçekler ve ışıklarla bezenen yere "bazrâm gir, yani gönül açan yer" denilir.4 Arapça'sı ıyd, çoğulu a'yâddır. Bayram tebriğine ta'yîd, bayramlaşmaya da muayede denilir. Bugünlere ıyd denilmesi, bunların bir huzur ve meserret zamanı olup avdetleriyle tefe'ül edilmesinden veya bunlarda Allah Teala'nın birçok avâid-i ihsanı (ihsan gelirleri) tecelli eylediğinden dolayıdır.2 Iyd/bayram kelimesi, Kur'an-ı Kerim'de tek bir âyette geçmektedir: [Maide 5/114]. Bayramlar, Allah'ın büyük bir ikramı nev'inden "hukuk-u ibâd / kulların hakkı"3 olarak da yorumlanmıştır.

İslamiyette bizzat Hz. Peygamber'in (sallallahü aleyhi ve sellem) Allah'ın emri doğrultusunda kavlî ve fiilî olarak teşrî' buyurmuş oldukları dinî bayramlar, haftalık cuma bayramı, senelik de (arafe'yle beraber) kurban ve ramazan bayramlarıdır. "Cenâb-ı Hak, cuma gününü (bayram olarak) bize ihsan etmiştir."5 Bu hadis-i şerifte cuma günün müslümanların (haftalık) bayram günü olduğu açıkça ifade edilmiştir.

"Arafe günü, nahr günü (kurbanın birinci günü) ve teşrîk günleri (kurbanın 2, 3 ve 4. günleri) biz müslümanların bayramıdır."6 beyanıyla kurban bayramının teşrî' kılınışını bildiren bu hadiste arafe gününün de her ne kadar kurban bayramının bir mukaddimesi şeklinde mütalaa edilmesi ma'ruf ve meşhur olsa da- bayram olduğu belirtilmiştir. Dolayısı ile karşımıza dört bayram çıkmaktadır; ancak arafeyi bir başka hadisin ifadeleri ışığında "bütün senede affedilenlerden daha çok mü'minin cehennemden azad olduğu gün"7 olması hasebiyle "mü'minlerin cehennemden kurtuluş bayramı" şeklinde algılayıp, müstakillen olmasa bile en azından kurban bayramına dahil bir bayram günü olarak değerlendirmek isabetli olacaktır.

Dinî bayramlar, hicrî birinci yılda meşru kılınmıştır. Rasulullah (sas) hicretle Medine'ye geldiğinde Medinelilerin iki bayram günü vardı. O günlerde oynayıp eğlenirlerdi. "Bu iki gün(ün mana ve mahiyeti) nedir?" diye sordu. "Biz cahiliye devrinde bu günlerde eğlenirdik!" dediler. Aleyhisselatü vesselam: "Allah Teala, kutlamakta olduğunuz bu iki gününüze karşılık, size onlardan daha hayırlı diğer iki gün lutfetti: yevm-i edhâ (kurban bayramı) ve yevm-i fıtr (ramazan bayramı)."8 

Medinelilerin daha önce kutlamakta oldukları günlerin, nevruz ve mihrican bayramları olduğu söylenir. Bu günlerin değiştirilmesinin sebebi şudur: Bayram olarak kutlanılan bütün günler incelendiğinde, onların mutlaka dinî bir nişaneyi takdis etmek, yahut mezhep imamlarına uygunluk arzetmek, ya da daha başka dinî mahiyet içeren bir sebebe dayandığı görülür. Rasûl-i Ekrem onları, eski adetleriyle başbaşa bırakmış olsaydı, cahiliye dönemi din anlayışı takdis edilmiş olacağından, atalarının yolları tervic edilmiş olabilirdi. Bu endişeyle onlara, hanif İslâm dinine ait nişanelerin yüceltildiği iki günü bayram kıldı ve kutlamalara, Allah'ı anmak ve bazı taatleri işlemek görevi de ekledi ki, bayram günlerinde müslümanların bir araya gelmeleri sadece eğlenceye yönelik olmasın, Allahın dinini yüceltme amacından geri kalmasın.9 

İslam dini, her müessesesinde kendi istiklaliyet ve orijinalitesi kurduğu gibi, bu konuda da iki cahiliye adetini kaldırmış, yerlerine ilâhî kaynaklı iki bayram teşrî' etmiştir. Böylece mü'minlerin bayramı da İslâmca olmuştur. Müslümanların haftalık bayramı olan cuma gününün kılınması farz olan hususî ibadeti cuma namazı bulunduğu gibi senelik bayramları ramazan ve kurban bayramlarının da kılınması vacip olan hususî bayram namazları vardır. Mü'minlerin bayramı ibadetle başlar; zira hakikî sürur Allah'a ibadettedir. Bayramlar getirilen tekbirlerle sonsuzluğa açılır; amel-i salihin artırılması ile ahiret hesabına büyük değerler kazanır. Kur'ân-ı Kerim'inde "Onlara söyle ki, ancak Allah'ın lutfuyla ve rahmetiyle ferahlansınlar!" [Yunus 10/58] buyurmak sûretiyle Cenab-ı Hak, mü'minlere ihsan-ı ilahî ile ferahlanmalarını emretmektedir. Cuma, ramazan, arafe ve kurban bayramları da o İlahî lütufların başlıcalarındandır.

Bayram kavramı, tarihî süreç içerisinde ıstılahî anlamından artık olarak, lügavî manasından istinbatla daha genel bir anlam çerçevesine de oturtulmuştur. Buna göre büyük mutluluk kaynağı olan hadiseler ve bu hadiselerin vuku zamanları da bayram olarak tavsif etmiştir. Hatta değil sadece insan ve cinlerin, belki gök ehlinin ve meleklerin bile kendilerine mahsus bir nevi bayramlarından bahsedilmiştir. Örneğin Cemâlullah'ı seyr ü temaşa etmeleri zamanı meleklerin en büyük bayramıdır. Yine Peygamber Efendimiz'e ilk defa ilâhî vahiy geldiği esnada, "Yıldızlar dökülüp saçıldığı zaman" [İnfitar 82/2] âyetinde ifade edilen manzaraların bir nümunesini gösterir tarzda yıldızların dökülmesi, Zât-ı Ahmediye'nin cin ve inse peygamberlikle teşrif etmesini bir bayram olarak algılayan semavat ehlinin yapmış oldukları sevinç nişanesi bir kutlamadır, bir şenliktir.10 Nitekim Kutlu Doğum'un bütün varlık âleminin bir bayramı olduğu şu ifadelerde de dile getirilmiştir: "Bir bayram vardır ki, o, bütün insanlık, hatta bütün bir varlık âleminin bayramı sayılır; o da Allah Resûlü'nün dünyaya teşrif buyurarak tenezzülen aramıza girip bizi şereflendirdiği gündür.. Velâdet-i Ahmediye'dir. Evet, O Nûr sayesinde bütün cahiliye karanlıkları yırtılmış ve âlem nûra gark olmuştur. Bu da Cenâb-ı Hakk'ın cin ve ins'e en büyük bir lütfu ve büyük bir ihsanıdır."11 

Kur'an-ı Kerim'in ahir zamanda yeniden insanlığın hidâyet ve saadetine vesile olması da, "bütün kıt'alara şamil bir hâkimiyet-i İslâmiyenin nurlu ve büyük bir bayramı"12 şeklinde yorumlanmış ve İslam âleminin istikbaldeki büyük bayramı olarak nitelendirilmiştir.13 Hassaten Osmanlı Devlet-i Aliyesinin gurubundan sonra İslâm dininin insanlık çapında dirilişi istikametinde gerçekleşen her müsbet adımı, Bediüzzaman gibi ilim ve aksiyon imamları, hep İslam'ın ahir zamandaki büyük bayramının bir mukaddimesi olarak görmüş ve öyle yorumlamışlardır.14 Hassaten son yüzyılda mü'minler, bayramları İslam âleminin mazide olduğu gibi dini, milli, siyasi, iktisadi, kültürel.. alanlarda hakimiyeti elde etmesiyle idrak edeceği büyük bayrama vesilelikleri nokta-i nazarından değerlendirmekte.. ve haklı olarak- bu meyanda bir takım dileklerde ve yorumlarda bulunmaktadırlar.15 

Edebî ve tefekkürî açıdan pek çok bayram tavsif ve tasvirleri yapıla gelmiştir. Örneğin: Bahar ağaçların bayramı,16 yeryüzü ve kainat da zîruh her mahluk için bayram yeri olarak değerlendirilmiştir.17 Tasavufta da kendine has bir bayram kavramı gelişmiştir. Örneğin: "Böyle (sekine ve tuma'nîneye mazhar) bir ruh için dünya, affa giden yolda hazırlanmış bir Arafat; ondaki zaman, büyük bayram için bir arefe; ukbâ ise bayramlar bayramıdır."18 cümlesi, bayramı tasavvufî bir yoruma oturtmaktadır. Kaderini milletine adamış nice vatan aşıkları da "Gün doğa ülkemize / "Bayram o bayram olur."19 diyerek bayram kutlamalarını ülkesinin şahlanışına tehir eder ve "Her gecenin bir gündüzü, her gündüzün de bir gecesi vardır. Allah'ın günleri insanlar arasında dairevî olarak dönüp-duruyor. Bugün birilerine bayram, yarın da başkalarına. Bakalım meşime-i şeb'den neler doğacak!.."20 dualarıyla kanatlanırlar.

"Bayram bir neş'e ve sürur günüdür. Bilhassa manâsını bilenler için. İnsanlar sevinçli ve huzurlu görünürler bayramlarda. Yaratıcı'nın affına mazhar oldukları, cürm ü hatalardan kurtuldukları, geçmişi ve geleceği bir kere daha iç içe yaşadıkları için... Her bayram, milletin gönlünde bir huzur, vatanın simasında bir sürur olarak belirir ve bir sürü hâtıraları tedâî ettirmekle de kemâle erer."21 Şimdi cuma, ramazan, arafe ve kurban bayramlarını ilgili âyet ve hadislerin ışığında ve bazı ulemânın yorumlarıyla icmâlen ele almaya çalışalım:


CUMA GÜNÜ
Müslümanların Haftalık Bayramı

Semavî, gayr-i semavî bütün dinlerin kutsal saydığı bazı özel günler vardır ve bu zaman dilimlerinde kendine özgü birtakım toplu ibadetler yerine getirilir. Hafta günleri içinde Yahudiler cumartesiyi, Hıristiyanlar da pazarı kutsal kabul ederler. Biz Müslümanlar için ise cuma günü bizzat Allah ve Rasûlü (sas) tarafından haftalık ibadet ve toplantı günü olarak teşri' buyrulmuştur. "Toplamak, bir araya getirmek" anlamındaki (cem') kökünden türetilmiş bir isim olan cum'a (cumua, cumaa) kelimesi, aynı zamanda Kur'ân-ı Kerim'in 62. sûresinde yer almış ve sureye de adını vermiştir.

Burûç sûresindeki "Burçlarla süslü göğe, yevm-i mev'ûd'a, şâhid ve meşhûd'a kasem ederim ki..." (85/1-3) âyetinde geçen ve üzerinde yemin edilen şâhid ve meşhûd'tan muradın ne olduğuna dair yapılan tefsirlerden bir tanesi de, şâhid'in cuma, meşhûdun da arafe günü olduğu şeklindedir ki, bunu bildiren bazı hadisler bulunmaktadır: "Yevm-i mev'ûd (va'd olunan gün), kıyamet günü; şâhid, cuma günü; ve meşhûd da arafe günüdür. Cuma günü bizim için Allah'ın (hazırlamış olduğu) bir zahîresi (nimet deposu)dur."22 , "Günlerin efendisi, cuma günüdür; o, şâhiddir. Meşhûd ise arafe günüdür."23 

Bir başka yoruma göre: "yetteki (şâhid ile değil de) meşhûd ile cuma günü kastedilmiştir. Zira cuma günü, bütün müslümanların, namaz için ve Allah'ı zikretmek için toplandıkları (meşhûd oldukları) bir gündür. Şu iki hadis de, cuma gününe "meşhûd" dendiğine delalet etmektedir: "Cuma günü bana çokça salât ü selâm getirin. Çünkü bu gün, meleklerin kendisini müşahede ettiği, hazır bulunduğu meşhûd bir gündür."24 , "Melekler, cuma günü camilerin kapılarında hazır bulunurlar ve (girenlerin) adlarını yazarlar. İmam minbere çıkınca, bu sahifeler dürülür-kapatılır."25 Binâenaleyh mezkur hadislerin ışığında âyette geçen şâhid veya meşhûd gün olan cuma üzerine yemin edilmesi, bugünün Allah'ın katındaki ehemmiyet, kutsiyet, fazilet ve kıymetini açıkça ifade etmiş olmaktadır.

İslam'dan önceki dönemde haftanın altıncı gününe (bize göre cuma) arûbe denirdi. râmî dilinde arafe günü anlamına gelen arûbe, Yahudilerin yedinci gün olan cumartesiye hazırlık yaptıkları ve bunun için Medine'de sabahtan öğleye kadar pazar kurdukları bir gündü. Mahlukatın mükemmel şeklinin yahut Hz. Adem'in yaratılışının o gün tamamlanması sebebiyle bugüne cuma adının verildiği söylenmiştir.26 Yine bu isimlendirmeyi, Kureyş'in atalarından olup bugünde kavmini toplayan, onlara Harem'e saygı göstermelerini emreden ve kendi neslinden bir peygamberin geleceğini haber veren Ka'b b. Lüeyy'e kadar götürenler olduğu gibi [bu kişinin Kusay olduğu da söylenmiştir], bugünün hicretten önce Medine'de Ensar tarafından toplantı ve ibadet günü olarak seçilmesine bağlayanlar ve ismi bu tarihten itibaren başlatanlar da vardır.27 

Cuma adı verilmesi bilhassa toplantı günü olmasından kaynaklanmaktadır ki ismini alan sûrede: "Ey iman edenler! Cuma günü cuma namazına ezan ile çağrıldığınız zaman derhal Allah'ı zikretmeye (hutbe ve namaza) koşun, alışverişi bırakın. Eğer bilirseniz bu sizin için çok daha hayırlıdır. Namaz tamamlanınca yeryüzüne yayılın, işinize gücünüze bakın, Allah'ın lütfundan nasibinizi arayın. Ve daima Allah'ı anın ki felah bulasınız." [Cum'a 62/9-10] buyrulmuş olması, cuma namazının hicret esnasında28 - farz kılınmasından önce de bugünün aynı isimle anıldığını ve bir toplantı günü olduğunu göstermektedir. Cuma gününün en kutsal unsuru, cuma namazıdır. Cumanın kulluk cihetiyle en mühim sırrı da, mü'minlerin kalplerini birleştirmesi ve dillerini bir kelimede cem' etmesidir.29 Günlük beş vakit namazdan daha yoğun olarak bu cuma namazında Müslümanlar bir araya gelirler ve topluca İlahî dergaha yönelirler. Ümmetin birlik ve dirliğini kuvvetlendirici, kardeşliklerini özleştirici bir misyon eda eder cuma namazları.

