ehlisunnnetde - osmanlıda tasavvuf

mühimme defterleri ve benzeri arşiv belgeleri bu bakımdan önemlidir

XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX

EKEV AKADEMİ DERGİSİ c. 3 sy. 1 (Bahar 2001)-------- 95 OSMANLININ SON DÖNEMİNDE YAYlNLANAN TASAVVUFİ MUHTEVALI MUHİBBAN DERGiSi VE 132711911 SAYISINDA YER ALAN BAZI MAKALELER Cengiz GÜNDOGDU (*) I- Osmanlının Son Döneminde Tasavvuf Eksenli Cemiyet Kurma ve Yayın Faaliyetlerine Genel Bir Bakış II. Abdulhamid döneminin özel şartları içinde istediğini yazamayan, arzu ettiği insanlarla bir araya istediği gibi gelerneyen değişik din, millet, mezhep, tarikat ve mesleklere mensup kimseler, ll. Meşrutiyet'in cemiyet halinde toplanınada her sınıf ve cemaata sağladığı serbesti ile bu haktan istifade etmek istemişler ve 16 Ağustos 1909 tarihli cemiyetler kanununda parti (fırka) ile cemiyet kurma arasında bir fark görülmediği için kurulan cemiyetler, gazete-mecmua çıkarma teşebbüsleriyle faaliyetlerini rahatlıkla sürdürmüşlerdir. Bu serbestiden istifade ile fikirlerini cemiyet kurma, gazete ve dergiler vasıtası ile efkar-ı umumiyeye yansıtan değişik sosyal gruplara mukabil, tasavvuf erbabı geç de olsa, bu kervana katılabilmiş, onlar da kurdukları cemiyet ve neşrettikleri değişik dergi ve gazeteler kanalı ile, fikirlerini duyurma imkanına kavuşmuşlardır. Tasavvuf erbabının, tarikatler arasındaki bağları kuvvetlendirme, maddi ve manevi yönden gelişmelerini sağlama emeliyle kurmayı düşündükleri ilk cemiyet, Şeyh Naili Efendi (ö.1324/1908)'nin öncülüğünü yaptığı Cemiyet-i Sfifiyye-i İttihadiye'dit. Ancak kurulması düşünülen bu cemiyet daha kuruluş aşamasındayken şeybin vefatıyla sekteye uğratmıştır. Bilahare Şeyh Naili'nin cemiyet ile ilgili taslak çalışmalarını Muhibban dergisinin imtiyaz sahibi ve mesul müdürü Ahmet Muhtar yürütmüşse de Şeyh Esad Erbili(ö.l93l)'nin başkanlığında kuruluş faaliyetini tamamlayan Cemiyet-i Sfifiyye adlı bir başka cemiyetin kuruluşunu önleyememiştir. Neticede tasavvufi gayelere yönelik cemiyet oluşturma süreci Esad Erbili'nin öncülüğünde kurulan Cemiyet-i Sfifiyye ile teşekkülünü tamamlamış, böylece daha önceki asırlarda yaşayan dervişlerin ortaya koyamadığı bir faaliyet alanı açılmıştır. Dervişlerin hak ve vazifelerini korumak ve gerçekleştirmek için tekke dışında oluşturulan bu cemiyede birlikte.aynı zamanda tekke-bürokrasi ilişkileri için de yeni bir sayfa açılmıştır. *) Yrd. Doç. Dr., Atatürk Üniv. İlahiyat Fak. Tasavvuf Anabilim Dalı Öğretim Üyesi. 96 1 Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÜNDOGDU---EKEV AKADEMİ DERCİSİ Ancak, Cemiyet-i Sufiyye tasavvuf dünyası için kısa ve uzun vadeli bazı projeleri gerçekleştirmek için kolları sıvamışsa da dönemin sıkıntıları, daha sonra gelen I. Dünya Savaşı ve onu takip eden yılların rehaveti yanında, bir süre için muvakkat bir heyet tarafından idare olunup fakat nizamuarnesi bir türlü tesbit edilip ortaya çıkarılarak hükü- :1>mete tasdik ettirilememiş olması bu gayretierin elle tutulur neticeler vermesine imkan bırakmamış, binaenaleyh esaslı surette kurulup iş görememiştir. XX. Yüzyılla beraber Osmanlı ülkesinde daha önceki asırlarda görülmeyen bir başka faaliyet alanı da dergi yayıncılığıdır. Bu dönemde yayınlanmaya başlayan dergiler arasında İslam dünyasına hitabetmeleri ve uzun ömürlü olmaları açısından en dikkate değer olanı Sırat-ı Müstakim ve devamı mahiyetinde olan Sebllu'r-Reşad'dır. Fakat bu dergilerde sergilenen ortak tavırlardan biri de denebilirki tasavvufi konulara karşı beslenen soğukluktur. Nitekim bazı tarikat mensubu yazarlar zaman zaman yaz-_ dıkları makalelerle tekke ve tarikat mensuplarının da memlekette bir varlık olduklarını bu dergilerde göstermeye çalışınışiarsa da, bu çaba sözkonusu gerekçeden dolayı olsa gerek çok sınırlı kalmış, bunun dışında denebilirki doğrudan tasavvuf ve tekke kültürünü konu alan yazı ve makalelere hemen hiç yer verilmemiştir. Kanaatimize göre gerek bu sebepler, gerekse iç saiklerin i tmesi, tasavvuf kültürünün topluma aktarılmasında geleneksel yollara ilave olarak hem yeni dönemde hem de tasavvuf tarihinde ilk defa yine tasavvufi gayelerle dergi-gazete çıkarmak