Memlükler devrinde Mısır arazisi, birkaç kere tahrir edilmiş; toprak, verimlilik ve kıymetine göre sınıflandırılmıştı. Bu tahrir işim� Memlftkler devrinde er-Ravk denilirdi. Bunların en meşhuru Melik el-Mansur Hüsameddin Laçin'in (1296-1299) yaptırdığı er-Ravku'l-Hüsami ve en-Nasır Muhammed b. Kalavun'un yaptırdığı er-Ravku'n-Nasıri'für. er-Ravku'l-Hüsami 1297 yılında yapılmış ve ellisekiz günde tamamlanmıştı. Fakat ümera ve askerler hisselerinin azalması sebebiyle bu tahrirden memnun olmamışlardı. Bu sebepten en-Nasır İslam 'l'arihi, c. 7. F.: 2 18 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ Muhammed b. Kalavun, 1315 yılında yetmişbeş günde tamamlanan yeni bir tahrir yaptırmıştır . Bu ikinci tahrir neticesinde ümera ve askerlerin payı artırılmış ve Laçin'in tahririnde bunların payı onbir hisse iken ondört hisseye çıkarılmıştır. Tahrirlerden sonra sultan ıktaları bizzat dağıtırdı. Kendisine bir meml:Uk takdim edildiğinde sultan ona adı, aslı, Mısır'a gelişi, kendisini tüccardan satın alan efendisinin adı ve terbiyesine dair sorular sorar ve aldığı cevaplar hoşuna giderse ona bir ıkta vermeyi kararlaştmrdı . Nazırü'l-Ceyş'in yazdığı el-Misal adı verilen ve ıkta sahibinin adı ve hissesi yazılı olan yazıyı sultan imzaladıktan sonra Hacib'e verirdi. Meml:Uk, sultanın önünde yer öper ve mislll ele korunmak üzere Divanü'l-Ceyş'e gönderilirdi . Sultan ümeranın ve Ecnadü'l-Halka'nın misallerini bizzat imzalardı . Ümera askerlerine gelince, onların misalleri, ait oldukları ümera adına çıkardı. Bunlarda ıktaın üçte birinin ümeraya ve üçte ikisinin de onun askerlerine ait olduğu belirtilirdi. Yaşlı emir ve memlUklere ıkta yerine, belli bir maaş tahsis edilirdi. Ikta sistemi, Memluk tarihi boyunca çeşitli değişikliklere uğramış ve devletin sonlarına doğru, devlet teşkilatındaki um.umi bozukluğa paralel olarak, bu nizam da bozulmuştur. Ümera ve askerler ıktalarını satmak veya başka birisine devretmek gibi yollara başvurmuşlar ve böylece pekçok katip, din adamı, sanatkar ve esnaf .ıktalara tasarruf etmeye başlamışlardır. Memlükler devrinde ordu ile ıı�­ ta nizamı arasında bünyevi bir bağ olduğu için bu nizamın bozulması ordunun da zayıflamasına ve nihai olarak devletin çökmesine sebep o!muştur . B -- SULTAN Ikta nizamında Memlılk Sultanı piramidin tepesinde bulunuyordu . Sultan aynı zamanda idarenin başı ve en yüksek otorite sahibiydi. Bu vasıflarıyla Memlı1k sultanları Sultanü'l-İslam ve'l-Müslimin, Kasimu Erniri'l-Mü'min'in gibi çeşitli lakaplar kullanmışlardır. Bunlardan birincisi, Memlılk sultanlarının müslümanlığına ve hakimiyetlerinin şeriliğine delalet ederken ikincisi de Memlük sultanları ile Kahire Abbasi halifeleri arasındaki şekli alakaya ışık tutmaktadır . Bu ikincisine göre sultan ve halife, birisi siyasi ve askeri konularda, diğeri de dini konuda olmak üzere, müslümanların idaresinde ortak olmaktadırlar. F'akat bütün Meınlük sultanlarının sadece bu ünvanları kullandıkları zannedilmemelidir. Onlar birbirinden farklı m1thtelif ün vanlar kullanmışlardır . MEMLUKLER 19 Görüldüğü gibi Memlükler devrinde sultanlar, sultan olmadan önce birer emir idiler. Onların şahsiyeti., dirayeti, memlUklerinin çokluğu vb. hususiyetleri akranlarına üstünlük sağlamalarına ve bu makama gelmelerine yardım ediyordu. Bir emir sultan olunca, uygun gördüğü memlllklere emirlik rütbesi veriyor ve muayyen usullere göre ıktalar tahsis ediyor ve önemli görevleri de dilediklerine dağıtıyordu. ·Fakat bütün bu icraatları mutlak bir otoriteye sahip olan sultanın, başkalarının fikir ve reylerine ehemmiyet vermediği manasına alınmamalıdır. Sultan, yetkilerini kullanırken ümeranm ileri gelenleriyle ve devlet ricaliyle istişare ederdi. Sultan'ın başkanlık ettiği bu danışma meclisinde atabekü'l-asker, halife, vezir, dört mezhebin başkadıları ve hepsi yirmidört adet olan birinci sınıf emirler bulunur-­ du. Çeşitli sebeplerle sultanın başkanlık edemediği durumlarda, bu meclise onun vasisi veya naibü's-saltana başkanlık ederdi. Sultanın görüşüne karşı çıkılarak otoritesinin sarsılabileceği endişesiyle adet üzere sultan konuşmaz, onun adına başka birisi konuşurdu. Bu meclis savaşa ve barışa karar vermek, başta naiplikler olmak üzere, hüyül< görevleri tevcih etmek gibi konuları müzakere ederdi. Fakat sultan bu meclisi toplamak ve görüşünü almak mecburiyetinde değildi. Nihal olarak bütün salahiyet ona aitti. Sultan ailesi, saray görevlileri ve hizmetçileriyle Kal'atu'l-Cebel'­ de otururdu. Burası Memlukler devrinde sadece sultanın makarrı ve idare merkezi olmayıp, sultanın memlCı.klerinin kı§lalarının bulunduğu; ümeranın evlerinin, aile efradının memhlklerinin ve divanların bulunduğu; Divanü'l-İnşa (İnşa Divanı) , Divanü'l-Ceyş (Ordu Divanı) , Beytu'l-Mal (Devlet Hazinesi) ve Hızanetü'l-Has (Sultan'ın Hususi Hazinesi) 'i ihtiva eden Darü'l-Vezaret (Vezirlik Binası) 'in bulunduğu küçük bir şehir gib1ydi . Bu sebeple Memluk sultanları K.al'a'­ ya büyük ehemmiyet vermişler ve orada, görenleri hayran bırakacak pek1çok binalar yaptırmı§lardır. K.al'a'nın korunması ve hizmetlerinin görülmesi vazifesi D?vanu'd-Devleti'ş-Şerife denilen bir divana verilmişti . Bu divanın nazırı (başkanı) sultanların saraylarının tamir ve bakımı, yiyecek-içeceği, dağıtacağı sadakalar ve sultana ait evlerin ihtiyacı olan her§eyin tedariki ile görevliydi. Sultan'a ait evler müteaddit olup, herbirinin ba§ında, pekçok yardımcıları olan birer Yüzler Emiri bulunur ve idare ederdi. Bu evler: Sultan'ın ihtiyacı olan muhtelif içkileri ve ilaçları bulunduran Şarabhane; yıkanmak, abdest almak, el-yüz yıkamak için lüzumlu olan ibri.k, tas ve muhtelif kap-kacağın bulundurulduğu Taşthane; muhtelif yatak, sergi, çadır, ve tahtların bulundurulduğu Firaşhane; bütün silahların; kılıç, ok, yay, kargı ve zırhla,rın bulundurulduğu Silahhane; eyer ve yular gibi at koşum takımlarının bulunduğu Rikabhane; davul, boru ve sair meh- 20 doguştan günümüze .BÜYÜK İSLAM TARİHİ ter takımlarının bulunduğu Tablhane; sultanın yemek ve sofrası ile ilgili bütün ihtiyaçlarının bulunduğu ve Matbah-ı Amire'nin ihtiyaçlarının temin edildiği Ravaichane idi. C - İDAR1 NİZAM MemlUk devletinde idari nizam, dikkat ve sağlamlık bakımından oldukça mükemmeldi. Kahire'de bir· merkezi idare vardı ve bu idarenin dayanağı divanlar ve büyük görevlilerdi . Aynı şekilde naiplerin ve valilerin başında bulunduğu, çeşitli bölgelere mahsus mahalli idareler de vardı . Bu büyük idare mekanizmasının başında Memluk sultanı bulunuyordu . Sağlam bir posta teşkilatı vasıtasıyla ülkenin dört bir tarafından ona haberler gelir ve bu teşkilatla her tarafa emirlerini gönderirdi.. Sultana idarede yardımcı olan büyük görevlilerin başında Naibü's-Saltana gelirdi. Adından da anlaşılacağı üzere bu görevli, sultanın vekili mesabesinde olup, devlet işlerinde onqn sağ kolu idi . Naibü's-Saltana, büyük görevlilerin tayini, ıktaların dağıtılması ve idari kararların çıkarılmasında sultan ile birlikte çalışırdı. Bu yüzden kendisine Kafilü'l-Memaliki'ş-Şerifeti'l-İsllimiyyeti'l-EmMyi'l-Amiri lakabı verilmişti. Çünkü o, pekçok devlet işini tekeffül ediyordu . Memlukler devrinde saltanat naipliği iki kısım idi . Birincisi en-Naibü'l-Ktlfil veya Naibü'l-Razre denilen ve sultanın Mısır'da bulunduğu ve Kahire'de ikamet ettiği sırada naiplik yapan naip ve diğeri ise N aibü'l-Gaybe denilen ve birincisine göre daha az ehemmiyetli olup, sultanın hacc, harp ve diğer sebeplerle hükümet merkezinde bulunmadığı sı·· ralarda naiplik yapan naip idi . Suriye naipliklerindeki saltanat naiplerine gelince, bunlar: Dımaşk, Halep, Tarabulus, Hama, Safed ve Kerek naiplikleriydi . Bu naiplerden her birisi idari birliklerinde sultana niyabet eder ve idarede sultanın temsilcisi itibar olunurdu . Kesin olarak kendilerinin yetkileri dahilinde olmayan meselelerde sultana veya naibine müracaat ederlerdi . Suriye'deki naipler, naiplik bölgelerini iç ve dış tehlikelere karşı korumakla sorumlu oldukları için, sultanlar bunları şecaatleriyle ve idarecilikleriyle tanınmış ümeranın büyüklerinden seçerlerdi . Naibü's-Saltana'dan sonra Atabeg gelirdi . Bu kişi MemlO.k ordusunun başkomutanıydı . Selçuklular zamanında veliahdı terbiye eden, yetiştiren hatta. vasisi olan kimse için kullanılan bu tabir zamanla, ümeranın büyüklerine verilen bir şeref ünvanı haline gelmiş ve Memlukler devrinde de sadece başkomutana verilmiştir . Atabeg, ordu ko- MEMLUKLER 21 mutam ve ümera arasındaki en kuvvetli vurucu güce sahip olan kişi olarak devlet idaresinde büyük bir nüfuz ve söz hakkına sahipti . Atabeglerin nüfuz ve kuvvetlerine delil olarak, onlardan bir çoğunun sultan olduklarını hatırlatmak yeter . Küçük veya dirayetsiz sultanlar atabeglerin elinde birer oyuncak oluyorlar ve atabegler istedikleri gibi hüküm sürüyorlardı. Devlet idaresinde ehemmiyet derecesine göre atabegten sonra gelen görevli vezir idi . Fakat vezirin MemlUk devletindeki nüfuzu, onların Bağdat Abbasi halifeleri veya Mısır Fatımileri devrindeki nüfuzundan daha zayıftı . Çünkü Memluk devletindeki saltanat naipleri ikinci adam olarak eski devirlerdeki vezirlerin yerini aldığından onlara fazla bir nüfuz sahası bırakmamıştı. Vezirin görevi, sultanın veya naibinin talimatını yerine getirmek ve devletin mali işlerini bununla görevli nazır ile müştereken idare etmekti . Bazı hallerde Memlı'.'ık sultanları, bir anda iki vezir tayin ediyorlardı. Bunlardan birisi ilmiye sınıfından olup buna Vezirü's-Sohbe, ikincisi de askeriyeden olup ona da sadece el-Vezir deniliyordu . Vezaretin öneminin zamanla azaldığının en güzel örneklerinden birisi de bu görevin bazan kaldırılmasına rağmen, idarede herhangi bir boşluk vuku bulmaksızın işlerin uzun müddet yolunda gitmesidir . Bunlardan başka Memlt1k devletinin idaresinde mühim görevler ifa eden başka büyük gijrevliler de vardı . Bunların başında bugünkü idari nizamda valinin görevini yapan ve daima ümeradan seçilen valiler geliyordu. Bu valilerin en mühimi Kahire valisi idi. Onun görevi başkenti ve halkı hırsızlara, fesatçılara ve fitne çıkaracak unsurlara karşı korumaktı . Bir yangın vukuunda vali itfaiyenin başında hemen oraya koşar, hırsızlık vukuunda hemen peşlerine düşer, sarhoşların çoğaldığı durumlarda içki yapanlari basarak cezalandırır, uyuşturucu kullanma yaygınlaşırsa onların ekildiği tarlaları bozar, gündüzleri çarşı-pazarı dolaşarak halkın aldatılmasına engel olur, geceleri sarhoşları, hırsızları ve başıboş dolaşanları yakalayarak onları muhakeme ederdi . Bunun yanında şehrin kapılarının kontrolü, akşam kapanıp sabahleyin açılması da valinin görevleri arasındaydı. Görevinin ehemmiyeti ve sorumluluğunun ağırlığı sebebiyle vali ancak sultanın izni ile şehir dışında geceleyebilirdi. Kahire valisine Fustat, elKaraf a ve Kale valileri yardım ederdi . Suriye'deki her şehire bir naip tayin edilirken, Mısır'da sadece bir şehire naip tayin ediliyordu . Bu şehir de 1365 yılından itibaren ehemmiyeti gittikçe artan ve Mısır'ın Akdeniz'deki en önemli limanı olup, bir hayli yabancı barındıran ve bu sebeplerle idarl bakımdan hususi bir ehemmiyet arzeden İskenderiye şehri idi. Bu sebeple İs- 22 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ kenderiye naibi yüksek bir mevkie sahipti. Hatta iskenderiye naibleri bazan Naibü's-Saltana'ya denk bir mevkie yükselmişlerdi. İskenderiye şehri bir vali tarafından idare edilirken 1365 yılında ·naiplik haline getirilerek idaresi bir naibe havale edilmiştir . İskenderiye şehrinin bu. yılda Kıbrıs hakimi tarafından büyük bir hücuma maruz kalmasının yanında ticari bakımdan da mühim bir şehir olması bu idari değişikliğe sebep olmuş olabilir . Kahı.re ve İskenderiye dışında el-Vechü'l-Bahri ve el-Vechü'l-Kıbeli denilen ve kabaca Delta bölgesi ve Güney Mısır diye adlandırabileceğimiz iki bölgedeki muhtelif şehirlerde de valiler bulunuyordu. Delta bölgesi on valiliğe ayrılmıştı . Bunlardan sadece el-Buhayrii'da vali değil bir naip bulunuyordu. Bunun sebebi de muhtemelen buradaki Arapların zaman zaman isyan ve karışıklıklar çıkarmasıydı. Güney Mısır'da ise sekiz valilik vardı. Gerek Delta bölgesinde (el-Vechü'l-Bahri) ve gerekse Güney Mısır'da (el-Vechü'l-Kıbeli) sadece Çerkez Memlılkleri devrinde birer naip bulunuyordu. Bahri Memlukler devrinde ise her iki bölgede Kaşif adı verilen birer görevli bulunuyordu ki bunlar günümüzde::: bölge valileri gibi büyük bir nüfliza sahiptiler. Memluk devletinde idari kadroda hizmet gören görevliler iki kısma ayrılmıştı: Erbabü's-Süyfü (askerler) ve Erbabü'l-Kalem (ulema veya siviller) . Birinci gurup yalnızca memlUklerden müteşekkil iken ikinci gurup ulemadan ve okuma-yazma ile meşgul olan Mısırlılardan seçiliyordu. Büyük-küçük bütün görevliler Memluk tarihi boyunca istikrar içinde olamamışlardır. Onlar da umumi hadiselere tabi olarak azı, hapis veya idam gibi çeşitli durumlarla karşı karşıya idiler. Bir görevli azledildikten sonra kontrol altında tutuluyor ve hatta bazan Mekke, Kudüs ve Kus gibi uzak şehirlerde ikamete mecbur ediliyordu. D DİVANLAR Memlük Devleti'nin bu geniş idari mekanizması çe:şitli devlet işlerini büyük divanlar marifetiyle yürütüyordu . Bu divanların en mühimleri Divanü'l-Ceyş, Divanü'l-İnşa, Divanü'l-Ahb