Cuma gününün kudsiyeti ve müslümanlar için hususiyeti hakkında şeref-sudûr olan birçok hadis-i şeriften anlaşıldığına göre: Allah Teala cuma gününe diğer günlerin üstünde bir kutsiyet atfetmiş, sonra o gününü tespit edip onda topluca Allah'a ibadet etme mevzuunda Yahudi ve Hıristiyanları muhayyer bırakmıştır; ancak onlar bugünü belirleme konusunda ihtilafa düşmüşler; Yahudiler cumartesiyi, Hıristiyanlar da pazarı haftalık bayram ve ibadet günü olarak tayin etmişlerdir. Cenâb-ı Hak, cuma gününü bayram olarak biz müslümanlara ihsan etmiştir."30 Bir cuma günü Allah Rasûlü: "Ey Müslümanlar! Bu öyle bir gündür ki, Allah Teala, onu sizlere bayram kılmıştır." buyurmuştur.31 Evet cuma günü, Müslümanların haftalık bayramıdır. Her bayramda mutlaka bir kutlama ve merasim biçimi ve bunun da sebepleri vardır. Bu bağlamda cuma gününü kutlamaya sevk eden belli başlı hususiyetleri hadis-i şeriflerden istinbatla şöylece sıralamak mümkündür:

Allah katında haftalık günlerin en şereflisi ve en kıymetlisidir.32 Senenin en hayırlı günlerindendir.33 Müslümanların haftalık bayramıdır.34 Üzerine güneşin doğduğu en hayırlı gündür.35 Allah, Âdem'i cuma günü yaratmıştır36 ; vazifeli olarak cennetten o gün yeryüzüne indirmiştir; [tevbesini o gün kabul etmiş37 ] onun ruhunu da o gün almıştır. Allah katında kurban ve ramazan bayramı günlerinden daha faziletlidir.* Kıyamet cuma günü kopacaktır.38 Mü'minler cennetten, Cemalullah'ı o gün temaşa edeceklerdir;39 yine o gün cennet ehli misk tepeleri üzerinde toplanacaklardır. Cuma günü yapılan ibadetler diğer günlerdekilerden daha faziletlidir. Cuma günü, ümmet-i Muhammed için hayır ve bereketi artırılmış bir gündür.40 

Cuma günü yapılan hayırlı işlerin de özel kıymeti, kutsiyeti ve makbuliyeti vardır.41 Amellerin sevabı, cuma gecelerinde binlere çıkar."42 Hayırlar o günde sabitleşir, yüce ruhlar o gün bir araya toplanırlar.43 Meleklerin hazır bulundukları bir gündür.44 Vakfesi cumaya denk gelen hacca hacc-ı ekber (en büyük hac) denilir.45 [Efendimiz (sas) de, mübarek hac ziyaretlerinde Cuma günü vakfe yapmışlardır. Hacc-ı ekber ifadesi Kur'an'da da geçmektedir: [Tevbe 9/3-4]. Cumanın gündüzünde haram istekler haricindeki- duaların kabul olunacağı gizli bir icabet vakti bulunduğu gibi46 gecesinin son üçte birinde de bir icabet vakti bulunmaktadır; yine aynı zaman dilimi, meleklerin de hazır bulunduğu meşhûd bir an olmaktadır. "Cuma günü içindeki icabet saati, ramazan'da kadir gecesi gibidir." denilmiştir. Ka'b b. Mâlik: "Bir grup, anlaşarak cuma gününü dua etmek üzere taksim etseler, icabet vaktine daha kolay erişirler." demiştir. [Canan, Kütüb-i Sitte, 12/501] Hz. Yakup, oğlu Yusuf'a karşı işledikleri suçtan dolayı diğer evlatları adına cuma gecesi istiğfar etmiştir [Yusuf 12/98]. Hafızayı güçlendirme namazı da cuma gecesi kılınır.47 Peygamber Efendimiz: "Kıyamet gününde her merhalede bana en yakın olanınız, dünyada bana en çok salat ve selam getireninizdir. Kim, cuma günü ve cuma gecesi bana salât ü selâm getirirse, Cenab-ı Hak onun yetmişi ahiret ve otuzu dünya ihtiyaçlarından olmak üzere yüz hacetini giderir. Sonra Allah bir meleği vazifelendirir. Size nasıl hediyeler gelirse o da kabrime girer, bana salat edeni adı, nesebi ve kabilesine kadar haber verir. Ben de onu beyaz bir deftere yazarım." buyurmuşlardır.48 

Cuma gününün dinen en bağlayıcı mükellefiyeti, cuma namazıdır. Zaruret olmaksızın üç cuma namazını peşpeşe terk eden kimsenin kalbi mühürlenir. Şeytanlar cumaya gitmek isteyen müslümanları engellemeye çalışırlar.49 Kim cuma günü yıkanır, yaya olarak erkenden mescide gider, hutbenin başına yetişir, imama yakın oturur, onu dinler ve malayani söz sarf etmezse, ona her adımı için bir yıllık amelin (oruçları ve namazlarıyla) sevabı yazılır;50 haftalık günahları affolunur. Cuma günü olunca, mescidlerin her bir kapısında melekler bulunur. İlk gelenleri sırayla yazarlar. İmam (minbere) oturunca defterleri kapatıp, zikri dinlenmeye giderler.51 Sünnete uygun olarak hutbeyi dinlemek, namaza dahil olmak, zikir ve duada hazır bulunmak, huşû, susmak gibi fiillerin sevaplarını ise hafaza melekleri yazmaya devam ederler.52 

Cuma günü bu kadar kutsi, bu kadar feyizli bir gün olmasına karşılık; yeryüzünde en şerli faaliyetler de genellikle yine bu günlerde yapılmaktadır. Nasıl Arafat'a çıkılan Arefe günü, haccın yümün ve bereketinin toplandığı gündür; aynen öyle de cuma günü de haftanın günleri içinde bir nokta-i beyzâdır. Onun lekelenmesiyle diğer günler de o lekeden nasiplerini alırlar.53 Allah bir kulunun ruhunu cuma gününde kabzederse bu onun saadetine ve iyi bir akibetle gittiğine işaret addedilir.54 Cuma günü veya gecesi vefat eden, şehid sayılır; kabir fitnesinden (azap ve sual) korunur.55 Yine cuma günü cehennem ateşi yakılmaz, kapıları kapatılır.56 

Cuma namazı kılmak, her akıl-bâliğ mü'min erkeğe farz-ı aynıdır [Cuma 62/9-10]57 . Ezan okununca başka şeylerle uğraşılmayıp hemen camiye gidilmesi vaciptir.58 Bunun dışında cuma günü yapılması sünnet olan bazı ameller vardır:59 Cuma sabah namazında Secde ve Dehr/İnsan sûreleri okumak. Cuma namazı öncesi yıkanmak. Misvak veya fırça ile ağzı temizlemek. Hoş koku sürünmek. Tevbe ve istiğfarlarla manen arınmak. Dua, zikir ve tesbihlerde bulunmak. Hz. Peygamber'e çokça salât ü selâm getirmek. Cuma gününe mahsus güzel elbiseler giymek. Güler yüzlü ve sevinçli olmak. Camiye erken gitmek ve iki rek'at tahiyyetü'l-mescid namazı kılmak. Kehf sûresini okumak veya dinlemek. Mescidleri temizleyip kokulandırmak. Cuma namazında Cum'a ve Münâfikûn veya A'lâ ve Gâşiye sûreleri okumak. Hatip hutbeye çıkıncaya kadar ibadetle meşgul olmak... Cuma günü, bayram günü olduğundan, bir gün önce veya sonrası olmaksızın sadece o güne has oruç tutmak haramdır.60 Camiye ezandan sonra girmek;61 zaruret olmaksızın, imam minbere çıkıp iç ezanın okunmasından itibaren namaz kılınıncaya kadar alışveriş ve benzeri bir dünya işiyle meşgul olmak ve cuma namazı vakti girdikten sonra namazı kılmadan yolculuğa çıkmak ise dinen kerih görülmüştür.62 

Hutbe esnasında boş konuşan ve başka şeylerle ilgilenen kişi sevaptan mahrum kalır; ancak cumaya ezandan önce gelen, mü'minleri rahatsız etmeyen, hutbeyi sükûnet ve edep içinde dinleyen, namazı huşu ile kılanın bu namazı ise, bir önceki cumaya ve fazladan da üç güne kadar (işlemiş olduğu) günahlara keffarettir; zira Cenab-ı Hak: "Kim bir hayır yaparsa bu kendisinden on misliyle kabul edilir." buyurmuştur [En'am 6/160]63. Bu sebeple cuma günü salih amelleri artırmalıdır.64 Allah'ın kardeş ilan ettiği Müslümanlar, bütün mübarek gün ve gecelerde olduğu gibi cumayı da bir vesile, bir fırsat bilerek yaratılış gayeleri olan ubûdiyetin [Zâriyât 51/56] gereğini hayırda yarış emr-i Sübhânî'si [Bakara 2/148] ufkunda sergilerler ve sergilemelidirler. İslam uleması arasında cumayla alakalı atasözü hükmünde bir değerlendirmeyle konuyu bağlayalım: "Cuma haftanın, ramazan yılın, hac ise ömrün ölçüsüdür."

RAMAZAN BAYRAM
Ramazan bayramı, senenin oruç ayı olan ramazan-ı şerifin bitiminde giren ve Türkiye'de bayram ayı denilen şevval ayının ilk üç gününde kutlanan dinî bayramdır. "Ramazan bayramı, bir ay oruçla Rabb'e yaklaşma sevincini, yaşama neş'esini paylaşmanın ifadesi zengin, dolgun ve bereketli bir bayramdır."65 "Hakkullah/Allah'ın hakkı olan ramazan" ayında oruç ibadetini tamamlayan mü'minlere İlahî ikram sadedinde ve ramazandan ayrılığın acısına bir teselli anlamında "hukuk-u ibâd/kulların hakkı olan bir bayram"66 dır. Allah'a karşı bir farz görevi yerine getirmiş olmak ve bir yıl ailecek afiyet üzere bulunmak, aklı başında olan herkes için sevinmeyi gerektiren bir ikram-ı ilahîdir.67 Fakirlerin sadaka-i fıtırlarla rahat ve sürura kavuşmaları, zenginlerin de başkalarını mutlu etmekle huzura ermeleri, bu bayramın toplumun ruhî ve psikolojik yapısına olan pozitif katkılarındandır.

Allah'ın isimlerinden birisi olduğu rivâyet edilen ramazan68 , malum aya özel isim olmuştur. Kelime olarak "temizlik, ihtirak (yakmak) ve keskinlik" manalarına gelir; ancak dinî açıdan, günahları temizleyip pâklamak anlamındadır.69 Kur'an-ı Kerim'de ramazan kelimesi sadece bir âyette geçmektedir: [Bakara 2/185]. Ramazan ayı ve oruçla alakalı hükümlerden bahseden pek çok âyet-i kerime bulunmaktadır: [Bakara 2/183, 184-185, 187; Nisa 4/92; Maide 5/89, 95; Tevbe 9/112; Ahzâb 33/35; Mücadele 58/4; Tahrim 66/5]. Kur'an'da ramazan bayramından da bahsedilmektedir:

Bakara sûresindeki ramazan ayı ve oruçtan bahseden beş âyetten (2/183-187) 185. âyetin son kısmı zımnen, 188. âyetin baş kısmı da işareten ramazan bayramından bahsetmektedir: "Oruç sayılı günlerdedir... O sayılı günler, ramazan ayıdır... Allah sizin hakkınızda kolaylık ister, zorluk istemez. Ve litükmilü'l-ıddete ve litükebbirallâhe alâ mâ hedâküm ve lealleküm teşkürûn" [Bakara 2/184-185]. Bu âyette meali verilmeyen cümlelerin, ilgili rivâyet ve dirâyet yorumlarının ışığında tefsîrî mealini şu şekilde birleştirmek mümkündür: "Allah, sizden ramazanın bütün günlerinde tastamam oruç tutmanızı ve eğer şevvâl ayının hilali görülmezse sayıyı otuza tamamlamanızı.. hilali gördüğünüzde ramazan bayramı için (içinizden gizlice) tekbir getirmenizi; size hidâyet etmesine veya hidâyet ettiğine hamdetme niyetiyle (gizlice) Allah'a tekbirler getire getire bayram namazına gidip, namazı da yine (sesli olarak) getirdiğiniz tekbirlerle eda etmenizi.. sonra da bayramı Allah'a şükürle dolu olarak meşru dairede kutlamanızı ister." Hasıl-ı mana: "Ramazanı tamamlayıp, tekbir alarak bayram namazını kılınız." demektir.

Tekbir ise: "Allahü Ekber, Allahü Ekber, Lâilâhe illallahü vellâhü Ekber, Allahü Ekber ve lillâhi'l-hamd" şeklinde getirilir ki, sonunda "hamdin Allah'a mahsus oluşu"nu bildirir ifade, tefsirinde olduğumuz âyetin sonundaki "leallekum teşkürûn / şükredesiniz diye" ifadesiyle örtüşmektedir, güzel bir tevafuk sergilemektedir. yette "litükebbirullâhe" ile tekbirlerin emredilmesi, bayram namazı ve içindeki tekbirleri yerine getirmeyi bildirdiği gibi; "leallekum teşkürûn"la şükrün istenmesi de bayramı merasimlerle helal dairede kutlamayı bildirmektedir. Zira "Leallekum teşkurûn"da bayram süruruna ve bayramın bir şükran tarzı üzere yapılması hususuna özel bir işaret bulunmaktadır. Ve bu ifade, ondan oniki âyet önce geçen "Ey iman edenler! Size kısmet ettiğimiz rızıkların temiz ve helalinden yiyin. Eğer yalnız O'na ibadet ediyorsanız, şükrediniz!" [2/172] âyetindeki emirle de çok manidar bir tevafuk oluşturmaktadır.70 Yine "Leallekum teşkurûn" âyetinin müteakip üçüncü âyetle de güzel bir tenasübü vardır: Sayılı günlerin oruçlarını tamamladıktan ve Allah'ın yasakladığı sınıra yaklaşmamak terbiyesini aldıktan sonra siz, yine "külû, yeyin!" müsaadesine dönecek ve ramazan bayramı yaparak yiyip içeceksiniz.. yiyin, fakat: "Velâ te'külû... Birbirinizin mallarını haksız yollarla yemeyin!" [Bakara 2/188].71 Nasıl ramazan ayında kendi rızıklarınızdan bile belli vakitler el çektiniz; öyle de aynı itaat doğrultusunda bayram günlerinde ve müteakip zaman dilimlerinde yeme-içmede gayr-i meşruluğa sapmayın, hele katiyyen birbirinizin mallarına göz dikmeyin, anlamı çıkmaktadır

"Ruhlar bir aylık ramazanla tam kıvamını bulur, derinleşir, meyvenin çiçeğe yatışı gibi, olgunlaşır ve yeni bir oluşum bekleyişine geçer; derken bayram ufukta bir güneş gibi beliriverir. Bayram, bütün bir ramazanın, hatta geçmiş bütün ramazanların özü, usaresi gibi bir duyguyla gelir. O, semaların en nurlu katmanlarından süzülmüş, meleklerin incelerden ince elleriyle örülmüş, sımsıcak, alabildiğine yumuşak bir tül gibi sarar benliğimizi.. ve kopup geldiği âlemlerin şefkat ve duyarlılığını ruhumuza işlercesine, bir anne gibi kucaklar hepimizi. Biz, bütünüyle onun, o da bütünüyle bizim olur.. ve gitmeyecek gibi okşar kâküllerimizi.. dönüp gelecekmiş gibi öper alınlarımızdan.. ve veda tavafı edasıyla uzaklaşır bizden."72 

Ramazan bayramı Türkiye'de dört isimle anılmaktadır: ramazan bayramı, fıtır bayramı, şeker bayramı, küçük bayram. O günde fıtır sadakası verildiği için İslam literatüründe "fıtır bayramı" adını almıştır. Eski İstanbul'da ramazan bayramı ziyaretlerinde şeker ikramı âdet olduğundan Türklerde bu bayrama "şeker bayramı" da denir. Aynı zamanda "küçük bayram" ismi de verilen ramazan bayramı, hakikatte, halk arasındaki tezahürleriyle büyük bayram mahiyetindedir.73 Ancak "dinî isim ve kavramların korunması, bunların mahiyetlerinin korunması kadar önem arz etmektedir. Bu sebeple Hz. Peygamber'den bize intikal ettiği şekliyle bu bayramları isimlendirmek ve gelecek nesillere taşımak Müslümana düşen vazifeler arasındadır."74 

Ramazan bayramında eda edilmesi gereken iki vacip amel vardır temelde: bayram namazı kılmak ve fıtır sadakası (fitre) vermek. Ramazan ve kurban bayramı namazları ikişer rek'attir; aynı şekilde ve cemaatle kılınır. Cuma namazı üzerine farz olanların bayram namazı kılmaları Hanefî mezhebine göre vaciptir. Kadınların bayram namazı kılmaları sünnettir. Asr-ı saadette kadınlar bayram namazlarına cemaate iştirak ediyorlardı. Bayram namazlarından sonra okunan hutbeler sünnettir. Bayram namazının vakti, güneşin doğup, ufukta bir veya iki mızrak yükselmesinden itibaren başlar ve zeval vakti denilen güneşin tam tepeye dikilme zamanına kadar devam eder. Bir zaruret sebebiyle birinci günü kılınamazsa, cemaatle ikinci gün de kılınabilir.