gibi iki değişik hizmet sahasının açılmasında etkili olmuştur. Neticede başta Ceride-i Sufiyye (Yayma başlama tarihi: 1909) olmak üzere, Muhibban (Yayma başlama tarihi: 1909), Hikmet (Yayma başlama tarihi: 1910), Tasavvuf(Yayına başlama tarihi: 1911) ve Mihrab (Yayma başlama tarihi: 1920) gibi dergi ve gazeteler, tasavvuf ve tekke kültürünün ihyası ve topluma aktarılması maksadiyla yayın dünyasına katılmışlardır. Fakat bu dergiler arasında Cer!de-i Sufiyye hariç diğerleri uzun ömürlü olamamışlardır. Çökmeye yüztutmuş tekke dünyasını yeniden ihya edebilmek için yeni bir yol bulma gayesine yönelik bu faaliyetlerde Cemiyet-i Sufiyye ile Tasavvuf ve Muhibban dergileri arasında yakın bir ilişkinin olduğu görülmektedir. Bir diğer ifade ile bu dergiler Cemiyet-i Sufiyye 'nin kuruluş safhasını çok yakından takip etmiş ve gelişmeleri değişik açılardan ve farklı yorumlarla kamuoyuna aktarmışlardır. Mesela, Muhibban, ilk sayısının ilk sayfasına Şeyh Nail! Efendi'nin fotoğrafını koymuş ve tarikat ehlinin kurması gereken cemiyetle (Cemiyet-i Sufiyye-i ittihadiye veya Cemiyet-i ittihadiye-i Sufiyye) ilgili çalışmalarına 9 ve 10. sayılarda geniş yer vermiştir. Sözkonusu derginin 9. sayısında Şeyh Naill'nin cemiyet oluşturma teşebbüsü ve hedefleri hakkında şu değerlendirmelere yerverilmiştir: \~ OSMANLININ SON DÖNEMİNDE YAYlNLANAN TASA WUFi MUHTEVALI MUHİBBAN DERCİSİ VE 1327/1911 SAYISINDA YER ALAN BAZI MAKALELER- 97 "Gazetemizin birinci numaralı nüshasında teberrüken resmini vaz' ve dere ettiğimiz şehid-i hürriyet Şeyh Naili el-Bedevi Efendi merhfimun iade-i meşrfitiyeti müteakip menfası olan Trablusgarb'dan İstanbul'a avdet ederek bulunduğu dört ay zarfında bir taraftan Meşrutiyet'in temami-i te'sisine geeeli gündüzlü çalışınakla beraber diğer taraftan da tekayayı ruhiini ve siyasi birer mekteb haline getirerek müntesibin ve muhibbini terbiye-i ahlakiye ve siyasiyye ile tenvir etmek ve bu suretle teessüs-i tekayanın rnekasıd-ı asliyesini takib ve ıslahat-ı muktazıyayı icra eylemek üzere bir cemiyet-i sufiye teşkil ve te'sisine sarf-ı mesai eylemiş ve hatta cemiyet-i mezkurenin Nizamnamesiyle emr-i ıslahın suver-i icraiyesi hakkında layihayı da ihzar etmiş ve fakat maatteessüf vukuu irtihaliyle husus-ı mezkur teehhür eylemiş idi. Bu mürşid-i hakiki-i hürriyetin evrak-ı metrukası meyanında zuhfir eden layiha ile Nizamnamenin birer sureti elde edilmiş olduğundan meşayih-i kirarn hazeratının alelusfil cemiyet-i mezkureyi teşkil ile layiha-i mezkure dairesinde emr-i ehemm ıslahatı icra eylemeleri temenniyat-ı mahsusasıyla mezkur layiha ile nizamnameyi dere ediyoruz. Cenab-i Hak ruh-ı Şeyh'i şiid buyursun!" Böylece Şeyh Naili Efendi'nin kurmayı düşündüğü cemiyetle ilgili çalışmalar yanında Nizamname'nin metni de yine Muhibban aracılığıyla komuoyuna sunulmuştur. Hülasa değişik tarikatiere mensup dervişler, bir araya gelerek, kurdukları mesleki birlikler ve yayınladıkları bu kroniklerle görüş ve düşüncelerinin yaygınlaşmasını ternine çalışırken, mesleki dayanışmanın yollarını da aramışlardır. Bu dayanışma yolunda, tarikatler arasında ayırım gözetmenin doğru olmadığı ve bütün tarikatiere aynı gözle bakılması gibi hususlar dile getirilmiş, böylece aynı hedefe doğru birlikte yürünülmesi gerektiği vurgulanmıştır. Oysa tarikatler arasında ötedenberi geçimsizlik ve anlaşmazlık olduğu bilinmekteydi. Üstelik sayılan otuzu aşan ve her birinin ayini, usfilü, inanışı ve gidişi birbirinden ayrı hatta aykırı insan topluluklarını bir araya getirmek çok müşkil bir iş idi. Gariptir ki Bektaşilik damgasını taşıyan ve kendisinden başka 29 tarikatİn muhalifi olan bir tarikate mensup Ahmet Muhtar Bey bu işte ve bu cemiyeti kurmakta önayak olmuş ve çıkarmakta olduğu Muhibban mecmuasını buna vasıta ittihaz etmişti. Muhibbiin ve çevresinin Bektaşi meşreb olmaları, bu tarikatla İttihat ve Terakki arasında sıkı bir ilişki bulunmasına rağmen cemiyetin kuruluşunun gerçekleşmemesi dikkate değer bir husustur. "Siyasetten milada her şeyden bahseder", üst başlığıyla sunulan bu derginin isminin hemen yanında, genel karekterini belirten şu ifadeler de yeralmıştır: "Muştak-ı hürriyetitamme olan bi'l-cümle Muhibbiin-ı meşrfitiyetin vasıta-yı neşr-i efkan olarak her ayın onbeşinde neşrolunur." "İnsaniyete, Muhibbiin-ı meşrfitiyete muvafık gönderilen imzalı mektublar maa'I-memnuniye dere olunur." 