Nicephoros bundan sonra bir kere daha Hamdani ülkesine yürüdü. Şevval 355 (Ekim 966) 'te Balis'i zaptettiği gibi, Menbic yakınına kadar geldi. Ancak burada kendisine Hz. İsa ile ilgili bazı eşyalar teslim edildiği için şehre dokunmaktan vazgeçti. Bundan sonra Halep civarını tahrip etti. Seyfuddevle bu arada Kı.nnesrin'e ve oradan da Şeyzer'e çekilmiş bulunuyordu. Bizans İmparatoru, Antakya'yı da bir haf-· ta kadar muhasara ettikten sonra geri döndü. Başarılı bir başlangıçtan sonra uğradığı sürekli mağlubiyetler ve kendi adamlarının isyanları Seyfuddevle'yi tüketmiştı. İslam tarihinin bu meşhur kahramanı Halep'te vefat etti (356/967) . Naşı Meyyafarikin'e götürülerek, şehir dışında bulunan annesinin türbesinde defnedildi. Seferlerinden dönerken, üstüne yapışmış tozlardan yoğrulmu� bir kerpicin mezarında başı altına konulmasını vasiyet etmiş idi. Bir taraftan askeri zaferleri, ilim ve irfaniyle, diğer taraftan «Hale-i Sey· fuddevlen diye meşhur olan şair ve edipler vasıtasıyla Halep emirliğine kazandırdığı ihtişam onun İslam tarihinin en şöhretli hükümdar.larından biri olmasına vesile olmuştur (l) . Sa'du dde vle : Babasının vefatında Meyyafarikin'de bulunan Seyfuddevle'nin oğlu ve halefi Sa'duddevle Ebu'l-Meali, aynı yılın Temmuz ayına kadar (1) M. Canard, Aym eser, 489-505, 596-663, 741-828' HAMDANİ ı... ER 89 Haleb'e gitmedi. O, Ebu Firas el-Haris İbn Ebi'l-Aia Said'in kızkardeşinin oğlu olup, henüz onbeş yaşlarındaydı. Sa'duddevle o sırada Hımıs valisi olan asi Ebu Firas'la karşı karşıya gelmek zorundaydı. 357 (968) yılının Nisan ayında yapılan savaşta Ebu Firas öldürüldü. Bundan sonra Sa'duddevle, 968 yılının sonunda Hınıs ve Trablusşam'a ulaşarak, daha önce babasının hacipliğini de yapmış ve Seyfuddevle'nin yokluğunda idareyi üstlenmiş olan hacibi Kerguye'yi bırakmış olduğu Haleb'e zarar vermeyen ve yaklaşan Bizans ordusunun arzettiği tehlike yüzünden Halep'ten ayrılmak zorunda kaldı. Kendi namına idareyi ele geçirme ihtirasını besleyen Kerguye'nin 358 (968) 'de alenen baş kaldırmış olması yüzünden, tehlike geçinceye kadar Sa'duddevle Haleb'e dönemedi. Halep'ten Kerguye ve Rakka'dan Ebu Tağlib tarafından tardedilen genç-emir, Seruç'dan Harran, Meyyafarikin ve Menbic'i dolaşıp, oradan da Haleb'e yöneldi. Ancak Bizans kuvvetleri karşısında çekilmek zorunda kaldı. Bu arada 358 (969) yılı sonunda Stratopedarkhes Petros ve Mihael Burtzes Antakya'yı zaptetmiş, Petros Haleb'e girerek, 359 (970) 'da Kerguye'ye kabul ettirdiği bir antlaşma ile bu şehri Bizans'ın himayesine almıştı. Bu antlaşma, aynı zamanda Sa'duddevle'yi, Kerguye lehine ondan sonra da vekili Bekcur lehine Halep emirliğinden mahrum bırakan bir hükmü ihtiva ediyordu. Hıms'a sığınma imkanı bulan Sa'duddevle, oradan Kergılye'­ nin naibi Bekcur tarafından uzaklaştırılmasını müteakib, 367 ( 977) yılında Haleb'e dönmeye muvaffak oldu. Ebıl TağJib'in 360 (971) 'da bütün el-Cezire'yi ele geçirmiş olmasından dolayı, Saduddevle'nin hakimiyeti sadece Suriye vilayetlerini içine alıyordu. Bununla beraber, 368 (979) 'de Büveyhi Aduddevle'nin bajğlılığını kabul ederek, bir kaçak hüviyetinde dolaşan Ebu Tağlib'den, Rahbe ve Rakka'dan başka, Diyar-ı Mudar'ı da geri alabildi. Bekcur'u Hıms valiliğine tayin etmiş idiyse de, çok geçmeden onunla arası açıldı. Her türlü yardımı temin etme hususunda Bekcılr, kendisine Şam valiliğini söz veren ve Halep emirliğini ele geçirmek için onunla Sa'­ duddevle arasındaki düşmanlıktan istifade etmeyi planlayan Fatımilere güveniyordu. Sa'duddevle ise, Bekcur'a karşı mücadele edebilmek içi.n, 359 ( 970) yılında imzalanan antlaşmada kabul ettiği mükellefiyetlerini emire hatırlatmak maksadiyle 371 ( 981) 'de Haleb'e bir ordu göndermiş olan Bizans'ın yardımına bel bağlamıştı. Bizans ordusunun Haleb'e girişinden itibaren Sa'duddevle, sözüedilen antlaşmanın hükümlerini çok daha titiz bir şekilde yerine getirmeye mecbur bırakılmıştı. Bu Bizans ordusu, Haleb'i muhasara etmek üzere g.itmiş olan Bekcur'u 373 (983) 'de muhasarayı kaldırmaya zorladığı gibi, Hıms'ın Sa'duddevle'ye iadesini de sağlamıştı. Bekcur 90 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ ile Sa'duddevle arasındaki ihtilaf, Bekcur'un Hıms'dan uzaklaştırılıp Fatımi halife el-Aziz'in Şam valiliğini deruhte ettiği, özellikle o sıralar kudret .ve kuvveti zayıflayan Büveyhilerden gelecek desteğe hiçbir .şekilde güvenmeyen Sa'duddevle'nin Fatımi halifesine müzakere teklifinde bulunup, 376 ( 986) 'da onun hakimiyetini kabul ettiği devrede son buldu. Ancak Fatımi veziri İbn Killis'le arasındaki anlaşmazlıkla meşgul olan Bekcur'un, Şam'ı terke mecbur bırakılıp, Halep üzerine yürüyeceği Rakka'da karargah kurduğu sırada, husumet ve düşmanlıklar tekrar başladı. Bekcur, Fatımilerden cüzi bir yardım görürken, diğer tarafta Bizans'tan takviye kuvveti alan Sa'duddevle, hasmını 381 ( 991) 'de Haleb'in doğusundaki Na ura mevkiinde mağlup ederek öldürdü. Fakat Sa'duddevle, Fatımi halifesiyle, daha önce vermiş olduğu sözün hilafına olduğu için, Bekcur'un çocuklarının tevkifi hususunda ihtilafa düştü. Eğer Sa'duddevle, babasının yakalanmış oldugu hastalıktan 381 (Aralık 991) yılının Şevval'inde ölmemiş olsaydı, şüphesiz Fatımilerin Suriye'deki topraklarına saldırmış olacaktı; nitekim böyle yapacağını Fatımi elçisine mağrurane hakaret ettiğinde ortaya koymuştu. Sa'duddevle'nin esas siyaseti Bizans, Büveyhiler ve Fatımiler arasında manevra olmuştu. O, ne .Fatımilere ve ne de mükellefiyetlerini yerine getirmediğinden dolayı 375 ( 985) 'de ülkesini istila eden Bizans'a .sadıktı. Kilis'in zaptı ve Afamiye (Kale-i Muzik) ile Kefertab'ın tal1- ribine sebebiyet vermiş olan bu müdahelenin intikamını Sa'duddevle, Kerguye'yi Sam'an manastırı üzerine göndermesi, onun orada pek çok keşişi öldürerek diğerlerini de esir olarak Haleb'e götürmesiyle aldı. Bununla beraber 376 ( 986) yılı başlangıcında taraflar sulh yaptılar, fakat bu Sa'duddevle'nin, aynı yılın sonunda Büveyhiler tarafından serbest bırakılacak olan asi Skleros'u desteklemesine ve hatta Fatımi hakimiyetini tanımasına mani olamadı. Sa'duddevle'nin ülkesinin da·· bili meselelerini halletmedeki kudreti yetersizdi ( 1) . Said u d devle : Sa'duddevle'nin yerine oğlu Said Ebu'l-Fezail Saiduddevle geçti. Onun saltanatının tarihi tamamiyle Bizans İmparatoru tarafından muhalefetle karşılanan Mısır Fatımilerinin Halep emirliğini ele geçirme teşebbüslerinden ibarettir. Bu teşebbüslerin ilki, Fatımi komutanı Mengutekin'in 382 (992) yılında Haleb'i kuşatmasıdır. Bu harekat, Bizans'ın Antakya valisi Burtzes'in gayretlerinin yetersizliği, Mengute- (1) M. Canard. Aynı eser, 665-694 HAMDANİLER 91 kin'in kuvvetinin azlığı ve nihayet Haleb'in fevkalade karşı koyması ile başarısızlıkla sonuçlandı. Mengutekin'in 384 ( 994) yılında giriştiği ikinci teşebbüs ise başarıyla sonuçlandı; zira Sa'duddevle'nin ve veziri Lü'lü'nün yardımına müracaat ettikleri Burtzes, Orantes geçidinde mağlup oldu ve Halep'te yaklaşık onbir ay muhasara edildi. Fakat bir taraftan Lü'lü'nün mukavemeti, diğer taraftan da 385 ( 995) yılı baharında bir Hamdani elçisi tarafından Bulgaristan'dan gönderilen Bizans imparatoru II. Basileios'un ulaşması, MengUtekin'i çekilmeye mecbur etti. Hamdani emiri ile Lü'lü, bu yardımın şükranesi olarak imparatorun önünde acizane diz çöktüler. Daha sonra ise, Mısırlılar, hakimiyetlerini Halep emirliği üzerine kadar genişlettiler. 388 (998) yılında Afamiye civarında Bizanslıları mağlup ederek orayı da Mısır'ın sınırları içine aldılar. 389 (999) 'da vuku bulan ve Beyrut'a kadar uzanan yeni bir Bizans seferi Şeyzer'de bir Bizans askeri garnizonunun kurulmasıyla, Mısırlılara karşı Haleb'in müdafaasını sağlamlaştırdı. öte yandan 391 ( 1001) 'de II. Basileios, Halep emiri ile anlaşan Fatımi ha·· lifesi el-Hakim ile bir sulh antlaşması yaptı. Bunu müteakib Halep emirliğinin kudret ve nüfuzu gerilemeye yüz tuttu. Saiduddevle'nin saltanatının başlangıcından itibaren oldukça fazla miktarda Hamdani gulam, Mısır'ın hizmetine girmişti. Dii�er taraftan Lü'lü, daha önce kızıyla evlendirmiş olduğu Saiduddevle'­ ye her bakımdan hükmettiği için, zaten elinde tuttuğu iktidarı mutlak olarak gaspetmek istiyordu. Bu maksatla o, 392 ( 1002) yılında Saiduddevle'yi öldürttü. Bu tarihten itibaren oğlu Mansur ile paylaştığı iktidarı elinde tuttu. 393 ( 1003) yılında Lü'lü, Hamdani ailesinin bütün mensuplarını bertaraf etti; Saiduddevle'nin Ebu'l-Hasan Ali ve Ebu'lMeali Şerif adındaki iki oğlu Kahire'ye sürülürken, Sa'duddevle'nin Ebu'l-Heyca adındaki tek oğlu ise, kadın kılığına girerek, Bizans İmparatoru II. Basileios'un sarayına sığındı. Lü'lü, 399 ( 1008) yılında öldü. Yerine, Fatımi halifesi tarafından Murteza ed-Devle ünvanı verilmiş olan oğlu Mansur getirildi. Mansür'un saltanatının hususiyetini, Sa'duddevle'nin oğlu Ebu'l-Heyca'nın :şahsında Hamdaniler saltanatını ihya etmek için yapılan bir teşebbüs teşkil eder. Halep'teki büyük bir muhalefet zümresinin arzusu üzeri� ne, Ebu'l-Heyca'nın kayınbiraderi ve Diyar�ı Bekr hakimi olan . Mervanilerden Mumehhiduddevle, eniştesinin İstanbul'dan ayrılması için imparatordan izin aldı. Meyyafarikin'e ulaşan Ebu'l-Heyca, oradan küçük bir ordu ile Halep üzerine yürüdü; fakat kendisine imparator tarafından yardım edilmemişti. Daha önce Ebu'l-Heyca ile birleşmiş olan Kilabileri kendi tarafına çekmeyi başaran Mansur b. Lü'lü, he- 92 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ nüz bir Fatımi valisi oluşu yüzünden Mısırlıların yarıdımmı da sağladı. Malatya'ya doğru kaçan mağlup Ebu'l-Heyca ise İstanbul'a döndü. İmparator kendisini tekrar İslam topraklarına göndermek istediyse de, Mansur, onu İstanbul'da kendi yanında tutması için imparatoru ikna etti. Ebu'l-Heyca'nın tanassur etmiş olması ve Bizans ordusunda hizmet görmesi muhtemeldir. Zira mühürünün bir tarafında Arapça adının, diğer tarafında da kendi saçını asker gibi takmış görünen ve üzerinde Grekçe Aya Teodorus yazılı kemer taşıyan bir portre bulunmaktaydı(l) . Kaderin garip bir cilvesi olarak Mansur b. Lü'lü de, Salih b. Mirdas tarafından 406 ( 1015) tarihinde tahttan uzaklaştırılmasından sonra, Bizans topraklarına sığındı ve hudut bölgesindeki Sih · el-Le:ylün kalesini ikta olarak elde etti. Haleb'e dönmek iÇin başarısız bir teşebbüste bulunan Mansur'un Bizans ordusunda hizmet ettiğini, 421 ( 1030) yılında vuku bulan Azaz savaşında İmparator III. Romanos Argyros'­ un yanında görünmesi ortaya koymaktadır (2) . Musul'dan sonra Hamdanilerin Halep saltanatı da böylece sona erdi. Her ikisinin de Arap devleti olması, devrinde yaygın olmayan bir husustu. Her ikisi de çok mühim siyasi rol oynadı; yükseliş devrinden sonra alçalma devri yaşadılar. Tarih-i Meyyafarikin müellifi İbn Ezrak, bu hususta meyusane bir ifade kullanır. Nasıruddevle'nin Musul'­ da ve Seyfuddevle'nin Halep'teki ihtimam ve himayesi, bu iki şehirde harikulade bir edebi tekamülü mümkün kılmıştır. İbn Nubate, Kuşacim, en-Nami, es-Seri, Bebbağa, Ebu Firas, el-Mütenebbi ve diğerleri, daima Hamdani Devleti ile birlikte anılacaktır. Hamdaniler, cihadda gösterdikleri şecaat, ananevi Arap cesaret ve cömertliği ve kendilerini çevreleyen ihtişam dolayısiyle edipler tarafından övülmüşlerdir. Bu aileyi açıkça tenkid edenler de olmuştur; kendi devirlerinde İbn Hav·· kal, onları tenkitten çekinmemiştir, çünkü o, onların idaredeki istibdat ve hırsları hakkındaki. hükümlerind,e açık sözlü idi. (1) Halil Edhem, Sceaux du Musee de Constantinople, 1 321 (2) M. Canard, Aynı eser, '109-711, 859 <:> I> DE:.t-.ftz._ Sivas • Hama Erzurum • Orta Doğu Duvin • e Hemedan 111 . :ı: :ı.­ � tı > 'Z H> t" t;:;ı � co "" BİRİNCİ BÖLÜM BÜYÜK SELÇUKLULAR al Selçuk Adı ve Ailenin Menşei : Doğuda Çin hududundan batıda Akdeniz'e kadar uzanan geniş topraklar üzerinde büyük bir imparatorluk kurmuş olan bu Türk devletine, hükümdar ailesinin atası olan Selçuk Bey'e nispetle Selçuklular ( Selçukiyan, Selçukiyye, Salacıka) denilmiştir. Selçuk Bey'in adı, Arap harflerinin fonetik kifayetsizliği sebebiyle kaynaklarda Selçuk şeklinde yerleşmiş ise de Türkçedeki ses uyumu kaidesine aykırı olması birkısım tarihçilerin dikkatini çekmiş ve J. Marquart bu adın aslında Salçuk olması gerektiği fikrini ileri sürmüştür. Fakat, W. Barthold ve L. Rasonyi, XI. yüzyılın ünlü Türk bilgini Kaşgarlı Mahmud'un ve Dede Korkut kitabının vermiş 019-uğu yazılış şekillerine dayanarak adın doğru şeklinin Selçük olması ·gerektiği'lli .. savunmuşlardır ( 1) . Selçük şeklinin küçük sel manasına geldiğini belirten L. Rasonyi'ye karşılık P. Pelliot ise, Salçug şeklinin doğru olduğunu ve «mücadeleci)) manasına geldiğini ileri sürmüştür. Bu okunuş şekilleri içinde Salçuk ve Selçük diğerlerine nazaran ağırlık kazanmıştır. Hatta Türkçe'nin fonetik bir kaide olarak kalın seslerden ince seslere doğru tekamülü düşünülürse, aslının Salçuk, sonradan değişmiş şeklinin de Selçük olması dahi mümkündür. Bütün bu okunuş şekillerine rağmen Selçuk telaffuzu yaygınlaşmıştır. Oğuzların Kınık boyuna mensup olan Selçukluların bilinen en eski atası Dukak (Tukak) Bey'dir. Dukak Bey, kuvvetinden dolayı Oğuzlar arasında Temir-Yalı,q (demir yaylı) lakabı ile ün salmıştır (2) . Aral Gölü civarında yerleşmiş bir Oğuz Yabgusunun hizmetinde, yüksek bir mevkie sahip olan Dukak Bey'in bazı kaynaklara göre Ha'.e:ar-Türk devletine bağlı olduğu rivayet edilmektedir. Dukak Bey öldüğü sıralarda oğlu Selçuk, onyedi-onsekiz yaşları civarında idi. Oğuz hükümdarı başlangıçta genç yaştaki Selçuk'u babasınınki gibi -----------�--- 0) L. Rasonyi, seı��uk adının merışeine 'r, neııetm1, X, 377 vd. (2) İbnü'l-Esir, el-Kamil, Türk. tere. A. vzaydın, rx. 361 96 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARIHI önemli bir makama getirmedi. Fakat bir süre sonra onda gördüğü kabiliyet üzerine, onu Sü-başılığına yani ordu kumandanlığına tayin etti(l) . Gün geçtikçe Yabgu'nun �elçuk Bey'e karşı olan teveccühü arttı. Bu husus, diğer devlet erk�nının kıskançlığına sebep oldu. Bunlar Yabgu'nun hatununu da etkilediler. Nitekim bir gün adet üzere saraya gelen Selçuk Bey, Yabgu'nun hemen yanıbaşına geçip oturunca, hatun bu davranışı kendisine karşı bir saygısızlık olarak degerlendirdi ve bir fırsatım bulup Selçuk'un kendisi için de tehlikeli olacağını söyleyerek kocasını ikna etti. b) Selçuk Bey'in Cend'e Göç Etmesi : Kaynakların vermiş olduğu bilginin doğruluğunu tespit mümkün olmamakla beraber, Selçuk Bey, gerek kendi hayatını emniyette görmemesi, gerekse diğer siyasi ve iktisadi sebeplerden dolayı, Yenikent şehrinden Sir-derya (Seyhun) 'nın sol kıyısında yine bir Oğuz şehri olan Cend'e göç etti. Cend şehri ve civarı Yabgu Devleti hakimiyetinin zayıf bulunması ve İslamiyet'in buralarda hızla yayılması sebebi ile, Selçuk Bey için çok müsait bir muhit idi. Yabgu'nun Cend şehrindeki bütün hakimiyeti yılda sadece bir defa gelen memurlarının vergi toplamalarından ibaret kalıyordu. Bu durumu iyi değerlendiren Selçuk Bey, çevrenin siyasi ve sosyal şartlarını da dikkate alarak, tarihi bir kararla İslam'ı kabul etti (2) ve Buhara'nın kuzeyinde bulunan Zandak (Zandana) şehrine haber göndererek buranın müslüman valisinden kendilerine İslamiyeti öğretecek bir din alimi göndermesini istedi. Selçuk Bey'in Cend civarına gelmesi ve İslami·­ yeti kabul etmesi, takriben 960'11 yıllarda olmuştur. Selçukluların bu din değiştirme hadisesinde siyasi bir görüşün yanısıra bu yeni dinin 1 üstünlüğü, müslüman tüccar ve mutasavvıfların gayretleri de mües·· siro olmuştur .. Selçuk Bey1 .Oğuz _ yabgusunuıı yıllık vergjyL tahsil. et .. mek üzere Centl'e gelen memurlarına, «kafirler.e haraç verm"iyeceği·· ni» söyleyerek onları kovmuş ve Oğuz yabgusuna karşı cihada başlamıştır. Yabgu ile olan mücadelelerinden dolayı «Gazi» sıfatını alan Selçuk Bey'e «el-Melikü'l-Gazi Selçuk b. Dul�ak» ünvanı da verildL Ancak onun, Cend'deki hayatı ve Yabgu ile olan mücadeleleri hakkında kaynaklarda fazla bir malumat yoktur. Ancak Selçuk Bey'in bir gaza esnasında kuşattığı bir kaleden atılan okun, oğlu Mikail'i şehid düşürdüğünü bilmekteyiz. Oğlunun ölümüne çok üzülen Sel- (1) el-Hüseyni, Ahbarii'd-Devleti's-Selçukiye, (Türk. tere. N. Lügol) 1; Ahmed b. Mahmud, Selçukname, I, 3 (2) O. Turan, «Türkler ve İslamiyet», D'l'CFD, IV (1946) , 366-368 ; İbnü'l-Esiı , el-Kamil, IX, 361-362 BÜYÜK SELÇUKLULAR 97 çuk Bey, yetim kalan Tuğrul ve Çağrı adlı torunlarının yetişmesine büyük itina göstermiştir. c) Nur Bölgesinin Yurtluk Verilmesi : Cend'de gittikçe kuvvetlenen Selçuk Bey'in, şöhreti etrafa yayılmış ve bllhassa Karahanlı-Samani savaşlarında yardımı arar).an bir kişi olmuştu. Nitekim onun kurmuş olduğu göçebe beylik, Samanlılar tarafından tanınmıştı. Samanlılar'ın askeri yardım isteğine oğlu Arslan (İsrail) komutasında gönderdiği kuvvetler Karahanlıların mağlup olmasını sağlamıştı. Onun bu hizmetine karşılık, Samanlılar Buhara ile Semerkant arasında ve Karahanlı sınırında bulunan Nur kasabasını, Selçuklulara yurtluk olarak verdiler (!) . 990'lı yıllarda olduğu tahmin edilen bu hadise üzerine Arslan Bey'in emrindeki Türkmenler Nur bölgesine gelip yerleştiler. Selçuklular, Karahanlılar ve Samanlılar gibi teşkilatlı iki büyük devletin mücadeleleri arasında siyasi maharet ve cesaretleriyle başarı sağlamayı da becerdiler. Son Samanlı emiri Ebu İbrahim Muntasır Karahanlılar'a k�rşı devletini kurtarmak için girdiği mücadelede mağlup olunca, yardım almal{ üzere Oğuzlara sığınmış ve Selçuklular yanlarında elMuntasır olduğu halde, Karahanlı komutanı ( Sübaşı) Tigin'i, hemen arkasından da Semerkant civarına düzenledikleri bir baskınla Nasr İlig-Han'ı Ağustos 1003'de mağlup etmişlerdir. Bir süre sonra Selçuklular, Arslan Bey'in idaresindeki Samanlı kuvvetleri ile birlikte Haziran 1 004'de Karahanlı kuvvetlerini üçüncü defa yendiler (2) . Ancak, yeniden asker toplayan İlig-Han, Selçuklu ve diğer Türkmenler'in desteğinden mahrum kalınca, bozguna uğradı ve hükümranlığı da tarihe karıştı. Samanlılar ortadan kalktıktan sonra Selçuklular, Karahanlılar karşısında yalnız kaldılar. Buna rağmen Selçuk Bey'in idari ve siyasi kabiliyeti sayesinde varlıkfarını bölgede kabul ettirdiler. Cend şehrinde yeni bir Türk-İslam devletinin temellerini atan Selçuk Bey, 1009 yılında yüz yaşları civarında öldü vç .c�nd şehrinde gömüldü. Selçuk Bey'in Mikail, Arslan (İsrail) , Yusuf ve Musa adlarında dört oğlu vardı. Bunlardan Mikail, Selçuk Bey'in sağlığında ölmüş olduğundan onun Tuğrul ve Çağrı adlarındaki oğulları, Selçuk Bey tarafından yetiştirilmişti. Selçuk Bey'den sonra ailenin reisliğine Yabgu ünvanı ile Arslan Bey getirildi. Arslan Bey'e evvela Yınal ün:­ vam ile Yusuf, daha sonra uzun bir süre yabguluk da yapacak olan (1) el-Hüseyni, Ahbal', 2; Ahmed b. Mahmud, Selçukname, 5 (2) İbnü'l-Esir, el-Kamil, IX, 362 İslam Tarihi, C. 7. F. : 7 98 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ Musa, (inanç ünvam ile) , yardımcılık yaptılar. Bu sıralarda 1 7-20 yaşları civarında oldukları tahmin edilen Çağrı ve Tuğrul ise, Oğuz devlet teşkilatı kaidelerine göre kendilerine bağlı Türkmenler'in başında birer bey idiler. Bu iki kardeş, amcaları Arslan Yabgu'nun yüksek hakimiyetini tanımakta idiler. Ancak, dedelerinin ölümünden sonra Cend şehrini terkeden Çağrı ve Tuğrul Bey'lerin amcaları ile olan münasebetlerini bilmemekteyiz. Ancak Samanlılar devletinin yıkılmasından ve Nasr Han'ın 1 01 3'de ölümünden sonra Arslan Yabgu'nun Karahanlı soyundan Ali Tegin'in Buhara'da yeni bir devlet kurmasına kadar Maveraünnehr'de hadiselerin inkişafını beklemesine karşılık Tuğrul ve Çağrı beyler bir defa doğuya sonra batıya göç etmişlerdir. Anlaşıldığına göre onların doğuda Karahanlı devletine sığınmalarının sebebi, Maveraünnehr hükümdarı İlig Han Nasr'm kendilerine karşı düşmanca siyaseti olmuştur. Tuğrul ve Çağrı ,beylerin sığındıkları Karahanlı hükümdarı Bugra Han'm da niyeti Selçuklular'a karşı pek müspet olmadı. Nitekim bu iki kardeşi yakala-· mak için uğraştı ise de yalnız Tuğrul Bey'i ele geçirebiltll(l) . Çağrı Bey üzerine ele asker sevketti. Çağrı Bey, Bugra Han'm gönderdiği orduyu yendi ve pek çok esir aldı. Neticede alınan bu esirlere karşılık Tuğrul Bey'i esaretten kurtaran Çağrı Bey, yeniden kardeşi ile birlikte Maveraünnehr'e döndüler. Ancak burada da şansları pek yaver gitmedi. Buhara hakimi Ali Tegin, bu iki kardeşe karşı savaş hazırlıklarına girişti(2) . Bunun üzerine Tuğrul Bey, bir kısım lmvvetlerin başında çöle çekilirken, Çağrı Bey de Doğu Anadolu'ya akına çıktı (101 6-1021 ) . Çağrı Bey Horasan, Rey ve Azerbaycan yolunu takip ederek Van havzasındaki Vaspurakan krallığı topraklarına girdi. Bir keşif mahiyetinde olan bu başarılı akın sonunda bol miktarda ganimet de elde edildi(3) . Çağrı Bey'in bu muvaf'fakiyetini duyan Tuğrul Bey, çekilmiş olduğu çölden çıkarak kardeşinin yanına geldi. Tuğrul ve Çağrı beyler artık bölgedeki şartların kendi lehlerine geliştiğini gördüklerinden, daha rahat hareket etmeye başladılar. Ancak bu husus Arslan Yabgu'yu telaşlandırdı ve onlardan güçlerini dağıtmalarını istedi. Buna sebep de çevredeki hükümdarların dikkatinin kendi Üzerlerinde toplanmasının tehlikeli olabileceği idi. Tuğrul ve Çağrı beyler, daha müsait bir zamanı beklemek üzere amcalarının tavsiyesini yerine getirdiler. (1 )' İbnü'l-Esir, el-Kamil, IX, 3ı62 (2) İbnü'l-Es1r, el-Kamil, IX, 363 (3) Urfalı Mateos, 48 BÜYÜK SELÇUKlrillıAR 99 dJ Selçukluların Horasan'a Geçişleri : Türkistan'da siyasi dengenin bozulması, bölge hükümdarlarının öteden beri dikkatini çekmekteydi. Nitekim hem bozulan dengeyi te-· min ve hem de yıkılan Samanlılar'ın mirasını paylaşmak isteyen Karahanlılar ile Gazneliler, Ali Tegin'e karşı güçlerini birleştirdiler. Karahanlıların en kuvvetli hükümdarı Kadir Han ile Sultan Mahmud, Ali Tegln'in ha.kimiyetine son vermeye ve gün geçtikçe kuvvetlenen, dolayısıyla tehlike arzetmeye başlayan Selçukluları da Horasan'a nakletmeye karar verdiler (1025) . Ali Tegin ile Arslan Yabgu'-· nun arası oldukça iyi ldi. Bundan istifade ile bölgede nüfuzunu artıran Arslan Yabgu, Gaznelilerin dikkatini çekmeye başlamıştı. Sultan Mahmud, Türkistan ve Balhan dağları bölgesinde onbinlerce süvariye sahip Arslan Yabgu'nun hükümdarlık peşinde koşabileceğini de düşünerek onu, kurnazlık ve hile ile Semerkant'a davet etti. Semerlrnnt'a gelen Arslan Yabgu'yu yakalayan Sultan Mahmud, onu Hindistan'daki Kalincar kalesinde hapsetti (l) . Arslan Yabgu'­ nun yurdu yağmalatıldı. Ayrıca Arslan Yabgu'ya bağlı dörtbin (;adırlık bir Türkmen kitlesi de Horasan'da Nesa, Baverd ve F'e.rave'ye yerleştirildi. Fakat bölgede bulunanlar, yeni gelenlerden rahatsız olup Sultan Mahmud'a şikayette bulundular. Sultan Mahmud bun·· Iarın üzerine Tüs valisi Arslan Cazib'i gönderdi ve yurdları bir kere daha yağmalandı. Ancak. bunlar dirençlerini devanı ettirip, Arslan Yabgu'yu e�aretten kurtarmak istedilerse de Arslan Yabgu öldü (1032) . Arslan Yabgu'dan sonra bir kısım Türkmen oymakları, Mu-· sa Yabgu'nun çevresinde toplandılar. Musa Yabgu yumuşak tabiatlı, mutedil bir kişi idi. Tuğrul ve Çağrı ile anlaşma içinde idi. Selçukoğ·unarınm bir zamanlar müttefiki olan Buhara··Karahanlı hüküm� darı Ali Tegin, Tuğrul ve Çağrı beylerden de şüphelenerek aile içeri·· sine nifak sokup zayıflatmak maksadı ile Yusuf'a hil'at yollayarak onu yabgu ilan etti. Yusuf'un yabguluğu benimsemesine itiraz eden Tuğrul ve Çağrı beyler, Ali Tegin'in oyununun .gerçekleşmesine fırsat vermediler. Bunun üzerine Ali Tegin, Yusuf'u Tuğrul. ve Çağrı beylere karşı harekete geçmeye teşvik etti. Yusuf buna yanaşmayınca da, Alp Kara adlı bir komutam Yusuf üzerine gönderdi. Alp Kara, yaptığı bir baskınla Selçuklular'ın bir kolunu yenerek Yusuf öldürüldü. Bu baskının intikamı, çok geçmeden Musa Yabgu ile birlikte Tuğrul ve Çağrı beyler tarafından alındı. Ocak 1029'da Alp Kara'nın komutası altındaki Karahanlı ordusu mağlup edildi ve Alp Kara yakalanıp öldürüldü. İki taraf arasında gerginleşen siyasi durumun yam- (l>'. el-Hüseyni, Ahhlü·, 3 100 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ sıra Ali Tegin'in çok zayiat vermesine rağmen dört bir taraftan giriştiği · taarruz neticesinde, Selçuklular Harezm'e çekilmek zorunda kaldılar ve Gaznelilerin Harezm valisi Altun Taş'ın göstermiş olduğu bölgeye yerleştiler. · Bu sıralarda Gazneli Mahmud öldü ( 1030) . Yerine Gazne tahtına oğlu Mesud geçti. Mesud, Ali Tegin üzerine Altun Taş'ı bir seferle vazifelendirdi ise de Altun Taş öldü. Yerine oğlu Harun getirildi. Fakat Harun, 1034 yılında kendi bağımsızlığını ilan maksadı ile ayaklanınca bölgenin siyasi yapısı değişti. Sultan Mesud'a karşı kendisini zayıf hisseden Ali Tegin, Selçuklular'm yardımına muhtaç kaldı. Ali Tegin'in yanısıra Harun da yardımlarını beklediği Selçukoğullarına pek itibar eder oldu. Ancak Oğuzların Baranlı (Koyunlu) boyundan Cend hakimi Ebu'l-Fevaris Şahmelik b. Ali, Selçukoğullarına eskiden beri duyduğu kin dolayısıyla, ani bir baskın yaparak 7-8 bin kişiyi öldürdü (Kasım 1034) . Çok can ve mal zayiatı veren Selçuklular, Harezm'deki yurtlarını terkederek Ceyhun nehrini geçmek zorunda kaldılar. Selçuklular'ın desteğini kaybetmek istemeyen Harun'un araya girmesi üzerine, Selçuklular yeniden Harezm'e döndüler. Harun'un otuz bin kişilik ordusundan çekinen Şahmelik ise Sel·· çukoğullarının peşini bırakmak zorunda kaldı. Ali Tegin, 1035 yılında ölünce, Gaznelilere karşı isyan halinde olan Harun, kuvvetli bir müttefikini kaybetmiş oldu. Ayrıca Ali Tegin'in oğulları, babalarının son zamanlarında takip ettiği siyasetin aksine, Selçuklular ile dostça münasebetlerini bozdular. Selçukoğullarmı destekleyen Harun'un da Nisan 1035'de bir suikast sonucunda öldürülmesi, Selçukluları gerek Şahmelik'e, gerekse Ali Teginoğullarma karşı yalnız bıraktı. Çaresiz bir durumda kalan Selçuklular, Gazne sultanı Mesud'dan izin dahi almadan Horasan'a göçmek zorunda kaldılar. Musa Yabgu, Tuğrul ve Çağrı beyler, Yusuf Yınal'ın oğulları, yanlarındaki Türkmenler ile Ceyhun nehirini geçerek Mayıs 1035 de Gazne ülkesine girdiler (l) . Merv ve Nesa'ya doğru ilerledikçe, buralardaki reissiz Türkmenler Selçuklular'a ka­ "tılmaktaydılar. Selçuklu liderleri, Nesa'ya vardıklarında, Gazneliler'­ ln Horasan valisine mektup yazıp, Sultan Mesud'un kendilerine yerl eşecek yer vermesi hususunda tavassutta bulunmasını istediler. Gazne devleti, Arslan Yabgu'ya bağlı dörtbin çadırlık Türkmenler ile daha önce epey uğraştığından, Selçukluların Horasan'a girmeleri halinde, ülkeleri için tehlikeli olacağını fark.ettiler. Nitekim daha önce gelen Yabgu Türkmenlerinin katılmasıyla onbin atlıdan müteşekkil '(1) Ahmed b. Mahmud, Selçukname, 7 vd. BÜYÜK SELÇUKLULAR 101 büyük bir kuvvet haline gelen Selçuklular, Gazneliler ıçın ciddi bir tehlike oldu. Bu durumda Sultan Mesud, ülkesi içinde onlara yer vermediğl gibi, onları sınırlarını izinsiz olarak ihlal etmekle suçladı ve üzerlerine büyük bir ordu sevketti. Tuğrul ve Çağrı beyler, Sultan Mesud'un gönderdiği bu orduyu, Nesa şehri civarında pusuya düşürerek 29 Haziran 1035'de ağır bir hezimete uğrattılar. Bu galibiyet, Selçuklular'a büyük güven verdi. Zaferden sonra iki taraf arasında elçiler teati edildi ( 1) . Gazne sultanına gönderilen üç elçinin her biri bir Selçuklu liderini temsil etti. Yapılan uzun müzakereler sonunda Dihistan'a Çağrı, Nesa'ya Tuğrul ve Ferave'ye Musa Yabgu, Gazne devletinin birer valisi (Dihkan) olarak tayin edildiler (29 Ağustos 1035) (2) . Gazne sultam, kendi adetlerine göre bu beylere makamları da gözönüne alınarak börk (iki · dilimli küllah) , sancak, hil'at, Oğuz adetlerine göre de at, eyer . takımı ve altın kemer gönderdi. Mağlubiyetten sonra Sultan Mesud'un böyle bir anlaşma yapması, Selçukluları siyasi bir birlik olarak tanıması demekti. Gerçi Gazne sultanı, Horasan'da yerleşen· Türkmenleri kendi tebası, liderlerini ise kendi valileri gibi görüyor idiyse de, bu liderler Gazneliler devletine karşı hiç bir mükellefiyetleri olmayan birer tabi hükümdardılar. Ancak bu antlaşma, dört ay gibi kısa bir süre sonra bozuldu. Yeni katılmalar ile çoğalan Selçuklular, Gazneliler tarafından kendilerine tahsis edilen bölgelere sığmamaya başladılar. Bunun neticesinde de bu sınırların dışına taşarak Fera, Cuzcan ve Serahs'a akınlarda bulundular. Ayrıca Gazne sultanına başvurarak Merv, Serahs ve Ba verd'in kendilerine verilmesini, buna karşılık, kendilerinin Gazne devletinin .. maaşlı askeri olmayı, Horasan'da asayişi temin etmeyi ve verilecek her vazifeyi yapmayı kabul edeceklerini teklif ettiler ( 3) . Bunun üzerine Sultan Mesud, Türkmenler'i Horasan'dan tamamen çıkarmak maksadı ile büyük bir ordu topladı. Hacib Sü-başı bu ordunun başına getirildi. Belli bir siyasi görüşü olmadığı anlaşılan Sultan Mesud ise Hindistan'a sefere çıktı. Ancak Gazne ordusu, Selçuklular üzerine yürümekte tereddüt göstermekte ve Nişapur'da beklemekteydi. Nihayet Sultan Mesud'un emri ile harekete geçen Gazne ordusu, Mayıs ayı sonlarında Serahs civarına geldi. Buraya yakın bir yerde yapılan muharebeyi, Çağrı Bey'in büyük gayretleri neticesinde Selçuklular kazandılar. Gaznelilere karşı kazanılan bu ikinci savaştan sonra Selçuklular, bütün Horasan'ı kendi hakimiyetlerine .alıp yeni bir devlet kurma yoluna gittiler. (1)� İ. Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, 23 (2) O. Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 59 (3) M.A. Köymen, Tuğrul Bey ve Zamam, 10 102 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ Yapılan kurultayda, eski Türk devlet an'anesi gereğince, ülkeyi kendi aralarında· bölüştüler. Buna göre; Tuğrul Bey Horasan'm başşehri Nisapur'u, Çağrı Bey Merv'i, Musa Yabgu ise Serahs'ı aldı. Selçuklu liderlerinin aralarında yaptıkları bu paylaşmaya göre, Tuğrul Bey'in kurulmakta olan Selçuklu Devleti'nin başına geçtiği ve ailenin bunu onayladığı anlaşılmaktadır. Nitekim Tuğrul Bey'in (ana bir baba ayn) üvey kardeşi İbrahim Yınal, Gazne ordusu tarafından boşaltılmış olan Nişapur'u teslim almak için öncü kuvvet olarak gönderildi. Nişapur'a gelen İbrahim Ymal, Tuğrul Bey'in adaletli ve iyi bir idareci olduğunu halka anlattıktan sonra onun adına «es-Sultanü.'l-Muazzarnıı ünvam ile hutbe okuttu. Bir süre sonra Nişapur'a gelen Tuğrul Bey, büyük bir merasim ile karşılandı. Halka merhametli. ve adil davranacağım vaat eden Tuğrul Bey, Gazne sultam Mesud'un tahtına oturdu. Merv şehrinde ise hutbe «Melikü'lMülılkıı (Melikler Meliki) ünvanı ile Çağrı Bey adına okutuldu. Belçukluların bu zaferi, etrafta büyük akisler yaptı. Abbasi halifesi elKaim Biemrillah, Tuğrul Bey'e elçi yollayarak onu tebrik etti(l) . Ordusunun yenilmesi neticesinde Horasan'm Selçuklular tarafından zaptedildiği haberini alan Gazne sultanı Mesud, ellibin piyade ve üçyüz savaş filinden mürekkep büyük bir ordunun başında harekete geçti. Sultan Mesud, önce Belh'e oradan da Çağrı Bey'in bu·· lunduğu Serahs'a geldi. Bu sıralarda Çağrı Bey, Talikan ve Faryab'ın zaptı ile meşguldü. Gazne sultanının üzerine yürümesi karşısında, Tuğrul Bey'den izinsiz olarak, muharebeye giren Çağrı Bey, 7 Nisan 1039'da Ulyaabad'da mağlup oldu. Bu hadise üzerine Tuğrul Bey Nişapuı"dan, Musa Yabgu Merv'­ den Serahs'a geldiler. Aralarında yaptıkları toplantıda iki görüş ortaya çıktı. Tuğrul ve Musa Yabgu'nun destekledikleri, Batı İran ( Rey, Cibal, Curcan) 'a çekilme fikrine Çağrı Bey karşı çıktı. Ona göre Gazne ordusunun ağır hareketinden faydalanıp Sultan Mesud'u mağlup etmek, Horasan'ı hiç boşaltmamak gerekmekteydi. Neticede Çağrı Bey'in fikri kabul edildi. Üç liderin emrinde yirmibin kadar atlı mevcuttu. Bunlarla Gazne ordusunu Talhab'da karşıladılar. Günlerce süren çetin muharebelerden sonra Selçuklu ordusu, mağlup olarak çekilmek ve çete muharebesine girmek zorunda kaldı ( 14- 21 Haziran 1 039) . Bu · maksatla da Gazne ordusunu susuz ve ikma1- siz bırakmak suretiyle yıpratmak faaliyetine girişti. Sultan Mesud, bir elçisi vasıtasıyla Selçuklular ile anlaşmak istediğini bildirdi. Yapılan görüşmeler sonunda ; Nesa, Baverd, Ferave Selçuklulara verilecek, ( 1 )' O. Turan, Selçuklulal' Tarihi ve Tiirk İslam Medeniyeti, 60. vd. BÜYÜK SELÇUKLULAR 103 buna karşılık da Selçuklular Nişapur, Serahs ve Merv gibi şehirlerden çekileceklerdi. Esasında Sultan Mesud, Selçukluları Horasan'dan tamamen çıkarmak niyetinde idi. Bu hususu Tuğrul ve Çağrı beyler de biliyorlardı. Ancak her iki tarafın da zamana ihtiyacı vardı. Bu maksatla da antlaşma şartlarını dahi dikkate almadılar. Sultan Mesud ise gerektiği zaman çöllere çekilen Selçukluları takip edebilmek için oldukça hafif ve ağırlıksız bir ordu kurup Selçukluları Baverd ve Nesa'ya kadar takip etti. Gazne ordusunun bu takibi neticesinde, ağırlıklarını Balhan dağlarına bırakan Selçuklular, kışın gelmesi ile Gazne ordusunun çekilmesini beklemek üzere çöle çekildiler. Bu durumda onları takip edemeyeceğini gören Sultan Mesud, Ocak 1040'da Nişapur'a girdi. Tuğrul Bey'in oturduğu taht ile Selçuklular'a ait binalar tahrip edilerek kurulmakta olan bir devletin bütün izleri silindi. · Dan danakan Savaşı : Nişapuı"a çekilen Sultan Mesud, Selçukluların peşini bırakmayıp 1040 yılının baharında TU.s ve Serahs'a doğru harekete geçti. Sultan Mesud'un bu kararlılığı karşısında endişeye düşen Selçuklular, takip edecekleri stratejiyi tesbit için bir kurultay topladılar. Burada Tuğrul Bey'in yine batıya çekilme fikrine karşı Çağrı Beyin, Sultan Mesud ile yeniden bir muharebeye girme teklifi, Musa Yabgu ve Yınallılar tarafından desteklenince, Tuğrul Bey de bu karara uydu. Neticede · Selçuklular çöllerden çıkarak Serahs'a doğru yola çıktılar. Yiyecek ve hayvanları için ot sıkıntısı içinde bulunan Gazne ordusu, Merv istikametinde ilerlerken Selçuklu ordusunun öncü birlikleri hücuma geçti. Ana ordu ise Gazne ordusu önünden yavaş yavaş Serahs'dan çöle doğru çekilmeye başladı. Yol üzerindeki bütün kuyular tahrip edilip, Gazne ordusuna yıpratıcı baskınlar düzenlendi. Nihayet Selçuklular, Merv şehri yakınındaki Dandanakan hisarı önünde muharebeyi kabul ettiler (l) . 22-24 Mayıs 1040 tarihleri arasında, bütün şiddeti ile üçgün devam eden savaşı Selçuklular kazandı. Gazne ordusunun büyük bir kısmı imha edildi, ordunun bütün ağırlıkları ile pek çok miktarda para ve malzeme ele geçirildi. Gazne Sultam Mesud, yanındaki yüz kadar adamıyla muharebe meydanından kaçmayı başardı. Ancak bir süre sonra, asker toplamak için Hindistan'a doğru giderken, kendi adamları tarafından öldürüldü(2) . Netice i\tibariyle gerek Türk tarihi, gerekse dünya tarihi bakımından fevkalade ehemmiyeti haiz olan bu zafer sonunda Selçuklu- (1)'. O. Turan, Aynı eser, 63 vd. ; İbnü'l-Esir, el-Kamil, IX, 367 (2) İbnü'l-Esir, el-Kamil, IX, 367 104 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ lar, bağımsızlıklarını ilari edip rahatça yerleşebilecekleri topraklara da sahip oldular. Bu iki husus, zaten var olan halkı ile yeni bir Türk devletinin doğması neticesini verdi: Dandanakan muharebesi biter bitmez saltanat çadırı kuruldu · ve Tuğrul Bey sultan ilan edilip tahta oturdu. o zamanki adetler gereği, Türkistan hakanlarına, Buhara'ya hakim Ali Tegin oğullarına ve komşu ülkelere fetihnameler gönderildi. Böylece Selçukluların kuruluş halinde olup yıkılan devletleri, çök kısa bir süre sonra yeniden canlanıverdi. Bu yeni devletin temellerini oluşturacak olan hükümet ve devlet teşkilatının tanzirlli, Merv şehrinde toplanan kurultaydan sonra ortaya çıktı. Kurultayda bir oku ağabeyi Çağrı Bey'e veren 'fuğ;rul Bey, onu kırmasını istedi. Oku kıran Çağrı Bey'e bu sefer üç ok verdi. Kırılması daha güç üç ok esas anlamda beraberlikten kuvvet doğacağının bir ifadesiydi. Kurultayda kurulan devletin tanınması maksadı ile Bağdat Abbasi halifesi el-Kaim Biemrillah'a mektup yazılmasına karar verildi. Bu mektupta, Selçuklu ailesinin uğradığı haksızlıklar, yaptıkları cihatlar ile Gazne sultanı Mesud'un tutarsız icraatları anlatıldı. Kurultayda alınan bir diğer karar da, mevcut topraklar ile ileride fethedilecek memleketlerin Selçuklu ailesi arasında taksimi idi. Buna göre, Serahs ve Belh şehirlerinin dahil buJunduğu Ceyhun ile Gazne arasındaki bölge, merkez Merv olmak üzere Çağrı Bey'e, Herat merkez olmak üzere Sistan ile Büst Musa Yabgu'ya, Nişapur merkez olmak üzere Irak bölgesi Sultan Tuğrul'a veriliyordu. Hanedanın diğer mensuplarından İbrahim Yınal Kuhistan'a, Arslan Yabgu'nun oğlu Kutalmış Cürcan ve Damgan'a, Çağrı Bey'in ,.,ğlu Kavurd Bey de Kirman'a tayin olundular. Kurultayda alınan birinci karara bakarsak; İslamiyeti bir süre önce kabul etmiş olan Selçukluların Sünni İslam halifesine bağlılıklarını ve İslamiyeti İran, Horasan ve Türkistan'da yaymaya ve müdafaa etmeye de azimli olduklarım görmekteyiz. İkinci karar ise, Selçuklu ülkesinin eski Türk devlet anlayışına göre taksimi ile yapılacak futuhatın hedeflerini göstermektedir ki, bundan merkeziyetçi bir hükümet sisteminin henüz gerçekleşmiş olmadığı anlaşılmaktadır (!) . (1) O. Turan, Aynı eser, 66-67 ı -- SULTAN TUGRUL BEY 0040-1 063) Dandanakan savaşını müteakip sultan olarak bir kere daha tahta oturan Tuğrul Bey, kardeşi Çağrı Bey ile amcası Musa Yabgu'ya birer bölge vererek buralarda hükümran olmalarım kabul etmişti. Hanedanın Heri gelen diğer azaları da muhtelif bölgeleri fetihle görevlendirilmişlerdi. Nitekim Çağrı Bey, Cuzcan, Badgis, Huttalan ve Toharistan'daki diğer şehirleri kolaylıkla ele geçirdi. İnanç Yabgu Herat'a yerleşti: İbrahim Yınal'ın kardeşi Ertaş Sistan bölgesini fethetti(!) . Sultan Mesud'dan sonra Gazne tahtını elde eden Mevdud, Ertaş'ın ele geçirdiği Sistan ile İ;nanç Yabgu'nun yerleştiği Herat'ı geri almak için harekete geçti ise de Ertaş tarafından mağlubiyete uğratılarak geri çekilmek zorunda kaldı. Selçuklular'ın öteden beri düşmanı olan Şahmelik, Sultan Mesud tarafından idaresi kendisine verilen Harezm üzerine büyük bir ordu ile yürüdü. 12 Şubat 1041'de Harezmşah İsmail'i Asib sahrasında ağır bir hezimete uğrattı. Mağlup olan İsmail, yanındaki bir kısım komutan ve asker ile Selçuklular'a sığınmak üzere Harezm'den kaçtı ve ülkesi Şahmelik tarafından ele geçirildi. Şahmelik'in Harezm'i istilası Selçukluları yakından ilgilendirmekteydi. Nitekim Çağrı Bey, beliren bu tehlikeye karşı Gazneliler'i bırakıp, Şahmelik ile uğraşmak zorunda kaldı. Çağrı Bey, Harezmşah İsmail'i de yanına alarak Harezm üzerine yürüdü. Şahmelik buradan çekilmek zorunda kaldı. Çağrı Bey'in bu seferi esnasında Tuğrul Bey Taber,istan ile Curcan bölgelerini ele geçirip, Ziyaroğulları ile Bavendileri hakimiyeti altına aldı( 2) . Harezm'den çekilen Şahmelik, yeniden aynı bölgede faaliyetlere gi.rişince; Tuğrul ve Çağrı beyler, 1043 yılının baharında yeniden sefere çıkmak zorunda kaldılar. Urgenç civarında sıkıştırılan Şahmelik, mağlubiyete uğrayarak Gaznelilere sığınmak üzere çöllere çekildi. Kazanılan bu zaferden sonra Harezm halkı, Selçuklular'a itaat arzedip ülkeleri bir Selçuklu eyaleti oldu. Selçuklu meliklerinden Er- (n İbnü'l-Esir, el-Kamil, IX, 367 ; Ravendi, Rahatii's-Smlur, 98 vd. (2) İbnü'l-Esir, el-Kamil, IX, 379 ; O. Turan, Aynı eser, 70 106 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ taş, çöle çekilen eski düşmanları Ş ahmelik'in peşini bırakmadı ve onu Mekran civarında yakalayarak Çağrı Bey'e getirdi. Şahmelik, mahpus tutulduğu hapishanede bir süre sonra öldü. Çağrı Bey, Harezm seferinden döndükten sonra, oğlu Alparslan · komutasındaki bir orduyu Gazne üzerine sefere gönderdi. Daha ondört-onbeş yaşlarında bulunan Alparslan, Gaznelileri yenip Tirmiz, Kubadiyan, Vahş ve Kunduz (Velvalic) gibi Toharistan'daki bütün bölgeleri fethetti(l) ve bu bölgeler Alparslan'ın idaresine verildi. Çağrı Bey ile oğlu Alparslan'ın bu fetihleri devam ederken İbrahim Yınal, Rey üzerine yürüdü. Burası Arslan Yabgu'ya bağlı Oğuzların hakimiyeti altında idi. Irak Oğuzları veya Navekiyye dediğimiz Türkmenlerin bu kolu Göktaş, Bektaş, Boga, Kızıl, Mansur gibi beylerin komutası altında olup bunlar, kendilerini ihanetle suçladıkları Rey hakimi Alaüddevle'ye hücum ederek ülkesini zaptettiler. Alaüddevle, İsfehan'a kaçıp iyi münasebetler içinde bulunduğu halifenin yardımını istedi. Halife Tuğrul Bey'den bu Türkmenlerin cezalandırılmasını istedi. Tuğrul Bey, halifenin şikayeti üzerine bu asi Türkmenler üzerine İbrahim Yınal'ı gönderdi. Ayrıca kendisi de harekete geçip Rey'e doğru harekete geçti. İbrahim Yınal, Hemedan ve Cibal'da futuhatıarda bulunduktan sonra Tuğrul Bey ile buluştu. Beraberce Rey şehrine girdiler. Bu harap şehri imara başlayan Tuğrul Bey, eski bir hükümdar sarayı olan Darü'l-İmare'yi yıkarak kendisine yeni bir saray inşa etti. Ayrıca camiler ve ilk medreseyi inşa ettiği bu Rey şehrini kendisine payitaht yaptı. Bu şehirde kendi adına birçok para bastırdı. Tuğrul Bey, Rey'den Kazvin'e gitti. Buranın hakimi Merdaviç seksenbin dinar vergi ödemeyi kabul edip, Selçuklulara bağlı hale getirildi. İsfehan'a geçen sultan, aynı şekilde vergi ödemeyi ve tabi ol� mayı kabul eden Alaüddevle'nin oğlu Faramurz'u yerinde bıraktı (2) . Tuğrul Bey'i uğraştıran meselelerden biri de Oğuz göçleri idi. Bu Oğuz göçebeleri, Selçtı.klu devletinin sınırları içerisinde, kendi boy beylerinin idaresinde bağımsız bir tarzda hareket etmekteydiler. Bunlar her ne kadar Selçuklu sultanını tanıyorlarsa da Üzerlerinde kesin bir intizam tesis edilemiyordu. Bunlar, Dandanakan zaferinde Selçuklulara yardım etmiş ve hatta zaferin kazanılmasında büyük rol oynamışlardı. Selçuklu ordusunun hızlı bir şekilde gelişmesi ve kuvvetlenmesi bunların sayesinde idi. Dandanakan zaferinin kazanılmasından sonra bir Türkmen boyunun istiklal kazandığını duyan (l>J O. Turan, Aynı eser, 70 (2) İbnü'l-Esir, el-Iiamil, IX, 388 BÜYÜK SELÇUKLULAR 107 Oğuzlar, büyük kitleler halinde Selçuklu ülkesine göçmeye başladılar. Selçuklu sultanı, bu gelen soydaşlarına yardım etmekle mükellefti. Ancak bunlarla beraber gelen intizamsızlık da büyük boyutlara ulaştı. Bölgenin İslam hükümdarları ve hatta o devrin tarih yazarları, bu göçü bir istila ve yağma olarak nitelendirmekte ve Tuğrul Bey'i mesul tutmakta idiler. Diyarbekir ve Mervani emiri Nasirüddevle (101 1-1061), şikayet edenler arasında bulunuyordu. Aynı şekilde büyük bir Oğuz grubu, 1047 yılında Türkistan'dan Nişapur'a geldi. Yerleşecek bir yurt bulamayan bu Oğuzlar, İnanç Yabgu'ya müracaat ettiler. Yabgu, kendi ülkesinin onları yerleştirmek için dar olduğunu söylemiş ve Rum diyarı (Anadolu) na gitmeler,ini tavsiye etmişti. Abbasi halifesi el-Kaim Biemrillah, Tuğrul Bey'e mektup yazarak ondan bu Oğuzların İslam ülkelerine zarar vermemeleri için gerekli tedbirleri almasını istiyordu. Oğuzları batıya yöneltmek ve hristiyan ülkeleri yurt edinmelerini sağlamak mecburiyeti ortaya çıkmaktaydı. Daha önceleri Anadolu'ya keşif akınları yapılmış ve bu yöreler hakkında pek çok malumat edinilmişti. Tuğrul Bey, 1043 yılında Kazvin'de iken Zencan taraflarında toplanan ve sultanın itaat teklifini reddeden bu Oğuzlar, 1044 yılında yeni gelen göçler ile çoğalarak büyük kitleler halinde Doğu Anadolu'ya girmeye başladılar. Bunlardan bir kısmı güneye indi. Fakat Nasirüddevle'nin oğlu Süleyman'ın tuzağına düşen bu Türkmenlerin pek çoğu çoluk-çocuk denilmeden öldürüldüler. Buna rağmen kısa bir süre içinde toparlanıp Mervanileri haraç vermeye zorlayıp, sulh aktettiler. Bunlardan, Göktaş, Mansur ve Oğuzoğlu'nun komutasında olanlar Musul ve havalisine girdiler. Buralarda Sultan Tuğrul adına hutbe okuttular. Musul Arap emiri Karvaş, civardan topladığı kuvvetler ile Oğuzları yenilgiye uğrattı. Bunların bir kısmı Hazar Denizi civarına, 'l'aberistan'a ve Şirvan'a gittiler. Bunlara karşı Şirvanşah, payitahtı olan Yezidiye şehrini surlar ile çevirmek zorunda kaldı ( l ) . H a sankale Savaş ı: Bizans imparatoru II. Basileios (976-1025) doğu hudud1�nu emniyet altına almak maksadı ile, güvenemediği bir kısım l[rmeni pırenslikleri1;1i Orta Anadolu ile Sivas civarına nakletmişti. Ba ileios'­ dan sonra Imparator olan Kostantinos (1025-1055) , aynı siyas te devamla 1045 yılının sonbaharında Gürcü prensi Liparit'i vazif lendirerek Dvin üzerine yolladı. Tuğrul Bey,· bu Bizans taarruzunu önlemek maksadı ile Arslan Yabgu'nun oğlu Kutalmış'ı Liparit üzerine yolladı. Böylece Bizans devleti ile Selçuklular arasında ilk çatışmalar, (lY O. Turan, Aynı eser, 80 108 doğuştan günümüze BÜYÜK İSUM TARİHİ Gence şehri yakınlarında başladı. Kutalmış, Diyarbekir ve Musul taraflarında yurt edinmek1e meşgul olan Türkmenleri yanına alarak Liparit'i ağır bir bozguna uğrattı. Bu zaferden sonra Aras nehri boyunca ilerleyen Selçuklu kuvvetleri komutam Kutalmış, bölgenin zengin . ve verimli olduğunu, aynı zamanda fethinin kolay olabileceğini Tuğrul Bey'e bildirdi. Kutalmış'ın yanısıra yine Tuğrul Bey'in akrabalarından olan Hasan (Asan) Bey, yirmibin kişilik kuvveti ile Erzurum ve Pasin ovalarını işgal edip Van'a kadar ilerledi. Fakat Büyük Zap suyu civarında pusuya düşürülen Hasan Bey yenilerek öldürüldü. Onun öldürülmesi ile Dicle boylarında faaliyet gösteren İbrahim Yınal, Bizans'a karşı Anadolu'nun fethi ile vazifelendirildi. İbrahim Ymal, Türkistan'dan Nişapur'a gelmiş Türkmenlerden bir kısım ' gurupları 1 047 yılında Anadolu'ya sevketmişti. Bunların arkasından kendisi de harekete geçerek Kalikala (Erzurum-Pasin) ovalarına geldi. Türkmenler, batıda Haldiya ( Gümüşhane-Trabzon ha valisi) , kuzeyde İspir güneyde Muş bölgesi ile Ağrı havalisine yayıldılar. Selçuklu birlikleri, eskiden İslami bir ticaret merkezi olan Erzen üzerine yürüdüler. Suru da olmayan bu şehir, çıkan yangınlar neticesinde yanıp harap oldu. Şehir halkı, Bizans tarafından tahkim edilmiş olan ve Teodosipolis adını alan Karin (Garin·) şehrine kaçtılar. :aurası daha sonra, yeni gelenlere nispetle Erzen-i Rum olarak anıldı. Daha sonra bu ad Erzurum şeklini alacaktır. İbrahim Yınal, Erzen'den hareket ederek Hasankale'ye doğru ilerledi. Bizans ordusunun kendisine katılmasıyla kuvvetlenen Liparit, Kasrookomi (Ü gümü) 'de karargahını kurmuş idi. Ellibin kişiden meydana gelen Bizans ordusunun komutanı Katokalon, Türklere fır-· sat vermeden hücuma geçmeyi teklif ettiyse qe Liparit, günlerden Cumartesi olması ve bu günün kendileri için uğursuz olduğunu söyleyerek hücuma geçmeyi kabul etmedi. Buna rağmen Selçuklu kuvvetleri, aynı gün (18 Eylül 1048 Cumartesi) taarruza geçerek Bizans ordusunu bozdular. Yeniden toparlanan Liparit'in gayretleri bir netice vermedi. Bizans ordusunun çekilmesi karşısında Liparit Ügümü'ye çekildi. Burada Selçuklu kuvvetleri tarafından bir kere daha sıkıştırılan Liparit mağlup ve esir oldu. Bu savaştan kaçabilen Bizans kuvvetleri, Van ve Ani kalelerine sığındılar (!) . Hasankale mağlubiyetinden sonra Bizanslılar Selçuklular ile anlaştı. Zaten bu sıralarda İmparator Kostantinos, Balkanlar'da Peçe- (1) M. A. Köymen, Tuğrul Bey ve Zamanı, 56 ; İ. Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, 35; İbnü'l-Esir, el-Kamil, IX, 414-415 BÜYÜK SELÇUKLULAR 109 nek istilası ·ile uğraşmak zorundaydı. Bu bakımdan Bizans imparatoru kendisine tabi olan Mervani emiri Nasirüddevle'nin tavassutu ile anlaşma girişimlerinde bulundu. Tuğrul Bey ile anlaşmaya varan İmparator, Liparit ve diğer esirleri kurtarmak maksadı ile büyük miktarda fidyeyi ödemeyi kabul etti. Bu maksatla Tuğrul Bey'e elçileriyle çok kıymetli hediyeler yolladı. Misli görülmemiş bu hediyeleri alan Tuğrul Bey, Liparit ve diğer esirleri fidye almadan serbest bıraktı. Selçuklular ile Bizans arasında yapılan bu antlaşmanın bir hükmü de Bizans'ın Abbasi halifeliğini tanımasıydı. Bu husus, Tuğrul Bey'in İslam aleminde itibarım artırdı. Hasankale savaşının bir diğer önemli neticesi de İbrahim Yınal'ın isyanı meselesi idi. İbrahim Yınal, muharebe meydanından süratle ayrılarak Rey'de bulunan sultana müjdeyi vermeye gitmişti. Tuğrul Bey, üvey kardeşi İbrahim Yınal'ı gayet iyi karşıladı. Ona büyük iltifat etmesine rağmen İbrahim Yınal, eski Türk devlet anlayışı uyarınca kendisine Hemedan'ın verilmesini talep etmekteydi. Merkeziyetçi bir devlet anlayışının temellerini atmakta olan Tuğrul Bey'e bu istek ters gelmekteydi. Kardeşinin teklifini reddeden Tuğrul Bey, askeri ile harekete geçmesine meydan vermeden onun üzerine yürüyerek mağlup ve esir etti (1050) . İbrahim Yınal'a iyi davranan Tuğrul Bey, ona hakimiyet sahası yerine ıkta olarak bir çok memleketi vermeyi, kabul etmediği takdirde de kendi yanında kalabileceğini teklif etti. İbrahim Yınal, bu son teklifi belki de Tuğrul Bey'i şüphelendirmemek için kabul etmiş göründü ve Tuğrul Bey'in yanında kalarak kendi hakimiyetini tesis edebilmek için müsait zaman ve zemini kollamaya başladı (l) . Ç a ğrı Bey'in Doğ u Sef eri: Selçuklu , Dev:leti'nin .kuruluş yıllarında büyük bir enerji sarf eden Çağrı Bey, hastalanmış ve durgunlaşmış idi. Yaşının da epey ileri olmasından istifadeye kalkışan Gazneliler ve Karahanlılar'ın teşvikiyle Harezm valisi isyan etti. Çağrı Bey, yanında oğlu Alparslan olduğu halde Harezm üzerine yürüyerek isyanı bastırdı. Oğlu Alparslan ise; harekatına devamla Karahaniılar'ı dize getirdi. Sulh talep eden Karahanlılar ile Ceyhun'u geçip Buhara'ya gelen Çağrı Bey antlaşmayı imzaladı. Böylece imparatorluğun doğusu güven altına alınını§ oldu. (1) İbnü'l-Esir, el-Kamil, IX, 422-423 1 10 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ Tu ğ r u l B e y ' i n D o ğ u A n a d o l u S e f e r i : Çağrı Bey ile oğlu Alparslan'm doğudaki bu faaliyetleri devam ederken Tuğrul Bey, Doğu Anadolu'ya bir sefer düzenlemek zorunda kaldı. Bizans İmparatoru Kostantin, sarsılan otoritesini temin maksadı ile rır,ğuya Akulytes komutasında bir ordu göndermiş ve bu ordu Gürcü kralı Bagrat'm askerlerinin katılmasıyla Gence üzerine yürümüştü. Gence'yi ele geçiren Bizans ordusuna karşı Kutalmış, Tuğrul Bey'in İsf ehan'da hasta olduğu, hatta öldüğü şayiaları dolayısıyla direnmemiş, Tebriz'e çekilmeyi uygun görmüştü. Bizans ordusu ise, Balkanlar'daki Peçenek tehdidi karşısında Anadolu'da fazla kalamayarak geri çekildi. Buna rağmen Gürcü kralı bir Türk emirinin idaresi altında bulunan Tiflis'i işgal ederek, buradaki Oğuzlar'ın Azerbaycan'a çekilmelerine sebep olmuştu. Bütün bu hadiseler sonunda intizamı bozulan Selçuklu - Bizans hududunu kontrol altına almak maksadı ile Tuğrul Bey, 1054 yılında Tebriz'e geldi. Ravvadi hanedanından F.füu Mansur ile Gence emiri Ebu'l-Esvar, sultana bağlılıklarım arzettiler. Diyarbekir Mervani emiri Nasirü.ddevle ise, sultana asker ve malzeme yollayarak sultana olan bağlılığını belirtti. Daha sonra Bizans topraklarına giren Tuğrul Bey, Bargiri ve Erciş gibi yerleri ele geçirdikten sonra Malazgirt kalesi önünde karargahını kurdu. Ordusunu üç kısma ayıran sultan, bunlardan birini kuzeye, Karadeniz ve Kafkasya istikametine, diğerini batıda Canik üzerine; üçüncüsünü de güneyde Oltu ve Tercan kesimlerine yolladı. Bayburt Civarına varan bir öncü Selçuklu birliği ise Bizanslılar tarafından bozgu·· na uğratıldı. Bunun yamsıra Kars havalisinde hüküm süren Ermeni Gagik de Selçuklu ordusunu hücumlarıyla yıpratmaktaydı. Malazgirt'i muhasara altında tutan Tuğrul Bey, hem ordusunun zayiatını önlemek ve hem de yaklaşan kış dolayısıyla muhasarayı kaldırmak zorunda kaldı(l) . T u ğ r u l B e y ' i n l. B a ğ d a t S e f e r i : Sünni olan Selçuklular'ın hakimiyet sahaları genişledikçe, Bağdat'a hakim olan Şii Büveyhiler'in endişe ve huzursuzlukları buna paralel olarak artmaktaydı. Abbasi halifesi el-Kaim Bienırillah, Tuğrul Bey'e müracaat ederek ondan yardım istedi. Halifenin Selçuklu sulta-· nından yardım istemesi, Büveyhileri kızdırdı ve Türk asıllı olmasına rağmen, Büveyhi hükümdarı Hüsrev F'in1z'un komutam olan Arslan Besasiri halifenin adamlarım tenkile başladı. Ayrıca Hüsrev Firuz, Şiraz bölgesini işgal edip, Sultan Tuğrul Bey adına okunan hutbeyi de ---·--- (1>1 Urfalı Mateoı;, 100-102 BÜYÜK SELÇUKLULAR 111 kendi adına okutmaya başladı. Bu duruma müdahale etmek maksadıyla Tuğrul Bey, 1055 yılında Bağdat üzerine sefere çıktı. Selçuklu sultanının Bağdat'a yaklaşmakta olcuğu haberini alan Arslan Besasiri şehirden kaçtı. Zaten emrindeki askerler de Türk oldukları için Selçuklu askerine kılıç çekmeyeesl°1 "rini bildirmişlerdi. Şehirde bulunan Hüsrev Fi.ruz ise halife.ıin tavsiyesine uyup şehir dışına çıkarak Tuğrul Bey'e itaatini arzetti. Halife, muhteşem bir merasimle Selçuklu sultanını karşıladı. 19 Aralık 1055 Salı günü Bağdat'a giren sultana, Hüsrev Firılz'un emirleri de saygı gösterdiler. Selçuklu ordusu, şehir dışında konaklamıştı. Askerler, alış-veriş için şehre girip çıkmakta idiler. Tuğrul Bey'in Bağdat'a girişinin ikinci günü, alış-veriş için şehre giren Selçuklu askerleri ile Arslan Besasiri'nin askerleri arasında çatışma çıktı ve anlaşmazlık kısa sürede büyüdü. Bu durumu gören ordugahtaki Selçuklu komutanları, kuvvetleri ile şehre girerek isyanı bastırdılar. Her iki taraftan epey asker hayatından oldu. Kaçamayan Arslan Besasiri'ye bağlı askerler de esir edilip mallarına el konuldu. Sükunetin temininden sonra Tuğrul Bey, Daru'l-İmiire olarak adlandırılan hükümet sarayına yerleşti. Komutanlarından emir Aytekin'i, şehrin inzibatından sorumlu tutarak Bağdat şahneliğine tayin etti. Halifeye yıllık ellibin altın ile beşyüz kür buğday maaş tahsis etti(l) . Son verdiği Büveyhi devletinin arazisine de elkoyarak Basra ve Ahvaz eyaletlerinin ıktasım emir Hezaresb'e verdi. Böylece halife el-Kaim Biemrillah'a, sadece dini otoritesinin ötesinde herhangi bir hakimiyet imkanı bırakmadı. Devlet işlerini bu şekilde yoluna koyan sultan, Bağdat'­ ta Dicle kenarında yıktırdığı eski mahallelerin yerine; bir saray, bir cami, birçok ev ve hamamlar yaptırdı (2) . Tuğrul Bey Şehri (Medine Tuı7rulbeg) adını alan bu şehir, daha sonra Sultan Melikşah zamanında daha da büyüdü. Selçuklu sultanının Bağdat'ta sergilediği bu ihtişam, Şii Fatımi devletini endişelendirdi. Bu bakımdan onlar, Bağdat'tan kaçmış olan Arslan Besasiri'yi destekleyerek, onun etrafında birleşmeye çalıştılar. Yeniden kuvvet kazanan Arslan Besasiri, 1057 yılında Sincar civarında, Kutalmış Bey'in komutasındaki bir Selçuklu birliğini yendi. Yaralı Selçuklu askerlerine dahi işkence eden Sincarlılar, Selçuklu ordusunun ilerleyişi karşısında endişeye düştüler. Nitekim Arslan Besasiri Mısır'a kaçtı. Sincar'a giren sultan, suçluları ağır bir şekilde cezalandırdı (:3) . Tuğrul Bey'in Şiiler üzerindeki kesin hakimiyeti, Abbasi halifesini gururlandırmış, Tuğrul Bey'i kendi tahtının yanında kurdurduğu bir (Ol O. Turan, Selçuklular, U3 (2) el-Bundari, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, 7-8 (3): İbnü'l-Esir, el-füimil, IX, 477-478 112 doğuştarı günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ tahta oturtarak ona; Dünyanın ( doğu ve batı) sultanı ünvanı ile Kasım Emirü'l-Mü'minin ( Halifenin ortağı) , Rükneddin (dinin direği) gibi lakaplar verdi. Hil'at giydirip, murassa altın kılıç kuşattı (l) . Resul Tekin ve İbrahim Yına l'ın İsy anla rı: Tuğrul Bey'in Büveyhiler'i tenkil maksadı ile Sincar üzerine yürüdüğü sıralarda, amcazadesi Resul Tekin; Basra, Ahvaz ve Şiraz taraflarını işgal ederek isyan bayrağını çekmişti. Sincar'a hakim olan sultan, Musul'a İbrahim Yınal'ı vali olarak tayin etmiş ve Bağdat'a dönmüştü. O Bağdat'ta iken Şiraz valisi olan Hezaresb b. Bengir b. İyad'ı (2) isyanı bastırmakla vazifelendirdi. Hezaresb, sultanın emri üz,erine Basra'ya geldi. Bu civarda yapılan çetin bir muharebeden sonra JResul Tekin mağlup edilerek esir alındı. Ancak: Hezaresb'den Tuğrul Bey'in kendisini bağışlaması için halifenin aracı olmasını istemek üzere hilaf et sarayına gönderilmesini istedi, o da bunu kabul etti. Bağdat'a gelen Resul Tekin, halifenin şefaati ile ölümden kurtuldu (3) . Musul valiliğini yürüten İbrahim Ymal, Resul Tekin'in isyanının bastırılmasından kısa bir süre sonra, Tuğrul Bey'den izin almaksızın Cibal bölgesine gitmiş, kendisini Musul civarındaki Türkmenler takip etmişti. İbrahim Yınal'm bu davranışında bir isyan havası görüldüğünden, gerek halife gerekse Tuğrul Bey, elçiler göndererek onun Bağdat'a gelmesini sağladılar. İbrahim Yınal, Bağdat'ta merasimle karşılandı. Ancak onun Musul'dan ayrılması ve Selçuklu kuvvetlerinin burada azalmasını fırsat bHen Arslan Besasiri Musul'u kuşattı. Dört ay muhasara altında kalan Musul muhafızlarından Erdem ve Aytekin adlı emirler Bağdat'a kaçtılar. Bu durumda Bağdat'ta bu· lunan sultan, bir kere daha Musul üzerine sefere çıkmaya mecbur kaldı. Besasiri ve ona yardımcı olan 'Kureyş b: Bedran, Musul ve çevresini tahrip ederek kaçtılar .. Tuğrul Bey, onların peşini bırakmayıp Nusaybin'e kadar takip etti. Burada, İbrahim Yınal'm kendisini destekleyen büyük bir gurup asker ile Hemedan'a çekildiğini öğrendi. İbrahim Yınal'ı, Mısır Fatımi devleti ile Tuğrul Bey'e kırgın hanedan mensupları da desteklemekteydiler. Nitekim Fatırn.i halifesi, İbrahim Yınal'ı sultan olarak tanıyacağını vaat etmiş hatta Suriye'·· deki Oğuzlar'ı atmak üzere bir ordu dahi sevketmişti. Bu durumda Sultan Tuğrul Bey, bir kısım askerini Besasiri'nin peşine, bir kısmını ise veziri Amidü'l-Mülk komutasında karısı ve ü- (n: el-Bundari, Aynı eser, 16 ; İbnü'l··Esir, el-Kamil, IX, 4 80, 481 ; o. Turan, Selçuklular, 94 .. 95 (2) İbnü'l-Esir, Aynı eser, IX, 481 (3) İbnü'l-Esir, Aynı eser, IX, 481, 482 BÜYÜK SELÇUKLULAR 113 vey oğlu Anuşirvan ile halifeyi korumak üzere Bağdat'a yolladı. Kendisi de İbrahim Ymal'ı takibe koyuldu. Tuğrul Bey, 1058 yılının Kasım ayında Hemedan'a geldi. Ancak yanında çok az sayıda asker bulunuyordu. Buna karşılık İbrahim Yınal, kendisine katılan Türkmenler ile askerlerinin sayısını otuzbine kadar yükseltmişti. Hemedan civarında yapılan muharebeyi kaybeden Tuğrul Bey, Hemedan kalesine sığındı. Zor durumda kalan sultan, kardeşi Çağrı Bey ile Bağdat'­ tan acele yardım istedi. Sultanın mağlubiyeti ve Arslan Besasiri'nin Bağdat üzerine yürümekte olduğu haberi, şehirde büyük üzüntü ve te·· laş yarattı. Endişeye kapılan vezir Amidü'l-Mülk, bir ara Anuşirvan'ı sultan ilan etme düşüncesine bile kapıldı. Ancak Tuğrul Bey'in hanimı Altuncan Hatun, gerek veziri, gerekse Tuğrul Bey'in üvey oğlu Anuşirvan'ı tevkif etmek üzere harekete geçince vezir Ahvaz'a kaçtı. Yalnız kalan Anuşirvan ise, Altuncan Hatun'a, boyun eğdi ise de hapsedilip zincire vuruldu. Altuncan Hatun, bununla· da iktifa etmeyerek, yanına aldığı Oğuz askerlerinin başında Hemedan'a doğru yola çıktı. Halife el-Kaim Biemrillah ise, Bağdat'ı Besasiri'ye karşı koruyabilmek için, Dübeys b. Mezyed'den yı:;ı,rdmi istedi. Dübeys yüz atlı ile Bağdat'a geldi. ( 1) . Tuğrul Bey'in Hemedan kalesi içinde İbrahim Ymal tarafından kuşatıldığını duyan Çağrı Bey, hasta olduğundan oğulları Alparslan, Kavurd ve Yakuti'yi kardeşine yardıma yolladı. İbrahim Ymal ile Çağrı Bey'in. oğulları arasında Rey şehri civarında (3 Ağustos 1059) şiddetli bir muharebe oldu. Neticede İbrahim Ymal, mağlup ve esir edildL Tuğrul Bey, saltanatım elinden almaya birkaç defa teşebbüs eden ve devletin sarsılmasına sebep olan İbrahim Yma.l'ı bu defa affetmedi. Türk ananesine göre, hanedan mensuplarının kanının akıtılmaması gerektiğinden, İbrahim Ymal yayının kirişi il.e: boğduruldu. İbrahim Ymal'ı destekleyen ve onunla beraber esir edilen iki yeğeni Muhammed ne Ahıned'in akıbetleri de aynı oldu (2) . Tuğrul Bey Hemedan'da iken, Arslan Besasiri'nin Bağdat'a yak·· !aşması üzerine Dübeys b. Mezyed, kendi kuvvetleriyle karşı koyama·· yacağmı anladığından, Bağdat'ı terk ederek DeyaU'ye çekilip Hezaresb ile birleşmeyi bekledi ise de sonunda Hille'ye döndü .. Arslan Besasiri, 27 Aralık 1 058 günü Bağdat'a girdi. el-Mansur C'amii'nde Fatımi halifesi el-Mustansır Billah el··Alevi adına hutbe okuttu ve onun emriyle ezan ıi İbnü'l-Esir, el-Kamil, IX, 485 (2), el-Bundari, Iı·ak ve Horasan Selçukluları Tarihi, 16 BÜYÜK SELÇUKLULAR 115 ler'den aldı. Bunu Cuzcan, Badgis ve Huttalan gibi merkezlerin zaptları takip etti. 1043 yılında Tuğrul Bey ile beraber Harezm'e giren Çağrı Bey, bu bölgenin merkezi Curcaniye'yi muhasara etmiş ve ezeli düşmanları olan Gazne devleti yanlısı Şahmelik'i esir ederek intikamlarını almışlardı. Daha sonra Tirmiz ve civarını ele geçiren Çağrı Bey, buranın idaresini oğlu Alparslan'a verdi. Oğlu Alparslan ile birlikte Gaznelilere karşı uzun mücadelelere girişti. Selçuk Bey'in ölümünden sonra, dikkati çekmeye başlayan Çağrı Bey, askeri kabiliyeti sayesinde yeni bir Türk devletinin kurulmasında büyük rol oynadı. Hatta sultan olması mümkün iken . devletin ve Selçuklu ailesinin birliğini korumak için Tuğrul Bey'in sultanlığına rıza gösterdi. Hatta İbrahim Ymal isyanında kendisi hasta olduğu için oğullarını seferber ederek kardeşinin . saltanatını kurtardı. Çağrı Bey, muzdarip olduğu hastalıktan kurtulamayarak 1060 yılının Mart ayında Serahs'ta vefat etti. Naaşı, daha sonra oğlu Alparslan tarafından Merv'de yaptırılan türbeye naklolundu. Çağrı Bey'in ölümünden kısa bir süre sonra da akıllı ve hayırsever bir kadın olan Tuğrul Bey'in karısı Altuncan Hatun, Zencan'da öldü (Aralık lOtiO) (1) . Bir rivayete göre, hiç çocuğu olmayan Altuncan Hatun, ölmeden önce Tuğrul Bey'e halifenin kızı ile evlenmesini tavsiye etmişti. Kutalmış B e y'in isyanı: Anadolu fatihi Süleymanş,ılıı•ın babası olan Kutalmış, Tuğrul Bey'in merkeziyetçi devlet sistemine intibak edememiş ve diğer biriki şehzade gibi o da isyan etmi.ştir. Kutalmış, Selçuk Bey'in ölümünden sonra kendi babÇ:tsı:tıın yabguluğa getirÜdiğini, kendisinin bu bakımdan saltanatta hakkı olduğunu iddia etmekteydi. Onun isyan bayrağını ne zamı}rt açt.�ğı hakkında maJurnatımız yoktur. Ancak İbrahim Ymal'ın isyanı sıralarında, onbin askeriyle ona katıldıği tahmin edilmektedi�. Mamafih Kutalmış, Mayıs 106l'de Selçuklu kuvvetlerine yenilerek Cibal'de bulunan Girdkuh kalesine sığınmıştı. Bu sıralarda Tuğrul Bey, Halife el-Kaim Biemrillah'ın kızı ile evlenme hazırlıkları içindeydi. Nitekim kendisi Rey'e giderken, Bağdat şahnesi Humartekin'i Kutalmış'ın üzerine yolladı. Humartekln, Kutalmış'm sığındığı müstahkem kaleyi kuşattı, fakat huruç hareketinde bulunan Kutalmış'ın süvarileri karşısında mağlup olup geri çekildi (2 Ağustos l.061). Bu mağlubiyet üzerine Tuğrul Bey'in veziri. Amidü'l-Mülk Kündüri, Humartekin'i şahnelikten azletti.0 Ayrıca onu Tuğrul Bey'in evlenmesi esnasında ortaya çıkan meselelerde halifeyi desteklemekle suçladı. Bunu duyan sultan, Humartekin'e kızgınlığım belli edince, ·(oJ İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 31 116 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ o da kaçmak zorunda kaldı. İbrahim Yınal'ın çocukları, babalarının öldürülmesinde Humartekin'in rolü olduğunu bildiklerinden, Tuğrul Bey'den izin isteyip peşine takıldılar ve Berücird'de yakalanan Hu-. martekin et-:Tugrai, hemen · öldürüldü. Onun yerine, Bağdat şahnel iğine Emir Savtekin tayin olundu (1) . T u ğrul Bey'in Son Gün leri : Bir yandan Kutalmış'ın isyanı ile uğraşmak zorunda kalan Sultan Tuğrul, diğer yandan da İslam aleminde kazanmış olduğu itibarı sağlamlaştırmak maksadı ile halifenin kızı ile evlenmeyi düşündü. Bu maksatla 1061 yılında, Rey kadısı Ebu Sa'd halifeye gönderildi. Halife el-Kaim Biemrillah, kızını sultana vermek istemedi. Ancak sul·· tan israr ederse, üçyüzbin dinar para ile Vasıt ve çevresini vermesi gerektiğini bildirmek üzere, Ebü Muhammed et··Temimi'yi Rey''e yolladı. Temimi, Rey'de vezir Amidü'l-Mülk ile görüştü. Amidü'l-Mülk, ona bu şartların sultana söylenmesinin yakışık almayacağını, meseleyi kendisinin hallledeceğini söyleyip, Temimi'yi halifenin teklifi kabul edilmiş gibi görünerek Bağdat'a gönderdi, sultana da halifenin kızını vermeye razı olduğunu söyledi. Buna sevinen sultai1, halkı toplayıp gayesinin halife vasıtasıyla Hz. Peygamber'in sülalesi ile akrabalık tesis etmek olduğunu ilan etti ve vezirini yüzbin dinar ve kıymetli hediyelerle halifeye yolladı. Halife, Bağdat'a gelen vezire sultanın bu işten vazgeçmesini aksi halde Bağdat'ı terk edeceğini söyledi. Vezir ise, «Madem ki bu evlenmeye razı değildiniz, neden şaftlar ileriye sürdünüz. Şartlarınız kabul edildikten sonra geri dönersen-iz lcan dökülmesine sebep olursunuz» dedi. Neticede halife, işin kızıştığını görünce, nikaha izin verdi ve Amidü'l-Mülk adına vekaletname yazdı. Nikah, Ağustos 1062'de Tebriz şehrinde kıyıldı. Nikah akdinden sonra sultan, halifeye ve ailesine hediyeler yolladı, ayrıca Irak'ta sultanın vefat eden hanımı Altuncan Hatun'a ait yerleri yeni gelin Seyyide Hatun'a verdi.. 1 063 yılı başlarında Bağdat'a gelen sultanı halifenin veziri Fahrüddevle Cehir karşıladı. 18 Şubat'ta başlayan düğün, bir hafta sürdü. Gelin, sultanın Bağdat'taki sarayına getirildi ve Tuğrul Bey, yeni hanımıyla Rey'e hareket etti. Tuğrul Bey, Rey'e geldikten kısa bir süre sonra hastalandı. Altı ay kadar hasta bir vaziyette yaşayan Tuğrul Bey, 4 Eylül 1063 Cuma günü yetmiş yaşında iken öldü ve Rey şehrinde defnedildi. Tuğrul Bey akıllı, yumuşak huylu, sabırlı ve dindar bir hükümdardı. Yirmibeş yıl süren saltanatı esnasında kurmuş olduğu Büyük Selçuklu Devleti'ni, kısa bi.r süre içinde imparatorluk haline getirdi. -���-Esir, el-Kamil, X, 37-38 2 - SULTAN ALPARSLAN VE DÖNEMİ Tuğrul Bey'in çocuğu yoktu. Bu bakımdan o, kardeşi Çağrı Bey' - in oğlu Süleyman'ı veliaht tayin etmişti. Tuğrul Bey ölünce, vezir Amidü'l-Mülk el-Kündüri, Süleyman'ı tahta çıkardı. Ancak Süleyman'ı halk pek tutmadığı gibi, gerek Kutalmış gerekse kardeşi Alp·· arslan onun sultanlığına itiraz ettiler. Selçuk Bey'in torunları Erbasan ile Erdem, Kazvin'e giderek orada Alparslan adına hutbe okutmaya başladılar. Alparslan'ın gün geçtikçe kuvvet kazandığını gören vezir Amidü'l-Mülk, Hey şehrinde hutbeyi önce Alparslan, daha sonra kardeşi Süleyman adına okutmaya başladı ( l ). Tuğrul Bey'in son zamanlarında isyanını sürdüren Kutalmış'ı Vezir Amidü'l-Mülk, Girdkuh kalesinde muhasara altına almıştı. Ancak sultanın ağır has·· talığı haberini duyunca, bu kaleyi Kutaimış'a bırakarak Rey'e dönmüştü. Kutalmış, Süleyman'ın zayıflığından istifade ederek yanında çok sayıda Türkmen bulunduğu halde Hey üzerine yürüdü, 15 Ekim 1063'de şehre girerek sultanlığını ilan etti. Vezir Amidü'l-Mülk, başlangıçta İnanç Bey'in komutasındaki bir birliği Kutalmış'a karşı gönderdiyse de bu birlik tamamen esir edildi. Mukavemet edemeyeceğini anlayan vezir, bir· kısım askeri ile iç kaleye çekilip, Alparslan'ın gelmesini beklemeye başladı. Alparslan bu sıralarda isyan eden Huttalan emirini tenkil ile meşguldü. Ayrıca Musa Yabgu da saltanatta hak iddia etmekteydi. Alparslan, asi Huttalan emirini bertaraf ettikten sonra, Musa Yabgu'yu da mağlup ve esir etti. Artık arkasında ciddi bir engel kalmayan Alparslan, Merv'den büyük bir ordu ile Hey üzerine harekete geçti. Alparslan'ın Nişapur civarına kadar ilerlediğini duyan Kutalmış, meşgul olduğu iç kalenin muhasarasını terkederek, Alparslan'a doğru ilerledi. Alparslan, 25 Aralık 1063'te Nişapur'dan hareket ederek Damgan'a vardı. Buradan Kutalmış'a bir mektup gönderip, yaptığı .işin yanlışlıklarını anlatarak, saltanata hakim olmak isteğinden vazgeçmesini bildirdi. Kutalmış ise, yanındaki Türkmenler'e güvenerek saltanatta kendisinin daha çok hakkı olduğunu bildirdi. İki ordu, Damgan civarındaki el-Milh (Dih-i Nemek) vadisinde karşı karşıya (l)j İbnü'l-Esir, el-Kamil, x, 43-44 1 18 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ geldi. Kutalmış, bu vadiye su bağlatarak bataklık haline getirdi. Böylece Alparslan'ın ordusunun savaşma, gücünü kırmak istedi. Ancak harekete geçen Alparslan'ın ordusu, bataklığı geçerek Kutalmış'ı ağır bir mağlubiyete uğrattı. Savaş bitip toz duman çekilince, Kutalmış'm cesedi muharebe meydanı yakınlarında bulundu. Kutalmış'ın ölümüne üzülen, hatta- bir rivayete göre ağlayan (l) Alparslan, onun için yapılan taziyı:;leri de kabul etti. Alparslan, Tuğrul Bey'in ölümünden sonra ortaya çıkan saltanat mücadelesine son verdikten sonra Rey'e gelerek amcası Tuğrul Bey'in sarayına yerleşti. Yapılan muhteşem bir cülus merasiminden sonra, adına para bastırıp hutbe okuttu. Tuğrul Bey'in ölümünden kısa bir süre önce evlenip gerdeğe giremediği karısı Halife el-Kaim Biemrillah'm kızı Seyyide Hatun'u, Bağdat şahneliğine tayin ettiği Ay-Tekin ile birlikte babasına yolladı. Halife, Alparslan adına Bağdat'ta hutbe okuttu (27 Nisan 1 064) (2) . Ayrıca sultana ünvanlar vererek bir menşur ile kılıç kuşatmak üzere bir elçisini sultana yol1adı. Sultan Alparslan, Amidü'l-Mülk'ü azlederek yerine Nizamü'lMülk'ü tayin etti. Devlet işlerini intizam altına alan sultan, Azerbaycan ve Kafkasya seferlerine çıktı. al Sultan Alparslaını'm Seferleri ve Devrıindeki Olaylar : 1 - Aze rbaycan ve K a fkasya Seferl eri: Tuğrul Bey, sağlığında Azerbaycan ve Doğu Anadolu'da Oğuz-­ lar'a yol açın� maksadı ile ünlü. komutanlarını vazifelendirmiş, hatta kendisi de bizzat Malazgird'e kadar gitmişti. Gerek İbrahim Yınal'­ ın Hasankale zaferi, gerekse Tuğrul Bey'in Doğu Anadolu seferi sonunda bir kısım Türkmen gurupları Erzurum ve Bayburt civarına yerleşme imkanı bulmuşlardı. Yine bu şekilde Oğuzlar'dan geniş bir halk topluluğu da Suriye'ye girmişti. Bu sırada Tuğrul Bey'in isyanlar ile uğraşması, Anadolu'ya düzenlenen akınları azalttı. Buna rağmen, 1059 yılında İbrahim Yınal'a bağlı Türkmenler, Anadolu içlerine girerek 4 Temmuz 1 059'da Sivas'ı ele geçirdiler. Ancak bu şehirde on gün kadar kalıp, ganimet elde ettikten sonra doğuya doğru çekildiler. Tuğrul Bey zamanında yapılan keşif mahiyetindeki akınlardan sonra Sultan Alparslan, 1064 yılı baharında Azerbaycan'a hareket et-