Sadaka-i fıtır, ramazan-ı şerifin sonuna yetişen ve aslî ihtiyaçlarından (yani borcundan, ikametgahından, evinin lüzumlu eşyasından, bineceği arabasından ve kendisiyle ehlinin bir aylık veya diğer bir kavle göre bir yıllık nafakalarından) başka en az nisap miktarı bir mala (yani iki yüz dirhem gümüş veya yirmi miskal altın veya bunların kıymetlerine denk bir mala) malik bulunan her hür müslümanın için (hatta çocuk veya mecnun bile olsa ki, bunların yerine velileri verir; velileri vermezse, büyüyünce kendileri verirler) vermesi vacip olan bir sadakadır; malın üzerinden bir yıl geçmiş olması şart değildir. Buna fıtra denilir ki, fıtrat sadakası, yani sevap için verilen yaratılış atiyyesi demektir. Sadaka-i fıtır, zekattan önce, oruçla beraber farz kılınmıştır. Bu bir yardımlaşmadır; orucun kabulüne, ölüm sekeratından ve kabrin azabından kurtuluşa bir vesiledir. Sadaka-i fıtır, ramazan bayramının birinci günü fecrin tuluundan itibaren vacip olursa da bundan birkaç gün, hatta birkaç ay veya sene evvel de, sonra da verilebilir. Ancak namazından önce verilmesi, fakirlerin namaza ve bayrama tasasız olarak iştiraklerini sağlayacağı için daha makbuldür.75 Ta ki fakirler, bununla bayrama çıkmadan evvel, noksanlıklarını tedarik edebilsinler.. ve şairin "Kıla erbâb-ı dili âb-ı hayata sîrâb / İrişüb Hızır gibi âh mübarek bayram" Nedim- dediği üzere, insanların imdadına bir Hızır gibi yetişsin bayramlar.

"Allah Teala, ramazan ve kurban bayramı günlerinde yeryüzüne rahmetiyle tecelli eder. Öyle ise namaz ve ziyaret için evlerden dışarı çıkın ki, rahmet size dokunsun."76 hadis- şerifine riâyetle, bayramlarda evlere kapanıp kalmamalı, belki öncelikle namaz ve ziyaret için evlerden dışarı çıkılmalı, o bayram sevincini yaşamalı ve yaşatmalıdır. Peygamberimiz'in ramazan bayramının birinci günü bayram namazına gitmeden önce hurma gibi tatlı bir şey yemeden hane-i saadetlerinden çıkmadığı da gelen rivâyetler arasındadır.77 Bunda ise, bir gün önceki oruç haline oruç ayının bitmesi sebebiyle muhalefet etme gayesi vardır. Bayramda büyükleri ziyaret etmek ve arz-ı ta'zimde bulunmak, en azından bu ikisi yerine geçmek üzere tebrikler gönderip, onların hayırlı dualarını talep etmek, bayramın dinî neşvesini duymada önemli bir amel-i salihtir denilebilir.78 

İslâm âlimleri, bayramlarda hediyeleşmeye büyük önem vermişlerdir.79 Hediye-i ramazaniye olarak çok farklı şeyler düşünülebilir. Ancak bunlar arasında kitapların yeri, her zamanki hürmetini ve kıymetini korumaktadır. Hatta bir ramazan'da kendisine müellifi olduğu Risale-i Nur tefsirlerinin bazı nüshaları sunulan Bediüzzaman Hazretleri'nin, memnuniyetinin bir ifadesi olarak bu bayramın çok bayramları birden toplayan bir küllî bayram hükmüne geçtiğini söylemiş olması manidardır.80 Özellikle dinî bayramlar, insanı bütünüyle saran birer mutluluk kaynağıdırlar. Hatta bir mübarek ramazan bayramında bile düşmanlığını sürdürerek bir âlimin yemeğine zehir katıp öldürmek isteyecek kadar kin ve nefretle dolmuş kimseler için dahi.81 Onun bu engin dünyasından herkesin azami seviyede nasiplenmesini sağlamak, yine o dine inanan insanların bayram sorumluluklarından olsa gerektir.

Üç aylar, recep, şaban ve ramazan derken.. bayramın bütün ihtişam ve coşkusuyla gelivermesi ve inananlara bedenî-ruhî hazlar yaşatması. Bu süreçte mü'minlerin his, şuur ve idrak seviyesinde duyup yaşadıkları manevî güzellikler ve bu zaman parçalarında gerçekleşen ledünnî hadiseler ile alakalı şu bir-iki paragrafa kulak verelim: "Ramazan öncüsü, hayırla, bereketle gelen aylar; sessiz, sâkin; fakat dolu dolu bir feyzin taşıp bütün gönülleri saracağı mübarek günlerin ufukta olduğunun emareleri ve işaretleri gibidirler. Her inanmış gönül, bu ayların ilk günüyle ramazan sath-ı mâiline girdiğini duyar, yaşar ve birkaç adım ileride kendini bekleyen bir bereket ayını olabildiğince değerlendirebilmek için şimdiden, sesi-soluğu ve sergileyeceği kulluğu itibariyle bütün duygularını bir kere daha gözden geçirir.. sanki gözleri henüz uykudan uyanmamış ve yapılacak iş, seslendirilecek mevzû ile konsantrasyon sağlanamamış da, bir kısım mırıltı ve sayıklamalarla, bu büyük iş ve kudsî teveccühün mûsikisini bulma, ritmini yakalama gayretini gösteriyor gibi olur.

Gönüller, bitevî heyecanla dolup, ruhlar da kıvamını bulunca, bu üstüste şafaklar değerindeki günlerin arkasından hilâl remziyle, fakat dolunay gibi ramazan doğuverir. En tatlı yeller gibi inşirâhla eser.. eser gönüllerimizi sarar, canlarımızı, tenlerimizi ipekler gibi okşar geçer ve tıpkı bahar yamaçları gibi gözlerimizi güzelliklere uyarır, gönüllerimizde yükselme arzusunu coşturur.. ve şelâleler gibi, sinelerimize yumuşak, tatlı bir ürperti salar.

Nihâyet bir aylık misafirlik biter, binbir vâridatla gelen ramazan da gider.. gider ama, onun getirdiği ışığa uyanmış ve dirilmiş ruhlar, sürekli düşünmüş ve haşyetle ürpermiş gönüller, vuslat arzusuyla yollara dökülmüş ve köpürmüş vicdanlar bu defa da bayramın sımsıcak günleriyle kucaklaşırlar. Evet kendilerini denize salan insanların bir müddet sonra, dört bir yandan su ile sarıldıklarını duyup hissetmeleri gibi, biz de üç aylardan sonra, kendimizi bayramın rengârenk ikliminde, huzur ve itmi'nan tüten atmosferinde buluruz.. bulur ve onu bütün duygularımızla hisseder, bütün benliğimizle yaşar ve mahiyetimizin bütün rükünleriyle paylaşırız.

Bayram şafağı söküp minarelerin başında temcidler tınlamaya başladığı ve her yanda lâhûtîliğin tütüp durduğu dakikalarda hülyalarımızı coşturup köpürten öyle sırlı şeyler duyarız ki, bunlar alır bizi derinlere, derinlerden de daha derinlere götürür ve gönüllerimize hiçbir zaman söylenemeyen ve bir şeyler anlattıkları hâlde katiyyen ifade edilemeyen, hele gündelik lisanla asla anlatılamayan en mahrem duyguları fısıldarlar."82 

"Bayramdaki temcid, salâ, ezan ve gizli-açık her yanda duyulan evrâd u ezkâr kulaklarımıza âdetâ, gök kapılarının gıcırtılarını aksettirir; tebrikler, tes'îdler, el öpmeler, ziyaretler ise şanlı geçmişimizden köpürüp köpürüp gelen ruhu ve manâyı andırır. Evet, öteler buudlu bu lâhûtî ses hevenkleri, bu mâzi renkli töre ve merasimler, sanki ruhlarımızın, anlatmak isteyip de anlatamadıkları sevinçlerini, neş'elerini veya hasretlerini ve hicranlarını söylüyor gibi gelir bize...

Bayram, hemen her zaman oldukça şümullü bir dil kullanır ve anlatılması gerekli olan her şeyi anlatır: İnsanın toprak gibi hiçliğini ve ayaklar altında oluşunu.. yağmurun toprağı kucakladığı gibi rahmetin de onu kucakladığını.. arı kovanından daha canlı, kuş yuvalarından daha yumuşak yuvalarımızın şefkatini.. ruhlarımızın ötelerle olan alâkalarını, emellerini.. kalblerimizin huzur ve itmi'nanını.. fert plânında insanın bir bilinmez noktadan başlayıp ve bir türlü bitmeyen sırlı yolculuğunu.. yolculuğun sevindiren veya ürperten son durağını.. toplum plânında milletimizin doğuşunu.. çağlar ve çağlar boyu mücadelesini.. kültür ve medeniyetini.. örf ve âdetini.. üslub ve şivesini, hem de senede bir iki defa ve toplumun bütün katmanlarına en beliğ bir dille anlatır."83 

ARAFE GÜNÜ
Müslümanların Mağfiret Bayramı

Kurban bayramından bir önceki gündür [9 Zilhicce]. Haccın iki temel rüknünden birisi olan vakfe, kurban bayramından bir gün evvel Arafat meydanda topluca yapıldığından bu güne yevm-i arafe [dilimizde arefe veya ârife günü] denilmiştir. Türkiye'de ramazan bayramından bir gün öncesine de arefe denir. Bunun gibi, mühim bazı günlerden bir önceki güne veya önemli bir olay ya da olayların cereyan ettiği dönemden önceki günlere de arefe denmektedir;84 fakat bunlar örfî isimlendirmelerdir; özel bir dinî hüviyeti ve kudsiyeti yoktur. Bütün sene içinde affedilenlerden daha çok mü'minin cehennemden âzad olduğu bir gün85 olması itibariyle de bugün: Müslümanların kurtuluş bayramıdır.

Arafe kelime olarak: tanışmak, öğrenmek, itiraf etmek ve güzel koku manalarına gelir ki, İslam âlimleri bugüne arafe denilmesinin sebeplerini izah ederken bütün bu anlamlara itibar etmişlerdir. "Tanışma" manasına göre: Cennet'ten yeryüzüne indirilen Hz. dem ile Havva'nın buluştuğu güne arafe günü, buluştukları dağa da Arafat dağı adı verilmiştir. Bir diğer görüşe göre: Hz. İbrahim, Allah'ın emri üzerine oğlu İsmail ve eşi Hâcer'i Mekke'de bırakıp Şam'a gittikten yıllar sonra onlarla buluşup görüştüğü mekana Arafat, zamana da arafe günü ismi verilmiştir. "Öğrenme" manasına göre: Cebrail, Hz. dem'e haccın menâsikini bizzat uygulatarak- öğretmiş, vakfe yaptıkları gün ona "Artık öğrendin mi?" diye sormuş, Hz. dem de "Evet, öğrendim." demiştir. Bunun üzerine oraya Arafat, o güne de arafe günü adı verilmiştir. "İtiraf" manasına göre: Hacılar vakfe yaptıkları günde, Allah'ın rubûbiyetini, celalini, azametini, kimseye ihtiyacı olmamasını; kendilerinin ise zillet ve fakirliklerini, Allah'a son derece muhtaç oluşlarını itiraf ederler. Nitekim Hz. dem ve Havva da Arafat'ta ilk defa buluştuklarında "Ey Rabbimiz! Biz nefsimize zulmettik. Günahlarımızı bağışla!" [A'râf 7/23] diye itirafta bulunmuşlardı. Bu itirafların yapıldığı o zamana arafe günü, mekana da Arafat dağı adı verilmiştir. "Güzel koku" manasına göre ise: Hacılar, arafe günü Arafat'ta bütün günahlarından tevbe ederler. Böylece günahların manevî pisliğinden temizlenen mü'minler, mânen güzel kokulu hale gelirler ki bu sebeple o güne arafe, o yere de Arafat denilmiştir.86 

Kur'ân-ı Kerim'de arafe gününden iki yerde bahsedilmektedir.

1. "Şâhid ve meşhûd'a kasem ederim ki..." (Bürûc 85/3) âyetindeki şâhid ve meşhûd'tan maksadın ne olduğun dair yapılan tefsirlerden üç tanesi bunlardan birinin her hal ü karda arafe günü olduğunu belirtmektedir:

Meşhûd, arafe günü; şâhid de arafe günü Arafat'ta hazır bulunan hacılardır. Arafe gününün "meşhûd" diye adlandırıldığının delili ise, Hak Teala'nın "Gerek yaya, gerek her uzak yoldan gelecek arık develerin üstünde (binitli) olarak sana gelsinler. Böylece kendilerine ait olan menfaatlere şahid olsunlar." [Hacc 22/27-28] âyetidir.

Şâhid, cuma günü; meşhûd da arafe günüdür. Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: "Yevm-i mev'ûd (va'd olunan gün), kıyamet günü; şâhid, cuma günü; ve meşhûd da arafe günüdür. Cuma günü bizim için Allah'ın (hazırlamış olduğu) bir zahîresi (deposu)dur."87 Said b. Müseyyeb'in de mürsel olarak, Hz. Peygamber'den şöyle buyurduğu rivâyet edilmiştir: Günlerin efendisi, cuma günüdür; o şâhiddir. Meşhûd ise arafe günüdür.88 

Şâhid, arafe günü; meşhûd da kurban bayramı günüdür. Çünkü bu iki gün, Allah Tealâ'nın büyük saydığı, kıymet verdiği ve hac günlerinin önemlilerinden kıldığı iki gündür. Dolayısıyla bugünler, kendinde bulunan kimselerin, mü'min olduklarına ve İlahî rahmete müstehak olduklarına şehadet eder."89 

2. Arafe günü Kur'an'da, ikinci olarak "eyyâm-ı ma'dûdât / sayılı günler" ifadesinde zımnen geçmektedir: "O eyyâm-ı ma'dûdât / sayılı günlerde (arafe ve kurban bayramı günleri tekbir getirerek) Allah'ı zikredin." [Bakara 2/203]. yetteki "sayılı günler", arafe günü sabah namazıyla başlar, bayramın dördüncü günü ikindi namazıyla sona erer [9-13 Zilhicce].

Âyette arafe ve bayram günlerinin en önemli hususiyetlerinden birinin "farz namazların akabinde, kurbanlar kesilirken ve şeytanlar taşlanırken teşrîk tekbirleri getirmek" olduğu vurgulanmıştır. Nebevî tatbikat üzere bugünlerde ister seferî, ister mukim, ister cemaatle, isterse yalnız olarak kılınan beş vakit namazın farzlarını müteakip selam sonrası teşrîk tekbiri getirmek, hacdakilerle beraber bütün yeryüzündeki müslümanlara vaciptir. Bu, arafe günü sabah namazıyla başlar, bayramın dördüncü günü ikindi namazına kadar devam eder. Teşrîk tekbiri şöyledir: "Allahü Ekber. Allahü Ekber. Lâilâhe illallâhü vellâllü ekber. Allahü ekber ve lillâhilhamd. Allah en büyüktür. Allah en büyüktür. O'ndan başka ilah yoktur. Allah en büyüktür. Allah en büyüktür. Ve bütün hamdler O'na mahsustur." Namazların farzını müteakip verilen selâmdan sonra unutarak konuşan veya yerinden ayrılan biri teşrîk tekbiri söylemez. Teşrîk günlerinde kazaya kalan bir namaz, teşrîk günlerinde kaza edilirse teşrîk tekbiri getirilir; diğer günlerde ise getirmek gerekmez.