18 Şaban 1327/22 Ağustos 1325 tarihinde yayın hayatına giren Muhibban'ın tasavvuf tarihi ve kültürü açısından fazla bir şey verdiği söylenemez. Dergi yöneticisinin "Bazı dedikoducu sahte şeyhlerin sözlerine bakıp ta tarikatierin ayrısı, gaynsı olduğuna 981 Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÜNDOGDU---EKEV AKADEMİ DERCİSİ inanmak artık olamaz."(sayı: 5, s.llO) şeklinde "bütün tarikatiere aynı gözle baktığı" (say. 5, s. 141) ihsas ediliyorsa da dergi, mesaisinin büyük bir kısmını, yeniçerilikle beraber meşruiyetini kaybetmiş olan Bektaşi tarikatinin yeniden resmi bir hüviyete bürünmesine hasretmiştir. j Sayfalannın büyük bir kısmını Şeyh Naill Efendi'nin kurmak istediği Cemiyet-i Sfifiyye-i İttihadiye'nin gerçekleşmesine tahsis eden Muhibban, Cemiyet-i Sfifiyye'nin kurulmasıyla bundan da vazgeçmek zorunda kalmıştır. Bu durum Cemiyet-i Sfifiyye'nin başansı için gayret gösteren Tasavvuf dergisi ile aralannda rekabet hissi uyandırmış, zaman zaman karşılıklı tartışmalar olmuştur. MeselaCemiyet-i Sfifiyye'nin reisliğine seçilen Şeyhülislam Musa Kazım Efendi'yi Tasavvuf takdir ve tebcil ederken, Muhibban onun hakkında hiç de iyi şeyler söylememiştir. Bu tartışmalar Şeyh Safvet ile İzmirli İsmail Hakkı arasında tasavvuf kitaplannda yeralan hadislerin sıhhat derecesi konusunda cereyan etmiş, daha sonra tartışmanın sınırları tasavvufun bir çok meselesini içine alacak biçimde genişlemiştir. Bu arada Tasavvuf ilk zamanlarda cemiyet nizamnamesine de uygun bir çizgide yayın yapıp, politik meselelere girmemiş ancak Il. Meşrutiyetin ilimf lle birlikte, dönemindeki bir çok dergi gibi politize olarak Meşrutiyet meddalılığına soyunmuştur. Bu tartışmalardan anlaşıldığına göre devrin Şeyhülislamını kendilerine reis seçen Cemiyet-i Sfifiyye daha çok devletin resmi görüşü çerçevesinde faaliyet gösterirken Muhibban grubu daha geniş ve daha serbest bir ortam aramaktaydı. Ahmet Muhtar, dergi ikinci yıla girerken şunları yazmıştır: "Muhibbiin 'ın ikinci senesine abone olmak arzusunda bulunmuş olanlar bilsin ve ona göre paralarını yoUasınlar ki, Muhibban gazetesi yine eskisi gibi dedikodu yapmayacak, öyle filanca Nakşi şeyhi için, falan baba için gerek iyiliklerine gerek fenalıklarına dair hatta mühürlü musaddak kağıtlar bile gelse gazetenin son sahifesine bile geçemeyecektir. Muhibban, insaniyetli olmak şartı ile en aciz, en fakir bir ademin azad kabul etmez bir kölesidir. Bununla beraber yalnız menfaatini düşünen Muaviye tinetli eşhasa, ne makamda ve ne iktidarda olursa olsun, el değil, selam bile vermeye tenezzül etmez bir Alevidir ... " (sayı: 12, s. 98) Kosova, Sivas, Selanik, Aydın, Manastır, Girit, Yanya, Edirne, Mısır, İşkodra gibi Osmanlı Devleti'nin muhtelif yerlerinden çeşitli tadkatlere, özellikle Kadid, Sa' di ve Rufai tarikatlerine mensup şeyhler tarafından takdir ve teşvik edilen Muhibban Rıza · Tevfik'in de makaleleri yanında oldukça güzel şiir ve nefeslerini yayınlamıştır**. **)Osmanlının son döneminde tasavvuf eksenli cemiyet kurma ile yayın faaliyetleri konusunda bizim bu etüdümüzde yerverdiklerimiz ve daha başka değerlendirmeler için bk. Muhibban, (muhtelif sayıları); Osman Ergin, Türkiye Maarif Tarihi, Eser Matb. İst. 1977, c. I-II, s. 295-296; Mustafa Kara, Din Hayat Sanat Açısından Tekkeler ve Zaviyeler, (3. bsk.) Dergah yay., İst. 1990, s. 275-297; a.mlf., Metinler/e Günümüz Tasavvuf Hareketleri, basılmamış ders notları, s. 11-17; a.mlf. "Cumhuriyet Öncesi Tasavvufi Yayın Organları ve Cemiyetler", Hareket, VIII İst. 1979, 17-18 ; a.mlf., "Cem'iyyet-i Si1fiyye" DlA, VII, 335; a.mlf., "Ceride-i Sufiyye", DİA, VII, 410; İrfan Gündüz, Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, Seha Neşriyat, İst. tsz., s. 186-190; Mustafa Aşkar, TasavvujTarihi Literatürü, Ankara 2000, s. 268-279. ..