BÜYÜK SELÇUKLU İMPARATORLUGU'NUN YIKILI�I Oğuzlar : Türkiye, Azerbaycan, İran, Irak ve Türkmenistan Türkleti'nin ataları olan Oğuzlar, çok eski bir tarihe sahip olup onların bir kolu, XI. yüzyılda Selçuklu İrnparatorluğu'nu kurmuşlardı. Kurulan bu imparatorluğun hudutları, kısa z.amanda Ceyhun'dan Akdeniz kıyılarına dayanmış ve Anadolu'nun mühim bir kısmı Türklerin eline geçmişti. Selçuklu Devleti'nin kuruluş yıllarından itibaren kendi soyundan bir gurubun devlet kurduğunu gören Oğuzlar (Türkmenler) , büyük kitleler halinde batıya göç ederek bu yeni devletin himayesinde daha rahat bir hayat yaşamak istemişlerdir. Oğuzların Selçuklu hakimiyeti altındaki· topraklar ile komşu ve tabi müslüman ülkelere girmeleri bazı şikayetlere sebep olmuşsa da onlar, Anadolu'nun Türkleşmesinde en büyük amil olmuşlardır. Tuğrul Bey zamanından itibaren Selçuklu sultanları, bu Türkmenleri Anadolu'ya sevketme siyaseti gütmüşlerdir. Sultan Melikşah zamanında ( 1072-1092) İran' da ve bu ülkenin doı�u taraflarında imparatorluğun yerleşik tebaası yanında Oğuz kitlelerinin bulunduğu ve bunların devlete bağlılıklarını kuvvetlendirmek için çocuklarının saraya alınarak memlitk sistemine göre eğitildikleri bilinmektedir. Sultan Sencer zamanında Maveraünnehr'· de Karahanlı Devleti'nin himayesinde mühim bir Oğuz Kitlesi mevcuttu. Bunlar, Kıpçakların ya da Karahıtaylılarm baskısı ile güneye doğru indiler. Karahıtaylıların hizmetinde bulunan bu Oğ·uzlar, Sultan Sencer'in Katvan'da mağ·lup olmasından sonra, Maveraünnehr'­ in hakimiyetini ellerine geçiren Karahıtaylılarm himaye ve yardım ettikleri Karluklar tarafından bu ü lkeden çıkarıldılar. Horasan'a ge� len bu Oğuzlar, Belh civarında yurt tutup Sultan Sencer'e tabi oldu- . lar. Yıllık vergi olarak da yirmidörtbin koyun vermeyi kabul ettiler. .. \ Uçok ve Bozok olmak üzere iki kola ayrılmış olan Oğuzlar'dan Üçokların başında Dad Bey ünvanlı İshakoğlu Tüti Bey, Bozokların başında da Abdülhamid oğlu Korkut Bey bulunuyordu. Bunlar, hayvancılıkla uğraşıyor ve yan müstakil bir halde yaşıyorlardı. Oğuzlar 182 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ ile bir Selçuklu vergi memuru arasında çıkan küçük bir anlaşmazlık, Belh valisi Kamac'ın bu Türkmenleri sultana . şikayet etmesi üzerine büyüdü. Vergi memurunun öldürülmesini bahane eden Kamac, vali.­ liğine ilave olarak onlar üzerindeki şahnelik vazifesinin de kendi uhdesine verilmesi, karşılığında da yılda otuzbin koyun vergi vermeyi S1J:ltan Sencer'e teklif etti. Bu basit meseleyi, devletin prestiji olarak gören sultan, Kamac'ın teklifini uygun buldu. Belh'e dönen Kamac, Oğuzlara bir şahne göndererek öldürdükleri tahsildarın diyetini istedi. Oğuzlar, Kamac'ın bu isteğini reddettiler ve kendilerinin sultana bağlı olduklarını bildirerek şahneyi kovdular. Bunun üzerine Kamac, Oğuzları cezalandırmak üzere bir ordu ile harekete geçtL Fakat hem kendisi, hem de oğlu Alaeddin Ebu Bekr yapılan savaşta Oğuzlar tarafından öldürüldü. Bu ölüm hadise·· si, Selçuklu ümerası ile Oğuzlar arasındaki gerginliği artırdı. Bilhassa öldürülen Emir Kamac'ın torunu Müeyyed Ayaba başta olmak üzere Selçuklu emirleri Oğuzlar üzerine şiddetle gidilmesi gerektiğini sultana bildirerek onu savaşa ikna ettiler. Selçuklu ordusu Belh civarına yaklaşınca Oğuzlar, kadın ve çocukları önde olmak üzere Sultan Sencer'den bağışlanmalarını istediler. Sultan, kendi soydaşlarını affetmeye hazırdı. Lakin Müeyyed-i Buzurg, Barankuş ve Ömer Asami gibi emirler, geri dönmenin çok yanlış bir hareket olacağında israr ettiler. Neticede yüzbin civarındaki Selçuklu ordusu, 1 153 yılının ilkbaharında en az kırkbin çadırlık Oğuzlar üzerine taarruza geçti. Belh civarında yapılan muharebeyi Oğuzlar kazandılar ve Büyük Selçuklu sultanı Sencer'i esir ettiler (l) . Beklemedikleri bir zafere ulaşan Oğuzlar, Sencer'e hürmet edip ona yine bir sultanmış gibi davrandılarsa da devletin bütün idaresini ele geçirdiler. Onlara göre sultan, Selçuklu komutanlarının yerine kendi nüfuz ve tesirlerine girmişti. Ancak bu yeni durumu, ne Selçuklu devlet ve askeri yetkilileri, ne de tabi devletler kabul ettiler. Sultan Se,ncer ise başlangıçta, esaretin manasını ve içinde bulunduğu gerçek durumu, belki de ihtiyarlığından dolayı pek anlayamamıştı. Oğuz reislerinden olan Bahtiyar, Merv şehri yakınlarındaki arazinin ıktasmın kendisine verilmesini talep edince sultan bu arazinin hazine-i hassa'ya ait olduğunu, bundan dolayı ıkta olarak verilemeyeceğini söyledi. Bunun üzerine Oğuz reisleri onunla alay ettiler. Böylece acı gerçeği gören Sencer, Merv'deki hankaha kapanarak zahiri hükümdarlıktan vazgeçti. (1) İbnü'l-Esir, el-Kamil, XI, 154-155 ; M. A. Köymen, II, 408 vd. BÜYÜK SELÇUKLULAR 183 Geceleri demir bir kafese konan Sencer'in esareti üç yıl sürdü. Nihayet Müeyyed Ayaba, muhafızlarına büyük ihsanlar vaat etmek suretiyle Sencer'i kaçırmayı başardı (Nisan 1 156) . Sultanın esaretten kurtulduğunu duyan tabi devletlerden bazıları, Sencer'e bağlılıklarını bildirdiler. Ancak etrafında toplanan komutanlar arasındaki rekabet, ihtiyar hükümdarın dağılan imparatorluğu yeniden toparlamasına imkan vermedi. Nisan 1 157'de Sultan Sencer'in ölümüyle Büyük Selçuklu İmparatorluğu tarihe karıştı. Naaşı kendisinin inşa ettirmiş olduğu Daru'l-Ahire veya Devlet-hane adlı türbeye defnedildi. Sultan Sencer edebiyata, sanata ve ilme çok değer veren bir hükümdardı. Onun kırk yıl süren saltanatı esnasında, Sultan Melikşah'­ m ölümüyle ortaya çıkan saltanat mücadeleleri yüzünden zayıflayan Selçuklu Devleti, yeniden itibarını kazanıp ikinci imparatorluk devrini yaşamıştır. BÜYÜK SELÇUKLULARDA DEVLET VE SARAY TEŞKİLA Ti A ----- DEVLET TEŞKİLkrI Selçuklular, devletlerini kurdukları ilk zamanlarda kendi ulus riyaset.ine oldukça bağlı kalmışlar, ancak Karahanlı, Gazneli ve Samani devletlerinin teşkilatlarından büyük ölçüde faydalanmışlardır. Kısa zamanda hükümranlık sahalarını geni.şleten Selçuklu sultanları, devletin idaresinde görülen ihtiyaçlara göre teşkilatlarım geni.şletmişler ve zaman zaman da yenileme yoluna g; t.mişlerdir. İslami.yeti kabul etmiş olan Selçuır· _Jar, kendi teşkilatlarım genişletir ve yenilerken İslami esaslara .fayet etmişler ve bu esasları kendi teşkilat bünyelerinde mükemmel bir şekilde uygulamışlardır. Bunu yaparken de Abbasi devlet teşkilatından faydalanma yoluna gitmişlerdir. Sultan Alparslan ile Sultan Melikşah'a vezirlik yapan Nizamü'lMülk, bir kısım İran teşkilat ve teşrifat kaidelerini, gelişmekte olan Selçuklu teşkilatı bünyesine adapte etmiştir. Ancak bütün bu faaliyetler, Türk devlet teşkilatının ana yapısını bozacak mahiyet arzetmemiştir. Büyük Selçuklu İmparatorluğu'na tabi atabeglikler hakim oldukla:rı bölgenin örf ve adetlerinden faydalanmışlar, ancak Büyük Selçuklu teşkilatını sıkı bir şekilde takip ile onun küçük birer örneği olmuşlardır. Hükümdar : Selçuklularda devlet, daha önce kurulmuş olan Türk hakimiyetlerinde olduğu gibi hanedanın müşterek mesuliyeti altında idi. Devleti idare eden hükümdarın, hanedan mensubu olması şarttı. Hükümdarın aile efradı ise devlete iştirak hakları dolayısıyla ülkenin muhtelif yerlerinde geniş arazi ve malikanelere sahip olur ve buraların idare işine katılırlardı. '.ruğrul Bey ve Sultan Alparslan'ın Oğuz aşireti an'anelerine, kurultaylarına ve diğer merasimlere bağlı kaldıklarım görüyoruz. Fakat Sultan Melikşah devrinde bu hususlar büyük ölçüde terkedilmiş, yerine bir kısım eski İran teşkilat ve teşrifat kai- BÜYÜK SELÇUKLULAR 185 deleri yerleşmiştir. Buna rağmen Sultan Sencer, Tuğrul Bey ve Alparslan'dan sonra, kendinden önceki. Selçuklu sultanlarına nazaran Oğuz töresine en çok sadık kalan hükümdarlardan biriydi. Türklerin aşiret hayatında ulus riyaseti, esas itibariyle ailenin, sonra da bütün aşiret beylerinin uygun görmeleriyle tevcih edilirdi. Tuğrul Bey de böyle bir yolla liderliğe getirilmişti. Kendisi sultan Han edildiği zaman, an'aneye göre devletin, ailenin müşterek mesuliyeti altında addedilmesi kaidesine göre hükümdar; devletin en büyük lideri olup onun yakınları devlete ait toprakların bir bölümünde, hüküm sürer ve sultan seçtikleri kimsenin hakimiyetini tanırlardı. Bu riyaset meseleleri, aile içinde ve adaylar arasında birçok ihtilaflara yol açmış ve çok kan dökülmesine sebep olmuşsa da; herhangi bir veraset kanunu düzenlenmemişti. Her ne kadar sultan, kendinden sonra bir veliaht göstermekteyse de bu hususta ümera denilen komutanların büyük tesirleri olduğu görülmekteydi. Sultan devletin temsilcisi olup adına hutbe okunur ve para basılırdı. Selçuklu sultanları adına basılan paralar ayrıca müslümanların imamı olarak halifenin adı da bulunmaktaydı. Fermanlara, divanın kararlarına imza atarak tuğra çekilir, tevki yazılır ve emir bundan sonra yürürlüğe girerdi. Tahta yeni çıkan sultanlar, halife tarafından tasdik .edilerek kendilerine verilen ünvanları kullanırlardı. Türkçe adlarının yamsıra bir de İslami adları olurdu (Tuğrul Bey, Muhammed; Çağrı Bey, Davud; Alparslan Muhammed; Sencer, Ahmed vb.) . Selçuklu sultanlarının muharebelerde veya herhangi bir gezide hakimiyet alameti olarak başlarının üstünde atlastan veya altın işlemeli kadifeden yapıl·· rrnş bir Çetr (şemsiye) tutulur, daima yanında hazır bulunan askeri mızıka takımı (nevbet) , günde beş defa, naniaz vakitlerinde nevbet çalarlardı. Bu husus, devletin değişik eyaletlerindeki melikler ıçm günde üç vakit idi. Sultanlar, haftanın belirli günlerinde devlet erkanı ve emirleri huzuruna kabul eder, onların görüşlerini alırlardı. Aynı şekilde halk da sultan huzuruna alınır, şikayet ve istekleri dinlenirdi. Sultan, ıktaları tevzi, kadıları tayin ve kendisine tabi hükümdarların hükümdarlıklarını da tasdik ederdi. Aynı zamanda hükümete karşı işlenen cürümlerle de meşgul olup yüksek m�hkemeye başkanlık ederdi. Devletin mutlak surette idaresi, birinci derecede hükümdara ait olmakla beraber, hükümdar da mevcut kanunlara uyardı. Selçuklu sultanlarmm kişi hak ve hürriyetlerine saygılı olması, yasalara riayetleri, alçak gönüllülükleri devletin kısa zamanda inkişafına sebep olmuştur. Hükümdar genellikle merkezde oturur; oğulları, kardeşleri, ya1\.mları veya ümeradan muhtelif kişiler, imparatorluğun bir kısım 186 doğuştan günümüze BÜYÜK İSL.AM TARİHİ eyaletlerinde müstakil olarak valilik yaparlar ve Sultan-ı Azam denilen büyük hükümdarın hakimiyetini tanırlardı. İmparatorluğun genişlemesi neticesinde, eyaletlere gönderilen ve hükümdarın itimadına mazhar olmuş emirlerin yanına meliklerden biri verilir ve o eyalet, emir tarafından hanedan mensubu melik adına idare edilirdi. Bqylece İmparatorluk içerisinde birçok atabeglikler kuruldu (l) . 2 - Hükümdarlık Alametleri : a) H u tbe: Başlıca hükümranlık alametlerinden biri olan hutbe, Cuma namazı kılınan camilerde hatip tarafından okunurdu. Hutbede, halifenin adından sonra hükümdarın adı zikredilirdi. Ancak tamamen müstakil olmayan veya bir hükümdara tabi hükümdarların adlan, tabi olduğu hükümdarın adından sonra anılırdı. Selçuklu hükümdarlarının adları da hakim oldukları bölgelerde hutbelerde okunur, ayrıca bu hususun, halifenin muvafakatı ile Bağdat'ta da okunması istenirdi. Selçuklu saltanatı için çıkan mücadelelerde, hükümdar adayları halifeye müracaat ederek kendi adlarının hutbede okunmasını isterlerdi. Bu husus, onların saltanatlarının İslam alemi içinde ilanı sayılırdı. Adını Bağdat'ta hutbede okutan bir kişi, İslam hukukuna göre de meşru bir hükümdar sayılıp müslüman halk arasınaa sultan olarak itibar görürdü. Devlete bağlı bütün bölgelerde Cuma namazı kılınan camilerde daima halifenin adından sonra sultanın adı zikredilirdi ki, eğer bu hususta bir duraklama olursa o bölge komutan veya valisinin isyan etmiş olduğu anlaşılırdı. Halifelerin, saltanat mücadelesine girmiş Selçuklu meliklerine karşı zaman zaman adlarının hutbeye konulması hususunu koz olarak kullandıkları da olmuş, fakat askeri zaferle saltanatını kesin olarak ilan eden Selçuklu melikinin adı hutbeye alınmıştı. Bazı istisnai durumlar hariç bırakılırsa halifeler, genellikle melikler arasındaki mücadeleleri sonuna kadar beklemekte, hakimiyeti kesin olarak elde eden meliki sultan ilan etmekteydiler. Bu hususa bir örnek vermek gerekirse; Sultan Melikşah'ın ölümüyle Suriye'de sultanlığını ilan eden Tutuş, Halife Muktedir Biemrillah'a elçiler göndererek Bağdat'ta kendi adına hutbe okunmasını istemişti. Fakat halife, Tutuş adına hutbe okunması için bazı şartlar ileri sürmüş, ancak bundan sonra hutbenin okunabileceğini bildirmişti. Buna göre : O) Bkz. İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, (Ankara 1970), 21-28; İ. Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi (İstanbul 1972), 141 BÜYÜK Sll:LÇUKLULAR 187 1 - Horasan ve Maşrık'ta hükümran olarak İslam dünyasına hakim olması, 2 - Kardeş çocuklarından hiç birinin tahta talip olarak ortaya çıkıp kendisine muhalefet etmemesi, 3 - tsfehan'daki mali kaynakları kontrolü altına alması. Bu maddeler, bir saltanat iddiacısının hutbeye adını koydurabilmesi için halifeliğin normal isteklerini ortaya koyması bakımından önem taşımaktadır ( 1) . b) Si leke: Kendi adına para kesmek, hutbeden sonra bariz bir hükümranlık alameti addedilmekteydi. Tabi hükümdarlardan ancak imtiyazlı olanlar sikke kestirebilirlerdi. Onlar da önce tabi oldukları hükümdarın, sonra kendilerinin adlarını paraya yazdırabilirlerdi. Yine bazı istisnai durumlar dışında paraya bağlı olduğu sultanın adını yazdırmayanlar, bağımsızlıklarını ilan ederek isyan etmiş sayılmaktaydılar. Sikke de hutbe gibi hükümdarlar tarafından bir propaganda aracı olarak kullanılmıştır. Basılan altın ve gümüş paralar, birçok kereler sultanın adıyla da zikredilmişlerdir. Paralar üzerinde bulunan damgalar, künye ve laKaplar bu sultanların adlarını ölümsüzleştirmiştir. Selçuklularda ilk para, ilk Selçuklu sultanından itibaren kesilmiştir. Tuğrul Bey'in tespit edilebilen elli değişik altın sikkesi vardır. �!3-25 mm. çapında 4-5 gram gelen bu dinarlar, Nişapur, Rey, Medinetü's-Selam (Bağdat) , isfehan, Berdesir, Ahvaz, Basra, Karmisin gibi değişik merkezlerde darpedilmişlerdir. Tuğrul Bey'in sağlığında yeğeni Alparslan kendi adına para kestirmiş, kendi ünvanını el-Emiru'l-Ecel olarak zikrederken, bağlı bulunduğu Tuğrul Bey'i es -Sultanü'l-Muazzam olarak belirtmiştir. 445 ( 1053-1054) yılında Merv'de Çağrı Bey adına kesilmiş dinarlardan biri. ve bunun alçı kalıbı bugün British Museum'da mevcuttur. Alparslan'a ait otuzbir adet değişik para tespit edilmiş olup buniar; Herat, Merv, Rey, Kaşan, Nişapur, İsfehan ve Medinetü's-Selam gibi yerlerde darpedilmiştir. Üçü gümüş, diğerleri altın olan bu pa- (1) A. Sevim, Suriye Selçukluları, 108 188 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ ralar; Tuğrul Bey'in paralarıyla hemen hemen aynı ayar ve ağırlıkta olmalarına rağmen çapları daha geniştir. Sultan Melikşah'a ait paralar ise, Nişapur, Dara, Rey, İsfehan, Serahs, Merv, Medinetü's-Selam gibi yerlerde darpedilmişlerdir. İlk defa Alparslan zamanında kesilen gümüş paralar, Melikşah zamanında çoğaltılmıştfr. Melikşah zamanında kesilen bu paralar, yine tespitlere göre otm üç adettir ki bu azlık, Tuğrul Bey ve Alparslan zamanında kesilmiş olan paraların tedavülde olması ile açıklanabilir. Melikşah'ın ölümüyle sultan ilan edilen Mahrriud'a ait 486 (1093) tarihli biri İsfehan'da, diğeri ise aynı yıl Medinetü's-Selam'da kesilmiş iki para mevcuttur. Sultan Berkyaruk'a ait otuza yakın para ise altın ve gümüş olup Ahvaz, Rey, İsfehan, Medinetü's-Selam, Nisapur, Kaşan ve Zencan gibi merkezlerde kesilmişlerdir. Sultan Muhammed Tapar'a ait onbeş kadar altın paranın ise gramları daha düşüktür. Üç gram civarında olan bu dinarlar; Ave, Zencan, Loridcan, Rey, Medinetü's-Selam ve İsfehan gibi merkezlerde darpedilmişlerdir. Son Büyük Selçuklu sultanı olan Sencer, meliklik devrinde paralar kestirmiş ve bu paralarda el-Melikü'l-Muzaffer, el··Melikü'l-Maşrık Adududdevle gibi ünvanlar kullanmıştır. Altın paralarının ağırlıkları ortama dört gram olup ayarları biraz düşüktür. Yirmibir adet olan bu paralar Nişapur, Merv, Belh, Rey gibi merkezlerde basılınışlardır. Büyük Selçuklu İmparatorluğu'na bağlı diğer Selçuklu devletleri hükümdarlarına ait paraların adetleri de oldukça fazladır. İmparatorluğa bağlı atabegler de yine bağlı oldukları sultanların ve yanlarındaki meliklerin adlarını zikrederek paralar kestirmişlerdir. Hakimiyetlerin ve iktisadi güçlerin bir sembolü olarak gördüğümüz madeni paralar, bazı hallerde sadece hükümranlık alameti olarak veya propaganda gayesiyle kullanıldıklarında madeni değerleri arttırılmakta idi. Tedavüle az miktar da bu sikkelerden sürülmekte ve bunlarda az miktarda, değerli maden kullanılmakta idi. Mesela Sultan Melikşah'm devletin her köşesinde tedavülde olan ve tonlarca altın veya gümüş kullanılarak basılan paralarına karşılık küçük hatta tabi bir hükümdarın iki teneke altın kullanarak: adına ayarı ve gramı yüksek paralar kestirdiği de görülmektedir ( 1) . (1) C. Alptekin, «Selçuklu Paraları», Selçuklu Araştırmaları Dergisi, III. (Ankara 1971), 435-591 BÜYÜK SELÇUKLULAR 189 c) T e vki ve Tuğra: Aslında Arapça olan «tevki» kelimesi, bir şeyi vaki ettirme, tesir, icra etme gibi manalara. gelmekteyse de İslam devletlerinde bir resmi yazışma (diplomatik) ıstılahı olarak zaman zaman birbirlerinden farklı şekillerde hükümdarın kararı, bunun yazılı sureti, tayin beratı, hükümdarlara mahsus alamet, tuğra, ferman manalarında ve nihayet mühür müteradifi olarak da kullanılmıştır. Tevki'in başlangıçta vesikalara divanda ilave edilen ve hükümdarın imzası olarak telakki olunan bir mahiyeti haiz bulunduğu, böylelikle bizzat hükümdar tarafından kendi eliyle yazılan alametten ayrıldığı kabul edilmektedir. Emevilerin ilk devirlerinden itibaren halifeler, Sasanilerden intikal ettiği tahmin edilen eski bir an'aneye uyarak divanlarda kendilerine takdim olunan arzları (kisas} katiplere okutturmuşlar ve verdikleri veciz kararlar (tevkiat) sonradan usfüüne uygun olarak yazılmış ve bu muameleye de Tevki ale'l-Kisas (arzlar hakkında karar verme) denilmiştir. IX. yüzyılda ise müstakil bir Divanü't-Tevki vücuda getirilmiştir. Tolunoğulları devrinde terkedilen bu adet, Fatımiler devrinde yeniden canlanmış, divanda bu1 unan beş katipten biri, bu arzlar hakkındaki kararları yazmakla mükellef tutulmuştur. Lakin bu devirde tevkiat ayrıca, hüküm ve hükümdarın yazılı kararı manasını da kazanmıştır. Türkçe bir kelime olan Tuğra ise, Oğuz hakanlarının, Selçuklu ve Osmanlı hükümdarlarının İşaret ve Yazılı azametleri olarak görülmektedir. Hükümdar adına vesikanın üst tarafına, besmele üzerine kalın uçlu kalem ile yazılan isim, elkap (lakaplar) ve dua cümlesinden ibaret olan Tuğra, el-Bundari'ye göre; Büyük Selçuklu Devleti'nin kurucusu Tuğrul Bey zamanında da mevcuttu (!) . Tuğrul Bey'in tuğrası, Selçukluların mensup olduğu Kınık boyunun damgasından alınmıştır. Ok ve yaydan ibaret olan Kınık boyunun damgası, bu devre ait sikkelerde de görüldüğü üzere Tuğrul Bey'in tuğrası olarak kullanılmıştır. Kirman Selçuklularının kurucusu Kavurd Bey'in tuğrasının bu hükümdarın isim ve elkabı üzerine konan ok ve yaydan ibaret olması, kavisli tuğranın Selçuklularda kullanıldığına delalet etmekte ise de, tuğra ile damga arasındaki münasebeti açıklıkla tayin edecek orijin:al vesikalara sahip değili.z. İbn Mühenna, tevki· tuğranın; mühür ve alamet de damganın mukabili; Kaşgarlı Mahmud ise, tuğrayı hükümdarın damgası ve tevkii olarak göstermektedir. Tuğrul Bey'den sonra Selçuklu hükümdarları İslami an'aneye uyarak birer dua cümlesinden ibaret olan tevki'i kullanmışlardır. Yi- (1) el-Bundari, Zübde, Tere. K. Bursları, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, İstanbul 1943, 145 190 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ ne el-Bundari'nin verdiği bilgiye göre (1) , Sultan Sencer'in alameti, altta tuğra kavsi, üstte ((Bismillah. tevekkeltü alallah» dua cümlesinden ibaretti. Böylece Selçuklu tuğrasının; damga, hükümdarın tevkii ile isim ve elkabından terekküp ettiği söylenebilir. Makrızi ise Selçuklu tuğrasının, besmelenin üstünde kalın kalemle hükümdar elkabının (Sahib-i Tuğra) tarafından yazılmasıyla vücuda geldiğini ve bu kalın yazının sultanın kendi eliyle yazılmış hat yerine kullanıldığını beyan etmektedir. Makrızi ayrıca Selçuklularda Divan-ı İnşa'ya, Divan-ı Tu�a denildiğini de eserinde belirtmektedir. Anadolu Selçuklularının son dönemlerinde, XIII. yüzyıl ortalarına ait üç fermanda, tuğra yerine sadece kalın kalemle ve itina ile yazılmış sultan kelimesi bulunmaktadır ki bu, belki de Selçuklu tuğrasının sadeleşmesinin son safhasını teşkil etmektedir. İlk Osmanlı tuğrasının da bu modelden çıkmış olması muhtemeldir. Selçuklularda tuğra ile alamet (tevki) ayrı ayrı olmasına rağmen, Osmanlılarda aynı şeydi. Bilinen ilk Osmanlı . tuğrası Orhan Bey'e aittir. Farsça bir vakfiyenin üstünde bulunan bu tuğra, sadelikle yazılmış «Orhan b. Osman» ibaresinden ibarettir. Tuğrul Bey'in alameti, çomak şeklinde olup Kınık boyunun damgasına benzemektedir. Ravendi (2) ile Mahmud Kaşgari bu hususu teyid ederlerken · Yazıcızade, bu alamet şeklini biraz daha .. değişik şe­ . kilde vermektedir. Alparslan'ın tevkii Binasrillah idi. Ayrıca bazı eserlerde Binasrillahi ve's-Seltim olarak geçtiği de görülmektedir. Melikşah'ın tevkii ise İtimadı alallah idi (3) . Berkyaruk'un, İtimadı altillahi vahdehu» olup bazı kaynaklarda vahdehu kelimesi yazılmamıştır. Sultan Sencer'in, Tevekkeltü alallah olup İmadeddin İsfehani'de Bismillah tevekkeltü alallah olarak ifade edilmektedir. Selçuklularda tevkilerin bu şekilde olmasına rağmen tuğranın, bazen bir işaret, bazen de tevkilere sultan isim ve elkabının ilavesi ile meydana geldiğini kabul etmekteyiz ( 4) . (1) el-Bundari, Zübde, (Trc. K. Burslan), l55 (2) Ravendi, Rahatü's-Sudür ve Ayetü's-Sürftr, Tere. : A. Ateş, Ankara 1960), I, 96 (3) İ. Kafesoğlu, Sultan Melikşah, (İstanbul 1973) , 135 (4) N. Göyünç, «Tevki», J. Deny, «Tuğra», İ.A., XII/I, ; P. Wittek, «Notes sur la Tughra Ottomane», Byzantion, 1950, XX, 291.; İ. H. Uzunçarşılı, Medhal, 2:6 vd. ; Bundari, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi (Tere. K. Burslan) ; Havendi, I, 96 vd. BÜYÜK SELÇUKLULAR 191 d) Ü n van ve Lakap lar: Bir hükümdarın, hükümdarlık alametlerinden biri de ünvan ve lAkapları idi. Bir kısım ünvan ve lakaplar sadece sultanlara verilirdi. Hanedana mensup kişiler, melikler, diğer askeri ve sivil erkana da ünvarı verilirse de bunlar sultanların kullandıkları ünvanlar olmazdı. Hatta bir çok sultanın, meliklik devrinde kullandığı ünvanlar ile sultan olduktan sonra kullandığı ünvanlar, birbirlerinden farklı idiler. Bu ünvanla:rdan bazıları şunlardı: Büyük Selçuklu sultanlarından Tuğrul Bey;· Suıtanü'l-Muazzam Şahanşah el·-Ecel Rükneddin, Melikü'l-Maşrik ve'l-Mağrip Şahanşah. Sultan Alparslan; meliklik devrinde, Emirü'l-Ecel, sultanlık devrinde; Sultanü'l-Muazzam Şahanşah Melikü'l-İslam, Sultanii'l-Muazzam Şahanşah, Rükneddin. Sultan Melikşah; Sultanü'l-Muazzam Rüknü'l-İslam Ebu'l-Feth, Sultanü'l-Muazzam Muizzüddin Rüknü'l-isltim, Şahanşah, Celalüd,­ devle ve Cemalü'l-Mille, Muizzüddünya ve'ddin. Sultan Mahmud; Sultanu'l-Muazzam. Sultan Berkyaruk; Sultanü'l-Muazzam Rüknüddünya veddin, Melikü'l-isltim ve'l-Müslimzn Ebu'l-Muzaffer, Muizzüddevle, Şahanşah, Adududdevle. Sultan Mehmet Tapar, Sultanü'l-Azam Gıy.,a,süddü:11/Jla" veddin Ebu Şüca. Sultan Sencer, meliklik devri; Melikü'l-Maşrık Adududdevle, Melik-ü'l-Muzaffer. Sultanlık devri: Sultanü'l-Azam Mugisüddünya veddin E't•u'l-Haris, Şahanşah. Sencer'e tabi Irak Selçuklu sultam Mahmud ise; Sultanü'l-Muazza:m Mugisüddünya veddin ünvanını kullanırken darpettirdiği para,. da Sencer, Sultanü'l-Azam olarak kaydedilmiştir. Bu husus diğer Irak Selçuklu sultanlarının paralarında da görülmektedir. Kısaca kullanılan ünvanlar, sultanların tabi olup olmamalarına göre de bir değer ifade etmekte idiler ( 1) . e) A r m a, Ç et r. N e vbet ve Sancak: Selçuklu sultanları saltanat alameti olarak arma, çetr ve nevbet (bando-mızıka) 'i de kullanmışlardır. Büyük Selçukluların ok ve yayı arma olarak, çetr ve paraların üzerinde de kullandıklarını görmekteyiz (2) . (1) Ravendi, Aynı eser, I, 83-84 ; C. Alptekin, Aym eser, 435 vd. (2) C. Alptekin, Aynı eser, 435-591 ; İ. H. Uzunçarşılı, «Medhal», 28 192 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ Çetr; ((Bir mızrak üzerinde havada küçük bir kubbe şeklinde açılan saltanat şemsiyesidir» (1) . İslamiyet öncesi İran'da görülen çetr, atlas veya altın sırmalı kadifeden yapılırdı. Hükümdarlar, harbe veya alayla bir yere giderken at üzerindeki çetrci . biraz geriden gelerek şemsiyeyi sultanın başı üzerinde tutardı. Çetrin muhtelif renklerde yapıldığı yine kaynaklardan anlaşılmaktadır (2) . Nevbet (bando), bir mızıka takımı idi. Bu takım, sultan kapısmda beş namaz vakti nöbet çalardı. Eyaletlere gönderilmiş melikler ise kapılarında üç vakit nöbet çaldıra.bilirlerdi. Nöbet sayısını beşe çıkaran melikler, isyan etmiş sayılırlardı. Nevbet takımı, sultan ile beraber sefere giderd1(3) . Selçuklu sultanları, değişik renklerde sancaklar da kullanmışlardır. Rayat-ı Saltand, Sancağı Saltanat vb. adlarla zikredilen sancağa büyük saygı gösterilirdi. f) Saray ve Saltanat Ç a dırları : Hükümranlık alarnetlerl arasında saray ve saltanat çadırları (süradik) da vardır. Bilhassa payitahtlarda inşa edilen sarayların haşmet ve güzelliği, hükümdarlar için ayrı bir propaganda vasıtası olmuştur. Tuğrul Bey Bağdat'a geldiği zaman bu şehrin güzelliğine güzellik katan Tuğrul Bey şehri (Medinetü't-Tuğrul Bey) 'ni inşa ettirmişti. Tuğrul Bey'den sonraki Selçuklu sultanları da Bağdat'a geldikleri zaman bu sarayda kalmışlardı. Ayrıca, Sünni İslamın merkezi olan bu şehirde, Selçuklu devletinin vezirleri için de bir saray yaptırılmıştır. Yeni fethedilen merkezlerde bulunan saraylar, o hakimiyetin bir sembolü olarak görüldüğünden genellikle yıktırılmakta idi. Bunlar arasında geniş . çapta tamir ve değişikliğe uğrayanlar da vardı. Saraylar gibi saltanat çadırları da hükümdarlık alametleri. arasında sayılmaktaydı. Saltanat çadırlarının hazine dairesinde saklanmaları onlara verilen maddi ve manevi değerin büyüklüğüne örnek� tir. Saltanat çadırının kurulması, sefere çıkma işareti sayılırdı. Çadırının kurulması, sefere çıkma işareti sayılırdı. Çadırın kurulduğu yer ise seferin yönünü belirtirdi. Bll çadırlar, bazı merasimler ve sevinçli anları kutlamak için de kurulurdu. ( 1) İ. H. Uzunçarşılı, Medlıal, 28 (2) Tuğrul Bey'in, Nişapur'a geldiği zaman kırmızı renkli çetr kullandığı, «Tarih-i Elfi»'de (varak 171) kaydedilmektedir. Bkz. İ.H. Uzunçarşılı. Medlıal, 28-29 (3) İ. H. Uzunçarşılı, Medhal, 28 BÜYÜK SELÇUKLULAR 193 B - - SARAY TEŞKİLATI Hükümdarın kendisi, ailesi ve maiyetini ihtiva eden saray ve teşkilatı, bilhassa Melikşah ve Sencer zamanlarında en ihtişamlı devirlerini yaşamıştır. Saray yaşayış tarzı ve idari teşkilatı, Melikşah zamanmdan itibaren kısmen eski İran hükümdarlarının teşrifat ve usulleri ile değişnıiş ise de Büyük Selçuklu sarayında Oğuz an'anesi tamamen terk edilmemişti. Bilhassa Sultan Sencer'in Oğuz töresine bağlılığı bütün kaynaklarda açıkça zikredilmektedir. Eski Türk devletleriyle Karahanhlaı"da hükümdarın teb'ası üzerinde pederane velayeti olması sebebiyle onları iaşe edip toylar ve şölenler tertip etmesi adet ve hatta kanundu. Büyük Selçuklu hükümdaırları, her gün saraylarında yemek yedirirlerdi. Şayet hükümdar, sarayının haricinde ise, yine bulunduğu yerde yemek tertip etmek usfı.ldendi. İranlıların Han-ı yağma dedikleri bu ziyafetler.i tertip etmemek hoşnutsuzluğa ve hatta isyanlara bile sebep olabilirdi. Tuğrul Bey, her sabah yemeğinde sofrasını halka açık bulundururdu. Eğer avda ise, yine sofrayı kırda kurdururdu. Sultan Alparslan'm mutfağında hergün elli koyun kesilir, yemek pişirilir ve muhtaçlara dağıtılırdı ( 1) . Sultan Melikşah zamanında tertip edilen şölenler, adet olduğu üzere Cuma sabahları olurdu. Bu ziyafetler esnasında şeri meseleler tartışılırdı. Aksarayi'ye göre bu usül Türkiye Selçuklularında da görülmektedir ( 2 ) . Oğ·uzlar, Sultan Sencer ve evvelki sultanların mutfakları için her yıl vergi olarak yirmidörtbin koyun vermekteydiler. Selçuklu sultanlarının saraylarında (eriderun) hükümdar hizme� tinde kullanılmak üzere satın alınıp yetiştirilen ve saray hizmetleri·· ne tayin edilen birçok vazifeli bulunmaktaydı. Sarayda terbiye gören bu memluklerin çoğunluğu Türk asıllı idL }3u hizn:ıetlller içinde. en yüksek mertebeye Hacibü'l-Hüccab'lar sahipti. a) Hacib ü' l-H ü c c a b: Hükümdarla hükümet arasında irtibat temin eden haciplik veya tnabeynciliğe Türkçe olarak Agaci de denilmekteydi. Abbasilerde gör- (1) Bkz. M.A. Köymen, «Alparslan Zamanı Saray Teşkilatı ve Hayatı», TAD, (Ankara 1966) , 6-7 (2) Aksaray!, Tezkere, I, 204 İslam Tarihl.. c. 7. F'. : 13 194 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ düğümüz haciplik müessesesi, Selçuklularda tesis edildiği gibi, daha önce bu müessese Gazneliler'de de mevcuttu. Haciplik saray içinde büyük vazifelerden biri olup, buraya getirilenler hükümdarın güvenini kazanmış itimat edilir kişilerdi. Hükümdarla devlet işleri ve hükümet adamları arasında vasıta olan haciplik, daha sonraları bir rütbe olarak bazı hizmet sahiplerine de verilmlştir. Bazı hallerde hacipler, ordu komutanlıklarına dahi tayin edilmişler ve hacip ünvanmı yine kullanmışlardır. Büyük Selçuklularda, haciplerin reisine ; Ravendi'nin Rahatü'sSudur'daki kayıtlarında da görüldüğü üzere, Hacib-i Büzürg, Hacibü'l-Hüccab, Emir Hacib veya Hacib-i Kebir denilirdi. Hacipler, saraydaki bütün vazifelileri kontrol ederler, onların liyakat.la çalışmalarını temine uğraşırlardı. Hacibü'l-Hüccab'ın emrinde, yine hacip olarak adlandırılan birçok kişi vazife yapardı. Bunlar saray ile ilgili yazışmaların gidip-gelmesine de nezaret ederlerdi. Ravendi, Hacibü'l-Hüccab'ın Emir-i Dad (Adliye vekili) vazifesini de yerine getirdiğini belirtmektedir (l) . Büyük Selçuklularda bu müessesenin, devletin kuruluşunu müteakiben tesis edildiği anlaşılmaktadır. Bir Selçukname'den nakil yapan :Ravendi, Abdurrahman Albzen aciında birinin Tuğrul Bey zamanında- Hacib-i Kebir olduğunu kaydetmektedir ( 2) . b) Yasacıl ık: Siyasetname'ye göre saı·ayda Hacibü'l-Hüccablık'tan sonra en büyük vazife Yasacılık idi. Yasacı olan kişinin yirmisi altın yirmisi gümüş asalı hademelerinin olması Siyasetname'ye göre gerekiyorsa da bu vazifenin Sultan Melikşah zamanında dahi ehemmiyetinin olmadığı görülmektedir (3) . c) Emir C a ndar: Candarlar, hükümdarın s13;-ray muhafazasına memur ettiği kişiler olup, amirlerine Emir Candar denilirdi. Candarlar arasında Atabeg Gümüştegin Candar gibi, atabeg derecesine kadar yükselenler vardı. (1) Ravendi, I, 58 (2) İ.H. Uzunçarşılı, Medbal, 33 vd. ; İ. Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, 143 (3) İ.H. Uzunçarşılı, Medhal, 34 BÜYÜK SELÇUKLULAR d) Emi r - i Silah : 195 Merasimlerde hükümdarın silahını taşıyan ve aynı zamanda zeradhane veya Zırhhane denilen silahhaneyi muhafaza eden silahdarların amiridir. Emir-i Silah makamına gelmiş bir kişi Siyaset-name'ye göre, merasimler esnasında, hükümdar tahtının yanı başında dururdu. Emir-i Silllh'ların komutanlık mevkiine çıktıklan görülmektedir. Silahdariara bazen Silahi denilirse de Siyaset-name'de (l) silahdar tabiri kullanılmaktadır (2) . e) E m ir-i Alem: Rayet-i Devlet denilen hükümdarın bayrağını taşıyan ve onu muhafaza eden alemdarların reisi idi. f) Camed ar: Osmanlı İmparatorluğunda Çuhadar ve daha sonraki devirlerde Esvapçıbaşıya eş vazife gören Camedar, hükümdarın elbiselerini muhafaza ederdi. Bu tabir Türkiye Selçukluları ile Memluklerde de görülmektedir. g) Şara b d tir-ı Has: Hükümdarın meşrubatını hazırlayan ve her hafta, vakit ve günü muayyen Meclis-i Has'da ve yemeklerde hizmetle mükellef olan Şarabdar-ı Has'ın emri altında şarabhane denilen yerde çalışan bizmet