Bediüzzaman'ın arafe ve kurban bayramı günlerindeki teşrîk tekbirleriyle alakalı tahayyül, his ve kanaat çizgisinde belirginleşen bir müşahedesini kaydetmekte yarar var: Arafe ve kurban bayramında bütün insanlığın beşte birisinin teşrîk tekbirleriyle Allahü Ekber demesi; ve koca yer küresi, kendi büyüklüğündeki o Allahü Ekber kutsi kelimesini göklerdeki gezegen ve yıldız arkadaşlarına işittiriyor gibi, milyonlarca hacının Arafat'ta ve kurban bayramında hep bir ağızdan Allahü Ekber demeleri, Rasul-i Ekrem'in 1400 sene evvel âl ve ashabıyla söylediği ve emrettiği Allahü Ekber kelamının bir nevi aks-i sadası olarak İlâhî rubûbiyetin "dünyanın ve bütün âlemlerin rabbi" azamet-i ünvanıyla küllî tecellisine karşı geniş ve küllî kullukla yapılan bir mukabeledir.90 Bu mukabelenin milyonlarca hacının cemaat halinde aynı duygu ve düşüncelerle çarpan yüreklerinden yükselmiş olması da onu sonsuz şükürlere müsavi hâle getirmektedir ki, M. Fethullah Gülen Hocaefendi bu manaya şu ifadelerle vurgulamıştır: "Ferd hususî meziyet ve fazîletleriyle belli şeylere taliptir ve Allah onları verir; ama cemaate Allah'ın vereceği bazı şeyler vardır ki, onlar ancak cemaat halinde istendiği zaman verilir. Bir istiska duası, bir bayram namazı, bir Arafat'ta toplanma (ibadetlerinde olduğu gibi)."91 

Kurban bayramı ismiyle bilinen kutlu zaman dilimleri, aslında arafe günüyle başlar, kurbanın dördüncü günü ikindi namazında son bulur [9-13 Zilhicce]. Nitekim Rasulullah (sas): 
"Arafe günü ve teşrîk günleri (2, 3 ve 4. günleri), hepsi bizim bayramımızdır."92 "Arafe günü, nahr günü (kurbanın 1. gün) ve teşrîk günleri (kurbanın 2, 3 ve 4. günleri) biz müslümanların bayramıdır.

Bu günler yeme-içme günleridir." buyurmuşlardır.93 Dolayısıyla arafe günü de bayram günleri içine dahildir. Ayrıca kurbanların, bayram namazı kılınmadan geceleyin kesilmesinin tenzihen mekruh oluşu da94 Arafe gününün hükmen bayrama dahil olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. Hadiste teşrîk günleri de bayram olarak nitelenmekle, birinci gün geçtikten sonra bayram bitti havasına kapılmamak ve bayramı doyasıya yaşayabilmek için ayrıca vurgu yapılmıştır.

Arafe gününün fazilet, hürmet, ehemmiyet ve kudsiyetini ve bugünde yapılan duaların makbliyetini bildiren pek çok hadis-i şerif vardır. Bunlardan üç tanesinde şöyle buyrulmaktadır: "Arafe günü vakfe sırasında Cenab-ı Hakk'ın Cehennem'den azad ettiği kulların sayısı diğer günlerde azad ettiklerinden kat kat fazladır. Allah, arafe günü vakfe yapanlara yaklaşır. Sonra onlarla meleklere karşı iftihar ederek "Bunlar ne istiyorlar ki bütün işlerini bırakıp burada toplandılar?" der.95 Arafe gününde bütün sene içinde affedilenlerin toplamından daha çok mü'minin bağışlanarak cehennemden âzad edildiğini ve bu günün bayram olduğunu bildiren mezkur hadisler yan yana getirildiğinde şu terkibe ulaşılır: Arafe günü, Müslümanların mağfiret bayramıdır; cehennemden kurtuluş bayramıdır. 

İlâhî merhametin galeyana geldiği böyle bir zaman diliminde içli yakarışlarla, samimi ve nasûhî tevbe istiğfarlarla Allah'a inâbede bulunulmalıdır. Başka iki hadiste ise şöyle buyrulmuştur: "Kim arafe günü dilini, kulağını ve gözünü haramdan korursa, iki arafe arasındaki küçük günahları bağışlanır."96 "Günlerin en efdali arafe günüdür. (Faziletçe) cumaya denktir. O, cuma günü dışında yapılan (yani hacc-ı ekber dışındaki) yetmiş haccdan efdaldir. Duaların en efdali de arafe günü yapılan duadır. Benim ve benden önceki peygamberlerin söylediği en efdal söz de: "Lâilâhe illallâhü vahdehû lâ şerike lehu. (Allah birdir, Ondan başka ilah yoktur, O'nun ortağı da yoktur) sözüdür."97 Aliyyü'l-Kâri': "Hadiste, arafe gününün en efdal veya cumaya müsavi gün olduğuna dair bir işaret vardır." demiştir. Alimlerin çoğunluk kabulüne göre: "Allah katında günlerin en şereflisi ve en kıymetlisi cuma günüdür."98 hadisi, haftanın en hayırlı gününü tespit eder. Arafe ve kurban günleri ise yılın en faziletli günleridir.99 Yine arafesi cumaya tevafuk eden haccın fazladan kutsiyet kazanıp hacc-ı ekber haline gelmesi gibi, hacc-ı ekberin arafe günleri de diğer hacların arafe günlerinden daha kutsidir100. 

Kur'an-ı Kerim'de Arafat dağı ismen geçmektedir: "Arafat'ta vakfeden ayrılıp sel gibi (Müzdelife'ye doğru) akın ettiğinizde, Meş'ar-i Haram'da (teşrîk tekbirleri, tehliller ve telbiyeler getirerek) Allah'ı zikredin."[Bakara 2/198]. Birçok hadis-i şerifte zikredilen Arafat dağı, Mişail namiyle bilinen Mihail Peygamber'in kitabının 4. babında da yer almış ve ahirzamanda bir ümmet-i merhumenin toplu (hac) ibadet için bu mübarek Arafat dağını seçecekleri haber verilmiştir101 Nitekim bu dağın eteklerinde hac ibadetinin iki rüknünden birisi olan vakfe ibadeti ise Ümmet-i Muhammed'e nasip olmuştur. Haccın derûnî seyahatinin anlatıldığı bir makalede Arafat'ın ve arafe gününün mavera buuduna dair enfes yorumlar yapılmıştır: "Arafat'ın öyle bir nûrânîliği ve orada yaşanan zamanın öyle bir derinliği vardır ki, o hazîrede bir kere bulunma bahtiyarlığına ermiş bir ruh, gayri hiçbir zaman bütün bütün mahvolmaz ve kat'iyen dünyevîler gibi ölmez... Arafat'ta, sabahlar da gurublar da hep derinlik soluklar ve ihtimal ki, en yüksek şâirlerin bile terennüm edemeyeceği nüktelerini kalplerimize boşaltır ve bize varlığımızın gayeleri adına neler ve neler fısıldarlar. Bence, ruhun uhrevîleşip incelmesi için insan hiç olmazsa ömründe bir kere Arafatlaşmalı, Arafat'ı yaşamalı ve Arafat'ın tulu' ve gurubunu oksijen gibi ciğerlerine çekmelidir. Arafat'ta insan, duânın, yakarışın, iç çekiş ve iç döküşün en ürperticilerine şâhit olur. Hele ikindi sonrasına doğru, biraz da buruksu veda havasıyla eda edilen duâlar, daha bir derinlikle tüllenir; sesler, soluklar, göklerötesi meleklerin çığlıklarını hatırlatan bir enginlik ve duruluğa ulaşır... Arafat, insanların bütün bir gün, melek mevkibleri arasında dolaşıp durduğu, otururken-kalkarken sürekli semâvîlik solukladığı, Hakk rahmetinin sağnak sağnak gönüllerimize boşaldığı ve hadiselerin hep ümit televvünlü cereyan ettiği bir rahmet yamacı ve hesap endişeli bir Arasat meydanıdır.102" 

Vakfe, arafe günü zeval vaktinden kurban bayramının birinci günü fecrin doğuşuna kadar olan süre içinde yapılır. O gün vakfenin dışında yapılması gereken önemli başka hususlar da vardır. Hacıların terviye günü [arafeden bir önceki gün: 8 Zilhicce] Mekke'den Mina'ya gidip orada geceledikten sonra arafe günü sabah namazını Mina'da kılarak güneşin doğuşunu takiben Arafat'a çıkmaları, zeval vaktinden sonra orada gusletmeleri, öğle ve ikindi namazlarını öğle vakti cem ederek kılmaları, zamanlarını tekbir, tehlil, telbiye, salat ü selam ve dua ile geçirmeleri ve arafe akşamı güneşin batmasıyla birlikte Müzdelife'ye doğru yola çıkmaları sünnettir. Hz. Peygamber'den arafe günü oruç tutmanın faziletine dair hadis rivâyet edildiği gibi, Arafat'ta oruç tutmanın yasaklandığına ve kendisinin orada oruç tutmadığına dair hadisler de vardır. Buna göre, hacıların zayıf düşerek asıl görevlerini aksatmalarına yol açacağı için terviye ve arafe günleri oruç tutmaları mekruh, hacca gitmeyenlerin aynı gün oruç tutması ise müstehap kabul edilmiştir.103 Arafe gününde Arafat'ta bulunmayanlara Peygamber Efendimiz: "Allah'ın, arafe günü oruç tutan kişinin bu oruç sebebiyle, (yaşadığı andan) önceki ve sonraki yıl olmak üzere iki senelik günahlarını bağışlayacağını ümit ediyorum."104 müjdesini vermişlerdir.

Diğer taraftan, arafe ve daha sonra dört gün içinde umre yapmak, diğer hac vazifelerini aksatabileceği için tahrimen mekruhtur. Arafe günü, Arafat'taki hacıları taklit maksadıyla halkın Mescid-i Nebi'de veya başka herhangi bir mescid ya da yerde toplanması dinî bir esasa dayanmaz; bazı âlimler bunu mekruh görmüşler,105 bazıları da bid'attır demişlerdir.106 Ancak nasıl ki hacdakilerin teşrîk tekbirlerine başlamasıyla diğer bütün mü'minler de başlıyorlar, onlarla aynı günde bayram edip kurbanlarını kesiyorlar.. öyle de, arafe gününün şuurunda olarak kalben niyeti halis tutup vakfe saatlerine denk gelen vakitlerde (hatta gün boyu) şahsen veya cemaaten bunu gelenek hale getirmeksizin topluca tevbe ve istiğfar edip dua ve niyazlarda bulunmakta bir beis olmadığı gibi, aksine "haccın yümün ve bereketinin toplandığı bugünde107" sıdk-ı ihlâsla istenildiği takdirde Arafat'takilere lutfedilen İlahî mağfiret ve nimetlerden nasibdâr olmak kuvvetle muhtemeldir. Nitekim Asr-ı saadette bir sahabi, Peygamberimiz'e gelerek: "Ramazan'ın dışında ne zaman oruç tutmamı tavsiye edersiniz?" diye sormuştu. Efendimiz (sas): "Muharrem ayında oruç tut. Zira Muharrem ayı, Allah'ın ayıdır. O ayda öyle bir gün vardır ki, Allah o günde bir kavmin tevbesini kabul etmiştir. O günde başka bir kavmi de affedebilir.108" buyurmuşlardır. Aynı Rahmet tecellisinin arafe gününde, hacda bulunmayan Müslümanlar hakkında gerçekleşmesi de dinen ve aklen mümkündür; Merhameti Sonsuz'dan aynı ikramı bu şekilde ummakta bir beis gözükmemektedir.

İhlâs sûresini yüzer defa tekrar ile okumak, mübarek arafe gününde yapılması müstahsen olan bir âdet-i İslâmiyedir. Bazı yörelerde bin ihlâs-ı şerif okunması gelenek olmuştur. Beş yüz arafe'de, beşyüz de ondan önceki günde olmak üzere ikiye taksimle de bu okunabilir. Böyle bir okuyuşun bereketiyle kalbte bir takım hakikatlerin açıldığını ve çoğu manevî duyguların bundan gıdasını aldığını bazı İslâm ulemasının tecrübeleri göstermektedir109. 

Peygamberimiz'in bayram ilan ettiği arafe gününü110 yalnızca, bir gün sonra başlayan kurban bayramı günlerine (eyyâm-ı nahr) hazırlık günü olarak değil, Alvarlı Efe Hazretleri'nin "Mevlâ bizi afvede; Bayram o bayram olur / Cürm ü hatalar gide; Bayram o bayram olur." mısraları içinde belki Arafat'ta İlâhî mağfiret ve rahmete erişen hacılarla birlikte aynı mazhariyete nail olan talihli mü'minlerin günahlardan arınma ve azaptan kurtulma günü olması hasebiyle kendi müstakilliği içinde bir bayram olarak tes'îd etmek, isabetli bir tercih ve bereketli bir amel olsa gerektir.

KURBAN BAYRAMI

Kurban bayramı [ıydü'l-edhâ / ıydü'n-nahr], İslam âleminin 10-13 Zilhicce günlerinde kutladığı en meşhur dinî bayramdır. Kur'ân-ı Kerim'de Saffât [37/83-113] ve Hac sûrelerinde [22/26-28] geçtiği üzere Hz. İbrahim'in sünneti olarak tes'îd edilegelmektedir. "Biz her ümmete kurban ibadeti koyduk ki Allah'ın kendilerine rızık olarak verdiği hayvanları keserken O'nun adını ansınlar..." [Hac 22/34] âyeti de bunun daha sonra bütün ümmetlere şamil bir ibadet olduğunu bildirmektedir. Kurban bayramı, Mekke'de nâzil olan "Biz gerçekten sana kevseri verdik. Sen de Rabbin için namaz kıl ve kurban kes!" [Kevser 108 /1-2] emr-i İlahîsince yalnızca kendisine farz kılınmış olarak kuşluk namazı (veya şükür namazı) kılmaya ve kurban kesmeye başlayan Rasulullah tarafından ilk defa hicretin birinci yılında Medine'de Allah'ın emri doğrultusunda kavlî ve fiilî sünnetiyle bütün mü'minlere bayram olarak teşrî' buyrulmuş ve bu günlerde bayram namazı kılmak ve kurban kesmek vacip kılınmıştır.111 Bir hadis-i şerifte: "Kurban gününü bayram olarak kutlamakla emrolundum. Onu bu ümmet için Allah bayram kılmıştır."112 buyrulmuştur. Kur'ân-ı Kerim'in üzerinde en çok durduğu ve hükümlerini belirlediği bayram olan kurban bayramı, aynı zamanda ilgili hadislerin bildirdiğine göre senenin en kıymetli günüdür veya hayırda arafe gününe denktir. Arafe günü ve kurban bayramı günleri, esasında İslâm'ın kudsî ve semavî kongresi hükmünde olan hac ibadetinin113 vakitleridir. 

Kurban, kelime olarak k-r-b kökünden mastar olarak yaklaşmak, isim olarak ise hizmetiyle sultana yakınlaşmış kişi anlamına gelir. Istılâhî olarak da: Allah'a manen yakınlaştıran şey demektir;114 yani belirli bir havyanı, belirli bir vakitte ibadet niyetiyle kesmektir. Bereketli ve feyiz dolu bayram günlerimizden olan "Kurban bayramı, Hz. İbrahim'in belli bir buudda fedakârlık yaptığı, Müslümanların da bütün samimiyetleriyle günahlarının affına yol aradıkları.. ve bu gâyeye ma'tûf, bazılarının Beytullah'a yüz sürüp, Arafat'ta vakfeye durdukları ve Muhammedî bir ruhla yalvarıp yakardıkları bir gündür."115 Hz. İbrahim'in, oğlu İsmail'i (as) kurban etmek istediği, Cenâb-ı Hakk'ın da büyük bir koç göndererek onu kurtardığı günün yıldönümlerinde kutlanır. Bu bayram, hanîf İslam dininin önderleri olan peygamberin anılarını tazelemek, Allah uğruna canı ve malı feda etmek, bu yolda sabır ve metanet göstermek konusunda onları örnek almak anlamları taşır116 

Kurban kelimesi üç âyette yer almaktadır: [Âl-i İmrân 3/183; Maide 5/27; Ahkâf 7/28]. Kelime olarak hadis-i şeriflerde ise nadiren geçmektedir: "Salât, (Allah'a sunulan bir) kurbandır."117 Ancak kurban bayramı, kurban kesimi, hac ve menasiki ile alakalı pek çok âyet ve yüzlerce hadis bulunmaktadır.118 Kur'an'ın en çok kurban bayramından bahsetmesi onu, diğer bütün günlerin üzerine çıkarmaktadır; zira Kur'ân herşeye kâmet-i kıymetince yer verir. Kur'ân'da kurban ve hacdan başka, bizzat bunların yapıldığı kurban bayramı günlerinden de üç sûrede bahsedilmektedir:

1. Kevser sûresinde geçen "Venhar!" [108/2] ifadesinde mef'ûl mücmel bırakıldığından dolayı, bundan "Nahr/Kurban bayramı yap!" manası anlaşılabileceği gibi, "(Bayram) namazı kıl, kurban kes de kurban bayramı yap!" anlamı da çıkarılabilir ki bazı müfessirler âyetteki namazdan maksadın bayram namazı, nahrdan muradın da kurban bayramında kesilen kurbanlıklar olduğunu belirtmişlerdir. Binâenaleyh "Venhar!" ifadesinin, Allah Rasulü'nün zâtında bütün mü'minlere kurban bayramını, bayram namazı kılıp kurbanlar keserek kutlamayı emretmekte olduğu ortaya çıkmaktadır.