~ .. OSMANLININ SON DÖNEMİNDE YAYlNLANAN TASA VVUFi MUHTEVALI MUHİBBAN DERCİSİ VE 1327/1911 SAYISINDA YER ALAN BAZI MAKALELER- 99 Şüphesiz bu dergide yayınlanan tasavvufi makalelerin mahiyetleri, tasavvuf ve Türk tefekkür tarihi açısından önemli olup akademik alanda incelenmeye muhtaçtır. Nitekim böyle bir teşebbüste bulunan Thierry Zarcone, yaptığı araştırmaya göre bu derginin 27 Rebiülahir 1327 1 20 Kanunisiini 1325 tarihli üçüncü senenin dördüncü sayısının yalnızca Atatürk Üniversitesi Kütüphanesi Özege Kitaplığı'nda bulunduğunu tespit etmiş, bunun üzerine Prof. Dr. Osman Türer Bey'e yazdığı bir mektupta, bu sayının kendisine gönderilmesini istirham etmiş, o da bu isteğini yerine getirmiştir. Biz de Türer'in tavsiyesiyle A.Ü. Kütüphanesi Özege Kitaplığı, 776 nurnarada kayıtlı biri eksik iki nüshası bulunan bu dergiyi ineeledik Dergide sırasıyla şu makaleler yer almaktadır: 1- Baha Said, "Tasavvuf ve Hür Mezhebler", s. I. 2- Rıza Tevfik, "Hikmet-i Sufıyye", s. 2. 3- Abdulcebbfir Sım, "Levh-i Mahffiz ve İlın-i Meknun", s. 2-4. 4- Urbaba, "Meslek-i Fakr ve Fena", s. 5-6. 5- Ali Seyfi, "Takvim-i Beden ve ibadet", s. 6. 6- Abdal Musa, "Dervişin Ayarı", s. 6-7. 7- Livau'l-hak Halil, "TekyelerTeşkilatı ve Terbiye-i İçtimaiyemizde Te'siratı", s.7-8. Neticede bunlar arasından derginin genel politikasını yansıtması açısından dikkat çekici bulduğumuz üç makaleyi seçip, Türkçe harfiere de aletararak ilgileneceklerin istifadesine sunmak istedik. Sunacağımız üç makaleden ilkinin yazan olan Baha Said*** ile ilgili kısmi bilgiler dışında ikinci makalenin yazan Abdal Musa ve son makalenin yazarı Livau'l-Hak Halil hakkında şimdilik her hangi bir bilgiye ulaşamadık. Bu genel değerlendirmelerden sonra şimdi sözkonusu makalelerinin takdimine geçebiliriz. ***) Baha Said'in gerek metnini sunmaya çalıştığımız makalesi gerekse daha sonra kaleme aldığı ve Türk Yurdu dergisinin 1926tarihli 4. cilt, 22,23 numaralı sayılarında "Sofiyan Süreği" adıyla yayınlanan makale serisinde görüldüğü üzere katılımcı gözlem tekniği ile çalışmalarda bulunan Alevi-Bektaşi yazarlardan biridir. "Bektaşi zümresi bir mezhep mi, bir fırka mı yoksa bir cemaat midir? Bu mefkurenin kaynağı, ortaya çıkışı, gelişip yayılması, düşünce, fikir ve fiilleri, en önemlisi Türk toplumunun bir parçası ve gerçeği olan bu zümre milli ve islami midir?" gibi soruların açıklığa kavuşturulması amacı ile İttihat ve Terakki tarafından görevlendirildiği söylenen Baba Said bu doğrultuda doğuşundan 1900'lü yıllara kadar Bektaşiliğin doğuşu, gelişmesi ve fikirlerini bütün yönleriyle araştınp değerlendirmeye çalışmıştır. Yukarıdaki soruların açığa kavuşturulması doğrultusunda yaptığı ancak çeşitli nedenlerle yayınlanması geciken makaleleri nihayet; Türk Ocakları merkez heyeti tarafından neşrolunan 1927 tarihli Türk Yurdu dergisinin 5. cilt, 26, 27, 28 numaralı sayılarında "Bektaşiler" başlığı altında; "Bektaşi merkfiresinin ortaya çıkışı", "Balım Sultan Erkanı", "Bektaşi Felsefesi" diye üç seri halinde yayınlanma fırsatı bulmuştur. 1001 Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÜNDOGDU---EKEV AKADEMi DERCİSİ II- Muhibban Dergisi'nin 1327/1911 Yılı 4. Sayısında Yer Alan Bazı Makaleler: MUHİBBAN 27 Rebiü'l-ahir 1327- 20 Kanun-isani /1325, Sene: 3, Numara: 4. TASAVVUF VE HÜR MEZHEBLER Taavvufun din-i islam tarihindeki o kuvvetli ve metin mevki'i, te'sfri okadar barizdir ki, hiç bir mudakkik bu azim cereyanın dalaletlerini ta'yfn ve tasrfh edemez. Ben, kendi hesabıma, tasavvuf kelimesinin Yunanca' dan yok Hindden falan gelipde müslümanların kafasında kaynadığına aklım ermiyor. Fikr-i beşer aklı ermediği bir şeyin ardını arkasını görmeye çok özenir. Bizim islam mütefekkirleri ki, ekseriyet-i azimesiyle bihakkın hem mütefekkir hem de müdebbir idiler,· onlar, din diye önlerine dökülen "şey" in ne olduğunu anlamaya çalış- "'!maları pek tabf'l idi. Dinin esrar ve ledünniyatını anlamaya özenenierimize biz ehl-i tasavvuf dedik. Umumiyetle ehl-i tasavvuf iki bölüktür: 1- Muhafazakar ehl-i tasavvuf 2- ihtilalci ehl-i tasavvuf Muhafazakar mutasavvıflarımız dinin kuyud-u zahiresine bila ihmal itaat-ı mutlaka gösterir. Siyaset ve içtimat hayatta dinin emr ve nehyine kıyasları da zamm eder. Daha kuvvetli, daha nafiz te'siratı ibda' etmek için maziyi halden daha kudst, daha