onun mevcut ıktalarına bir çok ilaveler yapacağını da vaat etti. Fakat Gündoğdu ile Melik Tuğrul, bu ikazı dikkate almayıp bir taraf-İbnü'l-Esir, Atabekiyye, 23; İbnü'l-Cevzı, I\:itabu'l-Muntazam, IX, 217; Sıbt (Jewett) 54 ; İbn Hallikan, Vefeyat, II, 531 (2) İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 465 (3) İbnü'l-Cevzi, Kitabu'l-Muntazam, IX, 227 IRAK SELÇUKLULARI 297 tan Mahmud'a bağlılıklarım arzederlerken bir taraftan da hazırlıklara giriştiler. Durumu iyi değerlendiren Mahmud, 1119 yılının sonbaharına doğru yanına aldığı onbin süvari ile kardeşine bir baskın düzenlemek maksadıyla yola çıktı. Lakin durumdan haberdar olan Melik Tuğrul ile Gündoğdu, bulundukları karargahı terk ederek Sercihan kalesine çekildiler. Ordusu ile Semiran'a gelerek burada bulunan hazineyi ele geçiren Mahmud, kardeşinin Gence'ye çekildiğini duyunca, seferden bir netice elde edemeden Irak'a döndü ve orada kardeşi Mesud'un isyanı ile uğraştı. Melik Tuğrul'un atabegi Gündoğdu 1 122 yılında ölünce onun ataoegi olacağını ümit eden Aksungur, Melik Tuğrul'un yanına gelip onu bir kere daha sultan olmaya heveslendirerek: «Meraga'ya gider- . sen, onbin süvari ve piyade derhal sana katılır» dedi(l) . Bunun üzerine Melik Tuğrul, onunla beraber yola çıkıp Erdebil'e geldi. Fakat Erdebil müdafileri, şehrin kapılarını kapayıp Melik Tuğrul'a itibar etmediler. Hunenç'e dönen Tuğrul, eski atabegi Emir Şirgir'e haber gönderip yardımını istedi. Emir Şirgir, kendisini atabeglikten azleden Sultan Mahmud'a içerlemiş olduğundan teklifi kabul edip Melik Tuğrul'a katıldı. Ebher'e gelen Tuğrul, burada umduğu desteği sağlayamayınca Sultan Mahmud'a müracaat edip yaptığı yanlışlıktan dolayı. özür dileyip itaat arzetti. Böylece bir anlaşmaya varıldı ve aralarındaki ihtilaf sona erdi. 3 - Dübeys 'in Irak'taki F a ali yetl eri : Dübeys b. Sadaka, sığındığı kayınpederi Artukoğlu İlgazi'nin yanından ayrılarak Hille'ye dönünce Şahne Barankuş Zekevi'nin aracılığı ile yeniden Sultan Mahmud'un teveccühünü kazanmıştı. Halife ise Dübeys'in Irak'tan uzaklaştırılmasını istemekteydi. Buna rağmen Sultan Mahmud, Sultan Sencer'in takip ettiği siyasete uygun olarak Dübeys'i halifeye kraşı bir koz olarak kullanma politikasına devam etti ve oğlunu rehin alıp onunla anlaştı. Lakin ' Sultan Mahmud, Bağdat'tan ayrılıp Hemedan'a gidince Dübeys yeniden harekete geçip birtakım yağµıalarda bulundu. Bunun üzerine halife, bir süre önce Bağdat şahneliğine tayin edilmiş olan Aksungur Porsuki'den, Dübeys'i H:ille'den çıkarmasını istedi. Aksungur Porsuki, Musul'dan getirttiği kuvvetlerle Dübeys'in üzerine yürüdü. Ancak, 9 Haziran 1122'de Fırat nehrinin doğu sahilinde, Beşir nehri yakınında giriştiği muharebeyi kaybetti. Dübeys, bu galibiyetten sonra, bir devlet adamıymış gibi halifeye vezirini azletmesi halinde kendisiyle bi.r antlaşma yapacağım (1) İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 472 298 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ bildirdi. Halife Dübeys'in teklifini kabul ederek veziri Celaleddin Ebu Aii'yi azı ve tevkif etti ( l) . Böyle bir antlaşma, Selçukluların halifelik üzerinde takip ettikleri siyasete ters düştüğünden Sultan Mahmud, kendisinden habersiz Dübeys ile yapılan antlaşmaya şiddetle karşı çıktı ve Dübeys'in oğluyla kardeşini hapsetti. Bu durumdan haberdar olan Büyük Sultan Sencer de Mahmud'a elçisi Herevi'yi göndererek boşalan halifelik vezi.rliğine Ahmed b. Nizamü'l-Mülk'ü tayin etmesini istedi. Mahmud, halifeye durumu bildirince Ahmed vezir tayin edildi. Dübeys ise böyle bir tayinin yapılmasından dolayı mesul tuttuğu halifeyi anlaşmayı bozmak ile suçlayarak yeniden Bağdat üzerine saldırıda bulundu. Halife el-Müsterşid Billah, Dübeys'in her saldırısında Selçuklu sultanı ve emirlerine muhtaç olması ve kendisinin sadece uhrevi :işler ile uğraşmaya zorlanması karşısında, ' kendi ordusunu kurmak i.stedi. Hadım Afif ile Nazari'yi komutan tayin eden halife, onlara süratle bir ordu teşkH etmelerini bildirdi. Ayrıca Aksungur Porsuki'ye de haber yollayıp kendisine katılmasını istedi. Halife, 13 Şubat 11'23 günü üzerinde siyah bir cübbe, başında siyah bir sarık ve şal, omuzunda hırka ve elinde bir asa olduğu halde Bağdat'tan yola çıktı. Aksungur Porsuki, Musul'da bulunan komutanlarından Altuntaş ile Zengi b. Aksungur'a, Dübeys'e karşı. açılan sefere katılmalarını bildirdi. Toplanan kuvvetler, en-Nil denilen yere gelip el-Mubareke'de karargahlarım kurdular. Dübeys onbini süvari, ikibini piyade olan ordusu ile en-Nil'e geldi. Halife kendi adamlarını Selçuklu askerinin arkasına yerleştirdi. Böylece, Dübeys ile ön saflarda sekizbini süvari, beşbini piyade olan Selçuklu askeri çarpışacaktı. Neticede, muharıebeyi Dübeys ağır bi.r şekilde kaybetti. Hanımları ve cariyeleri ile birlikte bir çok komutan ve askeri de esir edildi. Dübeys ise kaçmaya muvaffak oldu (Mart 1123) (2) . Mağlup olmasına rağmen Dübeys, Melil\: Tuğrul'u Irak'da sultan olmaya tahrik ve teşvik etti. Onun sultan olmasını kendi menfaatlerine uygun gören Dübeys, halifenin asker sevketmesi üzerine istediğini elde edemedi. Bir muharebeyi göze alamayan Melik Tuğrul, amcası Sultan Sencer'e sığındı. Yalnız kalan Dübeys, Tuğrul'u takip ederek Sencer'in yanma geldi. Sultan .Sencer, Melik Tuğrul'u sevgiyle karşılarken, Dübeys'i geçici bir süre için gözaltına aldı. (1 )' İbnü'l-Esir, el-K.il:mil, X, 474 ; Sıbt (Jewett) 61-62; İbnü'l-Cevzi, K.itabıı'J.-1\'.lu:ntazam, rx, 235 (2) İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 482 ; Sıbt (Jewett) 67-68 IRAK SELÇUKLULARI 299 4 - Halifenin Siyası Emell eri: Halife el-Müsterşid Billah, Irak şahneliğini elinde tutan Aksungur Porsuki'den memnun olmadığını bildirmiş, Sultan Mahmud da halifenin isteği üzerine Aksungur'un yerine Sadüddevle Barankuş ez-Zekevi'yi tayin etmişti. Fakat kısa bir süre sonra Barankuş, halifenin asker toplamasına itiraz ederek onun naipleriyle anlaşmazlığa düştü ve Bağdat'tan çıkmaya zorlandı. Bu durum karşısında Barankuş, Sultan Mahmud'un yanına gelerek halifenin Selçuklu politikasının aksine asker topladığını, savaşlara bizzat katıldığını, eğer Irak'a gidip Bağdat'a girmekte acele etmezse halifenin daha da güçleneceğini ve şu anda elinde bu1unan fırsatı o zaman kullanamayacağını söyledi. Sultan Mahmud, Barankuş'un anlattıklarının doğruluğunu görünce bir taraftan Irak'a gitme hazırlığı yaparken bir taraftan da durumu Sultan Sencer'e bildirdi. Halifenin siyasi emeller peşinde koşup, bir dünya devleti kurma çabasında olmasını Selçuklu siyasetine uygun bulmayan Sultan Sencer, Mahmud'a vakit kaybetmeden Bağdat'a gitmesini tavsiye etti. Sultan Mahmud'un Bağdat'a geleceğini haber alan halife, zaman kazanmak için bölgede kıtlığın hüküm sürdüğünü, bu bakımdan bir yıl sonra gelmesinin daha doğru olacağını Mahmud'a bildirdi. Ancak Mahmud, yoluna devamla Bağdat önlerine geldi (4 Ocak 1 126) . Halife el-Müsterşid Billah, sultanı Bağdat'a sokmak niyetinde değildi. Bu sebeple savunma tedbirleri alan halife, Aşağı Irak bölgesini de emniyete almak maksadıyla komutanlarından Afif'i güneye yolladı. Fakat bu kuvvetler, Basra'dan Fırat nehri boyunca Vasıt'a gelen İmadeddin Zengi tarafından bozguna uğratıldı. Bağdat dışında Babü'ş-Şemmasiyye'de karargahını kurmuş olan Sultan Mahmud, halifeye anlaşma teklif etti. Halife sultanın teklifini reddedince Selçuklu ordusu kılıç zoruyla şehre girdi. Bazı askerlerin halifelik sarayını yağmalamakla meşgul olması, Bağdat sokaklarında devam eden çatışmayı bir ara Selçukluların aleyhine çevirdiyse de; Vasıt, Basra ve Batiha'dan temin ettiği küçük gemilerle Dicle nehri üzerinden Bağdat'a giren Zengi, Sultan Mahmud'un galip gelmesini sağladı. Sı.:ıltan Mahmud halifeye hürmetle davrandı. Hatta bazı komutanlarının karşı çıkmasına rağmen, bir miktar para ve mal karşılığında, on unla bir antlaşma yapan Mahmud, bir süre Bağdat'ta kaldıktan sonra Hemedan'a döndü(1) . (1) İbnü'l-Kalanisf, Zeylü Tarih-i Dımaşk, 215-216; İbnü'l-Esir, el-Rami!, X, 503-505 ; İbnü'l-Cevzi, Kitabu'l-Muntazam, X, 3; Jfüü Şame, I, 74 ; C. Alptekin. The Reign of Zaıııgi, 25-·27 300 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ 5 - Musul A t a b egliği'nin K u rulu ş u : Sultan Mahmud, halife ile olan mücadelesinde askeri kabiliyetini takdir ettiği Zengi'yi, Bağdat'a şahne tayin etti. Bir süre bu vazifesi- . ni yürüten Zengi, Musul valisi Aksungur Porsuki'nin Batıniler tarafından 26 Kasım 1126'da öldürülmesinden sonra yerine tayin edilen oğlu Mesud'un da Temmuz 1i27'de ölümü üzerine Musul valiliğine getirildi. Ayrıca sultan, onu oğullarından Alparslan'a atabeg tayin etti ( 1 127) (1) . Zengi, yanına Melik Alparslan'ı da alarak Musul'a geldi. Mesud'­ un ölümünden .sonra onun küçük' yaştaki kardeşi adına Musul'un idari ve askeri işlerini üstlenmiş olan Emir Çavlı, Zengi'ye karşı direnmediği gibi, şehir dışına çıkarak onu karşıladı. Böylece Musul'a yerleşen İmadeddin Zengi, kısa bir zaman içinde Halep ve civarını ele geçirerek bir asırdan fazla hüküm sürecek olan Musul Atabegliği'ni tesis etti. · 6 - S u l tan S e n c er'in R e y'e G e lmesi ve Irak't aki Gel i ş mel er: Sultan Sencer, Irak'tan kaçarak yanına sığınmış olan yeğeni Melik Tuğrul ile Dübeys b. Sadaka'nm, Sultan Mahmud'un halife ile kendi aleyhine anlaştığı şeklindeki söz�erine inanarak Rey şehrine geldi ve Mahmud'a yanına gelmesini emretti. Mahmud, ta.bi olduğu Sultan Sencer'in bu emrine hiç vakit kaybetmeden uyarak Rey'e gitti. Böylece Sencer'e olan bağlılığını gösterip hakkında söylenenlerin doğru olmadığını ispat etti. Sultan Sencer, bir süre hapiste tutmuş olduğu Dübeys'i serbest bırakarak Mahmud'dan onunla halifenin arasını düzeltmesini istedi. Ayrıca Dübeys'i, Atabeg Zengi'nin yerine Musul'a tayin etmesini bildirdi. İçine düştüğü güç durumu gören Mahmud, Bağdat'a gelerek Sultan Sencer'in isteğini halifeye açtı. Halife, ilk önce ezeli düşmanı Dübeys ile anlaşmak istemedi. Fakat Dübeys'in Bağdat'a gelerek Sultan Mahmud'un misafiri olmasına da ses çıkarmadı. Ancak Musul'a Atabeg Zengi'nin yerine Dübeys'in tayin edilmesine şiddetle karşı çıktı. Durumu duyan Atabeg Zengi, çok kıymetli hediyeler ile Sultan Mahrnud'un yanına geldi ve yüzbin dinar vererek bu tayin işini durdurdu. Bağdat'ta, Sultan Mahmud'un yanında üç gün kalan Zengi, sultanın iltifatına mazhar olup Haleb'e döndü. Mahmud, Emir Bihruz'u Hille valiliği dahil olmak üzere Bağdat şahneliğine tayin ettikten sonra Dübeys'i de yanına alarak Hemedan'a gitti. (1): el-Azimi, Tarih, 399 ; İbnü'l-Esir, Atabekiyye, 34-35 ; İbnü'l-Cevzl', Kitabu'l-Muntazam, X, 5 IRAK SELÇUKLULARI 301 Emrine rağmen Dübeys'i Musul'a tayin etmeyen Mahmud'un bağımsız bir sultan gibi hareket etmesine kızan Sultan Sencer, daha önce Mahmud'un sultanlığına itiraz ederek zorluklar çıkaran Melik Mesud'u serbest bıraktı. Sultan Sencer'in desteğini alan Melik Mesud, hiç vakit kaybetmeden asker toplamaya başlamış ve kardeşi Sultan Mahmud'u devirmek maksadıyla sefer hazırlıklarına girişmiştir. Dübeys b. Sadaka ise . bu sıralarda Sultan Mahmud'un karısı Mehmelek Hatun'un ölümüyle bir koruyucusundan olmuş ve endişeye kapılarak sultanın çocuklarından Ferruhşah'ı da yanına alarak Su'.riye'­ ye kaçmıştır. Sultan Sencer'in kızı olan Mehmelek Hatun, babasının isteği doğrultusunda Dübeys'i desteklemekte ve onu kocasına karşı da korumaktaydı. Suriye'ye gelen Dübeys, kısa bir sürede epey taraftar buldu ve eski ıkta merkezine yürüyerek burayı ele geçirdi (Temmuz 1 128) . Bunu duyan halife, Hille'ye bir sefer yapmaya hazırlanırken Sultan Mahmud da komutanlarından Kızıl ile Aksungur Ahmedili'yi, Dübeys üzerine gönderdi. İki ateş arasında kalan Dübeys, halife ile Sultan Mahmud'a müracaat ederek affedilmesini rica etti. Hatta halifeye, sebep olduğu bütün ziyanı ödeyeceğini ve bir daha ona karşı gelmeyeceğini söyledi. Sultan Mahmud'a ise ikiyüzbin dinar ile üçyüz seçme Arap atı vereceğini vaat etti. Dübeys'e hiçbir şekilde itimat etmeyen sultan, harekatı durdurmadı ve onu Hille'den çıkmaya zorladı. Selçuklu ordusu karşısında dayanamayacağını bilen Dübeys, Basra'ya çekildi. Burada yağmalarda bulunup halifeye ve sultana ait ne kadar mal-mülk varsa ele geçirdi. Kızıl komutasındaki onbin süvarilik Selçuklu ordusu Basra'ya geldiği zaman, Dübeys'in Suriye çölüne çekilmiş olduğunu gördü (l) . Bir süre Suriye çöllerinde kalan Dübeys, ölen Serhad valisi GÜmüştekin'in dul karısından evlenme teklifi aldı. Fakat evlenmek üzere Serhad'a doğru giderken kılavuzları yolu şaşırıp, Dımaşk atabegliği topraklarına girdi ve yakalanarak Dımaşk'a getirildi. Dımaşk atabegi Böri, halifeye haber yollayıp ne yapması gerektiğini sorunca halife onu iyi muhafaza etmesini ve göndereceği muhafızlara teslim etmesini istedi. Lakin bu haberi duyan Musul atabegi Zengi, devreye girerek Dübeys'in kendisine teslim edilmesi karşılığın�a bir süredir yanında esir bulunan oğlu Sevinç ile komutanlarını serbest bırakacağını, ayrıca ellibin dinar ödeyeceğini bildirdi. Böylece Zengi, Böri'­ yi en hassas noktasından yakaladı ve Dübeys'i vaatlerine karşı ele (1) İbnü'l-Cevzi, Kitabu'l-Muntazam, .X, 12; İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 517-518 302 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ geçirerek Musul'a getirtti. Dübeys'in bir süre önce Zengi'nin yerine Musul'a tayin edilmek istenmesi, onu Zengi'ye bir rakip yapmıştı. Buna rağmen Zengi muhtemelen Sultan Sencer'in emri ile Dübeys'i düşünülenin aksine at, silah ve para verip serbest bıraktı( l) . b) Sultan Mahmud'un Ölümü : Sultan Mahmud, genç yaşta olmasına rağmen zayıf ve hastalıklı bir bünyeye sahipti. Sık sık hastalandığından, ölümünden kısa bir süre önce oğlu Davud'u emirlerin de tasdiki ile tahta çıkardı. O, elCibal bölgesinde ve Azerbaycan'da Davud adına hutbe okutturdu. Halife el-Müsterşid Billah'a da müracaat ederek oğlunu sultan olarak tanımasını istedi. Halife, bu hususta Büyük Sultan Sencer'in karar verebileceğini söyleyerek Mahmud'un teklifini kabul etmedi. Davud'­ un sultanlığına Hemedan ve el-Cibal'in diğer şehirlerinde de itirazlar olduysa da ortalık sonradan yatıştı. Ülkenin durumu bu vaziyette iken Sultan Mahmud, Eylül 1131'de yirmiyedi yaşında öldü (2) . (1) İbnü'l-Kalanisi, Zeylü 'l'arih-i Dımaşk, 230-231; Sıbt (Jewett) 83 ; İbnü'l-Esir, Atabekiyye, 46-47 ; İbnü'l-Adim, Zübde, II, 247-249 (2) İbnü'l-Kaıanisi, Zeylü Ta:rih-i Dımaşk, 230 ; el-Bundari, Zübdetü'nNusra, 147 ; İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 528 2 ·- SULTAN DAVUD H13 1-11 32) Babası Sultan Mahmud'un ölümünden kısa bir süre önce hükümdar ilan edilen Davud, 1 131. yılının sonbaharında Hemedan'dan Azerbaycan'a geldiğinde amcası Mesud'un Tebriz'i istila ettiğini duydu. Zaten Mesud, amcası Sultan Sencer'in yanından ayrıldıktan sonra asker toplamaya başlamış ve Mahmud zamanında saltanatı ele geçirmek istemişti. Nitekim uzun süredir hazırlıklar yapan Mesud, bu sefer yeğeni Davud ile mücadeleye girdi. Davud, Tebriz'de 22 Aralık 1 131 tarihine kadar amcasını muhasara altında tuttu. Sonunda Davud ile Mesud anlaştılar. Buna göre; Davud, Tebriz kuşatmasını kaldırıp geri çekilecek, Mesud da Tebriz'den çıkıp gidecekti. Fakat Tebriz'i boşaltan Mesud, Hemedan'a gidip yeniden asker toplamaya başladı. Ayrıca Musul atabegi İmadeddin Zengi'den de yardım istedi. Zengi, Mesud'a yardım edeceğini bildirince cesaretlenen Mesud, Halife el-Müsterşid Billah'tan adının hutbede okunmasını istedi. Halife daha önce kendisine müracaat edip aynı istekte bulunan Davud'a verdiği cevap gibi, Irak'a sultan tayin etme hakkının Büyük. Sultan Sencer'e ait olduğunu Mesud'a bildirdi. Davud'un saltanatına itiraz eden tek melik Mesud değildi. Diğer amcası Selçukşah da saltanat iddiası ile ortaya çıkmıştı. Fars ve Huzistan hakimi olan Selçukşah'ın atabegi Karaca es-Saki, büyük bir orduyla Bağdat'a gelip halifeyi kendi istekleri doğrultusunda ikna etmeye çalıştı. Halife, Melik Selçukşah ile atabegini iyi karşıladı ve onlardan kendisine bağlı kalacaklarına dair söz aldı. Aµıa yine de Selçukşah'm adını sultan olarak hutbede okutmadı. Bu sıralarda MeHk Mesud'un elçisi Bağdat'a geldi ve hutbeyi efendisinin adına okutmazsa Bağdat'a gireceklerini söyledi. Ancak halife elçinin isteğini kabul etmedi. Bunun üzerine Mesud, harekete geçip Abbasiyyetü'l-Halis'te konakladı. Halife ile Selçukşah'ın askerleri, Melik Mesud'a karşı harekete geçtiler. Mesud'u Musul atabegi Zengi de desteklemekteydi. Bunu bilen Selçukşah'ın atabegi Karaca es-Saki, Atabeg Zengi üzerine bir baskın düzenleyip onu el-Maşuk denen yerde mağlubiyete uğrattı ve adamlarından pek çok kişiyi esir aldı. Atabeg Zengi, ordusunun geri kalan kısmıyla Tekrit'e çekildi. Buranın dizdarı olan Necmeddin Eyyub, Dicle üzerine köprüler yaptırıp Musul askerini karşı 304 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ tarafa geçirdi. Böylece Karaca es-Saki'nin takibinden kurtulan Atabeg Zengi, Melik Mesud ile buluşamadan Musul'a dönmek zorunda kaldı. Abbasiyye'de konaklamış olan Melik Mesud, el-iVrelekiyye'ye geldiğinde ordusunun öncüleriyle Selçukşah'ın öncü birlikleri arasında ilk çatışma çıktı ve iki gün devam etti. Mesud, Atabeg Zengi'nin mağlubiyetini duyunca Atabeg Karaca es-Saki ile ciddi bir çatışmaya girmek istemedi ve geri çekildi. Halifeye haber gönderip Sultan Sencer'­ in Rey şehrine geldiğini, bunun kendisi için de tehlikeli olacağını, böyle bir durumda işbirliği yapmalarının ikisi için de daha yi olacağını söyledi.. Mesud'un bu mantıklı teklifi üzerine iki taraf arası.nda elçiler gidip geldiler. Neticede Irak'ın halifenin vekiline verilmesi, Mesud'un sultan, Selçukşah'ın da onun veliahtı olması ' şartlarında anlaştılar ve Sultan Sencer'in adını hutbeden kaldırarak yerine Mesud'un adını koydular ( 1) . Gerek Melik Mesud'un gerekse Melik Selçukşah'ın, Büyük Sultan Sencer'e karşı takındıkları bu isyankar tavır, elbette cezasız bırakılmayacaktı. Bu arada halife de melikleri tahrik ederek gerginleştirdiği siyasi havadan faydalanıp kendi devletini kurma faaliyetlerini sürdürüyordu. Irak'ta hakimiyet peşinde koşan halife, bu ö.avranışı ile Büyük Selçuklu İmparatorluğu ile münasebetlerini kesmiş olduğu gibi, Sultan Sencer'i de meŞru bir hükümdar olarak görmediğini ortaya koymuş oluyordu. Irak ise bundan böyle onun hakimiyetinde olup kendi vekili Mesud tarafından idare edilecekti. Halifenin bu davranışı karşısında Sultan Sencer, Musul atabegi İmadeddin Zengi'yi, Musul yine uhdesinde kalmak üzere Bağdat şahneliğine tayin ettiği gibi, halifenin baş düşmanı Dübeyı:;'e de Hille'yi ıkta etti. Sultan Sencer'den gerekli talimatı alan Atabeg Zengi ile Dübeys, Bağdat yakınlarına kadar geldiler. Sultan Sencer de Irak sultanlığına bağlı Hemedan'a girip burayı zaptetti. Sultan Hemedan'­ da iken Mesud, Selçukşah ve halifeden oluşan müttefiklerin kendisiyle savaşmak üzere Bağdat'tan çıktıklarını haber aldı. Sultan Sencer'in uzun süredir yanında bulunan yeğeni Melik Tuğrul, kardeşlerinin halife ile birlikte harekete geçişi karşısında kendisinin Irak sultanı olma ümidi kalmadığını düşünerek amcasına haber vermeden onun yanından ayrılmıştır. Sultan Sencer, Tuğrul'un kendi vezirini ve komutanlarından Kamac'ı Tuğrul'un peşinden göndererek ona Irak sultanlığını ve ölümünden sonra da. Horasan'a sahip olmak için veliaht- (1) İbnü'l-Cevzi, Kita.bu'l-Muntazam, X, 25; İbnü'l-Esir, Atabekiyye, 43 ; İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 533 vd. IRAK SELÇUKLULARI 305 lik teklif etmiştir. Bunu duyan Tuğrul, Sultan Sencer'in yanına döndü ve beraberce Nihavend'e doğru ilerlemeye başladılar. Amcasının kararlı olduğunu gören Mesud, onunla savaşmaktansa, Azerbaycan'a çekilmeyi uygun buldu. Fakat Sultan Sencer onların peşini bırakmayıp suratli bir yürüyüş ile dört günde müttefiklere Dinever'de yetişti. Halife, durumun vehametini görerek Bağdat'ın Atabeg Zengi ile Dübeys'in tehdidi altında olduğunu ileri sürerek geri döndü ve Mesud ile Selçukşah'ı kendi akıbetleri ile baş başa bıraktı. Dinever'e gelen Sultan Sencer, ordusunu derhal harp düzenine soktu. Sağ kanada Melik Tuğrul ile Kamac, sol kanada Harezmşah Atsız, merkeze de kendisi yerleşti. Müttefik ordusunun sağ kanadında Karaca es-Saki ile Emir Kızıl, sol kanadında Barankuş Bazdar ile Yusuf Çavuş, merkezinde ise Mesud ile kardeşi Selçukşah bulunuyordu. Sultan Sencer'in ordusu yüzbin askeri buluyordu. Buna karşılık otuzbin askere sahip olan müttefik ordusunun hiç şansı yoktu. Bunu gören Atabeg Karaca es-Saki, doğrudan doğruya merkeze hücum etti. Çok şiddetli geçen muharebeyi Sultan Sencer kazandı (25 Mayıs 1 132) . Pek çok esir alındı; bunların arasında Karaca es-Saki de vardı. Bütün bu olanlardan Karaca es-Saki'yi mes'ul tutan Sultan Sencer onu öldürttü. Muharebe meydanından kaçmayı başaran Mesud'a haber gönderip yanına çağırttı. Büyük bir mahcubiyet içinde amcasının huzuruna gelen Mesud'u Sultan Sencer affetti. Onu Gence'ye gönderirken Melik Tuğrul'u da Irak Selçuklu sultanlığına tayin etti (l) . U) İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 533 vd. ; el-Bundari, Zübdetü'n-Nusra, 151 3 -- I. SULTAN TUGRUL C H32-1134l Sultan Sencer, Tuğrul'u Irak'a tayin ettikten sonra, ona ed-Dergüzini'yi vezir olarak atadıktan sonra isyan eden Maveraünnehr hükümdarı Ahmed Han'ı cezalandırmak üzere Horasan'a döndü. Onun gidişi ile Irak sultanlığını kaybeden Gıyaseddin Davud, amcası Tuğrul'a isyan edip, Azerbaycan ve Gence yöresinden asker toplamaya başladı. Sultan Tuğrul, Melik Davud'un bu faaliyetini ve Hemedan civarındaki Vahan köyü yakınlarında konakladığını ogrenince askerleri ile onun üzerine yürüdü. Karasungur, İbn Porsuk ve Kızıl g;ibi komutanların idaresi altındaki Sultan Tuğrul'un ordusu, Temmuz 1 132'de yapılan muharebeyi kazandı. Davud ile atabegi Aksungur Ahmedili kaçmayı başardıysa da komutanlarından Barankuş Zekevi esir düştü. Davud ise çaresiz bir vaziyette olup aynı yılın Eylül , ayı crtalarmda atabegi ile beraber Bağdat'a geldi. Selçuklu meliklerinin kendi aralarındaki mücadeleyi destekleyip bunu kendi hakimiyetini kuvvetlendirmek için kullanan Halife el-Müsterşid Billah, Melik Davud'u iyi karşılayıp ona ikramlarda bulundu. Hatta onu saltanat sarayında misafir etti. Melik Davud'un mağlup olup Bağdat'ta olduğunu duyan Melik Mesud da bulunduğu Gence'den hareketle Bağdat'a geldi. Davud, şehir dışına çıkarak Mesud'u atından inerek onu saygıyla karşıladı. Davud'un bu davranışı, onun amcasına olan saygısının yanısıra sultanlık iddiasında onun büyüklüğünü kabul etmesinden ileri gelmekteydi. Nitekim Mesud, saltanat sarayına inip adına hutbe okutulmasını isteyince, hutbe evvela Mesud, sonra da Davud adına okundu. Selçuklu hanedanı mensupları arasındaki mücadeleleri her fırsatta destekleyen halife, huzuruna kabul ettiği Mesud ve Davud'a sultan gibi muamele ederek onların sultanlık arzularını kabarttı. Yapılan müzakerel�r sonunda Mesud ile Davud'un Azerbaycan'a yürümelerine karar verildi. Halife ise askeri birliklerle onları destekleyecekti. Mesud ile Davud yola çıkıp Meraga'ya gelince, Davud'un atabegi Aksungur A.hmedili bunlara bol miktarda erzak ve techizat ikmali yaptı. Mesud Azerbaycan'a girince, başta Karasungur olmak üzere Sultan Tuğrul'un lwmutanları, Erdebil'e kapandılar. Erdebil üze- IRAK SELÇUKLULARI 307 rine yürüyen Mesud1un karşısında duramayan bu emirler, kaçmak zorunda kaldılar. Azerbaycan'da pek çok yeri ele geçiren Mesud, kardeşi Tuğrul ile son kozunu paylaşmak üzere Hemedan'a gitti. Tuğrul, Mesud'un yaklaştığım haber alınca ordusu ile karşısına çıktı. Öğleye kadar süren muharebeyi Tuğrul kaybedip Rey şehrine çekildi (Haziran 1 133) . Hemedan Mesud tarafından tamamen işgal edildi. Rey şehrine çekilmiş olan Tuğrul, daha sonra İsfehan'a geldi. Mesud, Tuğrul'un peşini bırakmayarak onu İsfehan'da yakalamak için oraya yöneldi. İsfehan halkı Tuğrul'u desteklemedi. Bu sıralarda Tuğrul'un atabegi, Mesud tarafından kiralandıkları rivayet edilen Batınilerce öldürüldü. Gerek atabeginin, gerekse İsfehan halkının desteğinden mahrum kalan Tuğrul, Farş'a gitti. İsfehan da Mesud'a teslim oldu. Mesud, Tuğrul'u yeniden takibe koyuldu ve onu Zikraver denilen yerde yakalayıp bir kere daha yendi(l) . Tuğrul amcası Sultan Sencer'e sığındı. Rakipsiz kalan Mesud, Büyük Sultan'ın iznini almadan Irak Selçuklu tahtını ele geçirdi. Adı zaten hutbede okunan Mesud, bu zaferi sayesinde halifeden büyük iltifat gördü. Mesud ile Tuğrul arasında bu mücadele devam ederken halife, Musul atabegi İmadeddin Zengi'ye bir mektup yollayıp onun bir süre önce Selçukşah ile Mesud'un Sencer ile savaşları sırasında Sencer'­ in erriri ile Bağdat'a yürümüş olmasını ağır bir dille kınadı. Halifenin bu mektubunun yanısıra elçi Ebu'l-li'ütuh el-İsferayini'nin de sert ifadeleri Atabeg Zengi'yi kızdırdı ve elçiyi tevkif etmesine sebep oldu. Artık düzenli bir orduya sahip olan halife, Musuı üzerine yürümeye karar verdi. Halifenin bir ordunun başında ilerlemekte olduğunu öğrenen Zengi, Musul'dan çıkarak yaklaşmakta olan Bağdat ordusunun ikmal yollarım kesti. Musul, halife tarafından bir süre kuşatıldı (Temmuz 1133) . Ancak bu kuşatmadan bi.r netice çıkmayınca halife Bağdat'a döndü. Zengi, herşeye rağmen halifeye hediyeler yollayarak onunla anlaşma yollarım aradı ve bunda da muvaffak oldu (2) . (1} İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 540-541 (2) İbnü'l-Ezrak, Tarih-i Meyyafarikin, 164a ; E1bü Şame, I, 79 ; İbnü'lEsir, Atabekiyye, 47 4 - SULTAN MESUD (1134-1 157) al Tahta Çıkması ve İlk İcraatı : Kardeşi Sultan Tuğrul'un ölüm haberini alan Mesud, hiç vakit kaybetmeden Irak Selçuklu sultanlığı tahtına sahip çıkarak Hemedan'a girdi. Sultan Tuğrul'un emrinde bulunan Hemedan valisi Humar Tekin, Kızıl, Barankuş Bazdar, Abdurrahman b. Togayürek, Zencan emirleri Çavlı ve Haydar b. Şirgir gibi kuvvetli komutanlara düşünme fırsatı vermeyerek, hatta halifenin takınacağı tavrı dikkate almayarak kendisini sultan ilan etti. Böyle ani bir durumla karşılaşan emirler, Mesud'un sultanlığını tanımak zorunda kaldılar. Kısa bir süre içinde tahta hakim olan Gıyaseddin Mesud, Enuşirvan b. Halid'i kendisine vezir tayin ederek devlet işlerini intizama sokmaya başladı. Yeğeni Davud'dan gelebilecek herhangi bir tehlikeyi önlemek için onu kızı ile evlendirdi ve kendisine veliaht tayin etti. Ayrıca ona Arran ve Ahlat bölgelerini ıkta olarak verdi. Tuğrul'­ un atabegi Karasungur'u eski vazifesinde bırakarak onun mevkiini korumasını sağladı. Ancak onun bu hareketi bazı emirlerin hoşnutsuzluğuna sebep oldu. Barankuş Bazdar, Kızıl, Sungur b. Humartekin, Abdurrahman b. Togayürek gibi komutanlar, Mesud'dan çekinerek onun yanından ayrıldılar. Daha sonra Hille emiri Dübeys b. Sadaka da onlara katıldı. Bunlar, beraberce halifeye haber gönderip hizmetine girmek istediklerini bildirdiler. Halife, Dübeys b. Sadaka'­ nın onlar ile birlik olmasından endişelendiyse de sonra Sedidüddevle b. el·-Enbari'yi elçi olarak gönderip onların yanına gelmelerine ızın verdi. Bu emirler, Dübeys'i yakalayıp halifeye götürmek ve onun endişelerini gidermek istediler. Bunu duyan Dübeys b. Sadaka, Sultan Mesud'un yanına kaçtı. Bağdat'a gelen emirlere hil'atler ve armağanlar vererek kendisine bağlayan halife, Mayıs 1 135'de Mesud ile savaşmaya karar verdi. Onun adını hutbeden çıkarıp Sencer ile Davud'un adını koydu. Ağır bir şekilde yola çıkan halifeye yolda Emir Porsuk da katıldı. Böylece halifenin ordusundaki süvari sayısı onbeşbini buldu. Bu sıralarda .Hemedan'da bulunan Sultan Mesud'un, yanında da ancak binbeşyüz kadar atlı vardı. Mesud, bir yandan asker toplamaya çalışırken bir IRAK SELÇUKLULARI 309 yandan da kendisine kızıp halifenin hizmetine girmiş olan emirler ile barışarak onları kendi tarafına çekti. Halife, bazı askerlerinin kendisinden ayrılmaları üzerine Musul atabegi Zengi'ye haber yollayıp kendisine katılmasını istedi. Zengi, halifenin bu isteğine pek iltifat etmedi(l) . Azerbaycan'da bulunan Melik Davud, halifeye elçi gönderip Dinever'e gitmesini tavsiye etti ve bizzat kendisinin de askeri ile beraber oraya geleceğini bildirdi. Fakat halife, Dinever yerine Day-ı Merc'e gelerek askerini burada savaş düzenine soktu. Halifelik ordusunun sağ kanadına Barankuş Bazdar, Nuruddevle Sungur, Kızıl ve Porsuk, sol kanadına Çavlı, Porsuk Şarabsalar ve Ağıl Bey komuta ediyorlardı. 24 Haziran 1 135 tarihinde, Day-ı Merc'de muharebe başlayınca, halifelik ordusunun sol kanadı, Sultan Mesud tarafına geçti. Sağ kanattaki kuvvetler ise fazla direnemedi. Hatta bu muharebede bir rivayete göre beş, bir rivayete göre hiç kimse ölmedi(2) . Ordusunun dağılmasına rağmen halife, bulunduğu tepeden ayrılmadı. Sultanın süvarileri tepeyi çevirdi. Çenberin daraltılmasından sonra Sultan Mesud'un sancak emiri (Emir-i Alem) atından indi, ikide lt>ir yer öperek ilerledi ve halifeye yaklaşıp atının dizgininden tutarak onu esir aldı (3) . Halife el-Müsterşid Billah'ın yanında bulunan veziri Şerefeddin Ali, Kadı'�Kudat ( başkadı) , Hazinedar İbn Talha, inşa k�tibi İbnü'l-Enbari ve hatip "ne fakihler de esir alınıp Sercihan kalesine götürüldüler. Halife bir otağa alınıp Sultan Mesud'un yanında kaldı. Halifenin ordugahındaki bütün para ve mala el konuldu. Sultan Mesud, halifeye hürmet gösterdi ve onunla Meraga'ya iki fersah mesafede kurmuş olduğu karargahında bir antlaşma yaptı. Buna göre, halife bir daha asker toplamayacak, sarayından çıkmayacak, sadece dini işler ile ilgilenecek ve sultana harp tazminatı ödeyecekti. Sultan Mesud, halife ile bu antlaşmayı yaparken, bir taraftan da halife ile birlik olup kendisine karşı ayaklanmış olan Melik Davud'u takip ediyordu. Yapılan antlaşmadan sonra, halife Bağdat'a dönmek üzereyken Emir Kuran, Büyük Sultan Sencer'in elçisi sıfatıyla Mesud'un ordugahına kalabalık bir heyet ile geldi. Sultan Mesud ve birkısım komutan ve askerler bu elçilik heyetini karşılamak üzt�re ordugahı terkettiler. İşte bu sırada gelen elçilik heyeti içine sızmış olan birkaç Batıni, çadırında korumasız bırakılmış olan Ha- (1)\ İbnü'l-Kalanisi, Zeylü Tarih-i Dımaşk, 245 ; İbnü'l-Esir, Atabekiyye, 49 (2) İbnü'l-Esir, el-Kamil, XI, 34 (3) el-Bundari, Zübdetü'n-Nusra, 164 310 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ life el-Müsterşid Billah'ı ve yanındaki bir-iki adamını öldürdü (29 Ağustos 1 135) . Son zamanlarda asker toplayan ve melikler arasında savaşlara sebep olan halifenin öldürülmesini, Sultan Sencer'in tertiplediği ve Sultan Mesud'un bundan haberdar olmadığı bazı eserlerde kayıtlıdır (l) . el-Müsterşid öldürüldükten sonra oğlu Ebu Cafer el-Mansur, «erRaşid Billah» lakabı ile halife seçildi (8 Eylül 1 135) . Sultan Mesud, bir süre önce Bağdat şahneliğine tayin ettiği Beyaba'ya mektup yazıp kendi adına biat edilmesini istedi ve isteği Bağdat'ta yerine getirildi (2) . Mesud, halifenin öldürülmesinden :kısa bir süre sonra Hille emiri Dübeys b. Sadaka'yı öldürttü. Dübeys, halifeye karşı daimi bir mücadele halindeydi. Onun sık sık Irak'ta hadise çıkarmasını Selçuklu sultanları, halifeye karşı bir koz olarak kullanmaktaydılar. bJ Halife er-Raşid ile Mücadelesi : Büyük Selçuklu devletinin kuruluşundan itibaren Sı�lçuklu sultanlarının halifeliğe karşı takip ettiği siyaseti önemsemeyerek k,endi hakimiyetini kurmaya çalışan Halife el-Müsterşid Billah'ın öldürülmesinden sonra yerine geçen oğlu er-Raşid, babasının bu siyasetini takip etmeye başladı. Bu husus ise gerek Sultan Sencer'in, gerekse Sultan Mesud'un politikasına ters düşmekteydi. Sultan Mesud, halifeliğini tasvip etmediği er-Raşid'e komutanlarından Barankuş Zekevi'yi göndererek yapılan antlaşmaya göre el-· Müsterşid Billah'ın ödemesi gereken dörtyüzbin dinarın gönderilmesini bildirdi. Yeni halife, yanında hiç para olmadığını, bütün hazinenin babasının mağlubiyeti esnasında ordugahda bulunduğunu ve yağmalandığını söyledi. Barankuş, halifenin söylediklerinin doğruluğunu anlamak için sarayı aramak isteyince er-Raşid, sarayım korumak için asker toplamaya başladı. Teşkil ettiği kuvvetlerin başına Kicaba'yı getirdi. Ayrıca Muhammed b. Aker'in desteğini sağlayıp beşbin süvarilik bir ordu teşkil etti. Barankuş ise Bağdat şahnesi Beyaba ile kuvvetlerini birleştirip halifeye karşı çıktıysa da Selçuklu kuvvetleri çekilmek zorunda kaldılar ( 1) . Halife bu davranışının karşılıksız kalmayacağını bildiğinden, bir taraftan Bağdat surlarını tamir ettirirken bir taraftan da bölgedeki bütün bey ve emirlerden yardım istedi. Sultanlık peşinde koşan Me- (1) Ebu'l-Ferec, Tarih (Türkçe çev.), II, 3'69 (2) İbnü'l-Esir, el-Kamil, XI, 35 (3) İbnü'l-Adim, Zübde, II, 258 ; İbnü'l-Esir, Atabekiyye, 51-52; İbnü'lCevzi, Kitabıı'l-Muntarıam, X, 57 IRAK SELÇUKLULARI 311 lik Davud, Azerbaycan askeri ile birlikte 13 Kasım 1 133'de Bağdat'a geldi. Halife, Musul atabegi Zengi'ye de mektup yollayarak kendisine yardıma geldiği takdirde yanındaki Melik Alparslan'ı sultan ilan edeceğini vaat etmişti. Melik Davud'dan sonra Atabeg Zengi de Musul'­ dan geldi. Daha sonra İsfehan hakimi Alpkuş el-Kebir, Hille emiri Sadaka b. Dübeys, Kazvin hakimi Barankuş Bazdar, ile Porsukoğlu ve İbnü'l-Ahmedili gibi emirler Bağdat'a geldiler. Melik Davud, Bağdat'ta bir sultanmış gibi davranarak şehrin şahneliğine Barankuş Bazdar'ı tayin etti. Daha sonra da Zengi'ye rağmen kendi adının hutbeye konulmasını sağladı. Sultan Mesud, birkısım melik ve emirlerin Bağdat'ta toplandıklarını, kendi adının yerine yeğeni Davud'un adının hutbeye konulduğunu duyunca, Bağdat üzerine yürüdü ve el-Malikiyye'ye gelip karargahını kurdu. Bağdat halkı ve ilerigelenleri tutarlı ve ileri görüşlü davranışlarıyla dikkati çeken Atabeg Zengi'nin etrafında toplanmaya başladılar. Hele Vasıt'ı işgal etmiş olan Selçukşah'ın oradan uzaklaştırılması, atabegin itibarını daha da artırdı. Zengi, Bağdat yakınlarında konaklamış olan Sultan Mesud'un askerleri üzerine de gece baskınları düzenlemekteydi. Fakat çok küçük çaptaki bu baskın ve çatışmalardan bir netice almak mümkün değildi, BU vaziyette Sultan Mesud elli gün kadar Bağdat'ı kuşattı. Kuşatmanın devam ettiği süre içinde de Bağdat'daki Türk komutanlara mektuplar yazarak onları kazanmaya çalıştı. Hatta Atabeg Zengi'ye halifeyi desteklemediği takdirde, kendisinin hüküm sürdüğü bölgeleri yeniden ona vereceğini bildirdi. Muhasara esnasında Bağdat halkı, çok sıkıntılı günler yaŞadı. İşsiz-güçsüzlerin yanısıra birkısım asker de yağmalarda bulunuyordu. Bu sıralarda Melik Davud, sultanlıktan ümidini keserek Bağdat'ı terketti. Sultan Mesud, oldukça tedbirli bir şekilde şehre hücumlar düzenlemekteydi. Bu hücumlar neticesinde Bağdat'ın batı kısmına girmeyi başardı. Melik Davud'un gitmesinden ve bazı komutanların halifeyi terk etmesinden sonra yalnız kalan Atabeg Zengi, Musul'a dönmeye karar verdi. Ancak gitmeden önce Halife er-Raşid'e isterse kendisi ile beraber Musul'a gelebileceğini bildirdi. Halife atabegin davetini kabul edince, ikisi birden Musul'a gittiler (Ağustos 1 136) (1) .. (1) İbnü'l-Kalanisi, Zeylü Tarih-i Dımaşk, 256 ; İbrıü'l-Cevzi, Kitabu'lMuntazam, X, 59 ; İbnü'l-Adim, Zübde, II, 259-2·60; İbnü'l-Ezrak, Tarih-i Meyyafariktn, 167 b; el-Bundari, Zübdetü'n-Nusra, 166; İbnü'lEsir. Atabekiyye, 53-54 312 doğuştan günümüze BÜYÜK İSL.ı\M TARİHİ Bağdat'a giren ve kısa sürede şehirdeki hayatı normale çeviren Sultan Mesud, halifeye Bağdat'a dönmesini bildirdi. Fakat halife, bunu kabul etmedi. Sultan Mesud, er-Raşid'in yerine yeni bir halifenin seçilmesinin uygun olacağını Sultan Sencer'e bildirdi. Onun da muvafakatını aldıktan sonra, elinde esir bulunan el-Müsterşid'in veziri Şerefeddin Ali, eski vezirlerden İbnü'l-Anbarl, Hazinedar Kemaleddin Talha gibi devlet adamlarını serbest bırakmak suretiyle Bağdat'ta birçok taraftar topladı. Daha sonra · Sultan Mesud, Bağdat ilerigelenlerinden, er-Raşid'in halifelikten azledilmesini, yerine halifelik makamına uygun bir kimsenin halife tayin edilmesi gerektiğini bildirdi. Halife er-Raşid Billah görevinden azledilerek adına okutulmakta olan hutbeye son verildi. Halife adayı olarak sultana, er-Raşid'in amcası Ebu Abdullah'ı tavsiye etti. Sultan buna uyarak Ebu Abdullah'ın halifeliğini kabul etti ve Ebu Abdullah el-Muktefi Liemrillah lakabıyla halife ilan edildi (18 Ağustos 1 136) . Halife el-Muktefi, kendisini sultana tavsiye eden Şerefeddin Ali b. Tarrad ez-Zeynebi'yi, kendisine vezir tayin etti ve onu Mu.sul'a göndererek er-Raşid ile birlikte oraya gitmiş olan Kadı'l-Kudat Ebu'l-Kasım Ali'yi Bağdat'a getirtip onu yeniden başkadı tayin etti. Hazine nazırı Kemaleddin Hamza'yı vazifesinde bırakan el-Muktefi, Sultan Mesud'a müracaatla gelirinin artırılmasını istedi. Mesud, öldürülen halife el-Müsterşid Billah'a ait ıktaların hepsini, el-Muktefi'y� verdi. Bağdat'taki bu gelişmeler üzerine siyasi irtibatını bozmak istemeyen Atabeg Zengi, Kadı Kemaleddin eş-Şehrizuri'yi Bağdat'a elçi olarak gönderdi. eş-Şehrizuri divana çıktığında ona; «Emiru'l-Mü'­ minin'e bzat edeceM misin?» diye sordular. Şehrizuri «Emfru'l-Mü'rninin Musul'da bizim yanımızdadır. Halk daha önce ona biat etmişti, bu. sebepten biat mesuliyetini \ boyunlarında taşımaktadırlar)) dedi. Huzurdan ayrılan Şehrizuri ertesi günü fikrini değiştirerek, «Ben bir fakih ve kadıyım. Önceki halifenin hal'edildiğini görmeden buna biat etmem caiz olmaz» dedi. Bunun üzerine daha önce yapılmış olan işlemler tekrarlanıp, er-Raşid azledilip yerine el-Muktefi halife ilan edildi. Böylece, Musul atabegi Zengi adına elçisi Kemaleddin eş-Şehrizuri, el-Muktefi'ye biat etti. Bunun üzerine halife; Sarifin, Derb-i Harun ve Harba'yı Atabeg Zengi'ye mülk olarak verdi. O zamana kadar hiç bir hükümdar ve emire yapılmayan bu lütfa Zengi nail oldu (1) . Kadı Kemaleddin Şehrizuri, er-Raşid'in hal'edildiğine dair mazbata ile Musul'a gelince, onun adı hutbeye konulup biat edildi. Bu yeni durum karşısında Atabeg Zeng1, er-Raşid'in Musul'dan ayrılma- (1) İbnü'l-Esir, el-Kamil, xr, 48-49 IRAK SELÇUKLULARI 313 sının ve Melik Davud'un yanına gitmesinin daha doğru olacağını eski halifeye söyledi. Nitekim Sultan Mesud, Musul üzerine ikibin süvarilik bir kuvvet sevkederek Musul'un alınmasını ve er-Raşid'in yakalanmasını istemekteydi. er-Raşid, Atabeg Zengi'nin tavsiyesine uyarak Hemedan'a gidip Melik Davud ile birleşti. Bunlar yanlarına Fars hakimi Mengüpars ile Huzistan hakimi Bozaba'yı alarak, Sultan Mesud'a karşı çıktılarsa da mağlup oldular. Bu hadiseden kısa bir süre sonra da er-Raşid, İsfehan'da, Horasan'dan gönderilen Batıniler tarafından öldürüldü(l) . iç O l aylar: Sultan Mesud, Sultan Sencer'in kendisine bir ferman ile tayin etmiş olduğu veziri Ebu'l-Berekat'ı, Kasım 1138'de öldürttü. Eski halife er-Raşid'e karşı olan mücadeleyi sevk ve idare etmiş olan bu vezirin öldürülmesiyle Sultan Mesud, Sultan Sencer'in devleti üzerindeki nüfuzunu azaltmak istemiş olmalıdır. Ancak Sultan Sencer'den çekinen Mesud, onun yerine Sultan Sencer'in hazine nazırlığını yapmış olan Rey valisi Kemaleddin Mehmed'i tayin ederek, Sultan Sencer ile bütün bağlarını koparmadığını göstermek istedi. Kemaleddin Mehmed, kabiliyetli ve adaletli bir kişiydi. Kendinden önce yapılan birkısım suistimalleri ortaya çıkararak devlet hazinesinin artmasına seb!i)p olmuştur. Onun bu tür davranışlarından rahatsız olan birkısım kişiler, onun aleyhinde birleştiler. Hatta vezir ile Azerbaycan hakimi Karasungur'un arasını öyle açtılar ki, Karasungur'un, Sultan Mesud'a; «Ya vezirin başını verirsin veya biz başka bir sultanın hizmetine gireriz.» (2) diye haber yollamasına sebep oldular. Böyle bir istek karşısında şaşıran ve birkısım komutan ve devlet adamlarının Karasungur'u desteklediğini gören Sultan Mesud, vezirini feda etmek zorunda kaldı ( 1138) . Kemaleddin Mehmed'in yerine Karasungur'un veziri İzzü'l-Mülk Mecdüddin Tahir vezir oldu. Bu durum Mesud'un itibarını çok sarstı. Mesud, bir taraftan Büyük Sultan Sencer'in metbüluğundan kurtulmak isterken diğer taraftan emirlerinin buyruğu altına düşmekteydi. Emirler, kendi kendilerine arazi ıkta edecek kadar işi ileri götürmüşlerdi. Bu hadiselerin yanı sıra Batı'da yeni gelişmeler vardı. (1) İbnü'l-Ezrak, Tarih-i Meyyafarikin, 1 67b; el-Bundari, Zübdetü'nNusra, 167 ; İbnü'l-Adiın, Zübde, II, 260; İbnü'l-Esir, Atabekiyye, 54 (2) İbnü'l-Esir, el-Kamil, xr, 65 314 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ el Atabeg Zengi ile Münasebetleri : Sultan Mesud, Atabeg Zengi'ye halife er-Raşid ile birleşip kendisine karşı cephe almasından ve daha sonra da er-Raşid'i Musul'a götürmesinden dolayı kızgındı. Hatta Sultan Mesud, er-Raşid'i yakalamak için ikibin süvariyi Musul'a doğru yola çıkarmışsa da, er-Raşid'- in Musul'dan ayrılması gerginliği azaltmıştı. 1137 yılının Eylül ayında doğudaki meseleleri halletmek isteyen Bizans İmparatoru II. Yohannes, 1 138 yılının ilkbaharında Suriye şehirleri üzerine harekete geçince, Atabeg Zengi sultanın ülkesine sahip olmasını tercih edeceğini bildirdi. Bunun üzerine Bağdat'a giden kadı, sultanın asker yol- ' lamakta ağır davrandığını görünce, parayla münadiler tutarak, «İsltima yardım!» diye sokaklarda bağırttı. Durumu gören Sultan Mesud, onbin süvarinin Atabeg Zengi'ye gönderilmesini emretti.. Ancak bu kuvvetler, Fırat nehrini geçmeden, Bizans İmparatorunun Suriye'­ den çekilmesi üzerine geri döndüler. Sultan Mesud, Irak'ta oldukça sık çıkan isyanlardan Atabeg Zengi'yi mesul tutmaktaydı. Esasen Zengi, sultanı meşgul etmek ve ona kendisiyle uğraşma imkanı vermemek için birkısım . emirleri tahrik etmekteydi. Onun bu tahriklerine bir son vermek isteyen Sultan Mesud, ülkesini oldukça genişletmiş ve kudretini artırmış olan Atabeg Zengi üzerine bir sefer yapmak için hazırlıklara başladı. Bunu duyan Atabeg Zengi, sultan ile anlaşma yollarını aradı ve ona bağlılığını arzetti (1143) . Sonunda Zengi'nin yüzbin altın ödemesi şartı ile Mesud bu seferden vazgeçecekti. Sultanın göndermiş olduğu Ebu Abdullah b. el-Enbari'ye yirmibin altın verip gerisini daha sonra ödemeyi kabul etti( l) . Zengi, Sultan Mesud ile iyi geçinmek mecburiyetinde olduğunu anlayınca, oğlu Seyfeddin Gazi'yi sultanın yanına göndererek onun itimadını kazandı, ve Sultan Mesud'un emri ile Urfa'yı 4 Aralık 1 144'de Haçlıların elinden aldı(2) . Bu arada, Sultan Mesud.'un Musul'u Zengi'nin elinden alıp kendisine vermeyi düşündüğü yeğeni Melik Davud, Tebriz'de Batıniler tarafından öldürüldü. Onun Zengi tarafından öldürüldüğüne dair kaynaklarda rivayetler mevcuttur (3) . Davud'un öldürülmesinden sonra Atabeg Zengi'nin endişeleri de zan olmuş ve ölümüne kadar Sultan Mesud'a bağlı kalmıştır. (1) İbnü'l-Esir, Ata.bekiyye, 65; Ebü Şame, I, 93 (2) İbnü'l-Kalanisi, Zeylü Tarih-i Dımaşk, 279-280 ; İbnü'l-Cevzi, Kitabu'l-Muntazam, X, 112; el-Bundari, Zübdetü'n-Nusra, 186; İbnü'lAdim, Zübde, II, 278-280 (3) İbn Tagrıbirdi, en-Nücumu'z�Zahire, III, I. Kısım, 32 IRAK SELÇUKLULARI 315 dl Sultan Mesud'un Ölümü : Sultan Mesud, ömrünün son yıllarını hakimiyetini tanımak istemeyen bey ve emirlerle mücadele ederek geçirdi. Bunlardan Rey valisi olan Abbas ve Bozaba, yanlarına bazı Selçuklu meliklerini de alarak isyan ettiler. Fakat Mesud, onların hakkından gelmeye muvaffak olmuştu. Ayrıca 9 Eylül 1 141'de Katvan'da ağır bir yenilgiye uğramasına rağmen Büyük Sultan Sencer'e bağlılıktan ayrılmadı. Onun kendisini Rey'e davetini kabul edip, tereddüt etmeden gitti ( 1 150) . Sultan Mesud, Gürcüler üzerine de birlikler yollayıp Halep'ten Erzurum'a kadar olan bölgeyi kendisine tabi hale getirdi. Ancak hakimiyetinin bu kudretli ve parlak zamanında şiddetli bir hummaya yakalanan Mesud, 2 Ekim 1 152'de Hemedan'da öldü ve Celalüddevle İkbal medresesine defnolundu. Sultan Mesud fazilet sahibi, halkla ilgilenmekten hoşlanan bir hükümdardı. 5 - MELİKŞAH ( 1152-1153) Sultan Mesud'un oğlu yoktu. Bu bakımdan kendisine ölen kardesi Sultan Mahmud'un oğlu Mehmed'i veliaht göstermişti. Fakat Sultan Mesud ölünce Emir Has Bey b. Belengeri Mehmed'in kardE�şi Melikşah'ı sultan ilan edip adına hutbe okuttu. Has Bey'in asıl mak- , sadı, devlet yönetimini kendi eline geçirmekti. Bu bakımdan bir çok emirle arası da bozuktu. O, Melikşah'ı zevk ve eğlenceye alıştırarak onu devlet işlerinden uzaklaştırıyor ve itibarını sarsıyordu. Nitekim kısa bir süre sonra Has Bey, birkısım emir ve devlet adamlarına, Melikşah'ın sultanlık vasfının olmadığını, onun yerine kardeşi Mehmecl'­ in tahta daha layık olduğunu söylemeye başladı. Has Bey'den hoşlanmayan birkısım emirler, onu böyle tehlikeli bir işe girmeye teşvik ettiler. Neticede Has Bey, bir fırsatını bulup Sultan Melikşah'ı hapsetti ve Mehmed'e haber yollayarak hemen gelmesini istedi. Melik Mehmed bu daveti alınca Has Bey':in yanına gitti ve Irak Selçuklu Sultanı ilan edildi. Muineddin lakabı ile üç ay kadar hükümdarlık yapmış olan Melikşah ise bir fırsatını bulup Hemedan'da hapsedildiği kaleden kaçtı ve Huzistan'a giderek orada faaliyetlerine devam etti (l) . (U el-Bundari, Zübdetü'n-Nusra, 207-208 ; İbnü'l-Esir, el-Kamil, (Sultan Mesud'un Melikşah'ı veliaht gösterdiğini kayd�mektedir.) , X, 143 6 - SULTAN MEHMED C l153-1160J al Sultan Olması ve İlk İcraatı : Kardeşi Melikşah'ın yerine Irak Selçuklu sultanı olan Mehmed, 1 128 yılında doğmuş ve kardeşi gibi Bozaba'nın yanında yetiştirilmişti. Bozaba, Sultan Mesud'a karşı Mehmed'i de saltanat mücadelelerinde kullanmıştı. Bozaba, Sultan Mesud tarafından ele geçirilip öldürülünce. Mesud yeğenlerini yanına almış ve Mehmed'i kızı ile evlendirip kendisine veliaht tayin etmişti. Sultan Mesud ölünce, Has Bey ordunun da desteği ile Melikşah'ı sultan ilan etmiş, ancak onun sultanlığı üç ay kadar sürmüştü. Mehmed sultan olunca, Has Bey'in her zaman tehlikeli bir kişi olduğunu görerek sultanlığının ikinci günü Emir Candar Zengi ile birlikte onu öldürttü. Mehmed'in sultanlığının daha ilk günlerinde kendisini tahta çıkaran bir kişiyi öldürtmesinden dehşete düşen emirler, onun amcası Süleymanşah'ın etrafında toplanmaya başladılar. Süleymanşah, kardeşi Mesud'un saltanatı esnasında uzun süre hapis yatmış, Mesud'un ölümüyle de serbest bırakılmıştı. Daha sonra da Huzistan'a gitmiş, fakat orada bulunan eski sultan Melikşah'tan yakınlık göremeyince, Halife el-Muktefi'ye müracaat ederek Bağdat'a ·gelmesi. için izin istemiştir. Halife, Mehmed'in sultan olmasına karşı olduğu için onun adını hutbeye . koydurmamıştı. Süleymanşah'ı Sultan Mehmed'e karşı bir koz olarak kullanmak maksadıyla onun yanına gelmesini memnunlukla karşıladı. Yanındaki üçyüz atlı ile Bağdat'a gelen Süleymanşah'a da iyi davranıp, saltanatı elde etmesi için onu teşvik etti. Hatta ona ccGıyasü'd-Dünya ve'd-Din» lakabını vererek adını hutbede okuttu. Yeğeni Sultan Mehmed'e karşı saltanat müddeisi olarak ortaya çıkan Süleymanşah, Mehmed'in kardeşi Melikşah'a da haber yollayarak kendisine katılmasını· istedi. Sultanlığı kardeşine kaptırmış olan Melikşah da ellibin atlı ile Süleymanşah'a katıldı. Halife'den üçbin kişilik bir kuvvet ile gerekli silah ve techizatı sağlayan Mehmed, Hemedan'ı ele geçirmek maksadıyla harekete geçti. Stı.ltan Mehmed, kardeşi ile amcasının saltanatı ele geçirmek için harekete geçtiklerini duyunca, Musul atabegi Kutbeddin Merdud ile 318 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLA.M TAR;iHİ onun naibi Z eyneddin Ali Küçük'ten yardım istedi. Onların da desteğini sağlayan Sultan Mehmed, Süleymanşah'ı ağır bir yenilgiye uğrattı (Haziran-Temmuz 1 156) . Süleymanşah, yanındaki çok az bir kuvvetle Bağdat'a doğru çekilirken, Ali Küçük tarafından yakalandı. Ali Küçük, Sultan Mehmed'e Süleymanşah'ı yakaladığını ve ona ne yapması gerektiğini sorunca, sultan cevap olarak «Ona saygılı davranmasını ve kendisinden emir alıncıya kadar onu hapsetmesini» bildirdi ( ı) . bl Bağdat Kuşatması : Süleymanşah'ı yenen Sultan Mehmed, sultanlığını tasdik etmeyen ve hanedan mensuplarını kendi aleyhine kışkırtan ve Mille, Kufe, Basra gibi yerleri ele geçiren Halife el-Muktefi'ye karşı Bağdat üzerine bir sefer düzenledi. Musul atabegi Mevdud da Ali Küçük komutasındaki bir orduyu sultana yardıma gönderdi. Bu .birleşik Selçuklu ordusu, Bağdat'ı batı ve güneydoğu yönlerinden kuşattı. Ayrıca Dicle nehrine gemiler indirilerek Bağdat teslime zorlandı. Zor durumda kalan halife, veziri vasıtasıyla Azerbaycan atabegi İldeniz ile irtibat kurarak Melikşah veya Arslanşah'ı sultan ilan etmeye teşvik etti. Atabeg İldeniz Melikşah'ı yanına alarak Hemedan'a yürüdü. Onun bu harekatını duyan Sultan Mehmed, Bağdat'a son olarak şiddetli bir taarruzda bulunmaya,. şehir düşmediği takdirde kuşatmayı kaldırıp· İldeniz ile Melikşah'ın üzerine yürümeye karar verdi. Selçuklu ordusu, taarruza geçmek için Dicle üzerinde kurulan köprüden karşıya geçmeye başladı. Fakat çıkan fırtına yüzünden yıkılan köprü, asker arasında paniğe sebep oldu. Bunun üzerine Sultan Mehmed dört ay süren Bağdat kuşatmasını kaldırıp ( Nisan 1157) Atabeg İldeniz ile Melikşah'ı takibe koyuldu ve onları mağlup edip itaatlerini sağladı (2) . Sultan Mehmed, kardeşi Melikşah'ı yendikten sonra yeniden Bağdat'ı kuşatmayı tasarlıyordu. Lakin verem hastalığına yakalandı. Hayatından ümidini kesen Mehmed, küçük yaştaki oğluna Aksungur Ahmedili'yi atabeg tayin ettikten kısa bir süre sonra öldü (Ocak 1 160) . (i) el-Bundari, .Zübdetü'n-Nusra, 218 vd. ; İbnü'l-Esir, Atabekiyye, 108-109 (2) İbnü'l-Eslr, el-Kamil, 181 vd. 7 - SULTAN SÜLEYMANŞAH C l160-1161l Sultan Mehmed'in ölümünden sonra toplanan komutanlar ile devlet adamları, kimin sultan olacağı üzerinde ihtilafa düştüler. Bunlardan bir kısmı, Arslanşah b. Tuğrul'un, bir kısmı Süleymanşah'ın ve bir kısmı da Melikşah'ın sultan olmasını istiyorlardı. Sonunda Arran valisi Emir İnanç'ın ağırlığı ile Süleymanşah'ın sultan olmasına karar verildi. Süleymanşah ise bu sıralarda olanlardan habersiz bir şekilde Musul'da hapis bulunuyordu. Emir İnanç ve diğer emirler, Musul atabegi Kutbeddin Mevdud'a haber göndererek Süleymanşah'ın serbest bırakılmasını istediler. Mevdud, kendisinin onun atabegi, Cemaleddin Muhammed'in vezir, \ Ali. Küçük'ün de ordu komutanı olması şartı ile Süleymanşah'ı serbest bıraktı. Ayrıca Mevdud, Ali Küçük komutasındaki bir orduyu refakat için Süleymanşah'ın emrine verdi. Süleymanşah ve Ali Küçük, Hemedan yolu üzerindeki Bilad-ı Cebel'e ulaştıkları zaman bir çok emir, askerleri ile Süleymanşah'ı karşılamaya geldi. Ali Küçük, bu gelen emirlerin sultana karşı davranışlarını görünce, endişelenerek Musul'a döndü. Nitekim bu emirler, kısa bir süre sonra sultanı tevkif ederek Arslanş:ah b. Tuğrul adına hutbe okutmaya başladılar. Bir süre sonra da Gıyaseddin Süleymanşah'ı boğarak öldürdüler (1160) . 8 - SULTAN ARSLANŞAH ( 1 161-1 176) al Yetişmesi ve Sultan Olması : Arslanşah, babası Sultan Tuğrul öldüğü sırada ( 1134) bir yaşla· rında olup amcası Sultan Mesud zamanında hapsedildiği Tekırit kalesinde büyümüştü. Daha sonra, Sultan Mehmed'in emirlerinden Irak şahnesi Mesud Bilali ile Alpkuş tarafından Tekrit'ten alınan Arslanşah, bir süre Alpkuş'un yanında kalmış, onun ölümüyle de Halife elMuktefi'nin yanına iltica etmişti. Daha sonra Arslanşah, halife)nin müsaadesi ve emirlerden Hemedanlı Sungur'un yardımı ile üvey babası Şemseddin İldeniz'in yanına gitti. Süleymanşah sultan olduğu zaman, İldeniz'in himayesi altındaki Arslanşah'ın kendisine rakip olarak kullanılmaması için onu kendisine veliaht tayin etti. Emirlerden büyük bir kısmının ve bilhassa İldeniz'in muvafakatı ile Sultan Süleymanşah'ı Hemedan'da boğduran Emir Şerefeddin Gürdbazü, İldeniz'e haber gönderip Arslanşah adına hutbe okutulmasını ve Hemedan'a gelmesini istedi. Bu haber üzerine İldeniz, yanına Arslanşah'ı alıp yirmibin atlısıyla beraber Hemedan'a geldi ve burada Şerefeddin tarafından karşılanarak hükümdarlık sarayında ağırlandı. Daha sonra da adına hutbe okutularak sultan ilan edildi. İldeniz sultanın atabegi, İldeniz'in oğlu Pehlivan da hacibi oldu. Vezirliğe ise Şihabeddin Mahmud tayin edildi. Bütün devlet işlerini ele alan İldeniz, Halife el-Müstencid'den, Arslanşah'ın sultan olarak tanınmasını ve adının Bağdat'taki hutbede okunmasını istedi. Fakat halife, İldeniz'in bu isteğini kabul etmedi. Atabeg İldeniz'in İran ve Irak'ta Selçukluların hakim oldukları bölgeleri ele geçirmek istemesi, bir kısım emirlerin muhalefetine sebep oldu. Rey valisi Hüsameddin İnanç, İsfehan valisi lzzeddin Satmaz ve Kazvin valisi Alp Argu, Fars atabegi Sungur'a haber gönderip Şiraz'da onun yanında olan Arslanşah'ın kardeşi Melik Mehmed b. Tuğrul'u kendilerine yollamasını ve onu sultan ilan edeceklerini bildirdiler. Bu teklifi kabul eden Atabeg Sungur, Melik Mehmed için gerekli her şeyi hazırlayıp yanına da bin atlı vererek İsfehan'a yolladı. Rey valisi İnanç'ın yirmibin civarındaki askerleri ile birleşen Melik Mehmed, Hemedan üzerine yürüdü. Bu hadise üzerine IRAK SELÇUKLULARI 321 Atabeg İldeniz ve Emir Gürdbazü, yanlarına Sultan Arslanşah'ı alıp İnanç Bey ile Melik Mehmed'in üzerine yürüdüler. İki ordu, Hemedan civarında 1 161'de karşılaştı. Yapılan savaşı Sultan Arslanşah kazandı(l) . Melik Mehmed ise Huzistan'a çekildi. Bu galibiyet üzerine Sultan Arslanşah ile atabegi İldeniz'e karşı olan emirler, Arslanşah'ın sultanlığını şartlı olarak kabul etmek zorunda kaldılar. Buna göre İnanç Bey, kızını İldeniz'in oğlu Pehlivan ile evlendirecekti. bl Devrindeki Olaylar : 1 - Gürc i s tan Seferi: Selçuklular'ın iç mücadelelerinden istifade eden Gürcistan kralı III. Georgi, 1 161 yılında Ani'yi ele geçirmişti. Onun Selçuklu hakimiyeti altındaki topraklara saldırması üzerine Ahlat emiri II. Sökmen, Erzurum emiri İzzeddin Saltuk, Erzen emiri Fahreddin Devletşah gibi emirler toplanarak Gürcüler üzerine yürüdüler. Fakat ağır bir mağlubiyete uğrayıp çok esir ve kayıp verdiler. Bu galibiyetten cesaretlenen Gürcü kralı, ertesi yıl (1162) Duveyn'e gelerek burasını zapt ve tahrip etti. Buradan Gence'ye geçen kral, burada da yağma ve tahriplerine devam etti. Gürcülerin bu taarruzlarını durdurmak ve bir misillemede bulunmak üzere Arran'a gelen Atabeg İldeniz, burada Gürcü kralının Arran He Gence'nin haracının gönderilmesi teklifi ile karşılaştı. Bu teklifi kabul etmeyen İldeniz, Arran'a harp için geldiğini, Tiflis'i almadan da dönmeyeceğini bildirdi. Bu sıralarda Sultan Arslanşah da Irak'ı Acem askerini yanma alarak Nahçıvan'da kendisini bekleyen İldeniz ile birleşti. Ayrıca Meraga emiri Arslanaba, Ahlat şahı II. Sökmen ve Erzen emiri Devletşah kuvvetleriyle sultana katıldılar. Lukri kalesi yakınlarında yapılan muharebede Gürcü kralı ağır bir bo.zguna uğradı (Temmuz 1 163) . Civardaki ormanlara kaçan kralın bütün hazinesi, kıymetli eşya ve ağırlıkları ele geçirildi. Muharebeden sonra Gürcülerin ülkesine akınlar düzenleyen beyler, Gürcü kralının daha önce yaptığı tahribat ve katliamın öcünü böylece almış oldular. Sultan Arslanşah ile İldeniz Gence ve Nahçıvan'da kalıp buraları tahkim ettikten sonra muzaffer olarak Hernedan'a döndüler. Muharebeden sonra da mahalli (1) Sadreddin Hüseyni, Ahbar,_ (Türkçe trc.) 103 ; E. Merçil, �'aı·s Atabegleri, Salgurlular, 38-39 İslam Tarihi, C. 7, F. : 21 322 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ emirler, Gürcüler üzerine akınlara devam ettiler. Gürcü kralının elinde tutamayacağını anladığı ve tahliye ettiği Ani'ye ( 1164) Atabeg İldeniz girdi ve burayı imar etti (l ) . 2 - Sal gurlu A t abegi Zen gi'nin İta at A l tına A l ınması: Sultan Arslanşah ile atabegi İldeniz, büyük gayretler neticesinde Selçuklu ülkesinde intizamı sağlamayı başarmışlar, Gürcüler'e de gerekli dersi vermişlerdi. Böylece Sultan Arslanşah'a karşı muhalefet eden kalmamıştı. Lakin bu husus, Selçuklular'ın aralarındaki mücadeleden faydalanıp kendi gücünü artırmaya çalışan Abbasi halif eısinin hiç işine gelmedi. Ayrıca eskisi gibi Selçuklu otoritesini üzerinde yeniden hissetmek istemiyordu. Bu sebeple halife, veziri Avneddin Yahya vasıtasıyla Sultan Arslanşah ile atabegi İldeniz'e karşı diğer Selçuklu hanedan mensupları ile komutanlarım kışkırtmaya başladı. Vezir Avneddin, Fars atabegi Zengi'ye de haber yollayarak Melil�şah'­ ın oğlu Melik Mahmud adına hutbe okutulmasını istedi. Halifenin de desteğini sağlayan Atabeg Zengi, Melik Mahmud'u İstahr .kalesinden alarak sultan ilan etti.· Bu davranışının İldeniz tarafından karşılıksız bırakılmayacağını da iyi bilen Zengi, asker toplamaya başladı. Ayrıca Rey valisi İnanç Bey'in de kendisine katılmasını istedi. Bütün bu olanlardan haberdar olan Atabeg İldeniz, kırkbin kişilik bir ordu ile yeniden İsfehan'a doğru harekete geçti. Atabeg Zengi, İldeniz'in Arslanşah adına hutbe okutması teklifini kabul etmeyerek, bu ülkenin halife tarafından kendisine verildi.ğini, bu bakımdan üzerine gelmesi halinde ha lif enin de işe karışacağını cevap olarak bildirdi. Ayrıca Bağdat'a mektup yollayıp halifeden yardım istedi. Halifenin teşviki ile İnanç Bey Rey'den onbin, Meraga ve Tebriz'den Arslanaba b. Aksungur beşbin süvariyle Atabeg Zengi'­ ye yardım için yola çıktı. Atabeg İldeniz bu kuvvetlerin birleşmelerine engel olmak maksadıyla evvela İnanç Bey'in kuvvetlerine karşı yürüdü. Bunu duyan Atabeg Zengi, bir kısım kuvvetlerini İnanç Bey'e süratle yolladı. Yeni gelenler ile kuvvetlenen İnanç Bey, Save'de Atabeg İldeniz ile 3 Ağusots 1 161'de muharebeye girdi ve ağır bir yenilgiye uğradı. Canını zor kurtaran İnanç Bey, kaçarak Taberek kalesine sığındı. İldeniz, İnanç Bey'i takip ederek Taberek kalesini bir süre kuşattı. Müşkül durumda kalan İnanç Bey, Arslanşah'ın sultanlığını kabul edince İldeniz, kuşatmayı kaldırdı. (1) M.H. Yinanç, «Arslan-Şah», İslı:i,m Ansiklopedisi, I, 611 IRAK SELÇUKLULARI 323 İnanç Bey'in itaat altına alınmasından sonra Zengi yalnız kaldı. Atabeg İldeniz, Zengi'ye huzura gelip Arslanşah'a bağlılığını arzetmesi için haber gönderdi. Zengi, öldürüleceğinden korkuyordu. Bu yüzden kendisinin affedilmesini isteyip sultana olan bağlılığını kıymetli hediyeler ile birlikte arzetti. Meselenin büyütülmesini istemeyen sultan onu affetti. Bunu duyan Atabeg Zengi, İsfehan'da bulunan sultan'ın huzuruna geldi. Sultan ile atabegi onu iyi karşıladılar, hediyeler verip hil'atler giydirdiler. Sultan ona Fars eyaletinin valiliğini de verdi. Böylece büyük bir ihtilafın önürie geçildiği gibi Salgurlular _ da resmen Irak Selçuklu Devleti'ne tabi oldular, (1 Nisan 1 165) (1) . 3 - İnanç B e y' in İsyanı: Irak Selçuklu devleti içinde intizam sağlandığı bir sırada, Rey valisi İnanç Bey, ölen bazı ümeranın sahip olduğu ıktalarm kendi emirliğine bağlanmasını Sultan Arslanşah'dan rica etti ( 1167) . Fakat sultan hakimiyeti altındaki emirlerin fazla kuvvetlenmesinden endişelenerek İnanç Bey'in bu ricasını kabul etmedi. İnanç Bey, Atabeg İldeniz'in bütün işlere yaptığı gibi buna da müdahale ettiğini ve sultanın onun tesirinde aciz pir kişi olduğunu ileri sürerek isyan etti. Sultanın kuvvetleri karşısında gücünün az olduğunu da gören İnanç Bey, Harezmşah İl-Arslan'ın yanma giderek onu kendisine yardım etmeye ikna etti. İnanç Bey'in isyan haberi kendisine ulaşan · İldeniz, İnanç Bey'e ait Rey şehri ile civarını oğlu ve sultanın baş hacibi Pehlivan'a ıkta ettirmeye muvaffak oldu. Pehlivan zaten Sultan Arslanşah'ın ana bir baba ayrı kardeşiydi. Rey'in ıktaını alan Pehlivan, oraya kendi naibi olarak Ömer b. Ali'yi gönderdi. İnanç Bey'in Harezmşah İl-Arslan'ın yanında olmasından faydalanan Ömer b. Ali, Rey'e kolayca girdiği gibi oradaki bazı emirleri de kendi tarafına çekmeyi başardı. Diğer taraftan Harezmşah İl-Arslan, Karluk ümerasından Şemsü'l-Mülk ile diğer bir kısım komutanların idaresindeki, kuvvetleri İnanç Bey ile birlikte Irak-ı Acem'e gönderdi. Gelen kuvvetlerin fazlalığı karşısında Rey şehrini müdafaa edemeyeceğini anlayan Ömer, sultandan yardım istedi. Fakat yardımın gelmesi gecikti. Bu yüzden de İnanç Bey, Rey'i yeniden ele geçirdi ve Save'ye kadar ilerledi. Bu sıralarda Sultan Arslanşah ile hacibi Pehlivan, İnanç Bey'e karşı yola çıkmışlardı. :B,akat yapılan muharebeyi sultan kaybet.ti. Azerbaycan'da bulunan Atabeg İldeniz, süratıe sultanın yardımına yetişerek İnanç Bey ile Harezm askerini mağlubi- (1) E. Merçil, Aynı eser, 44-45 324 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ yete uğrattı. Harezmşah ile Sultan Arslanşah'ın bu yüzden araları açıldı. Bu sıralarda Nişapur emiri Müeyyed Ayaba, Harezmşah İlArslan'ın taarruzuna karşı Sultan Arslanşah'tan yardım istedi. Bunun üzerine sultan ile atabegi İldeniz, Harezmşah'a Horasan'a mü-· dahalesi halinde ha.rekete geçeceklerini bildirdiler. Buna rağmen Harezmşah İl-Arslan, Nişapur önüne kadar geldi. Buna karşılık İldeniz, Bistam'a kadar ilerlediyse de Nişapur emirinin Harezmşah ile barıştığım duyunca, meselenin üzerine daha fazla gitmeyerek geriye döndü ( 1 ) . 4 --- A r slanaba ve İnanç Bey' in İsya n l arı : Meraga emiri Arslanaba b. Aksungur Ahmedili, Halife el-Müstencid'in teşvikiyle 1168 yılında Sultan Arslanşah'a isyan etti ve II. Sultan Mehmed oğlunun adına hutbe okutmaya başladı. el-Müstencid, Selçuklu komutan ve hanedan mensuplarını sık sık isyana teşvik et .. mekte ve bundan siyasi menfaat sağlamaktaydı. Arslanşah'ın adının hutbeden çıkarılması üzerine Atabeg İldeniz, oğlu Pehlivan'ın komutasında bir orduyu Arslanaba'nın üzerine gönderdi. Pehlivan ile yaptığı muharebeyi kaybeden Arslanaba, Meraga kalesine çekildi. Pehlivan, bir süre Meraga'yı muhasara etti. Neticede, Arslanaba özür dileyip Sultan Arslanşah'ın hakimiyetini kabul etti (2) . Bu hadiseden kısa bir süre sonra Pehlivan'ın Rey naibi Ömer, merkezden gelen emirlere riayet etmediğinden bu vazifesinden alınarak hapsedildi. Onun Rey'den alındığım duyan İnanç Bey, eski vilayetini almak maksadıyla muhtelif bölgelerden topladığı asker ile Rey'e giderek burayı ele geçirdi. Bu haber üzerine Azerbaycan'da bulunan Atabeg İldeniz, 1169'da Irak-ı Acem'e gelerek, Rey şehri önlerinde İnanç Bey'i mağlup etti. İnanç Bey, kaçarak Taberek kalesine sığındı. İldeniz, ikide bir isyan eden bu emirin peşini bırakmayıp Taberek kalesini dört ay kuşattı. Bu arada kale içindeki İnanç Bey'in adamlarıyla temas kurup onlar vasıtası ile İnarıç Bey'i öldürttü. Rey, yeniden İldeniz'in oğlu Pehlivan'a tevdi edildi (3) . el Kirman Selçukluları ile Olan Münasebetleri : Kirman Selçuklu hükümdarı Tuğrulşah, Mart ll 70'de ölünce oğulları Arslanşah, Turanşah, Behramşah ve Terkenşah arasmqa sal- (1) M.H. Yınanç, «Arslan Şah», İslam Ansiklopedisi, 613 (2) İbnü'l-·Esir, el-JHımil, XI, 268-269 en İbnü'l-Esir, el-Kamil, XI. 282 ffiAK SELÇUKLULARI 325 tanat mücadelesi başladı. Bunlardan Behramşah, Atabeg Müeyyedüddin Reyhan'ın yardımı ile tahtı ele geçirdi. Tuğrulşah'ın en büyük oğlu ve veliahtı olan Arslanşah, kardeşinin hükümdarlığına razı olmadığı gibi ona karşı da koyamadı ve Ciruft'dan ayrılıp Bem'e gitti. Bem halkı Arslanşah'ı iyi karşıladı. Burada Arslanşah'ın kuvveti kısa zamanda çok arttı. Behramşah'tan memnun olmayan emirler, Arslanşah'm etrafında toplanmaya başladılar. Bu durumdan endişelenen Behramşah, Horasan'a kaçtı. Onun ayrılmasından hemen sonra diğer kardeşi Turanşah, Berdesir'e geldi ve tahtı ele geçirdi. Bu son durumdan habersiz olan Arslanşah, Berdesir'e geldiğinde kardeşi Turanşah'ın tahtı ele geçirmiş olduğunu gördü. Yanında az sayıda asker olmasına rağmen, Turanşah'ın Salgurlulardan meydana gelen kalabalık ordusunu yendi. Turanşah yanındaki az bir kuvvetle Şiraz'a çekildi ve böylece Arslanşah, Kirman Selçuklu hükümdarı oldu (Haziran 1 170) . Ancak bu uzun sürmedi. Horasan'a kaçan kardeşi Behramşah, buranın hakimi Müeyyed Ayaba'dan yeni. kuvvetler temin ederek Arslanşah'ın üzerine yürüdü. İki kardeş arasında Kumadin'de yapılan savaşı Behramşah kazandı. Arslanşah ise yanındaki bir kısım adamıyla kaçarak Irak Selçuklu sultanı ve adaşı olan Arslanşah'a sığındı (Şubat 1171) . Sultan ve atabegi İldeniz, Arslanşah'ı iyi karşılayıp ona yardım ettiler. Emir Cemaleddin Muhammed b. Akkuş, Atabeg Şirgir ve Emir İzzeddin Satmaz gibi emirler Arslanşah'ın hizmetine verildi. Kuvvetli bir ordunun desteğinde Berdesir'e gelen Arslanşah, şehri altı ay kadar kuşattı. Berdesir'de başgösteren kıtlık, halkın ve askerin dayanma gücünü azalttı. Nihayet Behramşah'ın emirlerinden Karakuş'un gayretleriyle iki taraf arasında bir antlaşma yapıldı. Buna göre; Berdesir, Sircan, Ciruft ve Habis gibi merkezler Arslanşah'a bırakılıyor, Bem ve Mekranat ise Behramşah'a veriliyordu. Böy-. lece Kirman Selçuklu hakimiyeti, iki ayrı meliklik haline geldi(l) . Kirman bölgesinde daha geniş topraklara sahip olan Arslanşah, yardımını gördüğü Irak Selçuklu sultanı Arslanşah'a tabi olup onun adına ülkesinde hutbe okuttu(2) . Atabeg İldeniz zamanında kuvvetli bir hale gelen Irak Selçukluları, Musul atabegliği, el-Cezire, Diyarbekir,, Ahlat ve Erzurum gibi bölgedeki atabeglik ve emirlikleri kendilerine tabi kılmışlardı. Esasında sultan olmasına rağmen Arslanşah'­ ın merasimlere katılmaktan, bir kısım toplantılara başkanlık yapmaktan fazla bir şey yaptığı yoktu. Devletin bütün idari, mali ve askeri (1) Geniş bilgi için bkz. E. Merçil, Kirman Selçukluları, 120 vd. (2) M.H. Yinanç, «Arslan Şah», İslam Ansiklopedisi, I, 613 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ işleri üvey babası Atabeg İldeniz'in elindeydi. O, küçük oğlu Kızıl Arslan'ı da ordu komutanlığına getirerek ona da bir istikbal hazırlamaktaydı. Nitekim ölen Arslanaba'nın oğlu Feleküddin'in elinden Tebriz'i alan Pehlivan, burayı sefere katılmış olan kardeşi Kızıl Arslan'a verdi. Ayrıca İldeniz gittikçe gücü artan Huzistan'm Türkmen asıllı beyi üzerine oğlu Pehlivan'ı yollayarak onu mağlup ve esir etti. Muharebede bir okla yaralanmış olan bu Türkmen emiri, esaretinin ikinci gününde öldü. dl Sultan Arslanşah'm Ölümü : Atabeg İldeniz'in oğulları Pehlivan ve Kızıl Arslan, İran'da yeni bölgeler ele geçirmekle meşgul olurken, kendisi de Gürcülerin yeniden Ani şehrini aldığını duyunca Arran'a geldi. Burada giriştiği bir muharebeyi kaybedip Nahçıvan'a çekildi ve yeni kuvvetler toplamaya başladı (Temmuz 1 175) . Ahlat emiri Sökmen, kuvvetleriyle İldeniz'e katılırken, Sultan Arslanşah da Hacip Pehlivan, ordu komutanı Kızıl Arslan ile diğer Irak ve Azerbaycan ümerasını yanına alarak Nahçıvan'a geldi. Fakat burada hastalandı. Sefere devam edemeyen Sultan Arslanşah, evvela Kilye kalesine daha sonra da Duveyn'e çekildi. Atabeg İldeniz ve oğulları, Gence Türkmenlerini de yanlarına aldıktan sonra Ahılkelek'e kadar ilerlediler. Gürcü kralı, bu kuvvetli Selçuklu ordusunun karşısına çıkma cesareti gösteremedi. Bu yüzden. de bazı akınlar dışında önemli bir meydan .muharebesi yapılamadı. Bu sıralarda hastalığı biraz geçen Sultan Arslanşah, Nahçıvan'a kadar gelmişti. Sefere katılan bütün komutanlar, Nahçıvan'a gelip sultanı ziyaret ettiler. Sultan daha sonra Hemedan'a geçti. Buraya geldiği sırada Nahçıvan'da bulunan annesinin, daha sonra da üvey babası İldeniz'in peşpeşe ölüm haberlerini aldı. Babasının öldüğünü. duyan Pehlivan ise Nahçıvan'a gelip, buradaki babasının hazine ve ordusuna sahip çıkarak kendisini atabeg ilan etti ( 117fi) . Pehlivan'ın bu davranışı, yeni bir tahakküm devresinin başlıyacağına işaretti. Bu bakımdan bütün Irak-ı Acem ümerası birleşip Sultan Arslanşah'ı onun üzerine bir sefere ikna ettiler. Sultan da bu maksatla Azerbaycan'a yürüdü. Ancak Zencan'dayken Sultanın hastalığı arttı ve Hemedan'a dönmek zorunda kaldı. Sefere iştirak edemeyeceğini anlayan sultan, üvey kardeşi Pehlivan'ı yanına çağırdı. Hu davete uyan Pehlivan, sultanın huzuruna gelince aralarındaki husumet kalktı. Sultan onu atabeg tayin edip, devlet işlerini ona bıraktı. IRAK SELÇUKLULARI 327 Sultan Arslanşah'ın hastalığı gün geçtikçe artmaktaydı. Nitekim bu hastalıktan kurtulamayan sultan kırküç yaşındayken öldü. Onyedi yıla yakın bir süre sultanlık yapan Arslanşah'ı bir rivayete göre Pehlivan zehirlemiştir (!) . Arslanşah, babası Sultan Tuğrul'un, kendisi için yaptırmış olduğu medresenin yanındaki türbeye defnolundu. Hükümdarlığı esnasında, bütün devlet. işleri Atabeg İldeniz tarafından yürütülmüştü. Kendisi İldeniz'in tahakkümünden kurtulmak için bazı teşebbüslere girişmek istediyse de bunlar annesi tarafından önlendi(2) . (1) el-·Bundari, Zübdetü'n-Nusra, 268 (2) M.H. Yinanç, «Arslan Şah», İslam Ansiklopedisi, I, 614-615 9 - SULTAN il. TUGRUL ( 1176-1194) al Sultan İlan Edilmesi ve Devrindeki Olaylar : Sultan Arslanşah ölünce, yerine küçük yaştaki oğlu Tuğrul, Atabeg Pehlivan tarafından sultan ilan edildi. Fakat onun sultanlığına ilk itiraz, amcası Mehmed'den geldi. Melik Mehmed, Huzistan hakimi Şerefeddin E�miran'ın da teşvikiyle sultan olma hevesine kapılıp asker toplamak maksadıyle İsfehan'a gitti. Burada Atabeg Pehlivan'a darılmış bazı emirler kendisine katılmaya başladılar. Gün geçtikçe Melik Mehmed'in gücünün arttığını gören ve Tuğrul adına devlet .işlerini sevk ve idare eden Atabeg Pehlivan, kuvvetli bir ordu ile İsfehan üzerine yürüdü. Kafşud b. Kaymaz, gibi emirlerin kendisini desteklemesine rağmen Melik Muhammed, ağır bir bozguna uğrayıp Huzistan'a kaçtı. Fakat Huzistan ha}dmi Şerefeddin Emiran, daha önce Tuğrul'u isyana teşvik etmiş olmasına rağmen, Atabeg Pehlivan'dan korkup Melik Muhammed'i ülkesine sokmadı. Çaresiz bir durumda kalan Mehmet gitmiş olduğu Bağdat'ta da barınacak yer bulamayınca Fars atabegi Zengi'nin yanına gitti. Melik Mehmed'in peşini bırakmayan Pehlivan, Zengi'ye mektup yazıp Mehmed'i kendisine teslim etmesini istedi. Onu korkutmak maksadıyla da Fars ve civarında yağma ve tahribatta bulundu. Atabeg Zengi, Pehlivan'a karşı koyacak güçte olmadığı için Melik Mehmed'i ona teslim etmek zorunda kaldı. Mehmed'i ele geçiren Pehlivan, onu kısa bir süre sonra vaki olacak ölümüne kadar Sercihan kalesinde hapsetti. Melik Mehmed'in saltanat iddiasını bu şekilde bertaraf eden Atabeg Pehlivan, komşu küçük devletlere haberler göndererek II. Tuğrul adına ülkelerinde hutbe okutmalarını istedi. Musul atabegliği, Fars atabegliği(l) , Ahlat Ermenşahlar Devleti, Saltuklular ve Huzistan mahalli beylikleri, Atabeg Pehlivan'ın isteğine karşı çıkmayıp, Tuğrul adına para basıp hutbe okutarak, Irak Selçuklu devletinin yüksek hakimiyeti altına girdiler(2) . (1) E. Merçil, Fars Atabegleri Salgurlular, 51 (2) M.A. Köymen, «Tuğrul II», İslam Ansiklopedisi, XII, 2, 19; «Son Irak Selçuklu Hükümdarı II. Tuğrul ve Zamanı», A. Ü. Fen-Edb. Fak. Dergisi, 13. sayı, 218 IRAK SELÇUKLULARI 329 Atabeg Pehlivan, Abbasi halifesi el-Müstezi Biemrillah'a da müracaat ederek Tuğrul'un adının Bağdat'ta hutbede okunmasını istedi. Halife, Atabeg Pehlivan'ın denetimindeki Tuğrul'un komşu devletler üzerindeki hakimiyetini görünce, onun adım sultan olarak hutbeye koyduğu gibi, ayrıca ona «Rüknüddevle ve'd-Din Kasimu Emiri'l-Mü'­ minin» lakabını da verdi. bl Komşu Devletler ile Münasebetleri : Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun yıkılışından sonra bağımsız hale gelen Irak Selçuklu devleti, Atabeg İldeniz ile oğlu Atabeg Pehlivan zamanında toparlanma imkanı bulmuş ve kudreti artmıştı. Ukin Irak Selçukluları gibi bölgede siyasi güçlerini artıran devletler de ortaya çıkmaya başlamıştı. Bunlar arasında Harezmşahlar, Türkiye Selçukluları ile Eyyubi Devleti, Yakın ve Orta Doğu'nun kaderini etkileyecek birer siyasi teşekkül haline gelmişlerdi. Atabeg Pehlivan, Harezmşahlar devleti ile dostça geçinmeye büyük önem verdi. Aynı şekilde Abbasiler ile de iyi münasebetler kurdu. Fakat Nureddin Mahmud b. Zengi'nin ölümünden sonra, kudreti artan ve Musul atabegliği üzerinde hakimıyet sağlamak isteyen. Eyyubiler, Irak Selçuklu Devleti'nin en büyük rakibi olarak ortaya çıktı. Nitekim Eyyubi hükümdarı Selahaddin'in Irak Selçuklu devletinin tabii olan Musul atabegliği topraklarına girmesi, Irak Selçukluları ile Eyyubileri karşı karşıya getirdi. Selahaddin'in müdahalesi üzerine Musul atabegi İzzeddin Mesud, Sultan II. Tuğrul'dan haklı olarak yardım talebinde bulundu. Tuğrul adına devlet işlerini yürüten Atabeg Pehlivan, bu isteğe kayıtsız kalamazdı. üstelik Selahaddin ertesi yıl ( 1183) Erbil ve elCezire'ye yürüdü. Musul atabegliğin.e bağlı ve dolayısıyla Irak Selçuklu devletine bağlı olan Erbil hakimi Zeyneddin Yusuf'a Atabeg Pehlivan'ın yardım etmesine rağmen Zeyneddin Yusuf, Selahaddin'in metbuluğunu tanımak zorunda kaldı. Böyle bir durum karşısında Musul atabegi İzzeddin Mesud'a kardeşi Kızıl Arslan komutasında Selçuklu kuvvetlerini Y..fil'dıma gönderen Pehlivan, Selahaddin'in yeniden Musul'a müdahalesine ve Musul'u hakimiyeti altına almasına sebep oldu(l) . Selahaddin Eyyubi'nin Suriye ve Irak'a müdahalesi, Irak Selçuklularının bölgedeki otoritelerinin zayıflamasına sebep oldu. Musul atabegliğinden sonra Bitlis hakimi ile Artukoğulları da Selahaddin adına hutbe okutmaya başladılar. (1) R. Şeşen, Salahaddin Devrinde Eyyubiler Devleti, 50 330 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ Bu sıralarda Ermenşahlar hükümdarı II. Sökmen öldü. Sökmen' in oğlu olmadığından yerine Beytemür adlı kölesi geçti. Böyle bir durumun yarattığı karışıklıktan faydalanan Atabeg Pehlivan, Ahlat üzerine yürüyünce, Beytemür kendisine tevcih edildiği takdirde tabiliğini kabul edeceğini Selahaddin Eyyubi'ye bildirdi. Musul'u muhasara etmekte olan Selahaddin, Beytemür'ün bu teklifi üzerine muhasarayı kaldırıp Ahlat'a doğru hareket etti. Yolu üzerindeki Meyyafarikin (Silvan) kalesini de zaptetmek isteyen Selahaddin bir ay kadar zaman kaybedince, Beytemür Ahlat'ta duruma hakim oldu. Beytemür'ün gayesi zaten Irak Selçukluları ile Eyyubiler arasındaki siyasi gerginlikten faydalanıp kendi hakimiyetini devam ettirmekti. Nitekim bu politikasında da muvaffak oldu. Selahaddin ile Atabeg Pehlivan, Beytemür'ün Ahlat hakimiyetini kabul etmekte anlaştılar (Ekim 1 185) . Bir süre sonra Nusreteddin Ebu Cafer Muhammed Cihan Pehlivan, yakalandığı hastalıktan kurtulamayarak öldü (Şubat 1 186) (1) . Atabeg Pehlivan herbirini bir ülkeye tayin edip önemli mevkilere getirmiş olduğu oğullarına Sultan II. Tuğrul'a isyan etmemelerini ve kardeşi Kızıl Arslan'a itaatkar olmalarını vasiyet etmişti. c) Kızıl Arslan ile Mücadelesi : On yıl kadar Irak Selçuklu devletini idare eden Atabeg Pehlivan·­ ın ölümü üzerine o zamana kadar devlet işlerinden uzak tutulmuş olan Tuğrul, fiilen de sultan olmak istedi. Fakat Kızıl Arslan, Tuğrul'a fırsat vermeden atabeg sıfatı ile idari işleri yürütmeye başladı. Bu husus gerek Tuğrul'u, gerekse kendi oğullarını iktidar sahibi yapmak isteyen Pehlivan'ın dul karısı İnanç Hatun'u memnun etmedi. Ordu ve devlet işlerinde yetkili kişiler, Tuğrul ve Kızıl Arslan taraftarı ol·· mak üzere ikiye ayrılmaya başladılar. İnanç Hatun da sultanın safına geçti. Buna rağmen Kızıl Arslan'ı destekleyen komutanlar daha fazlaydı. Bunların hapiste bulunan Selçuklu meliklerinden birini sultan ilan etmelerinden çekinen Tuğrul, Pehlivan'ın isteklerini kabul etmek ve onu taraftarları ile birlikte Azerbaycan'dan hükümet merkezi Hemedan'a davet etmek zorunda kaldı Kızıl Arslan, durumunu daha da kuvvetlendirmek i,çin sultanın tarafını tutmuş olan komutanları hapsediyor, sultana danışmadan hükümet işlerini bildiği gibi yürütüyordu. Bu arada İnanç Hatun da boş durmamış, ölen kocasının komutanlarından Ayaba ile Hus'u kendi tarafına çekmeyi başarmıştı. Bunlar, Sultan II. Tuğrul ile temasa (1) F. Sümer, «Pehlivan», İslam Ansiklopedisi, IX, 547 IRAK SELÇUKLULARI 331 geçip anlaştılar. Kızıl Arslan bunların üzerine bir sefer tertip etti. Bu sefere katılmış olan sultan, bir fırsatını bulup kendisine bağlı kuvvetler ile Ayaba ve Rus'un yanına gitti. Sultanın kuvvetlerinin birden bire artması, Kızıl Arslan'ın endişelenmesine ve Azerbaycan'a çekilmesine sebep oldu. Tuğrul, Kızıl Arslan'ın Azerbaycan'a çekilmesinden sonra, o sıralarda bulunduğu Rey'den Hemedan'a döndü ve gölge bir hükümdar olmaktan kurtularak devlet işlerini ele aldı. Fakat Kızıl Arslan'a karşı kendisine yardımcı olan Ayaba ile Rus'un aşırı nüfuz kazanmaları, diğer komutanlar arasında huzursuzluk yarattığı gibi, bu iki komutan arasında da geçimsizliğin başlaması, Tuğrul'un otoritesini sarstı. Sultan Tuğrul, huzursuzluğa sebep olan Rus'u yakalatıp hapsettirdi, ayrıca mallarını da yağmalattı. Sultanın bu davranışından endişelenen bazı komutanlar, Kızıl Arslan'ın yanında toplanmaya başladılar. Kızıl Arslan, Abbasi halifesi en-Nasır ile temas kurarak onunla bir antlaşma yaptı. Buna göre, Kızıl Arslan doğudan, halife de batıdan hücum ederek Tuğrul'u mağlup edeceklerdi. Halife, veziri İbn Yunus komutasında iyi techiz edilmiş bir orduyu Tuğrul'a karşı Hemedan'a gönderdi. Bunu duyan sultan, süratle harekete geçip Hemedan civarındaki Day Mere'de yakaladığı halifelik ordusunu ağır bir bozguna uğrattı ve Vezir İbn Yunus esir alındı (Mayıs 1 188) (1) . Sultanın bu zaferi, etrafında Meraga hakimi Alaüddin, Şumla ve oğlu Garsüddin gibi komutanların toplanmasına sebep oldu. Bunlardan Alaüddin'i oğlu Berkyaruk'a atabeg tayin eden sultan, Kızıl Arslan üzerine yürüdü. Hemedan civarında uzun süren çatışmalar netice:si.nde Kızıl Arslan, halifeden yeni kuvvetler temin etmek için Esedabad'a çekildi. Kızıl Arslan meselesini kısa bir süre için de olsa halleden sultan, kendisine tahakküm etmeye başlayan Ayaba'dan da kurtulmak istiyordu. Nitekim bir fırsatını bulup onu ve ona bağlı birkaç komutanı öldürttü. Sultanın bu davranışları, etrafında toplanmış olan emir.leri ürküttü. Başta Pehlivan'ın oğlu Kutluğ İnanç olmak üzere bir çok komutan sultandan ayrıldılar. Hele Atabeg Alaüddin'in Meraga'ya dönmesi, sultanın ümitsizliğe kapılarak bayitahtım terk edip İsfehan'a sonra da Azerbaycan'a çekilmesine sebep oldu (2) . Diğer taraftan halifenin gönderdiği yeni kuvvetler ile harekete geçen Kizıı' Arslan Hemedan'a geldi. Burada sultan taraftarlarını a- ( 1) Ravendi, Rahatii's-Sudur, 319-320 ; M.A. Köymen, Aynı eser, 222 (2): M.A. Köymen, Aynı eser, 223 332 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ ramak bahanesiyle Hemedan halkının evlerini yağmaladılar (!) . Kızıl Arslan, sultan ile bir muharebeye girmeyı planlarken, halifeliğe bağlı askerler anlaşmazlığa düştü. Bu yüzden Bağdat askerleri, Kızıl Arslan'ı terk ederek geri döndüler. Bu sırada Tebriz civarında bulunan Sultan Tuğrul, Azerbaycan'ı altüst ederek Hemedan'a geldi. Lakin o, Hemedan'a gelince Kızıl Arslan Azerbaycan'a gitmişti. Bu sebeple iki taraf arasında bir muharebe yapılamadı. Sultanın meşguliyetinden istifade eden Kutluğ İnanç da İsfehan'ı bir süre kuşattıktan sonra ele geçirdi ve İsfehan şahnesini öldürdü. Kışı Hemedan'da geçiren sultan, baharda Kutluğ İnanç'ı cezalandırmak maksadıyla İsfehan'a doğru harekete geçti. Sultanın geldiğini duyan Kutluğ İnanç, amcası Kızıl Arslan'ın yanına kaçtı. Sultan Tuğrul'a itimadı sarsılan komutanlardan biri, Kızıl Arslan ile irtibat kurup mektuplaşıyordu. Ravendi, «Bu mektupların i?ir değnek içine konularak bir serhengi aracılığı ile Rey'e gönderildiğini» kaydetmektedir(2) . Bu yüzden sultan, askerine güvenemediği ıı;ın Kızıl Arslan ile bir muharebeye girmeyip bir Türkmen beyi olan İz-. zeddin Hasan b. Kıfçak'ın yanına gitti. Buradan Eyyubi hükümdarı Selahaddin'e elçiler gönderen sultan, ondan yardım istedi. Selahaddin, sultana yardıma hazır olduğunu, ancak Haçlılar ile meşgul olduğu için bizzat gelemeyeceğini, fakat kendisine bağlı emirleri yardıma göndereceğini bildirdi. Nitekim Selahaddin, Erbil hakimi Zeyneddin Yusuf'a, İzzeddin Hasan b. Kıfçak'a ve Şehrizur naibine sultana yardım etmelerini emretti. Fakat İzzeddin Hasan'dan başka hiç kimse sultana yardıma yanaşmadı. Buna karşılık Kızıl Arslan, · durumunu kuvvetlendirmek için yeğeni Kutlug İnanç ile barıştı. Onun dul annesi İnanç Hatun ile evlendi. Bununla da kalmayarak güya sultan ile uzlaşmak istediğini Tuğrul'a bildirerek onunla bir antlaşma yaptı. Buna göre, Irak-ı Acem Sultan Tuğrul'a kalıyordu. Yapılan bu antlaşmaya inanan İbn Kıfçak, yanına toplamış olduğu Türkmenlerin memleketlerine dönmelerine izin verdi. Gelişmeleri yakından takip eden Kızıl Arslan, askeri yardımdan mahrum kalmış olan Sultan II. Tuğrul'un üzerine baskın düzenleyerek onu mağlup etti (3) . Sultan Tuğrul, sığınmış olduğu İbn Kıfçak'a ait kaleden Abbasi halifesi en-Nasır'a oğlu Alparslan'ı göndererek affedilmesini, isterse (1) Ravendi, Rahatü's-Sudftr, 322 (2) Ravendi, RiHıatü's-Sudur, 322 (3) Ravendi, Rfıhatü's-Sudftr, 332 IRAK SELÇUKLULARI 333 huzuruna bizzat geleceğini ve layık görüldüğü takdirde ülkenin kendisine tevcihini rica etti. Halife, elbise yerine kefen giyerek elindeki kılıcıyla huzurunda yer öpen sultanın küçük yaştaki çocuğuna hil'at giydirip babasını affettiğini söyledi. Sultan Tuğrul'a da haber gönderip işler düzelinceye kadar bulunduğu yerde kalmasını bildirdi. Buna rağmen Kızıl Arslan'ı desteklemeye devam etti. Sultan Tuğrul, topladığı bir kısım kuvvetlerle birkaç defa Kıi:.ıl Arslan ile muharebeye girdiyse de her seferinde mağlup olup geri çekildi. İbn Kıfçak'ın yanında daha fazla kalamayan sultan, Hemedan'a döndü. Artık eskisi gibi Hemedan halkı da sultana pek yüz vermiyordu. Kızıl Arslan, bir kere daha sultanı aldatmak için bir kısım komutanlarım sultanın yanına gönderdi. Bunlar, Kızıl Arslan'­ dan kaçtıklarını ve kendisine hizmet etmek istediklerini sultana söylediler. Bu sözlere inanan sultan, bunlardan sadakat yemini alıp biat töreni düzenledi. Lakin bu sırada Fahreddin Kutluğ Karakızi adlı bir komutan sultanın çetrine bir kılıç darbesi vurup sultan'ı yakaladı (Kasım 1 192) ( 1 ). Kızıl Arslan, sultan ile oğlu Melikşah'ı Aras nehri kenarında bulunan Kehran kalesine hapsetti. Daha sonra da Süleymanşah'ın oğlu Sencer'i hapis bulunduğu kaleden çıkartarak Irak Selçuklu tahtına oturttu. Fakat bir süre sonra halife ile anlaşan Kızıl Arslan, Sencer'i hapsederek kendi sultanlığını ilan etti. Böyle bir durumu, başta karısı İnanç Hatun olmak üzere bir çok komutanlar hoş karşılamadılar. Hatta onlar 'l'uğrul'a haksızlık ettiklerini anlayarak Kızıl Arslan aley·· hine bir ittifak oluşturdular ve onu çadırında içkili bir vaziyette uyurken öldürdüler. Irak Selçukluları ülkesi, Kızıl Arslan'ın öldürülmesinden sonra ikiye bölündü. Azerbaycan Atabeg Bekr'e, Irak-ı Acem de Kutıug İnanç'm hakimiyetine geçti(2) . Bunu takip eden günlerde Spehsalar Hüsameddin Dizmari ile Emir-i Bar Anasuglı, sultam hapsetmiş olduğu Kehran kalesinden çıkardılar. Irak'a doğru ilerleyen Sultan Tuğrul'un yanında çok az kuvvet bulunuyordu. Hatta öyleki Irak-ı Acem'­ deki her komutanın emrinde o kadar asker mevcuttu. Bu emirler, sultanın gücünü hafife alıp ciddi bir tedbir almadılar. İlk olarak Atabeg Ebu Bekr'in üzerine yürüyen sultan, onu mağlup ederek Irak-ı Acem'e yöneldi. Kendisine Türkmen asıllı Kafşud'un katılmasıyla daha da kuvvetlenen sultan, Kazvin dJ�ında Kutlug İnanç'ı yendi (Haziran 1 120) . (1) Ravendi, Rahatii.'s-Sudur, 332 (2) Ravendi, Rahatü's-Sudur, 333-334 334 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ Üçbin kişilik kuvvetiyle onbeşbin kişilik bir orduyu yenen sultan, Hemedan'a gelerek yeniden tahtına oturdu. Etrafa dağılmış olan komutanlar, yeniden onun hizmetine girdiler. Sultan ilk iş olarak çetrine kılıç indirmiş olan Fahreddin Kutıug'u ele geçirip oniki parçaya ayırtmak suretiyle öldürttü. Devlet işlerini düzene koyarak vezirliğe Hace Muinneddin Kaşi'yi getirdi. il - IRAK SELÇUKLU DEVLETİ'NİN YIKILIŞI Atabeg Kızıl Arslan'ın öldürülmesinden sonra ortaya çıkan karışıklıktan faydalanmak isteyen Harezmşah Tekiş, Selçukoğullarının h1'1kkını korumak bahanesiyle Irak üzerine yürüdü. Tekiş, Rey civarına gelip Taberek kalesini ele geçirdi. Bu sıralarda Sultan Tuğrul, ondört ay kadar kaldığı hapisten kurtulmuş ve Kutıug İnanç'ı mağlup etmişti. Esas gayesi Selçuklu ülkesine sahip olmak olan Tekiş, Sultan Tuğrul'un yeniden tahtı ele geçirip kuvvetlenmesi karşısında, sultan ile anlaşma yoluna gitti. Tuğrul'a tabi olmayı teklif eden Tekiş'in bu teklifi kabul olunmadıysa da o, Rey şehrini sultandan almaya muvaffak oldu. Böylece Irak Selçukluları ile Harezmşahlar arasında barış sağlandı. Fakat bu barış uzun sürmedi. Bir kısım emirlerin tahrikleri, iki taraf arasında gerginliğe sebep oldu. Sultan Tuğrul'un Taberek kalesini ele geçirip yıktırması, Harezmşah'ın yeniden harekete geçmesine sebep oldu. Ona Kutıug İnanç da yardıma ko§tu(l) . SUitan Tuğrul, Tekiş'in öncü kuvvetler komutanı Kutlug İnanç'ı yendi (Ocak 1194) . Buna rağmen henüz Harezmşah tehlikesi atlatılamamıştı. Kutlug İnanç'ı da bir kısım emirler destekliyor, hatta ona; «Sultanı yakalar, sana teslim ederiz» diyorlardı. Harezmşah Tekiş'in Semnan'a geldiği haberini alan Sultan Tuğrul da harekete geçti (Mart 1. 194) . Bir birine yaklaşan iki ordu arasında barış müzakereleri başladı. Ancak bunlardan müspet bir netice elde edilemedi. Ordusunu tanzim eden Sultan Tuğrul, muharebe esnasında bizzat savaşmak için ileri atılınca, ordu mensupları onu yalnız bıraktılar. Maiyetindeki az bir kuvvetle çarpışmayı azimle sürdüren sultan, gö:ı�üne isabet eden bir okla yaralanıp atından düştü. Karşısında düşmanı ve aynı zamanda üvey kardeşi Pehlivan'ın oğlu Kutıug İnanç'ı buldu. Sultan Kutlug İnanç'a kendisini Tekiş'e götürmesini söylediyse de o, sultanın boğazını keserek öldürdü. Sultanın başını ise Tekiş'e götürdü. Daha sonra cesedi, Büyük Selçuklu Devleti'nin kurucusu Tuğrul Bey'in türbesine defnolundu. 1 119 yılında kurulmuş olan Irak Selçuklu Devleti, Sultan Tuğrul'un öldürülmesi ile yıkılmış oldu. (1) Kutlug İnanç'ın annesi İnanç Hatun ile evlenen sult,an, bir rivayete göre onu bir süre sıonra boğdurtmuştur (M.A. Köymen, Aym eser, 229). IH -- IRAK SELÇUKLULARINDA DEVLET TEŞKİLATI A ·- DEVLET YÖNETİMİ VE SARAY TEŞKİLATI Irak Selçuklularının devlet teşkilatı, mahiyet itibarı ile Büyük Selçuklularmkiyle aynı idi. Yalnız devletin başında «Sultanü'l-Muazzam» lakabı ile bulunan sultan, Büyük Selçuklu sultanına tabi idi. Bu durum, Büyük Selçuklu Devleti'nin yıkılışına kadar (1157) devam etti. Bu zamana kadar «Sultanü'l-Azam» sıfatıyla Büyük Sultan Sencer'e bağlı olan Irak Selçuklu sultanları, daha sonra bağımsız birer sultan haline geldiler. Irak Selçuklu Devleti'nin saray teşkilatı içinde; ha.cipler, silahdarlar, candftrlar, nedimler, fer:raşlar ve taştdarlar vazife almaktaydılar. Hükümet işleri ise Büyük Divan (Divan-ı Saltana) tarafmdan yürütülmekteydi. Bu divana ise mali işlere bakan Divan .. ı İstifa, mali ve idari işlerin kontrolünü yapan Divan-ı İşraf, yazışma işlerini yürüten Divdn-ı İnşa ve askeri işleri yürüten Divdn-ı Arız gibi divanlar bağlıydı. Irak Selçuklu Devleti'nde yargı, şer'i ve örfi olmak üzere ikiye ayrılmıştı. Şer'i işlere bakan kadıların başkanına Kadı'l-Kudad denilirdi. Kadılar ayrıca tereke, hayrat ve vakıfların idaresine de nezaret ederlerdi. B - ORDU Irak Selçuklu Devleti ordusunu d::.ı. Büyük Selçuklu ordusu gibi üç kısımda mütalaa etmek mümkündür. Bunlardan Gulaman-ı Saray, sultanın bir nevi muhafız birliği idi. Bunların bir kısmı saray içi hizmetlerde kullanılırdı. Ordunun esas unsurunu sipahiler meydana getirmekteydiler. Sultan Mesud zamanında sipahilerin mevcudunun onbeşbin kadar olduğu bilinmektedir. Ayrıca merkeze bağlı atabeglikler ile eyaletlerde de asker beslenmekteydi. Mesela, Irak Selçuklu Devleti'ne bağlı Musul atabegliği ordusunun asker sayısı sekizbin civarında idi. Üçüncü kısım ise yardımcı kuvvetlerdi. Bunlar sefer esnasında ya bir ücret karşılığı veya ganimetten pay almak için orduya katılan gönüllülerdi. Büyük Selçuklularda görmediğimiz, fakat Irak ve Suriye'nin büyük şehirlerinde rastladığımız el-Ahdas denilen milis kuvvetleri, gereğinde orduya yardım- IRAK SELÇUKLULARI 337 cı olmaktaydılar. Ordu içerisinde ayrıca, «neffatun» denilen neftçiler, «heccarun» tabir edilen mancmıkçılar, «sunna)) denilen ustaların yamsıra, cerrahlar, imamlar ve kadılar vazife görmekteydiler. C - iKTİSADi VE iCTİMAi HAYAT Irak Selçuklu Devleti'nin haklın olduğu topraklar üzerindeki en önemli yerleşme merkezleri, Hemedan, İsfehan, Musul, Samerra (Tedmür) , Erbil ve Halep gibi şehirlerdi. Bu şehirlerin bir kısmı doğrudan doğruya merkeze bağlı, bir kısmı ise tabi atabeglerin idaresi altında bulunuyordu. Her biri bir ticaret merkezi olan bu şehirlerde dokumacılık ve el sanatlarının yamsıra ziraat da çok gelişmişti. Büyük Selçuklu sultanlarından Melikşah ile Sencer zamanında Horasan ve Harezm'­ de olduğu gibi Irak'ta da açılan sulama kanalları sayesinde zirai istihsal çok artmıştı. Musul bu sayede meyve ve sebze üretiminin yamsıra pamuk ziraatında da önemli bir merkez durumundaydı. Özellikle Sud, Sarmin ve Samerra, sabun; Cebelü's-Sumak, mutfak eşyası imalinde meşhur merkezlerdi. Erbil'de de pamuk ziraatı yaygındı. Bu bakımdan dokuma sanayii büyük bir gelişme göstermişti. Bu devirde Türkler, genellikle Kuzey Irak bölgesinde yaşıyorlardı. Kuzey Irak, coğrafi bakımdan dağlık ve yaylalık bir yapıya sahip olduğundan hayvancılığa daha elverişU.ydi. Bu sayede deri sanayii Kuzey Irak'ta büyük bir gelişme göstermiştir. İktisadi hayatın gelişmiş olması Irak'ta ictimai hayatın da yükselmesine sebep oldu. Ahmed b. Münir, el-Kaysarani, Müslim b. elHazır el-Hamevi gibi şairlerin yamsıra el-Azimi ve İbnü'l-Esir gibi tarihçiler de bu devirde yetişmiştir ( 1) . (1) Mimari eserler hakkında yeterli bilgi, Atabegler bölümünde verildiğinden burada ayrıca ele alınmamıştır. İslam Tarihi, c. 7, F. : 22 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM SURİYE SELÇUKLULARI I - TÜRKLERİN SURİYE VE FİLİSTİN'E İLK GİRİŞİ Selçukluların bir devlet kurmalarını sağlayan Dandanakan savaşından (23 Mayıs 1040) sonra Selçuklu fetih ve genişleme hareketleri, özellikle batı yönünde büyük bir gelişme göstermiştir. Gerek ilk Selçuklu s:ultanı Tuğrul Bey, gerekse Selçuklu melikleri, Rey - İsfehan bölgesiyle Azerbaycan ve Arran'dan sonra Bizans hakimiyetinde bulunan Anadolu'ya da akınlara girişmişler, hatta Malatya ve Sivas'a kadar Selçuklu askeri harekatını yaymışlardır. Önceden hazırlanan planlar uyarınca yürütülen bu fetih hareketlerine katılan Selçuklu emirleri ve Türkmen beyleri, çeşitli vesilelerle XI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren kumandaları altında bulunan kuvvetlerle Suriye ve Fiılistin'e gelerek bu ülkelerin fethini ve dolayısıyla buralarda bir Selçuklu Devleti'nin kurulmasını sağlamada önemli roller oynamışlardır. Kaynaklardaki bilgilere göre, Suriye ve Filistin'e Türklerin ilk girişini temsil eden belli başlı emir ve Türkmen beyleri Hanoğlu Harun, Afşin, Sunduk (Sandak) , Kurlu, Atsız ve Şöklü'dür. Suriye'ye ilk giren Hanoğlu Emir Harun et-Türkmani, komutası altında bulunan bin Türkmen (Oğuz) athsıyla Anadolu'dan Halep bölgesine gelmiştir. Yalnız Zübdetü'l-Haleb'de bulunan bir kayda göre, adı belirtilmeyen bir Türk hükümdarının( l) oğlu olan Harun, babasına kızarak ondan ayrılmış, Azerbaycan üzerinden Anadolu'ya yapılan Selçuklu askeri harekatını yöneten birçok melik ve emirler ara- (1) Zübdetü'l-Haleb'de (I, 294) Harun'un, «Bir Türk hükümdarının oğlu (Bu takdirde, merkezleri Semerkant olan Karahanlılar devletinin batı kolu hükümdarlarından Ebu İbrahim I. Tamgaç Han b. Nasr'ın (444-460 / l058/1067-1Qı68) oğullarından birisi olduğu düşünülebilir) olarak belirtmesi yanında, yine aynı müellif