2. Burûc sûresindeki "Şahid ve meşhûd'a kasem ederim ki..." [85/3] âyetinde geçen şâhid ve meşhûd'un ne olduğuna dair yapılan tefsirlerden bir tanesi de, şâhidin arafe günü, meşhûdun da kurban bayramı günü olduğu şeklindedir. "Meşhûd, kurban bayramıdır. Çünkü bu gün, dünyada insanların bir araya gelip toplandıkları en büyük gündür. Yine o günde Mina ve Müzdelife'de doğu ve batıdan birçok insanların bir araya gelirler ve o gün, müslümanların bayramıdır. Meşhûd güne (kurban bayramına) yemin edilmesinin gayesi ise haccın, büyük ve önemli bir iş olduğunu ortaya koymaktadır.

Arafe ve kurban bayramı günleri, Allah Teala'nın büyük saydığı, kıymet verdiği ve hac günlerinin en önemlilerinden kıldığı iki gündür. Dolayısıyla bu iki gün, kendinde bulunan kimselerin, mü'min olduklarına ve İlahi rahmete müstehak olduklarına şehadet eder."120 

3. Yine şu âyet-i kerimeler, ekseriyetle arafe ve kurban bayramı günleri olarak tefsir edilmiştir: "Fecre, on geceye, çifte ve teke, akıp giden geceye yemin olsun ki kıyamet gelecektir." [Fecr 89/1-

4. El-fecr (lam, ahd manasına olarak), kurban ve cuma gibi mübarek günlerden birinin fecri [Mücahid'den gelen rivâyete göre kurban bayramının fecri]; on gece, Zilhicce'nin ilk 10 günü şeklinde [10. gün, kurban bayramının 1. günü oluyor]; çift, kurban bayramının ilk günü, tek de arafe günü; akıp giden gece ise, sabahı bayram olan gecenin seher vakitleri [veya bazı tefsircilere göre, leyle-i cem' (hacda akşam ve yatsı namazlarının birleştirilerek yatsı vaktinde kılındığı gece) denilen Müzdelife gecesi] şeklinde de tefsir edilmiştir ki, mezkur âyetlerin hemen en kuvvetli tefsir vecihleri böyledir.121 Dolayısıyla bu âyetler, arafe ve kurban günlerine yapılan İlahî yemini dile getirmekte, bu zaman dilimlerinin Allah'ın katındaki ehemmiyet, kutsiyet, fazilet ve kıymetini açıkça ifade etmektedir.

Kurban bayramı, Allah emri doğrultusunda bizzat Hz. Peygamber'in kavlî ve fiilî tatbikatıyla ümmete bayram olarak teşrî' buyurulmuştur.122 Fazilet ve kudsiyetini bildiren hadislerden hareketle kurban bayramının, Allah katında en hayırlı ve en efdal günü olduğu veya arafe gününe denk olduğu belirtilmiştir. Nitekim ilgili hadislerden birinde: "Allah katında günlerin en büyüğü yevm-i nahrdır (kurbanın birinci günü: Zilhicce 10); bunu fazilette yevm-i nefr takip eder (kurbanın 2. günü: Zilhicce'nin 11)."123 buyrulmuştur. Benzer bir hadiste ise: "Allah katında günlerin en büyüğü, kurban bayramının birinci ve ikinci günüdür."124 ifadesiyle geçmektedir. Cuma ve arafe gününün de Allah katında en hayırlı gün olduğuna dair hadisleri değerlendiren âlimler, en hayırlı günün kurban veya arafe günü olduğu, ya da her ikisinin birbirine eşit bulunduğu sonucuna varmışlardır; cuma gününü de haftanın en hayırlı günü olduğu yorumunu yapmışlardır.125 
Kurban bayramı, namazı ve kurbanlıklar, İslam'ın şeairindendir [Hac 22/26-28, 32]. Dolayısıyla bunlara hürmet etmek Allah'ın emridir. Nitekim âyette "Kim Allah'ın hürmet edilmesini emrettiği şeyleri tazim ederse bu, Rabb'inin nezdinde kendisi için sırf hayırdır..." [Hac 22/30] ve "Kim Allahın şeairini tazim ederse, şüphe yok ki bu, kalblerin takvasındandır." [Hac 22/32]. buyrulmuştur.

Arafe günü sabah namazı ile başlayan ve kurban bayramının dördüncü günü ikindi namazına kadarki beş günde her farz namazın akabinde teşrîk tekbirleri getirildiği için bugünlere "eyyâm-ı teşrîk / teşrîk günleri" denilmiştir; ancak hakikatte kurbanın 2, 3 ve 4. günlerine [Zilhicce 11, 12, 13] teşrîk günlerine denilir.126 Nitekim hadiste: "Arafe günü, nahr/kurban günü (kurbanın birinci günü) ve teşrîk günleri (kurbanın 2, 3 ve 4. günleri) biz müslümanların bayramıdır."127 buyrulmuştur. Hacıların Mina'da olduklarından bu üç güne Mina günleri de denir128. 

Hikmet açısından, Müslümanların bayramlarda bir araya gelmelerinin, Allah'ı zikirden ve dinî şeairin takdisinden hali kalmaması için bayram namazı ve teşrîk tekbirleri vacip kılınmıştır. Bunun yanında bayram âdeta "mü'minlerin bir nevi gövde gösterisi olması" maksadı da gözetilmiştir ki, çoluk-çocuk, kadın-ihtiyar herkesin bayram yerine katılmaları müstehap kılınmıştır. Rasulullah (sas), bayram namazına giderken ve gelirken yollara dizilenlerin bayramlarını kutlardı.129 Allah Rasulü, bayram namazları sonunda sadaka ve hediyeler verirdi, vermeye teşvik eder, bu verilenlerin günahların bağışlanmasına sebep olacağını bildirirdi.130 

"Kurban bayramı, Hz. İbrahim ve İsmâil'den günümüze kadar, hep bir kahramanlık, bir fedâkarlık, bir hasbîlik ve bir teslimiyet sembolü olagelmiştir. Kurban bayramı, tıpkı orduların savaşa gidişi gibi gürül gürül tekbirlerle gelir ve bir velvele olur, her yanda yankılanır. Onda hem bir mûsiki ve şiir hem de muhârebelerin bin tarraka ile gürleyen hakkı ilan sesleri içiçedir. O kutlu zaman diliminde hemen herkes, her şey ve her yer âdeta dile gelir ve konuşur. Arafat bir mahşer gibi kaynar ve köpürür, bir hesap meydanı gibi endişe ve ümit soluklar.. Müzdelife, Mîna yoldakilerin telaş ve tedarikiyle uğuldar.. Ka'be, sinesi hasretle yanan gufrana susamışların nabzı gibi atar.. ve bütün bu sesler, soluklar Hakk karşısında divan durmuş inleyen en mükerrem kulların çığlıkları gibi gider verâların kapılarına dayanır. Sanki ebediyet gamzeden bu seslerle, hislerimizin sınırsızlığını, hülyalarımızın sonsuzluğunu edâ ediyormuşuz gibi, duygularımızın bütün hazineleri açılır.. ve bütün mahrem hislerimiz bağı kopmuş tesbih taneleri gibi dörtbir yana saçılır. Her yanda köpürüp köpürüp Hakk katına yükselen bu sihirli sesleri duyup ve gönüllerimizde cennetler gibi esen şevk ü tarâbı yaşadıkça, aşktan, şevkten ve bayramın büyüsünden süzülmüş diriltici bir iksiri içiyor gibi oluruz."131 

Kurban bayramlarında milyonlarca mü'minin hep bir ağızdan Allahü Ekber demeleri, rubûbiyet-i ilahiyenin "âlemlerin rabbi" ünvanıyla küllî tecellisine karşı küllî bir ubûdiyetle yapmış oldukları bir mukabeledir.132 Bayram namazlarında mü'minlerin kalpleri kulluk cihetiyle ittihad eder (birleşir), dilleri bir kelime üzerinde toplanır. İnsan, Mabud-u Ezelî'nin ulûhiyetine ve hitabının azametine karşı, sayısız kalblerden ve dillerden çıkan dualar ve zikirler ile küllî bir mukabelede, kullukta bulunur. deta bayram namazlarında İslâm âleminin zikir ve tesbihleriyle dünya, büyük bir zelzeleye mazhar olur; bütün kara ve denizleriyle Allahü Ekber der; kıblesi olan Kâ'be-i Mükerreme'nin samimî kalbiyle niyet edip, Mekke ağzıyla, Cebel-i Arafat diliyle Allahü Ekber diyerek, o tek kelime yeryüzünün her bir toprağındaki umum mü'minlerin mağara-misal ağızlarındaki havada temessül eder. Bir tek Allahü Ekber kelimesinin aks-i sadâsıyla sonsuz Allahü Ekber'ler vuku bulduğu gibi, o makbul zikir ve tekbir, semaları dahi çınlatır ve berzah âlemlerine de dalgalar göndererek sadâ verir.133 

"Ramazan ve kurban bayramlarını Lailahe illallah, Allahü Ekber, Sübhanallah ve Elhamdülillah'lar ile süsleyin."134 hadis-i şerifi ve benzeri n bayramlarda bolca tekbir, tehlil, tesbih ve tahmidler getirilmesi sünnettir ki âyette de "Allah size hidâyet ettiği için, (bayram) tekbirleri getirerek Zât'ını tazim etmenizi ister." [Bakara, 2/187]135 buyurulmuştur. Beş vakit namazda, bayram namazında ve hac ibadetinde çok tekbir getirmenin sırrına dair Bediüzzaman şu izahatı getirmiştir:

Bir nevi mi'rac hükmünde olan namazın hakikati, huzur-u İlâhî'ye kabuldür. Her Allahü Ekber'le âdeta bir mi'rac basamağı kat' ederek, manen ve hayalen veya niyeten iki cihandan geçip, maddiyat kayıtlarından sıyrılıp bir küllî ubûdiyet mertebesine veya küllînin bir gölgesine veya bir sûretine çıkıp, bir nevi huzura müşerref olup, "iyyâke na'budu / ancak sana kulluk ederiz" hitabına bir büyük mazhariyettir. Namaz hareketlerinde tekrarla Allahü Ekber denilmesi, mertebeler kat' etmeye, manevî terakkiye ve cüz'iyattan küllî dairelere çıkmaya işarettir; ve Allah'ın marifetimiz haricindeki kemâlât-ı kibriyasının mücmel bir ünvanıdır. İşte Hacda pek kesretli "Allahü Ekber" denilmesi, şu sırdandır. Çünki hacc-ı şerif bil'asale herkes için bir küllî mertebede bir ubudiyettir. Nasılki bir asker, bayram gibi bir özel günde bir mareşal ile birlikte komutanlık dairesinde padişahın huzuruna girer, lutfuna mazhar olur; sair vakitte ancak zabitinin makamı ile onu tanır. Öyle de hacda herbir mü'min ne kadar ami de olsa, mertebeler kat' etmiş veliler gibi "Yerin ve Göklerin Rabbi" ünvanı ile Allah'ı tanıyıp O'na teveccüh eder; bir küllî ubudiyetle müşerref olur. Elbette hac anahtarıyla açılan rubûbiyetin küllî mertebeleri.. hac dürbünüyle nazarına görünen azametli ulûhiyetin ufukları.. ve yine hac şeairiyle kalbine ve hayaline gittikçe genişleyen ubudiyet daireleri, kibriya mertebeler


.

Mübarek Gecelerimiz Kandiller

Zaman ve mekânlar bütün kıymet ve kutsiyetini, hakikatte Allah ın dilemesinden alırlar. Bu İlâhî dileme ise varlıklar için binbir maslahat ve hikmetler içerir. Ayrıca o zaman dilimlerinde gerçekleşen mühim olaylar ve o mekânları dolduran kıymettar mekînler de, içinde bulundukları zaman ve mekâna değer kazandırmışlardır. İslâm da mübarek zaman dilimlerinin kudsiyeti de meşiet†i İlâhî den geldiği için, Müslümanlara sonsuz feyz ü bereketin nüzulü için birer vesile olmaktadırlar. Mübarek ay, gün ve geceler, İslâm ın şeairindendir; hususi kıymetleri ve kerametleri vardır. Kâinat, semavat, feza†yı âlem ve bütün varlıklar1 bu kutlu zaman dilimlerine hürmet etmektedir.2 Âyet veya hadîslerin, kutsallığını tespit ettiği ve Mü minlerin de yüzyıllardan beridir kutladığı bu mübarek ay, gün ve geceler, senenin içine dağılmış vaziyette bulunmaktadır. Sevgili Peygamberimiz (sas) in hicretini esas alan ay takvimine göre Recep, Şaban ve Ramazan ayları öncelikli olan kutsal aylardır. İslâm toplumunda bu aylara Şühûr†u Selâse (Üç Aylar) denilmiştir. Eşhürü l†Hurum (Haram Aylar) ise Muharrem (ki senenin ilk ayıdır), Zilkade, Zilhicce ve Recep aylarıdır. Mübarek günlere gelince: Hicrî Yılbaşı, Aşûre Günü, Arafe Günü, Ramazan ve Kurban Bayramları, Cuma Günleridir. Bu yazıda kutlu zaman dilimleri içinden yalnızca kandil geceleri üzerinde durulacaktır.

Mevlid kandili hariç diğer kandillerin hepsi Üç aylar içindedir ki bunlara dört Leyâli†i Mübareke (Müberek Geceler) denilir. Regâib ve Mi rac kandilleri Receb ayında, Berâat kandili Şaban ayında, Kadir gecesi de Ramazan ayındadır. Mevlid†i Nebi ise Ramazan dan beş ay sonraki Rebiü'l†evvel ayındadır.

Üç ayların kendilerine mahsus bir tadı bir şivesi vardır ki, onları yılın diğer aylarından ayırır.. her ayın güzellik ve nefâsetinin zahirî duygularımızla hissedilip yaşanmasına mukabil, bu müstesna zaman dilimi kalple ve bâtınî duygularla yaşanır... Üç ayların başlangıcı, kamer birkaç gün önce zuhur etse de, rağbetlere açık inayetle tüllenen bir perşembe akşamı ‘merhaba der ve bir mızrap gibi gönüllerimize iner. Ulu günlere ve daha bir ulu güne akort olmaya teşne duygularımızı ilk defa uyarıp coşturan ‘Regâib bir ses ve enstrüman denemesi gibidir. Yirmi küsur gün sonra gelecek olan Mi rac ise, tam hazırlanmış ve gerilime geçmiş ruhlar için âdeta, semavî düşüncelerle, gök kapılarının gıcırtılarıyla ve uhrevîlik esintileriyle gelir. Berâat bu tembihlerle uyanmış ve tetikte bekleyen sinelere kurtuluş muştularıyla seslenir. Kadir Gecesi ne gelince, bu kadirşinas insanları, tasavvurlar üstü ve ancak bir aylık bir cehd ile elde edilebilecek feyiz ve bereketle kucaklar ve onları afv u mağfiret meltemleriyle sarar. 3



REGÂİB KANDİLİ 

Sevgili Peygamber Efendimiz (sas) in Allah ın bazı çok özel fiilî tecellilerine mazhar olduğu, nuranî lütf u ihsanlara, semavî mevhibelere eriştiği bir gecedir. Recep ayının ilk Cuma gecesine tevafuk etmektedir.4 Kelime olarak regâib, çokça rağbet edilen, nefis, kıymetli, değerli, ihsan mânâlarına gelen Ragibe kelimesinin çoğuludur. Buna göre Regaip Gecesi denilince: Çok lütuf ve ihsanla dolu, kıymeti ve değeri büyük, çok iyi değerlendirilmesi gereken gece mânâsı anlaşılır. Bu gece Allah lütuflarını sağanak sağanak yağdırır. Müslümanlar arasında ise Peygamberimiz in dünyaya teşriflerinin ilk halkasını teşkil eden anne rahmine şeref verdiği gün olduğuna inanılmaktadır. [Ancak bu gece ile veladet†i Nebeviyye arasındaki müddet, bunun hilafına işarettir. Şu kadar var ki Hz. Âmine nin Fahr†i Âlem Efendimiz i hamil olduğuna bu geceden itibaren muttali olmuş olabileceği düşünülebilir.5] Peygamberimiz in doğuşuyla yeryüzü nasıl küfür ve cehaletin karanlıklarından kurtulup büyük bir mutluluğa boğulduysa, onun teşriflerinin ilk basamağı olan bu geceyi de bütün kâinat alkışlamış, coşkun bir sevinçle ayakta karşılamıştır. Mânen bereketli olan bu gecenin bir hususiyeti de mübarek Ramazan ayının ilk habercisi olmasıdır.