mualla tahqyyüF~der. Bütün kuva-yı hazırayı mazinin ve makberierin karanlık ve soğuk hatıratından toplamak ister. Hal, onun için, mekruh; müstakbel ise beddir ve meşkuktur. Halin ve müstakbelin kıymet-i hayatiyesi yalnız "cife" likden ibarettir. İşte bu "cifeli tefekkür" onu daima mazinin "pakize eda" nasiye-i muhayyeline perestiş ettirir. Geçmişine bu kadar bağlı bir vicdan, yaşadığı anları bile örnr-i jan/sine giran bilir. Ve sonra maziye rucu', mazinin mürşidlerini tebcfl ve onları temsfl gibi bir ıztırar-ı gayri tabü içinde kalır. Bu ıztırarın zarurf emirleri onu muvaffakiyerten me 'yus eder. Çünki üç asır, on asır evvelki insan-ı muhayyelin ne temsfl-i hayatı, ne de muhft-i hayatı kabil- ~i vücuddur. O, bu bir kaç asır evvelki insan zihniyetinde kendisinin mahrum olduğu fevka 't-tabfiye mezaya buluyordu, kendisinde ise o mafevka't-tabfiye kuva-yı ma'nevfyenin ta'yfni müstahfl ve gayri mümkün olur. İşte bu gayri mümkünlük saliki endişe ve reybe sevk eder. O zaman: ihtilalci mutasavvıf çıkar. .. lı OSMANLININ SON DÖNEMİNDE YAYINLANAN TASA VVUFi MUHTEVALI MUHİBBAN DERCİSİ VE 1327/1911 SAYISINDA YER ALAN BAZI MAKALELER- 101 Ve bunlardır ki "meslek-i iman" da birbirine aykırı fikirler/e oyalanır. Cüneyd-i Bağdildi mektebinden Nakşf mesaiiki doğuncaya kadar birbirine bağlanan tartkatlerde muhafazakiir tasavvujun haktki numunelerini pek iyi ve açık tetkfk edebiliriz. Umumiyetle şu vesfle-i temyiz de vardır; (yar-ı ğar-ı rasul) birinci sınıf eh/-i tasavvufun menba'-ıfeyzi ve öteki bölüğe gelince doğrudan doğruya (Alevi)dir. Ve en çok aykırı/ık bu /ivil-yı Aleviyye'nin altında bulunur. "Alevi" lik perdesi zümre-i isliim içinde hususi bir mekteb-i hürriyettir. Bu mektebin vesika-i şehiidetini alanlar içinde yetişen zümre-i mürşidin "Guluvv-i ejkiir" ile müttehem görünür. Ekseriyetle dinin zahiri kayıd/arından muhtelif nisbetlerde aziide bulunur. Bu iki sınıf "sufl" lik muhtelifmuhft-i millilerde ayrı ayrı taraftar zümreler teşkfl edebiimiş ve kendilerine has ahlak seeiyelerini halk etmiştir. Umumiyerle diyebiliriz ki (dini islam) milletler üzerinde "temsilci" lik vazifesini bihakkın ifii edemediği yerde bu mutasavvıf zümreler o vazifeyi ifiiya muvaffak olmuşlardır. Bu muvaffak olanlar içinde kendi meslek hususiyeıleri ile "cemiyyet-i mahsusa" hayatı ibdii' edebilenler hakfkaten terbiye-i muhfta müsta'id olanlardır. Dürziler, Nusayriler, 'İbiidiler, Biitınfler, Tiivusiler, bilhassa Anadolunun yarı halkını temsil eden Hacı Bektaş Veli'ye mensfib "Bektaşi-Kızılbaş" zümresi cemiyyet hayatı yarata bilen meziihib-i hürreden ma'dfiddur. Bunlara mukabil Nakşflik, Kadirilik, Mevlevflik birer ce'iyyet hayatı değil; nisbeten muntazam birer enmfizec-i fikrf bile ihyii edememişlerdir. Şah İsmiiil-i Safevi'nin ibdii'kerdesi olan "Safevi"lik bir saltanata esas olduğu halde mesela Bektaşilik gibi bir cem'iyyet hayatı yaratmaya muvaffak olamamıştır. Anadolu Türklerinin teakal üçde birini toplayan "Bektaşi-Kızılbaş" zümresi cem'iyyet hayatındaki saliibet, tesiinüd ve teiivün gibi kudretli kabiliyeri ile mümtaz bir hayat gösterebilmişler; ve onun içindir ki, hükümetin en şedid icraiitı önünde asırlarca boyun bükmemiştir. "Meziihib-i Hürre" içinde en asrf bir (So~yal) hayatı yaşayan bu Türk kitleleri için irfiin ve medeniyelin hiç bir şekl-i makduhu yoktur. Milli varlığıyla yaşamış ve dini, milli hayat ve zihniyette anlamış olduğu için de "M~jkure"cilik isti'diidları en selim bir hdssaya miiliktir. İçtimiif tekilmüZün Türkiyede en seri' mükafatını verecek yegane ocak bunlar olduğu halde bu muhitin liyakat-i fikriyesi me' atteessüf tetkike uzanılmamıştır. Bahfi Sa'id DERViŞİN AYARI Derviş: Şahsı hür, vicdanı hür, ef'ali ... ejkiirı hür; kayd-ı masivildan aziide (yani Allah' dan başka kimseye boyun bükmeyen) insan demektir. Bana kalırsa iyi bir dervfş dünyanın en ekmel numune-i insaniyetidir. 