Fatımilerin Filistin ve Suriye'deki bu istirdat hareketleri sonucu önemli kıyı kentlerinin Suriye Selçuklu hakimiyetinden çıkması üzerine Tutuş, derhal Sultan Melikşah'a elçiler yollayarak Fatımi istilasını bildirmiş ve ondan Halep valisi Aksungur, Urfa valisi Bozan ve Antakya valisi Yağısıyan'a Fatımilere karşı girişeceği askeri har�ka tta kendisine yardımcı olmaları için emir vermesini istemiştir. Bunun üzerine Sultan Melkişah, bu valilere birer mektup göndererek Tutuş'un hizmetine girip ona ya:rdımcı olmalarını bildirmiştir (483/1090) ( 2) . Tutuş kuvvetleriyle kendisine katılan Aksungur, Bo- (1) İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 176 ; İbnü'l-Kalanisi, Zeylii. Tarih-i Dımaşk, 120 ; Sıbt b. el-Cevzi, Mir'atü'z-Zaman, 244 ; İbn Müyesser, Ahbaru Mısr, II, 28 ; Ikd, III, 204a ; Azimi, 187a ; İttiazü'l-Hunefa, 109a ' elA'lak, 99, 165-166; İ. Kafesoğlu, Melikşah Devri, 98-99 (2) Sıbt b. el-Cevzi, Mir'atü'z-Zaman, 244 ; İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 202 ; İbnü'l-Kalanisi, Zeylü Tarih-i Dımaşk, 120 ; Azimi, Tarih, 187ı;t SURİYE SELÇUKLULARI 395 zan ve Yağışıyan olduğu halde, daha önce Fatımi istilası üzerine onlara tabi olup Fatımiler adına hutbe okutmaya başlayan ve özellikle yolları kesip soygunlar yapmakta olan Halef b. Mülaib'i tedip için Humus üzerine yürümüştür. Şehrin kalabalık Selçuklu ordusu tarafından kuşatılması karşısında İbn Mülaib fazla dayanamayarak kendisi, ailesi, mal ve hazinesi için eman dilemiş, isteği olumlu karşılanınca kaleyi teslim etmiştir. Bu suretle alınan Humus, sultanın yazılı buyruğuna uyularak: Tutuş'a verilmiştir(l) . Daha sonra Tutuş, beraberinde İbn Mülaib ve iki oğlu olduğu halde, Humus'tan ' hareketle Trablusşam'ın kuzeydoğusundaki Irka kalesini almıştır. Bu arada Aksungur, yine İbn Mülaib'in elinde bulunan Famiye kalesini işgal ederek buranın yönetimini Şeyzer Munkızi emiri İzzüddevle Ebu'l-Murhef Nasr'a vermiştir (3 Receb 484 / 22 Ağustos 1 091) (2) . Irka kalesinin fethinden sonra ( 1091) Aksungur, Bozan ve Yağısıyan ile birlikte Kadı Ebu'l-Hasan b. Ammar'ın yönetiminde bulunan(3) Trablusşam üzerine yürüyerek kuşatmaya başladı. Selçuklu kuvvetleri karşısında direnmenin imkansızlığını gören İbn Ammar, hile yollarına sapmış, Tutuş'un yakınları olan emirlere ulaklar göndererek onlara para ve mal karşılığı kendisine yardım etmelerini teklif etmişse de emirler, onun bu teklifini benimsememişlerdir. Bu girişiminden olumlu bir sonuç alamayan İbn Ammar, bu defa Aksungur'un Zerrinkemer adlı veziriyle irtibat kurmuştur. Onun daha yumuşak karakterli olmasından istifade ederek ona değerli armağanlar ve para verip «Aksungur katında girişimlerde bulunarak kuşatmanın kaldırılmasını sağlamasını»· istemiştir. Ayrıca Aksungur"a otuzbin altın ve çok değerli hediyeler gönderdiği gibi ona Sultan Melikşah'ın ccTrablusşam'ın kendi yönetiminde kalmasının bildiren menşurları ile «kendisinin bu ülkedeki :naiplerine yardımcı olması, onlarla işbirliği yapm�sı ve kesinlikle çatış- (1) İbnü'l-Kalanisi, Zeylü Tarih-i Dımaşk, 120 ; İbnü'l-Adün, Zübdetü'l Haleb, II, 106 ; Bugye, 124 vd. ; İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 202-203; elAyni, Ikd, III, 210a; Sıbt b. el-Cevzi, Mir'atü'z-Zaman., XIII, 91a ; Azimi, Tarih, 187a ; el-A'lak, 94 (2) İbnü'l-Adim, Zübdetü'l-Haleb, II, 106 ; İbnü'l-Adim, Bugye, 109, 126 ; İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 203 ; Ikd, III, 205a ; Azimi, 187b ; İbn Tağribirdi, en-Nücumu'z-Zahire, V, 132 (3) Trablusşam önce Şii kadısı Eminüddevle Ebu Talib el-Hasen b. Ammar tarafından Fatımi yönetimine son verilerek bağımsız bir· hale getirilmişti. Fakat şehir yöneticileri, Suriye ve Filistin'de Selçuklu Devleti kurulunca Selçuklulara tabi olmak zorunda kalmışlardır. 396 doğuştan günümüze BÜYUK İSLAM TARİHİ ma durumuna düşmekten sakınması» hususlarını ihtiva eden yazılı fermanını da göstermiştir. Bunun üzerine Aksungur, Tutuş'a; «Sultanın verdiği böyle menşurları elinde bulunduran bir kimseyle asla savaşmam» demiş, buna çok kızan Tutuş'un; «Sen, bana tabi değil misin?» sorusuna Aksungur «Ben, sana ancak Büyük Sultan'a isyan durumunda olmadıkça tabiyim» cevabını vermiştir. Böylece Tutuş ile anlaşmazlığa düşen Aksungur, ertesi gün kuvvetleriyle birlikte kuşatmayı bırakarak Haleb'e dönmüştür. Emir Bozan'ın da Urfa'ya dönmesi üzerine kuvvetleri azalan Tutuş, savaşı tek başina. sürdüremeyerek Dımaşk'a dönmek zorunda kalmıştır ( 484/ 1091 ) . Tutuş, Aksungur'un kendisine karşı olumsuz tutum ve davranışları hususunda, şikayette bulunmak üzere, oğlunu Mellkşah'a göndermişse de sultan onun bu şikayetine pek önem vermemiştir. Bunun üzerine Tutuş'un oğlu derhal Dımaşk'a dönmüştür(l) . Böylece Büyük Sultan Melikşah'ın çok önem verdiği Fatımilerle miicadele ( 2) yapılamadığı gibi, daha önce Selçukluların yönetim ve hakimiyetine geçen Filistin ve Suriye'nin önemli kıyı şehirlerinin geri alınması da mümkün olamamıştır. d) Tacüddevle Tutuş'un Saltanat Mücadelesi : ı - Kuz ey Sur i y e, e l - C ez ır e ve D i yar b eki r B ö lgelerinin İ t aat Altına Alınm ası: Tacüddevle Tutuş, 1092 yılı sonlarına doğru hilafet merkezi Bağdat'ı ikinci defa ziyarete gelmiş bulunan; özellikle Fatımilere karşı harekete geçerek Mısır'ı ve hatta Mağrib'i fethetmeyi planlamış olan ( 3) Sultan Melikşah'a itaat ve bağlılığını bildirmek üzere, Dı·· maşk'tan Bağdat'a hareket etmişti(4) . Fakat o, Fırat ırmağının sağ kıyısındaki Hit bölgesine geldiği zaman Melikşah'ın ölüm haberini aldı. Bunun üzerine Bağdat'a gitmekten vazgeçen Tutuş, Hit'te derhal Büyük Sultanlığını ilan ederek adına hutbe okutmuştur. Daha sonra, Rahbe'yi kuşatmaya başlamışsa da kuvvetlerinin azlığı sebebiyle şehri almayı başaramamıştır. Burada fazla zaman kaybetmek (1) İbnü'l-Esir, el··Kamil, X, 202-203 ; (Burada bu olaylar h. 485 yılı olayları arasında verilmiştir) ; el-A'lak, 108 ; Sıbt b. el-Cevzi, Mir'.­ atü.z-Zaman, XII, 94a ; İbn Tagribirdi, en-Nücumu'z-Zahire, V, 133 ; Kenzü'd-Dürer, VI, 431-432 ; krş. Melikşah Devri, 100-101 (2) Melikşah Devri, 100-101, 125 (3) İ. Kafesoğlu, Melikşah Devri, 101 (4) İbnü'l-Kalanisi, Zeylü Tarih-i Dmıaşk, 122 ; İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 219 SURİYE SELÇUKLULARI 3g7 istemeyen Tutuş, kuşatmayı kaldırıp kuvvetli bir ordu hazırlamak için süratle Dımaşk'a döndü. Burada sahip olduğu bütün askerleri toplayan Tutuş, Halep yönüne hareket etmiş, Emir Aksungur, Yağısıyan ve Bozan'a mektuplar göndererek; «Sultan Melikşah'ın ölümü üzerine, Büyük Sultanlığını ilan ettiğini, bu sebeple onun hakim olduğu ülkelere bu defa kendisinin hakim olmasını sağlamak ıçın, kuvvetleriyle birlikte lcendisine lcatılmalarının bildirdi. Bunun üzerine Aksungur, Tutuş'a kırgın olmasına rağmen hizmetinde olduğu Büyük Sultanın ölümü, çocuklarının daha küçük yaşta olmaları ve Büyüle Sultanlılc hususunda aralarında henüz bir anlaşmanın bulunmaması dolayısıyla ona, itirazda bulunmak cesaretini gösteremeyip onun itaat teklifini kabul etmiş, ayrıca kendisine kızgın bulunan Tutuş'un yakınlığını kazanmak için Antakya valisi Yağısıyan ile Urfa emiri Bozan'a haber göndererek «Tutuş'a itaat edip onun hizmetine girmelerinin tavsiye etmiştir. Bu üç emir, Tutuş'a itaatlerini bildirerek yönetimleri altındaki yerlerde onun adına hutbe okutmaya başlamış ve kuvvetleriyle birlikte Tutuş'a katılmayı kabul etmişlerdir(!) . Böylece Tutuş, uzun süre yönetimi altına alamadığı Kuzey Suriye'ye Melikşah'ın ölümüyle değişen şartların sağladığı kolaylıkla hakim olmuştur. Önce Suriye'de kendisini Büyük Sultan olarak kabul ettirmeyi başaran 'rutuş, beraberinde Aksungur ve Yağısıyan olduğu halde, Büyük Selçuklu saltanatına sahip olma arzularını gerçekleştirmek maksadıyla Musul Ukayloğulları emirliğinin yönetimindeki Rahbe üzerine yürüyüp kuşatmaya başladı ve çok geçmeden şehri eman ile teslim alıp adına hutbe okuttu (Muharrem 486 / Şubat 1093). Tutuş, daha sonra el-Cezire'nin önemli şehirlerinden olan Rakka'yı da eman ile teslim almıştır(2) . Her iki şehir halkına da çok iyi davranan Tutuş, buralara muhafızlar yerleştirdikten(3) sonra yine Ukayloğulları emirliğinin elindeki Nusaybin'e yöneldi. . Bu sıralarda, Urfa valisi Bozan da kuvvetleriyle birlikte kendisine katıldı. Tutuş'un or.dusunun şehir önlerine geldiğini gören Nusaybin valisi, derhal Tuti:ı.ş•a itaatini arzedip hizmetine girdiğini bildirmiştir. Fakat şehirde Musul'u yeniden ele geçirmiş olan İbrahim (1) İbnü'l-Adim, Zübdetü'l-Haleb, II, 106··108, İbnü'l·-Kalanisi, Zeylü Tarih-i Dımaşk, 122, İbnü'l-·Esir, el-Kamil, X, 219··220; Sıbt b. elCevzi, Mir'atü.z-Zaman, XIII, 103b ; Ikd, III, 210b; Urfalı Mateos, 180 (2) İlmü'l-Kalanisi, Zeylü Tarih-i Dımaşk, 122 ; İbn Şeddad, elA'lak (Tübingen Üniv. nüshası), 18b; İbnil'l-Ezrak; Tarihu Meyyafarikin ve Amid, 233; İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 220 ; İbnü'l-Adim, Zübdetü'l-lfaleb, II, 107 (3) İbnü'l-Kalanisi, Zeylü }'arih-i Dımaşk, 122 \- 396 doğuştan günümüze BÜYUK İSLAM TARİHİ ma durumuna düşmekten sakınması» hususlarını ihtiva eden yazılı fermanını da göstermiştir. Bunun üzerine Aksungur, Tutuş'a; «Sultanın verdiği böyle menşurları elinde bulunduran bir kimseyle asla savaşmam» demiş, buna çok kızan Tutuş'un; «Sen, bana tabi değil misin?» sorusuna Aksungur «Ben, sana ancak Büyük Sultan'a isyan durumunda olmadıkça tabiyim» cevabını vermiştir. Böylece Tutuş ile anlaşmazlığa düşen Aksungur, ertesi gün kuvvetleriyle birlikte kuşatmayı bırakarak Haleb'e dönmüştür. Emir Bozan'ın da Urfa'ya dönmesi üzerine kuvvetleri azalan Tutuş, savaşı tek başina sürdüremeyerek Dımaşk'a dönmek zorunda kalmıştır ( 434/ 1091) . Tutuş, Aksungur'un kendisine karşı olumsuz tutum ve davranışları hususunda, şikayette bulunmak üzere, oğlunu MeUkşah'a göndermişse de sultan onun bu şikayetine pek önem vermemiştir. Bunun üzerine Tutuş'un oğlu derhal Dımaşk'a dönmüştür(l) . Böylece Büyük Sultan Melikşah'ın çok önem verdiği Fatımilerle miicadele (2) yapılamadığı gibi, daha önce Selçukluların yönetim ve hakimiyetine geçen Filistin ve Suriye'nin önemli kıyı şehirlerinin geri alınması da mümkün olamamıştır. dl Tacüddevle Tutuş'un Saltanat Mücadelesi : 1 ·- Kuz ey Suriye, el - C e z ı r e ve Diyar b eki r Böl gelerinin İtaat Altına A l ı n ması: Tacüddevle Tutuş, 1092 yılı sonlarına doğru hilafet merkezi Bağdat'ı ikinci defa ziyarete gelmiş bulunan; özellikle Fatımilere karşı harekete geçerek Mısır'ı ve hatta Mağrib'i fethetmeyi planlamış olan(3) Sultan Melikşah'a itaat ve bağlılığını bildirmek üzere, Dı·· maşk'tan Bağdat'a hareket etmişti (4) . Fakat o, Fırat ırmağının sağ kıyısındaki Hit bölgesine geldiği zaman Melikşah'ın ölüm haberini aldı. Bunun üzerine Bağdat'a gitmekten vazgeçen Tutuş, Hit'te derhal Büyük Sultanlığını ilan ederek adına hutbe okutmuştur. Daha sonra, Rahbe'yi kuşatmaya başlamışsa da kuvvetlerinin azlığı sebebiyle şehri almayı başaramamıştır. Burada fazla zaman kaybetmek (1) İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 202-203 ; (Burada bu olaylar h. 485 yılı olayları arasında verilmiştir) ; el-A'lak, 108 ; Sıbt b. el-Cevzi, Mir'.­ atü.z-Zaman, XII, 94a; İbn Tagribirdi, en-Nücumu'z-Zahire, V, 133 ; Kenzü'd-Dürer, VI, 431-432 ; krş. Melikşah Devri, 100-101 (2) Melikşah Devri, 100-101, 125 (3) İ. Kafesoğlu, Melikşah Devri, 101 (4) İbnü'l-Kalanisi, Zeylü Tarih-i Dımaşk, 122 ; İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 2 19 SURİYE SELÇUKLULARI istemeyen Tutuş, kuşatmayı kaldırıp kuvvetli bir ordu hazırlamak için süratıe Dımaşk'a döndü. Burada sahip olduğu bütün askerleri toplayan Tutuş, Halep yönüne hareket etmiş, Emir Aksungur, Yağısıyan ve Bozan'a mektuplar göndererek; «Sultan Melikşah'ın ölümü üzerine, Büyük Sultanlığını il İbn Asakir'den naklen Bııgye'de (121) bu suikastın, Hıdvan'ın Cenahüddevle ile barış yapması ve dolayısıyla Rıdvan'la aralarının bozulabileceği sebebiyle lföü Tahir es-Sfüg tarafından düzenlendiği belirtilir. (3)' İbnü'l-Adim, Zübdetii'l-Haleb, II, 146-147 ; İbnü'l-Adim, Bugye, 121- 123 ; İbnü'l-Kalanisi, Zeylü Tarih-i Dımaşk, 142 ; Azim!, '.l'arih, l92a, 430 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ re sahip olmayacağı kuşkusu ile onun hasmı durumundaki Melik Dukak'a Humus'u teslim etmek üzere çağrıda bulundular. Bu sıralarda Dukak'ın Dımaşk'ta bulunmamasına rağmen naibi Aytegin el-Halebi, hemen bir miktar kuvvetle harekete geçerek Humus'a gelmiş ve kaleyi Dımaşk Selçuklu melikliği adına teslim almıştır. öte yandan Humus'u işgal etmek için Resten'e gelerek burayı kuşatan Raymond He annesinin çağrısına uyarak harekete geçip elKubbe'ye gelen Rıdvan Humus'un Dukak'm eline geçtiğini öğrenince artık şehre girmenin gereksizliğini düşünerek memleketlerine geri dönmüşlerdir. Böylece Humus sessiz, sedasız Dımaşk Selçuklu melikliğine katılmış oldu (l) . Halep Selçuklu melikliğ.ine tabi olan Azaz valisi Ömer, Antakya Haçlı prensliğine ait el-Cume'ye saldırarak yağma akınlarında bulunmuştur. Bunun üzerine Tancred, Antakya ve Urfa kuvvetleriyle karşı harekete geçerek Halep yakınlarındaki el-Müslimiyye'de karargahını kurduktan sonra bölgedeki köy ve kasabaları vergiye bağlamıştır. Tancred, bir süre Halep yörelerinde askeri hareketlerde bulun·­ duktan sonra, kendisine karşı hiçbir önlem almayan Melik Rıdvan'a ulaklar gönderip ondan bazı isteklerde bulunmuş, sıkışık bir durumda olan Rıdvan, bunları kabul etmek zorunda kalmıştır. Her ikisi arasında yedibin altın ile on baş hayvan verilmesine karşılık; el-Müsliıni:yye . hart3l�t\.tı,.'sırasında alınan .esirlerin ·(ernir;ler · df§m.da) salıverilmesi şartlarım ihtiva 'eden bir anlaşma imzalaminştır (496 sonları / 1 103 sonları). F'akat çok geçmeden, Antakya prensliğine bağlı kuvvetler, yeniden Halep bölgesinde harekatta bulunarak Tellü Başir'e, özellikle kuzey ve doğu yörelerine yağma akınları yaptıktan sonra Beserfüs kalesine (2) saldırarak eman ile teslim almışlardır. Daha sonra Kefer-· lasa'ya (3) yönelen Haçlılar, Uleymoğulları kabilesinin karşı saldırıları üzerine, yeniden BeserfUs'a çekilmişlerdir ( 497 /1108 sonları) ( 4) . Melik Rıdvan, hakimiyet alanlarım sürekH olarak genişltemek isteyen Antakya Haçlılarının Halep bölgesinde giriştikleri askeri hare·· ketler karşısında, hiç bir karşı harekatta bulunamamıştır. Esas iti- (1) İbnü'l-Adim, Zübdetii'l-Haleb, II, 147; İbnü'l-Kalanisi, Zeylü 'l'arih-i Dımaşk, 142•; Krş. B. Lewis, The Assasins (London 1967) , 100 ; ClaU·· de Gahen, La Syrie, 2:rn (2)i Benü Uleym dağlarında Haleb'e bağlı bir kale (Mu'cem, IV, 219) (3): Haleb'e bir günlük mesafede k alesi olan bir bucak (Mn'cem, IV, 29'1) (4) İbnü'l-Adiın, Zübdetü'l-Haleb, II, 147-148 ; kı:ş. R.unciman, A :.mstoı·y of the Crusades, II, 40 SURİYE SELÇUKLULARI 431 bariyle Sultan Melikşah'ın ölümünden sonra başlayan iç kabşıklıklar sebebiyle Selçuklu devletinin otoritesinin zayıflaması tabi devlet ve beylikler üzerindeki nüfuz ve hükümranlığının hemen hemen yok denecek bir duruma gelmesi, bunun tabii sonucu olarak vasallar arasında sürekli çatışmaların ortaya çıkması ve nihayet Şii Mısır FatımHerinin İslam dünyası içinde olumsuz davranışları, Haçlıların Suriye ve Filistin'de tutunmalarını sağlamış oldu. Özellikle Kudüs'ün işgali (15 'Temmuz 1099) , Haçlıların büyük hedeflerinin gerçekleşmesiyle sonuçlandı. Böylece Suriye'de Selçuklu İmparatorluğu'na bağlı öteki meliklikler gibi, Halep melikliği de Haçlı istilasının tehdidi altında bulunuyordu. Öte yandan Selçuklu sultanı I. Kılıçarslan, Anadolu'da zor şartlar altında, Bizans ve Haçlılarla başarılı mücadelelerde bulunuyordu. Kılıçarslan, Bizans imparatoru Aleksius ile bir anlaşma yaparak batı sınırını emniyet altına alarak Doğu Anadolu seferine çıkmış, ve Maraş'ı Ermenilerden almayı başarmıştı (1103) . Bu sıralarda Danişmend Gümüştegin Antakya prensi Bohemond'u esir almıştı. Bunun üzerine Kılıçarslan Antakya üzerine bir sefer düzenlemeye karar verdi. Bu maksatla Haleb'e bir elçi göndermiş ve sefer sırasında ordusunun yiyecek ihtiyaçlarının sağlanmasını bildirmiştir. Halep halkı, buna son derece sevinmiş, etrafa müjdeler yollanmıştır. Ancak Kılıçarsfan, Güriıüşte,g;in,;i,rı : esir alınan . Bohemopd'u , yüzbin .aıtin · karşqığ1ri9a safrv:eı,iiJğini öğ;v.epince. 'An.tı;ı.kya ,.$eferinden vazgeçmiştir ( 1) . 2 --- R ı dvan'ın Karşı H a rekatı: Halep bölgesinin bir çok önemli kale ve stratejik mevkilerinin Haçlılar tarafından ele geçirilmesi sonucunda bu bölge, Haçlıların kontrolüne girmişti. Böylece Halep Selçuklu melikliği çok ciddi bir devreye girmiş oluyordu. Melik Rıdvan ise Haçlıların, Halep melikliği aleyhine sürekli olarak artan bu askeri hareketlerini durdurabilecek kuvvete sahip değildi. Bu yüzden başarılı karşı saldırılar da düzenleyemiyordu. Fakat özellikle Halep bölgesinde askeri faaliyetlerde bulunan Antakya Prensliğ.ine bağlı kuvvetlerin, başlarında Danişmend Gümüştegin'in esaretinden kurtularak Antakya'ya gelen Bohemond ile yeğeni 'l'ancred olduğu halde, Harran üzer:ine yürümekte olan Urfa kontu II. Baudouin'in çağrısına uyarak ona yardıma gitmeleri sonucunda bu bölgede Haçlı harekatı durmuş oldu. Şaban 497 (1) İbnü'l-Kalanist, Zeyfü Tadh-1 Dın:ıaşk, 143 ; O. Turan, Sel<ıuklı.dar Zamanında Türkiye, 106-· 107 432 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ (Nisan-Mayıs 1104) 'de Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun Musul valisi Çökürmüş ile imparatorluğun vasalı Hısnıkeyfa (Hasankeyf) erniri Artukoğlu Sökmen'in birlikte sevk ve idare ettikleri Selçuklu ordusu karşısında, Harran'da Belih çayı yörelerinde II. Baudouin, Joscelin, Bohemond ve Tancred gibi ilerigelen Haçlı Hderlerinin komutasındaki Haçlı ordusunun ilk defa büyük bir bozguna uğraması ve hatta Baudouin ve Joscelin'in esir alınması(l) , bütün İslam alemini sevindirirken, özellikle Halep bölgesindeki Haçlı prensliğinin askeri harekatlarını büyük çapta sekteye uğratmıştır. Rıdvan, bu harekatı daha yakından izlemek maksadıyla bir miktar kuvvetle Halep'ten çıkıp Fırat ırmağı yönünde ilerlemişti. Bu sıralarda Urfa ve Antakya Haçlı ordusunun kesin bir yenilgiye uğradığını öğrenen Rıdvan, süratle geriye dönüp Haçlıların işgalleri altında bulunan Halep bölgesindeki kale ve stratejik bölgeler üzerine yönelerek bunları birer birer kuşatmaya başladı. Böylece el-Cezr,. elFüa, Sermin, Maarretü Masr1n ve bazı kaleleri yeniden ele geçirmeyi başardı; birçok Haçlı askeri de tutsak alındı. Rıdvan'ın bu istiırdat harekatından başka melikliğe bağlı emirlerden Şemsü'l-Havas Yaruktaş da bir miktar kuvvetle harekete geçerek Savveran'ı (2) fethetmiştir. Bütün bu askeri başarılar neticesinde Latmin, Kefertab, Maarratü'n-Nüman ve el-Bare'de bulunan Haçlılar, Antakya'ya kaçmışlardır. Böylece bu kale ve şehirler de yeniden Halep Selçuklu melikliğinin yönetimine geçmiştir. Daha sonra Melik Rıdvan, Balis ve el-Faya'yı Cenahüddevle'nin adamlarından teslim almış, ayrıca Yaruktaş'ı istemeyen Hama halkının çağrısı üzerine burayı ve Selemiyye'yi de melikliğine katmıştır ( 497/1104) (3) . Melik Rıdvan'm, Haçlıların ımafiyetinden faydalanarak giriştiği bu askeri harekat sonunda Halep bölgesinde bulunan ve Halep için stratejik önemi haiz olan bir çok kale ve şehir geri alınmış ve buralarda oturan halk emniyet ve süküna kavuşturulmuştur. öte yandan Belih çayı savaşında yenilmesinden sonra yeğeni Tancred ile birlikte Antakya'ya dönen Bohemond, _Melik Rıdvan'ın bu askeri hareketlerine karşı yeni bir harekata girişecek durumda değildi. Esasen Belih çayı zaferi, Kılıçarslan ve Danişmend Gümüştegin'in 1 100 ve 1101 yıllarında Malatya ve Amasya'da Haçlıları yok etmelerinden ( 4) sonra onlara ikinci ağır bir darbe ol- (1) Bu konuda geniş bilgi için bkz. Artukoğlu Sökmen, 515 vd. (2) Humus'a bağlı bir bucak (Mu'cem, III, 433) (3) İbnü'l-Adim, Zübdetii.'l-Haleb, II, 148-149; Albertus, Gesclıichte des ersten Kreuzzugs, (Almanca'ya çev. H. Hefele) II, 158 ; Claude Cahen, La Syrie, 239; Runciman, A History of the Crı.ı.sades, I, 45-46 (4) Geniş bilgi için bkz. O. Turan Selçuklular Zamanımla Türkiye, 104 SURİYE SELÇUKLULARI 433 muş ve böylece Halep bölgesi bir süre Haçlı tehlikesinden uzak kalmıştır. 3 -- A r tah Mağ lubiyeti: Halep bölgesindeki Haçlı baskı ve işgalini kısmen de olsa kaldır·, mayı başaran Rıdvan, kardeşi Dukak'm ölümü (Ramazan 49'"/ / Haziran 1104) üzerine eskiden beri. hakim olmak istediği Dımaşk'a ordusuyla hareket etmiş, bir süre kuşatmış, adına hutbe okutmayı ve para bastırmayı kabul ettirmişti. Fakat her an yeni bir Haçlı tehlikesinin ortaya çıkabileceği düşüncesiyle Haleb'e geri dönmüştür (l) . Böylece o, Dımaşk melikliğini kendine tabi kılmayı başarmış oldu. Aşağı yukarı bir yıl sonra (Receb 498 / Mart 1105) Melik Rıdvan, Trablusşam'ı kuşatmakta olan Haçlı kuvvetlerini bertaraf edebilmek maksadıyla şehir hakimi Fahrülmülk İbn Ammar'm yardlm çağrısına uyarak Halep'ten ordusuyla hareket etmişti. Fakat bu sırada, Bohemond'un askeri yardım için Avrupa'ya gitmesi sebebiyle Antakya prensliğinin yönetimini üzerine alan Tancred; Maraş, Tellü Başir ve Urfa Haçlı kontluğundan da yardım alarak Halep melikliği için çok önem taşıyan Artah üzerine yürüdü(2) . Artah 496 (1102-1 103) yılında Haçlıların zulümleri sebebiyle kalede bulunan Ermeniler tarafından Melik Rıdvan'a teslim edilmişti. Haçlı kuvvetlerinin şehri kuşatmaları üzerine kaled'e bulunan Rıdvan'm naibi, derhal ona haber göndererek Haçlı kuşatmasını bildirmiş ve süratle yardıma gelmesini istemiştir. Bu haber üzerine Rıdvan, bütün Halep bölgesinden sağladığı üçbini gönüllü olmak uzere'' yedibin yaya ve pek çok da süvariden oluşan oldukça kalabalık bir orduyla Halep'ten ayrıldı. Artah'a yaklaşan Halep Selçuklu ordusunun çokluğu karşıs:ında savaşa cesaret edemeyen rrancred, Rıdvan!a haber göndererek barış teklifinde bulundu. Rıdvan, bu teklifi kabul etmek istemişse de beraberinde bulunan İspehbud Sabave (3) buna engel olmuştu. Böylece Tancred'in barış teklifi reddedilmiş ve savaş kaçınılmaz bir duruma gelmişti. İbnü'l-Esir'in ifadesine göre ( 4) ; her (1) İbnü'l-Adim, Zübdetü'l-Ualeb, II, 150 (2) Albertus (II, 1 58), Süvari ve piyade olmak üzere, Tancred'in onbin kişilik bir kuvvet topladığını belirtir. (3) İspehbud Sabave, Hemedan em1ri Ayaz'm Sultan Muhammed Tapar tarafından öldürülmesinden sonra onun maiyeti mensuplarından olması sebebiyle kendisini emniyette görmeyerek Haleb'e gelip Rıdvan'­ ın hizmetine girmiştir. Sabave, yenilgi ile bitecek olan bu savaştan sonra Rıdvan'm da hizmetinde kalmayarak Dımaşk'a gidip Tuğtekin' - in hizmetine girmiştir. (4) İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 394 İslam Tarlhi, C. 7, F'. : 28 434 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ iki taraf arasında savaş başlar başlamaz Haçlılar, çarpışma ya girişmeyerek süratle geri çekilmişlerdir. Fakat çok geçmeden Haçlı komutanlarının aralarında yaptıkları müzakerelerde, geri dönülüp son bir saldırıda bulunulması, aksi tak� dirde tamamen bozguna uğranılacağı kararına varılmış ve yeniden çarpışmalara başlamışlardır. Halep kuvvetlerinin başarılı bir çarpışma sonunda Haçlı ordugahına girmeye muvaffak olmalarına rağmen süvari kuvvetler bozguna uğramaktan kurtulamadılar. Onların bu bozgunu, Haçlı ordugahında yağmaya dalan piyade askerlerin çok büyük kayıplar vermesine sebep olmuş, bunlardan pek az sayıda asker kurtulabilmiştir. Tam_ anlamıyla bozguna uğrayan Rıdvan'm ordusu, Haleb'e çekilmek zorunda kalmıştır (3 Şaban 498 / 20 Nisan 1105) . Halep tarihçisi Kemaleddin İbnü'l-Adim'in Halep için, daha önceki «Kella felaketinden daha büyük bir felaket» olarak ifade ettiği ( 1) bu Artah yenilgisinde, Rıdvan'ın kuvvetleri atlı ve yaya olmak üzere üçbin civarında zayiat vermiştir. Halep ordusunun Haçlılar karşısındaki bu bozgununu, Leyhln'­ dan Şeyzer'e kadar bütün Halep bölgesi halkını, hatta İb.nü'l-Kalanisi'nin ifade ettiği gibi(2) , bütün Suriye topraklarında yaşayan insanları, memleketlerinin her an bir Haçlı istilasına maruz kalabileceği encUşesiyle baş başa bırakmıştır. Nitekim çok geçmeden Tancred'in komutasındaki Antakyalı kuvvetler, bu bozgundan geniş ölçüde faydalanmak için Halep bölgesinde yağma ve istila hareketlerine giriştiler. İstilaya uğrayan el-Cezr ve Leylun halkının büyük bir kısmı Haleb'e göç etmişlerdir. Tancred, daha önce Melik Rıdvan'ın işgal ettiği Haleb'e bağlı stratejik önemi olan kaleleri kolaylıkla ele geçirmiştir. E ----· HAÇLILARA KARŞI İTTİFAK TEŞEBBÜSI,ERİ Antakya prensliği yönetimini geçici olarak yürüten Tancred'in Halep bölgesinde giriştiği askeri harekat neticesinde Halep Selçulku melikliği ciddi bir tehlike ile karşı karşıya kalmıştı. Melik Rıdvan, melikliğini bu tehlikeden kurtarmak için Muhammed Tapar taraftarı olduğu için Bağdat şahneliğinden uzaklaştırılan Artukoğlu İlgazi (3) , kısa bir süre hizmetinde bulunan İspehbud Saba ve ve Sincar emi:d Arslantaşoğlu Alpı ile Haçlılara karşı girişecekleri askeri harekat için anlaşmaya vararak bir ittifak oluşturdu. Müttefikler, Haçlı- (1) İbnü'l-Ad1m, Zübdetii'l-Haleb, II, 151 (2) İbnü'l-Kalanis1, ZeyUi Tarih-i Dımaşk, 148 (3) Bu konuda bkz. A. Sevim, Belleten (XXVI/104), 649-691 SURİYE SELÇUKLULARI 435 larla nerede ve nasıl savaşılacağı. konusunu müzakere için yaptıkları toplantıda İlgazi, Sultan Berkyaruk adına Musul ve bölgesinde valilik yapan Çökürmüş'ün yönetimindeki. şehirleri ele geçirip buralardan elde edilecek asker ve paralarla Haçlılara karşı daha etkili bir mücadele yapılabileceğini ileri sürmüştü. İlgazi'nin bu teklifi, Rıdvan ve Alpı tarafından da olumlu bulununca süratle hazırlanan onbin kişilik bir kuvvet, Ramazan 499 başlarında (Mayıs 1 106) Çökürmüş'­ ün yönetimi altında bulunan Nusaybin üzerine yürümüştür. Kuşatma sırasında Emir Alpı, surlardan atılan bir okla ağır yaralanmış ve Sincar'a dönmek zorunda kalmıştır, Öte yandan, bu sıralarda Tanza ( 1) yörelerindeki bir ılıcada tedavi gören Emir Çökürmüş, Rıdvan ve müttefiklerinin Nusaybin ha"· ıekatını öğrenir öğrenmez Musul'a giderek askerlerini topladı ve Nusaybin'e hareket etti. Fakat müttefiklerin kalabalık ordusu karşısında savaşı göze alamadı. Bunun üzerine Melik Rıdvan'm ordusunda yer alan bazı ilerigelen emirlere mektuplar gönderip birtakım vaatlerde bulunarak onları Rıdvan aleyhine kışkırtmayı başaran Çökürmüş, Nusaybin'de bulunan naiplerine Rıdvan'a yakınlık gösterip hizmet etmelerini, para ve armağanlar takdim etmelerini» bildirdi. Ayrıca Rıdvan'a elçiler gönderip; «Sen İlgazi'rıin nasıl şer ve fesat sahibi bir insan olduğunu iyi biUrsin. Eğer onu yakalatıp hapse atarsan sana itaat eder, asker, silah ve para bakımından yardımda bulunurum» demiştir. Musul emirinin bu teklifini Halep bölgesini ciddi bir şekilde tehdit eden Haçlılara karşı yapılacak mücadeleler için, onun da yardımını sağlamak bakımından yerinde bulan ve uygulamaya karar veren Rıdvan, hizmetinde bulunan İlgazi'yl çağırtarak ona, Nusaybin'­ in alınmasının çok güç olduğunu söyledikten sonra; «Haçlılar, Halep bölgesini istila etmiş durumdadır. Büyüle kuvvetlerle bize lcatılacak olan Çökürmüş ile barış yapıp hep birlikt.e Haçlılara karşı harekete geçelim, böylece bizim bu hareketimiz, müslümanların küffara karşı birleşmesi olacaktır» demiştir. Küçümsenemeyecek kadar bir Türk:ı:nen kuvvetine sahip olan gazi, onun tavsiyesini kabul etmemiş; cıSen, lcendi başına buyrukmuşsun gibi hareket ediyorsun, halbulci şu anda benim buyruğum altında bulunuvorsun; Nusaybin alınmadan sana buradan çekilme iz .. ni vermem, eğer çekilmeye kalkacak olursan seninle savaşmaya hazırım>> demek suretiyle hizmetinde bulunduğu Rıdvan'a çok sert ve tehdit dolu bir tepkide bulunmuştur. Böyle bir tepkiyle karşılaşabileceğini düşünen Rıdvan, İlgazi'yi yakalatmak için daha önce tedbir (1) Ceziretü İbn Ömer'e bağlı, ılıcaları ile ünlü bir yer (Mu'cem, HI, !551) . 436 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİİIİ almıştı. Nitekim birkaç askeri vasıtasıyla onu kıskıvrak yakalatıp bağlattıktan sonra artık düşmanı olmadığı Nusaybin kalesinde hapsettirmiştir. Fakat çok geçmeden beylerinin tutuklandığını öğrenen Türkmenler, İlgazi'yi kurtarmak için surlardan içeri girmeye ve önlerine gelen her şeyi yağmalamaya başlamışlardır. Bunun üzerine Rıdvan, askerleriyle birlikte süratle Haleb'e dönmüştür. Böylece Melik Rıdvan'ın, Halep bölgesini istila eden Haçlılara karşı kurmayı başardığı bu. ittifak cephesi, Çökürmüş'ün siyasi oyunları sonucu dağılıp gitmiştir (l) . Bat ınile rle İşbi rliği ve Efamiye O l aylan : Başarısızlıkla sona eren Nusaybin harekatından sonra Humus'a bağlı Kefertab'ın batısındaki önemli kalelerden biri olan Efamiye (2) Halep Selçuklu melikliğinin hakimiyetinden çıkmıştı. Selçuklu vasalı Humus emiri Seyfüddevle Halef b. Mülaib'in yönetiminde bulunan Efamiye kalesi, 483 (1090) yılında Tutuş tarafından alınmıştı. Tutuş'un ölümünden sonra Efamiye kalesi oğlu Melik Rıdvan'a tabi olmuştu. Fakat bir süre sonra Rıdvan'ın bu kaledeki naibi, Mısır Fatımilerine başvurarak kaleyi kendilerine teslim edeceğini, bu sebeple bir naibin gönderilmesini bildirmişti. Bunun üzerine Mısır'da bulunan İbn Mülaib: «Haçlılarla mücadele etmek istiyorum» diyerek halifeyi ikna etmiş ve yeniden Efamiye'ye gelip yönetimi eline almayı başarmıştı. Fakat şehir ve kalesini eline geçirdikten sonra vasalı olduğu Fatımilere de itaat etmemeye başlayan İbn Mülaib, yeniden yolları kesip soygunlar ve müsadereler yapmaya başladı. Halkının çoğu Şii olan Sermin, Haçlılar tarafından işgal edilince müslüman halk, burayı terkedip başka yerlere göç etmişti. Bu arada bir Şii daisi olan Sermin kadısı Ebu'l-Feth es-Sermini de Efamiye'ye sığınarak İbn Mülaib'in yanında kalmaya başladı. Böylece bu kalenin yeniden Halep Selçuklu melikliğine katılması kolaylaşmış oluyordu. Bu konuda Melik Rıdvan'ı ikna eden Batıni reisi Efüu Tahir esSaig, Ebu'l-Feth ile haberleşerek İbn Mülaib'in öldürülüp kalenin Halep melikliğine bağlanması için girişimlerde bulundu. Büyük bir maharetle İbn Mülaib'in şüphelerinden sıyrılmayı başaran Ebu'l-Feth, Ebu Tahir ile münasebetlerini gizlice sürdürüyordu. Nihayet Ebu'lFeth'in emri üzerine, güya Rıdvan'ın kötü davranışları sebebiyle Ha- (1) İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 405-406; el-Ayni, Ikd, III, 227b. (2)! Çeşitli doğulu ve batılı kaynaklarda Famiye, Madiku Efamiye, Kal'­ atü'l-Madik ve Apamea şekilleriyle geçen bu yer adı için bkz. Mu'­ cem, I, 322 ; İA. «Efamiye» mad. SURİYE SELÇUKLULARI 437 lep'ten kaçan üçyüz kadar Serminli(l) beraberlerine verilen Haçlılara ait bir at, silah ve bir Haçlı reisi olduğu halde, Efamiye'ye gelerek «Haçlılarla savaşmak maksadıyla İbn Mülaib'in hizmetine gireceklerini ve yolda rastladıkları bir Haçlı birliğini yok edip neleri varsa aldıklarını» bildirdiler. Bunlara inanan İbn Mülaib, Serminlileri sevinçle karşılamış ve oturnialarına izin vererek adamlarına, onları kaleye yerleştirmelerini emretmişti. Artık her şey tamamlanmış ve Ebu'lFeth'in planlarının uygulanmasının zamanı gelmişti. Bir gece, kale muhafızlarının uykuya daldıkları bir sırada, Kadı Ebu'l-Feth ve kalede ikamet eden birkaç Batıni fedaisi, sessizce surlara gidip aşağıya ipler atarak (2) , Üçyüz Serminliyi büyük bir gizlilikle yukarı çekmeyi başardılar. Yataklarında uyumakta olan İbn Mülaib'in çocukları ve amca oğulları, bir baskın sonunda öldürüldüler. Daha sonra da ayrı bir odada yatan İbn Mülaib de aynı şekilde öldürüldü. Bundan sonra da «Meİik Rıdvan'ın kaleye hakim olduğun halka münadiler vasıtasıyla duyuru.ldu (3 Şubat 1106) . İbn . Mülaib'in öldürülüp Efamiye'nin ele geçirildiğini ogrenen Ebü Tahir, şehir yönetiminin Rıdvan'a tabi olarak kendisine bırakılması gerektiği düşüncesiyle süratle Halep'ten Efamiye'ye gelmişse de olaylar planladığı gibi cereyan etmedi. Şehir ve kaleye hakim durumda bulunan Kadı Ebu'l-Feth'in ona; «Bana hiçbir şekilde karşı gelmeyip benimle burada kalırsan hoş geldin, o takdirde senin emirlerini dinlerim, aksi halde, derhal geldiğin yere geri dön/» demesi üzerine Ebu Tahir, ona karşı hiçbir harekette bulunamamış, böylece Efamiye Ebu'l-Feth'in yönetiminde kalmıştır. Fakat öte yandan Efamiye olaylarını yakından izlediği anlaşılan Tancred, beraberinde tutsak bulunan Ebu'l-Feth'in kardeşi olduğu halde, yediyüz süvari ve bin piyadeden oluşan kuvvetleriyle Efamiye'ye yürümüştür. Fakat o, şehre karşı hiçbir askeri :p.arekatta bulunmamış, yalnızca Ebu'l-Feth'den kardeşinin serbest bırakılması karşılığında bir miktar para aldıktan sonra Antakya'ya dönmüştür (3) . (1) İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 408 (2) İbnü'l-Adim, (Zübdetü'l-Haleb, II, 152 ve Bugye, 120), bu Serminlilerin surların delinerek içeri alındığını kaydediyor. Krş. Lewis, Aynı eser, 102 ve ayrıca bkz. La Syrie, 243 (3) İbnü'l-Esir, el-Kamil, X, 410 ; İbnü'l-Kalanisi, Zeylü Tarih-i Dımaşk, 150; Albertus, Geschichte des ersten Kreuzzugs, II, 180-182 (Burada Ebu'l-Feth'den söz edilmeyip şehir ve kale hakimi olarak Ebu Tahir gösterilmiştir). 438 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAlVI TAHİHİ öte yandan Ebu'l--Feth'in şehri ele geçirmesinden önce, bir fır- . satını bulup kaçarak canını kurtaran İbn Mülaib'in oğlu Musbih(l) , önce Şeyzer'e gitmiş, orada bir süre kaldıktan sonra ailesinin intikamını almak için adamlarıyla birlikte Antakya'ya gitmiş ve Tancred'e sığınarak onunla işbirliğine başlamıştır. Musbih, kendi ailesine ait olan Efamiye'den kaçmak zorunda kaldığım, Ebu'l-IPeth ve Ebu Tahir'e karşı kendisiyle birlik olup sadık kalacağım, şehir ve kalenin alınmasından sonra da kendisinin bir vasalı olarak hüküm süreceğini söyledikten sonra, kale ve ambarlarda ancak bir aylık yiyecek maddelerinin bulunduğunu ve halkın uzun bir süre kuşatmaya dayanamayacağım belirterek onu Efamiye'ye yürümeye ikna etti. Bunun üzerine 'I'ancred, beraberinde Musbih olduğu halde, kuvvetleriyle birlikte Efamiye üzerine yürüyüp kuşatmaya başladı. Şehi.r ve kale halkı, şiddetli bir yiyecek sıkıntısına maruz kaldığı için eman ile teslim olmak zorunda kaldı. Burayı işgal eden 'I'ancred, Serminli Kadı Ebu'l-Feth'i işkence He öldürttü. Bununla birlikte şehir yönetiminde ikinci planda kalan Ebu Tahir ve arkadaşları, öldürülmeyip esir olarak alıkonulmuş, çok geçmeden de bunlar, kurtuluş akçesi ·karşılığında salıverildikten sonra Haleb'e dönmüşlerdir. Böylece Efamiye, 13 Muharrem 500 ( 14 Eylül 1106) 'de Haçlıların eline geçmiş oldu(2) . Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nu metbu tanıyan Melik Rıdvan'­ m Halep'te Batınilerle sıkı bir işbirliği yapması, Sultan Muhammed Tapar'm dikkatini çekmiş ve Rıdvan, bu hareketinden dolayı şiddetle kınanmıştır. Bunun üzerine Rıdvan, Efamiye emiri İbn Mülaib ve aile fertlerinin öldürülmesinde önemli rol oynam�ş olan Ebu'l··Feth'in kardeşi Ebu'l-Ganai.m ve taraftarlarım Halep'ten çıkartmış ve bazılarım öldürtmüştür (501/1107-1108) (3) . Böylece Rıdvan, Halep'teki Batıni.lerin faaliyetlerine son vermiş, fakat Haçlıların esaretinden kurtulan Ebu 'I'ahir'in faaliyetlerine engel olmak cesaretini gösterememiştir. Haçlılarla mücadele etmesl için Sultan Muhammed Tapar tara-· fından Mmml valiliğine atanan Çavlı Sakave, bölgeyi elinde bulun- (1) Albertus (II. 183) , İbn Mülaib'in adım verdiği iki oğlunun Dımaşk'a kaçıp lrnrtulduğundarl babalarının öldürülmesini öğrendikten sonra da ıoo atlı ile Tancrect'e sığınmasından, İbnü'l-Esir, el-·Kamil, (X. 410) ise, yine adı belirtihneyen bir oğlundan bahsederler. (2) İbnü'l-1l!s1r, el-lli:ib:ııdl, X, 410; İbnü'l-Kalanisi, Zeylü TaırUı-i Dımaşk, 150; İbnü'l-Adlm, Ziibdetü'l-Halel>, II, 151-152; İbnü'l-Adlm, Bugye, 128- l.31; Azimi, l93a; Albertus, Gesclıichte des enıten Kreuzzugs, II, 1 81--186; Hunci.man, A U:istory of fl:ıe Crusades, H, 52-53 (3) lbnü'l-Adlm, Zübth�tü'l-:Hale·b, II, 153; İbnü'l--Adim, Bugye, 144 SURİYE SELÇUKLULARI 439 duran ve Anadolu Selçuklu devleti sultanı Kılıçarslan'ı metbu tanı.­ yan Emir Çökürmüş'ü bozguna uğratıp öldürmeyi başarmıştı (Muharrem 500 / Eylül-Ekim 1106) . Fakat çok geçmeden Musul ilerigelenleri, Çökürmüş'ün onbir yaşındaki oğlu Zengi'ye vali olarak itaat ettiler. Çökürmüş'ün kale muhafızı olan Oğuzoğlu, Musul'u Çavlı'ya karşı savunmak için hazırlıklara girişti. Ayrıca Zengi ve şehir ilerigelenlerinin de tavsibiyle; Hille emiri Seyfüddevle Sadaka, Bağdat şahnesi Aksungur Porsuki ve Anadolu Selçuklu sultam Kılıçarslan'a elçiler göndererek Musul'u kendilerine teslim edeceğini vaat etti. Sadaka bu çağrıya, Sultan Muhammed Tapar'a sadakatı sebebiyle red cevabı vermiş, Porsuk! ise Musul'a yaklaşmasına rağmen hiç kimsenin kendisine yüz vermemesi sebebiyle Bağdat'a geri dönmüştür. Bu sıralarda Doğu Anadolu'daki fetihleri dolayısıyla (!) Malatya'da bulunan Kılıçarslan, bu çağrıya uyarak bir kısım kuvvetleriyle birlikte süratle Musul'a yöneldi. Nusaybin'de bir süre kalan Kılıçarslan, burada kendisini karşılayan ve itaatleıini arzeden Musul ileri gelenleriyle birlikte şehre gelip Sultan Muhammed Tapar adına okunan hutbeyi kendi adına değiştirdi ve böylece şehir, Büyük Selçuklu yönetiminden çıkıp Anadolu Selçuklu hakimiyetine geçmiş oldu (25 Receb 500 / 19 Nisan 1 107) (2) . Kılıçarslan'ın Musul'a gelmekte olduğunu önceden haber alan Çavlı, çabucak şehirden ayrılarak Sincar'a çekilmişti. Çok geçmeden Artukoğlu İlgazi ve Çökürmüş'ün askerlerinden bir kısım kuvvetler kendilerine katılmış ve böylece Çavlı, dörtbin süvariden oluşan bir kuvvete sahip olmuştu. İşte bu sıralarda Melik Rıdvan, Çavlı'ya bir mektup göndermiş ve: < 