Bediüzzaman Hazretleri, Regaib gecesinin Zât†ı Ahmediye nin terakki hayatının başlangıcının ünvanı olduğunu; Mi rac gecesinin de Zât†ı Ahmediye'nin terakki hayatının zirve noktasının ünvanı olduğunu bildirmektedir.6 Bu gece Allah Rasûlü (sas), söz konusu mazhariyet ve mevhibeler için Cenâb†ı Hakk a şükür için oniki rek at namaz kılmışlardır. Bu geceyi ibadetle ihya etmenin sevabı pek çoktur.7 Diğer zamanlarda okunan her Kur'ân harfi için on sevap verilirse, Recep ayında yüzleri geçmekte, Regâib kandilinde ise daha da artmaktadır. Kaza ve nafile namazların sevabı ise diğer gecelere oranla kat kat fazladır. Regâib kandilinde yapılacak ibadetlerden birisi de duadır. Peygamberimiz (sas), bir hadîslerinde bu gecede yapılacak duaların Allah katından geri çevrilmeyeceğini bildirmişlerdir.8

Regâib, Mirâc, Berâat kandilleri gibi gece âleminin tâçları ve zamanın Allah a en yakın zirveleri ya da O na açılmanın rıhtımları, limanları, rampaları sayılan o mübarek gün ve gecelerde, gönüller ayrı bir duyarlılıkla parıldar; ruh sonsuza doğru bir başka türlü kanat çırpar; her şey verâların ezelî şiirine dem tutar; her yanı tam bir uhrevîlik büyüsü kaplar; her sîneyi, dillerin ifadeden aciz kaldığı bir naz ve niyaz zemzemesi sarar. Hususî bir kısım tecellilerle ötelerin kapısı, penceresi, menfezi hâline gelen mekân; ümit ve beklentilerin yakarışlara dönüşüyle billurlaşan zaman ve yeni nazil olmuş gibi, her sûresi, her maktaı, her âyeti ve her cümlesinde hemen herkese yepyeni bir hayat vaadiyle âvâz âvâz çağıldayan Kur'ân, bizlere iman ve ümitle yemyeşil tepeler, cennette Cuma yamaçları gibi rü yete açık zirveler ve susamış gönüllerimize hayat suyu gibi iksirler içirerek, ruhlarımıza mü min olmanın tasavvurlar üstü avantajlarını sunarlar.. sunar ve Rabb e yönelik sinelerde ne telâffuzları çatlatan mânâ ve muhtevalar, ne ifadelere sığmayan tecellilerle tüllenirler. 9


MİR'ÂC KANDİLİ 

Allah ın emriyle Peygamber Efendimiz (sas) in rûhen ve bedenen, Burak10 isimli semavî bir binite binerek Cebrail ile birlikte Mekke deki Mescid†i Haram dan Kudüs teki Mescid†i Aksa ya [Beytü l†Makdis] kadar yapmış olduğu gece yolculuğuna †ki buna İsra denilir†, oradan da bir mi râcla [manevî asansör] yedi kat göklere yükselip tâ Sidretü l†Müntehâ ya ulaşması, burada Cebrail i arkada bırakıp Refref denilen ledünnî binitle Allah ın huzuruna varıp O nun Zât†ı Akdes ini yakînen müşahede etmesi ve zaman†mekân üstü konuşması olaylarına Mi râc denilir. İki aşamalı bu gökler ötesi yolculuk, peygamberliğin 12. yılında, hicretten 18 ay önce, mübarek üç ayların ilki olan Recep ayının 27. gecesinde (Regâib gecesinden yirmi küsur gün sonra) gerçekleşmiştir. Kadir gecesinin de Ramazan ın 27. gecesi olması ile aralarında çok gizemli bir tevafuk vardır. Bediüzzaman Hazretleri: Mi rac gecesi ikinci bir Kadir gecesi hükmündedir. 11 sözleriyle, bu gecenin Kadir gecesinden sonra en kutsal bir gece olduğunu belirtmişlerdir. Ebu Talip in ve Hatice validemizin vefatı ile çok hüzünlenen, müşriklerin üç yıl süren ablukası ve Tâiflilerin saldırıları karşısında daralan Allah Rasûlü (ve mü minler), bu mi rac olayı ile çok muhteşem bir teselliye ve ihsan†ı İlâhîye ve nail olmuştur. Üç ayların ilk kandili, Regaip gecesi, ikinci Mi rac gecesidir. Regaib gecesi, Zât†ı Ahmediye nin terakki hayatının başlangıcının ünvanıdır. Mi rac gecesi de Zât†ı Ahmediyenin terakki hayatının zirve noktasının ünvanıdır.12

Kur'ân†ı Kerim de İsrâ suresi (17/1) bu İsrâ olayını anlatır. Necm suresi de İsrâ nın devamı olan Mi râc hadisesini anlatır.13 Âyetlerde biraz da kapalı olarak anlatılan bu esrarengiz yolculuğu, Peygamberimiz (sas) bir çok hadîslerinde detaylarıyla anlatmışlardır.14 Bir gece Kâbe†i Muazzama nın Hatîm mevkiinde yatarken, Cebrail (as) gelip mübarek göğüslerini yardı, kalbini zemzem suyu ile yıkadıktan sonra içini iman ve hikmetle doldurup eski hâline koydu. Sonra beyaz bir binek Burak ile (normalde bir aylık mesafedeki) Mescid†i Aksa ya uçtular. Orada bütün peygamberlerin ruhlarına imam olup namaz kıldırdı. Bu, onların şeriatlerinin asıllarına mutlak varis olduğunu ifade ediyordu.15 Bir de kendisine su, şarap ve süt takdim edildi. O, fıtrî ve tabiî olan sütü içti. Bu ise ümmetinin doğru yola iletildiğini ifade ediyordu. Ardından yüceliklere yükseltici bir mi rac (manevî asansör) ile göklere çıkartılıp yedi kat semaları bir bir dolaştırılmıştır. 1. kat semada: Hz. Adem le, 2. kat ta Hz. İsa ve Hz. Yahya, 3. kat ta Hz. Yusuf, 4. kat ta Hz. İdris, 5. kat ta Hz. Harun, 6. kat ta Hz. Musa ve 7. kat ta Hz. İbrahim ile görüştü. Melekleri, Cennet ve Cehennem e kadar bütünüyle ahiret hayatını müşahede etti. Bütün mülk ve melekût âlemlerini dolaştı.16 Cebrail daha sonra Peygamberimiz i daha da yükseklere çıkardı, öyle bir fezaya vardılar ki kaderleri yazan kalemlerin cızırtıları duyuluyordu. Nihayet varlıklar âleminin son sınırı olan Sidretü l†Müntehâ ya ulaştılar. Cebrail: İşte burası Sidretü l†Müntehâ dır. Ben buradan bir parmak ucu ileri geçecek olursam, yanarım. dedi. Peygamberimiz e Sidre de dört kutsal nehir ve her gün yetmiş bin meleğin ziyaret ettiği Beyt†i Ma mûr gösterildi. Sonra kendisine şarap, süt ve bal dolu üç bardak sunuldu. O, yine sütü tercih etti. İçtiği süt, onun ve ümmetinin fıtratı, yani hilkat†i İslâmiyesiydi. Ayrıca şehitlerin ve muttakilerin cenneti olan Cennetü l†Me vâ yı temaşa etti. Cebrail i geride bırakan Zât†ı Ahmediye Aleyhisselam, burada Refref e binerek Arşâ€ ı A lâ ya urûç etti ve tâ Kâb†ı Kavseyn olarak belirtilen imkân dairesinin bitiş, vücûb dairesinin başlama sınırına ulaştı. Huzûr†u Kibriya da Zât†ı Akdes e ok yayının iki ucu kadar, hattâ daha fazla yaklaştı.17 Cemâlullah ı perdesiz ve vasıtasız olarak müşahede etti, Onunla zaman ve mekândan münezzeh olarak bîkem u keyf konuştu. Daha sonra tekrar Refref le Sidre ye geri döndü. Orada Cebrail i asıl hüviyetiyle †tıpkı ilk defa Hira da gördüğü şekliyle†gördü.18 Müteakiben de yine Cebrail ile birlikte göz kırpması kadar kısa bir zaman parçasında dünyaya nüzûl eylediler.19

Ben mi racdan daha güzel bir şey görmüş değilim 20 diyen Peygamberler Sultanı, mi rac yüceliklerinden †âdeta bir vefa duygusuyla†geri dönerken yanında ümmetine çok büyük hediyeler getirmiştir. Birincisi: Beş vakit farz namazı getirmiştir. İhsan şuuruyla kılınan namazlar, ümmetin mi rac asansörleri olacaktır. İkincisi: Âmenerrasûlü diye bilinen âyetleri getirmiştir. [Bakara, 2/285†286]. Üçüncüsü: İsra Suresi nin 22†39. âyetlerinde21 bahsedilen 12 adet İslâm prensibini getirmiştir.22 Dördüncüsü: Allah a hiçbir şeyi ortak koşmadan ölen kimselerin günahlarının affedileceği ve Cennet e girecekleri müjdesini getirmiştir. Beşincisi: İyi amele niyetlenen kişiye †onu yapamasa bile†bir sevap; eğer yaparsa on sevap yazılacağı; fakat kötü amele niyetlenen kişiye †onu yapmadığı müddetçe†hiçbir günahın yazılmayacağı; ancak işlediği zaman da sadece bir günah yazılacağı müjdesini getirdi. Bir diğer hediye de, Mi rac gecesi Allah ile karşılıklı selâmlaşma ve sohbetlerinden bazı sözleri getirmiştir ki et†Tahiyyâtü diye meşhur olan bu sözler, bütün namazlarda teşehhütte otururken okunmakla Mi racda Allah ile Habibi (sas) arasındaki o kutsî sohbeti hatırlatmakta ve benzerî bir mükâlemeye namaz kılanı mazhar etmektedir.23

Evet Zât†ı Ahmediye, bütün velayetlerin üstünde bir külliyet ve ulviyetle tezahür eden velayetinin bir neticesi olarak İlâhî kemal mertebelerinde seyr ü sülûk olan Mi rac24 ile huzur†u kibriyaya uzanan yolu açmıştır. Kapıyı da açık bırakmıştır ki, arkasındaki evliyayı ümmet, ruh ve kalp ile o nuranî caddede, Mi râc†ı Nebevî nin gölgesinde seyr ü sülûk edip istidatlarına göre yüce makamlara çıkıyorlar.25 Mi rac'ta farz kılınan beş vakit namaz, mü minin mi racıdır;26 ve Mi rac†ı Ekber'in (Efendimiz in Mi racı) cilvesine mazhar27 olan bir mi rac†ı asgar (küçük mi rac'tır.28 Bu mi racın zirvesi ise secde hâlinde yaşanır,29 kulun Allah a en yakın olduğu anda. Her mü min, namazın fiil ve rükünlerine fikrini bindirip, bir nevi mi rac ile kâinatı arkasına atıp huzura kadar gider.30

Bediüzzaman Hazretleri: Leyle†i Mi rac, ikinci bir Leyle†i Kadir hükmündedir. Bu gece mümkün oldukça çalışmakla kazanç birden bine çıkar. Şirket†i maneviye sırrıyla, inşâallah her biriniz kırkbin dil ile tesbih eden bazı melekler gibi, kırk bin lisan ile bu kıymetdar gecede ve sevabı çok bu çilehanede ibadet ve dualar edeceksiniz ve hakkımızda gelen fırtınada binden bir zarar olmamasına mukabil, bu gecedeki ibadet ile şükredersiniz. 31 sözleriyle bu gecenin manevî bir fırsat bilinip değenlendirilmesi gerektiğine dikkat çekmişlerdir.32 M. Fethullah Gülen Hocaefendi: Mi rac'ın esas armağanı namazdır ve bu aynı zamanda her mü minin mi racı olarak, onları da miraca götürecek nurdan bir helezondur. Namaz, herşeyiyle halis bir ibadet ve mi rac için yegane vesile, sonra da Allah Rasulü (sas) ne gökler ötesi seyahatin en son noktasında tevdi edilen İlâhî bir armağandır. Bu armağan içinde herkese kılacağı namazı ölçüsünde bir mi rac mukadderdir. 33 Mü min için her namaz bir mi râc vesilesidir. Ve mü mine düşen de her namazda farklı farklı buudlarda bile olsa mi râcını tamamlamaktır. 34 Mi raca namazla çıkılır.. Allah a namazla ulaşılır, enbiyanın huzuruna namazla varılır. Ama herkes bunu namazda kendine göre hisseder ve kabiliyeti nispetinde yükseldiğini duyar. Herkesin hissettiği kendi miracıdır. 35 Bu bağlamda, fıkıh kitaplarında bir Mi rac gecesi namazından bahsedilmektedir ki, kılınması müstahsen görülmüştür: 12 rek attir. Her rek atında fatiha suresiyle beraber herhangi bir sure okunarak iki rek atte bir selâm verilir. Sonra da 100 kere Sübhânellâhi velhamdü lillahi vela ilahe illallâhü vellâhü ekber. denilmelidir. Müteakiben ise 100 kere tevbe ve istiğfar edilip, 100 kere de Efendimiz (sas) e salât ü selâm getirilmelidir. Gündüzünde de oruçlu bulunmalıdır; zira bu hâlde günaha dair olmaksızın yapılacak her duanın kabul edileceği inayet†i İlâhîden umulur.36 Ayrıca bütün mü minlere dua etmeyi de unutmamalıdır.
 

Kaybolmaya Yüz Tutmuş Ramazan Medeniyeti

Çok değil yüz yıl öncesinin Ramazanlarını öğrenince, insan bir başka âlemin örtüsünü aralamışçasına hayrette kalıyor. Sanki o Ramazanlarda yaşanan insanlığın, anlayışın ve kaynaşmanın zevkini tadanlar ecdadımız değillermiş gibi şaşıp kalıyoruz. Ve meğer hakkıyla yaşandığı zaman İslami hayat, toplumu ne emsalsiz faziletlerle süslüyormuş diye düşünüyoruz...

İslam'ın da, insanlığın da giderek unutulduğu günümüzde, Ramazan hâlâ bir huzur ayı olarak yaşanmaktadır. Hâlâ, insanlığımızı ve Müslümanlığımızı daha bir köklü şekilde duymanın mutluluğu onun sayesinde kalplerimizi ferahlatmaktadır. Ve yine onun sayesinde, toplumumuz da bunaltıcı raddelere gelen maddi - manevi anarşiden bir parçacık olsun kurtulabiliyor.

Evet, her şeye rağmen Ramazan tatlı nesimini katılaşmış kalplere kadar ulaştırabilmektedir... Bu durum, milletimizin bir inanç işareti olarak sevindiricidir.

Ya eski Ramazanlar... Başlı başına bir medeniyet, bir manevi şehrayin olarak beldelerle birlikte, minarelerle birlikte, gönülleri, ruhları apaydınlık eden Ramazanlar...

Zenginlerle fakirler arasındaki farkı iyice azaltan, her makam ve cinsten insanı camide buluşturan, kaynaştıran, zaten var olan milli birliği iyice pekiştiren Ramazanlar...

Hasretle andığımız o Ramazanlar, terk ettiğimiz medeniyetin bir ayrılmaz parçası olarak yaşanmıştı mazide... Unutulan veya unutturulmak istenen medeniyetimizle birlikte kaybolmaya yüz tutan Ramazanlardayız şimdi...