102 1 Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÜNDOGDU---EKEV AKADEMi DERCİSİ Biz (Derviş-has/et!) diye en pısırık, kılıbık alıtakı tavsif ederiz. Fillıakika tarihin dervtş-haslet padişahları ve rica/i en zaifü 'l-fttra olanlardı. Mazide dervişlerimiz iki sınıf idi: Biri ulu'l-azm mütefekkirler; diğeri mukallidler. Her ikisi de keşkül be-dest seyr ü sefer idiler. Zümre-i mütefekkirini, uğradığı yerde neşr-i feyz ve saadet, yoksullara yardım, hastalara şifatar bahş eder; tokma-i nam, her hdlde ihtisası olan, bir san'atla te'mine muvaffak olur; en ma'ruf seyyahları tabdbet, suznigarlık (iğne hüner/eri), sadefkiir, e/mas, terzicilik, marangozluk, kunduracılık, demircilik gibi her yerde geçen san 'atlardan birine hakkıyla vakıf olur ve lokmasını bu yüzden alır, her hdlde bir sa 'y ve kesb ile kazanırdı. Bir kısmı da keşkül be-dest -şeyen li/lah- Allah için sadaka dilenirdi. Tarih bize öyle büyük mürşidler gösterir ki, yediği bir lokma ekmeği mutlaka alnının teriyle suladığı bir avuç topraktan çıkarmıştır. Küre-i beşerin gündönümü noktası olan harb-i umumide ümmet-i Muhammed'in ha-. li tavaif-i müluk devrine döndü. Bu gidiş/e ümmetimiz yine elde keşkül: "Mevla dost!" diye devr ü seyrana çıkacağa benziyor. O zaman bilin ki: Dervişin ayarı, ilim ve hünerdir! Sorunuz: Baba dervtş, hünerin ne? Eğer terziyim derse, üstünüzde giyecek birşeyiniz varsa yamanması mümkün olan yerini gösteriniz; dikerse, para veriniz. Ayağınıza giyecek kunduranız bulunursa veriniz kabil-i ta 'mir parçalarını yapsın, yine, paranız varsa ücret verirsiniz. Eğer paranız yoksa vermeyiniz. Yakanıza yapışırsa derviş değildir! Yine vermeyiniz. Eğer ilmim, ilmullah; san'atım san'at-ı ildhidir, derse: Gaiblere karışmış devenizi bulup ihzar etmesini söyleyiniz ... Bulursa jandarmalık hakkı diye ücret verir sini~; paranız yoksa yine vermeyiniz zararı yoktur. O, ilm-i ilahi ile hazineler bile bulur. Eğer san'at-ı ildhlden bahseder, altın yaparım derse, yakasına yapış, altın ver kağıt vereyim de ... kaçarsa derviş değildir! TEKYELER TEŞKİLATI Terbiye-i İçtimdiyemizde Te'siratı Abdal Musa Kanun-u tekdmülün, kendine hds, müsbet usulleri vardır. Bu usuller haricindeki ümid ve sa'y hebden mensura hükmünde kalır. Mesela: sinekten kaz üremez; kazdan da; ya, bi'l-ıstıfa sinek veyahut bi't-tekdmül deve olamadığı gibi! Biz Türkler, Avrupa tekamül-i medenfsi diye bir şey görüyoruz, ah, biz de onlar gibi o/sak diye özenrnek istiyoruz. Bir misal olarak diyelim: Anadolu'nun öz ve tosun eviadları yörük ve zeybeklerin giydiği kısa çaşkırlarını -bir gün oldu ki-hükümet memurları men' etti. Giyenieri şehre sokmadı. O zamandan şimdiye kadar seneler geçti. Ne zeybek çaşkırı eksi/di, ne de bu yüzden fazla bir aferin kazandık. Halbuki bunlara baldırı çıp- OSMANLININ SON DÖNEMİNDE YAYlNLANAN TASA VVUFi MUHTEVALI MUHİBBAN DERCİSİ VE 1327/1911 SAYISINDA YER ALAN BAZI MAKALELER- 103 /ak diye alay eden -Efendi!-ler şimdi görüyorlar ki en medeni İngiliz kavminin İsgoç tabur/arı İstanbul'da bir karış don değil,fistanla ve donsuz dolaşıyor ve kimse de bunu hiliif-ı medeniyet telakki etmiyor. Demek, tekilmüZ-i medeniyede de kanun-i asli: "Mevcudu ıslah ve ikmal!" imiş. Bize, asri insan olabilmek için mutlaka Avrupalı/aşmak lazımmış gibi geliyor. Durup dururken hiitırımıza bir kibiirlık damlar, alafranga olacağımız tutuverir, ne yapmalı? .. Ankara balı gibi dünyanın en nefis çiçeklerinin bu mahsul-i şahanesini bırakırız da Belçika'dan reçel; en saf ve müşkin tereyağlarımız varken bilmem nerenin kokmuş, küflü peynirini Paris lağımlarından toplanan kokulu sabunları,lavantaları, liişelerden, eifelerden bi 'I-kimya istihsal edilen türlü türlü mevadd-ı gıdaiyenin kurşun yaldızlar içinden çıkan boyalı şeylerini yemekle içimizde adeta bir gurur-i terakki doğar. İşte bizim asrflik hep böyle! ... Tekyelerimiz ! ... Bilmem, çok insandan işittim ki, bu ocak/arın, meskenet, zil/et neşreden birer çukur olduğunu söylüyorlar ... Acaba öyle mi? Bir bakıma göre öyle de .. Çünki orada biid-ı hevii (bedava) yemek gibi bir şey de görünüyor ... Görünüyor amma, işte okadar. Öyle görenler, bir kere gitseler baksalar sahihden orası öyle mi? ... Eğer doğrusunu istiyorsanız öyle değil. Yalnız bir nüktecik var: Tekke, muhtacın, yoksulun rehiikarı, haliiskar, hiimisidir. O, zayıfın yarasına bir merhem ocağıdır, öyle idi. Avrupanın yuvarlandığı izmihlal çukuruna biz kolay kolay sürüklenmeyeceğiz. Benim imanım bu. Aksini