- ŞEMSÜ'L-MÜLÜK İSMAİL ( 1 132- 1135)

Böri'nin yerine geçen oğlu İsmail, hakimiyetinin ilk aylarında

kardeşi Şemsüddevle Muhammed ile uğraşmak zorunda kaldı. Baalbek'in idaresi ile vazifelendirilmiş olan Muhammed, el-Lavba ve erRas kalelerine ( ı) müdahale ederek bu iki kaleyi kan dökmeksizin ele

geçirmişti. İsmail kardeşinin bu davranışını kendi hakimiyetine kar§ıı

gelme olduğunu bir mektupla bildirmiş ve kalelerin iadesini istem..IştL

Muhammed kardeşinin bu teklifini reddedince İsmail, Eylül 1 132'de

harekete geçerek her iki kaleye de yeniden hakim oldu. Bununla da

iktifa etmeyen İsmail, kardeşi Muhammed'i cezalandırmak maksadı

ile Baalbek üzerine yürüdü. Muhammed'in kuvvetleri, İsmail'i Baaltbek dışında karşıladılarsa da yapılan muharebeyi kaybettiler. Bir kısun askeri ile iç kaleye çekilen Muhammed fazla dayanamayıp eman

ile teslim oldu. İsmail"e daima bağlı kalacağına dair söz verdikten

sonra ağabeyi tarafından affedilerek yine Baalbek'te vali olarak bırakıldı.

İsmail'in hakimiyetinin ilk yıllarından itibaren haçlılar, siyasi bir

bunalım içine düştüler. Bunun sebebi ise haçlı liderlerinin peşpeşe

ölümleriydi. Kudüs kralı II. Baudouin, II. Bolıemund'un ölümünden

sonra Antakya'da çıkan karşıklıkları düzeltip Kudüs'e döndükten kısa bir süre sonra öldü, yerine onun isteği üzerine damadı Fulk getirildi. Baudouin'in ölümünü, Urfa kontu I. Joscelin'in ( 1 131) ölümü takip etti. Onun yerine de II. Joscelin tayin olundu. Bu ölümlerin yanısıra .Antakya'da yeniden çıkan anlaşmazlıklar, Dımaşk ha.kimi İsmail

için değerlendirilmesi gereken iyi bir fırsat oldu. Muharrem ayının sonlarından Dımaşk'dan ordusu ile ayrılan İsmail ı Safer 527 (11 Aralık

1 132) pazar günü Banyas önüne geldi. Banyas, Ürdün vadisinin baş

kısmında kurulmuş ve haÇıııarca iyi tahkim edilmiş önemli bir kale

idi. Kale Dımaşk atabegliği askerinin hücumuna ancak üıç gün dayanabildi. İç kaleye çekilen bir kısım haçlı kuvvetleri ise çok geçmeden teslim olmak zorunda kaldılar, İsmail, kaleyi tahkim edip şehir

valiliğine İbrahim b. Turgut'u tayin ettikten sonra Dımaşk'a döndü.

(1) Her iki kale de Baalbek'in kuzeyindeki Bika bölgesindedir.

DIMAŞK ATABEGLİGİ

Şemsü'l-Müluk İsmail, Banyas'ı haçlıların elinden aldıktan. sonra

bir süre önce Dımaşk atabegliğine bağlı olan ancak Musul atabegi

Zengi tarafından hile ile zaptedilen Hama üzerine gitmeye karar verdi. Hazırlıklarını çok gizli tutan İsmail, Atabeg Zengi'nin o sıralarda

Abbasi halifesi el-Müsterşid Billah ile savaş halinde olmasından istifade ederek Ağustos 1133'de Hama'yı kuşattı. Ramazan bayramının

birinci günü başlayan hücuma dayanan Hama kuvvetleri, ikinci günkü hücuma dayanamamış ve İsmail'in canlarını bağışlanması kaydıyla teslim olacaklarım bildirmişlerdi. İstekleri kabul olununca, Hama yeniden Dımaşk atabegliğine geçmiştir.

Gerek Banyas'ı gerekse Hama'yı geri alan İsmail'in hakimiyeti

pek uzun sürmedi. 1 134 yılının Ocak ayı sonlarında çıktığı av esnasında adamlarından İlba adlı bir Türk muhafızın saldırısına uğradı.

İlba'nın saUadığı kılıç darbelerinden atı yaralanan İsmail, her nasılsa

kaçıp kurtulmayı başardı. Peşine adamlar salınan İlba, çok geçmeden

yakalanarak İsmail'in huzuruna getirildi. İsmail, İlba'ya neden kendisini öldürmek istediğini sorunca; C<Senin zulmünden halkı kurtarmak

istedim» demiş ve ayrıca bu suikastin tertiplenmesinde yalnız olmadığını belirterek bazı kişilerin adlarını da vermişti. Bunun üzerine İsmail, gerek İlba'yı ve gerekse İlba'nın adını verdiği kişileri hemen öldürttü. Halk hiç bir araştırma yapmadan, sadece bir suikastçının lafı

ile suçsuz olduklarına inandıkları kişilerin öldürülmesini hiç hoş karşi.ıamadı. İsmail bum;ı.nla da iktifa etmeyerek şi.iphelendiği kaTdeşi S.evinç'i kapattığı hücrede aç bırakarak ölümüne sebeb oldu ( l) . İsmail'­

in bu tür tutarsız hareketlerinden çekinen Dımaşk şahnesi Yusuf b.

Firuz, ıkta bölgesi olan Tedmur'a kaçtı. Yusuf'un Tedmur'a gitmesi

İsmaH'i daha da endişelendirdi. Her an öldürüleceği korkusunu yaşamaya başlayan İsmail, Musul atabegi Zengi'ye gizlice bir mektup ya-·

zarak Dımaşk'ı ufak bir kale karışıklığında ona teslim edeceğini bildirdi. İsmail'in bu gizli planı duyuldu. Bütün saray erkanı ve komutanlar arasında huzursuzluk arttı. Neticede durumun vehameti İsmail'in annesi Safvetülmülk Hatun'a anlatıldı. Akıllı ve yerinde kararlar almasını iyi bilen bu hatun, zaten oğlu İsmail'in diğer oğlu Sevirn;'i öldürmesini unutmamış, ayrıca İsmail'in herkes tarafından terkedilmiş olduğunu, sonunda nasıl olsa emirlerin İsmail'i bertaraf edeceğini, böyle bir yolun hanedanın diğer mensuplarına da sirayet

edeceğini düşünerek, oğlunun öldürülmesine karar verdi. Bunun üzerine Şemsü'l-Müluk İsmail, annesinin muhafızları tarafından 14 Rebiülahir 529 (30 Ocak 1 135) 'da öldürüldü ve yerine kardeşi Şihabeddin Mahmud getirildi.

(1) İbnü'l-Kalanlsi, 241

4 - ŞİHABEDDİN MAHMUD ( 1 135-1 139)

Şemsü'l-Müluk İsmail'in öldürülmesinden sonra başa geçen Mahmud, ilk iş olarak Musul Atabegi Zengi ile temaslara geçti ve ona bir

mektup yolladı. İsmail'in mektubunu alan Zengi, kargaşa içinde bulunan Dımaşk'ı bir an önce atabegliğine katmak üzere yola

dahi çıkmış idi. Zengi, öncü olarak Şihabeddin Mahmud'a elçiler yolllayarak Dımaşk'ı kendisine teslim etmesini istedi. Mahmud, gelen elçileri

çok iyi karşıladı. Onlara, bütün bu olanlardan kardeşi İsmail'in sorumlu olduğunu belirterek, Atabeg Zengi'nin planından vazgeçmesinin doğru olacağını söyledi. Buna rağmen Atabeg Zengi yoluna devamla 1 135 yılının Şubat ayı ortalarında Dımaşk önlerine gelip önce A�zra

ile Kusayr arasında, daha sonra da el-Akaba el-Kıbliye'de karargahını

kurdu. Atabeg Zengi'nin gelişi Dımaşk halkını büyük bir telaşa düşür-·

dü. Şihabeddin Mahmud şehrin müdafaası vazifesini emir Şucaüddevle Bazvaç ile emir Muinüddevle üner'e verdi. Dımaşk kuvvetleri ile

Musul askeri arasında şehir surları önünde çatışmalar oldu. Fakat

bu tip küçük çatışmalardan bir netice alınması imkansızdı.

Atabeg Zengi, belki de şehir içinde beliren korku ve Dımaşk askeri arasında çıkacak anlaşmazlıklar neticesinde, şehrin düşmesini

beklemekteydi. Ancak Mahmud'un duruma kısa süre içinde hakim olması, Zengi'ye beklediği fırsatı vermedi ve neticede Zengi, Mahmud'un

bizzat karargahına gelerek atabegi bulunduğu Melik Alparslan b.

Mahmud'a bağlılığını arzetmesini istedi. Zengi'nin bu teklifi Dımaşk

devlet erkanınca tartışıldı ve sonunda Mahmud'un gitmesinin mahzurlu olabileceği düşüncesine varılarak yerine kardeşi Behramşah'ın

gönderilmesi kararlaştırıldı. Behramşah Atabeg Zengi'nin karargahına hediyeler ile birlikte geldi. Melik Alparslan'a Dımaşk atabegliğinin

bağlılığım arzetti. Bu sıralarda Abbasi halifesi el-Müsterşid Billah'ın

elçisi olarak gelen Bişr b. Kerim, halifenin atabegden Irak Selçuklu

Sultanı Mesud'a karşı yardımını istedi. Zengi, yanındaki Melik Alparslan'ı Mesud'un yerine sultan yapmak istediğinden halifenin istediğini

kabul etti ve halifenin elçisi Bişr ile kendi elçisi Bahaeddin Şehrizori'­

yi Dımaşk'a yollayarak Melik Alparslan'm adının hutbede okunmasını

i!'.:ıtedi. Neticede Alparslan'ın adı, 28 Cemaziyelevvel 529 (15 Mart 113fi

DIMAŞK ATABEG

----

LİGİ 497 -

Cuma) günü hutbede okundu. Ancak Atabeg Zengi'nin Dımaşk önlerinden ayrılmasıyla Alparslan'ın adı bir daha hutbede okunmadı (l) .

Musul atabegi Zengi'nin Dıınaşk önünden çekilip gitmesinden dokuz ay kadar sonra Hııns'ı Kır.han b. Karaca'nın oğulları adına müstakil olarak idare eden Huınartaş, şehri Şihabeddin Mahmud'a teslim

etmek istedi. Buna sebep de Atabeg Zengi'nin Hıms'ı zaptetmek istemesi ve şehrin Zengi'ye karşı savunma kuvvetinden mahrum olmasıydı. Bu maksatla Hıms'dan Dımaşk'a gelen elçiler, Mahmud'un Hınıs

şehrini teslim almasına karşılık kendilerine neresi uygun görülürse

oranın verilmesini istediler. Yapılan görüşmeler sonunda, Hıms şehrine karşılık Tedmur'un Humartaş'a verilmesi kararlaştırıldı. Tedmur'un ıktasına sahip olan Yusuf b. Firuz, Hıms'm idaresine Emir

Üner ise naipliğine getirildi.

Musul atabegi Zengi'nin bütün Suriye'yi kendi hükmü altına alma düşüncesi ve bunun için de daimi bir faaliyet içerisinde olması Dımaşk atabegliğini haklı olarak endişeye sevketmekteydi. Bu bakımdan

Atabeg Zengi ile dostane ilişkiler kurmak niyetinde olan Mahmud,

Zengi'nin annesi Safvetülmülk Zümürrüd Hatun ile evlenme isteğini,

şarUanyla kabul etmek zorunda kaldı. Zengi, teklifinde gelinin çeyizi

olarak Hıms şehrini istemekte, karşılığında kızıyla evlendireceği Mahmud'a ise Barin'i vermekteydi. Teklifi kabul edilince de Hınıs surları

önünde karargahım kuran Zengi, gelini burada karşıladı. Bağdat ve

Mısır halifelerinin elçilerinin yamsıra Suriye seferine çıkmış olan Bi··

zans imparatorunun bir elçisi de düğün tebrikleri için Zengi'nin kampına geldiler. Uzun zaman ele geçiremediği Hıms'a kolay bir yoldan

sahip olan Atabeg Zengi, Zümürrüd hatun vasıtasıyla Dımaşk'ı da el··

de edeceğini hesaplamaktaydı. Fakat bu düşünce He Dıınaşk'da giriştiği propaganda aleyhine dönüştü ve Zengi yeniden Dımaşk'ı teslime

zorlamak için hazırlıklara girişti. Ancak Bizans İmparatorunun Suriye'ye gelmesi onu bu planım tatbikten bir süre alıkoydu. 1138 yılı··

nın Mart ayı sonlarında ordusu ile Antakya'ya gelen İmparator II.

Juhannes, yanındaki haçlı ordusu ile birlikte ilk olarak Haleb'in 35

km. kadar kuzey doğusundaki Buzaa üzerine yürüdü. Altı günlük bir

kuşatmadan sonra düşen (9 Nisan U.38) Buzaa'mn halkı kılıçtan

geçirildi.

Hayatta kalan dörtyüz kadar Buzaalı hristiyan olmaya zorlandı.

İmparatorun haçlılar ile birlikte harekete geçmiş olması Atabeg Zen-·

gi'yi epey endişelendirdi. Zengi pek yakın münasebetler içi.nde olmamasına rağmen, Irak Selçuklu Sultam Mesud'dan yardım istemek zo··

runda kaldı. Kendisi ise Haleb'e gelerek şehri muhtemel bir muhasa--

(1) İbnü;!-Esir, el-Kamil, XI, 21-22; İbnü'l-Adim, Zübde, II, 257--259

İslam Tarilıi, C. 7, F. : 32

498 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ

raya karşı hazırladı. Nitekim Zengi'nin şehre gelişinden altı gün sonra Halep, Bizans v� Haçlı kuvvetlerince kuşatıldı. Fakat Atabeg Zengi'nin Haleb'e geldiğini öğrenen imparator, üç gün evvel başlattığı kuşatmayı zaman kaybetmemek için kaldırmak zorunda kaldı. Halep'ten ·

ayrılan imparator II. Juhannes 9 Şaban (21 Nisan) 'da el-Aşarib'i, takiben de Maarra ve Kefertab'ı ·aldı. Güç durumda kalan Atabeg Zengi'nin yardımma Artuklu emiri Davud komutasında Türkmenlerden

oluşan büyük bir kuvvet geldi(l) . Ayrıca Zengi'nin Dımaşk atabegliği

üzerindeki emellerini bilmesine rağmen, Şihabeddin Mahmud da bir

miktar askerini atabege yardıma yolladı. İmparator II. Juhannes, Kefertab'dan sonra Şeyzer'e geldi. Şeyzer bir şehir devleti halinde bağımsız olarak Ebu'l-Asakir Sultan İbn Ali adlı bir Arap emirinin h:akimiyeti altında idi. Şehrin iç kalesi dik kayalar üzerine kurulmuş olduğundan varoşların düşmesine rağmen Şeyzer, 24 gün Bizans-Haçlı ordusunun yoğun taarruzlarına dayandı. Nihayet Şeyzer Kalesi önünde

daha fazla zaman kaybetmek istemeyen imparator, muhasarayı kaldırarak Antakya'ya oradan da Çukurova'ya döndü. Zaptettiği yerleri ise

beş-altı ay kadar sonra (Buzaa 27 Eylül, el-Aşarib 10 Ekim'de) Atabeg Zengi tarafından geri alındı. Böylece Bizans İmparatoru II. Juhannes, Suriye seferinden bir netice elde edemedi.

,

Bizans ordusunun Suriye'den çekilmesinden kısa bir süre sonra

Dımaşk atabegliği kuvvetleri em.ir Bazvac'ın komutasında 1 138 yılının Ocak ayının sonlarında haçlılar üzerine bir sefere çıktı. Kaynaklarda bu sefer hakkında malumat olmamasına rağmen İbnü'l-Kalanisi, Emir Bazvac'ın sefer dönüşü Dımaşk şehrine Şihabeddin Mahmud'­

un izniyle girdiğini kaydetmektedir ( 2) . Bu kayıttan anlaşılan, bir zamanlar yaptığı büyük hizmetlerle Şihabeddin Mahmud'un itimadını

kazanan Emir Bazvac'ın gözden düşmüş olmasıdır. Ayrıca emirin gu-·

rurlanarak kendi başına buyruk olması Mahmud'u endişelendirmiş,

neticede Emir Bazvaç, 18 Nisan 1 138 günü huzura alındığında muhafızlar tarafından öldürülmüştür. Onun yerine sipehsalarlığa Muineddin Üner getirilmiştir.

Şihabeddin Mahmud, 23 Haziran 1 139 günü kendi hizmetkarlarından Alpkuş, Yusuf ve Harkavi adlarındaki kişiler tarafından gece uyurken öldürüldü. Kaynakların bu ölüm hadisesini, hiçbir sebep göstermeden vermesine rağmen, Mahmud'un öldürülmesinin bir tertip

olduğu kuvvetle muhtemeldir. Daha sonra gelişen hadiselere bakıldığında ölümü en çok kardeşi Muhammed ile Üner'e yaramıştır. Üner

vezirlik makamına getirildiği gibi hakimiyeti ele geçiren Muhammed' -

in annesi ile de evlenmiştir.