Minarelerdeki mahyalarla, kandillerle birlikte, verilmeyen zekâtlarla, sadakalarla birlikte kaybolmaya yüz tutan Ramazanımızın medeniyetini ihya etmek, diriltmek zorundayız... Aksi halde, kendi yürüyüşünü değiştiren, başkasınınkini de taklit edemeyen biri gibi, şaşkın ve kararsız kalacağız. Bunalacağız yani; darboğazların çıkmazlarında, açmazlarında...

Medeniyetimizin ihtişam devirlerindeki Ramazanları bir tarafa bırakalım ama, son devirlerde yaşanmışları bile, gıpta edecek bir lezzetle toplumun ağzını tatlandırıyordu. Şimdi o günleri yaşamış "erbab-ı kalem"den, birkaç çizgi ile Ramazan medeniyetimize yahut medeniyetimizin Ramazanlarına göz gezdirelim.

Semih Mümtaz şöyle anlatıyor o günleri :

"Beklerlerdi. Rü'yet-i Hilal vuku bulunca Şeyhülislam kapısına gelir haber verir ve ayın hafifçe görüldüğünü tevsik ederlerdi.

Bundan sonra evvela Halife-i Ruy-i Zemin'e, yani Padişah'a arz-ı hal ve aynı zamanda da Ramazanı ilan ederlerdi. 

Camiler mahyalarını, kandillerini yakarlardı. Bekçiler de davullarını çalarlardı. Teravih namazı da o gece başlardı. Bu namazdan sonra da camilerden çıkan halk istediğini yapardı...

...Gündüzleri de ibadet ve taat ile meşgul olunurdu. Resmi daireler de erken dağılırdı ve aralarında nev'ama nöbet yaparlardı. Alenen oruç bozmak yasaktı.

Oruçsuzlar buna dikkat ederlerdi ve oruçluların huzurunda yemezlerdi, içmezlerdi. Mübalatsızlıklar gösterenleri zabıta yakalardı. Babıali'de çalışan Hıristiyan memurlar bile, bu yasağa hürmet ederlerdi. Canları bir su istese gizli içerler, Müslüman hademelere bu işi yaptırmazlardı.

Ceplerinde taşıdıkları Mushaf-ı Şerifle camilerde Kur'an-ı Kerim okumak halkın birçoğunda adetti. Ve yazma Mushaf'lar hakikaten enfesti.

O devirlerde ve daha evvel de yazma Mushaf-ı Şeriflere çok hürmet edildiği için mükemmel hattatlar yetişmişti ve yetişirdi.

Ramazanın herkese şamil bir hususiyeti daha göze çarpardı. O da ortalığı saran bereketti. Fakir-zengin herkesin karnı doyar, yüzü gülerdi. Bunda belki Ramazanın gelmesi ve gitmesiyle beraber verilen umumi maaşların da medhali vardır: Çünkü bu sayede borç varsa verilir, esnaftan yeni kredi temin edilir; Ramazana mahsus bir kiler temin olunur, birçok konaklardan da diş kirası alınırdı.

Birçok konakta da fukara sofraları kurulurdu; her akşam iftarında fukaraya yemekler verilirdi. Hatta bazı konaklar da bulundukları mahallenin fakir evlerine erzak verirdi. 

Doğrusunu söylemek lazım gelirse, eğlenceler mahdut, fakat eğlendirici şeyler nâmahduttu..."

* * *

Ramazan-Yenilenme Ayı

İbrahim Alaeddin (Gövsa) ise, yaşadığı eski Ramazanlarla günümüzdekileri ya da yarım asır öncekileri şöyle kıyaslıyor :

"Gelen Ramazanla birlikte şehrin her tarafında bir değişiklik göze çarpıyor.

...Ama bütün bu hazırlıklar, bundan otuz kırk sene önceki Ramazanların yanında yine de sönük kalıyor...

...Bu Ramazanda çifte minareli camiler, yine eskisi gibi "Merhaba, Hoş Geldin, Ey Oniki Ayın Sultanı..." çeşidinden güzel ve ustalıklı yazılarla bu mübarek aya karşı olan saygılarını yerine getirdiler.

Yine şekerciler beyaz patiskalarla süsledikleri bakır reçel kavanozlarını dükkânların önüne dizdiler. Pideciler ve simitçiler, eskiden yaptıkları gibi, Ramazan gülleri mis kokulu, sesleri ile ortalığı çınlatıyorlar. Fakat nedense içimizde yine de o eski Ramazanların hasreti var...

* * *

Eski Ramazanları ve eski zamanları hatırlamamak mümkün mü? Ramazan geldi mi, herkeste -gerçi şimdi de öyle ya- bir değişiklik başlar, yeni ve hareketli bir davranış göze çarpardı. Bakkallar dükkânlarını, renk renk kâğıtlara sardıkları Kayseri pastırmaları ile süslerler; tekerlek tekerlek kaşar peynirleri getirtirler; gazevilerle (özel çuval) Mısır pirinçlerini raflara dizerler.

Haleb'in Hadidi yağını birbirleriyle rekabet yaparak satarlardı. Makarna fabrikaları, Ramazana mahsus olmak üzere, cins cins ve şekil şekil yeni makarnalar imal ederler; yer yer güllaç imalathaneleri açılır; tesbihçiler, hacıyağcılar yeni faaliyetlere başlarlardı.

Aileler, daha bir hafta önceden, Ramazan temizliğine koyulurlardı.

Ortalık silinip süpürülür, yeni çamaşırlar hazırlanır, kaplar kalaylanır, kırık dökük tabaklar yenileştirilir; yeni sofra, şerbet, reçel takımları alınır ve bu arada bir aylık erzak birden düzülürdü. Çocukların harçlıkları bile artırılırdı. Hâsılı bir sene içinde Ramazan için biriktirilen para, birkaç gün içinde yerlerine harcanırdı.

Şimdilerde Ramazan -çocukların, Ramazanın geldiğini ilan eden bekçinin arkasından koşarken söyledikleri gibi- yine de hoş geliyor ama sadece baklava tepsisi değil, eli de boş geliyor.

Dilimizde ve ruhumuzda eski tatlarını bulamıyoruz. Bunun sebebinin ne olduğunu da bilemiyoruz.

Acaba zevk ve eğlence duygularımızı körelten sebepler, arka arkaya gelen harplerden yorgun çıkmış olmamız mıdır?

Oysaki Balkan Savaşı da, Birinci Dünya Savaşı da, Kurtuluş Mücadelesi de arkada kalalı yıllar olmasına rağmen, dilimizde ve ruhumuzda o eski tat hala yok. Dileriz ki, bu yokluğu bari duyabilen idrakten mahrum kalmayalım."


.

Ramazanla Sonsuzlaşma

2000'li yılların ilk ramazan ayı. Yüreklerimizde büyülü bir heyecan var. Kalp atışlarımızda sevinç naraları, mutluluk tarrakaları. Bir ümit, bir arzu ve bir bekleyişin gizemli esintileriyle mahmuruz. Hazların metafizik versiyonu belki bu içimizde duyduklarımız. Gönüllerimiz ötelere kanat açacakmış gibi pür-neşe. Latifelerimiz, Hızır çeşmesine koşuyormuşçasına kıpır kıpır ve titrek. Geceleyin Tur dağında ışık görmüş Musalar gibiyiz şimdilerde. Rahmet güzergahından, mağfiret kapısından geçip cehennemden azat beraatimizi alacağımız o zaman ve mekan cennetine doğru yol almaktayız. Ruhumuzun, mülkün esaretinden kurtulup melekûtîliğini yaşayacağı bir ledünnî zaman tüneline girmiş, esrarlı bir yolculuğa çıkmış bulunuyoruz.

Hepimiz yoldayız. Sonu Allah'a uzanan bir yolda. Şu kadar milyar insan ve cin topluluğu olarak çıktığımız bu seyr ü seferde tabii ki hedefe ulaşanlar olacak, yaklaşanlar olacak, yarı yolda sapanlar olacak, kendilerine takılıp kalanlar olacak. Bu ramazan, bizim de rıza-i ilahiyi göğüslediğimiz bir turnike olabilir. İmanımızın hakiki tadına erdiğimiz, varlığın perde arkasına, ruh ve manasına muttali olduğumuz bir ramazan olabilir. Olsun diye bütün bir Recep ve Şaban ayını Arafe günü misilli dua, niyet ve amellerle yoğrulmuş olarak geçirmeye çalıştık, çalışıyoruz.

İnsan için her saniye, her salise sonsuzluğa açılan bir zaman parçası olmaya namzettir. Bu ramazan, o sonsuz hayatımızın kaderdenk ânını içinde saklıyor olabilir. Ebedî saadet veya sermedî şekavete açılan bir ânı, bir yol ayrımını. Amele götüren ihlaslı niyetlerimizle kazanacağız rahmet, mağfiret ve beraat fermanlarını. Acziyetimizle yani, hiçliğimizle. Kıyam, rüku ve secdelerimizdeki samimiyet, mahfiyet ve fakriyetimizle.. O'na adanmışlığımızla.

Ramazan ayı, bayram ayıdır aslında. Niçin olmasın? İnsanlığın dünya-ukba saadetinin kitabı Kur'an-ı Kerim bu ayda indirilmeye başlanmıştır, kadir gecesinde. Yani bin aydan daha hayırlı olan kadir gecesinde [Kadir 97/1-3]. Niçin bayram olmasın ki ramazan? Bu ayda cennetin kapıları ardına kadar açılır, cehennem kapıları da tamamen kapatılır ve azgın şeytanlar zincire vurulurlar.1 Allah Rasulü'nün (sas) beyanları bunlar, kuru ümit edebiyatı değil. Bir kazanma kuşağıdır ramazan. Öteleri, cennetleri, rıza-i ilahîyi kazanma kuşağı. Ramazanın her ögesi böyle bir kazancı sağlayıcı mahiyettedir. Oruçlar, beş vakit namazlar, teravihler, dualar, iftarlar, sahurlar, sadakalar, fitreler. Hepsi birer sevap makinası gibi işler, uygulayıcılarını sonsuz nimet ve saadetlere eriştirirler.

Merhameti Engin, her hayırlı amele yedi, yetmiş, yedi yüz ve hatta daha fazla sevaplar verirken, ramazan orucunun sevabına ise bedel koymamıştır. "Ramazan orucu benimdir, benim içindir. Madem kulum benim için şehvetini ve yemeğini terk ediyor. Ben de onu dilediğim gibi mükâfatlandıracağım"2 buyurmuştur. Mükâfatının ne olduğunu bildirmemiştir. Belli ki insanoğlunun idrak sınırlarını aşkın bir payedir bu. Ramazan ayı ve orucunun uhrevî getirilerini onlarca hadis-i şerif bile vaad edilen mükafatın sadece beşer aklının kavrayabileceği kısımları beyan etmektedir.

"Oruçlunun ağız kokusu, kıyamet günü Allah katında misk kokusundan daha hoştur, daha güzeldir."3 "Kim Allah yolunda bir gün oruç tutarsa, Allah o kişi ile Cehennem arasına bir hendek açar, genişliği sema ile yeryüzü kadar olan bir hendek."4 "Kim bir oruçluyu iftar ettirirse, kendisine o oruçlunun sevabı kadar sevap yazılır. Üstelik oruçlunun sevabından da hiçbir şey eksiltilmez."5 "Şüphesiz ki ramazan ayı, ümmetimin ayıdır. İçlerinden hastalananlar olur, onu ziyaret ederler. Bir müslüman yalan söylemeden ve gıybet yapmadan oruç tutar, iftarını helal rızıkla yapar, farzları gözetip karanlıkta yatsı ve sabah namazlarına giderse, yılanın derisini değiştirip çıktığı gibi günahlardan kurtulup çıkar."6 "Allahü Teala, ramazanın her gün ve gecesinde, (günahları sebebiyle) cehennemi hak etmiş bir takım kimseleri bağışlar. Bir de ramazanın her gün ve gecesinde her müslümanın kabul olacak bir duası vardır."7 İşte Rahmeti Sonsuz'un rahmet yağmurundan birkaç damla. Oruçlunun duası makbul, ağız kokusu makbul, ameli makbul, niyeti makbul.

İslâm'da oruç, sabah fecr-i sadıktan güneş batıncaya kadar niyet ederek yeme, içme ve cinsî münasebetten uzak durmaktır. En mükemmel manasıyla oruç ise, dinin mahzurlu gördüğü bütün söz ve fiillerden kaçınmak, haram kıldıklarından da uzak durmaktır. Oruç, dini bütün olmanın lazımıdır; çünkü İslam'ın beş şartından biridir. Oruç tutmayan mü'minin dini eksik demektir. Orucun emredilmesinin aslî hikmetlerinden birisi ruha güç kaynağı olsun diyedir. Bu güç kaynağını elde eden insan, müslüman kardeşinin duyduğu gibi duyar. Bu duyuşla ona yardım eder, gözyaşlarını siler. Kederlerini ortadan kaldırmaya çalışır. Çünkü orucun verdiği terbiye ile insan, açlığın, susuzluğun ne kadar elem verici olduğunu daha iyi anlar. Orucun bunlardan başka dünyevî-uhrevî, bedenî-ruhî pek çok faydaları daha vardır ki, bunlardan bazılarını birer cümle ile şöylece sıralamak mümkündür: Oruç, Allah'ın rubûbiyetini hatırlatır. Sayısız nimetlerine bir şükürdür. İçtimaî hayatı ve onun gerçeklerini hatırlatan bir ibadettir. Bir nefis terbiyesidir. İnsana gerçek mahiyetini hatırlatır. Sevgi ve merhamet duygularının doğmasını ve kuvvetlenmesini sağlar. Kalpleri yumuşatır, imanın gereği olan iyi huyların canlanmasına vasıta olur. İnsana sıhhat kazandırır. Sabırlı ve iktisatlı olmayı öğretir. Günahlara karşı bir kalkandır. Ve oruç bedenin zekatıdır.

Her salih amelin rıza-i ilahîye unvan olma sadedinde vaat ettiği en birinci bir Hızır payesi vardır. Orucun en mühim gayesi ve baki neticesi nedir? İlgili âyetlere baktığımızda, ramazan orucunun çok zengin vâridatı içinden bir tanesinin adeta altın ödül gibi kulların gözleri önüne yerleştirildiğini görürüz. Ramazan ayı ve oruç hükümlerinden bahseden beş âyetin ilki olan "Ey iman edenler! Sizden öncekilere farz kılındığı gibi oruç tutmak size de farz kılındı. (Leallekum tettekûn) Böylece umulur ki ittika eder (günahlardan korunur, takva dairesine girer ve müttakilerden olursunuz)." [Bakara 2/183] ayetinin sonu.. ve sonuncu olan "İşte Allah size âyetlerini böylece açıklar, (leallehum yettekûn) tâ ittika edesiniz, (emir ve nehiylere muhalefetten sakınarak takva dairesine gire, İlahî vikâye/korumaya mazhariyetle muttakilerden olasınız) diye." [Bakara 2/187] âyetinin sonu aynı kavram ile bitiyor: takva! Her iki ayetteki "lealle" tabiri, orucun bütün faide ve menfaatlerini, maksat ve maslahatlarını, hikmet ve illetlerini şümulüyle ifade eden bir beyan-ı İlahîdir ki, hepsini maddî-manevî, dinî-dünyevî gayelere şamil olan takva hasletinde icmal etmiştir.

Ne hikmet-i sübhâniyedir ki envâr-ı saadet, gündüzlerin nâsıye-i tâbnâkinden ziyade gecelerin sima-yı hazîninden doğar. Çok gülenler ağlamaya namzed olurken, ağlayanlar, hele hak yolunda ağlayanlar gülmeye istihkak kazanırlar

Ramazan'ı ahiret hesabına yönelik mükemmel bir biçimde değerlendirebilmek için âyet-i kerime ve hadis-i şeriflerin ruhundan mülhem en hayatî iki ana hususu umum mü'minlerin mülahazalarına arz etmeye çalışalım:

Birincisi: Niyetli ramazan. Şuurda ufuktur bu, yakalaması gereken ufuk. Fikren, hissen ve ruhen. Niyetli ramazan derken, oruç tutmak için vacip olan niyetten bahsetmiyoruz; esas kalbin niyetinden, ruhun niyetinden bahsediyoruz. Belki ramazanı bütün olarak yaşarken, rıza-i ilahî merkezli kuşatıcı bir niyeti kastediyoruz. Niyetlerde sıhhat ve istikamet kazanmayı. Habib-i Kibriya Efendimiz buyururlar ki: "Ameller niyetlere göredir. Herkese niyet ettiği şey vardır."8 Evet amelin gerçek kıymeti, âmilinin niyetinde gizlidir. Niyette mi'raca ise: hayatı bütünüyle ihlas üzere Allah'a adamakla ulaşılır. Hem "mü'minin niyeti amelinden hayırlıdır, kafirinse ameli niyetinden hayırlıdır."9 hakikati, bir müjde-i nebevîdir.