idda eden daha çoktur. Fakat o "çok"lara şunu söylerim. Bizde hayat avrupada gibi inhisar altında mı? ... Hayır, değil. Burada herkesin bir karış toprağı, kendi başına müstakil malikiine-i hayatı var. Amma birisinin az öbürünün çok. Fakat varya! Avrupanın bir kere böyle saadeti yok. Avrupa bu saadetten mahrum kaldığı için halkı birbirini yiyor, daha da yiyecek! Belki son nazariyelerine göre "müttahid ve müşterek" yaşamak çarelerini bulacak. Bu çare ise bir fikirde, bir servette, bir usul-i hayatda yaşamak isteyen insanların bir mahallede, bir köyde istedikleri gibi yaşamak zevkidir. İşte bu yaşayış bizim tekkelerin hayatı idi. Eğer avrupa here ü mercinin sonu böyle "müttahid ve müşterek ma'bed"lere sığınmak ise biz onu çoktan kurmuş, işletmiş ve yaşatmışız. Tekkeler, tarikat ve mezhebierin hususf mihrab-ı ibadetlerini havfdir. RasUl-i Ekrem: "et-turuk ileilah bi adedi enfasi 'l-haliiik/Allah 'a olan yollar insanların adedi kadar çoktur." buyurmuş yani herferdiçin tevhfdin hakikatinden sonra Allah'ına derece-i rabıtası pek muhtelif oluyor demektir. Şu şekle nazaran müşrik olmayan her muvahhidin aksai imanında kimsenin şüpheye, tenkfde hakkı yok demektir. İşte tekkelerimiz müessislerinin, "şuur" una göre örülmüş birer terbiye-i fikriye ve ma'neviye ocaklarıdır. onlar, bila cebr ve ta ikrah bir zikrin salikine salikin kabiliyetine ve isli'dadına göre vicdanının temayüliitını tatmin edecek "nur-u imanı" doldurur. Bazı tekkeler vardır ki, orada hürriyet-i fikriye ve hayatiyede had yoktur. Bazıları vardır ki, burada hadd-i ma'rufu zerre kadar tecavüze imkan yoktur. Bu iki haddin ara- 104 1 Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÜNDOGDU---EKEV AKADEMİ DERCİSİ s ında muhtelif derecatda fikirler için muhtelif mezahif-i fikriyeye göre bir "tekke mihrabı" bir "ma'bed-i mefkure" bulmak müşkfl değildir. "Likülli hizbin bima ledeyhimferihunlherkes, istediği yolda şad ve handan, mes 'ud-i devran olur." Tekyelerin ayfn-i hususileri i 'tihariyle tehalüfi, gaye-i mecalislerine mani 'a teşkil edemez. Fikir ve içtiMda hürmet tekyenin yegane şi'arıdır. Onlar için ehl-i tarikat indinde bütün tarikatler haktır. Yekdiğerini levm ve teşnf' imkanı kat'an yoktur. Yekdiğerine mensubiyetini soran iki sa/ik "Hangi bağın gülüsün?" derken kendi gibi karşındakinin de bir bağın gül-i hoşbusi olduğunu bilir. Zaten, tarikat, boynuzlu kulaklı bir garfbe-i hi/kat değil. "Tarfkat=yol" demektir. Kadirf yolu, Mevlevf yolu, Gülşenf yolu, Bektaşi yolu ... ilh. Bu yollarda gidenler hep bir merkeze ulaşmışlar ve ulaşmak için gitmişler. Herkes kabe-i maksuda bir yoldan gidemezdi. Çünkü herkes bir köylü, bir şehirli değildir. Avrupanın izial-i içtima'fsinden kurtulmak isteyen bir Türkiyenin gençliği şimdiden_ 1tekyelerin ma'nevf teşkilatını tutmalı ve o suretle muhftlerinin tekamül-i ahlakiyesini te 'sfse muvaffak olmalıdır. Mescidlerden ziyade tekye mihrablarıdır ki, ruhun en hassas noktalarına daha mahrem, daha ince, daha kolay nüfUz edebilir. Çünki orada ahd edenin yalnız kulağına söylenen bir "sırr-ı hürriyet" bir "insaniyet" kelimesi vardır. Şimdi de görüyoruz, eskiden de biliriz, memleketimizde ahlakı takviye eden insanlara hürmet etme ği, hukuk-u hayavanata bile şejkati, irfana perestiş ü teavün ve tesanüde koşmayı emr ve ihsar eden, milletin ruhuna nefha-i şi'r verikkat veren bu "dar"ın evlatları idi. Biz onları yıkacağımıza, zaten "makam-ı irşad" olan bu hürriyet-ifikriye abidelerini za'f-ı inhitattan kurtarma/ı ... işte bu (lahCtti) minherlerden "sada-yı mürşid" ve "re- rşad"ı dinietebilme/i idik. Görüyoruz ki, islami vahdeti hicv ve takbfh eden ejk{ir-ı harice bugün "kilise uknum- · /arını" bile tevhfd gibi bir hayal ile tefahür gösteriyor. Biz de yıkılmaz kal'alarımızı taklfd uğrunda harabe ve viranelere çeviriyoruz. Tekyelerimiz asrf zihniyetin hayali gayesini "Commun 1 müttehid= ve müşterek" yaşamayı asırlardan beri tatbik edegelmiş ve beşerin en insani emellerini harfm-i hürriyetine almış yegane mejhumlardır. Tekyeleri manastırlara benzetrnek kızıl bir cehalettir. Azacık tetkfk edersek bu hakikati vazıh surette görürüz. Rehhaniyet, seyyiat-ı ahlakiye menba 'i