(1) İbnü'l-Esir, el-Kamil, XI, 58

(2) İbnü'l-Kalanis1, 264

5 -- CEMALEDDİN MUHAMMED C U39- 1140l

Şihabeddin Mahmud'un öldürülmesi ile atabegliğin kuvvetli emi··

ri Muineddin Üner, Mahmud'un yerine geçmesi için Baalbek'deki kardeşi Cemaleddin Muhammed'e mektup yazarak acele Dımaşk'a gelmesini bildirdi.. Mektubu alan Muhammed Dımaşk'a geldi ve iç kale�

deki saraya gidip kardeşinden boşalan tahta oturdu.

Oğlu Mahmud'un öldürülmesine ve yerine üvey oğlu Muhammed'­

in geçmesine çok üzülen Safvetülmülk Zümürrüd Hatun, Musul atabegi Zengi'ye mektup yazarak bir an önce Dımaşk'a gelip şehri almasırn istedi. Bu durumu değerlendiren Atabeg Zengi., Ağustos 1 139'da

harekete geçerek önce Baalbek'i kuşattı. Baalbek uzun bir kuşatmaya

dayanabilecek bir şekilde techiz edilmişti. Fakat Musul ordusunun

gece gündüz mancınıklarla şehri dövmesi müdafilerin mukavemetini

kırdı ve şehir kapısı 10 Ekim 1 139'da Musul atabegine açıldı. Buna

ra{�men iç kale teslim olmadı. İbnü'l-Kalanisi iç kaleyi savunanların

çok cesaretli Türkler olduğunu yazmaktadır (!) . Kırk kişi kadar olan

bu birlik, gelebilecek bir yardım ümidi olmayınca, hayatlarının bağışlanması kaydıyla, on gün kadar direndikten sonra teslim olmayı kabul

ettiler. Zengi, ancak bunlara söz verdikten sonra 20 Ekim 1 139'da iç

kaleyi teslim aldı. Fakat verdiği sözü tutmadı ve kaçmayı başaran bir·,

Iki kişi dışında bütün bu muhafızları öldürttü(2) .

Baalbek'in zaptından sonra Musul atabegi Zengi, Dımaşk önlerine geldi. Kasım 1 139'da Bika bölgesine gelen Zengi, elçisi Kadı Kemaleddin Şehrizori'yi Cemaleddin Muhammed'e göndererek Dımaşk'm

kendisine teslimi halinde bölgesinde istediği yeri vereceğini ve her türlü

şartlarını kabul edeceğini bildirdi. Teklifinin reddedilmesi üzerine

Zengi, Bika'dan hareketle Harrnan'ın kuzeyindeki dağları geçerek, Dımaşk'ın 7-9 km. güneybatısındaki Dara'ya gelerek karargahını kurdu.

İki taraf arasında 21 Aralık'ta Musalla yakınlarında şiddetli bir

muharebe oldu. Mağlup olan Dımaşk atabegliği askerleri güçlükle Dımaşk surları içine kaçabildiler. Atabeg Zengi bu galibiyetten sonra

(1) İbnü'l-Kalanisi, 270

(2) İbnü'l-Esir, el-Kamil, XI, 73 ; İbnü'l-Esir, Atabekiye, 58-59 ; İbnü'lAdlın, Zübde II, 273

500 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ

Dımaşk surları içine sığınıp müdafaaya hazırlanan Muhammed'e teklifini tekrarladı. Hatta Zengi; Hınıs, Baalbek veya istediği başka bir

yeri daha verebileceğini bildirdi. Muhammed'in şartları görüşmeye taraftar olmasına rağmen komutanlar teslim olmayı kabul etmediler ve

Muhammed savunmaya devam etmeye mecbur kaldı. Bu arada Zengi, Kadı Kemaleddin Şehrizori aracılığıyla şehir içine yolladığı casuslar vasıtası ile bir çok taraftar temin etti. Bunlar önceden tesbit edilecek bir zamanda kale kapılarını açacaklar, Musul askeri de böylece

şehre girecekti. Bu anlaşmadan habersiz olan emirler, bütün güçleri

ile savunma tedbirlerini alırken halk da askere yardımcı olmaya çalışıyordu. Dımaşk içindeki her şeyden haberi olan Musul atabeginin

şehir kapısı içeriden açılıp askerler şehre girse dahi, Dımaşk'ın dar

sokaklarında çarpışmaların devam edeceğini, bu hususun ise kendi

aleyhine olacağını düşünen Zengi, kuşatmayı kaldırmayı uygun buldu.

Atabeg Zengi'nin Dımaşk önlerinden çekilmesinden hemen sonra

Cemaleddin Muhammed bir hastal � ya}{alanmış ve 8 Şaban 534 (29

Mart 1 140) Cuma günü ölmüştür ).

(1) Bkz. Coşkun Alptekin, Dımaşk Atabegliği, 125

6 - MÜCİRÜDDİN ABAK ( 1140- 1154)

Cemaleddin Muhammed'in ölümü üzerine yerine oğlu Abak geçti.

Bu sırada vezir olan Muineddin Üner, atabegliğin bütün gücünü elinde toplamıştı. Abak'ın, kendi başına yapacağı bir iş ve alabileceği herhangi bir karar hemen hemen yoktu. Üstelik onun hakimiyeti sırasında da gerek Musul atabegliği ve gerekse haçlılar ile olan siyasi münasebetler yeni gelişmeler göstermekteydi. Esasında Vezir Üner, devlet

işlerinde tecrübe sahibi, akıllı ve aynı zamanda iyi bir komutandı. Ni:.

tekim onun bu vasıfları sayesinde Abak'ın hakimiyeti uzun süreli

oldu.

Abak'ın başa geçmesi Musul Atabegi Zengi'ye yeni ümitler verdi.

Zengi, emirler arasında bir ihtilafın olabilme ihtimali ile bir kere· daha

Dımaşk önlerine geldi. Zengi'nin Dımaşk'ı ele geçirme kararlılığı karşısında güç durumda kalan Abak, Vezir Üner'in teklifi ile haçlılarla

anlaşmak zorunda kaldı. Bu maksatla da Üsame b. Munkız'ı, Kudüs

kralı Fulk'a elçi olarak göndererek, Dımaşk'ı korumaları halinde her

ay yirmibin dinar ödemeyi ve Zengi'nin valisi İbrahim b. Turgut'un

elinden Banyas'ı alırsa burayı da kendisine vereceğini vaat etti. Atabeg Zengi'nin Dımaşk'ı ele geçirmesi, Kudüs krallığı için de bir tehlike arz ettiğinden Kral Fulk, Abak'ın bu teklifini kabul ederek sözkonusu paranın hemen gönderilmesini ve bir kısım rehinelerin herhangi. bir ihaneti önlemek üzere Kudüs'e teslimini istedi. Kral FUlk,

istei�i yerine getirilince ordusundan bir birliği Dımaşk'a yolladı ve diğer Haçlı liderlerine de haber göndererek Musul atabegliğine karşı

taarruza geçmelerini istedi. Abak'ın, Kral Fulk ile bir anlaşmaya vardığını öğrenen Zengi, Dımaşk yakınındaki Dara'da kurmuş olduğu

karargahını Havran'a nakletti ve burada haçlıları muharebeye davet

eder haliyle bir ay kadar bekledi.

Haçlılardan bir tepki görmeyen Zengi, Dımaşk'ın kuzeyindeki

Azra'ya geldi. Bölgedeki çiftliklerde epey hasar yapan Musul askeri

üzerine, ne haçlılar ne de Dımaşk atabegliği kuvvetleri gelebildi. Atabeg Zengi, Dımaşk üzerine taarruzdan ziyade muharebeyi açık bir arazide yapmak niyetindeydi. Buna, karşı tarafın yanaşmaması üzerine Atabeg Zengi, beklemekten usanarak Hama'ya döndü. Zengi'nin

bölgeden çeki.lmesi ile harekete geçen müttefik kuvvetler, Musul ata-

502 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ

begliğine bağ;lı Banyas kalesini muhasara altına aldılar. Atabeg Zengi'den yardım alamayan şehir teslim olmak zorunda kaldl. Abak, Kral

Fulk ile daha önce yapmış olduğu antlaşmaya uyarak Banyas'ı haçlılara terketti. Kral Fulk, buranın idaresini Rainer'e verdi (l) .

Banyas'ın Abak ile Kral Fulk tarafından zaptedilmesine büyük

bir tepki gösteren Zengi, bir kısım Türkmenleri Baalbek'e yerleştirdikten ve buranın idaresini Necmeddin Eyyub'a vermesinden sonra

bütün kızgınlığı ile yeniden Dımaşk önlerine geldi. 22 Haziran 1 140

Cumartesi günü sabahın erken saatlerinden itibaren taarruza geçen

Musul Atabegliği ordusu, şehir içinde büyük panik yarattı. Bu ani

taarruz� hazırlıklı olmadıkları görülen Dımaşk atabegliği ordusu, bir

yandan müdafaa tedbirleri alırken bir yandan da yiyecek ikmali yap:..

mak üzere huruc hareketinde bulundular. Surlar dışına çıkan Dımaşk

askeri ile Musul askeri arasında küçük çapta da olsa birkaç çatışma

çıktı. Erzaksız bir şekilde savunmalarının imkansız olduğunu gören

Abak, İbnü'l-Adim'e (2) göre, Musul Atabegi Zengi'nin yüksek haki-­

miyetini tanımak zorunda kaldı ve adım Dımaşk'da .hutbede okutma:Yı

kabul etti. Ancak bundan sonra Atabeg Zengi, Dımaşk muhasarasını

kaldırdı.

Musul'a dönen Atabeg Zengi, 1 140 yılından itibaren Yukarı Fırat

bölgesine dikkatini çevirmiş, bilhassa Artukoğulları ile meşgul olmuştu. Mardin civarında hakimiyetini genişleten Zengi, Urfa'yı Irak Selçuklu Sultanı Mesud'un görüşünü de aldıktan sonra kuşattı ve elli

yıla yakın bir zaman haçlıların hakimiyetinde kalmış olan bu şehri

II. Joscelin'in elinden alarak buradaki haçlı kontluğuna son verdi. Urfa'ya komutanlarından Ali Küçük b. Begtekin'i vali olarak tayin eden

Atabeg Zengi, Seruc'u da fethettikten sonra Joscelin'in elinde kalan

son yer olan el-Bira'yı kuşattı. Fakat, Musul'da çıkan bir isyan sonunda Haleb'e dönmek zorunda kaldı. İsyanı bastıran Zengi, Fırat nehrinin sol kıyısında Şıffin'in karşısında ehemmiyetli bir mevki olan Caber kalesini kuşattı. Burası, Ukayliler'den İzzeddin Ali b. Salim'in elindeydi ve bu kişi Musul atabeginin hakimiyetini tanımak istemiyordu.

Kalenin, karadan tamamen kuşatılmış, ikmal yolları kesilmiş bir halde teslim olması beklenirken, Zengi kendi hizmetkarları tarafından

14 Eylül 1146 gecesi uykuda iken öldürüldü. Katillerin elebaşılarından

olan Frank asıllı Yarınkuş adlı köle, Caber kalesine kaçmayı başardı

ve atabegin öldürüldüğü haberini kaledekilere ulaştırdı. Bu durumda

muhasaranın devamına imkan kalmadığından Musul ordusu kendi

(1) İbnü'l-Kalanisi, 271-272 ; Villerınus Tyrensis, II, 105-112

(2) İbnü'.l-Adim. Zübde, II. 274

.

DIMAŞK ATABEGLİGİ 503

üslerine çekildi. Atabeg Zengi'nin oğullarından Seyfeddin Gazi, merkez Musul olmak üzere Fırat nehrinin doğu kısmına, Nureddin Mahmud ise merkez Halep olmak üzere nehrin batı kısmına hakim oldular.

Atabeg İmadeddin Zengi'nin öldürüldüğü haberi Dımaşk'a ulaşınca Vezir Üner, fırsattan istifade ile Baalbek'i ele geçirmek için yola

çıktı. Zengi'nin emirlerinden olan Necmeddin Eyyub, birkaç günlük

kuşatmadan sonra su azlığını bahane ederek şehri Üner'e teslim etti

(Ekim 1 146) . Atabeg Zengi'nin ölümünden sonra endişeye düşen Hınıs

ve Hama emirleri, Üner ile dostça geçinmeyi tercih ettiler. Hatta Haleb'in yeni hakimi Nureddin Mahmud dahi Dımaşk atabegliği ile ittifak yapmayı ve Üner'in kızı ile evlenmeyi siyasetine uygun buldu.

Nureddin Mahmud'dan bir tehlike gelmeyeceğini anlayan Üner,

Havran'a gelerek buradaki Serhad kalesini muhasara etti. Serhad,

Eminüddevle Gümüş Tegin el-Atabeki'nin memluklarından Aıtuntaş'ın hakimiyeti altında idi. Altuntaş, İbnü'l-Kalanisi'ye göre, Dımaşk'ı dostu olan haçlıların yardımı ile zaptedeceğini düşünmekteydi ( 1) . Haçlılar, Serhad'ın yardımına gelmemekle birlikte, Üner'e bir

mektup yollayarak ondan muhasarayı kaldırmasını istediler. Üner durumu Kral Fulk'a bildirdi. Fakat ondan müspet bir cevap alamadı.

Böylece, Dımaşk atabegliği ile haçlılar arasındaki ittifak bozuldu. Haçlıların müdahale edebileceğini düşünen Üner, damadı Nureddin'den

yardım istedi. Nureddin vakit kaybetmeden ordusu ile Serhad'a geldi.

Serhad emiri Altuntaş, birkaç gün müsade isteyerek şehri teslim edeceğini bildirdi. Esasında Aıtuntaş, vakit kazanmak istiyor ve haçlıların yardıma gelmesini bekliyordu. Nitekim bu günlerde haçlı ordusunun Busra'ya doğru ilerlediği haberi geleli. Serhad kuşatmasını bırakarak Busra'ya hareket eden birleşik kuvvetler, buraya haçlılardan

önce vardılar. Haçlıların ilerleyecekleri yollara çeşitli engeller koyarak onları iyice yıprattıktan sonra geri püskürttüler. Busra, haçlı ordusunun mağlubiyeti üzerine teslim oldu. Dımaşk-Halep kuvvetleri,

Busra'dan tekrar Serhad'a geldiler. Serhad emiri Altuntaş direnmenin imkansızlığı karşısında ve kendisine bir ıkta verilmesi üzerine teslim oldu (Haziran 1 147) .

Urfa'nın Türkler'in eline geçmesi, A vrupa'da büyük akislere sebep oldu. Papa III. Eugenius, Fransız kralı VII. Louis'ye ve şövalyelere

haberler göndererek onları yeni bir haçlı seferine teşvik etti. 1 146 yılının ilkbaharında Saint-Bernad de Clairvaux, papa tarafından vaazlar yoluyla ikinci haçlı seferine taraftar bulmakla vazifelendirildi. Bu

(1) İbnü'l-Kalanisi, 279

504 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ

din adamlarının araya girmesi ile Kral vır. Louis ile İmparator III.

Conrad, yeni. bir haçlı seferine katılmayı kabul ettiler.

Fransız ve Alman haçlı orduları, Bizans İmparatorluğu içinden

geçen eski kara yolunu tercih ettiler. İlk harekete geçen ve İstanbul'a

varan Almanlar oldu. Alman ordusu Türkiye Selçuklu ordusunun

muhtelif yerlerde taarruzuna uğrayarak epey yıprandılar. Arkadan

gelen l!'ransız ordusu Almanlara nazaran daha şanslı idiler. Neticede

Antalya'ya güçlükle ulaşan haçlılar, buradan kiraladıkları gemiler ile

Doğu Akdeniz kıyısına vardılar.

1 148 yılının Nisan ayı ortalarında İmparator III. Conrad, Akka

limanına vardı. Yine deniz yolu ile g elen diğer haçlı birlikleri de Kudüs krallığı topraklarından karaya çıktılar. Haçlıları düşündüren iki

ana husus vardı: Bunlardan biri, Kuzey Suriye'de hakimiyetini artıran

Nureddin Mahmud üzerine yürümek, diğeri ise Dımaşk'ı zaptetmekti. Birinci fikri Antakya Prinkepsi Raimond destekliyordu. Ona gör,e,

zaten Urfa'nm Türklerin eline geçmesi ile Kuzey Su.riye'de haçlı gücü

kırılmıştı. Urfa'mn geri alınması ise Nureddin Mahmud'un ağır bir yenilgiye uğratılması ile mümkündü. İkinci fikir ise Kudüs krallığı tarafından destekleniyordu. Buna göre, eğer Dımaşk alınırsa Kudüs

krallığı önemli bir merkez elde etmiş olacak ve krallığın gücü artacaktı. Gerek Antakya Prinkepsi Raimond ve gerekse Kudüs krallığının idaresini elinde bulunduran Kraliçe Melisende kendi menfaatleri

peşinde idiler. Esasında haçlılarla sulh içinde bulunmak gayretinde

olan Dımaşk atabegliğine yapılacak bir sefer halinde Muinüddin Abak'­

ın Nureddin'den yardım istemesi gayet tabii idi. Böyle bir durumda

ise Suriye'de haçlılara karşı bir İslam birliği meydana getirilmiş olacaktı. Meseleye hangi yönüyle bakılırsa bakılsın, Nureddin Mahmud

ile savaş kaçınılmazdı. Bu bakımdan bir taraftan Nureddin Mahmud

üzerine yürünürken, diğer taraftan da Dımaşk'a hücum edilmesine

karar verildi.

Harekete geçen haçlılara karşı Muineddin Üner, şehir surlarının

zayıf olan yerlerini takvjye etUriyor, haçlıların geliş yolları üzerindeki kuyuları kapatıyor ve yiyecek ikmali yapabilecek yolları kestiriyordu. İbnü'l-Kalanisi; haçlı ordusunun ellibin kişi olduğunu ve yanlarında çok miktarda yük ve hayvan getirdiklerini yazmaktadır (l) .

Haçlı ordusu önce Menazilü'l-Asakir denen yere geldilerse de buradaki

su kuyularının kapatılmış olması sebebiyle Mizza'ya(2) geçtiler. Burada Dımaşk atabegliğine ait bazı birlikler üzerinde üstünlük sağlayan

(1) İbnü'l-Kalanisi, 298

(2) Dımaşk'ın güneydoğusunda bir kasaba.

DIMAŞK ATABEGLİGİ 505

haçlılar, bölgedeki su kuyularını da elde ederek Dımaşk şehrini güneybatı istikametinden kuşatmaya başladılar.

Dımaşk atabegi Abak ve onun adına her işi düzenleyen Vezir Üner,

başta Nureddin Mahmud ve kardeşi Musul atabegi Seyfeddin Gazi olmak üzere bölgedeki bütün emirlerden yardım istedi. Seyfeddin Gazi,

Nureddin Mahmud ile birlikte Abak'a yardıma geleceğini, ancak Dımaşk civarında uğranabilecek bir mağlubiyet karşısında, kalan askeriyle Dımaşk'a çekilebilmek için şehrin geçici olarak kendi adamlarına

terk edilmesini istedi. Abak'ın Seyfeddin Gazi'ye bu kadar güvenmesi

beklenmezdi. Fakat vezir Üner bu durumu, koz olarak kullanarak haçlılara, eğer çekilip gitmezlerse şehri Seyfeddin Gazi'ye teslim edeceklerini, bu durumun ise haçlılar aleyhine olacağını bildirdi.

Latin tarihçilerden Villermus Tyrensis, Muinüddin Üner'in bazı

haçlı liderlerine büyük miktarda rüşvet verdiğini, buna karşılık da onların haçlı karargahının yerini değiştirerek kuşatmayı çıkmaza soktuklarını yazmaktadır (l) . İbnü'l-Kalanisi'nin hiç bahsetmediği bu husus, K.V. Zettersteen'in belirttiği üzere (2) , verilen rüşvet doğulu haçlı

liderleri üzerinde tesirini göstermiş ve bunlar 26-27 Temmuz gecesi

toplanan harp meclisinde karargahın Dımaşk'ın doğusunda kurulmasını. sağlamışlardır. Dımaşk'ın doğu kısmı bir bakıma hücuma elverişli

gibi görünüyor ise de burasının ormanla kaplı olması taarruz gücünü

çok azaltmış idi. İmparator Conrad aldatıldığını anlamış, ancak yeniden karargahının yerini değiştirmek için vakit kaybetmek istemediğinden muhasarayı kaldırmayı tercih etmiştir.

Dımaşk kuşatmasını kaldıran haçlılar, büyük bir hayal kırıklığı

içinde dönüş hazırlıklarına giriştiler. Hele Suriye ve Filistin'de yerleşmiş şövalyelerin kendilerini desteklemedikleri, hatta yanıltmaları onları hayli üzdü. Esasında uzun zaman doğuda mücadele ederek kendilerine hakimiyetler tesis etmiş olan bir kısım haçlı liderleri, bütün

güçlerini İmparator Conrad ile Kral Louis'nin muzafferiyeti için harcamaktan çekinmişler, hatta aralarında doğan kıskançlık, İslama karşı onların bir araya gelmelerini engellemişti. İmparator Conrad, 1 148

yılının Eylül ayından evvel yurduna döndü. Fransa kralı Louis ise

Noel'i Kudüs'te geçirmek üzere Filistin'de kaldı. Böylece yeni gelen

ha��lı ordusunun Suriye İslam toprakları üzerindeki tehlikesi ortadan

kalktığı gibi müslümanlara güven ve yeni ümitler geldi.

Dımaşk kuşatmasının kaldırılmasından hemen sonra Nureddin

Mahmud ve Muineddin Üner, Baalbek'de buluştular ve beraberce haç-

(1) Villermus Tyrensis, II, 190

(2) K.V. Zettersteen, İslam A:nsiklopedisi, «Nure,!d-Din» maddesi.

506 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ

lılara karşı harekete geçmeye karar verdiler. Nureddin Mahmud ve

Üner'in, İmparator Conrad ile Kral Louis'nin dönüş hazırlıkları ile

uğraştıklarından (böylece II. haçlı seferinin fiyasko ile sona ermiş olduğundan) belki de henüz haberleri yoktu. Baalbek'deki bu görüşme

sonunda, Trablus kontu II. Raimond, Muineddin Üner'in yanma geldi ve ondan yardım istedi. Bunun sebebi Toulouse kontu Alfonse öldükten sonra, oğlu Bertrand'ın el-Arima kalesini ele geçirip, Trablus

kontluğunu tehdid etmesiydi. Ellerine yeterince fırsat geçmiş olan

Nureddin Mahmud ile Üner, Seyfeddin Gazi'nin yolladığı bin atlı ile

kuvvetlerini birleştirerek el-Arima üzerine yürüdüler. Kuvvetli bir

hücumla kale fethedildi ve birçok esir alındı. Bu esirler arasında Bertrand ve annesi de bulunmaktaydı. Kaledeki işe yarayacak malzeme

alındıktan sonra el-Arima kalesi yıktırıldı, arazisi ise Trablus kontu

II. Raimond'a bırakıldı. Seyfeddin Gazi'nin birliği, Hıms'a dönerken,

Üner Dımaşk'm yolunu tutmuş ve Nureddin Mahmud ile Bertrand ve

annesi yanında olduğu halde Haleb'e gitmiştir.

Haleb'e dönen Nureddin Mahmud, kuzeyde haçlılar ile yeniden

mücadeleye girişti. Antakya'ya hücum ederek Basuta ve Hab'ı ele geçirdi (Kasım-Aralık 1 148) . İşte bu sıralarda Kudüs krallığına ait birliklerin Havran'da tahribat yaptığı haberi Dımaşk'a ulaştı. Abak, Vezir Üner'in komutasında bir birliği haçlılar üzerine yolladı. Üner bir

taraftan askeri harekatına devam ederken diğer taraftan da Kudüs

kralı III. Baudouin'e müracaat ederek sulh yapılma yollarını aradı.

Karşılıklı gidip-gelen elçilik heyetleri, neticede iki yıllık bir barış antlaşmasının yapılmasını sağladı (Mayıs 1149) . Yeminle garanti edilen

antlaşma şartları arasında Dımaşk atabegliğinin Kudüs krallığına yıllık para ödemesi de vardı ( l) .

Muineddin Üner henüz Havran'da iken Nureddin Mahmud, kendisinden kuzeydeki haçlılara karşı ondan askeri yardım istedi. Daha

önce Nureddin Mahmud'dan sağladığı desteği unutmayan Üner, emirlerinden Bozan'ı bir miktar asker ile Nureddin'e gönderdi. Nureddin,

Dımaşk Atabegliğinden sağladığı kuvvetler ile birlikte İnnib kalesini

kuşattı. .Kaleye yardıma gelen Antakya hakimi Raimond, İnnib önlerinde 29 Haziran 1 149 Çarşamba günü müthiş bir bozguna uğradı.

Haçlı kuvvetlerinin büyük bir kısmı telef oldu ve çok sayıda esir ele

geçti. Raimond da bu savaşta hayatını kaybetti (2) .

II. Raimond'un İnnib'de yenilmesi ve ölmesi, Müslüman Suriye'­

de Antakya'nın tekrar müslümanlarm eline geçebileceği ümidini do-

(1) İbnü'l-Kalanisi, 304 ; S. Runcıman, II, 325

(2) Villermus Tyrensis, II, 196-197

DIMAŞK ATABEGLİÖİ 507

ğurdu. Nureddin Mahmud, İnnib zaferinden hemen sonra, yanında

Emir Mücahidüddin Bozan komutasındaki Dımaşk askeri olduğu

halde, Antakya önünde karargahını kurdu. Nureddin, Antakya'ya haber göndererek can ve mal emniyetleri sağlanmak üzere şehri kendisine teslim etmelerini istedi. Fakat henüz tüm ümitlerini kaybetmemiş

olan Antakya içindeki söz sahibi kişiler, bu isteği değişik bahanelerle

reddettiler. Bunun yam sıra Halep emirine çok miktarda para ve kıymetli hediyeler getirerek, fikrinden caydırmaya çalıştılar. Nureddin

Mahmud, Antakya önünde fazla vakit kaybetmek istemiyordu. Şehrin bütün ikmal ve haberleşme yollarını buraya bıraktığı bir birlik ile

kesen Nureddin Mahmud, bölgede diğer fetihlere girişti ve emirlerinden Selahaddin Yağısıyan'ı yine bir kuvvetin başında Hama yakınlarındaki Famiye kalesinin muhasarasına girişmek üzere önden yolladı.

Bu kale haçlıların elinde bulunuyor ve kuvvetiyle zaptedilmez görülüyordu. Nuredd.in Mahmud'un kale önlerine gelmesiyle, zaten hiçbir

ümitlefi kalmamış olan Famiye kalesi muhafızları, canlarının bağışlanması şartıyla kapıları Halep emirine açtılar. Nureddin, verdiği sözü

tuttu ve kale içindekilerin hayatları güvenlik altına alındı. Kaleye

yeterince asker bırakan Nureddin 18 Rebiülevvel (26 Temmuz) tekrar Antakya'ya döndü. Antakya'nın düşmesinin pek kolay olmayacağını , anlayan Nureddin Mahmud onlarla bir antlaşma yaparak, Halep

toprakları yakınında bulunan her yeri kendi ülkesine kattı. Emir Bozan ise kuvvetleriyle Dımaşk'a döndü.

Emir Bozan'dan kuzeydeki harekat hakkında geniş bilgi alan Vezir Üner, onun şerefine tertiplediği bir ziyafette bol miktarda yediği

bir etten dizanteriye yakalandı ve bir süre sonra da öldü (28 Ağustos

1 149) . O, Dımaşk atabegliğine büyük hizmet etmiş, halk tarafından

sayılmış ve sevilmiş bir kişi idi. Üner'in ölümüyle Abak, bütün yetkileri kendisinin aldığını, topladığı divanda açıkça belirtti. Ancak çok

geçmeden şehir reisi Müeyyedüddin isyan etti. Kardeşi Zeynüddevle

Haydara .da onu destekledi. Bu iki kardeş Dımaşk içinde adamları vasıtasıyla bir miktar taraftar da buldular. Bunlar döğüşmeye her zaman

hazır bir gurup olan şehir milis kuvvetleri (el-Ahdas) ile bir takım işsiz

güçsüzlerden oluşan halktan kişilerdi. İsyan kısa zamanda genişleme

tehlikesi gösterince, iç kaledeki muhafızlar harekete geçirildi ve isyanın kısa sürede önü alındı. Fakat temin edilen sükunet çok kısa sürdü. Yeniden patlak veren isyanda bu sefer daha çok ölen ve. yaralanan

oldu. Gizliden gizliye reis Müeyyedüddin'i desteklediği anlaşılan Dımaşk şahnesi Baalbek'e kaçtı. Şahneye ait mallara el konuldu. Reis

Müeyyedüddin, reislik vazifesine yeniden getirilerek şehirde nizam

temin edildi.

508 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ

Öte yandan Nureddin Mahmud, Dımaşk'da olanları yakından takip etmekte ve bir fırsatını bulup Abak'ın hakimiyetine son vermek

niyetinde idi. Bu maksatla, Havran'da haçlıların yaratmış olduğu biriki küçük hadiseyi mesele yaparak cihad ilan etti ve Abak'a haber yollayarak ondan bin atlı ile cihada katılmasını istedi. Kendisi de Halep'­

ten güney istikametine doğru yola çıktı. Nureddin'in bu isteği karşısında Abak, çok müşkül bir durumda kaldı. Nureddin'e istediği yardımı

yollarsa, Kudüs krallığı ile bir süre önce yapmış olduğu barış antlaşmasını bozmuş olacaktı. Cihada katılmaması halinde de İslama karşı

haçlılar ile işbirliği yapma durumuna düşecekti ki, bu husus da Nureddin Mahmud'un Dımaşk'a müdahalesi için yeterli bir sebep teşkil

edecekti. Abak, Nureddin Mahmud'un niyetinin Dımaşk'ı ele geçirmek olduğunu bildiğinden cihada katılmayı çok yumuşak bir dille reddetti. Nureddin Mahmud, yürüyüşüne devamla 4 Nisan 1 150'de Baalbek'e geldi. Bu sırada bir hafta boyunca yağan yağmur uzun süredi.r

devam etmekte olan kuraklık devrine son vermişti. Bika, Merc, Gota

ve Havran yeniden canlılığa kavuşmuştu. Bölge halkı, bu yağmurla

gelen bereketi Nureddin Mahmud'un hayırlı bir kişi olmasıyla yorumladı. Baalbek'den güneye yönelen Nureddin Mahmud'un Anti-Lübnanları batı ucundan geçip Merc Yabus'da konaklaması ve bir kısım birliklerini Ya'fur'a göndermesi, Dımaşk atabegliğinin Kudüs'ten yardım istemesini gerekli kıldı. Gazze'de bulunan Kudüs Kralı III. Baudouin, Dımaşk'ın yardım isteğine hemen cevap vererek öncü birliklerini Banyas'a gönderdi. Nureddin Mahmud, III. Baudouin'in Banyas'a

gönderdiği birlikten hiç etkilenmeyerek Dımaşk üzerindeki baskısını

devam ettirdi ve Merc Yabus'dan hareketle Hermon Dağı'ndan doğan

Avac nehrine kadar gelip Menazilü'l-Asakir de denilen Cisrü'l-Hüşşab'­

da 25 Nisan 1 150'de ordugahını kurdu. Buradan Nureddin Mahmud'­

un, Abak'a mektup yolladığını kaydeden İbnü'l-Kalanisi, Nureddin'irı

mektubunda; gayesinin ne bir savaş ne de bir kuşatma olduğunu, sa-·

dece sık sık hakları ihlal edilen Havran halkının çektiği çileye son vermek istediğini, Abak'ın hakimiyetini korumak için haçlılarla anlaşma

durumuna girdiğini, fakat açılan cihada katılmalarının gerekli bulunduğunu, halktan vergi ile toplanan paranın haçlılara anlaşma için

ödenmesinin Allah katındaki günahını düşünmelerini, kendisinin güvendiği bir emir komutasında istediği kuvveti göndermekten başka bir

yolun bulunmadığını ve birlikte girişilecek fetihler sonunda Askalan

limanı ile diğer bazı yerlerin Dımaşk'a verileceğini, yazdığını belirtmektedir. Dımaşk'dan Abak'ın gönderdiği cevapta ise; «meseley( kılıç

kuvvetinin çözeceği, haçlı birliklerinin yardıma gelmek üzere yolda

oldukları, isterse Nureddin'in gelip kendilerini kuşatmayı denemesi»

bildirildi. Beklemediği böyle bir cevap üzerine Nureddin, mektubu al-

DIMAŞK ATABEGLİGİ 509

dığı günün ertesi, yani 26 Nisan Çarşamba günü, Dımaşk'a hücuma

geçti. Fakat şiddetli bir şekilde yağan yağmur, Halep askerinin belki de

gerçekleştirmek üzere olduğu zapta imkan vermedi. Üstelik haçlılardan gelecek yardım, Nureddin için ayrıca bir endişe kaynağı teşkil ediyordu.

Bütün bu aleyhde işleyen şartlar altında, Nureddin Mahmud herhangi bir şekilde merkezinin düşmesinden çekinen Abak'la bir antlaşma yapmaya muvaffak oldu. Buna göre, Nureddin Mahmud'un hakimiyeti kabul edilecek, adı halife ve sultanın adlarından sonra hutbede

okunacak ve kesilecek paralarda da bu husus yerine getirilecekti. Yeminle garanti edilen bu antlaşma üzerine, Mücirüddin Abak, Nureddin Mahmud'un ordugahına geldi, hil'atle taltif edildi ve bir Halep

muhafız birliği şehir kapısına kadar Abak'a refakat etti. 12 Mayıs Cuma günü, Nureddin Mahmud'un adı hutbede okundu. Abak'ın şehre

dönmesinden sonra Dımaşk reisi de Nureddin'i ziyaret etti ve kendisinden büyük iltifat gördü. Bunu, bir gurup asker ve sivil hükümet

memurlarının ziyaretleri takip etti. Ayrıca Nureddin, huzuruna bir

kısım halk ile isteklerde bulunan fakir kişileri de aldı ve hiç birini elleri boş döndürmedi. Daha sonra da 14 Mayıs Pazar günü Nureddin

Mahmud, Dımaşk'dan ayrılarak Halep'e doğru yola çıktı.

Her ne kadar hakimiyeti tanınmış ve adı hutbeye konmuş ise de

Nureddin Mahmud I. Dımaşk kuşatmasından istediği neticeyi elde edememişti. Bu bakımdan Halep civarında bir süre haçlılarla meşgul

olduktan sonra yeniden Dımaşk önlerine geldi ve Arra ile Duma arasındaki Uyun Fasariya'da ordugahını kurdu(l) .

Nureddin Mahmud, Dımaşk'ın K.udüs ile arasındaki bütün irtibatını kesebilmek i.çin, 5 Mayıs 1151 Cumartesi günü ordusunu şehrin doğusundan güneyine doğru kaydırdı. Yeni ordugah yeri olarak Hacira ve

Raviya civarında bulunan Meydanü'l-Hassa çevresini seçti. İbnü'l-Kalanisi, Dımaşk ordusu içinde disipline uymayan bir kısım asker ile

şehrin ayak takımının bağ, bahçe ve tarlaları yağmaladıklarını yazmakta ve bunun neticesinde fiatların çok arttığını kaydetmektedir.

Nureddin Mahmud, ordugahından Abak'a elçiler vasıtasıyla yolladığı mektupta; «Tek isteğim müslümanların iyiliği için haçlılara

karşı savaşmak ve onların elinde esir olanları kurtarmaktır. Eğer beni Dımaşk askeri ile desteklerseniz, açtığımız cihadda birbirimize yardım edersek bütün meseleler halledilmiş olur 1Je benim arzum ve ga-

( 1) Burası Dıınaşk yakınındaki Març çayırlığında, Seleıniye ve Han

el-Kasair arasında bulunmaktadır.

510 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ

yem de tam olarak gerçekleşir», diyor ve Abak'ı cihada davet ediyordu. Fakat Nureddin Mahmud'a Dımaşk'dan gelen cevap müspet olmadı. Bunun üzerine 12 Mayıs Cuma günü Nureddin Dımaşk'a

iyice yaklaşarak Meşhedü'l-Kadem civarında çadırlarını kurdurdu. Dımaşklılar ise Muineddin Üner zamanında Kudüs kralı III. Baudouin

ile yapılan antlaşma hükümlerine dayanarak Kudüs'ten yardım istediler. Şehre iyice yaklaşmış olan Nureddin Mahmud, kuvvetlerine hücum emri vermeyerek, Dımaşk'ın kan dökülmeden teslim olmasını bekiemeye başladı. Genel hücum olmamasına rağmen, Halep ve Dımaşk

kuvvetleri arasında çarpışmalar oluyordu.

öte yandan Kudüs krallığının, Dımaşk'a yardıma gelmek üzere

olduğu haberi Nureddin Mahmud'a ulaşınca, Halep kuvvetleri 31 Mayıs Perşembe günü yer değişikliği yaparak, o ana kadar Dımaşk'ı kuşatmaya gelen orduların hiçbirinin ordugah olarak seçmediği Yahudi mezarlığının güneyindeki Fadaya, Halfabata ve Hamisin'e yerleşt:l.

Burada bir müddet kalan Nureddin, Kudüs kralının Dımaşk'a iyice

yaklaştığı haber:ini alınca Dara'ya çekildi ve haçlı birliklerinin Dımaşk kuvvetleri ile ortak harekata geçme ihtimalini takip edebilmesi

için ordusunun bir kısmını el-Avac nehri civarına yolladı. Dımaşk kuşatmasının başladığı günden itibaren her taraftan gelen Türkmen

kuvvetleri ile takviye alan Nureddin Mahmud, bu Türkmenleri Kudüs

krahm yolda durdurmak için Havran'a yolladı. Kendisi ise düşmanı

dağlık bölgeye çekmek için Zebedani.'ye doğru çekildi. Avac nehri kıyısını terk eden Halep ordusunun yerini, Havran'da Türkmen birliklerinin durduramadığı haçlı kuvvetleri aldı (20 Haziran) . Fakat Kudüs birlikleri, Nureddin Mahmud'un çekildiği dağlarda kendisini takip etmediler ve doğrudan doğruya Dımaşk önlerine geldiler. Kudüs

kralı III. Baudouin'in Dımaşk'a gelmesiyle haçlı askerlerinin bir kıs-­

mı yiyecek temini için şehir içine girdi. Dımaşk hakimi Abak ile, Reis

Müeyyedüddin b. es-Sufi, Kral III. Baudouin'i karargahında ziyaret

ettiler. Bu ziyarete Dımaşk'dan bir kısım kişiler de katıldıJl.ar.

Abak ve Reis es-Sufi'nin Kudüs kralı III. Baudouin'in karargahına

gittikleri zaman, Busra kalesi üzerine beraberce bir harekat yapılması

kararlaştırılmıştı. Bu anlaşmayı yerine getirmek üzere Kudüs birliği

Ra'sü'l-Ma'ya girdi. Fakat Dımaşk birlikleri, haçlılarla ortak bir sefer

düzenleyecek durumda değillerdi. Zaten Nureddin Mahmud, henüz

bölgeden çekilmiş de değildi. Halep kuvvetlerine ait birlikler hala

Havran'da dolaşmakta, rastladıkları haçlıları perişan etmekteydi. üstelik Bi.ka bölgesindeki Aynü'l-Carr'da Nureddin'in karargahını kurmuş

olduğu ve Dımaşk'a yeniden yürüyeceği haberi de alınmıştı. Bütün

bünlara rağmen, bir kısım Dımaşk kuvveti haçlılarla beraber Busra'yı

DIMAŞK ATABEGLİÖİ 511

kuşatmaya gitti. Emir Sirhal idaresindeki Busra bir müddet evvel, Dımaşk-Halep işbirliği ile fethedildi ve Dımaşk atabegliğine bağlandı.

Fakat Emir Sirhal, Dımaşk'ın baskısından kurtulmak için, Haleb'e

bağlı Türkmenler'in desteğini kabul ederek Kudüs ve Dımaşk birliklerine karşı bir muharebeye girişme cesaretini de gösterdi. Neticede

Busra'nın zaptı fikri suya düştü. Haçlılar Kudüs'e diğerleri de Dımaşk'a

döndüler (Hazıran 1 151) . III. Baudouin birliğinin geri dönmesiyle, Abak ve Reis İbn es-Sufi'ye mektuplar gönderip, Nureddin Mahmud'un

Dımaşk'ı tehdidini önlemek için yardıma çağırılırken kendilerine vaat

etmiş oldukları tazminatı ödemelerini istedi. Bu tazminatın ne kadar

olduğu veya ödenip ödenmediği hakkında kaynaklarda bir kayda rastlanamamaktadır.

Nureddin Mahmud, Kudüs kralı III. Baudouin'in Dımaşk'a yardıma gelmesiyle kaldırdığı Dımaşk kuşatmasından sonra Güney Suriye'­

den ayrılmamış, kralla bir savaşı kabul etmek için onları kendisine

uygun bir araziye çekmek istemişti. Fakat Kudüs kralı, Nureddin

Mahmud üzerine gitmekten çekinmiş, ancak iki taraf arasında bazı

ufak çarpışmalar olmuştu. Bu sıralarda Nureddin Mahmud, Bika'daki

ed-Dalhamiye'de konaklamaktaydı. Buradan Dnnaşk'a doğru 8 Temmuz 1151 de harekete geçen Nureddin Dara'nın batısındaki Kavkaba'­

da karargahım kurdu ve buradan Havran bölgesine müfrezeler çıkartıp bu yerlerdeki sığır, deve, at gibi hayvanları toplatmaya başladı. Bu

müfrezeler, akın sahalarını Gota ve Merc'e kadar genişlettiler. Dımaşk içinde heyecan yeniden belirdi. Halkın ve şehir milis kuvvetlerinin tekrar Nureddin Mahmud'a karşı harekete geçmesi istenmişse

de, kimsede bir kıpırdanma olmamıştı. Nureddin ilerlemeye devam

ederek, 11 Temmuz Çarşamba günü el-Katia'ya geldi. Burada Dımaşk

kuvvetleri kendisine biraz mukavemet göstermişlerse de bunlar tekrar şehre döndüler. Şehirden ancak bir-iki km. güneyde kalan el-Katia'­

da çadırlar kuruldu ve Halep askeri buraya yerleşti.

İşte bu sıralarda kuzeyden gelen bir haberci, Halep emirlerinden

Hasan el-Menbici'nin Tell-Başir'i fethettiğini Nureddin'e bildirdi ( 12

Temmuz) . Bu sevindirici haber üzerine, Halep ordusunun ordugahında borazanlar çalındı ve büyük şenlikler tertip edildi. Nureddin ayrıca

Dımaşk'a bir mektup yollayarak kan dökülmeden teslim olmalarını

istedi. Bu mektup üzerine, durumu inceleyen divan, Nureddin Mahmud ile görüşmelerin başlatılmasını uygun gördü. Bu görfü�melere her

iki taraftan da katılanlar arasında, ünlü fakihlerden Bnrhaneddin

Ali el-Belhi, Emir Esedüddin Şirkuh ve kardeşi Necmeddin Eyyub da

bulunmaktaydı. Görüşmeler, fikir ayrılıklarının giderilmesi lle bir sonuca bağlandı ve bir antlaşma yapıldı. Bu antlaşmanın hükümleri

512 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ

kaynaklarda verilmemektedir. Fakat anlaşıldığına göre Nureddin

Mahmud bu sefer, adının Dımaşk'da hutbede okunmasıyla iktifa etmemiş ; her istediği zaman şehre girme, Abak ve Dımaşk atabegliği

ordusuna emredebilme hakkına da sahip olmuştur. 26 Temmuz günü

yeminle garanti edilen bu antlaşma imzalanmış ve ertesi Cuma günü

ise Nureddin Mahmud, isyan etmiş olan Busra valisi Sirhal üzerine

gitmek için Dımaşk'dan, harp malzemesi ve mancınıklar istemiştir.

Ayrıca yılın 25 Ekim tarihinde, Mücirüddin Abak Haleb'e gitti ve

Nureddin Mahmud tarafından karşılandı. Bu husus yapılan antlaşmanın bir kısmı olarak görülmektedir. İbnü'l-Kalanisi, bu ziyaret hakkında sadece, Mücirüddin Abak, Nureddin Mahmud'un Dımaşk'daki

bir naibi olarak bazı hususları arzetmeye gittiğini kaydetmektedir.

Abak, 20 Kasım'da Dımaşk'a döndü.

Dımaşk atabegliği ile yaptığı antlaşmadan sonra Busra valisi S.irhal'in itaatsizliğini cezalandırmak isteyen Nureddin Mahmud, Dımaşk'dan muhasara için gerekli malzemeyi aldıktan sonra Busra'yı

kuşattı. Fakat kısa zamanda bir netice alamayacağını anlayan Nu-·

reddin Mahmud, bu kuşatmayı Abak'a devretti. Abak bir taraftan

Busra kalesini kuşatırken diğer taraftan da Serhad valisi Bozan�ın

itaatini anlamak üzere Serhad'a gitti. Bu sırada Serhad dışında bulunan vali Bozan, Abak'a elçi vasıtası ile bağlılığını arzederken, Serhad

içindeki oğlu Seyfeddin Muhammed'e de haber göndererek Abak'ı karşılamasını bildirdi. Babasından aldığı emir üzerine Seyfeddin Muhammed büyük bir merasim düzenleyerek Abak'ı Serhad'de hürmetle karşıladı. Kalenin anahtarı Abak'a teslim edildi. İtimadından endişe duyduğu vali Bozan'ın adamları ise kaleden dışarı çıktılar. Bu son husustan çok memnun kalan Abak, vali Bozan'a ihsanlarda bulundu.

Serhad kalesi üzerinde herhangi bir endişesi kalmayan Abak, kuşatması devam etmekte olan Busra'ya geri geldi. Busra valisi fazla direnmesinin kendi aleyhine olacağını anladığından uzlaşma yoluna

gitti. Abak kendisine tam itaat edeceğine dair Sirhal'den söz aldıktan

sonra Dımaşk'a döndü.

Halep hakimi Nureddin Mahmud, Mısır'a bağlı da olsa müslümanların Filistin'deki tek limanı Ask.alan'ın haçlılar tarafından kuşatılmasına karşı harekete geçerek buraya yardıma gitmek istedi. Halep birlikleri henüz Aflis kalesinin fethinden dönmüşlerdi. Abak ise

askeriyle, Nureddin Mahmud'un Askalan'a yardımım desteklemek için

11 Nisan'da Halep birliklerine katılmak üzere Dımaşk'dan yola çıktı.

Birleşik kuvvetler, Filistin'e inmeden önce haçlıların elinde bir sınır

kalesi durumunda olan Banyas önlerine geldiler (Mayıs) . Abak, As··

kalan yerine Banyas'ın fethedilmesinin daha uygun olacağını belirti-

DIMAŞK ATABEGLİÖİ 1 513

yor, Askalan'a gitmekten çekiniyordu. Askalan ise sekiz ay gibi uzun

bir süre her taraftan gelmiş haçlıların muhasarası altında güç günler

yaşıyordu. Sur, Akka, Nezaret'den gelenler Kudüs kralı III. Baudouin'­

in Askalan'ı kuşatmasına yardımcı oluyorlardı. Mısır donanması Askalan limanına girince, haçlı donanma komutanı Sidonlu Gerard, küçük çaptaki gemileriyle Mısır donanmasına karşı koyamadı. Mısır'm

bu yardımı ile şehir, bir miktar malzeme ve yiyeceğe kavuştu ise de

gemilerin dönmesiyle kısa bir süre sonra yine sıkıntı içine düştü. Abak

ise kararsız bir tutum içinde olup, haçlılara karşı ciddi bir teşebbüste

bulunmaktan kaçınıyordu. Bunun üzerine her iki ordu da, hiçbir netice alamadan Ba:nyas önlerinden ayrılıp, merkezlerine döndüler. Askalan ise haçlılar tarafından zaptedildi.

Askalan'm haçlılar tarafından zaptı, Abak'ı endişelendirdi ve

kuvvetli olarak görmeye başladığı Kudüs krallığı ile yeniden ilişkiler

kurma yolunu aramaya zorladı. Tabi olduğu Nureddin Mahmud ile

Banyas önlerinde düştüğü ihtilaf onu ayrıca ürkütüyordu. Abak, III.

Baudouin'e haber yollayıp dostluklarının devam etmesini istedi ve eski antlaşmayı yürütebilmek için yıllık vergisini ödemeye hazır olduğunu da bildirdi. Bu hususu memnuniyetle kabul eden III. Baudouin

elçilerini vaadedilen parayı almak üzere Dımaşk'a yolladı. Askalan'm

zaptmdan sonra, Kudüs krallığının zapt için ilk hedefi durumuna düşen Dımaşk halkı, durumdan son derece müteessir oldu, hatta Halep

hakimiyetini ister hale geldi. Şehir içinde fiatlar arttı. Hele bir çuval

buğdayın yirmibeş (belki daha fazla) dinara satılması, halkın bir kısmının şehri terketmesine sebep oldu. Necmeddin Eyyub'un Nureddin

lehine çalışmasıyla Dımaşklı emirlerle de arası açılan Abak, iyiden

iyiye yalnız kalmaya başladı. İşte bu sıralarda (Mart 1154) Halep'ten

İsfahsalar Esedüddin Şirkuh, bin ,kişilik bir birlikle Nureddin Mah-·

nmd'un elçisi olarak Dımaşk'a geldi ve Merc bölgesindeki el-·Kasab'da

çadırlarını kurdu. Abak, tabi olduğu Nureddin Mahmud'un elçisi Şirkuh'u karşılaması gerekirken, bunu yapmadığı. gibi onunla görüşmeyi

de reddetti. Karşılıklı gönderilen mektuplar, gergin havayı sakinleştiremedi. Esasında Abak, gelen Halep birUklerinin niyetinin dostça olmadığını anlamıştı. Fakat bu davranışı, tabilik hükümlerine aykırı

düşüyordu. Nitekim Halep ordusu, Nureddin Mahmud'un emri altında

18 Nisan Pazar günü, Merc bölgesine gelip, Şirkuh kuvvetleri ile bir-­

leşti ve Pazartest günü Uyunu'l-Fasariye'de, Salı günü Gota'daki Beytü'l-Abar'da konakladı. Nureddin Mahmud Dımaşk'a, doğu istikametinden büyük bir ordu ile yaklaşıyordu. Bu orduyu yıpratmak maksadı

He Dımaşk askeri hergün birtakım vuruşmalara giriyordu. İşte böyle bir

vuruşma esnasında, Nureddin Mahmud'un bir kısım kuvvetleri şehre

hücuma başladı (25 Nisan 1 154) . Küçük bir kuvvet tarafından savuİslfım Tarihi. C. '7, F'. : 33

514 doğuştan günümüze BÜYÜK İSL!M TARİHİ

nulan Dımaşk surları fazla dayanamadı. Doğu kapısı parçalandı. Ha­

·lep askeri şehre girdi. Dımaşk hakimi Abak ise, bir kısım adam ve

muhafızlarıyla iç kaleye çekildi. Abak'ın haçlılardan istediği yardım

zamanında gelemedi. Nureddin, Abak'a haber yollayarak, hayatını ve ·

şahsi varlığını emniyete alacağını bildirmesi üzerine iç kaleden çıkan

Abak, kaderine razı oldu. İç kaledeki, Atabeg sarayı Tugtekin'e ait idi,

tamamen boşaltıldı. Nureddin Mahmud, bütün para ve eşyasını almasını ve yakın adamlarıyla Hıms'a gitmesini istedi. Halep kuvvetleri,

Dırnaşk'a girdiklerinin ikinci gününde şehirde asayişi temin etti. Aynı gün bir kısım tüccar ve ulema, Nureddin'in ziyaretine geldi. Pazarlar huzura kavuşup malları ziyan görenler tazminat aldılar.

Nureddin · Mahmud'un Dımaşk'a hakim olması, haçlıları endişıeye

düşürdü. Nureddin ise yeni ele geçirdiği şehrin tahkim edilmesi, kuvvetlerin yerleştirilmesi için zamana ihtiyacı olduğundan Kudüs kralı

III. Baudouin ile geçici bir antlaşmaya vardı. Tugtekin'in kurmuş olduğu Dımaşk atabegliği, merkez Dımaşk'ın düşmesiyle sona ermiş ve

atabegliğin direnen son şehri Baalbek ise 9 Haziran 1 155'de Nureddin

Mahmud'a teslim olmuştur.

Mücirüddin Abak'ın, idaresi kendine yeni teklif edilen Hıms'a gitmeden, Nureddin Mahmud aleyhinde bulunması, Dımaşk'ın yeni hakiminin bu fikrinden dönmesine sebep olmuştur. Abak'a Hıms yerine,

bu sefer Balis verilmiştir. Bundan hoşnut olmayan Abak, Bağdat'a giderek halife el-Muktefi'nin himayesine girmiştir. Bağdat'ta Dımaşk'­

dan götürdüğü hazine sayesinde rahat bir hayat sürdüğü anlaşılan

Abak, Kanber Ali mahallesinde bir medrese inşa ettirmiştir. Ayrıca bir

zamanların Selçuklu-Bağdat şahnesi olan, sonradan Sultan Mahmud

tarafından haçlılarla savaşmak üzere Musul'a gönderilen Aksungur

Porsuki'nin konağını satın almış ve buraya yerleşmiştir. Bu konak ondan sonra A bak Konağı olarak ün salmıştır. Tugtekinoğullarmın son

Meliki Mücirüddin Abak, Bağdat'ta 1 169'da ölmüştür.

II - DEVLET TEŞKİLATI

ı - Atabeg :

Dımaşk atabegliği devlet teşkilatı hakkında kaynaklardaki bilgiler· az olup ancak hadiselerin anlatımı sırasında yer yer bu hususla

ilgili bazı kayıtlara rastlanmaktadır. Bu kaynaklardan Dımaşk atabegliği devlet teşkilatının, Selçuklu devlet teşkilatının küçük çapta

bir numunesi olduğu anlaşılmaktadır. Devletin başından hükümdar

yerine Atabeg ünvanı taşıyan, sultanın itimadını kazanmış kudretli

bir emir ve onun yanında Selçuklu hanedanı azasından bir melik bulunmakta idi. Ülkeyi melik adına .idare eden Atabeg, kendi hakimiyet

sahasının; idari, mali ve as.keri sahada mutlak hakimi idi. Atabeglik

arazisi, babadan oğula geçebilirdi. Atabeg kendi adına para bastırır ve

hutbe okutabilirdi. Hükümdarın haki.mi.yet sembolleri arasındaki ünvan ve lakaplar Dımaşl{ atabegleri tarafından da kullanılmıştır. 'I'ugtekin, tesbit edilen bir parasında Atabeg ünvanını kullanırken, bunun

yam sıra Zahirüddin lakabını da taşımaktadır. Ayrıca sülalenin diğer

üyelerinden Böri, Tacü'l-Mülilk; İsmail Şerrısü'l-MülUk; Mahmud Şi-·

habeddin; Muhammed Cerrıaleddin; Abak ise Mücirüddin lakaplarını

kullanmışlardır.

Diğer atabegliklerde olduğu gibi, Dımaşk iç kalesindeki AtabegUk Sarayı önünde nevbet çalındığı ve yine hakimiyet sembollerinden

olan çetrin de Dımaşk atabegliğinde mevcudiyeti kabul edilmektedir.

İbnü'l-Kalanisi, Dımaşk atabegliğinin kudretli emirlerinden Bazvac'm

öldürülmesi hadisesini yazarken, Şihabeddin Mahrnud'un bu emiri, iç

kaledeki sarayda . bir divan toplantısı esnasında, Şemsiyye'ye mensup

klşiler tarafından Mahmud'un emri ile öldürüldüğünü kaydetmektedir. Hükümdarların savaşa veya alayla bir yere hareketlerinde başlan üzerinde tutulan ve hakimiyet sembolü olan Şemsiye (çetr) 'nin Dımaşk atabegliğindeki mevcudiyetini bu vesile ile anlıyoruz.

Dımaşk atabegleri, haftanın belli günlerinde devlet erkanını ve

komutanları huzura kabul eder, müşaverelerde bulunur ve aynı zamanda halkın şikayetlerini dinlerdi. İktalarm tevzil(l) , yüksek me-

(1) Tacü'I-Mülük Böri, babasının ölümüyle onun yerine geçtiği zaman,

babası zamanında vezir olan Ebu Ali Tahir b. Sa'd el--Mezdeganl'yi

516 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ

muriyetlere tayinler ve dış münasebetlerle ilgili kararlar yine bu toplantılarda alınırdı ( 1) .

2 -· Saray Teşkilatı :

Dımaşk atabegliği tarihi hakkında bilgi veren kaynaklar, bu atabegliğin saray mensuplarından bahsederken onların, memuriyetlerini

de vermektedirler. Tesbit edebildiğimiz saray memuriyetleri arasında,

hacipleri, silahdarları, haznedarları, hadim, nedim ve ferraşları görmekteyiz. Ancak bunların yamsıra daha fazla saray memuriyetlerinin olduğu muhakkaktır.