İnanan insanlar, niyetlerini her zaman "Allah için olma"ya kilitleyebilseler, meccanen hesapsız sevaplar kazanırlar. Yattıkları yerden, muhabbet ederken, çay içerken, yemek yerken bile sürekli terakki kaydederler. Niyet, camı elmas eder; elması cam. Niyetiyle insan aziz veya zelil olur. Niyetle birbirinden ayrılır tevazu ile temellük. Niyet, sahte ile asılı birbirinden ayıran mihenktir. Tenkitin müsbetini menfisinden ayıran kılıç, niyettir. Evet niyet dindir, niyet iman. Ve niyet aslî kıymetidir insanın. İnsanların değeri, gönüllerindeki niyetlerinde gizli. Yani niyetinin kıymeti, insanın hakiki kıymetidir. Dûn şeyleri maksat edinenin kendisi de insanların dûnundadır.

Örfî imandan, tahkikî imana yükselmemiz, amelde taklitten hakikate ulaşmamız için öncelikle niyet selâmeti lazımdır. Bütün soruların cevabını hep "Allah için, O emrettiği için, Onun rızasına ulaşmak için" diye diye niyette istikrarı sağlamalıyız. Diye diye değil, inana inana. Bu meyanda tekrar ile telkinde bulunmak, niyeti kalpte sağlamlaştırır. Niyetin gönüllerimizde hem aklen, hem hissen sağlam bir yapıya kavuşması için böylesi temrinlere ihtiyaç var. Söz ve fiillerimizin niçini, hikmetli ve basiretli bir hayatın temellerini işaretler. Böyle gayeli bir hayat, bizi cennetlere götürecek büyük bir hayır hazinelerinin sahibi kılar.

Üstad Bediüzzaman Said Nursi Hazretleri, niyetler adetleri ibadetlere çevirir, der.10 Evet insan Allah için yaptığı mübah olan işlerden, yani normalde sevabı da günahı da olmayan gündelik meşgalelerden bile ecir alabilir, mükafat kazanabilir. Örneğin: Niyeti namaz kılmak olan bir mü'minin camiye giderken attığı adımların bile sevabı vardır. Oysa yürümek haddizatında sevap bir amel değildir. Ancak ibadete vesile olmasından ötürü ayrıca sevap getiriyor. Yine "namaz kılanın diğer mubah dünyevî amelleri, güzel bir niyet ile ibadet hükmünü alır. Bu surette bütün sermaye-i ömrünü, âhirete mal edebilir."11 "Bağında yetiştirdiğin -çiçekli olsun, meyveli olsun- her nebatın, her ağacın tesbihatından, güzel bir niyet ile, bir hisse alıyorsun."12 "Nasıl ki bir zerrecik bir şişede, semavat nücumuyla beraber görünebilir. Öyle de, niyet-i hâlise ile şeffafiyet peyda eden bir zikirde veya bir âyette, semavat gibi nuranî sevab ve fazilet yerleşebilir."13 Yine bütün sünnetlere ittiba etmek ancak ehass-ı havass velilere mahsus olduğu halde, herkes halis niyetiyle o ittibadan tam hissedar olabilir.14 "Evet velâyetin kerameti olduğu gibi, niyet-i hâlisenin dahi kerameti vardır, samimiyetin dahi kerameti vardır."15 Hayırlar vücûdî oldukları için İnsan hasenata ancak iman, arzu ve niyetle sahip olabilir.16 Niyetle birler bin olur, azlar çok, çoklar sonsuz olur.17 Allah'ın nâmütenâhi nimetlerine karşı amelle değil ancak küllî bir niyetle şükredilebilir. Çünkü niyet ve itikad, pek geniş bir şükr-ü küllîdir.18

Dokuzuncu asrın müceddidi sayılan Celalüddin Suyutî diyor ki: "Hacda zemzem suyunu, fıkıh dalında Üstad Siracüddin Bulkînî, hadiste ise bir Hâfız İbn Hacer olabilmek niyetiyle içtim."19 Suyuti, zemzem suyunu içerken bile belirli bir niyetle içiyor. Su içmek gibi sıradan bir ameli, sıraüstü hale getiriyor. Aynı şuur hayatın bütün olgularında ve bilhassa ramazanda bize hakim olmalı. "Niyet ederek ve ecrini Allah'tan bekleyerek, ramazan orucunu tutan kimsenin geçmiş günahları affolunur."20 müjdesini veriyor Merhamet Peygamberi. Bu müjde, ancak niyet ile gerçekleşiyor. Oruçlu kimse oruca niyet ettiği gibi, bu oruçla Allah'ın rızasını, rahmet ve mağfiretini de dileyecek. Maksadı belli olacak, belirgin olacak ve olmalı. Olay şu: Ramazanda niyetlerimizi sağlam tutmalıyız. Tâ ki niyetlerimizle adetlerimiz ibadetlere dönüşsün. Ziyafetlerimiz ibadet olsun, ziyaretlerimiz ibadet olsun. Dolayısıyla: Allah için almalı, Allah için vermeli, Allah için ikram etmeli, Allah için yemeli, Allah için okumalı, Allah için kılmalı.. kısaca herşeyde Allah için olmalı. Bu, kıblesi belli amellerde bulunma, niyette ihlâsa ulaşmamız anlamına gelir. İhlâsa, yani her şeyimizle sadece ve yalnızca Allah'a yönelmemiz, Onun rızasını peylememiz, Onun için, Onun yolunda Ona doğru ve Onda Onunla olmamız demektir.

Mahşerde insanların en çok pişman olacakları hususlardan birisi de: "niyetsiz yaşamış" olmaları olacak. Bütün bir hayatı ibadete çevirmek mümkün iken, fırsatı kaçırmak! Evet mahşerde keşke diyeceğimiz çok şeyimiz olacak. Yapamadığımız emr-i ilahîler, kaçamadığımız nehy-i ilahîler. Bütün bunların arasında en ucuz, en bedava hayırları bile kaçırışımıza yanacağız ötede. Keşke diyeceğiz, keşke. Adetlerimizi niyetlerimizle ibadetlere çevirebilirdik. Fani ömrümüzü baki kılabilirdik. Gülerken sevap, ağlarken sevap, yatarken sevap, dolaşırken sevap kazanabilirdik. İlimle, hizmetle yorgun düştüğümüz bir gecede biz mışıl mışıl uyurken, harıl harıl sevaplarımızı yazardı katip melekler. Bu dünyayı hakkıyla değerlendiremeden ölüp gitmekten korkmak! Takva'nın bir anlamı da bu olsa gerek. Ve dua: Allah'ım! Bu şuurlu korkuyla doldur yüreğimi ve yüzde yüz hoşnutluğuna kilitlenmeye muvaffak eyle niyetimi. Her tik ile tak'ı arasında zamanın, yalnızca Seni göstersin niyetimin ibresi. Kıblesi Sen olduğun bir kalbin atışlarında Sana doğru atılayım. Nefis ve şeytandan kurtulayım. Işığında Arş'ına yol bulayım. Kâb-ı kavseyne ulaşayım. Cemâl-i bâ kemâlinde kendimden olayım, Seni bulayım...

İkincisi: Bilgiye İman. Evet bilgi başka, iman başka, bilgiye iman ise bambaşka. Doğru bilgilerimize inanmamız icap ediyor. Dimağımızda kültür düzeyinde bulunan doğru bilgilere iman etmek için, aklî kabul kadar, hissî kabul de gerekli. Tekrarlar ve telkinler böyle bir kabûlü kolaylaştırır. Haricî yönü olan bilgilerin fiiliyata dökülmesi ve o fiillerin itiyat edinilmesi de imanı pekiştirir. Tecrübe ile de beslenen kültür düzeyindeki nazarî bilgi, böylelikle imanlaşmış olur ve inancımızın bir yanı haline gelir. Bilginin akideleşmesi diyebiliriz buna. Çok önemli, çok hayatî bir konu bu. Bilgisi nokta, imanı umman olmak. Bilgisi umman, imanı nokta olmak. İşte fark! Çok bilmek, çok okumak iman-ı kamil için yeterli bir altyapı değil. Bildiklerine inanmaktır esas olan. İnsan, inancı ölçüsünde amel yapar, bilgisi ölçüsünde değil. Bildiklerimizin yüzde birine hakkıyla inansaydık, hepimiz ibadette birer Tavus b. Keysan, birer Veysel Karani olurduk.

Amelin gerçek kıymeti, âmilinin niyetinde gizlidir. Niyette mi'raca ise, hayatı bütünüyle ihlas üzere Allah'a adamakla ulaşılır

"Bilmemiz gereken gerçekler" noktasından bakınca hemen hepimiz cahil sayılırız. "İnanmamız gereken hakikatler" açısından bakınca ise, çoğumuzun imanı zayıf. İman katiyet ve istikrarına ulaşmamış bilgilerimiz ise birer kültürden ibarettir. Kültürlü, ancak imanı zayıf. Evet Kur'an ve sünnetten bilmemiz icap eden hususların çokluğuna nisbetle az şey biliyoruz. Fakat bu azlığa rağmen çok rahatlıkla diyebiliriz ki: Şu kadarcık da olsa İslâm adına bildiklerimizin onda birini hakkıyla yaşamış olsak, hepimiz birer evliya oluruz. Yapmıyoruz, yapamıyoruz, uygulamıyoruz, uygulayamıyoruz. Neden? Çünkü o bildiklerimize yeteri kadar inanmıyoruz. Yeteri kadar, yani bizi salih amele götürecek derecede.

Önümüzde yanan bir ateşe elimizi uzatıyor muyuz? Hayır! Neden? Çünkü elimizi yakacağından zerre kadar şüphemiz yok, hakka'l-yakin inanıyoruz buna. İşte bizler, ayet ve hadislerle yasaklanan şeylerin aynı kesinlikte haram olduğuna inanmış olsaydık, mümkünü yok haramlara giremezdik. Çünkü bu, göz göre göre kendini ateşe atmak demek olurdu ki, âmâlar bile yapmazdı bunu. Yine semanın emirlerinin bizleri cennetlere götüreceği buraklar olduğuna tam tekmil inanmış olsaydık, irademizin yettiğince o salih amelleri yerine getirmeye bakardık. Farzlar biter, sünnetler biter, müstehap ve mendupları araştırırdık, nafilelerle kurbiyet-i İlahiyeye mazhar olurduk, Hakk'ın hoşnutluğunda kendimizden olur, sonsuzluğu bulurduk.

Genel anlamda İslam toplumu neden bu kadar duyarsızlaşmıştır? Kur'an ve Sünnet neden ruhlarında şok meydana getirmemekte, onları bağlayamamaktadır, daha doğrusu onlar Kur'an ve Sünnet'e kamilen bağlanamamaktadır? Çünkü kalplerdeki iman zafiyete uğramıştır. Ayet ve hadislere sanki bir beşer sözü imiş gibi bakılınca, onlardaki ilahî mana kendini gizlemekte, tesir uçup gitmekte ve adeta bütün yıldızlar sönmektedir. Şimdinin insanlarında kalpten ziyade akıl, akıldan ziyade de his ve hevesler hakim. Böyle olunca da İslam'ın büyük hakikatleri nasıl kavranılacak ki?

Çözüm belli: Bildiğimiz o hakikatlere iman! "Ey iman edenler, iman edin Allah'a, Rasulü'ne..!" [Nisa 4/136] beyan-ı semavîsince yeniden iman. Aklen ve kalben iman. Malum, insan kalbinin kölesidir. Bildiklerini değil, inandıkların yaşar. Bir başka ifadeyle kafasındakini değil, kalbindekini yapar. Bizler de kafalarımızdaki İslamî bilgileri, oradan kalbimize indirebilir isek, onları yaşama imkanına kavuşmuş oluruz. Bilginin kafadan kalbe inmesi demek, bilginin imanlaşması demektir. Bugün sûrî bilgiden ziyade, yakinî imana ihtiyacımız var. Kabuklar, içinde bir öz saklıyorsa kıymet ifade ederler. Okuduğumuz kitaplar, dinlediğimiz sohbetler, edindiğimiz tecrübeler bizde hep bu iman güçlenmesini netice vermeli. Netice verecek şekilde dinlemeli, anlamalı, kavramalı, manaları beynimizden yüreğimize indirgeyerek birer inanç haline getirmeliyiz. Son tahlilde şeytanların zincire vurulduğu ramazan ayında nefsanî arzuları da belli ölçüde dizginlenen her mü'min ayet ve hadislerden sahip olduğu bilgilere imanındaki rasanet ve katiyyeti ölçüsünde takva sırrına mazhar olmuş olarak vikaye-yi İlahiyeye girebilir.. ramazanın dünyevî-uhrevî vâridatından müstefid olabilir ve hakikatin ilme'l-yakîn, ayne'l-yakîn ve hakka'l-yakîn mertebelerine doğru yükselebilir.. nihayet sidre-i müntehasının son sınırında bir nevi mükaleme ve müşahede-i İlahiyeye mazhariyetle bütün bütün sonsuzlaşabilir.

"Şimdiye kadar bu mübarek ayı, değişik iltifat esintileriyle defaatle idrak ettik ve defaatle ramazanlaşmaya çalıştık... Ramazanda hemen her gece, uzun bir yolculuğa hazırlanıyor olma çağrışımlarıyla yataklarımızdan fırlar, bedenin arzularına bir noktada kerte vurur, dünyaya kapalı, Dost'a açık duygularla O'na mahrem olacakmışız gibi bir hisle koşar ve sevinçle köpüren bir hal alırız; alırız da dört bir yandan gelip benliğimizi saran bir kısım sihirli esintilerle gündelik düşüncelerden bütün bütün sıyrılır ve âdeta uhrevîleşiriz... Böylece düşünce ufkumuzda hep aynı ruh, aynı mana ve sürekli O'nunla irtibat yollarını araştıra araştıra bir koca ay, "gitme!" deyip yalvarmamıza rağmen çeker gider; çeker gider ama, onun hilâlinin gurûba kapanmasını müteakip de, güneşler gibi ufkumuzu aydınlatan bayramla yüz yüze geliriz."21

DİPNOTLAR:
1 Buhari, Savm, 5. 2 Buhari, Savm, 2; Müslim, Siyâm, 164. 3 Buhari, Savm, 9. 4 Tirmizi, Cihad, 3. 5 Tirmizi, Savm, 82; İbn Mace, Siyâm, 45. 6 Terğîb ve Terhîb, 2/442. 7 Terğîb ve Terhîb, 2/445. 8 Buhari, Bed'ü'l-Vahy 1; Müslim, İmâre 155. 9 Kenzu'l-Ummâl 3/419-424; Müsnedü'l-Firdevs 4/286, 303; Cem'u'l-Fevâid, 1/303, 2/265. 10 Nursi, Bediüzzaman, Lemalar, s.56, Envar Neşriyat, 1992, İstanbul; Mektubat, s.457. 11 Nursi, Sözler, s.21. 12 Nursi, Sözler, s.272. 13 Nursi, Sözler, s.349. 14 Nursi, Lemalar, s.382. 15 Nursi, Mektubat, s.372. 16 Nursi, Lemalar, s.84 17 Nursi, Lemalar, s.152 18 Nursi, Sözler, s.361 19 Suyutî, Celalüddin, Takrîru'l-İstinâd, s.162, (Çevr. Şükrü Özen, İçtihad Tartışması, Pınar Yayınları, İstanbul, 1987). 20 Buhari, Savm 6. 21 Gülen, M.Fethullah, Işığın Göründüğü Ufuk, s.122-124, Nil Yayınları, İstanbul, 2000.