olduğu halde tekyeter masdar-ı fazilet olagelmiştir. Livau '/-Hak Halil Değerlendirme Yukanda metnini verdiğimiz Baba Sa'id'e ait, "Tasavvuf ve Hür Mezhebler" başlıklı ilk makalede görüldüğü gibi; "Bektaşilik cemiyet hayatı yaratabilen •mezahib-i hür- OSMANLININ SON DÖNEMİNDE YAYlNLANAN TASA VVUFİ MUHTEVALI MUHİBBAN DERCİSİ VE 1327/1911 SAYISINDA YER ALAN BAZI MAKALELER- 1 OS re' den olup Nakşllik, Kadirllik, Mevlevllik gibi tarikatler muntazam birer enmuzec-i fikri bile ihya edememişlerdir." şeklindeki ifadeler, aslında derginin genel politikası olarak dile getirilen "tarikatlerin aynsı, gaynsı olduğuna inanmak artık olamaz;" "Bütün tarikatiere aynı gözle bakmak gereklidir." şeklindeki ifadelerle çelişmektedir. Bu çelişkili durumu ilk bölümde verdiğimiz değerlendirmeler ışığında Bektaşiliğin resmi hüviyete kavuşturulması çabalannın bir sonucu olarak algılamak mümkündür. Naili Efendi'nin hazırlamış olduğu cemiyet nizamnamesinde tekkelerin ıslahı bağlamında öngördüğü, dervişterin ehliyet ve liyakat sahibi olmaları şeklindeki teklifinin te'yidi mahiyetinde olan Abdal Musa'ya ait, "Dervişin Ayan" başlıklı ikinci makalede ise, kamil manada dervişin "Derviş-haslet!" diye tavsif edilen pısırık, kılıbık ahlaklı kimse olmayıp; şahsı hür, vicdanı hür, ef'ali ... efkan hür; kayd-ı masivactan aziide (yani Allah'tan başka kimseye boyun bükmeyen) ilim ve hüner sahibi insan olduğu vurgulanmakta, bu arada tarihin derviş haslet padişahlanna göndermede bulunularak onların fıtratları zayıf kimseler olduğu ifade edilmektedir. Bu makale de kanaatimize göre devletin resmi görüşü çerçevesinde faaliyet gösterıneyi uygun bulmayan ve daha geniş, daha serbest bir ortam arama çabasına giren Muhibban grubunun genel politikasını yansıtmakla birlikte, hakiki ve sahte dervişlik için de bazı ölçüler sunmaktadır ki, bu ölçüler nizamnamede de yer alan şu hususların te'yidi mahiyetindedir: "Dervişler içinde tedris, ziraat, ticaret, sanat ile meşgul olduklan haldetezkiye-i nefs ve tasfiye-i ruha muvaffakolarak insan-ı kamil olmuş makam-ı ferdiyet ve gavsiyeti ibraz etmiş zevat-ı muhtereme kesiru'l-miktardır. Yine dervişaniçinde her şeyi, her işi terk ederek tekye köşelerinde senelerce kaldıklan halde terbiye-i nefs ve tasfiye-i ahlak edememiş hiçbir şey olamamış pek çok kimseler vardır. Kısm-ı evvel dervişliğin ne olduğunu nasıl olacağını anlayanlar, kısm-ı sani ise dervişliğe dair hiçbir şey anlamayıp zahir ile kalanlardır." (Sayı: 9, s. 74) Livau'l-Hak Halll'e ait, "Tekkeler teşkilatı (Terbiye-i İçtimaiyemizde Te'siratı)" başlıklı üçüncü makalede ise; "masdar-ı fazilet" kabul edilen ancak çökmeye yüztutmuş tekkelerin ihyasına yönelik değerlendirmelerin yeraldığı görülmektedir. Bu değerlendirmelerde; medeni gelişme açısından adeta birer fikir abidesi olan tekkelerin meskenet, zillet neşreden birer çukur haline dönüştürüldüğünün bir bakıma doğru olduğu ancak bu durumun o müesseseleri yıkmaya sebep teşkil etmediği vurgulanmakta, sorunun "mevcudu ıslah ve ikm5l" ile çözülebileceği ifade edilmektedir. Bu değerlendirmelerin de yine Naili Efendi'nin;''Tekkeleri birer tembelhane ve dervişleri bir heykel-i müteharrik olarak görmek isteyenlere bu görüşlerinin doğru olmadığını göstermek gerekir. Bunun zamanı gelmiştir. Bununla beraber sahibi, sahteden ayırmak daha doğrusu taklidi tashih etrriek için turuk-ı aliyenin halihazır itibariyle şiiyan-ı ıslah olduğunu teslimde tereddüd etmeyiz" (Sayı: 9, s. 75) tarzındaki görüşlerini te'yid mahiyetinde olduğu görülmektedir. 1061 Yrd. Doç. Dr. Cengiz GÜNDOGDU---EKEV AKADEMİ VERGİSİ Netice itibariyle bu üç makaleyi birinci kısımda verdiğimiz değerlendirmeler ışığında incelediğimizde Şeyh Naill Efendi'nin kurmayı düşündüğü Cemiyet-i Silfiyye-i ittihadiye ile ilgili çalışmalar yanında Nizamname'nin metninide yayıniayan ve sayfalannın büyük bir kısmını bu cemiyetin gerçekleşmesine tahsis eden Muhibbiin 'ın, Cemiyeti Sufiyye'nin kurulmasıyla bundan vazgeçse de Nizamname'de teklif edilen hususlan ve Bektaşiliğin resmi hüviyete kavuşturulması çabalarını daha sonraki dönemlerde yazılan makaleleri yayınlamakla dile getirmeye devam ettiğini söyleyebiliriz

.