Bu kişilerin yüklendikleri vazifeler, Selçuklu sarayındaki gibi olmalıdır. Dımaşk şehri iç kalesi içinde bulunan atabeglik sarayının,

Sultan Melikşah'ın kardeşi Tutuş'un ve onun oğlu Melik Dukak zamanında tesis edilmiş ve Tugtekin'in bir Selçuklu atabegi olduğu göz

önüne alınırsa, atabegliğin devlet teşkilatında olduğu gibi saray teşkilatında da Selçuklular'ın Dımaşk'daki bir şubesi olduğu açıkça görülür. Atabeg 'I'ugtekin zamanında Ali. b. Hamid haciplik mevkiinde

bulunmuş hatta Ramazan 517 (Ekim-Kasım 1 123) yılında Mısır'a elçi olarak gönderilmişti ( 2) . Böri'nin hakimiyetinin ilk zamanlarında

Yusuf b. Firuz bu vazifede idi. 532 ( 1138) yılında ise Emir Esedüddin

Akız, Şihabeddin Mahmud tarafından hacipliğe tayin edildi(3) .

İbnü'l-Kalanisi, Şihabeddin Mahmud'un . öldürülmesi hadisesini

yazarken; onun yatağında uyurken güvendiği üç kişi tarafından öldürüldüğünü ve bunlardan birinin Ermeni asıllı Alpkuş, ikincisinin

Hadim Yusuf, diğerinin ise Ferraş el-Harkavi olduğunu kaydetmektedir (4) . İbnü'l-Kalanisi'nin bu kaydıyla, saray memuriyetlerinden hadim ve ferraşların mevcudiyetinden de malumat sahibi olmaktayız.

a) Büyük Divan:

Divan-ı A tabegi adı da verilen büyük divanı, Tugtekin'in atabegyine vezir olarak bırakmış hiçbir valiyi yerinden oynatmamış hatta

gelirlerini yükseltmiştir. Ikta sahiplerini kendi ıktalarında bırakmıştır. Vezir el-Mezdeganl'ye büyük cömertlik gösteren Böri, kendi

yıllık iradının onda birini, vezirin daha önceki gelirine ilıtve etmiştir (İbnü'l-Kalanisi, 220).

(1) Devletin güvenliğine tehlike düşüren en yüksek seviyedeki devlet

erkanının bu divanda, bütün emirlerin gözü önünde öldürüldüğünü

iki ayrı meselede görmekteyiz. Bunlardan biri Emir Bazvac'ın öldürülmesi, diğeri ise vezir el-Mezdegani'nın öldürülmesi hadisesidir

(İbnü'l-Kalanisi, 223-224).

(2) İbnü'l-Kalanisi, 210

(3) İbnü'l-Kalanisl. 264

(4) İbnü'l-Kalanis1, 268

DIMAŞK ATABEGLİGİ 517

liğini tesis ettiği zamandan itibaren görmekteyiz. Melik Dukak'ın son

zamanlarında Zeynüddevle Muhammed vezir idi ( l) . Tugtekin, 501

(1107-1 108) yılında önce oğlu Böri'ye, sonra 502 ( 1108-1109) de kendisine Ebu'n-Necm Hibetullah b. Muhammed b. Bedi'yi vezir tayiıı

etmişti(2) . 520 (1126) yılında Ebu Ali Tahir b. Sa'd el-Mezdegani bu

mevkiye geldi (3) . Onun öldürülmesinden sonra el-Muferric b. el-Hasan es-Sufi vezir oldu. Abak devrinin veziri Üner ise atabegliğin en

şöhretli veziri idi. Vezirler gördükleri vazifelere karşı devlet gelirinin

% lO'unu alırlardı. Vezaret divanı, yine bu vezirlerin başkanlığı altında çalışırdı ( 4) . Selçuklularda gördüğümüz ve bütün mali işlerden

mesul olan Divan-ı İstifa yerine Dımaşk atabegliğinde, biraz daha alt

seviyede Divtln-ı Restlil'i görmekteyiz. Atabegliğin değişik bölgeleri arasındaki idari münasebetleri, şer'i ve örfi vergileri, bölge mahsulünün

durumu ve fiatların kontrol vazifelerini üstlenmiş olan bu divanın;

tüccar, seyyah ve sufi kılığına girmiş casusları da bulunmakta, böylece bu divana bağlı teftiş müessesesi içinde kontroller yapılmakta idi.

Dımaşk atabegliğinde Divanü'r-Resail Reisliği (Amid) , mülki

idareden mes'ul yüksek bir memurluktu. Zeyl Tarih-i Dımaşk'ın yazarı

İbnü'l-Kalanisi, Divanü'r-Resail Reisliği'ne iki defa getirilmiştir. Bundan baŞka Divtln-ı Arzu'l-Ceyş'i görmekteyiz. Ordunun kayıtlarını tutan, maaş ve levazımın tedariki ile uğraşan bu divandan, ordu teşkilatı içinde bahsedilecektir.

b) Şahn e:

Selçuklu askeri ve idari teşkilatı içinde yer alan bu müessese · Dımaşk atabegliğinde de görülmektedir. Irak Selçuklu sultanı Mahmud

zamanında Abbasi halifeliğinin merkezi Bağdat içinde kışlası da bu··

lunan bir Şahne komutasında Selçuklu birlikleri vardı. Aksungur Porsuk!, İmadeddin Zengi, Barankuş Zekevi gibi Selçuklu emirleri bu

şehirde şahnelik vazifesini yürütmüşlerdir. Anlaşıldığına göre askeri

bir birliğe sahip olan şahne, şehrin savunmasından, yolların emniyetinden, mahkeme kararlarının infazından, şehir hapishanesinin idaresi gibi işlerden sorumlu bulunmaktaydı. Sadece Bağdat gibi halifelik

merkezindeki bir şahnenin bunlardan ayrı, kontrol ve istihbarat vazifeleri de vardı.

(1) İbnü'l-Kalanisi, 132

(2) Bu vezir kısa bir müddet sonra Tutuş taraftarı olduğu için hapsedildi. Daha sonra öldürülüp malları da müsadere edildi (İbnü'l-Kalanisi, 161-163).

(3) Bu vezir de Batıniler ile işbirliği yaptığı için Böri tarafından öldürülmüştür.

(4) İbnü'l-Kalanisi, 227

518 doğuştan günümüze BÜYÜK İSiıAM TARİHİ

c) R e ıs:

IV-VII. (X-XII.) yüzyıllarda Suriye ve Yukarı Mezopotamya'da,

bilhassa Halep ve Dımaşk'da önemli rol oynamış el-Ahdas adı verilen,

şehir gençlerinden kurulu milis kuvvetlerinin başkanlarına Re'is denilmekteydi. Suriye'nin eski Arap şehir devletlerinde varlığını sürdüren bu teşkilat, Selçukluların ilk zamanlarında da mevcudiyetini korumuştur.

Şehir halkının meseleleri ile meşgul olan Reis, bazı aileler arasından seçimle bu vazifeye gelir ve devlet yetkilileri. bu kişiyi Rezsü'lBeled olarak tanırlardı. Reis'in yanında vazife alan el-Ahdas, yangınların söndürülmesi, ihtiyaç halinde şehrin savunmasına yardım ve bir

nevi zabıta vazifesini yüklenmişti. Bu hizmetleri karşılığında, toplanan vergilerden bir pay alırlardı. Selçuklu hakimiyetinin yerleşmesi

neticesinde bu müessese birçok yerden kalkmış, yerine şahnelik ihdas

edilmiştir ( 1) .

Eminüddevlle Ebıl Muhammed b. es-·Sufi, Melik Dukak zamanımla

Dımaşk Reisliğinde bulunmuştu. Fakat Dukak onunla geçinememiş

ve onu hapsetmiştir. Bir müddet hapiste kalan es-Sufi, Melik Dukak'a

muayyen bir para ödedikten sonra hapisten çıkarılmış ve reisliğine devam etmiştir. Fakat bu hadiseden sonra çok yaşamayan es-Sufi'nin

yerine oğulları Ebu'l-Mecali Seyf ile Ebu'z-Zeval el-Müferric geçti.

Bunların tayinini emreden menşur iki kardeş adına yazılmıştır. Melik

Dukak'ın ölümünden sonra, bu iki kardeşi huzuruna çağıran Atabeg

Tugtekin .onların gönüllerini almış, onlar da bağlılıklarını arzetmişlerdir. Bunlardan Ebu'l-Mecali Seyf bir müddet sonra ölünce, Ebu'zZeval el-Müferric tek başına bu vazifeyi uzun süre devam ettirmiştir.

d) Naip ler ve Vali ler:

Dımaşk atabegliğine bağlı büyük yerleşme merkezleri, ya atabegin naipleri ya da atabeg tarafından tayin edilen valiler tarafından

idare edilmiştir. Naiplik vazifesini daha çok oğlu Böri ve torunu Mahmud'a bırakan Tugtekin'den sonra, bilhassa Abak zamanında, Muineddin Üner bu vazifeye sahip olmuştur. Atabeg Tugtekin'in kendisi

daha Tutuş'un hizmetinde iken, onun Dımaşk naipliğini kısa bir süre

ifa etmişti(2) . Dımaşk atabegliğinin kurulmasından sonra 503 ( 11 10)

de Tugtekin, Bağdat'a gelmiş olan Böri'yi kendi naibi olarak Dımaşk'-

(1) C. Cahen, «Ahdas» EI2, I, 256; C. Cahen, La Syrie du Nord, 195 ; N.

Elisseeff, Nur ad-Din, III, 830-832

(2) İbnü.'1-Kalanisi, 130-131

DIMAŞK ATABEGLİGİ 5 19

da bırakmıştır. Tugtekin Bağdat'a gitmekten, Baa1bek valisi Gümüştegin'in aleyhinde çalışması yüzünden vazgeçmiş ve yarı yoldan dönerek Baalbek'i kuşatmıştı. Anlaşmaya razı olan Gümüştegin'e Serhad valiliği verilirken Baalbek Böri'ye bırakılmıştır. Hıms şehri valisi

ise Emir Karaca idi, onun 505 (1112) de ölmesi üzerine yerine oğlu

Kırhan b. Karaca tayin edildi. 520 ( 1 126) de Tedmur valiliğine Şihabeddin Mahmud, 542 ( 1 147) de Serhad valiliğine Emir Mücahidüddin

Bozan getirildi. Bunlar gibi Yusuf b. Firuz, Muineddin Üner de valiliklerde bulundular.

Bu valiler ve naipler, bulundukları merkezlerde sivil ve askeri

idareyi temsil ederlerdi. Askeri birliklere de sahip olan bu kişiler, şeh··

rin savunmasından, intizamından mesul oldukları gibi ücretlerin verilmesini, masrafların görülmesini ve vergilerin toplanmasını denetleme vazifesini de görürlerdi. Bunların tayini, resmi olarak yapılan bir merasimle olurdu. Vazifelerine karşılık belli bir ücret ve mahsulden pay alırlardı(l) .

3 -- Adliye Teşkilatı :

Dımaşk şehri içinde hususi bir binası (Darü'l-Adl) olan adliye teşkilatının baş kadısına Kadı'l-Kuddt denirdi. Buna bağlı diğer kadılar

hukuki ve şeri işlere bakmakla görevli. idiler. Değişik mezheplerin şeri

işlerine bakan kadılar da mevcuttu. Bunlar mahkemeler dışında vakıfların, darbhanelerin kontrollerini yaptıkları gibi, Cuma camilerinde

cemaate imamlık eder, hutbeyi okurlardı. Ordu içinde vazife alan kadılar, orduya mensup kişiler ile alakalı şeri davalara baktıkları gibi, sefer sonunda elde edilen ganimetin paylaşılmasına da nezaret ederlerdi. 506 (1113) yılında ölen Abdullah Muhammed b. el-Balasaguni etTürk'i, Tugtekin devrinin meşhur kadılarındandır (2) .

İslam dininin vecibelerinin yerine getirilmesine nrazaret eden

muhtesibler umumiyetle Üzerlerinde kadılık vazifesi bulunan fakihler arasından seçilirdi. Muhtesiblerin karara bağladıkları işler, daha

çok ticari muamelelere, ölçülerin kontrolüne ve ticarette hile yapanlar ile borçlarını ödemeyenleri cezalandırmaya inhisar etmekte idi.

Muhtesi.blik VI. (XII.) yüzyılda Dımaşk'da önemli bir mevki olarak

yer almıştır ( 3) .

(1) H.A.R. Gibb, İslam Ansiklopedisi, «Naiı)» maddesi ; N. Elisseeff, III,

788

(2) İbnü'l-Kalanis'l, 183

(3) N. Elisseeff, III, 827-830 ; R. Levy, İslam Ansiklopedisi, «Muhtesib»

maddesi.

520 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ

4 ··-·· Ordu :

Dımaşk atabegliği ordusu; ata binmede ve ok atmada maharetli,

cesur Türkler'den teşekkül etmişti. Bunlar içinden çok dikkatli bir şekilde seçilen bir kısım asker, atabegin muhafız birliği de diyebileceğimiz, Gulam'larım teşkil etmekte idi. Bir de bilhassa büyük seferler

esnasında yardıma çağırılan ihtiyat kuvvetler bulunmaktaydı. Buna göre Dımaşk atabegliği ordusunu üç ana gurupta toplamak mümkün olmaktadır:

a) G 1llaml ar:

Yukarıda belirttiğimiz gibi gulamlar, sadece Türkler'in arasından

seçilirdi. Bunlar, ordu içinden cesaret ve maharet yönünden sivrilmiş

kişilerdi. Bu muhafız birliğine seçilen kişilerin sadakatinden şüphe

edilmezdi. Tacü'l-Mülük Böri'nin, Dımaşk içindeki Batıni tenkili sonunda bir suikaste kurban gitmesiyle ilgili olarak İbnü'l-Kalanisi'nin

verdiği kayıtta, katillerin Türk kıyafeti içinde Horasanlı askerler denen birliğe girdiiklerini, aslen Farslı. olmalarına rağmen herkesin on�

lan Türk zannettiklerini ve üstün bir çalışma sonunda da Böri'yi, sabırla uzun süre bekledikten sonra, öldürebilmeyi başardıklarını yazmaktadır ( 1) .

b) Atab eglik O r dusu :

Dımaşk atabegliği ordusunun bu ana bölümünü yine Türkler teşkil etmekteydi. Bunlar büyük bir titizlikle seçilir ve savaş kabiliyetlerinin yanı sıra 'I'ürk asıllı olmalarına itina gösterilirdi. Bu ordu iki

esas kısma ayrılırdı. Birinci kısım atlılardan teşekkül etmişti. Manevra kabiliyeti yüksek, süratli ve vurucu güce sahip bu atlılar, Haçlılar

üzerine yapılan akınlarda büyük muvaffakiyetler sağlamıştır. Bilhassa muhasaralarda varlığına lüzum hissedilen ikinci kısım ise piyade

kuvvetleri idi. Bunlar da kendi içinde bazı sınıflara ayrılmıştı. Mancınıkları kullanan Heccarun, bugünkü istihkam birliğine benzetebileceğimiz Nakkabun, Horasanlı ve Haleplilerden teşkil edilmiş lağımcılar, neftçiler ( Neffatun) ve Sunna adı verilen usta başları bulunmaktaydı.

Orduda ayrıca doktorlar, cerrahlar ve imamlar bulunmakta idi.

Bütün bunlar atabeglikten ücret almakta ve Dımaşk içinde ikamet etmekteydiler. Dımaşk'daki atlı birliklerin talim sahaları Dımaşk şehri

batı varoşunda Barada suyunun kenarında, Meydan-ı Ahdar adı verilen yeşil bir hipodrum idi. Dımaşk'm güneyindeki Meydanü'l-Hasa

(1) İbnü'l-Kalanisi, 233-234 (Gibb, 208)

DIMAŞK ATABEGLİG'<İ 521

denilen ikinci bir hipodrum daha vardı. Burada cirit oynandığı da

kayıtlar arasındadır (l) .

Dımaşk dışında ikamet eden atlı birliklere gelince, bunlar hakkındaki malumat da fazla değildir. Sadece Musul atabegi Zengi'nin

tatbik sahasına koymuş olduğu usuller Dımaşk atabegliği için de geçerli olmaktadır. Bunlar Tavaşiye adı verilen kişilerin yanlarında besledikleri atlı kuvvetlerdi. Barak adı verilen on baş attan teşekkül eden

ekipler Zengi zamanında, masraflarına karşılık 700-1200 dinar ücret

alırlardı. Ayrıca ordu adına binek atı, nakliyatta kullanılmak için katır ve deve beslenirdi(2) .

c) Yardımcı Kuv vetler:

Dımaşk atabegliği ordusuna en büyük yardımcı kuvvet, ya muayyen bir ücret karşılığında ya da ganimetten pay almak suretiyle sefere

katılan Türkmen kuvvetleriydi. Bunlar mühim seferlerde yardıma çağırılır ve sefer sonunda ücretleri ile ganimet paylarını alır giderlerdi.

Bazı zamanlarda bunların cihad adına yardıma geldikleri de görülmektedir. Akıncı Türkmenlerin yanı sıra Dımaşk'da el-Ahdas adı verilen şehir milis kuvvetleri bulunmaktaydı. Şehrin gençlerinden teşekkül eden bu birlik askeri intizama bağlı olmaksızın, bilhassa şehrin

düşman tarafından muhasaraya alınması esnasında yardımcı olurlardı. Bunların dışında yardımcı kuvvetler arasında Bedeviler de bulunmaktaydı.

· Arap tarihçilerin de belirttiği gibi bunlar, ekseri kendilerini yağmaya verirler ve halk tarafından da bunlara itibarsız asker gözü ile

bakıllırdı. Zaman zaman bunların haçlılarla beraber olup buğday kaçakçılığı dahi yaptıkları görülmektedir. Bu tip yardımcı kuvvetlere,

mutavviun (gönüllüler gurubu) , guzat (gaziler gurubu) ve battalun

denirdi ki, bunların ordu içinde belirli bir vazifeleri yoktu. Sadece

savaşa katılan her kişi, hizmetine mukabil ücret veya pay (ata) alırdı.

Bu ücret veya payın verilmesi işi Divanü'l-CeyŞ'in vazifesi idi. Divanü'l-Ceyş ödemeyi yaparken tuttuğu defterleri kontrol eder ve ödediği

miktarı yine kaydederdi. Ordunun ihtiyacı olan hayvanlar da ayrıca

kaydedilir ve damgalanırdı. Her asker atı: içiri ayrıca bir pay alırdı.

(1) Makrizi, Hıtat, I, 86 ; H.A.R. Gibb, Armies, 283, 309

(2) N. Elisseeff, III, 729

IH - İMAR FAALİYETLERİ

Dımaşk atabegliği zamanında (1104-1154) bilhassa merkez Dımaşk'ta mescitler, medreseler, hamamlar ve bunların yanısıra kurulan yeni mahalleler, sanayi bölgeleri imar faaliyetleri yönünden

atabegliğin yüksek bir seviyeye ulaşmış olduğunun delilleridir. F'akat

ne yazık ki, bu eserlerin hemen hemen tamamı bakımsızlık ve geçen

sekiz yüzyıldan fazla bir zaman içinde yıkılıp kaybolmuşlardır. Bunların birçoğunun varlığını ancak o devirlerde yazılmış bir kısım eserlerden öğrenmekteyiz.

Dımaşk'm ilk hastahanesi olan Darü'ş-Şifa Melik Dukak zamanında yapılmıştır. Dukak'ın kısa süren melikliği devresinde Dımaşk'ın

ilk hastahanesini yaptırması, onun önemini bir kat daha artırmaktadır. Bu hastahane, Büyük Cami'in batısında, Berid kapısı yanında

idi(l) .

Atabeg Tugtekin zamanında Dımaşk şehrinin imarına büyük önem verilmiş ve yeni mahalleler inşa edilmiştir. Bunlardan el-Ukeybe

mahallesi şehrin kuzey kesiminde, Şasur mahalıesi güneyde, Kasrü'lHaccac mahallesi ise güneybatısında kurulmuştur. Yine Tugtekin zamanmda gelişen dericilikle ilgili tezgahlar ve binalar bilhassa Barada

suyu kenarına inşa edilmiştir. İki kağıt imalathanesinin inşası

endrüstri sahasında olduğu gibi imar yönünden de şehre yeni bir canlılık kazandırmıştır (2) .

Bu devirde inşa edilen mescitlerden bahseden kaynaklar, onların

büyüklüklerine göre imamı, müezzini ve vakfını kaydetmektedirler.

Ayrıca mescitler arasında minareli olanlar bilhassa belirtilmektedir.

Bu hususlar bize mescitlerin önemi ve büyüklükleri hakkında da fikir

vermektedir.

Safvetülmülk Hatun, iki mescit inşa ettirmişti. Melik Dukak'ın

türbesinin bulunduğu mescit, «Kubbetil't-'Pavavis» olarak tanınmak-

(1) N. Elisseeff, III, 840 ; C. Baltacı, XV -XVI. Asırda Osmanlı Medreseleri, (İstanbul 1976), 13

(2) N. Elisseeff, «Dımaşk», EI2, II. 28'6-289

DIMAŞK ATABEGLİÖİ 523

ta olup, bir de kubbesi vardı(l) . Safvetülmülk Hatun'un yaptırmış olduğu ikinci mescit ise, Mescid-i Hatun Zümürrüd olarak bHinmekte

idi. İmamı, müezzini ve vakfı olan bu mescit, su kanallarının güzelliği

ile meşhur idi (2) .

Atabeg Tugtekin zamanındaki vezirliğini Böri zamanında da bir

süre sürdüren el-Mezdegani iki kapılı, minareli büyük bir mescit inşa

ettirmiş idi (3) . Bu vezirin yaptırdığı diğer bir mescit ise, Darü'l-Vezir

el-Mezdeganı olarak tanınan sarayın içinde idi (4) . el-Mezdegani'nin

yaptırdığı üçüncü bir mescit daha vardı ki, bu diğerlerinden daha büyük olup minaresi ve şadırvanı da mevcuttu ( 5) .

Dımaşk atabegliği haciplerinden Firuz da bir mescit inşa ettirmişti. İbn Asakir'e göre bu mescit daha ziyade minaresine izafeten

Minaret Firuz olarak biliniyordu. Firuz'un inşa ettirdiği ikinci mescit

ise Hamam İbnü't-Tayyib civarında bulunmaktaydı(6) . Firuz, yanında bir kabristan bulunan eski bir mescidi de tamir ettirerek, buraya

minare, su kanalları ve şadırvan ilave ettirmiştir (7) .

Atabegliğin kudretli emirlerinden olan ve Gümüştegin'den sonra

Serhad valiliği yapan Bozan, Babü'l-Feradis'in dış kısmında, minareli,

şadırvanlı ve suyunu nehirden alan büyük bir mescit inşa ettirdi (8) .

İmamı ve vakıfları bulunan bu mescit, Mescidü'n-Nakkaş olarak tanınmakta idi ( 9) .

Bunlardan başka atabegliğin haciplerinden Emir Akız, Bab Darü'ş-Şarik yakmında( lO) ; İsfahsalar Bazvac ( l l) ; Emir Gümüştegin

( 12) ve Vezir Muineddin Üner b. Abdullah et-Türki ( 13) de birer mescit inşa ettirmişlerdir.

Kaynaklardan Dımaşk atabegliğine ait ancak dört hamam tesbit

edebilmekteyiz. Bunlardan birincisi Hammamü'ş-Şerif, Darü'l-İbn Böri

Han'ın yakınında bulunmaktaydı. Bu hamamın büyük bir havuzu

(1) İbn Asakir, 89 no. 4; İbn Şeddad, 149 no. 437 ; İbnü'l-Kalanisi, 201

(2) İbn Asakir, 91 no. 21

(3) İbn Asakir, 71, no. 177

(4) İbn Asakir, 71 no. 176

(5) İbn Asakir, ' 78 no. 69; İbn Şeddad 147, nıo. 417

(6) İbn Asakir, 70, no. 167

(7) İbn Asakir, 85, no. 36; İbn Şeddad, 142, no. 378

(8) İbn Asakir, 84, no. 28

(9) İbn Şeddad, 141, no. 370

(10) İbn Asakir, 77, no. 231

(11) İbn Asakir, 86, no. 46; İbn Şeddad, 144, no. 389

(12) İbn Şeddad, 141, no. 368

( 13) İbn Asakir, 87, no. 65

524 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ

vardı(l) . İkincisi, vezir el-Mezdegani tarafından Darü'l-Vezir el-Mezdegani içinde inşa edilmiş olup oldukça küçük idi (2) . Üçüncü ve dördüncü hamamların kimler tarafından yaptırıldığı bilinmemekle beraber, Babü's-Selame'nin dışında bulundukları, eserlerde kaydedilmiş·

tir (3) .

Dımaşk, civarındaki nehirler sayesinde su sıkıntısı çekmemekte

idi. Nehirlerden temin edilen sular, kanallar vasıtasıyla şehre tevzi

ediliyordu. Kaynaklar, Dımaşk atabegliği zamanında inşa edilen bir

çok mescit, medrese, hamam ve şehrin muhtelif yerlerindeki çeşmelerin sularının bu kanallar ile beslendiğini kaydetmektedirler. Bu kanallardan biri Darü'l-Atabeg Tugtekin'in hemen yakınında bulunmakta idi ( 4) ve iç kaledeki bu atabeglik sarayının su ihtiyacını temin etmekteydi. Kanal Bozan adı verilen bir diğer kapalı su yolu ise, elMedresetü'l-Eminiyye yanında olup Emir Bozan tarafından yaptmlmıştır (5) .

Darü'l-Vezir el-Mezdegani yanında da bir kanal mevcuttu. Bu

kanal ise vezir tarafından tesis edilmiştir (6) . Firuz tarafından yaptırılan bir kanal da aynı kişinin inşa ettirdiği mescidin suyunu temin

etmekte idi (7) . Fakat bir çok mimari eser gibi bu kanallar da zamanla

tahrip olmuşlardır.

(1) İbn Asakir, 164, no. 40

(2) İbn Asakir, 1'63, no. 25; İbn Şeddad, 297, no. 67

(3) . İbn Asakir, 164, no. 51-52

(4) İbn Asakir, 158, no. 78

(5) İbn Asakir, 157, no. 65

(G) İbn Asakir, 159, no. 106

(7) İbn Asakir, 161, no. 11

IV - KÜLTÜR FAALİYETLERİ

EGİTİM MÜESSESELERİ

İslam dünyasında ilmi ve dini bilgilerin düzenli bir şekilde verilmesinde Selçuklular'ın büyük tesiri olmuştur. Gerçekten de VI. (XII.)

yüzyılda din eğitimi, Selçuklular'ın kurdukları medreselerle bir esasa

bağlanmıştır. Bu medreseler genellikle devlet ricali, komutanlar ve

hatunlar tarafından kurulmuş ve her birine ayrı vakıflar bağlanmıştır. Medreselerin müderrisleri ile öğrencilerinin aylık ve erzak ihtiyaçları bu vakıflardan sağlanmıştır (!) .

Dımaşk'taki medreselerde dini bakımdan Hanefi, Şafii ve Hanbeli fıkıhları tedris edilirken, bu dini bilgilerin yanısıra müspet ilimler

de okutulmakta idi.

Dımaşk atabegliği zamanında faaliyetlerini sürdüren medreselere

birçok yeni medrese ilave edilmiştir. Bunlar bazı hallerde mescitler

içinde faaliyetlerini sürdürürlerken yeniden inşa edilmiş olanları da

vardı.

491 (1098) yılında Dımaşk'ta, Tugtekin'in, Melik Dukak'ın atabegi olarak bulunduğu sırada, Emir Şücaüddevle Sadir b. Abdullah

tarafından bir medrese inşa edilmiştir. Bu Hanefi medresesi Sadıriye

olarak tanınmakta idi (2) .

Bir Şafii medresesi olan Eminiye, İsfehsalar Eminüddevle Rebiü'l- •

İslam Gümüştegin b. Abdullah (öl. 541/1 146) tarafından 514(11 20)

yılında inşa ettirilmişti. Cemaleddin b. Müslim ve Ebu Bekr bu medresede müderrislik yapmışlardır (3) .

Muineddin Üner et-Türki tarafından 524(1130) yılında (4) inşa

edilen el-Medresetü'l-Muiniye, bir Hanefi medresesidir. Sonradan Dımaşk atabegliği vezirliğine kadar yükselen Üner, bu medreseyi Tugtekin emrinde bir komutan iken inşa ettirmiştir. Bu medresenin ilk

(1) İbn Asakir, 75, no. 7 ve 211; İbn Şeddad, 199-200

(2) İbn Şeddad (200), bu medresenin kendi zamanında da faaliyetini

sürdürdüğünü kaydetmektedir.

(3) İbn Asakir, 74, no. 6; İbn Şeddad, 231-232

(4) İbn Şeddad (210), tarihi 525 (1131) olarak vermektedir. Bkz. İbn

Asakir, 76, no. 224, N. Elisseeff, III, 920

526 doğuştan günümüze BÜYÜK isLAM TARİHİ

müderrisi ise, Cemaleddin İbnü'l-Müslim es-Sulemi ed-Dımaşki (öl.

533/1 139) idi(l).

Tarhaniye Hanefi Medresesi, 525 (1131) yılında el·-Hac Nasırüddevle Tarhan tarafından, Şihabeddin Mahmud zamanında inşa edilmiştir. Dımaşk'ın Ceyrun semtindeki bu Hanefi medresesinin ilk müderrisi, Şeyh Burhaneddin Ebu'l-Hasan Ali el-Belhi idi .. Reşideddin elHavari de bu medresede müderrislik yapmıştır. Reşideddin'den sonra

onun oğlu, daha sonraları ise Bahaeddin Abbas İbnü'l-Musuli, Şeyhü'lİmam Cemaleddin'in yakın dostu Zeyneddin el-Fattali, bu medresenin

müderrislerindendir (2) .

Atabeg Tugtekin'in eşi ve Melik Dukak'ın annesi Safvetü'l-Müik

Zümürrüd Hatun 526 (1132) yılında bir Hanefi medresesi inşa ettirmiş

ve buna vakıflar bağlamıştır. el··Medresetü'l-Hatuniye adı verilen bu

medresenin ilk müderri.si, Burhaneddin Ebu'l-Hasan Ali el-Belhi idi

(3) . İbn Şeddad eserini yazdığı sıralarda, medrese eğitimine devam etmekte olup müderrisi Fahreddin Musa b. Hilal b. Musa idi (4) .

Dımaşk atalbegliğinin kudretli emirlerinden biri olan Mücahideddin Bozan b. Marn.in b. Ali, 529 ( 1135) yılında bir medrese inşa ettirmiştir. Babü'l-Havasin yakınındaki bu Şafii usulde tedrisat yapan

Mücahidiye Medresesi'nin ilk müderrisi Kadı'l-Kudat Muntehibeddin

Ebu'l-Meali Muhammed'dir (öl. 537/ 1142) . Bu müderristen sonra 540

( 1146) yılına kadar Kutbeddin Mesud en-Nisaburi, ondan sonra da

Ebu'l-Feth Nasrullah el.;.Messisi, tedrisatı yürütmüşlerdir (5) . Bu medrese de 669 ( 1271) 'da faaliyetini. Dımaşk'da sürdürmekteydi(6) .

536 (1141) yılında kurulan bu Hanbeli medresesini, Dımaşk'ın

Benu eş-Şirazı diye tanınan meşhur ailesinden Şeyh Şerefü'l-İslam Abdulvahid b. Muhammed el-Ensari eş-Şirazi inşa ettirmiştir. Şerefiye

olarak tanınan bu medrese, Dımaşk'ın Ceyrun semtindedir.

Dımaşk'daki Hanbelilerin lideri olan Şeyh Şerefü'l-İslam Abdulvahid, 536(1141) yılında ölünce, yerine oğullarından Bahaeddin eşŞirazi geçti. Onun 545 (1150) yılında ölümünden sonra ise kardeşi

Necmeddin eş-Şirazi müderris oldu (öl. 586/1 190) (7) .

Dımaşk atabegliği emirlerinden (8) Esedüddin Akız ed-Dukaki,

(1) İbn Asakir, 76, 224 ; İbn Şeddad, 210; İbn Kes1r, el-IUdaye, XII, 226

(2) İbn Asakir, 72, no. 188; İbn Şeddad, 211

(3) İbn Asakir, 911

(4) İbn Şeddad, 218-219

.(5) İbn Asakir, 75, no. 209 ; İbn Kesir, el-Bidaye, XII, 243; İbn Şeddad,

232, N. Elisseeff, III, 921-922

(6) İbn Şeddad, 232

(7) İbn Asakir, 73, no. 196

(8) Şihabeddin Mahmud zamanında hacipliğe tayin edilmiştir (İbnü'lKalanisi, 264 ; Gibb, 248).

DIMAŞK ATABEGLİGİ 527

Akıziye (sonradan Belhiye) olarak adlandırılan medresenin inşasını

536 (1141-1142) yılında başlatmıştır. Eski bir kilisenin yeri üzerine

kurulan Dar Ebi'd-Derda'nın yıkılması ile aynı yere inşa edilen bu

medrese, ancak Selahaddin zamanında bitirilmiştir. 536 ( 1141-1142)

yılında bu Hanefi medresesine vakıflar bağlanmıştır. 538 (1143) yılında hacibin gözden düşmesi, inşaatın bitimini geciktirmiş olmalıdır.

Dımaşk atabegliği zamanında tedrisata geçemeyen bu medresenin ilk

müderrisi Selahaddin zamanında fıkıh sahasındaki geniş bilgisi ile

ün kazanmış olan Burhaneddin Ebu'l-Hasan el-Belhi'dir (l) .

Mücahideddin Bozan tarafından 539 ( 1 145) yılında ikinci bir Şafii

medresesi inşa edilmiştir. Şehir suyunun dışında, Barada suyunun

kenarında ve Babü'l-Feradis kapıları arasında inşa edilen bu medresenin ilk müderrisleri; Şemsüddin Abdulkafi ve Taceddin Ebu Bekr

idi (2) .

Seyfeddin Caruh et-Türkmani tarafından, 546 ( 11 52) yılında inşa

ettirilen Caruhiyc ·· Medresesi, Büyük Cami ve Zahiriye medresesinin

kuzeyinde Babu'l-Ferec ile BabÜ.'l-Feradis'in arasında bulunmaktadır.

Bu Şafii medresesinin ilk müderrisi Ebu'l-Kasım Mahmud b. Mübarek

b. Ali b. Mübarek el-Mucir el-Vasıti el-Bağdadi eş-Şafii idi (3) .

Mismariye Hanbeli Medresesi, 546 (1152) yılında Şeyh Mismar elHilali el-Havranı tarafından inşa ettirilmiştir. Minaretü'l-Firuz diye

adlandırılan mescidin yanında bulunmaktaydı ( 4) . İlk müderrisi,

Ebu'l-Meali Veciheddin Esad İbnü'l-Münecce'dir. Bu kişi, Bem1 Münecce olarak tanınan bir aileden olup Havran kadılığı yapmıştır ( 519-

606/1 125-1209) (5) .

Dımaşk şehri dışında Basra'da 530 (1135-1136) yılında Ebu Mansur Gümüştegin tarafından inşa ettirilen medresenin kalıntıları, son

zamanlara kadar gelmiştir (6) .

Böri hanedanının son mümessili olan Abak, Dımaşk'ı Nureddin

Mahmud'a teslim etmek zorunda kaldıktan sonra Bağdat'a yerleşmiştir. Bir zamanlar Bağdat şahnesi olan Aksungur b. Porsuki'nin evini

satın alıp buraya yerleşen Abak, Bağdat'ta bir de medrese inşa ettirmiştfr (7) .

(1) İbn Asakir, 75, no. 216; İbn Şeddad, 201-203

(2) İbnü'l-Kalanisi, 270-282 ; İbn Asakir, 132, no. 154; İbn Şeddad, 233;

İbn Kesir, el-Bidil.ye, XII, 247 ; N. Elisseeff, III, 923

(3) İbn Asakir, 132; İbn Şeddad, 229-230 ; İbn Kesir, (el-Bidaye, XI,

270) bu medresenin adını el-Haruk olarak vermektedir.

(4) İbn Şeddad, 25'6

(5) İbn Asakir, 1 18 no. 4; İbn Şeddad, 256; N. Elisseeff, III, 923-924

(6) A. Kuran, Anadolu Medreseleri, I, (Ankara 1969) , 11; K.A.C. Cres-·

weU, The Muslim Architectu:re of Agypte, (Oxford 1959), 124

(7) el-Kutbi, Cevatü'l-Vefeyat, I, 110

V - TİCARET VE ENDÜSTRİ

Suriye'nin en ehemmiyetli ve en büyük yerleşme merkezi olan Dımaşk, Suriye içinden geçen Kuzey-Güney yolu üzerindedir. Bunun yanısıra çevresinin aşırı zenginliği sayesinde Kuzey Suriye, el-Ceziıce,

Arabistan ile Akdeniz ve Mısır arasındaki ticari taşımacılığı hem kuzey ve hem de güneyde bulunan asıl yolların birleştiği yerden çeki.p,

kendinde birleştirmiştir. Dımaşk'ın Suriye'den geçen ticaret yollı:ı;rı

üzerindeki bu hakimiyeti, ticaret ve endüstrisinin gelişmesine sebıep

olduğu gibi, nüfusunun artmasını da sağlamıştır.

Yerleşme sahası yüzyirmi hektar kadar olan Dımaşk'ın, VI. (XII.)

yüzyılda nüfusu hakkında değişik kayıtlar mevcuttur. J.C. Russell (l) ,

şehrin müslüman nüfusunu onbeşbin olarak verirken, 1 173 yılında

Suriye'den geçen Benjamin de Tudele, Dımaşk'da sadece yahudilerin

sayısını üçbin olarak vermektedir. Bu rakam şehrin müslüman nüfusu ile karşılaştırılırsa, ya müslüman sayısının fazla ya da yahudi sayısının az olması gerekir. Aynı kişi, 552 ( 1157) yılında Hama'daki zelzelede yirmibeşbin kişinin öldüğünü de kaydediyor ki, bu rakamların

abartılmış olarak verildiğine delalet etmektedir (2) . Selahaddin'in hakimiyeti esnasında, 1 175-1187 yılları arasında Dımaşk'tan geçen Pethachia, Dımaşk'ta onbin yahudinin bulunduğunu kaydediyor (3) . Bu

değişik rakamlar arasında en doğrusu, 1520 yılına kadar inen Osmanlı tapu defterlerindeki kayıtlardır. Bu kayıtlara göre, 1 520-1530 yıllarında Dımaşk'ın nüfusu elliyedibin üçyüzyirmialtı'dır. Bu rakam 1 535

yılında kırkikibin yediyüzyetmişdokuz'a düşmektedir ( 4) . Şehir içindeki bu nüfusun büyük bir kısmı, tüccar ve sanatkar idi. Çiftçilik ve

sebzecilikle uğraşanlar, genellikle Dımaşk haricinde yaşıyorlardı.

(1) J.C. Russel, Late Ancient and Mediaval Papulation, 101

(2) C. Alptekin, Dımaşk Atabegliği, 185-186

(3) E. Carmoley, Voyage du Rabbin Pethachia de Ratisbonne dans le

XII siecle, JA. (Ekim 1831), 257-280, 364-406

(4) Ö.L. Barkan, «Essai Surles donne'es Statistiques des Registres de

Recensement dans l'Empire Ottoman aux XVe et XVIe Sieclesı.>,

JESHO, I, ( 1957), 9-36

DIMAŞK ATABEGLİÖİ 529

Şehir halkından ticaret ile ilgilenenlerin bir kısmı da kumaş satıcıları idi. Dımaşk içindeki iş yerlerinde bulunan tezgahların yanı

sıra kumaş evlerde de dokunurdu. Dımaşk'daki kumaşcılar, genellikle

ümeyye Camii'nin doğusuna yerleşmişlerdi. Rahbetü'l-Halid ile Cey-­

rün arasında ise halıcılar ve kürkçüler bulunmaktaydı. Bu semtin

Suku'l-Lubbadin denilen büyük bir pazarı 562 ( 1167) yılında yanmıştı.

Murabbaatü'l-Kazz denilen pazarda ise, ipek, pamuk ve iplik ticareti

yapılırdı. Dımaşklı kadmlar, tüccardan aldıkları, pamuk ve ipeği evlerine götürerek ücret karşılığı bükerlerdi. Dımaşk'da ipekli kumaşlar

da dokunmakta(]) , bilhassa el işlemeleri ünlü İsfehan ve Nişapur işlemeleriyle boy ölçüşebilecek kalitede idi. Şehrin yine aynı semtinde,

Ceyrun civarında Akabetü's··Silf'da yün tüccarları bulunurdu. Nadide

işlemeler ,kıymetli kumaşlar ve pahalı eşyalar Silku'l-Kanttdil'de satılmaktaydı. Bu çarşı kandillerle aydınlatıldığından oraya bu ad verilmişti.

Tahıl ticareti, sııku'l-Kamh denilen ve şehrin ortasında bulunan

pazarda toplanmıştı. Burada bütün tahıl cinsleri, baharatlar bulunmaktaydı. Kuru meyveler ve bir kısım zahire buraya Gota'dan gelirdi.

Kuru üzümün geldiği yer ise bağları bol olan Hıms şehri idi. Yine kuzeydlen gelen diğer bir kuru yemiş de çam fıstığı idi. Sıtku'l-Buziriyin'­

m etrafında çok sayıda depo bulunmakta ve bu pazarda buğday, arpa,

pirinç ve susam ticareti yapılmakta idi. Suku'l-Buziriyin'in güneyinde

Sulcu'd-Dakilc denen un pazarı vardı. Bu pazarın hemen yakınında,

Kuleyt nehri suyu ile çalışan bir değirmen de mevcuttu.

İbnü'l-Kalanisi'nin birçok vesile ile bilhassa Kudüs krallığı ile

yapılan antlaşmalar esnasında · belirttiği gibi, Dımaşk'a buğday kuzeyden gelmekte idi. Dımaşk'm en büyük yiyecek anbarı Havran idi.

Dıma§k atabegliğinin yıkılı§ından sonra da Havran bu özelliğini korudu .. Havran'dan başka Hıms ve Bika bölgesinin hububatı da Dımaşk'­

da pazarlanırdı. Dımaşk'a yiyecek-giyecek umumiyetle altı bölgeden

gelirdi. Bunlar :

ı. Gota,

2. Baalbek ve Bika,

3. Hulle ve Banyas,

4. Havran,

(1) Tugtekin, Sultan Tapar'ı Bağdat'ta ziyarete gittiği zaman, yanında birçok kıymetli hediyeler de götürmüştü. Bunlar arasında, dokuma kumaşların da olduğu kaynaklarda belirtilmektedir. İbnü'lKalanisi ( 193), A tabeg 'rugtekin'in Mısır ipekli. kumaşlarını hediye olaral{ götürdüğünü yazıyor ki, buna göre Mısıı:'da dokunan

ipekli kumaşların daha kaliteli. olduğu anlaşılmaktadır.

İslam 'J:arih!. C. 7. l<'. : ;34

530 doğuştan günümüze BÜYÜK İSLAM TARİHİ

5. Cevlan,

6. Busra ve Serhad bölgeleriydi.

Bu yerler arasında sebze ve meyve bahçeleriylıe donanmış Gota,

Dımaşk'ın bugün bile taze sebze ve meyvesini temin eden bölge du- ·

rumundadır. Bu devirde temel gıda maddelerinin fiyatlarını tesbit

çok güç olmakla beraber, hububat ile ilg·m tesbit edilenler şöyle idi ( 1) :

Mahsuı 541 (1146)'daki fiyatlar

Buğday .. .. .. . . . . . .. . . . . .. .. . . . 6 Makkuk ( *) bir dinar

Arpa . . . . . . . . . . . . . ... .. .... ..... 12 ıı » »

Kuru Bezelye .. .. . . .. .. . . . . . 5 » » »

Dıı�aşk'ta kumaşçılar, kürkçüler ve tahıl pazarlarının yam sıra günlük gıda ihtiyaçlarının temini için daha birçok çarşılar bulunmaktaydı. Bunlar iki ana merkezde toplanmış durumdaydılar. Darü'lBıttıh diye adlandırılan resmi bir binanın etrafına yayılmış olan birinci pazar, Babü'l-Cabiye'yi Btibü'ş-Şarki'ye birleştiren yolun orta kısmında bulunuyordu. Darü'l-Bıttıh'm yanında Suku't-Tüffahi1'1Ye

(meyveciler), Silku'l-Bakl (sebzeciler) pazarı ayrıca yine aynı semtte,

Suku't··Tayr (tavukçular) ile Darbu'l-Cubn (peynirciler) sokakları

bulunuyordu. Darü'l-Bıttıh'ın batısında, tahıl pazarının bitişiğinde,

sarraflar çarşısı yer almıştı. Sarraflar çarşısının bitiminde taze hurma satıcıları (Rattabin) bulunmakta idiler.

Umm Hakim sokağının çevresinde ise ikinci bir gıda pazarı bulunmaktaydı. Burada bir başka tavukçular pazarı, ayrıca kasaplar yer almakta ve yine burada bir de soğancılar meydanı (Rahbetü'l-Basal)

vardı. Bu her iki pazarı dolduran mal Dımaşk çevresinden, bilhassa

Gota'dan gelmekte idi. Bu pazarlara Halep'ten de mal geldiği olurdu ( 2) .

Ziraat ve hayvancılığa değer veren Dımaşk atabegliği, tarla ve

bahçelerin sulanmasında nehirlerden su çeken ve menşei çok eski devirlere kadar varan su dolaplarım kullanmış olmalıdırlar. Ayrıca toprağın ekimine, her karışın değerlendirilı�ıesine ehemmiyet veren Atabeg Tugtekin hakkında İbnü'l-Kalanisi; «Bir kısım halka şehrin kenar semtlerinde terkedilmiş toprakları dağıtmıştır. Bu topraklar daha

önceleri adaletsiz lcişilerin, gaddar valilerin zamanında zorla alınmıştı.

(1) N. Elisseeff, II;I:, 873 ; İbnü'l-·Kalanisi, Haçlıların Dımaşk'ı kuşatmaları sırasında, bir çuval buğdayın 25 dinara yükseldiğini kaydediyor.

(*) V.(XII.) yüzyılda Suriye'de kullanılmış bir ölçü birimidir. 6 Makkük 5 kg. kadar gelmektedir.

(2) İbn Asakir, 39, 42, 57, 58, 62, 74, 95, 101, 131, 213, 235 ; N. Elisseeff,

Corırnratiom; de namas Smıs Nur ad-Din, Aralıica, III, 61-69

DIMAŞK ATABEGLİGİ 531

Zahireddin, (vergilerin ödenmemesiyle) cezalı durumları toprak sahipleri üzerinden kaldırmıştır» demekte ve devamla, ((Halife el-Müsterşid Billah'a ziyarete gittiği zaman terkedilmiş arazinin durumunu

açıklamış, ekim dışı bırakılmış arazinin sahipsiz olduğunu ve bu araziden ne sarayın ne de şehirlilerin bir karı olmadığını, iş imkanlarının

kaybolmasının bir fayda temin etmediğini söylemiş ve halifeden bu

arazilerin her kim isterse, ona satılmasına müsaade etmesini rica etmiştir. Bu arazinin ayrıca satın alanlar tarafından ekileceğini, bundan kar t·emin · edileceğini böylece istihsalin artacağını, satılan araziden temin edilecek gelirin cihat için ordıt gelirine kaydedileceğini be ..

lirttiğini» kaydetmel\:tedir ( l).

Dımaşk, VI. (XII.) yüzyılda ticari hayatmm canlılığının yamsıra endüstride de Suriye şehirleri arasında ileri bir seviyede bulunmakta idi. Nureddin Mahmud, Dımaşk'ı ele geçirdikten sonra bu şehrin

Dımaşk atabegUğinden kalan endüstri hayatını daha da genişletmiştir. 'l'ürkler'in Dımaşk'a yerleşmelerinden sonra, Melik Dukak ve Tug··

tekin devirlerinden itibaren şehir civarında bilhassa deri imalathanelerinin kurulduğu görülmektedir. İbn Asakir, Maclbaga denilen bu de ..

ri işleme atölyelerinin Barada suyu ve onun kolu üzerinde bulunduğunu kaydetmektedir. Ayrıca Dımaşl\'.'ta iki demir ve bir de cam eritme

fırını (Mesbekü'z-Züccac) mevcuttu. Zeytin ve susamdan yağ çıkaran

değirmenlerin yanı sıra, yine şehrin dışında Barada suyu kenarında

hızarhaneler bulunmaktaydı.

VI. (XII.) yüzyılda Suriye'de kağıt imali, endüstride büyük bir

lişme olarak görülmektedir. Dımaşk atabegliği zamanında Dımaşk'ta,

iki kağıt imalathanesinin bulunduğunu belirten N. Imisseeff (2) ,

ğıdın yapımı için buğday samanının kullanıldığını ilave etmektedir.

Bu imalathanelerin hepsi ş,ehir dışında Barada suyu. kenarında bulun··

rriaktaydı(3) .

Tedmur'daki endüstri, daha ziyade Sud imali üzerine idi. Sarmin'­

de sabun, Cebelü's-Summah'ta mutfak mal:z;emesi imalathaneleri geliş�

mişti(4) .

Bunların yam sıra, Dımaşk içinde kurulmuş dokurna tezgahları,

deri ve demir işleyen birçok atölye ve işyeri mevcuttu.

(1) İbnü'l··Kalanisr, CGibb, 184)

(2) N. Elisseeff, «Dımaşk», EI2.

(3) İbn Asakir, 80, 84 ; N. Elisseeff, III, lWl-870

(4) N. Elisseeff, HI, 870

 

ALTINCI BÖLÜM

MUSUL ATABEGLlGi CZ.ENGİLER.)

( 1127-1233)

Zengiler, Büyük Selçuklu ve Irak Selçuklu devletlerine bağlı olarak kurulmuş bir atabeglik olup, Büyük Selçuklu Devleti'nin yıkılmasından sonra bağımsız hale gelmiş, Kuzey Irak, Güneydoğu Anadolu

ve Suriye'de hüküm sürmüş, Mısır'a dahi hakim olmuş büyük bir

sülaledir.

Kurucusu İmadeddin Zengi'ye nispetle Musul Atabegliği'ne Zengiler de denilmiştir. Zengi'nin babası Kasimüddevle Aksungur, Sultan

Alparslan zamanında Selçuklu sarayına alınmış, Sultan Melikşah zamanında da komutanlığa tayin olunmuş bir memiU.ktur. İbnü'l-Adim'e

göre, Aksungur'un babasının adı Turgan olup Sabyu (?) oym.ağındandır ( 1) . Sultan Melikşah'ın Suriye Seferine bir komutan olarak katılan Kasimüddevle Aksungur 3 Aralık 1086'da Haleb'i teslim alınca

Melikşah, veziri Nizamü'l-Mülk'ün tavsiyesi üzerine şehrin valiliğine

Aksungur'u, kale komutanlığına da Nuh et-Türki'yi tayin etti. Sultan

Melikşah, Aksungur'a Kasimüddevle ünvanı ile emrine dörtbin süvari

verdi.

Halebin ilk Türk valisi olan Aksungur, kargaşa içinde bulunan

Halep'te intlzamı temin ettiği gibi Halep halkına sağladığı ticari imkanlar ile de onların büyük sevgisini kazandı. Melikşah'ın 20 Kasım

1092 tarihinde ölümü üzerine sultanın oğullarından Berkyaruk ve Mahmud ile kardeşi Suriye Meliki Tacüddevle Tutuş arasında saltanat

mücadelesi başladı. Berkyaruk tarafını tutan Aksungur üzerine yü­

.rüyen '!'utuş, Tellu's-Sultan civarında giriştiği muharebede onu yakalatarak öldürttü (26 Mayıs 1094) (2) . Bu sıralarda yedi yaşlarında

bir çocuk olan Zengi, Kür-Boga, Musa et-Türkmani, Çökürmüş, Çavlı,

Mevdud ve Aksungur Porsuki gibi Musul'a tayin edilen emirler tarafından ---·--r

büyütülmüş ve eğitilmiştir.

(1) İbnü'l-Adim, Bugya, vr. 206 b; c. Alptekin, «Zengi» İslam Ansiklopedisi, XV, 5216 vd.

(2) İbnü'l-Esir, Atabekiyye, 15; İbn.ü'l-Adim, Z,ubda, II, 106-110; H.A.R.

Gibb, «Ak-Sungun, İslam Ansiklopedisi, I, 324

534 doğuştan günümüze BÜYÜK İSUM TARİHİ

Emir Ç avlı'nın yerine Musul'a tayin · edilen Mevdud zamanında

genç yaşlarda bulunan Zengi, Mevdud'un Haçlılar üzerine tertip ettiği

1111 ve 1113 yıllarındaki seferlere iştirak etti. Bilhassa Taberiye muhasarasında büyük cesaret göstererek Mevdud'un itimadını kazandı.

Ancak Zengi'nin çocukluk yıllan gibi ilk gençlik yılları da talihsizliklerle dolu idi. Emir Mevdud, Dımaşk atabegi Tuğtekin ile Haçlılara

karşı çıkmış olduğu bir seferden sonra Musul'a dönmektense Dımaşk'­

da kışlamayı ve baharda yeniden sefere çıkmayı düşünmüş, bu sebeple geldiği Dımaşk'da Batıniler tarafından öldürülmüştü. Yerine Aksungur Porsu.ki tayin olundu ve onun emriyle Zengi, komutanlardan

Altuntaş ile birlikte Aşağı Irak bölgesinde Selçuklu hakimiyetini tesis için Vasıt'a gönderildi. Abbasi halifesi el-Müsterşid Billah'a (11Jl8-

1 135) karşı savaş halinde olan Hille emiri Dübeys b. Sadaka kuvvıetlerine üstünlük sağlayan Zengi'ye Vasıt ıkta olarak verildi. Arkasmdan da Irak Selçuklu Sultam Mahmud'un (1118-1131) emriyle Zengi,

Basra'nın ıktasım elde etti ( 1125) (1) .

Abbasi Halifesi el-Müsterşid Billah'ın dünyevi hakimiyet tesis etmek için asker toplaması karşısında halife ile Bağdat'taki Selçuklu

şahnesi Barankuş Zekevi arasında anlaşmazlık çıktı. Durumu öğrenen Büyük Sultan Sencer, yeğeni olan Irak Selçuklu Sultanı Mahmud'a haber göndererek Bağdat'a gitmesini istedi. Sultan Mahmud,

halifeye adamlarını yollayarak kışı Bağdat'ta geçireceğini bildirdi.

Esasında Selçuklu sultanları, halifelerin uhrevi işlerle uğraşmasını,

dünyevi işleri kendilerine bırakmalarını istemekte ve halifelerin asker

beslemelerine mani olmak niyetinde idiler. Fakat Halife el-Müsterşid

Billah uhrevi hakimiyetle yetinmek istememiş, Afif ve Nazar adlı adamlarını bir ordu tesis etmeye memur kılmıştı. Halife henüz hazır

görmediği ordusuna vakit kazandırmak maksadı ile Sultan Mahmud'­

dan ertesi yıl gelmesini istedi. Halifenin ileri sürdüğü kıtlık mazeretine aldırış etmeyen Sultan Mahmud, Bağdat üzerine yürüdü. Selçuklu ordusu dıştaki mukavemeti kırdıktan sonra şehir içine girdi.

Bağdat sokaklarında cereyan eden çarpışmalar, Selçuklu ordusunu

epey zayiata uğrattı. Vasıt ve Basra'dan temin ettiği kayıklarla Dicle

üzerinden asker getiren Zengi, şehir içindeki mücadelenin de Sultan

Mahmud lehine neticelenmesini sağladı. Zengi'nin askeri kabiliyetini

takdir eden sultan, onu Bağdat şahneliğine tayin etti (Nisan 1126) .

Halifeye de iyi muamele eden sultan, şehirde intizamı sağ'ladıktan

sonra :İsfehan'a çekildi (2) .

(1) C. Alptekin, «Zengi», İsH\m Ansiklopedisi, XIV, 526

(2) İbnü'l-Esir, Atabekiyye, 30 ; Ebu Şame, Ravzatey:n, I, 74

MUSUL ATABEGLİÖİ 535

Musul'un Selçuklu valisi Aksungur Porsuki'nin 26 Kasım 1 126'da

Cuma namazı için gittiği camiin avlusunda Batıniler tarafından öldürülmesi üzerine, yerine oğlu İzzeddin Mesud geçti. Fakat Mesud'un